Book Title: Bhagwati Sutra Part 10
Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti
Catalog link: https://jainqq.org/explore/009320/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SURRED CO CONCORE...org QQQQQQQQQQM jainAcArya - jainadharmadivAkara-pUjyazrI - ghAsIlAlajI - mahArAja - viracitayA prameyacandrikAkhyayA vyAkhyayA samalaGkRtaM hindI - gurjara bhASA'nuvAdasahitam Ma Cha // zrI bhagavatI sUtram // (dazamo bhAgaH ) niyojaka : saMskRta - prAkRtajJa - jainAgamaniSNAta - priyavyAkhyAMni paNDitamuni zrI kanhaiyAlAlajI - mahArAjaH prakAzakaH rAjakoTanivAsI- zreSTizrI zAmajIbhAI velajIbhAI bIrANI tathA kaDavI bAI vIrANI smArakaTrasTapradatta - dravya sAhAyyena a0 bhA0 zve0 sthA0 jainazAstroddhAra samitipramukhaH - zreSThi- zrI zAntilAla - maGgaladAsa bhAI - mahodayaH mu0 rAjakoTa prathamA - AvRttiH prati 1200 4 vIra- saMvat 2494 vikrama saMvat 2024 mUlyam - rU0 25-0-0 TRONG N IsavIsan 1967 YOOO! CHORORE Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 zrI / aNavAnu , 3. sthAnavAsI jainazAstroddhAra samiti, hai. maDiyA pA roDa, sITa, ( saurASTra) Published by: Shri Akhil Bharat S. S. Jain Shastroddhara Samiti, Garedia Kuva Road, RAJKOT, (Saurashtra), W. Ry, India. ye nAma kecidiha naH prathayantyavajJA, jAnanti te kimapi tAn prati naiSa yatnaH / utpatsyate'sti mama ko'pi samAnadharmA, kAlo hyayaM niravadhivipulA ca pRthvI // 1 // Wan harigItacchandaH karate avajJA jo hamArI yatna nA unake liye| jo jAnate haiM tattva kucha phira yatna nA unake liye // janamegA mujhasA vyakti koI tattva isase paaygaa| hai kAla niravadhi vipulapRthvI dhyAna meM yaha lAyagA // 1 // bhUlya: 3. 25300 prathama mAvRtti prata 1200 . vIra saMvata 2494 vikrama saMvata 2024 isavIsana 1967 : mudra: maNilAla chaganalAla zAha navaprabhAta prinTIMga presa, ghIkAMTA roDa, amadAvAda, Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ > anukramAM zrI bhagavatIsUtra bhAga dasaveM kI viSayAnukramaNikA viSaya bArahaveM zataka kA cauthA uddezA 1 cauthe uddezaka kA saMkSipta viSayavivaraNa 2 paramANupuloM kA nirUpaNa 3 - 92 3 saMhanana ke bheda se pulaparivartana kA nirUpaNa 93-132 4 audArika pudgala parivartI kI nivarttanA kAla kA nirUpaNa 132-146 5 pudgala parAvarta ke alpa bahutva kA nirUpaNa 146-149 pAMcavAM uddezA 6 pAMcaveM uddeze kA saMkSipta viSayavivaraNa 7 karmapugaloM ke svarUpa kA nirUpaNa 8 prANAtipAtAdi viramaNa kA nirUpaNa 9 jIva pariNAma kA nirUpaNa 10 jIva ke cAritra pariNAma hetu kA nirUpaNa chaThe uddeze kA prAraMbha 11 chaThe uddeze kA saMkSipta viSaya vivaraNa 12 rAhu ke svarUpa kA nirUpaNa 13 caMdra ke 'sazrI' nAma ke artha kA nirUpaNa 14 sUrya ke 'Aditya' nAma ke artha kA nirUpaNa 15 caMdra-sUrya kI apamahiSiyoM Adi kA nirUpaNa sAtaveM uddeze kA prAraMbha pRSThAGka 16 sAtaveM uddeze kA saMkSipta viSaya vivaraNa 17 loka ke vistAra kA nirUpaNa 18 jovoM kI utpatI kA niga 1 - 150-151 151-167 167-195 195-197 197-200 201 202-122 222-224 224-226 226-237 238-239 239-240 251-277 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'AThave uddeze kA prAraMbha 19 AThaveM uddeze kA saMkSipta vipayavivaraNa 20 prakArAntara se jIvoM kI utpattI kA nirUpaNa 21 tiryagyoni vizeSa kA nirUpaNa nava uddezA 22 navave uddeze kA saMkSipta viSayavivaraNa 23 devoM ke prakAra kA nirUpaNa 24 devoM kI utpatti kA nirUpaNa 25 bhavya devAdi kI sthiti kA nirUpaNa 26 bhavyadravya devAdi vikurvaNA kA nirUpaNa 27 bhavyadravyadevAdi kI udvarttanA kA nirUpaNa 28 bhAvadeva vizeSa ke alpabahutva kA nirUpaNa dazave uddeze kA prAraMbha 29 dazaveM uddeze kA saMkSipta viSayavivaraNa 30 AtmasvarUpa kA nirUpaNa 31 ratnaprabhAdi pRthvi saMbandhI vizeSa nirUpaNa terahaveM zataka ke pahelA uddezA 32 verahaveM zataka ke pahale uddeze kA saMkSipta viSayavivaraNa 33 terahaveM zataka ke uddezArtha saMgraha 34 pRthivyAdi kA nirUpaNa 35 ratnaprabhA Adi pRthvIyoM ke narakAvAsoM kA nirUpaNa 36 ratnaprabhA Adi pRthvIyoM ke nairayikoM ke utpAta Adi kA nirUpaNa 278 279-285 286-292 293-295 295-303 303-318 318-323 323-328 329-348 348-352 37 zarkarAmamA Adi pRthvIyoM ke narakAvAsa Adi kA nirUpaNa 38 ratnamabhA pRthvI meM nairayikoM ke utpAta Adi kA kathana 39 nArakoM kI lezyAoM kA nirUpaNa 353-354 354-390 390-448 449-450 450-451 452-474 474-483 5 484-488 489-500 500 - 508 508-514 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 515-516 516-560 561-. 561-562 563-564 565-566 566-581 dUsarA uddezA 40 terahaveM zataka ke dUsare uddeze kA saMkSipta viSayavivaraNa 41 deva vizeSa ka nirUpaNa . tIsarA uddezA 42 tIsare uddeze kA saMkSipta viSaya vivaraNa 43 paricAraNa kA kathana cauthA uddazA 44 cauthe uddeze kA saMkSipta viSaya vivaraNa 45 cauthe uddeze kI saMgrahArtha gAthA 46 nAraka pRthvIsaMbaMdhI kathana 47 sparzadvAra kA kathana (narakoM meM vAdara apkAyika sparza bhI devakRta hI samajhanA cAhiye) 48 ratnapabhAdimaNidhi (apekSA) dvAra kA nirUpaNa 49 nirayAntadvAra kA nirUpaNa 50 lokamadhyadvAra kA nirUpaNa 51 diga vidika prabahadvAra kA nirUpaNa 52 parivartanadvAra kA nirUpaNam 53 sparzanAdvAra kA nirUpaNa 54 dvipadezAdi pudgalAstikAya sparzanAdvAra kA nirUpaNa 55 avagAhanAdvAra kA nirUpaNa 56 jIvAvagADhadvAra kA nirUpaNa 57 astikAyapradeza niSadanadvAra kA nirUpaNa 58 vahusamadvAra kA nirUpaNa 59 lokasaMsthAnadvAra kA nirUpaNa pAMcavAM uddezA 60 nairayikoM ke AhAra kA nirUpaNa 581-584 585-587 588-589 589-595 596-604 604-613 613-632 632-670 671-699 699-704 704-710 710-713 714-717 718-720 samApta Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bA. bra. zrI vinAdamuninu sakSipta jIvanacaritra parama vairAgI ane dayAnA puMja jevA A puruSanA janma vikrama savata 1992 pA sudAna (AphrikA)mAM ke jamAM vIrANI kuTuMbane vyApAra Aja divasa sudhI cAlu che, tyAM thayA hatA. zrI vinAdakumAranA puNyavAna pitAzrInuM nAma zeThazrI 'bhajI zAmajI vIrANI ane mahAbhAgyava'tA temanA mAtuzrInu' nAma 'mena maNibena vIrANI bannenuM asala vatana rAjakATa (saurASTra) che. bena maNimaeNna dhArmika kriyAmAM pahelethI ja rucivALA hatA, paraM'tu zrI vinAdakumAra garbhamAM AvyA pachI vadhAre dRDhadhamI ane priyadhamI banyA hatA. pUrvaibhavanA saskArathI zrI vinedakumAranu lakSa dhAmika abhyAsa ane tyAga bhAva tarapha vadhAre hAvA chatAM teozrIe nAnameTrIka sudhI abhyAsa karI vyavahArika keLavaNI lIdhelI ane vyApAranI peDhImAM kuzaLatA khatAvelI. teozrIe yunAITeDa kiMgaDama, phrAnsa, beljIyama, hAlenDa, jamA~nI svI jhalenDa, tema ja iTAlI, IjIsa vagere dezAmAM pravAsa karela sAM, 2009nA vaizAkha mAsa, sane 1953mAM laDanamAM rANI elIjhAbethanA rAjyAre haNu prasage teozrI laMDana gayA hatA. kAzmIranA pravAsa paNa temaNe karela, deza paradeza pharavA chatAM paNa temaNe koI vakhate paNa kadamULane AhAra vAparela nahI'. ugatI AvatI yuvAnImAM teozrIe duniyAnA ramaNIya sthaLe jevAM ke kAzmIra, IjIpta ane curApanAM suMdara sthaLAnI mulAkAta lIdhI hevA chatAMe teone te ramaNIya sthaLe ke maNIya yuvatIonuM AkaSa Na thayuM nahIM. e enA pU`bhavanA dhAmika sa`skAranA ja ra'ga hatA ane e raMge ja temane te badhuM na gamyuM ane turata tyAMthI pAchA pharyAM ane sAdhu-sAdhvIjInAM dana-karavAne ThekaThekANe gayA ane temanA upadezanA lAbha lIdheA ane vAgyamAM ja mana lagADayuM.. huMDAkAla apasapiNinA A duSama nAmanAM pAMcamAM ArAnu` vicitra vAtAvaraNa joi temane kaiMka kSeAla thatA ke turata ja tenA khulAseA meLavI letA ane tyAga bhAvamAM sthira rahetA deza paradezamAM paNa sAmAyika, pratikramaNa, cAvihAra Adi paccakkhANa tee cUkayA nahI' UMcI keDhinI rIyAnA tyAga karI te sUvA mATe mAtra eka zetaraMjI, eka esI ane eDhavA eka cAdara phakta vAparatA ane palaMga upara nahIM paNa bhUmi para ja Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "caNathaM navi mA pamA " * , * , ? ke , , ' * - * . de , ' 5 * - * 8 ' - , - '. 2 te / - - s ! $ 18 . ? I ) - * ' 5 B ka ' ', - 2 - - - - 4 *. ? . ', * * * = - 2 - : A ? '1', '{ } , { 'A -4'' * * - - Lda * . * * * ' + * * * * * . . .", * * * * * Dha ' , ' , * * * * * * * * * ka . . zrI vinezakumAra vI rANI (dIkSA lIdhA pahelAM zAstrAbhyAsa karatA) janma : pirTa sudAna sAM. 192 nirvANa khIcana - (rAjasthAna) phAdI - (rAjasthAna) saM. 2013 vaizAkha vada 12 sAM. 2013 zrAvaNa zuda 12 tA. 26-5-57 ravivAra tA. -8-17 budhavAra dIkSA Page #8 -------------------------------------------------------------------------- Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zayama karatA. ane paheravA mATe eka khAdInA levA ane jhabhbhA vAparatA, kAi vakhate kamajo paheratA khahuM 'DI hoya te vakhate sAdA garama kATa paherI letA ane muhapatti, pAtharaNu, rajoharaNu ane e cAra dhArmika pustakanI jhALI sAthe rAkhatA saDAsamAM nahI. paNa jagalamAM ekAMta jagyAmAM ghaNe bhAge zarIranI azuci dUra karavA jatA, hAlatAM cAlatAM, saDAsa ane pezAba sa''dhImAM jIvayAnI barAbara jatanA karatA. ..... dezamAM ke paradezamAM jyAre temane kAInI sAthe maLavAnuM thatuM tyAre temanI sAthe ahi sAmaya jainadhamatuM svarUpa prakaTa karyAM vagara rahetA nahI, dIkSAthI Ane dIkSA levAnI preraNA karatA ane ema ja kahetA ke jIMdagInA koi bhAMsA nathI " saMlaya viSe mAM mApava " mAyuSya tUTatAM vAra lAgatI nathI; jIvana tUTayuM. sadhAtuM nathI mATe dhama karaNImAM samayamAtratA pramAda na karavA joIe. 44 7 goMDala sapradAyanA ghaNAkhaza pU. muniyA ane pU. mahAsatIjIAnA tathA TADha saMpradAyanA pU. AcAya zrI mANekacaijImahArAja ane diyApurI sa'pradAyanA zAMtathAajJa pU. munizrI bhAyacaMdajI mahArAja zramaNusudhanA mukhya AcAryazrIjI AtmArAmajI mahArAja tapeAmaya jJAnanidhi zAsroddhAraka mA. pra. pU. AcArya mahArAja zrI zvAsIlAlajI mahArAja vagere aneka sAdhusAdhvInA upadezane temaNe lAbha lIdhela. su'khamAM sa. 2011 sAlamAM zrI dhama sihujI mahArAjanA sa"pradAyanA paDitaratna zrI lAlacaMdajI mahArAjanAM paricaya thayA. lAlacaMdajI mahArAja pAte, sasArapakSanA traNa putrA ane khe putrIe ema kula 6 alke AkhA kuTuMbe saMyama aMgIkAra karela. te jANI temane adbhUta tyAgabhAvanA pragaTa thaI ke je kaddI kSaya pAmI nahI. * A pahelAM teo jyAre mAtA-pitA sAthe pUjya AcAya zrI mANekacaMdajI mahArAjanA darzane beTAi gayelA tyAre temanA upadezanI je asara thaI te mukhya asara paDelI hatI ane mIjI asara te pUjya lAlacaMdrajI mahArAjanA sahakuTubanI dIkSA e hatI. A beu prasagAe pUrva bhavanI khAkI rahelI ArAdhanAne pUrI karavAnA nimittarUpa heAIne vakhateAvakhata teo mAtApitA pAse dIkSAnI AjJA mAgatA hatA ane tenA jannAkha temanA pitAzrI taraphathI eka ja hatA. je haju vAra che samaya pAmavA dIe jJAnAbhyAsa vadhArA ' Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sa'. 2012nA aSADha sudhI 15 thI zrI vinAdakumAre goMDala sapradAyanA zAstrajJa pU. AcArya zrI puruSAttamajI mahArAja sAheba pAse verAvaLa cAturmAsa daramyAna khAsa niyamita rIte dIkSAnI taiyArI karavA mATe temanI pAse jJAnAbhyAsa karyAM. tenI sAthe pU. AcArya zrI puruSAttamajI mahArAjanA sasAra pakSanA kuTuMbI dIkSAnA bhAvika zrI jasarAjabhAI paNa jJAnAbhyAsa karatA hatA. teoe tyAM evA nirNaya karelA ke AcAya zrI puruSAtama mahArAja pAse ApaNe khannee dIkSA levI, pahelAM vinedakumAre ane pachI zrI jasarAjabhAie dIkSA levI, zrI jasarAjabhAInI dIkSAtithi pU. zrI puruSAtamajI mahArAja sAhebe sa', 2013nA jeTha suda 5 ne semavAre mAMgarAla mukAme nakkI karI zrI jasarAjabhAI vinAdakumArane rAjakATa maLyA, zrI vinedakumAre zrI jasarAja bhAInI yathAAgya sevA bajAvI, mAMgarALa ravAnA karyAM ane peAte nizcayapUrvaka dIkSA mATe AjJA mAgI paNu tenA pitAzrInI ekane eka vANI sAMbhaLIne temane manamAM AghAta thayA ane dIkSA mATenA temaNe bIjo rastA zeSI kADhace. pUjyazrI lAlacaMdajI mahArAja ane temanA ziSyeAnA paricaya mukhaImAM thayela hatA ane tyArabAda kAi vakhata patravahevAra paNa thatA hatA. chellA patrathI temaNe jANela hatu, je pUrva zrI lAlacaMdajI mahArAja. khIcana gAme pU. AcAya zrI samatha malajI mahArAja sAheba pAse jJAnAbhyAsa arthe gayA che peAtAne pitAzrInI AjJA (dIkSA mATe) maLe tema nathI ane dIkSA teA levI ja che AjJA vinA kAI sAdhu munirAja dIkSA Ape nahI' ane svayameva dIkSA saurASTramAM laIne AcAya zrI puruSAtamajI mahArAja pAse javAmAM ghaNAM vidhnA thAze, ema dhArIne teoe dUra rAjasthAnamAM cAlyA javAnu nakkI karyuM. tA. 24-5-17 sa'. 2013nA vaizAkha vada 10 ne zukravAranA roja sAMjanA temanA mAtuzrI sAthe chellu jamaNu karyu. leAjana karI, mAtuzrI sAmAyikamAM esI gayA. te vakhate kAIne jANa karyAM vagara dIkSAnA vighnAmAMthI khacavA mATe ghara, kuTu'kha, saurASTrabhUmi ane goMDala sa'pradAyanA paNa tyAga karI te khIcata tarapha ravAnA thayA. zrI vinodamruninA nivedana parathI mAlUma paDayuM' ke tA. 24-5-57nA rAja rAtre ATha vAge gherathI nIkaLI, rAjakAta ja kazane dveSapuranI TikiTa lIdhI. tA. 25-5-5nA savAre ATha vAgye mahesANA paheAMcyA tyAM ahI lAka gADI paDI rahe che, te daramyAna gAmamAM jaIne leAca karavA mATenA vALa rAkhIne bAkInA kaDhAvI nAkhyAM ane gADImAM besI gayA. mAravADa jaMkazana tathA jodhapura jakazana thaIne tA. 26-5--pa7nI savAre 4aa vAgye leAdI Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AghamurabbIzrIo ra ja * '' je , ' * - * - karata - - - - zizrI zAMtilAla maMgaLadAsabhAI (sva) zeThazrI zAmajIbhAI velajIbhAI * vIrANa-zajakoTa. aa. (0) zeThazrI chaganalAla zAmaLadAsa bhAvasAra - amadAvAda, ka Ins & E =aa * t shita t = s, * * * * * == * * .. * * * * zeThazrI rAmajIbhAI zAmajIbhAI vIrANu-rAjakeTa. vacce beThelA lAlAjI kizanacaMdajI sA. joharI ubhelA suputra ci. mahetAbacandajI sA nAnA - anilakamAya na dattA) Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 77 90 AdyamurabbIzrIe (sva.) zezrI harakhacaMda kAlIdAsa vAri bhANavaDa. (sva.) zeThazrI dinezasAi kAMtilAla zAha amadAvAda. zeThazrI jesi gabhAI pAcAlAlabhAi amadAvAda. (sva.) zeTha phgajIbhAI mAhanalAla zAha amadAvAda. : - paTela rAmAbhAI gopAladAsa su. sANaMda (jI. amadAvAda) + sva. zeThazrI AtmArAma mANekalAla amadavAda Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AghamurabbIzrIo . * vii che = " T ka' : * * ? zrI vRjalAla durlabhajI pArekha rAjakeTa, kaThArI haragoviMda jecaMdabhAI rAjakoTa, ka zeThazrI mizrI lAlajI lAlacaMdajI sA. luNiyA tathA zeThazrI jevaMtarAjajI lAlacaMdajI sA. e sama janma * ne rAte ja ma hamako amArI . che () zeThazrI dhArazIbhAI jIvaNalAla bArasI, sva. zrImAna zeThazrI mukanacaMdajI sA | bAliyA pAlI mAravAha Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdyamurabbIzrIe sva. zeThazrI harilAla aneApacaMda zAhu khaMbhAta. sva. zeTha tArAcaMdajI sAheba gelaDA madrAsa. Wedel de zrImAn zeTha sA. cImanalAlajI sA. RSabhacaMdajI sA. ajItavAle ( saparivAra ) vacce beThelA meATAbhAi zrImAn jhUlacaMdrajI javAhIralAlajI raDhiyA 2 bAjumAMkheThelA bhAI mizrIlAlajI arahiyA 3 ubhelA sauthI nanAbhAIpUnamacaMdra mi zrImAna seThazrI khImarAjajI sA. coraDiyA Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tr pahaoNMcyA tyAMthI page cAlIne khIcana upAzrayamAM jaI tyAM birAjatA munivaronA dazana karyAM. vadaNA namaskAra karI sukhazAtA pUchI, mahAra nIkaLyA ane peAtAnA sAmAyikanA kapaDAM paheryAM' ane pachI pUjya zrI munivarezanI sanmukha sAmAyika karavA beThA, temAM jAva niyamaM pajjuvAsAmi duviha ziviSena" nA badale " jJAnIne pannuvAsAvittividdhativiSeLa " mAlyA te zrI lAlaca'dajI mahArAje sAMbhaLyu' ane teezrIe pUchyu ke vinAikumAra ! tame A zu karI che, tenA javAkha ApavAne badale " alpAne rosimi" khAlI pATha pUrA karyAM ane pachI vinayapUrvaka be hAtha joDIne khelyA ke sAheba ! e tA anI cUkayu ane me vayameva dIkSA laI lIdhI, te mAkhara che ane temAM kAMi pheraphAra thaI zake tema nathI. A sivAya AApazrInI khIjI koipaNa prakAranI AjJA hAya tA pharamAve." 1 te ja divase apeAranA zAstrajJa pU* munizrI sama lAlajI mahArAja sAhebe zrI vinAikumAra munine peAtAnI pAse khelAvyA ane samajAvyA ke "tame eka sArA khAnadAna kuTuMbanI vyakti che. tamArI mA dIkSA aMgIkAra karavAnI rIta kharAkhara nathI kAraNa ke tamArA mAtA pitAne A hakIkatathI duHkha thAya ane tethI mArI samati che ke rajUharaNanI DAMDI uparathI kapaDu kADhI nAkhA jethI tamA zrAvaka aNuAva ane jarUra paDe te zrAvakAnA sAtha laI zakeA, ema traNavAra pU. mahArAjazrIe samajAvelA para`tu temaNe traNeya vakhata eka ja uttara ApelA ke je thayuM, te thayu. have mAre AgaLa zuM karavu te pharamAve zrI vineAdamuninA zrI sama malajI jevA mahAmuninA praznanA javAma pachI khIcananA catuvidha sagha vicAramAM paDI gayA ane munizrIe para sasArIone koi paNa prakAranA A niSkAraNu humalA na Ave te mATe vinAdasunine jaNAvavAmAM Avyu` ke "amArI salAmatI mATe tamAre jAhera nivedana bahAra pADavAnI jarUra che" tyAre zrI vinAda munie peAtAnA hastAkSare nivedana zrIsaMdha samakSa pragaTa karyuM, tenA sAra nIce mujaba cheH mArA mAtA-pitA mAhane vaza thaIne dIkSAnI AjJA Ape tema na hatu. ane " alaya lIviya' mA pamAcav'ne AdhAre eka kSaNa paNa dIkSAthI "cita rahI zakuM tema nathI; ema mane lAgyuM. zrI lAlacaMdrajI mahArAja sAheba-vageree mane mArI dIkSA mATe vicArI pachI karavAnu` kahela paraMtu mane Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samaya mAtrane pramAda kare ThIka na lAge, tethI zrI arihaMta bhagavate tathA zrI siddha bhagavatenI sAkSIe mArA guru mahArAja samakSa prajyA pAka bhaNIne mArA AtmAnA kalyANa mATe dIkSA aMgIkAra karI che. samAjane peTe khyAla na Ave ke mArI dIkSA kSaNika purasAthI agara gerasamajathI thaI che tethI tathA samAjamAM jainazAsananI prabhAvanA thAya te hetuthI mAre mArA vRttAMta pragaTa kere ucita che. 1 uttarAdhyayanajI satranA 18 mA adhyayana parathI mane lAgyuM ke manuSya jIvananuM kharUM kartavya makSaphaLa ApanArI dIkSA ja che. chevaTa sudhI meM mArA bApujI pAse dIkSA mATe AjJA mAgI ane te vakhate paNa pahelAMnI jema vAta uDAvI dIdhI ane anaMta upakArI evA mArA bApujI samakSa huM temane kaDaka bhASAmAM paNa kahI zakatuM na hatuM ane bIjI bAjuthI mane thayuM ke AyuSya azAzvata che ane AvA uttama kArya mATe jarApaNa pramAda kare ucita nathI. tethI meM vicArIne A pagaluM bharyuM che ane mane pUrNa vizvAsa che ke zrI vIraprabhu mahAvIra svAmIne sakaLa saMgha mArA A kAryane anumodaze ja "tathAstu". rAjakeTamAM zrI vinodakumAranA gayA pachI pAchaLathI khabara paDI ke vinoda kumAra dekhAtA nathI eTale tapAsa thavA mAMDI gAmamAM kyAMya patto na lAge eTale bahAragAma tAre karyA. kayAMyathI paNa saMtoSakAraka samAcAra sAMpaDayA nahIM. arthAt patto maLe ja nahIM. Ama vimAsaNanA pariNAme temanA pitAzrIne be mahinA pahelAMnI eka vAtanI yAda AvI te e hatI ke te vakhate zrI vinodakumAre AjJA mAgelI ke "bApujI! ApanI AjJA hoya te A cAturmAsa khIcana (rAjasthAna) jAuM kAraNa ke khIcanamAM pU. gurumahArAja zrI samarthamalajI mahArAja ke jeo siddhAMta vizArada che ane anekAMtavAdanA pUrA jANakAra che, teo tyAM birAjamAna che jeozrI pAse zAstrAbhyAsa karavA mATe pU zrI lAlacaMdajI mahArAja Adi ThANuM 4 javAnA che. te mArI icchA paNa tyAM temanI pAse javAnI che. A vAtacItanuM maraNa pitAzrIne AvavA sAthe teoe paM. pUrNacaMdrajI kane pitAnI pAse bolAvyA ane vinedakumAra mATenI potAnI ciMtA vyakta karI. paDitanuM A vAtane samarthana maLyuM. teozrIe jaNAvyuM ke thoDA samaya pUrve vinedakumAre mArI pAse jANavA mAgyuM hatuM ke, khIcanamAM kevA prakAranI Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sagavaDa che? Ama mArI sAthe vArtAlApa thayo hato. baMne A pramANe ekamata thatAM temanA pitAzrIe khIcana tAra karavA sUcanA karI tA. 27-5-17 nA roja pRthvIrAjajI mAlu khIcana (rAjasthAna) upara tAra karyo. tA.28-5-57nA roja javAba Avye ke zrI vinodabhAIe khIcanamAM svayameva dIkSA grahaNa karI che. eTale temanA pitAzrIe rAvabahArazrI ema. pI. sAheba zrI kezavalAlabhAI pArekha ane paMDitajI pUrNacaMdrajI daka ema traNeyane zrI vinezakumArane pAchA teDI lAvavA mATe khIcana mokalyA tA. 28-5-5nA roja ravAnA thaI tA. 30-5-17nA roja savAre kaledI sTezane pahoMcyA. baLadagADImAM teo khIcana gayA ke jyAM sthavira munizrI zIremalajI mahArAja pUjaya paMDitaratna zAstra vizArada zrI samarthamalajI mahArAja Adi ThANa 8 tathA pUjya tapasvI mahArAja zrI lAlacaMdajI mahArAja Adi che. 4 birAjamAna hatA. kulle sAdhu-sAdevInI saMkhyA adAvIsathI trIsanI hatI. pUchaparachanA javAbamAM zrI vinodamunie kezavalAlabhAI pArekhane kahyuM ke meM te dIkSA aMgIkAra karI lIdhI che temAM kAMI pheraphAra thAya tema nathI. tame amArA vIrANuM kuTuMbanA hitaiSI che. ane je sAcA hitaiSI che te mArA pU. bA ane bApujIne samajAvIne mArI have pachInI meTI dIkSAnI AjJA aThavADiyAnI aMdara apAvI che eTaluM ja nahI paNa savi jIva karUM zAsana rasI"nI bhAvanAmAM ane Aja divasa sudhInA mArI uparanA upakAranA badalAmAM Agamane anulakSIne mArI bhAvanA e ja hoya ke, mArI dIkSA teonI dIkSAnuM nimitta bane ane mArA mAtA-pitA sadagatine sAdhe arthAt mArI sAthe dIkSA lIe, AvA daDha javAbanA pariNAme te ja samaye zrI vinodakumArane pAchA laI javAnI bhAvanAne niSphaLatA sAMpaDI ane tA. 31-5-17 nI rAtrInA ravAnA thaI tA. 2-6-57nA savAre mahA parISaharUpa kSetrane anubhava karI, zrI vinodakumAranA pitAzrIne tamAma vAtathI vAkepha karyA. thoDA vakhatamAM phadInA zrI saMghe pU zrI lAlacaMdajI mahArAjane dImAM comAsu karavAnI vinaMtI karI tene asvIkAra thavAthI saMgha gamagIna bane eTale nirNaya phera ane aSADha suda 13 nA roja khIcanathI vihAra karI phalehI AvyA. Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 dIkSA pachI aDhI mahinAnA AMtare leAdI cAmAsA daramyAna zrI vinAduM. munine hAjate javAnI sajJA thaI ane te mATe javA taiyAra thayA eTale temanA gurue kahyuM' ke bahu garamI che, jarAvAra cAlI jAya eTale zrI vinAdamunie rajoharaNu vagerenI pratilekhanA karI te daramyAna na rAkI zakAya evI hAjata lAgI tethI pharI AjJA mAgatAM jaNAvyu mane hAjata bahu lAgI che tethI jAu' chuM, jaladI pAche. krIza kALanI gahana gatine duHkhad racanA racavI hatI. Aje ja hAjate ekalA javAnA khanAva banyA hatA, haMmezAM tA badhA sAdhuo sAthe maLIne dizAe jatA. hAjatathI mAkaLA thaI pAchA pharatA hatA, tyAM relve lAina upara e gA AvI rahI hatI. mIjI khAjuthI TreIna paNa AvI rahI hatI tenI vhisala vAgavA chatAM paNa gAye khasatI na hatI. zrI vinAndamuninu hRdaya tharatharI ucu ane mahA anukapAe muninA hRdayamAM sthAna lIdhuM': hAthamAM rajoharaNu laI jAtanA jokhamanI paravA karyAM vagara gAyAne macAvavA gayA. gAyAne tA khacAvI ja lIdhI para'tu A kriyAmAM chakAya jIvanI dayAnA sAdhanabhUta rajoharaNu ke je vineAdamunine AtmAthI vadhAre pyArA hatA, te relve lAIna upara paDI gaye. ane zrI vinAndamunie te pAche sapAdana karavAmAM jaDavAdane siddha karatAM rAkSasI enjinane jhapATe AvyA ane peAtAnu khalidAna ApyuM. aRsi'ta....arihaMta ....evA zabdo mukhamAMthI nIkaLyA ane zarIra tUTI paDayu'. * rakta pravAha chUTI paDayA ane thADA ja vakhatamAM prANAMta thaI gayA, badhA leka kahevA lAgyA ke gaurakSAmAM munizrIe prANa ApyA aMtima samaye munizrInA caheza para bhavya zAnti ja dekhAtI hatI. hamezAM teo je tarapha hAjate jatA hatA te tarapha lAdIthI pAkaraNa tarapha javAnI relve. lAIna hatI. A lAina upara relve sattAvALAoe phATaka mUkela nathI tyAM raste paNu che eTale pazuonI avarajavara hAya che. ane vakhata vakhata tyAM DhArA relvenI haDapheTe caDI javAnA prasa`ga ane che. leAdI sa`ghe A durghaTanAnA khakhara rAjakITa, TelIphenathI ApyA. je lakhate TelIphrAna AvyA. te vakhate vineAdamuninA pitAzrI mahAra gayA hatA. ane mAtuzrI maNimena sAmAyika-pratikramaNamAM beThAM hatAM, mAtra eka nAkara ja gharamAM hatA jeNe TeliphAna uThAvye paNa te kAMi TelIphonamAM hakIkata samajI zamyA nahI ane sAcA samAcAra meDhA plenathI leAdI paheAMce te pahelAM agnisakAra thaI gayA sUcanAnA DhelIphAna maLyA. spezyala Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ardhA kalAka, me pahoMce. je saMdeze? samayasara praha hola te mAtA-pitAne zrIvidamuninA zabarUpipaNu cahere jevA ane aMtima -dazama prasaMge mattA paraMtu aMtarAya kAma karyuM nahIM : kena AthI pleInane grAma paDatuM mUkavAmAM AvyuM ane mAtA-pitA tA. 14-8-57nA roja Ina mAraphata phI pahoMcyA, zrI durlabhajIbhAI ane maNibene pUjya tapasvIzrI lAlacaMdajI mahArAja sAhebanA darzana karyo. huM praya zrI lAlaca mahArAje sAheba ane pichANane ane 'dhenuM ekAeka eca kerIne zrI vinaMdimuninAM mAtA-pitAne sAMtvana the upadeza zarU karyA jene TUMkamAM sAra A pramANuM che . " 'S . ., je 1ra 4 1 :: =:oDa - - - - have te ratana cAlyuM gayuM ke samAjane AzAdIpaka elavAI ga ! jhaTa UgIne AthamI gaye ! have e dIpa pherIthI AvI zake tema nathI zrI vinodamuni saMsAra pakSanA mAtuzrI maNibenene munizrIe kahyuM kebena! bhAvi prabaLa che. A bAbatamAM mahApurUSee paNa hAtha dhoI nAkhyA che ema saune maraNane zaraNa thavuM paDe che, te pachI ApaNuM jevA pAmara prANInuM zuM gajuM che? have te zeka dUra karIne ApaNe emanA mRtyune Adarza joIne mAtra dhIraja dharavAnI rahI. pU. zrI samarthamalajI mahArAja sAhebane abhiprAyA prAthamika tema ja alpakALanA paricayathI mane zrI vinedamuninA viSe anabhava thaye, ke temanI dharmapriyatA ane dharmAbhilASA "TriliMkA mApurAtte ne paricaya karAvatI hatI prApta saMsArika pracura vaibhava tarapha temanI ruci daSTigocara thatI na hatI paraMtu teo vItarAgavANInA saMsargathI viSayavimukha dharmakAryamAM sadA tatpara ane tallIna dekhAtA hatA. khAsa paricayanA abhAve virAgya paNa temanI dhArAthI temanI dharmAnurAgitA tathA jIvanacarcAthI kaThina kArya karavAmAM paNuM gabharATanA sthAne sukhAnubhavanI vRtti lakSamAM AvatI hatI. have zrI vinodamaninA jIvananA be prazno upasthita thAya che tene khulA se karavAmAM Ave che. pra. 1. temaNe AjJA vagara svayameva dIkSA kema lIdhI? uttara-paMcamAM ArAnAM bhadrA zeThANInA putra evaMtA (atisukta) kumArane temanI mAtuzrIe dIkSAnI AjJA ApavAnI taddana nA pADI eTale teNe Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimeva dIkSA lIdhI. tyAra bAda bhadrA zeThANIe tAnA kumArane gurune seyI dIdhA teja rAtre teNe bAramI bhikhunI mahimA ajhIkAra karI ane ziyANInA parISahathI kALa karI nalInakulama vimAnamAM gathA tevI ja rIte zrI vinedakumAra vaya dIkSita thayA. pra. 2. AvA vairAgI jIvane bhayakara parISaha kema Ave ? uttara keTalAka carama zarIrI jIvane mAraNAMtika umAsa Avela che. jAo gajasukumAra muni, metArtha muni, kezala muni, kAraNa ke temanI sattAmAM hajAra bhavanAM karma havA jeIe tyAre temane ekadama ekSa javuM hatuM, te mAraNatika-upasarga AvyA vagara eTalAM badhAM karma kevI rIte khape? A. bra. zrI vinedamunine A parISaha AvyuM, je uparathI ema anumAna thAya che ke te ekAvatArI jIva hatha. - zrI vinodamuninuM vistRta jIvanacaritra judA pustakathI gujarAtI bhASA tathA hindI bhASAmAM chapAyela che temAMthI sAra rUpe ahIM saMkSepa karela che. Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ||shrii-bhgvtiisuutrm|| (bhAga dazamo) Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' ' ' Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI vItarAgAya namaH , nainAcArya-jainadharmadivAkara-pUjya-zrI-ghAsIlAlaprativiracitayA prameyacandrikA . khyayA vyAkhyayA samalavRtaM vyAkhyAprajJaptyaparanAmakam / . ||shrii-bhgvtiisuutrm // __. (dazamo bhAgaH) . . . atha dvAdazazatakasyaM caturthodezakaH mArabhyate ....... dvAdazazatake caturthoddezakasya saMkSiptaviSayavarNanam .. . . - paramANudvayasya ekatayA saGghIbhUtatve 'AkAramarUpaNam , evameva tricatuH pazcaSaTsaptASTanavadazasaMkhyAtAsaMkhyAtAnantaparamANanAmapi ekatayA sijhIbhUtatve bhAkAramarUpaNaMca, tadanantaram anantAnantapudgalaparAvartamarUpaNam , pudgalaparAvarta... ghArahaveM zatakAke cauthe uddezekA prAraMbha__ isa. bArahaveM zataka ke isa caturtha uddezaka me jo viSaya kahA gayA hai usakA vivaraNa saMkSepa se isa prakAra hai- .. . : do paramANuoM ke Apasa meM milane para jodayaMNuka rUpa skandha hotA hai usake AkAra kI prarUpaNA isI prakAra se tIna paramANuoM ke Apasa meM milane para, cAra pAMca, chaha, sAta, ATha, nau, daza, saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta paramANuoM ke Apasa meM milane para jyaNukA: dirUpa skandha hote haiM unake AkAroM kI prarUpaNA anantAnanta punala ... .. mAramA zatAnA yAthA zAna mAramA A cethA uddezamAM je viSayanuM pratipAdana karavAmAM AvyuM che tene kSisa, soza nAya pramANe che. .... , , . . . . . be paramANuonA sacarAthI je be aNuvA akalpa bane che tenA AkAranI prarUpaNA eja pramANe traNa paramANuonA sAgathI banatA tri64pnaa, yAra,..pAya, bhAta, mA, nakaisa, bhyAta, aMzayAta ane anaMta paramANuonA parasparanA sagathI banatA cAra aNuMvALAthI laIne anaMta paryantanA aNuvALA nA AkArAnI prarUpaNa-anantAnana bha01 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagaedies prakAramarUpaNam, nairayikANAM pudralaparAvartaprarUpaNam, eka nairayikasya audArikapudgalaparAvarta prarUpaNaMca tataH asurakumArasya dArikapulaparAvartamarUpaNam, vataH ekanairathikasya vaikriyapudgalaparAvartaprarUpaNam, nairayikANAM pulaparAvartaprarUpaNaM ca ekasya nairayikasya nairayikatvAvasthAyAm audArikagRhaparAvartaparU paNam, ekanairathikasya asurakumArasyAvasthAyAm audArika parAvartamarUpaNam, ekanairathikasya pRthivIkAyikatvAvasthAyAm audAripala parAvartamarUpaNam, ekAsurakumArasya bhUtabhAvinairayikatvAvasthAyAm audAriphapudgalaparAvartaprarUpaNam, nairayikasya nairayikatvAvasthAyAm vaikriyapudgalaparAvartamarUpaNam, nairayikasya pRthivI kAyikatvAvasthAyAM vaikriya pudgalaparAvartamarUpaNam, nairayikANAM nairayikatvAvasthAyAM kiyantaH audArikapudgalaparAvarcAH vyatItAH santIti ? praznotaram, parAvarta kA prarUpaNa, pulaparAvarta ke prakAroM kA nirUpaNa, nairayikoM ke pulaparAvarta kA prarUpaNa, asurakumAra ke audArika pudgala parAvarta kA prarUpaNa, eka nairayika ke vaikriyapudgaparAvarta kA prarUpaNa, nairayikoM ke pudgalaparAvarta kA prarUpaNa, eka nairayika ke nairadhikaravAvasthA meM audArika parAvarta kA prarUpaNa, eka nairayika kA pRthivIkAyikatva kI avasthA meM audArikapulaparAvartta kA prarUpaNa, eka asurakumAra ke bhUtabhAvi nairayikatvAvasthA meM audArika pudgalaparAvarta kA prarUpaNa, eka naiyika ke nairayikatva avasthA meM vaikiyapudgala parAvarta kA prarUpaNa, eka nairayikoM ke pRthivIkAyikasva avasthA meM vaikriyapudgalaparAvarta kA prarUpaNa, nairayikoM ke nairayikatvAvasthA meM kitane audArika pudgalaparAvarta vyatIta ho cuke hai? pudgala parAvartananuM prarUpaNu-pudgala parAvatanA prakArAnuM nirUpaNa nairayikAnA pudgalaparAvartanuM nirUpaNu-asurakumAranA audArika pudgalaparAvatanuM nirUpaNa-eka nerayikanA vaikriyapudra pAvatI prarUpaNA-nerayikAnA yuddhaparAvatanI prarUpaNA eka nairayikamAM narayikatvAvasthAmAM hArika pula parAvatanI prarUpaNA eka nairayikanA pRthvIkAyikatvanI avasthAmAM drArika pudgaparAvata'nI prarUpaNAeka asurakumAranA bhUtabhAvi narayikatvAvasthAmAM audyArika pudgalaparAvatanI prarUpazuA-eka nairayikanA naiyikatva avasthAmAM vaikriyapudgala parAvartanI prarUpaNA-- eka naiyikanA pRthvIkAyakratva avasthAmAM vaikriyapudgala parAvatanI prarUpaNA-- vairayikAne nairayikatvAvasthAmAM keTalA audArika pudgala parAvata vyatIta thaI cukayA che ? A praznanA uttara nairayikAnA pRthvIkAyikanI avasthAmAM AA Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamadrikA DIkA raoN0 12 40 sU0 1 paramANupuGgalanirUpaNam nairayikANAM pRthivIkAyikatvAvasthAyAm audArikapudgalaparAvartaprarUpaNam, audA rikapudgalaparAvartasya hetusvarUpanirUpaNam, audArikapudgalaparAvarttasya niSpatikAlanirUpaNam, audArikapudgalaparAvartakAlasya alpabahutvAdikaprarUpaNam, pudgala parAvartasya alpabahutvAdikaprarUpaNaMca / pudgala vaktavyatAprastAvaH mUlam - rAyagihe jAva evaM vayAsI- do bhaMte! paramANupoggalA eo sAhannati, egayao sAhaNNittA kiM bhavai ? goyamA ! duppaesie khaMdhe bhavai se bhijjamANe duhA kajjai, egayao paramANupoggale egayao paramANupoggale bhavai / tinni bhaMte! paramANupoggalA egayao sAhannaMti, egayao sAhaNNittA kiM bhavai ? goyamA ! tipaesie khaMdhe bhavai, se bhiz2amANe duhA vitihA vi, kajai, duhA karjamANe egayao paramANupoggale egayao dupaesie khaMdhe bhavai, tihA kajjamANe, poggalA bhavaMti / cattAri bhaMte! paramANupoggalA egayao sAhannaMti, jAva pucchA, goyamA ! caupae sie khaMdhe bhavai, se bhijjamANe duhA vi, tihA vi, cauhA vi kajjai, duhA kajjamANe egayao paramANuyoggale, egayao tipaesie khaMdhe bhavai, ahavA do isa prazna kA uttara nairayika ke pRthivIkAyika kI avasthA meM audArika pudgalaparAvarta kA prarUpaNa audArika pudgalaparAvarta ke hetu ke svarUpa nirUpaNa audArikapulaparAvarta kI niSpatti ke kAla kA nirUpaNa, audArika pudgala parAvarta kAla ke alpa bahutvAdika kA prarUpaNa, pudgalaparAvarta ke alpabahutvAdika kA prarUpaNa / * ki pudgalaparAvartanI prarUpaNA-audArika pudgalaparAvata nA hetunA svarUpanu nirUpaNu--mauTTArika pudgalaparAvatanI niSpattinA kALanuM nirUpaNa audArika pudgalaparAvata kALanA apamahuva AdinuM kathana-pudgalaparAvatanA alpamahu AdinI prarUpaNA. Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUrya dupaesiyA khaMdhA bhavai tihA kajjamANe egayao do paramANu pogalA, egayao duppaesie khaMdhe bhavai, cauhA kajjamANe cattAri paramANupoggalA bhavaMti / paMca bhaMte! paramANupoggalA pucchA, goyamA ! paMcapae lie khaMdhe bhavai, se bhir3aMjamANe duhA vi tihA vi, cauhA vi, paMcahA vi. kajjai, duhA kajjamANe egayao paramANupoggale, egayao caupae lie khaMdhe bhavai, ahavA egayao dupaesie khaMdhe, bhavai, egayao tipaesie khaMdhe bhavai, tihA kajjamANe egayao do paramANupoggalA, egayao tippaesie khaMdhe, bhavai, ahavA egayao paramANupoggale, egayao do dupaesiyA khaMdhA bhavati, cauhA kajjamANe egayao tinni paramANupoggalA, egayao duppaesie khaMdhe bhavai, paMcahA kajjamANe paMca paramANu poggalA bhavaMti / cha bhaMte! paramANupoggalA pucchA, goyamA ! chappaesie khaMdhe bhavai, se bhijjamANe duhA vi, tihAtri jAtra chabihA vi, kajjai, duhA kajjamANe egayao paramANupoggale egayao paMcapaesie khaMdhe bhavaI, ahavA, egayao duppaelie khaMdhe, egayao caupaesie khaMdhe bhavai, ahavA, do tipaesiyA khaMdhA bhavati, tihA kajjamANe agayao do paramANupoggalA, egayao cauppaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao paramANupoggale, egayao dupae sie khaMdhe egayao tipaesie khaMdhe bhavaI, ahavA tinni dupaesiyA khaMdhA bhvNti| cauhA kajjamANe egayao tinni paramANu Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - .. . pramaiyacandrikA TIkA za0 12.70 4. sU0 / paramANupudgalanirUpaNam soggalA, egayao tipaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao do paramANupoggalA, bhavaMti, egayao do duppaesiyA khaMdhA bhavaMti, paMcahA kajjamANe egayao cattAri paramANupoggalA, egayao dupaesie khaMdhai bhvi| chahA kaMjamANe cha paramANupoggalA bhvNti| satta bhaMte ! paramANupoggalA pucchA, goyamA ! sattapaesie khaMdhe bhavai, se bhijjamANe duhAM vi jAva sattahA vi kajjar3a, duhA kajjamANe egayao paramANupoggale, egayao chppesie|khNdhe bhavai, ahavA egayao duppaesie khaMdhe bhavai, egayaopaMca paesie baMdhe bhavai, ahavA egayao tippaesie, egayaoghauppaesie khaMdhe bhavaitihA kajjamANe egayaodo paramANupoggalA, egayao paMcapaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayo paramANupoggale, egayao duppaesie khaMdhe, egayao cauppaesie khaMdhe bhavai, ahavA, egayaoM paramANupoggale, egayao do tipaesiyA khaMdhA bhavaMti, ahavA, egayao do duppaesiyA - khaMdhA bhavaMti, egayao tippaesie khaMdhe bhavai, cauhA kanjamANe eMgayaoM tinni paramANupoggalA, egayao caupaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao do paramANupoggalA, egayao duppaesieM khaMdhe, egayao tippaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao paramANupoggalA, egayao tinni duppaesiyA khaMdhA bhavaMti-paMcahA kajjamANe egayao cattAri paramANupoggalA, egayao tippaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao tinni paramANupoggalA, egayao do duppaesiyA khaMdhA bhvNti| chahA Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 bhagavatI sUtre kajjamANe egayao paMca paramANupoglA egayao duppaesie khaMdhe bhavai / sattahA kajjamANe satta paramANupoggalA bhavaMti / aTTabhaMte! paramANupoggalA pucchA, goyamA ! aTTha parasie khaMdhe bhavai, jAva duhA kajamANe egyao paramANupoggalA, egayao sattapae sie khaMdhe bhavai, ahavA egayao duppaesie khaMdhe, ega o chappayasi khaMdhe bhavai, ahavA egayao tippaesie khaMdhe bhavai egayao paMca paelie khaMdhe bhavai ahavA do cauppaesiyA khaMdhA bhavaMti / tihA kajjamANe egayao do paramANupoggalA, egao chappaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao paramANupoggale, egayao duSpapasie khaMdhe, egayao paMcapaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao paramANu poggale egayao tippaesie khaMdhe egayao uppae lie khaMdhe bhavai, ahavA egayao duppaesie khaMdhe, egayao do tippaesiyA khaMdhA bhavaMti / cauhA kajjamAMNe egayao tinni paramANu poggalA, egayao paMcapae sie khaMdhe bhavai, ahavA egayao donni paramANupoggalA egayao duppaesie khaMdhe, egayao cauppaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao doparamANu poggalA, egayao do tippaesiyA khaMdhA bhavaMti, ahavA egayao paramANu poggale egayao do duppaesiyA khaMdhA, egayao tippaesie khaMdhe bhavai, ahavA cattAri duppaesiyA khaMdhA bhavati / paMcahA kajjamANe egayao cattAri paramANupoggalA egayao cauppaesie khaMdhe bhavadda, ahaMvA egayao tinni Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - prameyacandrikA TIkA za0 12. 0 0 paramANapugala narUpaNam . paramANupoggalA, egayao dupaesie khaMdhe, egayao tipaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao do paramANu poggalA egayao tini dupaesiyA khaMdhA bhvNti| chahA kajjamANe egayao paMcaparamANupoggalA, egayao tippaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao . cattAri paramANupoggalA, egayaodo duppaesiyA khaMdhA bhvti| sattahA kajjamANe egayao cha paramANu poggalA, egayao duppaesie khaMdhe bhvi| aThahA kajjamANe aTTaparamANupoggalA bhvNti| nava bhaMte ! paramANupoggalA pucchA, goyamA! jAva navavihA kajaMti, duhA kajjamANe egayao paramANu poggale egayao aTThapaesie khaMdhe bhavai, evaM ekkakaM saMcAreMtehiM jAvaH ahavA egayao cauppaesie khaMdhe, egayao paMcapaesie khaMdhe bhavai, tihA kajjamANe egayao do paramANu poggalA, egayao do paramANupoggale egayao sattapaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao paramANupoggale egayao duppaesie khaMdhe egayao chappaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao paramANu poggale, egayao tippaesie khaMbhe, egayao paMcapaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao paramANupoggale, egayao do cauppaesiyA khaMdhA bhavaMti, ahavA egayao duppaesie khaMdhe, egayao tipaeMsie khaMdhe, egayaoghauppaesie khaMdhaibhavai, ahavAtini tippaesiyA khaMdhA bhvNti| cauhA kajjamANe egayao tinni paramANu pAggalA, egayo chappaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - -- - - . . . . . . bhagavatIya do paramANupoggalA, egayao duppaesie khaMdhe, egayao paMcapaesie khaMdhe bhavaI ahavA egayao doparamANu poggalA, egayao tippaesie khaMdhe, egayao cauppaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayaoM paramANupoggale, do duppaesiyA khaMdhA, egayao cauppaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao paramANupoggale, egayao duppaesie khaMdhe,egayao do tippaesiyA khaMdhA bhavaMti, ahavA egayao tinni duppaesiyA khaMdhA, egayao tippaesie khaMdhe bhavai / paMcahA kajjamANe egayao cattAri paramANupoggalA, egayao paMcapaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao tinni paramANupoggalA, egayao duppaesie khaMdhe, egayao cauppaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao tinni paramANupoggalA egayaoM dotippaesiyAkhaMdhA bhavaMti,ahavA egayao doparamANupoggalA egayaodo duppaesiyA khaMdhA, egayao tippaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao paramANupoggale, egayao cattAri dupaesiyA khaMdhA, bhvNti| chahA kajjamANe egayao paMcaparamANupoggalA, egayao cauppaesie khaMdhe bhavaI; ahaMvA egayao cattAri paramANupoggalA, egayao duppaesie khaMdhe eMgayao. tippaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao tinni paramANupoggalA, egayao tinniduppaesiyA khaMdhA bhvNti| sattahA kanjamANe egayao cha paramANupoggalA, egayao tippaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayaoM paMca paramANupoggalA, egayao do TuppaesiyA khaMdhA 88 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prandrikA TIkA za0 12 40 4 sU0 1 paramANupudgala nirUpaNam bhavati / aTTahA kajjamANe egayao satta paramANu poggalA egao dupasie khaMdhe bhavai / navahA kajjamANe nava paramANupoggalA bhavati / dasa bhaMte! paramANupoggalA jAva duhA kajja - mANe egayao paramANupoggale, egayao navapaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao duppaesie khaMdhe, egayao aTTa paesie khaMdhe bhavai, ekkekaM maMtra' reyavvaMti, jAva, ahavA do paMcapaesiyA khaMdhA bhavati / tihA kajjamANe egayao do paramANupoggalA, egao aha esie khaMdhe bhavai, ahavA egayao paramANupoggale, egayao duppae lie khaMdhe bhavai, egayao satta pae lie khaMdhe bhavai, ahavA egayao paramANupoggale, egayao tippaesie khaMdhe bhavai, egayao chappaelie khaMdhe bhavai, ahavA egayao paramANupoggale, egayao cauppae lie khaMdhe, egayao paMcapaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao duppaesie khaMdhe bhavai, egayao do cauppaesiyA khaMdhA bhavaMti, ahavA egayao do ti-esiyA khaMdhA bhavaMti, egayao cauppaesie khaMdhe bhavai, cauhA kajjamANe egayao tinni paramANupoggalA, egayao sattapaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao doparamANupoggalA, egayao duppaesie khaMdhe, egayao chappaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao do paramANupoggalA, egayao tippaesie khaMdhe, egayao paMcasie khaMdhe bhavai, ahavA egayao do paramANupoggalA, egayao do cauppaesiyA khaMdhA bhavaMti, ahavA egayao para Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 bhagavatIstre mANupoggale egayao duppaesie khaMdhe, egayao tippaesie khaMdhe, egayao cauppaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao paramANu poggale, egayao tinni tippaesiyA khaMdhA bhavati, ahavA egayao tinni duppaesiyA khaMdhA bhavaMti, egayao cauesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao do duppaesiyA khaMdhA, egao do tippaesiyA khaMdhA bhavaMti, paMcahA kajjamANe egayao cattAri paramANupoggalA, egayao chappaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao tinni paramANupoggalA, egayao duppaesie khaMdhe bhavai, egayao paMcapa esie khaMdhe bhavai, ahavA emayao tinni paramANupoggalA, egayao tippaesie khaMdhe egayao dupae lie khaMdhe bhavai, egayao do tippaesiyA khaMdhA bhavaMti, ahavA egayao paramANupoggale, egayao tinni duppaesiyA khaMdhA, egayao tippaesie khaMdhe bhavai, ahavA paMca dupapaliyA khaMdhA bhavati / chahA kajjamANe egayao paMcaparamANupoggalA eo paMcapae lie khaMdhe bhavai, ahavA egayao cattAri paramANupoggalA, egayao duppaesie khaMdhe, egayao uppaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao cattAri paramANupoggalA egayao do tippasiyA khaMdhA bhavaMti, ahavA egayao tinni paramANupoggalA, egayao do duppaesiyA khaMdhA bhavaMti, egayao tippaelie khaMdhe bhavai, ahavA egayao do paramANupoggalA egayao tAri duppaesiyA khaMdhA bhavati / sattahA kajjamANe egayao Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA rIkA za0 12 1043.1 paramANupudgalanirUpaNam . .11 cha paramANupoggalA, egayao cauppaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao paMcaparamANupoggalA, egayao duppaesie, egayao tippaesie khaMdhe bhavai, ahavAegayao cattAri paramANupoggalA, egayao tinni duppaesiyA khaMdhA bhvNti| ahahA kajjamANe egayao satta paramANupoggalA, egayaotippaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao cha paramANupoggalA, egayao do duppaesiyA khaMdhA bhvNti| navahA kajjamANe egayao aTaparamANu poggalA, egayao duppaesie khaMdhe bhavai, dasahA kajjamANe dasa paramANupoggalA bhvNti| saMkhejA bhaMte ! paramANupoggalA * egayao sAhannaMti, egayao sAhaNittA kiM bhavai ? goyamA! saMkhejja. paesie khaMdhe bhavai, se bhijamANe duhA vi jAva dasahA vi, saMkhejahA vi kjti| duhA kajjamANe egayao paramANupoggale, egayao saMkhejapaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao duppae. sie khaMdhe egayao saMkhejjapaesie khaMdhe bhavai, evaM ahavA egayao tippaesie khaMdhe, egayao saMkhejjappaesie khaMdhe bhavai, evaM jAva ahavA egayaodasapaesie khaMdhe, egayao saMvejjapaesie khaMdhe bhavai, ahavA do saMkhejjapaesiyA khaMdhA bhvNti| tihAkajjamANe egayao do paramANupoggalA egayao saMkhejapaesie khaMdhe bhavadda, ahavA egayao paramANupoggale egayao duppaesie khaMdhe bhavai, egayao saMkhejapaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao paramANupoggale, egayao tippaesie khaMdhe Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra 12 bhavai, egayao saMkhejjapaesie khaMdhe bhavai, evaM jAva ahavA egayao paramANupoggale, egayao dasapaesie khaMdhe bhavai, egayao saMkhejapae sie khaMdhe bhavai, ahavA egayao paramANupoggale, egayao do saMkhe napaesiyA khaMdhA bhavaMti, ahavA egayao, duppa esie khaMdhe bhavai, egayao do saMkheja esiyA khaMdhA bhavaMti evaM jAtra ahavA egayao dasapaesie khaMdhe bhavai, egayao do saMkhejapaesiyA khaMdhA bhavaMti, ahavA tinni saMkhejjapaesiyA khaMdhA bhavaMti cauhA kajjamaNe egayao tinni paramANupoggalA, egayao saMkhejapaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao do paramANuvoggalA, egayao duppaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao do paramANupoggalA, egayao tippaesie khaMdhe bhavai, egayao saMkhejjapa esie khaMdhe bhavaM, evaM jAva ahavA egayao do paramANupoggalA, egayao dasapaesie egayao saMkhejjapa esie khaMdhe bhavai, ahavA egayao do paramANupoggalA, egayao do saMkhejjapaesiyA khaMdhA bhavati, ahavA egayao paramANupogale, egayao duppaesie khaMdhe egayao do saMkhejjapaesiyA khaMdhA bhavaMti, jAva ahavA egayao paramANupoggale, egao dasapae lie khaMdhe, egayao do saMkhejapaesiyA khaMdhA bhavaMti ahavA egayao paramANupoggale, egayao tinni saMkhajjapa esiyA khaMdhA bhavati, ahavA egayao duSpapalie khaMdhe, egayao tinni saMkhejjapa esiyA khaMdhA bhavaMti, jAva ahavA egayao dasapae Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyAndrakA TIkA za0 12 104 sU0 1 paramANupudgalanirUpaNam 13 sie khaMdhe egayao tinni saMkhejapaesiyA bhavaMti, ahavA cattAri saMkhejjapaesiyA bhvNti| evaM eeNaM kameNaM paMcaga saMjogo vi bhANiyabojAva nvgsNjogo| dasahA kajjamANe egayao nava paramANupoggalA, egayao saMkhenjapaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao aTTha paramANupoggalA, egayao duppaesie khaMdhe, egayao saMkhejappaesie khaMdhe bhvi| eeNaM kameNaM ekako pUreyavo jAva ahavA egayao dasapaesie khaMdhe, egayao nA saMkhejapaesie khaMdhA bhavati, ahavA dasa mukhejapaesiyA khaMdhA bhvti| saMkhenahA kAjamANe saMkhejjA paramANupoggalA, bhavaMti / asaMkhejjA bhaMte ! paramANupoggalA, egayao sAhapaNati, egayaosAhapiNattA kiM bhavai ? goyamA ! asaMkhejapaesiekhaMdhe bhavai, se bhijjamANe duhAvijAva dasahA vi saMkhejjahA vi,asaMkhejjahA vi kjji|duhaa kajjamANe egayao paramANupoggale, egayao asaMkhajjapaesie khaMdhe bhavai, jAva ahavAegayao dasapaesie khaMdhe, egayao asaMkhijjapaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayaosaMkhejapaesie khaMdhe,egayao, asaMkhejjapaesie khaMdhe bhavai, ahavA do asaMkhenjapaesiyA khaMdhA bhvNti| tihAkajjamANe egayao do paramANupoggalA, egayao asaMkhejjapaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao paramANupoggale egayao duppaesie khaMdhe, egayao asaMkhejjapaelie khaMdhe, bhavai, jAva, ahavA egayao paramANupoggale, egayao dasapaesie khaMdhe, Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIce egayao asaMkhejjapaesie khaMdhe bhavai, ahavA ege paramANupoggale, ege saMkhejjapaesie khaMdhe ege asaMkhejjapaelie khaMdhe bhavai, ahavA egayao paramANupoggale, egayao do asaMkhejjapaesiyA khaMdhA bhavaMti, ahavA egayao duppaesie khaMdhe, egayao do saMkhejjapaesiyA khaMdhA bhavaMti, evaM jAva, ahavA egayao saMkhejjapaesie khaMdhe bhavai, egayao do asaMkhejjapaesiyA khaMdhA bhavaMti, ahavA tinni asaMkhijjapaesiyA khaMdhA bhvNti| cauhA kajjamANe egayao tinni paramANupoggalA, egayao asaMkhejjapaesie khaMdhe bhavai, evaM caukkagasaMjogo jAva dasagasaMjogo ee jaheba saMkhejjapaesiyassa navaraM asaMkhejjagaM egaM ahigaM bhANiyavvaM jAva ahavA dasa asaMkhejjapaesiyAkhaMdhA bhavaMti, saMkhenahA kajjamANe egayo saMkhe. jjA paramANupoggalA, egayao asaMkhejjapaelie khaMdhe bhavai, ahavA egayao saMkhejjA duppaesiyA khaMdhA, egayao asaMkhejjapaesie khaMdhe bhavai, evaM jAva ahavA egayao saMkhajjA dasapaesiyA khaMdhA, egayao asaMkhejjapaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao saMkhijjA saMkhijjapaesiyA khaMdhA, egayao asaMkhijjapaesie khaMdhe, bhavai, ahavA saMkhejjA asaMkhejjapaesiyA khaMdhA bhavaMti, asaMkhijjahA kajjamANe asaMkhejjA para. mANupoggalA, bhvNti| aNaMtANaM bhaMte! paramANupoggalA jAva kiM bhavai? goyamA! aNaMtapaesie khaMdhe bhavai, se bhijjamANe Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 1230 4 0 1 paramANupud galanirUpaNam 15 duhAvi tahAvi jAva dasahAvi saMkhijjahA asaMkhijjahA aNaMtahA vikajjai / duhA kajjamANe egayao paramANupe ugale erra anaMta sie khaMdhe jAva ahavA do anaMtapaesiyA khaMdhA bhavati / tihA kajjamANe egayao do paramANupoggalA, emao anaMtapae lie khaMdhe bhavai, ahavA egayao paramANupoggale, egayao duppapalie khaMdhe, egayao aNatapae lie khaMdhe bhavai, jAva ahavA egayao paramANupoggale, egayao asaMkhejjapaesie khaMdhe, egayao aNatapae lie khaMdhe bhavai, ahavA egayao paramANupoggale, egayao do anaMtapaesiyA khaMdhA bhavaMti, ahavA egayao duppaTasie khaMdhe egayao do anaMtaesiyA khaMdhAM bhavaMti evaM jAva ahavA egayao dasapaesie egayao do anaMta esiyA khaMdhA bhavaMti ahavA egayao saMkhejjapae lie khaMdhe, egayao do agaMtapa pasiyA khaMdhA bhavaMti, ahavA egayao asaMkhejjapaesie khaMdhe, egayao do anaMtaparasiyA khaMdhA bhavaMti, ahavA tinni aNatapaesiyA khaMdhA bhavati / cauhA kajjamANe egayao tinni paramANupoggalA, egayao aNatapae lie khaMdhe bhavai, evaM caukkasaMjogo jAva asaMkhejjasaMjogo, ee savve jaheva asaMkhejjANaM bhANiyA taheva aNatANavi bhANiyA, navaraM evaM anaMtagaM abbhahiyaM bhaNiyavvaM jAva ahavA egayao saMkhejjAsaMkhijjapaesiyA khaMdhA, egayao anaMtapaesiyA khaMdhA bhavati, ahavA egayao saMkhe. Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI jjA asaMkhejjapaesiyA khaMdhA, egayao aNaMtapaesie khaMdhe bhavai, ahavA saMkhijjA agaMtapaesiyA khaMdhA bhvNti| asaMkhejjahA kajjamANe egayao asaMkhejjA paramANupoggalA, egayao aNaMtapaesie khaMdhe bhavai, ahavA egayao asaMkhijjA dupaeliyA khaMdhA, egayao aNaMtapaesie khaMdhe bhavai, jAva ahavA egayao asaMkhejjA saMkhijjapaesiyA khaMdhA, egayao agaMtapaelie khaMdhe bhavai, ahavA, agayao asaMkhijjA asaM. khijjapaesiyA khaMdhA, egarao aNaMtapaesie khaMdhe bhavai, ahavA asaMkhejjA aNaMtapaesiyA khaMdhA bhvNti| aNaMtahA kajjamANe aNaMtA paramANupoggalA bhavaMti ||suu01|| __ chAyA-rAjagRhe yAvat-evam avAdIt-dvau bhadanta ! paramANupudgalau ekataH saMhanyete, ekataH saMhatya kiM bhavati ? gautama! dvi pradezikaskandho bhavati, sa mi. dhamAno dvidhA kriyate-ekataH paramANupudgalA, ekataH paramANupudgalo bhavati / trayo bhadanta ! paramANupudgalAH ekataH saMhanyante, ekataH saMhasya kiM bhavati ? gautama! tripradezikaH skandho bhavati, sa bhidhamAno dvidhA'pi tridhA'pi kriyate, dvidhA kriyamANaH ekataH paramANupudgalaH, ekato dvipadezikaH skandho bhavati, tridhA kriyamANaH trayaH paramANupudgalAH bhavanti / catvAro bhadanta ! paramANupudgalAH ekatA saMhanyante, yAvat pRcchA, gautama | catuSpadezikaH skandho bhavati, sa bhidhamAno dvidhApi, tridhApi, caturdhApi kriyate, dvidhA kriyamANaH ekataH paramANupudgalaH, ekataH tripradezikaH skandho bhavati, athavA dvau dvipradeziko skandhau bhavataH, vidhA kriyamANaH ekato dvau paramANupudgalau, ekato dvipadezikaH skandho bhavati / caturdhA kriyamANaH catvAraH paramANupudgalAH bhavanti / paJca bhadanta ! paramANupudgalAH pRcchA, gautama ! pazca pradezikaH skandho bhavati, sa bhidhamAno dvidhApi, tridhApi, caturdhApi, paJcadhApi kriyate, dvidhA kriyamANaH ekataH paramANupudgalaH, ekatazcatuSpadezikA skandho bhavati, athavA ekato dvipradezikaH skandho bhavati, ekatatripadezikaH skandho bhavati / tridhA kriyamANaH ekato dvau paramANupadalau, ekatantriprade Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyasandhikATomA 2012.30 4 0 1 paramANupudgalanirUpaNam ----- 17 zikaH skandho bhAti, athavA ekataH paramANupudgalaH, ekto dvau dvipradeziko skandhau bhavataH / caturdhA kriyamANaH ekataH trayaH paramANupudgalAH ekato dvipradezikA skandho bhavati, paJcadhA kriyamANaH paJca paramANupudgalA bhavanti / paTa bhadanta ! paramANupudgalAH pRcchA, gautama! paTpradezikA skandho bhavati, sa bhidyamAno : dvidhApi, vidhApi, yAvat ghoTA'pi kriyate, dvidhA kriyamANaH ekata: paramANu; pudgalA, ekatA pazcapradezikaH skandho bhavati, athavA ekato dvipadezikaH skandhA, ekatazcatuSpadezikA hAnyo bhanani, adhapA hau tripradeziko skandhau bhntH| tridhA kriyamANaH ekato dvau pannAzu pudalI, ekatazcatuSpadezika..kindho bhavati, athavA ekataH paramANupudgalaH, ekatA dviradesikA kanyA, ekanakhipradezikaH skandho bhavati, athavA yo dvigadezikAH svAndhAH mAnti / caturdhA kriyamANa: ekatastrayaH paramANupudgalAH, ekatatripadezikA svandho bhavati, azyA eko dvau paramANupudgalau bhavataH, ekato dvau dvipadeziko skandhau bhavataH / paJcadhA kriyamANaH, ekatazcatvAraH paramANupudgalAH, ekato dvimadezikA skandho bhavati / poTA triyamANaH pada paramANupudgalAH bhavanti / sapta bhadanta ! paramANupudgalAH pRcchA, gautama ! sapta madezikA skandho bhavati, sa bhidhamAno dvidhA'pi yAvat saptadhApi kriyate / dvidhA kriyamANaH, ekataH paramANupudgalaH, ekataH paTUpradezika: skandho bhavati, athavA ekato dviprazikaH skandho bhavati, ekataH paJcamadezika: skandho bhavati, athavA ekatastrimadezikaH skandhA, ekatazcatuSpadezikaH skandho bhavati, vidhA kriyamANaH, pakato dvau paramANupudgatauH, ekataH paJcapradezikaH skandho bhavati, athavA ekataH paramANupudgalA ekamo dvipadezika: skandhaH, ekatazcatuSpradezikaH skandho bhavati, athavA ekataH paramANupudgalaH, ekato dvau nipradeziko skandhau bhavataH, athavA ekato dvau dvipadeziko skandhau bhavataH, ekatastripradezika: skandho bhavati / caturdhA kriyamANa: ekatanaya. paramANupudgalAH, ekatazcatuSpadezika: skandho bhavati, athavA ekato dvau paramANupudgalau, ekato dvimadezikaH skandhaH, ekatastriAdezika: skandho bhavati, azvA ekataH paramANupudgalaH, ekatastrayo dvipradezikAH skandhA bhavanti / pazcadhA kriyamANaH ekatazcatvAraH paramANupudgalA:, ekatastrimadezika: skandho bhavati, athaza ekatastrayaH paramANupudgalAH, ekato do dvipradeziko skandhau bhvtH| poDhA kriyamANaH ekataH paJca paramANupudgalAH, ekato dvipadezikaH samanyo bhavati / saptadhA kriyamANaH saptaparamANupudgalAH bhavanti / aSTau bhadanta ! paramANupudgalAH pRcchA, gautama ! aSTapradezika: skandho bhavati, yAvara dvidhA kriyamANaH ekataH paramANupudgalaH, ekataH saptapadezika: skandho bhavati, athavA ekato dvipadezika: skandhaH, ekataH SaTmadezikaH skandho Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ta bhagavatI bhavati, athavA ekatatripadezikaH skandhaH, ekanaH paJcamadezikaH skandho bhavati, athavA dvau catuSpradeziko skandhau bhavataH / tridhA kriyamANaH ekato dvau paramANupudgalau, ekataH paTpradezikaH skandho bhavati, athavA ekataH paramANupudgala', ekato dvipadezikaH skandhaH, ekataH paJcamadezikaH skandho bhavati, athavA ekataH paramANupudgalaH, ekata tripradezikaH skandhaH, ekatazcatuSpadezikaH skandho bhavati, athavA eka dvimadezika skandhau, ekadazcatumadezikaH skandho bhavati, athavA ekato dvipadezikaH skandhaH, ekato dvau trideziko skandhau bhavataH / caturdhA kriyamANaH ekatrayaH paramANupudrakAH, ekavaH paJcamadezikaH skandho bhavati, athavA ekato paramANupudgala, eko dvipradezikaH skandhaH, ekatacatuSyadezikaH skandho bhavati, athavA ekano dvau paramANupudgalau, ekato trideziko skandhau bhavataH, athavA ekataH paramANupudgalaH, ekato dvau dvimadezika skandhau, ekatatrimadezikaH skandho bhavati, athavA catvAro dvipadezikAH skandhAH bhavanti / paJcadhA kriyamANaH ekatazratvAraH paramANupudgalAH, ekatazcatuSpadezikaH skandho bhavati, athavA ekatatrayaH paramANupudgalA, ekato dvidezikaH skandhaH, ekatakhipradezikaH skandho bhavati, athavA ekato dvau paramANupudgalau, ekatanayo dvipadezikAH skandhAH bhavanti / moDA kriyamANaH ekaH paJca paramANupudgalAH, ekatasripradezikaH skandho bhavati, athavA ekatathatvAraH paramANupudgalAH, ekato dvau dvipradeziko skandhau bhavataH / saptadhA kriyamANaH ekaH SaT paramANupudgalAH, ekato dvipradezikaH skandho bhavati / aSTadhA kriyamANaH aSTau paramANupudgalAH bhavanti / natra bhadanta ! paramANupudgalAH pRcchA, gautama ! yAvat navavidhA' kriyante dvidhA kriyamANaH ekataH paramANupudgalaH, ekataH aTTapradezikaH skandho bhavati, evam ekaikam saJcArayadbhiH yAvat-athavA ekatacatuSpradezikaH skandhaH, ekata paJcamadezikaH skandho bhavati / tridhA kriyamANaH ekato dvau paramANupudgachau, ekataH saptapadezikaH skandho bhavati, athavA ekataH paramANupudgalaH, ekato dvidezikaH, ekataH SaTpadevikaH skandho bhavati, athavA ekataH paramANupudgalaH, ekatatripadezikaH skandhaH, ekataH paJcamadezikaH skandho bhavati, athavA ekataH paramANupudgalaH, ekato dvau catuSpradeziko skandhau bhavataH, athavA ekato dvimadezikaH skandhaH, ekatastrimadezikaH skandhaH, ekatazcatuSpadezikaH sandho bhavati, athavA trayastripradezikAH skandhAH bhavanti / caturbhA kriyamANaH, ekatastrayaH paramANupudgalAH, ekataH padmadezikaH skandho bhavati, athavA ekato dvau paramANupudgalau, ekato dvipadezikaH skandhaH, ekataH zramade Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 304 201 paramANupudagalanirUpaNam zikaH skandho bhavati, athavA ekato dvau paramANupudgalau, ekataH tripradezikaH skandhaH, ekatazcatuSpadezikaH skandho bhavati, athavA ekataH paramANupudgalaH, ekato drau dvipradeziko skandhau, ekatazcatuSpadezikA skandho bhavati, athavA ekataH paramANupudgalA, ekato dvimadezikA skandhaH, ekatro dvau tripadezikau skandhau bhavataH, athavA ekatastrayo dvipadezikA: skandhA ekatatripadezikaH skandho bhavati, paJcadhA kriyamANaH ekatazvattvAraH parANupudgalAH, ekataH paJcapadezikA skandho, bhavati, athavA ekataH trayaH paramANupudgalAH, ekato dvipradezikA skandhaH, ekatazcanu pradezikaH skandho bhavati, athavA ekatastrayaH paramANupudgalA, ekato dvau tripradeziko skandhau bhavata: athavA ekato dvau paramANupudgalau, ekato dvau dvipradeziko skandhau, ekatastrimadezikaH skandho bhavati, athavA ekataH paramANu pugA, ekatazcatvAro dvipadezikAH skandhAH bhavanti / poDhA kriyamANa, ekataH paJca paramANupudgalAH, ekatazcatuSpadezikaH skandho bhavati, athavA ekatazcatvAraH paramANupudgalAH, ekato dvipradezikaH skandhaH, ekatatripadezika: skandho bhavati, athavA ekatastrayaH paramANuSadlA:, ekataH trayo dviprade zikAH skandhAH bhavanti / saptadhA kriyamANaH ekataH SaTparamANu pudgalAH, ekatastripradezikaH skandho bhavati, athavA ekanaH paJca paramANupudgalAH, ekatodvau dvipradeziko skandhau bhavataH, aSTadhA kriyamANa ekataH sapta paramANupudgalAH, ekato dvimadezikA skandho bhavati / navadhA kriyamANaH nava paramANu pudgalAH bhavanti / daza bhadanta ! paramANu pudgalA. yAvat dvidhA kriyamANaH ekataH paramANu pudgalA, ekato nava pradezikaH skandho bhavati, athavA ekato dvipadezikaH skandhaH, ekataH aSTamadezikA skandho bhavati, evam ekaikam saJcArayitavyamiti, yAvat-athavA dvau paJcamadezikauM skandhau bhavataH, tridhA kriyamANaH ekato dvau paramANupudgalau, ekataH aSTa pradezika: skandho bhavati, athavA ekataH paramANupudgalaH ekato dvipadezika: skandhaH, ekataH saptapradezikaH skandho bhavati, athavA ekataH paramANupudgalaH, ekatA tripradezikaH skandho bhAti, ekataH SaTpadezikaH skandho bhavati, athavA ekatA paramANu pudgalaH, ekatazca zuSpadezikA skandhaH, ekataH paJcamadezikaH skandho bhavati, athavA ekato dvipadezikaH skandho bhavati, ekatro dvau catuSpradeziko skandhau bhavataH, athavA ekato dvau trimadeziko skandhau bhavataH, ekataH catuSpadezikaH skandho bhavati / caturdhA kriyamANaH ekatantrayaH paramANupudgalAH, ekataH saptapradezikA skandho bhavati, athavA ekato dvau paramANupudgalau, ekato dvipadezika: skandhaH, ekataH paTUmadezikA skandho bhavati, athavA ekato dvau paramANupudgalo, ekatripradezikA skandhaH, ekataH paJcapradezika skandho bhavati, athavA ekato dvau paramANupudgalo esto dvau catuSpadeziko skandhau bhavataH, athavA ekataH paramANuSudgalaM', ekato Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre 20 dvipadezikaH skandhaH, ekataH trimadezikaH skandha, ekanatu pradezikaH skandho bhavati, athavA ekataH paramANupudgalaH, ekanatrayastrinadezikAH skandhAH bhavanti, athavA ekatrayo dvipradezikAH skandhAH, ekatazranuSyadezikaH skandho bhavati, athavA ekatat dvau madezikau skandhau, eko tripadezikoM skandhau bhavataH / paJcadhA kriyamANaH ekatvAraH paramANupudgalAH, eka paTpadezikA: kandho bhavati, athavA ekatastraya' paramANu pudgalAH, ekato dvipradezikaH skandho bhavati, ekataH paJcamadezikaH skandho bhavati, athavA ekatattrayaH paramANupudgalAH, ekatatripadezikaH skandhaH, ekatazcatuSpadezikaH skandho bhavati, athavA ekato dvau paramANupudgalI ekato dvipradezikaH skandho bhavati, ekato dvau trideziko skandhau bhavataH, athavA ekataH paramANupudgalaH, ekatalayo dvipadezikAH skandhAH, ekatastripradezikaH skandho bhavati, athavA paJcadvipadezikAH kanyAH bhavanti, poDhA kriyamANaH ekataH paJcaparamANupudgalAH, ekataH paJcamadezikaH sandho bhavati, athavA ekataH catvAraH paramANupud galAH, ekato dvipadezikaH skandhaH parataH catuSpadezikaH skandho bhavati, athavA ekatazcanvAraH paramANupudgalA, eko dvau trideziko skandhau bhaktaH, athavA ekatastrayaH paramANupudgalAH, ekato dvau dvipradeziko skandho bhavataH, ekatastrimadezikaH sandho bhavati, athavA ekato dvau paramANupudgalau, ekatatvAro dvipadezikAH sandhAH bhavanti / sAdhA kriyamANa ekataH paTparamANupudgalAH, ekatazcatuSpradezikaH skandho bhavati, athavA ekataH pazcaparamANupudgalAH, ekato dvipadezikaH skandhaH, ekatastripradezikandho bhavati, athavA ekatazcatvAraH paramANupudgalAH, ekavastrayo dvipadezikAH skandhA bhavanti, aSTadhA kriyamANaH ekataH saptaparamANu tudgAH, ekatastrimadezikaH skandho bhavati, athavA ekataH paramANupudgalAH, ekato dvau dvipradeziko kanvau bhavataH / navadhA kriyamANaH ekaH aSTau paramANupudgalAH, ekato hipradezikaH skandho bhavati / dazadhA kriyamANaH, daza paramANupud galAH bhavanti / saMkhyeyaH bhadanta ! paramANupudgalAH ekataH saMvandhante, ekataH saMhasya kiM gavati ? gautama ! saMkhyeyapradezikaH skandho bhavati, sa bhidyamAno dvidhApi yAvat dazadhApi, saMkhyeyadhApi kriyante, dvidhA kriyamANa, ekataH paramANupudgalaH, ekataH saMkhyeyapradezikaH skandhoM bhavati, athavA ekato dvipadezikaH skandhaH, ekataH saMkhyeyapradezikaH skandho bhavati, evam - athavA ekata tripadezikaH skandhaH, ekatA saMkhyeyapradezikaH skandho bhavati, evam athavA ekatastripadezikaH skandhaH, ekatA saMkhyeyapradezikaH skandho bhavati, evaM yAvad-- athavA ekato dazapradezikaH skandhaH, ekataH saMkhyeya Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za012 30 4 sU01 paramANupudgalanirUpaNam pradezikA skandho bhavati, athavA dvau saMkhyeyamadeziko skandhau bhrtH| vidhA kriyamANaH ekato dvau paramANu pudgalau, ekataH saMkhyeyamadezikaH skandho bhAti, athavA ekataH paramANupudgalA, ekato dvipradezikaH skandho bhavati, ekataH saMkhyeyapradezikaH skandho bhavati, athavA ekataH paramANu pudgalaH, ekatasipraderikA skandhaH ekata: saMkhyeyapradezikaH skandho bhavati, evam yAvada-athavA ekataH paramANu pudgalaH, ekato dazamadezikaH skandhaH, ekataH saMkhyeyapradezikaH sandho bhavati, athavA ekataH paramANu pudgalA, ekato dvau saMkhyeyapradeziko rakandhau bhavataH, athavA ekato dvipradezikaH skandhaH, ekato dvau saMkhyeyapradeziko skandhau bhavataH, evaM yAvat-athavA ekato dazapradezikaH skandhA, ekato dvau saMkhyeyapradeziko skandhau bhavataH, athavA trayaH saMkhyeyapradezikAH skandhA bhavanti / caturdhA kriya. mANaH ekataH yaH paramANupudgalAH, ekataH saMkhyeyapradezikaH skandho bhAti apavA ekato dvau paramANupudgalI ekato dvipradezikaH skandhaH, ekanaH saMkhyeyapradezikaH skandho bhavati athavA ekato dvau paramANupudgalau, ekatastripradezikaH skandhaH, ekatA saMkhyeyapradezikaH skandho bhavati, evaM yAvat- athayA ekato dvau paramANupudgalau, ekato dazapradezikaH sandhaH, ekatA saMkhyeyapradezikaH rakandho bhavati, athavA ekato dvau paramANupudgalI, eka to dvau saMkhyeyapradeziko skandhoM bhavataH, athavA ekataH paramANuyudgalA, ekano dvipadezikaH skandhaH ekato dvau saMkhyeyamavezikauM skandhau bhavataH, yAvat-athavA ektaH paramANupudgalaH, ekato dazapadezikA skandhaH, ekato dvau saMkhyepradeziko skandhau bhavataH, athavA evataH paramANu pudgalA, ekataH trayaH saMkhyeyapradezikAH skandhAH bhavanti, athavA ekato dvipadezikA skandhaH, ekatastrayaH saMkhyeyapradezikAH skandhA bhavanti, yAtra-athavA ekato dazapradezikaH skandhaH, ekaTanayaH saMkhyeyapadezikAH skandhAH bhavanti, athavA catvAraH saMkhyeyapadezikAH skandhAH bhavanti, evam-etena krameNa paJcaka saMyogo'pi bhaNitavyA, yAvat-lavaka saMyogaH / dazadhA kriyamANaH esto nava paramANupudgalAH, ekataH saMhageyapradezikaH skandho bhavati, athavA ekataH aSTaparamANupudgalAra, ekato dvipadezika skandhaH, e ittaH saMkhyezmadezikaH skandhI bhavati / etena krameNa evaikA pUrvAyatavyA, bhAvana-atharA eko dazamadezikA skandhaH, ekato nava saMkhyeyapradezikAH skandhA bhavanti, athavA daza saMkhyeyamade. zikAH skandhAH bhavanti / saMkhyeyadhA kriyamANaH saMkhyeyAH paramANupudgalAH bhavanti / asaMkhyeyAH bhadanta ! paramANupudgalAH ekataH saMhanyante, ekataH sahattya ki bhavati ? gautama ! asaMkhyeyamadezikaH skandho bhavani, sa bhidhamAno dvidhApi yAvat Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sura india athavA ekataH ekanaH dagadhApi, saMkhyeyadhApi kriyate dvidhA kriyamANaH ekatAH paramANupudgalaH, eka skandho bhavati asaMkhyeyapradezikaH saMkhyeyapradezikaH skandhaH, ekataH asaMkhyeyapradezikaH skandho bhavati, athavA dvau asaMkhyeyamadezikau skandhau bhavataH / tridhA kriyamANaH ekato dvau paramANupudgalau, ekataH asaMkhyeyapradezikaH skandho bhavati, athavA ekataH paramANupudgalaH, ekato dvipradezikaH skandhaH, ekataH asaMkhyeyamadezikaH skandho bhavati yAvat athavA ekanaH paramANupudgalaH, ekato dazapradezikaH skandhaH, ekataH asaMkhyeyapradezikaH skandho bhavati, athavA ekataH paramANupudgalaH, ekataH saMkhyeyamadezikaH skandhaH ekataH asaMkhyeyapradezikaH skandho bhavati athavA ekataH paramANupudgalaH, ekato dvau asaMkhyeyapradeziko sunyau bhavataH, athavA ekataH dvipadezikaH skandhaH, ekato dvau asaMkhyeyapradeziko skandhau bhavataH, evaM yAvatathavA ekataH saMkhyeyamadezikaH skandho bhavati, ekato dvau asaMkhyeyamadezikau skandhau bhavataH, athavA trayaH asaMkhyeyapradezikAH skandhA bhavanti / caturdhA kriyamANaH ekatastrayaH paramANupudgalAH, ekataH asaMkhyeyapradezikaH skandho bhavati / evaM' catuSkakasaMyogo yAvat dazakasaMyoga / ete yathaiva saMkhyeyapradezikasya, navaram asaMkhyeyakam ekam adhikaM bhaNitavyam, yAvat - athavA dazaasaMkhyeyapradezikAH bhavanti / saMkhyeyadhA kriyamANaH ekataH saMkhyeyAH paramANupud galAH ekataH asaMkhyeyamadezikaH skandho bhavati, athavA ekataH saMkhyAH dvidezikAH ekataH asaMkhyeyamadezikaH skandho bhavati, evaM yAvat athavA ekataH saMkhye yAH dazapadezikAH skandhAH, ekataH asaMkhyeyapradezikaH skandho bhavati, athavA ekataH saMkhyeyAH saMkhye yapradezikAH skandhAH, ekataH asaMkhyeyapradezikaH skandho bhavati, athavA saMkhyeyAH asaMkhyeya nadezikAH skandhAH bhavanti / asaMkhyeyadhA kriyamANaH amarUyeyAH paramANu pudgalA bhavanti / anantAH khala bhadanta ! paramANu pudgalAH yAvat kiM bhavati ? gautama ! anantamadezikaH bhavati sa bhidyamAno dvivApi, tridhApi, yAvat dazadhApi, saMkhyeyadhA, asaMkhyeyadhA, anantathApi kriyate / dvidhA kriyamANaH ekataH paramANupudgalaH, ekataH anantamadezikaH skandho yAvat athavA dvau anantamadeziko skandhau bhavataH tridhA kriyamANaH ekato dvau paramANu pudgalau, ekataH anantapadezikaH sandho bhavati, athavA ekataH paramANupudgalaH, ekato dvipadezikaH svandhaH ekataH anantapradezikaH skandho bhavati yAvat-athavA ekataH paramANupudgalaH, ekataH asaMkhyeyapradezikaH skandhaH, ekataH anantapradezikaH skandho bhavati, athavA ekata. paramANupudgalaH, ekato dvau anantapradeziko skandhau bhavataH, athavA eka dvimadezikaH skandho bhavati ekato dvau anantapradeziko " Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ na prameyacandrikA TokA za0 12 u04 101 paramANupudgalanirUpaNam 23 skandhau bhavataH, evaM yAvat-athavA ekato dazapadezikaH skandhaH, ekato dvau anantapradeziko skandhau bhavataH, athavA ekatA saMkhyeyamadezikaH skandhaH, ekato dvau anantapradeziko skandhau bhavanaH, athavA ekataH asaMkhyeyapradezikA skandhaH, ekano dvau anantapradeziko skandhau bhavataH, athavA trayaH ananta pradezikAH skandhA bhavanti / caturdhA kriyamANaH ekanaH trayaH paramANupudgalAH, ekataH anantapradezikaH skandho bhavati, evaM catuSkasaMyogo yAvat asaMkhyeyakasaMyogaH, ete sarve yathaiva asaMkhyeyAnAM bhagitAH tathaiva anantAnAmapi bhaNitavyAH, navaram ekam anantakam abhyadhikaM bhaNitavyam , yAvat athavA ekataH saMkhyeyAH saMkhyeyapradezikAH skandhAH, ekataH anantapradezikAH skandhAH bhavanti, athavA ekataH saMkhyeyAH asaMkhyeyapradezikAH skandhAH, ekataH anantapradezikaH skandho bhavati, athavA saMkhyeyAH anantapadezikAH skandhAH bhavanti / asaMkhyeyadhA kriyamANaH ekataH asaMkhyeyAH paramANu pudgalAH, ekataH anantamadezikaH skandho bhavati. athavA ekataH asaMkhyeyAH dvipradezikAH skandhAH, ekataH anantapradezikA skandho bhavati, yAvat athavA ekataH asaMkhyeyAH saMkhyeyamadezikAH skandhAH, ekataH anantapradezikaH skandho bhavati, athavA ekataH asaMkhyeyAH asaMkhyeyapradezikA: skandhAra, ekataH anantAdezikaH skandho bhavati, athavA asaMkhyeyAH anantamadezikAH skandhAH bhavanti / anantadhA kriyamANaH anantAH paramANupudgalA bhavanti ||muu01|| TIkA-tRtIyoddezake ratmaprabhAdi pRthivyaH prarUpitAH tAsAM ca pudgalAtmakatayA pudgalAn bharUpayituM caturthoddezakamArabhate 'rAyagihe' ityaadi| 'rAyagihe jAva evaM vayAsI'-rAjagRhe yAvat nagare svAmI samakmRtaH, dharmakA zrotu parSata punalavaktavyatA'rAyagihe jAva evaM vayAsI' ityaadi| TIkArtha-tRtIya uddezaka meM ratnaprabhA Adi pRthiviyoM kI prarUpaNA kI jA cukI hai ye pRthiviyAM pudgalAtmaka haiM, ataH isI saMbaMdha ko lekara pugaloM kI prarUpaNA karane ke liye sUtrakAra ne isa caturtha uddezaka ko prAraMbha kiyA hai| 'rAyagihe jAva evaM kyAsI' rAjagRha yAvat-nagara -puramatavyatA" rAyagihe nAva evaM payAsI" syaaTIkAtha-trIjA udezAmAM rAnaprabhA Adi pRthvInI prarUpaNa karavAmAM AvI che. te pRthvI pulAtmaka hoya che. pUrvasUtra sAthe A prakAranA saMbaMdhane lIdhe have sUtrakAra pukalanI prarUpaNa kare che Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre 24 nirgacchati, dharmasthAM zrutvA gatigatA paryaMt, tato vinayena zuzrUSamANo gautamaH mAtripuTaH paryupAsInaH evaM vakSyamANaprakAreNa avAdIt- 'do bhane ! paramANu poglA eyao zAhanaMti, egayatro sAhaNNittA kiM bhavai ?' he bhadanta ! dvau paramANupudgala, ekaH - ekatayA saMnye te saMta manaH saMghIbhUtI bharataH ityarthaH, ekata - ekatA saMhatya - saMhatau bhUtvA kiM bhavati ? kiM svarUpaM vastu bhavati ? iti manaH, bhagavAnAha - 'goyamA ! duppasie khaM bhanaI' he gautama! dvau paramANupudgala ekatvena saMhatya-milityA, himadezika:- dvo pradezI avayava yasya sa tadhAvidho bhavati, 'se mijjapAne duhA kabja, egayao paramANupoggale enao paramANupognale mai' sahiyakiH kandho, bhidyamAno dvidhA vibhAgaH meM mahAvIra svAmI padhAre, dharmakathA sunane ke liye pariSad nikalI aura dharmakathA sunakara vaha apane 2 sthAna para gaI / itane meM prazna pUchane kI abhilASA vAle gautama ne bar3e vilaya se donoM hAtha jor3akara prabhu se isa prakAra pUchA 'do bhaMte ! paramANupoggalA egayao sAhannati, egayao sAhaNNittA kiM bhavai' bhadanta ! do pudgala paramANu jaba Apasa meM saGghIbhUta hote haiM, taba kyA honA hai-arthAt Apasa meM saGghIbhUta (mile hue) do pula paramANu kisa cIja utma karate haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-' gopamA' he gautama! 'duppaesie khaMdhe bhavai' dvipradezI-do haiM pradeza- avayava jisake aisA eka skaMdha unakI saMghIbhUta avasthA meM utpanna hotA hai| ' se bhijnamANe duhA kajjai, egayao paramANupoggale egayaoM paramANupoggale bhavaha ' jaba yaha dvipradezI skandha do bhAga rUpa " rAyagahe jAva evaM vayAsI " gRha nagaramA bhahAvIra prabhu yadhAryAM temane vaRRNAnamaskAra karavAne mATe janasamUha nIkaLI paDAvaMdaNAnamaskAra karIne tathA dharmakathA sAMbhaLIne pariSad visarjita thai tyAra khAda dhama tattvane zravaNa karavAnI abhilASAvALA gautama svAmIe vinayapUrvaka ane hAtha leDIne zramAzu bhagavAna mahAvIrane yA prabhA prazna pUchayo - " do bhaMte ! paramANu-poglA eyo sAinnati egayao sAhaNNittA kiM bhavai 1 " he bhagavan ! jyAre e pudgalaparamANuenA eka bIjAnI sAthe saMcAga thAya che tyAre zu thAya che eTale ke temanA sacAgathI kaI cIja utpanna thAya che? be bhavaz bhahAvIra alunA uttara-- 'goyamA !" he gautama! " duSpasie " e pudgala paramANu enA parasparanA sacegane lIdhe dvipradezI (e pradezavaannii athavA me avayavavANI) me 246 u yanna tha laya he " se bhinnamANe duhA phajjai, egayao paramANupAggale egayao paramANupogale bhavai " Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za012 304 sU0 1 paramANupudgalanirUpaNam kriyate ekata:-ekatvena ekabhAgaH paramANugudgalo bhavati, atha ca ekataH-ekatayA aparo bhAgaH paramANudgalo bhavati / gautamaH pRcchati-timi bhaMte ! paramANupoggalA egayo sAunnati emayo sAhaNittA kiM bhavai ?' he bhadanta ! trayaH paramANupudgalA, estaH-ekatayA saMhanyante-saMhatA bhavanti, ekatrI bhavanti, ityarthaH, ekata:-ekatayA saMhatya-saMghIbhUya militvetyarthaH, kiM svarUpaM vastu bhavati? bhagavAnAha-'goyamA! tippaesie khaMdhe bhAi' he gautama ! yaH paramANupadgagA: saMhatya tripadezikA banyo bhavati, 'se mijjamANe duhAci tihAvi kajjA' sa tripradezikA skandhaH, nidhAnaH, dvidhApi, tridhApi kriyate, tatra 'duhA kajjamANe egayao paramANuroggale, egayo duppaesie khaMdhe bhavaI' tripadezikA skandho meM kiyA jAtA hai-tatra eka bhAga eka pugalaparamANu kA hotA hai aura dUsarA bhAga bhI eka pudala paramANu rUpa hotA hai| aba gautama prabhuse aisA pUchate haiM-'tini bhaMte ! paramANupoggalA egayo sAhannaMti, egayao sAhaNittA kiM bhavai' he bhadanta ! tIna pudgalaparamANu ekatrita jaba hote haiM-taSa ekarUpa meM mile hue una pudgala paramANuoM se kyA vastu utpanna hotI hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-' goyamA! tippaesie khaMdhe avaha ' una ekIbhUta hue tIna punala paramANuoM se trimadezika skandha utpana hotA hai| lebhitramANe duhApi tihAvi kAi' jaba isa tripradezI skandhakA vibhAga kiyA jAtA haitaba yaha do rUpa le bhI vibhakta hotA hai aura tInarUpa se bhI vibhakta hotA hai 'dunA kajjamANe eNayao paramANupoggale. egayo duppaesie jyAre te hipradezI sakaMdhanA be bhAga pADavAmAM Ave che tyAre eka bhAga eka paramANu rUpa hoya che ane bIjo bhAga paNa eka paramANa 25 jAya che. gautama svAbhAna praza-" timi bhaMte / paramANupoggalA pagapabho mAha maMti, egayo sAhaNittA kiM bhavai ?" magavan ! nyAre Ry parasapara mANuo eka bIjA sAthe ekatrita thaI jAya che, tyAre te traNa pudgalaparamAzuonA sAgathI kaI vastu utpanna thAya che? mahAvIra prasuna uttara-" goyamA !" 3 gItamA " tippaesie baMpa bhavai" metra yetAta traya sabhAmA 13 me nizi: 55 panna yAya ke "te mijjamANe dahAvi tihAvi kajjada" lyAre te ni. zika sabaMdhanA vibhAga pADavAmAM Ave che, tyAre be vibhAga paNa paDe che ane traya vimA 5 54 . "duhA kanjamANe egayo paramANupoggache, eAyo bha05 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagadatImu 26 dvidhA kriyamANaH ekaH paramANupudgalo bhavati, ekataH - aparabhAge dvipadezikaH kandho bhavati 'ti phajnamANe tiSNi paramANuyoggalA bhavati' trimadezikaH skandhaH tridhA kriyamANaH trayaH paramANupudgalAH bhavanti, gautamaH pRcchati - 'cacAri bhaMte! paramANupoggalA egayao sAhannati jAva pucchA' he bhadanta ! catvAraH paramANupudgalAH ekataH saMddanyante - saMtA bhavanti, saMghI bhavantItyarthaH yAvat- saMhatyasaghIbhUya, kiM svarUpaM vastu bhavati ? iti pRcchA, bhagavAnAha - goyamA / cauppara sie khaMdhe bhavai ' he gautama! catvAraH paramANupudgAH saMhRtya - catuSpadezikaH skandho khaMdhe bhava' jaba isake do vibhAga hote haiM-taba eka vibhAga eka paramANu udgalarUpa hotA hai aura dUsarA vibhAga hidezika svanprakarUpa hotA hai| 'tihA kajjamANe tiSNi paramANu poggalA bhavaMti ' jaya yaha triprade zika skaMdha tIna vibhAgoM meM vibhakta kiyA jAtA hai taba tIna pula paramANurUpa arthAt eka pula paramANurUpa tIna vibhAga isa ke ho jAte haiN| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-' cattAri bhaMte ! paramANupoggalA emao sAhannati, jAva pucchA' he bhadanta | jaya cAra pudgala paramANu Apasa meM ekatrita hote haiM- ekarUpa se mila jAte haiM taba unase kyA vastu utpanna hotI hai- arthAt cAra pahala paramANuoM kI ekatA meM jo skaMdha utpanna hotA hai - usakA kyA nAma hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyanA ! uppaesie khaMdhe bhavaha' he gautama ! cAra pugaga paramANu Apasa meM jaba milate haiM - taba unase eka cAra pradeza vAlA skaMdha utpanna dupasie khaMdhe bhavai " jyAre tenA be vizALa thAya che, tyAre eka vibhAga eka paramANupugala rUpa ane khInne vibhAga dvipradezika dharUpa bane che. 66 tihA kajjamANe tiSNi paramANupoggalA bhavaMti " kyAre te triadezi dhane traNa vibhAgamAM vibhakata karavAmAM Ave che, tyAre eka eka pudgalaparamANu rUpa traNa vibhAgeAmAM te vakata thai jAya che. gautabha svaabhiine| azna- " cattAri bhaMte ! paramANupogalA eyao sAhaNNaMti, jAtra pucchA " he bhagavan ! nyAre paramANu yuddhaso me bhInna sAjhe ekatrita thAya che, tyAre temanA saMcAgathI zuM utpanna thAya che? eTale cAra pudgalaparamANue ekatra thavAthI je skaMdha utpanna thAya che. tenuM nAma zuM che? bhaDAvIra alunA uttara- " goyamA upasie khaMdhe bhavai " 3 gautama ! jyAre cAra paramANu pueA arasparasanI sAthe sacaiAga pAme che, tyAre temanA sacaiAgathI eka cAra pradezika kdha utpanna thAya che. ny Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za012 u04 sU01 paramANupudgalanirUpaNam ____27 bhavati, se bhijjamANe duhAvi, tihAvi, cauhAvi kajjai sa catuSpadezikaH skandho bhidhamAnaH pRthagra bharan dvidhA pi, tridhA pi. caturdhA pi kriyate-bhavati, tatra 'duhA kajjamANe egayao paramANupoggale, egayao tippaesie khaMdhe bhavai' dvidhA kriyamANaH, ekata:-ekamAge paramANupudgalo bhavati, ekatA-aparabhAge tripadezikA skandho bhavati, 'ahavA do dupparamiyA khaMdhA bhavaMti' ahavA catuSpadezikA skandho dvidhAkriyamANaH dvau dvipradeziko skandhau bhavataH, 'tihA kajjamANe egayao do paramANupoggalA, egayo duppaesie khaMdhe bhavai' catuSpadezikaH skandhaH nidhA hotA hai / arthAt-cAra pudgala paramANuoM ke milApa se joskandha utpannahotA hai usakA nAma catuSpadezika skandha hai-'se bhijjamANe duhA vi tihA vi cauhAdhi kajjai ' yaha catuSpradezika skaMdha jaba apanI isa skandha avasthA meM pRthak hone lagatA hai-taSa isake do Tukar3e bhI ho sakate haiM, tIna Tukar3e bhI ho sakate haiM aura cAra Tukar3e bhI ho sakate haiM-'duhA phajjamANe egayo paramANupoggale, egayao tippaesie khaMdhe bhava' jaba isake do Tukar3e hote haiM to ve isa prakAra se hote haiMeka bhAga meM eka paramANupudgala hotA hai aura dUsare bhAga meM nipradezika skandha hotA hai / ' ahavA-do duppaeliyA, khaMdhA bhavaMti ' athavA do vibhAga do do pradezoM ke bhI hote haiN| arthAt-eka vibhAga vipradezI skandhakA aura dUsarA vibhAga bhI. dvipradezI skandha kA ho jAtA hai| 'tihA kajjamANe egayo do paramANupoggalA, egayo duppaesieM eTale ke cAra pudrAparamANuonA sAgathI je kaMdha bane che tenuM nAma yatu zira 24 thAya che. "se bhinjamANe duhA vi, tihAvi, cahA vi kajjai" yA mA yatuzi : pAtAnI mA bhavasthAnI. tyAsa karIne vibhakta thaI jAya che, tyAre tenA be vibhAga paNa paDI zake che, traNa vimA 5] 56 cha bhane yA2 ni para hI le " duhA kanjamANe egayao paramANupoggale, egayao tippaesie khaMdhe bhava" nyAre tenA be vibhAga thAya che, tyAre tenA eka bhAgamAM eka paramApudgala hoya cha bhane mInA mAgabhA me nizi : 245DAya che. "ahavA-dopaesiyA khaMdhA bhavaMti" athavA vizi : 27degdha 35 me vimA 5 5 za che. eTale ke eka vibhAga dviprazika audha rUpa ane bIjo vibhAga paNa dvidezika skadharUpa ja hoya che. ___"vihA kajjamANe egayao do paramANupoggalA, egayao duppaesie khaMdhe mA" jyAre catuSpadezika kaMdhane traNa vibhAgamAM vibhakta karavAmAM Ave Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstra kriyamANaH, ekataH-ekamAge dvau paramANupudgalau bharataH, ekataH aparabhAge di. pradezikaH skandho bhavati, 'cauhA kavjamANe cattAri paramANupoggalA bhati' catuSpadezikaH skandhazcaturdhA kriyamANaH catvAraH paramANupudgalAH bhavanti / gautamaH pRcchati-'paMca bhaMte ! paramANupoggalA pucchA' he bhadanta | paJca paramANupudgalAH ekata.-ekatvena saMhanyante, ekanaH saMhatya kiM svarUpaM vastu gati? iti pRcchAbhagavAnAha-'goyamA / paMca paesie khaMdhe bhavai' he gautama ! paJca paramANurudgalAH saMhatya pazcapadezikaH skandho bhavati, 'se bhijamANe duhAvi, nihAvi, cauhAvi, paMcahAvi kajjai' sa paJcapradezikaH skandho, bhidyamAno dvidhApi, tridhApi, caturdhApi, khaMdhe bhavai ' java catuSpradezika skandha ko tIna vibhAga meM vibhakta kiyA jAtA hai-taba eka bhAga meM do paramANupudgala hote haiM-arthAt-1-1 paramANupudgala rUpa do bhAga hote haiM, aura tIsarA bhAga dvipradezika skandharUpa hotA hai| 'cauhAkajjamANe cattAri paramANupoggalA bhavaMti' jaba catuSpadezika skandha cAra vibhAgoM meM vibhakta kiyA jAtA hai-to isake cAra paramANupudgalarUpa cAra vibhAga hote hai| ___ aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'paMca bhaMte! paramANupoggalA pucchA' he bhadanta ! paramANupudgala jaba eka rUpa se hokara Apasa meM milate hai-taSa unake mela se kyA vastu utpanna hotI hai ? isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! paMcapaesie vaMdhe bhava' he gautama ! jaya pAMca paramANu Apasa meM milate haiM-taba inake sela se pacapradezika skandha hotA hai / ' se bhijjamANe duhA vi tihA vi, cahA vi, paMcahA che, tyAre eka eka paramANu yudgalavALA be bhAge ane dvipradezika sakaMdha rUpa zrI mA thAya che. "caur3A kajjamANe cattAri paramANupoggalA bhavaMti" catuSpadezika kaMdhane jyAre cAra vibhAgamAM vibhakta karavAmAM Ave che, tyAre eka eka paramANu pularUpa cAra bhAgo thaI jAya che. gautama svAbhAna prazna-"paMca bhaMte ! paramANupoggalA pucchA"D . vAna ! jyAre pAMca paramANu yuddha ekatrita thaI jAya che tyAre temanA sAgathI zuM bane che ? __ mahAvIra prbhun| uttara-" goyamA ! paMcapaesie khaMne bhava" gautama ! jyAre pAMca paramANuone parasparanI sAthe saMga thAya che, tyAre temanA saMyogane sIdhe paya prazi: 24 panna thAya che. "se bhijjamANe duhA vi, tihA vi, cahA vi, paMcahA vi kanjai" kyAre mA 5yaprazi: 24 ghanA Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyaryAndrakA TIkA za0 13 70 4 sU0 1 paramANupudgalanirUpaNam 19 paJcadhApi kriyate, tatra 'duhA kajjamANe egayao paramANupoggale, egayo cauppaesie khave bhAi' paJca pradezikaH skandho dvidhA kriyamANaH, ekata:-ekamAge paramANupudgalo bhavati, ekataH-aparabhAge catuSpadezikaH skandho bhavati, ' ahavA egayao duppaesie khaMdhe bhavai, egayo tippaesie khadhe bhavaI' athavA ekataH-ekabhAge dvipradezikaH skandho bhavati, ekatA-aparabhAge tripradezikaH skandho bhavati, 'tihA kajjamANe egayao do paramANupoggalA, egayI tippaesie khaMdhe bhavai' athavA ekata:-ekabhAge dvipadezikaH skandho bhavati, ekataHaparabhAge tripradezikaH skandho bhavati, "tihA kajjamANe egayao do paramANupoggalA, egayo tippaesie khaMdhe bhavaI' tridhA kriyamANaH ekataHekabhAge dvau paramANupudgalauM bhavataH, ekataH-thaparabhAge tripadezika: skandho bhavati, 'ahavA vikajjai' jaba isa paMcapadezika khaMdha ke vibhAga kiye jAte haiM to ve vibhAga do bhI ho sakate haiM, tIna bhI ho sakate haiM, cAra bhI ho sakate haiM aura pAMca bhI ho sakate haiM / 'duhA kAjamANe egayao paramANupoggale, egayo cauppaesira khaMdhebhava' jaya paMcapradezika skandha do vibhAgoM meM vibhakta kiyA jAtA hai-taba eka vibhAga paramANupudgala rUpa hotA hai, aura dUsarA vibhAga catuSpadezika skandharUpa hotA hai / 'ahavAegayo duppaesie khaMdhe bhavaha, egayao tippaesie khaMdhe bhavaha' athavA-eka bhAga meM vipradezika skaMdha hotA hai aura dvitIya bhAga meM tripradezika skaMdha hotA hai / 'tihA kajjamANe egayo do paramANuNegalA, egayao tippaesie khaMdhe bhavai' jaba isa paMcapradezika skaMdha ko tIna vibhAgoM meM vibhakta kiyA jAtA hai-taba do vibhAga eka 2 paramANupugalarUpa hote haiM aura tIsarA vibhAga tripradezika eka skandharUpa ho vibhA karavAmA Ave che tyAre tenA be vibhAga paNa thaI zake che, traNa vimA 5 ya za cha. "duhA kajjamANe egayao paramANupoggale, egayao cauppaesie khaMghe bhAi" byAre payazira 24 ghane meM vilApamA vita karavAmAM Ave che tyAre eka vibhAga eka paramANu yuddhalarUpa ane bIjo milA yatuSprazi4 24535 mana cha " ahavA-egayao duppaesie khadhe bhavai, gayao tippaesie khaMdhe bhavai" athavA-viprazi: 24535 me mAga mana nizi: 24535 mA samapanna thAya che. "tihA kanjamANe egayao do paramANupoggalA, egayao tippaesie khaMdhe bhavai' lyAre mAya pradezika rakadhane traNa vibhAgomAM vibhakta karavAmAM Ave che, tyAre tenA be vibhAgo eka eka paramANu pula rUpa hoya che ane trIjo vibhAga triprade Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - maMgavatIsUtra egayao paramANupoggale egayao do duppaesiyA khaMdhA bhavaMti' athavA ekata:ekabhAge, paramANupudgalo bhavati, atha ca ekataH-aparabhAge hA dvipadeziko skandhau bhavataH 'cauhA kanjamANe egayo tinni paramANupoggalA, egayo duSpaesie khaMdhe bhavai' pazcamadezikaH skandhaH caturdhA kriyamANaH ekataH- ekamAne trayaH paramANupudgalAH bhavanti, ekatA-aparamAge dvipradezikaH skandho bhavati, paMcahA kajjamANe paMca paramANupoggalA bhavaMti' paJcadezikA skandhaH paJcadhA kriyamANaH paJca paramANupudgalAH bhavanti / gautamaH pRcchati'chanmate ! paramANupoggalA pucchA' he bhadanta ! paTparamANupudgalAH ekataH saMha. jAtA hai / ' ahavA ego paramANupoggale, egayao do duppaesiyA khaMdhA bhavaMti' athavA isa prakAra se bhI ise tIna vibhAgoM meM vibhakta phiyA jA sakatA hai-eka vibhAga meM eka paramANupurala rahatA hai, aura dUsare evaM tIsare vibhAga meM dvipradezika skaMdha rahate haiN| 'uhA kajjA mANe egayo tini paramANupoggalA, egayo dupaelie paMdhe bhava' jaba isa ko cAra vibhAga meM vibhakta kiyA jAtA hai-taba isa prakAra se usake cAra vibhAga ho sakate haiM eka vibhAga meM svataMtra rUpa se tIna paramANu bhoM ke tIna vibhAga hote haiM, aura dUsare vibhAga meM dvipradezika skandharupa eka vimAga rahanA hai| vahA kanjanANe paMca paramANu poggalA bhavaMti' yaha paMcAdezika skandha jara pAMca prakAra se vibhakta kiyA jAtA hai-naya bhinna 2 rUpa meM vartamAna pAMca paramANu 1-1 eka 2 paramANu hI isake pAMca vibhAga ho jAte haiN| zi me 245 35 hAya cha. " ahavA-egayao paramANupoggale, egayao do duppaesiyA khaMvA bhavaMti " athavA- pramANe 5 tenA ra vibhAga paDe che-eka vibhAgamAM eka paramANu pudgala hoya che. ane bIjo ane trIjo vibhA-vizi me 23 35 DAya che. "po kAjamANe egayao tinni paramANupAgalA, egaya bho duppaesie khaMdhe bhava" lya 55 prazi skaMdhane cAra vibhAgamAM vibhakta karavAmAM Ave che, tyAre eka eka paramAzupudgalavALA traNa vibhAga thAya che ane ddhipradezika kava rUpa eka vibhAga thAya cha " paMcahA kanjamANe paMca paramANugoggalA bhavaMti" nyAre przika skadhanA pAMca vibhAga pADavAmAM Ave che, tyAre eka eka paramANu pulavALA pAMca vibhAge mAM te vibhakta thaI jAya che. Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyavandrikA TIkA 20 12 u04 sU01 paramANuyudgalanirUpaNam 31 nyante, ekataH saMhatya kiM svarUpaM vastu bhavati ? iti pRcchA / bhagavAnAi-'goyamA! chappae lie khaMdhe bhavai' he gautama ! SaTparamANupudgalAH saMhatya paTmadezikaH skandho bhavati, 'se bhijjamANe duhAvi, tihAvi, jAva chabihAvi kajjai ' sa paTmadezikaH skandho bhidhamAno dvidhApi, tridhApi yAvat-caturdhApi, paJcadhApi, poDhApi kriyate, tatra 'duhAkanjamANe egayo paramANupoggale, egayo paMcapaesie khaMdhe bhAi' dvidhA kriyamANaH, ekata:-ekabhAge paramANupudgalo bhavati, ekata:-aparabhAge pazcAdezikaH skandho bhavati, 'ahavA egayao duppaesie khaMdhe, egayo caupaesie khaMdhe bhavai' athavA ekataH-ekabhAge, dvipadezikaH skandho bhavati, ___a gautama prabhu le aisA pUchate haiM-' chanbhaMte ! paramANu poggalA pucchA' he bhadanta ! jaba chaha pulaparamANu Apasa meM milate haiM-taSa unake milApa se kyA cIja utpanna hotI hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA!' he gautama ! 'chappaesie khaMdhe bhavai ' jaba chaha pudgala paramANu Apasa meM milate haiM-taSa unake milApa se chaha pradezI skandha utpanna hotA hai| se bhijjamANe duhA vi, lihA vi, jAva chavyihA vi kajjai' jaya yaha chaha pradezI skaMdha bheda ko prApta hotA hai-taba isake do bhI, tIna bhI, cAra bhI, pAMca bhI aura chaha bhI vibhAga ho sakate haiM-inameM jaba isake 'duhA kajjamANe egayao paramANupoggale, egayo paMcapaesie khaMdhe bhavai ' do vibhAga kiye jAte haiM-taya eka vibhAga eka pudgala paramANurUpa hotA hai aura damarA vibhAga pAMcapradezika skandharUpa hotA hai / ' ahavA egayao duppaesie khaMdhe, egayao caupaesie gautama svAmInA prazna-" chanbhaMte ! paramANupoggalA pucchA" bhagavan ! jyAre cha paramANu yuddha eka bIjA sAthe ekatrita thAya che, tyAre temanA sAgathI kaI vastu utpanna thAya che? mahAvIra prabhunA uttara-" goyamA !" gItama! "chapaesie khaMdhe bhavaha" yAre cha pusa52bhArAsA me bhI sAthai sayAma pAme che, tyAre tamanA sayAgane dI cha prazi meM satpanna thAya cha "se bhinjamANe duhA ghi, tihA vi jAba bihA vi kajjA" nyAre mA 7 prazi ska dha vibhakta thaI jAya che, tyAre tenA be, trazu, cAra, prAMca, athavA cha vibhAga 86 cha. " duhA kajjamANe egayao paramANupoggale, egayao paMcapaesie khaMdhe bhava" nyAre tanA se vimAn is nya che, tyAre meN| vibhAga eka pula paramANu rUpa ane bIje vibhAga pAMca pradezika eka 27deg5 35 sabhI za cha 'ahavA' mth| " egayao duppaesie khaMdhe, ega Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre 32 atha ca ekataH - aparabhAge catuSmadezikaH skandho bhavati, 'ahavA do tippaesiyA khaMdhA bhavaMti ' athavA dvau tripadeziko skandhau bhavata', 'tihA kajjamANe egayao do paramANupalA, ego caupparasie khaMdhe bhavaI' padmadezikaH skandhaH tridhA kriyamANaH ekaH - ekamAge dvau paramANupudgau bhavataH ekatAH - aparabhAge catupradezika skandho bhavati, 'ahavA egayao paramANupoggale, egayao duSpapasie khaMdhe, pagayao tippaesie khaMdhe bhava' athavA ekata: - ekabhAge paramANupudgalaH, ekata: - aparabhAge dvipradezikaH skandhaH, ekataH - anyabhAge trimadezikaH skandho - khaMdhe bhavai ' athavA ima prakAra se bhI isake do vibhAga ho sakate haiM arthAt eka vibhAga do pradezika radha rUpa hotA hai aura dUsarAvibhAga cAra pradezika skaMdharUpa hotA hai / ' ahavA do tiyapaesiyA khaMdhA bhavaMti' adhA eka bhAga meM pradezika skandha aura dUsare bhAga meM bhI triprade zika skaMdha aise ye tripradezika do kaMvarUpa vibhAga bhI isake ho sakate haiM / 'tihA kajjamANe egayao do paramANu poggalA egayao cappaesie khaMdhe bhavai' jaba yaha vaha pradezika skaMdha tIna vibhAgoM meM vibhakta kiyA jAtA hai taba eka bhAga meM do pudgalaparamANu rahate haiM, aura dUsare vibhAga meM catuSpradezika eka skaMdha rahatA hai kahane kA tAtparya aisA hai ki eka eka pulaparamANurUpa do vibhAga aura catuSpradezika skaMdha rUpa eka vibhAga- aise ye tIna khaNDarUpavibhAga SaT pudgalaparamANuoM ke mela se janya isa SaT pradezAtmaka skaMdha ke ho sakate haiM ahavA - egapao paramANupoggale, egayao duppaesie khaMdhe, egayao tippaesie khaMdhe bhavai ' athava-eka bhAga meM eka paramANupudgala dvitIyo cappa khaM bhavai " me ahezi 246 35 bhe! bhAga bhane bhAra adezie 24635 jIle bhAga pazu saMbhavI rADe che. ahavA-do tippaesiyA khaMdhA bhavaMti " athavA - trideziH sudha 35 me bhAga bhane che bhane jIle bhAga paNa tripradezika skaMdha rUpa ja bane che 6 khaMdhe " tihA kampramANe egayao do paramANupogalA, egayo pauppaesie bhavai "" jyAre A cha pradezika skaMdhane traNa vibhAgeAmAM vibhakta karavAmAM Ave che, tyAre eka pudgalaparamANu rUpa eka vibhAga, eka pudgalaparamANu rUpa khInne vibhAga ane cArapradezika dha rUpa trIjo vibhAga thaI blaya che. " ajA- egayo paramANupogake, egayao duppaesie khaMdhe, egayao tippaesie khaMbe bhavai" bhmathavA me paramAyu yugala 34 bhAga, dvipa. Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA 20 12 u0450 1 paramANupudgalanirUpaNam bhavati, 'dhA tinni dupaesiyA khaMdhA bhavaMti, athavA trayo dvipadezikA skandhIH bhAnti 'cauhA kamANe e gayo tinni paramANupoggalA, egayo tippaesie khaMdhe bhavaI' SaTradezikaH skandhazcaturdhA kriyamANaH ekataH-ekabhAge trayaH paramANupudgalA bhavanti, ekana: aparabhAge tridezikA skandho bhavati, 'ahavA egayao do paramANupoggalA bhati, emayamo do duppaesiyA khaMdhA bhavaMti' athavA ekata:ekabhAge dvau paramANu udgalau bhavataH ekata:-aparabhAge dvau dvipadeziko skandhau bhavataH, 'paMcahA kajjanANe egayo cattAri paramANupoggalA, egayao duppaesie khaMdhe bhava' SaTpadezikaH skandhaH paJcadhA kriyamANaH ekata:-ekabhAge catvAraH yabhAga meM dvipradezika skandha aura tIsare bhAga meM tripradezika skaMdha hotA hai / 'ahavA-ninni dupaesiyA khaMdhA bhavaMti ' athavA-do pradezika skaMdha tIna hote haiM / ' ca uhA kajanamANe egayo tini paramANupoggalo, egayao tippaelie khaMdhe bhavai' SaT pradezika skaMdha ke jama cAra khaNDa kiye jAte haiM-taba eka khaMDa meM tIna pudgala paramANu hote haiM aura dvitIya khaNDa meM tripradezika eka skaMdha hotA hai-arthAt eka eka puzalaparamANurUpa vibhAga isake hote haiM aura cauthA vibhAga tripradezika eka skandha rUpa hotA hai| 'ahavA egayo do paramANupoggalA bhavaMti, egapao do duppaesiyA khaMza bhavaMti' eka taraphado pudgalaparamANurUpa do vibhAga hote haiM aura eka tarapha do dvipradezika skandharUpa vibhAga hote haiN| 'paMcahA kajjamANe egayo cattAri paramANupoggalA, egayo duppedezika kapa rUpa bIjo bhAga ane tripradezika skadha rUpa trIjo - bhAga, A prakAranA traNa vibhAgamAM te cha pradezika sakaMdha vibhakta thaI jAya che, "ahavA-tinni duppaesiyA khadhA bhavaMti" athavA ra dizi the| 32 parata qiest 25 jaya cha "ca uhA kAjamANe egayao tini paramANu poggalA, eMgayo tippaesie khaMdhe bhava" cha prazi dhanA dhAre yAra vibhAga karavAmAM Ave che, tyAre eka eka pudgalaparamANu rUpa traNa vibhAge ane tripadezika dha rUpa eka vibhAgamAM te vibhakta thaI jAya che. " ahavA-egayo do paramANu poggalA bhavaMti, egayao duppaesiyA khaMyA bhavati" athavA eka eka pudgalaparamANu rU5 be vibhAga thAya che ane dipradazika " be che rU5 bIjA be vibhAga thAya che. A prakAranA cAra vibhAge paNa, mI za cha. "paMcahA kajjamANe egayao cattAri paramANupoggalA, egayao duppaesie khaMdhe bhavai" 7 prazi4 24dhana nyAre pAya vibhAgAmA : bha0 5 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI 5 paramANupudgalA bhavanti, ekanA-aparabhAge dvipradezikaH skandho bhavati, 'chahA kanjamANe cha paramANupoggalA bhavaMti' paTUpradezikaH skandhaH poDhAkriyamANaH pada paramANupudgalA bhavanti / gautamaH pRcchati-'sattabhaMte ! paramANupoggalA pucchA' he bhadanta ! saptaparamANupudgalAH ekataH saMhanyante, ekataH saMhatya kiM svarUpa vastu bhavati? iti pRcchA, bhagavAnAha-goyamA ! sattapaesie khaMdhe bhAi' he gautm| saptaparamANupudgalAH ekataH saMhatya saptapradezikArakandho bhavati, 'se bhijjamANe duhAvi jAva sattahA vi kajjai' sa:-saptapradezika skandho bhidyamAno dvidhApi yAvat-tridhApi, caturdhApi, paJcadhApi, saptadhApi kriyate tatra 'duhA kajjamANe sie khaMdhe bhavaha ' SaTpadezika skaMdha ke java pAMca vibhAga kiye jAte haiM taba eka tarapha cAra pudgala paramANurUpa cAra vibhAga hote haiM aura eka tarapha vipradezI skandharUpa eka vibhAga hotA hai| 'chahA kajjamANe cha paramANupoggalA bhavaMti' paT pradezika skaMdha ke jaba chaha vibhAga kiye jAte haiM taba chaha pudgala paramANurUpa cha vibhAga hote haiN| ___ ava gautama prabhu se aisA pUchate haiM- satta bhaMte ! paramANupoggalA pucchA' he bhadanta ! sAta paramANupudgala jaba Apasa meM milate haiM-taba unake milane para kaunasI vastu utpanna hotI hai ? isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama / sattapaesie khaMdhe bhavaha' sAta pradezoM vAlA eka skandha utpanna hotA hai / ' se bhijjamANe duhAvi jAva sattahA vi kajjai' isa skandha ko jaba vibhAga kiyA jAtA hai-taba isake do bhI, tIna bhI, cAra bhI, pAMca nI, chaha bhI aura sAta bhI vibhakata karavAmAM Ave che, tyAre eka eka pudgala paramANu rUpa cAra vibhAgo bhane viprazi: 245 35 me viHIn / laya che. "chahA kajjamANe cha paramANupoggalA bhavaMti "nyAre 7 prazi: 24 ghane cha vimaazomAM vibhakta karavAmAM Ave che, tyAre eka eka pudgalaparamANuvALA che vibhAge thaI jAya che gautama svAbhAnA prazna-( satta bhaMte ! paramANupoggalA pucchA) 3 mA. va! jyAre sAta paramANu pudgale eka bIjAnI sAthe maLI jAya che, tyAre temanA sAgathI kaI vastu utapanna thAya che? maDAvIra prabhunA utta2-"goyamA !" gautama ! " sattappaesie khaMdhe bhavai " tabhanA sayogathI. 24 sAta prazi: 245 mane cha. ' se mijjamANe duhA vi, nAva sattahA vi kajjai" mA sAta prazi: 24dhanA nyAre vibhAge karavAmAM Ave che tyAre tenA be, traNa, cAra, pAMca cha athavA Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za0 12 u14 sU01 paramANupudgalanirUpaNam egayao paramANu goggale, egayao chappaesie khaMdhe bhavaI' dvidhA kriyamANaH ekata:-ekabhAge paramANupudgalo bhAti, ekatA-aparabhAge padapradezikaH skandho bhavati, 'ahavA egayo duppaesie khaMdhe bhavai, egayao paMcapaesie khaMdhe bhavai, athavA ekata:-ekabhAge dvipadezikaH skandho bhavati, ekatA-apare bhAge paJcapradezikaH skandho bhavati, 'ahavA egayao vippaeMsie, egayabho cauppaesieM khaMghe bhavaI' athavA ekatA-ekabhAge tripadezikaH skandho bhavati, ekatA-aparabhAge catuSpadezikA skandho bhavati, 'tihA kajjamANe egayao do paramANupoggalA, egayao paMcapaesie khaMdhe bhavaI' sanapradezikaH skandhastridhA kriyamANaH, ekata:ekabhAge dvo paramANupudalI bharatA ekata:-aparamAge pazcapadezikaH skandho bhavati, 'ahavA egayA paramANupoggale, egayao duppaesie khaMdhe, egayo cauppaesie khaMdhe bhavaI' athavA ekAtaH-ekabhAge paramANupudgalo bhavati, ekataH aparavibhAga ho sakate haiM-'duhA kajjamANe egayao paramANupoggale, egayao chappaesie khadhe bhavai' jaba isake do vibhAga kiye jAte haiMtaba eka vibhoga meM paramANupudgala hotA hai aura dUsare bhAga meM SaTprade zika skaMdha hotA hai 'ahavA egayo duppaesie skaMdhe bhavaha egayI paMcapaesie khaMdhe bhavaI' athavA-eka vibhAga meM dvipradezika skandha hotA hai aura dUsare vibhAga meM paMcapradezika skandha hotA hai ! "ahavA egayao tippaesie, egayao cauppaesie khaMdhe bhava" athavA-eka vibhAga meM tripradezika skandha hotA hai aura dUsare vibhAga meM catuSpadezika skaMdha hotA hai, 'tihA kajjamANe egayao do paramANupoggalA, egayo paMca paesie khaMdhe bhavai' jaba isa saptapradezika skandha ke tIna vibhAga kiye jAte haiM-taca ekabhAga meM do paramANu pudala hote haiM aura ekabhAga meM paMcapradezika skaMdha hotA hai.| 'ahavA-egayao paramANupogale, egayao duppaesie khaMdhe, egayo cauppaesie khaMdhe bhavaha' sAta vinA thA zacha "duhA kanjamANe egayao paramANupoggale, egayao chappaesie khaMdhe bhava" nyAre tana me vimA 42vAmA mAtra cha, tyAre eka vibhAgamAM eka paramANupudgala hoya che ane bIjA vibhAgamAM che prazi245 DAya che. " ahavA- egayo duppaesie khaMdhe bhavai, egayao paMca paesie khaMghe bhavai" athavA vibhAgamA dvipazi 24Aya cha bhane bhIon GAImAM payazira 24 DAya cha "ahavA-egayo tippaesie, egayo cauppaesie khaMdhe bhavai" athavA me vilApamA hizi: 24 hoya che ane bIjA vibhAgamAM cAra pradezika skaMdha hoya che. ___ "tihA kajjamANe egayao do paramANupoggalA, egayao paMca paesie khaMdhe bhavai" nyAre sahazi: 24 ghanA RNa vimA 42vAma bhAva che, tyAre eka paramANu pradumala rUpa eka vibhAga, eka paramANu yudala rUma bhI viHIT sana payazi 24335 trIle vilAsa thAya cha. " ahavApaMgayo paramANupoggale, egayao dupaesie khaMghe, egayao cappaesie khaMdhe bhavaI Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI bhAge dvipadezikaH skandho bhavati, ekataH-anyabhAge catuSpradezikA skandho bhavati, 'ahavA egayo paramANupoggale, egayo do tippaesiyA khaMdhA zavati' athavA ekata:-ekabhAge paramANupudgalo bhavati, ekataH-aparabhAge dvau tripradeziko skandhau bhavataH 'ahavA egayo do duppaesiyA khaMdhA bhavaMti, egayo tippaesie khaMdhe bhavaI' athavA ekataH-ekamAge dvau dvimadeziko skandhau bhavata , ekata:-aparabhAge tripradezikA skandho bhavati 'cauhA kajjamANe egayao tinni paramANupoggalA, egayo caupaesie khaMdhe bhavaI' saptAdezikaH skandhazcaturdhA kriyamANaH, ekata:ekabhAge trayaH paramANupudgalAH bhavanti, ekata:-aparabhAge catuSpadezikaH skandho athavA-eka bhAga meM eka paramANu pudgala hotA hai, eka bhAga meM vipradezika skandha honA hai, aura anya bhAga meM catuSpradezika skandha hotA hai| 'ahavA-egayao paramANu zegale, egayao do nipaesiyA khaMdhA bhavaMti' athavA eka bhAga meM paramANupudgala hotA hai, aura dUsare vibhAga meM vipradezika skandha hote haiM / 'ahavA egayao do duppaesiyA khaMdhA bhavaMti, egayao tippaelie khaMdhe bhavaha' athavA-eka bhAga meM do dvipradezika skandha hote haiM aura dUsare bhoga meM eka tripradezika skaMdha hotA hai ' cauhA kajjamANe egapao nimni paramANuporagalA, egayao cauppaesie khaMdhe bhavai ' jaya laptapradezika skandha cAra bhAgavAlA kiyA jAtA hai-taba eka bhAga meM tIna paramANupudgala hote haiM aura dUsare bhAga. meM eka catuSpradezika skandha honA hai 'ahavA-egayo do paramANupo. athavA eka paramANu pudgala rUpa eka vibhAga, ddhipradezika skaMdha rUpa bIje vibhAga, ane 2.2 pradezika skaMdha rU5 trIje vibhAga, A prakAranA traNa vibhAgamA ta diast us on42. " ahavA-egayao 9 mANupoggale, egayao do tippaesiyA khadhA bhavati" athavA me vibhAgamA 52mA pugata mana mAtInA bhanna vibhAgomA viprahazi me 24 / .ya che. "ahavAegayao do duppaesiyA khadhA bhavaMti, egayao tippaesie khaMdhe bhavai" athavA pripradezika skaMdha rUpa be vibhAga ane tripradezika dha rUpa eka vimAna, mA prA2nA vibhAgamA ta viHd 25 laya che. " cauhA kAjamANe egayo tinni paramANupogalA, egayao ghauppaesie khaMghe bhavai" jayAre te saptapradezika skaMdhane cAra vibhAgamAM vibhakata karavAmAM Ave che, tyAre eka eka paramApudgala rUpa traNa bhAgo ane cAra pradezika skaMdha 35 me mAgama ta vikSata , 2 14 cha. " ahavA- egayao do paramANu Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 prameyacandrikA TIkA za0 1240 40 1 paramANupudgalanirUpaNam 37 bhavati, 'ahavA egayao do paramANupoggalA, egayao duppaesie saMdhe, pagayao tipaesie khaMdhe matra' athavA ekata: - ekabhAge dvau paramANupudgalI bharataH, ekataH aparabhAge dvipadezikaH skandho bhavati, ekataH - anyabhAge tridezikaH skandho bhavati, 'ahavA egayao paramANupoggale egayao tini duppae miyA khaMdhA bhavaMti, ' athavA ekataH- ekabhAge paramANupudgalo bhavati, ekata:- aparabhAge trayo dvipadezikAH skandhAH bhavanti, "paMcahA kajjamANe egayao cattAri paramANuSoggalA, egaas fareer khaMdhe bhavai' saptamadezikaH skandhaH paJcadhA kriyamANaH, ekataHekabhAge catvAraH paramANupudgalA bhavanti, ekataH - aparabhAge tripadezikaH skandho bhavati, ahavA egayao tini paramANupoggalA, egayao do duppaesiyA khaMdhA galA, egayao duppaesie khaMdhe, egapao tippaesie khaMdhe bhavaH' athavA - eka vibhAga meM do paramANupudgala hote haiM, aura dUsare bhAga meM eka pradezika skaMdha hotA hai, tathA anyabhAga meM eka tripadezika skaMdha honA hai / ' ahavA - egayao paramANupoggale, egayao nini dudhaesiyA, khaMdhA bhavaMti ' athavA eka bhAga meM eka paramANupuMgala hotA hai, aura dUsare bhAga meM tIna dvipradezika skaMdha hote haiM-' paMcahA kajjamANe eMgao cattAri paramANupoggalA, egayao tippaesie khaMdhe bhavaha ' pradezika skaMdha jaba pAMca prakAra se vibhakta kiyA jAtA hai taba eka prakAra meM cAra paramANupudgala hote haiM, aura dUsare prakAra meM eka tripadezika skandha hotA hai / 'ahavA egayao tinni paramANuyoggalA, egao do duppasiyA khaMdhA bhavaMti' athavA eka bhAga meM tIna paramANupoggalA, egayao duppaesie khaMdhe, egayao tippaesie khaMdhe bhavai eka eka paramANupudgalavALA e vibhAgA, e pradezavALA eka dha "ane tripradezika skaMdha, A prakAranA thAra vibhAgo paDe che. "ahavA - egayao paramANupobhAle, egayao tinni duppaesiyA, saMdhA bhavaMti " athavA bheDa 2mANu pudgalavALA eka vibhAga ane dvipadezika traNa skaMdha rUpa traNu vibhAgeAmAM te vibhakata thaI jAya che. athavA d 66 paMcahA kajjamANe egayao cattAri paramANupoMgalA, egayA tippaesie khadhe bhavai " saptapradeziH sudhane lyAre pAMca vibhAgobhAM vilasta karavAmAM Ave che, tyAre eka eka paramANu pudUMgalavALA cAra vibhAga ane tripradezika skaMdha rUpa eka vibhAga, A prakAranA cAra vibhAgo thaI laya che. ahayA - egayao tinni paramANuvoggalA, egayao do duppaesiyA 66 - Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI cUMTa bhavati' athavA ekanaH- ekabhAge trayaH paramANupudgalAH bhavanti, ekata: - aparabhAge dvau dvipradeziko skandhau bhavataH, 'chahA kajjamANe egayo paMcaparamANupoggalA, eo duppasi khaMdhe bhavai' poDhA kriyamANaH saptapradezikaH skandhaH, ekata:ekabhAge pazca paramANupudgalA bhavanti, ekataH - aparabhAge dvidezikaH skandho bhavati, 'sattA kajnamANe sattaparamANupoggalA bhavaMti, saptamadezikaH skandhaH saptadhA kriyamANaH sapta paramANupudalA: bhavanti / gautamaH pRcchati - 'aTTha bhaMte ! paramANupoggalA pucchA' he bhadanta ! aSTau paramANupuGgalAH ekataH saMhanyante, ekataH saMhatya kiM svarUpaM vastu bhavati ? iti pRcchA, bhagavAnAha - 'goyamA ! aha paesie pudgala hote haiM aura dUsare bhAga meM do dvipradezika skaMdha hote haiM / ' chahA kajamANe egayao paMca paramANupoggalA, egayao duppaesie khaMdhe bhavai, jaba saptapradezika skandha cha prakAra se kiyA jAnA hai taba isake eka bhAga meM pAMca paramANupudgala hote haiM, aura dUsare bhAga meM eka dvipradezika skandha hotA hai / 'sattahA kajjamANe satta paramANupoggalA bhavati' saptapradezika skaMdha jaba sAta prakAra se vibhakta kiyA jAtA hai-ta sAta pudgala paramANu hote haiN| -taya aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-' aTTha bhaMte / paramANuvoggalA pucchA' he bhadanta ! ATha paramANu pudgala jaba Apasa meM milate haiM taba inake milApa se kauna sI vastu utpanna hotI hai - isake uttara meM prabhu kahate haiM-' goyamA' he gautama! ' aTThapaesie khaMdhe bhavaha ' ATha pudga khaMdhA bhavati " athavA me me parabhAlu yuGgasavAjA Rzu vilAMga mane dvipradezika e skaMdha rUpa e vibhAgAM maLIne kula pAMca vibhAgeAmAM te vibha uta thA laya che, " chahA kajjamANe eNyao paMca paramANupogalA, egayao dupasi khaMdhe bhavai" kyAre saptapradezi4 296 cha vibhAgobhAM vilamta karavAmAM Ave che, tyAre eka eka paramANu pudgalavALA pAMca vibhAge ane dvipradezika skaMdha rUpa eka visAga, A prakAre cha vibhAge thaI jAya che, 66 saptahA kajjamANe satta paramANu paggilA bhavaMti " nyAre samapradezi 24dhale sAta vibhAgeDamAM vibhakta karavAmAM Ave che, tyAre eka eka paramANu putralavALA sAta vibhAgeAmAM te skaMdha vibhakata thaI jAya che. gautbhsvaabhiine| prazna-" aDDa bhaMte ! paramANupogAlA pucchA " he lshvan! ATha paramANu pudgalAnA jyAre parasparanI sAthe sacaiAga thAya che, tyAre temanA saceAgathI kai vastu utpanna thAya che? bhaDAvIra alunA uttara- " goyamA / " he gautama! " ai Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12404101 paramANupudgalanirUpaNam khaMdhe bhAI' he gautama ! aSTau paramANupudgalAH ekataH saMhatya aSTapradezikA skandho bhavati, 'jAva duhA kajjamANe egayo paramANupoggale, egayo satta paesie khaMdhe bhavaI' yAvat so aSTa pradezikA skandho bhidyamAno dvidhApi, tridhApi, catu. dhardhApi, paJcadhApi, pohApi, saptavApi, aSTadhApi bhavati, tatra dvidhA kriyamANa: ekata:-ekabhAge paramANupudgalo bhavati, ekata:-aparabhAge saptamadezikaH skandho bhAti, 'ahavA egayao dupaesie khaMdhe, egayao upaesie khaMdhe bhavai' athavA ekatA-ekabhAge dvimadezikaH skandho bhavati, ekataH-aparabhAge SaTpadezikA skandho bhAti, 'ahavA egayo vidhaesie khaMdhe, egayao paMcapaesie khaMdhe bhavai' athavA ekataH-ekabhAge tripradezikA skandho bhavati, ekatA-aparabhAge laparamANuoM ke mela se ATha pradezoMvAlA eka.skaMdha hotA hai-'jAva duhA kajjamANe paramANuzegale, egayo satta paesie khaMdhe bhavaha' jaba isa aSTapradezika skaMdha ke vibhAga kiye jAte haiM-taba isake do, tIna, cAra, pAMca, chaha, sAta, aura ATha vibhAgataka bhI hote haiM jaba ise do prakAra se vibhAga kiyA jAtA hai-taba eka bhAga meM eka paramANupudgala hotA hai aura dUsare bhAga meM saptapradezika skaMdha hotA hai| 'ahavA-egayao duppaesie khaMdhe egayao chappaesie khaMdhe bhavaha' athavA-eka bhAga meM dvipradezika skandha hotA hai aura dUsare bhAga meM chaha pradezika skandha hotA hai| 'ahavA-egayao tippaesie khaMdhe egayao paMca paesie khaMdhe bhavaha.' athavA-eka bhAga meM eka tripradezika skandha hotA hai, aura dUsare bhAgameM eka paMcapradezika skaMdha hotA hai| bhavai" mA 52mA pugatAna meM bhI sAthai sayoga- pAthI mAha zime 245 mana cha. " jAva duhA kajjamANe paramANupoggale, egayao satta paesie khadhe bhavai"' nyAre mA aSTaprazi: 27degdhanA vimA 42vAmA Ave che, tyAre te be, traNa, cAra, pAMca, cha, sAta athavA ATha vibhAgamAM vibhakta thaI jAya che. jyAre tenA be vibhAga karavAmAM Ave che, tyAre eka vibhAgamAM eka paramANu yugala hoya che ane bIje vibhAga sasapradezika 24 35 DAya che. " ahavA-egayao duppaesie khaMghe, egaeo chappaesie khaMdhe bhava" mayA se sAsa dizi 24 35 DAya cha bhane jIne bhAcha prahazi 2435 ya che. " ahavA egayao tippapasie khaMghe, egayao paMcapaesie khaMdhe bhavai" bhayavA se bhAga nizi : 245 35 DAya cha bhane mIna sAga pAMya prazi6 24 35 3ya che. "mahavA do caupae Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIya pazcapradezikaH skandho bhAti, 'ahavA do cauppaesiyA khaMdhA bhavaMti,' athavAdI catuSpadezikau skandhau bhavataH, 'tihA kajjamANe egayao do paramANupoggalA, egayo chappaesie khaMdhe bhavai' aSTamadezikaH skandhaH tridhAkriyamANaH, ekatA ekamAge dvau paramANupudgalau bhavataH, ekataH-aparabhAge paTAdezikA skandho bhavati, 'ahavA egayo paramANupoggale, egayo duppaesie khaMdhe, egapao paMcapaesie khaMdhe bhavai' athavA ekata:-ekabhAge paramANupugalo bhavati, ekatA-aparamAge dvipadezikaH skandho bhavati ekataH-anyabhAge pazcapradezikaH skandho bhavati, 'ahavA egayo paramANupoggale, egarao tippaesie khaMdhe, egayo cauppaesie khaMdhe bhavai' athavA ekata.-ekabhAge paramANupudgalo bhavati, ekataH-aparabhAge trimadezikaH skandho bhavati, ekata:-anyabhAge catuSpadezikaH skandho bhavati, 'ahavA do cauppaesiyA khaMdhA bhavani' athavA-catuSpradezika do skandha hote haiM 'tihA kanjamANe egayo do paramANuzoggalA, egapao chappaesie khaMdhe bhavaI' aSTapradezika skandha jaba tIna vibhAga meM kiyAjAtA hai-taba eka bhAga meM alaga alaga do paramANu pudgala hote haiM, aura dUsare bhAga meM eka chaha pradezika skaMdha hotA hai / ' ahavA-egayao paramANupoggale, egayo duppaesie khaMdhe, egayo paMcapaesie khaMdhe bhavaha ' athavAeka bhAga meM paramANupudgala hotA hai, dusare bhAga meM vipradezika saMgha hotA hai aura anyabhAga meM pazcapradezika skandha hotA hai 'ahavA egayao paramANupoggale, egayo tippaesie khaMdhe, egayo cauppaesipa: khaMdhe bhavai ' athavA-eka bhAga meM paramANupudgala hotA hai, dUsare bhAga. meM tripradezika skaMdha hotA hai, tathA anyabhAga meM eka catuSpadezika sipA khaMdhA bhavati" mA 2 yA2 prazi me 245 35 me qiuli 5 sabhI za? che. "tihA kajjamANe egayao do paramANupoggalA, egayo chappaesie khaMdhe bhavai" nyAre prazi4 24dhane nae vimAnamA vibhakta karavAmAM Ave che, tyAre tenA traNa vibhAge A prakAranA saMbhavI " zake che-eka eka paramANu pudgalavALA be vibhAgo ane cha pradezika skaMdha 35 trI viIOn " ahavA-egayao paramANupoggale, egayao duppaesie khaMdhe,' egayo paMca paesie khadhe bhavai" athavA me 52bhArata 35 vibhAga, hipradezika rakaMdha rUpa bIjo vibhAga ane paMca pradezika ska dha rUpa zrIna HiIT 4 sapA za cha. " ahavA egayo paramANupoggale, ega-. yao tippaesie khaMdhe, egayao cauppaesie khaghe bhavai " athavA-4 paramAra - pudgala rUpa eka vibhAga, tripradezika skaMdha rUpa bIjo vibhAga ane cAra Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyamandrikA TIkA za0 12 40 4 201 paramANuyudgalanirUpaNam - 'ahavA egayo do duppaesiyA khaMdhA, egayo cauppaesie baMdhe bhavai' athavA * ekaMta:-ekabhAge dvau dvipadezikau skandhau bhavataH, ekatA-aparabhAge catuSpadezikA ... skandho bhavati, 'ahavA egayo duppaesie khaMdhe, egayo do tippaesiyA khaMdhA bhavaMti' athavA ekata:-ekabhAge dvipadezikaH skandho bhavati, ekataH-aparamAge dvau tripradeziko skandhau bhavataH, 'cauhA kanjamANe egayo tini paramANupoggalA, egayao paMca paesie khaMdhe bhavai' aSTapadezikaH skandhazcaturdhA kriyamANaH ekata:ekabhAge trayaH paramANuudgalA bhavanti, ekatA-aparabhAge pazcapadezikaH skandho bhavati, 'ahavA egayo donni paramANupoggalA, egayo duppaesie khaMdhe, egayo cauppaesie khaMdhe, bhavaI' athavA ekatA-ekabhAge dvau padamANupudgalauM bhavataH, saMdha honA hai| 'AvA egaya bho do duraeliyA khaMdhA, egayo cau, ppaesie khaMdhe bhavA' athavA-eka bhAga meM do dipradezika skandha hote haiM, aura dUsare bhAga meM eka catuSpadezika skandha hotA hai| ahavAegayao duppaesie khaMdhe, egayo do tippaesiyA.khaMza bhavaMti' athavA-eka bhAga meM jhipradezika skandha hotA hai, aura ekabhAga meM do tripradezika skandha hote haiM / 'cauhA kajamANe egayo tiSi-paramANu-, . poggalA, egayao paMcapaesie khaMdhe bhavai" yaha aSTa pradezika skandha / jaba cAra bhAgoM meM vibhakta kiyA jAtA hai-taya eka bhAga meM tIna paramANupudgala hote haiM. dUsare bhAga meM paMcAdezika skaMdha hotA hai| ahavAegayao doni paramANupoggalA, egayao duppaesie khaMdhe, egayaoca3. pasie khaMdhe bhavai' athavA-ekabhAga meM do paramANupudgala hote haiM, prazi: 27 5 35 jIna vibhAga pay sanavI za cha " ahavA-egayao do duppaesiyA khaMdhA, egayao cauppaesie khaMdhe " athavA me vihazi 24535 be vibhAge ane cAra pradezika skaMdha rUpa eka vibhAga paNa saMbhavI zake che.. "ahavA-egayao * duppaesie .khadhe egayao do tippaesiyA 'khaMdhA, bhavati" 54 me vinAma vizi: / 24 mana mATInA me. vimA nizi me 245 5Y sasavI za cha. " cauhA kanjamANe egayao tinni paramANupoggalA, egayo paMcapaesie khadhe, bhavai" nyAre, maTa.' prAdezika skaMdhanA cAra vibhAge karavAmAM Ave che, tyAre te cAra vibhAga A prakAranA saMbhavI zake che-eka eka paramANu pudgalavALA traNa vibhAga bhane 5yaprazi24 35 me GRIL savAza che. "ahavA" mayA-"egayao donni paramANupoggalA, egarao duppaesie khaMghe egayoM cauppaesie khaMdhe bhavaI" me me 52bhAra pura 35 me vibhAgI, 6. Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- - 52 bhagavatIrase ekatA-aparabhAge dvipadezikA skandho bhavati, ekata:-anyabhAge catuSpadezikA - skandhoM bhavati, 'ahavA egayao do paramANupoggale, egayo do. duppaesiyA khaMdhA, egayao tippaesie khaMdhe bhavai' athavA ekata:-ekabhAge dvi paramANupudgalo bhavati, ekata:-aparabhAge dvau dvimadeziko skandhau bhavataH, ekataH-anyabhAge trimadezikaH skandho bhavati, 'ahavA cattAri duppaesiyA khaMdhA bhavaMti' athavA catvAraH 'dvipadezikA: skandhAH bhavanti, 'paMcahA kajjamANe egayao cattAri paramANupoggalA, "egayo cauppaesie khaMdhe bhavaI' aSTapradezikaH skandhaH paJcadhA kriyamANaH ekata:ekamAge catvAraH paramANupudgalAH bhavanti, ekataH-aparabhAge catuSpadezikA dUsare bhAga meM eka dvipradezika skandha hotA hai, aura anyabhAga meM eka catuSpradezika skandha hotA hai / 'ahavA-'egayao do paramANupoggalA, egayao do tippaesiyA khaMghA bhavaMti' athavA-ekabhAga meM do paramANupudgala hote haiM aura dUsare bhAga meM do tripradezika skandha hote haiN| 'ahavA-egayao paramANupoggale, egayo do duppasiyA khaMdhA egayo 'sippasie khaMdhe bhavaI' athavA-eka vibhAga meM eka paramANupugadala hotA hai| dUsare bhAga meM do dvipradezika skandha hote haiM aura anya bhAga meM eka tripradezika skandha hotA hai| 'ahavA-cattAri duppasiyA khaMdhA bhavaMti' "athavA cAra vipradezika skandha hote haiM / , "paMcahA kajjamANe' egayo cattori paramANupoggalA, egayo cauppaesie khaMdhe bhavaI' yaha aSTapradezika skandha japa pAMca bhAgoM meM vibhakta kiyA jAtA hai taya eka bhAga meM cAra paramANupugadla hote haiM' aura dUsare bhAga meM eka catu. zika dha rUpa eka vibhAga ane cAra pradezika skaMdha rUpa eka vibhAga paNa salavI za cha. " ahavA" athavA "egayao do paramANupoggalA, egayI do,tippaesiyA khaMdhA bhavaMti " me me paramANu pusa 35 me vilAyA bhane nizi me 245 35 me vilAgI 5 salapI za cha. "ahavAparamANupoggale, egayo do duppaesiyA khaMdhA, egayao tippaesie khaMdhe bhavai " athavA paramANu pusavANe 4 vimA, dizi me kaMdha rU5 be vibhAgo ane tripradezika eka skaMdha rU5 eka vibhAga, A mAnA yAra vibhAga 5 samavIza cha. " ahavA cattAri duppaesiyA khavA bhavaMti" athavA vizi4 yA2233 35 yA vibhAga 5 sanavI zache. ___paMcahA~ kanjamANe, "egayao cattAri paramANupoggalA, egayao cauppaesie khaMdhe bhavai " maSTaprazis dhana kyAre pAya vibhAga 42vAbhAM Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za0 12 u0 4 0 1 paramANupurda lAnarUpaNam . skandho bhavati, 'ahavA egayabho tini paramANupoggalA, egayao duppaesie / egayao tiSpaesie khaMdhe bhavaI' athavA ekataH-ekabhAge trayaH paramANupudgalA.. bhavanti, ekatA-aparamAge dvipadezikaH skandho bhavati, bhavati, , ekata:- . anyabhAge tripradezikaH skandho bhavati, ' ahavA egayao do paramANupoggalA., egayo tini duppaesiyA khaMdhA bhavaMti' athavA ekata:-ekabhAge dvau, paramANu : pudgalau bhavataH, ekataH-aparabhAge trayo dvipadezikAH skandhAH bhvnti| 'chahA:kajjamANe egayo paMca paramANupoggalA, egayao tippaesie khaMdhe, bhavai' aSTapradezikaH skandhaH poDhA kriyamANaH ekata.-ekamAge paJca paramANupudgalA bhavanti, ekataH-aparabhAge tripadezikaH skandho bhavati, 'ahavA egayao cattAri pradezika skandha hotA hai-'ahavA-egayo tinni paramANupoggalA, ega.. yao duppaesie, egayaoM tippaesie khaMdhe bhavai, eka bhAga meM tIna paramANupugadularUpa bhAga hote haiM,aura eka bhAga meM dvipradezika skandha / hotA haiM aura anya bhAga meM tripradezika skandha hotA hai| 'ahavA-'ega. yao do paramANupoggalA, egayao tinni duppaesiyA khaMdhA bhavaMti, athavA eka bhAga meM do paramANu pugadula hote haiM, dUsare bhAga meM tIna vipradezika skandha hote haiM / 'chahA kajjamANe egayao paMca paramANupoggalA, egayao tippaesie khaMdhe bhavaI' yaha aSTa pradezika skandha jaba chaha vibhaga meM vibhakta kiyA jAtA hai-taba eka bhAga meM pAMca paramANupudgala hote haiM aura eka vibhAga meM tripradezika skandha hotA hai| 'ahavA ega. Ave che, tyAre eka eka paramANu pulavALA cAra vibhAga ane cAra prAdezika eka kapa rUpa eka vibhAga, A prakAre pAMca vibhAga thAya che. " ahavA-egayao tinni paramANupAgalA, egayo duppaesie, egayo tippa esie khaMdhe bhavai " athavA me me 52mA purasapA vibhAgI, eka ddhipradezika sakaMdha rUpa eka vibhAga ane tripradezika eka rakadha rUpa me vibhAga, mA hAre pAya vilANa thAya che. "ahavA-egayao do paramANupoggalA, eMgayao tinni duppaesiyA khaMdhA bhavaMti" athavA 4 me paramANu pulavALA be vibhAgo ane traNa triAdezika skaMdha rUpa traNa vibhAge. thAya che "chahA kanjamANe egayao paMca paramANupAraMgalA, egayao tippaesie khadhe bhava" zi:24 dhanA nyAre 7 KiHIL 42vAmA bhAva cha, tyAre eka eka pukla paramANuvALA pAMca vibhAga ane tripradezika kapa 35 me vibhAsa thAya che. " ahavA egayo cattAri paramANupoggalA, ega. Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstra paramANupoggalA, egayo do duppaesiyA khaMdhA bhavaMti' athavA ekataH-ekabhAge catvAraH paramANupudgalAH bhavanti, ekata:-aparabhAge dvau dvipradeziko skandhau bhavataH, 'sattahA kajjamANe egayao cha paramANupoggalA, egayao duppaesie khaMdhe bhavai' aSTapradezikaH skandhaH saptadhA kriyamANaH ekataH-ekabhAge paT paramANupudgalA bhavanti, ekataH-aparabhAge dvipadezikaH skandho bhavati, 'aTTahA kajjamANe aTTa 'paramANupoggalA bhavaMti ' aSTapradezikaH skandhaH aSTadhA kriyamANaH aSTaparamANu. pudgalA bhvnti| gautamaH pRcchati-nava bhaMte ! paramANupoggalA pucchA' he bhadanta ! 'nava paramANupudgalAH ekatA-ekatayA saMhanyante, ekataH saMhatya kiM svalpaM vastu bhavati ? iti pRcchA, bhagavAnAha-'goyamA! jAva navavihA kati ' he gautama ! yo cattAri paramANupoggalA, emayI do duppaesiyA khaMdhA bhavati' athavA-eka bhAga meM cAra paramaNu pugadna hote haiM, aura eka bhAga meM do dvipradezika skandha hote haiM / 'sattahA kajjamANe egaghao cha paramANu. poggalA, egapao duppaesie khadhe bhavai,' yaha ATha pradezika skandha jaba sAta bhAgoM meM vibhakta kiyA jAtA hai taba eka bhAga meM chaha para* mANu pugadla hote haiM, aura dUsare bhAga meM dvipradezika skandha hotA hai| "aTTahA kajjamANe aDha paramANupoggalA bhavaMti' aSTapradezika skaMdha jaya ATha vibhAgoM meM vibhakta kiyA jAnA hai taba ATha pugadala paramANurUpa ATha vibhAga isake hote haiN| - aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM- 'nava bhaMte / paramANupoggalA pucchA, he bhdnt| nava parabhaNupugadala jaba ekarUpa meM hote haiM-taba unase kyA vastu utpanna hotI hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'goyamA' yaoM do dupaesiyA kha ga bhavaMti" athavA 4 4 52mAra yuddhasAmai cAra vibhAga ane dvipadezika be skaMdha rUpa bIjA be vibhAgo thAya che. " sattahA kajjamANe eMgayo, cha paramANupoggalA, egayao duppaesie khaghe bhavai" cyAre te maSTaprazi4 24dhanA sAta visa 42vAmAM bhAva cha, tyAre eka eka paramANu yuddalavALA cha vibhAgo ane dvipadezika eka skaMdha 35 me vilAsa thAya cha. " aTTahA kanjamANe aTTha paramANupogAlA bhavaMti" tyAre te aSTapradezika skadhanA ATha vibhAga karavAmAM Ave che, tyAre eka ' eka paramANuM pudgalavALA ATha vibhAgamAM te skaMdha vibhakta thaI jAya che. gautama svAmInA -" nava bhaMte ! paramANupoggalA pucchA" . bhagavana ! nava paramANu pudgale jyAre eka bIjAnI sAthe maLI jAya che, e tyAre temanA sAgathI kaI vastu utpanna thAya che. Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u04 101 paramANupudgalanirUpaNam 45 yAvat nava paramANupudgalAH ekatA saMhatya navapradezikA skandho bhavati, sa khallu navapradezikA skandho bhidhamAnaH dvidhApi tridhApi, caturdhA'pi, paMcadhApi, pohApi, saptadhApi aSTadhApi, navadhApi, kriyate-bhavati, tatra 'duhA kajjamANe egayo paramANuroggale, egayao aTThapaesie khaMdhe bhavai' nava pradezikaH skandho dvidhA kriyamANaH ekata:-ekamAge paramANupudgalo bhavati, ekata:-aparabhAge aSTapadezikaH skandho bhavati, 'evaM ekeka saMcAreMtehiM jAva' evaM-pUrvoktarItyA ekaikaM "pratyekam saMcArayadbhiH-abhilApakrameNa pratipAdayadbhiH yAvat-pUrvoktaM sarva saMgrAhathama, 'ahavA egayo cauppaesie khaMdhe, egayo paMcapaesie khaMdhe bhaiyA' athavA ekata:-ekabhAge catuSpadezikaH skandho bhavati, ekana:-aparabhAge pazca. * he gautama! 'jAva navavihA kajjati' nava paramANu puggala jaya ekarUpa meM hote haiM-taba unase nava pradezI,skandha hotA hai vaha nava pradezika skandha jaya vibhakta hotA hai-taba usake do.bhI, tIna bhI, cAra bhI, pAMca bhI chahabhI. sAtabhI, ATha bhI aura nava bhI vibhAga ho sakate haiM-'duhA kajjamANe egayao paramANupoggale, egayao apaesie khadhe bhavaI' jaya 'yaha nau padezika skandhaM do bhAgoM meM vibhakta kiyA jAtA hai taba eka bhAga meM parANu yugadla hotA hai aura dUsare bhAga meM aSTa pradezika skandha. hotA hai evaM ekke saMcAreMtehiM jAca ahavA-egayao cauppaesie khadhe; egayo paMcapaesie qhadhe bhavai" isa prakAra se yahAM abhilApa krama se eka eka pradeza kA saMcAra 'athavA-eka bhAga meM catuSpadezika skandha hotA hai aura dUsare bhAga meM paMca pradezika skandha hotA hai., isa , mahAvIra prasuna uttara- goyamA / ".. gautama ! jAva * navavihA kajjati" nava-52mA pugaal ryAre 435 yAyace, tyAre na3 prazi aMdha utpanna thAya che. te nava pradezika skaMdha jyAre vibhakta thAya che, tyAre tene be, traNe, cAra, pAMca cha, sAta, ATha athavA nava vibhAge thaI jAya cha. " duhA kajjamANe egayao paramANupoggale, egayao aduppaesieM khaMdhe bhavai "yAre AmaTazi dhanA me vilA' 42vAmA mAva che, tyAre eka vibhAgamAM eka paramANu yugala hoya che ane bIjA vibhAgamAM eka mazi : 24ya cha " evaM ekekaM saMcAre tehiM jAva ahavA-egayo cauppaekhie, khaMdhe, egayao paMcapaesie khaMdhe bhavai " AL RnA mamilApa krama anusAra eka eka pradezanI vRddhi karIne nIcenA vikalpa paryantanA badhA vinuM kathana thavuM joIe-" athavA eka vibhAgamAM. cAra pradezika eka sakaMdha ane bIjA vibhAgamAM eka pAMca prAdezika skaMdha hoya che. Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - -- - - bhaMgavatIsI padezikaH skandho bhavati, 'tihA kajjamANe egayao do paramANupoggalA, egayo sattapaesie khaMdhe bhavai' navapradezikaH skandhaH tridhA kriyamANaH ekato dvau paramANupudgalau bhavataH, ekataH saptamadezikaH skandho bhavati; 'ahavA egayo paramANupoggale, egayI duppaesie, egayao chappaesie khaMdhe bhavai' athavA ekatA-ekabhAge paramANupudgalo bhavati, ekata:-aprabhAge dvipadezikaH skandho, bhavati, ekataH-anyabhAge SaTmadezikaH skandho bhavati, 'ahavA egayo paramANu-, poggale, egayo tippaesie khaMdhe, egayao paMcapaesie khaMdhe 'bhavai' athavA ektaH-ekabhAge paramANupudgalo bhavati, ekata:-aparabhAge trimadezikaH skandho bhavate, ekataH-anyabhAge pazcAdezikaH skandho bhavati, 'ahavA egayao paramANuabhilApataka karanA cAhiye tihA kajjamANe egayao doparamANupoggalA egayaosattapaesie khadhe bhavai' yaha nau pradezI skandha jaba tIna bhAgoM, meM vibhakta kiyA jAtA hai taya ekabhAgameM do paramANu pudagala hote haiM aura dUsare bhAga meM saptAdezika skandha hotA hai 'ahavA egaghao paramANu poggale, egayaoduppaesie, egaya bhI chappaesie khaMdhe bhavaI', athavAekabhAga paramANupudgala hotA hai aura dUsare bhAga meM eka bipradeka skandha hotA hai tathA anya bhaga meM eka chaha pradezika skandha hotA hai'ahavA-egayao paramANupoggale, egayao tippaesie khaMdhe,egayao paMcapaesie khadhe bhavaha, athavA-eka bhAga meM eka paramANupudgala hotA.. hai, dUsare bhAga meM tripradezika skandha hotA hai, aura anya bhAga meM pAMca pradezoMvAlA eka skandha hotA hai 'ahavA egayo paramANupoggale, ega"tihA kanjamANe egayo do paramANupoggalA, egayao sattapaesie khaMdhe .. bhavai" mA na zidhanA yAre RNa vibhAga 42vAmAM Ave che, tyAre eka eka paramANu pulavALA be vibhAga ane sasapradezika dha rUpa 3 HIT cha. " ahavA-egayao paramANupoggale, egayao duppaesie, egayao chappaesie khadhe bhavai " ma se paramANu pusa 35 me vilA, dviprazika raydha rUpa eka vibhAga ane cha pradezika kapa rUpa eka vibhAga thAya che. " ahavA-egayao paramANupoggale, egayao tippaesie khaMdhe, egayao paMca paesie khaMdhe bhavai" atha me 52mA muddAmA 4 vibhAga, tripradezika kapa rUpa bIje vibhAga ane pAMca pradezika dha rU5 trIjo MIL thAya che. " ahavA-egayao paramANupoggale, egayo do cauppapasiyA Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za012 40 40 1 paramANupudgalanirUpaNam poggale, emao do caupparasiyA khaMdhA bhavaMti ' athavA ekata: - ekabhAge paramANupudgalo bhavati, ekata: - aparabhAge dvau catuSpradeziko skandhau bhavataH, 'ahavA egayao duSpapasie khaMdhe, egayao tippaesie khaMve, egayao cauppae'sie khaMdhe bhavai ' athavA ekata - ekabhAge dvipadezikaH skandho bhavati, ekataHaparabhAge tridezikaH skandho bhavati, ekataH - anyabhAge catuSpadezikaH skandho bhavati 'ahanA timni tippasiyA khaMdhA bhavaMti' athavA trayastrimadezikAH skandhAH bhavanti / 'cauhA kajjamANe egayo tinni paramANupomAlA, egayao uppaesie khaMdhe bhavai' navamadezikaH skandhavaturdhA kriyamANaH ekata: - ekabhAge trayaH paramANupud galAH bhavanti, ekataH - aparabhAge SaTpradezikaH skandho bhavati, 'ahavA do paramANuyoggalA, etayao duppaesie khaMdhe, egao paMcapasie 47 o do upasiyA khaMdhA bhavati' athavA eka bhAga meM eka paramANupula hotA hai, aura dUsare bhAga meM do catuSpradezika skandha hote haiM- ' ahavA - egayao duppaesie khaMdhe, egayabha tippaesie khaMdhe, egayao upparasie khaMdhe bhavai" athavA ekabhAga meM eka dvipradezI skandha hotA - hai eka dUsare bhAga meM eka tripradezI skandha hotA hai, aura anya bhAgameM eka catuSpradezika skandha hotA hai / 'ahavA - tini tippaesiyA khaMdhA bhavaMti ' athavA tIna skandha tripradezika hote haiM / 'cauhA kajjamANe egayao tinni' paramANupogalA, egayao chappaesie khaMdhe bhavadda" yaha nau pradezoM vAlA skandha jaba cAra bhAgoM meM vibhakta kiyA jAtA hai taba eka bhAga meM tIna paramANupudgala hote haiM- aura dUsare bhAga meM eka chaha pradezoM vAlA skandha hotA hai / 'ahavA egayao do paramANupoggalA, 66 39 khaMdhA bhavaMti " athavA me paramANu yuddha 35 meDa vibhAga, mane zAra cAra pradezAvALA e dhArUpa e vibhAgo thAya che. avA - egayao dupasie khaMdhe, egayao sippae sae khaMghe, egayao caThapaesie khaMdhe bhavai athavA dvipradezika eka 'dha rUpa eka vibhAga, tripradezika eka ska'dha rUpa khIjo vibhAga ane cAra pradezika eka "dha trIjo vibhAga thAya che." ahavA - tinni tippaesiyA khaMdhA bhavaMti " athavA RNu tripradezi 246 35 bhakSu vibhAga thAya che. " cauhA kajjamANe egayao tinni paramANupoggalA, o chapapakSie khaMdhe bhavai " kyAre te nava ahezika sadhanA yAra vilAgI karavAmAM Ave che, tyAre eka eka paramANu pudgalavALA traNa vibhAgA ane chapradezi me 246 35 4 vilAga thAya che. " ahavA - egayao do paramANu Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI 'khaMdhe bhavai' athavA ekataH-aparabhAge dvipadezikaH skandho bhavati, 'ahavA ega . yo do paramANupoggalA, egayao tippaesie khaMdhe, egayo cauppapasie khadhe bhavai' athavA ekataH-ekabhAge dvau paramANupudgalau bhavataH, ektH-aprbhaage| tripadezikaH skandho bhavati, ekataH-anyabhAge catuSpadezikaH skandho bhavati, 'ahavA egayao paramANupoggale, egayo do duppaesiyA khaMdhA, egayao cauppaesie khaMdhe bhavai' athavA ekataH-ekamAge - paramANupudgalo bhavati, ekata:- " aparabhAge dvau dvipadeziko skandhau 'bhaivanaH, ekataH anyabhAge catuSpradezikA skandho bhavati, 'ahavA egayo paramANupoggale, egayao duppaesie khaMdhe, egayo do tippaesiyA khaMdhA bhavati' athavA ephataH-ekamAge paramANupudgalo .. egayo duppaesie khaMdhe, egayo paMcapaesie khaMdhe bhavai,' athavA-. eka bhAga meM do paramANupudgala hote haiM eka bhAga meM vipradezika skandha . hotA haiM, aura eka anya bhAga meM pAMca pradezoM vAlA eka skaMdha hotA hai| 'ahavA-egayo do paramANupoggalA, egayao tippaesie khaMdhe egayo cauppaesie khaMdhe bhavai, adhavA-eka bhAga meM do paramANe: pudgala hote haiM, dUsare bhAga meM tripradezika eka skandha hotA hai aura . anya bhAga meM catuSpradezika skandha hotA hai- 'ahavA egayao paramANu poggale, egayao do duppaesiyA khaMdhA egaryo cauppaesie khaMdhe. bhavaha', athavA-eka bhAga meM eka paramANupudgalaM hotA hai, eka dUsare bhAgaM meM do dvipradezika skaMdha hote hai aura anya bhAga meM eka catuSpradezika skandha hotA hai 'ahavA'- egayo paramANupoggale, duppaesie khaMdhe pogagalA, egayao duppaeMsie khadhe egayao paMcapaesie khaMdhe bhavai" athavA eka eka paramANuputUlavALAM be vibhAge, dvipradezika skaMdha rUpe eka vibhAga bhane pAya prazi245 35 4 viHITthAya cha. " ahavAegayao do paramANupoggalo, egayao tippaesie khaMdhe, eMgayaoM cauppaesie khaMdhe bhai athavA eka eka pudgala paramANuvALA be vibhAge, eka tripradezika kaI rUpa eka vibhAga ane cAra pradezika skaMdha rUpa eka vibhAga thAya che. " ahavA-egayao paramANupoggale, egayao do duppaesiyA khaMdhA, eyao cautpaesie 'khaMdhe bhavei" athavA me 52mA dhuma 35 4 vimAna, Dhipradezika be skaMdha rU5 be vibhAge, ane cAra pradezika rakaMdha rUpa eka viHIL thAya che. " ahavA-egayao paramapNupoggale, egaryo duppaesie khaMghe, egayao do tippaesiyA khaMdhI bhavaMti" athavA se 52mA pusa 35 me Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ameyacandrikA TIkA za012 304901 paramANupudgalanirUpaNam bhavati, ekatA-aparabhAge dvipadezikaH skandho bhavati, ekatA-anyabhAge dvau tripadezikau skandhau bhavataH, 'ahavA egayao tini duppaesiyA khaMdhA, egayo tippaesie khaMdhe bhavaI' athavA ekata:-ekabhAge trayo dvipadezikA: skandhA bhavanti, ekatA-aparabhAge tripradezikaH skandho bhavati, 'paMcahA kajjamANe egayo cattAri paramANupoggalA, egayao paMcapaesie khaMdhe bhavai' nava pradezikA skandhaH paJcadhA kriyamANaH ekataH-ekabhAge catvAraH paramANupudgalA bhavanti, ekata:aparabhAge pazcapradezikaH skandho bhavati, 'ahavA egayao tithi paramANupoggalA, egayao duppaesie khaMdhe, egayao, cauppaesie khaMdhe bhavai' athavA ekatA-ekabhAge trayaH paramANupudgalA bhavanti, ekata:- aparabhAge dvipadezikaH skandho bhAti, ekata:-anyamAge catuSpadezikaH skandho bhavati, "ahavA egayao tinni egayao do tippaesiyA khaMdhA bhavaMti, athavA-eka bhAga meM eka paramANu pudgala hotA hai, ekabhAga meM eka dvipradezI skandha hotA hai aura eka anya bhAga meM do tripradezika skandha hote haiM / ' ahavA-egayo tinni duppaesiyA khaMdhA, egayao tipaesie khaMdhe bhavaI' athavA-eka bhAga meM tIna bipradezika skandha hote haiM, aura dUsare bhAga meM eka tripra. dezika skandha hotA hai / 'paMcahA kajjamANe egayao cattAri paramANu poggalA egayao paMcapaesie khaMdhe bhavaI' jaba nau pradezavAle skandha ko pAMca hissoM meM bAMTA jAnA hai-taya eka tarapha cAra paramANupudgala hote haiM aura dUsarI tarapha pAMca pradezoMvAlA eka skandha hotA hai'ahavA egayo tini paramANu-poggalA egayo duppaesie khaMdhe, egapao caupasie khaMdhe bhavaI' athavA-eka bhAga meM tIna paramANupugala hote haiM, eka dUsare bhAga meM vipradezika skandha hotA hai aura anya vibhAga, eka Dhipradezika skaMdha rUpa eka vibhAga ane tripradezika be kapa 35 me vibhAga yAya che. " ahavA-egayao tinni duppaesiyA khadhA, egayao tippaesie khaMdhe bhava" athavA viziay 245 35 3. vibhAgI bhane triprazi245 35 me viHIT thAya che. "paMcahA kanjamANe. egayao pattAri paramANupoggalA, egayao paMca paesie khaMdhe bhava" te navazikSa adhanA jyAre pAMca vibhAgo karavAmAM Ave che, tyAre eka. eka putalaparamANuvALA cAra vibhAgo ane pAMcapradezika kapa rUpa eka, vibhAga thAya che. "mahavA-egayao tinni paramANupoggalA, egayao duppaesie khaghe, egayopauppaesie khaMdhe bhavai" mayA me me 52mAra pulavA vimA, me nizi : mana me yA2 prazi: 245 yAya hai. "ahavA-ega 07 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavattIkho paramANupoggalA, egayI do tippaesiyA khaMdhA bhavaMti' athavA ekatAekabhAge prayaH paramANupudgalA bhavanti, ezta:-aparabhAge dvau tripradeziko skandhau bhavataH, "ahavA egayao do paramANupoggalA, egayao do duppaesiyA khaMdhA, egayao tippaesie khaMdhe bhavai' athavA ekataH-ekabhAge dvau paramANupudgalau bhavataH, ekatA-ayabhAge tripradezikaH skandho bhavati, 'ahavA egayo paramANupoggale egayao cattAri duppaesiyA khaMghA bhavaMti' athavA ekata:-ekabhAge paramANupudgalo bhavati, ekata:-aparabhAge catvAro dvimadezikAH skandhA bhavanti, 'chahA kajjamANe egayo paMca paramANupoggalA, egayao cauppaesie khaMdhe bhayaI' navapradezikaH skandhaH poDhA kriyamANaH, ektaH-ekabhAge paJcaparamANupudgalA bhAga meM catuSpradezika eka skandha hotA hai 'ahavA-egaghao tini paramANupoggalA, egapao do tippaesiyA khaMdhA bhavaMti, athavA- eka bhAga meM tIna paramANupudgala hote haiM aura dUsare bhAga meM do tripradezI skandha hote haiM / 'ahavA-egapao do paramANupoggalA egayo do duppaeliyA khaMdhA bhavaMti, athavA eka bhAga meM do paramANupudgaNa hote haiM, aura dUsare bhAga meM do vipradezika skandha hote haiM, tathA 'egayao tippaesie khaMve' aura anya bhoga meM eka tripradezIskandha hotA hai / 'ahayA -egayao paramANu poggale, egayao cattAri duppaesiyA khaMdhA bhavati' athavA-eka bhAga meM eka paramANupudgala hotA hai, dasare bhAga meM cAra dvipradezika skandha hote haiM / 'chahA kajjamANe egapo paMca paramANupo. ggalA, egagayo caupaesie khaMdhe bhavaI' yaha navapradezika skandha jaba chaha bhAgoM meM vibhakta kiyA jAtA hai tatha eka bhAga meM pAMca paramANuyo tinni paramANupogAlA, egayo do tippaesiyA khaMdhA bhavati" athavA eka eka paramANu pulavALA traNa vibhAga ane tripradezika be skaMdha rUpa ma vibhAge thAya che. " ahavA egayo do paramANupoggalA, egayo do duppaesiyA khaMdhA, egayao tippaesie khaMdhe" athavA me ge 52bhAra pddhgala rUpa be vibhAga, ddhipradezika be kapa rU5 be vibhAgo ane tripradezika 424 35 4 vinA thAya che "ahavA-egayao paramANupAgale, egayao pattAri duppaesiyA khaMdhA bhavaMti" mathA me 52bhA purasa 35 se HiIL mana dviprazi: yAra 2435 yAra vibhAga thAya che. hA kabjamANe egayao paMcaparamANu pogAlA, egayao cauppaesie khaMdhe bhava" te nava pradezika skaMdhanA jyAre cha vibhAge gyAmAM Ave che, tyAre eka Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyandrikA TokAzaH 12 u0 4 0 1 paramANupudgalanirUpaNam bhavanti, ekata:-aparabhAge catuSpradezikaH skandho bhavati, 'ahavA egayao cattAri paramANupoggalA, egayo duppaesie khaMdhe, egayao vippaesie khadhe bhavai' athavA ekatA-ekamAge catvAraH paramANupudgalAH bhavanti, ekata:-aparabhAge dvipadezikaH skandho bhavati, ekatA-anyabhAge tripradezika: skandho bhavati, 'ahavA egayo vinni paramANupoggalA, egayo tinni duppaesiyA khaMdhA bhavaMti' athavA ekata:-ekabhAge trayaH paramANupudgalAH bhavanti, ekata:-aparabhAge trayo dvimadezikAH skandhA bhavanti, 'sattahA kajjamANe egayo cha paramANupoggalA, egayao tippaesie khaMce bhavaI' navapradezikA skandhaH samadhA kriya. mANaH, ekatA-ekabhAge SaT paramANupudgalA, bhavanti, ekatA-aparabhAge tripradezikaH skandho bhavati, 'ahavA egayao paMca paramANupoggalA egayo do duppaepunala hote haiM, aura dUsare bhAga meM cAra pradezI skandha hotA hai / 'ahavAegayao cattAri paramANupoggalA, eNyao duppasie khaMdhe egayao tippaelie khaMdhe avaha' athavA-eka bhAga meM cAra paramANugugala hote haiM, eka bhAga meM dvipradezika eka skandha hotA hai, tathA aura dUsare bhAga meM eka tripradezika skandha hotA hai| 'ahavA-egayao tini paramANugogalA, egayo duppaesiyA khaMdhA bhavaMti' athavA eka bhAga meM tIna paramANupudgala hote haiN| eka dUsare bhAga meM tIna dvipradezI skandha hote haiM"sattahA kajjamANe-egayo cha paramANupoggalA, egayo tippaesie khaMdhe bhavaI' jaba yaha nau pradezoMpAlA skandha sAta vibhAgoM meM vibhakta kiyA jAtA hai-taba eka bhAga meM 6 paramANupurala hote haiM aura dUsare bhAga meM vipradezIeka skandha hotA hai / ' ahavA- egayao paMca paramANupoggalo eka paramANu yugalavALA pAca vibhAga ane eka cAra pradezika rakaMdha rUpa se vinA thAya che. " ahavA-egayao cacAri paramANupoggalA, egayo duppaesie khaMdhe, egayao tipaesie khaMdhe bha.i " athavA 4 paramAra pulavALA cAra vibhAga, dipradezika eka kaMdharUpa eka vibhAga ane tripra zi me 245 35 me vinA thAya che. " ahavA-egayo tinni paramANupoggalA, egayao vinni duppaeriyA khaMdhA avaMti" mA 4 paramANu patalavALA traNe vibhAga ane dvipradezika traNa rakaMdha rUpa traNa vibhaage| thAya che. "sattahA kanjamANe egayo cha paramANupoggalA, egayao tippaesie khaMdhe bhavai" tana prazi: 24 ghanA yA sAta vibhAgI 42vAmA Ave che, tyAre eka eka paramANu pulavALA cha vibhAga ane tripradezika Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre 63 'siyA khaMdhA bhavaMti' athavA ekataH - ekabhAge paJca paramANupudgalA bhavanti, ekataH aparabhAge dvau dvipadezikau skandhau bhavataH 'ahA kajjamANe egayao satta paramANupoggalA, egayao duppae sie khaMdhe bhava' navamadezikaH skandhaH aSTadhA kriyamANaH, ekata: - ekabhAge sapta paramANupudgalAH, bhavanti, ekata: - aparabhAge dvipadezikaH skandho bhavati, 'navadA kajjamANe nava paramANupoggalA bhavaMti ' navapradezikaH skandho navadhA kriyamANo navaparamANupudgalAH bhavanti / gautamaH pRcchati - 'dasa bhaMte / paramANupoggalA jAva duDA kajjamANe egayao paramANupoggale, egayao navapae sie khaMdhe bhavaI' he bhadanta ! dazaparamANupudgalAH emao do duppaesiyA khaMdhA bharvati' athavA eka bhAga meM pA~ca paramANu pudgala hote haiM aura dUsare eka bhAga meM do dvimadezI skandha hote haiM / "aTTahA kajja mANe emao sattaparamANupoggalA egayao duppaesie khaMdhe bhavai" yaha naupradezoM vAlA skandha jaba ATha vibhAgoM meM vibhakta kiyA jAtA hai taba eka bhAga meM sAta paramANupudgala hote haiM, aura eka dUsare bhAga meM eka videzI skandha hotA hai ! 'navahA kajjamANe nava paramANupoggalA havaMti ' nau pradezoMvAlA skandha jaba nau vibhAgoM meM vibhakta kiyA jAtA hai taba isake vibhakta nau paramANupudgala hI nau vibhAga hote haiM / aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-' dasa bhaMte! paramANupoggalA jAba dahA kalamANe egayao paramANupoggale, egayao navapaesie khaMdhe bhavai ' he bhadanta ! daza paramANupudgala Apasa meM milate haiM - taba eka skaMdha rUpa eka vibhAga thAya che. " ahavA - egayao paMca paramANupoggalA, egayaA do duppaesiyA khaMdhA bhavaMti " athavA me me parama yuddhasavAjA pAMca vibhAgeA ane dvipradezika e skadharUpa e vibhAgA thAya che. 66 aTTahA kaMjjamANe egayao satta paramANupoggalA, egayao duppaesie khaMdhe bhavai " te nava pradezika skadhatA jyAre ATha vibhAga karavAmAM Ave che, tyAre eka eka paramANu pudgalavALA sAta vibhAge ane dvipradezika eka smudha rUpa eka vilAsa thAya che, " navahA kajjamANe nava paramANupAggalA havaMti " te nava pradezika dhanA jyAre natra vibhAgeA karAya che, tyAre eka eka paramANu pudgalavALA navinebhAgeAmAM te skaMdha vibhakta thaI jAya che gautama svAbhIno prazna- " dasa saMte ! paramANupaggilA pucchA " hai lagavan ! jyAre dasa paramANu puddagalA eka khIjA sAthe maLI jAya che, tyAre kaI vastu utpanna thAya che ? Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 4 0 1 paramANupudgalanirUpaNam 53 1 - yAvat ekataH saMhanyante, ekataH saMhatya kiM svarUpaM vastu bhavati ? bhagavAnAha - he gautama | daza paramANupudgalAH saMhatya dazama dezikaH skandho bhavati, sa dazama dezikaH skandhat frentnaH dvidhApi, tridhApi caturdhApi, paJcadhApi, poDhApi, saptadhApi, aSTadhApi, navadhA'pi dazadhApi kriyate, tatra dvidhA kriyamANaH ekataH- ekabhAge paramANupulo bhavati, ekata: - aparabhAge navama dezikaH skandho bhavati, ' ahavA emao duSpaeNsie khaMdhe, egayao aTThapaesie khaMdhe bhavai' athavA - ekata: - ekabhAge dvipadezikaH skandho bhavati, ekataH - aparabhAge aSTapradezikaH sandho bhavati, 'evaM ekkka saMcAreyavvaMti - jAva ahavA do paMca paesiyA khaMdhA bhavaMti evaM pUrvoktarItyA, ekaikaM saMcArayitavyam - abhilApakrameNa vaktavyam, unase kisa vastu kA utpAda hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiMgautama | daza pujalaparamANu jaba Apasa meM milate haiM - taba unake milApa se eka dezapradezika skandha utpanna hotA hai| jaba isa dazapradezikaM skandha kA vibhAga kiyA jAtA hai-taba isake do bhI, tIna bhI, cAra bhI, pAMca bhI, chaha bhI, sAta bhI, ATha bhI, nau bhI aura daza bhI vibhAga ho sakate haiM- jaba isake do vibhAga kiye jAte haiM taba eka bhAga meM eka paramANu hotA hai, aura dUsare bhAga meM nau pradezoMvAlA eka skandha hotA hai 'ahavA - egayao duppaesie khaMdhe, egayao aTThapaesie khaMdhe bhavai ' athavA - eka bhAga meM dvipradezI skandha hotA hai, aura eka dUsare bhAga meM aSTapradezika eka skandha hotA hai-' evaM ekka saMcArayavvaMti jAva ahavA do paMcapaesiyA, khaMdhA bhavati' isa prakAra bhahAvIra alunA uttara- " jIva duddA kajjamANe egayao paramANuvoggale, egayao navaparasie khaMdhe bhaMvai " he gautama ! nyAre isa paramAzu cuhUgaseo eka bIjA sAthe maLI jAya che, tyAre temanA sAgathI eka dasapradezika skaMdha utpanna thAya che. jyAre tenA vibhAge karavAmAM Ave che, tyAre e, nralu, yAra, pAMrtha, cha, sAta, AI, nava athavA isa vilAgI thardha zaDe che. jyAre tenA e vibhAga karavAmAM Ave che, tyAre tenA eka vibhAgamAM eka paramANu pudgala haiAya che ane khIjA vibhAgamAM nava pradezAvALA eka smudha DAya che. " ahavA - egayao duppaesie khaMdhe, egayao aTTha paesie khaMdhe bhavai" athavA eka bhAga dvipradezika smudha rUpa hAya che ane bIjo bhAga aSTaprade ziTha 24dha3rca hoya che. "evaM ekkekaM saMcAreyavvaMti jAva ahavA do paMca paMesiyA khaMdhA bhavati " yA meM yUveti yaddhati abhASe kheDa goDa aMDezanI, Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI * 54 cAra-pUrvoktaM sarva saMgrAhyam , antimamabhilApamAha-athavA dvau paJcamadeziko skandhau bhavataH, 'tihA kajjamANe egayo do paramANupoggalA egayo aTThapaesie khadhe bhavai' dazapradezikaH skandhaH tridhA kriyamANaH ekataH-ekamAge dvau paramANupudgalau bhavataH, ekataH-aparabhAge aSTapradezikaH skandho bhavati "ahavA egayo paramANupoggale, egayao duppaesie khaMdhe, egayao sattapaesie khaMdhe bhavaI' athavA ekata'-ekabhAge paramANupudgalo bhavati, ekatA-aparabhAge dvipade. zikaH skandho bhavati, ekatA-anyabhAge saptAdezikaH skandho bhavati, "ahavA egayo paramANupoggale, egayao tippaesie khadhe bhavai, egayao chappapasie khaMdhe bhavai' athavA ekatA-ekabhAge paramANupudgalo bhavati, ekata:-aparabhAge pUrvottarIti ke anusAra eka eka kI vRddhi karanA cAhiye -yAvat athavA do pAMca pradezika skaMdha hote haiM, yaha isakA antima bhaMga hai| 'nihAkajamANe egapao do paramANupoggalA egayao apaelie khaMdhe bhavaI' jaba isa dazapradezI skandha ko tIna bhAgo meM bAMTA jAtA hai-taba eka bhAga meM do paramANupudgala hote haiM, aura dUsare bhAga meM ATha pradezoMvAlA eka skandha hotA hai ! 'ahavA-egayo paramANupoggale, egayao duppaesie khaMdhe, egayo sattappaesie khaMdhe bhavai ' athavA-eka bhAga meM eka paramANupudgala hotA hai, eka dUsare bhAga meM dvidezI skandha hotA hai, aura anya bhAgameM eka saptapradezI skandha hotA hai ! 'ahavA-ega. yo paramANupoggale egayao tippaesie khaMdhe bhavai, egayo chappa. elie khaMdhe bhavai' athavA eka bhAga meM eka paramANupudgala honA hai, vRddhi karIne bAkInA traNa vikalpa paNa banAvI levA joIe chelle vikalpa A pramANe banaze-"athavA pAMcapradezika be skaMdha rUpa be vibhAgamAM te sahazi 4 vibhata thaya che. "tihA kajjamANe egayao do paramANupoggalA, egayo adupaesie khaMdhe, bhava" te isa praziyana nyAre traNa vibhAge karavAmAM Ave che, tyAre eka eka pudgala paramANuvALA be vilAgI mana se aSTaprazi: 7535 me viHIA thAya che. " ahavAegayao paramANupoggale egayao duppaesie khaMdhe egayao sattappaesie khaMdhe bhavai" athavA me 52mA pulavAmA meM viHII, viprahazi 4 aMdharUpa bIjo vibhAga ane saptapradezika eka skaMdharUpa trIjI vibhAga thAya che. ahavA-egayao paramANupoggale, egayao tippaesie khaMdhe bhavai, egayao chappaesie khaMdhe bhavai' mathA me 52mA pugata 33 me vimAna, nizis Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za012 304sU01 paramANupudgalanirUpaNam tripadezikA skandho bhavati, ekataH-anyabhAge SaT pradezikaH svandho bhavati, 'ahavA egayao paramANupoggale, egayo cauppaesie, egayao paMcapaesie khaMdhe bhavai' athavA ekataH ekamAge paramANupudgalo avati, ekata:-aparabhAge catuSpradezikaH skandho bhavati, ekataH paJcamadezikA skandho bhavati 'ahavA egayao duppaesie khaMdhe bhavai, egayao do cauppaesiyA khaMdhA bhati' athavA ekata:-ekabhAge dvipradezika: skandho bhavati, ekatA-aparabhAge dvau catupradeziko skandhau bhavataH 'ahavA egayo do tippaesiyA khaMdhA bhavaMti, egayabho cauppaesie khaMdhe bhavaI' athavA ekataH-ekabhAge dvau tripradeziko skandhau bhavataH, ekatA-aparabhAge catuSpadezikaH skandho bhavati, 'cauhA kajjayANe egayo tini paramANupoggalA, egayo sattapaesie khaMdhe bhavai' dazamadezikA skandhazcaturdhA kriyamANA, ekataH-ekabhAge trayaH paramANupudgalAH bhavanti, ekatAeka dusare bhAga meM nipradezika skandha hotA hai aura anyabhAga meM eka SaTUpradezika skandha hotA hai / ' ahavA-egayao paramANupoggale, egayo cauppaesie, egayao paMcapaesie khaMdhe bhaghA' athavA eka bhAga meM eka paramANupudgala hotA hai, eka dUsare bhAga meM catuSpradezika skandha hotA hai, aura anya bhAga meM eka paMca pradezika skandha hotA hai| 'ahavA-egayao duppaesie khaMghe bhavai' egayao do caupaeliyA khaMdhA bhavaMti' athavA-eka bhAga meM hipradezika skandha hotA hai evaM eka dUsare bhAga meM do catuSmadezika skandha hote haiN| 'AhavA-egayao do tippaesiyA khaMghA bhavaMti, egayaoM cauppaesie khaMdhe bhavaha' athavA-eka bhAga meM do tripradezika skandha hote haiM, aura eka dUsare bhAga meM catuSpadezika skandha hotA hai 'ghauhA kajjamANe egayao tinni paramANupoggalA, egayao sattapaelie khaMdhe bhavai ' yaha dazapradezika skaMdha rUpa bIje vibhAga ane chapradezika skaMdha rUpa trIjo vibhAga thAya che. "ahavA-egayo paramANupogaLe, egayo cauppaesie, egayao paMca paesie khaMdhe bhavai " mathavA : 52mA pusa 35 vimA, yA prazi: 24degdha. 35 me vimA bhane pAya pra 24535 trI vimA mana che. "ahavAegayao duppaesie khaMghe bhavai, egayao do campaesiyA, khaMdhA bhavaMti" athavA dvidezika skaMdha rUpa eka vibhAga ane cAra pradezika be skaMdha rUpa che Gioun yAya 2. " ahavA-egayao do tippaesiyA khaMdhA bhavaMti, egayao cauppaesipa khaMdhe bhava" yaqi R nizi : 245 35 meM vibhAgo mana yAra prahazi me 245 35 trIya vibhAga thAya che. "cauhA kajjamANe egayo tinni paramANupoggalA, egayao sattapaemie khaMdhe bhavai" nyAre te Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre 56 aparabhAge saptamadezikaH skandho bhavati, 'ahavA egayao do paramANupoggalA, eo dupae sie khaMdhe, egayao chappaesie saMtre bhavai' athavA ekata: - ekabhAge dvau paramANupudgalau bhavataH, ekata:- aparabhAge dvipradezikaH skandho bhavati, ekataH - anyabhAge paT pradezikaH skandho bhavati, ' ahavA egayo do paramANupolA, egayao tippae sie khaMdhe, egayao paMcapae sie khaMdhe bhavai' athavA ekatA - ekabhAge dvau paramANupudgalau bhavataH, ekata:- aparabhAge tripadezikaH skandho bhavati, ekataH - anyabhAge paJcapradezikaH skandho bhavati, 'avA egayao do paramANupoggalA, egayao do cauppaesi khaMdhA bhavaMti athavA ekataH- ekabhAge dvau paramANupudgala bhavataH, ekataH - aparabhAge dvau catuSpadeziko skandho bhaktaH, skandha jaba cAra bhAgoM meM vibhakta kiyA jAtA hai taba eka bhAga meM tIna paramANupudgala hote haiM aura eka dUsare bhAga meM sAta pradezoMvAlA skandha hotA hai ' ahavA - egayao do paramANupoggalA, egayao duppa esie khaMdhe, egapao chappaesie khaMdhe bhavaha' athavA eka bhAga meM do paramANupudgala hote haiM, eka dUsare bhAga meM dvipradezika skandha hotA hai, aura anyabhAga meM chaha pradezika eka skandha hotA hai ' ahavA-ega o do paramANupoggalA, egayao tippaesie khaMdhe, egapao paMca esie khaMdhe bhavaH' athavA eka bhAga meM do paramANu pudgala hote haiM, eka dUsare bhAga meM tripadezI skandha hotA hai aura anyabhAga meM pAMca pradezoMvAlA skandha hotA hai| 'ahavA - egayao paramANupoggalA, ega yao do cappaesiyA khaMdhA bhavaMti ' athavA - eka bhAga meM do paramANupudgala hote haiM, evaM ekabhAga meM do catuSpradezika skandha hote haiM / desa pradezika smudhanA cAra vibhAga karavAmAM Ave che, tyAre eka eka paramANu pudgalavALA traNa vibhAge ane saptapradezika skaMdha rUpa eka vibhAga thAya he. " ahavA-pagayajo do paramANupeggaLA, egayao dupparakhie saMdhe, egayao chapaesie saMghe "" bhavai athavA eka eka paramANu pudgala rUpa che vibhAgA, dvipradezika eka dha rUpa trIjo vibhAga ane chapradezika ska dha rUpa ceAthe vibhAga thAya che. " ahavA - egayao do paramANupeoggalA, egayao tippayasie khaMdhe, egayao paMcapaesie khaMdhe, bhavara eka eka paramANu pudgalavALA e vibhAge, tridezaka kadha rUpa eka vibhAga ane pAMca pradezika kapa rUpa eka vibhAga thAya che, egao do paramANuAgalA, egayao do cauppaesiyA khadhA bhavaMti " athavA eka eka paramANu pudgalavALA e vizvAge, ane cAra pradezika e skaMdha rUpa, " athavA (6 ahavA Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 4 sU0 1 paramANupudgalanirUpaNam 57. 'ahavA egayo paramANupoggale egayao duppaesie, egayo tippaesie, eNg| yo cauppaesie khaMtre bhavai' athavA ekataH-ekabhAge paramANupudgalo bhavati, ekataH aparabhAge dvipadezikA skandho bhavati, ekataH-anyabhAge trimadezikaH skandho bhavati, ekatA-anyabhAge catuSpadezikA skandho bhavati, 'ahavA egayao paramANupoggale, egayo nimi tippaesiyA khaMdhA bhavaMti, athavA ekata:-ekamAge paramANupudgalo bhavati, ekatA-aparamAge trayastripadezikAH skandhA bhavanti, 'ahavA egayao tinni duppaesiyA khaMdhA, egayo cauppaesie khaMdhe bhavai' athavA ekata:-ekamAge trayo dvipradezikAH skandhA bhavanti, ekatta:-aparabhAge catupradezikaH skandho bhavati, 'aivA egayo do duppaesiyA khaMdhA, egayao do tippaesiyA khaMdhA bhavaMti' athavA ekata:-ekabhAge dvau dvipadeziko skandhoM 'ahavA-egayao paramANupoggale, egapao duppaesie, egayao tippaesie egayao cauppaesie khaMdhe bhava' athavA-ekabhAga meM eka paramANupudgala hotA hai, ekabhAga meM vipradezika skandha hotA hai eka bhAga meM tripradezika skaMdha hotA hai, anyabhAga meM eka catuSpadezika skandha hotA hai| 'ahavA-egayo paramANupoggale, egayo timi tippaesiyA khaMdhA bhavaMti' athavA-eka bhAga meM eka paramANupudgala hotA hai evaM eka bhAga meM tIna tripradezika skandha hote haiM-'ahavA' egayao.tini duppaesiyA khaMdhA egayo cauppaesie khaMdhe bhavaha' . athavA-ekabhAga meM tIna dvipradezika skandha hote haiM, evaM eka bhAga meM eka catuSpradezika skaMdha hotA hai| 'ahavA-egayao do duppaesiyA khaMdhA, egayao do tippaesiyA khaMdhA bhavaMli' athavA-ekabhAga meM dI meM vibhAga yAya che. "ahavA-egayo paramANupoggale, pagayao duppaesie, egayao tippaesie, egayo cauppaesie khaMdhe bhavaI" matha me 52mAra pagale rUpa eka vibhAga, ddhipradezika skaMdha rUpa bIje vibhAga, tripradezika dharUpa trIjo vibhAga ane cAra prazika skaMdharUpa the vibhAga thAya che. "ahavA-egayao paramANupoggale, egayao tinni tippaesiyA khaMdhA bhavati" athavA eka paramANu pulavALe eka vibhAga ane traNa videzika kaMdha 35.1 vimA yAya cha " ahavA- egayamo tinni duppaesiyA khaMdhA, egayao carappaesie khaMdhe bhavai " athavA vizi: tra 2435 3 vibhAga ane cAra pradezika dha rUpa eka vibhAga thAya che. ." ahavA-egayao do duppaesiyA khaMdhA, egayao do. tippaesiyA khaMdhA bhavati" mayA viprahazima 45 35 vibhAga mana, trizi meM 'bha08 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 bhagavatIsUtre bhavataH, ekataH-aparabhAge dvau tripradeziko skandhau bhavataH, 'paMcahA kajjamANe egayo cattAri paramANupoggalA, egayao chappaesie khaMdhe bhavai' paJcadhA kriyamANe. dazamadezikaH skandhaH, ekataH-ekabhAge catvAraH paramANupudgalA bhavanti, ekata:aparamAge SaTpradezikaH skandho bhavati, 'ahavA egayo tini paramANupoggalA, egayao duppaesie khaMdhe bhavai, egayao paMcapaesie khaMdhe bhavaI' athavA ekata:ekabhAge trayaH paramANupudgalA bhavanti, ekataH-aparabhAge dvipadezikaH skandho bhavati, ekataH-anyabhAge paJcapradezikaH skandho bhavati, 'ahavA egayo tinni paramANupoggalA egayo tippaesie, egayo cauppaesie khaMdhe bhavaI' athavA ekataH-ekabhAge trayaH paramANupudgalAH bhavanti, ekataH-aparabhAge tripradezikA skandho bhavati ekataH-anyabhAge catuSpadezikaH skandho bhavati, 'ahavA egayo vipradezika skandha hote haiM aura eka dUsare bhAga meM do tripradezika skandha hote haiM-'paMcahA kajjamANe cattAri paramANupoggalA, egayao chapaesie khaMdhe bhavaha' yaha dazapradezika skaMdha japa pAMca bhAgoM meM vibhakta kiyA jAtA hai-taba ekabhAga meM cAra paramANupudga hote haiM, evaM ekabhAga meM chahapradezika skandha hotA hai ' ahavA-'egayao tini paramANupoggalA, egayao duppaesie khaMdhe bhavaha' athavA-eka bhAga meM tIna paramANupudgala hote haiM, aura ekabhAga meM dvipradezika skaMdha hotA hai, 'egayo paMcapaesie khaMdhe bhavaI' evaM eka anyabhAga meM paMca prade. zika skaMdha hotA hai / ' ahavA-egayao tibhi paramANupoggalA, egayao tippaelie, egayo cauppaesie khaMdhe bhavai' athavA ekabhAga meM tIna paramANupudgala hote haiM, eka dUsare bhAga meM eka tripradezika skandha hotA hai, aura eka anyabhAga meM eka catuSpradezika skandha hotA 4dha 35 me vimANe thAya che. "paMcahA kanjamANe egayao cattAri paramANu-. poggalA, egayao chappaesie khaMghe bhava" te 4 prazi 24dhanA lyAre pAMca vibhAge karavAmAM Ave che, tyAre eka paramANu yudgalavALA cAra vimA bhane 7 prazi4 me 245 35 me viHIT thAya che. " ahavAegayao tinni paramANupoggalA, egayao duppaesie khaMdhe bhavai, egayao paMca paesie khaMdhe bhavai" athavA re me paramAra, pagalavANA vimAnA, Dhipradezika rakaMdha rUpa eka vibhAga ane pAMca pradezika skaMdha rUpa eka vibhAga mana cha. " ahavA-egayao tinni paramANupoggalA, egayao tippaesie, egayao cauppaemie khaMdhe bhavai" athavA me me pusa 52bhAvAmA RNa vibhAge triprazika skaMdha rUpa eka vibhAga ane cAra pradezika skaMdharUpa Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 4 sU0 5 paramANupudgalanirUpaNam 59 do paramANupoggalA, egayao duppaesie khaMdhe, bhavaI' egayao do tippaesiyA khaMdhA bhavaMti' athavA ekata:-ekabhAge dvau paramANupudgalau bhavataH ekata:-aparabhAge dvipadezika: skandho bhavati, ekata:-anyamAge dvau tripradeziko skandhau bhavataH, 'ahavA egayao paramANupoggale, egaryo tinni duppaesiyA khaMdhA, egayo tippaesie khaMghe, bhavaI' athavA ekatA-ekabhAge paramANupudgalo bhavati, ekatAaparabhAge trayo dvipadezikAH skandhAH bhavanti, ekatA-anyabhAge tripradezikA skandho bhavati, 'ahavA paJca duppaesiyA khaMdhA bhavaMti,' athavA dvipaJcapradezikA: skandhA bhavanti, 'chahAkajjamANe egayao paMcaparamANupoggalA egayao paMcapaesie khaMdhe bhavai' dazapradezikA skandhaH poDhAM kriyamANaH, ekataH-ekabhAge pshchai| ' ahavA-egayo do paramANupoggalA, egayao duppaesie khaMdhe bhavai, egayao do tippaesiyA khaMdhA bhavaMti' athavA-ekabhAga meM do paramANupudgala hote haiM, eka dUsare bhAga meM eka dvipradezika skandha hotA hai aura eka eka anya bhAga meM do tripradezika skandha hote hai| 'ahavA-egayao paramANupoggale, egayao timi duppaesiyA khaMdhA, egayao tippaesie khaMdhe bhavai' athavA-ekabhAga meM eka paramANupudgala hotA hai, ekabhAga meM tIna dvipradezika skandha hote haiM, aura eka anyabhAga meM eka tripradezika skandha hotA hai / 'ahavA-paMca duppaesiyA khaMdhA bhavaMti' athavA-pAMca vipradezI skaMdha hote haiN| 'chahA kajjamANe egayao paMca paramANupoggalA, egayao paMca paesie khaMdhe bhavai,' yaha dazapradezika skaMdha jaba chaha vibhAgoM meM vibhakta kiyA jAtA hai-taba eka bhAga meM me vimA thAya che. " ahavA-egayI do paramANupoggalA, egayao duppae. sieM khaMdhe bhavai, egayo do tippaesiyA khaMdhA bhavaMti" mayA / paramANu pulavALA be vibhAga, kripradezika skaMdha rUpa eka vibhAga ane vihazi me 45 35 me vilAnI paDataya che. " ahavA-egayao para. mANupoggale egayao tinni duppaesiyA khaMdhA, egayao tippaesie khaMghe bhava" athavA eka paramANu yuddalarUpa eka vibhAga, traNa dviprazika skaMdha rUpa traNa vimA bhane triprazi4 243 35 8 vilAsa thAya che. "ahavApaMca duppaesiyA khaMdhA, bhavaMti" athavA vizipaya 245 35 pAya vibhAga thAya cha. "chahA kanjamANe egayao paMca paramANupoggalA, egayao paMca paesie khaMghe bhava" isa prazi dhanA nyAre cha vibhAga 42vAmI Ave che, tyAre eka eka paramANu pulavALA pAMca vibhAgo ane pAMca Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'bhagavatIsUtra paramANupudgalA bhavanti, ekatA-aparabhAge paJcadezikaH skandho bhavati,. 'ahavA egayao cattAri paramANupoggalA, egayao duppaesie khaMdhe egayao cauppaesieM khaMdhe bhavaI' athavA ekataH-aparabhAge catvAraH paramANupudgalAH bhavanti, ekataHaparabhAge dvipradezikaH skandho bhavati, ekata:-anyamAge catuSpadezikaH skandho bhavati, 'ahavA egayo cattAri paramANupoggalA, egayao do tippaesiyA khaMdhA bhavaMti, athavA ekata:-ekabhAge catvAraH paramANupudgalA bhavanti, ekataH-aparabhAge dvau tripradeziko skandhau bhavata', 'ahavA egayo tini paramANupoggelA, egayao do duppaesiyA khaMdhA bhavaMti egayao tippaesie khaMdhe, bhavai' athavA ekata:ekabhAge trayaH paramANupudalAH bhavanti, ekata:-anyabhAge dvau dvipadeziko skandhau bhavataH ekataH-anyabhAge tripradezikaH skandho bhavati, 'ahavA egayao do parapAMca paramANupudgala hote haiM, aparabhAga meM pAMcapradezoMvAlA eka skaMdha hotA hai, 'ahavA-egayao cattAri paramANupoggalA, egayao duppaesie khaMdhe, egayao caupaesie khaMdhe bhavai ' athavA-eka bhAga meM cAra paramANupudgala hote haiM, eka bhAga meM eka dvipradezI skaMdha hotA hai, aura eka anyabhAga meM eka catuSpradezika skandha hotA hai| 'ahavA-egayao cattAri paramANupoggalA, egayaodo tippaesiyA khaMdhA bhavaMti arthavA-ekabhAga meM cAra paramANupudgala hote haiM, dUsare bhAga meM do tripradezika skandha hote haiM, 'ahavA-egayao tinni paramANupoggalA, egaMyao do duppaesiyA khaMdhA bhavaMti egayao tippaesie khaMdhe' athavA-ekabhAga meM tIna para mANupudgala hote haiM, eka dUsare bhAga meM do dvipradezI skaMdha hote haiM aura anyabhAga meM eka tripradezI skaMdha hotA hai 'ahavA-egayao do paraprazi me 245 35 chaha viHIL thAya che. " ahavA-egayao cattAri paramANupoggalA, egayo duppaesie khace, egayao caTappAsie khaMdhe bhava" athavA eka eka paramANu pudgala rUpa cAra vibhAga, kripradezika AMdha rUpa vimA bhane yA2 prazi: 245 35 me vinA thAya che. " ahavAegayo cattAri paramANupoggalA, egayao do tippaesiyA khaMdhA bhavaMti" athavA eka eka paramANu pudgalavALA cAra vibhAge ane tripradezika be 54'dha 35 me vibhAga thAya che. "ahavA-egayao tinni paramANupoggalA, egayao duppaesiyA khaMdhA, egayao tippaesie baMdhe " athavA 23 52. mANu pulavALA traNa vibhAga, be dvidezika skaMdha rUpa be vibhAge ane 'me nizi 245 35 me vilA-thAya che. " ahavA-egayao do para Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DEE prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 4 sU0 1 paramANupudgalanirUpaNam 65 mANupoggalA egayao cattAri duppaesiyA khaMdhA bhavaMti' athavA ekatA-ekabhAge dvau paramANupudgalau bhavataH, ekata:-aparabhAge catvAro dvipadezikA: skandhA bhavanti, "sattahA kajjamANe egayao chaparamANupoggalA, egayo caupaesie khaMdhe bhavA" dazapadezikaH skandhaH, saptadhoM kriyamANaH, ekataH-ekamAge SaT paramANupudgalAH bhavanti, ekata:-aparabhAge catuSpadezikaH skandho bhavati, 'ahavAM egayao paMcaparamANupoggalA, egayo duppaesie, egayo tippaesie khaMdhe bhavai' athavA ekatA-ekabhAge paJca paramANupudgalAH bhavanti, ekatA-aparabhAge dvipradezikaH skandho bhavati, ekatA-anyabhAge tripradezikaH skandho bhavati, 'aivA egayo cattAriparamANupoggalA, egayo tini duppaesiyA khaMdhA bhavaMti' athavA ekatA-ekabhAge casvAraH paramANupudgalA bhavanti, ekatA-aparamAge trayaH dvipradezikAH skandhA bhvnti| mANupoggalA, egayao cattAri duppaesiyA khaMdhA bhavaMti' athavA-ekabhAga meM do paramANupunala hote haiM, eka dUsare bhAga meM cAraM vipradezika skaMdha hote haiM, 'sattahA kajjamANe egayao cha paramANuroggalA, egayao cauppaesie khaMdhe bhava' isa dazapradezika skandha ke jaba sAtavibhAga kiye jAte haiM, tapa eka bhAga meM SaT paramANupudgala hote haiM, aura dUsare bhAga meM eka catuSpradezika rakaMdha hotA hai / ' ahavA-egayao paMca paramANupoggalA, egayao duppaesie, egayao tippaesie khaMdhe bhava' athavA-ekabhAga meM pAMca paramANupudgala hote haiM, eka bhAga meM aika viMpradezika skandha hotA hai aura eka anyabhAga meM eka tripradezika skandha hotA hai| 'ahavA-egayo cattAri paramANupogAlA, egayao tini duSpaesiyA khaMdhA bhavaMti' athavA-ekabhAga meM cAra paramANupudmANupoggalA, egayao cattAri duppaesiyA khaMdhA bhavaMti " athavA me gaI paramANu pulavALA be vibhAge ane dvidezika cAra skaMdha rUpe cAra vibhAga thAya che. "sattahA kajjamANe egayo cha paramANupoggalA, " egayao ghauppaesie khadhe bhavai" isa prazi: 24 ghanA nyAre sAta vibhAgovAmA Ave che, tyAre eka eka paramANu pulavALA cha vibhAgo ane eka cAra prazi: 245 35 me vimA thAya che. " ahavA-egayao paMca paramANupoggalA, egaya pro duppaesie, egayao tippaesie khaMdhe bhava" athavA : eka paramANu pulavALA pAMca vibhAge, dipradezika eka skaMdha rUpa vimA bhane nizi:45 35 me vimA thAya che. " ahavA-egayo vattAri paramANupoggalA, egayao tinni duppaesiyA khaMdhAM bhavaMti" athavA Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. bhagavatIne 'aTTahA kajjamANe egayo satta paramANupoggalA, egayao tippaesie khaMdhe bhavai daza pradezika: skandhaH aSTadhA kriyamANaH ekataH-ekabhAge sapta paramANupudgalAH bhavanti, ekataH-aparabhAge trimadezikA skandho bhavati, 'ahavA egayaocha paramANupoggalA, egayao do duppaesiyA khaMdhA bhavaMti,' athavA ekata:-ekabhAge SaTparamANupudgalA: bhavanti, ekataH-aparabhAge dvau dvipradeziko skandhau bhavataH, 'navahA kajjamANe egayo aTTha paramANupoggalA, egayao duppaesie khaMdhe bhavaI' navadhA kriyamANo dazapadezikaH skandhaH, ekataH-ekabhAge aSTa paramANupudgalAH bhavanti, ekata:-aparabhAge dvipadezikA skandho bhavati, 'dasahA kajjamANe dasa paramANupoggalA bhavaMti' dazamadezikaH skandho dazadhA kriyamANaH daza paramANupudgalAH bhavanti / gala hote haiM, aura eka dUsare bhAga meM tIna vipradezI skandha hote haiN| 'aTTahA kanjamANe egayo sattaparamANupoggalA, egayao tippaesie khaMdhe bhavaha' isa dazapradezika skandha ke jatha ATha vibhAga kiye jAte haiM taba eka bhAga meM sAtaparamANupudgala hote haiM, dUsare bhAga meM eka tripradezika skandha hotA hai 'ahavA-egayao cha paramANupoggalA, ega. yo do duppaesiyA khaMdhA bhavaMti' athavA-ekabhAga meM 6 paramANupudgala hote haiM, aura eka dUsare bhAga meM do dvipradezika skandha hote haiN| 'navahA-katramANe egayI aparamANupoggalA, egayao duppaesie khaMdhe bhavaha' jaba yaha dazapradezika skandha nau vibhAgoM meM vibhakta kiyA jAtA hai taba eka bhAga meM ATha paramANupudgala hote haiM aura eka dUsare bhAga meM eka vipradezika skandha hotA hai 'sahA phajjamANe dasa prmaaeka paramANu pulavALA cAra vibhAgo ane dvidezika traNa skaMdha rUpa traNa vimA thAya che. 'anuhA kAjamANe egayao satta paramANupoggalI, egayo tippaelie khadhe bhavai" isa prazi: 24 ghanA kyAre mA vibhAga 42vAmA Ave che, tyAre eka eka paramANu yuddalavALA sAta vibhAga ane tripade zi:45 35 me vilAsa thAya che. " ahavA-egayo cha paramANupoggalA, egayao do duppaesiyA khaMdhA bhavaMti" athavA me 52bhAra pugatA 6 bhAge ane dvidezika be kidha rUpa bIjA be vibhAgo thAya che. " navahA kajjamANe egayao aTTha paramANupoggalA, egayao duppaesie khaMghe bhavai" isa prazi: 24dhanA nyAre na vimA 42vAmAM bhAva cha, tyAre eka eka pula paramANuvALA ATha vibhAga ane kripradezika eka dha 35 4 vibhAga thAya che. " sahA - kajjamANe dasa paramANupoggA Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 4 sU0 1 paramANupudgalanirUpaNam 63 gautamaH pRcchati-'saMkhejjA bhaMte ! paramANupoggalA egayao sAhannati, egayo sAhaNittA kiM bhavai ?' he bhadanta ! saMkhyeyAH paramANupudgalA. ekataH ekatayA saMhanyante, saMhatA bhavanti, saMghIbhavantItyarthaH, ekatA-ekatvena saMhatya-saMghIbhUya kiM svarUpaM vastu bhavati? iti praznaH, bhagavAnAha-'goyamA! saMkhejjapaesie khaMdhe bhavaI' he gautama ! saMkhyeyAH paramANupudgalAH ekatvena saMhatya saMkhyeyapradezikaH skandho bhavati, 'se bhijjamANe duhAvi jAva dasahA vi saMkhejjahA vi kajjai' sa khalu saMkhyeyapradezikaH skandho bhidhamAno dvidhApi, yAvat-tridhApi, caturdhApi, paJcadhApi, poTApi, saptadhApi, aSTadhApi, navadhApi, dazadhApi, saMkhyeyadhApi kriyate, tatra gupoggalA, bhavati ' jaba yaha dazapradezikaskaMdha daza vibhAgoM meM vibhakta kiyA jAtA hai tapa daza paramANupudagala hI isake daza vibhAga hote haiN| ____ aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'saMkhejjA bhaMte ! paramANupoggalA egayo sAhannati, egayao sAhaNittA kiM bhavaha' he bhadanta ! saMkhyAta paramANupudgala jaSa ekarUpa se Apasa meM milate haiMtaba unase kyA utpanna hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! saMkhejjapaesie khaMdhe bhavA' he gautama ! saMkhyAtapudgalaparamANu jaya Apasa meM mila jAte haiM taba unase saMkhyAta pradezI eka skaMdha utpanna hotA hai| 'se bhijjamANe duhA vi jAva dasahA vi saMkhejjahA vi kajjaha' jaba isa saMkhyAtapradezI skaMdha kA vibhAga kiyA jAtA hai taba isake do bhI, tIna bhI, cAra bhI, pAMca bhI, chaha bhI, sAta bhI, ATha bhI, nau bhavaMti " lyAre isa zira dhana isa vimAna 42pAmA mAcha tyAre dase vibhAgamAM eka eka paramANu yudgala hoya che. ., gautama svAmI prala-" saMkhejjA bhaMte ! paramANupoggalA egayo sAha maMti, egayo sAiNNitA kiM bhavai ?" bhagavan ! sabhyAta paramAra yugale jyAre eka bIjA sAthe maLI jAya che, tyAre temanA saMgathI zu utpanna thAya che? mahAvIra asunI hattara-" goyamA ! saMkhajjapaesie khaMbhe bhava:' he gautama! jyAre saMkhyA paramANu pule eka bIjA sAthe maLI jAya che, tyAre temanA sagathI saMkhyAta pradezI eka skaMdha utpanna thAya che. "se bhinjamANe 'duhA vi jAva dasahA vi saMkhenjahA vi kajjai" mA saMkhyAta pradezI kapanA jyAre vibhAge karavAmAM Ave che, tyAre be, traNa, cAra, pAMca, cha, sAta, ATha, nava, dasa athavA saMkhyAta vibhAgamAM te Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ _.. bhagavatIsare 'duhA kajjamANe egayo paramANupoggale, egayao saMkhejjapaesie khaMdhe bhavA' saMkhyeyapradezikaH skandho dvidhAkriyamANaH ekataH-ekabhAge paramANupudgalo bhavati, ekata:-aparabhAge saMkhyeyapradezikaH skandho bhavati, 'ahavA egayao duppaesie khaMdhe egayao saMkhejjapaesie khaMdhe bhavai' athavA ekataH-ekamAge dvipadezikA skandho bhavati, ekatA-aparabhAge saMkhyeyapradezikA skandho bhavati, 'evaM ahavA egayo tippaesie, egayo saMkhejjapaesie khaMdhe bhavai' evaMrItyA athavA ekatA-ekabhAge tripradezikA skandho bhavati, ekatA-aparabhAge saMkhyeyamadezikA skandho bhavati, 'evaM nAva, ahavA egayao dasapaesie khaMdhe, egayao saMkhejjapaesie khaMdhe bhavai ' evaM-pUrvoktarItyA, yAvat-ekatazcatuSpadezikA, paJcapadezikA bhI, daza evaM saMkhyAta bhI vibhAga ho sakate haiM / 'duhA kajjamANe egayo paramANupoggale, egayao saMkhejjapaesie khaMdhe bhavaha' jaba isa saMkhyAtapradezI skaMdha ke do vibhAga kiye jAte haiM taba ekabhAga meM eka paramANupudgala hotA hai aura aparabhAga meM eka saMkhyAtapradezI skandha hotA hai ' ahavA-egayao duppaesie khaMdhe, egayao saMkhejapaesieM khaMdhe bhavai ' athavA-eka bhAga meM eka dipradezI skandha hotA hai aura aMparabhAga meM saMkhyAtapradezI skandha hotA hai, 'evaM ahaMvA egayao tippaesie, egayao saMkhejjapaelie khaMdhe bhavai ' isa rIti se athavA ekabhAga meM tripradezI skandha hotA hai aura aparabhAga meM saMkhyAtapradezI skaMdha hotA hai evaM jAva ahavA-egayao dasapaesie khaMdhe bhavai, egayao saMkhejjapaesie khaMdhe bhavai' isI pUrvottarIti ke anusAra viast laya che.." duhA kajjamANe 'egayao paramANupoggale, egayao saMkhejjapaesie khaMdhe bhavai" syAre te jyAta pravezI 27dhanA vimA karavAmAM Ave che, tyAre eka bhAgamAM eka paramANuyugala ane bIjA bhAmA sabhyAta pravezI me 245 DAya che. "ahavA-egayamo duppaesie khaMdhe, egayo saMkhejjapaesie khaMdhe bhavai" athavA vizi 245 35 : vimA bhane sadhyAta azI 245 35 bhI vilAsa thAya che. "eva ahavAegayo tippaemie, egayao saMkhejjapaesie khaMdhe bhavai" athavA vizi: 45 rUpa eka vibhAga ane saMkhyAta pradezI Dhadha rUpa bIje vibhAga thAya che. "evaM jAva ahavA-egayo dasa paesie khaMghe bhavai, pagayao saMkhejjapaesie , khaMghe bhava', mA pUrvarita paddhati anusAra 59sI vibhAgamA praha.. Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 65 " prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 4 sU0 1 paramANupudgalanirUpaNam SaTpadezikaH, saptamadezikaH, aSTapadezikaH, navamadezikaca skandho bhavati ekataH aparabhAgetu sarvatraina saMkhyeyapradezikaH skandho bhavati, athavA ekataH - ekabhAge dazamadezikaH kandho bhavati, ekataH - aparabhAge saMkhyeyapradezikaH skandho bhavati havA do saMkhejjapa esiyA khaMdhA bhavaMti ' athavA dvau saMkhyeyapradeziko skandhau bhavataH, 'tihA kajjamANe egayao do paramANupoggalA, egayao saMkhejjapae lie khaMdhe bhavai ' saMkhyeyapradezikaH skandha stridhA kriyamANaH, ekabhAge dvau paramANuyAvat - eka bhAga meM catuSpradezika skandha hotA hai, aparabhAga meM saMkhyApradezI skaMdha honA hai, athavA ekabhAga meM paMca pradezI skaMdha hotA hai, aura aparabhAga meM eka saMkhyAtapradezI skandha hotA hai athavA - eka bhAga meM SaTpradezI standha hotA hai, aura aparabhAga meM saMkhyAtapradezI skandha hotA hai, athavA ekabhAga meM saptapradezI skandha hotA hai aura aparabhAga meM saMkhyAtapradezI skandha hotA hai / athavA ekabhAga meM aSTamadezI skandha hotA hai aura aparabhAga meM eka saMkhyAtapradezI skandha hotA hai athavA eka bhAga meM nau pradezI skandha hotA hai aura aparabhAga meM saMkhyAtapradezI skaMdha hotA hai athavA ekabhAga meM daza pradezI skandha : hotA hai aura aparabhAga meM saMkhyAta pradezI skaMdha hotA hai ' ahavA - do saMkhejjapaesiyA saMtrA bhavaMti ' athavA do saMkhyAtapradezika skandha 1 hote haiM 'tihA- kajjamANe egayao do paramANupoggalA, egayao saMkhe jjapaesie khaMdhe vaha ' yaha saMkhyAtapradezI skaMdha jaba tIna bhAgoM meM 1 zanI vRddhi karatAM mATInA vikalpe| A pramANe manaze--athavA eka bhAgamAM cAra pradezika skaMdha ane khIjA bhAgamAM sakhyAta pradezI dha hAya che. athavA eka bhAgamAM pAMca pradezI 'dha ane khIjA bhAgamAM saMkhyAta pradezI skaMdha hoya che. athavA eka bhAgamAM cha pradezI dha ane bIjA bhAgamAM sakhyAta pradezI sadha hoya che athavA eka bhAgamAM sAta pradezI dha ane khIjA bhAgamAM sakhyAta pradezI kadha hAya che athavA eka bhAgamAM AThe pradezika skadha ane khIjA bhAgamAM sakhyAta pradezI ka"dha hoya che. athavA eka bhAgamAM nava pradezika "dha ane khIjA bhAgamAM sakhyAta pradezI skaMdha haiAya che. athavA eka bhAgamAM dasa pradezika dha ane khIjA bhAgamAM ahavA do saMkhejjapaesiyA khaMdhA bhavaMti " sakhyAta pradezI skepa hAya che athavA e sakhyAta pradezI dheA rUpe paNa te kadha vibhakta thaI jAya che. 'tihA kajamANe egayao do paramANupoggalA, egayao saMkhejjapaesie khaMghe 'bhavai " te sAta pradezI sudhanA byAre RNu vilAgI 12vAbhAM 66 ma0 9 1 } 1 : Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 bhagavatIsUtre pudgala bhavataH, ekataH - aparabhAge saMkhyeyapradezikaH skandho bhavati, 'ahavA egao paramANupogale egayao duppa esie khaMdhe bhavai' egayao saMkhejjapapasie khaMdhe bhavaH' athavA ekataH - ekabhAge paramANupudgalo bhavati, ekataH - aparabhAge dvimadezikaH skandho bhavati, ekataH - anyabhAge saMkhyeyamadezikaH skandho bhavati, 'ahavA emao paramANupoggale, egayao vippaesie khaMdhe, egayao saMkhejjapaesie khaMdhe bhavadda' athavA ekata: - ekabhAge paramANupudgalo bhavati, ekata:aparabhAge tridezikaH skandho bhavati, ekataH - anyabhAge saMkhyeyapradezikaH skandho bhavati, evaM jAtra ahavA egayao paramANuyoggale, egayao dasa paesie khaMdhe bhavaha' evaM pUrvoktarItyA, yAvat - ekataH paramANupudgalo bhavati, ekataH catuH vibhakta kiyA jAtA hai taba ekabhAga meM do paramANupuGgala hote haiM, aura eka dUsare bhAga meM saMkhyAtapradezika skandha hotA hai ' ahavA egayao paramANupogale egao duppaesie khaMdhe bhavai ' athavA ekabhAga meM eka paramANupupula hotA hai aura aparabhAga meM dvipradezika eka skaMdha hotA hai tathA ' egayao saMkhejjapaesie khaMdhe bhavai' anyabhAga meM saMkhyAtapradezika eka skandha hotA hai| ' ahavA egayao paramANupoggale, ega , o tippaesie khaMdhe, egayao saMkhejjapaesie saMdhe bhavaI' athavA - eka bhAga meM eka paramANupudgala hotA hai, aparabhAga meM eka tripradezika skandha hotA hai, aura anyabhAga meM eka saMkhyAtapradezika skandha hotA hai / ' evaM jAva ahavA - egayao paramANupoggale, egayo dasapaesie khaMdhe bhavai' egayao sakhejjapaesie khaMdhe bhavai' isI prakAra se yAvat athavA - eka bhAga meM eka paramANupudgala hotA hai, aparabhAga meM Ave che, tyAre eka eka paramANu pudgalavALA e vibhAgeA ane sakhyAta pradezI 'dha rUpa trIjo vibhAga thAya che. 4 ahavA egayao paramANupoggale, eo dupparakhie khaMdhe, egayao saMkhejjapa9khie khaMdhe bhavai " vibhAgamAM eka paramAN pudbegaDha, khIjA vibhAgamAM dvipradezika skaMdha ane trIjA vibhAgamAM sakhyAta pradezI skaMdha haiAya che. ahavA - egayao paramANupogale, egayao tippaesie khaMghe, egayao saMkhejjapaesie khaMdhe, athavA vibhAgamAM eka paramANu pudgala, khIjA vibhAgamAM tripradezika skaMdha ane zrIla vibhAgamAM sabhyAta pradezI sudha hoya che. " evaM jAva - ahavA - egao paramANupogAle, egayao dasapaesie saMghe bhavai, egayao saMkhejjapae sie khaM bhavai " me prabhArI mIna vibhAgamAM me bheDa ahezanI vRddhi zvAthI - bAkInA vA A pramANe khanaze--athavA eka vibhAgamAM eka paramANu athavA eka eka Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 4 sU0 1 paramANupudgalanirUpaNam . 67 paJcaSaTsaptATanavapradezikA skandho vA bhavati, ekatazca saMkhyeyapadezikaH skandho bhavati, athavA ekatAekamAge paramANupudgalo bhavati, ekataH-aparabhAge dazamadezikaH skandho bhavati, ekata:-anyabhAge saMkhyeyamadezikA skandho bhavati, 'ahavA egayo paramANupoggale, egayao do saMkhejapaesiyA khaMdhA .bhavaMti' athavA catuSpradezika eka skandha hotA hai aura anyabhAga meM saMkhyAta pradezika skaMdha hotA hai athavA-eka bhAga meM eka paramANupudgala hotA hai, aparabhAga meM paMcapradezI skandha hotA hai aura anyabhAga meM saMkhyAtapradezI skandha hotA hai, athavA-ekabhAga meM eka paramANupudgala hotA hai, aparabhAga meM chahapradezI skandha hotA hai, aura anyabhAga meM eka saMkhyAtapradezI skandha hotA hai athavA-ekabhAga meM eka paramANuedala hotA hai, aparabhAga meM saptadezI skaMdha hotA hai, aura anyabhAga meM saMkhyAtapradezI skandha hotA hai athavA-ekabhAga meM ekaparamANupudgala hotA hai, aparabhAga meM AThapradezI eka skandha hotA hai aura anyabhAga meM saMkhyAtapradezI eka skandha hotA hai, athavA-eka bhAga meM eka paramANupudgala hotA hai, aparabhAga meM nau pradezI eka skandha hotA hai, aura anyabhAga meM saMkhyAtapradezI eka skaMdha hotA hai, athavA ekabhAga meM eka paramANupudgala hotA hai, aparabhAga meM dazapradezI eka skandha hotA hai aura anyabhAga meM saMkhyAtapradezI eka skandha hotA hai, 'ahavAegayao paramANupoggale, egayao do saMkhejjapaesiyA khaMdhA bhavaMti' pudgala, bIjA vibhAgamAM cAra pradezika skadha ane trIjA vibhAgamAM saMkhyAta pradeza skaMdha hoya che. athavA-eka vibhAgamAM eka paramANu yugala, bIjA vibhAgamAM pAMca prAdezika ane trIjA vibhAgamAM saMkhyAta pradezI zakaMdha hAtha che. athavA-eka vibhAgamAM eka paramANu yudgala, bIjA vibhAgamAM che prazika skaMdha ane trIjA vibhAgamAM saMkhyAta pradeza skaMdha hoya che. athavA eka bhAgamAM eka paramANu pula, bIjA bhAgamAM sAta pradezika skaMdha ane trIjA bhAgamAM saMkhyAta pradeza adha hoya che. athavA-eka bhAgamAM eka paramANu pula, bIjA bhAgamAM ATha pradezika skadha ane trIjA bhAgamAM saMkhyAta pradezI kaMdha hoya che. athavA eka bhAgamAM eka paramANu yugala, bIjA bhAgamAM nava pradezika kapa ane trIjA bhAgamAM saMkhyata pradeza adha hoya che. athavA eka bhAgamAM eka paramANu pudga, bIjAmAM dasa prAdezika dhamanI lAmo sadhyAta azI 24 DAya che. " ahavA-egayo Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre ekata:-ekabhAge paramANupudgalo bhavati, ekata:-aparabhAge dvau saMkhyeyapadeziko skandhau bhavataH, 'ahavA egayao duppaesie khaMdhe, egayo do saMkhejjapaesiyA khaMdhA bhavaMti' athavA ekataH-ekamAge dvipadezikaH skandho bhavati, ekatA-aparabhAge dvau saMkhyeyapradeziko skandhau bhavataH 'evaM jAva ahavA egayo dasapaesie khaMdhe, egayao do saMkhejjapaesiyA khaMdhA bhavaMti' evaM-pUrvottarItyA yAvat-ekataH tricatuH paJcaSaTsaptASTanavapradezikazca skandho bhavati, ekato-dvau saMkhyeyapradeziko ca athavA-ekabhAga meM eka paramANupudgala hotA hai, aura aparabhAga meM do saMkhyAtapradezika skandha hote haiN| ' ahavA-ragayao duppaesie khaMdhe, egayao do saMkhejjapaesiyA khaMdhA bhavaMti' athavA ekabhAga meM eka dvipradezika skandha hotA hai, aura aparabhAga meM do saMkhyAtapradezika skandha hote haiM-'evaM jAva ahavA-egayao dasapaesie khaMdhe, egayao do saMkhejjapaesiyA khaMdhA bhati' isI pUrvokta rIti ke anusAra eka bhAga meM tripradezI skandha hotA hai, aura aparabhAga meM do saMkhyAta pradezI skagdha hote haiM, athavA-eka bhAga meM catuSpadezI skaMdha aura aparabhAga meM do saMkhyAtapradezI skaMdha, athavA ekabhAga meM paMcapradezI skaMdha aura aparabhAga meM do saMkhyAtapradezI skandha, athavA eka bhAga meM chaha pradezI skaMdha aura aparabhAga meM do saMkhyAtapradezI skaMdha, athavA ekabhAga meM sAta pradezI skaMdha aura aparabhAga meM do saMkhyAtamadezI skaMdha, athavAparamANugoggale, egayao do sakhejjapaesiyA khaMdhA bhavaMti" mA melAmA eka paramANu pula hoya che ane bAkInA be bhAgamAM saMkhyAta pradeza be 24 ya cha. " ahavA-egayao duppaesie khadhe, egayao do saMkhejjapaesiyA khaMdhA bhavaMti" anual dvizazi 245 35 : vilA ana sabhyAta azA 24dha 35 me vilAsa 5 che. "evaM jAva ahavA-egayao dasapaesie khaMdhe, egayao do saMkhejjapaesiyA khaMdhA bhavaMti " mA pUrvarita paddhati anusAra pahelA vibhAgamAM eka eka pradezanI vRddhi karavAthI bAkInA vikalpa A pramANe bane che-athavA ekabhAgamAM tripradezika skaMdha ane bAkInA be bhAgamAM saMkhyAta pradezI be skaMdha hoya che. athavA eka bhAgamAM cAra pradezika skaMdha ane bAkInA be bhAgomAM saMthAta pradezI be dha hoya che. athavA eka bhAgamAM pAMca pradezI eka R dha ane bAkInA be bhAgamAM saMkhyAta pradezI be audha hoya che. athavA eka bhAgamAM cha prazika eka skaMdha ane bAkInA be bhAgamAM saMkhyAta pradezI be skadha hoya che. athavA-eka bhAgamAM sAta pradezika eka skaMdha ane bAkInA be Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za0 12 u0 4 sU0 1 paramANupudgalanirUpaNam skandhauM bhavataH, athavA ekatA-ekabhAge dazapadezikaH skandho bhavati, ekata:aparabhAge dvau saMkhyeyapadezikau skandhau bhaktaH 'ahavA tinni saMkhejjapaesiyA khaMdhA bhavaMti ' athavA trayaH saMkhyeyapradezikAH skandhAH bhavanti, 'cauhA kajjamANe .. egayo tici paramANupoggalA, egayao saMkhejjapaesie khaMdhe bhavaI' saMkhyeya pradezikaH skandhazcaturdhA kriyamANaH ekatA-ekabhAge trayaH paramANupudalAH bhavanti ekatA-aparabhAge saMkhyeyapradezikA skandho bhAti, 'ahatA egayao do paramANupoggalA egayo duppaesie khaMdhe, egayao saMkhejjapaesie khaMdhe bhava' athavA ekatA- ekabhAge dvauM paramANupudgalau bhavataH, ekataH-aparabhAge dvipadezikaH skandho eka bhAga meM ATha pradezI skandha aura aparabhAga meM do saMkhyAtapradezI skaMdha, athavA eka bhAga meM nau pradezI skandha aura aparabhAga meM do saMkhyAta pradezI skandha, evaM ekabhAga meM dazapradezI skaMdha aura aparabhAga meM do saMkhyAta pradezI skandha hote haiN| 'ahavA tinni saMkhejapaesiyA khaMdhA bhavaMti' athavA-tIna saMkhyAtapradezika skaMdha hote haiN| 'cahA-kajjamANe egayo ninni paramANupoggalA, egayo saMkhejjapaesie khaMdhe bhavai' jaba saMkhyAta pradezika skaMdha ko cAra bhAgoM meM vibhakta kiyA jAtA hai, taba ekabhAga meM tIna paramANupudgala hote haiM, aura aparabhAga meM saMkhyAtapradezika eka skaMdha hotA hai 'ahavA-egayo do paramANu- puggalA, egayao duppaelie khaMdhe, egayo saMkhejapaelie khaMdhe bhavaI' athavA eka bhAga meM do paramANupudgala hote haiM, aparabhAga meM eka dvipradezI bhAgomAM saMkhyAta pradezI be kaMdha hoya che athavA eka bhAgamAM aSTapradezika eka kaMdha ane bIjA be bhAgamAM saMkhyAta pradezI be sakaMdha hoya che. athavA eka bhAgamAM nava pradezika eka kadha ane bAkInA be bhAgamAM saMkhyAta pradezI be skaMdha hoya che athavA eka bhAgamAM dasa pradezika eka audha hoya che ane bAkInA be bhAgamAM saMkhyAta pradezI be dha heya cha "ahavA tinni saMkhejapaesiyA khaMdhA bhavati" athavA ai dilAyo traya saMkhyAta pradezI skadha rUpa hoya che. ___"cauhA kajjamANe egayao tinni paramANupogagalA, egayao saMkhejjapaesie khaMdhe bhavai" sacyAta pradezI dhanA nyAre yAra vibhAga 42pAmA Ave che, tyAre eka eka paramANu yudgalavALA traNa vibhAga ane saMkhyAta pradezI vya. 248 35 vyA vimA thAya che. " ahavA-egayo do paramANupoggalA, egayao duppaesie khaMghe, egayao saMkhenjapaesie khadhe bhava" athavA eka eka paramANu pudgalavALA be vibhAge, dvidezika eka kaMdha Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre OM0 bha, 'avA egao do paramANupoggalA, egayao dippaesie khaMdhe, egayatro saMkhejjapaesie khaMdhe bhava' athavA ekata: - ekamAge dvau paramANupulau bhavataH ekaH - aparabhAge dvipadezikaH skandho bhavati, ekata: - anyabhAge saMkhyeyapradezikaH skandho bhavati, 'ahavA egayao do paramANupoggalA, egayao tippaesie khaMdhe, emao saMkhejjapaesie khaMdhe bhavaH' athavA ekanaH - ekabhAge dvau paramANupudgalau bhavataH, ekata: - aparabhAge trimadezikaH skandho bhavati, ekataHanyabhAge saMkhyeyamadezikaH skandho bhavati, ' evaM jAva ahavA egayao do paramANuoggalA, egayao damaparasie, egayo saMkhejjapae sie khaMdhe bhavaH' evaMpUrvoktarItyA yAvat - ekato dvau paramANupudgalau bhavataH, ekataH - catuH paJcaSaTsaptAgrapadezikar skandho bhavati, ekataH saMkhyeyapradezikaH skandho bhavati, athavA ekata: - ekabhAge dvau paramANupudgalau bhavataH, ekataH - anyabhAge dazapradezikA skandha hotA hai, aura anyabhAga meM saMkhyAtapradezI eka skandha hotA hai| 'ahavA egayao do paramANupoggalA, egapao tippaesie khaMdhe, emao saMkhejja esie khaMdhe bhava' athavA ekabhAga meM do paramANupudgala hote haiM, anyabhAga meM tripradezI eka skandha hotA hai aura aparabhAga meM saMkhyAtapradezI eka skandha hotA hai, ' evaM jAva ahavA egayao do paramANupoggalA, egayao dasa paesie, egayao saMkhejjapaesie khaMghe bhava' isI pUrvoktarIti ke anusAra yAvat ekabhAga meM do paramANupudgala hote haiM, aparabhAga meM cAra pAMca, chaha, sAta, ATha, nau pradezI skandha honA hai - aura anyabhAga meM saMkhpAtapradezI skandha hotA hai " ane sakhyAta pradezI eka kadha, A prakAranA cAra vibhAge thAya che. " ahavA - egayao do paramANuroggalA, egayao tippaesie khaMghe, egayabho saMkhejjaparakhie khaMdhe bhavadda ,, athavA eka eka paramANu pudgalavALA e vibhAga, tripradezika eka smudha rUpa trIjo vibhAga ane sakhyAta pradezI 146 35 thothe| vibhAga thAya che. " evaM jAva ahavA egayao do paramANupoggalA, egayao dasapaesie, egayao saMkhejjapa sie khaMdhe ,, bhavai mA pUkita paddhati anusAra trIjA vibhAgamAM eka eka pradezanI vRddhi karavI ane bAkInA vibhAge. pahelAnA vibhAga pramANe ja samajI levA A rIte bIjA sAta vikalpA banaze jema ke--athavA eka eka paramANu pudgalavALA e vibhAgA, cAra, pAMca, cha, sAta ATha athavA nava pradezavALA eka skaMdha rUpa trIjo vibhAga ane sakhyAta pradezI ska`dha rUpa ceAtheA vibhAga thAya che. Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 30 4 sU0 1 paramANupuralanirUpaNam 71 skandho bhavati, ekataH-aparabhAge saMkhyeyapradezikaH skandho bhavati, 'ahavA egayo do paramANupoggalA, egayo do saMkhejjapaesiyA khaMdhA bhavaMti' "athavAekatA-ekamAge dvau paramANupudgalau bhavataH, ekata-aparabhAge dvau saMkhyeyapradeziko skandhau bhavataH, 'ahavA egayo paramANupoggale, egayao duppaesie, egayao do saMkhejjapaesiyA khaMdhA bhavaMti' athavA ekataH-ekabhAge paramANupudgalo bhavati, ekatA-aparabhAge dvipadezikaH skandho bhavati, ekatA-anyabhAge dvau saMkhyeyamadeziko skandhau bhavataH, 'jAva ahavA egayo paramANupoggale, egayao dasapaesie khaMdhe, egayo do saMkhejjapaesiyA khaMdhA bhavaMti' yAvat-ekataH paramANu pudgalo bhavati, ekataH tripradezikaH, catuSpadezikaH, paJcapradezikaH SaTbhadezikA, athavA eka bhAga meM do paramANupudgala hote haiM, apara bhAgameM eka dazapradezI skandha hotA hai aura anya bhAga meM eka saMkhyAtapradezI skaMdha hotA hai, (ahavA-egayao do paramANupoggalA, egayao do saMkhejja. paesiyA khaMdhA bhavaMti,) athavA eka bhAga meM do paramANupudgala hote haiM, aura aparabhAga meM do saMkhyAtapradezI skandha hote haiM, 'ahavA-egayao paramANupoggale, egayao duppaesie egayaoM do maMkhejjapaesiyA khaMdhA bhavaMti athavA ekabhAga meM eka paramANupudgala hotA hai, eka bhAga meM eka vipradezI skaMdha hotA hai, aura eka bhAga meM do saMkhyAta pradezI skaMdha hote haiM, 'jAva ahavA egayo paramANupoggale, egayao dasapaesie khaMdhe, egayaodo saMkhemapaesiyA khaMdhA bhavaMti' yAvat athavA eka paramANupugala hotA hai, eka bhAga meM tripradezika, catuSpadezika, paMcapradezika, chhathavA eka eka paramANu pulavALA be vibhAga, dasa pradezika skaMdha rUpa trI vibhAga ane saMkhyAta pradeza skaMdha rUpa cerI vibhAga thAya che. "ahavA egayao do paramANupoggaThA, egayamo do saMkhenapaesiyA khaMghA bhavaMti" athavA eka eka paramANu yudgalavALA be vibhAge ane saMkhyAta pradezI me 24535 bhI vimo thAya cha, "ahavA egayao paramANupoggale, egayao duppaesie, egayao do saMkhejjapaesiyA khaMdhA bhavaMti" athavA paramANupulavALe pahele vibhAga, ddhipradezika eka skaMdha rUpa bIje vibhAga bhane sadhyAta 24535 zrI mana yA GiRIL mana cha, "jAva mahavA egayao paramANupogaLe, egayao dasapaesie khaMghe, egayao do saMkhejja paesiyA khaMdhA bhavaMti" ayA- bhAgamA me 52bhAta, mIla bhAgamAM tripradezika athavA cAra prAdezika, athavA pAMca pradezika, athavA cha Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RABAR bhagavatIsUtre .. saptamadezikA, aSTapradezikaH, navamadezikA skandho bhavati, ekatazca dvau saMkhyeyapradeziko skandhau bhavataH, athavA ekata:-ekabhAge paramANupudagalo bhavati, ekataHaparabhAge dazamadezikaH skandho bhavati; ekatA-anyabhAge dvau saMkhyeyapradeziko skandhau bhavataH, 'ahasA egarI paramANupoggale, egayo tinni saMkhejjapaesiyA khaMdhA bhavaMti' athavA ekatA-ekabhAge paramANupudagalo bhavati, ekatA-aparabhAge trayA saMkhyeyapradezikAH rakandhA bhavanti, 'ahavA egayao duppaesie khaMdhe, egayo timi saMkhejjapaesiyA raMdhA bhavati' athavA ekataH-ekamAge dvipadezikA skandho bhavati, ekatA-aparabhAge trayaH saMkhyeyapadezikAH skandhA bhavanti, 'jAva ahavA egayao dasapaesie, egayao timi saMkhejjapaesiyA bhavaMti' yAvatekatastripradezikaH, catuHmadezikA, paJcapadezikaH, paTamadezikA, saptamadezikaH, aSTamadezika, sAtAdezika, AThapradezika, naupradezika, skaMdha hotA hai, aura . eka bhAga meM do saMkhyAtanadezI rakandha hote haiM / 'athavA-eka bhAga meM eka paramANupudgala hotA hai, aparabhAgameM eka dazapradezI skaMdha hotA hai aura anya bhAga meM do saMkhyAta pradezI skaMdha hote haiM, 'ahavA- egayao paramANupoggale, egayo tinni saMkhejjapaeliyA khaMdhA bhavaMti' athavAekabhAga meM eka paramANupudgala hotA hai, aura apara bhAga meM tIna saMkhyAtamadezI skandha hote haiM / 'ahavA-egapao duppasie khaMdhe egayo timi saMkhejjapaesiyA khaMdhA avaMti' athavA-eka bhAga meM dvipradezI skandha hotA hai aura aparabhAga meM tIna saMkhyAnapradezI skandha hote haiM / 'jAva 'ahavAegayao dasapaelie, egayo tinni saMkhejjapaesiyA khaMdhA bhavaMti' athavA eka bhAga meM tripradezika, catuSpadezika, paJcapradezika, SaTUprade. pradezika, athavA sAta pradezika, athavA ATha pradezika athavA nava pradezika skaMdha, ane trIjA ane cothA vibhAgamAM be saMkhyAta pradeza skaMdha hoya che, athavA eka vibhAgamAM eka paramANu pudgala, bIjA vibhAgamAM dasa pradezika eka skaMdha ane bAkInA be vibhAgamAM saMkhyAta pradethI be kaMdha hoya che, "ahavA-egayao paramANupoggale, egayao tinni saMkhejapaesiyA khadhA bhavaMti" mayA se 52mA pugata 35 me vibhAsa bhane 3 sabhyAta prazA. 24 35 traya vimA thAya cha, "ahavA-egayao duppaesie khaMdhe egayao tinni saMkhejjapaesiyA khaMdhA bhavati" athavA me mAmA dviprazikSa eka skaMdha hoya che ane bAkInA traNa bhAge traNa saMkhyAta pradezI kaMdha 35 sAya , "jAva ahavA-egayao dasapaesipa, egayao tinni saMkhejjapaeciyA khaMdhA bhavaMti" 11-4 bhAgamA 4 nizi, yA prazikSa, Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 4 sU0 1 paramANupudgalanirUpaNam 73 pradezikA, navapradezikA skandho bhavati, ekataH trayaH saMkhyeyapradezikAH skandhAH bhavanti, athavA ekatA-ekamAge dazapadezikaH skandho bhavati, ekataH-aparabhAge prayA saMkhyeyamadezikAH skandhA bhavanti, 'ahavA cattAri saMkhejjapaesiyA khaMdhA bhavaMti ' athavA catvAraH saMkhyeyapradezikAH skandhA bhavanti, 'evaM eeNaM kameNaM paMcagasaMjogo vi bhANiyanno jAtra nagasaMjogo' evaM-pUrvoktarItyA, etena uparyuktena abhilApakrameNa paJcakasaMyogo'pi bhaNitavyaH, yAvat-SaTkasaMyogo'pi, sahasaMyogo'pi, aSTAsaMyogo'pi, naphasaMyogo'pi bhnnitvyH| 'dasahA kajjamANe egayao nava paramANupoggalA, egayo saMkhejjapaesie khaMdhe bhavaI' dazadhA kriyamANaH saMkhyeyamadezikaH skandhaH ekta -ekamAge navaparamANupudgalA bhavanti, zika, saptapradezika, aSTapradezika, nomadezika skandha hotA hai, aura aparabhAga meM tIna khyAtapradezika rakandha hote haiM-athavA eka bhAga meM daza pradezika eka skandha hotA hai aura apadamAga meM tIna saMkhyAtamadezI skandha hote haiM, 'ahavA-battAri saMkhejjapaeliyA khaMdhA bhavaMti' athavAcAra saMkhyAtanadezI cAra skandha hote haiM-"evaM eeNaM kameNaM paMcagasaMjogovi bhANiyanvI jAva navasaMjogo' isI pUrvokta rIti ke anusAra paMcakasaMyoga bhI kahanA cAhiye yAvat SaTkasaMyoga bhI, saptakasaMyoga bhI, aSTakasaMyoga bhI, aura lavakasaMyoga bhI kahanA cAhiye, 'dasahA kAjamANe egayo nathaparamANupoggalA, egayo saMkhejjapaesie khaMdhe bhavaha' saMkhyAtapradezI skandha ko jaba daza vibhAgoM meM vibhakta kiyA jAtA hai-taSa eka vibhAga meM nau pugalaparamANu hote haiM, evaM aprpAMca pradezika, cha pradezika, sAta pradezika, ATha pradezika ke nava prAdezika kaMdha hoya che ane bAkInA traNa vibhAga traNe saMkhyAta pradezI audha rUpa hoya che. athavA eka bhAgamAM dasa pradezika skadha hoya che ane bAkInA traya bhAgomA sadhyAta azI ay 24 / 35 DAya cha, "ahavA-pattAri saMkhejjapaesiyA khaMdhA bhavaMti" athavA nyAre vibhAga sadhyAta azA yAra 24 dhe| 35 54 DAya che. "evaM eeNaM kameNaM pacagasaMjogo vi bhAgiyavvo jApa navagasaMjogo" // pUrita paddhati anusAra sadhyAta pra 24 ghanA pAMya vibhAga, cha vibhAge sAta vibhAgo, ATha vibhAge ane navA vibhAgo pADavAmAM Ave tyAre je vikalapa bane che, temanuM kathana paNa thavuM joIe. ___ "dasahA phajjamANe egayo nava paramANupogalA, egayao saMkhejjapaesie khaMghe bhavai" te sadhyAta azI dhanA nyAre isa vimA vAmAM bhAve che, tyAre eka eka paramANu pulavALA nava vibhAga ane saMkhyAta pradezI bha0 10 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 bhagavatIsUtre ekatA-aparabhAge saMkhyeyapradezikaH skandho bhavati, 'ahavA egayo aparamANupoggalA, egayabhA duppaesie, egayao saMkhejjapaesie khaMdhe bhavai' apavA ekataH-ekabhAge dvisadezikaH skandho bhavati, ekata:-anyabhAge saMkhyeyapradezikA skandho bhavati, 'eeNaM kameNaM ekeko pUreyayo jAva' etena-uparyuktena abhilApakrameNa ekaikaH abhilApaH pUrayitavyaH-AdAya paripUraNIyaH yAvat-eyataH aSTau paramANuudgama mAnti, ekataH tricatuHpaJcapaTsaptApTanarapradeziSazca skandho bhavati, ekataH-saMkhyeyapradezikaH skandho bhavati, 'ahavA egayao dasapaesie khaMdhe egayao nava saMkhejjapaesiyA khaMdhA bhavaMti' athavA ekata:-ekamAge dazapradezikA skandho bhAti, ekataH-aparabhAge nava saMkhyeyapradezikAH skandhA bhavanti, 'ahayA vibhAga meM eka saMkhyAtapradezI skandha hotA hai-'ahavA-egayo aTTha paramANu roggalA, emayo duppaesie, egayo saMkhejjapaelie khaMdhe bhava' athavA-eka bhAga meM ATha pudalaparamANu hote haiM, aparabhAga meM eka dipradezI skandha hotA hai, aura anyabhAga meM eka saMkhyAtapradezI skandha hotA hai / ' eeNaM kameNaM ekeko pUreyaco jAva' isa kala se eka eka abhilApa pUrita karanA cAhiye-yAvat ekabhAga meM ATha paramANu. pudgala hote haiM, aparabhAga meM tIna, cAra, pAMca chaha sAta ATha aura nau pradezI skandha hotA hai, aura anyabhAga meM saMkhyAta pradezika eka skandha hotA hai-'ahavA-egayo dasapaesie khaMdhe, egayo nava saMkhejja paesiyA khaMdhA bhavaMti' athavA ekabhAga meM eka dazapradezika skandha hotA hai, aura aparabhAga meM nau saMkhyAta pradezika skandha hote haiN| me 245 35 sabhI vibhA! yAya che. " ahavA- egayao adu paramANupogalA, egayao duppaesie, egayao saMkhenjapaesae khaMghe bhava" mayA me eka paramANu pudgalavALA ATha vibhAge, ddhipradezika eka skaMdha rUpa eka viHIR bhane sabhyAta azI 245 35 me vibhAga yAya che. " eeNa kameNa ekeko pUreyavvo jAva" mA bhe ma.DI vi! 5 manAvI zaya che. dareka vikalpanA navamAM vibhAgamAM eka eka pradezanI vRddhi karIne bAkInA vika banAvI zakAya che. jema ke athavA eka eka paramANu yudgalavALA ATha vibhAge, traNa-cAra-pAMca-cha-sAta-ATha athavA nava pradezavALA dha rU5 nava vibhAga ane sakhyAta pradezI audha rUpa dasamo vibhAga thAya che. "ahavA-egayao dasapaesie khaMdhe, egayo naya saMkhejjapaesiyA khaMdhA bhavaMti" athavA dasapradezika rakadha rUpa eka vibhAga thAya che ane saMkhyAta pradezI Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 4 sU0 1 paramANupudgalanirUpaNam 75 dasa saMkhejjapaesiyA khaM ga bhAMti,' athavA daza saMkhyeyamadezikAH skandhA bhavanti, 'saMkhejjahA kajjamANe saMkhejjA paramANupoggalA bhavaMti' saMkhyeyapradezikA skandhaH saMkhyeyadhA kriyamANaH saMkhyeyAH paramANupudgalA bhavanti / gautamaH pRcchati-'asaMkhejjA bhaMte ! paramANupoggalA, egayao sAhaNaMti, egayo sAhaNittA kiM bhavai ?' he bhadanta ! asaMkhyeyAH paramANupudgalAH-ekatA-ekatayA saMhanyante-saMhatA bhavanti, ekatA-ekatayA saMhatya-saMghIbhUya kiM svarUpaM vastu bhavati ? bhagavAnAha-'goyamA ! asaMkhejjapaesie khaMdhe bhavai' he gautama ! asaMkhyeyAH paramANupudgalAH ekatayA saMhatya asaMkhyeyapradezikaH skandho bhavati' se bhijjamANe duhAvi jAca dasahAvi saMkhejjahAvi, asaMkhejjahA vi kajjai' so 'ahavA dasa saMkhejjapaeliyA khaMdhA bhavaMti' isake daze saMkhyAtapradezika skandha hote haiN| 'saMkhejjahA kAjamANe saMkhejjA paramANupoggalA bhavaMti' saMkhyAta vibhAgoM meM vibhakta jaba yaha saMkhyAtapradezI skandha kiyA jAtA hai, tapa saMkhyAta pudgalaparamANu ke saMkhyAta vibhAga hote haiN| atha gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'asaMkhejjA bhaMte ! paramANupoggalA egayao sAhaNaMti, egayao sAhaNNittA kiM bhavai' he bhadanta ! asaMkhyAta paramANupudgala jaba ekaTTe hote haiM-taba unale kyA vastu utpanna hotI hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyalA! asaMkhejjapaelie khaMdhe bhavai' he gautama | asaMkhyAta punalaparamANu jaba Apasa meM ekatrita ho jAte haiM-tatha unake usa milApa se asaMkhyAtapradezI eka skandha utpanna hotA hai| 'se bhijjamANe duhAvi jAca dasahA vi saMkhejjahA na1 24 / 35 na1 vinA thAya che "ahavA- dasa saMkhejapaesiyA khaMdhA bhavaMti" athavA sabhyAta prazAAmA sa 245 35 4sa vibhAga 5 tha cha. " saMjjahA kajjamANe saMkhejjA paramANupoggalA bhavaMti" te saMkhyAta pradezI skalanA jyAre saMkhyAta vibhAge karavAmAM Ave che, tyAre eka eka paramANu pulavALA saMkhyAta vibhAgomAM te skadha vibhakta thaI jAya che. je gautama svAbhAna prazna-" asaMkhejjA bhaMte ! paramANupogAlA egayao sAhaNaMti, egayao sAhaNNittA kiM bhavai ?" 3 sagan ! masacyAta paramAra pudgale jyAre eka bIjA sAthe ekatra thAya che, tyAre zuM utpanna thAya che ? mahAvIra prasunA utta2-" goyamA ! asaMkhejjapaesie khaMdhe bhavaha" gautama! asaMkhyAta paramANu patale jyAre eka bIjA sAthe ekatrita thAya che, tyAre temanA sAgathI asakhyAta pradezI eka skaMdha utpanna thAya che. Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtra 'saMkhyeyapradezikaH skandho bhivamAnaH dvidhApi, yAnat-vidhASi, caturdhApi, paJcadhApi, poTApi, saptadhApi, aSTadhApi, navadhApi, daNyApi, saMkhyeyadhApi, asaM. khyeyadhApi kriyate, tatra 'duhA kajjamANe egayao paramANuroggale emayo asaMkhejjapaesie khaMdhe bhavaI' asaMkhyeyapadezinaH skandho dvidhA kriyamANaH ekataH ekabhAge paramANupudgalo bhavati, ekatA-aparabhAge asaMkhyeyazdezikaH skandho bhavati, 'jAva ahayA egayao dasapaesie khaMdhe, egayo asaMkhenjapaesie khaMdhe, bhavai' yAvat-ekataH dvitricatuHpaJcapaTsasATanavapradezikazca skandho bhavati, ekatazca asaMkhyeyapradezikaH skandho bhavati, athavA ekata:-ekabhAge dazapradezikaH skandho bhavati, ekataH-aparamAge asaMkhyeyapradezikaH skandho bhavati, 'ahavA egayo vikajjA' jaba vaha asaMkhyAtAdezI sAdha vibhakta kiyA jAtA haitaba usake do bhI, yAvat tIna mI, cAra bhI, pAMca bhI, chaha bhI, lAta bhI, ATha bhI, nI bhI, daza bhI, saMkhyAta bhI aura asaMkhyAta bhI prakAra hote haiM-'duhA kajjamANe egayo paramANupogale, egao asaMkhejjapaelie khaMdhe bhavai' jaba asaMkhyAta pradezI skandha ke do prakArarUpa vibhAga kiye jAte hai-taba eka bhAga meM eka paramANupudgala hotA hai, aura aparabhAga meM asaMkhyAtapradezika skandha hotA hai / 'jAva alvA egayao dasapaesie khaMdhe, ecao asaMkhejjapaelie khaMdhe bhavai' yAvat-eka bhAga meM dazapradezika, skandha hotA hai, aura aparabhAga meM asaMkhyAtAdezika. eka skandha hotA hai| yahAM thAvat pada se "eka bhAga meM, do, tIna, cAra, pAMca, chaha, sAta, ATha, nau pradezoMvAlA eka skandha hotA hai aura apara bhAga meM asaMkhyAlapradezika skandha hotA "se bhijjamANe duhA vi, jAva dasahA vi, saMkhejjahA vi, asaMkhejjahA vi kajja" kyAre ta masaNyAta pradezI dhana vimata 42vAmA mAve che, sAre tenA me, tra, yAra, pAMya, cha, sAta, mATha, nava, isa, sabhyAta mathavA asabhyAta vibhAga 24 za cha. "duhA kajjamANe egayao paramANupoggale, egayao asaMkhejapaesie khaMdhe bhavai" nyAre te masa'jyAta azI kaMdhanA be vibhAge karavAmAM Ave che, tyAre eka paramANupudgala rU5 eka vibhAga ane asaMkhyAta pradezI DhaMdha rUpa bIjA vibhAgamAM te skadha viest Mya che. " jAva ahavA egayao dasapaesie khaMdhe, egayao asaMkhejjapaesie khaMdhe bhavai " athavA se HIT me, tra, yAra, pAMya, 7, sAta, ATha, nava athavA dasa pradezevALe kaMdha hoya che ane bIjA bhAgamAM Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 4 sU0 1 paramANupudgalanirUpaNam saMkhejjapaesie khaMdhe, egayao asaMkhejjapaesie khaMdhe bhavai' athavA ekata' - ekabhAge saMkhyeyamadezikaH skandho bhavati, ekataH - aparabhAge asaMkhyeyama dezikaH errat bhavati, ' ahavA do asaMkhejjapaesiyA saMdhA bhavaMti ' athavA dvau asaMkhyeyamadezika skandhau bhavataH, 'vhiA kajjamANe egayao do paramANutroggalA, ega asaMkhejjapaesie khaMdhe bhavai' asaMkhyeyapradezika randhastridhA kriyamANaH, ekata: - ekabhAge dvau paramANupulau bhavataH, ekata: - aparapAge asaMkhyeyapradezikaH skandho bhavati ' ahavA egayao paramANupoggaLe, egapao duppaesie, egayao asaMkhejjapae sie khaMdhe bhavai' athavA ekata: - ekabhAge paramANupudgalo bhavati, ekata: - aparabhAge dvipadezikaH skandho bhavati, ekata: - anyabhAge asaMhai" isa pATha kA grahaNa huA hai / ' ahavA egayao saMkhejjapae lie khaMdhe, egaghao asaMkhejjapae sie khaMdhe bhavaha' athavA ekabhAga meM saMkhyA dezI skandha hotA hai, aura aparabhAga meM asaMkhyAtapradezI svandha hotA hai / ' ahavA do asaMkhejjapa rasiyA khaMdhA bhayaMti' athavA do asaMkhyAta pradezI kaMba hote haiM / 'tihA kajjamANe egayao do paramANupoggalA, egayao asaMkhejjapaesie khaMdhe bhavai' jaba asaMkhyogapradezI eka skandha ke tIna prakAra rUpa vibhAga kiye jAte haiM taba eka bhAga meM do paramANupudgala hote haiM aura apara bhAga meM asaMkhyAta - pradezI eka skanya hotA hai| 'aDvA egayao paramANupoggale, emao dupasie, emao asaMkhejjapaesie khaMdhe bhavaha' athavA ekabhAga 1 meM eka paramANupula hotA hai, aparabhAga meM eka dvipradezika skandha 1 hotA hai, aura anya bhAga meM eka asaMkhyAnapradezika skandha hotA hai 1 77 masaNyAta ahezI 24dha hoya che. " ahavA - egayao saMkhejnapaesie khaMdhe, egayao asaMkhejjapae sie khaMdhe bhavai " athavA eka vibhAgamAM sakhyAta pradezI kadha hAya che ane khIjA vibhAgamAM asakhyAta pradezI kadha hAya che, " ahavA - do asaMkhejjapaesie khaMdhA bhavaMti " athavA e asakhyAta pradezI spaSa rUpa e vibhAgeA thAya che, " tihA kajjamANe egayao do para ! mANupoggalA, egayao asaMkhejjapaesie khaMdhe bhavai " ye re te asaNyAta pradezI rUdhanA traNa vibhAgA karavAmAM Ave che, tyAre e vibhAgeAmAM eka eka pramANu pudUgala hoya che ane eka vibhAgamAM asaMkhyAta pradezI eka sudha hoya che " aDvA - egayao paramANubhegAle, egayao duppaesie, egao asaMkhejjasie khaMdhe bhavai " athavA me parabhAgu yugavANI pahelo vibhAga, dvipradezika kadha rUpa bIjo vibhAga ane asakhyAta pradezI dha Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre khvedezikaH skandho bhavati, 'jAva ahavA egayao paramANupoggale, egayao dasapaesie. egayao asaMkhejjapaesie khaMdhe sava' yAt ekaH paramANupudgalo bhavati, ekataH tricatuHpaJcapaTsaptASTanava pradezikaca skandho bhavati, ekataH asaMkhye yapradezikaH skandho bhavati, athavA ekataH - ekabhAge paramANupuko bhavati, ekata:aparamAge dazapradezikaH skandho bhavati, ekata: - anyabhAge asaMkhyeyapradezikaH skandho bhavati, ' ahavA ege paramANupoggale, ege saMkhejjapae sie khaMdhe bhavai ' athavA ekaH paramANupudgalo bhavati, ekaH saMkhyeyamadezikaH skandho bhavati, eka: asaMkhyeyapradezikaH svandho bhavati, ' ahavA egayao ege paramANupoggale, egayatro do asaM khejjapaesiyA saMtrA bhavaMti ' athavA ekataH ekaH paramANupurako 'jAva ahavA - egayao paramANupoggale, egagao dasapaesie khaMdhe, egayo asaMkhejjapaesie khaMdhe bhavai' yAvat athavA ekabhAga meM eka paramANupudgala honA hai, ekabhAga meM tIna, cAra, pAMca, chaha, sAna, ATha, nau, pradezika skandha honA hai aura eka anya bhAga meM asaMkhyAtapradezika skandha honA hai, athavA eka bhAga meM eka paramANupudgala honA hai, aparabhAga meM eka dezapradezika skandha hotA hai, aura anyabhoga meM asaMkhyAtapradezI eka skandha honA hai, 'ahavA - ege paramANuvoggale, ege saMkhejjapaesie, ege asaM khejjapa esie khaMdhe bhavaha' athavA eka bhAga meM eka paramANupukula hotA hai, ekabhAga meM saMkhyAtapradezI skandha hotA hai, " ahavAaura anyabhAga meM asaMkhyAtapradezI eka skandha hotA hai, emao ege paramANupoggale, egacao do asaMkhejapaesiyA saMghA bhavaMti ' athavA eka bhAga meM eka paramANupudgala hotA hai evaM apara bhAga 35 zrIle vibhAga bhane che. " jAva ahavA - pagayao paramANuroggale, egayao dakhapae sie khaMdhe, egayao asaMkhejjapaesie khaMdhe bhavai " athavA - zeDa lAgabhAM ye paramANu yudgala hoya che, khIla lAgabhAMtra, yAra, pAMya, cha, sAta, ATha, nava athavA dasa pradezeAvALA ska dha hoya che, ane trIjA bhAgamAM asaMkhyAta pradezo dha hoya che 88 ahavA - ege paramANupogAle, ege saMkhejjapaesie ege do asaMkhejjapaesie khaMdhe bhavai " athavA eka bhAgamAM eka paramANupudgala khIjA bhAgamAM saMkhyAta pradezI eka skaMdha ane trIjA bhAgamAM asakhyAta pradezI spadha hAya che. 66 ahavA egayao ege paramANupogale, egayao do saMkhejjapaesiyA khaMdhA bhavaMti " Gf - Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 4 sU0 1 paramANupudgalanirUpaNam 79 bhavati, ekataH-aparabhAge dvau asaMkhyeyapadeziko svandhau bhavataH, 'ahA egayo ege duppaesie, egayao do asaMkhejjapaesiyA khadhA bhavaMti' athavA ektaH eko dvipradezikaH skandho bhavati, ekatA-aparabhAgedvau asaMkhyeyapradeziko skandhau bhavataH ' evaM jAva ahavA ege saMkhejjapaesie khaMdhe maha, egayao do asaMkhejjapaesiyA saMdhA bhavati' evaM-pUrvoktarItyA, yAvat-athavA ekataH ekaH tricatuH pazcaSaTsaptASTanavadazapradezivazva skandho bhavati, ekatA-aparamAge dvau asaMkhyeyapradezikau skandhau bhavataH, athavA ekataH ekA saMkhyeyapradezikA skandho bhavati, ekata:-- aparabhAge dvau asaMkhyeyapradeziko skandhau bhavataH, 'ahavA tini asaMkhejjapaesiyA khaMdhA bhavaMti' athavA trayaH asaMkhyeyapadezikAH svandhA bhavanti / cauhA kajjamANe meM do asaMkhyAtapradezI skandha hote haiM 'ahavA-egayaoege duppaelie, egayao do asaMkhejjapaesiyA khaMdhA sarvati' athavA-ekabhAga meM eka vipradezI skandha hotA hai, aura aparabhAga meM do asaMkhyAtapradezI skandha hote haiM, 'evaM jagava ahavA ege saMkhejapaesie, khaMdhe bhavA, egayo do asaMkhejapaesiyA khaMdhA bhavaMti' isI prakAra se pUrvottarIti ke anusAra yAvat athavA ekabhAga meM eka tripradezI, catuSpadezI, paMcapradezI, chahapradezI, sAtapradezI, AThapradezI, naupradezI dazapradezI skandha hotI hai, aura aparabhAga meM do asaMkhyAtapradezI skandha hote haiM, athavA ekabhAga meM eka saMkhyAtapradezI skandha hotA hai, evaM aparabhAga meM do asaMkhyAtapradezI skandha hote haiN| 'ahavA tini asaMkhejjapaesiyA athavA eka vibhAgamAM eka paramANu pudgala hoya che ane bAkInA me vibhAgAmA madhyAta azI se 24 the| DAya che "ahavAegayao ege duppaesie, emayao do asaMkhejjapaesiyA khaMdhA bhavaMti" athavA eka vibhAgamAM Dhipradezika eka ska dha hoya che ane bAkInA banne vibhAge masabhyAta pradezI me 245 35 DAya che. " evaM jAva-ahavA ege saMkhejjapaepie khadhe bhavai, egayao do asaMkhejjapaesiyA khaMdhA bhavati" mA pUrvarita paddhati anusAra pahelA vibhAgamAM eka eka pradezanI vRddhi thatI jAya che, ane A prakAranA vikalpa bane che-athavA eka vibhAgamAM videzI, athavA cAra pradezI, athavA pAMca pradezI, athavA cha pradezI, athavA sAta pradezI, athavA ATha pradezI, athavA nava pradeza athavA dasa pradezI eka skadha heya che, ane bAkInA baMne vibhAgamAM asaMkhyAta pradezI be audhe heya che. athavA-eka vibhAgamAM saMkhyAna pradezI eka sakaMdha hoya che ane bAkInA bhanna vibhAgamA asaNyAta prazI me, 25 jAya che. " ahavA-ttinni Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIpatra egayo tinni paramANupoggalA, egayo asaMkhejjapaesira khaMdhe bhavati' asaMkhyeya. pradezikA skandhazcarSI kriyamANaH ekata:-ekabhAge trayaH paramANupudalA bhavanti, ekataH-aparabhAge asaMkhyeyapradezikaH skandho bhavati evaM caukagagaMjogo jAtra damagarAMjogo' evaM pUrvoktarItyA catuSkaka saMyogaH, yAvat-pazcaka saMyogaH, padaka saMyogaH, saptakasaMyogaH, ATakasaMyogaH, navakarayogaH, dazakasaMyogA vaktavyaH, 'ee jaheya saMkhejjapaegiyassa, navaraM asaMkhejjaga ega ahiMga bhANiya jAtra ahanA dasa asaMkhejapaeziyA khaMdhA gayaMti' ete upayuktAH sarve abhilApAH, vadhara saMkhyeyapradezikasya skandhasya pratipAditA ratabhaira, asaMkhyagadagiyAsyApi skandhasya khaMdhA bhakti' adhandA tIna asaMcyAtapradezI skandha hote haiN| cahA kanjamANe egapao titi paramANupoggalA, ego asaMkhejApasie khaMdhe bhava' asaMkhyAtAdegI rakandha jaba cAra bhAgoM meM viyattA kriyA jAnA hai-tara ekabhAga meM tIna paramANuyudgala hote haiM, aura aparabhAga meM eka asaMkhyAtapradezI skandha honA hai, 'evaM pAgalaMjAMgoM jAva dalagasaMjogo' isI prakAra se pUrvoktarIti ke anumAra catupakasaMyoga, yAvat-paMcakasaMyoga, paTkalaMyoga, saptakasaMyoga, aSTAsaMyoga, navakasaMyoga aura dazakasaMyoga kahanA cAhiye / 'ee jaheba saMkhejapaesiyasa, navaraM asaMkhejagaM egaM ahigaM bhANiyadhvaM jAva ahayA dasa asaM khelapaeliyA khaMdhA bhannati' ye uparyukta sapa AlApa jaise saMkhyAta pradezika skandha kI apekSA isa asaMkhyAtapradezI skandha kI vaktavyatA asaMkhejjapaesiyA khaMdhA bhavati" maya yAta al a 45 35 traNa vibhAgomAM paNa te vibhakta thaI zake che "cauhA phajjamANe ego tini paramANupoggalA, pagayao asaMkhejjapapasie baMdhe bhavai" nyAre te asaNyAta azI 24 ghanA yAra vibhAga karavAmAM Ave che, tyAre eka eka paramANu yugalavALA traNa vibhAgo thAya cha bhane vyAyA viHIN RA bhyAta azI 4 21 // 35 DAya che. "evaM caukasaMjogo jAva dasagasaMjogo" merA pUrva pati anusAra yatu isa yoga, paMcakasa coga, sAga, sakasoga, akasaMga, navakasiMga ane 64sayomarnu 4thana 42 na . " ee jaheva saMkhejjapaesiyarasa, navara asaMkhejjagaM e ahiga bhANiyavva jAva bahavA dasa asaMkhejjapapasiyA khaMdhA bhavati" yAta pradezI 24dhanA vimA viSa vA vi46 mA batAvavAmAM AvyA che, evAM ja vikalpa asaMkhyAta pradezI sAdhanA dasa paryantanA vibhAgo viSe paNa samajavA pUrvokta AlApake (vika) karatAM Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 30 4 sU0 1 paramANupudgalanirUpaNam pratipattavyAH, navaraM saMkhyeyamadezikaskandhApekSayA vizeSastu atra asaMkhyeyakam ekam adhikam bhaNitavyam, yAvat-dvitricatuHpaJcapaTsaptATanava asaMkhyeyapradezikAH skandhAH bhavanti, athavA daza asaMkhyeyapadezikAH skandhA bhavanti / 'saMkhejjahA kajjamANe egayao saMkhejjA paramANupoggalA, egayatho asaMkhejjapaesie khaMdhe bhavai' asaMkhyeyapradezikA skandhaH saMkhyeyadhA kriyamANaH ekata:-ekabhAge saMkhyeyAH paramANupudgalAH bhavanti, ekatA-aparabhAge asaMkhyeyapradezikaH skandho bhanati, 'ahavA egayao saMkhejjA duppaesiyA khaMdhA, egayao asaMkhejjapaesie khaMdhe bhavai' athavA ekataH-ekabhAge saMraTyeyAH dvipradezikAH skandhAH bhavanti, ekata:-aparabhAge asaMkhyeyamadezikA skandho bhavati, evaM jAva ahavA egayatho saMkhejjA dasapaesiyA meM yahI vizeSatA hai ki yahAM para asaMkhyAta padavA prayoga karanA cAhiye yAvat-do, tIna, cAra, pAMca, chaha, sAta, ATha, nau asaMkhyAtapradezika skandha hote haiM, athavA daza asaMkhyAtapradezoMvAle skandha hote haiM 'saMkhe. jahA kajamANe egayao saMkhejA paramANupoggalA, egayao asaMkhejapaesie khaMdhe bhavai' asaMkhyAtapradezI skandha jaba saMkhyAta prakArarUpa vibhAgoMvAlA kiyA jAtA hai taba ekabhAga meM saMkhyAta paramANupudgala hote haiM, aura aparabhAga meM asaMkhyAtapadezoMvAlA eka skandha hotA hai| 'ahavA-egayao saMkhejjA duppaesiyA khaMdhA, egayao asaMkhejjapaesie khadhe bhavA' athavA-ekabhAga meM saMkhyAta vipradezika skandha hote haiM, aura aparabhAga meM asaMkhyAtapradezoMvAlA eka skandha hotA hai evaM jAva ahavA egayao saMkhejjA dasapaesiyA khaMdhA, egayao asaMkhe. asakhyAta pradezI rakaMdhanA vibhAge viSenA vikapamAM mAtra eTalI ja vizeSatA che ke A vikalpamAM "sakhyAta" ne badale "asaMkhyAta' padane praga kara joIe asaMkhyAta pradezI skaMdhanA 10 vibhAgaviSayaka che. vikalpa A pramANe banaze-"athavA te asaMkhyAta pradeza skaMdhanA asaMkhyAta pradezAvALA dasa & rUpa dasa vibhAge thaI jAya che." ___"saMkhejjahA jamANe egayao saMkhejjA paramANupoggalA, egayao asaMkhejjapaenie khaMdhe bhava" ta masabhyAta azI 24 ghanA nyAre sadhyAta vibhAge karavAmAM Ave che, tyAre eka eka paramANu pulavALA sakhyAta vibhAge thAya che ane asaMkhyAta pradezI eka sakaMdha rUpa eka vibhAga thAya che. ___ ahavA-egayao sakhejjA duppaesiyA khaMdhA, egayao asaMkhejjapae. sie khaghe bhavai " athavA : videzI 245 35 sayAta vibhAga thAya che ane asaMkhyAta pradezI eka kaMdha rUpa eka vibhAga thAya che, Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI khaMdhA, egayo asaMkhejjapaesie khaMdhe bhavai' evaM-pUrvoktarItyA, yAvat-ekataH saMkhyeyAtricatuHpaJcaSaTsaptASTanavapradezikAH skandhA bhavanti, ekataH-aparabhAge: asaMkhyeyapradezikaH skandho bhavati, athavA ekataH-ekamAge saMkhyA dazapradezikAH skandhA bhavanti, ekataH-aparabhAge asaMkhyeyapadezikA skandho bhavati, 'ahavA egayao saMkhijjA saMkhijjaparasiyA khaMdhA, egayo asaMkhijjapaesie saMdhe bhavai ' athavA ekata:-ekabhAge saMkhyeyAH saMkhyeyapradezikAH skandhA bhavanti, ekataH-aparabhAge asaMkhyeyapadezikaH skandho bhavati, 'ahavA saMkhejjA asaMkhejapaesiyA khaMdhA bhavaMti' athavA saMkhyeyAH asaMkhyeyapradezikAH skandhA bhavanti, ' asaMkhijjahA kanjamANe asaMkhejjA paramANupoggalA bhavaMti' asaMkhyeyapradezikA skandhaH asaMkhyeyadhA kriyamANaH asaMkhyeyAH paramANupudgalAH bhavanti / jjapaesie khaMdhe bhavaH' isI prakAra se pUrvottarIti ke anusAra thAvatekabhAga meM saMkhyAta skandha tIna, cAra, pAMca, chaha, sAta, ATha, nau pradezoMvAle hote haiM aura aparabhAga meM asaMkhyAtapradezoMvAlA eka skandha hotA hai, 'ahavA-egayao saMkhijjA saMkhijjapaesiyA khaMdhA, egayao saMkhijjapaesiyA khaMdhA, egayao asaMkhijjapaesie khaMdhe bhavaI' athavA ekabhAga meM saMkhyAtapradezocAle saMkhyAta skandha hote haiM, aura aparabhAga meM asaMkhyAtapradezoMvAlA eka skandha hotA hai, 'ahavA saMkhejjA asaMkhejjapaesiyA khaMdhA bhavaMti' athavA-asaMkhyAtapradezoMvAle saMkhyAta skandha hote haiM 'asaMkhijjahA kajjamANe asaMkhejjA paramANupoggalA avaMti' jaba asaMkhyAtapradezoMvAlA skandha asaMkhyAta prakAra rUpa vibhAga vAlA kiyA jAtA hai.taba asaMkhyAta paramANupudgala hote haiN|" evaM jAva-ahavA egayao saMkhenjA dasapaesiyA khaMdhA, egayao asaMkhejjapaesie khaMghe bhavaMti" me pramANe tra, yAra, pAMca, cha, sAta, bhAi mayA nava pradezavALA saMkhyAtasko hoya che ane asaMkhyAta pradezovALa eka zkela hoya che. athavA dasapradezika saMkhyAta che ane asaMkhyAta pradezI me dha DAya che. "ahavA-egayao saMkhijjA saMkhijjapaesiyA khaMdhA, egayao asaMkhijjapaesie khaMdhe bhavai" mayA sabhyAta prazANA sabhyAta dhA mana sabhyAta pradeza meM DAya che. " ahavA-saMkhejjA asaMkhejjapaesiyA khaMdhA bhavaMti " athavA ta masabhyAta azI 24 asabhyAta prazAvAmA saNyAta 4 dhAmA vimata ya ya cha " asaMkhijjahA kajjamANe asaMkhejjA paramANupoggalA bhavaMti" syAre masa jyAta azI 24 ghanA asaMkhyAta vibhAgo karavAmAM Ave che, tyAre eka eka paramANu pulavALA asaMkhyata vibhAgamAM te rakaMdha vibhakata thaI jAya che, Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 4 sU0 1 paramANupudgalanirUpaNam / gautamaH pRcchati-'aNaMvA NaM bhaMte ! paramANupoggalA jAva kiM bhavai ?' he bhadanta ! , anantAH khalu paramANupudgalAH yAvat-ekatayA saMhanyante-saMhatA bhavanti, ekatvena saMhatya kiM svarUpaM vastu bhavati ? bhagavAnAha-'goyamA! aNaMtapaesie khaMdhe bhavaI' he gautama ! anantAH paramANupudgalA ekataH saMhatya ananta pradezikaH skandho bhavati, 'se bhijjamANe duhAvi, tihAvi jAva dasahAvi, saMkhijjahA, asaMkhijjahA, , aNaMtahAvi kajjai' so'nantamadezikaH skandho bhidyamAno dvidhApi, tridhApi, . yAvat-caturdhApi, paJcadhApi, SoDhApi, saptadhApi, aSTadhApi, navadhApi, dazadhApi, saMkhyeyadhApi, asaMkhyeyadhApi, anantadhApi kriyate-bhavati, tatra 'duhA kajjamANe egayo paramANupoggale, egayo aNaMtapaeMsie khaMdhe jAva ahavA do aNaMtapae___aba gautama svAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'aNatANaM aMte! paramANupoggalA jAva kiM bhavai' he bhadanta ! ananta paramANupudgala kyA Apasa meM milate haiM aura unake milApa se kauna sI vastu utpanna hotI hai? isake uttarameM prabhu kahate haiM-'goyamA! aNaMtapaesie khaMdhe bhavai' he gautama ! ananta paramANupudgala Apasa meM milate haiM aura unake mela se anantapradezoMvAlA eka skandha utpanna hotA hai| 'se bhijamANe duhAvi, tihA vi, jAva dasahAvi, saMkhijjahA asaMkhijjahA, aNaMtahA vikajjaI' vaha anantapradezI skandha jaba vibhakta kiyA jAtA hai, taba isake do prakAra bhI, tInaprakAra bhI, cAra prakAra bhI, pAMca prakAra bhI, chaha prakArarUpa bhI, sAta prakAra rUpa bhI, ATha prakAra rUpa bhI, nau prakArarUpa bhI, dazaprakAra rUpa bhI, saMkhyAta prakAra rUpa bhI, asaMkhyAtaprakArarUpa bhI aura anantaprakAra rUpa bhI vibhAga ho sakate haiM 'duhA kajjamANe egayao paramANupoggale, gautama svAmInA prazna-" aNaMtANa bhaMte ! paramANupoggalA, jAva kiM bhavai" he bhagavan! jyAre anaMta paramANu pule eka bIjA sAthe maLI jAya che, tyAre temanA sAgathI zuM utpanna thAya che ? mahAvIra prabhuna jattara-" goyamA ! aNaMtapaesie khaMghe bhavai " gautamA anata paramANu yuddha eka bIjA sAthe ekatrita thAya tyAre temanA saMgthii manAta pradeza me 24 panne thAya che. "se bhijjamANe duhA vi, jAva dasahA vi, saMkhijjahA vi, asaMkhijjahA vi, aNaMtahA vi kajjai " nyAre te anata pradezI kaMdhanA vibhAge karavAmAM Ave che, tyAre be athavA traNa , athavA cAra athavA pAMca athavA cha athavA sAta athavA ATha athavA nava athavA dasa athavA sa ga ta athavA asaMkhyAta athavA anata vibhAgo thaI Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre para 9 " siyA khaMdhA bhavaMti ' dvidhAkriyamANaH, ekataH- ekabhAge paramANupudgalo bhavati, ekata: - aparabhAge anantapradezikaH skandho bhavati yAvat pUrvoktavadeva sarvamUhyam, tadantimamAha - athavA dvau anantapradeziko skandhau bhavataH, vidyA kajjamANe egayao do paramANupoggalA, egayao anaMtapaesie khaMdhe bhavaH' anantamadezikaH skandha stridhAkriyamANaH ekata: - ekabhAge dvau paramANupudgalau bhaktaH, ekataH - aparabhAge anantamadezikaH skandho bhavati, ' ahavA egayao paramANu poggale, egayao duppae sie, egayao anaMtapae sie khaMdhe bhava' athavA ekataH- ekabhAge paramANupudralo bhavati, ekata: - aparabhAge dvipadezikaH skandho bhavati, ekataH - anyabhAge anantaegayao aNatapa esie khaMdhe jAva ahavA do aNatapaesiyA khaMdhA bhavaMti ' jaba isake do prakArarUpa vibhAga kiye jAte haiM taba eka vibhAga meM eka paramANupula hotA hai, aura apara bhAga meM ananta pradezika skandha hotA hai, 'yahA~ pUrvokta prakAra se hI saba kathana jAnanA cAhiye / yAvat do anantapradezika rakandha hote haiM, 'tihA phajnamANe egayao do paramANupoglA eyao aNanapaelie khaMdhe bhava' anantapradezoMvAlA yaha skaMdha jaba tIna prakArarUpa vibhAgoM meM vibhakta kiyA jAtA hai-taba eka bhAga meM do paramANupudgala hote haiM, aura apara bhAga meM anantapradezoMvAlA eka skandha hotA hai, 'ahavA egayao paramANupoggale, egayao duppaelie egayao aNatapaesie khaMdhe bhavaH' athavA ekabhAga meM eka paramANupudgala hotA hai, aparabhAga meM eka videzI skandha hotA zaDe che, 88 duhA kajjamANe egayao paramANupoggale, etayao anaMtapaesie khaMdhe jAva ahavA do aNataparasie khaMdhe bhavaMti " te anaMta pradezI 24dhanA nyAre e vibhAga karavAmAM Ave che, tyAre eka vibhAgamAM eka paramANu puoNla ane mIjA vibhAgamAM anata pradezI eka kapa hAya che ahI" pUrvIkata kathana anusAra khIjA vikalpA paNu samajavA-eTale ke eka vibhAgamAM dviprade zika, tripradezika Adi asakhyAta pradezI paryantanA koI paNa eka sadha hAya che ane khIjA vibhAgamAM anata pradezI eka kapa hAya che. athavA" ana ta pradezI e skaMdha rUpa e vibhAgeAmAM paNa te anaMta pradezI kadha vibhakata thAya che " A Trikasa cAgI chelle vipa che. tihAkajja mANe egayao do paramANupoggalA, egayao aNatapaesie khaMdhe bhavai " nyAre te anaMta pradezI kadhanA traNa vibhAgA karavAmAM Ave che, tyAre eka pudgalavALA e vibhAgA thAya che ane anaMta pradezI eka vibhAga thAya che. " ahavA - egayao paramANupoggale, egayao yo aNatapasie khaMdhe bhavai " athavA me vibhAgamAM me 66 eka paramANu dha rUpa trIje duppaesie, egaparamANu yuddhasa, Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 70 4 sU0 6 paramANupudgalAnarUpaNam // pradezikaH skandho bhavati, 'jAna ahavA egayao paramANupoggale, egayo asaMkhejjapaesie, egayao aNaMtapaesie khaMghe bhavaI' yAvat-ekataH paramANupudgalo bhavati, eka stricatuHpaJcaSaTsaptASTanavadazasaMkhyeyapradezikaH skandho bhavati, ekataHanantapradezikaH skandho bhavati, athavA ekataH-paramANupudgalo bhavati, ekataHasaMkhyeyapradezikA skandho bhavati, ekatA-anantamadezikaH skandho bhavati, 'ahavA egayo paramANupoggale, egayo do aNaMtapaesiyA khaMdhA bhavaMti' athavA ekata:paramANupudgalo bhavati, ekato dvau anantamadeziko skandhau bhavataH, 'ahavA egayao hai 'jAva ahavA egayo paramANupoggale, egayao asaMkhejjapaelie, egayao aNaMtapaesie khaMdhe bhavaI' yAvat ekabhAga meM eka paramANupuddhala hotA hai, ekabhAga meM tInapradezI, cAra pradezI, pAMca pradezI, chahapradezI, sAtapradezI, AThapradezI, nau pradezI dazapradezI, evaM saMkhyAtapradezI skaMdha hotA hai aura anyabhAga meM anantapradezika eka skaMdha hotA hai| athavA-ekabhAga meM eka paramANupudgala hotA hai, aparabhAga meM asaMkhyAtapradezika skaMdha hotA hai, aura anyabhAga meM anantapradezika eka skaMdha hotA hai 'ahavA-egayo paramANupoggale egapao do aNaMtapae. siyA khaMdhA bhavaMti' athavA-ekabhAga meM eka paramANupudgala hotA hai evaM aparabhAga meM do anantapradezika skandha hote haiM, 'ahavA-egayao duppaesie, egayao do aNaMtapaesiyA khaMdhA bhavaMti' athavA-ekabhAga meM bIjA vibhAgamAM Dhipradezika eka sakadha ane trIjA vibhAgamAM anata pradezI me 24 DAya che. " jAva ahavA-egayao paramANupogale, egayao asaMkhejjapaesie, egayao aNaMtapaesie khaMdhe bhavai" athavA 4 lAmA me paramANu pula hoya che, bIjA bhAgamAM traNa pradezI, cArapradeza, pAMcapradezI, cha pradezI, sAta pradezI, ATha pradezI, nava pradezI, dasa pradeza athavA saMdhyAta pradezI skaMdha hoya che ane trIjA vibhAgamAM anaMta pradezI eka skaMdha hoya che. athavA eka bhAgamAM eka paramANu pudgala hoya che, bIjA bhAgamAM asaMkhyAta pradezI eka skaMdha hoya che ane trIjA bhAgamAM anaMta pradezI me 24 jAya che. " ahavA-egayao paramANupoggale, egayao do aNaMtapaemiyA khaMdhA bhavaMti " athavA- vibhAgamA 4 52mA pula hAya cha bhane mAdInA meM vibhAgamA manata prazA 4 4245 DAya che. "ahavAegayao duppaesie, egayao do aNaMtapaesiyA khaMdhA bhavaMti" athavA me Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ huM bhagavatIsatre " durapasie, ega do esiyA khaMdhA bhavaMti ' athavA ekato dvimadezikaH bhavati, ekatat dvau anantapradeziko skandhau bhavataH, ' evaM jAva ahavA emao dasa esie, egayatro do apaesiyA khaMdhA bhavaMti evaM pUrvoktarItyA yAvat ekatastricatuHpaJcapATanapadezikaH skandho bhavati, ekato dvau anantapradeziko kandhau bhavataH, athavA ekato dazamadezikaH skandho bhavati, ekato atradezika skandhau bhavataH 'ahanA egayao saMkhejjavae sie khaMdhe, egayao do anaMta esiyA khaMdhA bhavaMti ' athavA ekanaH - ekabhAge saMkhyeyamadezikaH skandho bhavati, ekataH - aparabhAge dvau anantamadezikau skandhau bhavataH 'ahavA egayao asaM'khejjapaesie khaMdhe, egayao do anaMtapaesiyA khaMdhA bhavaMti' athavA - ekanaH - ekabhAge asaMkhyeyamadezikaH skandho bhavati, ekata: aparabhAge dvau anantapradeziko skandhau eka pradezI skandha hotA hai, aura aparabhAga meM do anantapradezI skandha hote haiM ' evaM jAva ahavA egayao dasapaesie, egayao do anaMtapa'esiyA khaM bhavati' isI prakAra se pUrvokta rIti ke anusAra yAvat ekabhAga meM tIna pradezI, dhArapradezI, pAMcapradezI, chapradezI, sAtapradezI, AThapradezI, nau pradezI eka skandha hotA hai, evaM aparabhAga meM do anantapradezI skaMdha hote haiM athavA ekabhAga meM dazapradezika skandha hotA hai aura aparabhAga meM do anantapradezI skandha hote haiM / 'ahavA - egayao saMkhejjapaesie khaMdhe, egayao do aNatapaesiyA khaMdhA bhavaMti ' athavAekabhAga meM saMkhyAtapradezI skaMdha hotA hai, aparabhAga meM do anantamadezI skaMdha hote haiM ' ahavA - egayao asaMkhejjapaesie khaMdhe, egayao do apaesiyA khaMdhA bhavaMti ' athavA ekabhAga meM asaMkhyAta pradezI eka skandha hotA hai, aparabhAga meM do anantamadezI skandha hote haiM , bhAgamAM dvipradezika eka skaMdha hAya che ane bAkInA e vibhAgeAmAM anaMtaaheshii the! 34 21dha hoya che. " evaM jAva ahavA egayao dasa paesie, emao do apaesiyA khadhA bhavaMti " me prabhA pUrveti paddhati anusAra meha lAgamAM pradezI, thArapradezI, pAMtha addezI, cha pradezI, sAta pradezI, ATha pradezI, nava pradezI athavA dasa pradezI smudha hAya che ane bAkInA "ma lAgeobhAM manatapradezI me 246 hoya che. " ahaza - egayao saMkheesie khaMdhe, egayao do aNatapaesiyA khaMdhA bhavaMti " athavA zreSTha lAgabhAM eka sakhyAta pradezI kadha Deya che ane bAkInA e vibhAgeAmAM eka eka manatapradezI ssudha hoya che. ' ahavA egayaMo asaMkhejjaparasie khaMghe, egayabha vo aNatapasiyA khaMdhA bhavaMti " athavA asakhyAta pradezI dha rUpa eka vibhAga thAya che ane anata pradezI eka eka 'skaMdharUpa e vibhAgamAM thAya Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 4 sU0 1 paramANupudgalanirUpaNam 87 bhavataH, 'ahavA tinni arNatapaesiyA khaMdhA bhavaMti ' athavA trayaH anantapradezikA: skandhA bhavanti / ' cauhA kajjamANe egayao tinni paramANupoggalA, egayI aNaMtaraesie khaMdhe bhavai' anantapadezikA sandhazcaturdhA kriyamANaH ekavastrayaH paramANupudgalAH bhavanti, ekataH anantamadezika: svandho bhavati / evaM cauka saMjogo jAva asaMkhejjagasaMjogo' evaM-pUrvoktarItyA, catuSkasaMyogo yAvatpaJcaka SaTka saptakASTakanavakadazakasaMkhyeyakasaMyogaH, asaMkhyeyakasaMyogazca bhaNitavyaH / 'ee sabve jaheva asaMkhejjANaM bhaNiyA tahetra aNaMtANA ti bhANiyanyA' ete uparyuktAH sarve abhilApakAH yathaiva asaMkhyakAnAM bhaNitA:-uktAstathaiva anantAnAmapi bhaNitavyA:-vaktavyAH, 'navaraM ekaM aNaMtagaM amahiyaM bhANiyavvaM 'ahavA-tini aNaMtapaesiyA khaMdhA bhavaMti' athavA tIna anantaprade-- zoMvAle skaMdha hote haiM / 'cauhA kaz2amANe egayo tibhi paramANupo. ggAlA, egayao aNaMtapaesie khaMdhe bhavaha' yaha ananta madezika skaMdha jaba cAra prakArarUpa bhAgoM meM vibhakta kiyA jAtA hai-taba eka bhAga meM tIna paramANupudgala hote haiM, aura aparabhAga meM eka anantamadezI skandha hotA hai| 'evaM caukasaMjogo jAva asaMkhejjagasaMjogA' pUrvokta rIti ke anusAra catuSkasaMyoga yAvat paMcaka, SaTka, saptaka, aSTaka, navana, dazaka saMkhyeyaka aura asaMkhyeyaka saMyoga kahanA cAhiye 'ee savve jaheva asaMkhejANaM bhaNiyA taheva aNaMtAgA vi bhANiyandA' ye upayukta samasta abhilApaka jisa prakAra asaMkhyAtoM ke kahe gaye haiM usI prakAra se anantoM ke bhI kahanA cAhiye 'navaraM ekaM aNatagaM amahiyaM cha. " ahavA-tinni aNatapaemiyA khaMdhA bhavaMti " athavA manAta azI traya 245 35 traya mAga para tha za cha. " cahA kajjamANe egayao tinni paramANupoggale, egayao aNaMtapaesie khaMdhe bhava" te manAta prazI 24dhanA jyAre cAra vibhAge karavAmAM Ave che, tyAre eka eka paramANu pudgala vALA traNa vibhAgo thAya che ane anaMta pradezI &dha rUpa je vibhAga, thAya che. " evaM caukasaMjogo jAva asaMkhejjagasaMjogo" yAra mohanA yatu. sayAjI, payAsayogI, paTUzyAgI, sasayAsI, mAsayI, na4sayAsI, dazakasagI, saMkheyakasaMgI ane asa gesa cagI vikalponuM kathana pUrita paddhati anusAra 42 na. " ee savve jaheva asaMkhejjANaM bhaNiyA taheva aNaMtANA vi bhANiyavvA" bhanyAta prazI 24 ghanA samayamA vA vikalpa prakaTa karavAmAM AvyA che, evAM ja vikalpa anaMta pradeza skaMdhanA apayuta vibhAgA vi 5 sabhA naye. " navaraM eka aNaMtagaM anbha Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre jAva' navaram-asaMkhyeyApekSayA vizeSastu atra ekam-anantakam abhyadhikam bhaNitavyam , yAvada-pUrvoktarItyA sarvamuhyam , 'ahavA egayo saMkhejjA saMkhijjapaesiyA khaMdhA, egayao aNaMtapaesiyA khaMdhA mavati ' ekatA-ekabhAge saMkhyeyAH saMkhyeyapradezikAH skandhA bhavanni, ekata:-aparamAge anantamadezikAH skandhA bhavanti, 'ahavA egayao saMkhejjA asaMkhejjapaesiyA khaMdhA, egayao aNaMtapaesie khaMdhe bhavai ' athavA ekataH-ekabhAge saMkhyeyAH asaMkhyeyapradezikA: skandhAH bhavanti, ekata:-aparamAge anantamadezikA skandho bhavati, ahA saMkhijjA aNaMtapaesiyA khaMbhA bhavaMti' athavA saMkhyeyAH anantamadezikAH skandhA bhavanti / 'asaMkhejjA kanjamANe egayo asaMkhejjA paramANupoggalA, egayo aNaMtapaesie khaMve bhavai ' anantapradezikA skandhaH asaMkhyeyadhA kriyamANaH ekata:bhANiyavyaM jAva' parantu asaMkhyAta ke abhilApakoM kI apekSA ina anaMta ke abhilApakoM meM vizeSatA kevala yahI hai ki inameM asaMkhyAta ke sthAna meM ananta zanda jor3akara ina abhilApakoM kA uccAraNa karanA cAhiye 'ahavA egayao saMkhejjA saMkhijjapaesiyA khaMdhA, egayo aNatapaesie khaMdhe bhavaI' athavA-ekabhAgameM saMkhyAta, saMkhyAta prade. zika skandha hote haiM aura aparabhAga meM eka anantamadezika skandha hotA hai| 'ahavA-egayao saMkhejjA asaMkhejjapaesiyA khaMdhA, egadhao aNaMtapaesie khaMdhe, bhavA' athavA ekabhAga meM saMkhyAtapradezoM vAle skaMdha hote haiM, aura aparabhAga meM eka anantapradezika skaMdha hotA hai 'ahavA-saMkhijjA aNaMtapaesiyA khaMdhA bhavaMti' athavA-saMkhyAta anantapradezika skandha hote haiM / 'asaMkhejjahA kajjamANe egayao asaM. hiyaM jAva" parantu masaNyAta prazI 24panA bhaattaap| 42tAsanata azI sakaMdhanA AlApakamAM eTalI ja vizeSatA che ke te AlApakomAM jyAM 'masabhyAta ' 56 mA cha, tyo mA mAsAmA "mana" 56 bhUvu naye. " ahavA egayao saMkhejjA saMkhijjapaesiyA khaMdhA, egayo aNaMsapae siyA khaMdhA bhavaMti" mayA sabhyAta pradeza sabhyAta 14 / 35 saMkhyAta vibhAgo thAya che ane anaMta pradezI skIdhe rUpa anya vibhAge ya che. " ahavA-egayao sakhejjA asaMkhejjapaesiyA khaMdhA, egayo aNaMtapaesie khaMve bhavaha" aya! asabhyAta pradezamA sabhyAta 24 ghI bhane manAta prazAvANA me 248 mana cha. "ahavA-maMkhijjA aNaMtapaesiyA khaMdhA bhavaMti mayA manAta pradezApA sabhyAta 14ii manase. asaMkhejahA kAjamANe egayano asaMkhenjA paramANupoggalA, egayo aNaMtapapasie khadhe bhavada" Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 4 sU0 1 paramANupudgalanirUpaNam bhasaMkhyeyAH paramANupudgalA bhavanti, ekataH anantapradezikaH skandho bhavati 'ahavA egayo asaMkhijjA duppaesiyA khaMdhA, egayo aNaMtapaesie khaMdhe bhavai jAva' athavA ekataH asaMkhyeyA dvipadezikAH skandhA bhavanti, ekataH anantapadezikA skandho bhavati, yAvat-ekata: asaMkhyeyA stricatuHpaJcaSaTsaptASTanavadazamadezikA: skandhA bhavanti, ekataH anantapradezikA skandho bhavati, 'ahavA egayo asaM khejjA saMkhijjapaesiyA, egayo aNaMtapaesie khaMdhe bhavai' athavA ekataH asaMkhyeyAH saMkhyeyapradezikAH skandhA bhavanti, ekataH-anantapradezikaH skandho khejjA paramANupoggalA, egayao aNaMtapaesie khaMdhe bhavai' anantapradezika skandha japa asaMkhyAta prakArarUpa vibhAgoM meM vibhakta kiyA jAtA hai-taba ekabhAga meM asaMkhyAtaparamANupudgala hote haiM, aura aparabhAga meM anantapradezika eka skandha hotA hai 'ahayA-egayao asaMkhijjA duppaesiyA khaMdhA, egayo aNaMtapaelie khaMdhe bhavaha' jAva' athavA-ekabhAga meM asaMkhyAta dvipradezika skandha hote haiM, aura aparabhAga meM eka anantapradezika skaMdha hotA hai| yAvat-ekabhAga meM asaMkhyAta tripradezika, catuSpradezika, paMcadezika, SaTrapradezika, saptapradezika, aSTapradezika navapradezika aura daza pradezika skandha hote hai, aura aparabhAga meM eka anantapradezika skandha hotA hai| 'ahavA-egayo asaMkhejjA saMkhijjapaesiyA, egayo aNaMtapaesie khaMdhe bhadA' athavA-ekabhAga meM asaMkhyAta saMkhyAtapradezika skandha hote haiM aura aparabhAga meM jyAre te anaMta pradeza skaMdhanA asaMkhyAta vibhAga karavAmAM Ave che. tyAre eka eka paramANu yuddagalavALA asaMkhyAta vibhAgo ane anaMta pradezavALA eka skaMdhamAM te anaMta pradezI kaMdha vibhakata thaI jAya che. "ahavA-egayao asaMkhijA duppaesiyA khaMdhA, egayao aNatapaesie khaMge mAra" athavA dvipadezika skaMdha rUpa asaMkhyAta vibhAgo thAya che ane bhanata pradeza 4 35 me vilAsa thAya che. "jAva ahavA egayo asaMkhegjA saMkhijapaesiyA, egayao aNaMtapaesie khaghe bhavai" mayA , yAra, pAya, 7, sAta, 18, na mathavA isa prazAvara 24 // 35 ss:khyAta vibhAge thAya che ane anaMta pradezI rAdha rUpa eka vibhAga thAya che athavA saMkhyAta pradezavALA kahe rUpa asaMkhyAta vibhAgo thAya che mana mAnatozI 245 35 me vimA thAya che. "ahavA-egayo asaMkhimjA asajipajapaesiyA khaMdhA, egayao aNaMtapaesie khaMdhe bhava" athavA asaMkhyAta pradezavALA ska dha rUpa asaMkhyAta vibhAge thAya che ane anaMta ma. 12 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre bhavati, 'ahayA egayao asaMkhijjA asaMkhijjapaesiyA khaMdhA, egayI aNaMtapaesie khaMdhe bhavai' athavA ekataH asaMkhyeyAH asaMkhyeyapradezikAH skandhA bhavanti, ekataH anantamadezikaH skandho bhavati, 'ahavA asaMkhejjA aNaMtapaesiyA khaMdhA bhavaMti' athavA asaMkhyeyAH anantapadezikAH skandhA bhavanti / 'aNaMtahA kajjA mANe aNaMtA paramANupoggalA bhavaMti ' anantamadezikaH skandhaH anantadhA kriyamANaH anantAH paramANu yudgA bhavanti, tathA cAtra dvipadezikasya skandhasya bhidyamAnatve eko vikalpaH, tripadezikasya dvau, catuSpadezikasya catvAraH pazcAdezikasya pada, SaT pradezikasya daza, saptapadezikasya caturdaza, aSTapradezikasya ekaviMzatiH navaanantapradezika eka skandha hotA hai 'ahavA-egayaoasaMkhijjA asaMkhijapaesiyA khaMdhA, egayao aNaMtapaesie baMdhe bhavaI' athavA-ekabhAga: meM asaMkhyAta asaMkhyAtapradezika skaMdha hote haiM aura aparabhAga meM eka anantapradezika skandha hotA hai| ' ahavA-asaMkhejA aNaMgapaesiyA khaMdhA bhavaMti' athavA-asaMkhyAta anantapradezika skaMdha hote haiM / 'aNaMtahA kajjamANe aNaMtA paramANupoggalA bhavaMti' japa isa anantapradezika skandha ke ananta vibhAga kiye jAte hai-taba anantapudgalaparamANu hote hai| tathAca yahAM para chimadezI skandha ke vibhAga meM eka vikalpa, tripra. dezI skandha ke vibhAga meM do vikalpa, catuSpadezI skandha ke vibhAga meM. cAra vikalpa, pAMca pradezI skaMdha ke vibhAga meM chaha vikalpa. chahapradezI skandha ke vibhAga meM dazavikalpa, saptapradezI skaMdha ke vibhAga meM 14 ghozI 245 35 . vibhaL yAya cha. " ahavA-asaMkhenjA aNaMtapaesiyA khaMdhA bhavaMti " athavA anyAta manata prazi: 24 / 3 pa ta manata azI 245 vita tha/ za che. " aNaMtahA kanjamANe aNanA paramANupAgalA bhavati" nyAre mana ta pradezAdhanA manavilA 42vAbhA Ave che, tyAre eka eka paramANu pudgavALA anaMta vibhAgomAM te skaMdha vibhakta thaI jAya che. have kripradezikathI laIne anaMtapradezI paryantanA pratyeka nA jyAre vibhAgo karavAmAM Ave che, tyAre keTalA vikalpa bane che, te prakaTa karavAmAM Ave che- dvidezI skaMdhanA vibhAgamAM eka vikalpa, tripradezI kaMdhanA vibhAgamAM be vikalpa, cAra pradezI dhanA vibhAgamAM cAra vika5, pAMca pradeza kapanA vibhAgamAM cha vikalpa, cha pradezI skaMdhanA vibhAgamAM 10 vika5, sAta pradezI kaMdhanA vibhAgamAM 14 vikalpa, ATha pradeza skaMdhanA vibhAgamAM Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 4 sU01 paramANupunnalanirUpaNam 91 pradezikasyASTAviMzatiH, dazamadezikasya catvAriMzat , saMkhyAtAdezikasya dvidhA bhidhamAnatve ekAdaza, tridhA bhidhamAnatve ekaviMzatiH, caturdhA bhede ekatriMzat , pazcadhA bhede ekacatvAriMzat, poDhA bhede ekapaJcAzat , saptadhA bhede ekapaSTiA , aSTadhA bhede ekasaptatiH, navadhA bhede ekAzItiH dazadhA bhede ekanavatiH, saMkhyeyadhA bhedetu eka eva vikalpaH, tadAha-saMkhejjahA kajjamANe saMkhejjA paramANu'poggalA bhavaMti 'ti, asaMkhpAtapradezikasya dvidhA bhede dvAdaza 12, tridhA bhede trayoviMzatiH23, caturdhA bhede catustriMzada 34, pazcadhA bhedeM paJcacatvAriMzat 45, poDhA bhede SaTpazcAzat 56, saptadhA bhede saptaSaSTiH 67, aSTadhA bhede'STasaptatiH78, vikalpa, aSTapradezI skandha ke vibhAga meM 21 vikalpa, nau pradezI skaMdha ke vibhAga meM 28 vikalpa, dakSa pradezI skandha ke vibhAga meM 40 vikalpa, saMkhyAta pradezI rakaMdha ke do prakAra ke vibhAgoM meM 11 cikalpa, tIna prakAra ke vibhAgoM meM 21 vikalpa, cAra prakAra ke vibhAgoM meM 31 vikalpa, pA~caprakAra ke bhedoM meM 4: vizalpa, chahaprakAra ke medoM meM 51 vikalpa, sAtaprakAra ke bhedoM meM 61 vikalpa, AThaprakAra ke bheda meM 71 vikalpa, nau prakAra ke bheda meM 81 vikalpa, daza prakAra ke bhedoM meM 91 vikalpa, aura saMkhyAta prakAra ke bheda meM 1 hI vikalpa hotA hai| so hI kahA ki-'saMkhejjahA kajjamANe saMkhejjA paramANupoggalA bhavaMti' tti' asaMkhyAta pradezI skandha ke do prakAra ke bheda meM 12 vikalpa, tIna prakAra se bheda karane para 23, cAra prakAra se bheda karane para 34, paMcaprakAra se bheda karane para 45, chaha prakAra se bheda karane para 56, sAta prakAra se bheda karane para 67, ATha prakAra se bheda karane para 78, nau 21 vikalpa, navapradezI kaMdhanA vibhAgamAM 28 vikalpa, ane dasa pradezI skaMdhanA vibhAgamAM 40 vikalpa thAya che. saMkhyAta pradezI dhanA be vibhAga karavAmAM Ave tyAre 11 vikalpa, traNa vibhAga karavAmAM Ave tyAre 21 vikalpa, cArathI laIne dasa parvatanA vibhAga karavAmAM Ave tyAre anukrame 31, 41, 5, 61, 71, 81, ane 91 vikalpa ane saMkhyAta vibhAga karavAmAM Ave tyAre mAtra eka ja vikalpa bane che. eja vAta nIcenA sUtra bArA 48 vAma gAvI cha-"saMkhejjahA kajjamANe saMkhejjA paramANa pogalA bhavaMti ti" asa yA pradezI 24 ghanA nyAre meM viHII 42pAmA Ave che, tyAre 12 vika ane traNathI laIne 10 paryanta vibhAgo 42kAmA mAve tyAre bhanu me 23, 34, 45, 56, 17, 78, 86' bhane Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre navadhAbhede ekonanavatiH 89, dazadhA bhede zatamekam 180, saMkhyeyadhA bhede dvAdaza12, asaMkhyAtabhedetu eka eva, tadAha-"asaMkhejjA paramANupoggalA bhavaMti" anantamadezikasya tu dvidhAtve trayodaza 13, vidhAtve paJcaviMzatiH25, caturdhAtve saptatriMzat 37, paJcadhAtvAtve ekonapaJcAzat49, poDhAtve ekapaSTiH61, saptadhAsve trisaptatiH73, aSTadhAtve paJcadhAzItiH85, navadhAtve saptanavavi.97, daMzadhAtve navosarazatam 109, saMkhyAtatve dvAdaza 12, asaMkhyAtatve trayodaza13, anantalvetu ekaeva vikalpaH, tadAha-"aNaMtahA kanjamANe aNatA paramANupoggalA bhavati' tti, // mU0 1 // mUlam-eesi NaM bhaMte ! paramANupoggalANaM sAhaNaNAbheyANuvAeNaM aNaMtANatA poggalapariyahA samaNugaMtavA bhavaMtIti bhakAra se bheda karane para 89, daza prakAra se karane para 100, saMkhyAtaprakAra se bheda karane para 12 aura asaMkhyAta prakAra se meda karane para 1 hI hotA hai| so hI kahA hai-' asaMkhejjA paramANupoggalA bhavaMti' anaMtapradezika skandha ke do prakAra ke bheda meM 13, tIna prakAra ke bheda meM 25, cAra prakAra ke meda meM 37, pAMcaprakAra ke bheda meM 49, chaha prakAra ke bheda meM 61, sAta prakAra ke bheda meM 73, ATha prakAra ke bheda meM 85, nau prakAra ke bheda meM 97, daza prakAra ke bheda meM 109, saMkhyAta prakAra ke bheda meM 12, asaMkhyAtaprakAra ke bheda meM 13, aura anantaprakAra ke bheda meM 1 hI vikalpa hotA hai| so hI kahA hai, 'anahA kajjamANe aNaMtA paramANupoggalA bhavaMti''tti ||suu0 1 // 100 vikalpa bane che. asaMkhyAta pradeza skaMdhanA jyAre saMkhyAta vibhAge karavAmAM Ave che tyAre 12 ane asaMkhyAta vibhAge karavAmAM Ave tyAre me viE5 2 cha. me pAta "asaMkhejjA paramANugoggalA bhavati" A sUtrapATha dvArA prakaTa karI che. anaMta pradezika skaMdhanA be vibhAge karavAmAM Ave tyAre 13 vika, traNathI laIne asaMkhyAta paryantanA vibhAgo 42vAmAM Ave tyAre anubha 25, 37, 46, 61, 73, 85, 87, 106, 12 ane 13 vikalpa bane che. ane jyAre tenA anaMta vibhAge karavAmAM bhAve che tyAre meM vi5 mana che. me pAta "aNaMtahA kajjamANe aNaMtA paramANupoggalA bhavaMti " ti" yA sUtrAvA vAmA ii . // 0 // Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 4 sU0 2 saMhananamedena pudgalaparivartana ni. 93 makkhAyA ? haMtA, goyamA ! eesiNaM paramANupoggalANaM sAhaort jA mkkhaayaa| kaiviNaM bhaMte! poggalapariyahe paNNatte ? gomA ! sattavihe poggalapariyaDe paNNatte, taMjahA - orAliya poggaMlapariyaDe, veDahiyapoggalapariyahe, teyA poggalapariyaDe, kammA poggalapariyaDe, maNapoggalapariyaDe, vai poggalapariyaDe, ANApANaM poggala pariyo / neraiyANaM bhaMte! kai vihe pogalapariTTe paNNatte ? goyamA ! sattavihe poggala pariyahe paNNatte, taMjahAorAliyapoggalapariyaDe, veDanviya poggalapariyaDe, teyApoggalapariyahe, kammA poggala pariyahe, maNa poggalapariyahe, vai poggalapariyahe, ANApANa poggala pariyahe / evaM jAva vaimANiyANaM / egamegassa NaM bhaMte! neraiyamsa kevaiyA orAliyapoggala pariyahA aIyA ? anaMtA / kevaiyA purekkhaDA ? kaslAi asthi, kassa nasthi, jassatthi jahaNNeNaM ekkovA, dovA, tinnivA, ukko seNaM saMkhejjA vA asaMkhejAvA, anaMtA vA / egamegassa NaM bhaMte! asurakumArassa ke vaiyA orAliyapoggala pariyaTTA 0? evaM ceva, evaM jAva vemANissa / egamegassa NaM bhaMte! neraiyassa kevaiyA veDavviyapoggala pariyaTTA aIyA ? anaMtA, evaM jaheba orAliyapoggala pariyahA taheva veubviya poggalapariyahA vi bhANiyavvA, evaM jAva vaimANiyassa evaM jAva ANApANu poggala pariyaTTA / ee egattiyA sattadaMDagA bhavaMti, neraiyANaM bhaMte! kevaiyA orAliyapoggala pariyahA aIyA ? goyamA ! anaMtA, kevaiyA purekkhaDA ? Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtra aNaMtA, evaM jAva vemANiyA NaM, evaM veuviyapoggalapariyaTTAvi evaM jAva ANApANupoggalapariyahAvemANiyANA evaM ee pohattiyA sattaca uvviisidNddgaa| egamegassa gaMbhaMte! neraiyassa neraiyatte kevaiyA orAliyapoggalapariyaTTA aIyA? nasthi ekovi| kevaiyA purekkhaDA ? natthi ekovi| egamegassaNaM bhaMte ! nerai. yassa asurakumAratte kevaiyA orAliyapoggalapariyaTTA aIyA? evaM ceva, evaM jAva thaNiyakumArate jahA asurkumaartte| egamegasaNaM bhaMte ! neraiyassa puDhavikAiyatte kevaiyA orAliyapoggalapariyaTTA aIyA? aNaMtA kevaiyA purekkhaDA ? kassai asthi, kassai natthi, jassasthi tasla jahaNNe NaM ekko vA, dovA, ukkoseNaM saMkhejA cA asaMkhejjAvA, aNaMtA vaa| evaM jAva mnnurustte|vaannmNtrjoisiyvemaanniytte jahA asurakumArate egamegasla NaM bhaMte! asurakumArassa neraiyatte kevaiyA aIyA, orAliyapoggalapariyahA evaM jahAneraDyasla vattavvayAbhaNiyA tahAasurakumArassa vi bhANiyabvA, jAva vaimaanniyss| evaM jAva thaNiyakumArassa, evaM puDhavikAiyassa vi, evaM jAva vemANiyassa, savvesieko gmo| egamegassa NaM bhaMte ! neraiyasta neraiyatte kevaDyA veubviya. poggalapariyaTTA aIyA? annNtaa| kevaiyA purekkhaDA? eko. tariyA jAva aNaMtA, evaM jAva thnniykumaartte| puDhavikAiyatte pucchA, natthi eko vi, kevaiyA purekkhaDA? natthi eko vi evaM jattha veuviyasarIraM asthi tattha eguttario, jattha nasthi Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 4 sU02 saMhananabhedena pudgalaparivartana ni. 95 tattha jahA puDhavikAiyatte tathA bhANiyadhvaM jAva vebhANiyassa vemANiyatte, teyA poggalapariyaTTA, kammA poggalapariyahA ya, savvattha ekottariyA bhANiyavvA, maNapoggalapariyaTTA savvesu paMciMdiesu egottariyA, vigaliMdiesu nasthi, vaipoggalapArayadyA, evaM ceva, navaraM egidiesu natthi, bhANiyacA, ANApANu poggalapariyaTTA savvastha egottariyA jAva bemANiyasla vemaanniytte| nerajhyANaM bhaMte ! neraiyatte kevaiyA orAliyapoggalapariyahA aIyA? natthi eko vi| kevaiyA purekkhaDA ? nasthi eko vi| evaM jAva thaNiyakumArate puDhavikAiyatte pucchA goyamA! annNtaa| kevaiyA purekkhaDA? annNtaa| evaM jAva maNussatte, vANamaMtarajoisiyavemANiyatte jahA neraiyatte, evaM jAva vemANiyANaM vemANiyatte, evaM sattavi poggalapariyaTTA bhANiyabA, jattha, asthi tattha aIyA vi rekkhaDA vi, aNaMtA bhANiyavvA, jattha natthi tattha dovi natthi bhANiyavvA, jAva demANiyANaM vemANiyatte kevaiyA ANApANapoggalapariyaTTA aiiyaa| aNaMtA, kevaiyA rekkhaDA? aNaMtA, ||suu02|| __ chAyA- eteSAM khalu bhadanta ! paramANupudgalAnAM saMhananabhedAnupAtena anantAnantAH pudgalaparivartAH samanugantavyAH bhavantIti AkhyAtAH ? hanta ! gautama ! eteSAM khalu paramANupudgalAnAM saMhananaM yAvat aakhyaataaH| kavividhAH khala bhadanta ! pudgalaparivartaH prajJaptaH ? gautama ! saptavidhaH pudgalaparivartaH prajJaptaH, tadyathA-audArikapudgalaparivartaH, vaikriyapudgalaparivartaH, taijasapudgalaparivartaH, kArmaNapudgalaparivartaH, manApudgalaparivartaH, vacaHpudgalaparivartaH, AnamANapudUgalaparivartaH / nairayikANAM bhadanta ! katividhaH pudgalaparivartaH prajJapna ? gautama ! Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstra saptavidhaH pudgalaparivartaH prajJaptaH, tadyathA-audArikapudgalaparivartaH kriyapudgalaparivartaH, taijasapudgalaparivartaH, kArmaNapudgalaparivartaH, manaH pudgalaparivartaH, vacaH puraLa parivartaH, anaprANapudgalaparivartaH, evaM yAvat vaimAnikAnAm , ekekasya khalu bhadanta ! naigayikasya kiyantaH audArikapudgalaparivartAH atItA? anantAH viyantaH puraskRtAH ? kasyacidasti, kasyacinnAsti, yasyAsti jaghanyena eko cA, dvauvA, trayo vA, utkRSTena saMkhyeyA vA, asaMkhyeyA vA, anantA vA / ekaikasya khalu bhadanta / asurakumArasya kiyantaH audArikapRdgala parivartAH atItAH ? evametra, evaM yAvada vaimAnikasya / ekaikasya khalu bhavanta ! nairayikasya kiyA to kriyapudgalaparivAH atItAH ? anantAH, evaM yathaiva baudArikapudgalaparivartA stathaiva caikriyapudgalaparivarvA api bhaNitavyAH , evaM yAvatcaimAnikasya evaM yAvan AnaprANApudgalaparivartAH, ete evikAH saptadaNDakA bhavanti / nairayikANAM bhadanta ! kiyanta audArikapudgalaparivartAH atItAH ? gautama! anantAH, kiyantaH puraskRtAH ? anantAH, evaM yAvat vaimAnikAnAm / evaM vaikriya pudgalaparivartA api, evaM yAvat AnaprANapudgalaparivartAH vaimAnikAnAm / evam ete pRthaktvakAH saptacaturviMzatiH daNDakAH / ekaikasya khalu bhadanta ! narayikasya nairayikatve kiyantaH audArikapudgalaparivartAH atItAH? nAsti eko'pi kiyantaH puraskRtAH ? nAsti eko'pi| ekaikasya khalu bhadanta ! nairayikasya asurakumAratve kiyantaH audArikapurala parivAH adhInAH ? emeva, evaM yAta stanitakumArandra, yathA asurakumAratve / ekaikasya khalla bhadanta / nairayikasya pRthivIkAyikatve kiyantaH audArikapudgalaparivartAH atItAH? anantAH, kiyantaH puraskRtAH ? kasyacida asti kasyacit nAsti, yasyAsti, tasya jaghanyena eko vA, dvau vA, trayo vA, utkRSTena saMkhyeyA vA, asaMkhyeyA vA, anantA vA, evaM yAvat manuSyatve, vAnavyantarajyotipikavaimAnikatve yathA asurakumAratve / ekaikasya khalu bhadanta ! bhasurakumArasya nairayikatve kiyantaH atItAH audArikapudgalaparivAH? evaM yathA nairayikasya vaktavyatA bhaNitA tathA asurakumArasyApi bhaNitacyA, yAvat-vaimAnikAnAm , evaM yAvat-stanitakumArasya, evaM pRthivIkAyikasyApi, evaM yAvat vaimAnikasya, sarvepAm eko gmH| ekaikasya khalu bhadanta / nairayikasya kiyanto vaikriyapudgalaparivartAH atItA: ? anaMtA:, kiyantaH puraskRtAH? ekotarikAH yAvat anantAH, evaM yAvat svanitakumAratve / pRthivI kAyikatve pRcchA, nAsti eko'pi, kiyantaH puraskRtAH? nAsti eko'pi, evaM yasya vaikriyazarIram asti, tatra ekotarikA, yaraya nAsti tatra yathA pRthivIkAyikatve tathA bhaNitavyam , yAvat vaimAnikasya, vaimAnikatve / taijamapudgalaparivartAH kArmaNapudgala Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 4 sU02 saMhananabhedena pugalaparivartanani. 97 parivartAzca sarvatra ekottarikAH bhnnitvyaaH| manApudgalaparivartAH sarveSu paJcandriyeSu ekorikAra, vikalendriyeSu nAsti / vacaH pudgalaparivartAH evameva, navaramekendriyeSu nAsti bhaNitavyam , AnamANapudgalaparivatartAH sarvatra ekotarikAH yAvat vaimAnikasya vaimAnikatve / nairayikANAm bhadanta ! nairayikatve kiyanta: audArikapudgalaparivartAH atItA: 1 nAsti eko'pi, kiyantaH puraskRtAH ? nAsti eko'pi, evaM yAvat stanitakumAratve, pRthivIkAyikatve pRcchA, gautama ! anantAH, kiyantaH puraskRtAH? anantAH, evaM yAvat manuSyatve vAnanyantarajyotiSikavaimAnikatve yathA nairapikatve, evaM yAvat vaimAnikAnAm vaimAnikatve, evaM saptApi pudgalaparivartAH bhaNitavyAH, yatra santi tatra atItA api, puraskRtA api, anantAH, bhaNitavyAH, yatra na santi tatra dvAvapi nastaH bhaNitavyo, yAvat vaimAnikAnAM vaimAnikatve kiyantaH AnaprANapudgalaparivartAH atItAH ? anantAH, kiyantaH puraskRtAH1 anantAH // 502 // ___TIkA--pUrva pudgalAnAM saMhananAdikaM moktam sAmprataM tadeva prakArAntareNAha'eesiNaM' ityaadi| 'eesiNaM bhaMte ! paramANupoggalANaM sAhaNaNAbheyANuvAeNaM aNaMtAgaMtA poggalapariyahA samaNugaMtavvA bhavaMtIti makkhAyA?' he bhadanta ! eteSAM khalu pUrvoktAnAM paramANupudgalAnAm saMhananabhedAnupAtena-saMhananaM-saMpAtaH ekIbhavanam bhedazca viyojanam-pRthaktvam , yoranupAtaH yogaH saMhananabhedAnupA pudgalaparivartavaktavyatA'eejiNaM bhaMte ! paramANupoggalANaM' ityaadi| kArtha-isake pahile pugaloM kA saMyoga Adi kahA jA cukA hai| sI ko sUtrakAra aba prakArAntara se kaha rahe haiM-'eesiNaM bhaMte ! paramANupoggalANaM sAhaNaNAmeyANuvAeNaM aNatANatA poggalaparipaDA samuNugaMtavyA bhavatIti makkhAyA' saMhanana nAma saMghAta kA aura bheda nAma viyoga-vizleSa pRthak hone kA hai| jitane punaladravya haiM, unake sAtha paramANuoM kA jo saMyoga-ekIbhAvarUpa saMbaMdha aura viyoga -garaparipatta vAtavyatA"eesiNa' bhaite / paramANupoggalANa" yAla TIkAI-AgalA sUtramAM pudgalenA saMga AdinuM kathana karavAmAM mA0yu cha, se vAtAve anya pAre pratipAdana raiche-eesiMNa bhaMte ! paramANupogAlANa sAhaNaNA bheyANuvAeNa poggala pariyaTTA samaNugaMtavvA bhavaMtIti masAyA" sanana meTa saMghAta ana da viyoga athavA masI thavuM te jeTalAM pudgala dravya che, temanI sAthe paramANuone je saga Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre 8 tastena, sarvapudgaladravyaiH saha paramANUnAM saMyogena viyogena ceti bhAvaH / anantAnantAH - anantena guNitAH anantAH anantAnantAH eko'pi paramANuH dvyaNukAdibhiranantANukAntairdravyaiH saha saMyujyamAno'nantAn parAvartana prApnoti, pratidravyaMparivartabhAvena paramANUnAmanantatvena ca pratiparamANu parivartanAmanantatvAt, paramANupudgala parivartanAmanantAnantatvamavase yam ityabhiprAyeNAha - anantAnantAH pudgala parivartAH - pudgalaiH pudgaladravyaiH saha parivataH - paramANUnAM melanam - pudgalaparivataH samanugantavyAH-avagantavyAH bhavantIti hetoH AkhyAtAH prarUpitAH kimiti hotA rahatA hai - isI kA nAma saMhanana bhedAnupAta hai isa saMhanana aura bheda ko lekara eka bhI pulaparamANu hyaNukAdi pudgaladravya se lekara aMnatANuka dravyoM taka ke sAtha saMyukta hotA huA anaMta parAvartI ko prApta karatA hai| pudgala paramANu svayaM ananta haiM, aura ve pratyeka dravya ke sAtha milate rahate haiM aura bichuDate rahate haiM- yahI inakA parivartabhAva hai / aisA parivartabhAva pratyeka paramANu ke sAtha hotA rahatA hai| isa prakAra se pratyeka paramANu kA parivartabhAva anaMta hotA hai / isI kAraNa yahAM isa parivartabhAva ko anaMtAnaMta kahA gayA hai / anaMta ko anaMta se guNA karanA- isakA nAma anaMtAnaMta hai| yahAMpara isI bAta ko gautama ne prabhu se pUchA hai ki he bhadanta ! jaba jaba pudgaladravyoM ke sAtha paramANuoM ke milane Adi rUpaye anaMtAnaMta pulaparivarta hote rahate haiM aisA jAnane 'sanana ekI bhAvarUpa sa`dha ane vicAga thatA rahe che, tenuM ja nAma bhedAnupAta' che A sahanana ane lekanI apekSAe vicAra karavAmAM Ave te eka pudgalaparamANu paNa e aNuvALAthI laIne anaMta paryaMtanA aNuAvALAM dravyeAnI sAthe saMyukata thavA rUpa anaMta parAvatto' prApta karatu rahe che. pudgalaparamANu pAte ja anaMta che, ane temA pratyeka dravyanI sAthe maLatAM rahe che, ane te dracaiAmAMthI alaga thatAM rahe che, eja temane parivata bhAva che. pratyeka paramANunI sAthe evA parivatabhAva thatA rahe che. A rIte pratyeka paramANunA parivata'bhALa anata hAya che. eja kAraNe te parivata bhAvane ahI anatAnata kahevAmAM Avye che. anaMtanA anatagaNAM karavAthI anaMtAna ta Ave che. aDI' eja vAtane anulakSIne gautama svAmIe mahAvIra prabhune eve! prazna pUchyA che ke..hai bhagavan ! pudgaladravyeAnI sAthe paramANuonA saMcAga Adi rUpa je ana'tAna'ta puddagalaparivata' thatAM rahe che, te zuM jANuvA lAyaka hovAne kAraNe temanuM ahIM pratipAna karavAmAM AvyuM che? Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ f } prameyavadrikA TokAza0 120 4 sU0 2 saMhananamedena pudgala parivartanani 99 praznaH, bhagavAnAha - 'haMtA, goyamA ! eesi NaM paramANupoggalANaM sAhaNaNA jAtra makkhAyA' he gautama! hanta, satyam, eteSAM khalu pUrvoktAnAM paramANupudgalAnAM saMhananaM yAvat bhedAnupAtena - saMyogaviyogena anantAnantA: pudgalaparivaH samanugantavyAH bhavantIti kRtvA AkhyAtAH - prarUpitA, atha pudgalaparAvartasyaiva medAn gautamaH pRcchati' karaviNaM bhaMte!. poggalapariyaDe paNNatte ?' he bhadanta ! katividhaH khalu pudgalaparivartaH prajJaptaH ? bhagavAnAha - ' goyasA ! sattavihA poragala pariyaTTA paNNattA' he gautama! saptavidhAH khalu pudgalaparivartA: prajJaptAH, taM jahA orAliyapoggalapariyahe, veucciyapoggalapariyahe, teyApoggalapariyahe, kammA poggalapariyaDe, maNapoggalapariyaDe, vaipoggalapariyaTTe, bhANApANupogalapariyaTTe' tadyathA audArikapudgalaparivartaH 1, baikriyapudgalapari yogya hai, to kyA isIliye ye kahe gaye haiM ? isake uttara meM prabhu kahate hai - 'haMtA, goyamA ! eesi NaM paramANupoggalANaM sAhaNaNA jAva makkhayA' hAM, gautama ! ina pUrvokta paramANupudgaloM ke saMyoga viyogarUpa saMhanana bhedAnupAta se jAyamAna anaMtAnaMta pudgalaparAvarta hote haiM- aisA hai - aura isI kAraNa se ye kahe gaye haiM / aba gautama prabhu se isa pudgalaparAvarta ke bhedoM ko pUchate haiM- "kahaviNaM bhaMte ! poggalapariyaTTe paNNatte" he bhadanta / pudgalaparAvarta kitane prakAra kA kahA gayA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - 'goghamA ! ' he gautama! 'saptavihA poggalapariyaTTA paNNattA' pudgalaparAvarta sAta prakAra ke kahe gaye haiM / 'taM jahA' jo isa prakAra se haiM 'orAliyapoggala pariyahe' audArika pulaparivarta "ve ubviyapoggala pariyaDhe" vaikriyapuGgalaparAvarta, " mahAvIra * alunA uttara- " haMtA, goyamA ! eesiMNa paramANupoggalANa' sAhaNaNA jAva makkhAyA " DA gautama! ma pUrvokta paramANu yugalAnA saceAnicegarUpa saMhananabhedAnupAtathI jAyamAna (nita) anatAna ta pudga laparAvata thatA rahe che, A viSaya jANavA jevA che. kAraNe ja ahI tenI prarUpaNA karavAmAM AvI che. te gautabha svAbhInA azna- " kaiviheNa bhaMte! poggalapariyaDe paNNatte " bhagavAn ! pu.laparAvatanA keTalA prakAro kahyA che bhaDAvIra alune| uttara- " goyamA !" he gautama! " santavidhA pogalapariyaTTA, paNNattA " yugasaparAvartanA sAMta aThArau udyA che. " taMjahA ?" te ahArI nIce prabhASe he " orAliya nogAlapariyaTTe " sohAriyugaparAvarta, veDanthiyapoggala pariyaTTe "vaiDiyayudgaparAvarta, " teyApoggalapariyaDe " taisa 66 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 bhagavatIsUtre varta:2, taijasapudgalaparivartaH3, kArmaNapudgalaparivartaH4, manApudgaLaparivartaH5, vApudgalaparivartaH6, AnamANapudgalaparivartaH7, tatra audArikazarIre vartamAnena jIvena yadaudArikazarIramAyogyadravyANAmaudArikazarIratayA sAkalyena grahaNam sa audArikapudgalaparivartaH kathyate / evameva vaikriyapudgalaparivartAH api abseyaaH| gautamaH pRcchati-'neraiyANaM bhaMte ! kaivihe poggalapariyaTTe paNNatte' he bhadanta ! nairayikANAM khalu jIvAnAM katividhaH pudgalaparivartaH prAptaH? bhagavAnAha'goyamA ! sattavihe poggalapariyaTTe paNatte' he gautama ! nairayikajIvAnAmanAdau saMsAre paribhramatAM saptavidhaH pudgalaparivartaH prajJaptaH 'taMjahA-orAliyapoggalaM. 'teyApoggalapariyaTTe' laijasapudgalaparivarta 'kammA poggalapariya?' kArmaNapugadlaparivarta, 'maNapoggalapariyaTTe' manaH pugadalaparivarta 'vaipoggapariyaha pacApugadala parivarta aura 'ANApANupoggalapariyaTTe' AnaprANapugadalaparivarta, audArika zarIra meM vartamAna jIva ke dvArA jo audArika zarIra ke yogya dravyoM kA audArika zarIra rUpa se sampUrNarUpa meM grahaNa kiyA jAtA hai isakA nAma audArika pugadalaparivarta hai isI prakAra se vaikriyapugadala parivataM yAvat AnANapudgala parivarta taka jAnanA cAhiye / ____ aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'nerayANaM bhaMte ! kahavihe poggala. pariya? paNNatte' he bhadanta | nairayikoM ke kitane prakAra kA pudgala parivarta kahA gayA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama ! anAdikAla se saMsAra meM paribhramaNa karanevAle naiyarika jIvoM ko 'sattavihe poggalapariya? paNNatte' sAta prakAra ko pugadalaparivarta pulapati "kammapoggalapayariyaTTe" madhumaparApata, "maNapoggapariya?" bhanAgasaparivata, "vaipoggalapariya?" paya pugataparivata , ma " ANA. pANupoggalapariya?" mAnAya , pusaparivata mohAri4 zarIramA rakhelA 71 dvArA je dArika zarIrane egya dravyane odArika zarIrarUpe saMpUrNarUpe grahaNa karavAmAM Ave che, tenuM nAma dArika pudgalaparivarte che. eja pramANe vekiyapudgala parivartana Adi viSe paNa samajavuM. gautama svAbhAnA prazna-"neraiyANa bhaMte! kaivihe poggalapariya? paNNatte?" he bhagavana ! nArakamAM keTalA prakAranA pudagala5rivartane sadubhAva hoya che? maDAvIra prabhunA uttara-"goyamA!" gautama ! sAthI sasA2mA paribhaY 42naa| nAmA " sattavihe pogagalapariyaTTe paNNatte" sAta mAnA garaparivata nA samAva ho cha. " taMjA" te sAta paare| Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 4 sU0 2 saMhananabhedena pulaparivartanani. 101 pariyaTTe, veubviyapoggalapariyaTTe, teyApoggalapariyaTTe, kammApoggalapariyaTTe, maNapoggalapariyaTTe, vaipoggalapariyahe, ANApANupoggalapariyaDe' tadyathA - audArikapud gala parivartaH, vaikriyapud galaparivartaH, tejasa pud galaparivataH kArmaNapudgalaparivartaH, manaHpudgalaparivartaH vacaH pudgalaparivartaH, AnamANa pudgala parivartaH zvAsocchavAsa pudgala parivartaH ityarthaH, 'evaM jAva vaimANiyANaM evaM pUrvoktanairayika jIvapudgala parivartarItyA yAvat-vaimAnikAnAM vaimAnika devaparyantAnAM pudgala parivarttI vAcyaH, gautamaH pRcchati - ' egamegassa NaM bhaMte / neraiyassa kevaiyA orAliyapoggalapariyaTTA aIyA ?' he bhadanta ! ekaikasya khala nairayikasya kiyantaH audArikapud gala parivartAH atItAH - vyatikrAntAH ? bhagavAnAha - 'anaMtA' he gautama! kahA gayA hai / 'taM jahA' jo isa prakAra se haiM - 'orAliyapogalaparire, draupolapariyaDe teyo poggalapariyahe, kammA poggalaparipaTTe, maNapoggala pariyahe' vaipoggalapariyaDe, ANApANupogAlapariyaTTe,' audArikapudgala parivarta, vaikriyapudgalaparivarta taijasa pudgalaparivarta kArmaNapula parivarta, manaHpudgalaparivarta vacaHpudgala parivarta aura AnaprANa pudgala parivarta, AnaprANapudgala parivarta kA nAma zvAsocchavosa pulaparivarta bhI hai ' evaM jIva vaimANiyANaM', jisa prakAra se naiyarika jIvoM ke pudgala parivarta kahA gayA hai usI prakAra se yAvat vaimAnikadeva panta ke pudgalaparivartaka kahanA cAhiye / aba gautama prabhu se pUchate haiM 'ega megassa NaM bhaMte! neraiyamsa kevaiyA orAliyapoggala pariyahA aIyA' he bhadanta ! eka eka nairika ko kitane audArikapudagala parivarta ho cuke haiM ? arthAt eka eka nairikane kitane nIce pramAai che-"orA liyapogagalapariyaTTe, veDavviyapoggala pariyaTTe, teyApoggala pari thaTTe, kammApoggalapArayaTTe, maNapoggalapariyaTTe, vaipoggalapariyaTTe ANApANupoggalapariyaTTe " (1) mohAribhyudgalaparivarta, (2) vaiDiyayugA parivarta, (3) tai. sayugasa parivarta', (4) abh yuyugaparivarta, (5) manaHyugasaparivarta, (6) vacanapudgalaparivata, ane (7) AnaprANapudgalaparivarta AnaprANapudgalaparivartanuM khIjuM nAma zvAseAzrvAsa pudgalaparivata paNa che. vamAnika deva patanA jIveAnA pudgalapavita viSe nArakAnA pudgalapiravatanA jevu' ja thana samajavuM, " gautama svAbhInA prazna - " egamegassa NaM bhaMte ! neraiyassa kevaiyA orA liyapogrAlapariyaTTA " he laganan ! thoDa yeU nArakanA keTalA audArika pudgalaparivata thaI cukayA che? eTale ke eka eka nArake keTalA audArika pudgalaparivata karyo che ? Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 02 bhagavatI sUtre ekasya nairathikasya anantAH audArikapudgala parivartaH atIvAH atItakAlasya anAditvAt, jIvasya cAnAditvAt, aparAparapudgalagrahaNasvarUpatvAcca / gautamaH pRcchati - ' kevaiyA purekkhaDA?' he bhadanta ! ekaikasya nairavikasya kiyantaH audArikapudgala parivartaH puraskRtAH - bhaviSyatkAlamAvinaH iti praznaH bhagavAnAha - 'kassA asthi, phassai natthi ' he gautama / kasyacit nairayikasya audArikapudaga parivartI bhaviSyatkAlamAtra nAsti, narakAditaH unRtya yo mAnupatvaM prApya siddhiM yAsyati, yazca saMkhyeyairasaMkhyeyeva bhavaiH siddhi yAsyati, tasyApi audArikapugala parivarta kiye haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'atA, he gautama! eka 2 nairayika ke ananta audArika pugala pari ho cuke haiN| kyoMki atItakAla anAdi hai, aura jIva bhI anAdi hai tathA jIva kI saMsAradazA meM aparApara pudgala grahaNa karane kI svarU* patA hai / aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM 'kevaDyApure kkhaDA' he bhadanta ! eka eka nAraka ke bhaviSyatkAla bhAvI kitane audArika pudgala parivarta haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'kassai asthi' kassaha nasthi' he gautama! dUrabhavika hone se aura abhavya hone se kisI nArakajIva ko bhaviSyakAlabhAvI audArika parivarta hai aura kisI nArakajIva ko bhavi surare bhAvI audArikapudgalaparivarta nahIM hai kyoMki jo jIva narakAdi se nikala karake manuSya bhava lekara siddhi prApta karegA usako yA saMkhyAna, asaMkhyAta bhavoM ke bAda jo siddhi prApta karegA usake bhI mahAvIra alun| uttara- " anaMtA " he gautama! zeDa zeDa nArambhAM atata pudgalaparivata thaI cukayA che, kAraNa ke atItakALa anAdi che, ane jIva paNa anAdi che tathA jIvanI sa'sa radazAmAM aparApara pudgala gratuNu kuravAnI svayatA (sa'lavitatA ) che. gautama svAbhInA prazna - kevaiyA purekkhaDA ?" he bhagavan ! ye nArakanA bhaviSyakALabhAvI keTalA audArika pudgalaparivata kahyA che ? mahAvIra prabhunA uttara- - 'karasai asthi, kassai natthi " he gautama ! phUlavika ane abhavya hAvAne kAraNe kAi nAraka jIvamAM bhaviSyakALabhAvI audArika pudgalaparivata nA sadbhAva hAya che, ane kAi nAraka jIvamAM bhavi SyakALabhAvI audyArika pudgalaparivatanA sadbhAva hAtA nathI, kAraNa ke je jIva narakAdrimAMthI nIkaLIne manuSya bhavamAM utpanna thaine siddhi prApta karaze temanAmAM tathA sakhyAta athavA asakhyAta bhavA karIne siddhi prApta karaze. Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 4 sU0 2 saMhananabhedena pudgalaparivartanani. 103 pudgalaparivartI bhAvInAsti, tasya anantakAlapuraNIyatvAt , atrApi-'jassasthi jahaNNeNaM eko bA, do vA, tinni vA, ukoseNaM saMkhejjA vA, asaMkhejjA vA, aNaMtA vA' yasya nairayikasya audArika pudgalaparivartI bhAvI asti, tasya jaghanyena eko vA, dvau vA, trayo vA mAvino bhavanti, utkRSTena tu saMkhyeyA vA, asaMkhyeyA vA, anantA vA audArikapudgalaparivartAH bhAvino bhavanti / gautamaH pRcchati-'egamegassa gaM bhaMte ! asurakumArassa kevaiyA orAliyapoggalapariyaTTA aIyA?' he bhadanta ! ekaikasya khallu asurakumArasya kiyantaH audArikapudgalaparivartAH anItAH ? vyatikrAntAH ? bhagaganAha-evaM cetra evaM jAva vemANiyassa' he gautama ! evameva-pUrvoktanairayikavadeva ekaikasya asurakumArasya anantAH audA bhAvI audArikapudgalaparivarta nahIM hai kyoMki yaha audArika pudgala parivarta ananta kAla meM pUraNIya hotA hai| 'jassasthi jahaNNeNaM eko vA, dovA, tInnivA, ukkoseNaM saMkhejjAvA, asaMkhejjAvA' aNatA vA' jisa nairayika jIva ko audArikapudgalaparivarta hai, usako vaha jaghanya rUpa meM eka hogA, athavA do hogeM, yA tIna hogeM, utkRSTa rUpa meM saMkhyAta yA asaMkhyAta yA anaMta hogeM / apa gautama prabhu se aisA pUchate haiM-egame. gassa NaM bhaMte ! aprakumArassa kevaDyA oraliyapoggalapariyahA aIyA' he bhadanta ! eka 2 asurakumAra ko bhUtakAla meM audArika pudgala parivarta kitane ho cuke haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'evaM ceva evaM jAva vemANiyassa', he gautama ! isa viSaya meM jaisA kathana eka naiyarika jIvake viSaya meM kiyA gayA hai, vaisA hI kathana yahAM para bhI jAnanA cAhiye temanAmAM paNa audArika pula parivartane sadbhAva hete nathI kAraNa ke A mori saparivata manatama 52NIya DAya che. "jassatthi jahaNNeNaeko vA, do vA, timi vA, ukoseNa saMkhejjA vA, asaMgvejjA vA, aNaMtAvA" je nAraka jIvamAM bhAvI dArika pula parivartane sadUbhAva hoya che, temane te ochAmAM ochA eka athavA be athavA traNa thaze ane vadhAremAM vadhAre saMkhyAta, asaMkhyAta athavA anaMta thaze. gautama svaabhaan| prazna- egamegassa gaM bhaMte ! asurakumArassa kevaiyA orAliyapogagalapariyaTTA aIyA 1" bhagavan ! me se asurabhAranA keTalA pulaparivarta thaI cukayA che? mahAvIra prabhunA uttara-" evaM ceva evaM jAva vaimANiyassa" gautama ! A viSayane anulakSIne eka nAraka jIvanA viSayamAM jevuM kathana karavAmAM AvyuM che, evuM ja kathana ahI paNa samajavuM. eTale ke eka eka asu Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 bhagavatIsUtre rikapudgalaparivartAH atItAH, evaM pUrvoktaikaikanairayikavadeva yAvat-ekaikasya vaimAnikasya vaimAnikaparyantasya anantAH audArikapudgalaparivartAH atItA, bhAvI audArikapudgalaparivartaratu nairayikavadeva kasyApi bhavanapatyAdi vaimAnikAntasya asti, kasyApi nAsti, yasyApi asti, tasyApi jaghanyena eko vA, dvau vA, prayo vA bhAvinaH santi, utkRSTena tu saMkhyeyA vA, asaMkhyeyA vA, anantA vA bhAvinaH santIti bhAvaH, gautamaH pRcchati-' egamegassa NaM bhaMte ! neraiyassa keva. iyA veubdhiyapoggalapariyaTTA aIyA ?' he bhadanta ! ekaikasya khalu nairayikasya arthAt eka eka asurakumAra ke bhUtakAla meM audArika pudgalaparivarta ananta ho cuke hai, isI prakAra se yAvat-eka eka vaimAnika paryanta-deva. ke atIta audArika pudgalaparivarta ananta ho cuke haiM, tathA bhAvI audA. rika pudgalaparivarta naiparika kI taraha se hI kisI bhavanapati se lekara vaimAnikAnta-deva ko hotA bhI hai aura kIsI ko nahIM bhI hotA hai / jisako yaha bhAvI audArika pudgala parivarta hai usako vaha jaghanya se eka, do, aura tIna taka hotA hai aura uskRSTa se saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta rUpa se hotA hai| ___aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUNte haiM-'egameegassaNa bhaMte / neraiyassa kevaDyA veciyapoggalapariyahA aImA' he bhadanta ! eka eka rakumAranA bhUtakAlIna audArika pulaparivata anaMta thaI cukyA che. eja pramANe eka eka vimAnika paryantanA devanA paNa bhUtakAlIna odArika padvalaparivarta anata thaI cukyA che. bhAvI audyArika pudgalapavita viSe paNa nArakenA bhAvI audArika pula parivartana jevuM ja kathana samajavuM eTale ke keI bhavanapatimAM bhAvI audyArika pula parivartane sadbhAva hetuM nathI ane keImAM bhAvI dArika bhAvI yugala parivartano sadUbhAva hoya che. vaimAnika de paryAnA cha viSe paNa A prakAranuM ja kathana grahaNa karavuM joIe, je jIvamAM bhAvI audArika pudgala parivartane sadubhAva hoya che, te jIvamAM ochAmAM eAchA eka, be athavA traNane ane vadhAremAM vadhAre saMkhyAta, asaMkhyAta athavA anaMta bhAvI audArika pudgala parivartane sadUbhAva haze, ema samajavuM. gautama svAbhAnA prazna-" egamegassa NaM bhaMte ! neradayassa kevaiyA veubdhiya poggalapariyaTTA aIyA ?" u mApana ! ma menA24 bhUtAmA TA vekiya pula parivarta karyA che? Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 120 4 sU0 2 saMhananamedena pulaparivartanani. 105 * kiyanto vaikriyapudgala parivartAH atItAH ? bhagavAnAha - 'anaMtA, evaM jaheva orAliyapoggala pariyahA taheva veucciyapoggaLapariyaTTA vi bhANiyaccA' he gautama ! ekaikasya nairayikasya anantAH vaikriyapudgalaparivaH atItAH, evaM-' pUrvoktarItyA yathaiva audArikapudgala parivartA pratipAditA stathaiva vaikriyapudagala paricarcA api bhaNitavyAH pratipattavyAH, ' evaM jAva vaimANiyassa, evaM jAva ANApANupoggala pariyaTTA, ee egattiyA satta daMDagA bhavaMti evaM pUrvoktarItyA yAvada - vaimAnikasya vaimAnikaparyantasya ekaikasya vaikriyapulaparivartaH anantAH atItAH, bhAvinastu jaghanyena eko vA, dvau vA, zrayo vA, utkRSTena saMkhyeyA vA, asaMkhyeyA vA, anantA vA bhavanti, evaM - pUrvoktaudArikavai kriyapudgala parivartatra deva, yAvat - taijasapudgala parivartaH, kArmaNapudgalapariMore ko bhUtakAla meM vaikriyapudgala parivarta kitane ho cuke haiM ? isa uttara meM prabhu kahate haiM-'anaMtA, evaM jaheba orAliyapoggala pariyaTTA taheva daeporagapariyahA vi bhANiyaccA' he gautama! eka eka nairacika ko bhUtakAla meM vaikriyapudgala parivarta ananta ho cuke hai, isa prakAra pUrvoktarIti ke dvArA jisa prakAra se audArika- pudgalaparivarta kahe jAcuke haiM, usI prakAra se vaikriyapudala parivarta bhI kahanA cAhiye, 'evaM jAva vemANiyassa evaM jAva ANApANupoggalapariyahA ee egattiyA sattadaMDagA bhavaMti' isa prakAra pUrvoktarIti ke anusAra yAvat vaimAnika paryanta eka eka ke bhUtakAlika vaikiSapudgalaparivarta ananta ho cuke haiM, tathA bhAvI vaikriyapugala parivarta jaghanya se eka, do yA tIna hoMge, aura utkRSTa se ve saMkhyAta, asaMkhyAta yA anaMta hoMge isa prakAra pUrvokta audArika vaikriya pudgala parivarta ke jaise hI yAvat-atAta taijasapud gala parivarta evaM bhaDAvIra alune| uttara- " aNatA, evaM jaddeva orAliyapoggalapariyaTTA tadeva ubviyapoggala pariyaTTA vi bhANiyantrA " he gautama! ! ! nAra bhUtakALamAM anaMta vaikriyapunlRgalavita karI cukayA che. pahelAM audyArika pudgalaparivartanA viSayamAM jevu. kathana karavAmAM AvyuM che, evu' ja kathana maDI' vaiDiyayuGgasaparivarta viSe yA zratha urakhAtuM che. " evaM jAva bemANiyassa eva jAva ANApANu poggalapariyaTTA, ee egattiyA satta daMDagA bhavaMti " A pUrvokta rIta anusAra vaimAnika pantanA eka jIvanA bhUtakAlika vaiddhicapudgalaparivata ana ta thaI cukayA che, tathA bhAvI vaikriyapuddagalaparivata janya (ochAmAMochA) eka, e athavA traNa thaze ane vadhAremAM vadhAre sakhyAta, asakhyAta athavA anaMta thaze-pUrNAMkata audArika ane vaikriyapu bha0 14 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 bhagavatI vartAH, manApudgaparivartAH, vacaHpudgalaparivataH, AnaprANapudganTaparivartAH api ekakasya narayikAdevaimAnikaparyantasya anantAH atItAH, bhAvinastu jaghanyena eko vA, hrauM vA, trayo vA, utkRpTena saMkhyeyA vA, asaMkhyeyA cA, anantA vA bhavanti / evaM ca ete pUrvoktAH ekatvibA:-ekaikanairayikAdyAzrayAH saptadaNDakAH baudA. rikAdi saptavidhapudgalaviSayatvAva, ete saptadaNDakAzcaturviMzatidaNDakeSu pratyekaM bhavanti iti bhAvaH / atha bahuvacanamAzritya gautamaH pRcchati-' neraiyANaM bhaMte ! kevaiyA orAliyapoggalapariyaTTA aIyA?' he bhadanta ! nairayikANAM kiyantaH audArikapudgalaparivartAH atItAH? bhaganAnAha-' goyamA! aNaMtA,' he kArmaNapugadalaparivarta, manaH pudgalaparivarta, vacaH pudgalaparivarta aura AnaprANa pudgalaparivarta bhI eka eka nairathikAdi se lekara vaimAnika devataka ananta ho cuke haiM, tathA bhAvI jo ye parivata haiM ve jaghanya se eka, athavA do, yA tIna hoMge aura utkRSTa se saMkhyAta, yA asaMkhyAta yA ananta hoNge| isaprakAra ye vokta lAtadaNDaka eka eka narathika Adi ke Azraya se hue haiM tathA audArika Adi sAtaprakAra ke pudgaloM ko viSaya karate haiM, aura caubIsa daNDakoM meM se pratyeka nairathikAdi ko hote haiN| ____ aba gautama svAmI bahuvacana ko Azrita karake aisA pUchate haiM'nerajhyANa bhate / kevaiyA orAliyapoggalapariyA' he bhadanta / nairayika jIvoM ko bhUta kAla meM audArikapudgalaparivarta kitane ho cuke haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM- 'goyamA' he gautama ! 'aNaMtA' narayika jIvoM ko bhUta laparivatanI jema ja bhUtakAlIna taijasaputalaparivarta, kAmaNapula parivarta, manapula parivarta, vacapula parivarta ane AnaprANapula parivarta paNa eka eka nArakathI laIne vaimAnika paryantanA jIva dvArA anaMta thaI cukyA che, tathA AnaprANapadvavaparivarta paryantanA je sAte bhAvI parivarte che, te jaghanyanI apekSAe vicAra karavAmAM Ave to eka, be, athavA traNa thaze ane ulTanI apekSAe vicAravAmAM Ave te saMkhyAta asaMkhyAta athavA anaMta thaze A rIte pUrveta nAraka Adi vaimAnika paryantanA 24 daMDakanA vene viSe sAta prakAranA pudgalaparivartane anulakSIne sAta-sAta praznottaro samajavA joIe A prakAre eka eka nArakAdi viSe sAta daMDaka samajavAnA che. have gautama svAmI bahuvacanane AdhAra laIne mahAvIra prabhune e prazna pUche che -" neraiyANa bhaMte ! kevaiyA orAliyapoggalapariyaTTA 1 // 3 bhagavan! nAraka jInA bhUtakAlika audArika pula parivarta keTalA thaI cukyA Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 4 sU02 saMhananabhedena pudgalaparivartanani, 107 gautama ! nairayikANAM anantAH audArikapudgalaparivartA: aniitaaH| gautamaH pRcchati'kevaiyA puDekkhaDA ?' nAyikANAM kiyantaH audArikapudgalaparivartAH puraskRtAH bhaviSyantaH santi ? bhagavAnAha-'aNaMtA, evaM jAva vemANiyANaM' he gautama ! nairayikANAm anantAH audArikapudgalaparivartAH bhAvinaH santi, evaMpUrvoktarItyA, yAvat vaimAnikAnAm anantAH audArikapudgalaparivartAH bhAvinaH santi / 'evaM veuviyapogAlapariyaTTA vi, evaM jAva ANApANu poggalapariyaTTA vemANiyANaM' evN-puuroktriityaa nairayikAdInAm caikriyapugalaparivatAH apianantAH atItA evaM pUrvoktarItyA, yAvat nairasikAdi vaimAnikAntAnAmiti bhASaH, 'evaM ee pohattiyA satta cauvvIsatidaMDagA' evaM rItyA, ete pUrvoktAH pRthakatvikAH bahuvacanaviSayamAH saptadaNDakAzcaturviMzatidaNDakAH bhavanti ete kAla meM audArikapudgalaparivarta anaMta ho cuke haiN| aba punaH gautama prabhu se aisA pUchate haiM-he madanta ! nairayika jIvoM ko bhAvI audArika punalaparivata kitane hote haiM ? isake utsara meM prabhu kahate haiM-'aNaMtA' he gautama ! narayika jIvoM ko bhAvI audArikapudgalaparivarta anaMta hote haiN| isI prakAra se pUrvoktarIti ke anusAra yAvat-vaimAnikoM ke bhAvI audArikapudgalaparivarta anaMta hote haiM / ' evaM ve ubdhiyapoggalapariyaTTA vi, evaM jAva ANApANupoggalapariyaTA vemANiyANaM' isI pUrvottarIti ke anusAra nairayika se lekara vaimAnika devoM ko bhUnna kAla meM vaikriyapudgalaparivarta bhI anaMta hote haiM / ' evaM ee pohastiyA satta carabIsaidaMDagA' cha ? uttara-"goyamA !" 3 gautama ! " aNaMtA" // 24 7vA sUtabhA anaMta dArikayulaparivarta karyA che. gautama svAmIne prazna-"he bhagavan ! nAraka jInA bhAvI dArikapugaa pariva mean tharI 1 ta2-" aNaMtA" gItama! nA24 ch| bhaviSyamAM anata dArika padvala parivartana karaze vaimAnika paryantanA jInA bhUta ane bhAvI audArika pula parivartanA viSayamAM paNa nArakenA bhUta ane bhAvI audyArika pudgalaparivartana jevuM ja kathana grahaNa karavuM joIe. "evaM veThaviyapogAlapariyaTTI vi, evaM jAva ANApANupoggalapariyaTTA vaimANiyANa " merI prabhArI nA2zrIna vaimAni yantana vAnA bhUtakAlIna ane bhaviSyakAlIna vekiyapudgala parivarte paNa anaMta ja samajavA eja pramANe temanA ANaprANapula parivarta patanA 'parivarte paNa anaMta samA . " evaM ee pohaciyA saca carantrIsaiDagA" mA sare nAvAyI Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - -- bhagavatIsUtre saptadaNDakAzcaturviMzatidaNDa keSu pratyekaM bhavantIti bhaavH| tatra ekatvapRthaktvadaNDakAnAM cAyaM vizeSa:-ekatvadaNDa keSu bhAvipudgalaparAvartAH kasyacinna santyapi, bahutvadaNDakeSu tu bhAvipudgalaparAvartAH santyeva, tatra samuccayanIyA zrayaNAt, iti bhAvaH, gautamaH pRcchati-'egamegassa NaM maMte / nerajhyassa neraiyatte kevaiyA orAliyapoggalapariyaTTA aIyA ? ' he bhadanta ! ekaikasya khalu narayikasya nairayikatve-nArakAvasthAyAm kiyanta audArikapudgalaparivartAH atItA: ? bhagavAnAha-' natthi eko vi' he gautama ! ekaikasya nairayikasya nairayikAvasthAyAm audArikapudgalaparivartaH eko'pi atIto nAsti, nArakAvasthAyAM vartamAnasya isa prakAra se ye bahuvacana viSayaka sAta daNDaka cauvIsa daNDakoM meMpratyeka ko hote haiM ina ekatva aura pRthaktva-daNDakoM meM yaha vizeSatA hai ki-ekatva danDakoM meM bhAvI pudgalaparAvarta kisI jIva ko nahIM bhI hote haiM tavaki bahutva daNDakoM meM bhAvI pudgalarUpaparAvarta avazya hI hote haiM kyoMki vahAM samuccaya rUpa se jIvoM kA AzrayaNa huA hai| aba gautama svAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'egamaegassaNaM bhaMte !nerahayassa neraitte kevaiyA orAliyapoggalapariyaTTA aIA'he bhadanta! eka eka nairayika ko nArakAvasthA meM bhUta kAlIka audArikapudgalaparivartakitane hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'nathi eko vi' eka eka nairayika ko nairayika avasthA meM bhUta kAlika audArika pudgalaparivarta eka bhI nahIM hotA hai-kyoM ki nArakAvasthA meM vartamAna jIva ko-nairayika jIva kolaIne vaimAnike paryantanA 24 daMDakanA jIvamAMnA pratyeka daMDakanA jI viSe bahuvacana viSayaka sAta sAta AlApake thAya che A ekatva ane bahuva daMDakAmAM eTale ja taphAvata che ke-"ekatva daDakamAM keI jIvanA bhAvI pakala parivartane abhAva batAvavAmAM AvyuM che paraMtu bahatva daMDakamAM te saghaLA jIvamAM bhAvI pudgalaparAvartane sadUbhAva avazya hoya ja che, ema kahevAmAM AvyuM che, kAraNa ke tyAM samuccaya rUpe jIvanI vAta karavAmAM AvI che." ___ gautama pAbhIsA prazna-" egamegassa bhaMte ! neraiyassa neraitte kevaDyA orAliyapoggalapariyaTTA aIyA ?" maganan / 4 me nA nA. vasthAmAM bhUtakAlIna audArika pudagalaparivarta keTalA thAya che mahAvIra prabhunA uttara-" natthi. eko vi" me me nA242 nA24. vasthAmAM bhUtakAlIna audArika-pulaparivarta eka paNa saMbhavI zakatuM nathI, kAraNa ke nAraka avasthAmAM rahelA jIvamAM (nAraka jIvamAM) lene grahaNa karavAne ja abhAva rahe che " dArika paddha Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 304 sU02 saMhananamedena pudgalaparivartanani. 109 nairayikajIvasya audArikapudgalagrahaNAbhAvAt / gautamaH pRcchati- kevaiyA purekkhaDA?' he bhadanta ! ekaikasya nairayikatve vartamAnasya kiyantaH audArika pudgalaparivAH puraskRtAH bhaviSyantaH santi ? bhagavAnAha-'nathi eko vi' he gautama ! nairayikatve vartamAnasya nairayikasya bhAvI audArikapudgalaparivarsa: eko'pi nAsti, nairayikatve audArikapudgalagrahaNasyaivAmAvena tatparivartasyApi bhAvitvAsaMbhavAt / gautamaH pRcchati-'egamegassa NaM bhaMte ! neraiyarasa asurakumArate keyA orAliyapoggalapariyaTTA aIyA?' he bhadanta ! ekaikasya khalu nairayikasya vartamAnakAlikanairayikabhavayogyasya jIvasya asurakumAratve cAtItAnAgataaudArikapudgaloM ke grahaNa karane kA abhAva rahatA hai| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM- kevayA purekkhaDA' he bhadanta ! eka eka nairayika kI jo nairathika avasthA meM vartamAna hai bhAvI audArikapudgalaparivarta kitane hote haiM ? ilake uttara meM prabhu kahate haiM-'nathiekovi' he gautama' nairayika avasthA meM vartamAna nairayika ko bhAvI audArika pudgala parivarta eka bhI nahIM hotA hai-kyoM ki nairayika avasthA meM vartamAna nAraka jIva ko audArika pudgaloM ke grahaNa karane kA hI jaba abhAva hai taba usake parivarta meM mAvitva kA sadbhAva kaise ho sakatA hai ? arthAt nahIM ho sakatA hai| aba gautamaprasuse aisA pUchate haiM-"egalegaslaNaM bhaMte! nerahassa asurakumAratte kevalyA oroliyapoggalapariyaTTA aIyA" he bhadanta ! eka eka nairayika ko vartamAna kAlika nairayikabhava ke yogya jIva ko-atIta anAgatakAla saMbaMdhI asurakumArAvasthA meM atItakA. gautama svAbhAnA prazna-" kevaiyA purekkhaDA ?" bhagavan! nA24 avasthAmAM rahelA evA eka eka nArakanA bhAvI dArika pudgalaparivarta keTalA kahyA che ___ mahAvIra prabhunA uttara-"nasthi eko vi" gItabha ! nA24 avasthAmA rahelA eka eka nAraka jIvamAM bhAvI audArika pudgalaparivarta eka paNa saMbhavI zakatA nathI kAraNa ke e jIva audArika pudgale ja grahaNa karatA nathI tethI audArika pudgalene grahaNa karavAne ja jyAM abhAva hoya tyAM bhaviSyamAM temanA parivartanI vAta ja kevI rIte saMbhavI zake ! eTale ke bhAvI dArika pula parivartane tyAM abhAva ja rahe che. / gautama svAbhAnA prazna-" egamegassa Na bhaMte ! neraiyassa asurakumAratte kevaiyA orAliyapoggalapariyaTTA ? " magan / me me nA24ne ta bhAna kAlika nArakabhavane cagya jIvane-atItaanAgata kALasaMbaMdhI asurakumArAva Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre kA sambandhIni niyantaH audArikapudgalaparivartAH atItAH ? bhiyantaca bhAvinaH?. bhagavAnAha-'evaM ceSa, evaM jAva thaNiyakumArate jahA asurakumArate' he gautama / evamena-pUrvoktanairayikA nairayikatvavadeva, ekaikasya nairayikabhavayogyasya nairayikasya asurakumAratve'pi anItAnAgatakAlasambandhIni eko'pi audArikapudgalaparivartaH atIto nAsti uktayukteH, evameva eko'pi audArikapudgalaparivatoM bhAvInAsti, yuktaruktatvAt , evaM-pUrvoktarItyA yAvat-ekaikasya nairayikasya vartamAnakAlikasya stanitakumAratve atotAnAganakAlasambandhIni yathA amurakumAravaM naiko'pi audArikapudgalaparivartaH bhItaH, bhAvI vA pratipAditastathaiva naiko'pi audArikapudgalaparivata: anItA, bhAvI vA bhavati itibhAvaH / gautamaH pRcchati'egamegalsa NaM bhaMte ! neraiyassa puDhavikAiyatte kevaiyA orAliyapoggalapariyA lika kitane audArika pudgandhaparivarta hote hai ? tathA kinane bhAvI audArika parivata hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM 'evaMceva, evaM jAvaNiya kumAratte, jahA asurakumAratte' he gautama nairayika bhavayogya eka eka nairayika ko anIta anAgata kAla saMbaMdhI asurakumArAvasthA meM bhUta kAlika aura bhAvikAlika eka lI audArikapudgalaparivarta nahIM haiN| kyoMki isa viSaya meM nairayika sUtra meM abhI yukti kahI jA cukI hai| isI prakAra se vartamAnakAlika eka eka nairapika ko atIta anAgatakAla saMbaMdhI stanitakumArAvasthA meM asurakumArAvasthA ke jaise bhUtakAlika eka bhI audArika pudgalaparivarta tathA bhAvikAlika eka bhI audArika parivarta nahIM hotA hai| aba gautama prabhuse aisA pUchate haiM 'egamegassaNaM bhaMte ! nerahassa puDhavi. thAmAM atItakAlika keTalA dArika pudgala parivartana thAya che? tathA keTalA bhAvI audArika parivartana thAya che? mahAvIra prabhunA uttara-" evaM ceva, evaM jAva thaNiyakumAratte, jahA asu. rakumArate" gautama / na 2403yo25 me se nA24mA matIta manAta kALasaMbaMdhI asurakumArAvasthAmAM bhUtakAlika ane bhaviSyakAlika eka paNa audArika pudagala parivartane sadbhAva heta nathI tenuM kAraNa nArakasUtramAM kA pramANe ja samajavAnuM che. vartamAnakAlika eka eka nArakane atIta anAgatakALasaMdhI svanitakumAra parvatanI avasthAmAM paNa asukumArAvasthAnI jema bhUtakAlika eka paNa dArika parivartana ane bhaviSyakAlika eka paNa dArika parivartane paNa abhAva ja hoya che. - gautama 2vAbhAnA praza-" egamegassa NaM bhaMte ! neradayassa puDhavikAiyatte Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameya candrikA TIkA za0 120 4 sU0 2 saMhananabhedena pulaparivartanani. 191 aIyA ? ' he bhadanta ! ekaikasya khalu vartamAnakAlikasya nairayikasya pRthivIkAyi katve atItAnAgatakAlasambandhini kiyantaH audArikapudgala parivartAH atItAH ? bhagavAnAha - 'anaMtA' he gautama! ekaikasya nairayikasya pRthivIkAyikatve atItAnAgatakAlasambandhini anantAH audArikapudralaparivartAH atItAH / gautamaH pRcchati - ' kevaiyA purekkhaDA ? ' he bhadanta ! ekaikasya nerayikasya atItAnAgaantarandhini pRthivIkAyikatve kiyantaH audArikapulaparivaH puraskRtAH bhaviSyantaH santi ? bhagavAnAha - 'kassai atthi, kassai natthi ' he gautama ! kasyApi nairayikasya pRthivIkAyikatve audArikapudgalaparivartaH bhAvinaH santi, kasyApi na santi / ' jassatthi tassa jahaNeNaM ekko vA, do vA, tini vA ukkokAiyante kevahayA orAliyapoggala pariyaTTA aIyA' vartamAna kAlika eka 2 nairayika ko atItakAla saMbaMdhI pRthivIkAyAvasthA meM bhUtakAlika kitane audArikapudgalaparivarta hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'anaMtA' he gautama! vartamAnakAlika eka eka nairayika ke atItakAla saMbaMdhI pRthavIkAyika avasthA meM bhUtakAlika audArika parivarta anaMta hote haiN| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiN| 'kevaiyA purekkhaDA' he bhadanta ! eka eka narayika ko anAgata kAla saMbaMdhI pRthvIkAdhika avasthA meM bhaviSyatkAlika audArikapudgalaparivarta kitane hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'kassaha asthi kassai nasthi' he gautama ! kisI eka nairayika ko pRthavIkAyika avasthA meM bhAvI audArikapudgala kevaiyA orAliyapoggalaeriyaTTA aIyA ? " he bhagavan ! vartamAnAsi bhe eka nArakane atIta anAgata kALasa'badhI pRthvIkAyika avasthAmAM bhUtakAlika keTalA audArika pudgalaparivata thAya che? mahAvIra alunA uttara- " aNatA " he gautama! vartamAnAsika me eka nArakane atIta anAgata kALasa'badhI pRthvIkAyika avasthAmAM bhUtakAlika auhArika parivata ana'ta thAya che. gautama svAbhInA prazna - " kevaiyA purekkhaDA ?" he bhagavan ! meDa ! nArakane atIta anAgata kALasamadhI pRthvIkAyika avasthAmAM bhaviSyakAlika audArika pudgalaparivata keTalA thAya che ? mahAvIra alunA uttara- ' kassai asthi, karasai natthi " he gautama 1 kAI eka nArakane pRthvIkAyika avasthAmAM bhAvI audArika pudgala parivata thAya che, tathA phoI eka nArakane bhAvI audyAzmi pudgala parivata thatA nathI, * Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - bhagavatIsUtra seNaM saMkhejjA vA asaMkhejjA vA, aNaMtA vA, evaM jAva maNussatte' yasya nairayikasya pRthivIkAyikatve bhAvinaH audArikapudalaparivartAH santi, tasya jaghanyena eko vA, dvau vA, bhayo vA santi utkRSTena saMkhyeyA vA, asaMkhyeyA vA, anantA vA audArikapudgalaparivatartA bhAvinaH santi / evaM-pUrvoktarItyA yAvat ekaikasya nairayikasya apUkAyikatve, tejA kAyikatve, vAyukAyikatve, vanaspatikAyikatve, vikalendriyatve, paJcendriyatiryagyonikatve, manuSyasve ca atItAnAgatakAlasambandhini anantAH audArikapudgalaparivartAH atItAH, anAgatAstu kasyApi santi audArikapudgalaparivAH, kasyApi na santi itibhAvaH / 'cANamaMtarajoisiya. vemANiyatta jahA asurakumAratte' vAnavyantarajyotiSikavaimAnikatve ekaikasya parAvarta hote haiM tathA kisI ko nahIM hote haiN| 'jasa asthi, tassa jahaNNeNaM eko vA, do vA, tinni cA, ukoseNaM saMkhejjA vA, asaMkhejjA vA aNaMtA vA, evaM jAva maNuslatte' jisa nairayika ko pRthavImAyika avasthA meM bhAvI audArikapudgalaparivarta hote haiM, ve usako jaghanya se eka, athavA do, athavA tIna hote haiM, aura utkRSTa se saMkhyAta athavA asaMkhyAta yA anaMta hote haiN| isI prakAra se pUrvottarIti ke anusAra yAvat eka eka nairayika ko atIta anAgata kAla bhAvI apkAyika avasthA meM, tejaH kAyika avasthA meM, vAyukAyika avasthA meM, vanaspatikAyika avasthA meM, vikaledriya avasthA meM, paMcendriyatiryag aura manuSya avasthA meM aura bhUtakAlika audArikapudgalaparAvata anaMta hote haiM, tathA anAgatakAla bhAvI audArika pudagalaparivarta kisI jIvako hote haiM aura kisI jIva ko nahIM bhI hote haiN| 'vANamaMtarajoisiyavemANiyatte jahA asurakumAratte' naiyarika ava " jassa atthi, tassa jahaNNeNaM eko vA, do vA, tinnivA, ukkosegaM saMkhejjA vA, asaMkhejjA vA, arNatA vA, evaM jAva maNussatte" 2 nA24ne pRthvIya avasthAmAM bhAvI audArika pulaparivata'ne sadbhAva hoya che, ochAmAM ochA eka, be athavA traNane sadabhAva heya che ane vadhAremAM vadhAre saMkhyAta athavA asakhyAta athavA anaMta dArika pudgalaparivartane saddabhAva rahe che. A pUrvokta paddhati anusAra eka eka nArakanA atIta anAgata kALabhAvI apakAcika avasthAmAM, taijaskAyika avasthAmAM, vAyukAyika avasthAmAM, vanaspatikAyika avasthAmAM, vikalendriya avasthAmAM, paMcendriya tiryAnika avasthAmAM ane manuSya avasthAmAM bhUtakAlika dArika pula parivarta anaMta thAya che, tathA bhaviSyakALabhAvI dArika pula parivartane keI jIvamAM samAva ya cha, bhane mAM manA jAya che. "vANamaMtarajoisiya Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 4 sU0 2 saMhananabhedena pudgalaparivartanani. 113 nairayikatve vartamAnakSya nairayikasya jIvasya atItabhAvikAlapambandhini vAnavyantaratve jyotiSikatve, vaimAnikatve ca yathA atItakAlasamvandhini asurakumAratve eko'pi audArikapudgalaparivartI nAtItaH, anAgatakAlasambandhini cApi asurakumAratve eko'pi audArikapudagalaparivatoM bhAvI nAsti tathaiva eko'pi audArikapudgalapariyoM nAtItaH nApi bhAvI astIti bhaavH| 'egamegassa NaM maMte ! asurakumArassa neraiyatte kevaiyA aIyA orAliyapoggalapariyaSTA' gautamaH pRcchati-he bhadanta ! ekaikasya khalu amurakumArasya asurakumAratve vartamAnasya atItamAvikAlasambandhini narayikatve kiyantaH audArikapudgalaparivartAH atItAH ? anAgatAbA santi ? bhagavAnAha-evaM jahA nerajhyAsa battanvayA bhaNiyA sthA meM vartamAna eka eka nairayika jIva ko atIta kAla evaM bhAvikAla saMbaMdhI vAnavyantara avasthA meM jyotiSika avasthA meM aura paimAnika avasthA meM atIta kAla saMbaMdhI asura kumAlavasthA kI taraha bhUtakAla saMbaMdhI eka bhI audArika pudgalaparivata nahIM hotA hai, aura anAgata (bhaviSyat ) kAlasaMbaMdhI asurakumArAvasthA kI taraha bhAvikAla saMbaMdhI eka bhI audArika pudgala parivarta nahIM hotA hai| ____aba gautama svAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'egamegaslaNaM bhaMte ! asturakumArassa neraiyatta kevahathA aIyA orAliyapoggalapariyA' he bhadanta ! eka eka asurakumAra ko jo ki asurakumArAvasthA meM vartamAna hai, atIta kAla evaM bhAvikAla saMbaMdhI nai yika avasthA meM, bhUta kAla bhAvI kilane audArikapuAlaparicata hue haiM aura anAgatakAla bhAvI vemANiyace jahA jahA asurakumAratte" nA24 avasthAmA ta mAna sevA me nAraka jIvanA atIta ane anAgata kALasaMbaMdhI vAnayaMtara avasthAmAM, tiSika avasthAmAM ane vaimAnika avasthAmAM atItakALasaMbaMdhI asurakumArAvasthAnI jema bhUtakALasaMbaMdhI eka paNa dArika pudagala parivatane sabhAva hote nathI, ane bhaviSyakALa saMbaMdhI asurakumArAvasthAnI jema bhaviSya. kAlika eka paNa audArika pudgala parivartane paNa sadubhAva hoto nathI. gautama sAmI prazna-" egamegasta gaM bhave / asurakumArassa neraiyatte kevaiyA aIyA orAliyapogagAlapariyaTTA? " magan / pratye asurabhAra asurakumArAvasthAmAM raheluM che, teNe atItaka La ane anAgatakALa saMbaMdhI nirayika avasthAmAM, bhUtakAlika keTalA audArika pudgala parivarta karyA che ane bhaviSyakAlika keTalA dArika pudgala parivarta karaze? Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 bhagavatIsUtre tahA asurakumArarasa vi bhANiyantraza jAva vegANiyate ' he gautama! evaM pUrvoktarItyA, yathA nairayikasya asura kumAratve vaktavyatA saNitA uktA, tathaiva asurakumArasyApi nerakatve vaktavyatA bhaNitacyA vaktavyA, tathA ca yathA nairayikasya eka kasyApi asura kumAra ve eko'pi audArikapudgalaparivartaH atIto nAsti anAgato vA nAsti tathA ekaikasya asurakumArasyApi nairayikatve eko'pi audArika pudgala parivartI nAtItaH, nApi anAgato'stIti bhAvaH / evaM rItyA yAvatekaikasya asurakumArasya vAnavyantaratve jyotiSikatve vaimAnikatve ca atItAnAgatakAlasambandhini eko'pi audArikapudgalaparivartI nAtItaH, nApi anAkitane audArikapudgala parivarta hoMge ? isake uttara meM prabhu kahate haiM 'evaM jahA neraisa vaktavvayA bhaNiyA, tahA asurakumArassa vi bhANiyavvA jAva moNiyate' he gautama! jaisI pahile nairabhikakI asurakumArAvasthA meM vaktavyatA kahI jA cukI hai, usI ukAra asurakumAra kI bhI nairafranasthA meM kahanI cAhiye, tathA ca jaise eka eka ke asurakumArAvasthA meM eka bhI atIta audArikapudgalaparivarta nahIM hai, anAgata bhI nahIM haiM, usI prakAra eka 2 asurakumAra ko bhI nairathika avasthA meM eka bhI atIta audArika pudgalaparivarta nahIM hai, aura anAgata bhI nahIM hai / isarIti ke anumAra yAvat-eka eka asurakumAra ko atIta anAgata kAlasa baMdhI vAnavyantara avasthA meM jyotiSka avasthA meM, vaimanika avasthA meM eka bhI atIta audArika pudgala parivarta nahIM hai aura anAgata bhI audArikapudgalaparivarta nahIM hai / kyoM ki vAnavyantara bhahAvIra alunA uttara- " evaM jahA negiyarasa vattavvayA bhaNiyA, tahA asurakumArassa vi bhANiyavvA jAva vaimANiyante " he gautama! vartamAna naaraavasthAvALA jIvanI bhUta ane bhaviSyakAlIna asurakumArAvasthAne anulakSIne jevu' kathana pahelAM karavAmAM Avyu che, evu' ja kathana asurakumAranI paNa bhUta ane bhaviSyakALa saMbadhI nArakAvasthA viSe paNa karavu' joIe jema ke pratyeka nArakane bhUta ane bhaviSya kAlika asurakumArAvasthAmAM eka paNu RtItakAlIna audArika pudgalaparivatanA paNa sadbhAva hAtA nathI ane bhaviSyakAlika audArika pudgalaparivatanA paNa sadbhAva hAtA nathI, eja prazna zu pratyeka asurakumAramAM paNa bhUtakAlika nArakAvasthAmAM eka paNa atIta pudgalaparanA sadguNabhAva hAtA nathI ane bhaviSyakAlika eka paNa purivatanA paNa sadUbhAva hAtA nathI eja pramANe pratyeka asurakumAranI atIta ane anAgata kALasakha"dhI vAnanyatara avasthAmAM cetiSka ava Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 4 sU0 2 saMhananamedena pudgalaparivartanAna, 115 gato'sti, vAnavyantaratvAdiSu audArikapudgalagrahaNAbhAvena tatparivartAsabhavAt / pRthivIkAyikatvAdivikalendriyatve paJcendriyatiryagyonikatve manuSyatve ca atItAnAgatakAlasamvandhini, ekaikasya asurakumArasya anantA audArikapudgalaparivartAH atItAH, anAgatAstu audArikapudgalaparivartAH kasyApi asurakumArasya santi, kasyApi na santi, yasyApi santi, tasyApi jaghanyena eko vA, dvau vA, trayo vA, utkRSTena saMkhyeyA vA, asaMkhyeyA vA, anantA vA santIti bhAvaH 'evaM jAva thaNiyakumArassa' evaM-pUrvoktAsurakumArarItyA, yAvat ekaikasya svanitakumArasya nairayikatvAdi vaimAnikatvAnte atItAnAgatakAlasambandhini Adi avasthAoM meM audArika pudgaloM ke grahaNa kA abhAva hai, ataH inake abhAva se usake parivarta kA bhI abhAva hai| atIta kAla evaM anAgatakAla saMbaMdhI pRthavIkAyika Adi avasthA meM vikalendriya avasthA meM paMcendriyatiryagyoni avasthA meM, aura manuSyAvasthA meM, eka eka asurakumAra ke atIta audArikapudgalaparivarta anaMta hai, tathA anAgata audArika pudgalaparivarta kilI eka asurakumAra ko haiM, aura kisI eka asurakumAra ko nahIM haiM jisako ye haiM usake bhI jaghanya se eka athavA do yA tIna haiM aura utkRSTa se saMkhyAta, yA asaMkhyAta, yA anaMta hai "evaM jAva 'thaNiyakumArasta' pUrvokta asurakumAra ke kathana anusAra yAvat-eka eka stanitakumAra ke atIta kAla evaM anAgatakAla saMbaMdhI sthAmAM ane vaimAnika avasthAmAM eka paNa atIta audArika puddagala pari vatane abhAva hoya che ane anAgatakAlIna dArika pudgala parivartane paNa abhAva ja hoya che, kAraNa ke vAnavyaMtara Adi avasthAomAM dArika pugalonA grahaNane abhAva hoya che. tenA grahaNane abhAva hovAthI tenA parivartane paNa abhAva ja hoya che bhUta ane bhaviSyakALa saMbaMdhI pRthvIkAyika Adi avasthAmAM, vikalendriya avasthAmAM, paMcendriya tinika avasthAmAM ane manuSya avasthAmAM pratyeka asurakumAranA atIta bhUtakAlIna) audArika pula parivarta anaMta kahyA che, paraMtu bhaviSyakAlika audArika pula parivartana keI eka asurakumAramAM sadbhAva hoya che ane keI ekamAM abhAva hoya che. je asurakumAramAM tene sadubhAva hoya che, te asurakumAramAM ochAmAM ochA eka, be athavA traNane sadbhAva hoya che ane vadhAremAM vadhAre saMkhyAta athavA asaMkhyAta athavA anaMtane sadbhAva hoya che. " evaM jAva thaNiyakumArassa" asumArAnA re 4thana pratyeH stnitakumAra paryattanA bhavanapati deve viSe samajavuM joIe pratyeka svanitakumA Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre eko'pi audArikapudgalaparivartI nAnItA, no bhAvI vA asti, vikalendriyatve tiryagyonikapaJcendriyamanuSyatve tu anantAH audArikapudgalaparivartAH atItAH anAgatAstu pUrvoktarItyA kasyApi jaghanyena eko bA, dvau vA, trayo vA, utkRSTena saMkhyeyA yA, asaMkhyeyA vA, anantA vA santi, kasya tu na santyeva iti bhAvaH / 'evaM puvikAyassa vi, evaM jAra vemANiyassa, savversi ekkogamo' evaM-pUrvokta. rItyA pRthivIkAyikasyApi ekaikasya nairapikatve asurakumArAdimavanapatitve, vAnavyantaratve, jyotipikatve, vaimAnikatve ca atItAnAgatakAlasambandhini nairayika se lekara vaimAnika taka kI avasthA meM atIta eka bhI audArika pudagalaparivarta nahIM hai, aura na bhAvI audArika pudgala parivarta bhI hai| vikalendriya avasthA meM tirthakyonikapaMcendriyaavasthA meM aura manuSyAvasthA meM to eka stamita kumAra ke bhUtakAlika anaMta audArika pudgala parivarta hote haiM, tathA anAgata jo audArika pudgala parivarta haiM ve kisI stanitakumAra ko hote bhI haiM, aura kisI ko nahIM bhI haiN| jisako ye hote haiM usako eka adhavA do yA tIna taka kama se kama hote haiM, aura adhika se adhika saMkhyAta yA asaMkhyAta yA anaMta hote haiN| 'evaM puDhavikAyasla vi, evaM jAva vaimANiyala sosi ekogamo' isI pUrvottarIti ke anusAra eka eka pRthavIkAyika jIvako bhI atIta kAla aura anAgata kAla saMbaMdhI nairapika avasthA meM, asurakumArAdi bhavanapati bhavasthA meM vAnavyantara avasthA meM jyotiSika avasthA meM aura ranI bhUta ane bhaviSyakALa saMbaMdhI nArakathI laIne vaimAnika paryantanI avasthAmAM bhUtakAlika eka paNa audArika pula parivartana ane bhaviSyakA lIna eka paNa dArika pudgalaparivartane abhAva ja samajavAnuM che. vikaledriya avasthAmAM, tiryanika paMcendriya avasthAmAM, ane manuSya avasthAmAM te pratyeka matanitakumAramAM bhUtakAlIna anaMta dArika pagalaparivartana sadabhAva rahe che, tathA bhaviSyakAlika dArika pudgalaparivatane kaI tanitakumAramAM sadUbhAva hoya che ane kaImAM abhAva hoya che. je stanatakumAjemAM tene sadubhAva hoya che te svanitakumAramAM ochAmAM ochA eka, be athavA raNane ane vadhAremAM vadhAre saMkhyAta, asaMkhyAta athavA anaMtane salAda DAya che. "evaM puDhavikAyassa vi, eva jAva vemANiyasva savvesi ekogamo" 5 / pUrvarita 4thana pramANe pratye pRthvI thi: OmA paY bhUta ane bhaviSyakALa sabaMdhI nArakAvasthAmAM, asurakumArAdi bhavanapati avasthAmAM, vanavyaMtara avasthAmAM, tiSika avasthAmAM ane vaimAnika, arathomAM Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 4 sU0 2 saMhananabhedena pudgalaparivartanani. 117 eko'piaudArikapudgalaparivartI nAtItaH, no anAgato za eko'pyasti, nairayikatvAdi vaimAnikatvAnteSu audArikapudgalagrahaNAbhAvena tatparivartA saMbhavAt , svabhinna vikalendriyatve paJcendrigatiryagyonikamanuSyatve tu yathAyatham anantAH audArikapudgalaparivAH atInAH, anAgatAstu kasyApi santi, kasyApi na santi, ityAdi rItyA pUrvavadeva bodhyam , evaM-pUrvoktarItyA, yAvat-akAthikAdivikalendiyastha, paJcendriyatiryagyonikasya, manuSyasya, vAnavyantarasya, jyotiSikasya vaimAnikasya ca nairayikatvAdibhavanapatitva vAnavyantarasvajyotipikatvavaimAnikatvAnte sva svabhinne atInAnAgatakAla vaimAnika avasthA meM atIta kAlika eka bhI audArika pulaparivarta nahIM hotA hai, aura na bhanAgata-kAlika anAgata eka bhI audArika pudala parivarta hotA hai kyoM ki layika se lekara vaimAnikAnta taka caudaha danDakoM ke jIvoM meM audArika pudgala grahaNa karane kA anAtha rahatA hai isake abhAva se vahAM audArika pugalaparivataM kA abhAva kahA gayA hai ekendriya vikalendriya avasthA meM evaM paMcendriyaniyaMgyonika avasthA meM aura manuSyAvasthA meM toatIta kAla saMbaMdhI anata audArika pudgalaparivarta yathAyogyarUpa le haiM, tathA anAgata saMbaMkI jo audArika pudgalaparicate haiM ve kisI ko hote bhI haiM aura kisI ko nahIM bhI hote haiM, ityAdi rImi ke anusAra pUrvake jaimA samajhanA cAhiye hasI prakAra pUrvokta paddhati ke anusAra yAvat aprakAyika se lekara vikalendriya ke, paMcendriyatiryagyonika jIva ke, manubdha pAnavyantara ke, jyotiSka ke, aura vaimAnika ke, nairathika se lekara bhavanapatti, dAnavyantara, jyotiSka atItakAlika eka paNa dArika pula parivarta sabhava nathI ane bhaviSya. kAlika eka paNa pugala parivarta saMbhava nathI, kAraNa ke nArakathI laIne vaimAnika paryantanA jIvamAM audyArika pudgala grahaNa karavAne abhAva kahyo che. tenA abhAvane lIdhe tyAM audArika pula parivartana paNa abhAva ja kahyo che paraMtu svabhinna vikendriya avasthAmAM, paMcendriyaniyacanika avasthAmAM ane manuSya avasthAmAM te bhUtakAlika anata audAki pudgala parivartane sadabhAva kahyo che, tathA bhaviSyakAlika orika patalaparivartana ke pRthvIkAyikamAM sadbhAva hoya che ane kaImAM abha va heya che, ItyAdi kathana anusAra samajavuM eja prakAranI pUrvokta paddhati anusAra aprakAyikathI laIne viklendriyanA, pacendriyatiya cAnika jIvanA, manuSyanA, vALaMtaranA, tiSkanA, ane vaimAnikanA pitApitAnAthI bhinna evI narakathI laIne bhavanapati, dhanavyaMtara, tika ane vaikanika paryantanI arvata ane Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - ____ bhagavatIsUtra 128 sambandhini, eko'pi audArikapudgala rivato nAtotaH, no vA anAgataH, naiyikasvAdau audArikapudgalagrahaNasyevAbhAvana tatparivartasya durApAstatvAt , stra svabhinne atItAnAgatakAlasambandhini vikalendriyatve paJcendriyatigyAnikamanuSyatve ta yathAyatham bhanantAH audArikapudgalaparivartAH atItAH, anAgatAstu kamyApi santi, kasyApina santi, yasyApi santi tasyApi jaghanyena eko vA, dvau vA, trayo vA, utkRSTena tu saMkhyeyAvA, asaMkhyeyA vA anantA vA santi, ityabhiprAyeNAha-sarvepAm nairayikAdi vaimAnikAntAnAM caturvizatidaNDa kamatipAdyAnAM jIvAnAm , ekogamaH evaM vaimAnika taka kI atItakAla evaM anAganakAla saMbaMdhI avasthAoM meM eka bhI bhUtakAla saMbaMdhI audArika pudgalaparivarta nahIM hai, aura na yahAM eka bhI anAgata kAla saMbaMdhI audArika pudgala parivarta hai kyoM ki naiyarika Adi avasthAoM meM audArika pugadala ko grahaNa karane kA abhAva rahatA hai ataH isake abhAva se vahAM isake parivarta hone kA savAla hI nahIM uThanA hai aisI anItAnAgata kAla saMbaMdhI ekendriya vikalendriya avasthA meM, evaM paMcendriya nigyonikAvasthA meM, evaM manuvyAvasthA meM atIta kAla saMbaMdhI audArikapudgalaparivarta yathA yogya. rUpa se anaMta hote haiM, tathA anAgata kAla sa paMdhI audArika pudgala parivarta kisI ko hote bhI haiM aura kisI ko nahIM bhI hote haiM-jisako ye hote haiM usako ye jaghanya se eka yA do athavA tIna taka hote haiM aura utkRSTa se saMkhyAta, asaMkhyAta tathA anantataka hote haiM / isI abhiprAya ko lekara sUtrakAra ne aisA kahA hai-ki samasta nairapika se lekara anAgata kALasabaMdhI avasthAomAM paNa eka paNa bhUtakAlina dArika pudgala parivartane paNa sadbhAva nathI ane bhaviSyakAlika eka paNa dArika pudgala parivartane paNa sadabhAva nathI, kAraNa ke nAraka Adi avasthAmAM audArika pudgalene grahaNa karavAno ja abhAva hoya che, tethI tyAM temanA parivartanI zakyatA ja hatI nathI paraMtu potapotAnAthI bhinna evI bhUta ane bhaviSyakALa sabaMdhI vikasendriya avasthAmAM, paMcendri tiryanika avasthAmAM ane manuSya avasthAmAM te bhUtakALa saMbaMdhI audArika palaparivarta yathAyogya rUpe anaMta thAya che, tathA bhaviSyakALa saMbaMdhI audArika yugala parivartana keI apukAyika AdimAM sadbhAva hoya che ane keIma abhAva hoya che. je jIvemAM tene sadbhAva hoya che. te jIva ochAmAM ochA eka be athavA traNa ane vadhAremAM vadhAre saMkhyAta, asaMkhyAta athavA anaMta audarika yugalaparivarta kare che. e ja vAtane anulakSIne sUtrakAre evuM kahyuM che ke Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 4 sU0 2 sahananabhedena pudgalaparivartanani. 119 samAna eva abhilApakramo'dha seya iti bhaavH| gautamaH pRcchati-' egamegagsa NaM bhaMte ! neraiyassa kevaiyA ve uciyapagalapariya hA aIyA?' he bhadanta ! ekaikasya khalu nairayikasya kiyanto kriyapudgalaparivartAH atItAH ? bhagavAnAha-'aNaMtA' he gautama ! ekaikasya nairayikasya anantAH vaikriyapudalaparivartAH atItAH santi, gautamaH pRcchati- kevaiyA purekkhaDA ?' he bhadanta ! ekaikasya nairayikasya kiyanto kriyapudalaparivAH puraskRtAH bhaviSyanta ? bhAdhinaH santi bhagavAnAha-" ekAttariyA jAva aNaMtA" he gautama / ekaikasya nairayikasya ekottarakAH ekaprabhRtayo yAvata-dvau vA, trayo vA jaghanyena, utkRpTena tu saMkhyeyA vA, asaMkhyeyA cA, anantA vA vaikriya pudgalaparivartAH kasyApi mAninaH santi, vaimAnika devoM taka ke jIvoM kA-cauvIsa daNDaka pratipAdya jIvoM kA abhilApakrama samAna hI hai|| ___aba gautamasvamI prabhu se aisA pUchate haiM " egamegasta NaM bhaMte ! neraiyassa kevaDyA veuviyapoggalapariyaTTA aIyA" he bhadanta ! eka eka nairayika ke vaikriya pugadala paricata kitane ho cuke haiM ? isake uttara meM prabhu ne kahA ki he gautama ! 'aNatA' eka eka naira. yika ko vaikriyapudgalaparivarta ananta ho cuke haiN| aba gautama prabhu se aisA pUchate hai-'devayA' purekkhaDA' he bhadanta ! eka eka nairayika ko kitane vaikriya pugadalaparivarta Age honA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'ekottariyA jAva aNaMtA' he gautama ! eka eka nairayika ko eka se lekara yAvat-do athavA tIna taka vaikriya pugadala parivarta jaghanyarUpa se honA hai, tathA utkRSTa rUpa se kisI eka ko saMkhyAta, asNkhyaat.nArathI laIne vaimAnika deve paryaratanA samarata jIvone-24 daMDakane ane-abhilA5kama eka sarakho ja che. gautama svAbhAnI prazna-" egamegassa NaM bhaMte ! neraiyasva kevaiyA veubdhiya poggalapariyaTrA aIyA ?" maga pratye nA24nA mA vaitthiypusparita thaI cukyA che? mahApAra prabhunA Sttara-" aNatA" gautama ! nA24 manAta Thiya pulaparivarta karI cukyA che gautama svAbhAnA prabha-"kevaiyA purekkhaDA 1" hai sapanapratye: nAraka bhaviSyamAM keTalA vaikivapulaparivata karaze ? mahAvIra prasuna 12-"pakottagyiA jAva aNaMnA "gautama ! pratye nAraka ochAmAM ochA eka be athavA traNa vakriyapagalaparivata karaze ane keI nAraka vadhAremAM vadhAre saMkhyAta, asaMkhyAta athavA anaMta Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 bhagavatIsUtre kasyatu na santyevetibhAvaH / evaM jAva thaNiyakumArane' evaM-pUktirItyA, yAvat-ekaikasya nairarikatve asurakumAratvAdi stanitakumAratvAnne anntA baiMkriyapudgalaparivAH atItAH, anAgatAstu caikriyapudgalaparivartAH kasyApi jaghanyena eko vA, dvau vA, trayo vA uskRSTena tu saMkhyeyA vA asaMkhyeyA vA, anantA vA santi, kasya tu na santyeva / 'puDhavikAiyatte pucchA' pRthivIkAyikatye gautamasya prshnH| he bhadanta ! ekaikasya nairayikasya pRthivIkAyikatve atItAnAgatakAla sambandhini kiyanto baiMkriyapudgalaparivartAH atItA? iti pRcchA, 'natyi eko'vi' he gautama! ekaikasya nairavikamya pRthivIkAyiyatve eko'pi vaikriya punalapazci athavA anaMta caikriya pudgala parivarta honA hai. tathA kisI nairayika ko ye nahIM bhI hotA hai-evaMjAva thaNiyakumAratte' isI pUrvoktarIti ke anu. sAra eka eka nairayika avasthA meM tathA isakI atItakAla evaM anA. gata kAla saMbaMdhI asurakumAra avasthA se lekara snanitakunAra avasthA taka meM, anaMta anaMta vaikriyayugalaparivarta ho cuke haiM / tathA bhaviSyat kAla bhAvI jo vaikriyapudgalaparAvarta haiM ve kisI ko hote bhI haiM aura kisI ko nahIM bhI hote haiM jisako ye hote haiM usako jaghanya se eka athavA do tIna taka hote haiN| ' puDhavikAiyatte pucchA' he bhdnt| eka eka nairapika ko atIta kAla saMbaMdhI evaM pRthavIkAyika avasthA meM kitane vaikriyapAlaparivata ho cuke haiM ? 'nasthi emovi' isa prazna ke upara meM prabhu kahate haiM-he gautama ! eka eka nairayika ko pRthavI kAyika avasthA meM eka bhI vaikriyapugadalaparivarta vaikriyapudagala parivarta karaze ane koI nAraka eka paNa vaikiyapudgalapari pata nahI 42. " evaM jAva thaNiyakumAratte" me pramANe pratye: nA24ne nArakAvasthAmAM tathA bhUta ane bhaviSyakALa saMbaMdhI asurakumArathI laIne stanitakuma 2 parvatanI avasthAmAM anaMta vaikiyapudgalaparivarta thaI cukayA che, tathA bhaviSyakAlika vaikriyapula parivartane kaImAM sadubhAva hoya che ane keImAM sadabhAva hotuM nathI je jIvamAM tene sadbhAva hoya che te jIvamAM ochAmAM ochA eka, be athavA traNane ane vadhAremAM vadhAre saMkhyAta, asaMkhyAta athavA anaMtane saddabhAva hoya che gautama svaabhaan| prazna-" puDhavikAiyatte punchA " san ! pratye nAraka pitApitAnI bhUta ane bhaviSyakALa saMbaMdhI pRthvIkAyika avasthAmAM keTalA vaikriyapudagala parivartana karI cukI che? __uttara-" nathi eko vi" gautama! pratye nA? pRthvayi4 ma4 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 4 sU0 2 saMhananadena pudlaerivartanani. 121 no atIto'sti, pRthivIkAyikatve vartamAnasya vaikriyapudgalagrahaNasyAbhAvena tana tatparivartAsaMbhavAt , gautamaH pRcchati-kevaDyA purekkhaDA' he bhadanta ! ekaikasya nairayikasya pRthivIkAyikarave bhiyanto vaikriya pudgalaparivartAH puraskRtAH bhaviSyantaH santi ? bhagavAnAha--'nadhi eko vi' he gautama ! ekaikasya nairayikasya pRthivIkAyikatve anAgatakAlasambandhini, eko'pi vaikriyapudgalAparivato bhAvI nAsti, tatra vaikriyAdgalagrahaNAbhAvAt , 'evaM jattha vevyiyasarIraM asthi, tattha eguttario' evaM-pUktarItyA yatra bhaveM vaikriyazarIramasti tatra bhare ekottarako vaktavyastathA ca vAyukAyikanve manuSyapaJcandriyatiyAyoniSu vAnavyantagadiSu ca vaikriyazarIrasya sadbhAvena tatra nahIM huA hai, kyoMki pRthavIkAyika avasthA meM vartamAna jIva ko vaikriya pugadaloM ko grahaNa karane kA hI abhAva rahatA hai ataH isake abhAva se vahA~ usake parivarta kI asaMbhavatA hai / apa gautama prabhu-se aisA pUchate haiM-'kevaiyA purekkhaDA' he bhadanta ! eka eka nairayika ko pRthavIkAyika avasthA meM kitane vaikriyapugadloparivata honahAra hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM ki he gautama natyi eko vi' eka eka narathika ko anA. gata kAla-saMbaMdhI pRthavIkAyika avasthA meM eka bhI vaiphiyapugadalaparAvarta honahAra nahIM hai kyoM ki ula avasthAmeM vaikriyapugadaloM ko grahaNa karane kA abhAva rahatA hai evaM jattha gheuviyalarIraM asthi tattha eguttario' jahA~ para-jisa bhava meM vaikriyazarIra hai vahAM para-usa bhava meM jaise vAyukAdhika avasthA meM, manuSya avasthA meM, paJcendriyatiryagyonika avasthA meM, vAnavyantarAdikoM meM, vaikriyazarIra kA samAva hotA haisthAmAM eka paNa paiki pudgala parivarta karela nathI, kAraNa ke pRthvIkAyika avasthAmAM rahela jIva vaikriyapudgala parivartapaNa saMbhavI zakate nathI gautama svAbhAna prazna-" devaiyA pureksaDA"Bua ! pratye: nA24 pitAnI bhaviSyakAlIna pRthvIkAyika avasthAmAM keTalA vijhiyapudgala parivarta karaze? mahAvIra prbhun| uttara-" natthi ekko vi" he gautama ! pratye: nAnI AgAmIkALanI pRthvIkAyika avasthAmAM eka paNa vadiyapudgala parivartane sadbhAva nahIM hoya, kAraNa ke te avasthAmAM vaikiya pudgalene grahaNa karavAno 1 mA DAya cha "evaM jattha veuvyiyasarIraM asthi tattha eguttario" sabhA vaikiyazarIrane sadabhAva hoya che te bhavamAM (vAyukAyika, paMcendriya tirya: nika, manuSya, vAna vyaMtara AdikamAM vaikizarIrane saddabhAva hoya che) bha016 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 bhagavatIsUtre tatra jaghanyena eko vA, dvau vA, trayo vA, utkRpTena saMkhyeyA vA, asakhyeyA thA, anantA vA vaikriyapudgalaparivAH atItAH anAdigatA vA santi, kintu, 'jattha nasthi tattha jahA puDhavikAiyatte tahA bhANiyantraM jAva vemANiyassa vemANiyatte' yatra apkAyikAdau nAsti vaikriyazarIram, tatra yathA pRthivIkAyikatve ukta, tathA vAcyam-na tatra vaikriyapudgalaparivartAH atItA: anAgatA vA santi iti bhAvaH, evaM yAvat-amurakumArAdi bhavanapateH pRthivIkAyikAdi vikalendriyasya manuSyapaJcendriyatiryagyonikasya, vAnavyantarasya, jyotipikasya vaimAnikasya ca akAyikatvAdau vikachendriyatve manuSyatve paJcendriyatiryagyonikatve bhavanapatitve isase vahAM anItakAla sambandhI ananta ho cuke haiM aura anAgatakAlasambandhI koI karegA koI nahIM kregaa| yadi karegA to jaghanya se eka, athavA do, athavA tIna tathA utkRSTa se ye vahAM saMkhyAta yA. asaMkhyAta, yA ananta taka bhI hoMge kintu 'jastha natthi tattha jahA puDhavikAiyatte sahA bhANiyacaM, jAva vemANiyasta vemANiyatte' akA. yAdibhava meM vaikriyazarIra nahIM hotA hai, taba vahAM jaisA pRthivIkAyika bhava meM kahA gayA hai vaisA kahanA cAhiye-tAtparya kahane kA yahI hai ki yahAM para na bhUtakAlika vaikriya pudgalaparivarta haiM aura na bhAvI vaikriyapudgalaparivarta haiM / isI prakAra se yAvat-asurakumArAdi bhavanapati ko, pRthiyokAyikAdi ko, vikalendriya ko, manuSya ko paMcendriyatiryaJcako, vAnavyantarako, jyotiSkako aura vaimAnikako, apkAyAdi bhava meM vikalendriyabhava meM, manuSyabhava meM, paMcendriyatiryazvabhava meM, bhvnptibhUtakAlIna eka, be athavA traNa ochAmAM ochA kiyapudgalaparivarta saMbhavI zake che ane vadhAremAM vadhAre saMkhyAta, asaMkhyAta athavA anaMta vaiThiyapusaparita vyatIta tha yudhyA cha. "jattha nasthi tattha jahAM puDhavikAiyatte tahA bhANiyavvaM, jAva vemANiyasta vemANiyatte" a54Ayi sabhA yi zarIrane sadbhAva hete nathI, tyAM pRvIkAyikenA jevuM ja kriyapudgalaparivanuM kathana karavuM joIe A kathanane bhAvArtha e che ke apakAyikAvasthAmAM bhUtakAlika vaikriya pudgala parivartana paNa abhAva samajavAnuM che ane bhavi. kalika vaikriya pudgala parivartane paNa abhAva samajavAnuM che. e ja pramANe asurakumArAdi bhavanapatinA, pRthvIkAyiAdinA, vikalendriyanA, manuSyanA, paMcendriyatiyacanA, vanayaMtaranA, tiSikanA ane vaimAnikanA apukAya Adi bhavamAM, vikalendriyabhavamAM, manuSyabhavamAM, paMcendriyatiryaMcabhavamAM, Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 4 sU0 2 saMhananamedena pudgalaparivartanani. 123 vAnavyantaratve jyotipikalve vaimAnikatve ca kriyapudgalaparivartAH yathAyogyam anItAH, anAgatA yA svayahanIyAH! 'teyA poggalapariyaTA, karamApoggalapariyaTTA, ya samastha ekkottariyA bhANiyamA taijasapudgalaparicatAH, kArmaNapudgala parivartAzca sarvatra nArakAdi caturviMzatidaNDakAtipAyeSu ekoptarakA, jaghanyena eko cA, dvau vA, trayo vA, utkRSTena saMkhyeyA bA, asaMkhyeyA vA, anantA vA anAgatAH bhaNitavyA vaktavyAH, taijasakArmaNayoH sarveSu sadbhAvAt 'manapoggalapariyaTTA samvesu paMcidiesa egottariyA' manApudgalaparivartAH sarveSu paJcandriyeSu manuSyAdipu evaM santi bhaviSyantaste ekottarakA jaghanyena eko vA, dvau vA, trayo vA, utkRSTena saMkhyAtA vA, asaMkhyAtA vA, anantA vA santi / 'vigali. bhava meM, vAnavyantarabhava meM, jyotiSbhava meM aura vaimAnikabhava meM, yathAyogyarUpa se-atIta, anAgata caikriyapudalaparivarta apane Apa samajha lenA cAhiye 'teyA poggalapariyaTTA, kammApoggalapariyahA ya samvattha ekottariyA bhANiyavA' taijasapudgalaparivarta aura kArmaNapudgalaparivarta, ye do pudgalaparivartanarakAdi cauvIsadaNDakapratipAdya laba jIvoM meM jaghanya se eka athavA do athavA tIna taka tathA utkRSTa se saMkhyAta, athavA asaMkhyAta, yA anaMta taka anAgatakAla meM honahAra haiN| kyoM ki taijasa aura kArmaNa ye saba jIvoM meM pAye jAte haiM / 'maNapoggalapariyaTTA savvetu paMcidie egottariyA' manaHpudalaparivarta samastapaMcendriya manuSyAdikoM meM hI hote haiM, isaliye ye bhaviSya meM jaghanya se eka, athavA do, yA tIna taka honahAra haiM aura utkRSTa se saMkhyAta, bhavanapatibhavamAM, vAnagaeNtarabhavamAM, tiSThabhavamAM ane vaimAnikabhavamAM yathAgya rUpe bhUta ane bhaviSyakALa saMbaMdhI kriya pudgalaparivarta vAcake pitAnI jAte ja samajI levuM joIe. "teyA poggalapariyaTTA, kammApoggalapariyaTTA ya savvattha ekottariyA bhANiyavvA" nA26 24 4InA samasta vAma terasadAparipata ane kAzmaNapudgalaparivarta jaghanya eka, be athavA traNa sudhI ane adhikamAM adhika saMkhyAta, asaMkhyAta athavA anaMta sudhI saMbhavI zake che, kAraNa ke tesamane abhae pugatAnA samasta vAma samAva hAya che. "maNapoggalapariyaTTA samvesu paMcidiesu egottariyA" manuSya mAhisamasta payandriya vAma ja manaHpudgala parivartana sabhAva hoya che. te jIvomAM eAchAmAM ochA eka, be athavA traNa ane vadhAremAM vadhAre saMkhyAta, asaMkhyAta athavA -anaMta manapAgalaparivarsa saMbhavI zake che Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIce 23 dire nattha' vikalendriyeSu pRthivIkAyikAdiSu ca ekendriyAdi caturindriya paryante saMjJipaJcendriyeSu manaHpulaparivaH na santi ekendriyANAmapi jIvAnAm indriyAdAtmanovRterabhAvAca teSvapi manaHpudgalaparAvataH na sandhi, 'vagga pariyaTTA evaM ceva' vacaH pudgalaparipartAH payameva- pUrvoktataijasAdipudgala parivartantu sarveSu nairayikAdijIvedhu vaktavyAH kintu 'mavaraM pagidiena after reason ' navaraM - vizeSastvatra ekendriyeSu navoyogAbhAvAt vacaHpudgalaparivartana samvIdi bhaNitavyam iti bhAvaH / ' ANApANupalapariyahA savyatya ekoriyA jAna vaimANiyarasa vemAkiyate' janamANa pudgala parivartaH sarvatra nairayikAdicaturviMzanidaNDa kapadamatipAdyeSu jIveSu ekottarakA:- jaghanyena eko vA, asaMkhyAta yA anaMta taka honahAra hai / 'vigalidiesa natthi ' pRthivIkAyikAdika ekendriyoM meM, tathA dindriya, teindriya aura cauindriya ina vikalendriya jIvoM meM, evaM azi paJcendriyajIvoM meM manaHpulaparivarta nahIM hai / ekendriya jIvoM meM bhI indriyoMkI asaMpUrNatA hone se evaM manovRtti kA abhAva hone se ina meM bhI manaHpulaparivarta nahIM hai| 'vahapolapariyaTTA evaM ceva' vacaHpudgala parivarta pUrvokta taijasAdi pulaparivarta kI taraha samasta nairayikAdi jIvoM meM kahanA cAhiye, kintu 'navaraM ergidie natthi bhANiyabA' ekendriya jIvoM meM baco yoga ke abhAva se bacaHpulaparivarta nahIM hai aisA kahanA cAhiye. 'ANASANupognala pariyahA samvattha ekosariyA jAva vaimANiyassa vemANiyate' AnaprANapulaparivartanairadhikAdi caturviMzati daNDaka biMgalidiesa natthi " pRthvI ayi yAhi yeDendriya kavAmAM tathA Dhondriya, trIndriya ane caturindriyarUpa vikalendriya jIveAmAM ane asa'jJI pa'cendriya jIvAmAM manaHpudgalapiravatanA abhAva hAya che. ekendriya jIveAmAM paNa IndriyAnI asapUtA ane manevRttine abhAva hAvAthI mana:pudgala paritAnA sadbhAva hAtA nathI. 66 << vaha pomAlapariyaTTA evaM ceva" samasta nAraahi lavAsAM tainsa yudhgaparivatanI jema vaca:pudgalaparivatanA paNa sadbhAva samajavA joIe. parantu " navaraM egidie natthi bhaNiyantrA " yeDendriya kAmAM vAgyeoganA abhAva hoya che, te kAraNe te jIvAmAM vacaHpudgalaparivatane paNa abhAva ja kahevA joIe, ANApANuyogAlapariyaTTA savvattha ekottariyA jAva vemAjiyarasa vemANiyate " nArAhi yAvIza uThanA lobhI bhAnArtha yuddajAya Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za0 12 u0 4 sU0 2 saMhananabhedena pudgalaparivartanAna. 125 dvau vA, trayo vA, utkRSTena saMkhye yA kA, asaMkhyeyA bA, anantA vA bhaviSyantaH santi, yAvat--ekaikasya nairayikasya asurakamAgadi bhavanapateH pRthivI kAyikAdi vikalendriyasya manuSyapazcandrimatiyagyonikasya bAnadhyanArasya jyotiSikasya vaimAnikasya va naraSikarave bhavanapatitve, vikalendriyasve manuSyatve paJcandriyatiryagyonikatye cAnacyantaratve jyotiSikatve vaimAnikanye ca svasvaminne anAmatakAlalambandhini, AnamANapudgalaparivartAH bhaviSyantaH santi iti pUrvaNAldayaH, ana ntAzca atIcA santIti bhAvaH / atha bahuvacanamAzritya gautamaH pRcchati-'nerahayANa bhaMte / neraiyatce kevaiyA orAliyapoggalapariyaTTA aIyA?' he bhadanta ! nairayikANAM naravikatve vartamAnAnAM kiyantaH audArikapudgalaparivata: atItAH pratipAya samasta jIvoM meM bhaviSya meM jaghanya le eka, athavA do yAnIdataka honahAra haiM, aura utkRSTa se saMkhyAla, asaMkhdhAta ga anantataka honahAra hai| yAvat-eka eka nairayikako, 'arakumArAdi bhavanapati ko, pRthivIkAyika se lekara vizlendriya ke, manuSya ko, paJcendriyatirthazca ko, vAnavyantara ko, jyotiSka ko, aura vaimAnika ko kramazaH anAgata kAlasabandhI nairayika bhava meM, bhavanapati bhava meM, vikalendriya mada meM, manuSya. bhava meM, pazcendriyaliyaMcabhava meM, vAnavyantarabhava meM, jyotiSkabhadha meM, aura vaimAnikabhava meM AnaprANapudgalaparivana honahAra haiM, tathA bhUnakAlika AnaprANapudgalaparivarsa ananta haiN| ayaM bahuvacana ko Azrita karake gautana vAlI prabhu se aisApUchate haiM'neraiyANaM bhaMte! nerahayatte kevaiyA orAliyapoggalaparighaTTA aIyA' rivarta ochAmAM ocho eka, be athavA traNa sudhI ane vadhAremAM vadhAre saMkhyAta, asaMkhyAta athavA anata sudhI saMbhavI zake che pratyeka nArakanA, asurakumArAdi bhavanapatinA, pRvIkAyikathI laIne caturindriyanA, manuSyanA, paMcendriyatiryaMcanA: vAnagaeNtaranA, tiSkana ane vaimAnikanA anukrame pitApitA karatAM bhinna evAM bhaviSyakALa saMbaMdhI nArakabhavamAM, bhavanapati. bhavamAM, vikasendriyamavamAM, manuSyabhavamAM, paMcendrithatirtha cabhavamAM, vAnavaMtarabhavamAM, jyotiSmabhavamAM ane vaimAnika bhavamAM AnaprANa pudgalaparivarta thavAnA che, tathA bhUtakAlika AnaprANa pugara parivarta anaMta che. have aneka jIvonI apekSAe pudgala parivartanuM nirUpaNa karavAmAM Ave che gautama svAbhAnA prazna-"nerayANaM bhaMte / neraiyatte kevaiyA orAliya poggalapariyaTTA aIyA" hai sAvana ! 24 sabhA 2sA nA nA bhuutkALa saMbadho DhArika pudgalapatyiMta kaTalA vyatIta thaI cukayA haiya che? Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 bhagavatIsane santi ? bhagavAnAha-'nasthi ekko di' he gautama ! narayikatye vartamAnAnAM narathiH kANAm eko'pi audArikapudgala riyoM nAsti, narayikatve audArikapudgala. graha gAbhAvAt / gautamaH pRcchati-'kevaiyA purekkhaDA ? ' he bhadanta . nairapikatve vartamAnAnAM nAyikANAM kiyantaH audArikapudgalaparivartAH puraskRtAH aviSyantaH santi ? bhagavAnAha-nasthi eko vi' he gautama / nairayikatve vartamAnAnAM narayikANAm audArikapudgalagrahaNAgAvena eko'pi audArikapudgalaparAvartI bhAvI nAsti, 'evaM jAva thaNiyakumAratte' evaM-pUrvoktanairayikakhavat yAvat-asurakumAratve, ityArabhyastanitakumAratve iti paryantam anItAnAgatakAlasambandhini narayikANAm audArikapudgaLagrahaNAbhAvena tatparivartasyApi asaMbhavena eko'pi audA. he bhadanta / narayikabhava meM vartamAna nairathikoM ke anIna audArikapurala. parivata kitane haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'nasthi eko vi' he gautama ! nairayikoM ke eka bhI audArika pudgalaparivarta nahIM hotA hai kyoM ki nairayikabhava meM audArika pudgaloM ke grahaNa honekA abhAva rahanA hai-aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM- kevacyA purekkhaDA' he bhadanta ! nairayikabhava meM vartamAna nairavikoM ke bhAvikAla bhAvI kitane audArikaparivarta haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-'nathi eko vi' he gautama! nairayikabhava meM nArakoM ko audArikapudgaloM ke grahaNa ke abhAva se bhAvikAla sabaMdhI eka bhI audArikapudgalaparivarta nahIM hai / evaM jAva thaNiyakumAratte' pUrthokta narayika bhavI taraha yAvat atItakAla evaM anAgatakAla sabaMdhI asurakumArabhava se lekara stanitakumAra takake bhavameM mahAvIra prasunA uttara-" natthi eko vi" gItama! nA24sapamA vartamAna evAM nAraka jIvomAM audArika pudgalaparivartane sadbhAva ja che te nathI, kAraNa ke nArakAvamAM audArika pudgalenA grahaNane ja abhAva rahe che. gautama svAbhAnA prazna-"kevaiyA purekkhaDA?" usasavan ! nAmamA vartamAna nAraka jemAM keTalA bhaviSyakAlika dArika pagalaparivartane sadubhAva hoya che. mahAvIra prbhun| uttara-" natthi eko vi" gautama ! nA24 mAM auda rika pudgalene grahaNa karavAne ja abhAva hoya che tethI temanAmAM bhaviSyakAlIna eka paNa dArika pudgala parivartano abhAva hoya che. " evaM jAva thaNiyakumAratte" pUrvarita nA25 sanama matIta bhane anAgatakALa saMbadhI asurakumAra bhavathI laIne stanatakumAra paryansanA Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 4 sU0 2 saMhananabhedena pudgalaparivartanani. 127 rikapudgalaparivarto'tIto nAsti, anAgato vA tatparivartI nAsti eko'pi, iti bhaavH| 'puDhavikAiyatta pucchA' he bhadanta ! nairayikANAM pRthivIkAyikatve atItakAlasambandhini kiyantaH audArikapudgalaparivAH atItAH? iti gautamasya pRcchA-praznA, bhagavAnAha-'goyamA ! aNaMtA' he gautama ! nairayikANAm atItakAlasambandhini pRthivIkAyikatve anantAH audArikapudgalaparivartAH atItAH santi, gautamaH pRcchati-'kevaiyA purekkhaDA?' he bhadanta / nairayikANAm anAgatakAlasambandhini pRthivIkAyikatve kiyantaH audArikapudgalaparivartAH puraskRtAH-bhaviSyantaH santi ? bhagavAnAha-'aNaMtA' he gaunama ! nairayikANAm anAgatakAlasambandhini pRthivIkAyikatve anantAH audArikapudgalaparivartAH nairapikoM ko audArikapugaloM ke grahaNa ke abhAva meM usako parivartakA bhI prabhAva hai, isa kAraNa eka bhI audArikaparivarta atIta nahIM hai, isI prakAra yahAM anAgata bhI eka bhI audArikapudgalaparicata nahIM hai| 'puDhavikAiyatte pucchA' he bhadanta! narathikoM ke atItakAla saMbaMdhI pRthivIkAyikabhava meM kitane audArikapudgalaparivarta hue haiM ? isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! aNaMtA' he gautama! nairayikoM ke atItakAla saMbaMdhI pRthivIkAyika bhava meM anaMta audArikapudgalaparivarta hue haiN| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM kevaiyA purekkhaDA' he bhadanta ! nairayikoM ko anAgatakAla saMbaMdhI pRthivIkAyika bhava meM kitane audArikapudgalaparivarta hoMge? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'aNaMtA' he gautama / nairayikoM ko anAgatakAla saMbaMdhI pRthivIkAyika bhava meM bhamAM paNa nArakamAM audArika pudgalenA grahaNane abhAva hoya che. te kAraNe bhUtakALa saMbaMdhI eka paNa dArika pulaparivartane sadbhAva che te nathI ane bhaviSyakALa saMbaMdhI eka paNa dArika pudgala parivartane sadbhAva hotuM nathI. gautama svAbhAnA prazna-"puDhavikAiyatte pucchA" mana nArInA bhUtakAlIna pRthvIkAyika bhavamAM keTalA audArika pudgala parivartana thayA hoya che? mahAvIra prabhunI uttara-" goyamA ! aNaMtA" hai gautama! nAnA bhUtakAlIna pRthvIkAyaka bhavamAM anata audArika pagalaparivarta thayA hoya che, gautama svAbhAnA prazna-"kevaiyA purekkhaDA?" 7 mApana nAhInA bhaviSyakALa saMbadhI pRthvIkAyika bhavamAM keTalA dArika pudgala parivartana thaze? uttara-" aNatA" gautama ! na. viya14 sagadhI kI mayi: Hqwi nid mohAripudagalaparivata thaze. "evaM jAva maNussatte" Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre 128 anAgatAH santi / ' evaM jAtra maNustatte ' evaM pUrvoktarItyA, yAvat- -nairayikANAm apakAyikatve, tejAkAritve, vAyukAyikatve vanaspatikAyikatve vikalendriyatve paJcendriyatiryagyonikarave manuSyatve ca atItAnAgatakAlasambandhini anantAH audArikapudgala parivarttAH atItAH santi anantAzca audArikapudgalaparivartA: anAgatAH santi, 'vANamaMtarajoisiyavemANiyatte jahA nerahayata' nairavikANAm, atItAnAgatakAlasamvandhini vAnavyantaratve, jyotiSikatve, vemAnikatve ca yathA nairayikatve audArikapud galagrahaNA mAvena eko'pi audArikapudgalaparivarto'tIto nAsti, anAgato vA nAsti, tathaiva atItaH anAgato vA eko'pi audArikapudgalaparivartI nAsti, ' evaM jAba vemANiyANaM vepANiyatte evaM pUrvokta bahuvacanaviziSTa nairagikavadeva yAvat-asuraananta audArikapulaparivarta hoNge| ' evaM jAba maNussante' isI prakAra se yAvat-nairayikoM ke atItakAla evaM anAgatakAla saMbaMdhI akAyika bhava meM, tejaHkAyika bhava meM, vAyukAdhika bhava meM, vanaspatikAdhika bhava meM, vikalendriyabhava meM, pazcendriyatiryazcake bhava meM aura manuSyabhava meM atItakAla saMbaMdhI audArikapulaparivarta to ananta ho cuke haiM, aura anAgatakAla saMbaMdhI audArikapudgalaparivarta bhI ananta hoNge| 'vANamaMtara joisiyavenANiyante jahA neraiyate ' nairayikoM ko atIta anAgatakAla saMbaMdhI vAnavyantarabhava meM, jyotiSkabhava meM aura kyAnika bhava meM jaise nairacikabhava meM audArika zarIra yogyapudgaloM ke grahaNa ke abhAva se eka bhI audArika pudgalaparivarta nahIM huA hai, aura na bhaviSyat kAla meM bhI vaha vahAM hogA, usI prakAra se atItakAla saMbaMdhI aura anAgatakAla saMbaMdhI eka bhI audArikapudgalaparivarta na huA hai aura na hogA, ' evaM jAva bemANiyANaM vaimANiyate' pUrvokta eja pramANe nArakAnA bhUtakALa sa'badhI aprakAyika bhavamAM, taijaskAyika bhavabhAM, vAyuTAvibhavAM, vanaspatiabhivamAM, vizlendriyalavamAM, ythendriytiya "calamAM ane manuSyabhavamAM anaMta audArika pudgalaparivata thayA che. ane bhaviSyakALa sAdhI e bhavemAM anata puddagalaparivarta thaze " vANamaMtarajoisiyatremANiyatte jahA neraiyatte " nArInA vAnanyatara zamAM, Atija bhavamAM ane vaimAnika bhavamAM nAraka bhavanI bhUtakALa samadhI jema eka paNu aukArika pudgugalapatinA abhAva hAya che eja pramANe bhaviSyakALa saMbadhI A bhavAmAM audArika pugalaparivartana paNa abhAva ja hAya che, kAraNa ke A bhavamAM audArika zarIrane mATe ceAgya pudgalAne grahaNa karAnA ja abhAva hoya che. evaM jAva vaimANiyANaM vaimANiyatte " Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 4 sU0 2 saMhananabhedena pudgalaparivartanani. 129 kumArAdi bhavanapatInAm , pRthivIkAyikAdInAM vikalendriyANAM paJcandritiryagyonikAnAM manuSyANAM vAnavyantarANAM, jyotiSikANAm , vaimAnikAnAM ca yathAH yogyaM svasvabhinne atItAnAgatakAlasambandhini nairayikatve, bhavanapavitve, pRthivIkAyikAditve vikalendriyatve paJcandriyatiryagyonikatve, manuSyatve vAnavyantaratve, jyotipikatve vaimAnikatve ca atItAH anAgatAca audArikapudgalaparivAH yathAyathaM svayamUhanIyAH 'evaM satta vi poggalapariyaTTA bhANiyanyA' evaM-pUrvoktarItyA saMptA pi audArika-kriya-taijasa-kArmaNa-mano-vacaH-AnaprANapudgalaparivartAH atItAH anAgavAzca yathAyogyaM bhaNitavyA:-vaktavyAH, tadAha-'jattha bhatthi, tattha aIyA vi purekkhaDA vi aNaMtA bhANiyabyA' yatra pRthivIkAyikapaMhuvacana viziSTa nairayikoM kI taraha hI yAvat-asurakumArAdi bhavanapatiyoM ke, pRthivIkAyikAdikoM ke, vikalendriyoM ke pazcendriyatiyaMtra yonikoM ke manuSyoM ke, vAnavyantaroM ke, jyotiSkoM ke aura vaimAnikoM ke yathAyogya atIta anAgatakAla saMbaMdhI nairayikabhava meM, bhavanapatibhava meM, pRthivIkAyika Adi bhava meM, vikalendriyabhava meM, paMcendriyatiryajyonikabhava meM, manuSyabhava meM, dhAnavyantarabhava meM, jyotiSikabhava meM aura vaimAnikabhava meM atIta evaM anAgata audArika pudgalaparivarta jahAM jaise hoM-usake anusAra apane Apa samajhalenA cAhiye ' evaM satsa vi' poggalapariyahA bhANiyavvA' isa prakAra se ye pUrvokta rIti ke anusAra atIta sAtoM hI audArika-vaikriya-taijasa-kArmaNa-mano-vacaH evaM AnaprANa pudgalaparivataM yathAyogyarUpa se kahanA cAhiye-'jastha asthi, pUrvokata bahuvacanAH nArakonI jema asurakumArAdi bhavanapationA, pRthvI, kAyikAdi ekendriyonA, vikalendranA paMcendriyatiya"nA, manuSyonA, vAnarthAtarenA, tiSikAnA ane vaimAnikenA yathAzya pitapatAnAthI bhinna evA atIta (bhUta)kALa saMbaMdhI ane bhaviSya kALasaMbaMdhI nirayika bhavamAM bhavanapati bhavamAM, pRthvIkAyika Adi bhavamAM, vikalendriya bhavamAM, paMcendriyatiya"ca bhavamAM, manuSya bhavamAM, vAnagaeNnara bhAvamAM, jAtiSika bhavamAM ane vaimAnika bhavamAM, bhUta ane bhaviSyakAlIna audyArika pudagalapari d, yArA saya meTama sabha denene. " eva satta vi poggalapariyaTTA bhANiyavvA " merI pramANe pUrita paddhati anusAra atIta ane anAgatakALa saMbaMdhI sAte prakAranA (audAki, vaiyi, taijasa, kAmaNa, mana, vacaH ane AnaprANu) pudagalaparivartenuM yathAyogya rUpe kathana thavuM Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI khAdau audArikAdipudgalaparivAH santi, tatra atItA api, puraskRtAH bhaviSya. nto'pi anantAH bhaNitavyAH, kintu 'jattha natthi tattha do vi natthi, bhANiyavyA' yatra nairayikatvAdau na santi audArikapudgalaparivartA statra dvau api-atItapuraskRtapadavAcyau nastaH iti na atItA na ca bhaviSyantaH audArikapudgalaparivAra santItyarthaH iti. bhaNitavyau, tathA ca nairayikatve bhavanapatitve vAnavyantaratve jyotiSikatve vaimAnikatve ca nairayikAdInAm audArikapudgalagrahaNAbhAvena teSu atItaH anAgatazca eko'pi audArikapudgalaparivatoM nAstIti vaktavyam evameva, cAyukAye manuSyapaJcendriyatigyoniSu nairayikAdiSu ca vaikriyazarIrasadbhAvena vaikriyatastha aIyA vi, purekkhaDA vi aNaMtA bhANiyavvA' jahAM-pRthivIkAyikatvAdika meM audArikAdipudgalaparivarta haiM vahAM para atIta bhI aura anAgata bhI ve ananta haiM aisA kahanA cAhiye tathA 'jattha natthi tattha do vi natthi bhANiyanyA' jahAM narayikAdibhava meM ye audArikapudgalaparivarta nahIM haiM vahAM para atIta bhI aura anAgata bhI donoM prakArake audArikAdi pudgalaparAvarta nahIM haiM aisA kahanA cAhiye tathA nairayikabhava meM, bhavanapani bhava meM, vAnavyantarabhava meM, jyotiSikabhava meM aura vaimAnika bhava meM nairayika Adi jIva audArikazarIra ke yogyapudgaloM kA grahaNa nahIM karate haiM kyoMki yahAM to vaikriyazarIra ke yogya hI pudgaloM kA grahaNa hotA hai-ataH audArikazarIrake yogyapudgaloM ke grahaNa ke abhAva se yahAM atIta anAgata saMbaMdhI eka bhI audArika pudgalaparivarta nahIM hotA hai| isI prakAra se bAyukAya meM, manuSyoM meM na. "jattha atthi, tattha aIyA vi, pureksaTA vi agaMtA bhANiyabA" yAM audArika Adi pudgala parivartane sadubhAva che, te pRthvIkAyika Adi bhavamAM bhUta ane bhaviSyakAlIna audArika Adi gugala parivarta anaMta kahevA. na. " jattha natthi tattha do ni natthi bhANiyavyA" nAre savAmI dArika pudgala parivartano abhAva che, tyAM bhUtakAlIna ane bhaviSyakAlIna dArika pugala parivartane abhAva kahevo joIe. jema ke-nAraka bhavamAM, bhavanapati bhavamAM, vAnarcAtara bhavamAM, yetika bhavamAM ane vaimAnika bhavamAM nArakAdi-cha dArika zarIrane mATe gyA hoya evAM puDDagalene grahaNa karatA nathI teo vaikriya zarIrane mATe egya heya evAM pudgone ja , grahaNa kare che. tethI te jIvemAM bhUta ane bhaviSyakALa saMbaMdhI daki pugala parivartane abhAva hoya che. e ja pramANe vAyukAmAM, manuSyamAM, Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 120 4 sU0 2 saMhananamedena pulaparivartanani. 131 pudgala parivartasaMbhavAt teSu dvAvapi - atItaH anAgatazca vaikriyapudgala paricata vaktavyau pRthivIkA kirave akAyikatve, tejaHkAyikatve vanaspatikAyikatve vikalendriyeSu vaikriya zarIrAbhAvena tatpudgalagrahaNAmAt teSu dvApi atItaH anAgatazca vaikriyapudgalaparita na vaktavyau / taijasakArmaNapudgalAnAM sarveSu sadbhAvena tejasakArmaNapudgalapavita dvau api atItAnAgatau sarveSveva vaktavyau / manaHpudgalAnAM pandriyeSveva sadbhAvena teSveva atItAH anAgatAzca manaHpudgalaparivartAH vaktavyAH, vacaHpudgalAnAM tu ekendriyAn vihAya anyeSu sarvazarIreSu sattvena ekendriyabhinneSu paJcendriyatiryaJcoM meM aura nairayika Adi koM meM vaikriyazarIra ke sadbhAva se vaipulaparivarta hotA hai isase inameM atIta anAgatarUpa donoM prakAra ke vaikriyapudgala parivarta vaktavya hai, pRthivIkAyika bhava meM, aSkAyika bhava meM, tejaHkAyikabhava meM, vanaspatikAyika bhava meM aura vikalendriyoM meM vaikriyazarIra kA abhAva hotA hai, isase yahAM vaikriyazarIra yogya pudgaloM kA grahaNa nahIM hotA hai isaliye ina meM atIta anAgata donoM prakAra ke vaikriyapulaparivarta nahIM hote haiM / taijasapudgala aura kArmaNapula saba jIvoM meM- ekendriya se lekara paMcendriyataka ke saba prANiyoM meM rahate haiM - isaliye atIta anAgata donoM prakAra ke tejasakAraNa pulaparivarta saba jIvoM meM vaktavya haiN| manaHpudgala kevala paJcendriyajIvoM meM hI hote haiM - isa kAraNa unameM hI atIta anAgata manaHpulaparivarta kahanA cAhiye anyatra ekendriyAdikoM meM nahIM, vacaH pulaparivarta ekepacendriyatiya cAmAM, ane nArakAdikAmAM vaikriya zarIranA saddabhAva hAya che, te kAraNe vaiSkriya pudgalaparivatanA paNa sAva hAya che tethI A badhAM jIveAmAM atIta anAgata ane kALasa'badhI vaiSkriya * puddagalaparivartanuM kathana karavuM joIe pRthvIkAyika RprakAyika, taijaskAyika, vanaspatikAyika ane vikalendriya, A bhaveAmAM vaikriya zarIrane abhAva hAya che, tethI vaikriyazarIra caiAgya pudgalenA grahaNune paNa tyAM asAva huM ya che. tethI te bhavAmAM atIta ane anAgata kALasa`kha"dhI vaikriya pudgalaparivatanA abhAva kahevA joIe samasta jIvAmAM tejasa ane kAmaNu pudgalAnA sadbhAva hAya che. tethI ekendriyathI laine pa"cendriya paryantanA samasta jIvAmAM atIta anAgata kALasa'badhI taijasa ane kANu pudgalaparivatanA sadbhAva samajavA joIe paMcendriya jIvAmAM ja manaHpudgalanA sadbhAva hoya che, tethI pacendriyAmAM ja atIta ane anAgata kALasakha zrI manaHpudgalapiravata nA sadbhAva samajavA ane ekendriyAkrikAmAM abhAtra samajavA, ekendriyo sivAyanA Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtra sarveSu jIveSu vacaHpudgalaparivartAH atItAH anAgatAca vaktavyAH, iti sUcayannAha'jAva vemANiyANaM vemANiyase kevaiyA ANApANupoggalapariyaTA aIyA?' yAvatpUrvoktAnAM nairayikAdInAM vaimAnikAnAM ca vaimAnikatve-nairayikatvAdivamAnikatvaM paryante kiyantaH AnapANapudgalaparivartAH atItA: ? 'aNaMtA' anantAH atItAH, kevayA purekkhaDI' kiyantaH puraskRtAH bhaviSyantaH santi ? bhagavAnAha-'aNatA' anantAH AnamANapudgalAH bhaviSyantaH santi ||suu0 2 / / ___ audArikapudgalaparAvartAnAM nivrtnaakaalvktvytaa| mUlam-"se keNaTuNaM bhaMte! evaM vuccai-orAliyapoggalapariyo? orAliyapoggalapariya? ? goyamA! jaM NaM jIveNaM ndriyoM ko chor3akara dvIndriyAdika saba jIvoM meM pAye jAte haiM, isaliye atIta anAgatA donoM prakAra ke vacApudgalaparivarta dvIndriyAdika saba jIvoM meM kahanA caahiye| isI bAta ko sUcita karate hue mUtrakAra praznottara ke rUpa meM isa prakAra se kahate haiM-'jAva vemANiyANaM vaimANiyatte kevaiyA ANApANupoggalapariyaTTA aIyA' nairayika bhava se lekara dhaimAnikabhava taka ke jIvoM meM atIta AnaprANapudgalaparivarta kitane haiM ? to isake uttara meM kahA gayA hai ki atIta AnaprANapudgalaparivarta nairayikabhava se lekara vaimAnikabhava taka ke saba jIvoM meM ananta haiM, kevaDyA purekkhaDA' tathA Age honevAle aise bhAvi kAla saMbaMdhI AnaprANapudgalaparivataM kitane haiM ? to isake uttara meM kahA gayA hai ki 'aNaMtA' bhavidhyatkAla saMbaMdhI AnaprANapudUgalaparivarta saba jIvoM meM ananta haiM / / 102 // samarata mAM vacapudgala parivartane sadUbhAva rahe che tethI dviIndriyAdika samasta jImAM bhUta ane bhaviSyakAlIna vacapudgala parivartanuM kathana karavuM joIe eja vAtane sUcita karavA mATe sUtrakAre nIcenA praznottare ApyA che "jAva vaimANiyANa vemANiyatte kevaiyA ANApANupoggalapariyaTTA aIyA?" nArakethI laIne vaimAnika paryantanA bhavavALA cha keTalA ANapANu pudugalaparivarta karI cukyA che? uttara-nAraka bhavathI laIne vaimAnika paryantanA bhavavALA samasta che anaMta AnaprANa pudgalaparivarta karI cukyA che. "kevaiyA purekkhaDA ?" mAna! naa2||6 ve bhaviSyamA dA mAnAya pudamA parivata 42ze ? uttara-" arNatA" sabharata va bhaviSyamA anaMta AnaprANa pudgala parivartakaraze. sU02 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 120 4 sU0 3 audArikapudgalaparivartanirdhatanAni. 133 orAliyAsarIre vaTTamANeNaM orAliyasarIrakhyAoggAI davAI orAliya sarIrattAe gahiyAI baDhAI puDDhAI kaDAI paTUviyAI, niviTTAI abhiniviTTAI abhisamannAgayAI pariyAiyAI pariNAmiyAI nijjinnAI, nisiriyAI nisiTTAI bhavaMti se teNaNaM goyamA ! evaM buccai - orAliyapoggalapariyaTTe orAliyapoggala pariyaTTe, evaM veDavviyapoggalapariyaTTe vi, navaraM veubviyasarIre vaTTamANeNaM veubviyasarIrappA oggAI sesaM taM caiva savvaM, evaM jAva, ANApANupoggalapariyaTTe, navaraM ANApANupAoggAIM savvaM dabvAI ANApANuttAe sesaM taM caiva ||suu0 3 // chAyA -- tatkenArthena bhadanta ! evamucyate- audArikapudgalaparivartaH audAripudgalaparivartaH 1 gautama ! yat khalu jIvena audArikazarIre vartamAnena audArikazarIra prAyogyANi dravyANi audArikazarIratayA gRhItAni vaddhAni, spRSTAni kRtAni, prasthApitAni niviSTAni, abhiniviSTAni, abhisamanvAgatAni, paryAtAni, pariNAmitAni, nirjIrgAni, niHsRtAni niHsRSTAni bhavanti, tat tenArthena gautama / evamucyate - audArikapudgalaparivartaH audArikapudgalaparivartaH / evaM vaikriyapudgalaparivarto'pi, navaraM vaikriyazarIre vartamAnena vaikriyazarIramA yogyAni, zeSaM tadeva sarvam evaM yAvat AnamANa pudgalaparivartaH, natraram AnamANamAyogyANi sarvadravyANi AnaprANatayA zeSaM tadeva || 3 || " TIkA - atha pUrvoktAnAm audArikAdipudgalaparAvartanAmeva svarUpaM prarUpayitumAha- 'sekeNaNaM bhaMte!' ityAdi, 'se keNaNaM bhaMte ! evaM kubbai-orAaudArikapudugalaparAvartoMkI nirvartanAkAlavaktavyatA ' se keNaNaM bhaMte / evaM vuccai ' ityAdi / C TIkArtha - isa sUtradvArA sUtrakArane pUrvokta audArikapuGgalaparAvartIkA hI svarUpa prarUpita kiyA hai-' se keNadveNa bhaMte ! evaM bucci-oraaliy~~audArika pulaparivartInI nita nAkALavaktavyatA-- " se keNaTTeNaM maMte ! eva vuccai " tyAhi- TIkA-sUtrakAre A sUtramAM pUrvokta audArikAdi pudgalaparAvA~nA svarUpanI ja prarUpaNA karI che. gautamasvAmI A viSayane anulakSIne evA Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI liyapoggalapariyaTTe orAliyapoggalapariyaTTe' gautamaH pRcchati-he bhadanta ! tat atha kenArthena kathaM tAvat-evamucyate-audArikapudgalaparivartaH, audArikapaddala parivataH ? iti, kim audArikapudgalaparivartasvarUpamitimaznaH, bhagavAnAha-'goyamA! jaMNaM jIveNaM orAliyasarIre vaTTamANeNaM orAliyasarIrappAoggAI dabAI' he gautama ! yat-yasmAt kAraNAt , khalu jIvena audArikazagaire vartamAnena audArikazarIramAyogyAni-audArikazarIranirmAgayogyAni pudgaladravyANi, 'orAliyasarIrattAe gahiyAI, baddhAI, puTThAI, kaDAI, paTTaviyAI, niviTThAI, abhiniviTThAI, abhisamannAgayAI audArikazarIratayA-praudArikazarIrarUpatvena gRhItAni-svIkRtAni, baddhAni-jIvapradezairAtmIkaraNAt saMvaddhAni, ata eva spRSTAni-pUrvatanau reNuvat sparzaviSayIkRtAni, athavA puSTAni-anyAyagrahaNataH popitAni, kRtAnipoggalapariyaTTe, orAliyapuggalapariya?' he bhadanta ! ailA kisa kAraNa se kahA jAtA hai ki yaha audArikapudgalaparivarta hai, yaha audArikapudgala. parivarta hai ? arthAt audArika pudgalaparivarta kA kyA svarUpa hai ? isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama ! 'jaM NaM jIveNaM orAliyasarIre vaTTamANeNaM orAliyasarIrappAoggAI vvAI' jisa kAraNa se audArikazarIra meM vartamAna isa jIvane audArikazarIra ke nirmANayogya pudagaladravyoM ko 'orAliyasarIrattAe gahiyAI, baddhAI, paDhAI, kaDAI, paDhaviyAI, abhiniviTThAI, abhisammannAgayAI' audArikazarIrarUpa se grahaNa kiyA hai, svIkRta kiyA hai, unheM jIvapradezoM ke sAtha bAMdhA hai, zarIra meM dhUlikI taraha pahile unakA sparza kiyA hai, athavA anya anya grahaNarUpa se unheM popita kiyA hai, kRta-pUrva pariprazna pUche che -" se keNadveNaM bhaMte ! evaM vuccai-orAliyapoggarapariyaDe, orAliya-poggalapariyaTTe" bhagavan! mA5 // 4 // 2) me 4 ch| che A dArika pudgala parivarte che A dArika pudgala5rivarta che" eTale ke audArikapudgalaparivartanuM svarUpa kevuM che? mahAvIra prbhune| uttara-"jaM NaM jIveNaM orAliyasarIre vaTTamANeNaM orAliyasarIrappAoggAI vvAiM"2 re mohAra zarIramA 29sA bhAve mohAri zarIranA niga ya.gya pAladravyAne " orAliyasarIrattAe gahi yAI, baddhAiM, puTThAI, kaDAI, paDhaviyAI, niviTThAI, abhinividvAI, abhismnnaagthA audArika zarIra rUpe grahaNa karyA che, temane jIvapradezanI sAthe bAMdhyAM che, zarIramAM dhULanI jema pahelAM temane sparza karyo che, athavA anya anya grahaNa rUpe temane piSita karyA che, kRta-pUrva pariNAmamAMthI anya pariNAma Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 404 sU0 3 audArikapulaparivartanitanAni. 135 pUrvapariNAmApekSayA pariNAmamantareNa vihitAni prasthApitAni sthirIkRtAni, niviSTAni-yataH prasthApitAni atojIvena svayaM niviSTAni, praviSTAni, abhiniviSTAni - abhitaH - sAmastyena niviSTAni - samastAni jIve saMLagnAni, abhisamanyAgatAni - abhividhinA vyAtinyAyena sarvANi samanvAgatAni jIvena rasAnubhUrti samAzritya sammAptAni, 'pariyAiyAI, pariNAmiyAI, nijjinnAI, nisiriyAI, nisihAI bhavaMti ' paryAtAni jIvena sarvAvayavAvacchedena tadrasAdAnadvAreNa. - AtAni gRhItAni pariNAmitAni - rasAnubhUtidvAraiva pariNAmAntaraM mApitAni, nirjIrNAni - kSINarasIkRtAni niHsRtAni - jIvamadezebhyo nirgatAni, ato NAma kI apekSA aura dUsare pariNAmarUpa se unheM kiyA hai- pariNamAyA hai, prasthApita - unheM sthira kiyA hai, niviSTa-sthira kiyA hai isI kAraNa jIvane unheM svayaM praveza karAyA hai, abhiniviSTa-pravezakarAyA hai isIliye ve sampUrNarUpa se jIva ke sAtha saMlagna ho gaye haiM, abhisamanvAgata jIva ke sAtha yA jIva meM jaba ve sampUrNarUpa se saMlagna ho cuke haiMtaba hI jIvane unheM rasAnubhUti ko lekara prApta kiyA hai- arthAt-audArikazarIra ke prAyogya lage hue una pudgaladravyoM kA rasAnubhava kiyA hai, 'pariyAiyAI, pariNAmiyAI, nijjinnAI, nisiriyAI, nisiDAI, bhavaMti ' rasAnubhava bhI aisA kiyA hai ki eka bhI avayava unakA aisA nahIM bacA jo apane rasapradAna ke binA raha gayA ho, isa rUpa se jIvane unheM grahaNa kiyA hai, pariNAmita - rasAnubhUtidvArA phira ve pariNAmAntarako prApta karA diye gaye haiM, nirjINa-kSINarasavAle kiye gaye haiM,. nirgata- jIvapradezoM se nikale hue haiM, isIliye jIvane unheM apane 3 tebhane pazzuimita rdhyA che, tebhane prasthApita (sthira) ya' che, tebhane niviSTa karAvyA che--sthira karela hovAne kAraNe jIve pAte temane praveza karAyeA che, abhiniviSTa karAvyA che--praveza karAvIne AtmAnI sAthe sa'pUrNa rUpe salagna karAvyA che, abhisamanvAgata karyo che--jIvanI sAthe athavA jIvamAM jyAre teo sapUrNa rUpe salagna thai cukayA haiAya che tyAre ja jIve temane rasAnubhUtinI apekSAe prApta karyAM che--eTale ke audArika zarIrane ceAgya yeSAM te sakSama yugasaddravyAno rasAnubhava bhayo che, pariyAiyAi, pariNAmiyA nijinnAi, nikhiriyAI, nisiTTAI bhavaMti " rasAnubhava pazu mevo ye che ke eka paNa avayava rasapradAna vinAnuM rahI na jAya e rIte jIve te puddagalAne zaNa karyAM che, temane anya pariNAma rUpe parizumita karAvavAmAM bhAveza che, nilam (zrIravANAM ) urAyala che, nirgata (lavapradezAbhAMthI " Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre niHsRSTAni-jIvena pradezebhyastyAjitAni bhavanti / atra prathamacatvArivizeSaNAni audArikapuralAnAM grahaNaviSayANi, taduttarANi pazca sthitivipayANi, taduttarANi catvAri tu antimAni parityAgavipayANi avaseyAni / pUrvoktArthamupasaMharannAha' se teNadveNaM goyamA ! evaM vuccai-orAliyapoggalapariyahe" he gautama! tata tenArthena evamucyate-audArikapudgalaparivartaH audArikapudgalaparivarta iti / 'evaM veundhiyapoggalapariya? vi' evaM-pUrvoktaudArikapudgalaparivartasvarUparItyA kriyapudgalaparivarto'pi avaseyaH, pUrvApekSayA vizeSamAha-'navaraM veubviyasarIre vaTTamANeNaM veunciyasarIrappAoggAI, sesaM taM ceva sana' navaram audArikapudgamaparivarvApekSayA vizeSastu-vaikriyazarIre vartamAnena jIvena vaikriyazarIramAyogyAnipradezoM se alaga kara diyA hai, inameM pahile ke cAra vizepaNa to audArika pudaloMko grahaNa karane ke viSaya meM haiM, unake bAda ke pAMcavizeSaNa sthiti ke viSaya meM haiM, aura antima cAra vizeSaNa unake syAga ke viSaya meM haiM / ' se teNaTeNaM gopamA! evaM buccA, orAliyapoggalaparipaTTe, orAliyapoggalapariya?' isa kAraNa he gautama! aisA kahA jAtA hai ki yaha audArikapudgalaparivarta hai, yaha audArikapudgalaparivarta hai| 'evaM ucciyapoggalapariya? vi' jisa prakAra pUrvottarIti se audArika pudgalaparivarta kA svarUpa kahA gayA hai, isI prakAra se vaikriyapudgalaparivarta kA svarUpa bhI jAna lenA cAhiye usake svarUpa kathana meM aura isake svarUpakathana meM 'navaraM ve undhiyasarIre vahamANeNa veuvviyasarIrapAoggAI, sesaM taMceva savvaM' yadi koI vizeSatA hai to vaha aisI hai alaga) karavAmAM Avela che A sUtramAM pahelAM cAra vizeSa dArika 5 galene grahaNa karavA viSe che, tyAra bAdanA pAMca vizeSa sthitinA viSayamAM che, ane chellA cAra vizeSaNe temanA tyAganA viSayamAM che. "se teNaTeNaM goyamA! evaM vuccai, orAliyapoggalapariyaTTe, bhorAliyapoggaTha. pariyaTe" araNe, gautama ! 4AmA mAche hai * mA mohA. Pis sahaparivata cha.' "evaM veuvviyapoggalapariyaTTe vi" 2 prahAra pUrvokta aurika pudgala parivartanuM svarUpa prakaTa karavAmAM AvyuM che, e ja hAre vaizya yuddharAmaparivatarnu 2535 55 samAna " navaraM veubviyasarIre vaTTamANeNaM vevviyasarIrappAoggAI sesaM ta ceva sandha" bhariza pulaparivartanA svarUpanA kathana karatAM vaikriya pagalaparivartana thavarUpanA kathanamAM eTalI je vizeSatA che ke-okiya zarIramAM rahelA jIve vediyaza Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za012304sU04 audAriphAdipudgalaparivartanirvatanAni. 137 vaikriyazarIranirmANayogyAni dravyANi-pudgaladravyANi, vaikriyazarIratayA gRhItAni, paddhAni, spRSTAni, kRtAni, prasthApitAni, niviSTAni, abhiniviSTAni, abhisamanvAgatAni, paryAttAni, pariNAmitAni, nirjIrNAni, niHsRtAni, niHsRSTAni bhavanti, tat tenArthena evamucyate-vaikriyapudgalaparivartazabdapratipAdyo vaikriyapagalaparivartaH uktasvarUpo'vaseya ityAzayenAi-zeSaM tadeva pUrvoktavadeva sarva vize. yam , tathA pradarzitameveti, 'evaM jAva ANApANupoggalapariyaTTe' evaM pUrvoktarItyA, yAvat-tejasapudgalaparivartaH, kArmaNapudgalaparivartaH, manaHpudgalaparivartaH, vacApudgalaparivartaH, AnamANapudgalaparivartazca avaseyaH / vizeSamAha-'navaraM ANApANuppAoggAI vaikriyazarIra meM vartamAna jIva ne vaikriyazarIra ke nirmANayogya dravyoM ko-paddhaladravyoM ko-paikriyazarIraspa se yahaNa kiyA hai. unheM baddha kiyA hai, spRSTa kiyA hai, vihita kiyA hai, prasthApita kiyA hai, niviSTa kiyA hai, abhiniviSTa kiyA hai, abhisamanvAgata kiyA hai, paritagRhIta kiyA hai, pariNAmita kiyA hai, nirNi kiyA hai, ni:mRta kiyA hai, niHsRSTa kiyA hai, isa kAraNa vaikriyapudgalaparivarta isa zabdadvArA pratipAca yaha vaikriya pudgalaparivataM uktasvarUpavAlA hai aisA jAnanA cAhiyeisI Azaya ko lekara sUtrakArane 'sesaM taMceva savvaM' aisA kahA hai so hamane yaha bAta Upara dikhalA hI dI hai| 'evaM jAva ANApANupoggalapariyaTTe' isI prakAra se yAvat-tejasapudgalaparivarta, kArmaNapudgala. parivarta, manApudgalaparilata, vacApudgalaparivarta, aura AnaprANapudgalaparipatakA svarUpa jAnanA cAhiye, inake svarUpa kathana meM aisA kahanA rIranuM nirmANa karavAgya pudgala dravyane vaikiya zarIra rUpe grahaNa karyA che, baddha karyA che, pUrNa karyA che, vihita karyA che, prasthApita karyA che, niviSTa karyA che, abhiniviSTa karyA che, abhisamanvAgata kyAM che, parita grahIta karyA che, pariNAmita karyA che, nirNa karyA che, nita karyA che, niHsRSTa karyA cha. 7 gautama! te 20 "paya pugataparivata " mA zAha 43 prtipadyamAna A vikiya pudagala parivartanuM upara darzAvyA pramANenuM svarUpa samajavAnuM cha. " sesaM taM ceva savvaM " mA sUtrA dvArA sUcita thatI pAta 250TI425 52 45vAmAM mAnya hai " evaM jAva ANApANupogalapariya?" mera pramANe taijasapudgalaparivarta, kAmaNapudgala parivarta, mana pudgalaparivata, vacApu galaparivarta ane AnaprANapudugala parivartanuM svarUpa paNa samajavuM joIe temanA svarUpanA kathanamAM evuM kahevuM joIe ke Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIle sabadabAI ANApANuttAe, sesaM taM cetra' navaram pUrvApekSayA vizeSastu-taijasakAmaNamanovaca bhAnamANeSu vartamAna jIvaiH taijasakAmaNamanovacA pAyogyAnidravyANi pAnamANapAyogyAni tu sarvavyANi-sarvapakArANi dravyANi taijasakAmaNamanovaca bAnaprANatayA gRhItAni, baddhAni, spRSTAni, kRtAni, prasthApitAni, niviSTAni abhiniviSTAni abhisamanvAgatAni, paryAttAni, pariNAmitAni, nirjIrNAni, niHsRtAni niHsRSTAni bhavanti, zeSaM tadeva-pUrvoktavadeva sarvamavaseyam ||suu0 3 // ___ mUlam-orAliyapoggalapariyaTTe NaM bhaMte! kevaikAlassa nivvattijai ? goyamA! aNaMtAhiM ussappiNIosappiNIhiM evaikAlassa nivvatijjai / evaM veuviyapoggalapariya? vi, evaM jAva ANApANupoggalapariya? vi eyasta NaM bhaMte! orAliyapoggalapariyanivattaNAkAlasta veuvviyapoggala jAva ANApANupoggalapariyanivvattaNAkAlasta ya kayare kayare hiMto jAva visesAhiyA vA? goyamA! savvattho kammagapo. galapariyaTTanivvattaNAkAle teyApoggalapariyaTanivvattaNAkAle cAhiye-taijasa, kArmaNa, manaH, vacana, evaM AnaprANa inameM vartamAna jIvane taijala, kArmaNa, manaH, vacana, aura AnaprANa ke prAyogya samasta dravyoMkA saba prakArake dravyoM ko taijasa kArmaNa, mana, vacana, evaM AnaprANarUpa se gRhIta kiyA hai, baddha kiyA hai spRSTa kiyA hai, vihita kiyA hai, prasthApita kiyA hai, niviSTa kiyA hai, abhiniviSTa kiyA hai, abhinamanvAgata kiyA hai, paritaHgRhIta kiyA hai, pariNAmita kiyA hai, nirjIrNa kiyA hai, niHsRta kiyA hai aura ni:pRSTa kiyA hai, isake Age kI aura saba vaktavyatA pUrvoktarUpa se jAnanI cAhiye ||suu0 3 // tejasa, kAmaNa, mana, vacana ane AnaprANa, A zarIramAM rahelA jIve 'tejasa, kAmaNa, mana, vacana ane AnaprANa regya samasta pudgala dravyone taijasa, kAmaNa, mana, vacana ane AnapANarUpe gRhIta karyA che, baddha karyA che, spaSTa karyA che, vihita karyA che, prasthApita karyA che, niviSTa karyA che, abhiniviSTa karyA che, abhisamanvAgata karyA che, parita gRhIta karyA che, pariNAmita karyA che, nirNa karyA che, niHsata karyA che, nisraSTa karyA che, Adi pUrvokta samasta kathana ahIM paNa grahaNa karavuM joIe. sU03 Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za012u04 sU04 au dArikAdipudgalaparivartanacetanAni. 139 anaMtaguNe, orAliyapoggalapariyadRkAle anaMtaguNe ANApANupoggala pariyahanivvantaNAkAle anaMtaguNe, maNapoggalapari-' yavanivyattaNAkAle anaMtaguNe, vaipogalapariyainivvattaNAkAle anaMtaguNe, vendiyapoggala pariyahanivvattaNAkAle anaMtaguNe ||suu0 4 // chAyA - audArikapudgalaparivartaH khachu bhadanta ! kiyatA kAlena nirvartyate 1 gautama ! anantAbhiH utsarpiNyavasarpiNIbhiH iyatkAlena nirvartyate, evaM vaikriyapudgala parivarto'pi, evaM yAvat AnaprANapudgala parivarto'pi / etasya khalu bhadanta ! audArikapudgala parivarta nirvartanAkAlasya baikina pudgala yAvat AnamANa pudgalaparivartanirvartanAkAlasya ca katare katarebhyo yAda vizeSAdhikA vA ? gautama ! sarvasvokaH kArmaNapudgala parivarta nirvartanAkAlaH taijasa pudgala parivarta nirvartanAkAlaH anantaguNaH, audArikapudga parivartanirvartanA kAlaH anantaguNaH, AnamANa pudgalaparivarta nirvartanAkAlaH anantaguNaH, manaHpudgala parivartanirvartanAkAlaH anantaguNaH, cacaHpudgala parivarta nirvartanAkAlaH anantaguNaH vaikriyapudgala parivartanirvartanAkAlaH anantaguNaH ||0 4 // TIkA - atha audArikAdipulaparAvartAnAM nirvartanAkAlaM teSAmalpabahutvaM ca rUpayitumAha- 'orAliyapoggala' ityAdi / 'orAliyapoggalapariyahe NaM bhaMte! haskAlassa nivyattijjai ?' gautamaH pRcchati - he bhadanta | audArikapudgala parivartaH khalu kiyatA kAlena nirvartyate ? niSpAdyate ? 'kevaikAlassa' inyatra tRtIyArthe paSThI audArikapulaparAvartana ke kAlakI vaktavyatA 6 orAliyoparighaTTe NaM bhaMte !' ityAdi / TIkArtha - isa sUtra dvArA sUtrakAra ne audArikapudgalaparivarta kI nivatainA kA kAla aura usake alpabahutva kI prarUpaNA kI hai- 'orAliyapomAlapariyaNaM bhaMte! kevaha kAlassa nivvaptijjaha' he 'bhadanta / audArikapulaparivarta kitane kAla ke bAda niSpAdita kiyA jAtA hai ? arthAt audArika pudgagalaparAvartananA kALanI vaktavyatA " orAliyapogalapariyaDe NaM bhaMte! ityAdi TIkA"--A sUtra dvArA sUtrakAre auDhAki pudgalapavitanI nita nAnA kALanI ane tenA apakhahutvanI prarUpaNA karI che-- gautama svAmInA azna - " orAliyapoggala pariyaNaM bhaMte ! ke ikolamsa nivtrattijjahna ?" he bhagavan ! mohAriGa yugasaparivarta DeTA aNa vyatIta Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtra ApatvAt , bhagavAnAha-'goyamA! aNaMtAhiM ussappiNiyosappiNIhi evaikAlassa nivvattijjai' he gautama! audArikapudgalaparivartaH anantAbhiH utsapiNyavasarpiNIbhiH iyatA kAlena nirvaya'te-niSpAdhate, 'evaM veubiyapoggalapariyaTTe vi' evaM-pUrvoktarItyA, vaikriyapudgalaparivoM'pi anantAbhiH utsapiNyavasarbhiNImiH nirvayate / "evaM jAva ANApANupoggalapariyaTTe vi' evaM pUrvoktarItyA, yAvat-taijasakArmaNamanovaca AnapANapudgalaparivartA api pratyekam anantAbhiH anantAbhiH utsapiNyavasarpiNIbhiH nivartyate, ekasya jIvasya grAhakatvAt , pudgalAnAM cAnantatvAt , pUrva audArikapudgalaparivarta kI niSpatti hone kA kAla kitanA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-' goyamA' he gautama ! 'aNaMtAhiM ustappiNiosappiNIhiM evaikAlasla nivvattijaha' audArikapudgalaparivarta ananta utsapiNI kAla ke bAda niSpAdita kiyA jAtA hai-arthAt-audArikapudgala. parivarta kI niSpatti hone kA kAla ananta utsarpiNI avasarpiNIkAlarUpa hai tAtparya-kahane kA yaha hai ki audArikapunalaparivarta kI niSpatti ananta utsarpiNI avasarpiNIkAla meM hotI hai| 'evaM veuviyapoggalapariya vi' isI prakAra se vaikriyapudgalaparivarta kI niSpatti kA kAla hai arthAt vaikriyapudgalaparivarta kI niSpatti ananta utsarpiNI avasarpiNIkAla meM hotI hai 'evaM jAva ANApANupoggalapariya? vi' isI prakAra se taijasa, kArmaNa, manaH vacana, aura AnaprANapudgalaparivarta ina saba kI niSpatti ananta ananta utsarpiNI avasarpiNI kAla meM hotI hai| thayA bAda niSpAdita karAya che? eTale ke dArika pudgalaparivartanI niSpatti thavAne kALa keTale kahyo che? ___ uttara-" goyamA ! 7 gautama ! " aNatAhiM utsapiNiosappiNIhiM evaikAlassa nivvattijjaha" mA dazaraparivata mana ta sapiyarI aNa vyatIta thayA bAda niSpAdita karAya che. eTale ke dArika pudgalaparivartanI niSpatti thavAne kALa anaMta utsarpiNa avasarpiNI kALarUpa hoya che. A kathanane bhAvArtha e che ke dArikapudagalaparivartanI niSpatti anaMta Grarrign muftel mbhA thAya che. "evaM veubbiyapoggalapariya? vi" eja pramANe vaikiyapudgalaparivartanI niSpatti paNa anaMta utsarpiNI aksapI bhI thAya che. "evaM jAva ANApANuroggalapariyaTTe vi" se pramANe taijasa, kAmaNa, mana vacana ane AnaprANu, A pAMca prakAranA pudgala parivartanI niSpatti paNa anaMta-anaMta utsarpiNa avasarpiNI kALamAM Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za012304sU04 audArikAdipudgalaparivartanirvatanAni. 141 gRhItAnAM ca grahaNasyAparigaNyamAnatvAt anantAbhiH utsarpiNyavasarpiNIbhiH ityAdisamyagevoktamitibhAvaH / gautamaH pRcchati - 'eyassa NaM bhaMte ! orAliyapoggala pariyahaniSyacaNAkAlassa veunniyoggala jAva ANApANupoggalapariyahanivvattaNAkAlassaya kayarekayarerhito jAtra visesAhiyA vA ? ' he bhadanta ! etasya khala audArikapudgalaparivartanirvartanAkAlasya, baikriyapugala yAvat parivarta kArmaNapudgala parivartanirvartanAkAlasya teja sapudralaparivarta nirvartanA kAlasya, ananta utsarpiNI aura avasarpiNI meM ina sabakI niSpatti hone kA kAraNa yaha hai ki ekajIva inakA grAhaka hotA hai aura pudgala ananta hote haiM tathA pUrva gRhIta puloM ko dubArA grahaNa karane para unakI yahA~ ginatI ko nahIM jAtI hai- arthAt pUrvagRhIta pudgala punaH gRhIta hone para yahA~ gaNanA meM nahIM liye jAte haiM- agRhIta pudgala hI gaNanA meM liye jAte haiM ataH agRhIta pudgaloM ko grahaNa karane meM ananta utsarpiNI avasarpiNI jaisA kAla laga jAtA hai - isIliye yahAM pratyeka kI niSpatti kA kAla itanA kahA gayA hai| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'essa NaM bhaMte! orAliyapoggapariyahanivyattaNAkAlassa, beDabbiyapoggalapariyaha nivvattaNAkAlassa jAva ANApANuroggala pariyaha nivvattaNAkAlassa kapare kaparehiMto jAva visesAhiyA vA' he bhadanta ! isa audArikapulapaparivarta nirvartanAkAla ke, baikriyapudagalaparivarta nirvatanAkAla ke tejasapudgala parivarta nirvartanAkAla ke, kArmaNapudgaparivarta nirvartanA kAla ke, thAya che. A badhAnI niSpatti ana`ta utsarpiNI avasarpiNI kALamAM thavAnu' kAraNu nIce pramANe che-- eka jIva temane grAhaka hAya che ane pudgala anata hAya che. tathA pUrvagRhIta puGgalAne ahIM gaNatarImAM levAmAM AvatA nathI--agRhIta pudgalene ja gaNatarImAM levAmAM Ave che. tethI agRhIta puddagalAne grahaNa karavAmAM anaMta utsarpiNI avasarpiNI jeTaleA kALa thaI jAya che te kAraNe ahI' pratyekanI niSpattinA kALa anaMta utsarpiNI jeTale kahevAmAM Avye che. gautama svAbhIno prazna- " eyatsaNaM bhaMte ! orAliyapoggala pariyaTTanivva-poggataNAkAlassa, veuvtriyapoggalapariyaTTanivvattaNAkAlaskha jAva ANApANu - pariyaTTanivvattaNAkAlassa, ya kayare kayarehito jAva visesAhiyA vA ?" De bhagavan ! A audArika pudgalaparivata nita nAkALa, vaikriya pudgalaparivata nita nAkALa, taijasa pudgalaparivata" nivata nAkALa, kAma`Nu pudgalaparivata Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre nirminAkAlasya, manaHpudalaparivartanivetanAkAlasya, bacApudgalaparisarta nirvartanA kAlasya, AnapANapudgalaparivanirvatanAkAlasya ca madhye katare ke tathAvidhanirvatanAkAlA kanarebhyo nivartanAkAlebhyaH kebhyo yAvat-ratophA kA, bahukA vA, tulyA bA, vizeSAdhikA vA bhavanti ? bhagavAnAha-goyagA ! savayove kammagapoggala pariyanivvattaNAkAle' he gautama ! sarvastokA-sarvebhyo'lpaH, kArmaNaH pudgalaparivartanAsAlo bhavati, kArmaNapudgalAnAM sUkSmatvAt bahutamaparamANunippannatvA ca bahUnAM teSAM sakRdapi grahaNaM bhavati, sarveSu ca nairayikAdiSu vartamAnasya jIvasya anusamayaM teSAM gRhyamANatvAt svalpakAlenApi sakalatatpudgalagrahaNaM bhavatIti bhaavH| manApudgalaparivarta nirvartanAkAla ke, vacApudgalaparivartanivartanAkAla ke, aura mAnaprAgapudgalaparivarta nirvartanAkAla ke bIca meM kauna nirvartanAkAla kina nirvartanAkAloM se stoka haiM ? kauna nirvartanAkAla kina nirvatanAkAla se bahuta haiM ? kauna nirdhartanAkAla kina nirvatanAkAloM ke barAbara haiM ? aura kauna nitanAkAla kina nirvartanAkAla se vizeSAdhika haiM ? isake uttara meM pralu kahate haiM-'goyamA' he-gautama ! sambayove kammagapoggalapariyadRnibattaNAkAle' saSoM se kama-alpa-kArmaNapudgalaparivarta kA nivartanAkAla hai kyoM ki kArmaNa pudgala sUkSma hote haiM aura ye bahunamaparamANuoM se niSpanna hote haiM, isa kAraNa ekavAra meM bahutapudgaloM kA grahaNa ho jAtA hai| nAtparya kahane kA yaha hai ki samasta naiyika Adi paryAyoM meM vartamAna jIva ke dvArA pratyeka samaya meM bahuta kArmaNa pudgaloM nirvatanAkaLa, mana pulaparivarta nirvatanAkALa, vacanapula parivanirvatanAkALa ane AnaprANa pudgala parivartanirtanAkALa, A sAte nirvatanA kALamAMthI nivaratanAkALa badhAM nirvastanAkALa karatAM nyUnapramANa che? kayo nirvatanAkALa kayA nirvartana kALathI adhika pramANa che? kayo nirvatanAkALa kyA kayA nirvatane kALonI barAbara che? ane ka nirtanA kALa kayA nirvartanA kALa karatAM vizeSAdhika che? bhaI vIra prbhune| uttara-" goyamA ! gautama! " savvatthove kammagapoggalapariyaTTanivvattaNAkAle " abhae pugaparivatana nitina mAM nirvatanA kALa karatAM alpapramANa che. kAraNa ke kAzmaNapudgala sUkSama hoya che, ane teo bahutama paramANuo vaDe niSpanna thAya che, te kAraNe te badhAM paganuM eka vAramAM paNa grahaNuM thaI jAya che. A kathanane bhAvArtha e che ke nArakAdi samasta paryamAM vartamAna jIvadvArA pratyeka samaye kArmaNa Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za012304 sU04 audArikA dipudgalaparivartanicetanAni, 143 'teyApoggalapariyanivattaNAkAle anaMtaguNe ' kArmaNapudgalaparivartanirvartanAkAlApekSayA tejasa pulaparivartanirvartanAkAlaH anantaguNo'dhiko bhavati, yataH taijasapudgalAnAM sthUlatvena alpAnAmetra ekadAgrahaNam, ekadAgrahaNe cAlpapradeza niSpannatvena pAlpAnAmeva tadanAM grahaNaM bhavatyavo'nantaguNo'sau bhavati, 'orAliyApogalapariyahani saNAkAle anaMta puNe' taijasapudgala parivarta nirvartana kAlApekSayA audArikapudgala parivarta nirvartanAkAlaH anantaguNo'dhiko bhavati, yataH audArikapudgalAnAmatisthUtvAt, sthUlAnAM cAlpAnAmeva ekadA grahaNaM bhavati, tepAkalpa kA grahaNa hotA rahatA hai isIliye isakA nirvartanAkAla saba se alpa kahA gayA hai- 'teyApoggala pariyahaniSyattaNAkAle anaMtaguNe' kArmaNapudgala parivarta ke nirvartanAkAla kI apekSA taijamapudgala parivarta kA nirvartanAkAla anantaguNAdhika hai, kyoMki taijalapudgala sthUla hote haiM, isaliye ghor3erUpa meM hI unakA eka samaya meM grahaNa honA hai, aura ve sva alpapradezoM se hI niSpanna hote haiM / isaliye alparUpa meM hI taijasa paramANuoM kA grahaNa hotA rahatA hai isaliye isakA nirvartanAkAla kArmaNapudgala parivarta ke nirvartanAkAla kI apekSA anantaguNAdhika kahA gayA hai / ' orAliyapoggala pariyahanivvattaNAkAle anaMtaguNe ' pudgala parivarta ke nirvartanAkAla kI apekSA audArikapudgalaparivartakA jo nirvartana kAla hai vaha anantaguNAdhika hotA hai kyoMki audArika pudgala atisthUla hote haiM ataH ve alpatarapradezacAle hote haiM, pudgalAnuM samata rUpe grahaNa thatuM rahe che tethI tenA nita nAkALa sauthI nyUna hyo che. " teyA pogalapariyaTTanivvaTTaNAkAle anaMtaguNe " kA NapudgalaparivatAnA nita nAkALa karatAM taijasapudgalaparivatanA nivatana kaLa anaMtagaNA adhika kahyo che, kAraNa ke taijasapudgalA sthUla hAya che, tethI eka samayamAM thADAM taijasa puTTugaleAnu' ja grahaLu thAya che. A rIte ceDA pramANamAM grahaNu thavAthI te alpa pradeza vaDe ja te samaye niSpanna thAya che tethI alpa rUpe ja taijasa pramANuonuM grahaNa thatu rahe che. tethI tene ninAkALa kANu pudgalaparivartanA nivRtanA kALa karatAM anaMtagaNuA adhika hmo che. " orAliyapoggagalapariyaTTanivvantcaNAkAle aNaMtaguNe " tainsa yuglaparivatanA nivanA kALa karatAM audArika pugalaparivatane ni ta nAkALa anaMtagaNuA adhika che. tenuM kAraNa nIce pramANe che--aukArakapudgale ati sthUla hAya che ane tee ati sthUla hovAne kAraNe eka samayamAM anna Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke bhagavatIsUtre tarapadezAt, tadgrahaNe'pi ekadA'lpAnAmeva aNUna grahaNaM bhavati natu kArmaNatejasa pudgalavat teSAM sarva padeSu grahaNamasti, audArikazarIriNAmeva tadgrahaNAt, ato mahataiva kAlena teSAM grahaNaM bhavati 'ANASANu poggapariyahanivvattaNA kAle anaMtaguNe' audArikapud gala parivarta nirvarta nAkAlA pekSayA AnaprANapudgalaparivartanirvarnanA kAlo'nantaguNo'dhiko bhavati, aparyAptakAvasthAyAm AnamANapudgalAnAmagrahaNAda, paryAptakAvasthAyAmapi audArikazarIra pudgalApekSayA alpIyasAmeva teSAM grahaNena na zIghram AnamANapulagrahaNaM bhavatIti audArikapudgalaparivarta nirvartanAkAlApekSayA AnaprANapudgalaparivarta nirvartanAkAlasyAnantaguNaisaliye inakA grahaNa hone para bhI eka samaya meM alpa hI paramANuoM kA grahaNa hotA hai taijasa aura kArmaNa pudgaloM kI taraha unakA samasta padoM meM arthAt sarva daNDakoM meM grahaNa nahIM hotA hai kyoMki audArika zarIravAle hI unakA grahaNa karate haiM, isaliye adhika phAlase hI unakA grahaNa hotA hai / 'ANApANupoggala pariyahanivvaNAkAle anaMtaguNe' audArikapudgala parivarta ke nirvartanAkAla kI apekSA AnaprANapulaparivarta kA nirvartanAkAla anantaguNa adhika hotA hai, kyoMki prAyaH aparyAptAvasthA meM AnaprANapudgaloM kA grahaNa nahIM hotA hai paryAptAvasthA meM bhI audArika zarIra pudgala kI apekSA thor3e rUpa meM hI unakA grahaNa hotA hai, isa kAraNa zIghratA se AnaprANapudgaloM kA grahaNa nahIM hotA hai / isa prakAra auhArikapudgala parivarta nirdhanAkAla kI apekSA se AnaprANapudgala parivarta kA nirvartanAkAla rUpe ja grahaNa thAya che alpa rUpe grahaNa thavAne kAraNe apatara pradezAvALAM hoya che. tethI jyAre temane grahaNu karavAmAM Ave che tyAre eka samayamAM alpa paramANuonuM ja grahaNa thAya che. taijasa ane kANa pudgalAnI jema temanu samasta padyamAM arthAt sava taDakAmAM grahaNa thatu nathI, kAraNa ke audyArika zarIravALA jIvA ja temane graheNa kare che te kAraNe adhika kALe ja temanuM grahaNu thAya che. " ANApANu poggala pariyaTTanivvattaNAkAle anaMtaguNe " mohAriGa yuddglparivatanA nivata nA kALa karatAM AnaprANu pudgalapavitanA nivata nAkALa mana'tagaNA adhika che tenu kAraNa nIce pramANe che--aparyAptAvasthAmAM AnaprANa puddagalA aNu karAtAM nathI paryaMsAvasthAmAM paNa audyArika zarIra pudgalA karatAM alpa pramANamAM temanu grahaNu thAya che. te kAraNe zIvratAthI AnaprAzA pudgalA aNu thatu nathI A rIte audArika pudgalapavita nivRtanA kALa karatAM napAN puTTugalapavita nita nA kALa anaMtagaNuM Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za012 u04 sU04 praudArikAdipunalaparivartanirSatanAni.155 tvamadhikaM yuktameSa patipAditamityarthaH, 'maNapoggalapariyanivvattaNAkAle aNaMtaguNe" AnapANapudgalaparivartanirvartanAkAlApekSayA manaHpudgalaparivarta: nivartanAkAlaH anantaguNo'dhiko bhavati, ekendriyAdikAyasthitivazAt manasazcireNa upalabdheH manApudgalaparivartasya adhikakAlasAdhyatayA AnaprANapudgalaparivartakAlApekSayA anantaguNatvaM manApudgalaparivartanivartanAkAlasya bhavatyeveti bhAvaH 'vaipoggalapariyaTTa nibattaNAkAle aNaMtaguNe' manApudgalaparivartanirvartanAkAlApekSayA vacApudgalaparivartanivartanAkAlaH anantaguNo'dhiko bhavati, manodravyebhyo bhASAdravyANAmatisthUlatayA aAnAmeva teSAmekadAgrahaNAta tadapekSayA vacaHpudalaMpari. cartanirvatanAkAlasyAnaMtagutvamadhikaM bhvti| "ubbiyapoggalapariyaTTanidha. taNAkAle aNaMtaguNe" cacApudgalagarivartanirvartanAkAlApekSayA, vaikriyapudgalaparianantaguNAdhika kahA gayA hai| 'maNapoggalapariyanivvataNAkAle aNaMtaguNe' AnaprANapudgalaparivarta ke nirvartanAkAla kI apekSA mana:pudgalaparivarta nirvartanAkAla anantaguNAdhika hai| kyoM ki ekendriyAdika kI kAyasthiti ke vaza se mana kI upalabdhi cirakAla meM hotI hai isaliye manaHpudgala ko adhika kAla meM sAdhya hone ke kAraNa usakA nivartanAkAla AnaprANapudgalaparivarta ke kAla kI apekSA se anantaguNA kahA gayA hai| 'vaipoggalapariyanivvattaNAkAle aNaMtaguNe' mana:pudgalaparivarta ke nirvartanAkAla kI apekSA vaca:pudgalaparivarta kA nirvatenAkAla jo anantaguNA adhika kahA gayA hai usakA kAraNa yaha hai ki mano dravyoM kI apekSA bhASAdravya atisthUla hote haiM, isaliye unakA eka samaya meM alparUpa meM hI grahaNa hotA hai, 'veuviyapoggalamadhi ho . "maNapoggalagariyaTanivvattaNAkAle aNataguNe" mAnA pudgala parivartanA nirvatanAkALa karatAM manaH pudgala parivartane nirtanA kALa anaMtagaNe adhika che. tenuM kAraNe nIce pramANe che-ekendriyAdinI kAyasthitinI apekSAe vicAra karavAmAM Ave, te mananI upalabdhi cira kALe thAya che tethI manapula adhika kALamAM sAthe hovAne kAraNe mana pudgalaparavane nirvatanAkALa AnaprANa pudgala parivartanA nirtanA kALa karatAM anaMta Q! madhi ho che. "vaipoggalapariyaTTanivvataNAkAle aNataguNe" bhanaH pulaparivartanirvatanA kALa karatAM vacana pudgala parivartane nirvatanA kALa anaMta gaNe adhika che. tenuM kAraNa e che ke manaH dravya karatAM bhASA dravya atisthUla hoya che, te kAraNe temanuM grahaNa eka samayamAM alpa ma. 19 Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ da bhagavatIsUtre vartanirvartanAkAlaH anantaguNo'dhiko bhavati, vaikriyazarIrasya atyadhikakAlalabhyatvAditi bhAvaH // 4 // pulaparivartalpabahutyavaktavyatA mUlam - eesi NaM bhaMte! orAliyapoggalapariyaTTANaM jAva ANApANupoggapariyahANa ya kayare kayarehiMto jAva visesA - hiyA vA ? goyamA ! savvatthovA veDavviyapoggalapariyaTTA, vaipoggala pariyaTTA anaMtaguNA maNapoggalapariyaTTA anaMtaguNA ANApANupoggalapariyaTTA anaMtaguNA, ora liyapoggala pariyaTTA anaMtaguNA teyApoggala pariyaTTA anaMtaguNA, kammagapoggala pariyahA anaMtaguNA, sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ttibhagavaM jAva viharai // suu05|| bArasamasa cautho uddeso samatto // 12-4 " chAyA - eteSAM khalu bhadanta ! audArikapulaparivartAnAM yAvat AnamANapudralaparivartAnAM ca katare katarebhyo yAvat- vizeSAdhikA vA ? gautama ! sarvastokAH vaikriyapulaparivartAH vacaHpudala parivartaH anantaguNAH, manaHpudgalaparivartAH anantaguNAH, AnaprANapulaparivartA anantaguNAH, audArikapudgala parivartAH anantaguNAH, taijasaputraka parivartAH anantaguNAH, kArmaNapudgala parivartA anaMtaguNAH tadevaM bhadanta ! tadeva bhadanta / iti bhagavAn yAvada viharati // sU0 5 // dvAdazazatake caturthIdezaH samAptaH // 12- 4 // pariyanivattaNAkAle anaMtaguNe' vacaH pudgala parivarta ke nirvartanAkAla kI apekSA vaikriyapudgalaparivarta kA nirvartanAkAla anantaguNA adhika kahA gayA hai - isakA kAraNa yaha hai ki vaikriya zarIra atyadhikakAla meM labhya hotA hai || 4 | 66 rUpe ja thAya che. ve ubviyapoggala pariyadRnivvattaNAkAle anaMtaguNe " vathaH pudgalaparivartanA nivatAnA kALa karatAM vaikriya pudgalaparivata'nA nivRta nA kALa anaMtagaNuA vadhAre che. tenuM kAraNa e che ke vaikriyazarIra ghaNA adhika kALelaNya hAya che. ||suu04|! Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramercandrikA TIkA za0 12 u0 4 sU0 5 pulaparivartAspabahutvanirUpaNam 147 71 TIkA - atha pulaparivartanAmalpabahutvaM prarUpayitumAha-eesiNaM maMte / " " ityAdi, 'esi NaM bhaMte! orAliyapoggAlapariyaTTANaM jAva ANApANupoggalapariyahANa ya kare karehiMto jAva visesAhiyA vA ? ' gautamaH pRcchati - he bhadanta ! eteSAM khalu pUrvoktAnAm audArikapudgalaparivartanAM yAvat-vaikriyapula parivartanAm, tejasa pudgala parivartanAm, kArmaNapudgala parivartAnAM manaHpulaparivarta nAm AnapANapulaparivartanAm ca madhye katare ke pulaparivartaH katarebhyaH kebhyaH pulaparivartabhyo yAvat stokA vA bahukA vA, tulyA vA, vizeSAdhikA pudgala parivarta kI alpabahutvavaktavyatA 9 } 'eesi NaM bhaMte! orAliyapoggalapariyahaNaM ityAdi / TIkArtha- sUtrakArane isa sUtradvArA pulaparivartI ke alpabahutva kI vaktavyatA para prakAza DAlA hai - 'eesi NaM bhaMte orAliyapoggalapari... yahANaM jAva ANApANupoggala parikSaNa va kamare kayarehito jAva vise-sAhiyA vA' gautama prabhu se aisA pUchate haiM - he bhadanta ! ina pUrvokta audArikapudgalaparivatoM ke bIca meM arthAta audArikapudgala parivarta, baiki pudgala parivarta, taijasapulaparivarta, kArmaNapulaparivarta, manaHpuGgalaparivarta, vacaHpudgala parivarta aura AnaMprANapudgala parivarta- ina sAta pugalaparitoM meM kauna pugala parivarta kiMnapuMgalaparivartI se kama haiM ? kauna pudgalaparivarta kinapudgalaparivartI se bahuta haiM ?, kauna pudgalaparivarta. kinapudgala parivartI se tulya haiM, aura kauna pudgala parivarta kina puga.. - thuGgAparivartanI maNaDutvavatavyatA- " ee iNaM bhaMte 1 orAliya gegala pariyadvANaM " ityAhi 1 TIkA-sUtrakAre A sUtra F dvArA pudgalaparivartonA apamahatvanu nizcayu 4yu che" eesi NaM orAliyo galapariyaTTA jAna pA pogalapariyaTTANa ya kathare kayahiMto jAva bisesAhiyA vA 1" gautama svAbhI mahAvIra prabhune evA prazna pUche che ke he bhagavan ! audArika pudgalaparivata, vaikriya pudgalaparivata, tejasapudgalaparivata, kAmaNa pudgalaparivata', mana: pudgalaprivrt', vanyaH yudgalaparivarta', mane mAnA yugasavirta', yA sAte yugala parivatAmAM kayAM kayAM pukUlaparivata karyAM karyA pudgalaparivatAM karatAM alpa che ? kayAM pudgalaparivatAM 'kayAM pudgalaparivatAM karatAM adhika che ? kayAM pudgalaparivatAM kyAM pudgalaparivartonI kharAbara che ane karyAM pudgalaparivato kayAM puddalaparivatAM karatAM vizeSAdhika che ? t Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre cA santi ? bhagavAnAha - 'goyamA sanvatthovA, veubjiyoggala pariyA' he gautama ! sarvasvokAH sarvebhyo'lpAH vaikriyapudraLaparivartaH bhavanti, sepAM bahutamakAlanirvartanIyatvAt, 'vaipoggalapariyahA anaMtaguNA' vaikriyapuGgala parivartApekSayA vacaHpulaparivataH anantaguNAH santi, tepAmalpatarakAlanirvartyatvAt 'maNapoggalapariyahA anaMtaguNA' vacaHpulaparivartApekSayA manaH putralaparivartaH anantaguNAH' santi, 'ANApANupoggapariyahA anaMtaguNA' manaHpulaparivartapekSayA AnamANapudralaparivartAH anantaguNA bhavanti, 'orAliyapoggalapariyahA anaMtaguNA' AnamANa pugaparivartApekSayA audArikapudgala parivartAH anantaguNA bhavanti, 'teyApoggala pariyaTTA anaMtaguNA' audArikapudralaparivartapekSayA taijasaputrakaparivartAH anantaguNAH bhavati " kammApoggalapariyahA anaMtaguNA " taijasagugala parivarttApekSayA laparivartI se vizeSAdhika haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM ? 'goyamA' he gautama! 'savvatthovA veuctriyapoggalapariyahA' saba se kala vaikriyapudgalaparivarta hai kyoMki ye bahuta adhika kAla meM niSpanna hote haiM / 'vaipoggala pariyahA atiguNA' vaikriyapudgala parivartakI apekSA vacaH. pudgala parivarta anantaguNe haiN| kyoMki alpatara kAla meM niSpanna hote haiM / 'maNapoggalapariyaTTA anaMtaguNA' vacaH pudgala parivarta kI apekSA maMna. pudgala parivarta anantaguNe haiM / ANAvANupoggalapariyaTTA anaMtaguNA'manaHpudgala parivartakI apekSA AnaprANapudgalaparivarta anantaguNe haiM / 'orAliyaporagala pariyA anaMtaguNA' AnaprANapudgala parivartakI ape kSA audArikapudgala parivarta anantaguNe haiM / 'teyAyoggalapariyahA anaMtaguNA' audArikapud gala parivartakI apekSA taijasapudgala parivarta ananta bhaMDAvIra arjuna uttara- " goyamA ! savtratthotrA veuvviyapoggalapariyaTTA " vikrayapudnalapavita badhAM pudgalaparivaMtI karatAM alpapramANavALuM hoya che. tenuM kAraNa e che ke te ghaNA ja adhika kALamAM niSpanna thAya che. 1 " vaipogalapariyaTTA anaMtaguNA " vaikriyAlaparivata karatAM vacanapu laparivata anaMtagaNuAM karyAM che, kAraNa ke alpatara kALamAM temanuM nirmANu thAya che. "maNapoggalapariyaTTA anaMtaguNA " vayaH yugasaparivarta' IztAM bhanaHyudga", laparivata' ane taMgaNAM che. ANApANupomAlapariyaTTA anaMtaguNA bhanaHyugasaparivarta puratAM mAnaprAyuyuddhasa parivarta manatayAM che. " orAliyapogga kapariyaTTA aNataMguNA " bhanaANuyudgasaMparivartatAM zrahAri4 yuddhadAyari varta' mana'tagAthAM che. " veyA pogalapariyaTTA anaMtaguNA " zrahArimyudgasaMpari dd Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 4 sU0 5 pudgalaparivartalpabahutvanirUpaNam 149 kArmaNapulaparivartAH anantaguNA bhavanti / ante gautamo bhagavadvAkyaM pramANayannAha'setra' bhaMte ! seva N bhaMte tti bhagavaM jAtra viharaha' he bhadanta ! tadeva bhavaduktaM satyameva, he bhadanta ! tadeva bhavaduktaM sarva satyameveti kathayan bhagavAn yAvadvautamaH saMyamena tapasA AtmAnaM bhAgyamAno viharati-tiSThati // 05 // ," // iti zrI vizvavikhyAta - jagadvazlabha - prasiddhavAcaka paJcadazamApAkalitalalitakalA pAlApakamatrizuddhagadyapadyanekagrantha nirmApaka bAdimAnamardaka zrI zAhU chatrapati kolhApurarAjapradatta'jainAcArya ' padabhUpita - kolhApurarAja gurubAlabrahmacAri - jainAcArya - jainadharmaMdivAkara - pUjya zrI ghAsIlAlavativiracitAyAM zrI "bhagavatIsUtrasya" prameyacandrikAkhyAyAM vyAkhyAyAM dvAdazazata ke caturthIdezakaH samAptaH // 12-4 // guNe haiN| 'kammagoggalapariyaTTA anaMtaguNA' saijalapudgalaparivarta kI apekSA kArmaNapudgala parivarta anantaguNe haiM / aba anta meM bhagavAn ke vacanoM meM satyatA khyApita karane ke nimitta gautama svAmI kahate haiM'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte / nti, bhagavaM jAva viharaha' he bhadanta ! Apake dvArA kahA sarva satya hI hai, hai bhadanta ! Apake dvArA kahA gayA saba kathana satya hI hai - isa prakAra kaha kara ve gautama bhagavAn saMyama aura tapa se AtmA' ko bhAvita karate hue apane sthAnapara virAjamAna ho gaye | sU0 5 // jainAcArya, jainadharmadivAkara : zrI ghAsIlAlajI mahArAja kula, "bhagava-, tIsUtra " kI pramedhacandrikA vyAkhyAke, bArahaveM zataka kA cauthA uddezaH samAse // 12- 4 // pataM ztA tainasapudgAparivarta manatagaNA che, " kammApoggalapariyaTTA " anaMtaguNA " tainaM samuGgasapakhita araMta aNuyuddhasaMparivarta anaMtazAyAM che. bhagavAnanA vacanane pramANabhUta gaNIne gautamasvAmI kahe che ke " sevaM bhaMte! sevaM bhaMte ! nti bhagavaM jAva viharai " " he lagavan! mAyene dhu te satya ja che. huM bhagavan ! Ape A viSayanuM je pratipAdana karyu" te yathArtha ? che." mA amA uhIne mahAvIra alune bahalA namaskAra 4rIne, tapa ane sa'yamathI peAtAnA AtmAne bhAvita karatA thakA bhagavAna gautama peAtAne sthAne virAjamAna thaI gayA. hAs05 ! 11mAramAM zatakanA ceAthe uddezaka samAsAAra4nA Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 bhagavatImUtre atha paJcamodezakaH mArabhyane dvAdazazatake paJcamoddezakasya saMkSiptaviSayavivaraNam / prANAtipAtaprabhRtayaH kiyadvarNAdiyuktAH santi ? ityAdi mapaNam, krodhAdayaH kiyadvarNAdiyuktAH santIti ? nirUpaNam, mAnamabhRtayaH kiyaduvarNAdiyuktAH santIti prarUpaNam, evaM mAyAlobharAgadvepapabhRtayaH kiyadvarNAdisahitAH santIti prarUpaNam, tataH prANAtipAtaviramaNAdiH kavivarNAdiyukto'stIti prarU. paNam, tatazcatuSprakArakamitiprarUpaNam, avagrahAdiprarUpaNaMca, utpAnAdayaH kiyada varNAdiyuktAH santItiprarUpaNam tataH saptamAvakAzAntaramarUpaNam, saptamatanutrAtamarUpaNaMca, nairayikANAM varNAdiprarUpaNaM ca pRthivokAyikAnAM prarUpaNam, tato pAMcave uddezakA prAraMbha bArahaveM zataka ke pAMcaveM uddezekA prAraMbha bArahaveM zataka ke isa pAMcaveM uddezaka meM jo viSaya kahA gayA hai| usakA saMkSipta rUpa se vicaraNa isa prakAra hai- prANAtipAta Adi feat varNa Adi vAle haiM ityAdi kathana, krodhAdika kitane varNAdivAle haiM aisA kathana, mAna vagairaha kitane varNAdivAle hai-aisA kapana, mAyA, lobha, rAga, dveSa Adi tine varNavAle haiM aisA kathana, prANAtipAtaviraNa Adi kitane varNAdiyukta hai aisA kathana, autpattikI Adi core prakAra kI vRddhi kA varNana, avagraha Adi kitane varNAdivAle haiN| aisA kathana, utthAna Adi kitane varNAdivAle haiM aisA kathana sAtavIM pRthivI ke avakAzAntarakA kathana sAtavIM pRthivI kA tanucAtavalaya kitane varNAdivAlA hai? aisA kathana, nairayika AdikoM ke varNAdiko pAMcamA uddezAnA prArabha~~ khAramAM zatakanA A pAMcamAM uddezAmAM pratipAdita viSayanuM sa'kSipta varNana A pramANe che--prANAtipAta Adi keTalAM varNAdivALAM che ? dhArika DeMTalAM varNAdvivANAM the? bhAna, bhAyA, soma, rAga, dveSa Adi DeMTala pshudvitrALAM che ? prANAtipAtavimaNu ADhi keTalAM varNAAiLAM che ? ityAdi prazno ane temanA uttarA autpattikI mAdi cAra prakAranI muddhinuM ' vana avagraha Adi' keTalAM varNAdivALAM che ? utthAna Adi keTalAM varNAgnivALAM che? sAtamI pRthvInA avakAzAntaranuM kathana sAtamI pRthvInuM tanuvAtavalaya keTalAM vadivALu che ? nArakAdikAnA vaNAMtikAnI prarUpaNA, pRthvIkAyikAtinA Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 4 sU05 paJcamoddezakasya viSayavivaraNam 151 manuSyANAM marUpaNam , tato vAnavyantaramabhRtInAM prarUpaNam tato dharmAstikAyAdInAM prarUpaNam , tato jJAnAvaraNAdInAM prarUpaNam , tadanantaraM kRSNalezyAmabhRtInAM prarU. paNam , tataH samyagdRSTi mithyAdRSTi-tadubhayadRSTInAM prarUpaNam , tataH audArikAdizarIraprarUpaNam , tadanantaraM sAkAropayogasya, anAkAropayogasya ca prarUpaNam , tataH sarvadravyaprarUpaNam, garbhavyutkrAmato jIvasya prarUpaNam , jIvojIvasamUhaH jagacakarmavazAt vividharUpeNa prinnmtiiti| karmapudgalavaktavyatA / mUlam-"rAyagihe jAva evaM vayAsI-aha bhaMte! pANAivAe1, musAvAe2, adinnAdANe3, mehuNe4, pariggahe5, esaNaM kaivanne, kaigaMdhe, kairase, kaiphAse, paNNatte? goyamA! paMcavanne, dugaMdhe, paMcarase, cauphAse papaNatte | aha bhaMte! kohe1, kove2, rose3, kI prarUpaNA pRthivIkAyika kitane varNAdivAle haiM-aisA kathana, manuSya kitane varNAdi vAle haiM ? aisA kathana, vAnavyantara vagairaha kitane varNAdivAle haiM-aisA kathana, dharmAstikAya Adi kitane varNAdivAle haiM-aisA kathana, jJAnAcaraNAdika karmoM meM varNAdikakA kathana kRSNalezyA AdikoM meM varNAdika kA kathana, samyagdRSTi, mithyAdRSTi, tadubhayadRSTi ye saba varNAdirahita haiM aisA kathana audArikazarIra Adi meM varNAdika kA kathana sAkAra upayoga aura nirAkAra upayoga ye donoM varNAdirahita haiM aisA kathana, samasta dravyoM meM kitane dravya varNAdivAle haiM ? aisA kathana, garbha meM utpAda hote hue jIva ke varNAdika kA kathana jIva, jIvasamUha rUpajagat ye karmavaza vividharUpa se pariNamate haiM aisA kathana / vaNadinI prarUpaNa, manuSyanA varNadinI prarUpaNa, vAtavyantara Adi keTalAM varNAdivALAM che, tenuM nirUpaNa, dhamastikAya Adi keTalAM vadivALAM che, tenuM nirUpaNa, jJAnAvaraNIya Adi karmo keTalAM vadivALA hoya che, tene nirUpaNa kRSNalezyA AdinA varNAdinuM kathana samyadRSTi, mithyASTi, ane tadubhayaSTi, A traNe varNAdithI rahita che evuM kathana audArika zarIra AdimAM varNAdinuM kathana sAkAra upayoga ane nirAkAra upaga, A banane varNAdithI rahita che evuM kathana samasta dravya varNAdivALAM che, tenuM kathana garbhamAM utpanna thatAM jIvanA varNAdinuM kathana jIva ane jIvasamUha rUpa jagatanuM kamavaza vividha svarUpe pariNamana thavAnuM kathana Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - 152 ....... ... .. . bhagavatIsUtre dose4, akhame 5, saMjalaNe6, kalahe7, caMDikleva,bhaMDaNe9, vivAde 10, esaNaM keivanne jAva kaiphAle paNNatte ? goyamA ! paMcavanne, dagaMdhe, paMcarase cauphAse pnnnnte| aha bhaMte !mANe 1, madera, dappe3, thaMbhe4, gance5, attukole6, paraparivAe7, ukkoseda, avakose9, uNNae10, unnAme11, dunnAme12, esaNaM kaivaNNe, kaigaMdhe, kairase, kaiphAse paNNate? goyamA! paMcavanne jahA kohe thev| aha bhaMte ! mAyA1, uvahI2, niyaDI3, valaye4, gahaNe5, NUme, kake7,kurue8,jimhe 9,vivise10, AyaraNayA11, gRhaNayA12, vaMcaNayA13, pAliuMcaNayA14, sAtijoge yA5 esaNaM kaivanne, kaigaMdhe, kairase kaiphAse ? goyamA ! paMcavanne jaheva kohe| aha bhaMte! lobhe1, icchA2, mucchA3,kakhA4, gehI, taNhA6, bhijjhA7, abhijjhA8,AsAsaNayA9, patthaNayA10 lAlappaNayA11, kAmAsA12, bhogAsA13, jIviyAsA14, maraNAsA15, naMdIrAge16, esaNaM kaivaNNe kaigaMdhe kairase kaiphAle ? jaheva kohe / aha bhaMte! pejje1, dosera, kalahe3, jAva micchAdasaNasalle, esaNaM kaivaNNe kaigadhe kairase, kaiphAse ? jaheba kohe taheva cauphAse ||suu01|| chAyA-rAjagRhe yAvat-evam avAdIt-atha bhaMte ! prANAtipAtaH1, mRSAvAdaH2, adattAdAnam3, maithunam4, parigraha.5 eSa khalu kativarNaH, katigandhA, katirasA, katisparzaH prajJaptaH ? gautama ! pacavarNaH, dvigandhaH, paJcarasaH, catuHsparzaH, prjnyptH| atha bhadanta ! krodha :1, kopA2, roSaH3, dopaH4, akSamA5, saMjvalanam, kalaha, 7, cANDikyam8, bhaNDanam9, vivAda:10, eSa khalu kativarNaH, yAvat katisparzaH, prajJaptaH ? gautama ! paJcavarNaH, dvigandhaH, paJcarasaH, catuHsparzaH, prajJaptaH / bhaya bhadanta ! mAna, madaH, dapaH, stambhaH, garvaH, AtmotkarSaH, paraparivAda, Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. pramaiyacandrikA TIkA za0 12 u0 5 sU0 1 karmapudgalasvarUpanirUpaNam .53 utkarSaH, apakarSaH. unnayaH, unnAma:. durnAmA, 12, eSa khalu kativarNaH, katigandhA, katirasaH, katisparzaH prajJaptaH ? gautama ! paJcavarNaH, yathA kaMdhastathaiva / atha madanta ! mAyA. upadhiH, nikRtiH, valayam , gahanam , nUmA, kalkam kurUpam , jaimayam / kilviSaH10, AdaraNanA, gRhanatA, vaJcanatA, pratikuzcanatA, sAtiyogazva15, eSa khalu kativarNaH, katigandhaH, katirasA, katisparzaH? gautama ! paJcavarNaH yathaica krodhH| atha bhadanta ! lobhaH1, icchA2, mUcchI3, kAlA4, gRddhiH5, tRSNA6, bhidhyA7, abhidhyA8, AzaMsanatA9, prArthanatA10, lAlapanatA11, kAmAzA12, bhogAzA13, jIvitAzA14, maraNAzA15, nandirAga:16, eSa khalu kativarNa, katigandhaH, katirasaH katisparzaH? yathaiva krodha atha bhadanta ! prema dveSaH kalaho, yAvat mithyAdarzanazalyaH. eSa khalu kativarNaH4 ? yathaiva kAdha stathaiva catu sprshH|mu01|| . TIkA-pUrvoddezake pudgalaparivartAnAjuktatvena tatpastAgat karmapudgalasvarUpaM prarUpayitumAha-rAyagihe' ityAdi, 'rAyagihe jAba evaM kyAmI' rAjagRhe yAvata nagare svAmI samavastaH, dharmakathAM zrotuM parSada nirgacchati. dharmakayAM zrusvA prati. gatA parSata, tato vinayena zuzrUSamANo gautamaH pAJjalipuTaH paryupAsInaH bhagavantam, eva-vakSyamANaprakAreNa avAdIt-'ahabhaMte ! pANAhavAe, susAvAe a~di karmapudgalavaktavyatA'rAyagihe jAba evaM vayAsI' ityaadi| TIkArtha-isase pUrva uddezaka meM pudgalaparivoM kA kathana kiyA gayA hai so imI prastAva ko lekara rAtrakAra ne yahAM para karmapudgaloM ke svarUpa kA kathana kiyA hai-'rAyagihe jAva evaM vayAsI' rAjagRha nagara meM mahAvIra svAmI padhAre unase dharmakathA ko sunane ke liye pariSadA nikalI aura vaha dharmakathA ko sunakara pake apane 2 sthAna para pIche calI gaI isake bAda prazna pUchane kI icchAvAle zrI gautamane donoM hAtha jor3akara baDe vinaya ke sAtha prabhu kI sevA mana ko lagAte hue "rAyagihe jAva eva bayAsI" tyA: . . . . TIkartha-AgalA udezAmAM pudgala parivarnonuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM have sUtrakAre karma pudgalenA svarUpanuM nirUpaNa kare che ___" gayagihe jAva evaM vayAsI" My Hi mahAvIra prabhu paMdhAryA dhAthA sAMbhaLIne mATe riSada nIkaLI ane dharma thA mA maLIne "pariSada siji. kaI Ide pUrvokta kathana ahIM maNa kavu je tyAra bAda dharmatattavanuM zravaNa karavAnI abhilASAvALA gautamasvAmI e bane hAtha sana vinayapU4 masApIra prabhune mA hArane prazna pUchayA-" aha bhaMte ! bha0 20 Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ bhagavatIsUtra nAdANe, mehuNe, pariggahe, esaNaM kAvanne, kaigaMdhe, kaharase, kaiphAse paNate?' he bhadanta ! atha prANAtipAtam-mANavyaparopaNam tajjanitaM tajjanakaM vA cAritra. mohanIyaM karmamANAtipAta-evopacArAt tacca karmapudgalasvarUpaM bhavati ataeva tatra varNAdi saMbhava praznaH, evaM mRSAvAda: tajjanyaM tajjanakaM vA tathAvidhaM pharma mRSAvAda eca, adattAdAnam-adattasya AdAnam-adattAdAnam , tajjanyaM tajjanakaM vA tathAvidhaM karma adattAdAnameva, maithunam-abrahmacaryam , vajjanyaM tamjanakaM vA tathAvidhaM kama maithunameva, parigrahaH-dhanAdivastUnAM bhagavAn se isa prakAra pUchA-'aha bhaMte ! pANAivAe, musAvAe, adi. nnAdANe, mehuNe, pariggahe, esa NaM kAvanne, kaigaMdhe, kArase, kaiphAse paNNatte' he bhadanta ! prANAtipAtarUpa prANavyaparopaNa se janita karma athavA prANavyaparopaNa kA janaka aisA jo cAritra mohanIya karma hai vaha yahA~ upacAra se prANavyaparopaNa zandadvArA gRhIta huA hai, kyoMki yaha cAritramohanIya karmapudgalarUpa hotA hai-isIliye isa meM varNAdike hone kA prazna kiyA gayA hai| isI prakAra se mRSAvAda zabda se mRSAvAda kA janakakarma athavA mRSAvAda se janya aisA jo karma hai vaha bhI upacAra se mRSAvAda hI hai, adasta kA AdAna karanA-isakA nAma adattAdAna isa adattAdAna ke dvArA janya karma athavA adattAdAna kA janaka aisA o karma hai vaha bhI upacAra se adattAdAna hI hai, abrahmacaryakA nAma maithuna hai, isa maithuna se janya karma athavA isa maithuna kA janaka jo karma pANAivAe, mumAvAe, adimAdANe, mehuNe, parigAhe, esaNaM kada vane, kaha gaMdhe, kaha rase kai phAse paNNatte |"3gvn ! prAtipAta, bhUSAkAra, bhattAhAna, mathuna ane parabrahanA keTalAM varSo che? keTalA gadhe che? keTalA raso che? ane keTalA sparze che ? A praznane bhAvArtha nIce pramANe che-prANAtipAta pada ahI prANatyaparApaNunA (prANene vicaga karavAthI) janita karmanA arthamAM athavA prANagyaparAyaNajanaka evA cAritramohanIya karmanA arthamAM prayukta thayuM che, kAraNa ke te caritramohanIyakarma pudgalarUpa hoya che. tethI temAM vadine sadUbhAva rahe che. te kAraNe ja A prazna pUchavAmAM Avela che. e ja pramANe mRSAvAdanA janaka kamane grahaNa karavAmAM AvyuM che. athavA mRSAvAda vaDe janya karmane pas pacArika rIte mRSAvAda ja kahe che. A vastunuM AdAna (grahaNa) karavuM tenuM nAma anAdAna che A adattAdAna dvArA janya karmane athavA ahIdAnanuM janaka je karma che tene paNa pacArika rIte adattAdAna ja kahe che. aSAcaryanuM nAma mithuna che A mithunajanya kamane athavA maithunajanaka kamane Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ refer TIkA za0 12 u0 5 0 1 karmapudgalasvarUpanirUpaNam 155 grahaNam, AsaktirvA, tajjanyaM tajjanakaMtrA tathAvidhaM karma parigrahaeva teSAM cakarmaNapularUpatvAt, eSa khalu prANAtipAtAdiH kativarNaH, katigandhaH, kati rasaH, katisparzaH prajJaptaH ? bhagavAnAha - 'goyamA ! paMcavaNNe, dugaMdhe, paMcarase, cauphAse paNNatte ' he gautama! prANAtipAtAdikarmaNaH pudgalasvarUpatvAt sa paJcavarNaH kAnIlAdimedAda, dvigandhaH surabhidurabhibhedAt paJcarasaH tiktakaTukAdibhedAt, catuHsparzaH karkazAnAm aSTAnAM keSAmapi caturNAM bhedAt, prazataH, hai vaha bhI upacAra se abrahma-maithuna hI hai, dhanAdi vastuoM kA grahaNa karanA isakA nAma parigraha hai athavA mUrcchA kA nAma parigraha hai isake dvArA janya karma athavA isakA janaka jo karma hai vaha bhI upacAra se parigraha hI hai- kyoMki una karmoM meM pudgalarUpatA hotI hai isIliye yahA~ para aisA prazna kiyA gayA hai ki yaha prANAtipAtAdi kitane varNoMvAlA, kitane gaMdhoMvAlA, kitane rasoMvAlA, aura kitane sparzovAlA kahA gayA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA' he gautama! 'paMcavaNe, dugaMdhe, paMcarase, cauphAse, paNNante' yaha prANAtipAtAdi pAMca varNo vAlA do gaMdhovAlA, pAMca rasoMvAlA aura cAra sparzovAlA kahA gayA hai / kyoMki yaha prANAtipAtAdi karmapudgalarUpa hai| kRSNa, nIla Adi ke bheda se varNa pAMca prakArakA hotA hai, surabhi durabhi ke bheda se gaMdha do prakAra kA hotA hai / tikta kaTuka Adi ke bheda se rasa pAMca prakAra kA pazu aupacArika rIte azraddA maithuna ja kaDe che, dhanAdi vastuone grahaNa karavI tenuM nAma parigraha che. athavA mUrchAbhAvanu nAma parigraha che tenA dvArA janya kramane parigraha kahe che athavA tenu' janaka je kama che. tene pazu aupacArika rIte parigraha ja kahe che. te karmAmAM pudgalarUpatA DAya che, te kAraNe ahIM evA prazna pUchavAmAM mAnyA che ke " he bhagavan ! prANAtipAta Adine keTalAM varNavALAM, keTalI ga'dhAvALAM, keTalA raseAvALA ane keTalA syazeSANA hyA che ? " -- 6 yA praznano uttara ApatA mahAvIra alu De che -" goyamA !" 3 gautabha ! " paMcavaNNe, dugaMdhe, paMcarase, cauphAse, paNNatte " ANAtipAta mahine pAMca varSovALAM, e gadhAvALAM, pAMca rasAvALAM ane cAra spIvALAM kahyAM che. A pramANe kathana karavAnuM kAraNa e che ke prANAtipAta Adi kama, galA rUpa che kuSNu, nIla, AdinA bhedathI vaNu pAMca prakAranA kahyA che. gadhanA surabhigadha ane durabhigadha rUpa be prakAra che. tIkhA, veA Adi pAMca prakAranA tarase kahyA che. karkaza AdinA bhedathI sparzenA ATha prakAra Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI ! gautamaH pRcchati - 'ai bhaMte kohe1, kove 2, rose, dose 4, akhame5, saMlaNe, kalahe7, caMDikeTa, maMDaNe. vivAde10, esaNaM kaivapaNe jAtra kaha phAse paNNatte ? ' he bhadanta | atha krodha:- krodhapariNAmajanakaM karma, kopaH krodho daryAtsvabhAvAccalanamAtram, tatra krodhaH itisAmAnyaM nAma vartate, kopAdayastu tatmabhavatvAt tadvizeSAH, ropaH- krodhasyaiva paramparAnuvandhaH, dopaH svasya parasya vA hotA hai / karkaza Adi ke bheda ke sparza ATha prakAra kA kahA gayA hai ina ATha meM se ina meM ye cAra raparza hote haiN| yathA-zIta, uSNa, snigdha aura rukSa / lo hI kahA hai- 'paMca rala paMcabannehi pariNayaM duvihagaMdhaca phArsa dudiyamaNaMtapasaM siddhehiM anaMtaguNahINaM ' // 1 // siddhoM se anantaguNahIna- anaMta pradezoMvAlA dravdha pAMca rasIMvAlA, pAMca varNoMvAlA, do gaMdhoMvAlA aura cAra sparzovAlA dravya hotA hai / aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM- 'aha bhaMte! kohe1, kove 2, rose, dole 4, akhame5, saMjalaNe, kalahe7, caMDike8, bhaMDaNe9, vivA de10, esa NaM, kavaNe jAva kaphAse paNNatte ' koSa pariNAmajanaka karma kA nAma krodha hai, evaM krodha ke udaya se apane nijasvabhAva se vicalita honA, isakA nAma kopa hai ina meM krodha yaha sAmAnya nAma hai| aura kopAdika usake vizeSa nAma haiM-kyoMki ye kopAdika usase utpanna hote haiM / kopa kI jo paramparA calatI hai isakA nAma roSa hai apane ko yA dUsare ko jo dUSaNa lagAyA jAtA hai isakA nAma doSa 156 kahyA che. A ATha spoMmAMthI kAi paNa cAra spardhAnA prANAtipAta Adi karma pudgalemAM sadbhAva hAya che.eja vAta nIcenI gAthA dvArA prakaTa 42vAbhAM bhAvI che. " paMca rasa paMcavanneIi pariNayaM duvihagaMdhaca phArsa duvi yamaNaMtapaesaM siddhehi anaMtaguNahINaM // 1 // anaMta ahezIvANu dravya yAMtha rasa: paMtha varSAvANu me gadhovANu bhane yAra sparzovANu hoya che. " gautama svAmInI prazna-" aha bhaMte ! kohe 1, kovera, rose3, dose4, akhame5, saMjalaNe6, kalahe7, caMDikkeTa, bhaMDaNe9, vivAde 10, esaNaM kaivaNNe jAvaM kai phAse paNNatte ? " adhapariNAma bhana tu nAma odha bhane krodhanA udayane kAraNe peAtAnA nija svabhAvathI vicelita thavu' tenu' nAma kApa che, 'A baMdhI nAmeAmAM krAya sAmAnya nAma che ane kApAdika tenA vizeSa nAma che; kAraNa ke kApAdikanI utpatti dhamAMthI thAya che. kApanI je paramparA cAle che, tenu nAma rASa che, peAtAnA upara ke anyanA upara Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyavandrikA TIkA za0 12 105 sU0 1 karmapudgalasvarUpanirUpaNam - 157 dakSaNam, etattu krodhajanyatvAt krodhAkAryam , dveSocA amotimAtram , akSamAparakatAparAdhasyAsahanam . saMcalanA-paunaHpunyena kroSarahinA jvalanam , kalahaHparasparakolAhalakaraNam parasparamuccairanucitabhASaNamityarthaH, enaccApi krodhakAryam . cANDikyam-raudrAkArakaraNam , etadapi krodhajanyameva, bhaNDanam-daNDanA. dibhiH- yuddham paradoSodghATanam, gAlImadAnena vA, etasyApi krodhajanyatvAt , vivAdaH-viruddhavacanAni, ayamapi krodhajanya eva / eSa khalu krodhAdiH kativarNaH, yAvada katigandhaH, katirasaH katisparzaH prajJaptaH? bhagavAnAha'goyamA (paMcavaNNe dugaMdhe hai yaha krodha se janya hotA hai isaliye krodha kA kArya hai / athavA dveSaaprIti kA nAma hai| dUsaroM dvArA kiye gaye aparAdha ko sahana karanekI akSamatA kA nAma akSamA hai krodha se bAraMbAra jalanA isakA nAma saMjvalana hai Apasa meM eka dUsare ke prati dhurI taraha se jo jora 2 se bolacAla ho jAtI hai usakA nAma kalaha hai yaha bhI krodha kA eka kArya hai| rodra AkAra kA dhAraNa karanA isakA nAma cANDikya hai yaha bhI krodha kA eka kArya hai / daNDa Adi se yuddha karanA athavA gAlI dene pUrvaka dUsaroM ke doSoM kA udghATana karanA isakA nAma bhaNDana hai| yaha bhI krodha kA eka kArya hai, paraspara virodha se utpanna hue vacanoM kA nAma vivAda hai, yaha bhI krodha se hI janya hotA hai ata: usakA eka kArya hai| ye krodhAdi pariNAma kitane varNoM vAle, yAvat kitane gaMdhovAle, kitane rasoMvAle, aura kitane spoM vAle kahe gaye haiM ? isake je dUSaNa lagADavAmAM Ave che tenuM nAma deSa che te krodha janya rahevAthI krodhanA kArya rUpa gaNAya che. athavA aprItinuM nAma TheSa che. anya dvArA thayelA aparAdhane sahana karavAnI akSamatAnuM nAma akSama che. ke dhathI vAra vAra prajvalita thavuM tenuM nAma saMjavalana che. eka bIjAnI vacce ugra vAgayuddha thavuM tenuM nAma kalaha che. te kalaha paNa krodhanA kAraNe ja uddabhavatuM hovAthI tene paNa krodhanA eka kArya rUpa gaNavAmAM Ave che. raudra kavarUpane dhAraNa karavuM tenuM nAma cADikaya che. A cADikaya paNa krodhanA eka kArya rUpa che, daDA Adi vaDe laDavuM athavA gAlIpradAnapUrvaka bIjAnA dene prakaTa karavA tenuM nAma laMDana che. te paNa koinA eka kArya rUpa che parasparanA virodhane kAraNe je vacanonuM uccAraNa thAya che tenuM nAma vivAda che. A vivAda paNa krodhanA ja eka kArya rUpa che. gautama svAmInA praznane bhAvArtha e che ke krodhAdi pariNAme keTalAM varNavALA, keTalA gaMdhavALAM, keTalA rasavALAM ane, ane keTalA sparzavALAM che? Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ '. bhagavatIle paMcarase cauphAse paNNatte' he gautama krodhAdi pariNAmajanakakarmaNaH pagalarUpatvAda, sa krodhAdipariNata karmapudgalaH paJcavarNaH; paJcarasaH, dvigandhA, catu:sparzaH prAptaH / gautamaH pRcchati - 'ahabhaMte ! mANe1, made2, dappe3, thaMbhe4, gavve5, attakose6, paraparivAe7, ukkose8, avakose9, uNNae 10, unnAme 11, dunnAme12, esaNaM kaivaNNe, kaigaMdhe, kairase, karaphAse paNNatte?' he madanta ! atha mAnam-mAnapariNAmajanakaM karma, vatra mAnam-abhimAnapadavAcyam sAmAnya nAma, madAdayastu tatmabhavatvAt tadvizeSA uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama ! 'paMcavaNNe, dugaMdhe, paMcarase, cauphAse paNNatte' krodhAdipariNAmajanakakarmapudalarUpa hone ke kAraNa vaha krodhAdirUpapariNata karmapudgala pAMcavarNoM vAlA, do gaMdhoMvAlA, pAMca rasoMvAlA evaM cAra sparzIvAlA kahA gayA hai| ___ apa gautama prabhu se aisA pUchate haiM- aha bhaMte ! mANe, made, dappe, thaMbhe, gave, attukose, paraparivAe, ukkose, avakose, uNNae, unnAme, dunnAme12 esaNaM kaivaNe, kaigaMdhe, kArase, kaiphAse papagatte' he bhadanta! mAna, mada, darpa, staMbha, gave, AtmotkarSa, paraparivAda, utkarSa, apakarSa, unnaya, unnAma, durnAma-ye saba kitane varNavAle, kitane gaMdhavAle, kitane rasavAle aura kitane sparzavAle hote haiM ? abhimAnapadavAcya mAna ko utpanna karanevAle karmakA nAma mAna hai| yahAM mAna yaha sAmAnya nAma hai tathA mada Adi isake vizeSa nAma haiN| kyoMki ye saba mahAvIra prbhun| uttara-" goyamA ! paMcavaNNe, dugaMdhe, paMcarase, cauphAse paNNatte" hai gItamA adhA pariNAmAna bhI pAsa35 pAra // 22, te krodhAdipe pariNata kamapula pAMca varNovALAM, be gadhavALAM, pAMca rasavALAM ane cAra sparzIvALAM kahyAM che. gauttama svAmInA -" aha bhaMte ! mANe, made, dappe, thaMbhe, gavve, bhattukose, paraparivAe, ukkose, avakose, uNNae, unnAme, dunAme, 12 esaNaM kaI vaNNe, kai gaMdhe, kaI rase, kai phAse paNNatte 1" 8 sapana ! bhAna, maha, 45, stana, ga, mAtmA4, 525rivAra, 64, ma54, unnaya, unnAna ane durnAma rUpe pariNata karma pudagale keTalAM varNa, keTalA gaMdha, keTalA rasa ane keTalA sparzathI yukta hoya che? abhimAna padanA samAnAthI mAnane utpanna karanArA karmanuM nAma mAna che ahI mAna sAmAnya nAma rUpe tathA mada Adi tenA vizeSanA rUpemayukata thayAM che, kAraNa ke temanI utpattinuM kAraNa mAnapariNAma ja che. Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 5 sU0 1 karmapugalasvarUpanirUpaNam 159 eva, satra mado-mattatA, darpaH-dRptatA, stammA-stabdhatA, anamratetyarthaH, garva:bhAGkAraH, AtmotkarSaH-parApekSayA Atmano guNa utkRSTatA pratipAdanam , paraparivAdaH-pareSAmapavadanam nindanam pareSAM paripAto bA-guNebhyaH paripAtanam, utkarSa:AtmanaH parasya vA kiJcit kriyayA utkRSTatAkaraNam , apakarSaH abhimAnAt svApekSayA parasya hInatAmatipAdanam , unnataH-ucchinne nataM pUrvapravRttaM namanam bhabhimAnAdeva athavA ucchinno nayaH nIvirabhimAnAt iti unnayaH, nayAbhAvaH itibhaavH| unnAmaH-praNatasya anupravezA dunnamanam , durnAmaH-madAduSTaM namanaM dunamaH, eSa khalu mAnAdipariNatakarmapudgalaH kativarNaH, katigandhaH, katirasaH, katisparza, majJaptaH ? bhagavAnAha-'goyamA ! paMcavanne jahA kohe taheva ' he gautama! usase utpanna hote haiM / mattatA kA nAma mada hai, dRptatA kA nAma darpa hai, anamratA kA nAma staMbha-stabdhatA hai, ahaGkAra kA nAma garva hai para kI apekSA se apane ko apane guNoM dvArA utkRSTa kahanA isakA nAma AsmotkarSe hai dUsaroM kI nindA karanA, athavA guNoM se damaroM ko girAnA isakA nAma paraparivAda hai mAna se apanI tathA dUsare kI kriyA ko kucha uskRSTa kahanA isakA nAma utkarSa hai, abhimAna meM Akara 'apanI apekSA dUsare meM hInatA kA kathana karanA isakA nAma apakarSaabhimAna se pUrvapravRtta namana kA tyAga karanA, athavA abhi. mAna se nIti kA tyAga karanA, isakA nAma unnata hai, namaskAra karanevAle ko bhI namaskAra nahIM karanA isakA nAma unnAma hai abhimAna ke pazavartI hokara duSTarIti se namana karanA isakA nAma dunAma hai| uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama ! 'paMcavihe jahA kohe taheva' mAnAdi pariNatapudagala pAMca varNoM vAlA hai| isa viSaya meM jaisA krodha. mattatAnuM nAma mada che hasatAnuM nAma daI che, anamratAnuM nAma sta-stabdhatA che, ahaMkAranuM nAma garva che, anya karatAM pitAne guNonI apekSA e utkRSTa kahevA tenuM nAma AtmotkarSa che, anyanI nindA karavI athavA anyamAM karSaNanuM AropaNa karavuM tenuM nAma para parivAda che, mAnane vaza thaIne anyanI kriyA karatAM pitAnI kriyAne utkRSTa batAvavI tenuM nAma utkarSa che. abhimAnane kAraNe potAnA karatAM anyamA hInatA levAnuM kathana karavuM tenuM nAma apakarSa che. abhimAnane kAraNe pUrvapravRtta namanane tyAga kare, athavA abhimAnane lIdhe nItine tyAga kare tenuM nAma unnata che. namaskAra karanArane paNa namaskAra na karavA, tenuM nAma ujJAna che. abhimAnane kAraNe hRSTa rIte namana karavuM tenuM nAma hunama che. Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI mAnAdipariNatakamapudgalaH pazcavarNaH yathAkrodhaH-krodhAdiriNatakarmapudgalaH prati 'pAditastathaiva dvigandhaH paJcarasaH, catuHsparzaH pratipattavyaH / gautamaH pRcchati'ahabhaMte ! mAyA1, uvahI2, niyaDI3, baLaye4, gahANe, me6, kakke7 kurupa8, jimhe9, kincise 10, AyaraNayA11, gRhaNayA12, vaMcaNayA13, pali. caNayA14, sAtijoge ya15, esaNaM kaivaNNe, kaigaMdhe kairase kaiphAse paNNate?' he bhadanta ! atha mAyA-kapaTam ajJAnam-avidyA, iti sAmAnyaM nAma, upadhyAdayastu tatpabhavatvAt tadvizeSAH, tatra upadhiH-upadhIyate-nIyate durgatI prANI yena apau upadhiH kapaTajanya prmnaarnnruupaa''tmprinntiH| nikRtiH-nitarAM pariNanapudgala kahA gayA hai, usI prakAra se yaha mAnAdipariNatapadgala do gaMbhoMvAlA, pAMca ramoMvAlA aura cAraspIvAlA jAnanA caahiye| ___ aba gautama prabhu se aimA pUchate haiM-'aha bhaMte! mAyA, uvahI, niyaDI, valathe, gahANe, NUme kakke. kurue, jimhe, kibdhise, AyaraNayA, gUgaNayA, vaMcaNayA, paliuMcaNayA, sAtijoge ya 15, ema Na kAcaNNe, kahagaMdhe, kairase, kaiphAse paNNatta' he bhadanta ! mAyA kapaTa, ajJAna-avidyA yaha sAmAnya nAma hai aura upadhi Adi isase hI utpanna hone ke kAraNa mAyA ke hI vizeSa bheda haiM prANI jisake dvArA durgati meM le jAyA jAve umakA nAma upadhi hai pratAraNIya Thagane yogya-manuSya ke pAsa jAne kA kAraNabhUta bhAva kA nAma upadhi hai| ___mahAvIra prabhunA uttara- 'goyamA ! paMca vihe jahA kohe taheva" gautama! mAnAdi pazita karmayugale pAMca varNovALAM hoya che krodha patipudgalenA viSayamAM jevuM kathana pahelA karavAmAM AvyuM che. evuM ja kathana mAnAdi parita pudagala viSe paNa samajavuM eTale ke te pugale be gadhevALAM, pAMca rasovALAM ane cAra sparzevALAM hoya che, evuM kathana samajI levuM joIe. mautama svAmInA prazna-"aha bhaMte ! mAyA, uvahIM, niyahI klaye, gahANe, NUme kake, kurue, jimhe, kinvise, AyaraNayA, gRhaNayA, paMcayA pariuMcaNayA, sAtijoge ya 15, esa NaM kai vaNNe, kai gaMdhe, kai rase. pai phAse paNate " __ bhAyA-458, ajJAna-mavidhA, mA sAmAnya nAma le Ane mAyA - 2 ja utpanna thatAM upaSi Adi bhAve mAthAnA ja vizeSa bheda rUpa che. jenA dvArA jIvane durgatimAM laI javAmAM Ave che te bhAvanuM nAma upadhi che. athavA pratAraNIya (ThagavAne gya) manuSyanI pAse javAnA kAraNa bhUta bhAvanuM Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -166 prameyacandrikA TIkA za0 2305 sU0 1 karmapulasvarUpanirUpaNam karaNam AdarakaraNena paravacanam, pUrvakRtamAyAmacchAdanArthaM vA mAyAntara karaNam, vala pa yena bhAvena vaLayamitra vakraM vacanaM ceSTAvA pravartate sa bhAvo vatham, ins - pareSAM vyAmohanAya yaha vanajAlaM vadmahamiva gahanam nRpam - paramagaraNAya nirutAyAH nIcatAyAH nimnasthAnasya vA bAzrayaNam, palka: dhAdirUpaM pApaM tinnimito vaJcanAbhiNayaH senH ityucyate, kurUpakutsitaM yathAsyAttathA rUpayati-vidhyati iti kurUpam - bhANDAdikarmamAyA vizeSa eva ninditarItyA mohotpAdako'bhiprAyaH jaimathamyena paravazvanAbhiprAyeNa jihmatA kriyAsu kauTilyamAlambate sa bhAtro jaimayam kilviSam - yasmAt mAyA 5 Adara karane dvArA dUsaroM ko ThaganA isakA nAma nikRti hai apanA pUrvakRtamAyA ko chipAne ke liye dUsarI mAyA karanA isakA bhI nAma nikRti hai / jisa bhAva ke vazavartI hokara jIva valaya ke samAna dekhe vacana yA TeDI ceSTA karatA hai usa bhAvakA nAma valaya hai dUsaroM ko Thagane ke liye aisI bacanajAla kI racanA karanA ki jisase yaha samakSa na sake isakA nAma gahana hai dUsaroM ko Thagane ke liye nIcatA kA pA nIce sthAna kA bilkula gupta sthAna kA AzrayaNa karanA isakA nAmanUma hai, jIvabadhAdirUpa pApa kA nAma kalka hai, isa nimitta Thagane kA jo abhiprAya hai vaha bhI kalka aisA kahA jAtA hai| ninditarIti sejo kisI ko ThaganA hotA hai vaha kurUpa hai-jaise bhAMDa Adi jo phiNAe~karate haiM vaha yaha bhI eka bhASA vizeSarUpa hotA hai kyoMki isameM ninditarIti se mohotpAdana karane kA abhiprAya rahatA hai| dUsaroM ko Thagane ke jisa bhAva ke bAvartI hokara manuSya apanI kriyAoM meM nAma udhi che. Adara dvArA anyane taravA tenuM nAma nikRti che je bhAvane vazavatI thaIne jIva valayanA samAna takatA yukta ceSTA kare che tenu nAma valaya che. anyane ThagavAne mATe te samajI na zake evI vacana jALanI racanA karavI tenuM nAma gahena' che, anyane ThagavAne mATe nIzu. tAnA athavA nIcA sthAnaneA bilakula guptasthAnanA AdhAra levA tenuM nAma " nUma che jIvavAda rUpa pApanuM nAma kalka che te nimitta ThagajAnA je aniprAya che tene pazu ka kahevAmAM Ave che. nihita rIte kaiAIne DhaLavAnI je vRtti thAya che tenuM nAma kurUpa che. jema ke bhAMDa Adi je krimA kare che te paNa eka mAyAvizeSa rUpa ja hoya che kAraNa ke temAM ni hiM rIte mehatpAdana karavAmAM Avatu hoya che, khIjAne ThagavAnA je bhAvane vaMzavatI thaIne manuSya patiAnI kriyAomAM kuTilatA lAve che, te bhAnu 2050 J Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. .bhagavatIsUma, vizeSAt asmin janmani philpiA -kilvipiko bhavati sa mAyAvizeSa eSa, AdaraNam-yasmAt mayAvizeSAt kasyApi vastunaH bhAdaraNam agupagamaM karoti asau mAyAvizeSa: AdaraNam , svArdhe vala AdaraNatA, athavA-AcaraNam-parama nAya nAnAprakArakriyANAmAcaraNam , anApyarthe svAthai tala gUTanatA, mAnamparamatAraNam, svArthe talU baJcanatA, pratikuzcanam-saraLatayA pravRttasya japanaspa khaNDanam , svArtha tala vaJcanatA, sAtiyogaca avizrambhasambandhaH, sAtizayena yA prazastena dravyeNa niratizayasya aprazastasya Trampasya sambandhaH yogaH, 15, etAni pazcadazanAmAni mAyAkapAyasya / eSa khallu mAyAdipariNatakarmapugala: katimaNaH katigandhA, kavirasaH, katisparzaH prApta ? bhagavAnAha-goyamA ! paMcaranne jaheba kohe ? he gautama ! mAyAdipariNatakarmapudgalaH paJcavargaH, yayeva zodhA pratipAdita. jo kuTilatA karatA hai aise usa bhAva kA nAma jailapabhASa hai| jisa mAyAvizeSa se jIva-karanevAlA vyakti-isa janma meM philviSapha jaisA hotA hai vaha mAyAvizeSa hI kiriyaSa hai mAyAvizeSa ke bhASase kisI bhI vastu kA Adara karanA svIkAra karanA-isakA nAma AdaraNa haiathavA-dUsaroM ko Thagane ke liye aneka prakAra kI kriyAbhoM kA karanA isakA nAma AcaraNatA hai| yarza para bhI AbaraNa zanna ro svArtha meM saMlapratyaya TuAregahanatA-apane svarUpako chupAnA, yahAM para bhI gahana se talapratyaya karane para "gRhanatA" panA hai| paMcanatA-dUsaroM ko ThaganA yahAM para bhI talapratyaya huA hai-saralatA se kahe gaye vacanoM ko khaNDana karanA isakA nAma pratikuMcanatA hai| usamavastu ke sAtha hInadravya kA sambandha karanA isakA nAma sAtiyoga hai| ye 15 nAma mAyAkaSAya ke hai| mAyAdirUpa meM pariNata huA yaha karmapuzala kitane varNoM vAlA, nAma "jaihAyabhAva" che. je mAyAvizeSa vaDe jIva (vyakita) A janmamAM zibiSaka je thaI jAya che te mAyAvizeSane ja kilibaSa kahe che mAyAviziSa rUpa bhAvapUrvaka kaI paNa vastuno Adara kara-svIkAra kare, tenuM nAma AdaraNa che. athavA-anyane ThagavAne mATe aneka prakAranI je kriyAo karavAmAM Ave che, tenuM nAma "AcaratA " che, AcaraNane batA" pratyaya lAgavAthI A 58 banyuM che. pitAnA kavarUpane chupAvavuM tenuM nAma gUhanatA che. anyane ThagavA tenuM nAma vacanatA che. saralatApUrvaka kahevAmAM AvelA vAtanuM paNa khaMDana karavuM tenuM nAma pratikaMcanatA che sArI vastumAM halakI aMtInI vastunuM mizraNa karavuM tenuM nAma sAtiga che. upathi Ahira jAti ga parvatanA A 15 nAma mAyASAyane mATe ja ahI vaparAyAM che. * temane anulakSIne gautamasvAmIno A prakArano prazna che- bhagavana! Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za012 u05 sU0 1 karmapulalasvarUpanirUpaNam 163 stathaiva dvigandhA, pazcarasaH, catuHsparzaH mAtA, gautamaH pRcchati-'ahamaMte ! lome, icchA, mucchA, kaMkhA, gehI, taNhA, bhijjhA, abhijjhA, AsAsaNayA, patthaNayA10, chAlappaNayA, kAmAsA, bhogAsA, jIviyAsA, maraNAsA, naMdIrAge 16 esaNaM kaivaNNe, kaigadhe kaharase, kaiphAse paNNate?' he bhadanta ! atha lomaH-lipsA kitane gaMdhoMbAlA, kitane rasoMvAlA, aura kitane spazIvAlA hotaa| uttara meM prabhu kahate haiM-'gopamA' he gautama ! 'paMcavanne jaheva kohe' mAyAdirUpa meM pariNata huA karmapudgala, krodha kI taraha pAMcavoMvAlA, do gaMdhoMvAlA, pAMca rakhovAlA aura cAra sparzoM vAlA hotA hai| ___ aba gautama svAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'aha bhate / lome, icchA, mucchA, kaMkhA, gehI, taNhA, bhikSA, abhijjhA, asAsaNayA, patthaNayA, lAlappaNayA, kAmAlA, bhogAsA, jISiyAsA, maraNAsA,naMdIrAge16 esa NaM kaidhaNNe, kahagaMdhe, kaharase, kahaphAle paNNatte' he bhadanta ! lobha-lipsA, mUrchA, kAMkSA, gRddhi, tRSNA, bhidhyA, abhidhyA; AzaMkhanA, prArthanA, lAlapanatA, kAmAzA, bhogAzA, jIvitAzA, maraNAzA, aura naMdirAga ye saba kitane tharNoM vAle, kitane gaMdhovAle, kitane rasoMpAle aura kitane spo cAle hote haiM ? lobha-lipsA yaha sAmAnya hai aura icchA mAyAdi rUpe pariNata thayelAM karma pudagale keTalAM varNavALAM, keTalA gadhavALA, - keTalA rasavALAM ane keTalA sparzIvALAM hoya che. mahAvIra prabhunA uttara-" goyamA!"he gautama ! "paMcava jaheva kohe" krodha pariNata pudgalanI jema mAyAdi rUpe pariNamita karmayudUgale paNa pAMca varNovALAM, be gadhevALAM, pAMca rasavALAM ane cAra pauMvALAM hoya che, gautama svaamiin| prazna-" aha bhaMte ! lobhe, icchA, mucchA, kaMkhAM gehI taho, miNmA, abhijjhA, asAsaNayA, patthaNayA, lAlappaNayA, kAmAsA, bhogAsA, jIviyAsA, maraNAsA, naMdIrAge 16 esaNaM kaivaNNe, kaI gaMdhe, kaha rase, kai phAse paNNatte ?" magavan ! khola, , bhU , rial, ddhi, tu , nidhyA, malidhyA, mAsanA, prArthanA, aaynatA, mArA, sAgazA, jIvitAzA, maraNAzA ane maMdirAga A 16 bhAve rUpe pariNata karmayuddha keTalAM varNavALAM, keTalA gadhavALAM, keTalA rasavALAM ane keTalA sparzavALAM hoya che ? lobha athavA lisA sAmAnya nAma che, ane IcchA Adi bhAve tenA Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtra iti sAmAnya nAma, hanchAiyastavizeSAH, tana icchA-agilApaH, sUrchA-saMrakSaNa nirantarAnubandhaH, kADamA-mAptAziMsanam, gRddhiH-gAryam, prAptArtheSu AsaktiH, kRSNA-prAptAdhInAM prakSAnecchAyA abhAvaH / bhidhyA-amitaH kAsnyena vyApyA piyANAM dhyAnam-vakAgratA abhidhyA-pidhAnAdivadakAralopena midhyA abhidhyA-nabhidhyA-bhivAsa bhAvAntaram , tatra dRDhAbhinivezo bhidhyA, sasyA dhyAnasvarUpatvAt , aDhAbhinivezaratu abhidhyA tasyAzvisalakSaNatvAt calAyamAnacittariyatiH dhyAnacittayostu parasparamayaM vizeSa: 'jaM thiramajJavasANaM taM zANa jaM.calaM taraM cittaM ' chApA-yat sthiramadhyavasAnaM tadhyAna, yat calaM vat Adi isake vizeSa nAma haiN| abhilASa kA nAma icchA hai saMrakSaNa karane ke liye nirantara abhilApAkA banA rahanA isakA nAma mUrchA hai aprAsapadArtha kI icchA karanA isakA nAma kAMkSA hai mAtAoM meM adhika Asakti kA honA isakA nAma gRddhi hai| prAsapadArthoM kA kharca na ho arthAtU prAptArtha ko kisI dUsare ke liye nahIM dene kA bhAva honA isakA nAma dRSpatA hai / viSayoM ke saMnnana karanekA hI rAtadina dhyAna panA rahanA isakA nAma bhidhyA hai| abaDha Agraha-calAyamAna citta kI sthiti isakA nAma abhidhyA hai| dRDha abhiniveza kA nAma bhidhyA yaha bhidhyA dhyAnarUpa hotI hai aura abhidhyA ahada abhinivezarUpa hotI hai| abhidhyAtrittalakSaNavAlI kahI gaI hai-arthAt-calAyamAnasthitikA nAma abhidhyA hai| dhyAna aura cita meM isa prakAra se pharka hai-'jaMthira bhajanaghalANaM taM jhANaM jaM calaM tayaM vitta sthira adhyavasAya kA nAma dhyAna aura vizeSanA rUpa che. abhilASAne IcchA kahe che prApta padArthanA saMrakSaNane mATe niraMtara abhilASA rAkhyA karavI tenuM nAma mUcha che. aprApta padAthanI IcchA karavI tenuM nAma kAMkSA che. prApta padArthomAM vadhAre paDatI Asapti rAkhavI tenuM nAma gRddhi che. prApta padArthone anyane devA rUpa upaganA abhAvanuM nAma tRNuM che. viSayane saMgraha karavAmAM ja nirantara lIna rahevuM tenuM nAma "bhidhyA che. adRDha Agraha athavA cittanI calAyamAna sthitinuM nAma "abhidhyA che. athavA daDha abhinivezanuM nAma bhiyA che-A bhikhyA dhyAna rUpa hoya che ane abhiLyA a6Dha abhiniveza rUpa hoya che. abhipayAne calAyamAna sthitivALI kahI che. dhyAna ane citta vacce A prakArano tazata cha-"jaM thira majjhavasANaM taM jhANaM, jaM calaM taya cittaM " AUR adhya sAyanuM nAma yAna che ane asthira manebhAvanuM nAma citta che mane mArA Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u05 sU0 1 karmapulasvarUpanirUpaNam 165 cittam // iti / AzaMsanam - mama putrasya ziSyasya vA idamidaM bhUyAdityAdirUpA AzaMsA, svArthe ta bhazaMsanatA, prArthanam paraM prati iSTArthasya yAzvAmArgaNam lAlapanavA - prArthanameva, bhRzaM kapanam - lAlapanam - svArthe talU lAlapanA, kAmAzAiSTazabdarUpa prAptivAnchA, bhogAzA - iSTagandharasasparzamAptipacchA, jIvitAzAjIvitavyavAcchA, maraNAzA - kasyAzcidavasthAyAM maraNavAcchA, nandirAgaH- nandausamuddhau satyAM rAgaH - harSaH nandirAgaH / eSa khalu lobhAdipariNata pulaH katigandhaH, katirasaH, katisparzaH prajJaptaH ? bhagavAn Aha-' jaheba kohe' he gautama ! lobhAdipariNatakarmapudgalaH yathaiva krodhaH paJcavarNAditayA pratipAtistathaiva abhmapi paJcavarNaH, dvigandhaH, paJcarasaH, catuHsparzaH pratipattavyaH, gautamaH pRcchati ahabhaMte! caMcala citta kA nAma cipsa hai / mereliye putra ke liye athavA ziSya ke liye yaha yaha hRSTa vastu mila jAve isa prakAra se iSTa artha kI icchA kA honA isakA nAma AzaMsanA hai / dUsaroM se iSTa padArtha ke prApta hone kI yAcanA karanA isakA nAma prArthanA hai iSTa vastu kI prApti ke liye dUsare se bAraMbAra AgrahapUrvaka prArthanA karanA hamakA nAma lAlapanatA hai| iSTarUpa aura iSTa zabda ko prApta karanekI cAhanA rakhanA isakA nAma kAmAzA hai / iSTarasa, iSTagaMdha aura iSTasparza ko prApta karanekI cAhanA rakhanA isakA nAma bhogAzA hai| adhikajIne kI icchA rakhanA isakA. nAma jIvitAzA hai| kisI bhI avasthA meM marane kI cAhanA krnaa| isakA nAma maraNAzA hai / nandi zabda kA artha samRddhi hai nandi ke hone para jo harSa hotA hai, yaha mandirAga hai ina lobha ke 16 rUpa meM pariNata putrane, mArA ziSyAdine amuka ISTa vastunI prApti thaI jAya, A prakAre ddhi padArthane prApta karavAnI IcchAnuM nAma AzasanA che khIjAnI pAsethI ISTa padArtho meLavavAnI yAcanA karavI tenuM nAma prArthanA che. kAI paNa ISTa vastunI anyanI pAsethI prApti karavA mATe vAravAra AgrahapUrvaka prAthanA karavI tenuM nAma lAlapanatA' che. ISTa rUpa ane ISTa zabdane prApta karavAnI cAhanAnuM nAma kAmAzA che, ISTa rasa, gaMdha ane sparzane prApta karavAnI cAhanA karavI tenu nAma bhegAthA che. adhika jIvavAnI smAzA rAkhavI tenu nAma maraNuAzA che. nanti eTale samRddhi samRddhi prApta thavAthI je ha thAya che tenu nAma nandirAga che gautama svAmInA A praznanA javAba ApatA mahAvIra prabhu kahe che ke he gautama ! leAlanA upayukta 19 rUpe pariNumita Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Rea bhagavatI sUtre pejje, dose, kalahe jAna micchAdaMsaNasarale, esa NaM kadavaNe, kahagaMdhe, kararase, kaphAse paNNatte ? ' he bhadanta / matha prema putrakalatrAdiviSayakaH snehaH, dveSaHabhItiH, kalahaH - praNayAsAdijanyayuddham, yAvat- 'amakkhANe pesunne, arahara, parivAra, mAyAmAse ' abhyAkhyAnam - asadopAropaNam, paizunyam, aratiratiH asofa faur ruciH paraparivAdaH - paranindA, mAyAmRSA- kapaTapUrvakamithyAhuA karmapudgala he gautama! krodha kI taraha pAMca varNoM vAlA, do gaMdhoMvAlA, pAMca rasoMvAlA aura cArasparzo vAlA hotA hai / , aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM- 'aha bhaMte ! pejje, dose, kalahe jAva micchAdaMsaNasalle-esaNaM kaNNe, kahagaMdhe, kaharase, kahaphAse paNNatte' he bhadanta ! putraphalana Adi viSayaka jo sneha hotA hai vaha, tathA dveSa, kalaha, yAvat mithyAdarzanazalya8 ye saba kitane varNavAle, kitane gaMdhavAle, kitane rasavAle aura kitane sparzavAle hote haiM? amIti kA nAma dveSa hai, praNaya evaM hAsya Adi se jo Apasa meM manamuTAva ho jAtA hai usakA nAma kalaha hai - yahAM yAvat zabda se 'abhakkhANe, paisunne, arairaI, paraparivAe, mAyAmose' isa pAThakA saMgraha huA hai, asadoSoM kA AropaNa karanA isakA nAma abhyAkhyAna hai, cugalI karanA isakA nAma paizunya hai dharma meM aruci aura viSaya meM ruci rakhanA isakA nAma aratirati hai / dUsaroM kI nindA karanA isakA nAma prthayelAM karma pudRgalA pAMca vagervALAM, e gadhAvALAM, pAMca raseAvALAM ane cAra sparzavALAM hAya che. gautama svAbhInA prazna " aha bhaMte ! pejje, dose, kalahe jAva micchAdaMsaNasale esaNaM kai vaNNe, kai gaMdhe, kai rase, kai phAse paNNatte 1 " 3 bhagavan! putraputrI Adi viSayaka je sneha hoya che te sneharUpe pariNata krama pudgalA, tathA dveSa, kalaha ane mithyAiza nazalyapantanA bhAvA rUpe pariNata karma pudgaleA keTalA vaNu vALAM, keTalA gadhAvALAM, keTalA raseAvALAM ane keTalA sparzavALAM hAya che? aprItine dveSa kahe che praNaya ane hAsya Adine kAraNe arasaparasanI vacce aNukhanAva thAya che tenu nAma kalaha che. sUtramAM kalahe padma pachI je * cAvat' pada vaparAyu che tenA dvArA khANe, paisunne, arairaI mAyAmose " A pAMca padonA che je dASAnA sAva na hAya te kraSAnu` kaI vyakitamAM ApaNu karavu, tene abhyAkhyAna kahe che. cADI karavI tenuM nAma maithunya che. prema pratye aruci ane niSA pratye ruci rAkhavI tenu nAma smaratiti 8 "" anma samAveza thA Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za012 305 sU02 prANAtipAtAdiviramaNanirUpaNam 167 bhASaNam, mithyAdarzanagarayaH - kudevakugurukudharmazraddhAnam, eSa khalu premAdipariNatakarmapudgalaH kativarNaH, katigandhaH, katirasaH katimparzaH, prajJaptaH 1 bhagavAnA'jaheba kodde taheva cauphAse' he gautama! premAdipariNatakarmapulo yathetra krodhaH paJcavarNAditayA pratipAditastathaiva pazcavarNaH, dvigandhaH pazvarasaH yatu-sva pratipattavyaH iti bhAvaH // 1 // prANAtipAtAdi viramaNavaktavyatA // mUlam - aha NaM bhaMte! pANAivAyaveramaNe jAva pariggahaveramaNe kohavivege jAva micchAdaMsaNasallavivege, esa NaM kaivanne jAva kaiphAse paNNatte ? goyamA ! avaNNe, agaMdhe, arase, aphAse paNNatte ! ahabhaMte! uppattiyA, veNaiyA kammiyA, pariNAmiyA, esaNaM kaivannA, taMceva jAva aphAsA paNNattA / ahabhaMte! uggahe, IhA, avAe, dhAraNA, elaNaM kar3avaNNA ? evaM veva jAva aphAsA pannattA / aha bhaMte! uTANe, kamme, bale, vIrie, purisakAraparakkame, esaNaM kaivaNNe ? taM cetra jAva aphAse paNNatte / sattameNaM bhaMte! uvAsaMtare kaivaNNe ? evaM veva jAya parivAda hai kapaTapUrvaka mithyAbhASaNa karanA isakA nAma mAyAmRSAvAda hai kudeva, kuguru, aura kuMdharma meM zraddhA rakhanA isakA nAma mithyAdarzanazalya hai, uttara meM prabhu kahate haiM-'jaheba kohe taheba vaDaphAse' he gautama ! premAdirUpa se pariNata huA karmapudgala krodha kI taraha pAMca varNoM vAlA, do gaMdhavAlA, pAMca soMvAlA aura cAra sparzo vAlA hotA hai | sU0 1 // che. anyanI nindA karavI tenu nAma paraparivAda che. kapaTapUrvaka mithyA bhASaNa karavuM' tenu nAma mAyAmRSAvAda che kudeva, kuguru ane kudharmamAM zraddhA rAkhavI tenuM nAma mithyAdarzana zakya che. mahAvIra alunA uttara- " jaheba kohe taheva cauphAse " he gautama! snehArdi rUpe pariNamita thayelAM karma pudgalA paNu krodha rUpe pariNata karma pudgalAnI jema pAMca vAMvALAM, e gandhAvALAM, pAMca rasAvALAM ane cAr sparzIvALAM hoya che hAs.1} Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatAsUma bhagavatIsa aphAle pnnnntte| latameNaM bhaMte ! taNuvAe kaiyaNNe ? jahA pANAizae, navaraM azaphAle, evaM jahA sattame taNuvAe tahA sattame ghaNavAe, dhaNohI puDhavI, chaTTe uvAsaMtare avapaNe, taNugae jAva chaTThI puDhavI, eyAI aTTa phAsAI, evaM jahA sattamAe puDhavIe battavvayA bhaNiyA tahA jAva paDhamAe puDhavIe bhANiyabA, jaMbuddIve dIve sayaMbhuramaNe samude lohamme kappe, jAva IsipabbhArA puDhavI neraiyAyAlA jAva vemANiyAvAsA eyANi savvANi aha phaasaanni| neraiyANaM bhaMte! kaivannA, jAva kaiphAsA SaNNatA? goyamA! veuviyateyAI paDucca paMcavantA, paMcarasA, dugaMdhA, aDha phAsA paNNattA, kammagaM paDucca paMcavannA, paMcarasA, dugaMdhA, ghAuphAsA paNNattA / jIvaM paDucca avannA jAva aphAsA paNattA, evaM jAva thnniykumaaraa| puDhavikAiyapucchA, goyamA! orAliyateyagAI paDucca paMcavannA, jAva aTaphAsA prapaNattA, kammagaM paDucca jahA neraiyA, jIvaM paDucca taheva, evaM jAva cariMdiyA, navaraM vAukAiyA orAliyaDaviyateyagAiM paDucca paMcavannA, jAva aTaphAsA paNNattA, sesaM jahA neriyaannN| paMcidiyA tirikkhajogiyA jahA vaaukaaiyaa| maNussANaM pucchA, orAliyaveDaviNAhAragateyagAI paDuna paMcavannA, jAva aTaphAsA paNNattA / kammagaM jIvaM ca paDucca jahA neraiyA, vANamaMtarajoiliyavemANiyA jahA neraiyA, dhammasthikAe jAva poggalasthikAe ee savve avapaNA navaraM Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 5 sU0 2 prANAtipAtAdiviramaNanirUpaNam 169 poggalatthikAepaMcavaNNe, paMcarase, dugaMdhe,aTaphAse pnnnntte|nnaannaa; varaNijje jAva aMtarAie, eyANi cuphaasaanni| kaNhalessA NaM bhaMte ! kaivaNNA, kaigaMdhA, kairasA, kaiphAsA, pucchA ? davalessaM paDucca paMcavannA, jAva ahaphAsA paNNattA bhAvalesaM paDucca avaNNA, arasA, agaMdhA, aphAsA, evaM jAca sukkalessA, sammabiTTI, micchAdiTTI, smmmicchaadittttii| ckkhuisnne,4|aabhinnibohiynnaanne jAba vibhaMgaNANe AhArasannA jAva pariggahalanA, eyANi avaNNANi arasANi,agaMdhANi, aphAlANi,orAliyasarIre jAva teyagasarIre eyANi aha phaalaanni| kammagasarIrepauphAse / maNajoge vayajogaya cauphAle / kAyajoge attphaase| sAgArovaoge ya aNAgArovaoge ya avanne / sambadavvA gaM bhaMte! kahavannA? pucchA, goyamA ! atthe gajhyA savvadavvApaMcavapaNAjAva aTThaphAsA paNNattA, atthegaiyA savva davvA paMcavaNNA, pauphAsA paNNatA, atthegaiyA savvavyA ekagaMdhA egavaNNA, egarasA, duphAsA epaNattA, atthegaDyA savvadavvA avaNNA, jAva aphAsA papaNasA, evaM lava paesA vi, savva pajjavA vi. tIyaddhA avaNNA jAva aphAsA paNNatA, evaM aNAgayaddhA vi, evaM sabaddhA vi ||suu02|| chAyA-atha bhadanta ! mANAtipAtaviramaNam , yAvat parigrahaviramaNam , kodhavivekaH, yAvat mithyAdarzanazalyavivekaH, eSa khalu kativarNaH, yAvat katisparzaH prajJaptaH ? gautama ! avarNaH, agandhaH, arasA, asparzaH, prajJaptaH, atha bhadanta ! autpattikI, cainayikI, kArmikI, pAriNAmikI, eSA khalu kativarNA ? taccaiva yAvat asparzA, prajJaptA, atha bhadanta ! avagrahaH, IhA, avAyaH, dhAraNA, eSA khala kativarNA ? evaM caiva yAvat asparzA prajJaptA, atha bhadanta ! utthAnaM, pharma, varam, bha0 22 Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre vIryam , puruSakAraparAkramaH, eSa khalu kativarNaH ? taccaiva yAvat , asparzaH prajJaptA, saptamaM khalu bhadanta ! avakAzAntaraM kativarNam ? evaM caitra yAvat asparzam prajJatam , saptamaH khalu bhadanta ! tanuvAtaH kativarNaH 1 yathA prANAtipAtaH, navaram aSTasparzaH, majJaptaH, evaM yathA saptamastanuvAtastathA saptamo dhanavAtaH, ghanodadhiH, pRthivI, paSTham avakAzAntaram avarNam , tanubAto yAvat paSThI pRthivI, etAni apTasparzAni, evaM yathA saptamyAH pRthivyAH vaktavyatA bhaNitA, tathA yAvat prathamAyAH pRthivyAH bhaNitavyam , jambUdvIpo dvIpaH, svayambhUramaNaH samudraH, saudharmaH kalpo yAvat ISatmAgbhArA pRthivI, nairayikAvAsAH, yAvat vaimAnikAvAsAH, etAni sarvANi aSTasparzAni, nairayikAH khalu bhadanta ! kativarNAH yAvat katispazAH, majJaptA: ? gautama ! vaikriyatejasAni pratItya paJcavarNAH, paJcarasAH, dvigandhAH, aSTasparzAH, prajJaptAH, kArmaNa pratItya paJcavarNAH, paJcarasAH, dvigandhAH, catuHsparzA, majJaptA, jIvaM pratItya avarNAH yAvat asparzAH, prajJaptAH, evaM yAvat stanitakumArA, pRthivIkAyika-pRcchA, gautama ! audArika, tejasAni pratItya pazcavarNAH yAvat aSTasparzAH, majJaptAH, kArmaNaM pratItya yathA nairayikAH, jIva pratItya tathaiva, evaM yAvat caturindriyAH, navaraM vAyukAyikAH audArikavaikriyatejasAni pratItya paJcavarNAH yAvat-aSTasparzAH, prajJaptAH, zepaM yathA nairayikANAm , paJcendriyatiryagyonikAH yathA vAyukAyikAH, manuSyAH khalu pRcchA, audArikavaikriyAhArakatainasAni pratItya paJcavarNAH, yAvat aSTasparzAH, prajJapnAH ? kAmaNaM jIvaM ca pratItya yathA nairayikAH, vAnavyantarajyotiSikavaimAnikA yathA nairayikAH, dharmAstikAyA, yAvat pudgalAstikAyaH ete sarve avarNAH navaram pudgalAstikAyaH paJcavarNaH, patra rasaH, dvigandhaH, aSTasparzaH, prajJaptA, jJAnAvaraNIyam , yAvat-AntarAyikam etAni catuHsparzAni, kRSNalezyA khalu bhadanta ! kativarNA ? katigaMdhA kati. rasA katispI pRcchA, dravyalezyAM pratItya paJcavarNA, yAvat aSTasparzA, prajJaptA, bhAvalezyAM pratItya avarNA, arasA, agandhA, asparzA, evaM yAvat zuklalezyA, samyagdRSTiH, mithyASTiH, samyagramithyASTiH, cakSudazeMnam 4, Aminibodhika jJAnaM yAvat vibhaGgajJAnam , AhArasaMjJA, yAvat pariprahasaMjJA, etAni avarNAni, arasAni, agandhAni, aspAni, audArikazarIra yAvat tejasazarIram , etAni aSTasparzAni, kArmaNazarIraM catuHsparzam , manoyogA, vacoyogazca catuHsparzaH, kAyayogaH aSTa sparzaH, sAkAropayogazca anAkAropayogama avarNaH, sarvadravyANi khalu bhadanta ! kativarNAni ? pRcchA, gautama! astyekakAni sarvavyANi pazcavarNAni, yAvat aSTasparzAni, prajJaptAni, astyekakAni sarvadrayANi pazcavarNAni catuHspAni prajJaptAni astyekakAni sarvadravyANi Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u05 sU02 prANAtipAtAdiviramaNa nirUpaNam 171 ekagandhAni, ekavarNAni, ekarasAni, dvisparzAni prajJaptAni, astyekakAni sarvadravyANi argAni yAvat amparzAni mAni evaM sarvatra dezA api, sarvaparyavA api, atItAddhA avarNA yAvat asparzA prajJaptA, evam anAgatAddhApi evaM sarvAdvApi ||02|| TIkA - atha prANAtipAtAdyaSTAdazapApAnAM varNAdikaM nirUpitam tatprasaGgAt tadviramaNAnAM varNAdikaM prarUpayitumAha- 'ahamaMte' ityAdi, 'ahamaMte pANAivAyaveramaNe kohavivege jAva micchAdaMsaNa sallavivege, esaNaM kabanne jAva kaiphAse paNNatte ?' gautamaH pRcchati - ' he bhavanta / atha mANAtipAta viramaNam, yAvatmRSAvAdaviramaNam, adattAdAnaviramaNam, maithunaviramaNam, parigrahaviramaNam, krodhavivekaH krodhatyAgaH, yAvada - mAnamAyAlobharAgadveSakalahAbhyAkhyAnapaizunyaparaparivAdamAyAmRSArUpANAM saptadazAnAM vivekaH tathA mithyAdarzanazalyavivekaH, prANAtipAtAdiviramaNavaktavyatA 'aha NaM bhaMte / pANAvAyaverasaNe jAva' ityAdi TIkArtha-isake pahile prANAtipAta Adi 18 pApoM kA varNAdika kahA jA cukA hai, so usI prasaGga ko lekara prANAtipAta viramaNa Adi ke aba varNAdikoM kI prarUpaNA sUtrakAra isa sUtradvArA kara rahe haiM ' aha bhaMte! pANAivAyaveramaNe jAva pariggahaveramaNe, kohavivege jAva micchAdaMsaNasallavivege, esa NaM kahavaNNe jAva kaha phAse paNNale ' isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai hai bhadanta ! prANAnipAnaviramaNa yAvat mRSAvAdaviramaNa, adattAdAnaviramaNa, maithunaviramaNa, parigrahavi-ramaNa, krodha kA tyAga yAvat mAna, mAyA, lobha, rAga, dveSa, kalaha, abhyAkhyAna, paizunya paraparivAda evaM mAyAmRSA inakA tyAga tathA 'mithyAdarzanazalya kA tyAga isa prakAra se yaha prANAnipAtaviramaNa se prANAtipAtAdi viramaNuvaktavyatA-- 88 ahaNaM bhave ! pANAivAyaveramaNe " tyAhi TIkA-pUrva sUtramAM prANAtipAta Adi 18 pApAnAM vAMdinu kathana kara thAmAM AvyuM, have prANAtipAta viramaNa AdinA varNAdinI sUtrakAra prarUpaNA kare che. gautama svAbhInA prazna - " aha bhaMte ! pANAivAyaveramaNe jAva parigaiveramaNe, koha vivege jAva micchAdaMsaNasa latrivege, esaNaM kai kaNNe jAva kai phAse paNNatte ? " De lagavan ! prAtiyAtavirabhaNu, bhUSAvAhavirabhANu, mahattAhAnavirabhaNu, bhaithunavirabhaNu, parithavirabhANu, DodhavirabhaNu, bhAna-bhAyA-sola-rAMga dveSa, usaDu-amvApyAna-paizunya - 12 parivAha-mane bhAyAbhRSAvAdvavizbhaNu, tathA mithyAdarzanazalyaviramaNa, A prakAranA prANAtipAta viramaNathI laine mithyA Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 bhagavatIsUtre eSa khalu prANAtipAta viramaNAdi midhyAdarzanazalya vivekAntASTAdazapApatyAgaH, kativarNaH yAvat katigandhaH, katirasaH, katisparzaH majJaptaH ? bhagavAnAha - 'goyamA ! anne, agaM, arase, phAse paNNatte' he gautama / prANAtipAta viramaNAdiH, avarNaH - varNarahitaH, agandhaH - gandhavarjitaH, arasaH - rasarahitaH, asparzaH - sparzavarjitaH prajJaptaH, prANAtipAtaviramaNAdInAM jIvopayogasvarUpatayA jIvopayogasya cA pUrvatvAt-mANAtipAta viraNAdInAmapi amUrtatvena varNAdirahitatvAt itibhAvaH / lekara mizrAdarzanazalya tyAga taka jo aThAraha prakAra ke pApakA viramaNa-tyAga hai vaha kitane varNoMvAlA hai? kitane gaMdhavAlA hai? kitane rasoMvAlA hai? aura kinane sparzo vAlA hai ? pUchane kA tAtparya saMkSepa se aisA hai ki 18 pApasthAnoM kA tyAga-rUpa jo AtmA kA pariNAma haivaha kitane varNAdikoMvAlA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - 'gopamA ' he gautama! 'abanne, agaMdhe, arase, akAse paNNatte' prANAtipAtaviramaNa Adi jo haiM so na varNavAle haiM, na gaMdhavAle haiM, na rakhavAle haiM, aura na sparzavAle haiM - kahane kA tAtparya aisA hai ki prANAtipAtaviramaNa Adi AtmA ke upayoga hote haiM aura upayoga AtmA kA lakSaNa haiataH vaha amUrta kahA gayA hai isaliye jaba prANAtipAtaviramaNa Adi AtmA ke upayoga svabhAva rUpa haiM taba ye bhI amUrta hI haiM - aura amUrta hone ke kAraNa inameM varNa, gaMdha, rasa aura sparza ye paugalika guNa nahIM haiN| darzanazaviramaNu paryantanA 18 prakAranA pApanA viramaNu (tyAga) rUpa je bhAve che, te keTalAM varNavALAM, keTalA gadhAvALAM, keTalA raseAvALAM ane phaiTalA sparzAvALAM hAya che ? T A praznanA bhAvArtha e che ke 18 pApasthAnAnA tyAga rUpa je AtmAnuM pariNAma che, te sAM varNAhi avANu che ? bhaDAvIra pralunA uttara- " goyamA / " he gautama! "avaNNe, agaMdhe, arase, aphAse paNNatte " prAthAtipAtavirabhaNu bhAhi AtmaparilAbha varSAauni paNa nathI, gadhavALAM paNa nathI, rasavALAM pazu nathI ane spavALAM paNa nathI. A prakAranA kathananu kAraNa e che ke prANAtipAtaviramaNu Adi pari AmA AtmAnA upayoga rUpa ja hAya che, ane upayAga AtmAnuM lakSaz che, tethI tene amRta mAnavAmAM Ave che. tethI prANAtipAtaviramaNu Adine AtmAnA upayeAgasvabhAva rUpa mAnavAne kAraNe, A aDhAre pApasthAnAnA tyAga rUpa piraNAmAne amRta ja mAnavAmAM Ave che. amUta hAvAne kAraNe tee vaNu, ga Mdha, rasa ane sparzI rUpa paudgalika guNeAvALAM hatAM nathI. Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 5 sU02 prANAtipAtAdiviramaNanirUpaNam 173 atha jIvasvarUpavizeSamevAdhikRtya gautamaH pRcchati-ahamaMte ! upattiyA, veNaiyA, kammiyA, pAriNAmiyA, esa NaM kaivannA ? he bhadanta ! atha autpatrikI-utpattireva prayojanaM yasyAH sA autpattikI svabhAvAjjAyamAnA buddhiH sA hi anyacchAstrakarmAbhyAsAdikaM nApekSate, kSayopazamaprayojanaM tu sarvabuddhisAdhAraNam vartate ata stanAtra vivakSitam 1 / vainayikI-vinayo guruzuzrUSA zAstrAbhyAsAdiH sa kAraNamasyAH, tatmadhAnA vA, buddhiH-vainayikI2 / kArmikI karma anAcAryakrama, sAcAyaM zilpaM kAdAcitkaM vA karma tasmAjjAtA kArmikIbuddhiH3, pAriNAmikI_____ aba gautama jIva ke svarUpa vizeSa ko lekara prabhu se aisA pUchate haiM-'aha bhaMte ! uSpattiyA, veNayA, kammiyA, pAriNAmiyA, esa NaM kahavanA' he bhadanta ! autpattikI, vainayikI, kArmikI aura pAriNAmikI ye jo cAra ghuddhiyAM haiM-ve kitane varNoM vAlI haiM ? kitane gandhoM. vAlI haiM ? kitane rasoMvAlI haiM aura kitane spazau vAlI haiM ? utpatti yahI jisakA prayojana hai, parantu jise zAstra, karma aura abhyAsa Adi kI apekSA nahIM hai vaha autpattikI buddhi hai yaha buddhi svabhAva se hI utpanna hotI hai yadyapi jJAnAvaraNIya karma kA kSayopazamarUpa prayojana sarva buddhiyoM meM sApekSa hotA hai parantu usakI yahAM vivakSA nahIM hai| jisa vRddhi meM guru vinaya-gurusevA, zAstrAbhyAsa Adi kAraNabhUta haiM vaha vainayikI buddhi hai-karma-anAcAryaka, athavA sAcArthaka zilpa rUpa karma se jo vuddhi utpanna hotI hai vaha kArmikI buddhi hai / cirakAlataka have gautama svAmI jIvanA svarUpavizeSane anulakSIne mahAvIra prabhune mevA prazna pUche che hai-" aha bhaMte ! uppattiyA, veNaiyA, kammiyA, pAriNAmiyA, ekhaNaM kai vaNNA" mAn! mItpattiI, vainayiI, bhiTI mana paarizumiDI, A cAra je buddhio che, te keTalA varNavALI, keTalI gaMdhavALI, keTalA rasavALI ane keTalA sparzavALI kahI che? A buddhionuM svarUpa A prakAranuM che-utpatti eja jenuM prajana che, paraMtu jene zAstra, karma ane abhyAsa AdinI apekSA rahetI nathI. evI buddhinuM nAma autpattikI buddhi che. A buddhi svAbhAvika rIte ja upanna thAya che. jo ke jJAnAvaraNaya kamanA kSapazama rU5 prajana te sarva buddhiomAM sApekSa hoya che, paraMtu ahIM tenI vAta karI nathI. je buddhinI prAptimAM guruvinaya-gurunI sevA, zAstrAbhyAsa Adi kAraNabhUta hoya che, te buddhine vainAyikI buddhi kahe che, karma-anAcAryaka athavA sAcArya, ziyarUpa Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre pari - samantAt - namanaM pariNAmaH - cirakAlapUrvAparArthAvalokana parizIlanajanyaH AtmadharmaH, sa kAraNaM yasyAH sA pAriNAmikI buddhi: 4 / etAH khalu catastro buddhayaH kativarNAH, katigandhAH, katirasAH, katisparzAH prajJaptAH ? bhagavAnAha - ' taM cetra jAtra aphAsA pannatA' he gautama! tadeva - pUrvoktamANAtipAtaviramaNAdivadeva autpattikyAdibuddhayo'pi yAvat avarNAH, agandhAH, arasAH, asparzAH prajJaptAH, tAsAM jIvasvabhAvatvena amUrtatayA varNAdirahitatvAt / atha jIvadharmAdhikArAt avagrahAdi jIvadharmasvarUpaM rUpayitumAha- gautamaH pRcchati - 'ahabhaMte / uggahe, IhA, avAye, dhAraNA, esa NaM kaivannA ? ' he bhadanta | atha avagraha - sAmAnyajJAnam, IhA - vicAraNA, avAyaH- nizvayaH, dhAraNA-smRtiH upayogasAtatyaM vA pUrvApara artha ke avalokana parizIlana se utpanna jo Atmadharma vaha jisakA kAraNa hotA hai vaha pAriNAmikI buddhi hai / isake uttara meM prabhu kahate haiM - ' taMcetra jAva aphAsA pannattA' he gautama! pUrvokta prANAtipAtaviramaNa Adi kI taraha hI autpattikI Adi buddhiyAM bhI yAvat varNarahita haiM, gaMdharahita haiM, rasarahita haiM, aura sparzarahita haiM ! kyoM ki ye jIva ke svabhAvarUpa hone ke kAraNa amUrta hotI haiM - ataH inameM varNa, gaMdha, rasa aura sparza nahIM hote haiM / aba gautama jIvadharma ko lekara avagrahAdi rUpa dharma ke viSaya meM prabhu se aisA pUchate haiM- 'aha bhaMte ! uggahe, IhA, atrAye, dhAraNA, esa NaM kaivanA' he bhadanta ! avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA ye jo matijJAna ke bheda haiM- kitane varNoMvAle, kitane gaMdhoMvAle, kitane rasoMvAle yrqn karmAM-dvArA je buddhinI utpatti thAya che, te buddhine kArmikI buddhi kahe che. cira kALa paMta pUrvApara anA avaleAkana parizIlana vaDe utpanna thayelI ne yuddha che, tene pArie* bhiDI yuddhi he che. gautama svAmInA praznanA uttara ApatA mahAvIra prabhu kahe che ke" taMceca jAva aphAsA paNNattA " he gautama / pUrvosta AzAtipAtavirabhalu RddhinI jema autpattikI Adi buddhie paNa vaNurahita, gaMdharahita, rasa rahita ane sparahita kahI che, kAraNa ke teme jItranA svabhAva rUpa hAvAne kAraNe amUta hAya che. te kAraNe temanamAM va, gaMdha, rasa ane spa rUpa paudgalika guNA hAtA nathI, have gautama svAmI avagraha Adi rUpa jIvadha vidhe bhaDAvIra 'lune yA amarano prazna pUche che - " aha bhaMte ! ugahe, IhA, avAye, dhAraNA, esa NaM kai vaNNA ? " he bhagavan ! avathaDe, ghaDA, bhavAya ane dhAraNA rUpa matijJAnanA je cAra bheda che, temanAmAM keTalAM varNo, keTalA Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 5 sU0 2 prANAtipAtAdiviramaNanirUpaNam 175 ete-avagrahAdi dhAraNAntAH matijJAnabhedAH, khala kativarNAH, katigandhAH katirasA: katisparzAH prajJaptAH? bhagavAnAha-'evaM ceva jAva aphAsA pannatA' he gautama ! evameva-pUrvoktarItyaira, avagrahAdidhAraNAntAzcatvAraH yAvat-avarNA, agandhAH, arasAH, asparzAH prajJatA / eteSAmapi caturNAm jIvadharmatayA amUrtatvena varNAdirahitasvAditi bhaavH| atha gautamo jIvadharmAdhikArAt utthAnAdi svarUpa prarUpayitumAha-gautamaH pRcchati-'ahabhaMte ! uhANe kamme, bale vIrie. purisakAraparakame, esaNaM kaivaNNe0 ?' he bhadanta ! atha utthAnam-UrbabhavanarUpakalpa aura kitane spoM vAle haiM ? sAmAnyajJAna kA nAma yA atyantasUkSmajJAna kA nAma avagrahajJAna hai avagraha ke bAda nirNaya ke sanmukha jhukate hue jJAna kA nAma IhA hai| nizcaya jisa jJAna meM ho jAve usakA nAma avAya hai aura kAlAntara meM avismaraNa hone kA nAma dhAraNA hai| isake uttara meM prabhu kahate haiM-'evaM ceva jAva aphAsA pannatA' he gautama! pUrvokta rIti ke anusAra avagraha se lekara dhAraNAparyanta matijJAna ke ye cAra bheda yAvata-na varNavAle haiM, na gaMdhavAle haiM, na rasavAle haiM, aura na sparzavAle hI haiN| kyoMki ye bhI jIva ke dharma hone ke kAraNa amRtaH haiM, isaliye inameM varNAdi kA abhAva haiN| __ aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'aha bhaMte / uhANe, kAme, ghale, vIrie, purisakAraparakame, esa NaM kahavaNNe' he bhadanta / utthaanga, keTalA rasa ane keTalA sparzanA sadubhAva hoya che? (sAmAnya jJAnanuM nAma athavA atyanta sUkSama jJAnanuM nAma avagrahajJAna che, avagrahajJAna thayA bAda nirNayanI tarapha jhUkatA eTale ke nirNayanI AchI prApti karAvatA jJAnanuM nAma Iha che je jJAnamAM nizcaya thaI jAya che te jJAnanuM nAma avAya che, ane kALAntare paNa vismaraNa na thavuM smaraNa paTala para aMkIta thaI javuM tenuM nAma dhAraNA che) mahAvIra prabhunA uttara-" evaM ceva jAva aphAsA paNNattA" gautama! matijJAnanA avagrahathI laIne dhAraNA paryaMtanA bhedane paNa pUrvokta prakAra varNarahita, gaMdharahita, rasarahita ane sparzarahita kahyA che. kAraNa ke alagraha Adi paNa jIvana (AtmAnA) dharma hovAne kAraNe amUrta che. te kAraNe temanAmAM varNa, gaMdha, rasa ane sparzarUpa paulika guNe saMbhavI zakatA nathI. gautama svAmIna -"aha bhaMte ! udANe, kamme, bale, vIrie, purisakAraparakame, esaNaM kaivaNNe ?" bhagavan ! utthAna, ma, mana, vAya Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 bhagavatIsUtra ceSTAvizeSaH-karmabhramaNAdikriyA, varam-zarIrasAmarthyam, vIryam-jIvabhavam sAmarthyam purupakAraparAkramaH purupakAraH-abhimAnavizeSaH parAkramo-niSpAditasvaviSayaH puruSakAra eva, ete khalu utthAnAdayaH, kativarNAH, katigandhA, katirasAH, katispIH prajJaptAH ? bhagavAnAi-taM peva jAba aphAse paNNatte' he gautama ! tadeva-pUrvoktarItyaiva utthAnAdayaH, yAvatavarNAH, agandhAH, arasAH, asparzAH prajJaptA, etepAmapi paMcAnAM jIvadharmatayA amUrtatvena varNAdirahitatvAt / atha amUrtaprastAvAt avakAzAntarasvarUpaM marUpayitumAha-gautamaH pRcchati-'sattameNaM bhaMte ! uvAsaMtare karacaNNe ?' he bhadanta ! saptamaM khalu avakAzAntaraM saptamanarakapRthivyAH adhastanamAkAzakhaNDam , kativarNam , katigandham , katirasam , katisparzam , prajJaptam ? bhagavAuThanA-khar3e honA, karma-bhramaNAdikriyA, bala-zArIrika sAmarthya, vIryaAtmika bala, puruSakAraparAkrama-abhimAna vizeSa rUpa puruSakAra tathA apane viSaya meM saphalatA denevAlA puruSArtha ye saba utthAna Adika kitane varNavAle, kitane gaMdhavAle, kitane sparzavAle haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'taMceca jAva aphAse paNNatte' he gautama | pUrvokta paddhati ke anusara ye utthAna Adi vinA varNa ke, vinA gaMdha ke, vinA rasa ke aura vinA sparza ke kahe gaye haiN| kyoM ki ye pAMcoM hI jIva ke dharma haiisaliye amUrta hone ke kAraNa varNAdiguNoM se rahita haiN| ___ aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'sattameNaM bhaMte / uvAsaMtare kA. caNNe' he bhadanta ! sAtavI naraka pRthivI kA nIce kA AkAzakhaMDarUpa avakAzAntara, kitane varNavAlA hai, kitane gaMdhavAle hai, kitane rasavAlA hai, aura kitane spoM vAlA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'evaM ceva ane puruSakAraparAkrama keTalAM varNavALAM, keTalA gaMdhavALAM, keTalA rasovALAM ane keTalA pazevALAM che ? (utthAna eTale UbhA thavuM te, baLa eTale zArIrika sAmarthya vIrya eTale AtmikamaLa, puruSakAra parAkrama eTale abhimAna vizeSarUpa puruSakAra tathA pitAnA viSayamAM saphaLatA denAra puruSArtha) bhAvAra prabhunA uttara-"taMceva jAva aphAse paNNatte" gautama ! pUrvokta prakAre utthAna Adine paNa varNarahita, gaMdharahita, rasarahita ane sparahita kahyA che. kAraNa ke utthAna Adi pAMce jIvanAdhama rUpa che, te kAraNe amUta hovAne kAraNe varNAdi guNethI rahita hoya che. gautama sAmAna prazna-" sattameNaM maMte ! uvAsaMtare kA vaNNe " hai bhagavana! sAtamI narakapRthvInI nIcenuM AkAzakhaMDa rUpa avakAzAntara keTalAM varNovALe, keTalA ga vALuM, keTalA rasavALuM ane keTalA sparzIvALuM che? Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 5 sU0 2 prANAtipAtAdiviramaNa nirUpaNam 177 nAha - ' evaM caiva jAtra aphAse paNNatte ' he gautama! saptamam avakAzAntaram, eva meva - pUrvoktarItyaiva yAvat - avarNam, arasam, agandham, asparzam majJaptam | atredaM bodhyam-prathamadvitIyayornArakapRthivyo madhyavarti AkAzakhaNDaM prathamam avakAzAntaramucyate, tadapekSayA saptamanArakapRthivyAH adhastAt AkAzakhaNDam saptamam `avakAzAntaramucyate, tasyopari saptamastanuvAto'sti, tasyopari saptamo ghanavAto'sti, tasyApyupari saptamo ghanodadhiH tasyApyupari saptamInArakapRthivI vartate, tatra saptamasya uparyuktAkAzakhaNDasvarUpAvakAzAntarasya amUrtatvena varNAdirahitatvaM pratipAditam' atha vanuvAtAdInAM paugalikatvena mUrtatayA pazcavarNAdikatvam aSTasparzatvaJca pratipAdayitumAha- 'sattameNaM bhaMte! taNuvAe kahavaNNe ?' he bhadanta ! jAva aphAse paNNatte' he gautama! saptama avakAzAntara pUrvokta rIti ke anusAra yAvat vinA varNa kA hai, vinA gaMdha kA hai, vinA rasa kA hai, aura binA sparza kA hai| yahAM para isa prakAra se samajhanA cAhiyeprathama pRthivI aura dvitIya pRthivI ke madhya meM rahA huA jo antarAlarUpa AkAzakhaNDa hai vaha prathama avakAzantira hai isa apekSA saptamanArakapRthivI ke nIce kA jo AkAzakhaNDa hai vaha saptama avakAzAntara kahA gayA hai usake Upara sAtavAM tanubAta hai-usake Upara sAtavAM ghanabAta hai, usake bhI Upara sAtavAM ghanodadhi hai usake bhI Upara sAtavIM nAraka pRthivI hai| isa saptamanAraka pRthivI ke nIce kA jo AkAzakhaMDarUpa avakAzAntara hai vaha amUrta hone ke kAraNa varNAdikoM se rahita kahA bhaDAvIra alunA uttara- " evaM ceva jAva aphAse paNNatte " he gautama! sAtamI narakapRthvInI nIcenu' avakAzAntara paNa pUrvAMkata prakAre vaNu vinAnu, gaMdha vinAnuM, rasa vinAnu ane sparza vinAnu kahyu che. te avakAzAntara amUta hAvAne kAraNe tene varNAdi vinAnu` kahyu' che. A avakAzAntaranA sthAnanu* spaSTIkaraNa A pramANe che- pahelI naraka pRthvI ane mIjI naraka pRthvInI vacce je antarAla rUpa AkAzakha'Da che tene prathama avakAzAntara kahe che. A prakAre vicAra karatAM, sAtamI naraka pRthvInI nIcenA je AkAzakhaMDa che tene sAtamu avakAzAntara kahe che, tenI upara sAtam' tanuvAta sAtamA tanuvAtanI upara sAtama' ghanavAta che. sAtamA ghanavAtanI upara sAtamA ghanAdiSe che. ane sAtamA ghanAdhinI upara sAtamI nAraka pRthvI che. A sAtamI nAraka pRthvInI nIcenA AkAzakhaMDa rUpa je avakAzAntara che te amUta hAvAne kAraNe tene varNAdika guNeAthI rahita kahyu che. bha0 23 Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 bhagavatIsUtre saptamaH khalu pUrvoktastanuvAtaH kativarNaH, katigandhaH, katirasaH, katisparzaH prajJaptaH ? bhagavAnAha-'jahA-pANAivAe, navaraM aTThaphAse paNNatte' he gautama ! saptamaH pUrvokta stanuvAto yathA prANAtipAtaH paJcavarNaH, dvigandhaH, pazcarasaH pratipAdita stathaivAyamapi paJcavarNaH, dvigandhaH, pazcarasaH prajJaptaH, kintu navaram-prANAtipAtApekSayA vizeSastu saptamastanuvAtaH aSTasparzaH prajJaptA, karkazamRdgurumghusnigdharukSabhedAt , tanuvAtAdInAM vAdarapariNAmatvAt tatroktASTarUparzasaMbhavAt , ityabhimAyeNAha-'evaM jahA sattame taNuvAe tahA sattame ghaNavAe, ghaNodahI, puDhavI' evaMpUrvoktarItyA yathA saptamastanuvAtaH pratipAditaH tathA saptamo dhanavAtaH, saptamo gayA hai| 'sattameNaM bhNte| laNuvAe kaivaNNe' he bhadanta ! sAtavAM jo tanubAta hai vaha kitane varNoM vAlA hai, kitane gaMdhoMvAlA hai, kSitane rasoMthAlA hai, aura kitane sparzI vAlA hai ? gautama ke isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM-'jahAM pANAivAe navaraM ahaphAse eNNatta' he gautama! sAtavAM jo pUrvokta tanuvAta hai vaha prANAtipAta kI taraha pAMcavarNoM vAlA, do gaMdhovAlA, pAMca rasovAlA, kahA gayA hai, kintu prANAtipAta kI taraha yaha cAra spoM vAlA nahIM hai api tu ATha spazaoNvAlA hai| ATha sparza ye haihalakA, bhArI, cikanA, garama, ThaNDA, rUkhA, kaDA aura narama / tanuvAta Adi bAdara pariNAmavAle hote haiM-isa kAraNa vahAM ATha sparzoM kA sadbhAva bana jAtA hai isI abhiprAya se aisA kahA gayA hai-evaM jahA sattame taNuvAe tahA sattame ghaNavAe, ghaNodahI, puDhavI' ki jisa prakAra gautama svAmInA prazna-" mattameNaM bhaMte ! taNuvAe kai vaNNe ?" mAna! sAtame je tanuvAta che, te keTalAM varSovALe che? keTalA gadhevALo che? keTalA rasavALe che? keTalA sparzevALe che? - mahAvIra prasunAta2-"jahA pANAivAe navaraM aTU phAse paNNate" he gautama! sAtame tanuvAta, prANAtipAta pariNata kamapadanI jema, pAMca varNovALe, be gadhevALe ane pAMca ravALo kahyo che. paraMtu prANAtipAta pariNata karmayuddhanI jema te cAra sparzevALa nathI paNa ATha sparzevALa cha. te mA8 spanA nAma nIya pramANe che-81, mAre, snigdha, 3kSa, uSNu, zIta, kaThaNa ane narama tanuvAta Adi bAdara pariNAmavALAM hoya che, te kAraNe tyAM ATha sparzone samAva saMbhavI zake che. e ja kAraNe evuM 4AmA mAvyu cha :-" evaM jahA sattame taNuvAe tahA sattame ghaNavAe ghaNodahI, puDhavI" ne mAre sAtamA tanupAtanA viSayamA glad Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyaMcandrikA TIkA ze0 12 u0 5 sU02 prANAtipAtAdiviramaNanirUpaNam 176ghanodadhiH, saptamI nArakapRthivI ca paJcavarNadvigandhapaJcarasASTasparzavatvena vaktavyA, 'chaDe uvAsaMtare avaNNe' paSTham avakAzAntaram AkAzakhaNDAtmakam amUrtatvena avarNam, agandham , arasam , asparzam abaseyam , 'taNuvAe jAva chaTThI puDhavI, eyAiM aTThaphAsAI SaSThaH tanuvAto yAvat SaSTho ghanavAtaH, SaSTho ghanodadhiH, SaSThI pRthivI ca, etAni catvAri vastUni paugalikatvena mUtatayA paJcavarNAdiyutAni aSTasparzAni prajJaptAni, 'evaM jahA sattamAe puDhavIe vattavvayA bhaNiyA, tahA jAva paDhamAe puDhavIe bhANiyanaM' evaM-pUrvoktarItyA, yathA saptamyAH pRthivyAH vaktavyatA paJcavarNAvaSTasparzavatvena bhaNitA tathA yAvada-paJcamyAzcaturyA stRtIyAyA dvitIyAyAH prathamAyAzca nArakapRthivyA bhaNitavyam, paJcavarNadvigandha se sAtaveM tanuvAta ke viSaya meM kahA jA cukA hai-usI prakAra se sAtavAM ghanavAta, sAtavAM dhanodadhi aura sAtavI nAraka pRthivI ye saba pAMca varNoM vAle, pAMca rasovAle, aura ATha sparzavAle haiM aisA kahanA cAhiye 'chaDe ucAsaMtare avaNNe' chaThA jo avakAzAntara-AkAzakhaNDAtmaka khAlI sthAna-amRta hone se varNa vinA kA hai gaMdha vinA kA hai, rasa. vinA kA hai aura sparza vinA kA hai / (taNuvAe jAca chaTThI puDhavI, eyAI aTThaphAlAI tatuvAta yAvat-chaThA ghanavAta, chaThA ghanodadhi aura chaThI pRthivI paugalika hone ke kAraNa mUrtamAna haiM isIliye ye pAMcavarNa Adi guNoMvAle haiM, evaM ATha sparzavAle haiM / ' evaM jahA-sattamAe puDhavIeM vattavvayA bhaNiyA, tahA jAba paDhamAe puDhacIe bhANiyavvaM' pUrvokta rIti ke anusAra jaisI vaktavyatA saptamI pRthivI ke viSaya meM kahI gaI hai usI prakAra kI paMcavarNa, do gaMdha, pAMca rasa aura ATha sparza se kathana karavAmAM AvyuM che, eja pramANe sAtamA ghanavAta, sAtamA ghadadhi ane sAtamI naraka pRthvIne paNa pAMca varNa, be gaMdha, pAMca rase bhane bhAu 55vA sabhA "chaTTe uvAsaMtare avaNe" 2 cha avakAzAntara-AkAzamaMDAtmaka khAlI sthAna) che, te paNa amUrta hovAne AraNe hita, pati, 22Dita bhane 252hita cha. " taNuvAe jAva chavI puDhavI; eyAI aDha phAsAi" hu tanupAta, 'cha ghanavAta, chaThTho ghadadhi ane chaThThI pRthvI A cAre paulika hovAne kAraNe mUrta che, te kAraNe temane pAMca varNa, be gadha, pAMca rasa ane ATha pAthI yuddhata samAna . "eva jahA sattamAe puDhavIe vattavvayA bhaNiyA, tahA jAva paDhamAra puDhavIe bhANiyavvaM" na viSayamA vA vaktavyatA sAtamI pRthvo viSe karavAmAM AvI che, evI ja vaktavyatA pAMcamI cethI, trIjI, bIjI ane pahelI pRthvInA viSayamAM paNa thavI joIe eTale ke A naraka putrIone paNa pAMca varNovALI, be gadhevALI, pAMca rasovALI Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ww bhagavatIsUtre pazcarasASTasparzavatvena vaktavyatA bhaNitavyA, 'jaMbuddIve dIve jAva sayaMbhUramaNe samudde sohamme kappe, jAva isipabbhArA puDhavI, neraiyAvAsA jAva vemANiyAvAsA, eyANi savvANi aTThaphAsANi' jambUdvIpo dvIpa: yAvat lavaNasamudrAdiH dhAtaki khaNDaH svayambhUramaNaH samudrA, saudharmaH kalpaH, yAvat-IzAna-sanatkumAra-mAhendrabrahmaloka-lAntaka-mahAzukra-sahasrArAnatamANatA-raNA-cyutakalpAH , navagraiveyakANi, vijayavaijayantajayantAparAjitAH, ISasmAgbhArA pRthivI, nairayikA. vAsA yAvat-asurakumArAdibhavanapativAsAH, jyotiSikAvAsAH, vaimAnikAvAsAH etAni sarvANi vastUni paJcavarNASTasparzAni mjnyptaani| gautamaH pRcchati-nerahayANaM bhaMte ! kaivaNNA, jAva kaiphAsA paNNattA ?' he bhadanta / nairayikAH khalu sahita hone kI vaktavyatA pAMcavIM pRthivI meM, cauthI pRthivI meM tIsarI meM, dUsarI pRthivI meM, aura pahilI pRthivI meM kahanA cAhiye kintu avakAzAntara sabhI arUpI haiM ataH unameM varNAdi nahIM haiM / "jaMbUddIve dIve, jAva sayaMbhUramaNe samudde, sohamme kappe, jAva IsipambhArApuDhavI, nerai. yAvAsA jAva vemANiyAvAsA eyANi savvANi aTTaphAsANi" jambUdvIpa nAmakA dvIpa, yAvat-lavaNa samudra, dhAtakIkhaNDa, yAvat svayaMbhUramaNasamudra, ' saudharmakalpa yAvat-IzAna-sanatkumAra-mAhendra-brahmaloka, lAntaka, mahAzukra, sahasrAra, Anata, prANata, AraNa, acyuta, ye kalpa, nau aveyaka, vijaya, vaijayanta, jayanta, aparAjita, sarvArthasiddha, ISaspArabhArApRthivI, nairayikAvAsa, yAvat-asurakumArAdi bhavanapatyAvAsa, jyotiSikAvAsa, evaM vaimAnikAvAsa, ye saba pAMcavarNa, do gaMdha, pAMcarasa aura ATha sparzavAle haiN| bhane bhAI pavAjI 4vA na. "jaMbuddIve dIve, jAva sayaMbhUramaNe samudde sohamme kappe jAva IsipambhArA puDhavI, neraiyAvAsA jAva vemANiyAvAsA, eyANi savvANi aTTa phAsANi" bhUdI5 nAmanA dvIpa, samudra mAvi samudro, dhAtakIkhaMDa, svayaMbhUramaNa samudra, saudharma kalpa, IzAnasanakumAra mahendra-brahmaleka-lAntaka-mahAzuka-sahastrAra-Anata-prANata-AraNa ane bhayuta, mA bhAra 465o, na avaya vibhAnA, vijaya, vaizyanta, nyanta, aparAjita ane sarvArthasiddha, A pAMca anuttara vimAne, ISa~AbhArA kI, nA2pAsI, masurazubhArAsivanapati vAvAsI, vyatibivAse, vimAnikAvAse, ItyAdi paulika padArtho paNa pAMca varNavALA, be gadhevALA, pAMca rasovALA ane ATha sparzIvALA che. Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za0 12 u05sU02 prANAtipAtAdiviramaNanirUpaNam 181 kativarNAH yAvat-katigandhAH, katirasAH, katisparzAH prajJaptAH? bhagavAnAha'goyamA ! veuviyateyAI paDucca paMcavannA, paMcarasA, dugaMdhA, aTThaphAsA paNNattA' he gautama ! narayikAH khalu vaikriyatejasAni pudgalAni pratItya-Azritya vaikriyatejasazarIrapudgalApekSayetyarthaH paJcavarNAH, dvigandhAH, paJcarasAH, aSTasparzAH prajJaptA, vaikriyataijasazarIrayoH bAdarapariNAmapudgalarUpatvAt tayorvAdaratvena tadapekSayA nairayikANAm aSTasparzavatvapavaseyam , kintu-'kammagaM paDucca paMcavannA, dugaMdhA, paMcarasA, cauphAsA pagNavA' kArmaNapudgalazarIra prItya-Azritya kArmaNapudgalazaharIrApekSayA ityarthaH nairayikAH paJcavarNAH, dvigandhA, paJcarasAH, catu:sparzAH prajJatAH, kArmaNazarIrasya sUkSmapariNAmapudgalarUpatvAt , teSAM catuHsparzatvaM bodhyam, kintu aba gautama prabhu se aisA pUchate hai-"neraiyANaM bhaMte ! kaivaNNA, jAva kAphAsA paNNattA' he bhadanta nairayika kitane varNoM vAle, kitane gaMdhovAle, kitane rasoMvAle, aura kitane spazIvAle kahe gaye haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! veuviyateyAI paDDacca paMcavannA, paMcarasA, dugaMdhA, aTThaphAsA paNNattA' he gautama ! nairayika vaikriya aura taijasapugaloM kI apekSA lekara pAMca varNoM vAle, do gaMdhoMvAle, pAMca rasoMvAle aura ATha sparzavAle kahe gaye haiN| kyoM ki vaikriya aura tejasa zarIra bAdara pariNAmavAle pudgalarUpa hote haiM / ina donoM kI bAdaratA ko lekara nairayikoM meM ATha sparzavattA kahI gaI hai| kintu 'kammagaM paDacca paMcavannA dugaMdhA, paMcarasA ca uphAsA paNNattA' kArmaNazarIrarUpa pudgala kI apekSA karake nairayika pAMcavarNoM vAle, do gaMdhoMvAle, pAMca rasoMvAle, gautamasvAmI prazna-'neraiyANaM bhaMte ! kaivaNNA, jAva kaiphAsA paNNatA?' he bhagavana ! nArake keTalAM varNavALAM, keTalA gadhevALA, keTalA rasavALAM ane keTalA sparzevALAM che? mahAvIra prabhunA tta2-"goyamA ! 3 gItama ! "veunviyateyAI paDucca paMcavannA, paMca rasA, duggadhA, aTThaphAsA paNNattA" tesa mana vaiThiya purAnI apekSAe vicAra karavAmAM Ave, te nArakone pAMca varNovALAM, be gadhavALAM, pAMca rasavALAM ane, ATha sparzIvALAM, kahyAM che. kAraNa ke vaikiya ane taijasa zarIra mAdara pariNAmavALAM padda rUpa hoya che te bannenI bAdaratAne AraNe nA2mA ma16 25ni samAva ho cha. parantu "kammagaM paDucca paMcavannA, dugaMdhA, paMcarasA cauphAsA paNNatA" zarIra 35 punI apekSAe nArakene pAMca varNavALA, be gadhevALAM, pAMca rasavALAM ane cAra Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 bhagavatIsUtra 'jIvaM paDucca avaNNA jAba zaphAsA paNNattA' jIvaM pratItya-Azritya jIvApekSa yetyarthaH nairayikAH avarNAH, yAvat-agandhAH, arasAH, asparzAH prajJAtAH, jIvasya amUrtasvena varNAdirahitatayA tadapekSayA nairayikANAmapi varNAdirahitatvamavaseyam , 'evaM jAva thaNiyakumArA' evaM-pUrvokta nairayikarItyA yAvat-asurakumArAdArabhya svanitakumAraparyantA api vaikriyataijasazarIrapudgalApekSayA paJcavarNAdyaSTasparzavaMtaH, kArmaNazarIrapudgalApekSayA paJcavarNAdi catuHsparzavantaH, jIvApekSayA avarNAyasparzacantaH aura cAra sparzoM vAle kahe gaye haiN| kyoM ki kArmaNazarIra sUkSmapariNAbhavAle pudgalarUpa hotA hai isaliye yahAM cArasparzavattA isa apekSA se jAnanA cAhiye kintu-'jIvaM paDaca avaNNA jAca aphAsA paNNattA' jIva kI apekSA lekara jaya nairayikoM meM varNAdimattA kA vicAra karate haiM-taba ye varNa vinA ke haiM, gaMdha vinA ke haiM, rasa vinA ke haiM aura sparza vinA ke haiM kyoM ki jIva amRta hotA hai isa kAraNa vaha paugalika varNAdi guNoM se rahita mAnA gayA hai ataH isa apekSA nArakoM ke bhI varNAdi se rahitatA jAnanI cAhiye 'evaM jAva thaNiyakumArA' nairayikokta paddhati ke anusAra yAvat-asurakumAra se lekara stanitakumAra taka bhI vaikriya taijasa zarIra ke pudgaloM kI apekSA paMcavarNI cAle, do gaMdhoMvAle, pAMca rasoMvAle, aura ATha spazoM vAle, hote haiN| kArmaNa zarIra ke pudgaloM kI apekSA se ve pAMca varNAdivAle aura cAra sparzo - sparzavALAM kahI che. kAraNa ke kAzmaNazarIra sUkamapariNAmavALAM pule rUpa DAya cha / 42 mA yAra spazana samApa samaya 52-tu"jIvaM paDucca avaNNA jAva aphAsA paNNattA" nI apekSA nArImA va ha. mattAne vicAra karavAmAM Ave, te teo varNavinAnA, gaMdhavinAnA, rasavinAnA ane sparzavinAnA che, kAraNa ke jIva amUrta hoya che. te kAraNe tene pilika vadi guNothI rahita mAnavAmAM Avela che. te daSTie vicAra 42vAmA mAye, to nA2mA tito sabhI naye, "evaM jAva thaNiyakumArA" asuramAthI 2. stanitabhAra 5ya -tanA matapati devonA varNAdinA viSayamAM nArakenA jevuM ja kathana thavuM joIe eTale ke vaikriya ane tejasa zarIranI apekSAe vicAra karavAmAM Ave, te teo pAMca varNavALAM, be gaMdhavALAM, pAMca rasavALAM ane ATha spazevALAM hoya che, paraMtu kArmaNa zarIranA palenI apekSAe vicAravAmAM Ave, te teo Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 305 sU02 prANAtipAtAdiviramaNanirUpaNam 183 majJaptAH iti bhAvaH / gautamaH pRcchati - 'puDha vikAkSya pucchA' he madanta ! pRthivIkAyikAH kativarNAH, katigandhAH, katirasAH, katisparzAH prajJaptAH iti pRcchA, bhagavAnAha - 'goyamA ! orAliyateyamAI paDucca paMcacannA jAva aTThaphAsA paNNattA' he gautama! pRthivIkAyikAH audArikatejasAni zarIrANi pratItya- Azritya - audArikataijasazarIrapudra kA pekSayetyarthaH paJcavarNAH yAvat dvigandhAH pazcarasAH, aSTa sparzAH prajJaptAH 'kammagaM paDucca jahA neraiyA' kArmaNazarIra matItya - Azritya kArmaNazarIrapudgalA pekSayetyarthaH pRthivIkAyikAH yathA nairayikAH paJcavarNAdi catuHsparzAntAH pratipAditA stathaiva paJcavarNAH, dvigandhAH, paJcarasAH, catuHsparzAH pratipattavyAH, 'jInaM paDucca taheca' pRthivIkAyikAH jIva pratItya Azritya - jIvAvAle hote haiM / tathA jIva kI apekSA se binA varNa ke, vinA gaMdha ke, vinA rasa ke aura binA sparza ke hote haiM / aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM- puDhavikAiya pucchA' he bhadanta ! pRthivIkAyika kitane varNoM vAle, kitane gaMdhoMvAle, kitane rasoMvAle, aura kitane sparzo vAle hote haiM ? isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM'goyamA' he gautama! 'orAliyateyagAI paDucca paMcavannA, jAva aTThaphAsA, paNNattA ' audArika aura taijasazarIra ke paloM kI apekSA se ve pAMca varNoM vAle, do gaMdhoMvAle, pAMca rasoMvAle, aura bhATha sparzo vAle hote haiM / 'kammagaM paDucca jahA neraiyA' kArmaNa zarIra ke puloM kI apekSA se pRthivIkAyika nArakoM ke jaisA pAMcavarNo vAle, do gaMdhoMvAle, pAMca rasavAle aura cAra sparzo vAle hote haiM, 'jIvaM paDucca taheva ' pAMca vaddhivALAM ane cAra spaoNMvALAM hAya che jIvanI apekSAe vicAravAmAM Ave, te vinA vaNunA, vinA gadhanA, vinA rasanA ane spaza vinAnA hoya che. gautama svAbhInA prazna - " puDhavikAiya pucchA " he bhagavan ! pRthvI ayi / keTalA vaNu vALA, keTalA gaMdhavALA, keTalA rasavALA ane keTalA spa vALA hoya che ? mahAvIra alunA uttara- " goyamA ! " 3 gautama ! " orAliyaveyagAI paDucca paMcavannA jAva aTThaphAsA paNNatte " mohAri ane tainsa zarIrAnAM pudgaleAnI apekSAe vicAra karavAmAM Ave, te pRthvIkAyake pAMca vacce vALA, e gaMdhAvALA, pAMca rasAvALA ane ATha spa vALA hAya che. "kammagaM paducca jahA neraiyA " arbhastha zarIranAM yuddhasonI apekSA me vicAra 42vAmAM Ave, tA pRthvIkAyikA nArAnI jema pAMca vALA, e ga'dhAvaLA, pAMca rasovANA bhane thAra sparzovAjA hoya che. " jIvaM paDucca taddeva " luvanI Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre 284 - pekSayetyarthaH tathaiva nairayikavadeva, avarNAH, agandhAH, arasA, asparzAH avaseyAH / ' evaM jAva cauridiyA0 ' evaM pUrvoktarItyA yAvat- aprakAyikAH, tejaskAyikAH, vanaspatikAyikAH, ekendriyAH dvIndriyAH, trIndriyAH, caturindriyAH audArikatainasazarIrANi pratItya - Azritya paJcavarNAH, dvigandhAH paJcarasAH, aSTasparzAH prajJaptAH, kArmaNazarIraM pratItya - Azritya paJcavarNAH, dvigandhAH, paJcarasAH, catu:sparzAH prajJaptAH, jIvaM pratItya - Azritya tu avarNAH, agandhAH, arasAH, asparzAH prajJaptAH iti bhAvaH / ' navaraM vAukAiyA orAliyave ucciyateyagAI paDucca paMcavannA, jAva aTThaphAsA paNNattA, sesaM jahA neraiyANaM' navaram - pRthivIkAyikAdyapekSayA vizeSastu vAyukAyikAH audArikavaikriyataijasAni zarIrANi, pratItyatathA jIva kI apekSA se pRthivIkAyika jIva nairayika ke jaisA hI vinA varNa ke, vinA gaMdha ke, vinA rasa ke aura vinA sparza ke kahe gaye haiM / ' evaM jAva cauriMdiyA0 ' isI prakAra se apakAyika, taijaskAyika, vanaspatikAyika ekendriya tathA dvIndriya, trIndriya aura caturindriya audArika taijasa zarIra ke pugaloM kI apekSA se pAMca varNoMvAle, do gaMdhoMvAle, pAMca rasavAle aura ATha sparzo vAle hote haiM, tathA kArmaNazarIra kI apekSA se pAMca varNoMvAle, do gaMdhoMvAle, pAMca rasoMvAle aura cAra sparzo vAle hote haiM, evaM 'jIvaM paDucca' jIva kI apekSA se vinA varNa ke, vinA gaMdha ke, vinA rasa ke aura vinA sparza ke hote haiN| 'navaraM vAukkAhayA orAliyave ubviyateyagAiM paDucca paMcavannA, jAva aTThaphAsA, paNNattA' sesaM jahA neraiyANaM' pRthivIkAyika kI vaktavyatA kI apekSA se vAyukAyika kI vaktavyatA meM yadi antara hai to apekSAe vicAra karavAmAM Ave, tA nArakAnI jema pRthvIkAyika jIvA vaNu - rahita, eseraDita bhane sparzaraDita hoya che. " evaM jAva caThariMdiyA " na pramANe akAyika, taijaschAyika, vanaspatikAyika tathA dvIndriya, trIndriya ane caturindriya jIvA, audArika ane taijasa zarIranAM pudgalenI apekSAe pAMca varSoMvALA, e gadheAvALA, pAMca seAvALA ane ATha spazevALA hAya che, tathA kAmaNuzarIranI apekSAe te pAMca vAMvALA, e gaMdhAvALA, pAMca zsovANA bhane yAra sparzovAjA hoya che " jIvaM pahuca " ane jIvanI apekSAe teo vaNu rahita, gaMdharahita, rasarahita ane sparahita DAya che. " navaraM vAukAiyA orAliyave ubviyateyagAIM paducca paMcavaNNA jAva aTThaphAsA paNNattA, sesaM jahA neraiyANaM " pRthvI ayionA varSAhinA sthana uratAM vaayukAcikAnA nadinA kathanamAM evI vizeSatA che ke vAyukAyika vAaudA Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za012 u05 sU02 prANAtipAtAdiviramaNanirUpaNam 185 Azritya-audArikavaikriyataijasazarIrapudgalApekSayetyarthaH paJcavarNAH, yAvat-dvigaMndhA, paJcarasA, aSTasparzAH prajJaptA,-zeSaM yathA nairayikANAm pratipAdita tathaiva pratipattavyam , tathA ca vAyukAyikA kArmaNazarIraM pratItya-Azritya 'paJcavarNA, dvigandhAH, paJcarasA, catu:sparzAH prajJaptAH, jIvaM pratItya-Azritya tu avarNAH, agandhAH, arasAH, asparzAH prajJaptAH itibhAvaH / 'paMciMdiyatirikkhajoNiyA jahA vAukAiyA' paJcendriyatiryagyonikAH yathA vAyukAyikAH pratipAditA stathaiva pratipattavyAH, tathA ca paJcandriyatiryagyonikAH api audArikavaikriyatejasazarIrANi pratItya paJcavarNAdhaSTasparzAH, prajJaptAH, kArmaNazarIraM matItya paJcavarNAdi yaha audArika vaikriya, evaM taijasa zarIra ke pudgaloM kI apekSA se hai| arthAt vAyukAyika jIva audArika, vaikriya aura taijasazarIra ke pudgaloM kI apekSA se pAMca varNoM vAle, yAvat-do gaMdhoMvAle, pAMca rasoMvAle aura ATha spoM vAle kahe gaye haiM-isake Age kA aura kathana nairayikoM ke jaisA jAnanA cAhiye tathA-vAyukAyika jIva kArmaNa zarIra ke pudgaloM kI apekSA se pAMca varNoM vAle, do gaMdhoMbALe, evaM cAra spoM vAle hote haiN| 'jIvaM paDucca' tathA jIva kI apekSA se vAyukAyika jIva vinA varNa ke vinA gaMdha ke, vinA rasa ke aura vinA sparza ke hote haiN| 'paMcidiyatirikkhajoNiyA jahA vAukAiyA' pratipAdita vAyukAyikoM ke jaisA paMcendriyatiyaMgyonika jIva kahe gaye haiM tathA ca paMcendriyatiryagyonika bhI audArika, vaikriya, evaM taijasazarIra ke pudaloM kI apekSA se pAMca varNI cAle, do gaMdhoMvAle, pAMca rasovAle aura ATha rika, taijasa, ane vaikiya zarIranAM yuddhanI apekSAe pAMca varNovALA, be gadhevALA, pAMca rasavALA ane ATha sparzIvALA hoya che. tyAra pachInuM samasta kathana nArakanA kathana pramANe ja samajavuM jema ke-vAyukAyika jIve kAmaNuzarIranA pulenI apekSAe pAMca varNavALA, be gadhevALA, pAMca sopAmA bhane yAra paviNA DAya . "jIvaM paDucca" na bhara kSAe vicAra karavAmAM Ave, to teo varNarahita, gadharahita, rasarahita bhana zakhita DAya che. "paMciMdiyatirikkhajoNiyA jahA vAsakAiyA" vAyuvihAnA re kathana paMcendriya tiyAnA varNAdinA viSayamAM paNa samajavuM eTale ke audA. rika, vaikriya ane tejasa zarIranA palenI apekSAe pacendriyatiyAne paNuM pAMca varNovALA, be gadhevALA, pAca ravALA ane ATha sparzIvALA bha0 24 Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 --....- . . . . . . . . . . . . . -bhagavatIsUtra catuHsparzAH prajJaptAH, jIvaM pratItya tu avarNAdyasparzAH prajJaptAH iti bhAvaH / 'maNussANaM pucchA' manuSyANAM pRcchA, tathA ca manuSyAH, kativarNAH katigandhAH, katirasA, katisparzAH prajJaptAH? bhagavAnAha-orAliyaveubdhiyaAhAraga teyagAI paDucca paMcavannA, jAva ahaphAsA paNNatA' he gautama ! manuSyAH audArikavaikriyAhArakataijasAni zarIrANi, pratItya-Azritya-audArikAdhapekSayA. ityarthaH, paJcavarNAH, yAvat-dvigandhAH, paJcarasAH, aSTasparzAH prajJaptAH, kammaga jIvaM ve paDucca jahA neraiyA' kArmaNazarIraM, jIvaM ca pratItya-Azritya yathA nairayikAH pratipAditA stathaiva manuSyA api pratipattavyAH tathA ca manuSyAH kArmaNazarIrAsparzoM vAle kahe gaye haiM-kArmaNa - zarIra ke pudgaloM kI apekSA se pAMca ghoM vAle, do gaMdhoMvAle, pAMca rasovAle aura cAra sparzocAle kahe gaye haiN| 'maNussANaM pucchA' he bhadanta ! manuSya kitane varNodhAle, kitane gaMdhIvAle, kitane rasovAle aura kitane spoM vAle kahe gaye haiM ? isake uttara meM prabhu karate haiM-'orAliya-verabdhiya-AhAraga-teyaMgAI paDucce paMcavannAI jAva aTaphAsA paNNattA', he, gautama ! manuSya-audArika, baiMkriya, AhAraka evaM taijasa zarIra ke pudaloM kI apekSA se pAMcavoM bAleM, do gaMdhoMvAle, pAMca rasoMvAle evaM ATha spo vAle kahe gaye haiN| kammagaM jIvaM ca paDDucca jahA~ neraiyA' kArmaNazarIra aura jIva kI apekSA lekara jaisA nAraka ke sambandha meM kahA gayA hai usI prakAra se manuSyoM ke sambandha meM bhI jAnanA cAhiye tathA ca-manuSya kArmaNazarIra kaho che. paranta kArmagzarIranA pulonI apekSAe temane pAMca varNovALA, be gadhevALA, pAMca rasovALA ane cAra sparzIvALA kahyA che jIvanI ape kSAe temane varNarahita, gaMdharahita, sahita ane sparzarahita kahyA che . ? maNussANaM pucchA " bhagavan ! bhanunya TakSA vANA, Beaut: vALA, keTalA rasavALA ane keTalA spezavALA hoya che? A praznane uttara AtA mahAvIra prabhu 49 che , " orAliya-AhAraga-teyagAI. paDucca paMca paeNAI jAva aTuphAsA paNNattA" gItama! mohAra, vaiThiyA mAlA24, ane tejasa zarIranAM pulonI apekSAe manuSyane pAMca varNovALA, be bhadhApANA, pAya sopA bhane 418 15vANA-hyA cha. " kammagaM jIvaM ca paDucca jahA neraiyA" ma zarI2 . mana apanI pakSA. tabhanA varNadinuM kathana nArakenA varNAdinA kathana jevuM ja samajavuM eTale ke kAmaNa zarIrane pulanI epekSAe manuSyane pAMca varNavALA, be gadhevALA, pAMca Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u05 sU02 prANAtipAtAdiviramaNanirUpaNam 17 pekSayA pazcavarNAH, dvigandhA, paJcarasAH, catuHspIH maJaptA jIvApekSayA tu avarNI, agandhAH, arasAH aspIH prajJaptA, 'vANamaMtarajoisiyavemANiyA jahAM neraiyA: vAnavyantarajyotipikavaimAnikAH yathA nairayikA pratipAditAstathaiva matipattavyA, tathA ca / vAnavyantarajyopikavaimAnikAH vaikriyataijasazarIrApekSayA 'paJcavarNI, dvigandhAH, paJcarasAH, aSTasparzAH prajJamAH, kAmaNazarIrApekSayA paJcavarNI, dvigandhAH paMcarasAH, catuHsparzAH prajJapvAH, jIvApekSayA tuM avarNI, agandhA, arasA, asparzAH prajJaptA iti bhAvaH 'dhammatthikAe jAva poggalatthiMkAeM, ee saveM aMbannA0' dharmAstikAyo yAvat-adharmAstikAya, AkozAstikAyaH, addhAsamayaH, ete sarve avarNAH, agandhAH, arasAH, asparzAH prajJaptAH, 'navaraM poggalaMkAe. kI apekSA se pAMca varNIvAle, do gaMdhovAle, pAMca rasoMvAle aura cAra spoM vAle kahe gaye haiN| evaM jIva kI apekSA se vinA varNa ke, vinA gadha ke, vinA rasa ke aura vinA sparza ke kahe gaye haiN| 'vANamaMtara joiliyavemANiyA jahA neracyA' vAnavyantara, jyotiSka evaM vaimAnika ye saba jaise nairathika kahe gaye haiM-vaise kahanA cAhiye tathA-vAnavya'ntaraM jyotiSka, evaM vaimAnika ye vaikriya tejesa zarIra kI apekSA se pAMca varNoM vAle, do gaMdhovAle, pAMca rasoMvAle aura ATha spoM vAle haiN| gaye haiM kArmaNazarIra kI apekSA pA~ca varNavAle, do gaMdhoMcAle, pA~ca rasoM vAle aura cArasparzevAle kahe gaye haiM ! jIva kI apekSA se vinI varNa ke, vinA gaMdha ke, vinoM rala ke aura vinA sparza ke kahe gaye haiN| dhammatthikAe jAva poggalatthikAe eesavve avannA0'dharmAstikArya, yAvat-adharmAstikAya, AkAzAstikAya, addhAsamaya, ye saba vinA rasavALA ane cAra sparzIvALA kahyA che, ane jIvanI apekSAe varNarahita, parahita, 2sahita, sana 25|2ddit, an cha.. "vANamaMtarajoisiyavemA; NiyA jahA neraiyA vAyatare, jyAtiSa: mana vaimAni vAnA , dikanA viSayamAM nArakonA jevuM ja kathaka karavuM joIe eTale ke vidiya ane taijasa zarIranAM pulanI apekSAe temane pAMca varNavALA, be gadhe pA, pAMya sopA bhane mApavANa cha. ma : zarIranA; apekSAe temane pAMca varNavALA, be gadhevALA, pAMca rasavALA ane cAra vALA kahyA che ane jIvanI apekSAe temane varNarahita, gaMdharahita, 2sahita mane pezahita mA che..... dhammatyikAe jIva 'pogalatyikAe, aie savve avaNNA" taya; adhamastikAya, AkAzastika ane addhAsamaya (kaLIne varNahila, gadha Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 - bhagavatIstra paMcavanne, dugaMdhe, paMcarase, aTThaphAse paNNatte' navaraM dharmAstikAyApekSayA pudgalAstikAyaH, paJcavarNaH, dvigandhaH, paJcarasaH, aSTasparza prajJaptaH, dharmAstikAyAdInAmamUrtasvena varNAdirahitatvAt , pudgalAstikAyasya tu mUrtatvena paJcavarNAdhaSTasparzasaMbhavAditibhAvaH / 'NANAvaraNijje jAva aMtarAie eyANi cauphAsANi' jJAnAvaraNIyaM karma yAvat-darzanAvaraNIyaM, mohanIyaM, vedanIyam , AyuSyaM, nAma gotram , AntarA: yika karma, etAni catuHsparzAni prajJaptAni / gautamaH pRcchati-'kaNhalessA NaM bhaMte ! kaivannA0 1 pucchA' he bhadanta ! kRSNalezyA khalu kativarNA, katigandhA, kavirasA, katisparzA prajJaptA iti pRcchA, bhagavAnAha-'dabalessaM paDucca paJcavannA, jAva varNa ke, vinA gaMdha ke, vinA rasa ke aura vinA sparza ke kahe gaye haiN| 'navaraM poggalakAe paMcavanne, dugaMdhe, paMcarase, aTTaphAse paNNatte' parantu jo pudgalAstikAya hai-vaha pAMca varNoM vAlA, do gaMdhoMvAlA, pAMca rasoMghAlA aura ATha sparzIvAlA kahA gayA hai| kyoki pudgalAstikAya mUrta hai-tathA-dharmAstikAya Adi amUrta haiM-isaliye ve varNAdi paudgalika guNoM se hIna haiN| 'NANAvaraNijje jAva aMtarAie eyANi cau. phAsANi' jJAnAvaraNIyakarma yAvat-darzanAvaraNIya, vedanIya, mohanIya, Ayu, nAma evaM gotra tathA antarAya ye AThoM hI karma pAMca varNoM vAle, do gaMdhoMvAle, pAMca rasovAle evaM cAra spoM vAle hote haiN| : - aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM- 'kaNhalessANaM bhaMte !kaha. banA0 . he bhadanta ! kRSNalezyA kitane varNavAlI, kitane gaMdhavAlI, kitane rasavAlI aura kitane sparzavAlI hai ? isake uttara meM prabhu kahate 2khita, 2sahita bhane 25zahita hyA cha. "navara poggalakAe paMcavanne, dugaMdhe, paMcarase, aTuMphAse paNNate" parantu 2 tAtiya cha tane pAMca varNovALuM, be gadhevALuM, pAMca rasavALuM ane ATha sparzIvALuM kahyuM che, kAraNa ke paMdralAstikAya mUrta che ane dharmAstikAya Adi amUrta che tethI dharmAstikAya mAhina vaha porali guyAthI 2hita hA cha. "NANAvaraNijje jAva aMtarAie, eyANi caupphAsANi" 'jJAnAva29yabhaH, zanAvaraNIya, mADanIyama, vedanIyakarma, Ayukarma, nAmakarma gotrakarma ane antarAyakarma, A AThe karmo pAMcavarNavALAM, be gadhavALAM pAMca rasavALAM ane cAra sparzavALAM hoya che. gautama svAbhAnA prazna-"kaNhalesANaM bhaMte ! kaivaNNA magavan! kRNa lezyA keTalA varNavALI, keTalA gadhavALI, keTalA rasavALI ane keTalA - sparzavALI hoya che? A praznano uttara ApatA mahAvIra prabhu kahe che ke Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9 prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 5 sU02 prANAtipAtAdiviramaNanirUpaNam 189 aphArasA paNNattA' he gautama! kRSNalezyA dravyalezyAM pratItya- Azritya dravyalezyApekSayetyarthaH paJcavarNA, yAvat-dvigandhA, paJcarasA, aSTasparzA majJaptA, 'bhAva lessaM paDucca aNNA' bhAvalezyAm - jIvapariNAmaM pratItya - Azritya jIvapari nAmarUpa bhAvalezyApekSayA tu kRSNalezyA atrarNA, agandhA, arasA, asparzA prajJaptA, jIvapariNAmarUpAyA bhAvalezyAyA amUrtatayA varNAdirahitatvAt ' evaM jAva sukalessA' evaM - kRSNalezyoktarItyA yAvat nIlalezyA, kApotalezyA, tejolezyA, padmazyA, zuklalezyA etAH sarvA api dravyazyAM pratItya paJcavarNAH, dvigandhAH, paJcarasAH, aSTasparzAH prajJaptAH, bhAvalezyAM pratItya tu avarNAH, haiM- davvalessaM paDucca paMcacannA jAva aTThaphAsA paNNattA' he gautama ! kRSNalezyA dravyalezyA kI apekSA lekara pAMca varNoM vAlI, do gaMdhovAlI, pAMca rasoMvAlI aura ATha sparzovAlI kahI gaI hai / tathA'bhAvalessaM paDucca bhavaNNA0 ? bhAvalezyA kI apekSA lekara vaha vinA varNakI, vinA gaMdha kI, vinA rasa kI aura vinA sparza kI kahI gaI hai / kyoMki bhAvalezyA jIva ke pariNAmarUpa hotI hai aura jIva kA pariNAma amUrta kahA gayA hai isaliye amUrta meM varNAdirahitatA hotI hai / ' evaM jAva sukkalessA0 ' kRSNalezyA meM jaisA yaha kathana kiyA gayA hai usI prakAra kA kathana yAvat-nIlalezyA, kApotaleiyA, tejolezyA, padmA evaM zulaleyA ina saba leiyAoM meM jAnanA cAhiye arthAt ye zyAe~ dravyA kI apekSA pAMca varNoM vAlI, do gaMdhoMvAlI, pAMcasauvAlI aura ATha sparzovAlI kahI gaI haiN| tathA bhAvalezyA. 66 t * davvalessa paDucca paMcavannA jAva aTuphosA paNNattA " dravyavezyAnI apekSAo vicAra karavAmAM Ave, tA kRSNulezyA pAMca ghuMvALI, e gadhAvALI, pAMca rasovANI mane mAha sthazavAjI, hoya che tathA - " bhAvalessaM paDucca avaNNA0" bhAvalezyAnI apekSAe vicAra karavAmAM Ave, te te vaNu, gaMdha, rasa ane sparza vinAnI hoya che, kAraNa ke bhAvavaizyA jIvanA pariNAma rUpa hoya, che ame jIvanA pariNAmane amUrta kahyu' che. tethI amRta mAM vaNudinA sadbhAva hoto. nathI. " evaM jAva sukkalessA" pR'SNuddezyAnA varNAhinA viSayabhAM neSu uthana uravAmAM bhAvyu' che, medhuM 4 athana nIsavezyA, ayAtozyA, telebezyA, padmavezyA ane zukalalezyAnA vadi viSe samajavuM eTale ke drazyalezyAnI apekSAe A badhI lezyAone pAMcavaNu vALI, e gadhavALI, pAMca rasavALI ane mATha sparzavALI kahI che tathA bhAvalezyAnI apekSAe temane Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * you 190 ..bhagavatI sUtre agandhAH, arasAH, asparzAH prajJaptAH / 'sammaddiDI 3 cakkhudaMsaNe 4, AbhiNibohiyaNANe jAva vibhaMgaMNANe, AhArasannA jAva pariggahasannI, eyANi avaSNANi 40 samyagra dRSTiH- samyagdarzanam midhyAdRSTiH mithyAjJAnam, samyagrUmidhyAdRSTi:mizradRSTi, cakSurdarzanam, acakSurdarzanam, avadhidarzanam, kevaladarzanam, oNmini vodhikajJAnam - matijJAnam, yAtrat zrutajJAnam, avadhijJAnam, manaHparyavajJAnaM kevalajJAnam, matyajJAnam, zrutAjJAnam, vibhaGgajJAnam, AhArasaMjJA, yAvatbhayasaMjJA maithunasaMjJA parigrahasaMjJA, etAni samyagdaSTimArabhya parigrahasaMjJA paryantAni avarNAni, agandhAni, arasAMni, asparzAni majJaptAni samyagdRSTaghAMdInAmAntarakI apekSA se ye saca jIva ke pariNAmarUpa hone ke kAraNa amUrta hone sevinA varNa ke, vinA gaMdha ke, binA rasa ke aura vinA sparza ke kahI gaI haiM / " sammIira, cakkhudasaNe 4, AbhiNivohiyanANe, jAMba vibhaMgaNANe, AhArasanA, jAva pariggahasanI- eyANi aMbaNNANi4' gautama ne aba prabhuM se aisA pUchA hai - he bhadanta ! samyagdRSTi, - samyagdazana, midhyAdRSTi - mithyAdarzana samyaM mithyAdRSTi-mizradRSTi, cakSurdarzana, acakSurdarzana, avadhidarzana, kevaladarzana, AbhiniyodhikajJAna, -matijJAna, yAvat zrutajJAna, avadhijJAna, manaH paryavajJAna, kevalajJAna, maMtyajJAna, zrutAjJAna, vibhaMgajJAna, AhArasaMjJA, yAMvat bhayasaMjJA, maithunasaMjJA, parigrahasaMjJA ye saba samyagdRSTi se lekara parigrahasaMjJAtaka ke padArtha binA varNa ke, vinA gaMdha ke, vinA rasa ke, aura binA sparza ke kahe gaye haiN| kyoMki ye saba jIva ke Antara pariNAmarUpa hote haiM 1 vaNu rahita, gaMdharahita, rasahita ane sparzI rahita kahevAmAM AvI che kAraNu ke bhAvalezyA jIvanA pariNAma rUpa heAvAne kAraNe amUta hAya che tethI temAM varNAdinA sAva hAte nathI, 'sammadiTThI, 'cakkhudaMsaNe4, AbhiNibohiyanANe, jAva 'vibhaMgaNANe, AhArasannA jAva pariggahaMsannA, eyANi avaNNANi0 mahAvIra prabhu gautama '' svAmIne kahe che ke haiM gautama ! sabhyaSTi mithyadRSTi (kriyAjJAna), samyagamithyAdaSTi (mizrasRSTi,) cakSudarzana akSurharzana avadhidarzana, varzana samitimA vijJAna (bhatijJAna), zrutajJAna, avadhijJAna; bhanaH paryavajJAna, ThevaNaMjJAna, bhatyajJAna, zrutAjJAna, vila:rgajJAna, ADArasajJI, layasa jJA, maithunasa jJI, bhane 'parigrahasaMjJA, mA adhAne' "" varSA vinAnA, gedhavinAnA, saMvinAnA ane spavinAnA kahyA che tee jIvanA AAntarapariNAma rUpa haoNvAne kAraNe amUrta che. te kAraNe - temane vi " Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u05 sU02 prANAtipAtAdiviramaNanirUpaNam :191 pariNAmatayA amUrtatvena varNAdirahitatvAt / evaJcAtra kRSNalezyAmabhRtIni parigrahasaMjhAntAni jIvapariNAmatvAt avarNAdIni avaseyAni / audArikataijasavaikriyAtarakANi catvAri zarIrANi paJcavarNAdIni aSTasparzAni ca bAdarapariNAmapudgalarUpatvAt , sarvatra catuHsparzatve sUkSmapariNAmaH kAraNam , aSTasparzatve ca bAdarapariNAmaH kAraNamavaseyam, ityabhipAyeNAha-'orAliyasarIre jAva-teyagasarIre eyANi aTThaphAsANi' audArikazarIra yAvat-vaikriyazarIram, AhArakazarIram , tejasazarIram , etAni catvAri.zarIrANi aSTasparzAni vodhyAni, 'kammagasarIre cauphAse' kArmaNazarIraM catuHsparzam , 'maNajoge, vayajoge ya cauphAse' manoyogaH, coyogaca catuHsparzaH prajJaptaH, kAyajoge aTThaphAse' kAyayogaH aSTasparzaH prajJaptaH, ataH amUrta kahe gaye haiM isaliye inameM varNAdimattA kA abhAva rahatA hai| isa prakAra yahA~ kRSNalezyA se lagAkara parigraha saMjJAtaka ke saba padArtha jIva pariNAmarUpa hone se avarNAdivAle haiM aisA jAnanA caahiye| audArika, taijasa, vaikriya, evaM AhAraka ye cAra zarIra pAMcavarNAdivAle evaM ATha sparzavAle haiM kyoMki ye bAdarapariNAmavAle pudgaloM se janya haiN| sarvatra catuHsparzavattA meM sUkSmapariNAma kAraMNa kahA gayA hai, evaM aSTasparzavattA meM pAdarapariNAma kAraNa kahA gayA hai| isI abhiprAya ko lekara 'orAliyasarIre jAva teyagasarIre eyANi aTThaphAlANi? aisA yaha sUtra sUtrakArane kahA hai-audArika zarIra yAvat vaikriyazarIra, AhArakazarIra, taijasazarIra, ye cAra zarIra ATha sparzavAle, tathAkammagasarIre, cauphAse' kArmaNazarIra cAra sparzavAlA hotA hai 'maNajoge, vayajoge, yacauphAse' manoyoga aura vacanayoga ye cAra sparzavAle vinanA kahevAmAM Avela che. A rIte kRSNalezyAthI laIne parigrahasaMjJA parvatanA saghaLA padArtho jIvapariNAmarUpa hevAthI varNAdi vinAnA hoya che, ema samajavuM joIe jyAM jyAM cAra spaoNne sadbhAva kahevAmAM Avyo che, tyAM tyAM sUkSama pariNAma rUpa, kAraNa samajavAnuM che ane jayAM jyAM ATha sparzIne sadbhAva batAvyo che, tyAM tyAM bAdarapariNAma rUpa kAraNa samajavAne che. tethii| sUtrI ghucha hai "orAliyasarIre jAva teyagasarIre, eyANi aTTaphomANi" bhauhAra zarIra, vaiThiyazarIra, mA24zarIra ma2 tesazarIra, mA yAra zarI2 mA pavAjai DAya cha, tathA " kammagasarIre cauphAse" zarIra yA2 25 vAyu DAya che. " maNajoge, vayajoge ya cauphAse" manAyo! mane kyanayogane yA2 mA hevAmA bhAvyA cha, "kAyajoge Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. . bhagavatIsUtre kAyayogasya vAdarapudgalapariNAmatvAt aSTasparzatvam , 'sAgArovaoge ya, aNAgAro vaoge ya avaNNA' sAkAropayogazca, anAkAropayogazca AntarapariNAmasvAMta amUrtatvena avarNaH, agandhaH, arasaH, asparzazca prjnyptH| gautamaH pRcchati-'sanca datrANaM bhaMte ! kaivannA? pucchA' he bhadanta ! sarvadravyANi dharmAstikAyAdIni kativarNAni, katigandhAni, katirasAni, katisparzAni prajJaptAni ? iti pRcchAM, bhagavAnAha-'goyamA ! atthegaiyA savvadavyA paMcavannA jAva aTaphAsA paNNatA' he gautama ! astyekakAni kAnicit sarvadravyANi vAdarapudgaladravyarUpANi pazcavarNAni, dvigandhAni, pazcarasAni, catuHsparzAni prajJaptAni, "atthegaiyA savvadavA paMcavaNNA, cauphAsA paNNatA" astyekakAni kAnicit dravyANi sUkSmapudgaladravyarUpANi pazcavarNAni, dvigandhAni, paJcarasAni, catuHsparzAni prajJaptAni 'atthegaiyA savvadavyA egakahe gaye hai| 'kAyajoge aTThaphAse' kAyayoga AThasparzavAlA kahA gayA hai| kyoMki kAyayoga bAdarapudgaloMkA pariNAmarUpa hotA hai / 'sAgArovaoge ya aNAgArovaoge ya avaNNA' sAkAropayoga aura anAkA. ropayoga ye donoM jIva ke AntaraM pariNAmarUpa hote haiM isaliye amUrta hote haiM-ataH inameM varNa, gaMdha, rasa aura sparza kA abhAva kahA gayA hai| ___aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'savvavvANaM bhaMte ! kAvanA, pucchA' he bhadanta ! samasta dharmAstikAyAdika dravya kitane vargoMvAle, kitane gaMdhoMvAle, kitane rasoMvAle aura kitane sparTI vAle kahe gaye haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama ! 'asthegaiyA savvavyA paMcavannA jAva aSTraphAsA paNNattA' samasta dravyoM meM se kitaneka dravya-vAdarapudgalarUpadravya-pAMcavarNoM vAle, yAvat do aTTaphAse" paY yayeAgane mA 25zANA hyo cha, 2 . aayyaa| mAI2 pudInA pariyAbha35 DAya che. "sAgArovaoge ya aNAgArovaogeya avaNNA" AIR295yo bhane manA295yA1, mA bhanne upayogI panA AntarapariNAma rUpa hoya che te kAraNe teo amUrta hoya che. tethI temane varNarahita, gaMdharahita, rasarahita ane sparzarahita kahevAmAM Avela che. gautama svAbhAna prazna-" saya davvANaM bhaMte ! kaivaNNA0. pucchA" bhagavana ! samasta dharmAsti kAyAdika dravya keTalA varNavALAM, keTalA rasavALAM ane keTalA sparzavALA hoya che? mahAvIra prasuna utta2-" atthegaiyA savvavvA paMcavaNNA jAva aTuphAsA paNNatA" gautama ! samasta dravyomAthA sA dravye!-42 pusa 35 dra-pAMca varNovALAM, be gadhevALAM, pAMca rasavALAM ane ATha sparzI Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za012 u05 sU02 prANAtipAtAdiviramaNanirUpaNam 193 gaMdhA, egavaNNA, egarasA, duphAsA pannattA' astyekakAni kAnicit sarvadravyANi paramANudravyarUpANi ekavarNAni, ekagandhAni, ekarasAni, dvisparzAni, prajAtAni, tathA coktaM paramANudravyamAzritya-"kAraNameva tadantyaM, sUkSmo nityazca bhavati paramANuH / ekarasavarNagandho dvisparzaH kAryaliGgazca // 1 // iti, sparzadvayazca sUkSmasambandhinAm caturNA sparzAnAmanyavaradaviruddhaM bhavati, 'atthegaiyA savvadavyA avannA jAca aphAsA paNNattA' astyekakAni kAnicit sarvadravyANi-dharmAstikAyAdidravyANi avarNAni, yAvat agandhAni, arasAni, asparzAni prajJaptAni, gaMdhoMvAle, pAMca rasovAle aura ATha spoM vAle kahe gaye haiM 'asthegaiyA savvadavvA paMcavaNNA cauphAsA, paNNattA' samasta dravyoM meM se kitaneka sUkSmapudgaladravya pAMcavarNavAle, do gaMdhavAle, pAMcarasavAle aura cAra sparzavAle kahe gaye haiN| 'atthegaiyA savvadavvA egavaNNA egagaMdhA, egarasA duphAsA pannattA' samasta dravyoM meM se para. mANurUpa pudgaladravya ekavarNavAle, ekagaMdhavAle, ekarasavAle aura do sparzavAle kahe gaye haiN| so hI kahA hai-' ekarasavarNagaMdho, visparza: kAryaliGgAzca' paramANu ekavarNa, ekagaMdha ekarasa aura do sparzavAlA hotA hai, isakA jJAna inake saMyoga se utpanna hue kArya se hotA hai| sUkSma saMbaMdhI cAra spoM meM koI do aviruddhasparza meM rahate haiN| 'asthe. gaDyA savvavvA avannA jAva aphAsA paNNatA' tathA samasta dravyoM meM se kitaneka dravya-dharmAstikAyAdikadravya vinA varNa ke, yAvat vinA gaMdha ke, vinA rasa ke aura vinA sparza ke kahe gaye haiN| 'evaM savva. ami Grya cha. " atyaMgaiyA savvadavvA pacavaNNA0, jAva ghauphAsA paNNattA" samasta drAmAMthI keTalAka dravyane-sUma pudgala dravyone-pAMca varNavALAM, me gAvAjA, pAya sopaNA, mane yAra spa mi xn cha, "atyegaiyA savvagaMdhA, egagaMdhA, egavaNNA, egarasA, duphosA paNNattA', samasta drvyaamAMthI keTalAka dravyane paramANu pula rUpa dravyane-eka gadhavALAM eka rasavALAM, eka vaNavALA ane be sparzavALAM kahyA che. eja vAta nIcenA sUtrAdA 054ta thAya cha-" ekarasavarNagaMdho, dvisparzaH kAryaliGgazca " "52mANu rasa eka varNa, eka gaMdha, eka rasa ane be sparzavALo hoya che. tenuM jJAna temanA sAgathI utpanna thayelA kAryathI thAya che." sUmasaMbadhI yAra 25zamana me maviruddha pani samAva 27 che. " atyagaiyA savvAdayA avaNNA jAva aphAmA paNNattA" samasta dravyamAthA TasA drvyaadhamastikAyAdi drA-varNarahita, gaMdharahita, rasarahita ane sparahita hoya bha0 25 Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre 'evaM saba paesA vi, saca pajjavA vi' evaM-pUrvoktadravyarItyA astyekake kecanasarvapradezAH api paJcavarNAH, dvigandhAH, paJcarasAH, aSTasparzAztha, prajJaptAH, astyekake kecana dravyapradezAH avarNAH agandhA, aramAH, asparzAzca prajJaptAH, tatra mUrtadravyapradezAH mUrtadravyavatpazcavarNAdayaH, amUrtadravyapradezAzca amUrtadravyavadavarNAdayaH santi, evaM sarvaparyavAH api-astyekake kecana dravyasya dharmarUpAH paryazaH dravyavadeva paJcavarNAH, dvigandhAH, paJcarasAH, aSTasparzAH prajJaptAH, astyekake kecana paryavAH avarNAH; arasAH, agandhAH, asparzAzca prajJaptAH, tatra mUrtadravyaparyavAH mRtadravyavatpaJcavarNAdayaH, amUrtadravyaparyavAzca amUrtadravyavadavarNAdayaH santIti bhAvaH / tIyaddhA paesA vi, savvapajjavA vi' isI prakAra se kitaneka sarvapradeza bhI pAMcavarNavAle, dvigaMdhavAle, pAMca rasavAle aura ATha sparzavAle kahe gaye haiM; yAvat kitaneka sarvapradeza vinA varNa ke, vinA gaMdha ke, vinA rasa ke aura vinA sparza ke kahe gaye haiN| inameM mUrtadravya ke pradeza pudgala kI taraha pAMca varNavAle dogaMdha Adi vAle kahe gaye haiM, aura amUrtadravdha-dharmAstikAryAdika ke pradeza amUrtadravya ke samAna vinA varNAdi ke kahe gaye haiN| isI prakAra se kitaneka paryAya bhI-kitaneka dravyoM kI dharmarUpakramabhAvI paryAyeM bhI-dravya kI taraha hI pAMca varNavAlI, do gaMdhavAlI, aura ATha sparzavAlI kahI gaI haiM, yAvat kitaneka dravyoM kI paryAyeM vinA varNakI vinI gaMdha kI vinA rasa kI aura vinA sparza kI kahI gaI haiN| inameM mUrtadravyoM kI paryAya mUrtadravya kI taraha varNa, gaMdha, rasa aura sparzavAlI kahI gaI haiM aura amUrtadravya kI paryAyeM amUrtadravya.kI taraha vinA cha. "evaM sanna paesA vi, saMvva pajjavA vi" me pramANe seeis drvypradeze pAMca varNavALa, be gaMdhavALA, pAMca rasavALA ane ATha sparzavALA hoya che, ane keTalAka dravyapradeze varNarahita, gaMdharahita, rasarahita ane paza rahita hoya che eTale ke mUrta dravyanA pradezane, mUrta dravyapAlanI bha, pAya va vANAM, ane. apAhiyAmAhA cha. abhUtadravya prshaanmastikAyAdinA pradezane, amUrta dravyanI jema varNAdi vinAnA kahyA che. eja pramANe keTalAka dravyanI paryAne pa-keTalAka dravyanI dharmarUpa kramabhavI paryAne paNa-dravyanI jema pAMca varNavALI, be gadhavALI, pAMca raMsavALI ane ATha sparzavALI kahI che, tathA keTalAka dravyonI paryAne varNana vinAnI, avinAnI, -2savinAnI ane.25 vinAnI hI cha. meTa.hai, mUrta dravyanI paryAne mUrta dravyanI jema varNa, gaMdharasa ane sparzavALI kahI che ane amUta kalyanI paryAne, amUrta dravyanI jema, varNa, gaMdha, Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 2 u05 sU0 3 jIvapariNAmanirUpaNam 195 avaNNA, jAva aphAsA, paNNattA, evaM ANAgayaddhA di, evaM sambaddhA vi' atItAdA vi-atItakAlA, avarNA yAvat-agandhA, arasA, asparzA prajJaptA, evamatItAddhAvata , anAgatAdhA api-anAgatakAlo'pi, avarNA, agandhA, arasA, asparzA prajJaptA, evam atItAddhAdivadeva sarvAddhA api-sarvakAlo'pi, avarNA, agandhA, arasA, asparzA prajJAsA, eteSAm atItAddhAdikAlatrayANAmapi amUrtatvena varNAdirahitatvAditi bhAvaH // 2 // jiivprinnaamvktvytaa| mUlam-'jIve NaM bhaMte !- gabhaM vakkamamANe kaivannaM, kaigaMdha, kairasaM, kaiphAlaM pariNAma pariNamai ? goMyamA ! paMcavannaM, dugaMdhaM paMcarasaM aTaphAsaM pariNAmaM pariNamai ||suu03|| ___ chAyA-jIvaH khalu bhadanta ! garma vyutkrAman kativarNam , katigandham , katirasaM, katisparzam pariNAmaM pariNamati ? gautama ! paJcavarNam , dvigandham , pazcarasam , aSTasparzam pariNAmaM pariNamati ||muu03|| varNAdi kI kahI gaI haiN| 'tIyaddhA avaNNA, jAva aphAsA, paNNattA, evaM aNAgayaddhA vi, evaM savvaddhA vi' atIta-bhUtakAla, bhI vinA varNakA, vinA gaMdha kA, vinA rasa kA aura vinA sparza kA kahA gayA hai| isI prakAra se anAgatakAla bhI-bhaviSyat kAla bhI vinA varNAdi kA kahA gayA hai| atItAddhA kI taraha sarvakAla bhI vinA varNa kA, vinA gaMdha kA, vinA rasa kA aura vinA sparza kA kahA gayA hai| kyoM ki bhUta, bhaviSyat aura vartamAna ye tInoM hI kAla amUrta kahe gaye haiN| ataH amUrta hone ke kAraNa inameM paugalizaguNa varNAdika nahIM hote haiM, unase ye rahita hote haiM |suu0 2 // 2sa mana 25 vinAnI 4DI cha. " tIyaddhA avaNNA, jAva aphAsA, evaM aNAgayaddhA vi, evaM savvaddhA vi" sUtA paNa vinAnA, savinAnI, rasavinAne ane sparza vinAne kahyuM che eja pramANe anAgata (bhaviSya) kALane paNa varNa, gaMdha, rasa ane sparzothI rahita kahyuM che bhUtakALanI jema sarva kALane paNa varNa, gaMdha, rasa ane sparza vinAne kahyo che, kAraNa ke bhUta, bhaviSya ane vartamAna, e traNe kALane paNa amUrta kahyA che. teo amUrta hevAne kAraNe temanAmAM paulika guNene sadbhAva saMbhavI zaktA nathI. jarA Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtra TIkA-varNAdi prastAvAt jIvasya vyutkramaNakAle varNAdipariNAma prarUpayitumAha-'jIve NaM bhaMte' ityAdi, 'jIve NaM bhaMte ! gambhaM cakkamamANe kaivannaM, kA. gaMdha, kairasaM, kaiphAsaM pariNAmaM pariNamai ? gautamaH pRcchati-he bhadanta ! jIvaH khalu garbha vyutkrAman garbha utpannadyamAnaH garbhotpattikAle ityarthaH, kativarNa, kati. gaMdha, katirasaM, katisparza pariNAmaM pariNamati-kativarNAdinA rUpeNa prinnmtiitibhaavH| bhagavAnAha-'goyamA! paMcavannaM dugaMdha paMcarasaM aTThaphAsaM pariNAmaM pariNamai' he gautama ! jIvaH garbhavyutkramaNakAle, paJcavarNa dvigandham , paJcarasam aSTa jIvapariNAmavaktavyatA'jIve NaM bhaMte ! gambha vakkamamoNe' ityaadi| TIkArtha-varNAdi ke prastAva ko lekara sUtrakAra ne isa sUtra dvArA jIva ke vyutkramaNa kAla meM usake varNAdi kI prarUpaNA kI hai| isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-he bhadanta ! jIva jaba garbha meM Ane lagatA hai taba garbhotpattikAla meM vaha kitane varNAdirUpa se vaha pariNAma ko prApta hotA hai ? arthAt usa samaya vaha jIva kitane varNavAlA, kitane gaMdhavAlA, kitane rasavAlA aura kitane sparzavAlA hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama ! 'paMcavannaM, dugaMdha, paMcarasaM, aTThaphAsaM pariNamai' jIva japa garbha meM Ane lagatA hai taba vaha usa kAla meM pAMca varNavAlA, do gaMdhavAlA, pAMca rasavAlA aura ATha -pariNAmanI 4ztavyatA"jIve NaM bhaMte ! gabhaM vakkamamANe" tyAla TIkAI--A sUtra dvArA sUtrakAre jIvanA vyutkramaNa kALamAM tenAvaNudinI nIce pramANe prarUpaNa karI che gautama svAmInA prazna-" jIve NaM bhaMte ! gambhaM vakkamamANe kaivannaM, kahagaMdha, kA rasa, kaiphAsaM pariNAma pariNamai ?" bhagavan ! nyAre 4 bhAM "Ave che, tyAre eTale ke garbhotpattikALamAM-jIva keTalAM varNAdi rUpa pari mane prApta kare che eTale ke jIva jyAre garbhamAM Ave che, tyAre keTalAM varNavALA hoya che? keTalA gaMdhavALuM hoya che? keTalA rasavALA hoya che? keTalA sparzavALa hoya che? mahAvIra prabhunA latta2-"goyamA!" gautama! mayuranta 71 "paMcavannaM, dugaMdha, paMcarasaM, aTTaphAsaM pariNamai" pAMya pavAgI, me pAyA, pAMca rasavALo ane ATha sparzavALa hoya che, kAraNa ke garbhayutkramaNa Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za012 u05 sU04 jIvasya cAritrapariNAmanirUpaNam 197 sparzam, pariNAma pariNamati-gacchati garbhavyutkramaNakAle jIvazarIrasya paJcavarNAdimatvAt tadvyutkramaNakAle jIvapariNAmasya paJcavarNa, dvigandha, pazcarasASTasparzatvamavaseyamiti bhAvaH tathA ca garbha vyutkrAmana jIvo varNAdibhirvicitraM pariNAma pariNamatIti siddham / / 10 / / jIvasya vicitrprinnaamhetuvktvytaa| mUlam-'kammao NaM bhaMte ! jIve no akammao vibhattibhAvaM pariNamai, kammao jae no akammao vibhattibhAvaM pariNamai ? haMtA, goyamA! kammao NaMtaM ceva jAva pariNamaI,no akammao vibhattibhAvaM pariNamai sevaM bhaMte sevaM bhNtettisuu04|| bArasasayage paMcame uddesae / chAyA-pharmataH khalu bhadanta ! jIvo, no akarmato vibhaktibhAvaM pariNamati? karmataH khalu jagat no akarmato vibhaktibhAvaM pariNamati ? hanta, gautama! karmataH sparzavAlA hotA hai kyoM ki garbhavyutkramaNa kAla meM jIvazarIra pAMca varNAdivAlA hotA hai isaliye garbhavyutkramaNa kAla meM jIva ko pAMca varNAdi pariNAmoMvAlA-pAMcavarNavAlA, do gaMdhavAlA, pAMcarasavAlA aura ATha sparzavAlA-kahA gayA hai-aisA jAnanA cAhiye tAtparya kahane kA yaha hai ki jIva svabhAvataH amUrtika hone se varNAdirUpa pariNAma vinA kA hai parantu isake sAtha zarIra kAsambandha lagA huA hai| ata: jayataka mukti meM yaha prApta nahIM huA hai tabataka saMsArI hone ke kAraNa zarIra ke sambandha ko lekara yaha vicitra varNAdirUpa pariNAmavAlA banA rahatA hai|suu03|| kALamAM (jyAre garbhamAM jIva Ave che tyAre) jIvazarIra pAMca vadivALuM hAtha che tethI gabhavyutkramaNa kALamAM jIvane pAMca varNAdi pariNAmevALo-pAMca varNavALa, be gadhavALa, pAMca rasavALe ane ATha sparzavALa-kahevAmAM A che, evuM samajavuM joIe A kathanane bhAvArtha e che ke jIva svabhAvataH amUrta hevAne kAraNe varNAdi rUpa pariName vinAne hoya che. paraMtu tenI sAthe zarIrane saMbaMdha te cAlu ja rahyA kare che A zarIrasaMbaMdhane kAraNe, jyAM sudhI te mukti prApta karatuM nathI, tyAM sudhI te saMsArI avasthAvALe rahevAne kAraNe zarIranA saMbaMdhavALA ja rahe che, te kAraNe te vicitra varNAdirUpa pariNAmevALe ja banI rahe che. sU3 namumar Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre 198 3 khalu tacaiva yAvat - pariNamati, no apharmato vibhaktibhAvaM pariNamati, tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti // mu0 4 // dvAdazazatake paJcamodezakaH // - TIkA-atha jIvarUpa vicitra pariNAmahetuM prarUpayitumAha-' kammao NaM ' ityAdi 'kammao bhaMte! jIve, no akasmao vibhattibhAvaM pariNamadda ? he bhadanta / kiM karmataH khalu karmaNaH sakAzAt, no akarmataH na karmANi binA, jIvo, vibhaktibhAvaM vibhAgarUpaM bhAvaM nairayikatiryagmanuSya devamaveSu nAnArUpaM pariNAmaM, pariNamati ? prApnoti ? evam 'kammao NaM jae' no akammao vibhatti bhAvaM pariNama ?' kim karmataH karmaNaH sakAzAt khalu, no akarmataH-na karmANi vinA jagat gacchati - prApnoti tAMstAn nArakAdi bhAvAniti jagat- jIvasammudAyaH, vibhaktibhAvaM nairadhikAdi nAnArUpaM pariNAmaM pariNamatimApnoti ? jIva ke vicitra pariNAma kI vaktavyatA kammaoNaM bhaMte ! jIve no akammao' ityAdi / - TIkArtha- isa sUtra dvArA sUtrakAra ne jIva ke vicitra pariNAma kA hetu kyA hai ? isa bAta kI prarUpaNA kI hai isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-'kammao NaM bhaMte / jIve no akammao vibhattibhAvaM pariNamai' he bhadana | kyA jIca pharma se hI vibhaktibhAva ko nairayika, tiryagU, manuSya evaM deva hana bhavoM meM nAnArUpa pariNAma ko prApta karatA hai ? binA karma ke nahIM karatA hai kyA ? isI prakAra se 'kammaoNaM jae, na akammao vibhattibhAvaM pariNamaha ' kyA jagatauna2 nArakAdi paryAyoM ko prApta karanevAlA jIvasamUha bhI karma se hI nairadhika Adi -- bhavanA vicitra pariyAbhanI vaktavyatA - - "kammaoNaM bhaMte ! jIve no akammao" ityAhi TIkA-A sUtra dvArA sUtradhAre jIvanA vicitra pariNAmanA kAraNeAnI prarUpaNA karI che--A viSayane anulakSIne gautama, svAmI mahAvIra bhagavAnane yevo, azna pUche che " kammao NaM bhaMte! jIve no akammao vibhattibhAvaM pariNamai ? " u lagavana | zubha dvArA vilar3italAva ne-nAraU, tiryaMca, manuSya ane deva, A bhavezamAM vividha pariNAmane prApta kare che? zu' krama vinA chatra vibhaktibhAvane prApta karatA nathI ? eja pramANe " kammaoNaM jae, no akammaoM tribhattibhAvaM pariNamai " zu nAraahi paryA cIne prApta karanArA jIvasamUhuM paNa krama vaDe ja naivika a di vividha pariNAmeAnI prApti kare che? ane ka`vinA zuM teo nairayika Adi vividha pariNAmAne prApta karatA nathI ? 1 3 Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za012 u05 sU0 4 jIvasya cAritrapariNAmanirUpaNam 199 bhagavAnAha-'hatA, goyamA ! kammao NaM tece jAva pariNamai, no akammo vibhattimA pariNamaI' he gautama! hanta ! satyam , karmataH khalu tadeva-pUrvoktarItyA yAvat-no akarmato jIvo vibhaktibhAvaM-nairayikAdi nAnArUpapariNAma pariNamati-mApnoti, evaM karmataH khalu jagat-jIvasamUhaH vibhaktibhAvaM pariNamati-mApnoti, no amarmata:-na karmANi vinA jagat vibhaktibhAvaM nairayikAdinAnArUpapariNAma pariNamati-prApnoti ante gautamo bhagavadvAkyaM pramANayannAha'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti' he bhadanta ! tadevaM bhavaduktaM sarva satyameva, he bhadanta ! tadeva-bhavaduktaM sarva satyameveti // 104 // / // iti zrI vizvavikhyAta-jaMgadvallabha-siddhavAcaka paJcadazabhASAkalitalalitakalApAlApakapravizuddhagadhapadhanai granthanirmApaka , . '. vAdimAnamardaka zrI zAhU chatrapati kolhApurarAnapradatta'jainAcArya' ..padabhUSita-kolhApuraMrAjaguru- . bAlabrahmacAri-jainAcArya-jainadharmadivAkara -pUjya zrI ghAsIlAlabativiracitAyAM zrI "bhagavatIsUtrasya" prameyacandrikAjyAyAM vyAkhyAyAM dvAdazazatake paJcamodezakaH smaaptH||12-5|| nAnArUpa pariNAmoM ko prApta karatA hai ? vinA karma ke nahIM karatA hai kyA? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'haMtA, goyamA ! kammaoNaM taMceva jAva pariNamaha, no akammao vibhattibhAvaM pariNamaha' he gautama! hAM, yaha aisI hI bAta hai ki jIva yA jIvasamUharUpa jagata karma se hIvinA karma ke nahIM, nairayikAdi nAnArUpa pariNAma ko prApta karatA hai aya-anta meM gautamasvAmI prabhu se unake vacanoM meM satyatA khyApita karane ke nimitta kahate haiM-'sevaM bhaMte! sevaM bhaMte ! ti, he bhadanta ! gautama savAmInA praznano uttara ApatA mahAvIra prabhu kahe che ke "haMtA, goyamA ! kammaoNaM taceva jAva pariNamai, no akammao vibhattibhAvaM pariNamaha" gautama! 6, medu / mana cha 7 mA samUDa 35 , jagata karma vaDe ja nairayika Adi vividha prakAranA pariNAmane prApta kare che, karma vinA jIva athavA jIvasamUha rUpa jagata nairayika Adi vividha pari mene prApta karatA nathI have sUtrane upasaMhAra karavA nimitte gautama svAmInA A vacane dvArA prabhunAM vacanane pramANabhUta gaNavAmAM Avela che Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIne 200 Apane jo yaha viSaya kahA hai-vaha saba bilakula satya hI hai| he bhadanta / Apane jo yaha viSaya kahA hai- vaha bilakula satya hI hai| isa prakAra kahakara ve gautama apane sthAnapara tapa aura saMyama se AtmA ko bhAvita karate hue baiTha gaye ||04 // jainAcArya jainadharmadivAkara zrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta 44 bhagavazrIsUtra " kI prameyacandrikA vyAkhyAke bArahaveM zatakakA pAMcavA uddezaka samApta // 12-5 // " sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte! tti " " he laganan ! gAye ? uddhuM te satya che. huM bhagavan ! Ape A viSayanuM je pratipAdana karyuM te sarvathA satya ja che. " A pramANe kahIne bhagavAnane 'daNA namaskAra karIne, gautama svAmI patAne sthAne besI gayA. sU.4|| jainAcAya jainadhama divAra zrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta bhagavatIsUtra" nI prameyacandrikA vyAkhyAnA bAramA zatakanA pAMcamA uddezaka samApta 512-pA 95 Pin Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 6 SaSThoddezakasya viSayavivaraNam 201 atha SaSThoddezakaH prArabhyate dvAdazazatake SaSThoddezakasya saMkSiptaviSayavivaraNam // rAhozcandraprasanaviSaye anyatIthikavaktavyatA khaNDanam, tadanantaraM rAhudevasyavarNanam, rAhunAmAni, gahuvimAnavarNanam , rAhoryAtAyAtasamaye candraprakAzAcchAdanavarNanam , rAhumakAramarUpaNam ca / rAhozcandrasUryAvaraNakAlamarUpaNam, candrasya sazrIkatvavyavahArabIjaprarUpaNam , sUryasya AdityavyavahArahetukathanam , candrasya agnamahiSIvaktavyatA prarUpaNam , candrasUryayoH vizeSamakArakAmabhogavarNanam // - raahuvktvytaa| mUlam-"rAyagihe jAva evaM vayAsI-bahujaNe NaM bhaMte! annamannassa evamAikkhai, jAva evaM parUvei-evaM khallu. rAha chaTTe uddezekA prAraMbha dhArahaveM zakata ke isa chaThe uddeze meM jo jo viSaya kahA gayA haiusakA vivaraNa saMkSepa se isa prakAra hai-rAhu jaba candramA ko prasatA hai-taSa candragrahaNa hotA hai-isa viSaya meM anyatIrthikajanoM kI jo mAnyatA hai vaha ThIka nahIM hai-aisA kathana rAhudeva kA varNana rAhu ke nAma rAhu vimAna kA varNana rASTra ke gamanAgamana ke samaya meM candraprakAza ke AcchAdana kA varNana rAhaprakAraprarUpaNa rAhu ke candra aura sUrya ko AvaraNa karane ke kAla kA prarUpaNa candra ko 'sazrI' kahane kA kAraNa sUrya ko Aditya kahane meM hetu kA kathana candra kI agramahiSiyoM kA kathana candra aura sUrya ke vizeSaprakAra ke kAmabhoga kA varNana. - chaThThA uddezAno prAraMbhaA chaThThA uddezakamAM pratipAdita viSayane saMkSipta sArAMza nIce pramANe che-"rAha jyAre candramAne grAsa kare che, tyAre candragrahaNa thAya che." A prakAranI anyatIthinI mAnyatA mithyA hovAnuM pratipAdana rAhadevanuM varNana-rAhanA nAmanuM kathana-rAhunA vimAnanuM varNana zahunI avarajavara thAya tyAre candraprakAzanA AcchAdananuM kathana rAhunA prakAranuM kathana-sUrya candrane zAha kayAre AcchAdita kare che, tenuM kathana candrane "zrI" kahevAnA kAraNanuM nirUpaNa-sUryane "Adiya" kahevAnA kAraNanuM nirUpaNa candranI ajhamahiSIonuM kathana candra ane sUryanA viziSTa kAmagenuM varNana, ma0 26 Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 bhagavatIsUtre caMdaM geNhai, evaM khalu rAhU caMdaM geNhai, se kahameyaM bhaMte ! evaM ? goyamA ! ja NaM se bahujaNeNaM annamannassa jAva, micchaMte evamAsu, ahaM puNa goyamA! ebamAikkhAmi jAva evaM parUvemievaM khalla rAhU deve mahiDie jAva mahAsokkhe, varavatthadhare, varamalladhare, varagaMdhadhare, varAbharaNadhArI / zahussaNaM devassa nava nAmadhejA paNNattA, taM jahA-siMghADaera, jaDilae2, khaMbhae3, kharae4, daDure5, magare6, acche7, kacchabhe8, kaNhasappe / - rAhussa NaM devassa vimANA paMcavaNNA paNNattA, taM jahA-kiNhA, - nIlA, lohiyA, hAliddA, sukillA, asthikAlae rAhuvimANe, - khaMz2aNavaNNAbhe, pnnnntte| asthinIlae rAhu vimANe lAuya vannAbhe, pnnnnte| asthilohie rAhuvimANe maMjiTa6. vaNNAme pnnnntte| asthi pItaeM rAhuvimANe hAliddavaNNAbha pnnte| atthi sukillae rAhuvimANe bhAsarAsivannAbhe pnnnnte| ' jayANaM rAhU AgacchamANe vA, gacchamANe vA, viuvvamANe vA, : pariyAremANe vA, caMdalelaM purasthimeNaM AvarettANaM paJcatthimeNaM vIIvayai, tayA NaM purathimeNaM caMde uvadaMsei, paccatthimeNaM raahuu| jayANaM rAhU AgacchamANe vA, macchamANe vA, viuvvamANe vA pariyAremANe vA, caMdalessa, paJcasthimeNaM AvarettANaM purathimeNaM vIIvayai, tayA NaM paccarithameNa caMde uvadaMsei, purapurasthimeNaM raahuu| evaM jahAM purasthimeNaM paJcatthimeNaM do AlAvaMgA bhaNiyA, tahA: dAhiNeNaM uttareNaya do, AlAvagA bhANiyanvA / evaM uttarapurasthimeNa dAhiNapaccatthimeNa ya, S . . Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 6 sU0 1 rAhusvarUpanirUpaNam 203. . do AlAvagA saanniyvaa| dAhiNapurasthimeNaM uttara paJcasthimeNa, yado AlAvagA bhANiyabA evaM ceva jAva tayANaM uttarapaccaH, - thimeNaM caMde ubadasei, dAhiNapurasthimeNaM rAhU / jayA NaM rAhU AgacchamANe vA, gacchamANe vA, viuThavamANe vA pariyAramANe - vA caMdasta leslaM AvaremANe-AvaremANe ciTaI, tadANaM maNussa- . loe magussA vayaMti-evaM khalu rAhU caMdaM geNhA, evaM khalu rAhU, caMdaM geNhai / jayANaM rAhU AgacchamANe vA gacchamANe, viuvvamANe vA, pariyAremANe vA caMdasta lessa AvarettANaM pAseNaM vII - vayai, tayANaM maNussaloe maNussA vayaMti-evaM , khalu caMdeNaM, rAhu~sna kucchI bhinnA, evaM khalu caMdeNaM rAhussa kucchI minnaa| jayA NaM rAhU AgacchamANe vA gacchamANe vA, viu~bamANe vA, pariyAremANe vA caMdasta lesaM AvarettANaM paccosakara, tayANaM maNussaloe maNussA vayaMti-evaM khalu rAhuNA, caMde, vaMte, evaM khalu rAhuNA caMde vate / jayANaM rAhU AgacchamANe vA, gacchamANe vA, viuccamANe vA, pariyAremANe vA. caMdassa lessaM ahe sapakkhi sapaDidisiM AvarettANaM ciTTai, tayANaM maNussaloe / maNussA yaMti evaM khalu rAhuNA caMde ghatthe, evaM khallu rAhuNA caMde dhtthe| kaibihe bhaMte ! rAhU paNNate? . goyamA! :duvihe rAhU paNNatte, taM jahA-dhuvarAhU, pavvarAhU y| tattha:-NaM - je se dhubarAha, se NaM bahalapakkhassa 'pADivae pannarasatibhAgeNaM , paMnnaralaibhAgaM caMdasta lessaM AvaremANe AvaremANe.. ciTThai, taM jahA paDhamAe paDhabhaM bhAgaM bitiyAeM bitiyaM bhAgaM .. jAva pannarasesu pannarasamaM bhAga, carimasamae caMde ratte bhavai, Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI avasese samae caMdaratte vA viratte vA bhavai, tameva suktapakkhassa uMvadaMsemANe uvadaMsemANe piTui, paDhamAe paDhamaM bhAgaM jAva pannarasesu pannarasamaM bhAgaM, carimasamae caMde viratte bhavai, avasese samae caMde ratte vA, viratte vA bhvi| tattha NaM je se pAcarAha se jahaNNeNaM chaNhaM mAsANaM, ukkoseNaM bAyAlIsAe mAsANaM zaMdussa, aDayAlIsAe saMvaccharANaM sUrassa ||suu01|| , chAyA-rAjagRhe yAvat eSam avAdIta-bahujanaH khalu bhadanta ! anyonyasya evaMmAkhyAti, yAvat-evaM prarUpayati-evaM khalu rAhuzcandraM gRhNAti, evaM khala rAhuzcandraM gRhNAti, tatkathametat bhadanta ! evam ? / gautama ! yat khalu sa bahujanaH khalu anyonyasya yAvat , mithyA te evamAhuH, ahaM punaH gautama / evamAkhyAmi, yAvat evaM marUpayAmi, evaM khalu rAhuH devo maharddhikaH, yAvat-mahAsaukhyaH, vara* anaghara, varamAlyadharaH, varagandhadharaH, vraabhrnndhaarii| rAhoH khalu devasya nava nAmadheyAni prajJaptAni, tadyathA-zRGgATakaH1, jaTilakAra, stambhaH (kSatraka)3, kharaH4, da1ra15, makara:6, matsya:7, kacchapA8, kRSNasarpaH9 / rAhoH khalu devasya vimAnAH paJcavarNAH prajJaptAH, tadyathA-kRSNAH, nIlA, lohitA, hAridrAH, shuklaaH| asti kAlako rAhuvimAnaH khaJjanavarNAbhA, prajJaptaH / asti nIlako rAhu vimAnaH alAbUvarNAbhaH prjnyptH| asti lohito rAhuvimAno mabhiSThavarNAbhA prajJAsA asti pIlako rAhuvimAnaH hAridravarNAbhaH prjnyptH| asti zuklo rAhuvimAno bhasmarAzivarNAbhaH prajJaptaH / yadA khalu rAhuH Agacchan vA, gacchan vA, vikurvan cA, paricArayan vA candralezyAM paurastye AkRtya khalu pazcime vyativrajati tadA khalu paurastye candraH upadarzayati, pazcime raahuH| yadA khalu rAhuH Agacchan vA, gacchan vA, vikurvan vA, paricArayan vA, candralezyAM pazcime AvRtya paurastye vyativrajati tadA khalu pazcime candraH upadarzayati, paurastye rAhuH / evaM yathA paurastye pazcime dvau AlApako bhaNito, evaM dakSiNe uttare ca dvau AlApako bhaNi. tavyau / evam uttarapaurastye dakSiNapazcime ca dvau AlApako bhaNitavyau / dakSiNapaurastye, uttarapazcime dvau AlApako bhaNitavyau / evameva yAvat tadA khalu uttara pazcime candraH upadarzayati, dakSiNapaurastye rAhuH / yadA khalu rAhuH Agacchan vA, 7. gacchan vA, vikurvan vA, paricArayan vA, candrasya lezyAm AvRNvan 2 tiSThati, tadA Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 6 sU0 1 rAhusvarUpanirUpaNam 05 khalu manuSyaloke manuSyA vadanti-evaM khalu rAhuzcandraM gRhNAti, evaM khalu rAhuandraM gRhNAti / yadA khalu rAhuH Agacchan vA, gacchan vA, vikurvan vA, paricArayan vA, candrasya lezyAm AkRNvan pArthena khalu vyativrajati, tadA khalu manuSyaloke manuSyA vadanti-evaM khalu candreNa rAhoH kukSiH bhinna, evaM khalu candreNa rAho' kutiH minnaH / yadA khalu rAhuH Agacchan vA, gacchan vA, vikurvan vA, paricArayan vA, candrasya lezyAm AvRNvan pratyavaSvaSkate, tadA khalu manuSyaloke manujyA vadanti-evaM khalu rAhuNA candro vAntaH, evaM khalu rAhuNA candro vaantH| yadA khalu rAhuH Agacchan vA, gacchan vA, vikurvan vA, paricArayan vA candrasya lezyAm aSaH sapakSa samati dik Attya tiSThati, tadA khalu manuSyaloke manujyA vadanti, evaM rAhuNA candro prastA, evaM khalla rAhuNA candro grstH| katividhaH khalu bhadanta ! rAhuH prajJasaH, gautama ! dvividho rAhuH prajJaptaH taghayA-dhruvarAhu, parvarAhuzca, tatra khalu yaH sa dhruvarAhuH sa khalu bahulapakSasya pratipadaH paJcadazatribhAgena paJcadazabhAgaM candrasya lezyAma AvRNvan AvaNvan tiSThati, tadyathA-pathamAyAM prathamaM bhAgaM dvitIyAyAM dvitIyaM bhAgam , yAvat-paJcadazasu paJcadazaM bhAgam , caramasamaye candraH rakto bhavati, avazeSe samaye candro rakto vA, virakto vA bhavati, tameva zuklapakSasya upadarzayan upadarzayan tiSThati, prathamena prathama bhArga' yAvat-paJcadazamu paJcadarza bhAgam, caramasamaye candro virakto bhavati, avazeSe samaye candro rakto vA, virakto vA bhavati, tatra khalu yaH sa panarAhuH sa jaghanyena SaNNAM mAsAnAm , utkRSTena dvAcatvAriMzatA mAsAnAM candrasya, aSTAcatvAriMzatA saMvatsarANAM sUrasya ||muu01|| TIkA-pUrvodezake karmavazato jagato narayikAdi vicitrabhavaprAptirUpabhAva: pratipAditaH, saca bhAvo rAhagrasane candrasyApi bhave dityAzaGkAnirAsAya SaSTho rAhavaktavyatA'rAyagihe jAva evaM vayAso' ityaadi| TIkArtha-isase pUrva uddezaka meM yaha pratipAdita kiyA gayA hai ki jagata jIvoM kA jo nairayika Adi vicitra bhAvoM kI prAptirUpa bhAva hotA hai vaha unake karma ke vaza se hotA hai aisA vaha bhAva rAhu se -rAI viSaya vAtavyatA" rAyagihe jAva evaM vayAsI" tyA: TIkArtha- AnA pahelAnA uddezakamAM evuM pratipAdana karavAmAM AvyuM che ke jagatanA jIvone narayika Adi bhanI prApti thAya che. A bhavenI prApti rUpa je bhAva che, te temanA karmanA kAraNabhUta hoya che. evo te bhAva rAha veDa Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre 201 dezakamArabhateM ! rAyagihe ' ityAdi, 'rAyagihe jAva evaM vayAsI' rAjagRhe yAvat nagare svAmI samvata, dharmakathAM zrotuM parvat nirgacchati, dharmakathAM zrutvA prati gatA pat, tato vinayena zuzrUSamANo gautamaH prAJjalipuTaH paryupAsInaH, evamvakSyamANaprakAreNa avAdIt - 'bahujaNe NaM bhaMte / annamannassa evamAikkhara, jAtra parUber3a' he bhadanta ! bahujanaH anyatIrthikaH khalu 'anyonyasya- parasparam-evaMvakSyamANaprakAreNa, AkhyAti, yAvat bhApate, majJApayati, prarUpayati ca evaM khalu rAhU 'caMdaM gevhai evaM khalu rAhU caMdaM gevha, evaM khalu nizcayena rAhuzcandraM gRhNAti - grasati, evaM khalu nizcayena rAhuzcadraM gRNhAti grasati, ' se kaI meyaM bhaMte / evaM?' he bhadanta tat kathametat anyatIrthikasya kathanam-evaM- satyaM manye ? anyatIrthikasya grasita hone para candra ko bhI ho sakatA hai, so isa AzaMkA kI nivRtti ke liye sUtrakAra ne isa chaThe uddezaka kA kathana kiyA hai - ' rAyagihe jAva evaM kyAsI ' rAjagRha nagara meM yAvat- mahAvIra svAmI padhAre - unase dharmakathA sunane ke liye pariSad apane 2 sthAna se nikalakara - unake pAsa gaI prabhune dharmakathA kahI dharmakathA sunakara pariSad pIche apane 2 sthAna para calI gaI isake bAda prazna pUchane kI abhilASAvAle gautama ne donoM hAtha jor3akara bar3e vinaya ke sAtha prabhu se isa prakAra pUMchA "bahujaNeNaM saMte ! annamannassa evamAiktvai' he bhadanta ! anyatIrthika jana paraspara meM aisA kahate haiM, yAvat-bhASaNa karate haiM, prajJApitaM karate haiM, prarUpita karate haiM-' evaM khalu rAhU caMda gehaha ' evaM khalu rAhU. caMdaM gehaha ' rAhu candramA ko grasatA hai, rAhu candramA ko saMtA hai ' se kahameyaM bhaMte ! evaM' so aisA anyatIrthikajanoM kA yaha kathana kyA grasita thAya tyAre candramAM paNa sa'bhavI zake che, A AzakAnuM sUtrakAre mahI nivArayu yu' he - " rAyagihe jAva eva vayAsI " rAjagRha. nagaramAM mahAvIra prabhu padhAryA, pariSada nIkaLI, dhakathA sAMbhaLIne pariSada vikharAi gaI, ityAdi samasta kathana ahIM grahaNa karavu... joie tyAra bAda dhama tattvane sAMbhaLavAnI icchAMvALA gautama svAmIe anne hAtha joDIne vinayaMpUrNAMka bhaDAvIra alune yA prabhASe pUchayuM - " bahu jaNeNa bhaMte ! annamannassa evAIkkhai, "he lagavan ! manyatIrtha parasparamAM mevu /De che, bhevu' lAce che, kSetrI prajJApanA 1re che bhane -sevI azA are che -- " evaM khalu rAhU cadaM geNhai, evaM khalu rAhU caMdaM geNDi " rAhu candrabhAno grAsa re che, rAhu zandrabhAno zrIsa-re che, " se kahameyaM bhaMte / evaM " he bhagavan ! anya tIrtha " 1 - Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 6sU0 1 rAhusvarUpanirUpaNam 207 kathanaM kiM satyameveti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA ! se bahujaNaM anna'mannassa jAva, micchete evamAhaMsu' he gautama ! yat khalu sa bahujanaH anyatIrthikaH 'khalu anyonyasya - parasparam, yAvat-evamAkhyAti, bhASate, prajJApayati, parUpayati "evaM khalu nizcitaM rAhuzcandraM satIti, tat te anyatIrthikAH mithyA evam pUrvo ktamAhuH tadvacanasya mithyAtvam aprAmANikatvAt kumavacanaMsaMskAropanItatvAcca, grahaNasya rAhucandrayorvimAnApekSakatayA, vimAnayorna grAsakagrAsyabhAvaH, apitu AcchAyAcchAdakabhAvo varttate, 'ahaM puNa goyamA emAikkhAmi jAba evaM parUvemi' he gautama! ahaM punaratra rAhucandragrahaNaviSaye, evaM vakSyamANarItyA, AkhyAmi yAvat bhASe, prajJApayAmi, evaM parUpayAmi - ' evaM khalu rAhU deve mahiDie satya hai ? isake uttara meM prabhu ne gautama se aisA kahA-' goyamA ! jeNaM se bahujaNeNaM aSNamaNNassa jAtha micchaMte evamAhaMsu " he jaunama | jo ve anyatIrthikajana Apasa meM aisA kahate haiM- yAvat bhASaNa karate haiM, prajJApita karate haiM, prarUpita karate haiM ki rAhu candramA ko grasaMtA haiso unakA aisA kathana aMpramANika hone se tathA kuprAcacana, ke saMskAra se prApta kiyA gayA hone se mithyA hai| kyoM ki grahaNa rAhu aura candramA ke vimAnoM kI apekSAvAlA hotA hai isaliye donoM meM grAsaka "grAsya bhAMva nahIM banatA hai / api tu AcchAdya, AcchadakaM bhAvaM vanatA | 'ahaM puNa goyamA ! evamAikkhAmi jAva evaM parUvemi' he gautama! isa rAhu dvArA candra ke grahaNa ke viSaya meM aisA kahatA hUM yAvat aisA bhASaNa karatA hUM, aisI prajJApanA karatA hUM aisI prarUpaNA karatA hU kAnuM A kathana zuM satya che kharU? tenA uttara ApatAM mahAvIra prabhu kahe che "goyamA ! jeNaM se bahujaNeNaM, aNNamaNNAsa jAva micchaM ve eMvamAhiMsu " he gautama ! te anya tIthiMkA parasparane evu' je kahe che, evu lAge che, evI prajJApano kare che ane evI prarUpaNA kare che; ke rAhu candranA grAsa kare che, te kathana aprAmANika hovAthI tathA kuprAvacananA saskAra varDa prApta * uzayesu hovAthI bhithyo che aNu hai zraddhazubhAM rAhu bhane- yandrabhAnAM vibhA. nAnI apekSA rahe che. te kAraNe vimAnAmAM grAsaka grAmya bhAva sabhavI zasto nathI, parantu mAcchA, ArachA bhAva salavI zaDe he.. - "ahaM puNa goyamA ! evamAikkhAmi jAba evaM parUvemi " he gautama | rAhu dvArA candranA grahaNanA viSayamAM huM *hita 43 chu kheSu prajJApita 43 chu bhane menuM prati 43 te evuM' kahuM chuM, evu' pratipA " evaM + Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 bhagavatIsUtre jAba mahAsokkhe, varavatthadhare, varamalladhare, varagaMdhadhare, varAbharaNadhArI' evaM khalu nizcitaM rAhuH devo mahardikaH atyantasamRddhizAlI, yAvat-mahAdyutikA, mahAbalA, mahAyazAH, mahAsaukhyaH, varavastradharaH-uttamapaTTavastradhArI, varamAlyadhara:-zreSThamAlAdhArI, varagandhadhara:-zreSThacandanapuSpaparimalavAsitA, varAbharaNadhArI-mahAryabhUSaNAlakRtazarIro vartate, 'rAhussa NaM devassa navanAmadhejjA paNNattA' rAhoH khalu devasya navanAmadheyAni prajJaptAni, 'taM jahA siMghADae1, jaDilae2, khaMbhae3, khaie4, dahure5, magare6, macche7, kacchabhe8, kaNhasappe9' tadyathA-zRGgATakaH1, jaTilakAra, stambhaH3, kharakaH4, dadurA, makaraH6, matsya:7, kacchapa:8, kRSNasarpaH9, 'rAhussa NaM devassa vimANA paMcavaNNA, paNNattA' rAhoH khalu devasya vimAnAH pazca' evaM khalu rAhU deve mahiDDie jAva mahAsokkhe, varavatyadhare, varamalladhare, gharagaMdhadhare, varAbharaNadhArI' rAhu eka deva hai, aura vaha mahARiddhivAlA hai-yAvat-mahAdyutivAlA, mahAvalavAlA, mahAyazavAlA, mahAsukhavAlA, utsamavastra dhAraNa karanevAlA, zreSThamAlA dhAraNa karanevAlA evaM zreSThacandana, evaM puSpoM kI gaMdha se vAsita dehavAlA hai tathA usakA zarIra zreSTha AbharaNoM se sadA suzobhita rahatA hai, aisA vaha rAhu deva hai! 'rAhussa NaM devassa nava nAmadhenA paNNattA' usa rAhu deva ke nAma nau kahe gaye haiN| 'taMjahA'-1 siMghADae, 2 jaDilae, 3 khaMbhae, 4 kharae, 5daIre, 6 magare, 7 macche, 8 kacchabhe, 9 kaNhasappe' isa prakAra se haizRGgATaka1, jaTilakara, staMbha,3, kharaka4, dardura5, makara6, matsya7, kacchapa8, aura kRSNasarpa9, 'rAhussa NaM devassa vimANA paMcavaNNA khalu rAha deve mahihie jAva mahAsokkhe, varavatthadhare, varamalladhare, varagaMdhadhare, varAbharaNadhArI" rAI va cha, bhana ta mahAdvipANI, mahAtivANI, mahAbalavALe, mahAyazavALe ane mahAsukhavALo che. tathA te uttama vastrone dhAraNa karanAre, uttama mAlAone dhAraNa karanAre, uttama cadana, puSpo AdinI gaMdhathI yukta gaMdhavALA tathA zreSa AbharaNethI vibhUSita dehavA cha. "rAhussa NaM devassa nava nAmadhejjA paNNattA" rAI devanA na nAma 4aa cha, " taMjahA" nAbhI nIya prabhA -" siMghADae, jaDilae, khaMbhae, kharae, 69re, magare, macche, kacchabhe, kaNhasappe" (1) 01, (2)rleas, (a) stana, (4) 424, (5) 42, (6) bha42, (7) matsya, (8) 4275 mana (E) sartha "rAhussaNaM devassa vimANA paMcavaNNA paNNattA-taMjahA" rAhu vana vimAna nAya prabhAva pAMya nA 4 cha-"kiNhA, nIlA, lohiyA, hAlidA, Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 209 prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 6sU0 1 rAhusvarUpanirUpaNam varNAH prajJaptA, taMjahA-kiNhA, nIlA, lohiyA, hAliddA mukillA' tadyathAkRSNAH, nIlA, lohitAH, hAridrAH, zuklA, atyikAlae rAhu vimANe khaMjaNavaNNAbhe paNNatte' asti tAvat kAlaH kRSNaH, rAhuvimAnaH khaJjanavarNAbhA-khaJjanaM. dIpamallikAmalastasya yo varNa stadvadAbhA kAntiryasya sa tathAvidhaH prajJapta:uktaH 'atyi nIlae rAhuvimANe lAuyavaNNAbhe paNNatte' asti-nIlo rAhuvimAnaH alAbUvarNAbha:-AlAbU:-tumbakam , diva AbhA-kAntiyasya sa tathAvidhaH prajJatA, 'asthi lohie rAhuvimANe maMjiTThavannAme paNNase' asti tAvat lohitaH-raktavarNaH, rAhucimAnaH, maJjiSThAvarNAbhaH prajJaptA, 'atthi pItae rAhuvimANe haoNlihavaNNAme paNNate' asti-saMbhavati, pIto rAhucimAnaH, hAridrAvarNAbha:-pItavarNaH paNNattA' rAhudeva ke vimAna pAMca varNa ke kahe gaye haiM 'taMjahA-kiNhA, nIlA, lohiyA, hAliddA, sukillA' kRSNa, nIla, lohita, hAridra aura zukla 'asthi kAlae rAhuvimANe khaMjaNavaNNAbhe paNNatte' rAhu kA jo kRSNavimAna hai vaha khaMjana varNa kejaisIAbhAvAlA kahA gayA hai| dIpamallikA kA jo mala hotA hai-usakA nAma khaMjana hai| isa khaMjana kI. jaisI kAnti hotI hai-vaisI hI kAnti isa vimAna kI hai| asthi nIlae rAhuvimANe lAuyavaNNAbhe paNNatte' tathA rAhu kA jo nIlavimAna haivaha harI tuMbar3I ke jaisI kAntivAlA kahA gayA hai ! 'alAvU' nAmatUMbar3I kA hai| 'asthilohie rAhuvimANe maMjivaNNAbhe paNNatte' rAhudeva kA jo lohitavimAna hai vaha majITha kI jaisI kAnti hotI hai vaisI kAntivAlA kahA gayA hai| 'asthi pItae rAhuvimANe hAliivaNNAbhe paNNatte ' tathA rAhu kA jo pItavimAna hai vaha haldI kI kAnti jaisA sukillA" (1) Yory, (2) nala, (3) allsa (ena), (4) RF ( ) bhane (5) zusa " asthikAlae rAhuvimANe khaMjaNavaNNAbhe paNNatte" rAhu 2 kRSNavimAna che te khaMjananA varNanI AbhAvALuM--eTale ke kAjaLa athavA mezanA jevI kAntivALuM (dIpakanI ta vaDe je kAjaLa utpanna thAya che. tene khaMjana 3 .) "atthi nIlae rAhuvimANe lAgyavaNNAbhe paNNatte " satuMre nala vibhAna cha, allel tumaDanAvI tivANu che. "alAvU" bhA 54 tuma bhATe vaza cha. " bhatthilohie rAhuvimANe majjidvavaNNA paNNate" rAta parnu vimAna cha, a 8 vI zatapANu yuche. " atthi pItae gahuvimANe hAlidavaNNAbhe paNNatte " rAhure bhImA garnu vibhAna cha, na ta unI zanti vA che. " atyi Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 bhagavatI sUtre majhataH / "atthiM lie rAhuvimANe bhAsarAsivaNNAbhe paNNatte" asti saMbhavati zukla rAhuvimAnaH bhasmarAzivarNAbhaH prajJaptaH / prastutavaktavya viSayamAha - 'jayA NaM rAhU AgacchamANe vAM, gacchamANe vA, viuvvamANe vA, pariyAremANe vA, caMdalessaM puratthimeNaM AvaretANaM paccatthimeNaM bIIvaya, taMdANaM purasthimeNaM caMde uvadaMse, paccatthimeNaM rAhU' yadA khalu rAhuH 'Agacchan vA aticAreNa gatvA tataH kRSNavarNAdinA vimAnena pratinivartamAnaH gacchan vA svabhAvacAreNa caraNaM kurvan, etena padadvayena svabhAvikI gatiH pratipAditA, aya asvAbhAvika vimAnagatigrahaNAya Aha - vikurvan vA - vikurvaNAM kurvana vA, paricArayan vA kAmakrIDAM kurvan vA etasmin dvaye atitvarayA pravartamAno visaMsthulaceSTayA svavimAnam asAmaJjasyena cAlayati ityuktaM bhavati, tathA kahAM gayA hai| ' asthi sukie rAhuvimANe bhAsarAsivaNNAbhe paNNatte' rAhu kA jo zukla vimAna hai - vaha bhasmarAzi kI kAnti jaisA kahA gayA 'jayANaM rAhU AgacchamANe vA gacchamANe vA vinyamANe vA pariyAramANe vA caMdalessaM puratthimeNaM AvarettANaM paccatthimeNaM bIIvayai' jaba rAhu bahuta teja cAla se kRSNavarNAdi vimAna dvArA calakara yAda meM jaba usI vimAna se usI cAla se lauTatA hai, athavA apanI svAbhAvika cAla se kRSNavarNAdi vimAna dvArA calatA hai, ( ina do padoM dvArA rAhu kI svAbhAvika gati kahI gaI hai -) athavA - jaba vaha vikriyA karatA hai yA kAmakrIDA karatA hai ( ina donoM padoM se asvAbhAvika vimAnagati prakaTa kI gaI hai kyoM ki ina donoM avasthAoM meM vaha atitvarA se pravRtti karatA hai, isaliye visaMsthula ceSTAvAlA hone ke kAraNa vaha apane vimAna ko ThIka prakAra se nahIM calAtA hai) isa prakAra se karatA huA vaha rAhunuM je zukala vimAna sukillae rAhuvimANe bhAsarAsivaNNAbhe paNNatte " che tenI krAnti bhasmarAzinI kAnti jevI kahI che. "jayANaM rAhU AgacchamANe vA gacchamANe vA viucvamANe vA pariyAremANe vA caMdalesa pura sthimeNaM AvarettANaM paJcatthimeNaM vIIvaya " nyAre rAhu dhaNI aDathI gati vaDe kRSNAdi vimAna dvArA jAya che ane eja vimAna dvArA evI ja gatithI pAchA phare che--eTale ke peAtAnI svAbhAvika gatithI kRSNAdi vimAnamAMavarajavara kare che (A e pado dvArA rAhunI svAbhAvika gatinI vAta karavAmAM AvI che), athavA jyAre te vikriyA kare che athavA kAmakrIDA kare che (A be pado dvArA asvAbhAvika vimAna gati prakaTa karavAmAM AvI che, kAraNa ke A banne avasthAomAM te atitvarAthI pravRtti kare che, tethI visa~skula ceSTAvALA hAvAne kAraNe te pAtAnA vimAnane cAgya rIte calA Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 6 sU0 1 rAhusvarUpanirUpaNam 211 kuMNaH candralezyAM candrajyotsnAdIptim, paurastye- pUrvadigbhAge AvRtya - AcchA'pazcime - pazcimadigbhAge, vyativrajati - gacchati, svavimAnena candravimAnAvaraNe candradIptatvAt candralezyAM - jyotsnArUpAm purastAdAcchAya, candrApekSayA pareNa yAti tadA khalu paurastye- pUrvadigbhAge, rAhapekSayA pUrvasyAM dizi - candraH AtmAnamupadarzayati, pazcime candrApekSayA pazcimAyAM dizi rAhurAtmAnamupadarzayatItyarthaH, 'jayA NaM rAhU AgacchamANe vA, gacchamANe vA, viucyamANe vA, pariyAremANe bA, caMdalessaM paccatthimeNaM AvaretANaM, puratthimeNaM vIIvayaha, tayA NaM paccatthimeNaM caMde uvadaMse, puratthameNaM rAhU ' yadA khalu rAhuH Agacchan vA, gacchan vA, 'vikurvan vA vikurvaNAM kurvan vA paricArayan vA kAmakrIDAM kurvan vA, candralezyA~candradIptim, pazcime, AvRtya - AcchAdya, paurastye- pUrvadigbhAge, vyatitrajatirAhu candra kI lezyA ko-candra kI jyotsnA ko pUrvadigbhAga meM AvRta karake - AcchAdita karake - pazcimadigbhAga meM jAtA hai isa prakAra vaha rAhu apane vimAna dvArA candravimAna ke AvaraNa karane para usa candra kI " dIpti ko AvRta kara letA hai - isa kAraNa jyotsnArUpa candralezyA ko sAmane se AcchAdita karake candra kI apekSA yaha dUsarI dizA kI ora calA jAtA hai / usa samaya rAhu kI apekSA candra apane ko pUrvadizA meM dikhAtA hai aura candra kI apekSA rAhu apane ko pazcimadizA meM dikhalAtA hai / 'jayANaM rAhU AgacchamANe gacchamANe vA vicyamANe vo, pariyAremANe vA caMdalessaM paccatthimeNaM AvarettANaM puratthimeNaM bIIyayaha, tayA NaM paJcatthimeNa caMde uvadaMseha, purasthimeNaM rAhU tathA - jisa samaya AtA huA yA jAtA huA yo vikriyA karatA huA yA kAmakrIDA karatA huA rAhu candra kI dIpti ko pazcimadizA meM vatA nathI) A pramANe gamanAgamana karatA te rAhu candranI lephsAne (candranI yenAne--candranA prakAzane) pUrva digbAgamAM AvRta (AcchAdita) karIne pazcima dvibhAgamAM jAya che. A prakAre peAtAnA vimAna dvArA candranA vimA nane AvRta karatA te rAhu candranI dIptine (prakAzane) AvRta karI le che, A kAraNe jyenA rUpa candravezyAne sAmethI AcchAdita karIne candranI apekSAe khIjI dizA tarapha te cAlyuM jAya che te samaye rAhunI apekSAe candra pUdizAmAM dekhAya ane candra karatAM pazcima dizAmAM rAhu dekhAya 4. " jayANaM rAhU AgacchamANe gacchamANe vA viuvvamANe vA, pariyAremANe vA caMdalezsaM paccatthimeNaM AvarettaNa puratthimeNaM vIIvaya tathA NaM paJcatthimeNa caMde ubasei, puratthi meNaM rAhU " tathA bhAvato athavA to athavA viDiyA urato Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre gacchati, tadA khalu pazcime - rAhapekSayA pazcimAyAM dizi candraH svasvarUpamupadarzayati, 'aurastye - candrApekSayA pUrvasyAM dizi rAhuH svasvarUpamupadarzayati, 'evaM jahA purasthi meNaM, paccatthimeNa do AlAvagA bhaNiyA, evaM dAhiNeNaM uttareNa ya, do AlAvagA bhANiyavvA ? evaM - rItyA yathA paurastye, pazcime ca dvau AlApako bhaNitau, evaM - tathaiva, dakSiNe, uttare cApi dvau AlApako bhaNitavyoM, ' evaM ' uttarapuratthi - 'zreNa, dAhiNapaccatthimeNa ya, do AlAvA bhANiyavvA' evaM pUrvoktarItyA uttarapaurastye - IzAnakoNe, dakSiNapazcime nairRtyakoNe ca dvau AlApako bhaNitavyoM, 'dAhiNapuratthimeNaM, uttarapaJcasthimeNaM do AlAvagA bhANiyaccA' dakSiNapaurastye- AgneyakoNe, uttarapazcime - vAyavyakoNe dvau AlAust for 'e' caiva jAva tayANaM uttarapaccatthimeNaM caMde uvadaMse, dAhiNa purasthimeNaM rAhU' evameva pUrvoktarItyA yAvat - yadA rAhuH Agacchan vA4, 'AvRta karake pUrvadigbhAga meM AtA hai, taba candra rAhu kI apekSA apane " ko pazcimadizA meM dikhalAtA hai, aura candra kI apekSA se rAhu apane 'ko pUrvadizA meM dikhalAtA - ' evaM jahA puratthimeNaM paJcatthimeNaM do 'AlAMvagA bhaNiyA, evaM dAhiNeNaM uttareNa ya do AlAvagA bhANiyavvA' 'jaise pUrvadizA aura pazcima dizA meM ye pUrvoktarUpa se do AlApaka kahe gaye haiM- usI prakAra se dakSiNa aura uttaradizA meM bhI do AlApaka ' kahanA cAhiye ' evaM uttarapuratthimeNaM, dAhiNapaccatthimeNa ya do AlA'air forcer' isI prakAra se IzAna koNa meM evaM nairRtyakona meM bhI do AlApaka kahanA cAhiye tathA-' dAhiNapura sthimeNaM uttaravacca sthi'meNaM do AlAvA bhANiyavvA' Agneyakona meM aura vAyavyakona meM "bhI isI prakAra se do AlApaka kahanA cAhiye ' evaM ceva jAva tayANaM uttarapaccatthimeNaM caMde uvadaMsei, dAhiNapura sthimeNaM rAhU' isI pUrvokta athavA kAmakIDA karatA evA rAhu candranI dIptine pazcima dizAmAM AvRta karIne pUrva dizAmAM Ave che, tyAre rAhu karatAM pazcima dizAmAM candra dekhAya che ane candra 42tAM pUrva dizAMbhAM rAhu deSNAya che. "evaM jahA puratthimeNaM paJcatthimeNaM do AlAbagA bhANiyA, evaM dAhiNeNaM uttareNa ya do AlAvagA bhANiyavvA " levI rIte pUrva ane pazcima dizAne anulakSIne e AlApakA kahevAmAM AvyA che, eja prakAre dakSiNadizA ane uttaradizAne anulakSIne paNa e AlApakA kahevA ye " dAhiNapura sthimeNaM uttarapacaccatthimeNaM do AlAvagA bhANiyantrA " 'abhinaya bhane vAyavya ANunA yaza me yAsAyI avA leho " evaM cena jIva tayANaM uttarapaJcatthimeNaM caMde uvadaMsei, dAhiNapuratthimeNaM rAhU " Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u06 sU01 rAhusvarUpanirUpaNam 213 gacchan vA vikurvan vA paricArayan vA candralezyAm uttare AvRtya, dakSiNe vyatighanati tadA uttarasyAM dizi candraH, dakSiNasyAM dizi rAhuzca svastrAtmAnam upadarzayataH, evaM yadA rAhuH Agacchan vA gacchan vA vikurvan vA paricArayan vA dakSiNe candralezyAm AvRtya uttare yAti tadA dakSiNasyAM dizi candrA; uttarasyAM dizi rAhuzca svasvAtmAnam upadarzayataH, tathA yadA rAhuH Agacchan vA, gacchan vA vikurvan vA paricArayan vA4 uttarapaurastye-IzAne candralezyAm AvRtya dakSiNapazcime naiRtye yAti tadA uttarapaurastye IzAne candraH, dakSiNapazcime naitratye rAhuzca svasvAtmAnam upadarzayataH, evaM yadA rAhuH Agacchan vA gacchan vA vikurvan vA rIti ke anusAra yAvat-jaba rAhu AtA huA, yA jAtA huA, yo vikriyA karatA huA yA kAmakrIDA karatA huA candralezyA ko uttaradizA meM AcchAdita karake dakSiNadizAmeM jAtA hai taba candramA apane ko uttaradizA meM aura rAhu apane ko dakSiNadizAmeM dikhalAtA hai| isI prakAra se jaba AtA huA yA jAtA huA,yA vikriyA karatA huA yA kAmakrIDA karatA huA rAhu dakSiNadizA meM candra kI kAnti ko bhAvRta karake uttaradizA meM jAtA hai, taba dakSiNa dizA meM candra aura uttaradizA meM rAhu apane ko dikhalAte haiM / tathA-jaSa AtA huA, yA 'jAtA huA, vikriyA karatA huA yA kAmakrIDA karatA huA rAhu IzAnakona meM candralezyA ko AcchAdita karake dakSiNapazcima ke kone meM-naityakona meM jAtA hai, taba candramA apane ko uttarapaurasyakone meMIzAnakona meM dikhalAtA hai, aura rAhu apane ko naiRtyadizA meM dikha'lAtA hai / isI prakAra AtA huA yA jAtA huA, yA vikriyA karatA parveta paddhati anusAra, Ava, jata, vikriyA karate athavA kAmakrIDA karate thako rAha jyAre candranI lezyAne ( jJAne) uttaradizAmAM AcchA'dita karIne dakSiNa dizAmAM jAya che, tyAre candramAM uttara dizAmAM ane rAha candranI dakSiNa dizAmAM dekhAya che. e ja pramANe Avate, jad, vikriyA karate athavA kAmakrIDA karate thake rAhu jayAre dakSiNa dizAmAM candranI dIptine AvRta karIne uttara dizAmAM jAya che, tyAre rAhuthI dakSiNa dizAmAM yandra bhane yandrathI uttara dizAmA rAhu hebhAya che. tathA-bhApatA, rdi, krikriyA karate athavA kAmakrIDA karate karate rAha jyAre IzAnakeNamAM candranI lezyAne AcchAdita karIne naiitya keNumAM jAya che, tyAre candramAM IzAnakANumAM dekhAya che ane rAhu naiRtya dizAmAM dekhAya che tathA Avate, jAte, vikriyA karate athavA kAmakrIDA karate rAhu jyAre naiRtya keNamAM candranI Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 bhagavatI sUtre -paricArayan vA dakSiNapazcime nairR tye candralezyAm AvRtya uttarapaurastye yAti tadA dakSiNapazcimAyA naiRtyAM dizi candraH, uttarapUrvasyAM IzAnyAM dizi rAhuzca svasvAtmA .nam upadarzayataH, evaM yadA rAhuH Agacchan vA gacchan vA vikurvan vA paricArayanvA dakSiNa paurastye- AgneyyAM candralezyAm AnRtya uttarapazcime vA paMvye yAti tadA dakSiNa pUrvasyAM AgneyyAM dizi candraH, uttarapazcimAyAM vAyavyAM dizi rAhuzca svasvAtmAnam upadarzayataH, evameva yadA rAhuH Agacchan vA, gacchan vA trikurvan vA, paricAra vA uttarapazcime candralezyAm AnRtya dakSiNapaurastye yAti tadA uttarapazcimAyAM dizi candraH svAtmAnam upadarzayati, dakSiNapUrvasyAM dizi tu rAhuH svAtmAnam upadarzayatItibhAvaH / tathAcaiva vidhAyAM rAhozcandrasya ca svabhAvatAyAM phalitArthahuA yA kAmakrIDA karatA huA rAhu nairRtyakona meM candralezyA ko AcchAdita kara ke jaba IzAnakona meM jAtA hai taba candramA apane ko nairRtya dizA meM aura rAhu apane ko IzAnadizA meM dikhalAtA hai| isI prakAra se jaba rAhu AtA huA, yA jAtA huA, yA vikriyA karatA huA, yA kAmakrIDA karatA huA AgneyadizA meM candralezyA ko AcchA-dita karake uttarapazcimakone meM vAyavyadizA meM jAtA hai, taba candra apane ko Agneya dizA meM, aura rASTra apane ko vAyavya dizA meM dikhalAtA hai| isI prakAra se jaba rAhu AtA huA, yA jAtA huA, vikriyA - karatA huA yA kAmakrIDA karatA huA uttarapazcima meM vAyavya dizA meM candralezyA ko AvRta karake dakSiNapaurastya - Agneya dizA meM jAtA taba candra apane ko vAyavyadizA meM dikhalAtA hai aura rAhu apane ko dakSiNa pUrvadizA meM AgneyadizA meM dikhalAtA hai tathA isa prakAra kI rAhu aura candra kI svabhAvatA meM jo phalitArtha nikalatA hai use caiAhnAne AcchAdita karIne izAna kANumAM jAya che, tyAre candramA peAtAne naiRtya dizAmAM ane rAhu peAtAne IzAna dizAmAM dekhAya che eTale ke te dizAmAM dekhAya che tathA AvatA, jatA, athavA vikriyA karatA athavA kAmakrIDA karatA rAhu agni kANumAM candranI nainAne vrata karIne, jyAre vAyanya kANumAM jAya che, tyAre candra agnikANumAM ane rAhu vAyavya kANumAM dekhAya che eja pramANe AvatA, athavA jatA athavA nikriyA karatA athavA kAmakrIDA karatA rAhuM jyAre vAyavya dizAmAM candranI jyeAjnAne AvRta karIne agni dizAmAM jAya che, tyAre candra rAhu karatAM vAyavyamAM dekhAya che ane rAhu,candra karatAM agnikANamAM dekhAya che A prakAranI rAhu ane candranI svabhAvatAmAM je atha phalita thAya che tenuM sUtrakAra A sUtra dvArA kaMthana Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 6 sU0 1 rAhusvarUpanirUpaNam . 215 mAha-'jayANaM rAhU AgacchamANe vA, gacchamANe vA, viuvvamANe vA, pariyAre-- mANe vA caMdassa lessaM AvaremANe AvaremANe ciTui / tayANaM maNussaloe maNussA vayaMti-evaM khalu rAhU caMdaM geghaI' yadA khalu rAhuH Agacchan vA, gacchanvA, vivarman vA, paricArayan vAM, candrasya lezyAm AvRNvan ANvan-paunaHpunyena bAcchAdayan tiSThati, tadA khala manuSyaloke manuSyAH vadanti-evaM khalu nizciH tam rAhuzcandraM gRhNAti-grasati. evaM khallU rAhuzcandraM gRhNAti-prasati' iti bhrAntyaiva te evaM vadanti, natu vastugatyA, iti, kintu candravimbampacchAdayatItibhAvaH evameva-'jayANaM rAhU AgacchamANe vA, gacchamANe vA, viuvvamANe vA, pariyAremANe vA caMdassa lessaM AvarettANaM pAleNaM vIIvayai, tadA NaM maNussaloe maNussA vayaMti-evaM khalu caMdeNe rAhussa kucchI bhinnA evaM khalu caMdeNaM rAhussa kucchI'jayA Na rAhU AgacchamANe vA, gacchamANe vA, vivyamANe vA pariyAremANe vA caMdassa lessaM AvaremANe AvaremANe ciTThaha ' isa sUtra dvArA prakaTa karate hue sUtrakAra kahate haiM-ki jaba rAhu AtA huvA.yA jAtA huA, yA vikriyA karatA huAyA kAmakrIDA karatA huA pAraMvAra candra kI lezyA ko AvRta karatA hai 'tayANaM maNussaloe maNussA vayaMtievaM khalu rAhU caMdaM gehada' taba manuSyaloka meM manuSya kahate haiM ki rAhu ne candramA ko grasa liyA hai-isa prakAra rAhu ne candramA ko grasa liyA hai isa bhrAnti se hI ve aisA kahate haiM parantu vastusthiti aisI nahIM hai vastusthiti to aisI hI hai ki rAhu candravimba ko AcchAdita kara detAM hai| isI prakAra 'jayANaM rAhU AgacchamANe vA gacchamANe bA, viuccamANe vA, pariyAremANe vA caMdassa lessaM AvarettANaM pAseNaM vIIvayaha' tayANaM maNussaloe maNussA vayaMti, evaM khala caMdeNaM rAhussaM kucchI 42 cha-"jayA NaM rAhU AgacchamANe vA, gacchamANe vA, viuvvamANe vA, pariyAremANe vo caMdassa lessaM AvaremANe AvaremANe ciTThai" nyAre bhAvate. athavA jate athavA vikiyAM karate athavA kAmakrIDA karate rAhu vAraMvAra candranI zyAne mAta 4re cha, " tayANaM maNuskhaloe maNussA vayaMti-evaM khalu rohU caMda geNDai" tyAre manuSya mA bhnussy| 4 cha rAI yandramAna jA gayo che. kharekhara to A temane bhrama ja che. kharI vAta te evI che ke rAhae A samaye candrabiMbane AcchAdita karI lIdhuM hoya che. e ja pramANe " jayA NaM rAhU AgacchamANe vA, gacchamANe vA, viuvvamANe nA, pariyAremANe vA, caMdasalesaM AvarettANaM pAseNaM vIIvayai, tayA NaM maNussaloe maNussA vayaMti, evaM khalu caMdeNaM- rAhussa kucchI bhinnA evaM khala caMdeNa rAhussa kucchI bhinnA" Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 bhagavatI " bhinnA' yadA khalla rAhuH Agacchan vA gacchan vA, vikurvan vA, paricArayana vA, candrasya zyAm Ahatya, pArzvena - sAnnidhyena vyativrajati gacchati, tadA khalu manuSyaloke manuSyA vadanti evaM khalu nizcitam candreNa rAhoH kukSiH- udaram bhinnaH, rAhoH kukSau candraH praviSTaH - rAhoraMzasya madhyena candro gata ityarthaH evaM khala candreNa rAhoH kukSiH bhinna iti vyapadizanti vastutastu naivamitibhAvaH / 'jayA NaM rAhU AgacchamANe vA, gacchamANevA, viucyamANe vA, pariyAremANe vA, caMdassalessaM AvarettANaM paccIsakara, tayANaM maNussaloe maNussA vayaMti evaM khala rAhuNA caMde baMte, evaM khalu rAhuNA caMde caMte ' yadA khala rAhuH Agacchan vA, gacchan vA, vikurvan vA, paricArayan vA, candrasya lezyAm AnRtya pratyavaSvaSkate - vyAvartate bhinnA evaM khalu caMdeNaM rAhussa kucchI bhinnA ' atha rAhu AtA huA, yA jAtA huA yA vikriyA karatA huA, yA kAmakrIDA karatA huA candrakAnti ko AcchAdita karake pAsa se hokara nikalatA hai taba manu loka meM manuSya kahate haiM ki rAhu kI kukSi meM candra praviSTa ho gayA hai arthAt rAhu ke aMza ke madhya se hokara candra nikala gayA - isa prakAra candra ke dvArA rAhu kI kukSi bhinna-vidIrNa kI gaI aisA manuSya apanI vyAvahArika bhASA meM kahate haiM-vAstava meM vicAra kiyA jAve to aisA kucha nahIM hai / 'jayA NaM rAhU AgacchamANe vA gacchamANe vA, vivamANe vA, pariyAremANe vA caMdassa lessaM AvarettANaM paccIsakara, tayA NaM maNussaloe maNussA - vayaMti evaM khalu rAhuNA caMde vaMte evaM khalu rAhuNA caMde vaMte ' jaba AtA huA yA jAtA huA yA vikriyA karatA AvatA, athavA jatA, athavA vikriyA karate athavA kAmakrIDA karatA rAhu jyAre candrabiMkhane AcchAdita karIne pAse thaIne nIkaLI jAya che, tyAre manuSyaleAkamAM manuSya kahe che ke rAhunI kukSimAM candra praSTi thaI gacAeTale ke rAhunA azanI madhyamAM thaIne candra nIkaLI gaye| A rIte candranA dvArA rAhunI kukSi leTTAi gai--vidINu karI nAkhavAmAM AvI, evu' manuSya pAtAnI vyAvahArika bhASAmAM kahe che.jo vAstavika dRSTie vicAra karavAmAM nmAve, to me 'zu' janatu nathI. " jayA NaM rAhU AgacchamANe vA, gacchamAvA, viuvvamANe vA, pariyAremANe vA, caMdassa lessaM AvarettANaM paccIsakara, tayA NaM maNussaloe maNussA vayaMti evaM khalu rAhuNA caMde vaMte - evaM khalu rAhuNAcaMDe baMte " bhAvato, athavA to, athavA viDiyA irato athavA AbhaGgIDA iztA Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkAza0 12 u0 6sU0 1 rAhusvarUpanirUpaNam 217 1 apagacchati, tadA khalu manuSyaloke manuSyA vadanti evaM khalu rAhuNA candro vAntaH parityaktaH, evaM khalu rAhuNA candro vAnta iti te vyapadizanti, vastu tastu naivamiti bhAvaH / ' jayA NaM rAhU AgacchamANe vA, jAva pariyAremANe vA, caMdassa lessaM Ahe saparvikha sapaDidisiM AvarettANaM ciTThaha, tayA NaM maNussaloe maNussA vadaMti - ' evaM khalu rAhuNA caMde ghatthe, evaM khalu rAhuNA caMde ghatthe ' yadA khalu rAhuH Agacchan vA, yAvat gacchan vA vikurvan vA, paricArayan vA, candrasya lezyAm adhaH, sapakSaM - samAnadig yathA bhavati tathA, sapatidik-samAnavidig yathA bhavati tathA, AvRtya - avaSTabhya tiSThati, tadA khalu manuSyaloke, manuSyA evaM vadaMti - evaM khalu nizcitam rAhugA candraH grastaH, evaM khalu rAhuNA candro grastaH / iti, upacArAdeva evaM vyapadizanti te na tu evaM vastusthitiriti huA yA kAmakrIDA karatA huA rAhu candrakI lezyA ko AvRta karake lauTatA hai dUra ho jAtA hai taba manuSyaloka meM manuSya kahate haiM ki rAhu ne candra ko ugala diyA hai, parantu rAhu ne candra ko ugala diyA aisA unakA kahanA kevala kahanA hI mAtra hai kyoM ki rAhu candra ko jaba basatA hI nahIM hai, to vaha use ugala kaise sakatA hai ? " 'jayANaM rAhU AgacchamANe vA, gacchamANe vA, jAva pariyAremANe vA, caMdassa lessaM ahe sapakkhi sapaDidisiM AvaretANaM ciTThA, tayA NaM maNussaloe maNussA vayaMti ' jaba AtA huA, yA jAtA huA, yA vikriyA karatA huA, yA kAmakrIDA karatA huA rAhu candrakI leiyAM ko nIce dizA evaM vidizAoM meM AvRta karaletA hai-taba manuSyaloka meM manuSya aisA kahate haiM-niyama se rAhu ne candramA ko grasa liyA hai parantu rAhu ne candramA ko grasa liyA hai aisA unakA yaha kathana rAhu jyAre candranI lephsAne AvRta karIne dUra thaI jAya che--tyAMthI khasI jAya che, tyAre manuSyaleAkamAM leAkA kahe che ke "rAhue candrane mukta karI nAkhyA ? rAhue candrane mukta karI nAkhyA, " parantu mANasAnI mAnyatA paNa mAtra kAlpanika ja che. kAraNa ke rAhue candranA grAsa ja karyAM na hoya, tA mukta karavAnI vAta ja kevI rIte sabhavI zake ! "jayA NaM rAhU AgacchamANe vA, gacchamANe vA, jAva pariyAremANe vA dasta lessaM ahe pakkhiM paDiditi AvarettANaM ciTThai, tathA NaM maNussa loe maNuskhA vayati " bhAvato, athavA tI athavA viDiyA harato athavA amaDIDA urato rAhu jyAre candralezyAne ape dizA ane vidizAomAM AvRta karI nAkhe che, tyAre manuSyaleAkanA leAkeA evuM kahe che ke"rAhu candrane cAkkasa gaLI Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 bhagavatIsUtre ra bhAvaH evaM ca AvaraNamAtramevedaM vaikhasikaM candrasya rAhuNA grasanaM na tu kArmaNaM na tu 'karmavazata', atha rAhorbhedamAha - ' kairiNaM bhaMte / rAhU paNNatte ! he bhadanta | katividhaH khalu rAhuH prajJaptaH ? bhagavAnAha - 'goyamA ! duvihe rAhU paSNate' he gautama! dvividho rAhuH prajJaptaH, 'taMjaddA-dhuvarAhU, panvarAhUya' tadyathA dhruvarAhu, parvarAya, taMtra yaH sadaiva candrasya sannihitaH saMcarati sa dhruvarAhu rucyate tathA coktam" ki rAhuvimANaM nicaM caMdeNa hoi avirahiyaM / cauraMgulamappattaM dvA caMdassa taM caraha ||1|| $ chAyA - kRSNaM rAhuvimAnaM nityaM candreNa bhavati avirahitam / caturaGgulamaprAptam adhathandrasya tat carati, iti, / kevala upacAra se hI hai vastusthiti ko liye hue nahIM hai / candra ke Upara rAhu kI chAyA par3ajAtI hai ataH yaha candra kA rAhu ke dvArA grasana kArya ekarUpa se AvaraNamAtra hI hai| jo vaisrasika-svAbhAvika hai karmakRta nahIM hai. : artha sUtrakAra rAhu ke bhedoM kA kathana karate hai - ' kaiviNaM bhaMte / rAhU paNNatte' isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai - he bhadanta | rAhu kitane prakAra kI kahA gayA hai ? uttara meM prabhu ne kahA- ' gothamA ! duvihe rAhU - paNNatte, he gautama | rAhu do prakAra kA kahA gayA hai 'taMjahA- 'dhuvarAhU, 'parAhna ya' eka dhruvarAhu aura dUsarA parvarAhu inameM jo rAhu candra ke 'sannihita huA saMcaraNa karatA rahatA hai vaha dhruvarAhu kahA gayA hai so hI kahA hai- ' kinheM rAhu vimANaM ' ityAdi / rAhu kA vimAna kRSNa hotA hai| gye| che. " parantu tebhanu ma athana mAtra aupacArika kathana rUpaja che. vAstavika rIte evuM manatu' ja nathI. candranI upara rAhunA paDachAyeA paDavAthI evu' dekhAya che eTale tene grAsa kahevAne chadale AvaraNa ja kahevuM joiete vaikhasi (svAbhAvi4) che, bhaIta nathI. # have sUtrakAra rAhunA prakArAnuM kathana kare che-- gautama svAbhIne azna-" kaivihe NaM bhaMte ! rAhU paNNatte " hai lagavan ! rAhuM keTalA prakAranA kahyA che? tene uttara ApatA mahAvIra prabhu kahe che ke "goyamA ! duvihe rAhU paNNatte" he gautama | rAhu aAranA hyA che. "tejahA" rAhunA me aThArau nIce prabhA - "ghuvarAhU, pavvarAhU ya" (1) dhruvarAhu bhmane (2) pa rAhu je rAhu candranI samIpamAM ja rahIne saMcaraNa kare che, teneM rAhuDe se vAta " kinheM rAhU vimANaM " tyAhi sUtra dvArA suutrkAre' praphara karI che rAhunuM vimAna kRSNavarNanuM hAya che te haMmezA candrarmAnI " Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mendrakA TIkA za0 12 u0 6 sU0 1 rAhustrarUpanirUpaNam 219 yastu parvaNi paurNamAsyamAvAsyayozcandrasUrya yoruparAgaM - samvandhaM karoti sa parvarAhu rityucyate, 'tattha NaM je se dhubarAhU se NaM bahulapakkhassa pADivara pannarasa : bhAgeNaM, pannarasahabhAgaM caMdassa lessaM AvaremANe AvaremANe ciTTha' tayo dhruvarAhu parva hormadhye khalu yaH sa dhruvarAhuH vartate, sa khalu vahulaMpakSasya - kRSNapakSasya pratipada Arabhya svakIyena paJcadaza mAgena, candrasya lezyAyAH paJcadazaM bhAgaM candra-' vimbasambandhinaM, pazcadarza bhAgamityarthaH, An AvRNvan - paunaHpunyena 'acchAdayan pratyahaM tiSThati, pratidinamAvaraNamakAravAha - 'taMjaMhA - paDhamAe paDhamaM bhAgaM - vitiyAe tritiyaM bhAgaM, jAtra pannarasesa pannarasamaM bhAgaM ' tadyathA- prathamAyAM tithau, pratipadAyAM candravimbasambandhinaM prathamaM bhAgam, dvitIyAyAM tithau dvitIyaM bhAgaM, yAvat - tRtIyAyAM tRtIyaM bhAgam, caturthyAM caturtha bhAgam, paJcamyAM paJcamaM bhAgam aura vaha nitya candramA ke sAtha rahatA hai candramA se cAra aGgula nIce.. rahakara vaha calatA hai tathA jo parva meM pUrNimAsI evaM amAvAsyA inameM candra aura candra meM uparAgarUpa sambadha ko karatA hai usakA nAma parvarAhuhai | 'tatthaNaM je se dhubarAhU se NaM bahulapakkhassa pADivara panarasahabhAgeNaM. pannarasahabhAgaM caMdassa leslaM AvaremANe AvaremANe cihaha ' ina donoM. rAhuoM meM se jo dhruvarAhu hai vaha bahulapakSa kRSNapakSa kI pratipadAtithi se lekara pratidina amAvasyA taka apane paJcadaza bhAga dvArA candralezyAM ke pazcadaza bhAga ko candrabintra saMbaMdhI paMcadaza bhAga ko - pandrahaveM bhAga ko AcchAdita karatA rahatA hai 'taMjahA- paDhamAe paDhamaM bhAgaM, vitiyAe vittiyaM bhoge jAva pannaraseSu pannarasamaM bhAgaM ' pratipadA tithi meM vaha candravimya saMbaMdhI prathama bhAga ko, AvRta karatA hai dvitIyA meM dvitIya bhAga ko 88 15 sAthe ja rahe che te candramA karatAM cAra AMgaLa nIce rahIne saMcaraNa kare che. je mAM eTale ke pUrNimAsI ane amAvAsyA, A e tithiomAM candramAM uparAMga rUpa sabaMdha kare che, tenu nAma pa`rAhu che. tattha NaM jese dhuvarAMhU seNa bahula pakkhara pADivara pannarakhabhAgeNaM pannarasahabhAgaM caMdassara remANe AvaremANe ciTThai A banne rAhumAMthI je dhruvarAhu nAmanA rAhu che. te kRSNapakSanA paDavethI zarU karIne amAvAsyA sudhI dararoja potAnA padaramAM bhAga dvArA candralezyAnA (candranA khi`khanA) padmaramAM bhAgane AcchAddhita karatA 2he che. " taM jahA - paDhamAe paDhamaM bhAga, vitiyAe bittiyaM bhAgaM, jAva pannaraseMsa - pannarasama bhAgaM " atipadA ( bhanI tithise te yandramimanA tharDelA bhAgane AvRtta kare che, khInI tithie khIjA bhAgane Avrata kare che, trIjanI dr Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 bhagavatI SaSThayAM SaSThaM bhAgaM, saptamyAM saptamaM bhAgam , aSTamyAm aSTamaM bhAgam , navamyAM navamam , dazamyAM dazamam , ekAdazyAm ekAdazam, dvAdazyAM dvAdazam , trayodazyAM trayodazam, caturdazyAM caturdazaM bhAgam , paJcadazyAm-amAvasyAyAm paJcadazaM bhAgam AcchAdayatItibhAvaH, 'carimasamaye caMde ratte bhavai, avase se samae caMde ratte vA, viratte pA, bhavai ' tathA ca caramasamaye-paJcadazabhAgayuktasya kRSNapakSasya antime bhAge, kAlavizeSe amAvAsyArUpe vA, candro rakto bhavati-gahuNA uparatto bhavati, ekA kalAM vihAya sarvathAcchAdito bhavatItibhAvaH, avazepe samaye-pratipadAdikAle caMndro rakto vA, virakto vA bhavati,-kizcidaMzAvacchedena rAhuNA uparakto bhavati, kiMzcidaMzAntarAvacchena ca rAhuNA anuparakto bhavati, AcchAditAnAcchAdita iti bhAvaH, 'tameva sukkapakkhavassa ubadaMsemANe ubadaMsemANe ciTThai' atha ca dhruvarAhuH AvRta karatA hai, yAvat tRtIyA meM tRtIyabhAga ko AvRta karatA hai, caturthI meM caturthabhAga ko, paMcamI meM paMcama bhAga ko, SaSThImeM chaThe bhAga ko, saptamI meM sAtaveM bhAga ko, aSTamI meM AThaveM bhAga ko, naumI meM nauveM bhAga ko, dazamI meM dazaveM bhAga ko, ekAdazI meM gyArahaveM bhAga ko, dvAdazI meM pArahaveM bhAga ko, trayodazI meM terahaveM bhAga ko, catudazI meM caudahaveM bhAga ko aura amAvasthA meM pandrahaveM bhAga ko AcchAdita karatA hai| 'carimasamaye caMde ratte' pandrahaveM bhAga se yukta kRSNapakSa ke antimabhAga meM athavA amAvasyA meM candra apanI eka kalA ko chor3akara rAhu dvArA sarvathA AcchAdita ho jAtA hai 'avasese samae caMde ratte vA viratta vA bhavaha' tathA pratipadA AdirUpa samaya meM vaha rAhu bArA kitaneka aMzoM meM AcchAdita rahatA hai aura kitaneka aMzoM meM tithie trIjA bhAgane, ethanI tithie cethA bhAgane, pAMcamanI tithie pAMcamA bhAgane, chaThanI tithie chaThThA bhAgane, sAtame sAtamAM bhAgane, AThame AThamAM bhAgane, temanI tithie navamAM bhAgane, dazamanI tithie dasamAM bhAgane, agiyAraze agiyAramAM bhAgane, bAraze bAramAM bhAgane, teraze teramAM bhAgane, caudaze caudamAM bhAgane ane amAvAsyAe paMdaramAM bhAgane AvRta 42 cha. " carimasamaye caMde ratte" parabhA mAthI yuta vI pakSanI AkharI tithie-amAvAsyAe candra pitAnI ekeeka kalAne choDIne rAhu 41 sapUta: mAchAhata ya che. " avasese samae caMde ratte vA viratte vA bhava" 5 pratiyaha mAhi mADItivimAmA tarAI dvArA keTalAka azamAM AvRta rahe che ane keTalAka azamAM Avata Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 30 6 sU01 rAhusvarUpanirUpaNam 21 tameva candrabimbasambandhinaM paJcadarza bhAgaM zuklapakSasya pratipadAdiSu tithiSu upadarzayan upadarzayan , paJcadazabhAgena svayamapasaraNataH prakaTayan prakaTayan tiSThati tadAha 'paDhamAe paDhamaM bhAgaM jAva pannara sesa pannarasamaM bhAgaM' prathamAyAM pratipadAyAM prathamaM bhAga, yAvat-dvitIyAdiSu dvitIyAdika bhAgam evaM rItyA pazcadazyAM pUrNimAyAm paJcadazaM bhAgam upadarzayan tiSThati iti pUrvaNAnvayaH, tathAsati-'carimasamae caMde viratte bhavai, avasese samae caMde ratte vA, viratte vA bhavai' caramasamaye-pUrNimArUpakAlavizeSe candro virakto bhavatirAhuNA rahito bhavati, sarvathA zuklI bhavati, itibhAvaH, sarvathaiva anAcchAditaAcchAdita nahIM rahatA hai| 'tameva sukkapakkhassa uvadaMsemANe ciha' dhruvarAhu candrabimba-saMbaMdhI pandrahaveM bhAga ko zuklapakSa kI pratipadA Adi tithiyoM meM, apane pandrahaveM bhAga se haTatA haTatA huA prakaTa karatA rahatA hai so hI 'paDhamAe paDhama bhAga jAva pannarasessu panarasamaM bhAga' isa sUtradhArA sUtrakAra ne prakaTa kiyA hai zuklapakSa kI pratipadAmeM vaha candra ke prathama bhAga ko, yAvat dvitIyAdi tithiyoM meM dvitIyAdibhAga ko isa rIti se pUrNimA meM pandrahaveM bhAga ko prakaTa kara detA hai| isa prakAra hone para vaha 'carimasamae caMde viratte bhavaha, avasese samae caMde rase vA viratte vA bhavaha' pUrNimArUpa kAlavizeSa ke dina candra dhruvarAhu se sarvathA rahita ho jAtA hai arthAt bilakula zubhra ho jAtA hai kyoM ki (mAhita) rahetA nathI. " tameva sukapakkhassa uvadaMsemANe upadaMsemANe ciTThai" zukalapakSanI ekamathI zarU karIne pUrNimA paryantanI paMdara tithiomAM yuvarAha pitAnA paMdaramAM bhAgapramANa dUra thate thate dararoja carnabiMbanA paMdaramAM mAgapramANu mAchAhanane 62 ra 2 che. sara vAta sUtra "paDhamAe paDhama bhAgaM jAva pannarasesu pannarasama bhAgaM " sUtra bATa 4 che-zukalapakSanI ekame rAha candrabiMbanA eka bhAgane prakaTa kare che (eka bhAga paranuM AvaraNa dUra kare che), bIjanI tithie bIjA bhAgane, ane eja kame dararoja eka eka bhAgane prakaTa karate karate pUrNimAnI tithie paMda2bhaa nAgane 58 42 cha mA pramANe pAthI "carimasamae caMde viratte bhavai, avakhese samae caMde ratte vA viratte vA bhavai" pUvi bhAnI tithi candrabiMba yuvarAthI sarvathA rahita thaI jAya che. eTale ke bilakula zunna thaI jAya che, kAraNa ke te tithie candra badhI taraphathI anAcchAdita rahe che zukalapakSanI bAkInI tithiomAM candrabiMba rAha dvArA aMzataH AcchAdita ane aMzataH anAcchAdita rahe che. Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 bhagavatI sUtre tvAditi ' tattha NaM je se pancarAhU se jahaNNe NaM chaNhaM mAsANaM, ukoseNaM vAyAlosAe mAsANaM caMdassa, aDayAlIsAe saMvaccharaNaM sUrassa" tatra tayordhruvarAhuparvarAhormadhye, khalu yaH sa parAhuH vartate sa jaghanyena paNNAM mAsAnAm, SaNmAsAnantaramityarthaH candra sUrya vA AvRNoti, utkRSTena dvAcatvAriMzatA mAsAnAm, dvAcatvAriMzanmAsAnantaramityarthaH candramAvRNoti sArddhavatrayAnantaraM candrasya zyAmAvRtya tiSThatItyarthaH sUrasya tu lezyAm utkRSTatayA saMvatsarANAm aSTAcatvAriMzatA, aSTacatvAriMzadvarSAnantaramityarthaH AvRtya tiSThati, sUryamANotItibhAvaH // 01 // , candrasya sazrI nAmArtha vaktavyatA prastAvaH mUlam - sekeNaTTeNaM aMte ! evaM buccai-caMde saMsI, caMde sasI ? goyamA ! dassa NaM joisiMdassa joisaraNNo miyaMke vimANe kaMtA devA katAo devIo, kaMtAI AsaNasayaNakhaM bhabhaMDamattovagaraNAI apaNo'viya, NaM caMde joisiMde joisarAyA some kaMte, subhae piyadaMsaNe surUve, se teNadveNaM jAva sasI" ||suu0 2 // -1 chAyA - tat kenArthena bhadanta ! eva mucyate - candraH sazrIH candraH sabhIH ?gautama ! candrasya khalu jyotiSikendrasya jyotiSikarAjasya mRgAGke vimAne kAntA 'devAH, kAntA devya, kAntAni AsanazayanastambhabhANDAmatropakaraNAni, AtmanA picakhala, candro jyotiSikendro jyotiSikarAjaH saumyaH, kAntaH subhagaH, priyadarzanaH surUpaH, tat tenArthena yAvat-sazrIH ||02|| vaha usa samaya saba tarapha se anAcchAdita rahatA hai / 'tattha NaM je se pandharAhU se jahaNeM chaNhaM mAsANaM ukkoseNaM bAyAlIsAe mAsANaM caMdassa, aDayAlIsAe saMvaccharaNaM sUrassa' ghubarAhu se bhinna jo pUrvarAhu hotA hai - vaha jaghanya se chahamAsa ke bAda candra athavA sUrya ko AvRta karatA hai aura utkRSTa se 42 mahinoM ke bAda candramA ko AvRta karatA hai, tathA 48 varSa ke bAda sUrya ko AvRta karatA hai || su01|| " tattha NaM je se pavvarAhU se jahaNaNaM chaNhaM mAsANaM ukkoseNaM bAyAlIsaoNe mAsANaM caMdassa, aDayAlIsAe saMbaccharANaM sUrassa" dhruvarAhuthI bhinna bhe pava rAhu che, te echAmAM oche. cha mAsa bAda candra athavA sUryane AvRrta kare che; ane vadhAremAM vadhAre 42 mAsa mADha-3A varSa pachI-candrane AvRta kare che tathA 48 varSa pachI sUryane AvRta kare che. prasU01|| 1 Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za012 u06 sU02 candrasya 'sazrI ' nAmArthanirUpaNam 123 TIkA - atha candrasya 'sasI' ityabhidhAnasya anvarthatAM prarUpayitumAha-' se hi ityAdi, 'se keNaTTeNaM maMte ! evaM buccai - caMde sasI, caMde sasI ?" gautamaH pRcchati - he bhadanta / tat-atha kenArthena evamucyate - candraH sazrIH, candraH 'sazrIriti, candrasya 'sasI' iti abhidhAne ko heturiti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA ! caMdassa NaM joirsidassa, joisaraNNo miyaMke vimANe he gautama! candrasya khalu jyotiSikendrasya, jyotiSikarAjasya mRgAGke mRgacitvAt mRgAGke vimAne adhikaraNabhUte 'kaMtA devA, kaMtAo devIo, kaMtAI AsaNarAyaNakhaMbhabhaMDamattovagaraNAI' kAntAH kAntiyogAt kamanIyAH devAH, kAntAH kAntimayavAt paramaramaNIyAH devyaH, kAntAni - kAntiyuktAni AsanazayanastambhabhANDAmacandra ke sazrI nAma ke artha kI vaktavyatA 'se keNaNaM bhaMte / evaM buccai ' ityAdi / CO TIkArtha- sUtrakArane caMdramA kA nAma jo 'sanI' kahA hai usa viSaya kI anvarthatA isa sUtra dvArA prakaTa kI hai - isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai - 'sekeNDeNa bhate / evaM buccai, caMde sasI' he bhadanta candra kA nAma jo sI hai - so isa 'zrI' nAma hone meM kyA kAraNa hai ? isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA ' he gautama !' caMdassa NaM joisidassa joisaraNNo miyaMke vimANe ' jyotiSikendra evaM jyotiSikarAja candra ke mRgAGgavimAna meM 'kaMtA devA, kaMtAo devIo, kaMtAI AsaNarAyaNakhaMrishnaraNA' kAntiviziSTa hone se kamanIya deva, kAntimaya bhabhaMDamatovagaraNAI' " hone se paramaramaNIya deviyAM, kAntisahita Asana, zayana, staMbha, pAtra --candranA sazrI nAmanA athanI vaktavyatA " se keNaTuNaM bhaMte / evaM buccai " tyAhiartha-yandrabhAnu' ' sazrI' nAma che tenI sArthatAnu (C < sUtrakAre A sUtradvArA pratipAdana karyuM che A viSayane anulakSIne gautama svAmI mahAvIra prabhune evA prazna pUche che ke sekeNacNaM bhaMte! evaM vuccara, caMde sasI " he bhagavan ! candranu je " sazrI' nAma che te nAma pADavAnuM kAraNa zuM che ? mahAvIra alunA uttara - goyamA ! 'ca'darasa NaM joisiMdassa joisaraNNo miyaMke vimANe" he gautama! jyotiSidhanA indra, jyotiSiTha rAjacandranA mRgacihnavALA mRgAMka vimAnamAM " kaMtA devA, katAo devIo, kaMtAI AsaNarAyaNakhaMbhabhaMDa ma ttovagaraNAI " viziSTa antiyukta devI, viziSTa antiyukta hevIo, antiyukta asUna, pAtra Adi upakaraNA sadA zAlatA hAya che, ane - $ stala, zayana, "appaNo vi yaNaM Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 224 bhagavatI tropakaraNAnica vilasanti, atha ca 'appaNo'vi ya NaM caMde joisiMde, joisarAyA some, kaMte, subhae, piyadaMsaNe, surUve, se teNaTeNaM jAva sasI' AtmAnA svayamapica khalu candro jyotipikendraH jyotiSikarAjaH, saumyaH, bhadraH, kAnta:-kAntizAlI, subhagaH-saubhAgyazAlitvAt lokapriyaH, priyadarzana:-paramAhAdakaH, yatA-surUpaHparamasundarazca vartate, tava tenArthena tena kAraNena yAvat evamucyate-candraH sazrI:sahazriyA vartate yaH sa sazrIriti, tadIyadevadevImabhRtInAM, svasya ca kAntyAdi. yuktatvAditi bhaavH| prAkRtApekSayA 'sasI' iti siddham // 2 // sUryasya AdityanAmAnvarthatAvaktavyatA mUlam--"se keNaTeNaM bhaMte! evaM vuccai-sUre Aicce, sUre . Aicce? goyamA! sUrAdiyA NaM samayAi vA, AvaliyAi vA, jAva ustappiNIi vA, abasappiNIi vA, se tegaDeNaM jAva Aicce ||suu03|| Adi upakaraNa sadA suhAvane yane rahate haiM aura appaNo vi ya NaM caMde joisiMde joisarAyA some kaMte, subhae, piyadasaNe, surUve, se teNaTeNaM jAva sasI' svayaM jyotiSika indra aura jyotiSika rAjA candra bhI saumya-bhadra hai, kAnta-kAntizAlI hai, subhaga-saubhAgyazAlI hone se loka priya hai, priyadarzana-parama AhlAdakAraka hai, aura isI se vaha paramasundara hai isa kAraNa he gautama ! candra 'sazrI zrI-zobhA sahita isaliye vaha 'sazrI' hai aisA kahA gayA hai tAtparya kahane kA yahI hai ki candra deva kI devadeviyAM Adi saba cIje kAntyAdi yukta haiM aura candra svayaM bhI kAnti Adi se yukta hai-isaliye candra ko 'sazrI' aisA sArthaka nAma se abhihita kiyA gayA hai ||suu02|| ca joisiMde joisarAyA some, kaMte, subhae, piyadaMbaNe, surUve, se teNaTeNaM jAva sasI" lyAtibindra, vyatiSi8 24 yandra pAte 59 saubhya (1), Anta (ntiyuta), sumara (saubhAgya panna) bhane priyazana (nuzana ana AhulAdajanaka thaI paDe e) hovAthI atizaya suMdara che te kAraNe, te gautama! yandrane sazrI" (nAyuta) 4AmA bhAva cha. mA bharata kathanane bhAvArtha e che ke candradevanI devadevIo Adi samasta cIja kAnti AdithI cukata che ane candra pite paNa kAnti AdithI yukta che, tethI candrane "sI" evI sArthaka nAmasaMjJA ApavAmAM AvI che. sUrA Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u06 sU03 sUryasya 'Aditya' nAmArthanirUpaNam 225 chAyA - tat kenArthena bhadanta ! evamucyate - sUraH AdityaH 12 gautama ! sUrAdikAH khalu samayAhati vA, AvalikA iti nA yAvat-utsarpiNyaH iti vA, atrasarpiNyaH iti vA, tat tenArthena yAvat-AdityaH 0 3 // -- , 1 TokA --- atha Adityazabdasya anvarthatAM pratipAdayitumAha-se keNadveNa bhaMte ! evaM buccai-bare Aicce, sure Aicce ?' gautamaH pRcchati - he bhadanta / tat-artha, kenArthena-kena prakAreNa evamucyate-sUraH AdityaH ? iti sUryasya AdityAbhidhAne ko heturiti praznaH, yagavAnAha - 'goyamA ! sUzadiyA NaM samavAivA, AvaliyAivA, jAva ussappiNIyA, avasappiNIhavA, se teNDeNaM jAna Aicce' he gautama! sUrAdikA:- sUraH- sUrya:, Adi:- prathamo yeSAM te kharAdikAH khalu samayAH itivA ahorAtrAdi kAlavizeSANAM nirvibhAgAH aMzAH itiyA vyavahAro bhavati, AnasUrya ke Aditya nAma ke anvarthatA kI vaktavyatA'sekeNaNaM bhale ! evaM buccai, sure AhaLabe, ture Aicce' ityAdi / TIkArtha- sUtrakAra ne sUrya ke 'Aditya' isa nAmakI sArthakatA kA pratipAdana isa mradvArA kiyA hai isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-' se keNadveNaM aMte ! eSaM bumbai sare Aicce, lUre Ahacce' he bhadanta ! sUrya kA jo Adizya aisA nAma hai so isa Aditya nAma ke hone meM hetu kyA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'gomA' he gautama! 'surAdiyANaM samadhAi vA AvaliyAI vA jAva usmanpiNIha vA, abasappiNI vA se teNadveNaM jAva AhaJce' he gautama! ye samaya aho rAtrAdirUpakAla vizeSoM ke nirvibhAga aMza, AvalikA yAvat-muhUrta Adi utsarpiNI, avasarpiNIrUpa jo kAlavizeSa haiM- inake vyavahArakA --sUryanA 'grAhitya' nAmanI sArthatA viSayaH vatavyatA , " se pheNaTuNaM bhaMte / evaM vumvai, sUre Aicce, sUre Aicce " tyaahiTIkA-sUtrakAre A sUtra dvArA sUcanA 'Aditya ' AA nAmanI sAtha tAnu pratipAdana karyuM che A viSayane anulakSIne gautama svAmI mahAvIra asune sevA prazna pUche che -" se kegacNaM bhaMte ! evaM vuccai, sUre Aicce, sUre bhAicce " he lagavan ! sUryanu ne sAhitya nAma che, te nAma zA kAraNe ApavAmAM AvyuM che? mahAvIra alun| uttara--" goyamA / he gautama / " sUrAdiyANa samayAi vA, AvaliyAi vA, jAva ussappiNIi SA, avasappiNIi vA, se seNaTTeNaM jAva Aicce" mA samaya, bhASA, bhuhUrta yAhi utsarpiSI ne bhavasarpilI pAnA je kALavizeSa che temanA vyavahAranA pranataka sUrya ja che eTale " bha0 29 Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 bhagavatIsUtre likAH iti za vyavahAro bhavati, yAra-muhUrtAdayaH itivA vyavahAro bhavati, avasapiNya iti vA vyAhAro bhavati, eteSAM sarveSAM samayAvalikAdyutsaviNyavasapiNIparyantAnAM kAlavizeSANAM vyavahArapravartakaH mUra eva vartate, tathAhi-sUryodaya mavadhi kRtyA ahorAtrArambhakA samayo vyapadizyate, evaM rItyaiva AvalikA muhUrtA. dayazca vyapadizyante, tat-atha, tenArthena-tena kAraNena, yAvat-muraH Aditya iti vyapadizyate, ahorAtrasamayAdInAm AdI bhavA AdityaH iti vyutpatteH ||muu0 3 / / candrasUryayoragramahiNyAdivaktavyatA / mUlam--caMdassa NaM bhaMte! joisiMdakSasa joilaranno kaI aggamahisIo paNNattAo, jahA dasamalae jAva No cevaNaM mehuNavattiyaM / sUrassa vi taheva / vaMdimasUriyANaM bhaMte joi. siMdA, joisarAyANo kerisae kAmabhoge paccaNuvbhavamANA viharati ? goyamA ! se jahAnAmae keipurise paDhamajovvaNu. hANabalatthe paDhamajobaTThANavalatyAe bhAriyAe saddhiM aciravattavivAhakajje atthagasagayAe lolasavAsaviSpavAlie, se NaM tao laddhaTe kayakajje aNahasamarage puNaravi niyagagihaM pravartaka mUrya hI hai-arthAt yaha samaya hai, ailA jo vyavahAra hotA hai, yaha AvalikA hai aisA jo vyavahAra hotA hai, yaha muharta hai aisA jo vyavahAra hai lathA yacha avasarpiNIkAla hai yaha utsarpiNIkAla hai aisA jo vyavahAra hotA hai so ina sagha payahAroM kA AdirUpa meM pravattaka sUrya hI hai isaliye isakA nAma ahorAtra samaya AdikoM kI Adi meM jo hotA hai vaha Adisya hai isa vyutpatti ke anusAra Aditya mhamA hai |s03|| ke A samaya che, e je vyavahAra thAya che A AvalikA che, e je vyavahAra thAya che, A muhUrta che e je vyavahAra thAya che, A avasarpiNa kALa che A utsapiMNa kALa che, e je vyavahAra thAya che te badhA vyavahArene Adi zvaka sUrya ja che tethI tenuM nAma, ahorAtra samaya AdikenI AdimAM hoya che te Aditya che A prakAranI vyutpatti anusAra sUrya nu' mAhitya' nAma 57yu cha, bhane te nAma sAtha che. suu03|| Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 prameyacandrikA TIkA za012 u06 sU04 candrasUryayoragramahiSyAdinirUpaNam 227 havvamAgae kayabalikamme kayako uya maMgalapAyacchate savvAlaMkAravibhUsie maNunnaM thAlipAgasuddhaM aTThArasavaMjaNAkulaM bhoyaNaM bhutte samANe taMsi tArisagaMsi vAsagharaMsi vaNNao, mahambalakumAre jAva sayaNovayArakalie tAe tArisiyAe bhAriyAe siMgArAgAra cArUvesAe jAva kaliyAe aNurattAe avirattAe maNeoNukUlAe, saddhiM iTTe sade jAva pharase paMcavihe mANussara kAmabhoge paccaNubbhavamANe viharai, se NaM goyamA ! purise' viusamaNakAlasamayasi, kerisayaM sAyAsokkhaM paJcaNubhavamANo viharai ? orAlaM samaNAuso / tassa NaM goyamA ! purisasa kAmabhogehiMto vANamaMtarANaM devANaM eto anaMtaguNavisitarAe cetra kAmabhogA, vANamaMtarANaM devANaM kAmabhogehiMto asuriMdavajjiyANaM bhavaNavAsiNaM devANaM eto anaMtaguNavisiharAe caiva kAmabhogA, asuriMdavajjiyANaM bhavaNavAliyANaM devANaM kAmabhogehiMto asurakumArANaM devAnaM eso anaMtaguNaviliTTattarAe caiva kAmabhogA, asurakumArANaM devANaM kAmabhogerhito gahagaNanakkhata tArArUvANaM joisiyANaM devANaM eto anaMtaguNavisiTuttarAe caiva kAmabhogA, gahagaNanakkhattajAva kAmabhogerhito caMdimasUriyANaM joisiyANaM joisarAINaM, eto anaMtaguNavisitayarAe caiva kAmabhogA, caMdimasUriyANaM goyamA ! jotisiMdA joisarAyANo erise kAmabhoge Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre pacaNubhavamANA viharaMti / sevaM bhaMte! sevaM bhaMte! tti bhagavaM gome samaNaM bhagavaM mahAvIraM jAva vihagcha | sU0 4 // bAralame sapa chaTTo uddeso samatto // 12-- 6 // 28 chAyA - candrasya khalu bhadanta ! uyotiSikendrasya jyotiSikarAjasya kati agramahiSyaH prazAH ? yathA darAmazatake yAvat no caitra khalu maithunapratyayikam, surasyApi tathaiva candrayoM khala bhadanta jyotiSikendro jyotiSikarAjau phITa zAn kAmabhogAn pratyanubhavantau viharataH ? gautama / sa yathAnAma kazcit puruSaH prathamayauvanotthAnavalasthaH prathamayauvanotthAnavalasthayA bhAryayA sArddham aciravivAhakArya: arthagaveSaNatAye poDazavardhanopitaH sa khalu tato bdhArthaH kRtakAryaH, anagha samagraH, punarapi nija rugRhaM zIghramAgataH kRtavalikarmA kRtakautukamaGgalaprAyazcittaH, sarvAlaGkAravibhUSitaH manojJaM sthAlIpAkazuddham aSTAdazavyaJjanAkulaM bhojanaM bhuktaH san tasmin tAdRzake vAsagRhe varNakaH, mahAbalaH kumAro yAvat zayanopacArakalitaH tathA tAdRzyA bhAryayA zRGgArAgAra cAruvepayA, yAvat kalitrayA anuraktayA, aviraktayA manonukUlayA sArddham, iSTAna zabdAn yAvat sparzAna paJcavidhAna mAnutyakAn kAmabhogAn pratyanubhavan viharati, sa khalu gautama ! puruSo vyavazamanakAlamaye kI zAtA saukhyaM pratyanubhavan viharati ? udAra zramaNAyuSman ! tasya salla gautama ! puruSasya kAmabhogebhyo vAnavyantarANAM devAnAm ebhyaH anantaguNaviziSTatarAkSaitra kAmabhogAH, vAnavyantarANAM devAnAM kAmabhogebhyaH asurendravarji tAnAM bhavanavAsinAM devAnAm etebhyaH anantaguNaviziSTatacitra kAmabhogA, asurendrajitAnAM bhavanavAsinAm devAnAM kAmabhogebhyaH anurakumArANAM devAnAm etebhyaH anantaguNaviziSTatarAcaiva kAmabhogAH, asurakumArANAM devAnAM kAmabhogebhyo grahagaNa nakSatratArArUpANAM jyotiSikANAM devAnAm etebhyaH anantaguNaviziSTatarAcaiva kAmabhogAH, grahagaNanakSatra yAvat kAmabhogebhyazcandrasUrya yo jyotiSikayoH jyotiSikarAjayoH etebhyaH anantaguNaviziSTatarAcaiva kAmabhogAH / candrasUryau khala gautama ! jyotiSi kendrau jyotiSikarAjI IzAn kAmabhogAn pratyanubhavantau viharataH / tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti bhagavAn gautamaH bhramaNaM bhagavantaM mahAvIraM yAvat viharati // s0 4 // dvAdazazatake paSThodezaH samAptaH // Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u06 khU04 candrasUryayoraJamahiSyAdinirUpaNam 229 TIkA-atha candrasUryayoreva agramahinyAdi svarUpaM marUpayitumAha- caMdassa NaM bhaMte' ityAdi, 'caMdassa NaM bhaMte / joisiMdassa joisaraNo kai aggamahisIo paNNattAo ?' gautamaH pRcchati-he bhadanta ! candrasya khalu jyotipikendrasya - jyotiSikarAjasya katijanamAhiSyaH prajJaptAH ? magavAnAha-'jahA dasamasae jAva jo cevaNaM mehaNavattiyaM' he gautama ! yathA dazamazata paJcamodeza ke agramahipyAdivarNanaM kRtaM tathaiva atrApi kartavyaM, tathA ca yAtra-candrasya jyotiSikendrasya jyotipiyArAjasya catasraH anamahiSyaH prazatA, baghathA-candraprabhA, jyotsnAmA, candra sUrya kI agramahiSIyAM Adi kI vaktavyamA'caMdasaNa bhaMte ! joisiMdassa joitaranno' ityaadi| TIkArtha-isa sUbahArA sUtrakAra ne candra aura sUrya kI hI agramahi SiyoM Adi ke svarUpa kI prarUpaNA kI hai-isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-'caMdalaNaM bhaMte ! joilidasta joisaraNNo kA agamahisIo paNgatAo! he bhadanta ! jyotiSikoM ke indra aura jyotiSikoM ke rAjA jo candradeva haiM-unakI agramAhiSiyAM kitanI kahI gaI haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'jahA dasamalae Ava No ceva NaM mehuNavattiyaM' he gautama ! dazaveM zataka meM paMcama uddezaka meM jamA agramahiSI Adi kA varNana kiyA gayA hai usI prakAra kA varNana unakA yahAM para bhI jAnanA cAhiye tathA-jyotiSikendra aura jyotiSika rAjA jo candradeva hai usakI cAra agramahiSiyAM kahI gaI haiM jinake nAma isa prakAra se -candra sUryanI amahiSIo AdinI vaktavyatA" caMdassa NaM bhaMte ! joisiMdassa joisarano" tyAha TIkAryuM-A sUtra dvArA sUtrakAre candra ane sUryanI amahiSIo AdinA svarUpanuM nirUpaNa karyuM che A viSayane anulakSIne gautama svAmI mahAvIra prabhunA prazna pUche the 3-" ca dasma NaM bhate ! joisimsta joisaraNo kai agamahisIno paNNatAo?" bhagavan / yatiSidevAnandra ane tiSika denA rAjA evA je candradeva che temane keTalI amahiSIo che? __mahAvIra prabhunA uttara 'jahA dasamasae jAra No ceva NaM mehuNavattiyaM " he gautama! dasamAM zatakanA pAMcamA uddezakamAM amahiSIo Adi viSe jevuM varNana karavAmAM AvyuM che, evuM ja temanuM varNana ahIM paNa grahaNa karavuM joIe te udezamAM A prakAranuM varNana karavAmAM AvyuM che-jyoti vikendra ane tiSikarAja evA je cadradeva che, temane cAra azamahiSIo Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre 230 3 ajit karA ityAdi varNanaM bodhyam 'sUrassa vi tadeva sUrasthapi tathaiva candravadeva, sUryasyApi agramahiSyAdi varNanaM kartavyam, tathAca sUryasya jyotiSi - kendrasya jyotiSikarAjasya catasraH agramahiSyaH prajJaptAH, tadyathA-sUryaprabhA, AtapAbhA, arcimolI, prabhaMkarA, ityAdirItyA dazamazatakasya pazca moddezakAnusArameva varNanaM kartavyam, gautamaH pRcchati - caMdimamariyANaM bhaMte! joisiMdA joisarAyANo kerisae kAmabhoge pacaNubhavamANA viharaMti ?' he bhadanta | candrasUryo khalu jyotiSikendrau jyotiSikarAjAnau, kIdRzAn kAmabhogAn pazyanubhavantau viharataH ? tiSThataH ? bhagavAnAha - goyamA ! se mahAnAmae keipuri se paDhama jonvaNuDANavalarathe ' haiM- candraprabhA, jyotsnAbhA, arcirmAlI aura prabhaMkarA isake Age kA aura bhI varNana hai jo vahIM se dekha lenA cAhiye 'sUrassa vi taheva ' candrake varNana ke jaise hI sUrya kI bhI agramahiSiyAM Adi kA varNana hai arthAt - jyotiSikendra aura jyotiSika rAja sUrya kI bhI agramahiSiyAM cAra hI kahI gaI haiM - jinake nAma ye haiM-sUryaprabhA, AtapobhA, arcirmAlI evaM prabhaMkarA - ityAdirIti se isa viSaya se lagatA huA varNana dazaveM zataka ke pAMcaveM uddezaka ke anusAra yahA~ kara lenA cAhiye. Sund ava gautama prabhu se aisA pUchate haiM-' caMdimasUriyANaM bhaMte / joisiMdA joisarAyANo, kerisae kAmabhoge paJcaNugbhavamANA viharaMti' he bhadanta ! jyotiSikoM ke indra aura jyotiSikoM ke rAjA jo caMdra aura sUrya haiM - ve kaise kAmabhogoM ko bhogate haiM? isake uttara meM prabhu kahate haiM'gopamA' he gautama! ' se jahA nAmae kei purise' jaise koI eka puruSa che. temanAM nAma nIce pramANe che--candraprabhA, caiAnAbhA, carmAlI ane prabhaMkarA tyAra khAtuM je vaNuna che, te tyAMthI ja vAMcI levuM sUrassa vi taddeva " zundranA varSAnanA hevu sUryAMnI azramahiSImA mAhituM varSAna pazu samajavu' eTale ke jyeAtiSikendra ane jyetiSikarAja sUryane paNa cAra agrabhaDiSIoo che. tebhanAM nAma nIce prabhA -sUrya pralA, nyAtapAlA, ai mAMkSI ane prabha'karA, ItyAdi samasta varNana desamAM zatakanA pa`camA uddezakamAM kathita varNana anusAra ahI paNa grahaNa karavuM joIe. gautama svaabhiine| prazna-" ca dimasUriyANaM bhaMte! joisiMdA joisarAyANo kerisae kAmabhoge paccaNubbhavamANA viharaMti " he bhagavan ! jyotiSidhanA indro ane jyAtiSikAnA rAjA evA je sUrya ane candra che, te kevA krAmabhAge bhAgave che ? bhahAvIra alunA uttara- " goyamA !" he gautama! " se jahAnAmae kei Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za012 u06 sU0 4 candrasUryayoragramahiSyAdinirUpaNam 231 he gautama! tat-atha yathAnAma kazcit puruSaH prathamayauvanotthAnavaLasthaH prathamayaunotthAne - prathamayauvanodgame yadavalaM prANaH saccaM vA tatra tiSThatIti mathamayauvanotyAnavalasthaH ' paDhamajonvaNuDANavalahAe bhAriyAe saddhi aciravattavivAhakajje ' prathamayauvanotthAnabalasthayA - navayauvanodgamAvasthathA, bhAryayA yuktayA sArddham, aciravRttavivAhakArya:-aciraM - zIghrameva, vRttaM - nippannam vivAhakArya yasya sa tathAvidhaH - nUnana kRtapariNayaH, 'atthagavesaNayAe solasanAsaviSpavAsie' arthagaveSaNayA - artho pArjana bhAvanayA, poDazavarSaparyantakRta videzavAsaH 'se NaM tao laddhaDe kayakajje aNahasamagge puNaravi niyagagihaM hantramAgae' sa khalu puruSaH tato pArthaH poDazavarpavAsena kRtavittopArjanaH ataeva kRtakArya:- labdhaprayojanaH, anaghasamagraH - vighnapuJjarahitaH rAn punarapi, nijakagRhaM svagRham, zIghramAgataH, 'karvalikamme kayako uyamaMgalapAyacchitte, savtrAlaMkAravibhUsie ' kRtabalikarmA'paDhamajonvaNuTTANabalatthe ' prathama yuvAvasthA ke udgama janya bala se yukta huA ' paDhamajoccaNuDANabalaTTAe bhAriyAe saddhiM ' prathama yauvana avasthAvAlI yuvatI ke sAtha 'aciravattavivAhakajje ' navIna vivAha karearthAt pahile pahila hI vivAha kare, aura vivAha karane ke uparAnta hI vaha ' atthagavesaNayAe solahavAsa vippavAsie' paisA- dravya kamAne ke liye paradeza calA jAve - vahAM vaha 16 varSataka paisA kamAtA rahe' se NaM tao laTThe kajje ' isa prakAra paradeza meM solaha varSataka rahakara jisane vitta kA acchI taraha se upArjana kara liyA hai aisA vaha puruSa kRtakArya hotA huA 'anahasamagge, puNaravi niyamahiM imAe' nirvighnarIti se punaH apane gharapara vApisa A jAtA hai 'kayapalikamme, kayako uyamaMgalapApacchite savvAlaMkAra vibhUsie' purise" prema ko puruSa "paDhamajonSaNuANavalatthe " prathama yuvAvasthAnA uhUgabhabhanya mAdhI yukta ghye| hoya " paDhamajonvaNudvANapaTTAe bhAriyAe saddhi azviravatavivAdakajje " bhethe prathama yojananI prApti sI ho sevI yuvatInI sAthe tenA pahelA ja lagna thayA che. mA prakAre tenA lagna thayA bAda turata ja te "atyagavasaNayAe kholahavAsa viSpavAssie" dravyopAlana zvAne mATe paradveza cADhyA jAya che tyA 16 varSa sudhI vasavATa karIne te dravya kamAtA rahe che. " se NaM tao lakhaTTe kakabje " A prakAre 16 varSa sudhI paradezamAM rahIne jeNe khUba ja dhananuM upArjana karyuM" che evA te puruSa tatyAne " aNahasamagge, puNaravi niyagagihaM hanvamAgae " nirvighna ghotAne ghera pAche che. " kayatralikamme, kayako uyamaMgalapAyacchitte savyAlaMkAra 4 } Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - bhagavatIsUtre vAyasAdibhyo dasAnnA, kRtakautukamaGgalyaprAyazcittA, saliGkAravibhUSitaH, 'maNuna thAlipAgasuddhaM aTThArasaMghajaNAkulaM' manojJam-sarasam , syAlIpAkazuddham-sthAlyo pAkena zuddham, aSTAdazavyaJjanAkulama-aSTAdazaprakArakazAkAdiyuktam, 'bhoyaNaM bhutte sanANe taMsi tArikhagaMsi vArAgharaMsi, vaNo mahabalakumAra' bhojanaM bhuktA san tasmin-pUrvokta, tAzake-vilakSaNa vAsagRhe, varNaka:-asya vAsagRhasya varNanam ekAdazazatake ekAdazoddezake mahAvalakumAraprakaraNe kRtavarNanAnusAramavaseyam, 'jAva sayaNovayArakalie tAe tAriziyAe bhAriyAra siMgArAgAracAruvahAM paha ranAna Adi se nizcinta panakara likarma karatA hai-vAyasa AdikoM ke liye anna kA vibhAga kara vitaraNa karatA hai evaMdusvanna Adi ke phala ke vinAza ke nimitta kautuka, maMgala evaM prAyazcitta karatA hai| bAda meM vaha apane samasta alaMkAroM se zarIra ko ribhUSita karatA hai| 'maNunna thAlipAgasuddha, aTThArasabaMjaNAkulaM bhoyaNaM' aura isa prakAra se susajjita banakara vaha phira sarasa bhojana ko jo sthAlI meM pakAne se bilakula acchI rIti se paka cukA hai-jarA bhI kaccA nahIM hai-18 prakAra ke zAphAdi ke sAtha 'mutte lamANe' bahuta hI rucipUrvaka khAtA hai| 'taMsi tArisagaMli bAlagharaMsi-paNNao' bhojalakriyA samApta hone para phira vaha apane bhAgyazAliyoM ke yogya-silavaNa-vAsagRha meM jAtA hai-hama bAsana kA varNana gyArahaveM zataka meM, gyArahave uddezaka meM mahApalakumAra ke prakaraNa meM kiyA gayA hai to vaisA hI jAnanA cAhiye vibhUsie" tyA2 mA ta nAnA talu patApAna pani 42 che-pAyasa Adine mATe annane vibhAga karIne vAyasAdine tenuM dAna kare che, ane duHsvapna AdinA phalanA vinAzane nimitte kautuka, maMgala ane prAyazcitta kare che. tyAra bAda te samasta alaMkAro vaDe potAnA zarIrane vibhUSita kare cha. "maNu_ thAlipAgasuddha, advArasarvajaNAkulaM bhoyaNaM " tyA2 mAI kii| sArI rIte raMdhAyelA, bilakula kAcA na hoya evAM 18 prakAranA zAkAdithI yuta manAzavAna "bhutte samANe" rucipUrva vAhana recha "taMsi tArisagaMsi yAsagharaMsi-caNNao" ! prAnA sAnA sAkAra pAtAnA vAsagRhamAMzayanakhaMDamAM-jAya che te zayanakhaMDa bhAgyazALIone vegya, vilakSaNa Adi vizeSAvALe che agiyAramAM zatakanA agiyAramAM uddezakamAM mahAbalakumAranA zayanakhaMDanuM jevuM varNana karavAmAM AvyuM che, evuM ja zayanpaaunu vana mahI 5 a 42 me. "jAva sayaNodhayArafalie tAe tArisiyAe bhAriyAe siMgArAgAracAruvesAe saddhiM." Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 prameyacandrikA TIkA za012 u06 sU0 4 candrasUryayoragramahiSyAdinirUpaNam 233 besAe' yAvat - AbhyantarataH sacitra karmANi, bAzataH vicitrAloka cillitatale, gaNiratnamaNAzitAndhakAre, bahusamasuvibhaktabhAge, paJcavarNasara sasura bhiktapuSpapuJjopacArakalite, sugandhivaragandhite, ratnasUtrasaMvRte, suramye sugandhavarakusumacUrNazayanopacArakavi vAsagRhe iti pUrveNa sambandho vodhyaH, tA-pUrvoktayA, tAhazyA - paramakamanIya saundaryazAlinyA, bhAryayA, zRGgArAkAracA rupayA-zRGgArasya AkAraH - AkRtiH tadyogyaH cAruveSaH ramaNIyanepathyaM yasyA, sA tathA, 'jAva kaliyAe, aNurattAe, avirattAe, maNoNukUlAe saddhi' yAvat sacandanapugdhamAlyAdikalitayA, anuraktayA-anurAgavatyA, aviraktayA - priyAcaraNe viraktirahitayA, manonukUlayA-mamanaso'nukUlavartiyA sArddham ' he sadde jAva pharise tra eutayArakalie tAe tArisiyAe bhAriyAe siMgArAmAra vAhabesAe saddhi yahAM yAvat zabda se AbhyantarataH sacitrakarmANi, bAhyataH vicitrAlokacillitatale, maNiratnapraNAzitAndhakAre, bahusamavibhaktabhAge paJcavarNasara salurabhimuktapuSpapuJjopacArakalite, sugaMdhiva ragandhike, ratnannasaMvRse, suramye, sugandhacarakusumacUrNazayanopacArakalite, isa pATha kA saMgraha huA hai / isa prakAra ke vAsagRha meM pUrvokta paramakamanIya saundaryazAlI bhAryA ke sAtha, ki jisakA veSa sAkSAt zRGgAra kI AkRti ke jaisA hai 'jAba kaliyAe aNurattAe, avirattAe, maNoNukUlAe, ' aura jo yAvat-trakU, candana, puSpamAlA Adi se suzobhita ho rahI hai, anurAga jisameM bharA huA hai, priya AcaraNa karane meM jisake cila meM thor3I sI bhI virakti nahIM hai, evaM jo patti ke mana ke anukUla pravRttibAlI hai 'iTThe sahe jAba pharile paMcavihe mANu " 45 -- bhahI' ' jAva ( yAvat ) ' yaha dvArA nIcenA sUtrapATha zraDa azvAmAM mAnyeA che-" AbhyantarataH sacitrakarmANi, bAhyataH vicitra lokacillitatale, maNiratnapraNAzitAndhakAre, bahusamasuvibhaktabhAge, paJcavarNasa rasa surabhimuktapuSpapuJjopacAraphalite, sugaMdhivaragandhite, ratnasUtrasaMvRte, suramye, sugandhavarakusuma cUrNazayanopacArakalite " mA prahAranA zayanama ubhAM pUrveti paramabhanIya sauryazAlI, suhara veSabhUSAne 41ye sAkSAt zrRMgAranI bhUrti devI, "jAba kaliyAe aNustAe, avirattAe, maNoNukUlAe " yandana, puSpabhAsAbho Ahi kaDe suzobhita hebhAtI, jemAM anurAga bharelA che etrI, priya AcaraNu karavAmAM jenA cittamAM saheje virakti dekhAtI nathI evI ane patinI IcchAne anukULa pravRtti karanArI zovI bhAryAnI sAthai te puruSa "iTThe, sadde, jAva parise paMcavihe mANussae bha0 30 Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ , 234 bhagavatI sUtre , paMcavihe mANussara kAmabhoge paccaNubhavamANe viharai ' iSTAn - abhIpsitAn, zabdAn -miyazabdAn, yAvat - rUpAn gandhAn rasAn sparzAtra, paJcavidhAna mAnuvyakAn - manuSyasambandhinaH kAmabhogAn pratyanubhavan - anubhavaM kurvan viharatitiSThati, ' se NaM goyamA / purise viusamaNakAlasamayaMsi kerisayaM sAyAsokkhaM paccaNubhavamANe vihara ? ' he gautama ! sa khalu pUrvoktaH puruSaH, vyavazamanakAlasamaye - vyavazamanaM - puMveda vikAropazamastasya yaH kAlasamayaH tasmin kIdRzaM sAtA saukhyam - Ananda vizeSam pratyanubhavan viharati 1 tiSThati ? ' orAlaM samaNAuso' he zramaNAyuSman ! sa udAraM khalu kAmabhogasukhaM pratyanubhavana tiSThati, atra prAkRtananApekSayA kAmabhogasukham udAratayA kathitam, vastutastu kAmabhogasya ApAta ramaNIyatayA duHkharUpatvamevAvaseyam, ssae kAmabhoge paJcaNugbhavamANe viharaha' manuSya saMbaMdhI pAMcaprakAra ke kAmabhogoM kA iSTa zabdoM kA yAvat-abhIpsita rUpoM kA, gaMdhoM kA, rasoM kA, aura sparzo kA bhoga kare 'seNaM goyamA ! purise viusama NakAlasamayaMsi kerisayaM sAyAsokkhaM paJcaNugbhavamANe viharai ' to he gautama | kaho, usa puruSa ko puMveda vikAropazama hone para usa samaya kaise sAtAsaukhya kA-Ananda vizeSa kA anubhava hotA hai ? 'orAlaM samaNAuso' he zramaNAyuSman ! use usa samaya udAra kAmabhoga ke sukha kA anubhava hotA hai / yahA~ jo kAmabhogajanya sukhako udArarUpa se kahA gayA hai vaise yadi vastusthiti ko lekara vicAra kiyA jAve to kAmabhoga ApAtataH hI ramaNIya lagate haiN| vAstava meM to ve duHkha rUpa kAmabhoge paccaNubhavamANe viharaha" bhanuSya saMbaMdhI pAMya aAranA bhliigAnA ISTa zabda, abhilaSita rUpA, gandhA ane spardhAnA bhAga kare che. " se NaM goyamA ! purisevitamaNakAla samayaMkhi kerisayaM sAyAyokkhaM paccaNubhavamANe viddarai " E mautama ! te puruSane yuvedyavizepazama thatAM te samaye ThevA sAtAsaumyane--AnaMdivazeSanA anubhava thAya che? " orALaM samaNAuso " he zramaNAyuSman ! tene te samaye udAra kAmabheAganA sukhane anubhava thAya che ahI je kAmazeAga janya sukhane udAra vizeSaNu lagADavAmAM Avyu che, te prAkRta jatanI apekSAe lagADavAmAM Avyu che. parantu e vAstavika rIte vicAra karavAmAM Ave, te kAmalega ApAtataH ja ramaNIya lAge che. kharI rIte te te kAmazeAgeA duHkharUpa ja che. Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za022 u06 sU0 4 candrasUryayoragramahiNyAdinirUpaNam 235 vaktavyamastuta viSayaM prarUpayitumAha- 'tassa NaM goyamA / purisassa kAmabhogehito vANamaMtarANaM devANaM eto anaMtaguNavisihattarAe caiva kAmabhogA' he gautama! tasya khallu puruSasya uktakAmabhogebhyo vAnavyantarANAM devAnAm etebhyaH anantaguNaviziSTatarAzcaiva anantaguNAdhikAH kAmabhogA bhavanti, atha ca ' vANamaMtarANaM devANaM kAmabhogerhito asuriMdavajjiyANaM bhavaNavAsINaM devANaM etto anaMtaguNavisihatarAe caiva kAmabhogA' vAnavyantarANAM devAnAM kAmabhogebhyaH etebhyaH pUrvoktebhyaH asurendravarjitAnAM bhavanavAsinAM devAnAm anantaguNAvaziSTatarAcaiva kAmabhogA bhavanti, 'asuriMdavajjiyANaM bhavaNavAsiyANaM devANaM kAmabhogerhito asurakumArANaM devANaM etto anaMtaguNavisitarAe caiva kAmabhogA' asurendravajiMhI haiM 'tassa NaM goyamA ! purisassa kAmabhogehito vANamaMtarANaM devANaM etto anaMtaguNavisitarAe caiva kAmabhogA' isa prakAra kaha kara aSa prabhu gautama ko isa sUtra dvArA aisA samajhA rahe haiM - he gautama! to jaisA kAmabhoga janya sukha kA anubhava isa puruSa ko hotA hai - to isase bhI anantaguNaviziSTatara kAmabhogajanya sukha kA anubhava vAnavyantara devoM ko hotA hai / kyoM ki inake kAmabhoga usa sAdhAraNa manuSya ke kAmabhogoM se bhI anantaguNaviziSTatara hote haiM / 'vANamaMtarANaM devANaM kAmabhogehito asuriMdavajjiyANaM bhavaNavAsINaM devANaM eto anaMtaguNafaferry ce kAmabhogA ' ina vAnavyantara devoM ke kAmabhogoM se anantaguNaviziSTa ra kAmabhoga asurendravarja bhavanavAsI devoM ke hote haiN| 'aluriMdavajjiyANaM bhavaNavAsiyANaM devANaM kAmabhogehiMto asurakumArANaM devagaNaM eto anaMtaguNavisitarAe caiva kAmabhogA' asure " tarasaNaM goyamA ! purisarasa kAmabhogeIito vANamaMtarANaM devANa etto anaMtaguNavisitarA va kAmabhogA " he gautama! nevA abhaloga bhanya sukhane anubhava te puruSane thAya che, tenA karatAM anaMta gaNAM kAmaleAga janya sukhanA anubhava vAnanyantara devAne thAya che, kAraNa ke sAdhAraNa manuSyanA kAmabhAgeA karatAM te vAnanyatara devAnA kAmalegA anaMtagaNuAM vizisstttr hoya che. " vANamaMtarANaM devANaM kAmabhogehiMto asuriMdavajjiyANaM bhavaNavAkhINaM devANaM eto anaMtaguNavisiTutarAe caiva kAmabhogA " asurendra sivaayunA bhavanavAsI devAnA kAmabhAgeA karatAM asurakumAra devAnA kAmaNeAgA manAMta gaNAM viziSTatara hoya che, "asuriMdavajjiyANaM bhavaNavAsiyANaM devANaM kAmabhogerhito asurakumArANaM devANaM etto anaMtaguNavisidvatarAe caiva kAmabhogA " Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 'bhagavatI tAnAM bhavanavAsinAM devAnAm etebhyaH pUrvoktebhyaH kAma mAMgebhyaH asurakumArANAm devAnAm anantaguNaviziSTatarA evaM kAmabhogA bhavandhi, 'asurakumArANaM devANaM kAmabhogerhito gahagaNanakkhanatArArUvANaM joisiyANaM devANaM eto anaMtaguNaviliduttarAe caiva kAmabhogA' arakumArANAM devAnAm etebhyaH pUrvokebhyaH kAmabhogebhyo grahagaNanakSatra tArArUpANAM jyotiSikANAM devAnAm anantaguNaviziSTatarA patra kAmabhogA bhavanti, 'gagaNanakkhata jAtra kAmabhogerhito caMdipramuriyANaM joDasiyANaM joisarAINaM esI aNatagugavisihadarAe cetra kAmabhogA' grahagaNanakSatra yAvat tArArUrANAM jyotiSikANAM devAnAm etebhyaH pUrvoktebhyaH kAmabhogebhyaH candrasUryayoH jyotiSikayoH jyotiSikarAjayo: anantaguNaviziSTatarA eva kAmabhogAH bhavanti, 'caMdimariyANaM goyamA ! jor3asiMdA johasarAyANo erise kAmabhoge paccamANA vihati ' he gautama ! candramUryau khalu jyotiSikendroM jyotindravarja bhavanavAsI devoM ke kAmabhogoM se anantaguNaviziSTattara kAma bhoga asurakumAra devoM ke hote haiM / ' asurakumArANaM devAnaM kAla bhogehiMto gagaNanaktatArAkhyANaM joisiyANaM devANaM etto anaMtaguNavisitarAe ce kAma sogA', asurakumAradevoM ke ina pUrvokta kAlabhogoM se anantaguNavisipTalara kAmabhoga jyotiSika deva grahagaNanakSatra evaM tArArUpoM ke hote haiN| 'gahagaNanakkhatta jAva kAmabhogehito caMdimariyANaM joisiyANaM joisarAINaM eso anaMtaguNavisitarAe aa kAmabhogA' jyotiSikadeva grahagaNa, nakSatra evaM tArArUpoM ke ina kAmabhogoM se anantaguNaviziSTatara candra aura sUryarUpa jyotiSika rAjoM ke kAmabhoga hote haiM / 'caMdamariyANaM goyamA josiMdA * asurendra sivAyanA bhavanavAsI devenA kAmabhAgeA karatA asurakumAra devenA lAbhalogo manAMtagaNAM viziSTatara hoya che. " asurakumArANaM devANa kAmabhogehiMto gagaNanakkhattatArArUvANaM joisiyANaM devANaM etto anaMtaguNavisitarAe caiva kaammo" asurakumArezanA te pUrvokta kAmalegA karatAM anaMta gaNAM viziSTatara kAmalegAne yAtiSika deveza-grahagaNu nakSatreA ane tArAo anubhanna kare che." gagaNanakhata jAva kAmabhogeriMto ca MdimasUriyANaM joisiyANaM joisarAINaM etto anaMtaguNavisiharAe ceva " tyotiSi deve| zraIgaNu, nakSatra ane tArAonA te kAmalegeA karatAM ana'ta gaNAM viziSTatara kAmaAAgeAnA jyotiSidhanA zanno 35 sUrya bhane yandra anubhava hare che. "caM dimasUriyA goyamA ! jo siMDA joisarAyANo erise kAmabhoge paccaguvbhavamANA viha Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramevavandrikA TIkA za012 u06 sU0 4 candrasUryayoragramahiSyAdinirUpaNam 237 SikarAjI IzAna - uparivarNitAn kAmabhogAn pratyatu bhavantI viharataH - viSThataH / aMte gautama bhagavadvAkyaM pramANayannAha - 'sevaM bhaMte! sevaM bhaMte! tti bhagavaM goyame samaNaM bhagavaM mahAvIraM jAva viharaha' he bhadanta / tadevaM bhakta satyameva, he bhadanta ! tadevaM bhavadukaM satyameveti kathayan bhagavAn gautamaH zramaNa bhagavantaM mahAvIraM yAvatvanditvA namastviA saMyamena tapasA AlyAnaM bhAvayasAno ciharati tiSThati // ca0 4 // iti zrI vizvavikhyAta jagavala mAdipadabhUpita bAlabrahAcAri 'jainAcArya ' pUjyazrI ghAsIlAlavativiracitAyAM zrI " bhagavatI " sUtraspa mameyacandrikAkhyAyAM vyAkhyAyAM dvAdazazatakasya SaSThodezakaH samAptaH // 012-6 // jo sarApANo erise kAmabhoge pacaNugbhavamANA viharaMti ' he gautama ! ye candra aura sUrya jyotiSika devoM ke indra aura unake rAjA hai, anaH ye uparyukta kAmabhogoM ko bhogate haiM / aba anta meM gautama bhagavAn ke vacanoM meM pramANatA khyApana karane ke nimitta kahate haiM-' sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte! ti bhagavaM govame samaNaM bhagavaM mahAvIraM jAva viharai' he bhadanta | Apa ke dvArA kahA gayA saba yaha vipaya bilakula satya hI hai, he bhadanta ! Apake dvArA kahA gayA yaha saba viSaya bilakula sastra hI hai / aisA kahakara ye bhagavAn gautama zramaNa bhagavAn mahAvIra ko vandanA evaM namaskAra karake saMyama aura tapa se AtmA ko bhAvita karate hue apane sthAnapara virAjamAna ho gaye ||4|| bhagava jainAcArya jainadharmadivAkara zrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta tIsUtra " kI prameyacandrikA vyAkhyAke bArahaveM zatakakA chaThA // uddezaka samApta // 12-6 // 66 I raMti " he gautama | yandra rAne sUrya jyotipianA indro bhane temanA rAjAe che, tethI teo pUrvokta kAmalegAne bhAgave che. uddezakane anne bhaDAvIra alunA vayanane prabhAzubhUta gaNIne gautama svAbhI se che - " sevaM bhate ! seva bhaMte / kti bhagavaM goyame samaNaM bhagavaM mahAvIra jAva virai " " he bhagavan ! ApanA dvArA A viSayanu je pratipAdana karavAmAM Avyu* te satya che he bhagavan! Ape je kahyuM te yathArtha ja che A pramANe kahIne zramaNa bhagavAna mahAvIrane vaNA namaskAra karIne, bhagavAna gautama sayama ane tapathI peAtAnA AtmAne bhAvita karatA thakA peAtAnA sthAne besI gayA / / 04] jainAcAya jainadhama divAkara zrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatIsUtra''nI prameyacandrikA vyAkhyAnA bAramAM zatakanA chaThTho uddezaka samAsa 512-6 / / "" Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 bhagavatIsRtre atha saptamodezakaH mArabhyatedvAdazazatake saptamodezakasya saMkSiptaviSayavivaraNam - lokasya mahatvavarNanam, nAraka pRthivImarUpaNam, jIvasya ratnamabhAdimatyekanarakAvAse pRthivIkAyikAditayA utpattivarNanam, sarvajIvAnAM zarkarAmabhAnarakAvA se pRthivIkAyikAditayA utpattivarNanam, tamApRthivyAmutpattivarNanaMca, saptamapRthivInarakAvAse pUrvotpattivarNanam, tataH asurakumArasya pRthivIkAyikAdyAvAseSu pUrvamutpattivarNanam, dvIndriyAvAseSu puurvmutpttivrnnnm| tataH sanatkumAra kalpe, graiveyakavimAnAvAse, anuttara vimAnAvAse ca pUrvamutpattivarNanam / jIvasya sarvajIvAnAM sAtaveM uddezakA prAraMbha - bArahaveM zataka ke isa saptama uddezaka meM jo viSaya kahA gayA hai| usakA vivaraNa saMkSepa ke isa prakAra hai loka ke mahatva kA varNana, nArakapRthiviyoM kI prarUpaNA, ratnaprabhA Adi pratyeka narakAvAsa meM jIva kI pRthivIkAyikAdi rUpa se utpatti, kA varNana, zarkarA prabhAnarakAvAla meM samasta jIvoM kI pRthivIkAyikAdirUpa se utpatti kA kathana, isI prakAra yAvat tamApRthivI meM bhI jIva kI pRthivIkAyikAdirUpa se utpatti hone kA varNana, saptamapRthivI ke narakAvAsa meM pUrvotpatti kA varNana, asurakumAroM ke AvAsoM meM jIva kA pRthivIkAyika Adi rUpa se utpatti hone kA varNana, pRthivIkAyika Adi AvAsoM meM jIva kI pUrvotpatti kA varNana isI prakAra se dvIndriyAvAsoM meM jIva kI pUrvotpatti kA varNana, yAvat IzAna taka isake bAda sanatkumArAdi kalpoM meM, graiveyaka vimAnAvAsa meM aura anuttrvimaasAtamA uddezAnA prArabha~~~ A sAtamAM uddezakamAM pratipAdita viSayane sa`kSipta sArAMza nIce pramANe che. lekanA mahattvanuM vaNuna, nAraka pRthvInI prarUpaNA, ratnaprabhA Adi pratyeka narakAvAsamAM pRthvIkAyika Adi rUpe jIvAnI utpattinu varNana, za rAprabhA narakAvAsamAM jIvAnI pRthvIkAyika Adi rUpe utpattinuM vaNuna, eja pramANe tama:prakSA ane sAtamI tamaimA pRthvImAM paNa jItranI pRthvIkAyakAdi rUpe pUrvotpattinuM vaNuna, asurakumArezanA AvAseAmAM jIvanI pRthvIkA yika Adi rUpe utpatti thavAnu' kathana, pRthvIkAyika Adi AvAsAmAM jIvanI pUrvotpattinu' varNana, eja pramANe dvIndriyAdi AvAseAmAM jIvanI pUrvAMtpattinuM vaNuM na, sanatkumArApti kAmAM caiveyaka vimAnAvAseAmAM, ane anuttaravimAnA Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u07 sU01 lokavistAra nirUpaNam 239 mAtApitrAdimambandharUpeNa utpattivarNanam, sarvajIvAnAm etajjIvasya mAtApitrAdi sambandharUpeNa utpattivarNanam, etajjIvasya sarvajIvAnAM zatrurUpeNa utpattivarNanam, evameva sarvajIvAnAmapi etajjIvasya zatrurUpeNa utpattivarNanam, etajjIvasya sarvajIvarAjarUpeNa utpattivarNanam, etajjIvasya sarvajIvadaH sarUpeNa utpattivarNanam, sarvajIvAnAm etajjIvasya dAsarUpeNa utpattivarNanaM ceti // lokavistAra vaktavyatA / mUlam -' teNaM kAleNaM, teNaM samaeNaM jAva evaM vayAsI ke mahAlae NaM bhaMte! loe paNNatte ? goyamA ! mahatimahAlae loe paNNatte, purasthimeNaM asaMkhejjAo joyaNako DAkoDIo dAhiNe NaM asaMkhijjAo, evaM ceva, evaM paccatthimeNa vi, evaM uttareNa vi, evaM uDDuM pi, ahaM asaMkhejjAo joyaNakoDAkoDIo AyAmavivakhaMbheNaM / eyaMsi NaM bhaMte! emahAlayaMsi logaMsi asthi hs paramANupalamete tri paese jattha NaM ayaM jIve na jAe nAvAsa meM jIva kI pUrvotpatti kA varNana, sarvajIyoM ke mAtA pitA Adi rUpa se jIva kI utpatti hone kA varNana, samasta jIva bhI isa jIva ke mAtA pitA Adi rUpa se utpanna hue haiM aisA varNana, yaha jIva samasta jIvoM kA zatrurUpa se utpanna huA hai aisA kathana, isI prakAra se saba jIva bhI isa jIva ke zatrurUpa se utpanna hue haiM aisA kathana, saba jIvoM kA yaha jIva rAjArUpa se utpanna huA hai aisA kathana, yaha jIva saba jIvoM kA dAsarUpa se utpanna huA hai aisA kathana, tathA saba jIva isa jIva ke dAsarUpa se utpanna hue haiM aisA kathana. vAseAmAM jIvanI pUrvotpattinu vadhu na, sarva jIvAnA mAtA, pitA Adi rUpe jIvanI utpatti thavAnu. vana, samasta jIvAnA mAtA pitA Adi rUpe utpanna thaI cukayA che evuM kathana, A jIva samasta jIveAnA zatrurUpe utpanna thayA che, evuM kathana, eja pramANe samasta jIvA A jIvanA zatrurUpe utpanna thayA che evuM kathana, A jIva samasta jIvAnA rAjA rUpe utpanna thayA che, evuM kathana, A chatra samasta jIveAnA dAsa rUpe utpanna thayA che evu sthana, samasta jIvA A jIvanA dAsa rUpe utpanna thaI cukayA che evu kathana, Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 bhagavatIsUtre vA, na maevA vi ? goyamA! No iNadde samajhe / se keNaSTeNaM bhaMte ! evaM buccai-eyaMtiNaM emahAlayali logaMsi natthi keiparamANupoggalamete viSapase, jattha NaM ayaM jIveja jAe vA, na mae vA vi? goyamA! se jahA nAmae-kehapurile ayAsayasla egaM mahaM ayAvayaM karejA, se paMtastha jahaNNeNaM evaM vA, dovA, tinni vA, ujhoseNaM ayAsaharasaM pavisvavejjA tAoNaM tastha paTaragoyarAo, paurapANiyAo jahaNe NaM egAhaM vA, viyAhaM vA, ticAhaM vA, unnAleNaM chammAle parivasejjA, asthiNaM goyamA! tasla ayAvayassa keI paramANumete vi raese jeNaM tAsi ayANaM uccAreNa vA, pAsavaNeNa , kheleNa vA, siMghAgaeNa vA, vaMteNavA, pitteNa vA, pUraNa vA, sukeNa vA, soNieNa vA, cammahiM vA, romehiM bA, siMgehivA, khurehiM vA, nahIMha vA, aNAkaMlepune bhai ? bhagavaM No iNaDhe samaTe / hojjA vi NaM goyamA ! tassa ayAvayasla keI paramANupoggala mette vi paese, jeNaM tAsiM ayANaM, uccAreNa vA jAva NahahiM vA, aNakaMtapuve, jo cevaNaM eyaMsi emahAlayaMsi logaMli, logasta ya sAsayaM bhAvaM saMsArassa ya aNAdi bhAvaM, jIvassa ya NiccabhAvaM, kammabahuttaM jammaNamaraNabAhullaM ca, paDucca nasthi kei paramANupoggalamete vi parase, jattha NaM ayaM jIne na jAe vA, na bhae vA vi se teNaTeNa, taM ceva jAva na mae vA vi|suu01|| Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u07 sU01 lokavistAranirUpaNam 242 3 chAyA - tasmin kAle tasmin samaye, yAvat evam avAdIt kriyanmahAlayaH khalu bhadanta ! lokaH prajJaptaH ? gautama ! mahatimahAlayo lokaH prajJaptaH, paurastye asaMkhyeyAH yojanakoTA koTayaH, dakSiNe asaMkhyeyAH evameva / evaM pazcime'pi, evam uttare'pi, evam Urdhvamapi, adhaH asaMkhyeyA yojana koTAkoTayaH AyAmaviSkambheNa / etasmin khalu bhadanta ! iyanmahAlaye loke asti kathit paramANupudgalamAtro'pi pradezaH, yatra khalu ayaM jIvo na jAto vA na mRto vA pi ? itar ! nAyamarthaH samarthaH / tat kenArthena bhadanta / evamucyate - etasmin khalu yanmahAlaye loke nAsti kacit paramANupudgalamAtro'pi pradezaH, 'yatra khala ayaM jIvo na jAto za, na mRto vA pi ? gautama / tat yathAnAma - kazcit puruSaH ajA zatasya ekaM mahAntam ajAvajaM kuryAt, sa khalu tatra jaghanyena ekAM vA dvevA, tisrovA, utkRSTena ajAsahasraM prakSipet, tAH khalu tatra pracuragocarAH pracurapAnIyAH jaghanyena ekA vA, dvayaha vA tryahaM vA, utkRSTena paNmAsAn parivaseyuH, asti khalu gautama ! tasya ajAnajasya kathit paramANupudgalamAtro'pi pradezaH, yaH khalu tAsAm ajAnAm uccAreNa vA, mastravaNena vA, zleSmaNA vA, sighANakena vA, vAntena vA, pittena vA, pUyena vA, zukreNa vA, zoNitena vA, carmabhi rvA, romabhi rvA, zRGgairvA, khurairvA, nakhe va anAkrAntapUrvo bhavati ? bhagavan ! nAyamarthaH samarthaH / bhavedapi khalu gautama / tasya ajAtrajasya kazcit paramANupudgalamAtro'pi pradezaH, ya khalu tAsAm ajAnAm uccAreNa vA, yAvat nakhai va anAkrAntapUrvI no caiva khalu etasmin iyanmahAlaye loke lokasya ca zAzvataM bhAvaM, saMsArasya anAdi bhAvaM, jIvasya ca nityabhAvaM karmabahutvaM janmamaraNavAhulyaM ca pratItya nAsti kazcit paramANupudgulamAtro'pi pradezaH, yatra khalu ayaM jIvo na jAto vA na mRto vA pi, tat tenArthena tadeva yAvat na mRto vA pi // 0 1 // TIkA-pUrvodezake candrAdInAmatizaya saukhyasya pratipAditatvena teSAM ca lokasyAMze sadbhAvAm lokAMze jIvajanmamaraNavaktavyatAM prarUpayitumAha-' teNaM lokavistAra vaktavyatA 'leNaM kAleNaM teNaM samaeNaM' ityAdi / TIkArtha - isase pahile ke uddezaka meM candrAdikoM ke atizaya sukha kA pratipAdana kiyA gayA hai, ye candrAdika loka ke eka bhAga meM rahate sonA vistAra mAhinuM vana " teNa kAleNaM teNaM samaeNaM" ityAdi TIkA-AgalA sUtramAM candrAdinA atizaya sukhanuM pratipAdana karavAmAM AvyuM che. te candrAdi leAkanA eka bhAgamAM rahe che tethI leAkAzamAM jIvana janmamaraNanI vaktavyatAnuM kathana sUtrakAre A sUtra dvArA karyu" che- bha0 31 Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre kAleNaM' ityAdi / ' teNaM kAleNaM, teNaM samaeNaM jAva evaM vayAsI'-tasmin kAle, tasmin samaye, yAvat-rAjagRhe nagare svAmI samarasatA, dharmakayAM zrotuM parpata nirgacchati, dharmakAM zrutvA pratigatA parpada , tato vinayena zuzrUpayANo namasyan gautamaH pAJjalipuTa: paryupAsIna:, evaM-vakSyamANaprakAreNa, anAdI-'ke mahAlae NaM bhaMte ! loe paNNate ? ' he bhadanta ! kiyanmahAlaya:-kIvizAlA khalla loka: majJaptaH ? bhagavAnAha-'goyamA! mahaimahAlae loe paNNatte' he gautama ! mahAtimaMDAlayA-ati vizAla: lokaH praaptH| tameva lokavistAramAha-'purasthimeNaM haiM, ataH lokAMza meM jIva ke janmamaraNa kI vaktavyatA kA kathana sUtrakAra ne isa sUtra dvArA kiyA hai, isameM gautama ne prabhu se jisa samaya jo pUchA hai-usa samaya ke prasaGga ko prakaTa karane ke liye sUtrakAra kahate haiM'teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM jAva evaM payAsI' usa kAla aura usa samaya meM yAvat rAjagRha nagara meM mahAvIra svAmI padhAre unase dharmakathA ko sunane ke liye paripakA-janasamUha-apane 2 ghara se nikalI dharmakathA ko sunakara vaha visarjita ho gaI, tapa vinaya se donoM hAtha jor3akara prazna pUchane kI abhilASAvAle gautama ne prabhu ko namaskAra kara, isa prakAra unase pUchA-'ke mahAlae NaM bhaMte ! loe paNNatte' he bhadanta! kaisA vizAla yaha loka kahA gayA hai ? isake uttara meM prabhu ne kahA'mahAmahAlae loe paNNate' he gautama ! yaha loka ativizAla kahA gayA hai ? isa lokavistAra ko aba sUtrakAra prakaTa karate haiM-'purasthimeNaM, gautama svAmIe kayAre A viSayane anulakSIne prazna pUche ho, te nAyanA sUtra dvArA pragaTa 42vAmA mAcha- 'veNaM kAleNaM teNaM samaeNaM nAva evaM kyAsI" " ANe bhane te sabhaye nAme nagara hetu" mA kathanathI zarU karIne "gautama svAmIe A pramANe pUchayuM tyAM sudhInuM samasta pUrvokta kathana ahIM grahaNa karavuM joIe eTale ke rAjagRha nagaramAM mahAvIra prabhunuM Agamana pariSadanuM vaMdaNu namaskAra mATe gamana-dharmakathA * zravaNa karIne pariSadanuM visarjana ane tyAra bAda dharmatatvane jANavAnI jijJAsAvALA gautama svAmIne A prakArano prazna-A samasta kathana ahIM grahaNuM 427 na. " ke mahAlaeNaM bhaMte ! loe paNNatte" sAvan ! mAsAna keTale vizALa kahyo che ? mahAvIra prabhunA uttara-" mahaimahAlae loe paNNatte " gautama ! | lokane ativizALa kahyo che. tenA vistAranuM have varNana karavAmAM Ave che Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 uM0 7 sU0 1 lokavistAranirUpaNam 243. asaMkhejmAo joyaNakoDAkoDIo, dAhiNeNaM asaMkhijjAo eva ceva' lokaH paurastye pUrvadigbhAge, asaMkhyeyAH yojanakoTAkoTayA-asaMkhyeyakoTAkoTi yojanaparimitA, evaM dakSiNe-dakSiNadigbhAge, asaMkhyeyAH, evameva pUrvoktarItyA yojanakoTAkoTayo vartate, 'evaM paJcasthimeNa vi, evaM uttareNa bi, evaM uiMpi, ahe asaMkhejjAo joyaNakoDAkoDIo, AyAmavikkhaMgeNaM' evaM-pUrvoktarItyA, pazcime'pi-evam uttare'pi, evam Urdhvamapi, adho'pi asaMkhyeyAH yojanakoTAkoTayA, AyAmaviSphambheNa-AyAmena-dairyeNa, viSkambheNa-vistAraNa, IdRg vistAraH khalu ayaM lokaH prajJaptaH iti pUrveNAnvayaH, gautamaH pRcchati-'eesiNaM bhaMte ! emahAlayaMsi logasi, asthi kei paramANupoggalayette vi paese, jattha ayaM jIve na jAe vA, na mae vA vi ? he bhadanta ! etasgin khalu iyanmahAlayeasaMkhejjAo joyaNakoDIo, dAhiNeNaM asaMkhijjAo evaM ceva' yaha loka pUrvadigbhAga meM asaMkhyAta koTAkoTi yojana ke vistAravAlA hai, isI prakAra se dakSiNadigbhAga meM bhI yaha asaMkhyAta koTAkoTi yojanataka vistRta hai-' evaM paJcatthimeza vi, evaM uttareNa vi, evaM ur3Api, ahe asaMkhejjAo jAyaNakoDAkoDIo AyAmadhikkha. bheNaM' isI prakAra se yaha pazcimadizA meM bhI aura uttaradizA meM bhI haiN| isI prakAra se yaha acaMdizA meM aura aghodizA meM bhI asaMkhyAta koDA koDI yojana taka laMbA caur3A hai| aise ani vistAra vAlA yaha loka kahA gayA hai| ___aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-(eesiNaM bhaMte ! emahAlayaMsi logaMsi asthi keI paramANupoggalamette vi paese jattha NaM ayaM " purathimegaM asaMkhejjAo joyaNakoDAkoDIo, dAhiNeNaM asakhijjAo evaM ceva" A leka pUrva dizAmAM asaMkhyAta keTakeTi jana sudhI vistarelo che, dakSimA paY asaNyAta TATa yona sudhI vistRta cha. " eva paccathimeNaM vi, evaM uttareNa vi, evaM uDDa pi ahe asaMkhejjAo joyaNakoDAkoDIo AyAmavikkhabheNe" me pramANe pazcimahizAmA mana uttazAmA 5 mA leka asaMkhyAta kaTAkeTi jana sudhI vistare che eja pramANe uvadizAmAM ane adizAmAM paNa A leka asaMkhyAta kaTAkeTijana paryata lAMbe paLe (vistRta) che e atizaya vistAravALe A loka kahyo che. gautama svaamiin| prazna-" eesi gaM bhaMte ! emahAlayasi -logasi asthi keI paramANupoggalame te vipaese, jattha gaM artha jIve na jAe, na mae vA, vi". Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 bhagavatIsUtre ativistRte, loke, asti sambhavani kazcin paramANupudgalamAtro'pi pradezaH, yatra khalu ayaM jIvo na jAto vA na utpanno vA, na mRto dApi bhaven ? api zabdaH saMbhAvanAyAM prayuktaH, bhagavAnAha-'goyamA ! No iNaDhe samaDhe ' he gautama ! nAyamarthaH samarthaH, naitatsaMbhavati / gaulama statra kAraNaM pRcchati-se keNadveNaM bhaMte ! evaM cuccai.-eyaMsi NaM emahAlayaMsi logaMsi, nasthi ke paramANupoggalamette vipaese, jattha NaM ayaM jIve Na jAe pA, na mae vAli ? ' he bhadanta ! tat kenArthena-kena prakAreNa, evamucyate-etasmin khalu iyanmahAlaye loke nAsti kazcit paramANupudgalamAtro'pi pradezo vartate, yatra khalu ayaM jIvo na jAto vA, na mRto vApi bhavet ? iti, bhagavAnAha-'goyamA ! se jahA nAmae-kehapurise ayAsayassa egaM jIve na jAe na maevA vi' he bhadanta aise isa loka meMati vistRta loka meM-kyA koI paramANupudgalamAtra pradeza bhI aisA hai:ki jahAM para yaha jIva utpanna na huA ho, aura marA bhI na ho yahAM " api" zabda saMbhAvanA meM prayukta huA hai| uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama 'No iNa sama?' yaha artha samartha nahIM hai, arthAt aisI bAta saMcita nahIM hotI hai / gautama. isa viSaya meM se keNaTeNaM bhaMte ! evaM cuccaha, prabhu se aisA pUchate haiM ki he bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ki itane bar3e vizAla isa loka meM koI bhI elA pradeza nahIM hai ki jisameM jIya utpanna nahIM huA hai, aura marA nahIM hai ? halaphe uttara meM prabhu kahate hai-'goyamA' he gautama! 'se jahA nAmae ke purile ayAsayasta ega mahaM ayAvayaM karejjA' samajho-jaile koI eka puruSa aisA vizAla eka ajAtraja banAve ki bhagavAna ! A prakAranA A ativizALakamAM-ativistRtalakamAM-eka paramANu pudgalapramANa keI pradeza paNa zuM e che ke jyAM A jIva utpanna thayo na DAya bhara bhara paabhy| na DAya? (mahI " api" 56 samApanA arthamA prayukta thayu che.) mahAvIra prbhune| uttara-"goyamA !" gautama ! No iNaTe samaDhe " evI vAta saMbhavI zakatI nathI A prakAranA uttaranuM kAraNa jANavA mATe gautama svAmI mahAvIra prabhune pUche che 4-"se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai". bhagavana! Apa zA kAraNe evuM kahe che ke ATalA badhA vistAravALA lokamAM kaI paNa e pradeza nathI ke jyAM jIva utpanna thaye na hoya ane maryo na hoya ? tanA uttara bhApatA mahAvIra prabhu 49 cha-"goyamA !" gautama! se jahA nAmae kei purise ayAsayassa egaM mahaM ayAvayaM karenA" thaa| keI mANasa eka evA vizALa vADe banAve che ke jemAM 100 bakarIo Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za012 u07 sU0 1 lokavistAranirUpaNam 245 mahaM ayAvayaM karejjA' he gautama ! tat yathAnAma kazcit puruSaH ajAzanAya ekaM mahAntam-vizAlam , ajAbajam-ajAvATakaM kuryAt , ' se NaM tattha jahaNNeNaM, ekaM vA, do vA, tinni cA, ukkoseNaM ayAsahassaM pakkhivejjA' sa khalu puruSaH tatra anAzatasya vATake, jaghanyena, ekAM vA, anAs , dve vA aje, tisro vA ajAH, utkRSTena ajAsahasraM prakSipet, anAjAzatasamAvezayogye vraje utkRpTena ajAsahasrapakSepaNAbhidhAnaM tAsAmati saMkIrNatayA'vasthAnasUcanArtha bodhyam / 'tAo NaM tatya pauragoyarAo, paurapANiyAo, jahaNNeNaM egAhaM vA, viyAhaM vA, tiyAhaM vA, ukkoseNaM chammAse parivasejjA'tAH khalu sahasrasaMkhyakAH ajAH tatra-ajAzatabaje, pracuragocarAH-bhakSaNArthiyabhUtatRNasamUhAH pracurapAnIyAH-pracurANi pAniyAni pAtuM yAsAM tAstathAvidhAH jaghanyena ekAhaM vA, yahaM vA, vyahaM vA, utkRSTena jisameM sau bakariyoM ko Thaharane ke lAyaka sthAna ho se NaM tattha jahaNNeNaM ekaM vA, do vA, tinni vA' aba vaha usameM kama se kama eka bakarI , yA do bakariyoM yA tIna bakariyoM ko aura 'ukoleNaM ayAsahassaM pakkhivejjA' adhika se adhika eka hajAra bakariyoM ko rkhe| yahAM sau bakariyoM ke Thaharane yogya sthAna meM jo eka hajAra bakariyoM ke Thaharane-rakhane kI bAta kahI gaI hai-vaha unake atisaMkIrNarUpa se rahane ke liye kahI gaI hai-arthAt vahAM jagaha to kevala sau bakariyoM ke Thaharane ke liye hI hai-parantu jaba usameM eka hajAra bakariyAM raheMgI-taba ve Apasa meM bahuta hI adhika dhisapisarUpa meM saMkIrNa hokara hI raheMgI 'tAoNa tattha pauragoyarAo, paurapANiyAo, jahaNNe NaM egAhaM vA biyAhaM vA tiyAhaM vA', vahAM vaha una dhakariyoM ko carane ke liye pattI-ghAsa Adi kI vyavasthA aura pIne ko jala kI bhI vyavasthA kara 2hI. zo meTalI yA cha. "seNaM tattha jahaNNe NaM pakaM vA, do vA, tinni vA" have te. mANasa te vADAmAM ochAmAM ochI eka athavA be athavA traNa mazamAna "ukoseNaM ayA sahassaM pakkhivejjA" mana padhArebhA padhAre meM hajAra bakarIone rAkhe che ahIM se bakarIone rahevA lAyaka sthAnamAM hajAra bakarIone rAkhavAnI je vAta karavAmAM AvI che tene bhAvArtha e che ke te vADAmAM mokaLAzapUrvaka te 100 bakarIo ja rAkhI zakAya che paNa be bakarIo vacce bilakula khAlI jagyA na rAkhavAmAM Ave te eka hajAra bakarIo paNa tyAM rahI zake tema che hA, temane saMkaDAza paDe kharI dhAra tabhAsa mA vAma ra rImAne rAme che. "tAoNaM tattha pauragoyarAo, paurapANiyAo, jahaNNeNaM egAI vA, tiyAhaM vA, tyAta bhAsa te bakarIone khAvAne mATe ghAsacArAnI ane pIvAne mATe pANInI paNa Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre paNmAsAna parivaseyuH, etAvatA tAsAM sahastrasaMkhyakAjAnAm pracuramutrapurISasambhavaH, bubhukSApipAsAviraheNa susthatayA adhikakAlajIvitvaM phalitam tathAca vaktavya vipayamAha-'asthi gaM goyamA ! tassa ayAvayarasa keI paramANupoggalamette vi paese, je NaM tAsi ayANaM uccAreNa vA, pAsavaNeNa vA, kheleNa vA, siMghaNaeNa vA, teNa vA, pittaNa vA, pUraNa cA, mukkeNa vA, sogieNa vA, cammehi vA, romeDiM vA, siMgehiM vA, khurehiM vA, nahehiM vA, aNAkaMtapubve bhavai ?' he gautama ! asti-saMbhavati khalu tasya anAvajasya kazcidapi paramANupudgalamAtro'pi pradezo vartate ? yaH khalu tathAvidhaH pradezaH tAsAM sahasrasaMkhyakAnAm , uccAreNa vAdetA hai tAki veM bhUkhI aura pyAsI nahIM raha sakeM aura Ananda se usI bADe meM ve 'jahaNNeNaM egAhaM vA , viyAhaM vA' kama se kama eka do tIna dina taka aura 'ukoleNaM chammAse parivasejjI' adhika se adhika chaha mAla taka rahe / itane adhika kAla taka vahAM nivAsa karane kI isa bAta se sUtrakAra yaha prakaTa karanA cAhate haiM ki jaba ve vahAM manamAnA khAveMgI aura yatheccha jalapAna kareMgI taba isase una hajAra bakariyoM kI vahAM adhika mAtrA meM uccAra aura pezAba hogI tathA svastha banIM rahane se ve vahAM surakSita jIvana meM bhI raheMgI arthAt adhika kAla taka jItI raheMgI 'asthi NaM goyamA! tassa ayAghayasla keI paramANupoggalamette vi parase' aba dhyAna dene kI bAta ki he gautama! kyA usa ajAtraja kA koI sA paramANupadalamAtra bhI pradeza aisA bacA rahegA 'jeNaM' jo itane samaya taka 'tAsiM ayANaM' vyavasthA kare che, ke jethI teo bhUkha ane tRSAne kAraNe marI na jAya, paNa AnaMdathI rahI zake A prakAre te hajAra bakarIo te vADAmAM eka athavA me athavA sa sudhI 27 cha, "ukoseNaM chammAse parivasejjA" bhane vadhAremAM vadhAre cha mAsa sudhI rahe che. (ATalA lAMbA samaya sudhI te bakarIone tyAM rAkhavAnI vAta dvArA sUtrakAra e vAtanuM pratipAdana karavA mAge che ke tyAM puratA ghAsacArA ane pANInI sagavaDa maLavAthI te bakarIo tyAM adhika mAtrAmAM maLamUtra cheDaze ane temanA mUtra ane lIDIo vinAno te vADAne eka paNa pradeza rahI jaze nahIM ane teo vADAmAM surakSita ane svastha rahevAne kAraNe adhika kALa sudhI jIvatI raheze.) mahAvIra svAmI prazna-" asthiNaM goyamA ! tassa ayAvayassa keI paramANupoggalamatte vi paese" gautama! zutavana me 52mA pugata pramANa 7 pradeza 5 ko 2 zaY , "jeNaM uccAreNaM vA" mAnI Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 247 prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 7 sU0 1 lokavistAranirUpaNam purISeNa vA prasravaNena vA, mutreNa vA cheSNA vA kaphavizeSeNa vA siyApa kena vA nAsikAmala vizeSeNa vA, trAntena vA, udvamanena vA, pittena vA, pUyena vA - vikatazoNitena vA, zukreNa vA, zoNitena vA carmabhi va. romabhi va zane, khurairvA, nakhairvA khurAgrama va anAkrAntapUrvo bhavati ? aspRSTapUrvI bhavet kimiti manaH, gautama Aha- 'bhagavaM No iNaTTe samaDe 'he bhagavan ! nAyamarthaH samarthaH - naitatsaMbhavati na anAkrAntapUrvaH syAt apitu anAkrAntapUrva eveti kadAcit tatsaMbhAvyApi prastutArthasyAsaMbhAvanAmAha - 'hojjA vi NaM goyamA ! tassa ayAvayasa keI paramANupoggalamette vi pase, jeNaM tAsi ayANaM uccAreNa vA jAva herhi vA aNAtapuvve' he gautama / bhavedapi kadAcit khalu tasya ajAtrajasya una bakariyoM kI ' uccAraNaM vA ' leMDiyoM se 'pAsaveNaM vA ' adhaza unake pezAba se, ' kheleNavA' yA unake zleSma se 'siMghANapaNa vA' yA unake nAka ke mela se 'vaMteNa vA ' yA unake vamana se 'piseNa vA' yA unake pitta se 'pUNa vA' vikRta skUla se pIpa se, 'sukkeNa ' yA unake zukra se vIrya se 'soNieNa vA ' yA unake khUna se 'cammehiM vA' yA unake camar3e se, 'romehiM vA' yA unake romoM se, 'sigehiM vA' yA unake sIMgoM se, 'khurehiM vA, yA unake khuroM se ' naherhivA' yA unake nakhoM se, 'aNAkaMnapugve bhavaha' anAkAnta pUrva banA rahe ? arthAt ina saba meM kisI eka se bhI vaha achUtAchUA na gayA banA rahe hai ? * "" athavA uttara meM gautama ne kahA- 'bhagavaM No iNaDe samaTTe' he bhadanta ! yaha artha samartha nahIM hai - aisI vahAM saMbhAvanA nahIM ho sakatI, kintu aisI lI'DIethI athavA " pAsaveNaM vA " temanA bhUtrathI athavA " kheleNa vA " tebhanA 43 vaDe, " siMghANapaNa vA " athavA tebhanA nADasAMthI nISNatA thiie| avADI vaDe, "vaMteNa vA " athavA tebhanA bhana vaDe, ' vitteNa vA tebhanA citta vaDe, "pUeNa vA " athavA tebhanA paru vaDe, " sukeNa vA ,,, athavA temanA vIya varDa, " khoNiNa vA " athavA tebhanA bohI vaDe, "cammehiM vA athavA temanI cAmaDI vaDe, 'romehiM vA " athavA tebhanI rutrAMTI vaDe, " siMgehiM vA " - athavA tebhanA shibhNddaao| vaDe, "khurehiM vA " athavA tebhanI bharIyo vaDe, "nahehiM vA " athavA tebhanA nama vaDe, "aNAta putre bhavai " anAkrAntapUva haze ? eTale ke lIDIe Adi padArthomAMthI kaI paNa eka dvArA paNa sparza thayA vinAnA tenA eka paNa pradeza raheze kharA? 39 "L gautama svAbhIne uttara- " bhagavaM No iNaDe samaTTe " he bhagavan! mevu sabhavI zake nahI eTale ke lIDIo AdithI jenA sparza na thA hAya Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra48 bhagavatIsUtre kazcit paramANupudgalamAtro'pi pradezaH, yaH khalu tAsAM sahasrasaMkhyAtanAm ajAnAm, uccAreNa mA-purIpeNa vA, yAvat-prasravaNena vA-mUtreNa, zleSmaNA vA, siGghANakena vA gantena vA, pittena vA, pUyena cA, zukreNa vA, zoNitena vA, carmabhi varmA, romabhi vA, zaGgai vA, khurai vA, nakhe vA, anAkrAntapUrvaH-aspRSTapUnaH kadAcita saMmavedapi, / kintu-naitatsaMbhavatItyAha-'No cevaNaM eyaMsi emahAlayasi logasi logA sAsayaM bhAvaM saMsArassaya aNAdibhAvaM, jIvassaya NiccabhAvaM kammabahuttaM, jammaNamaraNabAhullaM ca paDucca natthi kei paramANupoggalamette vi parase' hI vahAM saMbhAvanA hotI hai ki vahAM kA koIsA bhI pradeza aisA nahIM baca sakatA hai ki jo unakI leDiyoM Adi se sparzita na ho cukA ho 'hojA viNaM goyamA! tassa ayAvayassa keI paramANupoggala mette pi paese ' khaira, he gautama! yaha bAta bhI kadAcit svIkAra kara lI jAye ki usa ajAtraja kA koI sA paramANumAtra bhI pradeza ailA ho sakatA hai 'je NaM tAsi aghANaM uccAreNa vA jAva NahehiM vA ajhanapubve ' jo una hajAra bakariyoM kI leMDiyoM se yAvat unakI pezAba se, zleSma se, liGghANanAka ke maila se, vamana se, pitta se, zupha se, zoNita se, camar3e se, romoM se, zRGgoM se, khuroM se yA unake nakhoM se yA khuroM ke agrabhAgoM se anAkAnta pUrva bhI ho parantu 'No ceva NaM eyaMsi' e mahAlayaMsi logasi logassa ya sAsayaM bhAvaM saMsArassa ya aNAdibhAvaM, jIvassa ya NiccabhAvaM' itane bar3e e eka paNa pradeza tyAM bAkI rahyo nahIM hoya tene eka eka pradeza dIsamA mAla s5zita tha yudhyo / "hojjA viNaM goyamA ! tassa ayAvayasma keI paramANupoggamette vi parase" gautama! hAya mevAta paNa saMbhavI zake ke te bakarInA vADAne eka paramANu pudgala pramANa pradeza savA 2hI taya, "jeNe tAsi ayANaM uccAreNa vA jAva Nahehi vA aNAkaMtaputve". ke je te bekarInI lIDIo vaDe temanA mUtra vaDe, temanA kapha vaDe, temanA masa , mana 43, pitta 43, 53 1, pAya 48, sohI 48, cAmaDI vaDe, ruvAMTI vaDe, zRMgo vaDe, kharIo vaDe ane nakha vaDe (kharI AnA agrabhAga vaDe) anAkrAntapUrva (skRSTa thayA vinAne) paNa hoya paraMtu "NocevaNaM eyaMsi emahAlayasi logassa ya sAsayaM bhAvaM saMsArassa ya aNAdibhAvaM, jIvastra ya NicchamAvaM phammabahuttaM, janmamaraNabAhullaM ca, paDucca natthi keI paramANu poragaLamette vi paese, jatthaNaM ayaM jIve na jAe vA, na mae vA vi se teNaTreNaM, taceva na Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za012 u0 7 sU0 1 lokavistAranirUpaNam 249 jattha NaM ayaM jIve na jAe vA, na mae vA vi, no caitra khalu, etasmin pUrvokte, mahAlaye - ativistAre, loke, lokasya ca zAzvataM bhAvaM- sthitim, saMsArasya ca anAdibhAva, jIvasya ca nityabhAvaM, karma bahutvam- karmaNAmAdhikyam, janmamaraNabAhulyaM ca pratItya- Azritya - lokasya zAzvata bhAvAdyapekSayetyarthaH nAsti kazcit paramANupudgalamAtro'pi pradezaH, yatra khalu lokapradeze, ayaM jIvo na jAto vA notpanno vA bhavet, na mRto vApi bhavet / idamuktaM bhavati atra lokasya zAzvattve'pi saMsArasya sAditve sati naivaM syAdityata stasyAnAdivamuktam, nAnAjIvApekSayA saMsArasyAnAditve'pi vivakSitajIvasyAnityatvenoktArthaH syAdato jIvasya nityatvamuktam, jIvasya nityatve'pi karmaNAmalpatve tathA vidha saMsaraNAbhAvAt vizAla isa loka meM lokakI zAzvata sthiti ko saMsAra ke anAdibhAva ko, jIva ke nityabhAva ko, karmoM kI adhikatA ko aura janmaH maraNa kI bahulatA ko Azrita karake - arthAt-loka ke zAzvatabhAva Adi kI apekSA lekarake loka kA aisA koI sA bhI paramANupudgalamAtra bhI pradeza nahIM hai, ki jisa loka pradeza meM yaha jIva janmA na ho aura marA bhI na ho isa kathana kA sArAMza aisA hai ki-loka kI sthiti ko zAzvata hone para bhI yadi saMsAra ko sAdi mAnA jAve to jIvakI jo isa prakAra se nAnA jIvoM kI apekSA lekara ke lokAkAza ke pratyeka pradeza para anAdirUpa se janma maraNa paraMparA pratipAdita kI gaI hai vaha nahIM bana sakegI ataH loka ko zAzvana mAnane para bhI saMsAra ko anAdi ho gayA hai taba hI jAkara lokAkAza ke pratyeka pradeza para jIvoM kI anAdirUpa se janma maraNa paramparA sadha sakatI hai isa prakAra jAva na maetrA vi" seoDanI zAzvatasthiti, sa`sAranA anAdibhAva, jIvanA nityabhAva, karmAMnI adhikatA ane janmamaraNanI bahulatA, A madhAnI apekSAe vicAra karavAmAM Ave, te A ati vizALa lekane evA koI paramANupudgalapramANa pradeza paNa evA nathI ke jyAM A jIva janmyA na hAya ane maryAM nahAya A kathanane bhAvA nIce pramANe che lAkanI sthiti zAzvata heAvA chatAM paNa je sa'sArane sAdi (Adi yukta) mAnavAmAM Ave, teA chatranI jeA prakAre vividha jIvAnI apekSAe leAkAkAzanA pratyeka pradezamAM anAdi rUpe janmamaraNu paraMparA pratipAdita karavAmAM AvI che, te pratipAdita karI zakAta nahIM tethI lAkane zAzvata mAnavA chatAM pazu sa'sArane anAddi kahevAmAM AvyA che A prakAranI paristhiti hoya te bha0 32 Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 bhagavatIsUtre noktaM vastusyAdataH karmaNAM vAhulyaM pratipAditam , karmaNAM vAhulye'pi janmAderalpatvenoktArthaH syAdato janmAdi bAhulyaM pratipAditamavaseyam , prakRtamupasaMharanAha-'se teNaTeNaM taMce jAva na maevA vi' tat tenArthena-tena kAraNena, tadeva yAvat uktalokasya nAsti kazcit paramANupudgalamAtro'pi pradezaH, yatra khalu ayaM jIvo na jAto vA-notpanno vA bhavet / na mRto vApi bhavediti bhAvaH ||suu01|| se nonA jIvoM kI apekSA se saMsAra meM anAditA hone para bhI yadi vivakSita jIva ko anityamAnA jAve to isa uktArtha kI saGgati nahIM banasakatI hai ataH jIva meM nityatA kahI gaI hai| jIva ko nitya mAnane para bhI karmoM meM alpatA mAnI jAve to tathAvidha saMsAra meM jIva kA paribhramaNa nahIM ho sakegA, ata: uktArtha kA kathana bana sakegA-isaliye uktArthe kA kathana bana jAve, isI kAraNa se karmoM meM bAhulyatA pratipAdita kI gaI hai| karmoM kI bahulatA hone para bhI yadi janmAdi meM alpatA mAnI jAve to uktArtha nahIM bana sakatA hai isaliye yaha uktArtha bana jAve-isIliye janmAdi meM bahulatA kahI gaI hai, aisA jAnanA cAhiye 'se teNadveNaM taM ceva jAva na mae vA vi' isI kAraNa he gautama! aisA kahA gayA hai ki isa loka kA koIsA bhI aisA paramANupudgalamAtra pradeza bhI nahIM hai ki jahAM para yaha jIva utpanna na huA ho aura marA bhI na ho ||suu01|| ja kAkAzanA pratyeka pradezamAM jIvonI anAdi rUpe janmamaraNa paramparA ghaTita thaI zake A prakAre vividha jInI apekSAe saMsAramAM anAditA hovA chatAM paNa je vivakSita jIvane anitya mAnavAmAM Ave, te uparyukta arthanI saMgatatA saMbhavI zakatI nathI, tethI jIvamAM niyatA kahI che jIvane nitya mAnavA chatAM je karmomAM alpatA mAnavAmAM Ave, te tathAvidha saMsAramAM jenuM paribhramaNa saMbhavI zakaze nahIM, tethI upayuMkata kathana saMgata banI zake te mATe bahulatA pratipAdita karAI che karmonI bahulatA hovA chatAM paNa janmAdimAM alpatA mAnavAmAM Ave, te uparyukta kathana asaMgata jAya che, te kAraNe meM evuM kahyuM che ke A lekane keI paramANupudgalapramANa pradeza paNa e nathI ke jyAM A jIva utpanna tha na hoya ane maryo paNa na hoya. sUnA Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za0 12 u0 7 sU0 2 jIvotpattinirUpaNam mULam-kaiNaM bhaMte ! puDhavIo paNNattAo ? gautama ! sattapuDhavIo paNNatAo, jahA paDhamasae paMcama uddesae taheva AvAsA ThAveyavA, jAva aNuttaravimANe ti jAva aparAjie savvasiddhe, ayaM NaM bhaMte ! jAva imIse rayaNappabhAe puDhavIe, tIsAe nirayAvAsasayasahassesu egamegaMsi nirayAvAsaMsi puDhavikAiyattAe jAva vaNastaikAiyattAe, naragattAe, neraiyatAe uvavannapuve ? haMtA, goyamA! asaI aduvA, aNaMtakhutto, savva jIvA vi NaM bhaMte ! ibhIse rayaNappabhAe puDhavIe tIlAe nirayAvAsasayasahassesu taM caiva jAva aNaMtakhutto, ayaM gaMbhaMte! jIve sakarappabhAe puDhavIe paNavIsAe, evaM jahA rayaNappabhAe taheva do AlAvagA bhANiyavvA, evaM jAva dhUmappabhAe, ayaM NaM bhaMte ! jIve tamAe puDhavIe paMcUNe nirayAvAsasayasahasse egamegaMli sesaM taM ceva, ayaM NaM bhaMte! jIve ahe sattamAe puDhavIe paMcasu aNuttaresu mahatimahAlaesu mahAniraesu egamegaMsi nirayAvAsaMsi sesaM jahA rayaNappabhAe, ayaM NaM bhaMte ! jIve cosaTTIe asurakumArAvAsasayasahaslesu egamegaMsi asurakumArAvAsaMsi puDhavIkAiyattAe jAva vaNassaikAiyattAe, - devatAe, devIttAe, AsaNasayaNabhaMDamattovagaraNattAe uvabannapucha ? haMtA, goyamA ! jAva aNaMtakhutto, savvajIvA viNe bhaMte ! evaM ceva, evaM jAva thaNiyakumAresu, nANattaM AvAsesu, AvAsA puvvabhaNiyA, ayaM NaM bhaMte! jIve asaMkhejesu puDhavi Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 bhagavatIsUtre puDhavikAiyAvAsaMsi kAiyAvAsa sayasahasresu egamegaMsi, puDhavikAiyattAe jAtra vaNassa ikAiyattAe uvadannapuce ? haMtA, goyamA ! jAva anaMtakhutto, evaM savvajIvA vi, evaM jAva vaNassaikAie / ayaM NaM bhaMte! jIve asaMkhejesu veMdriyAvAsasyasahassesu egamegaMsi beMdiyAvAsaMsi puDhavikAiyattAe jAva vaNaslaikAiyattAe veiMdiyattAe uvavannaputre ! haMtA, goyamA ! jAtra aNaMtakhutto, savvajIvA vi NaM evaM cetra, evaM jAtra maNuslesu, navaraM teMdiesu jAva vaNassaikAiyattAe teMdiyattAe, caMDariMdasu cauridiyattAe, paMcidiyatirikkhajoNiesu paMciMdiyatirikkhajoNiyattAe, maNussesu maNussattAe, sesaM jahA veMdriyANaM / vANamaMtara joisiya sohammIsANANa ya jahA asurakumArANaM / ayaM NaM bhaMte! jIve saNakumAre kappe vAralasu vimANAvAsa saya sahastresu egamegaMsi vimANAvAsaMsi puDhavi kAiyattAe sesaM jahA, asurakumArANaM jAva anaMtakhutto, no cevaNaM devittAe, evaM savvajIvAvi, evaM jAva ANayapANaesu, evaM AraNaccue vi / ayaM NaM bhaMte! jIve tisu vi aTThArasuttaresu gevijjavimANAvAsasaesa evaM ceva / ayaM NaM bhaMte ! jIve paMcasu aNuttaravimANesu egamegaMAMsa aNuttaravimANaMsi puDhavi taheva jAva anaMtakhutto, No ceva NaM devattAe vA, devitAe vA, evaM savvajIvA vi / ayaM NaM bhaMte! jIve savvajIvANaM mAitAe piintAe, bhAicAe bhagiNittAe, bhajantAe, puttattAe, Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrikA TIkA za0 12 u0 7 sU0 2 jIvotpattinirUpaNam 353 dhUyantAe, suNhattAe uvavannaputre ? haMtA, goyamA ! asaI aduvA anNtkhutto| savajIvAvi NaM bhaMte ! imasta jIvassa mAicAe jAva uvavannapudde ? haMtA, goyamA ! jAva anaMtakhuto / ayaM NaM bhaMte! jIve savvajIvANaM arittAe veriyattAra ghAyagattAe vahagattAe, paDiNIyattAe, paJcAmittattAe uvavannapuche! haMtA, goyamA ! jAva anNtkhutto| savvajIvA viNaM bhaMte! evaM caiva / ayaM NaM bhaMte! jIve satvajIvANaM rAyatAe juvarAyattAe, jAva satthavAhattAe uvavanna puDhe ? haMtA, goyamA ! asaI aduvA anaMtakhutto, savvajIvANaM evaM caiva / ayaM NaM bhaMte! jIve savajIvANaM dAsattAe pesattAe bhayagattAe, bhAilagAe bhogapurasattAe, sIsattAe vesattAe, uvavannapugve ? haMtA, goyamA ! jAva anaMtakhutto, evaM savvajIvA vi anaMtakhutto ! sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte! ci jAva viharai // sU0 2 // bArasame sae sattamo uddeso samato // 127 // chAzA kati khalu bhadanta / pRthivyaH prajJaptAH ? gautama ! sapta pRthivyaH prajJaptAH, yathA prathamazatake paJcame dezake tathaiva 'AvAsAH sthApayitavyAH yAvat anuttara vimAna itiyAvat- aparAjitaH sarvArthasiddhaH / ayaM khalu bhadanta ! jIvaH asyAM ratnapramAyAM pRthivyAM trizati nirayAvAsazatasahasreSu ekaikasmin niragrAvAseSu pRthivI kAyikatayA yAvat vanaspatikAyikatayA, narakatayA, nairayikatayA, utpannapUrvaH ? inta gautama ! asakRd, athavA anantakRtvaH / sarvajIvA api bhadanta / asyAM ratnaprabhAyAM pRthivyAM triMzati nirayAvAsazatasahasreSu tadeva yAvat - anantakRtvaH / ayaM khalu bhadanta ! jIvaH zarkarAmabhAyAM pRthivyAM paJcaviMzatau, evaM yathA ratnaprabhAyAM tathaiva dvau AlApako bhaNitavyau, evaM yAvat dhUmaprabhAyAm, ayaM khalu bhadanta ! jIvastamAyAM pRthivyAM paJcone nirayAvAsazatasahastre ekaikasmin zeSaM tadeva / ayaM khala bhadanta ! jIvaH, adhaH saptamyAM pRthivyAm, paJcasu anuttareSu mahAtimahAlayeSu mahAnirayeSu ekaikasmin nirayAvAse zeSaM yathA ratnaprabhAyAm / ayaM khalu bhadanta ! jIvaH catuSSaSThyAm asurakumArAvAnazatasahastreSu ekaikasmin amarakumArAvAse 1 Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre pRthivIkAyikatayA yAvat, vanaspatikAyikatayA, devatvena, devItvena, Asana zayanabhANDAmatropakaraNatayA utpannapUrvaH ? hanta, gautama ! yAvat-ananta kRtvaH / sarvajItrA api khalu bhadanta ! evameva evaM yAvat - sAnitakumAreSu, nAnAtvam AvAsepu, AvAsAH pUrva bhaNitAH / ayaM gvalu bhadanta ! jIvaH asaMkhyeyeSu pRthivIkAyikAvAsazata sahasreSu ekaikasmin pRthivIkAyikAvA se pRthivIkAyikatA yAvat vanaspatikAyikatayA utpannapUrvaH ? inta, gautama ! yAvat anantakRtvaH, evaM sarvajIvA api evaM yAvat - vanaspatikAyikeSu, ayaM khala bhadanta / jIvaH asaMkhyeyeSu dvIndriyAvAsazasahasreSu ekaikasmin dvIndriyAvA se pRthivIkAyikatayA yAvat vanaspatikAyikatA dvIndriyatayA utpannapUrvaH, hanta, gautama ! yAvat anantakRtvaH / sarva jIvA api khalu evameva, evaM yAvat manuSyeSu navara trIndriyeSu yAvat vanaspatikAyikatayA trIndriyatayA, caturindriyeSu caturindriyatayA, paJcendriyatiryagyAnikeSu paJcendriya tiryagyonikatathA manuSyeSu manuSyatayA, zeSaM yathA dvIndriyANAm, vAnavyantarajyeAtipika saudharmezAnAnAM ca yathA amurakumArANAm, ayaM khalu bhUdanta ! jIvaH sanatkumAre kalpe dvAdazasu vimAnAtrAsa zatasahastreSu ekaikasmin vaimAnikAvAse pRthivIkAyikatA, zeSaM yathA asurakumArANAM yAvat - anantakRtvaH, nI caiva khalu devIsvena, evaM sarvajIvAH api evaM yAvat-AnatapANateSu evam aarnn-acyutesstrpi| ayaM khalu bhadanta ! jIvastriSvapi aSTAdazottareSu graiveyaka vimAnAvAsazateSu evameva / ayaM khalu bhadanta / jIvaH paJcasu anuttaravimAneSu ekaikasmin anutaravimAne pRthivI tathaiva yAvat anantakRtvaH, nocaitra khalla devatayA vA, devItayA vA, evaM sarvajIvA api / ayaM khalu bhadanta ! jIvaH sarva jIvAnAM mAtRtayA pitRtayA, bhrAtRtayA, bhaginItayA, bhAryAtayA, putratayA, duhitRtayAM, snuSAtayA utpannapUrvaH 1 hanta, gautama ! asakRt, athavA anantakRtvaH / sarvajIcA api khalu bhadanta / asya jIvasya mAtRtayA yAvat - utpannapUrvaH ? hanta, gautama ! yAvat - anantakRtvaH / ayaM - khalu bhadanta ! jIvaH sarvajIvAnAm astiyA, vairikatayA, ghAtakatayA, vyadhakatayA, pratyanIkatayA, pratyamizratayA utpannapUrvaH ? haMta, gautama ! yAvat anantakRtvaH, sarva jIvAnAM api khalu bhadanta / eva meva / ayaM khalu bhadanta ! jIvaH sarvajIvAnAM rAjatayA yuvarAjatayA yAtrat - sArthavAhatyA utpannapUrvaH ? hanta, gautama ! asakRta, yAvat - anantakRtvaH sarva jIvAnAm evaMcaitra, ayaM khalu madanta / jIvaH sarva jIvAnAM dAsatayA, preSyatayA bhRtakatayA, bhAgikatayA, bhogapurupatayA, ziSyatayA dveSyatayA, utpannapUrvaH ? hanta, gautama / yAvat - anantakRtvaH, evaM sarvajIvA api, anantakRtvaH tadevaM bhadanta / tadevaM bhadanta ! iti yAvad viharati ||02|| dvAdazazatake saptameoddezaH samAptaH // + 254 L Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0.12 u07 sU0 2 jIvotpattinirUpaNam 255 TIkA-atha prakArAntareNa leokasvarUpaM prarUpayitumAha-kaNaM bhaMte !' ityAdi, 'karaNaM bhaMte ! puDhavIo paNNatAo' he bhadanta ! kati khalu pRthivyaH prajJaptAH? bhagavAnAMha-goyamA / sattapuDhavIbho paNNatAo' he gautama ! sapta pRthivyaH prajJaptAH, 'jahA paDhamasae paMcamauddesae taheva AvAsA ThAveyavvA jAva aNuttaravimANeti jAva aparAjie savvasiddha ' yathA prathamazatake paJcamoddezake AvAsAH sthApitA tathaiva atrApi AvAsAH sthApayitavyA:- vaktavyAH yAvat-bhavanapati-dAnavyantara-jyotiSikavaimAnikanavagraiveyakapazcAnuttavimAna yAvat-vijayavaijayantajayantA-parAjitasarvArthasiddhaparyantamityarthaH, gautamaH pRcchati-"ayaM NaM bhaMte ! jIve imIse rayaNappabhAe puDhavIe tIsAe nirayAvAsasayasahassesu egamegasi nirayAvAsaMsi, puDhavikAiyattAe jAva vaNassai jIvotpattivaktavyatA'kaha NaM bhaMte ! puDhavIo paNNattAo' ityaadi| TIkArtha-sUtrakAra ne isa sUtra dvArA prakArAntara se loka ke svarUpa kI prarUpaNA kI hai| isameM gautamane prabhu se aisA pUchA hai ki-'kahaNaM bhaMte ! puDhavIo paNNattAo' he bhadanta ! pRthiviyAM kitanI kahI gaI hai ? uttara meM prabhune kahA-'goyamA! satta puDhavIo paNattAo' he gautama ! pRthiviyAM sAta kahI gaI haiN| 'jahA paDhamasae paMcama uddesae taheva AvAsA ThAveyavvA' jisa prakAra se prathamazataka ke paMcama uddezaka meM bhavanapati, vAnavyantara, jyotiSka, vaimAnika, navagraiveyaka, paMca anuttara vimAna-vijaya, vaijayanta, jayanta, aparAjita evaM sarvArthasiddha taka AvAsa kahe gaye haiM usI prakAra se yahAM para bhI AcAsa kahanA caahiye| votpatti viSaya 4ztavyatA"kai NaM bhaMte ! puDhavIo paNNattAo" tyAha TIkArtha-sUtrakAre A sUtra dvArA lekanA svarUpanI anya prakAre prarUpaNa karI che gautama svAmI A viSayane anulakSIne mahAvIra prabhune e prazna pUche cha -"kaiNaM bhave ! puDhavIo paNNacAo ?" bhagavan ! pRthvImoTI hI cha ? mahAvIra prabhunA uttara-"goyamA ! satta puDhavIo paNNattAo" gautama ! pRthvI sAta hI che. "jahA paDhamasae paMcama uddesae taheva AvAsA ThaviyavvA" pahelA zatakanA pAMcamAM uddezakamAM je prakAre ratnaprabhA Adi nArakAvAsanuM, savanapati, pAnavya-tara, jyotiSa, bhAni, nakveyara, mana viya-vai. yanta-jayanta-aparAjita ane sarvArthasiddha, A pAMca anuttara vimAne parya: nanA AvAsonuM varNana karavAmAM AvyuM che, e ja pramANe ahIM paNa te AvAsanuM kathana karavuM joIe. Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 bhagavatIsUtre kAiyattAe nazyattAe neraiyattAe. uvavanna pugve ?" he bhadanta ! ayaM khalu jIvaH asyAM ratnapragAyAm, pRthivyAm triMzati - triMzatsaMkhyakepu nirayAvAsazatasahasreSutrizallakSanarakAcAseSu ca ityarthaH / ekaikasmin nirayAvAse - narakAvAse, pRthivIkAyikatA yAvat- aSkAyikatayA tejaHkAyikatayA, vAyukAyikatayA, vanaspatikAyikatayA narakatayA - narakAvAsa pRthivIkAyikatayA, nairayikatayA, utpannapUrvaH ? bhagavAnAha - 'haMtA, goyamA ! asaI, aduvA anaMtakhutto' he gautama! hanta, satyam, asakRt - anekavAram, athavA anantakRtvaH - anantavAram jIvaH ratnaprabhA pRthivyAM tasyAM trizallakSanarakAcAseSu ekaikasmin narakAvA se pRthivIkAyikAditvena pUrva a gautama prabhu se aisA pUchate haiM- 'ayaM NaM bhaMte ! jIve imIse rayabhAe puDhavIe tIsAe nirayAvAsa saya sahasse egamegaMsi nirayAvAsaMsi puDhavikAiyattAe jAva vaNassaikAiyattAe naragattAe, neraiyattAe unnaputre' he bhadanta ! yaha jIva isa ratnaprabhApRthivI meM aura usake 30 lAkha narakAvAloM meM se eka eka narakAvAsa meM pRthivIkAyikarUpa se yAvat - apakAyikarUpase, tejaH kAyikarUpa se, vanaspatikAyikarUpa se, narakAvAsa pRthivIkAyika rUpa se evaM nairadhika rUpa se kyA pahile utpanna ho cukA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'haMtA, goyamA ! asa aduvA anaMtakhutto' hAM, gautama ! aneka bAra athavA anaMtabAra yaha jIva ratnaprabhA pRthivI meM, aura usake 30 lAkha narakAvAsoM meM se eka eka narakAvAsa meM pRthivIkAdhika Adi rUpa se utpanna ho cukA hai| , gautabha svAbhIne! azna-" ayaM NaM bhaMte ! jIve. imIse rayaNappabhAe puDhavIe tIsAe nirayAvAsasayasahassesu egamegaMsi nirayAvAsaMsi puDhavikAiyattAe jAva vaNassa ikAiyattAe naragattAe, uvavannapuvve 1" he bhagavan ! yA lavamA rtnprabhA pRthvImAM ane tenA 30 lAkha narakAvAseAmAMnA pratyeka narakAvAsamAM pRthvI DAyi43ye, madhUAyi43, tensAthi 3ye, vAyuAyi3ye, vanaspati ayikarUpe, narakAvAsa pRthvIkAyikarUpe ane nAraka rUpe zu pUve' utpanna thaI cukayA che? bhahAvIra alune| uttara-" haMtA, goyamA ! asaI aduvA aNatakhutto " | gautama! A jIva aneka vAra athavA anaMta vAra ratnaprabhA pRthvImAM ane tenA 30 lAkha narakAnAseAmAMnA pratyeka narakAvAsAmAM pRthvIkAyaka Adi rUpe pahelAM utpanna thai cukayeA che. Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 257 prameyacandrikA TIkA za0 12 u07 sU02 jIvotpattinirUpaNam mutpanno vrtte| gautamaH pRcchati-'savva jIvA vi NaM bhaMte / imIse rayaNappabhAe puDhavIe, tIsAe nirayAvAsasayasahassesu' he bhadanta ! sarvajIvA api khallu asyAM ratnaprabhAyAM pRthivyAM, triMzat nirayAvAsazatasahasreSu-zillakSanirayAvAseSu ekaikasmin nirayAvAse pRthivIkAyikAditayA kim utpannapUrvAH? pUrvamutpannA: vartante ? bhagavAnAha-taM cetra jAva aNaMtakhutto' he gautama! tadeva-pUrvoktarItyA, yAvat sarvajIvA api triMzallakSanirayAvAseSu ekaikasmin nirayAvAse pRthivIkAyikAditayA asakRt-anekavAram athavA anantakRtvA-anantavAram utpanna pUrvAH-pUrvamutpannAH snti| gautamaH pRcchati-'ayaM gaM bhaMte ? jIve sakkarappabhAe puDhavIe paNavIsAe evaM jahA rayaNappabhAe taheca do AlAvagA bhANiyabvA, evaM jAva dhUmappabhAe' he bhadanta ! ayaM khalu jIvaH zarkarA. aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'savyajIvA vi NaM bhaMte ! imIse rayaNappabhAe puDhavIe, tIsAe nirayAvAsasayasahassesu0, he bhdnt| sabajIva bhI kyA isa ratnaprabhA pRthivI meM aura usake tIsa lAkha narakAvAloM meM se eka eka narakAvAsa meM pRthivIkAyika Adi rUpa se pahile utpanna ho cuke haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'taM ceva jAva aNaMtakhutto' hegautama! saba jIva bhI ratnaprabhA pRthivI meM aura usake 30 tIsa lAkha narakAvAso meM se eka eka narakAvAsa meM pRthivIkAyika AdirUpase anekavAra athavA anantavAra pahile utpanna ho cuke haiN| aba gautama prabhuse aisA pUchate haiM-'ayaM NaM bhaMte! jIve sakarappabhAe puDhavIe paNavIsAe evaM jahA rayaNappabhAe tahevado AlAvagA bhANiyacA' evaM. jAva dhUmappamAe' he bhadanta! kyA yaha jIva zakarAprabhA pRthivI meM aura gautama svaamiin| prazna-"saya jIvA vi Na bhaMte ! imIse rayaNappabhAe puDhavIe, tIsAe nirayAvAsasayasahassesu" bhagavan ! saghaNA pazu A ratnaprabhA pRthvI mAM ane tenA 30 lAkha narakAvAsamAMnA pratyeka narakAvAsamAM pRthvIkAyika Adi rUpe pahelAM utpanna thaI cukyA che? ___mahAvIra prabhunA uttara-"taMce jAva aNaM takhutto", gautama! samarata jI paNa A ratnaprabhA pRthvImAM ane tenA trIsa lAkha narakAvAsamAM pratyeka narakAvAsamAM pRthvIkAyika Adi rUpe pUrve aneka vAra athavA anaMta vAra utpanna thaI cukyA che. gautama sAmAna prazna-"ayaM Na bhaMte ! jIve sakarappabhAe puDhavIe paNa. vIsAe eva jahA rayaNApabhAe, taheva do AlAvagA bhANiyavvA evaM jAva dhUmappa ma033 Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 bhagavatIsUtre prabhAyAM pRthivyAM paJcaviMzatI nirayAvAsazatasahasreSu-paJcaviMzati lakSa nirayAvAseSu ekaikasmin nirayAvAse pRthivIkAyikAditayA kim utpannapUrvaH ? pUrvamutpanno vartate kim ? bhagavAnAha-evaM-pUrvoktarItyA, yathA ratnapabhAyAM pRthivyAM dvau AlApako bhaNito, tathaiva zarkarAmamAyAmapi pRthivyAM dvau AlApako ekatvabahutvaviziSTajIvaviSayako dvau abhilApako bhaNitavyau, tathA ca eko jIva. sarvajIvAzca zarkarApabhAyAmapi paJcaviMzatilakSanirayAvAsepRthivIkAyikAditayA asakRt-anekazaH, anantakRtvaH-anantavArAMzca upapannapUrvAH- pUrvamutpannAH santi, evaM-rItyA yAvat vAlukAmabhAyAm, paGkaprabhAyAm dhRmaprabhAyAM ca pRthivyAm, eko jIvaH, sarvajIvAzca paJcadaza daza trilakSanirayAvAseSu ekaikasmin nirayAvAse pRthivIkAyikAditayA asakRt-anekavAram , anantakRtvaH-anantavAraM ca upapannapUrNa:-pUrvamutpannAH santi ! gautamaH pRcchatiusake 25 lAkha narakAvAsoM meM se pratyeka narakAvAsa meM pRthivIkAyikAdi rUpa se pahile utpanna ho cukA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiMhe gautama! pUkti rIti se jaise do AlApaka ratnaprabhA pRthivI meM kahe gaye haiM-usI prakAra se zarkarA pRthivI meM bhI do AlApaka kahanA cAhiye tathA eka jIva aura sarvajIva zarAprabhA pRthivI meM bhI aura usake 25 lAkha narakAvAsoM meM se eka eka narakAvAsa meM bhI pRthivIkAyika Adi rUpa se anekavAra athavA anantavAra pahile utpanna ho cuke haiN| isI prakAra se eka jIva aura aneka jIva bhI vAlukAprabhA meM, paGkaprabhA meM, dhUmaprabhA meM, aura unake kramazaH 15 lAkha, daza lAkha aura tIna lAkha nirayAvAsoM meM se eka eka nirayAvAsa meM pRthivIkAyika AdirUpa se anekavAra athavA anantavAra utpanna ho cuke haiN| bhAe" magan ! zumA 71, zazamA pRthvImA matenA 25 mA narakAvAsamAMnA pratyeka narakAvAsamAM pRvIkAyika Adi rUpe pahelAM utpanna thaI cukaye che? A praznane uttara ApatA mahAvIra prabhu kahe che ke-he gautama! ratnaprabhA pRthvImAM jevA be AlApako kahevAmAM AvyA che, evAM ja be AlApake zarkarApabhA pRthvImAM paNa kahevA joIe jema ke-eka jIva athavA samasta cha zarkarA prabhA pRthvImAM ane tenA pacIza lAkha narakAvAemAMnA pratyeka narakAvAsamAM pRthvIkAyika Adi rUpe aneka vAra athavA anata vAra pUrve utpanna thaI cukyA che. e ja pramANe eka jIva ane samasta che paNa vAlukAprabhAmAM, paMkaSTabhAmAM, dhUmapramAmAM ane temanA kramazaH paMdara lAkha, dasa lAkha ane traNa lAkha narakAvAsomAMnA pratyeka narakAvAsamAM pRthvIkAyika Adi rUpe aneka vAra athavA anaMta vAra utpanna thaI cukayA che. Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 7 sU02 jIvotpattinirUpaNam ra 'ayaM NaM maMte ! jIve tamAe puDhavIe paMcUNe nirayAvAsasayasahasse egamegaMsi0' he bhadanta ! ayaM khalu jIvaH tamAyAM pRthivyAM paJcone nirayAvAsazatasahasra-pazcanyUnaikalakSanirayAvAseSu, ekaikasmin nirayAvAse pRthivIkAyikAditayA kim utpannapUrvaH? bhagavAnAha-'sesaM taM ceva' he gautama ! zeSaM tadeva-pUrvoktarItyaiva, eko jIvaH, sarva jIvAzca tamAmabhAyAM pRthivyAM paJcanyUnalakSekanirayAvAseSu ekaika. smin nirayAvAse asakRt-anekavAram, athavA anantakRtva:-anekavAram, utpannapUrvA:-pUrvamutpannA vartante, 'ayaM NaM bhaMte ! jIve ahe sattamAe puDhavIe paMcasuaNuttaresu-mahatimahAlaemu mahAniraesu egamegaMsi nirayAvAsaMsika' he bhadanta ! ayaM khalu jIvaH adhaH saptamyAM pRthivyAm paJcasu anuttareSu, mahAtimahAlayeSuativizAleSu, mahAnirayeSu ekaikasmin nirayAvAse pRthivIkAyikAditayA kim aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'ayaM NaM bhaMte! jIve tamAe puDhavIe paMcUNe nirayAvAsalayamaharase egamegaMsi0' he bhadanta ! yahajIva tamA pRthivI meM aura usake pAMca kama eka lAkha nirayAvAsoM meM se eka eka nirayAvAsa meM kyA pRthivIkAyika Adi rUpa se pahile utpanna ho cukA hai| isake uttara meM prabhu kahate haiM-'selaM taM ceva' he gautama eka jIva athavA aneka jIva tamAprabhA pRthivI meM aura usake pAMca kama eka lAkha nirayAvAsoM meM se pratyeka nirayAvAsa meM anekavAra athavA anantavAra pahile utpanna ho cuke haiN| aba gautama svAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'ayaM NaM bhaMte ! jIve ahe sattamAe puDhavIe paMcAlu aNuttaresu mahAmahAlaesa mahAniraesu egamegaMsi nirayAvAsaMsi.' he bhadanta ! yaha jIva adhaH saptamI pRthivI meM aura usake pAMca anuttara ati vizAla mahAnirayoM meM se eka eka nirayAvAsa gautama svAbhAnA prazna-" ayaM NaM bhaMte ! jIve tamAe puDhavIe paMcaNe nirayAvAsasayasahasse egamegasi" magana ! ma tamAmA pRthvImA mana tenA 995 narakAvAsamAMnA pratyeka narakAvAsamAM zuM pUrve pRthvIkAyika Adi rUpe utpanna thaI cukaye che? mahAvIra prbhun| uttara-" sesaM taM ceva" , gautama ! me mana samasta che paNa tamaprabhA pRthvImAM ane tenA 9995 narakAvAsamAMnA pratyeka narakAvAsamAM pahelAM aneka vAra athavA anaMtavAra utpanna thaI cukyA che. gautama svaamiin| prazna-" ayaM NaM bhate / jIve ahe sattamAe puDhavIe paMcasu aNuttaresu mahaimahAuesa mahAnirae egamegaMsi nirayAvAsaMsi0" sAvana ! mA jIva adhAsaptamI pRthvImAM ane tenA pAMca attara ane ativizALa nirayAvA. mAMnA pratyeka niyAvAsamAM zuM pUrve pRthvIkAyika rUpe utpanna thaI cukI che ? Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsatra utpannapUrva:-pUrvamutpanno vartate? bhagavAnAha-' sesaM jahA-rayaNappabhAe' he gautama ! zeSaM yathA ratnaprabhAyAM pRthivyAM pratipAditam tathaiva adhAsaptamyAmapi pRthivyAM pratipattavyam, tathA ca eko jIvaH sarvanovA zca adhaHsaptamyAmapi pazcAnuttareSu mahAnirayeSu ekaikasmin nirayAvAse pRthivIkAyikAditayA asakRt-anekavAram anantakRtvaH anekavAraM vA, utpannapUrvAH-pUrvamutpannAH santi iti bhAvaH / gautamaH pRcchati-'ayaM NaM bhaMte ? jIve cosahIe asurakumArAvAsasayasahassesa egamegaMsi asura kumArAvAsaMsi puDhavikAiyatnAe jAva vaNassai kAiyattAe, devattAe, devIttAe, AsaNasayaNabhaMDamattoragaraNattAe upavanapunve' ? he bhadanta / ayaM khalu jIvaH catuH paSTau amarakumArAvAsazatasahasrapucatuSpaSTi lakSAsurakumArAvAsepu, ekaikasmin asurakumAgAse, pRthivIkAyi. meM kyA pahile utpanna ho cukA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-he gautama! jaisA kathana isa viSaya ko lekara ratnaprabhA pRthivI meM kiyA gayA hai-vaisA hI kathana yahAM para bhI isa viSaya ke sambandha meM jAnanA cAhiye tathA ca-eka jIva aura sarvajIva saptamI pRthivI meM aura pAMca anuttara mahA. nirayoM meM se eka eka nirayAvAsa meM pRthivIkAyikAdirUpa se anekavAra athavA anantavAra pahile utpanna ho cuke haiN| ___ aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'ayaM NaM bhaMte! jIve cosaTThIe asurakumArAvAsasayasahassesu egamegaMsi asurAkumArAvAsaMsi puDhIvikAiyattAe jAva vaNassahakAiyattAe devattAe devittAe AsaNasayaNabhaMDamattovagaraNattAe uvavannapuvveM' he bhadanta ! yaha jIva causaTha lAkha asurakumArAvAsoM meM se eka eka asura mArAvAsa meM pRthivI mahAvIra prabhune uttara-ha, gautama! eka jIva ane samasta jIva sAtamI tamastamaprabhA nAmanI pRthvImAM ane tene pAMca anuttara ativizALa nirayAvAsamAMnA pratyeka nirayAvAsamAM pUrve pRthvIkAyika Adi rUpe anekavAra athavA anaMta vAra utpanna thaI cukyA che. A rIte sAte pRthvIomAM pRthvIkAyika Adi rUpe eka jIva athavA samasta jInI pUrvotpattinuM 4thana meM sarabhu sabhA :.) gautama svAbhImA prazna-" ayaM NaM bhaMte | jIve cosaTThIe asurakumArAvAsa. sayasahassesu egamegaMsi asurakumArAvAsaMsi puDhavikAiyattAe, jAva vaNarasaikAiya'tAe, devattAe, devittAe AsaNasayaNabhaMDamattovagaraNattAe uvavantapuve?" magavan ! A jIva, cesaTha lAkha asurakumArAvAsomAMnA pratyeka asukumArAvAsamAM zuM Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - prameyacandrikA TIkA za0 12 u07 sU02 jIvotpattinirUpaNam 261 katayA , yAvat-apUkAyikatayA, tejAkAyikatayA, vAyukAyikatayA, vanaspatikAyikatayA, devatvena, devItvena, AsanazayanabhANDAmatropakaraNatayA kima utpannapUrvaH-pUrvamutpanno vatate ? bhagavAnAha-haMtA, goyamA jAva aNaMtakhutto' he gautama ! hanta satyam yAvat-eko jIvaH catuHSaSTilakSAsurakumArAvAseSu ekaikasmin asurakumArAvAse pRthivIkAyikAditayA asakRt-anekavAram , athavA anantakRtyA-anantavAram utpannapUrvaH-pUnamu-panno vartate / gautamaH pRcchati'sayajIvA vi NaM bhaMte ? ' he bhainta ! sarvajIvA api khalu catuSpaSTi lakSAsurakumArAvAseSu ekasmin amurakumArAvAse pRthivIkAyikAditayA kim utpannapUrvAH pUrvamutpannAH vartante ? bhagavAnAha-evaM ceka, evaM jAva thaNiyakumAresu, kAyika rUpa le, yAvat-apakAyika rUpa se, tejAkAyikarUpa se, vAyukAyika rUpa se, vanaspatikAyika rUpa se, devarUpa se, devIrUpa se aura Asana, zayana, bhANDa Adi upakaraNarUpa se kyApahile utpanna ho cukA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'haMtAgoyamA! jAva aNanakhutto' hAM gautama! yAvatU eka jIva causaTha lAkha asurakumArAvAsoM meMle pratyeka asurakumArAvAsa meM pRthivIkAyika AdirUpa se aneka pAra athavA anaMtavAra pahile utpanna ho cukA hai| ___aba gautama punaH prabhu se aisA pUchate haiM-'savvajIvA vi NaM bhaMte!'. he bhadanta ! saba jIva bhI kyA causaTha lAkha asurakumArAvAsoM meM se eka eka akharakumArAvAsa meM pRthivIkAyika AdirUpa se pahile utpanna ho cuke haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-' evaM ceva-evaM jAva thnniypUrve pRthvIkAyakarUpe, aprakAyikarUpe, tejarakAyikarUpe, vAyukAyikarUpe, vanaspa tikAyikarUpe, devarUpe, devIrUpe, ane Asana, zayana, bhAMDAdi upakaraNa rUpe utpanna thaI cukayo che? mAra prabhunA latta2-"hatA, goyamA ! jAva aNatakhutto ' gautama! eka jIva, cesaTha lAkha asurakumArAvAsamAMnA pratyeka asurakumArAvAsamAM pRthvIkAyika Adi rUpe anekavAra athavA anaMta vAra pUrve utpanna thaI cukI che. gautama svAmInA prazna-"savva jIvA viNa bhaMte ! " tyAha-bhagavana! saghaLA ja zuM cesaTha lAkha asurakumArAvAsamAMnA pratyeka asurakumArAvAsamAM pUrve pRthvIkAyikAdi rUpe utpanna thaI cukyA che? mahAvIra prbhun| uttara- 'evaM ceva, evaM jAva thaNiyakumAresu, nANattaM ASAsesu, AvAsA puvvabhaNiyA" gautama | saghaNA / 5y, yAsa: sAma abhu. Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 bhagavatIsUtre nANattaM AvAsesu, AvAsA puSabhaNiyA' evameva pUrvoktarItyaiva, sarvajIvA api catu paSTi lakSAmurakumArAvAseSu ekaikasmin asurakumArAvAse pRthivIkAyikAditayA asakRt-anekavAras , athavA-anantakRtvaH-anantavAram , upapannapUrvAH-pUrvamutpannA vartante , evaM rItyA, yAvat stanitakumAreSu-eteSAM nAgakumArAdInAmAvAseSu ekaikasmin nAgakurAdhAbAse pRthivIkAyAditayA eko jIvaH sarvanIvAzca asakRt athavA anantakRtvaH utpannapUrvAH pUrvamutpannAH santi, kevalam nAnAtvam vizepaH AvAsepu-nAgakumArAdyAvAseSu bodhyam , teSAMtattanyUnAdhikAvAsAH pUrvabhaNitAH prathamazatake pazcamoddezake pratipAditAH santi , gautamaH pRcchati-'ayaM NaM bhaMte ? jIve asaMkhejjemu puDhavikAiyA kumAresu, nANataM AvAselu, AvAsa puSa maNiyA' he gautama ! sarva jIva bhI 64 lAkha asurakumArAvAsoM meM se haraeka asurakumArAvAsa meM pRthivIkAyika AdirUpa se anekabAra athavA anantavAra pahile utpanna ho cuke haiN| isI prakAra kA kathana yAvat stanitakumAroM meM bhI jAnanA cAhiye-yAvatpada se nAgakumArAdikoM ke AvAsoM kA grahaNa huaahai| arthAt eka jIva aura aneka jIva nAgakumArAdikoM ke AvAsoM meM se pratyeka nAgakumArAdi AvAsa meM pRthivI kAyika AdirUpa se anekavAra athavA anantavAra pahile utpanna ho cuke haiM / vizeSatA ina nAgakumArAdika AvAsoM meM kevala nAnAtva ko lekara hI hai-kathana ko lekara koI vizeSatA nahIM hai / nAgakumArAdikoM meM kauna 2 ke kitane 2 AvAsa haiM yaha viSaya prathamazataka ke pAMcaveM uddezaka meM kahA jA cukA hai| rakumArAvAsamAMnA pratyeka asurakumArAvAsamAM pUrva pRthvIkAyikAdi rUpe aneka vAra athavA anaMta vAra utpanna thaI cukyA che eja prakAranuM kathana svanitakumAranA AvAsamAM eka jIva ane aneka jIvenI pUrvotpattinA viSayamAM paNa grahaNa karavuM ahIM "yAvat " pada vaDe nAgakumAradika bhavanapati denA AvAso grahaNa karavAmAM Avela che eTale ke eka jIva ane samasta jI, nAgakumAradikenA jeTalA AvAse che te AvAsomAM pratyeka AvAsamAM pRthvIkAyika adi rUpe pahelAM anekavAra athavA anaMta vAra utpanna thaI cukyA che. A nAgakumArAdikanA AvAsonI saMkhyAmAM ja vizeSatA che, kathanamAM keI vizeSatA nathI nAgakumArathI laIne svanitakumAre paryantanA bhavanavAsIonA AvAsonI saMkhyA pahelA zatakanA pAMcamA udezabhii mAvAmAM mA che, to tyAMcA vAMya sevI. Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkAza0 1230 7sU02 jIvotpattinirUpaNam 263 vAsasayasahassema egamegaMsi puDhavikAiyAvAsaMsi puDhavikAiyattAe jAva vaNassaikAiyattAe uvavannapuvve ?' he bhadanta ! ayaM khalu jIvaH asaMkhyeyeSu pRthivIkAyikAvAsazatasahasreSu-asaMkhyAtalakSapRthivIkAyikAvAseSu ekaikasmin pRthivIkAyikAvAse pRthivIkAyikatayA, yAvat-apkAyikatayA, tejaHkAyikatayA, vAyukAyikatayA, vanaspatikAyikatayA utpannapUrva:-pUrvamutpanno vartate kim ? bhagavAnAha-'hatA, goyamA! jAva aNaMtakhutto, evaM satra jIvA vi evaM jAva vaNassaikAiesu' he gautama! hanta-satyam , yAvat-eko jIvaH, asaMkhyAta lakSapRthivIkAyikAvAseSu ekaikasmin pRthivIkAyikAvAse pRthivIkAyikAditayA asakRt-anekavAram, ananta kRtva:-anantavAraM vA utpannapUrva:-pUrvamutpanno vartate ! evaM rItyaiva sarvajIvA api, asakRt-anekavAram, anantakRtva:___aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'bhayaM NaM bhaMte ! jIve asaMkhe. jjesu puDhavikAiyAvAsasayasahaslesu egamegaMsi puDhavikAiyAvAsaMsi puDhavikAiyattAe jAva vaNassahakAiyattAe uvavannapuvve' he bhadanta ! yaha jIva asaMkhyAta lAkha pramANa pRthivIkAyikAvAsoM meM se eka eka pRthivIkAyikAvAsa meM pRthivIkAyikarUpa se yAvat-aprakAyikarUpa le, tejaH kAyikarUpa se, vAyukAyikarUpa se, vanaspatikAyikarUpa se pahile utpanna ho cukA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'haMtA, goyamA! jAva aNaM. takhutto evaM sabajIvA vi, evaM jAva vaNassaikAiesu' hAM, gautama ! yAvat-eka jIva asaMkhyAta lAkha pRthivIkAyikAvAsoM meM se pratyeka eka eka pRthivIkAyikAvAsa meM pRthivIkAyika AdirUpa se anekabAra athavA anantabAra pahile utpanna ho cukA hai isI prakAra se saya jIva bhI ane. gItama svAmInA prazna-" ayaM Na bhaMte ! jove asaMkhejjetu puDhavikkAiyAvAsasayasahasse egamegasi puDhavikkAiyAvAsaMsi puDhavikAiyattaue jAva vaNassaikAitAe uvavannapuvve 10 mahanta ! , masabhyAta sama pramANa pakSI. kAyikAvAsamAnA pratyeka pRthvIkAyika AvAsamAM pUrve pRthvIkAyika rUpe, apUkAyikarUpe, tejarakAyikarUpe, vAyukAyakarUpe ane vanaspatikAyika rUpe zuM upanna thaI cukyA che? maDAvIra prbhun| utta2-"haMtA, goyamA ! jAva aNatakhutto, evaM saca jIvA vi, evaM jAva vaNarasaikAiesu" , gautama ! 4 0 masajyAta sAma pRthvIkAyikAvAsamAMnA pratyeka pRthvIkAyikAvAsamAM pRthvIkAyika Adi rUpa prave anekavAra athavA anaMta vAra utpanna thaI cUkI che. e ja pramANe samasta che paNa tyAM pUrve aneka vAra athavA anaMta vAra utpanna thaI cUkyA che Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 bhagavatIsutre anantavAram upapannAH santi evaM pUrvoktarItyA yAvat apkAyika- teja:kAyika- vAyukAyika- vanaspatikAyeSu eteSAm asaMkhyAta pRthivIkAyikAvAsazatasahasreSu ekaikasmin aSkAyikAdyAvA se aSkAyikAditayA eko jIvaH sarvajInAtha, asakRt - anekavAram, athavA, anantakRtvaH - anantavAram utpanna pUrvA:- pUrvamutpannAH santi, gautamaH pRcchati' ayaM NaM bhaMte! jIce asaMkhejjesa vediyAvAsasayasahasse egamegaMsa vediyAvAsaMsi puDhavikAiyattAe jAva vaNassaikAiyatA, veMdiyattAe utravannapu0ve ? ' he bhadanta ! agaM khalu jIvaH asaMkhyeyeSu, dvIndriyAvA sazatasahasreSu ekaikasmin dvIndriyAvA se pRthivIkAyikatayA, yAvat aSkAyikatA, tejaH kAyikatayA, vAyukAyikatayA, vanarapatikAyika 9 kabAra aura anaMtabAra vahAM utpanna ho cuke haiM / isI prakAra se asaMkhyAta lAkha aprakAvikAvAsoM meM se eka eka apakAyikAvAsa meM, asaMkhyAna lAkha tejaHkAyikAcAloM meM se eka eka tejaHkAdhikAvAsa meM, asaMkhyAta lAkha vAyukAdhikAvAsoM meM se eka eka vAyukAyikA vAsa meM aura asaM khyAta lAkha vanaspatikAyikAvAsoM meM se eka eka vanaspatikAyikA vAsa meM eka jIva aura sarva jIva anekavAra athavA anantavAra apUkAyikAdirUpa se utpanna ho cuke haiN| I aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-' ayaM NaM bhaMte / jIve asaMkhejjesu yeiMdiyApAsasaya sahassesu enasegaMsi beiMdiyAvAsaMsi puDhavikAzyattAe jAva vaNassahaphAiyattAe, 'beiMdiyattAe ubavanapubve ' he bhadanta ! yaha jIva asaMkhyAta lAkha do indriyAvAsoM meM eka dvi indrayAvAsa meM pRthivIkAyikarUpa se yAvat- apkAyikarUpa se, tejHkaayieja pramANe asabhya ta lAkha aprakAcikAvAsamAMnA pratyeka kAyikAvAsamamAM, a`khyAta lAkha tejaskAyikAvAsAmAMnA pratyeka tejaskAyikAvAsamAM ane asakhyAta lAkha vAyukAyikAvAsAmAMnA pratyeka vAyukAyikAvAsamAM ane asaMkhyAta lAkha vanaspatikAyikAvAsAmAMnA pratyeka vanaspatikAyikAvAsamAM paNa eka jItra ane samasta jIvA pUrve aneka vAra athavA anNtvAra aprakAyikAdi rUpe utpanna thai cukayA che. gautama svAmInI prazna- " ayaM NaM bhaMte ! jIve asaMkhejjesu beidiyAvAsa - sayasa hasse egamegaMsi vei dayAvAsaMsi puDhavikAiyattAe jAva vaNassaikAiyattAe, bediyantAe ubavannapuvve 1" he bhagavan ! mA jIva, asakhyAta lAkha dvIndriyAvAseAmAMnA pratyeka IndriyAtrAsamAM zuM pUrve pRthvIkAyika rUpe, apU Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u07 sU02 jIvotpattinirUpaNam 265 tayA-dvIndriyatayA kim utpannapUrva-pUrvamutpanno vartate ? bhagavAnAha-hatA, goyamA / jAva aNaMtakhuto ? sabajIvA vi NaM evaMceya' he gautama ! hanta-satyam yAvat-eko jIvaH asaMkhyAtadvIndriyAvAsalakSeSu ekaikasmin dvIndriyAvAse pRthivIkAyikAditA asakRt-vAraM vAram, athavA, anantakRtva -anantavAram utpannapUrvaH-pUrvamutpanno vartate, sarvajIvA gapi khalu esmeva-pUrvaktirItyaiva, asaM lyAta dvIndriyAvAsalakSeSu ekaikariman dvIndriyAvAse pRthivIkAyikAditayA asakRt-anekavAram, athavA anantakRtya -anantavAram , upapannapUrvAH- pUrvamutpannAH santi, 'evaM jAva maNussesu, navaraM teMdiyaesu jAva caNassaikAiyattAe teMdiyattAe, cauridiema cauridiyattAe, paMcidiyatirikkhajoNiesu karUpa se, vAyukAyikarUpase, vanaspatikAyikarUpa se, ecaM hIndriyarUpa se kyA pahile utpanna ho cukA hai ? isake untara meM prabhu kahate haiM-'hatA, goyamA ! jAva aNatakhutto, sadhajIcA vi NaM evaM ceca' hAM, gautama ! eka jIva asaMkhyAta lAkha pramANa dvIndriyAvAsoM meM se eka eka dvIndriyAvAsa meM pRthivIkAyikAdirUpa se anekavAra athavA anaMtavAra utpanna ho cukA hai| isI prakAra se saba jIva bhI asaMkhyAta lAkha dvIndriyAH vAsoM meM se eka eka dvIndriyAvAsa meM pRthivIkAyika Adi rUpa se anekavAra athavA anantabAra utpanna ho cuke haiN| ' evaM jAva maNussesu, navaraM teiMdiesu jAva vaNassaikAiyattAe teiMdiyattAe, cauridiepsu caridiyattAe, paMciMdiyatirikkhajoNiesu paMciMdiyatirikkhajoNiya. tAe, maNuslesu maNussattAe, sesaM jahA veiMdiyANaM' isI prakAra se kAyika rUpe, tejaskAyika rUpe, vAyukAyika rUpe, vanaspatikAyika rUpe ane kIndriya rUpe utpanna thaI cukyuM che? bhaDAvIra prbhun| uttara-' hatA, goyamA ! jAva aNaMta khutto, savva jIvA viNaM evaM ceva" , gautama ! me 71, manyAta ari dviindriyaavaasiimAMnA pratyeka dvidiyAvAsamAM pRthvIkAyika Adi rUpe pUrve anekavAra athavA anaMtavAra utpanna thaI cukayo che eja pramANe samasta jI paNa asaM. khyAta lAkha dviIndriyAvAsamAnA pratyeka hIndriyAvAsamAM pUrve anekavAra athavA manatavA2 spanna yu4|| cha. " eva jAva maNumsesu, navara teiMdiesu jAva vaNassaikAiyattAra, teiMdiyattAe, cauridiesu caridiyattAe, paciMdiyatirikkhajo Niesu paMciMdiyatirikkhajoNiyattAe, maNussesu maNussacAe, sesaM jahA veidiyANaM" bha0 34 Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre 3 # paMcidiyatirikkhajoNisAra, maNurase maNussattAe se jahA beMdiyANaM ' evam pUrvoktarItyA, yAvat-trIndriya- caturindriya- paJcendriya tiryagyonika manuSyeSu eteSAm trIndriyAdyasaMkhyA lakSAvAseSu eko jIvaH sarvajIvAca pRthivIkAyikAditayA asakRt - anekavAram athavA anantakRtvaH - ananvavAram utpanna pUrvAH pUrvamutpannAH santi, kintu navaras- dvIndriyApekSayA vizeSastu-trIndri yeSu trIndriyAvAseSu yAvat pRthivIkAyikatayA, akAyikatayA, tejaH kAyikatayA, vAyukAyikatA, vanaspatikAyikatacA trIndriyatayA, caturindriyeSu caturindriyAvAseSu caturindriyatayA, pacendriya tiryagyonikeSu paJcendriyatiryagyonikA vAseSu paJce ndriyatiryagyonikatA, manuSyeSu manuSyAvAsepu, manuSyatayA eko jIvaH sarvajIvAva asakRt - athavA anantakRtvaH utpanna pUrvAH santi ityabhiprAyeNAha - zeSaM yathA ghAvata - asaMkhyAta lAkha teindriyAvAloM meM se eka eka indriyAvAsa meM, asaMkhyAtalAkha cauhandriyAvAsoM meM se eka eka cauindriyAvAsa meM, eka jIva aura sarvajIva pRthivIkAyikAdirUpa se anekavAra athavA anantavAra utpanna ho cuke haiM isI prakAra kA kathana paMcendriyatiryagAvAsoM meM aura manuSyAvAsoM meM bhI jAnanA cAhiye - parantu jo vizeSatA isa kathana meM hai vaha isa prakAra kI hai ki asaMkhyAta lAkha teindriyAdika AvAsoM meM se pratyeka teindriyAdika AvAsa meM jo eka jIva yA sarvajIva anekavAra yA anantavAra utpanna ho cuke haiM so ve vahAM pRthi vIkAyikAdirUpa se hI anekavAra yA anaMtavAra utpanna nahIM hue haiM kintu eka eka teindriyAvAsa meM ve tehandriyarUpa se bhI anekavAra yA anantavAra utpanna ho cuke haiN| isI prakAra se asaMkhyAnalAkha cauindrighAvAsoM meM se eka eka cauindriyAvAsa meM bhI jAnanA cAhiye- arthAt asaMkhyAta cauindriyAvAsoM meM se eka 2 AvAsa meM eka athavA aneka 266* eja pramANe asa`khyAta lAkha trIndriyAvAseAmAMnA pratyeka trIndriyAvAsamAM, asakhyAta lAkha caturindriyavAseAmAMnA pratyeka caturindriyAvAseAmAM, asa khyAta lAkha paMcendriya tiyi cAvAseAmAMnA pratyeka pacendriya tiya cAvAsamAM ane asaMkhyAta lAkha manuSyAvAsAmAnA pratyeka manuSyAvAsamAM, eka jIva ane aneka jIva pUrve pRthvIkAyaka Adi rUpe anekavAra athavA ana tavAra utpanna thaI cukayA che dvIndriyAnA upayukta kathana karatA A kathanamAM je vizeSatA che te have prakaTa karavAmAM Ave che. pratyeka trIndriyAvAsamAM tee pRthvIkAyikathI laIne vanaspatikAyika rUpe ane trIndriya rUpe, pratyeka caturi ndriya:vAsamAM teo pRthvIkAyikathI laIne vanaspati kAyika rUpe ane catura Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za012 u07 sU02 jIvotpattinirUpaNam :267 dvIndriyANAm pratipAditaM tathaiva pratipattavyam , 'yANamaMtarajosiya sohammIsANANa ya jahA asurakumArANaM' vAnavyantarajyotiSikasaudharma zAnAnAM ca eteSAmAvAseSu yathA asurakumArANAm AvAseSu catuHpaSTilakSepuekaikasmin AvAse pRthivIkAyAditayA eko jIvaH sarvajIvAzca asakRt , athavA anantakRtvaH pUrvamutpannAH santi iti pratipAditam , tathaiva vAnavyantarAdArabhya IzAnaparyajIva aneka bAra adhavA anantabAra pRthivIkAyikarUpa se akAyikarUpa se, tejAkAyikarUpa se aura vanaspatikAyikarUpa se to utpanna hue hI haiM-para ve vahA~ anekavAra athavA anantabAra cauhandrirUpa se bhI utpanna ho cuke haiN| isI prakAra se asaMkhyAta lAkha paMcendriyatiryazcAvAsoM meM se eka 2 AvAsa meM eka jIva athavA sarva jIva apanI paMcendriyatiryazvaparyAya se bhI utpanna ho cuke haiN| isI prakAra kA kathana asaMkhyAnalAkha manuSyAvAsoM meM se eka 2 manuSyAvAsa meM bhI jAnanA cAhiye arthAt eka jIva athavA saya jIva paMcendriyAvAsoM meM se eka 2 AvAsa meM anekavAra athavA anantabAra apanI manuSya paryAya se bhI utpanna ho cuke haiM / isI abhiprAya ko lekara strakArane aisA kahA hai ki zeSa aura kathana dvIndriyoMkI taraha se jAnanA caahiye| 'vANamaMtarajoisiyasohammIsANANa ya jahA asurakumArANaM' jaisA - kathana 64 lAkha asurakumArAvAloM meM se eka jIva aura sarvajIva ane. kabAra adhavA anantadhAra pRthivIkAyikAdirUpa se pahile utpanna ho cuke ndriya rUpe, pratyeka paMcendriyatiya cAvAsamAM teo pRthavIkAyikathI laIne vana spatikAyika rUpe ane paMcendriyatiryaMca rUpe ane pratyeka manuSyAvAsamAM teo pRthvIkAyikathI laIne vanaspatikAyika rUpe tathA manuSya rUpe pUrve anekavAra athavA anaMtavAra utpanna thaI cukyA che. A prakAre pRthvIkAyikarUpe, apakAyikarUpe, tejakAyikarUpe, vAyukAyika rUpe ane vanaspatikAyikarUpe utpanna thavAnuM kathana te badhe eka sarakhuM ja che. dvAdrinA kathana karatA trIndriyAdikanA kathanamAM je ma'tara cha 52 548 42pAmA mAnyu cha. mA prare " navaraM" yA sUtra54thA an " sesaM jahA beidiyANa" 20 sUtrApaya-tanA thananI matha spaSTa karavAmAM Avyo che. "vANamatarajoisiyasohammIsANANa ya jahA asurakumArANaM " 64 sAma . asurakumArAvAsamAMnA pratyeka asurakumArAvAsamAM eka jIva ane samarata cha pUrve pRthvI kAyikAdi rUpe anekavAra athavA anaMtavAra utpanna thaI cukyA Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre nteSu api AvAseSu ekaismin AvAse eko jIvaH sarva jIvAzca pRthivIkAyAdikatayA asakRt-athavA anantakRtvaH utpannapUrvAH santi iti pratipattavyam / gautamaH pRcchati-'ayaM NaM bhaMte ! jIve saNaMkumAre kappe vArasalu vimANAvAsasayasahassesu egamegasi bimANAvAsaMsi puDhavikAiyattAe' he bhadanta ! ayaM khalu jIvaH sanatkumAre kalpe dvAdazam vimAnAvAsazatasahastrepu-dvAdazalakSavimAnA vAseSu ekaismin vimAnAvAse pRthivIkAyikAditayA upayannapUrva:-pUrvamutpannaH kim ? bhagavAnAha-'sesaM jahA amurakumArANaM jAva arNatakhutto, No ceva NaM devitAe evaM sayajIvAvi evaM jAva ANayapAgaema, evaM AraNaccuesu vi' he gautama ! zepaM yathA asurakumArANAm yAvat catuHpaSTi lakSAvAseSu ekaikasmin AvAse pRthivIkAyikAditayA ekasya jIvasya asakRt , anantakRtvo vA pUrvotpAdaH pratiprakaTa kiye gaye haiM-usI prakAra se vAnavyantara se lekara IzAna taka ke AvAloM meM se eka 2 AvAsa meM eka jIva pRthivIkAyikAdirUpa se anekabAra athavA anantabAra utpanna ho cuke kahe gaye haiN| ___aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'ayaMNaM bhaMte jIve saNaM. kumAre kappe cArasastu vimANAvAsayasasahassesu egamegasi bimaannaa| vAsaMsi puDhavikAiyattAe' he bhadanta ! yaha jIva sanatkumAra kalpa meM vahAM ke 12 lAkha vimAnAvAsoM meM eka 2 vimAnAvAsa meM pRthivIkAdhikAdirUpa se pahile utpanna ho cukA hai ? usake uttara meM prabhu kahate haiM'sesaMjahA asurakumArANaM jAca aNaMtakhutto' he gautama ! jaisA 64 lAkha asurakumArAvAsa meM eka eka AvAsa meM pRthivIkAyikAdirUpa se eka jIva kA anekabAra athavA anantayAra pUrvotpAda kahA gayA hai isI prakAra che. e ja pramANe vanavyantarathI laIne IzAna paryantanA jeTalA AvA kahyA che te AvAsamAMnA pratyeka AvAsamAM, eka jIva ane samasta che pravakayika di rUpe pUrve anekavAra athavA anaMtavAra utpanna thaI cukyA che, ema samajavuM gautama svAbhAnA -"ayaM NaM bhaMte ! jIve saNakumAre kappe pArasasu 'vimANAvAsasayasahassesu egamegasi vimANAvAsaMsi puDhavikAiyattAe0" samapan! A jIva, sanaskumAra kalapanA bAra lAkha vimAnAvAmAMnA pratyeka vimAnAvAsamAM zuM pRthvIkAvika Adi rUpe pUrve utpanna thaI cukI che? mahAvIra prbhun| uttara-" sesaM jahA asurakumArANaM jAva aNatakhutto" he gautama! jevI rIte 24 lAkha asurakumArAvAsamAMnA pratyeka asurakumArAvAsamAM eka jIvane pRthvIkAyika Adi rUpe anekavAra athavA anaMtavAra Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 7 sU0 2 jIvotpattinirUpaNam . 269 pAditaH tathaiva sanatkumArasya dvAdazalakSavimAnAcAseSu ekaikasmin vimAnAvAme pRthivIkAyikAditayA eko jIvaH asakRta, anantakRtvo vA pUrvamutpanna iti pratipattavyam, kintu sanatkumArAvAse no caiva khalu jIvo devIcyA utpadyate, IzAnAnteSveva devasthAneSu devyaH utpadyante, sanatkumArAdiSu punarnotpadyante devyaH iti vizeSaH / evaM-pUrvaktirItyA sarvajIvA api sanatkumArAvAsepu ekai kasmin Azase pRthivIkAyikAdidevAntatayA na tu devItayA, asakRt , ana. ntakRtvo kA pUrvamutpannAH santi, evaM-pUktirItyA, yAra-mAhendrabrahmalAntaka zukrasahasrArAnataprANateSu-eteSAmAvAseSu ekaikasmin Azase eko jIva: sajIvAzca, athavA-anantakRtvaH pUrvamutpannAH, evaM-pUrvoktarItyaiva AraNAcyu se sanatkumAra ke 12lAkha vimAnAvosa meM eka 2 vimAnAvAla meM pRthivIkAdhikAdirUpa se eka jIva anekabAra athavA anantabAra pahile utpanna ho cukA hai aisA jAnanA cAhiye kintu 'jo cevaNaM devittAe evaM sandhajIvAvi, evaM jAca ANayapANaeplu, evaM AraNaccuela vi, sanatkumArAvAsa meM yaha jIva devIrUpa se pUrvotpanna nahIM huA hai kyoMki IzAna taka ke devasthAnoM meM hI deviyAM utpanna hotI haiM, sanatkumArAdi ko meM utpanna nahIM hotI haiN| isI prakAra se samastajIva bhI sanatkumArAvAsoM meM eka eka Azasa meM pRthitrIkAyika Adi rUpa se tathA devarUpa se hI anekavAra athavA anantavAra utpanna ho cuke haiM-devIrUpa se nhiiN| isI prakAra se mAhendra, brahma, lAntaka, zuka, sahasrAra, mAlata aura prANata inake AvAsa meM eka eka AvAsa ke eka jIva aura sarvajIva pRthivIkAyi pUrvotpAda kahevAmAM Avyo che, e ja pramANe sanakumAranA bAra lAkha vimAnAvAsamAMnA pratyeka vimAnAvAsamAM pRthvIkAyika Adi rUpe eka jIva pUrve anekavAra athavA anaMtavAra utpanna thaI cukaye che, ema samajavuM paraMtu "No cevaNaM devittAe-evaM savva jIvA vi, evaM jAva ANayapANaesu, eva AraNaccuesu vi" sanamArAvAsamA L O vI 32 spanna nayI, 4AraNya ke IzAna kalpa sudhInA devAmAM ja devIo utpanna thAya che, sanaskumArika devalokamAM devIo utpanna thatI nathI e ja pramANe samasta jIve paNa bAra lAkha sanaskumArAvAsamAMnA pratyeka sanakumArAvAsamAM (vimAnAvAsamAM) pRthvIkAyika Adi rUpe tathA deva rUpe anekavAra athavA anaMtavAra pUrve utpanna thaI cukyA che. tyAM teo devI rUpe utpanna thayA nathI eja pramANe bhADendra praha, alrds, zu, sasa2, sanata, bhArata, A kalpanA je vimAnAvAse che te vimAnAvAmAMnA pratyeka vimAnAvA Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 bhagavatIpUtre tayorapi AvAseSu ekaikasmin AvAse pRthivIkAyikAdi devAntatayA, na tu devItayA eko jIka sarvajIvAzca asachat, anantakRtvaH puurvmutpnnaaH| gautamaH pRcchati-'ayaM NaM bhaMte ! jIve tim vi aTThArasuttaresu vijJavimANAvAsasayesa evaMceva' he bhadanta ! ayaM khalu jIvaH viSvapi aSTAdazottareSu nava graiMveyaka vimA nAvAsazateSu prathamatrike ekAdazottara zatam, dvitayatrike saptottaraM zatam , tRtIyatrike zatam, evamaSTAdazAdhikazatatrayanavagraiveyakavimAnAvAsepu ekameva . pUrvavadeva tathAhi-ekasmin vimAnAvAse pRthivIkAyikAdikatayA eko jIvaH sarvajIvAzca zim pUrvamutpannAH santi ? bhagavAnAi-he gautama ! ekaikasmin navaaveyakavimAnAcAse eko jIvaH sarvajIvAzca pRthivIkAyikAdikatayA amakAdirUpa se evaM devarUpa se anekavAra athavA anantabAra pUrvetpinna ho cuke haiM-devIrUpa se nahIM isI prakAra se AraNa evaM acyuta ke AvAsoM meM se eka eka AvAsa meM isI prakAra kA kathana jAnanA caahiye| vahAM para bhI eka jIva aura sarvajIca anekavAra athavA anantavAra pRthivIkAyikAdirUpa se tathA devarUpa se pUrvotpanna ho cuke haiMdevIrUpa se nhiiN| aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM- ayaM NaM bhaMte ! jIve tisu vi ahArasuttaresu-gevijabimANAvAsarUyesu evaM ceca'he bhadanta ! yaha jIva tIna aveyakoM ke-urva madhya aura adhoveyaka ke 318 vimAnAvAloM meM-prathamatrika ke 111, ditIyatrika meM 107 aura tRtIyanika meM 100 vimAnAvAsoM meM se pratyeka vimAnAvAsa meM kyA pRthivIkAyikAdirUpa se pahile utpanna ho cukA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-hAM, gautama! 318 dhaivedhaka vimAnAvAsoM meM se pratyeka vimaasamAM, eka chatra ane samasta che pUrve anekavAra athavA anaMtavAra pRthvIkAyika Adi rUpe tathA deva rUpe utpanna thaI cukyA che. A vimAnAvAsamAM temanI devI rUpe pUrve utpatti thaI nathI, . gautama sabhI prazna-" ayaM Na bhaMte ! jIve nisu vi aTThArasuttaresu-vijja vimANAvAsasayesu evaM cera" mAvan ! ma cha, aveyonA 318 vibhA. . nAvAmAMnA (navavecakenA udarva, madhyama ane adherU5 traNa trika che. te dareka trikamAM anukrame 111, 107 ane 100 vimAnAvAso che. pratyeka vimAnAvAsamAM zuM pUrve pRvIkAyikAdi rUpe utpanna thaI cukaye che? mahAvIra prabhunA uttara-hA, gautama! A jIva daiveyakanA 318 .vimAnAvAsamAMnA pratyeka vimAnAvAsamAM pUrve anekavAra athavA anaMtava2 Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tayorapi AvAseSu ekaikasmin AvAse pRthivIkAyikAdi devAnyatayA, na tu devatayA eko jIvaH sarvajIvAtha asakRt anantakRtvaH pUrvamutpannAH / gautamaH pRcchati' ayaM NaM bhaMte / jIve tisu vi ahArasuttaresa vijJavimANAvAsasayesR evaMceva' he bhadanta ! ayaM khalu jIvaH triSvapi aSTAdazottareSu nava graiveyaka vimAnAvAsazateSu prathamatra ekAdazottaraM zatam, dvitayatrike saptottaraM zatam, tRtIyanike zatam, evamaSTAdazAdhikazatatra yanavayaiveyaka vimAnAvAseSu evamevapUrvavadeva tathAhi - ekaikasmin vimAnAvAse pRthivIkAyikAdikatayA eko jIvaH sarvajIvAtha kim pUrvamutpannAH santi ? bhagavAnAha de gautama ! ekaikasmin navagraiveyakavimAnAvAse eko jIvaH sarvajIvAzca pRthivIkAyikAdikatayA ama kAdirUpa se evaM devarUpa se anekavAra athavA anantavAra pUrvetpinna ho cuke haiM - devIrUpa se nahIM isI prakAra se AraNa evaM acyuta ke AvAsoM meM se eka eka AvAsa meM isI prakAra kA kathana jAnanA cAhiye / vahAM para bhI eka jIva aura sarvajIva anekavAra athavA anantavAra pRthivIkAyikAdirUpa se tathA devarUpa se pUrvotpinna ho cuke haiMdevIrUpa se nahIM / atha gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-' ayaM NaM bhaMte ! jIveti vi aTThArasuttaresu - gecijjacimANAvAsasametu evaM ceva'he bhadanta ! yaha jIva tIna graiveyakoM ke urdhva madhya aura adhograiveyaka ke 318 vimAnAvAsoM meM prathamatrika ke 111, dvitIyatrika meM 107 aura tRtIyatrika meM 100 vimAnAvAsoM meM se pratyeka vimAnAvAsa meM kyA pRthivIkAyikAdirUpa se pahile utpanna ho cukA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- hAM, gautama ! 118 graiveyaka vimAnAvAsoM meM se pratyeka vimaasamAM, eka chatra ane samasta jIvA pUrve anekavAra athavA anaMtavAra pRthvIkAyika Adi rUpe tathA deva rUpe utpanna thai cukayA che. A vimAnAvAseAmAM temanI devI rUpe pUrve utpatti thaI nathI. gautama snAbhIno prazna- aya NaM bhaMte ! jIve tisu vi aTThArasuttaresu - gevijja vimANAvAsasayeSu evaM ceva" he bhagavan ! yA va jaiveyajanA 318 vibhA nAvAsAmAMnA (navagaiveyakAnA urdhva, madhyama ane aMdherUpa traNa trika che. te dareka trikamAM anukrame 111, 107 ane 100 vimAnAvAse che) pratyeka vimAnAvAsamAM zu pUrve pRthvIkAyikAdi rUpe utpanna thaI cukayA che? mahAvIra prabhunA uttara-hA, gautama ! A jIva traiveyakAnA 318 vimAnAvAsAmAMnA pratyeka vimAnAvAsamAM pUrve anekavAra athavA ana tavara Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 7 sU0 2 jIvotpattinirUpaNam kRt, ananta vA pUrvamutpannAH santi, gautamaH pRcchati-ayaM NaM bhaMte! jIve paMcasu aNuttara vimANe egamegaMsi aNuttaravimANaMsi puDhaci ? he bhadanta ! ayaM khalu jIvaH paJcam anuttara vimAneSu vijayavaijayanta jayantAparAjitamarvArthasiddheSu ekaikasmin anuttaravimAne pRthivIkAyikAdikatayA eko jIvaH sarvajIvAca kim pUrvamu-pannAH santi ? bhagavAnAha - 'taheba jAva anaMtakhuto, no cetra NaM devatAvA, devittAvA, evaM savajIvAtri' he gautama! tathaiva - pUrvoktarItyaiva, yAvat-eko jIvaH paJcAnuttara vimAneSu ekaikasmin vimAne pRthivIkAyikAdika tayA, apakRn, athavA anantapaH pUrvamutpannaH, kintu no caiva khalu devatayA vA, devI tayA vA anantakRtvaH pUrvamumpannaH, anuttara vimAneSu devAH anantakRtvo notpadyante nAvAsa meM anekavAra athavA anantacAra yaha jIva pRthivIkAyikAdirUpa se pahile utpanna ho cukA hai isI prakAra kA kathana sabajIvoM ke sambandha meM bhI jAnanA cAhiye. atha gautama prabhu se aisA pUchate haiM-' ayaM NaM bhaMte! jIve paMcasu aNuttaravimANe egamegaMsi aNuttaravimANaMsi puDhaci' he bhadanta ! vijaya, vaijayanta, jayanta, aparAjita aura sarvArthasiddha ina pAMca anuttara vimAna meM kyA pRthivIkAyika AdirUpa se yaha jIva aura sarvajIva pahile utpanna ho cuke haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'taheva jAva adatto, no ceda NaM devattAe vA devI tAe vA evaM savvajIvA vi' he gautama ! pUrvoktarIti ke anusAra yAvat eka jIva pAMca anuttaravimAnoM meM se eka eka vimAna meM pRthivIkAyika AdirUpa se aneka bAra athavA anantavAra pahile utpanna ho cukA hai / parantu vahAM yaha devarUpa se aura pRthvIkAyika Adi rUpe utpanna thai cukayA che eja prakAranuM kathana samasta jIveAnI tyAM utpattinA viSe paNa samajavu'. gautama svAbhInA prazna-" aya NaM bhaMte ! jIve paMcasu aNuttaravimANeSu egamegaMsi aNuttaravimANasi puDhavio" he bhagavan / vinnya, vaibhyanta, bhayanta, aparAjita ane sarvAMCsiddha, A pAMca anuttara vimAnAmAMnA pratyeka anu ttara vimAnamAM zuM pratyeka jIva tathA samasta jIvA pRthvIkAyika Adi rUpe pUrva utpanna thaI cukayA che ? 271 bhahAvIra lunA uttara- " tatra jAva aNanakhutto, no cevaNaM devattAe vA devittAe vA, evaM savva jIvA vi ' he gautama! pUrvosta athana anusAra pratye jIva pAMca anuttara vimAnamAMnA pratyeka anuttara vimAnamAM pRthvIkAyika Adi rUpe pUrve anekavAra athavA anaMtAra utpanna thaI cukayA che. parantu tyAM Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - 72 bhagavatIsUtre devyazca sarvathaiva notpadyante iti bhaavH| caturyu anuttaravimAneSu bhavadvayAnantaraM mokSasadbhAvAt sarvArthasiddheSu ekabhavAnantaraM mokSasadbhAvAt, evaM-pUktirItyA, sarvajIyA api, pazcAnuttaravimAneSu pRthivIkAyikAdikanayA, no devatayA, no vA devItayA asakRt, anantakRtvazca pUrvamutpannAH santi / gataH pRcchatiayaM NaM bhaMte ! jIve sabajIvANaM mAittAe, piittAe, bhAicAe, bhagiNIttAe, bhajjattAe, puttattAe, dhUyattAe, suNhattAe, ubavannapubve ?' he bhadanta ! ayaM khalu devIrUpa se anantadhAra utpanna nahIM huA hai, kyoM ki cAra anuttaravimAnoM meM bhavaya ke bAda jIva kI mukti hotI hai tathA sarvArthamiddha meM gaye hue jIva ko eka patra ke bAda mokSamApta hotA hai| isI prakAra se saba jIva bhI ina pAMca anuttara vimAnoM meM pRthivIkAyika AdirUpa se ane. kabAra athavA anantabAra utpanna ho cuke hote haiM parantu manuSya devarUpa se ve vahAM-cAra anuttaravimAnoM meM do bAra aura sarvArtha siddha vimAna meM sirpha eka hI bAra utpanna hue hai-isa prakAra anekavAra athavA anantabAra ve vahAM devarUpa se utpanna nahIM hue haiN| ___ aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'ayaM NaM bhaMte ! jIve savvajIvANaM mAittAe, piittAe, bhAittAe, bhagiNIttAe, bhAjattAe, dhUyattAe, suNhattoe uvavannapugve' he bhadanta | yaha jIva saba jIvoM kI mAtA ke rUpa se, pitA ke rUpa se, bhAI ke rUpa se, bahina ke rUpa se, te jIva deva rUpe athavA devI rUpe anaMtavAra utpanna thayo nathI, kAraNa ke pahelA cAra anuttara vimAnamAM gayele jIva be bhava karIne mokSe jAya che ane sarvArthasiddha vimAnamAM gayelA jIva eka bhava karIne mekSa prApta kare che eja pramANe samasta che paNa A pAMca anuttara vimAnomAMnA pratyeka vimAnamAM pUrve pRthvIkAyika Adi rUpe anekavAra athavA anaMtavAra utpanna thaI cukyA che. paraMtu pahelA cAra vimAnamAM teo be vAra deva rUpe pUrve utpanna thayA che. ane sarvArthasiddha vimAnamAM mAtra eka ja vAra teo deva rUpe utpanna thayA che. A rIte temanI tyAM anekavAra athavA anatavAra deva rUpe utpatti thaI nathI, ema samajavuM joIe. mItama svaamiin| prazna-" ayaM NaM bhaMte ! jIve savva jIvANaM mAittAe, piittAe, bhAittAe, bhAgiNIttAe, bhajjattAe, puttattAe, dhUyattApa, suNhattAe uvavanapuve?" u sAvana ! 2 4 zu samasta lavAnI bhAtA, pitA, Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u07 sU0 2 jIvotpattinirUpaNam 273 jIvaH sarvajIvAnAM mAtRtayA, pitRtayA, bhAtRtayA, bhaginotayA, bhAryAtayA, putratayA, duhitatayA, snupAtayA utpannapUrva-pUrvamutpannaH kim ? bhagavAnAha 'haMtA, goyamA asaiM, aduvA aNaMtakhutto, he gautama / hanta-satyam, eko jIvaH sarvajIvAnAM mAtrAdikatayA, asakRt-anekavAram, athavA anantakRtvA-anantavAram utpannapUrva:-pUrvamutpanno vrtte| gautamaH pRcchati-'sajIvA viNaM bhaMte ! imarasa jIvassa mAittAe jAva ughavannapuvye ?' he bhadanta ! sarvajIvA api khalu asya jIvasya mAtatayA yAvat upapannapUrvA:-pUrvamutpannAH santi ? bhagavAnAha-hatA goyamA! jAca aNaMtakhutto' he gautama! hanta-satyam , yAvat-sarvajIvA api asya jIvasya mAtrAdikatayA asakRta, athavA ananta kRtvaH pUrvamutpannAH santi / gautamaH pRcchati'ayaM NaM bhaMte ! jIve savvajIvANaM arittAe, veriyatAe, ghAyakattAe, vahagattAe, bhAryA ke rUpa se, punna ke rUpa se, duhitA ke rUpa se, aura putravadhU ke rUpa se kyA pahile utpanna ho cukA haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM'hatA, goyamA ! asaI, aduvA aNaMtakhutto' hA~, gautama! yaha jIva saba jIvoM kI mAtA ke rUpa meM, pitA ke rUpa meM, aura bhAI Adi ke rUpa meM anekavAra aura anantabAra pahile utpanna ho cukA haiN| ___ aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'sabbajIvAvi NaM maMte ! imassa jIvassa mAittAe, jAva uvacanapugve' he bhadanta ! saba jIva kyA isa eka jIva ke mAtA AdirUpa se pahile utpanna ho cuke haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'hatA, goyamA! jAva aNaMtakhuno' hAM, gautama! sarvajIva bhI isa eka jIva ke pahile anekavAra athavA anantapAra mAtA AdirUpa se utpanna ho cuke haiN| bhAIpha, bahenarUpe, bhAryorUpe, putrarUpe, putrIrUpe, ane putravadhU rUpe pahelAM utpanna thaI cukI che ? bhaDAvIra prbhune| uttara-"hatA, goyamA! asaI, aduvA, aNatakhutto " hA, gautama! A jIva samasta jIvenI mAtA, pitArUpe ane bhAI Adi rUpe aneka vAra athavA anatavAra pahelAM utpanna thaI cu che gautama svAbhAnA praza-"savva jIvA vi NabhaMte / imarasa jIvarasa bhAittAe jAva uvavannapuvve bhavan / samasta / 5 zumA me nA mAtA, pitA Adi rUpe pahelAM utpanna thaI cukayA che ? mahApAra prabhunA uttara-haMtA, goyamA ! jAna aNaMtakhutto" gautama ! samasta che paNa A eka jIvanA mAtA, pitA Adi rUpe pUrve aneka vAra athavA anaMta vAra upaja thaI cukayA che. bha0 35 Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 bhagavatIsUtre paDiNIyanAe, paccamittattAe upabannapugve ?' he bhadanta ! ayaM khalu jIvaH sarva jIvAnAm astiyA sAmAnyazatrunayA, vairitayA vizeSazatrutayA ghAtakatayAmArakatayA, vyadhakatayA-tArakatayA, pratyanIkatayA-kAryApaghAtakatayA, pratyamitratayA zatrusahAyakatayA, kim upapanna pU:-pUrvamutpanno varttate? bhagavAnAhahaMtA, goyamA! jAca aNaMtakhutto' he gautama ! hanta-satyam , yAvatU-eko jIvaH sarvajIvAnAm astiyA, vairikAditayA, asakRt , anantakRtvo vA pUrvamutpanno vartate / gautamaH pRcchati-savve jIvA viNa bhate!' he bhadanta ! sarvajIvA api khala asya jIvasya aritayA, vairikAditayA pUrvamutpannAH kim ? bhagavAnAha-evameva' ____ aba gautama prabhuse aisA pUchate haiM-'ayaM NaM bhaMte ! jIve sabajIvANaM arittAe, verighattAe, pAyakattAe, paDiNiyattAe vahagattAe, paJcAmisattAe upavanaputve' he bhadanta ! yaha jIva sayajIvoM kA zatrurUpa sesAmAnyatayA arirUpa se, vairIrUpa se-vizeSa zatrurUpa se, mArakarUpa se, vadhakarUpa se, pratyanIka-kAryopaghAtakarUpa se, pratyamitra-zatrulahAyakarUpa se, kyA pahile utpanna ho cukA hai? isake uttara meM prabhu kahate haiM'haMtA, goyamA! hAMgautama ! 'jAva aNatakhutto' yAvat-yaha eka jIva sarvajIvoM kA zatrurUpa se, evaM vairI AdirUpa se, ekabAra nahIM, kintu anekavAra aura anantabAra utpanna ho cukA hai| ___aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'sabajIvA viNaM bhaMte!' he bhadanta ! sabajIva bhI kyA isa eka jIva ke pahile zatru, vairI,AdirUpa se, pahile utpanna ho cuke haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'evameva' gautama svaamiin| -" ayaM NaM bhaMte ! jIve sabajIvANa arittAe, veriyattAe, ghAyakattAe, vahagattAe, paDiNiyattAe, paccamittattAra uvavannapuvve ?" he bhagavan ! A jIva, zuM samasta jInA zatrurUpe, vairIrUpe, (sAmAnya zatrune ari ane vizeSa zatrutva rAkhanArane vairI kahe che), mArakarUpe, vadhakartArUpe, pratyanIkarUpe (kAryopaghAtakarUpe) ane pratyamitrarUpe (zatrunA sahAyakarUpe) pahelAM utpanna thaI cukyuM che? mahAvIra prbhune| uttara-"haMtA, goyamA! jAva aNatakhutto" DA, gautama! A jIva samasta jIvanA zatrurUpe ane vairI Adi rUpe eka ja vAra nahIM paNa aneka vAra athavA anaMtavAra pUrve utpanna thaI cukyA che. gautama svAbhAnA prazna-" savva jIvA viNaM bhaMte !" tyAhi san ! samasta jIve paNa A jIvanA zatru, vairI Adi rUpe zuM pahelAM utpanna thaI cukayA che? 1 Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u07 sU0 2 jIvotpattinirUpaNam 269 he gautama! evameva-pUktirItyaiva te jIvA api asya jIvasya aritayA vairikAditayA asakRt , anantakRtvo vA utpannapUrvAH santi |gautmH pRcchati-'ayaM NaM bhaMte ! jIve savvajIvANaM rAyattAe, juvarAyattAe, jAva satyavAhattAe upacannapuve?' he bhadanta ! ayaM khalu jIvaH sarvajIvAnAM rAjatayA, yuvarAjatayA, yAvat-sArthavAhatayA upapannapUrvaH ? pUrvamutpanno vartate ? bhagavAha-'haMtA goyamA! asaI aNaMta khutto, sanyajIvANaM evaMceva' he gautama! hanta-satyam eko jIvaH sarvajIvAnAma rAjatvAdinA asakRt-anekavAram, anantakRtva:-anekavAram , upapannapUrva:pUrvamutpanno vartate, evaM sarvajIvA api khalu evameva pUrvoktarItyaiva he gautama! hAM, sajIva isa eka jIva ke pahile zatru-vairI. Adi rUpa meM anekavAra athavA anantayAra utpanna ho cuke haiN| __ aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'ayaM NaM bhaMte ! jIve sanyajIvANaM rAyatsAe, juvarAyattAe jAva satyavAhattAe uvavannapuve' he bhadanta ! yaha jIva samasta jIrvAkA rAjArUpa se, yAvat sArthavAharUpase pahile utpanna ho cukA hai kyA? uttara meM prabhu kahate haiM-'haMtA, goyamA! asaI aNaMtakhutto sadhajIvANaM evaMceva' hAM, gautama! yaha eka jIva saba jIvoM kA rAjA bhI ho cukA hai, yuvarAja bhI ho cukA hai yAvat sArthavAha bhI ho cukA hai! isa prakAra kI paristhiti vAlA yaha eka hI bAra nahIM huA hai, kintu anekavAra athavA anantabAra huA hai| isI prakAra kA kathana sarvajIvoM ke saMbaMdha meM bhI jAnanA caahiye| mahAvIra prasuna ma-" evameva" gautama ! samasta ko patra A jIvanA zatru, vairI Adi rUpe pahelAM aneka vAra athavA anaMtavAra utpanna thai cukyA che. gautama svAmInA prazna-" ayaM NaM bhaMte ! jIve savvajIvANaM rAyattAe, juvarAyattAe jAva satyavAhattAe jvavannapubve ?" bhagavan ! 21 pazupaDaai samasta jInA rAjA rUpe, yuvarAja rUpe ane sArthavAha parvatanA rUpe paNa utpanna thaI cukaye che? ___ mahAvIra prabhunA utta2-" hatA, goyamA! asaI paNata khutto sajIvANaM evaM cetra" DA, gautama! 241 ~ bhane vA2 mana manatavAra, samasta chanA rAjA, yuvarAja Adi rUpe pUrve utpanna thaI cukI che. samasta jIvo paNa A jIvanA rAjA, yuvarAja Adi rUpe pUrve aneka vAra athavA anatavAra utpanna thaI cukyA che. Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 bhagavatI sUtre asya jIvasya rAjatvAdinA asakRt - anantakRtvaH, pUrvamutpannAH santi / gautamaH pRcchati - ' ayaM NaM bhaMte! jIve sajIvANaM dAsattAe, bhAillagacAe, bhogapurisattAe, sIsattAe, vesattAe uvavannapucce ? ' he bhadanta ! ayaM khalu jIvaH sarvajIvAnAM dAsatayA - gRhadAsIputratayA, preSyatayA - AjJApyatayA sRtakatayA, duSkAlAdau poSitatayA, bhAgikatayA - kRSNAdilAbhasya bhAgagrAhakatayA, bhogapurupatayA, bhAgikatayA - anyajanopArjitArthAnAM bhogakAritayA ziSyatayA, dveSyatayA upapannapUrvaH - pUrvamutpanno vartate kim ? bhagavAnAha - 'haMtA, goyamA ! jAva aNatakhutto, evaM 'savvajIvA vi anaMtakhutto' he gautama! hanta - satyam, yAvat eko jIvaH sarvajIvAnAM dAsAdikatayA asakRt - anekavAram ' anantakRtvo vA pUrvamutpanno vartate, evaM - pUrvoktarItyA sarvajIvA api asya jIvasya dAsAdikatayA asakRt, athavA anantakRlaH pUrvamutpannAH santi / ante gautamo bhaga aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM - 'ayaM NaM bhaMte! jIve saccajIvANaM dAsattAe, pesattAe, bhayagattAe, bhAilagattAe, bhogapurisattAe, sIsattAe vesattAe, uvacannapucce' he bhadanta ! yaha jIva samasta jIvoM kA kyA dAsa bhI huA hai ? dAsI ke putrarUpa se bhI huA hai ? preSya- AjJA dene yogya bhI huA hai ? bhRtaka - duSkAla Adi meM poSita kiyA gayA bhI huvA hai ? anyajanopArjita dravyakA bhogakarane vAlA bhI huA hai ? ziSyarUpa se bhI huA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'haMtA, goyamA ! jAva aNatto, evaM savajIvA vi anaMtakhutto' hAM, gautama ! ekajIva saba jIvoM kA dAsa AdirUpa se anekavAra athavA anantavAra utpanna ho cukA hai| isa prakAra kA kathana saba jIvoM ke saMbaMdha meM bhI jAnanA cAhiye - arthAt saba jIva isa jIva ke ane gautama svAbhInA azna -" ayaM NaM bhaMte ! jIve savajIvANaM dAsattAe, pesattAra, bhayagattAe, bhAilagattAe, bhogapurisattAe, sIsattAe, vesattAe utravannapuvve 1" he bhagavan ! A jIva zu' samasta jIveAnA dAsa rUpe pUrve utpanna thai cukI che ? dAsIputra rUpe paNa zuM utpanna thaI cukayeA che ? AjJApAlaka rUpe paNu utpanna thayA che? bhRtaka rUpe (duSkALa AdimAM jenuM anyanA dvArA pANu karAtu hAya evA rUpe) paNa utpanna thai cukayA che? bhAgIdAra rUpe paNa utpanna thai cukayA che? anya janeApArjita dravyanA bhAgakartA rUpe paNa utpanna thai cukI che? ane ziSya rUpe utpanna thai cukayA che? bhaDAvIra alune| uttara- "haMtA, goyamA ! jAva anaMtakhuto, evaM savtra jIvA va anaMtakhutto" DA, gautama ! bhA jIva samasta jIvAnA dAsa Adi rUpe aneka vAra ane anaMtavAra pahelAM utpanna thaI cukayA che. eja pramANe Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyavandrikA TIkA za0 12 u0 7 sU0 2 jIvotpattinirUpagam 277 vadvAkyaM pramANayannAha- sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti jAva viharai' he bhadanta ! tadevam-bhavaduktaM sarva satyameva, he bhadanta ! tadevaM bhavaduktaM sarva satyameveti-yAvata bhagavAn gautamaH zramaNaM bhagavantaM mahAvIraM vandamAno namasyan viharati-tiSThati saMyamena tapasA AtmAnaM bhAvayamAnaH / / mU0 2 // iti zrI vizvavikhyAta jagadvallabhAdipadabhUpita vAlabrahmacAri 'jainAcArya' pUjyazrI ghAsIlAlacativiracitAyAM zrI "bhagavatI" sUtrasya prameyacandrikA. khyAyAM vyAkhyAyAM dvAdazazatakasya saptamoddezakaH samAptaH ||muu012-7|| kabAra athavA anantabAra dAsAdirUpa se utpanna ho cuke haiN| aba anta meM bhagavAn ke vacanoM meM satyatA khyApana karane ke liye gautama kahate haiM-'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti jAva viharaha' he bhadanta | ApakA kahA gayA yaha saba viSaya sarvathA satya hI hai, he bhadanta ! ApakA kahA gayA yaha saba viSaya sarvathA satya hI hai isa prakAra kahakara bhagavAn gautamane zramaga bhagavAn ko vandanAkI, unheM namaskAra kiyA-bAda meM ve saMghama aura tapa se AtmA ko bhAvita karate hue apane sthAna para virAjamAna ho gye|suu02|| jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyatrI ghAlIlAlajI mahArAja kRta " bhagavatIsUtra" kI prameyacandrikA vyAkhyAke bArahaveM zatakakA / sAtavAM uddezaka samApta // 12-7 // saghaLA che paNa pUrve aneka athavA anaMta vAra A jIvanA dAsa Adi rUpe utpanna thaI cukyA che. ve sUtrana pasAra 42vAmA bhAva cha-" sevaM bhate / sevaM bhate / ti jAva viharai" gautama svAmI mahAvIra prasunai kyA pramANabhUta mAna kahe che ke "he bhagavana ! Ape A viSayanuM je pratipAdana karyuM, te satya ja che. he bhagavan! ApanuM A kathana sarvathA satya che," A pramANe kahIne mahAvIra prabhune vaMdaNu namaskAra karIne, saMyama ane tapathI AtmAne yukta karatA thakA bhagavAna gautama pitAne sthAne besI gayA. sUrA jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatIsUtranI prameyacandrikA vyAkhyAnA bAramAM zatakane sAtamo uddezaka samAsa 12-7 Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 bhagavatIsUtre atha amodezakaH mArabhyate dvAdazazatakasya aSTamoddeza kasya saMkSiptaviSayavivaraNam / maharddhikadevasya udvartanAnantaraM dvizarIrakanAgalokamAtre utpattiviSayaka praznottaram, tato nAgaloke janmagrahaNe arcanapUjanAdikavaktavyatAmarUpaNam, tadanantaram maharddhikadevasya dvizarIrakanAgajanmagrahaNAnantaraM dvizarIra kamaNiSu utpatti ti prarUpaNam, tato dvizarIrakavRkSeSu utpattivarNanam, tato vAnaraprabhRtijIvAnAM ratnaprabhAyAmutpattivarNanam, tataH siMhamabhR tejIvAnAmapi nairayikatvena utpatti varNanaM ca tataH kAkaddha prabhRtijIvAnAmapi nairavikatyA utpattivarNanamiti // , AThaveM uddeze kA prAraMbha - bArahaveM zataka ke isa aSTama uddezaka meM kahe hue viSaya kA viva raNa saMkSepa se isa prakAra hai mahardika deva utana ke bAda turata hI kyA do zarIra ko dhAraNa karanevAle nAnoM meM utpanna hotA hai ? aisA prazna aura utpanna hotA hai aisA uttara nAgaloka meM janma lene para arcana pUjanAdika kI vaktavyatA kI prarUpaNA maharddhikadeva kI do zarIra nAgoM meM grahaNa karane ke bAda do zarIravAle maNiyoM meM utpatti kI prarUpaNA do zarIravAle vRkSoM meM utpatti kA varNana vAnavyantara Adi jIvoM kI ratnaprabhA meM utpatti kA varNana siMha Adi jIvoM kI bhI nairayikarUpa se utpatti kA varNana kAka, gRTa Adi jIvoM kI nairayikarUpa se utpatti hone kA varNana / AThamA uddezAnA prAraMbha A AThamAM uddezakamAM je viSayanuM pratipAdana karavAmAM Avyu che, tenA sakSipta sArAMza nIce pramANe che- mahaddhika Adi vizeSaNavALA deva te bhasa'badhI AyuSya pUrU karIne zu e zarIrA dhAraNa karanArA nAgemAM utpanna thAya che kharI ? A prakAranA prazna ane tene hakAramAM uttara nAgaleAkamAM utpanna thayA bAda tenuM je ana pUjana AdithAya che, tenuM vadhu na mahaddhika devanI e zarIravALA maNiemAM utpattinI prarUpaNA, e zarIravALAM vRkSeAmAM tenI utpa ttinI prarUpaNA vananyatara Adi jIveAnI ratnaprabhA pRthvImAM utpattinuM varNana siddha Adi jIvAnI paNa nArakA rUpe utpattinI prarUpaNA kAgaDA, gIdha Adi jIvAnI pazu nArakeA rUpe utpattino prarUpaNA, Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za012 u08 sR01 prakArAntareNajIvotpattinirUpaNam 279 prakArAntareNa jIvotpattivaktavyatA / mUlam - " teNaM kAleNaM, teNaM samaeNaM, jAva evaM vayAsIdeveNaM bhaMte ! mahiDDie jAva mahAsokkhe aNaMtaraM cayaM vaittA bisarIresu nAgesu uvavajjejjA ? haMtA, goyamA ! unavajjejjA / se NaM tattha azciyavaMdiyapUiyasakkAriya sammANie divve sacce saccovAe, saMnihiyapADihere yAtri bhavejjA haMtA bhavejA / se NaM bhaMte! taohiMto anaMtaraM uThavahitA, sijjhejjA, bujjhejjA jAva aMtaM karejjA ? haMtA, sijjhejjA jAva aMtaM karejjA / deve NaM bhaMte! mahiDDie, evaM ceva jAva bisarIresu maNIsu uvavajjejjA, evaM ceva jahA nAgANaM / deve NaM bhaMte! mahiDie jAva bisarIresu rukkhesu uvavajjejjA ? haMtA uvavajjejjA, evaM cetra navaraM imaM nANattaM jAva sannihiyapADihere lAullo iyamahite yAvi bhavejjA, sesaM taM caiva jAva aMtaM karejA // sU0 1 // " chAyA- - tasmin kAle, tasmin samaye, yAvat evam avAdot devaH khalu bhadanta | maharddhiko yAvat mahAsaukhyaH anantaraM cayaM cyutvA dvizarIreSu nAgepu upapadyeta ? haMta, gautama ! upapadyeta / sa khalu tatra arcitavanditapUjitasatkArita sammAnito divyaH satyaH satyAvapAtaH sannihitamAtihAryazcApi bhavet ? hanta bhavet, sa khalu bhadanta ! tebhyaH anantaram udghRtya, sidhyet, budhyet yAvat antaM kuryAt ? hanta, sidhyet yAvat - antaM kuryAt devaH khannu bhadanta ? maha rddhikaH evameva yAvat-dvizarIreSu maNipu upapaceta, evameva yathA nAgAnAm / devaH khalu bhadanta ! mahardviko yAvat-dvizarIreSu vRkSeSu upapadyeta ? hanta, upapadyeta, evameva, navaras idaM nAnAlaM yAvat - sannihitaprAtihArya : lApitollocitamatizcApi bhavet ? zeSaM tadeva yAvat antaM kuryAt // mu0 1 // 1 " " teNaM TIkA-pUrvodeza ke jIvAnAmutpAdaH prarUpitaH asminnapi uddeza ke jIvotpAdameva prakArAntareNa prarUpayitumAha-' teNaM kAle NaM' ityAdi, Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre 280 , , kAleNaM, teNaM samayeNaM jAva evaM vayAsI' tasmin kAle tasminsamaye, yAvat svAmI mataH, dharmakathAM zrotuM parpat nirgacchati, dharmakrathAM zrutA pratigatAparpat, tato vinayena zuzrUSamANo gautamaH prAJjalipuTaH paryupAsInaH evaM cakSyamANaprakAreNa, atrAdI - ' deveNaM bhaMte ! mahaDie jAva mahAsokkhe aNaMtaraM cayaM cattA, visarIregu nAgesu uvavajjejjA ?' he bhadanta / devaH khalu maharddhikaH, yAvat - mahAdyutikaH, mahAbalaH, mahAyazA, mahAsaukhyaH, anantaraM tataH pazcAt, cayaM zarIraM cyutvA tyaktvA devabhavAt pracyutyetyarthaH dvizarIreSu-dvezarIre yeSAM te dvizarIrAsteSu ye khalu nAgazarIraM parityajya manuSyazarIramavApya setsyanti, te dvizarIrAH ucyante tathAvidheSu nAgeSu bhujaGgeSu upapadyeta ? bhagavAnAha - haMtA , prakArAntara (dUsare prakAra) se jIvotpatti kI vaktavyatA' teNaM kAleNaM teNaM samagaNaM' ityAdi TIkArtha- sUtrakAra ne isase pahile jIvoM kA utpAda kahA hai isa udde zaka meM bhI ve isI jIvotpAda ko prakArAntara se prarUpita kara rahe haiM" teNaM phAleNaM teNaM samaeNaM jAva evaM vayAsI' usa kAla aura usa samaya meM mahAvIrasvAmI padhAre unase dharmakathA ko sunane ke liye pariSada unake pAsa AI dharmakathA sunakara phira vaha vApisa calI gaI, itane meM prazna pUchane ke abhilASI gautama ne donoM hAtha jor3akara bar3e vinaya ke sAtha prabhu se isaprakAra pUchA-' deve NaM bhaMte ! mahiDDie jAva mahAsokkhe anaMtaraM ca cantA visarIresu nAgesu uvavajjejjA' he bhadanta ! jo deva maharddhika hai yAvat mahAdyutivAlA hai, mahAbalasaMpanna hai, mahAyazobhirAma hai, mahAsaukhyazAlI hai, vaha deva, deva saMbaMdhI caya- zarIra ko chor3akara arthAt devabhava se cava kara, do zarIravAle nAgoM meM- bhujaGgoM meM --jIvAnI utpattinI khIje prakAre vaktavyatA-- teNa kAlena teNa samaeNa " tyAhi TIkA-AgalA sUtramAM sUtrakAre jIveAnA utpAdananI prarUpaNA karI che hutre mA sUtramAM sUtrAra anya aAre kavItpAvanI pra3yA ure che-" veNa kAle te samaeNa jAva evaM kyAsI " te je bhane te samaye rAmagRha nAmanuM nagara hatu. te nagaramA mahAvIra prabhu padhAryAM pariSada nIkaLI, dharmakathA sAMbhaLIne pariSada pAchI pharI tyAra bAda dharmatattvane samajavAnI abhilASAvALA gautama svAmIe vinayapUrvaka ane hAtha joDIne, mahAvIra prabhune yA amAthe prazna pUchayo- " deveNa bhate / mahiDhie jAva mahAsokkhe anaMtara cai cahattA visarIresu nAgesu uvavarajejjA " De bhagavan ! ? deva bhaDaddhika Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za012 u08 sU01 prakArAntareNa jIvotpattinirUpaNam 281 goyamA ! uvajjejjA, he gautama ! hanta-satyam , sa devo devalokAccyutvA dvizarIreSu nAgepu upapadyeva, gautamaH pRcchati- segaM tattha acciyavaMdiyapUiya sakAriyasammANie divve sacce saccovAe, saMnihiyapADihere yAvi bhavejjA? he bhadanta ! sa khalu devo nAgeSu, utpannaH san , tatra-nAgeSu, aciMtavandita pUjitasatkAritasammAnita:-arcitazcAsau vanditazcetyAdirItyA karmadhArayaH kattavyaH tatra candanAdinA arcinaH stutyAdinA vanditaH kAyena pUjitA, vastrAdinA athavA hAthiyoM meM utpanna ho sakatA hai ? do zarIra jinhoM ke haiM ve dvizarIra haiM nAga ke zarIra ko chor3a karake manuSya ke zarIra ko prApta kara jo siddha hoMge ve do zarIravAle nAga kahe gaye haiN| aisA deva kyA aise nAgoM meM utpanna ho sakatA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'haMtA, goyamA! uvadhajjejjA' hAM gautama / aisA deva devaloka se mara kara aise nAgoM meM utpanna ho sakatA hai| ___ aba gautamasvAmI puna: prabhu se aisA pUchate haiM-' se NaM tattha acciya vaMdiya-pUiyasakAriyasammANiya divve sacce saccovAe saMnihiyapADihare yAvi bhavejjA' nAgoM meM utpanna huA vaha deva he bhadanta ! vahAM nAgoM meM candanAdidvArA arcita huoM, stuti Adi dvArA vaMdita huA, kAya dvArA pUjita huA, vastrAdi dvArA satkArayukta huA, vinmahAdyutika, mahAbalasaMpanna, mahAyazasaMpanna ane mahAsukhasaMpanna che, te deva, devasaMbaMdhI zarIrane cheDIne eTale ke devabhavamAMthI cyavIne, be zarIravALA nAgomAM (bhujagomAM) utpanna thaI zake kharo? (jemane be zarIra hoya che, temane dvizarIra kahe che nAgane be zarIravALA kahevAnuM kAraNa e che ke teo nAganuM zarIra choDIne manuSyanuM zarIra dhAraNa karIne siddhi gatinI prApti karanArA hoya che) praznanuM tAtparya e che ke mahaddhika Adi vizeSa vALo deva pitAnA te bhavanuM AyuSya pUruM karIne zuM be zarIra dhAraNa karanArA be bhava karIne siddha pada pAmanArA) nAgomAM utpanna thaI zake che? mahAvIra prabhunA uttara-"hanA, goyamA / uvavajjejjA" I, gautama ! e deva devalekamAMthI avIne evA nAgemAM utpanna thaI zake che. ___ gautama svAbhAna prazna-" se gaM tattha acciyavaMdiyapUiyasakAriyasammANiya dive sacce saccovAe saMnihiyapADihere yAvi bhavejjA ?" mApana ! nAgamA utpanna thayele te deva, zuM nAga dvArA ca-danAdi dvArA arcita, stuni Adi dvArA vadita, kAyA dvArA pUjita, vastrAdi dvArA satkArita. ane vinayAdi bha0 36 Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 bhagavatIsUtre satkAritaH vinayAdinA sammAnitaH , divyaH-pradhAnaH , satyaH-prAmANika svapnAdi prakAreNa tadupadiSTasya satyabhUtatvAt , satyaH avapAtaH vaiyAvRtyaM sevA. yasya sa tathAvidha saphalameva, yatohi-sannihitamAtihAryacApi sannihita-nikaTavarti 'mAtihArya-pUrvakAlikasuhRdbhUtadevakRtaM pratihArAmi yasya sa tathAvidhaH-samIpa vartidevakRtamatihArakarmA, cApi kiM bhavet ? bhagavanAi-'haMtA, bhavejjA' he gautama ! inta-satyam , sa nAgeSu utpanno devaH tatra avivAdisannihitamAtihAryazApi bhavet , gautamaH pRcchati-'se NaM bhane ! tabIhito aNaMtaraM ubaThittA sijjJayAdi dvArA sammAnita huA, divya-pradhAna hubhA, satya-svapnAdirUpa se tadupadiSTa kathana ko satyabhUta hone se prAmANika huA, evaM saphala sevAvAlA huA kyA apane pUrvakAlika suhRdbhUta devakRta pratihAra karmavAlA hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-haMtA, bhavejjA' hAM gautama ! aisA hotA hai| arthAt aisA deva jaba nAgoM meM utpanna hote haiM-taba vahA~ usakI candanAdi se arcanA bhI hotI hai, loga use candanAdi sugaMdhitadravyoM se pUjate haiM, bar3I 2 usakI stutiyAM karate haiM, sASTAGga use namaskAra bhI karate haiM, vastrAdikoM dvArA usakA satkAra bhI karate haiM, vinayAdi karane se usakA sammAna bhI pradarzita karate haiM, use bahuta U~cA bhI mAnate haiM, pramANika bhI mAnate haiM kyoMki jo svapna vaha detA hai vaha diyA huA svama bhI usakA satyanikalanA hai,usakI jo koI jisa bhAvako lekara sevA karatA hai-vaha sevA usakI saphala bhI ho jAtI hai tathA dvArA sanmAnita thAya che kharo? tene teo pradhAna (mukhya) devarUpa gaNe che kharAM? teo tenAM vacanane satya ane pramANabhUta gaNe che kharAM? zuM te saphala sevAvALo hoya che kharo? zuM devabhavamAM tenA sahabhUta je de hatA teo te nAganuM pratihAra karma (mahimA ane satkAra) kare che kharAM? mahAvIra prabhunA uttara-" haMtA, bhavejjA" DA, gautama ! 1 mata che eTale ke e deva jyAre nAgamAM utpanna thAya che, tyAre tyAM tenI candanAdi vaDe arcanA paNa thAya che, loko candanAdi sugaMdhita dravya vaDe tenI pUjA paNa kare che, tenI khUba khUba stuti kare che, tene sASTAMga namaskAra paNa kare che, vastrAdike dvArA tene satkAra paNa kare che, vinayAdi dvArA tenuM sanmAna paNa kare che, tene ghaNe ja UMce (divya) mAne che, tene pramANika paNuM mAne che-kAraNa ke te je svama Ape che, te svama sAcuM ja paDe che, tenI sevA karanAra je bhAvathI tenI sevA kare che, te tene bhAva tenI sevA Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za012 u08 sU01 prakArAntareNa jIvotpattinirUpaNam 283 jjA, bujJajjA jAva aMtaM karejjA ? he bhadanta sa khallu nAgeSu utpanno devaH , tebhyo nAgebhyaH anantaram-tataH pazcAt , udRtya-nAgabhavaM parityajyetyarthaH kiM siddhaye tU-siddhiM gacchet 1 ghu-yeta-bodhaM prApnuyAt ? yAvat-sarvaduHkhAnAmantaM kuryAt ? bhagavAnAha-'haMtA, sijjJijjA jAvaantaM karejjA' he gautama sa nAgalokebhyaH udRtya, sidhyet , yAvat sarvaduHkhAnAmandaM kuryAt gautamaH pRcchati'deveNaM bhaMte ! mahaDie evaM ceva jApa visarIresu maNIsu uvavajjejjA?' he bhadanta ! devaH khala mahardika , evameva-pUrvoktarItyA, yAvat-mahAdyutikA, mahAvalA, devabhava meM jo isake suhRdbhuta deva hote haiM ve isakA pratihAra karma (mahimA aura satkAra) bhI karate haiM. __ aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-se bhaMte ! tohito aNaMtaraM uvvahitA sijjJajjA, bujjhejA jAva aMtaM karejjA'he bhadanta! nAgoM meM utpanna huA vaha deva usa nAga kI paryAya ko choDakara kyA siddhi ko pA sakatA hai ? bodha ko prApta kara sakatA hai? yAvat samasta duHkhoM kA nAza kara sakatA hai ? isa ke uttara meM prabhu kahate haiM'haMtA, sijjhijjA jAva antaM karejjA' hAM, gautama! vaha nAgaloka se nikala kara siddhiko pA sakatA hai, yAvat samastaduHkhoM kA nAza kara sakatA hai| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'deve NaM bhaMte! mahaDie evaM ceva jAva visarIrelu maNIsu uvavajjejjA' he bhadanta ! jo deva maharddhika yAvat dviArA saphaLa thaI jAya che devabhavamAM je tenA sahaddabhUta (tenA pratye sahAnuM bhUti rAkhanArA) deva hatA teo paNa tenuM pratihAra karma kare che eTale ke tene mahimA gAya che ane satkAra kare che. zItama svAmInA prazna-" se NaM bhaMte ! taohito aNaMtaraM uvvaTTittA sijJajjA, bujhejjA, jAva aMtaM karejjA" bhagavan ! nAgAmA 4-4 thayeTo ta zuM te nAganI paryAyane choDIne siddhi prApta karaze? buddha thaze? mukata thaze? ane samasta duHkhane aMta karI nAkhaze? mahAvIra prasuna uttara-hatA, goyamA ! sijjhejjA, jAva aMtaM karejjA", gautama! te deva nAgalekamAMthI nIkaLIne siddhi prApta karI zakaze, buddha, mukta Adi thaI zakaze ane samasta duHkhane antakartA paNa thaI zakaze. gautama svAmInA prazna-" deveNaM bhaMte! mahiDDie evaM ceva jAva visarIresu maNIsa uvavajjejjA" bhagavan ! bhAraddhi, bhaDAdhuti, mahAmaNa, bhaya bhane Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 __ bhagavatIsUtre mahayazAH, mahAsaukhyo dvizarIreSu maNiSu- pRthivIkAyarUpeSu ,upapadheta ? bhagacAnAha-evaMceva , jahA nAgANaM' he gautama ! evameva-pUrvoktarItyaiva , yathA nAgAnAM pratipAditaM tathaiva dvizarIreSu maNiSvapi patipattavyam / gautamaH pRcchati'devegaM bhaMte ! mahaDie jAba visarIresu rukhesu utravajjejjA ? ' he bhadanta ! devaH khalu mahaddhiko yAvat mahAdyutiko mahAbalaH, mahAyazAH mahAsaukSyaH kim dvizarIreSu vRkSeSu upapadheta ! bhagavAnAha-haMtA, uvajjejjA, evaM ceva' he gautama ! hanta , satyam devo dvizarIreSu devAdhiSThitakSeSu upapayeta, ityAdievameva-pUrvoktarItyaiva avaseyam . kintu-'navaraM imaM nANattaM jAva sannihiya mahAdyutika, mahAvalavAlA mahAyazasvI, mahAsukhI, hotA hai-vaha do zarIravAle pRthivI kAyarUpa maNiyoM meM kyA utpanna ho sakatA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- evaMvedha' jahA nAgANaM' he gautama jaisA nAgoM ke saMbaMdha meM kathana kiyA gayA hai, usI prakAra kA kathana ina maNiyoM ke viSaya meM bhI jAnanA cAhiye. aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM- deveNaM bhaMte ! mahaDie jAva visarIresu rukkhesu uvavajjejjA' he bhadanta! mahARddhivAlA yAvat mahAdhutivAlA malAvalavAlA, mahoyazavAlA, mahAplakhavAlA, deva kyA do zarIra vAle vRkSoM meM utpanna ho sakatA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-'hatA uvavajjejjA evaMceva' hAM, gautama ! aisA deva do zarIra vAle devAdhiSThita vRkSoM meM utpanna hotA hai ityAdi saba kathana pUrvottarIti ke anusAra jAnanA mahAsukhathI saMpanna hoya e deva, zuM devazava saMbaMdhI AyuSya pUra karIne be zarIravALA pRthvIkAya rU5 maNiomAM utpanna thaI zake che? mahAvIra prbhun| uttara-" evaM ceva jahA nAgANaM " gautama! nAgAnA viSayamAM jevuM kathana karavAmAM AvyuM che, evuM ja kathana A maNienA viSayamAM paNa karavuM joIe. gautama svAmI prazna-" devaNaM bhaMte / mahaDhie jAva bisarIresu rukkhesu uvavajjejjA ?" bhavan ! maddhivANI, mAdhutiyAnI, mahAyazavANe! ane mahAsukhavALe deva, zuM devabhava saMbaMdhI AyuSya pUruM thatAM be zarIravALAM vRkSAmAM utpanna thaI zake che kharo? mahAvIra prsun| uttara-" hatA, uvavajjejjA, evaM ceva" , gautama! e deva be zarIravALAM devAdhiSThita vRkSamAM utpanna thaI zake che. bAkInuM samasta na pUti nAgaviSaya: 4thana anusAra samA. "navaraM ima Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za012 u08 sU01 prakArAntareNa jIvotpattinirUpaNam 285 pADihere lAulloighamahie yAvi bhavejjA ?' navaram-pUrvApekSayA vizeSastu-ida nAnAtvam-bhedaH, yAvat- aciMtavanditapUjitasatkAritasambhAnito divyaH satyaH satyAgyAtaH sannihitaprAvihAryaH, lApitollovitamahitam-tatra lApitaMchagaNAdinA bhUmelepanam , ullocitaM soTikAdinA kuDayAdedhavalanam , tAbhyAM mahita iva mahitaH pUjita iva kRto bhavet yaH sa tathAvidhaH, etacca vizeSaNaM vRkSasya pIThApekSayA vodhyam, viziSTarakSo baddhapITho bhavatIti bhAvaH, 'sesaM taMceca jAva, aMtaM karejA' zeSaM tadeva-pUrvoktarItyaiva, yAvat-siddhacet, budhyeta, mucyeta, sarvaduHkhAnamantaM kuryAditi / / 50 1 // caahiye| kintu 'navaraM imaM nANattaM jAva sannihiyapAdihere. lAulloiyamahie yAvi bhavejjA' pUrvakathana kI apekSA isa kathana meM itanI vizeSatA samajhanI cAhiye ki-jisa vRkSa meM aisA deva utpanna hotA hai vaha vRkSa arcita, vandita, pUjita, satkArita, sanmAnita, divya, prAmANika, evaM satyAvapAta hotA huA apane pUrvakAlika suhRdbhuta deva dvArA kuna prati hAra karmavAlA hotA hai aura sAtha meM baddhapIThavAlA hotA hai isa kI bhUmi gobara Adi se lipI rahatI haiM, evaM miTTI Adi se putI rahatI hai| yaha to jAhira hai ki jo viziSTa vRkSa hotA hai vaha baddhapIThavAlA hotA hai| 'sesaM taM ceva jAva aMtaM karejjA' vAkI kA aura saba kathana pahile hIjaisA jAnanA cAhiye yAvat vaha siddhiko pAsakatA hai, samasta karmoM se rahita ho sakatA hai aura samasta duHkhekA anta kara sakatA hai|.1|| nANataM jAva sannihipADihere, lAulloiyamahie yAvi hojjA" pUrva prathana 42i vRkSaviSayaka A kathanamAM evI vizeSatA che ke-je vRkSamAM e deva utpanna thAya che, te vRkSa marthita, hita, pUlita, sarita, sanmAnita, divya, prAmANika ane satyAvapAta, ane pitAnA pUrvakAlika (devabhanA) suhRdabhUta deva dvArA pratihAra karmavALuM paNa hoya che. ane sAthe sAthe baddhapIThavALuM paNa hoya che eTale ke tenI AsapAsa geLAkAranuM caNatara kareluM hoya che ane tenI bhUmine chANa Adi vaDe lIMpavAmAM Ave che ane mATI AdivaDe lIMpavAmAM Ave che e vAta jAhera ja che ke viziSTa vRkSa hoya che, te mAghIvAya che. " sesaM taMtra jAva aMtaM karejA" mAjI sabhasta kathana nAgaviSayaka kathana jevuM ja che kahevAnuM tAtparya e che ke te deva, be zarIravALA vRkSAmAM utpanna thaIne tyAMthI nIkaLIne (marIne) siddha, buddha, mukta, ane samasta duone a takara thaI zake che. sU015 Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre tirygyonivishessvktvytaa| mUlam-"aha bhaMte! golaMgulavasabhe, kukkuDavasabhe, maMDukka vasabhe, ee NaM nissIlA, nivayA, nigguNA, nimmerA nippaJcakkhANaposahovavAlA kAlamAse kAlaM kiccA imIse rayaNappabhArA puDhavIe ukoseNaM sAgarovamaTTitiyaMsi naragaMsi neraiyattAe uvavajjejjA ? samaNe bhagavaM mahAvIre vAgarei-uvavajamANe uvabanne ti vattavvaM siyA, aha bhaMte! sIhe vagdhe jahA ussappiNI uddesae jAva parassare ee NaM nissIlA evaM cetra, jAva vattavvaM siyaa| aha bhaMte ! DhaMke, kaMke, vilae, maggue sikhie, ee NaM nissIlA0 sesaM taM ceva jAva vattavaM siyaa| sevaM bhaMte! sevaM bhaMte! tti jAva viharai ||suu02|| chAyA-atha bhadanta ! golAgulapamA' kukkuTavRSabhaH, maNDuka vRSabhaH, ete khallu niHzIlA, nitA, nirguNAH, nirmaryAdAH niSpatyAkhyAnapauSadhopavAsAH, kAlamAse kAlaM kRtvA asyAM ratnapabhAyAM pRthivyAm utkRSTena sAgaropamasthitikenarakenarayikatayA upapadyeran ? zramaNo bhagavAna mahAvIro vyAkaroti-utpatsyamAnaH utpannaH iti vaktavyaM syAt / apa madanta ! siMhaH, vyAghraH yathA utsapiNyuddezake yAvat-parAsaraH, ete khalu niHzIlA:, evameva yAvat vaktavyaM syAt ? atha bhaMte ! DhaMkA, kaGkaH, vilayaH, maNDUkA, zikhI ete khalu niHzIlAH , zeSaM tadeva yAvat vaktavyaM syAt , tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti yAvat-viharati / / sU0 2 // ____TIkA-atha vAnarAdi tiryagyonikAnAmutpattiviSayaM pratipAdayannAha-'aha bhaMte ityAdi tiryagyoni vizepavaktavyatA'aha bhaMte ! golaMgulacasabhe' ityaadi| tiyoni vizeSa vaktavyatA"ah bhaMte ! golaMgulavasabhe" tyA - Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 10 8 sU0 2 tiryagyonikavizeSanirUpaNam 287 gautamaH pRcchati-'aha bhaMte ! golaMgUlavasabhe kukkuDavasabhe, maNDUkatrasabhe, eeNaM nissIlA, nibdhayA, nigguNA, nimmerA, nippacakkhANaposahocavAsA' he bhadanta ! atha-golAgulavRSabhaH-gorlAGglamiva lAGgula yeSAM te golA. gUlAH vAnarAste pAMmadhye vRSabho mahAn zreSTho vA, vRpabhazabdasya prazastavAcaka tvAt , evaM kukkuTapabhaH-kukkuTAnAM madhye vRSabhaH prazasto mahAn vA, tathaiva maNDUka vRSabha:-maNDUkAnAM madhye vRSabha: zreSTho mahAna vA, ete trayaH khalu niHzIlA:sadAcArarahitA, nirvatA:-aNuvratarahitAH, nirguNA:-guNavataiH rahitAH nirmaryAdA:-maryAdArahitAH, niSpatyAkhyAnapauSadhopavAsA:-pratyAkhyAnapauSadhopacAsarahitA ete 'kAlamAse kAlaM kiccA, imIse rayaNapyabhAe puDhavIe ukkoseNaM sAgarovamaTTiiyaMsi naragaMsi neraiyattAe uvavajjejjA ?' kAlamAse kAlaM kRtvA, ____TIkArtha-isa sUtra dvArA sUtrakAra ne bAnara Adi tiryaMca jIvoM kI utpatti ke viSaya meM kathana kiyA hai-isameM gautamane prabhu se aisA pUchA hai- 'aha bhaMte ! golaMgulavasabhe, kukkuDavasabhe, maMDukavasabhe, eeNaM nissIlA, nivvayA, nigguNA, nimmerA, nippaccakkhANaposahovavAsA' he bhadaMta ! golAGgula vRSabha (goke pUMcha jaisA pUMchavAlo yUthapati bandara), kukkuTavRSabha evaM maMDUka vRSabha ye tIna niHzIla-sadAcArarahita hokara, nirvata-aNuvratarahita hokara, nirguNa-guNavatarahita hokara, nimaryAdamaryAdArahita hokara tathA pratyAkhyAna evaM pauSadhopacAsarahita hokara 'kAlamAse kAlaM kiccA' maraNa samaya meM bhara kara 'imIse rayaNappabhAe pur3havIe ukkoseNaM sAgarovamaTTiyaMsi naragaMsi neraiyattAe uvavajjejjA' isa ratnaprabhApRthivI meM utkRSTa se eka sAgaropama kI sthitivAle naraka TIkAI-A sUtra dvArA sUtrakAre vAnara Adi tiryaMca jIvanI utpattinA viSayamAM prarUpaNuM karI che. A viSayane anulakSIne gautama svAmI bhaDAvIra prabhune mevA prazna-pache che 4-" aha bhaMte ! golaMgulavasabhe kukaDavaM. sabhe, maMDukavasabhe, eeNaM nissIlA, nivvayA, nigguNA, nimmerA, nipaccakhANa. posahovavAsA" san ! iqSama (AyanA 7 vI puuchiivALe yUthapati vAnara), kukakuTavRSabha, ane maMDUkavRSabha, A traNe nizIla (sahAyA2 2hita), nita-mAnatahita, ni-guNavataDita, niyahibhArahita, tathA pratyAbhyAna bhane pASadhApAsahita, "kAlamAse kAla kiccA" vana vyatIta 4rIna bhaat| bhAve ajayama pAbhAra "imIse rayaNappabhAe puDhavIe ukoseNaM sAgarovamaTTiiyasi naragaMsi neraiyattAe Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre asyA ratnaprabhAyAM pRthivyAm utkRSTena, sAgaropamasthiti ke-sAgaropamAyukta narake nairayikatayA katham upapadheran ? bhagavAnAha-'samaNe bhagavaM mahAvIre vAgarei-unavajjamANe upabannetti vattavya siyA' golAgalAdInAm samprati viryagyonau vartamAnatvena yasmin kAle te golAGgalAdayo vartante, na tasmin kAle te nArakAH santi ataH kathaM te nArakatayA utpazcaran ? iti tvayA nAzaGkanIyam yataH uspa. syamAna utpannaH iti vaktavyaM syAt , vartamAnakriyAkAlamAIkAlayo rabhedAt , meM nairayika rUpa se kyA utpanna ho sakate haiM ? 'samaNe bhagavaM mahAvIre vAgarei, uvavajjamANe ubabanne ti vattavvaM siyA' isa para zramaNa bhagavAn mahAvIra ne aisA kahA-hAM, gautama | ve saba nairayika rUpa se utpanna ho sakate haiN| tAtparya kahane kA aisA hai ki "jisa samaya golAG gUla Adi tiryagyoni meM golAzUla Adi kI paryAya meM maujUda haiMtabataka ve-usa kAla meM nAraka nahIM haiM, ataH ve nArakarUpa se utpanna ho sakate haiM-aisA kase kahA jA sakatA hai" so aisI AzaMkA tumheM nahIM karanI cAhiye kyoM ki " utpasyamAna utpannaH" honevAlA hotA haivaha utpanna ho cukA hai" isa niyama ke anusAra bhaviSya meM nAraka rUpaM se utpanna honevAle ve abhI vartamAna meM bhI nArakarUpa se utpanna hue mAna liye jAte haiN| vartamAna kriyAkAla aura bhAvikriyAkAla ina donoM uvavajjejjA?" mA ratnamA pRthvImA me sAgarAmanI 6 sthitimA nArake mAM narayika rUpe zuM utpanna thaI zake che? "samaNe bhagavaM mahAvIre vAgarei, uvavajjamANe, uvavanne, tti vattavvaM siyA" zrama sasavAna mahAvIre / prazna vAma 32 sa yu , gautama! teo badhAM nAraka rUpe utpanna thaI zake che, kAraNa ke jeo utpana thanArA hoya che temane mATe evuM kathana paNa karI zakAya che ke "je samaye golAMgUla adi tinimAM lAMgUla AdinI paryAyamAM mojUda hoya che, tyAre te teo nAraka hetA nathI, tethI teo nAraka rUpe utpana thaI cukyA che, evuM kathana kevI rIte karI zakAya ? " A prakAranI AzaMkA karavI joIe nahI 4 / 26 "utsatsyamAnaH utpannaH " "2 64-1 thavAnA DAya che, utpanna thaI cukyA che," A niyama anusAra bhaviSyamAM nAraka rUpe utpanna thanArA te galAMgUlavRSabha Adi ane vartamAna kALe paNa nAraka rUpe utpana thayelA mAnI levAmAM Ave che. vartamAna kriyAkALa ane bhAvi kriyA kALa, A banemAM vivakSAne adhIna abheda mAnI levAmAM Ave che tethI Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 8 sU0 2 tiryagyonikavizeSanirUpaNam 289 ataste golAGgUlAdayo nairayikatayA utpattakAmA api nairayikA eva vyapadizyante iti zramaNo bhagavAn mahAvIraH svayaM vyAkaroti - vyAkhyAti, natu jamAlyAdirityavaseyam / gautamaH pRcchati - ' aha bhaMte ! sIde vagdhe jahA ussappiNI uddesa jAva parassare, eeNaM nissIlA ?' he bhadanta ! atha siMha, vyAghraH, yathA utsarpiNyudeza ke - saptamazanakasya paSThodezake pratipAditaM tathaivAtrApi pratipattavyam, yAvat - bhallUkaH, tarakSuH khaGgI, parAsaraH zarabhaH, ete khalu siMhaprabhRtayaH parAsarAntAH paJcandriyatiryagyonayaH, niHzIlAH- sadAcArarahitAH, nirvatA:- aNuvratameM vivakSA ke adhIna abheda mAna liyA jAnA hai / isaliye ve golAgUla Adi jIva nairadhika rUpa se Age utpanna hone ke kAraNa abhI se nairayika hI haiM aisA unameM vyapadeza ho jAtA hai| gAya kI pUMcha ke samAna jina kI pUMcha hotI hai-ve golAGgala haiM aura inameM jo vRSabhazreSTha haiM ve golAGgalavRSabha haiN| yahAM vRSabha zabda prazasta artha kA vAcaka hai / kukkuTavRSana Adi padoM meM bhI aisA hI jAnanA cAhiye / isa prakAra kA yaha kathana svayaM bhagavAn mahAvIra ne hI kiyA hai- jamAli AdikoM ne nahIM / aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-' aha bhaMte / sIhe, vagghe, jahA ussappiNI uddesae jAba parassare' eeNaM nissIlA0 he bhadanta ! siMha, vyAghra, evaM utmarpiNI uddezaka meM saptamazataka ke chaThe uddezaka meM pratipAdita yAvat bhallUka, tarakSu khaDgI, parAsara, zarabha ye saba siMha se lekara parAsara taka ke paJcendriyatiryagyoni ke jIva sadAcArarahita, annuvrtrgAlAMgUllRvRSabha Adi jIva nArake rUpe bhaviSyamAM utpanna thavAnA hovAthI, " nArakA ja che" evA vyavahAra vartamAna kALe paNa temanA mATe karI zakAya che. gAyanI pUchaDI jevu... jene pUchyu hAya che evA vAnonA samUhanA nAyaka rUpa vAnarane ge|lAMgUlavRSatra kahe che ahI. vRSabha puH prazasta manuM vAcaka che. kukuTavRSabha Adi artha paNa evA ja samajavA. A prakAranuM kathana khuda mahAvIra bhagavAne karyuM che, jamAli Adi dvArA A prakAranuM kathana karAyu* nathI gautama svAbhInA prazna - " aha bhaMte! sIhe, vagghe, jahA ussappiNI uddesae jAva parassare, paNa nissrIlA0 " he bhagavan ! siDa, vAgha bhane sAtabhAM zatunA chaTThA utsarpiesI uddezammAM pratipAdita rIMcha, tarasa, geMDA, parAsara, zarasa, ityAdi paoNMcendriya tiryaMgyArtika thavA ke jee sadAcAra rahita, bha0 37 Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 bhagavatI sUtre rahitAH, nirgugAH guNavrataiH rahiH, nirmaryAdAH, niSpratyAkhyAna pauSadhopacAsAH pratyAkhyAnapauSadhopavAsarahitAH, kAlamAse kAlaM kRtvA, asyAM ratnaprabhAyAM pRthivyAm utkRSTena sAgaropamasthiti ke narake nairikatayA katham upapadyeranaMM ? bhagavAnAha - ' evaM caiva jAva vattavyaM siyA' evametra - pUrvoktarItyA yAvatutpatsyamAnaH utpanna iti vaktavyaM syAt, tathA ca vartamAnakriyAkAla bhAvikAlayorabhedAt nairayikatayA utpatsyamAnA api siMhAdayaH sammati paJcendriyatiryagyo tatada api nairayikA eva vyapadizyante iti bhAvaH / gautamaH pRcchati - 'ahabhaMte ? Dha~ke, kaMke, vilae, maggue sikhie, eeNaM nissIlA ? ' he bhadanta ! hita, guNavratarahita, maryAdArahita evaM pratyAkhyAna pauSadhopavAsarahitahokara maraNasamaya meM mara kara isa ratnapramA pRthivI meM utkRSTa se eka sAMga kI sthitivAle naraka meM kyA nArakarUpa se utpanna ho sakate haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-' evaM ceva jAva vattavvaM siyA' he gautama! utpasthamAna jo hotA hai vaha utpanna huA mAnA jAtA hai isa siddhAnta ke anusAra vartamAna kriyAkAla aura bhAvikriyAkAla meM abheda hone ke kAraNa nairayika rUpa se Age utpanna hone vAle bhI siMhAdika isa samaya yadyapi paMcendriya tiryagyoni meM vartamAna haiM, phira bhI nairadhikarUpa se hI kahe gaye haiN| ataH nairayika hI nairadhika rUpa se utpanna hote haiM aisA siddha hotA hai| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'aha bhaMte / DhaMke, kaMke, lie, mague, sikhIe eeNaM nissIlA0' he bhadanta ! DhaGka-gRghna, kaMka-kAka, aNuvratarahita, guNuvratarahita, maryAdArahita ane pratyAkhyAna tathA pASadhApavAsathI rahita hAya che, te kALaneA avasara Ave kALadhama (maraNu) pAsIne A ratnaprabhA pRthvImAM eka sAgare pamanI utkRSTa sthitivALA nArakAmAM nairayika rUpe utpanna thaI zake che kharAM ? "" mahAvIra prabhunA uttara- " evaM caiva jAva vattavvaM siyA" he gautama! "' utpatsyamAna haiAya che, tene utpanna thayelA mAnavAmAM Ave che, A siddhAMta anusAra vartamAna kriyAkALa ane bhAvi kriyAkALamAM abheda hovAne kAraNe nArakA rUpe bhaviSyamAM utpanna thanArA si'hAddhikAne jo ke teo hAlamAM pacendriya tiya gyeAnimA rahelA che chatAM paNa nArakA rUpe ja kahevAmAM Ave che. tethI e vAta siddha thAya che ke nArako ja nAraka rUpe utpanna thAya che. gautama svaabhiin| prazna-" aha bhaMte ! Dhake, kaMke, bilae, maggue, sikhIe, eeNaM nissIlA0 " he bhagavan ! gIdha, aNDA, vihAya (pakSI vizeSa), Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za0 12 u0 8 sU0 2 tiryagyonikavizeSanirUpaNam 21 DhaGka:-gRdhrA, kAkA-vAyasaH, vilakA-pakSivizeSaH, madgukA, zikhI-mayura ete khalu DhaGkAdayaH zikhiparyantAH paJcendriyatiryagyonayaH, niHzIlA:, nitA, nirguNAH nirmAdA:, niSpatyAkhyAnapauSadhopavAsAH kAlamAse kAlaM kRtvA, asyAM ratnaprabhAyAM pRthivyAm utkRSTena sAgaropamasthitike narake kathaM nairayikatayA upapadyeran ? bhagavAnAha-' sesaM taM ceva jAva vattavyaM siyA' he bhadanta ! zeSaM tadevapUrvoktarItyaiva, yAvat-utpatsyamAnaH utpanna itivaktavyaM syAt, tathA ca sampati gRdhrAdayaH paJcandriyatiryagyonau vartamAnA api vartamAnakriyAkAlabhAvikAlayorabhedAt , nairayikatayA utpatsyamAnA api, nairayikA eva vyapadizyante itibhaavH| vilaya-pakSivizeSa, madguka aura zikhI taka ke paMcendriyatiyazcajIva nizIla, nivrata, nirguNa, nirmaryAda, niSpatyAkhyAnapoSadhopavAsavAle hue kAlamAsa meM kAla karake isa ratnaprabhAthivI meM utkRSTa se eka sAgaropama kI sthitivAle naraka meM kyA nairayika rUpa se utpanna ho sakate haiM? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'sesaM taM ceca jAva vattavvaM siyA' he gautama! yahAM para bhI 'jo utpasthamAna hotA hai vaha utpanna huA mAnA jAtA hai ' isa siddhAntake anusAra vartamAna kriyAkAla aura bhAvikriyAkAla meM abheda mAnA jAne ke kAraNa nairayika rUpa se utpanna hone vAle bhI ye DhaGkAdika jIva isa samaya yadyapi paMcendriyatiyaMgyoMni meM vartamAna hai, phira bhI nairaSikarUpa se hI kahe gaye haiN| aMgha anta meM gautama prabhu ke vacana ko pramANita karate hue aisA kahate haiM mugaka (pakSIvizeSa) ane mera, A paMcendriya tiryaMga cenika che ke je nizIla, nita, nirgag, nirvAda ane niSpatyAkhyAna piSadhapavAsavALA hoya che, eTale ke sadAcAra AdithI rahita hoya che, teo zuM kALane avasara Ave kALa karIne A ratnaprabhA pRthvImAM eka sAgaropamanI utkRSTasthitivALA, nArake rUpe utpana thaI zake che kharAM? ___ mahAvIra prabhunA uttara-" sesaM taMceva jAva vattavvayaM viyA" gautama! ahIM paNa "jeo utpadyamAna hoya che, temane utpanna thaI cukelA mAnavAmAM Ave che." A siddhAMta anusAra vartamAna kriyAkALa ane bhAvi kriyAkALamAM abheda mAnIne paMcendriya tinimAM rahelA te gIdha Adi jIvone nAraka rUpa ja kahevAmAM AvyA che, kAraNa ke teo nArake rUpe utpanna thavAnA che. "sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti jApa viharai" deza na 5 2 4211 bhATe Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 bhagavatIsUtre ante gautamaH bhagavad vAkyaM pramANayannAha- sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti nAva viharai' he bhadanta ! tadevam-bhavaduktaM satyameva, he bhadanta ! tadevam-bhavaduktaM satyameveti, yAvat-bhagavAna gautamo viharati / / / sU0 2 // // iti zrI vizvavikhyAta-jagadvallabha-prasiddhavAcaka paJcadazabhASA kalitalalitakalApAlApakAvizuddhagadhapadyanaikagranthanirmApaka vAdimAnamardaka zrI zAhU chatrapati kolhApurarAjapradatta'jainAcArya' padabhUpita-kolhApurarAjaguruvAlabrahmacAri-jainAcArya-jainadharmadivAkara -pUjya zrI ghAsIlAlaprativiracitAyA zrI "bhagavatImUtrasya" prameyacandrikAhyAyAM vyAkhyAyAM dvAdazazatake aSTamoddezakaH smaasH||12-8|| 'sevaM bhaMte! sevaM bhNte| ti jAva viharai' he bhadanta ! ApakA kahA huA yaha saba viSaya sarvathA satya hI hai, he bhadanta! ApakA kahA huA yaha saba viSaya sarvathA satya hI hai,isa prakAra kahakara ve gautama yAvat apane sthAna para virAjamAna ho gaye ||suu0 2 / / jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatIsUtra" kI prameyacandrikA vyAkhyAke bArahaveM zataka kA // aSTama uddezaka samAsa 12-8 // sUtrakAra A kathana dvArA mahAvIra prabhunAM vacananI pramANabhUtatAnuM pratipAdana kare che. "he bhagavana! A viSayanuM Ape je pratipAdana karyuM te satya ja che. he bhagavana ! ApanuM A kathana sarvathA yathArtha ja che," A pramANe kahIne, prabhune vaMdaNAnamaskAra karIne, pitAnA Atamane saMyama ane tapathI yukta karatA thakA gautama svAmI potAnA sthAne virAjamAna thaI gayA. sUrA jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatIsUtranI prameyacandrikA vyAkhyAnA bAramA zatakano AThame uddezaka samApta 12-8 Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u09 navamoddezakasya saMkSiptaviSayavivaraNam 293 atha navamoddezaH mArabhyate- dvAdazazatake navamodezakasya saMkSiptaviSayavivaraNam devAnAM bhavyadravyadevAdiprakAramarUpaNam, andhadravyadevAdi vyapadezakAraNaprarUpaNam, naradeva-dharmadeva - devAdhideva - bhAvadevA-navyadravya devAH kutaH Agatya utpadyante ? ityAdi prarUpaNam, naradevaH kuta Agatyotpadyate ? ratnamamA pRthivIpu kasyAH narakapRthivyAH Agatyotpadyante ? athavA bhananacA siprabhRtidevebhyaH kasmAdevAdAgatyotpadyate ? dharmadevaH kutaH Agatyotpadyate ? devAdhidevaH kuta Agatyotpadyate ? ratnaprabhAdinaraka pRthivIpu kasyAH narakapRthivyAH Agatya utpanavave uddeze kA prAraMbha - bArahaveM zataka ke isa nauveM uddezaka meM jo viSaya kahA gayA hai| usakA saMkSepa se vivaraNa isa prakAra hai- devoM meM bhavya dravya devAdi prakAroM kI prarUpaNA bhavyadravya deva AdirUpa ke vyapadeza hone ke kAraNa kI prarUpaNA naradeva, dharmadeva, devAdhideva, bhAvadeva aura bhavya dravyadeva ye kahAM se Akara utpanna hote haiM ? aisI prarUpaNA naradeva kahAM se Akarake utpanna hotA hai ? ratnaprabhA Adi pRthiniyoM meM se kisa pRthivI se Akara vaha utpanna hotA hai ? athavA-bhavanavAsI Adi devoM meM se kisa deva meM se vaha Akara utpanna hotA hai | dharmadeva kahAM se utpanna hotA hai ratnaprabhA Adi pRthiviyoM meM se kisa naraka pRthivI meM se Akara ke utpanna navamA uddezAnA prAraMbha~~ khAramAM zatakanA A navamAM uddezakamAM pratipAdita viSayanA sa'kSipta sArAMza nIce pramANe che devAnA bhavyadravyadeva Adi pAMca prakArAnu kathana bhavyadradeva Adi 3pe tebhane mAnavAnu' aNu-naraheva, dharma deva, devAdhideva, lAvaheva mane dravya deva teo kayAMthI AvIne utpanna thAya che, A praznanA javAmanuM nirUpaNu naradeva kayAMthI AvIne utpanna thAya che ? ratnaprabhA Adi sAta nArakapRthvImAMnI koI eka nArakapRthvImAMthI AvIne utpanna thAya che, athavA bhavanavAsI ADhi devAmAMthI AvIne te tyAM utpanna thAya che? dharmadeva kayAMthI AvIne utpanna thAya che ? devAdhideva kayAMthI AvIne utpanna thAya che? zuM te naraka Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 bhagavatIsUtra ghate ? kiM deveSu sarvavaimAnikadevebhyaH Agatyotpadyate ? bhAvadevaH kutaH Agatya utpadyate ? ityAdi praznaH, bhavyadravya devAnAM sthitiprarUpaNam , naradevAnAM sthiti prarUpaNam , dharmadevAnAM sthitiprarUpaNaM, devAdhidevAnAM sthitimarUpaNam , bhAvadevAnAM sthitimarUpaNam ca, tato bhavyadravyadevAnAM vikurvaNAzaktiprarUpaNam , devAdhidevAnAM vikurvaNAzaktinirUpaNaM ca, tato bhavyadravyadevAnAm udvartanAnantaraM bhavA. ntarotpattivicAraH, naradevAnAM codavartanAnantaraM bhavAntarotpattivicAraH, dharmadevAnAmudvartanAnantaraM bhavAntarotpattinicArazca, tato dharmadevAnAM devavizeSeSu utpattiprarUpaNam , devAdhidevAnAM codvartanAnantaraM bhavAntarotpattivicAraH, bhAvadevAnAmudrahotA hai ? bhAva deva kahAM se Akara ke utpanna hotA hai ? ityAdi prazna bhavya dravyadevoM kI sthiti kI prarUpaNA naradevoM kI sthiti kI prarUpaNA dharmadevoM kI sthiti kI prarUpaNA devAdhidevoM kI sthiti kI prarUpaNA bhAvadevoM kI sthiti kI prarUpaNA bhavyadravyadevoM kI vikurvaNAzakti kI prarUpaNA devAdhidevoM kI vikuNAzakti kI prarUpaNA bhAvadevoM kI vikurvaNAzakti kI prarUpaNAM bhavyadravyadevoM kI udvartanA ke vAda bhavAntara meM utpatti kA vicAra naradevoM kI utanA ke bAda bhavAntara meM utpatti kA vicAra dharmadevoM kI devavizeSoM meM utpatti kA vicAra devAdhidevoM kI utanA ke bAda bhavAntara meM utpatti kA vicAra bhAvadevoM kI utanA ke bAda bhavAntara meM utpatti kA vicAra bhavyadravyadevoM kI kAla kI apekSA se sthiti kA vicAra bhavyadravyadevoM kA kitane kAlataka antara rahatA hai aisA kathana naradevoM kA paraspara meM kitane kAlataka pRthvIomAMthI AvIne utpanna thAya che? ke bhavanavAsI devAmAMthI AvIne utpanna thAya che ke zuM te sarvamAnika devamAMthI AvIne utpanna thAya che? bhAdeva kyAMthI AvIne utpanna thAya che? ItyAdi prazno ane temanA uttaronI prarUpaNuM bhavyadravyadevanI sthitinI prarUpaNuM naradevonI sthitinI prarUpaNu dharmadevanI sthitinI prarUpaNuM devAdhidevenI sthitinI prarUpaNuM bhAvidenI sthitinI prarUpaNuM bhavyadravyadevanI viturvaNa zaktinI prarUpaNA devAdhi nI vikuvAzaktinI prarUpaNuM bhAvanI vimuvaNazaktinI prarUpaNA bhavyadravyadevanI uddhanA (te bhavamAMthI cyavana) thayA bAda bhavAntaramAM utpativiSayaka prarUpaNA dhamanI , naradevenI ane bhAvanI udvartanA bAda bhavAntaramAM utpatti thavA viSenI prarUpaNuM dharmadevanI devavizeSamAM utpati vikAsakA Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 9 sU0 1 devaprakAranirUpaNam 295 rtanAnantaraM bhavAntarotpattivicAratha, tadanantaram bhavyadravyadevAnAM kAlApekSayA sthitiprarUpaNam, tato bhavyadravyadevAnAM kiyatkAlamantaraM bhavatIti prarUpaNam, naradevAnAM parasparaM kiyantaM kAlamantaraM bhavati ? iti praznaH, dharmadevAnAM parasparaM kiyantaM kAlamantaraM bhavatIti marUpaNam, devAdhidevAnAM parasparamantaravicAra:: bhAvadevAnAM parasparamantaravicAraztha, tatazca bhavyadravyadevAdInAM parasparamalpabahutvamarUpaNamiti // dvAdazazatake navodezakaH devavaktavyatA | mUlam - " kai vihANaM bhaMte! devA paNNattA ? goyamA ! paMcavihA devA paNNattA, taM jahA- bhaviyadavvadevA, naradevAra, dhammadevA 3, devAhidevA4, bhAvadevA5 / se keNadveNaM aMte ! evaM buccaibhaviyadavva devA, bhaviyadavvadevA ? goyamA ! je bhaviyA paMcidiyatirikkhajoNiyA vA, maNussA vA, devesu uvavajittae, se teNaTTeNaM goyamA ! evaM buccai - bhaviyadavvadevA, bhaviyadavvadevA | sekeNaNaM bhaMte! evaM buccai - naradevA, naradevA ? goyamA ! je ime rAyANo cAuraMtacakkatraTTI utpannasamatta cakkarayaNappahANA, navanihipaNo samiddhakosA battIsaM rAyavarasahassANujAyamaragA sAgaravara mehalA hivaiNo maNussidA, se teNaTTeNaM jAva antara rahatA hai aisA vicAra devAdhidevoM ke paraspara ke antara kA vicAra bhAvadevoM ke paraspara ke antara kA vicAra isake bAda bhavyadravyadeva AdikoM ke paraspara meM alpa bahutva kI prarUpaNA / dhruveAnA virahakALanI (eja bhavaprAptimAM je kALanuM atara paDe che tene virahakALa kahe che) prarUpaNA naradevAmAM parasparamAM keTalA kALanu antara rahe che, tenI prarUpaNA devAdhidevAmAM parasparamAM keTalA kALanu aMtara rahe che, tenI prarUpaNA bhAvadevAmAM parasparamAM keTalA kALanu aMtara rahe che, tenI vicAraNA bhavyadravyadeva ati pAMca prakAranA devAnA apamahuvanuM nirUpaNu. Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 bhagavatIsUtre nrdevaa| se kepaTTeNaM bhaMte ! evaM buccai-dhammadevA, dhammadevA? goyamA! je ime aNamArA bhagavaMtA IriyA samiyA jAva grattabaMbhayArI, se teNaTreNaM jAva dhammadevA, dhmmdevaa| se keNaTreNaM bhaMte! evaM vuccai-devAdhidevA, devAdhidevA? goyamA! je ime arihaMtA bhagavaMto uppannanANadaMsaNadharA jAva savvadarisI, se teNaTeNaM jAva devAdhidevA, se keNaTreNaM bhaMte! evaM vuccai-- bhAvadevA, bhAvadevA? goyamA ! je ime bhavaNavaivANamaMtarajoisavemANiyA devA devagatinAmagoyAiM kammAiM vedeti, se teNaTeNaM jAva bhAvadevA ||suu0 1 // chAyA-katividhAH khalu bhadanta ! devAH prajJaptAH ? gautama! paJcavidhAH devAH prajJaptAH, tadyathA-bhavya dravyadenA 1, naradevAH2, dharmadevAH3, devAdhidevA-4, bhAvadevAH5 / tat kenArthena bhadanta ! evaDhacyate-bhavyadravyadevAH, bhavyadravyadevAH? gautama ! ye bhavyAH paJcendriyatiyagyonikA vA, manuSyA vA deveSu upapattum , tat tenArthena gautama! evamucyate-bhavyadravyadevAH, bhavyadravyadevAH ? tat kenArthena bhadanta ! evamucyate-naradevAH, naradevAH 1 gautama! ye ime rAjAnazcAturantacakravartinaH, utpannasamastacakraratnapradhAnAH navanidhipatayaH samRddhakozAH, dvAtriMzadarAjavarasahasrAnuyAtamArgA, sAgaravaramekhalAdhipatayo manu. vyendrAH tattenArthena yaavnnrdevaaH| tat kenArthena bhadaMta ! evaM ucyate dharmadevAH dhrmdevaaH| gautama ye ime anagArA bhagavaMtA IriyAsamitA: yAvat gupta brahmacArI tat tenArthena bhadanta ! evamucyate-dharmadevAH, dharmadevAH ? gautama ! ye ime anagArA bhagavantaH airyAsamitikA yAvat guptabrahmacAriNaH, tat tenArthena yAvat dharmadevAH, dharmadevAH, tat kenAryena bhadanta / evamucyate-devAdhidevAH, devAdhidevAH? gautama! ye ime arhanto bhagavantaH utpannajJAnadarzanadharA: yAvat sarvadarzinaH, tat tenArthena yAvat-devAdhidevAH, devAdhidenAH / tat kenArthena bhadanta ! evamucyatebhAvadevA, bhAvadevA ? gautama ! ye ime bhavanapativAnavyantarajyotiSikavaimAnikA devAH devagati nAmagotrANi karmANi vedayanti, tat tenArthena yAvatbhAvadevAH // 01 // TIkA--pUrvodezake devasya nAgAdilokeSu utpatteH prarUpitatvena, tatmastAvAt navodezake devAnAmeva prarUpaNArtham nAmadvAramAha-'kA vihANaM bhaMte' ityAdi, Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 9 sU0 1 devaprakAranirUpaNam . 297 kA vihANaM bhaMte ! devA pagattA ?' he bhadanta ! katividhAH kiyatyakArIH khalu devAH prajJaptAH? bhagavAnAha-'goyamA ! paMcavihA devA paNNattA' he gautama ! pazvavidhAH devAH prajJaptAH, tatra dIvyanti -krIDAdikaM kurvanti iti devAH, dIvyante vA stUyante ArAdhyatayeti devAH, tAneva pazcavidhAn devAnAha-'taM jahA-bhaviya daya devAra, naradenA2, dhammadevA3, devAhidevA4 bhAvadevA5' tadyathA-bhavyadravyadevAH1, naradevAH2, dharmadevA3, devAdhidevAH4, bhAvadevA 5, athArthadvAramAha devavaktavyatA'kaivihANaM bhaMte / devA paNNattA' ityaadi| TIkArtha-pUrva uddezaka meM devakI nAgAdilokoM meM utpatti prarUpita kI gaI hai isa kAraNa usake sambandhako lekara isa nauveM uddezaka meM devoM kI hI prarUpaNA ke liye nAmabAra kI prarUpaNA kI gaI hai isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-'kAvihA NaM bhaMte devA paNNattA' he bhadanta ! deva kitane prakAra ke kahe gaye haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! paMcavihA devA paNNattA , he gautama / deva pAMca prakAra ke kahe gaye haiM ! 'dIvyante-krIDAdikaM kurvanti, iti devAH, dIvyante vA stUyante ArAdhyatayA iti devAH' deva zabda kI isa vyutpatti ke anusAra vividha prakAra kI krIDA karanevAle jo hote haiM, ve deva haiM yA jo janatA dvArA ArAdhyarUpa se stati ke viSayabhUta kiye jAte haiM ve deva haiM-aise ye deva pAMca prakAra ke kahe gaye haiM-'taM jahA' jo isa prakAra se haiM-'bhavighadavvadevA,1 naradevA,2 dhammadevA,3 devAhidevA,4 bhAvadevA5' bhavyadravyadeva1, naradevara, dharmadeva3, devAdhideva4, bhAvadeva5, -vatavyatA"kai vidANaM bhate ! devA paNNattA, tyaaTIkArtha-pUrezakamAM nAgakumAra Adi devalokamAM utpattinI prarUpaNa karavAmAM AvI che. A prakAranA pUrvoddezaka sAthenA saMbaMdhane lIdhe sUtrakAre A navamAM uddezakamAM devenI ja prarUpaNa karI che. A viSayane anulakSIne gautama svAmI mahAvIra prabhune sevA prazna pUche che 3-" kahavihANaM bhaMte / devA paNNatA?" he bhagavana ! devonA keTalA prakAra kahyA che? mahAvIra prabhunA utta2-" goyamApaMcavihA devA paNNatA "gautama! devAnA pAMya 42 hA cha. " taMjahA" / nIya prabhArI cha"bhaviyadvvadevA, naradevA, dhammadevA, devAhidevA, bhAvadevA" (1) bhavyadravya bha0 38 Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatAsUtra 298 / gautamaH pRcchati se keNaTeNaM bhaMte ! evaM buccai-maviyadavyadevA, bhaviyadavyadevA ?' he bhadanta ! tat-atha, kenArthena, evamucyate-mavyadravyadevAH, bhavyadravya devAH ? iti, bhavyadravyadevazabdasya kothaiH iti praznaH, bhgvaanaah-'goymaa| je bhaviyA paMcidiyatirikkhajoNiyA nA, maNussA vA, devesu uvavajjittae' he gautama ! ye bhavyA:-yogyAH khalu paJcendriyatigmonikA bA, manuSyA vA, deveSu upapattum-janmagrahItuM, yogyA bhavanti iti pUrveNAnvayaH tathA ca bhaviSyakAle devatvaprAptikAro jIvAH bhavyadevAH ucyante, iti bhAvaH, 'se teNaTeNaM goyamA! evaM buccai-bhaviyadavyadevyA, bhaviyadavyadevA' he gautama ! tat-atha, tenArthenatena kAraNena, evam-uktarItyA, ucyate-bhavyadravyadevAH, bhavadravyadevAH iti, ___ aba gautama prabhu se isa prakAra se pUchate haiM-'se keNaTeNaM bhaMte ! . evaM buccA, bhaviyacadevA, bhaviyavadevA' he bhadanta ! 'bhavyadravyadeva' isa zabda kA kyA artha hai ? arthAt bhavyadravyadeva kise kahate haiM? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyanA! je bhaviyA paMciMdiyatirikkhajoNiyA vA maNussA vA develu uvavajjittae' he gautama ! jo paMcendriya tiyacayoMnika athavA manuSya, devoM meM janma grahaNa karane ke liye yogya hote haiM-arthAt jo jIva bhaviSyat kAla meM devatva kI prApti karanevAle haiM aise jIva bhavya dravya deva kahe gaye haiN| 'se tegaDeNaM goyamA! evaM vuccai, bhaviyadavyadevA, bhaviyadvvadevA' isa kAraNa he gautama ! maiMne devoM ke prakAra meM isa bhavyadravyadeva kA grahaNa kiyA hai| huSa, (2) na21, (3) dha1, (4) hAdhiva, mana (5) mApa?1. 45 zahanI vyutpatti mA 52nI cha-"dIvyante-krIDAdikaM kurvanti, iti devAH, dIvyante vA stUyante ArAdhyatayA iti devAH" mA vyutpatti anusAra "2 vividha prakAranI krIDA karanArA hoya che, temane deva kahevAmAM Ave che. "athavA" leke dvArA ArAdhya rUpe jemanI stuti karavAmAM Ave che, temane deve kahe che." gautama svAmInA prazna-" se keNadveNa bhaMte ! evaM vuccai, bhaviyadavvadevA, bhaviyadavvadevA?'' 8 san ! hevAnA me mArane 'sabhyadravya' nAma zAM kAraNe ApavAmAM AvyuM che? eTale ke "bhavyadravyadeva" A padane artha za thAya che ane bhavyadravyadeva kene gaNavAmAM Ave che? " __mahAvIra prabhunA utta2-"goyamA ! je bhaviyA paMciMdiyatirikkhajoNiyA, vA maNussA vA, devesu uvavajjittae" he gautama ! 25 candriyatiya ya yAni athavA manuSya, devAmAM janma grahaNa karavAne yogya hoya che-eTale ke je jIva bhaviSyamAM devatvanI prApti karavAnuM che, te jIvane bhavyadravya kahe che. Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 9 sU0 1 devaprakAranirUpaNam 269 gautamaH pRcchati-' se keNaDeNaM bhaMte ! evaM buccai-naradevA, naradevA?' he bhadanta ! vata-atha, kenArthana-kena kAraNena, evapnucyate-naradevAH naradevAH iti? naradevazabdasya ko'rthaH iti praznA, narANAM madhye devA:-ArAdhyAH, kAtyAdiyuktA vA, narAzca te devatAzceti vA naradevA ityabhimAyeNa bhagavAnAha'goyamA ! je ime rAyANo caraMtacakavaTTI utpanna samattacaMkarayaNappahANA, navanihipaiNo, samiddhakosA, vattIsaM rAyavarasahassANujAyamaggA sAgaravaramehalAhivaiNo maNussidA' he gautama ! ye ime rAjAnaH cAturantacakravartinaH caturdigantasvAminaH, utpannasamastacakraratnapradhAnA:-prAptasarvaratnapradhAnacakraratnAH, ___ aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'se keNaTeNaM bhaMte / evaM buccaInaradevA naradevA' he bhadanta ! Apa naradeva naradeva aisA kahate haiM-so isa naradeva zabda kA kyA artha hai-arthAt naradeva kisako kahate haiM ? isake uttara meM prabhu isa abhiprAya se ki "manuSyoM ke bIca meM jo ArAdhya ho, athavA kAntyAdiguNoM se jo yukta ho, yA nararUpa se jo, deva jaisA ho vaha naradeva hai" uttara meM gautama se prabhu kahate haiM-'goyamA! je ime rAyANo cAuraMtacakkavaTTI, uppannasammattacakarayaNappahANA, navanihipahaNo, samiddhakosA, battIsaM rAyavarasahassANujAyamaggA, sAgara vara mehalAhivANo maNurisadA' he gautama!jo ye cAradizAoM ke svAmI hote haiM, jinheM sarvaratnoM meM pradhAna cakraratna-prApta hotA hai, jo nauM "se veNaTeNaM goyamA! evaM buccai, bhaviyadvvadevA, bhaviyadavyadevA" gautama! te kAraNe meM denA eka prakAranuM nAma "bhavyadravyadeva" kahyuM che. gautama svAbhAnA prazna-"se keNa?bhaMte ! evaM buccai, naradevA, nara. devA" mAvan ! mAghe vAnA in ranu nAma " narahe " zara 4yu cha 1 seTa nazva na za ma thAya cha 1 ma ane narahe . vAmAM Ave che? mahAvIra prabhune uttara-manuSyamAM jeo ArAdhya gaNAtAM hoya che, athavA kAnti Adi guNothI jeo yukta hoya che, athavA nararUpe janma dhAraNa karavA chatAM paNa jeo devatulya che, temane naradeva kahevAmAM Ave che. mA pAta sUtra nAyanA sUtrapAB | vyasta 30 cha-" goyamA! je ime rAyANo cAuraMtakavaTTI, uppannasamattacakarayaNappahANA, navanihipaiNo, samiddha kosA, battIsa rAyavarasahassANujAyamaggA, sAgaravaramehalAhivaiNo maNussidA" se gautama! jeo cAra dizAonA svAmI hoya che, sarva romAM pradhAna evAM Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 bhagavatIsUtre " nava nidhipatayaH - navanidhInAM svAminaH, samRddha kozAH - paripUrNa bhANDAgArAH, dvAtriMzadrANavarasahasrAnuyAtamArgAH - dvAtriMzatsahasrasaMkhyaka zreSTharAjAnusRtapanthAnaH, sAgaravara mekhalA dhipataya:- mahAsAgararUpazreSTha mekhalAparyanta pRthivIsvAminaH, manuSye. ndrAH bhavanti, te eva naradevA ityucyante ityabhipayeNAha -' se teNa dreNaM jAya naradevA, naradevA' he gautama! tat tenArthena, yAvat evamucyate naradevAH, naradevAH iti / gautamaH pRcchati' se keNadveNaM bhaMte ! evaM buccai - dhammadevA, dhammadevA ? he bhadanta ? tat-atha kenArthena-kena kAraNena, evamucyate dharmadevAH afa ? dharma devazabdasya korthaH ? iti praznaH dharmeNa - zrutAdinA devAH, dharmapradhAnA vA devAH dharmadevAH ucyante ityabhiprAyeNa bhagavAnAha - ' goyamA ! nidhiyoM ke svAmI hote haiM, jinakA bhANDAgAra sadA paripUrNa banA rahatA hai, 32 hajAra zreSTha rAjA jinakI AjJA ke vazavartI rahA karate haiM mahAsAgararUpa zreSTha mekhalAvAlI isa samasta bhUmIpara jinakA akhaNDa sAmrAjya chAyA rahatA hai, aise jo manuSyendra- cakravartI chahakhaNDa5 mlecchakhaNDa aura eka AryakhaNDa- pRthivI ke svAmI hote haiM ve hI naradeva - kahalAte haiM / ' se teNaTTeNaM jAva naradevA' isI kAraNa he gautama! aise mAnavaratna naradeva kahe gaye haiM / aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-' se keNaTuNaM bhaMte / evaM buccai, dhammadevA dhammadevA' he bhadanta / ye dharmadeva haiM ye dharmadeva haiM aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ? arthAt dharmadeva kA zabdArtha kyA hai ? isake uttara meM "zrutAdi ko lekara jo deva-ArAdhya bane haiM athavA dharmakI pradhAnatA se cakraratnanI jemane prApti thaI hAya che, jeo nava nidhionA svAmI DAya che, jemanA bhaDAra sadA bharapura rahe che, khatrIsa hajAra zreSTha rAjAe jemanI AjJAne AdhIna hAya che, mahAsAgara rUpa zreSTha mekhalA (kadArA)vALI A samasta bhUmi para jemanu` akhaMDa sAmrAjya vyApelu rahe che, jeA 6 kha'Da (pAMca mlecchamA ane eka AyakhaMDa) pRthvInA svAmI hAya che, evAM bhanuSyendrane (yavartIne) 4 " naraheva " hevAmAM Ave che. " se teNaTTeNaM jAba naradevA" he gautama! te bhara meM hevAnA meDa prahArane " naradeva " 3ye oLakhAvyA che. eTale ke manuSyeAmAM ratnasamAna athavA devatulya puruSAne 'naraheva ' vAmAM Ave che. gautama svAbhIno prazna- " se devA " he lagavan ! Aye devAnA keNaTTeNa bhaMte ! evaM vuccai, dhammadevA, dhamma"dharma heva " seve| zrIle prahAra zA Aro Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za012 u0 9 sU0 1 devaprakAranirUpaNam je ime aNagArA bhagavanto IriyAsamiyA jAca gunayaMbhayArI' he gautama ! ye ime khalu anagArA:-zramaNAH, bhagavantaH, aiyAsamitA:-IryAsamitiyuktAH, yAvatbhASAsamitiyuktAH, eSaNAsamitiyuktAH, AdAnabhANDAmatranikSepaNAsamitiyuktA, uccAramasravaNazleSmasiMghANajallapariSThApanAsamitiyuktAH uttamakSamA mArdavAvazaucasatyasaMyamatapastyAgAkiJcanyayuktAH guptAH, guptendriyA: guptA brahmacAriNo bhavanti, te eva dharmadevAH ityucyante ityabhimAyeNaha-'se teNaTeNaM jAva dhammadevA, dhammadevA' tat-atha, tenAryena-tena kAraNena khalu yAvat-evamucyate-dharmadevAH, dharmadevAH iti / gautamaH pRcchati-se keNaTeNaM bhaMte ! evaM buccada devAhidevA, devAhidevA ? he bhadanta ! tava atha, kenArthena-kena kAraNena, evamujodeva bane haiM" isa abhiprAya se prabhu kahate haiM-'goyamA!je ime bhaNagArA bhagavaMto IriyAsamiyA jAva guttabhayArI' he gautama ! jo ye anagArazramaNa bhagavanta haiM ki jo IryAsamiti se yukta haiM, yAvat bhApAsamiti se yukta haiM, eSaNAsamiti se yukta haiM, AdAna bhANDAmatranikSepaNasamiti se yukta haiM, uccAraprasravaNa-zleSma-siMghANa-jallapariSThApanAsamiti se yukta haiM, uttamakSamA-mArdava-Arjava-zauca-satya-saMyama-tapa-akiMcana brahmacarya ina daza dharmoM se yukta haiM, gupta haiM, guptendriyavAle haiM, guptabrahmacArI haiM-ve hI dharmadeva haiM ata: 'se teNaTTeNaM jAva dhammadevA 2' isa kAraNa se maiM ne unheM dharmadeva zabda kA vAcyArtha kahA hai| ____ aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'se keNaTeNaM ate ! evaM vucahadevAhidevA, devAhidevA' he bhadanta ! Apa kisa kAraNa se devAdhidevara kaho che? eTale ke "dharmadeva' padane zuM artha thAya che, ane Apa kene dharmadeva kahe che? maDAvIra prabhunA utta2-" goyamA! je ime aNagArA bhagavaMto IriyAsamiyA jAva guttabhayArI" samitithIyuta, bhASAsamitithIyuta, mess!samitithIyukta, AdAnabhADAmavanikSepaNAsamitithIyukta, uccAra-prasavaNa bha-siMghA-reauR4Apana samitithIyuta, tathA uttama kSamA-bhAImA-zIya-satya-saMyama-ta5-tyA1-2mayanatA-mane prAyaH 35 isa dharmothI yukta, gupta, guNendriya ane gusabrahmacArI, evA je zramaNa bhagavate che, temane ja "dharmadeva" kahevAmAM Ave che. te kAraNe ja he gautama! meM devone trIjo prakAra "dharmadeva" kahyo che. gautama svAmInA prabha-"se pheNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccada, devAhidevA, devAhidevA" sApa ! mAye // 412 vAnA 2.1 ranu nAma Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 _bhaMgavatIsUtra cyate-devAdhidevAH, devAdhidevAH iti ? devAdhidevazabdasya korthaH iti praznA, devAnAM madhye pAramArthikadevatvayogAdadhikAH devAH devAdhidevAH ityabhiprAyeNAha'goyamA ! je ime arihaMtA bhagavaMto uppananANadasaNadharA jAba, sabadarisI' he gautama ! ye ime arhantaH-jinezvarAH, bhagavantA, utpannajJAnadarzanadharAH kevalinaH, yAvat-vItarAgAH sarvajJAH sarvavarzinaH santi, te eva devAdhidevA ucyante, ityabhiprAyeNa upasaMharannAha-'se teNaTTeNaM jAva devAdidevA, devAhidevA' he gautama! tat-atha, tenArthena-tena kAraNena, yAvat-evamucyate-devAdhidevAH devAdhidevAH iti / gautamaH pRcchati-se keNaTeNaM bhaMte ! evaM buccai-bhAvadevA, bhAvadevA ?' he bhadanta ! tat atha, kenArthena-kena kAraNena, evamucyate-bhAvadevAH bhAvadevAH aisA kahate haiM-arthAt devAdhideva zabda kA artha kyA hai ? usake uttara meM prabhu isa abhiprAya se ki "jo devoM ke bIca meM pAramArthika devatva ke yoga se adhikarUpa meM deva hote haiM ve devAdhideva haiM " gautama se kahate haiM-'goSamA! je arihaMtA bhagavaMtA, utpananANadaMsaNadharA jAva savvadarisI' he gautama ! jo ye arhanta bhagavanna haiM ki jo utpanna kevalajJAna aura kevaladarzana ke dhArI haiM-kevalI haiM yAvat-vItarAga haiM, sarvajJa haiM, sarvadarzI haiM, ve hI devAdhideva kahalAte haiM-'se teNaTeNaM jAva devAhidevA' devAhidevA, isI kAraNa se maiM ne unheM devAdhideva kahA hai| ____ aba gautama svAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'sekeNaTeNaM bhaMte! evaM cucca bhAvadevA bhAvadevA' he bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ki ye bhAvadeva haiM, ye bhAvadeva haiM ? arthAt bhAvadeva isa zabda kA devAdhideva" kahyuM che eTale ke Apa devAdhideva kene kahe che? mahAvIra prabhune uttara-jemane pAramArthika devatvanA rogathI, deve paNa pitAnA deva rUpe svIkAre che, temane devAdhideva kahe che. e ja vAta nIcenA sUtrA sUtramAre 548 rI che. "je ime arihaMtA bhagavaMtA, utpannanANadasaNadharA, jAva savvadarikhI" gautama ! Sun vijJAna mana za. nana dhAraka, vItarAga, sarvajJa ane sarvadazI evAM ahaMta bhagavAnane "devAbiv' vAmAM Ave che. "se keNaTheNaM jAva devAhidevA, devAhidevA" he gautama! te kAraNe meM temane-sarvajJa ahaMta bhagavAne-devAdhideva kahyA che. gautama svAmInA prazna-" se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai, bhAva devA, bhAvadevA? " man ! mAthe zA pAraNe hevAna pAyamA 22 " mA " nAma ApyuM che eTale ke "bhAdeva' padane zuM artha thAya che ane Apa kene bhAvadeva kahe che? Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 303 prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 9 sU0 1 devaprakAranirUpaNam iti ? bhAvadevazabdasya ko'rthaH ? iti praznaH bhAvena - devagatyAdikarmodayajAtaparyAyeNa devAH bhAvadevA ucyante, ityabhiprAyeNa bhagavAnAha - 'goyamA / je ime bhavaivANamaMtara joisa vemANiyA devA devagainAmagoyAI kammAI vedeti ' he gautama ! ye ime bhavanapati - vAnavyantara-jyotiSika - vaimAnikA devA devagatinAmagotrANi karmANi devagatisambandhinAmagotrakarmANi vedayanti - anubhavanti yasmAdataste bhAvadevA ucyante ityabhiprAyeNAha - 'se teNadveNaM jAba bhAvadevA' tat-atha, tenArthena, yAtrat-evamucyate - bhAvadevAH, bhAvadevAH iti // 1 // devotpAdavaktavyatA | mUlam - " bhaviyadavvadevANaM bhaMte! kaohiMto uvavajaMti ?. kiM neraiehiMto uvavajjaMti ? tirikkha joNiehiMto maNussehiMto devehiMto uvavajjati ? goyamA ! neraiehiMto uvavajaMti, tirikkhajoNiehiMto maNussehiMto, devehiMto vi uvavajjaMti, bheyA artha kyA hai ? " bhAvase-devagatyAdika karmodaya se utpanna huI paryAya se jo deva haiM - ve bhAvadeva haiM " isa abhiprAya ko lekara prabhu gautama se kahate haiM-' goyamA ! je ime bhavaNavaha, vANamaMtarajoisa- vaimANiyA devA devagai nAmagopAI kammAhaM vedeti ' he gautama! jo ye bhavanapati, vAnavyantara, jyotiSika evaM vaimAnika deva jo ki devagati saMbaMdhI nAma gotra karmoM kA vedana kara rahe haiM-bhoga rahe haiM - isa prakAra ve bhAvadeva kahe gaye haiM / ' seNaM jAva bhAvadevA' isI kAraNa se 'bhAvadeva bhAvadeva ' isa rUpa se kahalAte haiM. // 01 // bhAvanI apekSAe devagati Adi karmAMyanA dvArA utpanna thayelA paryAyanI apekSAe je deva che, tene bhAvadeva kahe che. eja vAta mahAvIra prabhue gautama svAmIne ApelA nIce pramANenA javAkha dvArA prakaTa thAya che. " goyamA ! je ime bhavaNavai, vANamaMtara, joisavemANiyA devA devagai nAmagoyAiM kammAiM vedeti" he gautama mA bhavanayati, vAnavyantara, jyotiSiSTha ane vaimAnika dhruve, ke je devagati saMbadhI nAma gAtra karyAMnu vedana zrI rahyA che-hevagati logavI rahyA che, tebhane bhAvaheva devAya che. " se teNaTTeNaM gautama ! te kAraNe te hevAne 'lAvaheva' jAva bhAvadevA" he kahevAmAM Ave che prasU.1/ Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 __ bhagavatI jahA kaMtIe savvesu uvavAeyavvA jAva aNuttarovavAyatti, navaraM asaMkhejjavAsAuya akammabhUmagaaMtaradIvagalavaTThasiddhavajaM jAva aparAjiyadevehito vi, ubavajjaMti ? No lavaTTasiddha. devehito ubvjjti| naradevANaM bhaMte! kaohiMto uvavajjati? ki neraiehito0? pucchA, goyamA ! neraiehito vi uvavajati, No tirikkhajoNiehito, No maNussehito, devehito vi uvvjjNti| jai neraiehito, uvavajjati kiM rayaNappabhApuDhavi neraiehito ubavajjati, jAba ahe sattamA puDhavi neiehito uvavajjati? goyamA ! rayaNappabhApuDhavi neraiehito upavajAMti, No sakara jAva, no ahe sattamA puDhavi neraiehito uvvjjti| jai devehito uvavajjaMti, kiM bhavaNavAsidevahito uvavajjaMti? vANamaMtaradevehito, joisiyadevehito, vemANiyadevehito uvadhajjaMti? goyamA! bhavaNavAsi devehito vi, uvavajjati, vANamaMtaradevehito vi uvavajjati, evaM sabbadevesu uvavAeyaThavA, vakaMtI bhede NaM jAva sbsiddhtti| dhammadevANaM bhaMte! kaohiMto uvavajjaMti ? kiM neraiehito uvavajjati ? evaM vakaMtIbhedeNaM samvesu uvavAeyavA jAva samvaTThasiddhatti, navaraM tamA, ahe sattamAe, teU vAU asaMkhijjavAsAuya akamma bhuumgaNtrdiivgvjjesu| devAdhidevANaM bhaMte! kaohiMto uvavajjaMti ? kiM neraiehito ukvajati ? pucchA, goyamA! neraiehito uvavajjati, No tirikkhajoNiehito, No maNu Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 1 sU0 2 devotpattinirUpaNam 305 sehito, devahito vi uvavajjati / jai neraiehito, evaM tisu puDhavIsu uvavajjaMti, sesAo khoddeynnaao| jai deverhito uvavajjati ? kiM vemANiesu savvesu uvavajjaMti ? jAva savvasiddhatti, sesA khoDeyavvA / bhAvadevANaM bhaMte! kaohito uvavajjaMti ? evaM jahA vatIe bhavaNavAsINaM unavAo, tahA bhANiyavva // sU0 2 // chAyA - bhavyadravya devAH khalu bhadanta / kebhya upapadyante ? kiM nairayike-bhya upapadyante ? tiryagyonikebhya upapadyante ? manuSyebhya upapadyante, devebhya upapadyante ? gautama ! nairayikebhyaH upapadyante, tiryagyonikebhya upapadyante, manuSyebhyo'pi upapadyante, devebhyo'pi upapadyante, bhedA yathA vyutkrAntau sarveSu upapAdayitavyAH yAvat - anuttaraupapAtike iti, navaram - asaMkhyeyavarpAyuSka karmabhUmiz2AntaradvIpa sarvArthasiddhivarja yAvat aparAjita devebhyo'pi upapadyante, no, savArthasiddhadevebhyaH upapadyante / naradevAH khalu bhadanta ! kebhya upapadyante ? kiM nairayikebhyaH ? gautamaH ! nairakebhyo'pi upapadyante, no tiryagyonikebhyaH, noM manuSyemyaH, devebhyo'pi upapadyante, yadi nairayikebhya upapadyante kiM ratnamamA pRthivI nairayikebhya upapadyante ? yAvat-adhaH saptamI pRthivI nairayikebhya upa padyante ? gautama ! ratnaprabhA pRthivI nairayikebhya upapadyante, no zarkarA yAvat-no adhaH saptamI pRthivI nairayikebhya upapadyante / yadi devebhyaH upapadyante, kiM bhavanavAsi devebhya upapadyante ? vAnavyantaradevebhyaH upapadyante ? jyotiSikadevebhya square ? vaimAnika devebhya upapadyante ? gautama / bhavanavAsi devebhyo'pi upapadyante, vAnavyantaradevebhyo'pi upapadyante, evaM sarvadeveSu upapAdayitavyAH vyutkrAntibhedena yAvat sarvArtha siddhe iti, dharmadevAH khalu bhadanta ? kebhya upapacante ? ki nairayikebhyaH ? evaM vyutkrAntibhedena sarveSu upapAdayitavyAH yAvat sarvArthasiddhe iti, navaram tamA adhaH saptamI taijasa vAyu vA asaMkhyeya varSAMyuke karmabhUmijAntaradvIpa javarjeSu, devAtidevAH khalu bhadanta / kebhya upapadyante, ? kiM nairithiMkebhya upapadyante ? pRcchA, gautama ! nairayikebhyo'pi upapadyante, no tiryagyonikebhyaH, no manuSyebhyaH, devebhyo'pi upapadyante, yadi nairayikebhyaH, evaM tisRSu pRthivISu upapadyante, zeSAstyaktavyAH yadi devebhyaH upapadyante ? vaimAnikeSu sarveSu upapadyante, yAvat sarvArthasiddhe iti, zeSAstyaktavyAH, bhAvadevAH bha0 39 Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 bhagavatIsUtre khalu bhadanta ! kebhya upapadyante ! evaM yathA vyutkrAntau bhavanavAsinAm upapAtastathA bhaNitavyaH // 02 // TIkA-pUrvoktarItyA devAn prarUpya teSAmeva parUpayitumAha-'bhaviyadavyadevANaM' ityAdi, bhaviyadavyadevANaM bhaMte! kabhahito uvavajjaMti ? kiM neraiehiMto ujjeti ? tirikkhajoNiehiMtI, maNusserhito, deverhito uvavajjeti ?' gautamaH pRcchati - he bhadanta ! bhavyadravyadevA khalu kebhya Agatya upapadyante ? kiM nairayikebhya Agatya upapadyante ? kiMvA tiryagyonikebhya Agatya upapadyante ? kiMvA manuSyebhya Agatya upapadyante ? kiMvA devebhya Agatya upapadyante ? bhagavAnAha - 'gomA ! neraiehiMto uvavajrjjati, tirikkhajogiehito, maNumserhito, devehiMto devotpAdavaktavyatA 'bhaviyadavyadevANaM bhaMte! kabhohiyo uvavajrjjati ' ityAdiTIkArtha- pUrvokttarIti ke anusAra devoM kI prarUpaNA karake aba sutraH kAra isa sUtra dvArA unakI utpatti kI prarUpaNA kara rahe haiM - isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai- 'bhavipadavvadevANaM bhaMte / kaohiMto uvavajaMti' he bhadaMta | jo bhavyadravyadeva haiM ve kahAM se Akara ke utpanna hote haiM ? kyA 'raitio vavajrjjati ? tirIkkhajoNiehito, maNussehiMto devahito uvavajjaMti' ve nairathikoM meM se Akara ke utpanna hote hai ? yA tiryaMcoM meM se yA manuSyoM meM se yA devoM meM se Akara ke utpanna hote. haiM- 2. isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'godhamA ' he gautama! 'neraiehiMto saMvavajjati, tirikkha joNiehito, maNusse hiMtI, devehiMto vi ubava --devAtyAhavatavyatA--- " bhaviyadavvadevANaM bhaMte ! kaohiMto uvavajjaMti " tyaahiTIkA-pUrva sUtramAM devenA prakArAnI prarUpaNA karavAmAM AvI have `sUtrakAra- A sUtra dvArA temanI utpattinI prarUpaNA kare che A viSayane anulakSIne gautama svAmIe mahAvIra prabhune A pramANe prazna pUchayo che - " bhaviyadavvadevANaM bhaMte / kaohito uvavajjati " he bhagavan avydrvydeve| jyAMthI bhAvIne utpanna thAya che ? " neraie hito uvavajjaMti ? vikkhijoNiehito, maNussehiMto, devehiMto uvavajjaMti ? " zuddha tetheo nArIbhAMthI AvIne bhavyadravyadevA rUpe utpanna thAya che? ke tiya cAmAMthI AvIne utpanna thAya che? ke manuSyAmAMthI AvIne utpanna thAya che? ke daivaleAkamAMthI AvIne bhavyadravyadevA rUpe utpanna thAya che ? bhaDAvIra prabhunA uttara- " goyamA ! " De gautama ! neraieddito uvavajjati, tirikkhajoNirahito, maNussehito, devehito vi uvavajjaMti " lavyadgavyadevI Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 9 sU0 2 devotpattinirUpaNam 30 vi uvavajjati' he gautama ! bhavyadravyadevAH nairayikamya Agatya upapadyate, tiryagyonikebhya Agatya upapadyante, manuSyebhya Agatya upapadyante, devebhyo'pi Agatya upapadyanaro, 'bheDo jahA vakaMtIe samvesu ubavAeyA jAva aNuttarokavAiyatti' bheda:-avAntaraNakArI yathA-vyutkrAntike-prajJApanAyA: paSThapade prati pAditastathaivAtrApi pratipattavyaH, tathA ca 'yadi nairapikezya Agatya upapadyante tahi ki ratnaprabhApRthivI nAyikebhya Agatyopapadyante ? ityAdi-bhedo vaktavyA evaM rItyA sarveSu-nairayikAdi vaimAnikAnteSu upapAdayitavyA:-bhavyadravyadevAnAmutpAdavarNanaM kartavyam, yAvat-pRthivIkAyikAyekendriyAdi bhavanavAsivAnavyantarajyotiSkavaimAnikanavagraiveyakapaJcAnuttaraupapAtikA iti, etebhyaH sarvebhyaH jjaMti' bhavyadravyadeva nairayikoM meM se Akara ke bhI utpanna hote haiM, tithaMcoM meM se bhI Akara ke utpanna hote haiM, manuSyoM meM se bhI Akara ke utpanna hote haiM, tathA, devoM meM se bhI Akara ke utpanna hote haiN| 'bhedo jahA vakaMtIe samvesu uvavAeyadhA jAya aNuttaroSavAiyatti' avAntara prakAra jaisA prajJApanA ke chaThe pada vyutkrAntipada meM kahA gayA hai vaisA hI yahAM para bhI samajhanA cAhiye tathA " yadi ve narayikoM meM se Akara ke utpanna hote haiM to kyA ratnaprabhApRthivI ke nairathikoM meM se Akara ke utpanna hote haiM " ityAdi bheda kahanA cAhiye isa prakAra se bhavya dravyadevoM ke utpAda kA varNana nairapika se lekara vaimAnikAntoM meM karalenA cAhiye isa prakAra se isa kathana kA sArAMza yaha hai ki bhakpa-dravyadeva yAvat pRthivIkAyikAdi se lekara bhavanavAsi, vAnavyantara, nArakamAMthI AvIne paNa utpanna thAya che tiya cAmAMthI AvIne paNa utpanna thAya che, manuSyamAMthI AvIne paNa utpanna thAya che ane devAmAMthI AvIne para apanna thAya che. "bhedo jahA vakratIe savvesu upacAeyavvA jAva aNutaroSavAiyatti " prajJApanAsUtranA 74 vyuDAnti 54mA mavAntara prAzanAvI prarUpaNa karavAmAM AvI che, evI prarUpaNa ahIM paNa samajavI joIe eTale ke "je teo nArakamAMthI AvIne bhavyadravyadeva rUpe utpanna thatA hoya, te zuM ratnaprabhA pRthvInA nArakamAMthI AvIne ubhAna thAya che." ItyAdi bhedenuM kathana thavuM joIe A prakAre nArakAthI laIne vaimAnike paryAnA devamAMthI AvIne jIva bhavyadravyadeva rUpe utpanna thAya che, ema samajavuM joIe A kathanane sArAMza e che ke "pRthvIkAyika AdithI laIne bhavanapati, vanavyaMtara, tiSika, vaimAnika, navaraiveyaka ane pAMca Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ive bhagavatIsUtra Agatya bhavyadravyadevAH upapadyante, kintu-'navaraM asaMkhajazamAuya akammabhUmaga aMtaradIyA sabasiddhavajna jApa aparAjiyadevahito vi upavanaMti, jo sacadRsiddhadevehino ubavanaMti' navaraM-vizeSatu apathyeyavAyukAkarmabhUmijAnnaradvIpaja sabAryasiddhavarjam asaMkhyAnuvarSAyukA'karmabhUmijA-paJcendriyatiryagmanunyo, antaradvIpajAH etebhyazcottAH bhavyadravyadevA na bhavanti, bhAvadeveSveva tepAmutpAdAna , sarvArthasidrikAstu avyadravyasiddhA bhavanti ityataH etebhyo'nye sarve bhavyadravyadevatayotpAdayitavyAH, itimAvA, tudavadhimAha-yAvan-nairayikAdibhyo vijayajayantajayantAparAjinadevebhyo'pi Agatya bhavyadravyadevAH upapadyante, no jyoniSka, vaimAnika, nauvedhaka, anuttara ina saba se Akara ke utpanna hote haiN| kintu 'navaraM asaMjabAsAuya akammabhUmaga aMtaradIvagasavyaThasiddha baja jAca avarAjiya' asaMkhyAta varSa kI AyuvAle akasaMbhUmija paJcendriya tiryaJca aura manuSya tathA antaradvIpaja gavaM sarvArtha'liddhaka ye bhavyadravyadevarUpa se utpanna nahIM hote hai / kyoM ki ye saya "asaMkhyAtavarSakI AyuvAle akarmabhUmija manupya tathA tiryaJca, tathA antaradvIpaja bharakara bhavyadravyadevalpa se utpanna na hokara nAghadevarUpa se hI utpanna hote haiN| sarvArthasiddhika jo hai-ve bhavyadravyasiddha hote haiM: inheM phira dUsarA bhava nahIM lenA par3atA hai-usI gRhItanAva se mokSa - cale jAte haiN| isaliye yahAM bhavyadravyadeva hone meM unako varjita kiyA gayA hai| isIliye narayika AdikoM meM se Akarake tathA vijaya, - vaijayanta, jayanta aura aparAjita ina devoM meM se Akarale bhavyadravya anuttara, A badhA sthaLethI AvIne jIva bhavyadravyadeva rUpe utpanna thata Aya 2. " navaraM asaMkhajjavAsAzya akammabhUmagaaMtaradIvagasavvaTThasiddhavajaM jAva avarAjiya" 52'tu madhyAta vapanA AyuSyavANA mama bhikara paMcendriya tiryaMca ane manuSya tathA antaradvIpajI tathA sarvArthasiddhaka, A cha bhavyadravyadeva rUpe utpanna thatA nathI. kAraNa ke asaMkhyAta varSanA AsuMvALA akarmabhUmi ja manuSya ane tiryo tathA antaradvIpa marIne - zavyadravyadeva rUpe utpanna thatA nathI, paNa bhAvadravyadeva rUpe ja utpanna thAya che. je sarvArthasiddhike che, teo bhavyadravyasiddha thAya che, temane pharI bIje "bhava leve pote nathI-eja dIta bhavamAMthI teo mese cAlyA jAya che. tethI lavyadravyadeva rUpe temanI utpattine niSedha karyo che. tethI ja evuM kahevAmAM AvyuM che ke narakAdimAMthI AvIne tathA vijya, jayanta, yanta, ane aparAjita A cAra anuttara vimAnamAMthI AvIne te vimAnamAMnA Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 9 sU02 devotpattinirUpaNam 306 sarvArthasiddhadevebhya Agatya bhavyadravyadevA upapadyante iti bhaavH| gautamaH pRcchati'naradevA gaM bhaMte ! kohito uvavajjati ? ki neraiehito0 ? pucchA' he bhadanta ! naradevAH khalla kebhya Agatya upapadyante ? ki nAyikebhya bhAgatya upapadyante ? kiM vA tiryagyonikebhya Agatya utpadyante ? kiM vA manuSyebhya Agatya utpadhante ? kiM vA devebhya Agatya utpadyante ? iti pRcchA, bhgvaanaah'goymaa| neraiehito vi, uvavajnaMti, No tirikkhajoNiehito, No maNussehito, devehito vi uvavajjati' he gautama ! naradevAH khalu 'nairapikebhyo'pi Agatya upapadhante, kintu no tiryagyonikebhya Agatya naradevAH upapadyante, no vA manuSyebhya Agatya te upapadyante, atha ca devebhyo'pi deva utpanna ho jAte haiM, sarvArthasiddha ke devoM meM se Akarake jIva bhavyadravyadevarUpa se utpanna nahIM hotA hai, aisA kahA gayA hai| * aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'naradevA NaM bhaMte ! kao. "hiMto uvadhajjati' he bhadanta ! naradeva kahAM se Akarake utpanna hotA hai ? 'kiM neraiehito pucchA' kyA nairayikoM meM se Akarake utpanna hote haiM ? kiMvA tirthagyonikoM meM se Akarake utpanna hote haiM ? yA manuSyoM meM se Akarake utpanna hote haiM ? yA devoM meM se Akarake utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautm|' nerahaehito vi uvavajjati, No tirikkhajoNiehito, No maNussehito, devahito viuvadhati ' naradeva nairayikoM meM se tathA manuSyo meM se Akara naradeva rUpa se utpanna nahIM hote, aba isI bAta ko vizeSarUpase jAnane dezamAMthI AvIne) jIva bhavyadravyadeva rUpe utpanna thaI jAya che, paraMtu sarvArthasiddha anuttara vimAnanA devamAMthI AvIne jIva bhavyadravyadeva utpanna thatuM nathI. . gautama svAmInA prazna-"naradevANaM bhaMte / kamohito upavati?". samapan ! yAMthI mAvIra narahe 32 5nna tha che ?" kiM neraiehito0 pucchA"zu nAmAMthI, tiya yAmAthI, hai manuSyAmAthI mAthI AvIne jIva naradeva rUpe utpanna thaI jAya che? mahAvIra prabhunA attara-" goyamA?" gautama ! " neraiehito vi, uvavati, No tirikkha joNiehito, No maNusse hito, devehi to vi vavajjati" nArakamAthI AvIne paNa naradeva rUpe utpanna thAya che, devAmAMthI AvIne paNa naradeva rUpe utpanna thAya che, paraMtu tiyAmathiI tathA manuSyomAMthI AvIne naradeva rUpe utpana thatA nathI A vAtane vizeSa rUpe oryrAna bhATe gautama svAmI mA pramANu pa pUche che-"jai naraiehito Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 bhagavatIkhane Agatya upapadyante / gautamaH pRcchati-'jai neraiehito uvavajjati, ki rayaNappabhA puDhavi nerahaehito uvavanaMti, jAva ahe sattamA puDhavi negiehito upvjjti| yadi nairapikebhyaH Agatya naradevA upapadyante, tat kiM ratnamamA pRthilI nairaSikebhagaH Agatya upapayante ? yAvara kiMvA zarkarAmA pRthivI nairayikamya Agatya upapadyante ? kiM vA vAlukAmamA pRthvI nairayikebhya Agatya upapadyante kiM vA paGkaprabhA pRthivI nairayikebhya Agatya upapadyante ? kiM vA dhUmapabhA pRthivI nairayikebhya Agatyopapadyante ? kiM vA tamAmamA pRthivI nairapikebhya Agatyopapadyante kiMvA adhAsaptamI pRthivI nairapikebhya Agatyopapadyante ? bhagavAnAha-'goyamA! rayaNappabhApuDhavi neraiehito uvAjaMti, no sakara jAva, no ahe sattamA puDhavi neraiehito upavanaMti' he gautama ! naradevAH khalu ratnapamA pRthivI narayikebhyaH udRtya upapadyante, no zarkarAmabhA yAvat , no adhaHsaptamI ke nimitta gautama prabhu se ailA pUchate haiM-jaha neraiehito uvavajani, ki rayaNappa mApuDhavi nerahaehito upavajjati, jAva ahe sattamApuDhavi neraiehito uvavajjali' he bhadanta ! yadi naradeva nairayikoM meM se Akara ke utpanna hote hai to kyAve ratnaprabhA pRthivI ke nairadhikoM meM se Akarake utpanna hote haiM? yA zarkarAprabhApRthivI ke nairapikoM meM se Akarake utpanna hote haiM ? yA vAlukAprabhApRthivI ke nairadhikoM meM se Akarake uttAna -hote haiM ? kiMvA-paprabhApRthivI ke nairayikoM meM se karake utpanna hote haiM ? yA dhUmaprabhApRthivI ke nairayikoM meM se Akarake utpanna hote haiM ? yA 'tamAprabhApRthivI ke nairayikoM meM se Akarake utpanna hote haiM ? yA adhAsaptamI pRthivI ke nAyikoM meM se Akarake utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-he gautama ! naradeva ratnaprabhApRthivI ke nairathikoM meM se ukhavajjati," tyA sagan ! nAlImAthI mApIna tamA narahera 33 utpanna thatA hoya, te kayA narakanA nArakeTamAMthI AvIne utpanna thAya che? zuM ratnaprabhAnA nArakamAMthI AvIne naradeva rUpe utpanna thAya che ke zarkarAprabhAnA nArakamAMthI AvIne utpanna thAya che? ke vAlukAprabhAnA- nArakomAMthI - AvIne utpanna thAya che ? ke paMkaprabhAtA nArakamAMthI AvIne utpanna thAya che ? dhUmaprasAnA nArakamAMthI AvIne utpana thAya che? ke tama~sAnA nArakA- mAMthI AvIne utpanna thAya che? ke adhaHsaptamI pRthvInA nArakamAMthI AvIne naradeva rUpe utpanna thAya che? mahAvIra prabhune uttara-"he gautama!" ratnane pRthvInA nArakamAMthI nIkaLIne jIva naradeva rUpe utpana thAya che, paraMtu zarkarAmabhAthI laIne Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u09 sU02 devotpattinirUpaNam tAnarUpaNam 311 nairayikebhyo vA Agatya uppdynte| gautamaH pRcchati-'jai devehito uvavajjati, kiM bhavaNavAsidevehiMto uvavajjati, vANamaMtaradevehito, joisiyadevehito, vemA Niyadevehito uvavajjati?' he bhadanta ! yat khalu naradevA devebhyaH Agatyopapara pante, tat kiM bhavanavAmidevebhya Agatya upapadyante? kiM vA vAnavyantaradevebhya Agatya upapadyante ? kiM vA jyotipikadevebhya Agatyopapadyante ? kiM vA vaimAni kadevebhya Agatya upapadyante ? bhagavAnAha-'goyamA ! bhavaNavAsidevehito vi uvavajjati, vANavantaradevehito0 evaM sacadevesu unavAeyavyA vatIbhedeNaM bhAva sanasiddhati' he gautama ! naradevA bhavanavAsidevebhyo'pi Agatyopapadyante, evaM nikalakara utpanna hote haiM kintu zarkarAprabhApRthivI ke nairayikoM meM se yAvat adhaHsaptamI pRthivI ke nairayikoM meM se nikalakara utpanna nahIM hote haiN| ava gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'jai dever3ito uvavajaMti; kiM avaNavAlidevehito uvavajjati, vANamaMtaradevehito uvadha. jjaMti, joiliyadevIhito uvavajjaMti, vemANiyadevahito uvavajjati' he.bhadanta ! yadi naradeva devoM meM se Akara ke utpanna hote haiM to kyA ve bhavanavAsidevoM meM se Akarake utpanna hote haiM ? yA vAnavyantara devoM meM se Akarake utpanna hote haiM ? athavA jyotiSka devoM meM se Akara ke utpanna hote haiM ? yA vaimAnika devoM meM se Akarake utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama ! 'bhavaNavAsidevehito vi uvavajjaMti, vANamaMtara devehitI0 evaM savvadevesu uvavAeyavvA, vakrattIbheeNaM jAva-savva? siddhatti' naradeva bhavanavAsi devoM se bhI Akarake utpanna hote haiM, vAnavyantara devoM meM se bhI Akara adhAsaptamI pRthvI paryantanI pRthvInA nArakamAMthI nIkaLIne ja narava 35- 6panna yatA nathI. gautama svAmInA prazna-" jai devehito uvavajjati, ki bhavaNavAsideve. hito uvavajaMti, vANamataradevehito uvavajjati ? joisiyadevehito uvavajjati, vemANiyadevehito uvavati? san ! havAmAthI mAjI narava rUpe utpanna thatA hoya, te zuM bhavanavAsI devAmAMthI AvIne utpanna thAya che? ke vAnavyaMtara devamAMthI AvIne utpanna thAya che? ke jyotiSika devomAMthI AvIne utpanna thAya che? ke vaimAnika devAmAMthI AvIne utpanna thAya che? mahAvIra prabhunA uttara-" goyamA!" gautama ! " bhavaNavAsidevahito vi uvavajaMti, vANamaMtaradevehito0 evaM savvadevesu uvavAeyavvA, vakaMtIbheeNaM jAva savvaTThasiddhati" naradeva, bhavanavAsI devAbhAthI bhAvIna. pAya atpanna yAya Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - bhagavatI sUtre vAnavyantaradevebhyo'pi Agatya upapadyante, evaM - pUrvoktarItyA sarvadeveSu naradevA upapAdayitavyAH - naradevAnAm utpAdavaktavyatA vaktavyA, vyutkrAntibhedena - prajJApanAyAH paSThapadAnusAreNa yAvat- jyotipikadevebhyo'pi Agatyopapadyante, vaimAnika devebhyo'pi Agatyopapadyante, navagraiveyakebhyo'pi Agatyopapadyante, pazcAnuttaropapAtikebhyo'pi, sarvArthasiddhibhyo'pi Agasyopapadyante iti bhAvaH / gautamaH pRcchati - 'dhammadezaNaM aMte ! kathorhito unavajjeti ? kiM neraie hito ucathajjaMti ?' he bhadanta ! dharmadevAH khalu kebhya Agatyopapadyante ? kiM nairayikebhya Agatyopapadyate ? kiMvA tiryagyonika manuSya bhavanavAsi vAnavyantarajyotiSikavaimAnikanavagraiveyaka pazcAnuttaraupapAtika sarvArthasiddhebhya Agatyopapadyante ? iti 312 utpanna hote haiM - isa prakAra pUrvoktarIti ke anusAra prajJApanA ke chaThe vyuskrAnti pada ke anusAra- jyotiSika devoM meM se bhI Akarake utpanna hote haiM, vaidhAnika devoM meM se bhI Akarake utpanna hote haiM, nayagraiveyakoM meM se bhI Akara utpanna hote haiM, vijaya, vaijayanta, jayanta, aparAjita aura sarvArthasiddha ina pAMca anuttaravimAnoM meM se Akara ke bhI utpanna hote haiM / aba gautama prabhu se pUchate haiM-' dhammadevANaM bhaMte! kaohiMtto uvavajrjjati ? ki nerahapahiMto uvavajjati ' he bhadaMta ! dharmadeva kahAM se Akarake utpanna hote haiM ? kyA nairayikoM meM se Akarake utpanna hote haiM ? yA tiryaJcayonikoM meM se Akarake utpanna hote haiM ? yA manuSyoM meM se Akarake utpanna hote haiM? yA bhavanavAsI, vAnavyantara, jyotiSika, vaimAnika, navagraiveyaka, paMca anuttaraupapAtika vijaya, vaijayanta, jayanta, aparAjita evaM sarvArthasiddha inameM se Akara ke utpanna hote haiM ? isake che, vAnanyantara devAmAMthI AvIne paNa utpanna thAya che, eja pramANe prajJApanAsUtranA chaThThA vyutkrAnti paTTanA pUrvokta kathana anusAra caiAtiSika devA mAMthI AvIne paNa utpanna thAya che, vaimAnika devAmAMthI AvIne paNa utpanna thAya che, navacaiveyakanA devAmAMthI AvIne paNa utpanna thAya che ane vijayathI laIne sarvotha siddha payatanA pAMca anuttara vimAne mAMthI AvInepaNa utpanna thAya che. gautama svAmIno prazna- " dhammadevANaM bhaMte! kaoddito uvavajrjjati ? ki neraieddito uvavajjati0 " chatyAhi- he bhagavan ! dharmadeva jyAMthI bhAvI utpanna thAya che ? jI nArakAmAMthI AvIne utpanna thAya che ? ke tiya ceAna mAMthI AvIne utpanna thAya che? ke manuScAmAMthI AvIne utpanna thAya che? The lavanavAsI, vAnavyatara, jyotiSiTha, vaibhAniGa, navayaiveyaGa, mane yAM anuttara vimAnAnA DhavAmAMthI AvIne utpanna thAya che? Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u09 sU0 2 devotpattinirUpaNam 313 . prshnH| bhagavAnAha-'evaM varkanIbhedeNaM savvesa uvavAeyavA jAva sabasiddhatti - he gautama ! evaM pUrvoktarItyA, vyutkrAntibhedena-prajJApanAyA: paSThapadAnusAreNa,, . sarveSu bhaveSu dharmadevAH upapAdayitavyAH, yAvada-nairayikAdi sarvArthasiddhaparyantebhyaH Agatya dharmadevA upapadyante kintu varjanIyabhavAnAha-'navaraM tamA ahe sattamAe teU vAU asaMkhijja vAsAuya akammabhUmaga aMtaradIvagavajjesu' navaraM-pUrvApekSayA vizeSastu dharmadevAnAM tamaHprabhA SaSThapRthivI, adhAsaptamI pRthiyo, taijasa vAyukAyikAsaMkhyAtavarSAyuSkAkarmabhUmijAntaradvIpajatiryagyaunikamanuSyavarjeSu bhaveSu utpAdavaktavyatA vaktavyA etebhya Agatya-dharmadevA notpadyante iti bhaavH| tathA ca tama:prabhA pRthivI narayikebhyaH uttAnAM jIvAnAM cAritraM nAsti, tathA adhaH saptamyA stejasovAyorasaMkhyAtavarSAyuSkakarmabhUmijebhyo'karmabhUmijebhyo'ntaradvIpajebhyazca tiuttara meM prabhu kahate haiM-' evaM vakratIbheeNaM savvesu uvavAeyavA' he gautama ! prajJApanA ke chaThe vyutkrAntipada ke anusAra samasta avoM meM se dharmadeva upapAdayitavya haiM-yAvat nairayika Adi se lekara sarvArthasiddhataka ke jIvoM meM se Akarake dharmadeva utpanna hote haiN| kintu-'navaraM tamA ahe sattamAe teU vAU asaMkhijavAsAuya akasmabhUmaga, aMtaradIvagavajjesu' pUrva kI apekSA se vizeSatA aisI hai ki dharmadevoM kA utpAda tamAprabhA ke nairayikoM meM se, adhAsaptamIpRthivI meM nairayikoM meM se, taijaskAyikoM meM se, tathA asaMkhyAtavarSa kI AyuvAle karmabhUmija akarmabhUmija evaM antara dvIpaja manuSya tiryagyonikoM meM se Akara dharmadeva utpanna nahIM hote haiN| kyoM ki jo nairayika jIva tama:prabhApRthivI se nikalate haiM-unake cAritra nahIM hotA hai tathA adhaH mahAvIra prsun| utta2-" evaM vaphatIbheeNaM savvesu uvavAeyavyA". gatama! prajJApanA sUtranA chaThThA vyutkrAnti padamAM kahyA pramANe, nArakathI laIne sarvArthasiddhaka paryantanA samasta mAMthI AvIne jIva dharmadeva rUpe utpanna thAya che. "navaraM" parantu " tamA, ahesattamAe, teUvAU asaMkhijjavAsAuya ammabhUmagaaMtaradIvagavajjesu" pUrvanAthana Rai dhavana sthanamA mesI vizeSatA cha ...tama:mAna nAmAMthI, maya: sasamInA naamAMthI, tejaskAyiAmAMthI, vAyukAyikAmAMthI, tathA asaMkhyAta varSanA AyuSyavALA karmabhUmija, akarmabhUmija, ane antara dvIpaja manuSya ane tiya". mAMthI AvIne ja dharmadeva rUpe utpanna thatA nathI kAraNa ke je nArake tamaprabhA pRthvImAMthI nIkaLe che, temanAmAM cAritra hetu nathI tathA adhaHsaptamImAMthI, tejaskAyikamAMthI, vAyukAyikAmAMthI, asaMkhyAta varSanA Ayu bha0 40 Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre yaMgyonikebhya udvRttAnAM manuSye mAnugatyAbhAvAnacAritraM vartate, ata eva-etebhya uttAnAM na dhrmdevtvmitibhaavH| gautamaH pRcchati-'devAdhidevANaM bhaMte ! kaohito uvavajjati? kiM neraiehito uvavajjati pucchA' he bhadanta ! devAdhidevAH kebhyaH Agatya upapadyante ? kiM nairayikebhya Agatya upapadyante ? kiM vA bhavanapati pRthivIkAyikAkendriyAdi tiryagyonikamanuSyavAnavyantarajyotipikavaimAnika navagraiveyakapazcAnuttaraupapAtikasarvArthasiddhikebhyo vA Agatyopapadyante ? iti pRcchA, bhagavAnAha-goyamA ! neraiehito uvavajjati, no tirikkhajoNiehito, saptamI se taijaskAyikoM se, vAyukAyikoM se, asaMkhyAtavarSa kI Ayu: vAle akarmabhUmijoM meM se, evaM karmabhUmijoM meM se, evaM antaradvIpajoM meM se, tiryaJcoM meM se, manuSyoM meM se-nikale hue jIva manuSya nahIM hote haiM, manuSya nahIM hone ke kAraNa cAritra ke abhAva meM ve cAritrayukta anagAra rUpa dharmadeva nahIM hote haiN| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-' devAhidevANaM bhaMte ! kaohito uvavajjaMti, ki neraiehiMto uvavajjaMti, pucchA0' he bhadanta ! devAdhideva kahAM se Akara ke utpanna hote haiM ? kyA nairayikoM se Akarake utpanna hote haiM ? kiMvA-bhavanapati se pRthivIkAyikAdika ekendriyAdiniyaMgyonikoM meM se, manuSyoM meM se, vAnavyantaroM meM se jyotiSikoM meM se, vaimAnikoM meM se, yApaMca anuttaropapAtika-vijaya-vaijayanta jayanta, aparAjita, evaM sarvArthasiddha-ina pAMca meM se Akarake devAdhideva utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-' goyamA' he gautama! 'nerhSyavALA akarmabhUmija, karmabhUmija, ane antaradvIpaja manuSyo ane tiryacAmAMthI nIkaLelA je manuSya rUpe utpanna thaI zakatA nathI ane manuSya rUpe utpana nahIM thavAne kAraNe cAritrane abhAva hovAne kAraNe teo aNagAra rUpa dharmadeva paNa thatA nathI. gautama svaamiin| prazna-"devAhidevANaM bhaMte ! kaohiMto uvavajjaMti" hai magavan ! hAdhiva yAMthI mAvIna. 4-1 thAya cha 1"kineraiehito uvavajjati, pucchA0" zu' nAmAthI mApInapanna thAya cha19 spnpati jemAMthI AvIne utpana thAya che? ke pRthvIkAyika kiMka ekendriyAdi tiryamikamAMthI AvIne utpanna thAya che ke manuSyamAMthI AvIne utpanna thAya che ke vAna vyaMtara devamAMthI, tiSikemAMthI, vaimAnikomAMthI navazreyakamAMthI, ke vijaya Adi pAMca anuttapipAtika devomAMthI AvIne panna thAya cha? Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u09 sU0 2 devotpattinirUpaNam no maNussehito, devehito vi uvavanaMti' he gautama ! devAdhidevA arhantaH kevalino nairayikebhya Agatya upapadyante, kintu no niyaMgyonikebhyaH, no vA manuvyebhya Agatya upapadyante, atha ca devebhyo'pi-bhavanapavivAnavyantarAdi sarvArthasiddhaparyantebhya Agatya upapadyante / gautamaH pRcchati-'jai neraiehito' he bhadanta ! yat khalu devAdhidevAH narayikebhyaH Agatyopapadyante ? tat ki ratnaprabhA pRthivInairayikebhyaH, kiM vA zarkarAmabhAvAlukApabhApaGkamabhAdhUmaprabhAtamAmabhA'dhaH saptamIpRthivInairayikebhyaH Agatyopapadyante ? bhagavAnAha-'evaM tisu puDhavIsu ehito, uvavajjati, no tirikkhajoNiehito, nA maNussehito, devehito vi uvavajjati' devAdhideva-arhanta kevalI nairayikoM meM se Akarake bhI utpanna hote haiM evaM devoM meM se bhI Akarake utpanna hote haiMparantu ve tiryazcagati se, evaM manuSyagati se Akara ke utpanna nahIM hote haiN| devoM meM se Akarake ve utpanna hote haiM isakA tAtparya yaha hai ki ve bhavanapati, vAnavyantara Adi se lekara sarvArthasiddhaparyanta ke devoM meM se Akarake utpanna hote haiN| ___ aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'jaha nerahaehito0' he bhadanta / devAdhideva yadi narayikoM meM se Akarake utpanna hote haiM to kyA ratnaprabhApRthivI ke narayikoM meM se Akara ke utpanna hote haiM ? yA zarkarA. prabhA ke, yA vAlukAmamA ke, yA paMkaprabhA ke, yA dhUmaprabhA ke, athavA tamaHprabhA ke yA adhaH sasamIpRthivI ke nairayikoM meM se Akarake utpanna ___ mahAvIra prabhunA uttara- goyamA !" 3 gautama! "neraiehito uvava. jaMti, no tirikkhajoNiehito, no maNussehito, deve hito vi ujjati" (ahata kevaLI) nArakamAMthI AvIne paNa utpanna thAya che, devAmAMthI AvIne paNuM utpanna thAya che, paraMtu ti cagati ane manuSyagatimAMthI AvIne utpanna thatA nathI. mAMthI AvIne utpanna thAya che." eTale ke vaimAnika AdithI laIne sarvArthasiddhavimAnanA deve paryantanA devamAMthI AvIne utpanna thAya che. gautama svAmInA prazna-"jai neraiehi" tyAdi san ! vA. dhideva je nArakamAMthI AvIne utpanna thAya che, te kaI narakapRthvInA nArakemAMthI AvIne utpanna thAya che? zuM ratanaprabhAnA nArakamAMthI AvIne utpanna thAya che? ke zarkarA prabhAnA, ke vAlukAprabhAnA, ke paMkaprabhAnA, ke dhUmaprabhAnA, ke tama prabhAnA, ke adhaHsasa mInA nArakamAMthI AvIne utpanna thAya che? Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre 316 uvavajjati, sesAo khoDeyavtrAo' he gautama! evaM pUrvoktarItyA devAdhidevAH khela tisRpu pRthivISu - ratnaprabhA zarkarA prabhAvADakAma bhASAbhya uddezya upapa dyante, zeSAstu paGkaprabhA dhUmaprabhA tamaprabhAvaH saptamI pRthivyaH pratiSedhayitavyAH, tAbhyaH udvRttAnAM jIvAnAM devAdhidevatvasyAbhAvAditibhAvaH, gautamaH pRcchavi'jai deverhito uvavajjaMti ? ' he bhadanta / yat khalu devAdhidevAH devebhya Agatya upapadyante tat kiM bhavanapatidevebhyaH, kiM vA vAnavyantaradevebhyaH, kiM vA jyotipikadevebhyaH, kiM vA vaimAnikadevebhyaH, kiM vA naveSakebhyaH, kiMvA paJcA jucaraupapAtikadevebhyaH, sarvArthasiddhadevebhyaH Agatya upapadyante ? bhagavAnAda'mANiode uvavajjeti jAva sambaddha siddhatti, sesA khoDeyantrA' he gautama / hAte haiM? isake uttara meM prabhu kahate haiM-' evaM tila puDhavIsu uvavajjaMti, sesAo khoDeyanbAo' he gautama | devAdhideva ratnaprabhApRthivI se, zarkarAprabhApRthivI se, evaM vAlukAprabhApRthivI se nikalakara utpanna hote haiM, paMkaprabhA, dhUmaprabhA, tamaHprabhA aura adhaH saptamIpRthivI ina cAra pRthiviyoM se nikala kara utpanna nahIM hote haiM / arthAt ina cAra pRthiviyoM se nikale hue jIvoM meM devAdhidevatva hone kA abhAva rahatA hai| ava gautama prabhu se aisA pUchate haiM- jaha devehiMto uvayajjati ' he bhadanta | yadi devagati se nikale hue jIva devAdhideva hote haiM to kyA bhavanapati se, yA vAnavyantara se, yA jyotiSka devoM se, yA vaimAnika devoM se, yA navagraiveyakoM se, yA paMca anuttara aupapAtikadevoM se yA sarvAsiddha ke devoM se nikale hue jIva devAdhideva hote haiM ? isake uttara meM bhaDAvIra alunA uttara-' evaM tisu puDhavIsu uvavajjaMti, sesAo khoDeMyabvAo " he gautama | hevAdhideva ratnapralApRthvIbhAMthI, zarAlA pRthvIbhAMthI mane vAlukAprabhApRthvImAMthI nIkaLIne utpanna thAya che. parantu pakaprabhA, dhUmaprabhA, tamaprabhA ane adhaH saptamI pRthvImAMthI nIkaLelA jIvA devAdhideva rUpe utpanna thatA nathI eTale ke chellI cAra pRthvImAMthI nIkaLelA jIvAmAM devAdhidevarSa sabhavI zakatuM nathI. gautama svAmInA azna- " jai devehiMto uvavajjaMti " tyiAhi-he lagavan ! jo devagatimAMthI nIkaLelA jIvA devAdhideva thatA hAya, tA thru bhavanapati devAmAMthI ke vAnavya'tarAmAMthI, ke jyeAtiSikAmAMthI, ke vaimAnikAmAMthI, ke navapraiveyakAmAMthI, ke pAMca anuttaraupAtika devAmAMthI nIkaLelA jIvA devAdhideva thAya che ? Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 9 sU0 2 devotpattinirUpaNam 317 devAdhidevAH khalu vaimAnikeSu sarveSu dvAdazasvapi saudharmezAnAyacyutAntebhya uddezya upapadyante, yAvat-navagraiveyakebhyaH, paJcAnuttaraupapAtikebhyaH, sarvArthasiddhaparyantebhyadhovRttyopapadyante, zeSAH amurakumArAdi bhavanapativAna antarajyotipikAH patiSedhayitavyAH, etebhyo bhavanapatyAdi jyotiSikAntebhyo devebhyaH udRtya devAdhidevA nopapadyante iti bhaavH| gautamaH pRcchati-'bhAvadevANaM bhaMte! kohito uvavajjati ?' he bhadanta ! bhAvadevAH khalu kebhya Agatya upapazyante ? kiM nairayikebhyaH ? ityAdi praznaH svayamUhanIyaH, bhagavAnAha- evaM jahA vakaMtIe bhavaNavAsINaM uvavAo tahA bhANiyanbo' he gautama ! evam-pUrvoktarItyA, yathA vyutkrAprabhu kahate haiM-'vemANielu savvesu uvavajjaMti, jAva savvaTThasiddhatti sesA khoDepavA' he gautama! saudharmAdi 12 devalokoM meM se yAvat navagraidheyakoM meM se, sarvArthasiddha paryanta ke pAMca anuttaroM meM se Akarake devAghideva utpanna hote haiM asurakumArAdi bhavanapati meM se, vAnavyantara meM se evaM jyotiSikoM meM se Akarake devAdhideva utpanna nahIM hote haiN| ___ aba gautama prabhu le aisA pUchate haiM-'bhAvadevANaM bhaMte! kohito uvavajjati' he bhadanta ! bhAvadeva kahAM le Akara ke utpanna hote haiM ? kyA nairayikoM meM se Akarake utpanna hote haiM ? yA tiyazca yonikoM meM se Akarake utpanna hote haiM ? yA manuSyoM meM Akara ke utpanna hote haiM ? yA devoM meM se Akara ke utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-' evaM jahA vakaMnIe bhavaNavAsINaM uvavAo tahA bhANiyaco' he ___ maDAvIra prasuna uttara-"goyamA!" gItama! "vemANiesu savvesu uvavanjaMti, jAva savvasiddhati, sesA khoDeyavA' sauSama mAlimAra Tals. mAMthI, navagreveyakamAMthI, ane sarvArthasiddha paryaratanA pAMca anuttaramAMthI AvIne jIve devAdhideva rUpe utpanna thaI zake che, paraMtu bhavanapati, vAnavyatara ane jyotiSika devomAMthI nIkaLIne devAdhideva rUpe jI utpanna thatA nathI. gautama svAmInA prazna-" bhAvadevANaM bhaMte ! kaohitoM uvavajjaMti ? bhagavana! kaI gatinA je bhAva deva rUpe utpanna thAya che? zuM nArakamAMthI AvIne jIve bhAvadeva rUpe utpanna thAya che ? ke tiyAmAMthI AvIne bhAvadeva rUpe utpanna thAya che ke manuSyamAMthI AvIne bhAvadeva rUpe utpanna thAya che ke devemAMthI AvIne bhAvadeva rUpe utpanna thAya che? mahAvIra prbhun| tta2-" evaM jahA vakatIe bhavaNavAsINaM utravAo tahA bhANiyabo" 7 gautama ! prajJApana sUcanA 4 54mA amusubhA2 mAta Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre 8 ntike - prajJApanAyAH SaSThapade, bhuvanavAsinAm - asurakumArAdInAM dazAnAM devAnAm upapAta - utpAdo bhaNita stathaiva atrApi bhAvadevAnAm utpAdo bhaNitavyaH, vahutarasthAnebhyaH udvRttA vanavAsitayopapadyante asaMjJinAmapi teSUtpAdAt ityAzayenoktam 'jahA cakaMtIe' ityAdi // 02 // bhavyadravya devAdisthitivaktavyatA / mUlam - " bhaviyadavvadevANaM bhaMte! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA ? goyamA ! jahaNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM tinni paliovamAI | naradevANaM pucchA, goyamA ! jahaNNeNaM sattavAsasayAI, ukkoseNaM caurAlII puvvasaya sahassAI | dhammadevANaM bhaMte! pucchA, goyamA ! jahaNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoleNaM desUNA puvvakoDI / devAhidevANaM pucchA, goyamA ! jahaNNeNaM vAtrattariM vAsAI, ukkoseNaM caurAsIiM puNvasya sahastAI / bhAvadevANaM pucchA, goyamA ! jahaNNeNaM dasavAsasaharumAI, ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAI ||suu0 3 // chAyA - bhavyadravyadevAnAM bhadanta / kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA ? gautama ! jaghanyena antarmuhUrtam, utkRSTena trINi palyopamAni, naradevAnAM pRcchA, gautama | 4 gautama ! prajJApanA ke chaThe padameM jaisA asurakumAra Adi 10 bhavanapatiyoM kA utpAda kahA gayA hai, usI prakAra se yahAM para bhI bhAvadevoM kA utpAda kahanA cAhiye aneka sthAnoM se Akarake jIva bhavana patidevarUpa se utpanna hote haiN| yahAM taka ki asaMjJI jIvoM kA bhI unameM utpAda ho jAtA hai| isI Azaya se 'jahA vakaMnIe ' aisA pada kahA gayA hai || sU0 2 // 10 prakAranA bhavanapati devAnA utpAda viSe jevuM kathana karavAmAM Avyu che, eja pramANe ahI bhAvadevAnA utpAdanu kathana karavu' joie aneka sthAnemAMthI AvIne jIva bhavanapati devarUpe utpanna thAya che, asaMjJI jIvAnA paNu bhavanapati devAmAM utpAda thaI jAya che. tethI ja jahA vakkaMtIe " " vyutkrAntipadamAM kahyA anusAranuM kathana ahIM grahaNa karavAnu kahevAmAM AvyuM che, " usU.rA 88 Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 319 prameyacandrikA TIkA za0 12 u09 sU0 2 devotpattinirUpaNam jaghanyena sapta varSazatAni, utkRSTena caturazItipUrvazatasahasrANi, dharmadevAnAM bhadanta ! pRcchA, gautama ! jaghanyena antarmuhUrtam , utkRSTena dezonapUrvakoTI, devAdhidevAnAM pRcchA, gautama ! jaghanyena dvAsaptatiH varSANi, utkRSTena caturazItipUrvazatasahasrANi, bhAvadevAnAM pRcchA, gautama ! jaghanyena dazavarSasahasrANi, utkRpTena trayastriMzasAgaropamANi // 3 // TIkA-atha pUrvokta bhavyadravyadevAdInAM sthitidvAraM prarUpayitumAha-'bhaviya dabadevANaM' ityAdi, 'bhaviyadavvadevANaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNatA ?' gautamaH pRcchati-he bhadanta ! bhavyadravyadevAnAM kiyanta kAlaM sthitiH prajJaptA ? bhagavAnAha-'goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM tinni paliyovamAI' he gautama ! bhavyadravyadevAnAm jaghanyena antamuhUtai sthitiH prajJaptA, antamuhartAyupaH-paJcandriyatiryagyonikasya deveputpAdAt bhavyadravyadevasya jaghanyAntamuhartasthiti bhavyadravyadevAdisthitivaktavyatA 'bhaviyadavyadevANaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA' ityaadi| TIkAtha-sUtrakAra ne isa sUtra dvArA bhavyadravyadevAdikoM kI sthiti kI prarUpaNA kI hai| isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-'aviyadavyadevANaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA' he bhadanta ! bhavyadravyadevoM kI sthiti kitane kAlataka kI kahI gaI hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM tinni paliovamAI' he gautama ! bhavyadravya devoM kI jaghanya se antarmuhUrta kI sthiti kahI gaI hai, kyoM ki aMtarmuhUrva kI AyuSavAlA paMcendriyatithaMca devoM meM utpanna ho jAtA hai| isaliye bhavyadravyadeva kI sthiti jaghanya se. -sabhyadravya mAhinI sthitipaya vyatA" bhaviyadavadevANaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA" tyAhi TIkArya-sUtrakAre A sUtra dvArA bhavyadravyadeva Adi pAMca prakAranA devAnI sthiti (AyuSya)nI prarUpaNuM karI che-A viSayane anulakSIne gautamasvAmIe maDAvIra prabhune mA prabhArI prazna puuchye| cha-" bhaviyadavvadevANaM bhaMte ! kevaDaya kAlaM ThiI paNNatA?" u magavan ! layadravyahevAnI sthiti yA kALa sudhInI kahI che? mahAvIra prabhu uttara- goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhattaM ukoseNaM tinnipaliovamAI" 3 gautama! 10yadravyaDevAnI dhanya (mAchAmA mAchI) manta. hatanI sthiti kahI che ane utkRSTa sthiti traNa 55manI kahI che. temanI antarmuhUrta pramANa jaghanya sthiti kahevAnuM kAraNa e che ke aMtarsa Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre ritibhAvaH / utkRSTena tu trINi palyopamAni sthitiH prajJaptA uttarakurnAdi manu jAdInAM deveSvegotpAdAt , te ca bhavyadravyadevAH santi, ata stepA mutkarpataH trINi palyopamAni sthitiriti bhAvaH / gautamaH pRcchati-'naradevANaM pucchA?" he bhadanta ! naradevAnAM kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA ? ini pRcchA, bhagavAnAha'goyamA ! jahanneNaM sattavAsa payAI, ukkoseNaM caurAsII punasayasahassAI' he gautama ! naradevAnAM cakravAdInAM jaghanyena saptavarSazatAni sthitiH prajJaptA, yathAbrahmadattasya pratipAditA, utkRSTena tu caturazIti pUrvazatasahasrANi-caturazItilakSapUrvANi sthitiH prajJaptA, yathA bharatasya prtipaaditaa| gautamaH pRcchatiantarmuhUrta kI kahI gaI hai| tathA utkRSTa se jo isakI sthiti tIna palyopama kI kahI gaI hai usakA kAraNa yaha hai ki uttarakuru Adi meM vahAM ke manuSya tiryacoM kI utkRSTa sthiti tIna palyopama kI hotI hai evaM ve marakara niyama se devarUpa se hI utpanna hote haiN| ye uttarakuru Adi ke jIva bhavyadravyadeva haiM-isaliye, ki ye devoM meM hI utpanna hone vAle hote haiM-anyatra nhiiN| ava gautama prabhu se aisA pUchate hai-'naradevANa pucchA' he bhadanta ! naradevoM kI sthiti kitane kAla kI hotI hai ? uttara meM prabhu kahate haiM'goyamA' he gautama ? 'jahaNNeNaM sattabAsalayAI, ukkoseNaM caurAsIIpuvvasayasahaslAI' cakravartI rUpa naradevoM kI sthiti jaghanya se sAtasau varSa kI kahI gaI hai, jaisI ki brahmadattacakravartI kI aura utkRSTa se inakI sthiti caurAsI lAkhapUrva kI kahI gaI hai-jaisI ki bharatacakravartI kI. hUrtanA AyuSyavALAM paMcendriyatiya devomAM utpanna thaI jAya che. temanI utkRSTa sthiti traNa pApamanI kahevAnuM kAraNa e che ke uttarakuru AdimAM manuSyatiyAnI utkRSTa sthiti traNa pApamanI hoya che, ane teo marIne niyamathI ja deva rUpe utpanna thAya che. A uttarakuru AdinA jIne bhavyadravya ja gaNavAmAM Ave che, kAraNa ke teo marIne devemAM ja utpanna thAya che-anya gatimAM utpanna thatA nathI gautama svAmInA prazna-" naradevANaM pucchA" magavan ! naravAnI sthiti keTalA kALanI kahI che? mahAvIra prbhun| uttara-" goyamA !" gautama ! "jahaNeNa sattavA. sasayAi, ukoseNaM caurAkhII puvvasayasahasvAiM" yavatI mAhi35 naravAnI jaMghanya sthiti 700 varSanI ane utkRSTa sthiti 84 lAkha pUrvanI kahI che. Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za012 u09 sU03 bhavyadravyadevAdisthitinirUpaNam 322 'dhammadevANaM bhaMte ! pucchA' he bhadanta ! dharmadevAnAM kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA - ? iti pRcchA, bhagavAnAha - 'goyamA ! jahaNeNaM aMtomuhutaM, ukoseNaM deNA pukoDI' he gautama! dharmadevAnAM jaghanyena antarmuhUrta sthitiH prajJatA, idam apramattasaMyamApekSayA codhyam, pramattasaMyamasyatu-atraiva tRtIyazatakasya tRtIyodezake maNDitaputrapaznottare jaghanyata ekasamayasya pratipAditatvAt / yadvA yo'ntaryuhUrtAvizeSAyuSkacAritraM pratipadyate tadapekSayA idaM bodhyam, utkRSTena tu dharmadevAnAM dezonA pUrvakoTI sthitiH prajJaptA, tathA ca yo dezona dezonatA - ca pUrvakoTayA, pUrva koTaca / yuSmazcArica pratipadyate tadapekSayedamavase yama atha gautamasvAmI prabhu se pUchate haiM- 'dhammadevANaM bhaMte / pucchA he bhadanta | dharmadevoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? uttara meM prabhu ne kahA- 'gomA' he gautama! 'jahaNeNaM atomuhataM upho seNaM deNA pucakoDI' dharmadevoM kI jaghanyasthiti eka antarmuhUrta kI kahI gaI hai, (yaha sthiti kathana apramattamayata kI apekSA se hai / nahIM to prayata kI to isI tRtIyazataka ke tRtIya uddezaka meM maNDi - taputra ke praznottara meM jaghanyasthiti eka samaya kI kahI gaI hai ) athavA. jisakI Ayu antarmuhUrtta kI bAkI rahI hai - aisA jIva jaba cAritra ko, dhAraNa karaletA hai to isa apekSA se yaha jaghanya sthiti kA kathana bana jAtA hai| tathA dharmadevoM kI utkRSTa se sthiti jo dezonapUrvakoTi kI kahI gaI hai - vaha dezonapUrvakoTi kI AyuvAle jIva ko cAribhragrahaNa jema ke brahmAnta cakravartInI mAYasthiti 700 varSanI ane bharata cakravatInI Ayusthiti 84 lAkha pUrvanI hatI. gautama svAmInI prazna- " dhammadevANaM bhaMte ! pucchA " he bhagavan ! dhrmdevAnI sthiti keTalA kALanI kahI che? mahAvIra alunA uttara- " goyamA ! jahaNaNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNa desUNApuvvakoDI " he gautama! dharma hevAnI ndhanyasthiti me mantarmuhUrtanI uDI che, A sthiti apramatta sa'yatanI apekSAe kahI che. pramatta sayatanI jagha 'sthiti tA trIjA zatakanA trIjA uddezakanA mahitaputranA praznottarImAM jaNAvyA anusAra eka samayanI kahI che. athavA jenuM AyuSya eka antamuhUta pramANa ja khADI rahyuM hAya evA jIva ne cAritrane dhAraNa karI le tA, te dRSTie vicAra karavAthI A jaghanyasthiti viSayaka kathana ghaTita thaI jAya che. dharmadevAnI utkRSTa sthiti dezeAnapUrvakArTanI kahI che. dezeAnapUva keTinA mAyuSyavALA jIvanA caritragrahaNanI apekSAe A utkRSTa sthiti kahevAmAM AvI che. pUrvakATramAM je dezeAnatA kahevAmAM AvI che, te pUrva bha0 41 Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 bhagavatIsare aSTAbhiH , aSTavarSasyaiva pravajyAhatyAt / gautamaH pRnchati-'devAhidevANaM pucchA' he bhadanta ! devAdhidevAnAM kiyantaM kAlaM sthitiH prAptA ? iti pRcchA, bhagavAnAha-goyamA / jahaNNeNaM bAvattari vAsAI, ukkoseNaM caurAsII punasayasahassAI' he gautama ! devAdhidevAnAM jaghanyena dvAsaptatiH varSANi sthiti: pranatA yathA mahAvIrasya, utkRSTena tu caturazIti pUrvazatasahasrANi-caturazIti lakSANisthitiH prajJaptA yathA RpamasvAminaH, gautamaH pRcchati-'bhAvadevANaM pucchA' he bhadanta ! bhAvadevAnAM kiyantaM kAlaM sthitiH prazaptA? iti pRcchA, bhagavAnAhakarane kI apekSA se kahI gaI hai| pUrvakoTi meM jo dezonatA kahI gaI hai vaha sAtireka AThavarSa kama hone kI apekSA se kahI gaI hai kyoM ki sAtireka AThavarSa ke pahile jIva meM cAritra dhAraNa karanekI yogyatA nahIM AtI hai-sAtireka AThavarSa ke hone para hI AtI hai arthAt garbha ke samaya ko milAkara nau varSa ke hone para hI AtI hai|| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'devAdidevANaM pucchA' he bhadanta / devAdhidevoM kI sthiti kitane kAla kI hotI hai ? uttara meM prabhu kahate haiM- goyamA' he gautama! 'jahaNeNaM yAvattari vAsAI, ukkoseNaM caurAsIiM puvyasayasahassAI, devAdhidevoM kI jaghanya se sthiti 72 varSa kI hotI hai jaise mahAvIra svAmI kI tathA uskRSTa se sthiti caurAsI lAkha pUrva kI hotI hai jaise-RSabhadeva bhagavAn kii| ____ aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'bhAvadevANaM pucchA' he bhadanta ! bhAvadevoM kI sthiti kitane kAla kI kahI gaI hai ? usake keTimAM ATha varSa ochAM thavAne kAraNe kahevAmAM AvI che, kAraNa ke ATha varSanI umara thayAM pahelAM jIvamAM cAritra grahaNa karavAnI yogyatA saMbhavatI nathI ATha varSa thayA bAda ja tenAmAM cAritragrahaNa karavAnI gyatA Ave che. gautama svAmInA -" devAhidevANaM pucchA" bhagavan ! vaadhidevanI sthiti keTalA kALanI kahI che? mahAvIra prbhun| uttara-' jahaNNeNaM bAvari vAsAI, ukkoseNaM caurAsII puvvasayasahassAI" gItama! vAghivAnI nyasthiti 72 varSanI DAya che, jema ke mahAvIra svAmInI Ayusthiti 72 varSanI hatI, ane devAdhidevenI utkRSTasthiti coryAsI lAkha pUrvanI hoya che. jema ke aSabhadeva bhagavAnanuM AyuSya 84 lAkha pUrvanuM hatuM. - gautama svAmInA prazna-" bhAvadevANaM pucchA" bhagavan ! mAvAnI rithati keTalA kALanI kahI che? Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA zaM012 u09 sU04 bhavyadravyadevAdivikurvaNAnirUpaNam 323 'goyamA ! jahaNNeNaM dasavAsasahassAI, ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAI' he gautama ! bhAvadevAnAM jaghanyena dazavarSasahasrANi sthitiH prajJaptA yathA vyantarANAm utkRSTena tu trayastriMzat-sAgaropamANi sthitiH prajJatA, yathAsarvArthasiddhadevAnAmiti bhaavH||muu.3|| bhvydrvydevaadivikurvnnaavktvytaa| mUlam-"bhaviyadavadevANaM bhaMte kiM egattaM pabhU viuvittae, puhattaM pabhU viuvittae ? goyamA! egattaM pi pabhU biuvittae, puhRttaM pi pabhU viuvittae, egattaM viuvvamANe egidiyarUvaM vA jAva paMciMdiyarUvaM vA, puhuttaM viuThavamANe egidiyarUvANi vA, jAva paMcidiyarUvANi vA, tAI saMkhejANi vA, asaMkhejANi vA, saMbaddhANi vA, asaMbaddhANi vA, sarisANi vA, asarisANi vA, viubaMti, viuvitA tao pacchA apaNo ahicchiyAI kajjAI kreNti| evaM naradevA vi, evaM dhammadevA vi| devAhidevANaM pucchA, goyamA! egattaM pi pabhU viuvittae, puhRttaM pi pabhU viuvittae, No cevaNaM saMpattIe viuviMsu vA, viuviMti vA, viuvissaMti vA, bhAvadevANaM pucchA, jahAbhaviya dvdevaa"suu.4|| chAyA-bhavyadravyadevAH khalu bhadanta ! kim ekatvaM prabhu cikuSitum ? pRthutvaM prabhu vikurvitum ? gautama ! ekatvamapi prabhu vikurtitam , pRthutvamapi prabhu vikurviuttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama ! 'jahaNNeNaM dasavAsasaha ssAI, ukoleNaM tettIsaM sAgarovamAI' bhASadevoM kI jaghanyasthiti 10 hajAra varSa kI kahI gaI hai, jaise vyantaroM kI, evaM utkRSTa sthiti 33 sAgaropama kI kahI gaI hai jaise sarvArthasiddhadevoM kI ||luu03|| mahAvIra prbhune| uttara-" goyamA!" gautama ! "jahaNNeNaM dasavAsasahassAI, ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAI " mAvaDevAnI nyasthiti isa tara varSanI ane utkRSTasthiti 33 sAgaropamanI kahI che. jema ke vAnagaeNtara devanI sthiti dasa hajAra varSanI ane sarvArthasiddha anuttara vimAnavAsI devenI sthiti ka3 sAgaropamanA kahI che. sU3 Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pharaka bhagavatIsUtre tum , ekatvaM vikurvantaH ekendriyarUpaM vA, yAvat-paJcendriyarUpaM vA, pRthutvaM vikucantaH ekaindriyarUpANi vA, yAvat paJcendriyarUpANi vA, tAni saMkhyeyAni vA, asaMkhyeyAni vA, ana 'asaMkhyeyAni iti yaduktaM tat teSAM zaktinAtrapradarzanAtham, natu tatkaraNatayeti samvadvAni vA, asaMbaddhAni vA, sadRzAni vA, asahazAni cA, vikurvanti vikurvitvA tataH pazcAtU Atmano yathecchAni kAryANi kurvanti, evaM naradevA api, evaM dharmadevAH api, devAdhidevAnAM pRcchA, gautama ! ekatvamapi prabhu vikuktuim , pRthutvamapi prabhu vikuktuiM, no caitra saMpAptyA vyakurvidhu bA, vikurvanti vA, vikurviSyanti vA, bhAvadevAnAM pRcchA, yathA bhvydrvydevaaH||904|| ' TIkA-atha bhavyadravyadevAdInAmeva vaikriyadvAraM marUpayitumAha-'bhaviya damadevANaM ityaadi| 'bhaviyadatradevANaM bhaMte ! kiM ega pahU viuvittae, puhuttaM pabhU viuvittae ?' gautamaH pRcchati-I bhadanta ! bhavyadravyadevAH khalu manuSyAH paJcendriyatiryagyAnikA vA vaikriyalabdhisampannAH kim , kiMvA, eka tvam-ekarUpam , vikuktuiM-vikurvaNayA niSpAdayituM prabhavaH-samarthAH bhavanti ? kiMvA bhavdhadravyadevAdivikurvaNAvaktavyatA'bhaviyadevvadevANa aMte !' ityaadi| TIkArtha-isa khUtradvArA sUtrakArane bhavyadravyadeva AdikoM ke kriya dvAra kI prarUpaNA kI hai| isameM gautama ne prabhu se ailA pUchA hai-' bhaviyadavvadevANaM bhaMte ! ki egattaM pahU viuvittae, purataM pabhU viuvi. ttae' he bhadanta / vaikriyalandhisaMpanna anuSyaM athavA paMcendriyatiryaca apanI vikuNAzaktidvArA kyA ekarUpa ko niSpanna karane meM samartha hote haiM ? yA anekarUpoM ko niSpanna karane meM samartha hote haiM ? isake . -navyadravyo1 mAlinI vihAnI xtavyatA. . "bhaviyadvvadevANaM bhaMte " yAdi TIkAryuM-sUtrakAre A sUtra dvArA bhavyadravyadeva AdinA vaikriyadvAranI prarUpaNa karI che. A viSayane anulakSIne gautama svAmI mahAvIra prabhune evo prazna pUche che haiM-" bhaviyadavvadevANaM bhaMte ! ki egattaM pahU viuvittae, puhuttaM pabhU viuvittae?" magavan! vaiThiyadhisa pana manuSya athavA payandriyatiya"ya zuM pitAnI viTurvaNazakti dvArA eka rUpanuM nirmANa karavAne samartha hoya che? athavA aneka rUpane niSpanna karavAne samartha hoya che? mahAvIra prbhu|| ttara-" goyamA! pagattaM pi pahU viuvivyattara, puDuttaM vi Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za012 u09 sU04 bhavyadavyadevAdivikurvaNAnirUpaNam 325 pRthutvam-bahutvam anekarUpANi, nikuSita-vikurvaNayA niSpAdayituM, prabhavA-samarthA bhavanti ? bhagavAnAha-'goyamA ! egataM pi pahU viuvittae, puhuttaM pi pahU viuvittae' he gautama ! bhanyadravyadevAH khalu kripalabdhisampannAH manuSyA vA, paJcendriyaniyaMgyonikA bA, ekatvamapi-ekarUpamapi, vikurvituM prabhavaHsamarthAH, bhavanti, atha ca pRthutvamapi bahutvamapi-anekarUpANyApi- vikSurvitam , prabhavaH-samarthAH bhavanti, tatra 'ega viumANe egidiyarUvaM vA, jAva paciMdiyasvaM vA, puhuttaM viuvyamANe egidiyakhvANi vA, jAva paMbiMdiyakhvANi vA,' ekatvam-ekarUpam , vikurvantaH, ekendriyarUpaM vA, yAvat-dvIndriyarUpa vA, trIndriyarUpaM vA, caturindriyarUpaM vA, paJcendriyarUpaM vA vikurvanti, atha ca pRthutvam-anekarUuttara meM prabhu kahate haiM-'goyanA ! emattaM pi para vicittae, puhRttaM pi pabhU viuvittae' he gautama ! bhavyadravyadeva-vaikriyalabdhisaMpanna manuSya evaM paMcendriyatiryazca-ekarUpa kI bhI apanI vaikriyazaktidvArA vikkurvaNA karane meM samartha hote haiM, aura aneka rUpoM kI bhI apanI vaikriyazakti dvArA vikurvaNA karane meM samartha hote haiN| inameM yadi ve 'ega viu. dhamANe egidiyarUvaM vA, jAva paMciMdiyaruvaM vA, putta viuvvamANe egidiyakhvANi vA jAva paMcidiyakhvANivA' apanI vikriyAzakti dvArA jaba eka rUpa kI vikurvaNA karate haiM-eka rUpa ko niSpanna karate haiM-taba vaha ekarUpa kisI bhI ekendriya jIva kA ho sakatA hai, arthAta ve kisI bhI ekendriya jIva ke rUpa ko banA sakate haiM-kisI bhI do indriya jIva ke rUpa ko banA sakate haiM, kisI bhI teindriya jIva ke 'rUpa ko banA sakate haiM, kisI bhI cauindriya jIva ke rUpa ko-panA sakate haiM, tathA kisI bhI paMcendriya jIva ke eka rUpa ko banA sakate haiN| pabhU viuvittae" gautama ! lanyadravya34-chiyAlisapanna manuSya mana paMcendriyatiryaMca-pitAnI vimurvaNu zaktidvArA eka rUpanI paNa vikuvaraNA karavAne samartha hoya che, ane aneka rUponI paNa pitAnI vaikriya zakti dvArA vigagu 42vAne samaya sAya ke nyAre tayA " egataM viubvamANe egidiyarUvaMvA, jAva paci diyahavaM vA, puhu viuvvamANe egidiyarUvANi vA jAva paMcidiyakhvANi vA" pAtAnI vaiThiyati dvArA 435nI viya 42 cha, tyAre je eka rUpa niSpanna thAya che te ke I ekendriya jIvanuM paNa hoI zake che, kIndriya jIvanuM paNa hoI zake che, trIndriya jIvanuM paNa hoI zake che,catuhandriya jIvanuM paNa hoI zake che, paMcendriya jIvanuM paNa hoI zake che, eTale ke te pitAnI vaikiyazakti dvArA kaI paNa ekendriya jIvanA Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ '326 bhagavatIsUtre pANi vikurvantaH, ekendriyarUpANi vA, yAvat-dvIndriyarUpANi vA trIndriyarUpANi 'vA, caturindriyarUpANi vA, paJcendriyarUpANi vA, vikurvanti, 'tAI saMkhejjANivA, asaMkhejjANivA, saMbaddhANi vA asaMbaddhANivA, sarisANi vA, asarisANi vA, fair aAni - anekarUpANi saMkhyeyAni vA asaMkhyeyAni vA, sambaddhAni vA, AtmanA saha sambaddhAni pudgalarUpANi, asaMbaddhAni vA asambaddhAni dUrasthitAni vA puladravyANi sadRzAni vA, samAnavarNAdiyuktAni, asadRzAni vA - asamAnavarNAdiyuktAni vA vikurvanti, 'viuntrittA', tao pacchA appaNo adicchiyAI kajjAI kareMti' vikurvityA, tataH pazcAt Atmano yathecchAni - icchAnusArANi kAryANi , aura jaba ve apanI vikurvaNAzakti dvArA aneka rUpoM kI vikurvaNA karate haiM - taba ve rUpa aneka ekendriya jIvoM ke bhI ho sakate haiM, aneka do indriya jIvoM ke bhI ho sakate haiM, aneka te indriya jIvoM ke bhI ho sakate haiM, aneka cauindriya jIvoM ke bhI ho sakate haiM aura aneka paMcendriya jI ke bhI ho sakate haiN| ye saba saMkhyA meM 'saMkhejjANi vA, asaMkhejANivA, saMbadvANi vA asaMbaddhANi vA, sarisANi vA, asarisANi vA vizvavaMti' vikurvita hue rUpa saMkhyAta bhI ho sakate haiM aura saMkhyA se bAhira asaMkhyAta bhI ho sakate haiN| saMbaddha apane sAtha saMbaddha - pudula dravyarUpa bhI hote haiM aura asaMbaddha - dUrasthita pudgala - dravyarUpa bhI hote haiN| tathA ye samAnavarNAdikoM se bhI yukta hote haiM aura asamAnavarNAdikoM se bhI yukta hote haiM / 'viuvvittA tao pacchA apaNo ahicchAI kajjAI kareMti' ina rUpoM kI vikurvaNA karake , athavA dvIndriya jIvanA, athavA traMndriya jIvanA athavA caturindriya jIvanA athavA paMcendriya jIvatA rUtu nirmANa karI zake che. jyAre teo potAnI vaiyi zakti dvArA aneka rUpanu nirmANa kare che, tyAre teo aneka ekendriya jIvAnI, athavA dvIndriya jIvAnI, athavA trIndriya jIvAnI athavA caturindriya jIvAnI athavA paoNMcendriya jIvAnI paNa viSuvaCNA karI zake che. te vidhuvita 3 " saMkhejjANi vA, asaMkhejjANi vA, saMbaddhANi vA, asaMbaddhANi vA, kharisANi vA, asarisANi vA viuvvaMti " sakhyAta pazu hodha zaDe che, asakhyAta paNa hAI zake che, sakhaddha-peAtAnI sAthe saMbaddha-pudgala dravya rUpa paNa hAi zake che, asaMkhaddha-dUra sthita pudgala dravya rUpa paNa hAi zake che, tathA teo samAna varNAdithI yukta paNa hoI zake che ane asamAna varSoMhimothii yukta pazu DAI zaDe che. "viunvittA tao pacchA appaNI ahicki yAI kajjAI kare 'ti " mA iyonI vidurvAcA UrjA mAha tethe IcchAnusAra Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za012 u09 sU04 bhavyadravyavAdivikurvaNAnirUpaNam 327 kurvanti / evaM naradevA ci evaM dhammadevA vi' evaM pUrvoktarItyA, naradevA api, 'dharmadevA api vAcyAH / gautama pRcchati - 'devAhidevANaM pucchA' he bhadanta ! dezadhidevAH kim ekatvam - ekarUpaM vikurvituM prabhavaH - samarthAH bhavanti ? kiMvA pRthutvam aneka rUpANi vikuvituM prabhavaH - samarthAH bhavanti ? iti pRcchA, bhagavAnAha - 'goyamA ! pihU viu vitta, puhuttaM pi pahU viuvittae' he gauttama / devAdhidevAH khalu 'ekatvamapi - ekarUpamapi, vikurvituM prabhavaH - samarthAH bhavanti, atha ca pRthutvamapi - anekarUpANyapi vikuvituM prabhavaH - samarthA bhavanti, kintu 'No cetraNaM saMpattIe viuntrisuvA, viudhviti vA, viuvvissaMti vA' no caitra khalu, samprAptyA - taddezAvagAhanena vaikriyarUpasaMpAdanenetyarthaH kadAcit vyakurviSurvA, vikurvanti vA vikurvantivA, kevalaM teSAM vaikriyazakteH sAmarthyapratipAdana padametadatraseyam / phira ve icchAnusAra apane kAmoM ko karate haiM / ' evaM naradevAvi, evaM dhammadevA vi' isI prakAra kA kathana naradeva aura dharmadevoM ke viSaya meM bhI kahanA cAhiye aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM - 'devAhidevANaM pucchA' hai bhadanta / devAdhideva kyA eka rUpa ko vikurvaNA karane meM samartha hote haiM yA aneka rUpoM kI vikurvaNA karane meM samartha hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA' he gautama ! ' egantaM pi pasU viuttie, puhuttaMpi pabhU vivvittae' devAdhideva ekarUpa kI bhI apanI vikurvaNA zakti dvArA niSpatti kara sakate haiM aura aneka rUpoM kI bhI niSpatti kara sakate haiM - kintu 'No ceva NaM saMpattIe viuThiva vA, vivviti vA, vivvissaMti vA' unhoMne vaikriyarUpa saMpAdana dvArA na pahale kabhI aisA kiyA hai na ve vartamAna kAla meM bhI aisA karate haiM potAnA ani 4re che. "evaM naradevA vi, evaM dhammadevA vi" khela aAranu thana naradevA ane dhamaDhavAnI viSuva NuA zakti viSe pazu samajavu. gautabha svAbhInA prazna - " devAhidevANaM pucchA " he bhagavan! devAdhidevA zu eka rUpanI viSuvA karavAne samartha hoya che, ke aneka rUponI vidhruva NA karavAne samatha hAya che? bhaDAvIra alunA uttara- " egataM pi pabhU viuvvittae, puhuttaM vi pabhU viuvvittae " he gautama ! devAdhideva potAnI vaiTThiyazakti dvArA me upa nirmANa karI zake che ane aneka rUpanu nirmANu paNa karI zake che paraMtu " NocevaNaM saMpattIe viuvvisu vA viuvviMti vA, viThavtrissaMti vA " tebhaye peAtAnI vaikriyazakti dvArA pahelAM kadI paNa evAM vaikriya rUpAnI niSpatti karI nathI, vartamAna kALamAM paNa te evuM karatA nathI ane bhaviSyamAM paNa evuM Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 bhagavatI sUtre gautamaH pRcchati - 'bhAvaddevANaM pucchA' he bhadanta ! bhAvadevAH khalu kim, ekasvam - ekarUpaM vikurvituM prabhavaH samarthA bhavanti ? kiMvA pRthumyam - anekarUpANi trikurvitu prabhavaH samarthAH bhavanti ? bhagavAnAGa- 'jahA bhaviyadavyadevA' he gautama! yathA bhavyadravyadevAH ekatvamapi vikurituM prabhavaH atha ca pRthusvamapi vikurvituM vaH atha ca " bhaH samabhavanti tathaiva bhAvadevA api ekatvamapi vikuvituM " , pRthutvamapi vikurvituM manaH samarthA navantIti bhAvaH // 04|| 8 aura na Age bhI ve aisA kareMge hI etAvatA unameM aisA karane kI vaikriya zakti nahIM hai - aisA mana samajhanA zakti to hai parantu kukRtya hone se ve aisA trikAla meM bhI nahIM karate haiM arthAt usa zakti kA isa rUpa meM ve upayoga nahIM krte| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM'bhAvadevA NaM bhaMte / pucchA' hai bhadanta ! bhAvadeva kyA eka rUpa kI vikurvaNA karane meM samartha hote haiM yA anekarUpoM kI vikurvaNA karane meM samartha hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - 'jahA bhaviyadavyadevA' he gautama! jila prakAra se bhavyadravyadeva ekarUpa bhI aura aneka, rUpa bhI apanI vikurvaNAzakti dvArA niSpanna karane meM samartha hote haiM: usI prakAra se bhavadeva bhI ekarUpa bhI aura anekarUpa bhI apanI vikurvaNAzakti dvArA niSpanna karane meM samartha hote haiM // sU0 4 // karaze nahIM tethI evuM na samajavuM joIe ke temanAmAM evuM karavAnI zakti (vaikriyazakti) nathI zakita hAvA chatAM paNa te zakitane te! traNe kALamAM upayega karatA nathI kAraNa ke teo kRtakRtya thaI gayelA che. gautama svAmIno azna- " bhAvadevANaM bhaMte! pucchA " he bhagavan ! lAvahevA zu pAtAnI vaikriyazakti dvArA eka rUpanI viSNuA karavAne samartha hoya che, ke aneka rUpAnI vikuNA karavAne samatha hAya che ? bhaDAvIra alunA uttara- ' 'jahA bhaviyadavvadevA " he gautama! bhebha lvydravyadeva peAtAnI vaikriyazakti dvArA eka rUpanI vidhruNA karI zake che ane aneka rUpAnI vikuvA paNa karI zake che, eja pramANe bhAvadeva paNa peAtAnI vaikriyazakti dvArA eka rUpanI paNa vidhruNA karavAne samartha hoya che ane aneka rUpAnI vikaNA karavAne paNa samatha hAya che. prajA Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 9 sU0 5 bhavyadravyadevAdyudvarttananirUpaNam 329 bhavyadravyadevAyuvartanAvaktavyatA / 3 mUlam -'bhaviyadavvadevA NaM bhaMte! anaMtaraM uccaTTittA kahi gacchati ? kahiM uvavajrjjati ? kiM neraiesa uvavajjaMti ? jAva devesu uvavajjati ? goyamA ! no neraiesu uvavajjati, noM tirikkhajoNiesu, no maNussesu uvavajjaMti, devesu uvavajati, jai devesu uvavajjaMti, savvadevesu uvavajjaMti, jAva savvaTUsiddhatti, naradevA NaM bhaMte ! anaMtaraM uvvahitA pucchA, goyamA ! neraiesa uvavajjaMti, no tirikkhajoNiesu, no maNussesu, jo devesu uvavajjaMti, jai neraiesa uvavajjeti0, santasu vi puDha vIsu uvavajjaMti, dhammadevA NaM bhaMte! anaMtaraM pucchA, goyamA ! no neraiesa uvavajjaMti No tirikkhajoNiesu, No maNussesu, devesu uvavajjati, jai devesu uvavajjaMti kiM bhavaNavAsi pucchA, gomA ! no bhavanavAsi devesu uvavajjati, No vANamaMtaresu, noM joisiyadevesu, vaimANiyadevesu, uvavajjaMti, sandesu vaimANiesu, uvavajjaMti, jAva savvaTTasiddha aNuttarovavAiesa uvavajjati, atthe gaiyA sijjhati, jAva aMtaM kareMti, devAhidevA, anaMtaraM uvvahittA kahiM gacchati, kahiM uvavajjaMti ? goyamA ! sijjhaMti jAva aMtaM kareMti, bhAvadevA NaM bhaMte ! anaMtaraM utvaddittA pucchA, jahA varkatIe asurakumArANaM uvvaTTaNA tahA bhANiyavvA // bhaviyadavvadeve NaM bhaMte! bhaviyadavvadevetti kAlao kevacciraM hoi ? goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM tinni palio.. ma0 42 Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 bhagavatIsUtre vamAI, evaM jaccaiva ThiI, sacceva saMciTumA vi, jAva bhAvadevassa, navaraM dhammadevazsajahaNNaNaM eka samayaM ukoleNaM desUNA puvkoddii| bhaviyadavvadevassa NaM bhaMte! kevaiyaM kAlaM aMtara hoi? goyamA! jahaNNeNaM dasavAlasahassAI, aMtomuhuttamabbhahiyAI, ukoseNaM aNaMtaM kAlaM vaNassai kAlo, naradevasta pucchA, goyamA! jahaNNeNaM sAtiregaM sAgarovamaM, ukkoseNaM aNaMtaM kAlaM, avarlDa poggalapariyaTai desUrNa dhammadevAsa NaM pucchA, goyamA! jahaNNeNaM paliovamapuhuttaM, ukkoseNaM aNaMtaM kAlaM avaDhe poragalapariyaha desUNaM, devAhidevANaM pucchA, goyamA! nasthi aMtaraM, bhAvadevasaNaM pucchA, goyamA! jahaNaNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM aNaMtaM kAlaM vaNassai kaalo| eesiNaM bhaMte! bhaviyadavvadevANaM naradevANaM jAva bhAvadevANa ya kayare kayarehitojAva visesAhiyA vA? goyamA! savvatthovA naradevA, devAhidevA saMkhejjaguNA, dhammadevA saMkhejaguNA, bhaviyadavvadevA-asaMkhejaguNA bhAvadevA asaMkhejaguNA ||suu. 5 // chAyA-bhavyadravyadevAH khalu bhadanta ! anantaram uddhRtya kutra gacchanti ? kutra upapadyante ? kiM nairayikeSu upapadyante ? yAvat deveSu upapadyante ? gautama ! no nairayikeSu upapadyante, no tiryagyonikeSu, no manuSyeSu upapadyante, deveSu upapadyante, yad deveSu upapadyante, sarvadeveSu upapadyante, yAvat sarvArthasiddha iti, naradevAH khalu bhadanta ! anantaram uddhRtya, pRcchA, gautama ! nairayikeSu upapadyante, no tiryagyonikeghu, no manuSyeSu upapadhante, no deveSu upapadhante, yadi narayikeSu upapadyante0, saptasvapi pRthivISu upapadyante, dharmadevAH khalu bhadanta ! anantaraM pRcchA, gautama ! no nairapikeSu upapadyante no tiryagyonikeSu, no manuSyeSu upapadyante, deveSu upapadyante, yadi deveSu upapadyante, ki bhavanavAsideveSu0 pRcchA, Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 9 sU05bhavyadravyadevAzudvartananirUpaNam 331 gautama ! no bhavanavAsideveSu upapadyante, no vAnavyantaradeveSu, no jyotipika deveSu upapadyante, vaimAnikadeveSu upapadhante, sarveSu vaimAnikeSu upapadyante, yAvadasarvArthasiddhAnuttaraupapAtikeSu upapadyante, astyekake sidhyanti, yAvat-antaM kurva nti, devAdhidevAH anantaram udRttya kutra gacchanti ? kutra upapadyante ? gautama! sidhyanti, yAvat-antaM kurvanti, bhAvadevAH khalu bhadanta ! anantaram udRtya pRcchA, yathA vyutkrAntI asurakumArANAm udvartanA tathA bhnnitvyaa| bhavyadravyadevaH khala bhadanta ! bhavyadravyadeva iti kAlataH kicciraM bhavati ? gautama ! jaghanyena antarmuhUrtam , utkRSTena trINi palyopamAni, evaM yatraiva sthiti statraiva saMsthAnamapi, yAvat- bhAvadevasya, navaraM dharmadevasya jaghanyena ekaM samayam , utkRSTena dezonA puurvkottiH| bhavyadravyadevasya khalu bhadanta ! kiyantaM kAlam antaraM bhavati ? gautama ! jaghanyena dazavarSasahasrANi, antarmuhUrtAsyadhikAni / utkRSTena anantaM kAlaM vanaspatikAla', naradevasya pRcchA, gautama! jaghanyena sAtireka sAgaropamam , utkRSTena anantaM kAlam, apArddha pudgalaparivartam dezonam , dharmadevasya khalnu pRcchA, gautama! jaghanyena palyopamapRthaktvam , utkRSTena anantaM kAlaM, apArddha pudgalaparivata dezonaM, devAdhidevAnAM pRcchA, gautama ! nAsti antaram, bhAvadevasya khalu pRcchA gautama ! jaghanyena antarmuhUrtam , utkRSTena anantaM kAlam , vanaspatikAlaH, eteSAm khalu bhadanta ! bhanyadravyadevAnAM naradevAnA, yAvatabhAvadevAnAM ca katare katarebhyo yAvat vizeSAdhikA vA ? gautama! sarvasvIkAra naradevAH, devAdhidevAH saMkhyeyaguNA, dharmadevAH saMkhyeyaguNAH, bhavyadravyadevAH asaMkhyeyaguNA:, bhAvadevAH asaMkhyeyaguNAH ||suu05|| TIkA--atha gatidvAramAha- bhaviyadavyadevANaM bhaMte' ityAdi / bhiSiyadavyadevANaM bhaMte ! aNaMtaraM ughahittA kahiM gacchaMti ? kahiM ubavajjati ?' gautamaH bhavyadravyadevAdyudartanA (utpatti) vaktavyatA'bhaviyadavyadevANaM bhaMte ! aNataraM ughaTTittA kahi gacchaMti' ityaadi| TIkA-sUtrakAra ne isa sUtra dvArA gatidvAra kI prarUpaNA kI hai isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-'bhaviyadavvadevANaM bhNte| agaMtaraM uvadvittA kahiM gacchaMti ? kahiM uvavajjati' he bhadanta ! jo bhavya -bhavyadravyadeva AdinI udvartana (utpatti)nI vaktavyatA" bhaviyavvadevANaM bhaMte ! aNaMtaraM unnahittA kahiM gacchati" tyA: TIkAtha-sUtrakAre A sUtradvArA gatidvAranI prarUpaNa karI che. A viSayane anulakSIne gautamasvAmI mahAvIra prabhune e prazna pUche che ke" bhaviyadavyadevANaM bhaMte ! aNaMtaraM unbaDhicA kahiM gacchaMti ? kahi uvavajjati" Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 bhagavatI sUtre ) pRcchati - he bhadanta ! bhavyadravyadevAH khalu anantaram - bhavyadravya devabhavAnantaram, uddRzya, kutra gacchanti ? kutra upapadyante ? jAyante ? tadeva nizadayati- 'ki neraisa uvavajjati, jAva devesu uvavajjaMti ?' ki narayikeSu upapadyante ? yAvatkiMvA pRthivyAdye kendriyAdipaJcendriyatiryagyonikeSu upapadyante, kiMvA manuSyeSu upapadyante ? kiMvA asurakumArAdi bhavanavAsiSu upapadyante ? kiMvA vAnavyantareSu upapadyante ? kiMvA jyotiSikeSu upapadyante ? kiMvA vaimAnikadeveSu upapadyante ? kiMvA navagraiveyakAdi deveSu upapadyante ? bhagavAnAha - 'goyamA ! no neraiesu uvavaujjeti No tirikkhajoNiesa, No maNussesu utravajjaMti, devesu uvavajjaMti ' he gautama! bhavyadravyadevAH khala no nairayikepu upapadyante, no tiryagyonikeSu dravyaMdeva haiM - ve apane bhavyadravyadeva ke bhava ko chor3ate hI kahAM para jAte haiM ? kahAM para utpanna hote haiM ? ' kiM neraiesu uvavajjati, jAva devesu jaMti' kyA ve nairayikoM meM utpanna hote haiM ? kiM vA pRthivI kAyikAdi rUpa ekendriya se lekara dvIndriya, teindriya, cauindriya evaM paMcendri tiryaJcoM meM utpanna hote haiM ? yA manuSyoM meM utpanna hote haiM ? yA asura 'kumArAdi bhavanavAsiyoM meM utpanna hote haiM ? yA vAnavyantaroM meM utpanna - hote haiM ? yA jyotiSikoM meM utpanna hote haiM ? yA vaimAnika devoM meM "utpanna hote haiM yA navagraiveyaka Adi devoM meM utpanna hote haiM ? isake 'uttara meM prabhu kahate haiM-' goyamA / no nerahaesu uvavajrjjati, No tirikkhajoNiesa, No maNussesu uvavajjaMti, devesu uvavajjaMti' he gautama ! bhavyadravyadeva nairadhikoM meM utpanna nahIM hote haiM, na tiyecoM meM utpanna -he-bhagavan ! "bhavyadravyadeve peAtAnA bhavyadravyadevanA bhavana cheDIne (te bhavanu 'umAyuSya 3' urIne) uyAM laya che ? ayAM utyanna thAya che ? " kiM' neraiesu 'uvavajjaMti nAva devesu uvavajjaMti ?" zu teso nArabhAM utyanna thAya che ? athavA pRthvIkAyaka Adi ekendriyAthI laIne dvIndriya, trIndriya, caturindriya ane paMcendriyatiya cAmAM utpanna thAya che ? ke manuSyamAM utpanna thAya che ? ke bhavanapati devAmAM utpanna thAya che? ke vAnanyatara devAmAM utpanna thAya che ? ke jyeAtiSika devAmAM utpanna thAya che ? ke vaimAnika devAmAM utpanna thAya che ? ke nacaiveyakAmAM utpanna thAya che ? ke pAMca anuttara vimAnAmAM utpanna thAya che? " 1 bhaDAvIra alune| uttara- " goyamA ! no neraie utravajjati, No tirikkhajogiesu, No maNussesu uvavajjati, devesu uvavajjati " he gautama ! bhavya - dravyadeve nArakAmAM paNa utpanna thatA nathI, tiya cAmAM zu utpanna thata Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIko za0 12 u0 9 sU0 5 bhavyadravyadevAyudvartananirUpaNam 333 upapadyante, no manuSyeSu upapadyante, kintu deveSu-bhavanapatyAdi sarvArthasiddhaparyanteSu upapadyante, tathA cAtra bhavyadravyadevAnAM bhAvidevabhavasvabhAvatvAnnairapikAdi bhavati Sedho'baseyaH / gautamaH pRcchati-'jai devesu uvavaaMti0' he bhadanta ! bhavikadravyadevAH khalu yadi deveSu upapadyante tat kim asurajamArAdi bhavanavAsiSu upapadyante ? vAnavyantareSu upapadyante ? kiMvA jyotiSikeSu upapacante ? kiMvA vaimAnikeSu upapadhante? navagreveyakeSu upapadyante ? kiMvA pazcAnuttarauSapAtikepu sarvArthasiddhaparyanteSu upapadhante ? bhagavAnAha-'sabadevesu uvavajjati, jAva sabasiddhatti' he gautama ! hote haiM, na manuSyoM meM utpanna hote haiM ? kintu ve devoM meM utpanna hote haiM, arthAt bhavanapati Adi se lekara sarvArtha siddha taka ke devoM meM utpanna hote haiN| kahane kA tAtparya aisA hai ki bhavyadravyadevoM meM jo nairayikAdi bhaya kA pratiSedha kiyA gayA hai, vaha unameM devabhava svabhAvatA bhAvI (hone vAlI) hai-isa kAraNa se kiyA gayA hai / aba gautama prabhu se aisA hI pUchate haiM-'jai devesu uvavajjati' he bhadanta ! ye bhavika dravyadeva yadi devoM meM utpanna hote haiM to kyA alarakumArAdi bhavanavAsiyoM meM utpanna hote haiM ? kiMvA vAjavyantaroM meM utpanna hote haiM ? yA jyoMtiSikoM meM utpanna hote haiM ? yA vaimAnikoM meM utpanna hote haiM ? kiM vAnava graiveyakoM utpanna hote haiM ? yA sarvArthasiddha paryanta paMca anuttaroM meM utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- lavadevesu uvavajjati jAva sabasiddhatti' he gautama ! bhavyadravyadeva pUrvokta saba devoM meM nathI, manuSyamAM paNa utpanna thatA nathI paraMtu teo devAmAM ja utpanna thAya - che. bhavyadravyadevenI nAkAdi bhemAM utpatti thavAne niSedha karyo che, kAraNa ke temanAmAM devabhava svabhAvatA bhAvI che-eTale ke devagatimAM ja utpanna thavAnAM lakSaNene sadabhAva hoya che. gautama sabhI prazna-"jai deveSu ubavajjati " tyAdi-3 agavana! je bhavyadradhyadevanI utpati devAmAM ja thatI hoya, te kayA devAmAM thAya che? zuM teo asurakumArAdi bhavanavAsI devAmAM utpanna thAya che? ke vAna vyaMtaramAM utpanna thAya che? ke tiSikamAM utpanna thAya che? ke vaimAnika demAM utpanna thAya che? navaveyaka vimAnamAM utpanna thAya che ke sarvArtha siddha paryantanA pAMca anuttara vimAnamAM utpanna thAya che? . bhaDAvIra prbhun| utta2-" goyamA ! savva devesu uvavajjati jAva sanasiddhati" gautama! savyadravya pUrvAta sAmai Gurt Aya Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsutre 334 bhavyadravya devAH pUrvokte sarvadeveSu upapadyante, yAvat - bhavanapativAnanyantarajyotiSikavaimAnikana maiveyaka pazcAnuttaropapAtikasIrthasiddhaparyanteSu upapadyante iti bhAvaH / gautamaH pRcchati - 'naradevA NaM bhaMte! agaMtaraM unnahittA pucchA' he bhadanta ! naradevAH khalu anantaram - naradevabhavAntaram uddhRtya kutra upapadyante ? iti pRcchA, bhagavAnAha - 'gomA | neraiesa ubavajjaMti, no tirikkhajoNiesu, No maNussesu, No deve ujjata' he gautama! naradevA udvartanAnantaraM nairayikeSu evotpadyante, no tiryagyonikeSu upapadyante, no vA manuSyeSu upapadyante, no vA deveSu - bhavanapatyAdisarvArthasiddhiparyanteSu upapadyante, tathA ca aparityaktakAmabhogA naradevA nairayi ke pUtpadyante, zeSatraye tirpaGgamanuSya devarUpe tu tatmatiSedho'vaseyaH, tatra keSAMciccakravartinAM utpanna hote haiM yAvat bhavanapati vAnavyantara jyotiSika, vaimAnika, navagraiveyaka, pAMca anuttaraupapAtika ina saba devoM meM ve utpanna hote haiN| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-' naradevANaM bhaMte ! anaMtaraM uccaTThitA pucchA' he adanta | naradeva naradevabhaya ko chor3ane ke bAda hI kahA~ utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-' goyamA' he gautama! 'neraiesa ubavajjaMti, jo tirikkhajogiesu, No maNussesu, No develu ucacajjaMti' naradeva naradevabhava ko chor3ane ke bAda hI nairayikoM meM hI utpanna hote haiM, tiryagyonikoM meM utpanna nahIM hote haiM, na manuSyoM meM utpanna hote haiM, aura na bhavanapati se lekara sarvArthasiddhaparyanta ke devoM meM ve utpanna hote haiN| kyoM ki kAma bhogoM ko nahIM chor3ane vAle naradeva bahu ArambhaparigrahI hone ke kAraNa marakara nairathikoM meM hI utpanna hote haiM / tiryazcoM meM, manuSyoM meM, evaM devoM meM ve utpanna nahIM hote haiN| yadyapi kitaneka che. eTale ke bhavanapatithI laIne pAMca manuttara vimAnavAsI ntanA phAI paNa prakAranA devAmAM utpanna thAya che. gautama svAbhIne! prazna-" naradevANaM bhaMte ! aNaMtara ucaTTittA pucchA " De bhagavan! naradevA naradeva bhava cheADayA pachI karyAM utpanna thAya che ? mahAvIra prabhunA uttara- " goyamA ! neraiesa uvavajjati no tirikjogiesu, No maNussesu, No devesu utravajrjjati " narahevA, naraheva bhavatu AyuSya pUI karIne nArakAmAM ja utpanna thAya che, tiya cAmAM paNa utpanna thatA nathI, manuScAmAM paNa utpanna thatA nathI ane bhavanapatithI laIne sarvArthasiddhaka pantanA devemAM paNa utpanna thatA nathI tenu kAraNa e che ke narahevA kAmaNeAgeAmAM racyApacyA rahe che. te atizaya Arabha ane parigrahathI cukata hAya che, tethI teo nArakAmAM ja utpanna thAya che. jo ke keTalAka , Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u09 sU0 5 bhavyadravyadevAdvarttananirUpaNam 335 naradevAnAM devetpAdo labhyate tattepAM naradevatvatyAgena dharmadevatvamAptAveva devepUtpAdo bhavatIti na kazcitprakRte virodhaH / gautamaH pRcchati - 'jai neraiesa ucavajrjjati0 ?' he bhadanta ! yat khalu naradevA nairayikeSu utpadyante, tat kiM ratnaprabhApRthivI nairayikeSu ? kiMvA zarkarAmabhApRthivI nairayikepu ? kiMvA vAlukAmamApRthivI nairayikeSu ? kiMvA paGkamabhApRthivI nairayikeSu ? kiMvA dhUmaprabhA pRthivI nairayikeSu ? kiMvA tamaHprabhApRthivI nairayikeSu ? kiMvA adhaHsaptamIpRthivI nairayikeSu upapadyante ? bhagavAnAha - 'sattasu ci puDhavIsu uvavajjaMti' he gautama! naradevA udvartanAnantaraM Trader naradevoM kA devoM meM utpAda bhI sunA jAtA hai so isakA kAraNa yaha hai ki ve naradevazva kA tyAga kara dharmadevatva ko prApta karake hI devoM meM utpanna hote haiM- naradevatva kI sthiti meM rahate hue ve devagati ke bandhaka nahIM hote haiM / isa prakAra se prakRti kathana meM koI vizeSa nahIM AtA hai / aba gautama svAmI prabhu se aisA pUchate haiM-mAnA ki naradeva nairayikoM meM hI utpanna hote haiM-so kyA ve ratnaprabhA pRthivI ke nairayikoM meM utpanna hote haiM ? kiMvA zarkarAprabhA pRthivI ke nairayikoM meM utpanna hote haiM ? yA bAlukAprabhApRthivI ke nairayikoM meM utpanna hote haiM ? yA paGkaprabhA pRthivI ke nairayikoM meM utpanna hote haiM ? yA dhUmaprabhApRthivI ke nairakoM meM utpanna hote haiM ? yA tamaH prabhA pRthivI ke nairayikoM meM utpanna hote haiM ? yA adhaH saptamI pRthivI ke nairayikoM meM utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-' sattasu vi puDhavI uvavajjaMti ' cakravartI rUpa naradevAmAM utpAda thayAnuM paNa jANavAmAM Ave che, tenuM kAraNu e che ke temaNe naradevatva (cakravartI)nA parityAga karIne dhama devatva *gIkAra karyu hAya che A rIte temane devagati prApta thaI zake che paratu navadevatvanI sthitimAM ja rahenAra jIve te devagatinA anyaka hotA nathI. gautama svAmIne prazna-he bhagavan! naradeve naradeva sakhaMdhI AyuSya pUrU karIne nArakAmAM utpanna thatA hoya, te sAta narako paikI kaI narakanA nArakAmAM utpanna thAya che? zuM ratnaprabhAnA nArakomAM utpanna thAya che? ke zakarAprabhAnA nArakAmAM utpanna thAya che ke vAlukAprabhAnA nArakAmAM utpannathAya che? ke pa`kaprabhAnA nArakAmAM utpanna thAya che? ke dhUmaprabhAnA nArakAmAM utpana thAya che? ke tamaHprabhAnA nArakAmAM utpanna thAya che? ke adhaH saptamI pRthvInA nArakAmAM utpanna thAya che? mahAvIra abhunA uttara-" sattasu vi puDhavI utravajjaMti" he gautama! tethe nrdevabhavasa badhI AyuSya pUrU karIne sAte pRthvIenA nArukAmAM utpanna thAya che, Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre 336 saptasvapi pRthivISu pUrvoktAsu upapadyante / gautamaH pRcchati - 'dhammadevA NaM bhaMte ? - anaMtaraM pucchA' he bhadanta ! dharmadevAH khalu anantaraM dharmadeva bhavAnantaram, udacya kutropapadyante ? iti pRcchA, bhagavAnAha - 'goyamA ! no neraiesa uvavajjejjA No tirikkhajogiesu, No maNussemu uvavajjaMti, devesu uvavajjaMti' he gautama! dharmadevAH no nairavikeSu upapadyante, no viryagyonikepu, no vA manuSyeSu upapadyante, kintu deveSu upapadyante / gautamaH pRcchati - 'jai devesu uvavajjaMti, kiM bhavaNavAsi pucchA' he bhadanta ! yatkhalu dharmadevA udvartanAnantaraM deveSu upapadyante, tat kiM bhavanavAsiSu - asurakumArAdipu ? kiMvA vAnavyantareSu ? kiMvA jyotiSikeSu ? he gautama | naradeva udyatana ke bAda sAtoM hI pRthiviyoM ke nairayikoM meM utpanna hote haiN| aba gautana prabhu se aisA pUchate haiM-' dhammadevA NaM bhaMte ! anaMtaraM pucchA' he bhadanta | dharmadeva apane dharmadevabhava ko chor3ate hI kahAM utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'goyamA ' 'he gautama ! 'no neraiesa uvavajjaMti, No tirikkhajogiesu, No maNusesu ubavati, devesu ucavajjaMti ' dharmadeva nairayikoM meM utpanna nahIM hote haiM, tiryoM meM utpanna nahIM hote haiM, manuSyoM meM utpanna nahIM hote haiM, ve to devoM meM hI utpanna hote haiN| kyoMki cAritra ke sadbhAva meM devAyu ke sivAya dUsarI Ayu kA bandha nahIM hotA hai / aba gautama isI bAta ko vizeSarUpa se prabhu se pUchate haiM jaha devesu uvavajjaMti, kiM bhavaNavAsi pucchA' he bhadanta / yadi dharmadeva uttana ke bAda devoM meM utpanna hote haiM ? to kyA ve bhavanavAsiyoM meM utpanna hote haiM ? gautaMbha svaabhiin| prazna- " dhammadevA NaM bhaMte ! aNaMtaraM pucchA " se lagavan ! dharma devA, peAtAnA dharma devAvane cheDIne kayAM utpanna thAya che? bhaDAvIra alune| uttara-" goyamA ! No neraipasu ubavajaMti, No tirikkhajoNisu, No maNussesu uvavajjaMti devesu uvavajjaMti " he gautama! dharmadeva nArakAmAM utpanna thatA nathI, tiya cAmAM utpanna thatA nathI, manuSyamAM paNa utpanna thatA nathI te devAmAM ja utpanna thAya che, kAraNa ke devAyunA madhavALAne ja cAritranI prApti thAya che. " gautama svAbhInA azna - " jai devesu uvavajrjjati kiM bhavaNavAsi pucchA huM bhagatam ! jo dharma devA peAtAnA dhama devabhavanA AyuSyane paripUrNa karIne devAmAM utpanna thatA hAya, teA kayA devezamAM utpanna thAya che ? zu bhavanapati. Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 9 sU05 bhavyadravyadevAzudvartananirUpaNam 337 kiMvA vaimAnikAdiSu sarvArthasiddhaparyanteSu upapadyante ? iti pRcchA, bhagavAnAha'goyamA! no bhavaNavAsidevesu uvavajjati, No vANamaMtaradevesu, No joisiesa, vemANiyadevesu uvavajjati, samveSu vemANiem upavajjaMti, jAva savaThThasiddha aNuttarobavAiesu utravajjati' he gautama ! dharmadevA no bhavanavAsiSu upapadyante, no vAMnavyantaradeveSu, no vA jyotiSikadeveSu upapadyante, apitu vaimAnikadeveSu upapadyante, tatrApi sarveSu-saudharmazAnAdhacyutAnteSu dvAdazasu vaimAnikeSu upapadyante, pAvat-navaveyaka-vijayavaijayantAdisarvArthasiddhaparyanta paJcAnuttaraupapAtikeghu ' deveSu upapadyante, tatrApi 'atthegaiyA sijhaMti jAva aMtaM kareMti' assyekake yA vAnavyantaroM meM utpanna hote haiM ? yA jyotiSiyoM meM utpanna hote haiM ? yA sarvArthasiddhaparyanta ke vaimAnikoM meM utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama ! no bhavaNavAsidevesu uvavajjati, No vANamaMtaradevestu uvavajjati, No joisiesuM uvavajjati, vemANiyadevesu uvajjati savvesu vemANiesu uvajaMti, jAva samvasiddha aNu. rokvAiesu uvavati' dharmadeva asurakumAra Adi bhavanavAsiyoM meM utpanna nahIM hote haiM, vAnavyantaradevoM meM utpanna nahIM hote haiN| jyoti Sika devoM meM utpanna nahIM hote haiM, ve to vaimAnikoM meM hI utpanna hote haiM aura unameM bhI saya vaimanikoM meM utpanna ho jAte haiM-aisA koI unake liye bheda nahIM hai ki ve amukavaimAnikoM meM hI utpanna ho saudharmadevaloka se lagAkara sarvArthasiddhanaka ke anuttara vimAna meM ve utpanna ho sakate haiM (atthegaiyA sijhati jAva aMtakareMti) tathA ina dharmadevoM demAM utpanna thAya che? ke vAnarcatara devomAM utpanna thAya che ke tiSika mAM utpanna utpanna thAya che? ke sarvArthasiddha parvatanA vaimAnika devamAM utpana thAya che ? mahAvIra prabhunA uttara-"goyamA!" gItama! "no bhavaNavAsI devesa uvavajjati, No vANamaMtaradevesu uvavajjati, No joisiesu uvavajjati" ma deve bhavanapati devemAM utpanna thatA nathI, vAnavyaMtara devAmAM paNa utpanna yatA nathI, jyotiSa vAmA 59 apana yatA nathI, "vemANiyadevesa uvavajjati, savvesa vemANiesu uvavarjati, jAva savvadRsiddha aNuttarovavAiesa uvavajati" parantu mA vaimAni hevAmA 4 panta thAya cha tayA sabhA vaimAnika devAmAM ja utpanna thAya che, evuM nathI, paraMtu saudharma devakathI laIne savarthasiddha anuttara vimAna paryantanA keI paNa vimAnamAM teo deva 33 panna yatA jAya tathA " atthe gaiyA sijhati jAva aMtaM kareMti, bha043 Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUbe kecana kSapitasarvakarmANaH dharmadevAH sidhyanti, yAvat-yudhyante, mucyante, parinirvAnti sarvaduHkhAnAmantaM kurvanti ca / gautamaH pRcchati-'devAhidevA aNaMtaraM uvyaTTittA kahiM gacchaMti? kahiM ujjati ? ' he bhadanta ! devAdhidevAstIryavarA arhantaH, anantaram-tIrthaGkarabhavAnantaram, uddhRtya, kutra gacchanti ? kutropapadyante ? bhagavAnAha-goyamA ! sijhaMti, jAva aMtaM kareMti' he gautama ! devAdhidevAstIrthairA udvartanAnantaraM sidhyanti, yAvat-yudhyante, mucyante parinirvAnti sarvaduHkhAnAmantaM kurvanti ca / gautamaH pRcchati-bhAvadevA NaM bhaMte ! aNaMtara udhvahitA pucchA' he bhadanta ! bhAvadevAH khalu, anantaram-bhAvadevabhavAnanantaram , uvRttya, meM kitaneka dharmadeva aise bhI hote haiM ki jo kSapitasarvakarmA hokara siddha ho jAte haiM, yAvat-vuddha ho jAte haiM, saMsAra se sarvathA chUTa jAte haiM, zItIbhUta ho jAte haiM, aura samasta dukhoM ke antakartA ho jAte haiN| ___aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM- 'devAhidevA aNaMtaraM udhvahilA kahiM gacchaMti, kahiM uvavajjati' he bhadanta ! devAdhideva-tIrtha- - kara ahaMta-tIrthaMkara bhava ko chor3akara kahAM jAte haiM ? kahAM utpanna hote haiM? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! sijhaMti, jAya aMtaM kareMti' he gautama | devAdhideva tIrthaMkara uvartana ke bAda siddha ho jAte haiM, mukta ho jAte haiM, zItIbhUta ho jAte haiM aura samastaduHkhoM ke antakartA vana jAte haiM / aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'bhAvadevANaM bhaMte ! aNaMsaraM uvahitA pucchA' he bhadanta ! bhAvadeva bhAvadevabhava ko chor3ane ke te dharmamAM keTalAka dharmadeve evA paNa hoya che ke jeo samasta karmone kSaya karIne siddha, buddha, mukata, zItalIbhUta ane samasta dukhe aMtartA paNa thaI jAya che. gautama svAbhAnA prazna-"devAhidevA aNaMtaraM uvvadvitA kahiM gacchaMti, kahi ubavajjati" magavan ! hevAdhiva (tIya 42 mata) tIrtha 42 sapane choDIne kayAM jAya che? kayAM utpanna thAya che? maDAvIra asuna uttara-"goyamA ! sijhaMti, jAva aMtaM kareM ti" hai gautama! devAdhideva (tIrthaMkara ahaMta) tIrthakara bhava pUre karIne siddha thaI jAya che, buddha thaI jAya che mukata thaI jAya che zItalIbhUta thaI jAya che ane samasta duHkhanA aMtakartA banI jAya che. gautama svAbhAna prazna-"bhAvadevA NaM bhaMte ! aNaMtaraM uvvaTTittA pucchA" bhagavana! bhAva, temanA bhAvadeva saMbaMdhI bhavane cheDIne te bhavanI Ayu sthiti pUrI karIne) kayAM jAya che ? kayAM utpanna thAya che? Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkAza0 12 u0 9 sU05 bhavyadravyadevAdyudvartananirUpaNam 339 kutra gacchanti ? kutra upapadyante / iti pRcchA, bhagAnAha-'jahA vakaMtIe asurakumArANaM ubaTagA tahA bhANiyanyA' he gautama ! yayA vyutkrAntike-prajJApanAyAH SaSThapade, asurakumArANAm udvartanA bhaNitA, tathA bhAradevAnAmapi udvartanA bhaNitavyA-vaktavyA, tathA ca asurakumArA: vahupu jIvasthAneSu gacchanti, ata. stairavidezaH pratipAditaH asurakumArAdayaH IzAnAntAH devAH pRthivyAdiSyapi gacchantIti bhaavH|| ___ atha-saMsthiti 'saMciTThaNA' dvAramAha-'bhaviyadabadeveNaM' ityAdi' 'bhaviyadavyadeve gaM bhaMte ! bhaviyadavyadevetti kAlo kevaJciraM hoi ?' gautamaH pRcchatihe bhadanta ! bhavikadravyadevaH khalla 'bhaviyadravvadevA' iti paryAyamaparityajan , kAlatA kAlApekSayA, kiyaciraM-kiyaTakAlAvadhi bhavati / tiSThati ? bhgvaanaai-'goymaa| bAda hI kahAM jAte haiM ? kahAM utpanna hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM'jahA vakkaMtIe asurakumArANaM uvvaguNA tahA bhANiyanvA' he gautama / jisa prakAra se prajJApanA ke chaThe pada meM asurakumAroM kI utanA kahI jA cukI hai, usI prakAra se yahAM para AvadevoM kI bhI uddhartanA kahanI cAhiye tathA ca-asurakumAra aneka jIvasthAnoM meM jAte haiM isaliye unakIvaktavyatA ke samAna inakI vaktavyatA kahI gaI hai-kahane kA tAtparya yaha hai ki asurakumArAdi IzAnAnta deva pRthivyAdikoM meM bhI jAte haiN| aba sUtrakAra 'saMciTThaNA' saMsthiti dvAra kA kathana karate haiM-isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-'bhaviyavadeveNaM bhaMte ! bhaviyavvadeve ttikAlao kevaciraM hoi' he bhadanta / bhavikadravyadeva " bhavikadravyadeva __ maDAvIra prabhutta2-" jahA vakatIe asurakumArANa ubaDhaNA, tahA bhANiyavyA" gautama ! prazAnA sUtranA 74! 54mA asurasumArAnI G+ tenA viSe jevuM kathana karavAmAM AvyuM che, evuM ja kathana bhAvanI ua nA viSe paNa karavuM joIe jema ke asurakumAre aneka jIvasthAmAM jAya che. pRthvIkAyAdikemAM temanI utpatti thAya che, evuM tyAM kahevAmAM AvyuM che. evuM ja kathana bhAvadanI uddhattanA viSe paNa samajavuM asurakumArathI laIne IzAna paryantanA deve pRvIkAyAdimAM utpanna thAya che ItyAdi kathana mahI aY 42vAnu che. ve sUtrA2 . saMciTaNA" sasthiti iyana re che-gautama svAmI mAviSayane anuzakSIna mavIra prabhune avaza pUche -"bhaviyadavvadeveNaM bhaMte ! bhaviyavadeve tti kAla bhI kevacira' hoi ?" 8 san ! savidravyadeva, Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .......... . bhagavatIstre jahaNNeNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM tinni paliyovamAI' he gautama ! bhavyadravyadevasya bhavyadravyadevaparyAyAvasthAyAM kAlApekSayA, jaghanyena antarmuhUtam , utkRSTena tu trINi palyopamAni bhavanti, 'evaM jacceva ThiI, sacceva saMciTaNA vijAva bhAvadevassa' evam-anayA rItyA, anena nyAyena vA, yA caiva sthiti:-bhavasthitiH pUrva matipAditA, sAcaivaiSAM bhanyadravyadevAdInAM saMsthitirapi tatparyAyAnuvandharUpA'pi pratipattavyA, yAvat-naradevasya dharmadevasya devAdhidevasya, bhAvadevasya ceti bhaavH| kinna-'navaraM dhammadevassa jahaNNeNaM eka samayaM, ukkoseNaM demNA punyakoDI' kI paryAya ko nahIM chor3atA huA kAla kI apekSA kaya taka bhavikadravyadevarUpaM se banA rahatA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- goyamA ! he gautama ! 'jahaNNeNaM aMto muhuttaM, koseNaM tinni paliovamAI' bhavikadravyadeva bhavikadravyadeva kI paryAyarUpa se kAla kI apekSA kama se kama eka antarmuhUrta banA rahatA hai-aura adhika se adhika vaha tIna palpopama taka banA rahatA hai evaM jacceva ThiI, sacceva saMciTThaNA vi jAva bhAvadevatva' isa prakAra se bhavasthiti bhavadravyadevAdikoM kI pahile kahI jA cukI hai, vahIM inakI tatparyAyAnubandharUpa saMsthiti jAnanI cAhiye yAvat naradeva, dharmadeva, devAdhideva aura bhAvadeva ina devoM kI bhI saMsthiti unakI sthiti ke anusAra jAnanI caahiye| kintu dharmadeva kI sthiti kI apekSA saMsthiti meM jo antara hai vaha 'navaraM dhammadevassa jahapaNeNaM ekkaM samayaM ukkoleNaM dekhUNA pucakoDI' isa sUtra dvArA vika dravya devanI paryAyane cheDayA vinA" kALanI apekSAe kayAM sudhI bhavidravyadeva rUpe rahI zake che? mahAvIra prbhune| St2-"goyamA !" gautama ! " jahaNeNa aMtomuhutta, ukkoseNaM tinni paliovamAI" vidravyadeva, manidravyava32 mAchAmA ochA eka antarmuhUrta sudhI ane vadhAremAM vadhAre traNa popama pramANa ston sudhA TI za cha. "evaM jacceva ThiI, sacceva saMciTaNA vi jAvaM bhAvadevassa" mAre manyadravya mAlinI 2 sapasthiti 5i sthitidvAramAM kahevAmAM AvI che, eja temanI tatparyAyAbaMdha rUpa saMsthiti samajavI eTale ke naradeva, dharmadeva, devAdhideva ane bhAvadevanI saMsthitinuM kathana temanI sthitinA kathana anusAra ja samajavuM paratu dharmadevanI sthiti bhane sasthitibhA pramANe tasata cha-"navara' dhammadevastra jahaNNeNaM. eka samaya ukkoseNaM desUNA puvakoDI" pahanI sthiti mAchAmA Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 341 prameyacandrikA TIkA za0 1230 9sU0 5 bhavyadravyadevAdyudvarttananirUpaNam navaram - sthityapekSayA saMsthite vizeSastu dharmadevasya saMsthitiH jaghanyena ekaM samayaM zubhabhAvapratipattisamayAnantarameva maraNAt utkRSTena tu dezonA pUrvakodI bhavati / atha antaradvAramAha-'bhaviyadavvadevasya NaM maMte / kevaiyaM kAlaM aMtaraM hoI ?' gautamaH pRcchati - he bhadanta ! bhavyadravyadevasya khala kiyantaM kAlam, antaram - pUrvabhavatyAgAnantarabhavAntaraprAptau vyavadhAnam, bhavati ? bhagavAnAha - 'goyamA ! jahaNeNaM dasavAsasahassA aMtomuhuttamambhahiyAI, ukkoseNaM anaMtaM kAlaM vaNassai kAlo' he gautama! bhavyadravya devasya antaram, jaghanyena dazavarSasahasrANi antamuhUrttAbhyadhikAni bhavanti tathAhi bhavikadravyadevo bhUtvA dazavarSasahasrasthitikeSu yahAM prakaTa kiyA gayA hai- arthAt dharmadeva kI sthiti kI apekSA saMsthiti meM aisI viSamatA hai ki dharmadeva kI saMsthiti, jaghanya se eka samaya kI hotI hai- kyoMki azubha bhAva meM jAkara phira una azubha bhAva se nivRtta hokara zubha bhAvoM kI pratipatti ke eka samaya ke bAda hI maraNa ho jAtA hai, tathA utkRSTa se vaha dezonapUrvakoTi kI hotI hai / aba antaradvAra kI sUtrakAra prarUpaNA karate haiM-'bhaviyadavvadevassaM NaM bhaMte / kevaiyaM kAlaM antaraM hoi ' he bhadanta / bhavikadravyadeva kA kitane kAla kA aMtara hotA hai ? arthAt - pUrvabhava ke tyAga ke bAda bhavAntara prApti ho jAne para punaH bhavikadravyadeva kI paryAya meM Ane taka bIca meM kitane kAla kA antara hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'goyamA' he gautama ! ' jahaNjeNaM dasavAsasahassAI antomuhuttamambhahiyAI ' bhavyadravyadeva kA antara jaghanya se antarmuhUrta adhika dazahajAra varSa kA hotA hai, yaha antara isa prakAra se jAnanA cAhiye (bhavikadravyadeva AchI eka samayanI hAya che (kAraNa ke zubhabhAvAnI pratipattinA samaya khAI ja maraNu thaI jAya che) ane utkRSTa sa'sthiti dezanapUva kATinI hAya che, have sUtrakAra antaradvAranI prarUpaNA kare che-- - gautama svAbhInA prazna - " bhaviyadavadevANaM bhaMte! kevaiyaM kAlaM aMtaraM hoi ? he bhagavan / vidravya devatu ajanI apekSA DeMTalu tara u che? eTale ke bhavika dhruvanI paryAyane tyAga karIne-bhavAntarAmAM gamana karIne phrIthI vikadravya deva paryAyanI utpattimAM keTalA kALanA AMtareA paDI jAya che? bhahAvIra prabhunA uttara-" goyamA ! he gautama! ' jahaNeNaM dasavAsasahahasAI, aMtomuhuttamambhahiyAI " bhavidravya devane punaH avidravyanI paryAyanI prApti thavAmAM kALanI apekSAe AchAmAM ochu dasa hajAra varSa ane eka aMtamuhUta pramANukALanu aMtara paDI jAya che. te aMtaranu spaSTIkaraNa A Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre vAnavyantarAdiputpadya, tatabhyutvA tiryakrapaJcendriye gatyA antarmuhUrta sthitvA punavyadravya devatvenaiva upajAyate ityAdirItyA bodhyam, utkRSTena tu antaram, anantaM kAlaM vanaspatikAlaparyantaM bhavati, gautamaH pRcchati - ' naradevassa NaM pucchA, he bhadanta | naradevasya khalu kiyantaM kAlam, antaraM bhavati ? iti pRcchA, bhagavAnAha - 'goyamA ! jahaNeNaM sAviregaM sAgarovamaM, ukko seNaM anaMtaM kAlaM a pogapariyahaM deNaM' he gautama / naradevasyAntaraM jaghanyena sAtirekaM sAgaropamam, utkRSTena tu antaram, anantaM kAlam dezonam apAIM pudgala parivartam - pudgalaparA hokara koI jIya daza hajAra varSa kI sthiti vAle vAnavyantarAdikoM meM utpanna ho jAve - phira vahAM se marakara vaha eka antarmuhUrtanaka zubhatiryaJca paMcendriya meM utpanna ho jAve isa prakAra vahAM eka antarmuhUrta taka raha kara punaH vahAM se marakara vaha bhavika dravyadeva ho jAve- isa rIti se yaha antara AtA hai / ) tathA utkRSTa se antara yahAM vanaspati kAla pramANa hai / aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-' naradevassa NaM pucchA ' he bhadanta ! naradeva ko kitane kAla kA antara - virahakAla hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'godhamA / jahaNeNaM lAtiregaM sAgarovamaM ukkoseNaM agaMnaM kAlaM avaDUMpoggalapariyahaM deNaM' he gautama! naradeva kA antara jaghanya se kucha adhika eka sAgaropama kA hai, aura utkRSTa se dezona ardhapula parivartaparyantarUpa anantakAla kA hai| yaha to rUkara pramANe samajavu -keIpaNu jIva lavikadravyadevanI paryAyane tyAga karIne dasa hajAra varSanI sthitivALA vyatarAtikAmAM utpanna thAya che. tyAMnu AyuSya purU karIne te eka aMtarmuhUta sudhI zubhapRthvIkAyAdakAmAM utpanna thaI jAya. ane tyAMnuM AyuSya pUrU' karIne eka atarmuhUta pramANu kALa khAi bhavikadravya dhruvanI paryAyamAM phrI utpanna thai jAya, teA A prakAre dasahajAra varSa ane eka aMtarmuhUta pramANu kALanuM jaghanya attara AvI jAya che. ane utkRSTa aMtara (virahakALa) vanaspatikALa pramANu kahyuM che. gautama zvAbhInA prazna - " naradevarasa NaM pucchA " he bhagavan ! naradevanA viraDeThANa (ajanI apekSA aMtara) use uhyo che ? uttara- " goyamA ! jahaNeNaM sAtiregaM sAgarovamaM ukkoseNaM agataM kAlaM avaGkSapogAlapariyahaM desUNaM " he gautama ! nrhevne| virahANa ochAbhAM moThI eka sAgarApama kALa karatAM saheja adhika che, ane utkRSTa virahakALa dezeAna adha pudgalaparivata rUpa anaMtakALanA che. e vAta tA pahelAM samajAvavAmAM Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u09 sU05 bhavyadravyadevAyudartananirUpaNam 343 varnA bhavati, tathA ca aparityaktasaGgAnAM cakravartinAM naradevAnAM narakapRthivIputpAdAda, tAsuca teSAmutkRSTasthitirbhavati, tatazca naradevo mRtaH prathamapRthivyAmutpannastatra utkRSTAM sAgaropamapramANAM sthitimanubhUya punarnaradevatvena utpannaH ityevaM sAgaropamam , sAtirekatvaM tu naradevabhave cakraratnotpatteranantarakAlenAvaseyam ityAdirItyA jaghanyena antaraM sAtireka sAgaropamaM bhavati, utkRSTatastu antara kiJcinyUnAI pudgalaparivartaparyantamanantakAlaM bhavati, tathAhi-samyagdRSTInAmeva cakravatitvanirvartanAt teSAM ca dezonApArddhapudgalaparivartaparyantameva saMsArI kahA hI jA cukA hai ki cakravartI aparityaktasaGga hone ke kAraNa marakara naraka meM jAte haiM-vahAM ve utkRSTa sthiti kA bhoga karate haiM jaghanya rUpa se inakA antara isa prakAra se samajhanA cAhiye koI naradeva-cakravartI marA aura vaha prathamapRthivI meM nAraka rUpa se utpanna ho gayA vahAM utkRSTa sthiti eka sAgaropama kI hai so isa sAgaropamapramoNa sthiti ko bhoga kara vaha punaH naradevarUpa se utpanna ho gayA yahAM jo naradeva kI jaghanyasthiti meM kucha adhikatA kahI gaI hai-so usakA kAraNa yaha hai ki cakraratna kI utpatti ke bAda hI vaha naradeva rUpa se jJAta hotA hai-ataH itanA jo kAla hai vahI eka sAgara kI sthiti meM adhika hotA hai| tathA naradeva kA jo antarakAla utkRSTa se kucha kama arddhapudgalaparivartana paryanta taka kA kahA hai so usakA kAraNa aisA hai ki samyagdRSTi jIva hI cakravartI hote haiM aura samyagdRSTi kA saMsAra meM rahane kA kAla dezona apArdapudgalaparivarvaparyanta taka kA hI raha jAtA hai, isake bAda vaha sNsaarAvI che ke cakavatIM aparikta saMga hovAne kAraNe marIne narakamAM jAya che, tyAM te utkRSTa Ayusthiti jogave che. temanA jaghanya virahakALanuM spaSTIkaraNe A pramANe che-keI naradeva (cakravatI) marIne pahelI ratnaprabhAmAMnAraka rUpe utpanna thaI gayo, tyAM utkRSTa sthiti eka sAgaropama pramANa hoya che. eka sAgaropama pramANe A sthiti jogavIne te pharI naradeva rUpe utpanna thaI jAya che. have eka sAgaropamakALa karatAM thoDe adhika kALa prakaTa karavAnuM kAraNa nIce pramANe che. cakraratnanI prApti thayA bAda ja tene naradeva kahevAmAM Ave che. cakaratnanI prAptimAM thaDe kALa vyatIta thaI jAya che te kAraNe dhanya virahakALa eka sAgaropama karatAM thoDo adhika kahyo che. naradevane utkRSTa virahakALa ardhapulaparivarta" karatAM thoDo nyUna kahevAnuM kAraNa-samya jIva ja cakravatI bane che, ane samyagdaSTi jIvane saMsAramAM rahevAne kALa dezona apAddhapula parivarta paryantane hoya che. tyAra bAda te te Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 . bhagavatIsUtre bhavati, tadantyabhave ca kazcinaradevatvaM praapnotiityevNriityaa'vseym| gautama pRcchati-'dhammadevassa pucchA' he bhadanta ! dharmadevasya kiyantaM kAlam , antara bhavati ? iti pRcchA, 'goyamA ! jahaNNeNaM palibhovamapuhuttaM, ukoseNaM aNataM kAlaM apaDUM poggalapariyaTTa desUrNa' he gautama ! dharmadevasya antaram, jaghanyena palyopamapRthaktvam dvitIyAdArabhya navapalyopamaparyantam bhavati, tathAhi kazcit cAritravAn jIvaH saudharme palyopamapRthaktvAyuSkeghu utpadya tata'cyutvA dharmadevatvaM prApnotItyevam unneyam , yattu manuSyatve utpannazcAritraM vinavAste tadadhikamapi sat palyopamase rahita ho jAtA hai / aba yadi koI jIva apane antimabhava meM punaH isa naradevatva ko prApta kara lenA hai taba aisI sthiti meM naradevatva ko chor3akara punaH naradevatva kI prApti meM utkRSTarUpa se antara pUrvoktapramANa rUpa meM sadha jAtA hai| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'dhammadevassa pucchA' he adanta ! dharmadeva kA antarakAla kitanA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! jahaNNeNaM paliAvamapuhuttaM, ukkoseNaM aNaM kAlaM avaDUM poggalapariyaha desUNaM' he gautama ! dharmadeva kA antara kAla jaghanya se palyopamapRthaktva kA hai-do se lekara nau palyopama taka kA hai, aura vaha isa prakAra se hai-koI cAritra vAlA jIva saudharmasvarga meM palyopamapRthaktva kI Ayu vAle devoM meM utpanna ho gayA kyoM ki dharmadeva dopalyopama se kama sthiti vAle devoM meM utpanna nahIM hotA hai| aura phira vaha vahAM se Ayu kI samApti ke bAda cava kara punaH dharmadeva ho saMsArathI rahita thaI jAya che. je koI jIva potAnA antima bhAvamAM naradevavanI punaH prApti karI le, te evI paristhitimAM pUrvanA naradeva paryAya ane antima naradeva paryAyanI vacce pUrvokta utkRSTa kALanuM aMtara paDI jAya che. - gautama svAbhAna prazna-" dhammadevassa pucchA" bhagavan ! yavanA virahakALa keTale kahyo che? ___ttare-" goyamA! jahaNNeNaM paliovamapuhutta, ukkoseNaM aNaMta kAlaM avaDDhaM poggalapariyaTTa desUrNa" 3 gautama ! ma vana vi mAchAmA maach| palyopamapRthakvane (ekathI laIne nava popamane.) ane vadhAremAM vadhAre anaMta kALa sudhI heya che. te anaMta kALa adhapAlaparivarta karatAM saheja nyana hoya che. jaghanya vihekALanuM spaSTIkaraNa-keI cAritravALe jIva, dhAro ke saudharmakapamAM palyopamapRthakRtvanI AyusthitivALA devAmAM utpanna thAya che. tyAMnI Ayusthiti jogavIne tyAMthI avIne te punaH dhamadeva rUpe un Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 9 sU05 bhavyadravyadevAyudvarttananirUpaNam 345 pRthaktve'ntarbhAvitamavaseyam, utkRSTena tu antaram, anantaM kAlam apAI pudgalaparivarta dezonam bhavati, gautamaH pRcchati - 'devAhidevANaM pucchA' he bhadanta ! devAdhidevAnAM kiyantaM kAlam, antaraM bhavati ? iti pRcchA, bhagavAnAha - 'goyamA ! natthi aMtara' he gautama / devAdhidevAnAm arhatAm, nAsti antaram, teSAM mokSagamanAd antara' na bhavatIti bhAvaH / gautamaH pRcchati - 'bhAvadevassa NaM pucchA' he bhadanta ! bhAvadevasya khalu kiyantaM kAlam antaraM bhavati ? iti pRcchA, bhagavAnAha - 'goyamA ! jaddaNNeNaM aMto muddattaM, ukkoseNaM anaMtaM kAlaM vaNassaikAlo ' he gayA jo vaha manuSyabhava meM utpanna hokara vahAM binA cAritra kA rahAaisI sthiti meM itanA kAla adhika hone para bhI vaha patyopayapRthakUva meM hI antarbhASita jAnanA cAhiye tAtparya kahane kA yaha hai ki palyopadmapRthaktva kI sthiti samApta kara vaha dharmadeva kA jIva jaba manuSya paryAya meM A gayA aura vahAM vaha jaba taka cAritra ke binA rahA taba taka kA samaya palyopamapRthakUtva se bhI kucha adhika ho jAtA hai-ataH jaghanya antara yahA~ palyopamapRthaktva se kucha adhika honA cAhiyeparantu sUtrakAra ne to aisA kahA nahIM hai isaliye isakA nirvAha isa rUpa se hI kara lenA cAhiye ki manuSyabhava kA itanA cAritra binA kA samaya poSama pRthakRtya ke bhItara hI antarbhUta ho gayA hai| tathA utkRSTa se antara anantakAla taka hotA hai - yaha anantakAla kucha kama ardhapudgala parivartarUpa hotA hai / aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM- 'bhAvadevassa NaM pucchA' he bhadanta ! bhAvadeva kA antarakAla kitanA hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-' godhamA ! jahaNNeNaM aMtomuddattaM ukkoseNaM thaI jAya che. jo ke manuSyabhavamAM utpanna thayA mAda jeTalA samaya te cAritra *gIkAra na kare, teTalA adhika samaya dharmadevanI paryAyanI punaH prAptimAM lAgavA joie A gaNatarI dhyAnamAM laIne palyApamapRthatna karatAM adhika virahakALa kahevA joItA hatA, parantu ahIM pace pamapRthakatva pramANa (ekathI laIne nava pulyeApama pramANa) je viukALa kahyo che, tenuM kAraNa e che ke cAritra prApti vinAnA kALane A virahakALanI aMdara ja samAviSTa karI levAmAM Avela che. gautama svAbhIne prazna - " bhAvadevassa NaM bhaMte! pucchA " se lagavan ! bhaavdevanA virahakALa keTaleA kahyo che? bhaDAvIra alunA uttara- " goyamA ! jahaNeNaM aMtomuhRttaM ukkoseNaM anaMtakAlaM vaNarasai kAlo " he gautama! bhAvaddevanI virahamaNa mochAmAM mocho bha0 44 Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 bhagavatI sUtre gautama | bhAvadevasya antara jaghanyena antarmuhUrta bhavati, tathAhi bhAvadevazcyutvA 'ntarmuhUrtam anyatra tikSu sthitA punarapi bhAvadevatayA utpannaH ityevaM rItyA jaghanyena antarmuhUrta sunneyam, utkRSTena tu antaram anantaM kAlaM vanaspatikAlaparyantaM bodhyam // $ athAlpabahutvadvAramAha- 'eesi NaM bhaMte / bhaviyadavvadevANaM naradevANaM jAva bhAvadevANaya kayare kayare hiMto jAva visemAhiyA vA ? ' he bhadanta / eteSAM khalu pUrvoktAnAM bhavyadravyadevAnAM naradevAnAM yAvat-dharmadevAnAM devAdhidevAnAM bhAvadevAnAM ca madhye katare devAH katarebhyo devebhyo yAvat stokA vA, vahukA vA, tulyA vA, vizeSAdhikA vA santi ? bhagavAnAha - 'goyamA / savvatthovA naradevA, aNataM kAlaM vaNassakAlo' he gautama! bhAvadeva kA antarakAla kama se kama eka antarmuhUrta kA hotA hai, aura vaha isa prakAra se hotA hai ki bhAvadeva apanI bhAvadeva ke paryAya ko chor3akara antarmuhurta taka anyatra tiryaJca meM sthita ho jAve aura phira vahAM se marakara vaha punaH bhAvadevarUpa se utpanna ho jAye isa rIti se yaha jaghanya antara atarmuhUrta kA sagha jAtA hai| tathA utkRSTa se antara vanaspatikAlaparyanta anantakAla rUpa hotA hai / aba sUtrakAra alpabahutvadvAra kA kathana karate haiM- isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-'eesiNaM bhaMte, bhaviyadavvadevANaM naradevANaM jAva bhAvadevANa ya kare kayarehiMto jAva visesAhiyA vA' he bhadanta / ina pUrvokta bhavyadravyadevoM ke, naradevoM ke yAvat dharmadevoM ke, aura devAdhidevoM ke tathA bhAvadevoM ke bIca meM kauna deva kina devoM se yAvat stoka hai ? kauna deva kina devoM se bahuta hai ? kauna deva kina devoM ke barAbara hai ? eka aMtarmuhUta nA ane vadhAremAM vadhAre vanaspati kALa paryantanA ana'takALa rUpa hAya che. bhAvadevanA jaghanya virahekALanuM spaSTIkaraNa A pramANe che--dhAro ke kAI bhAvadeva peAtAnI bhAvadeva paryAya sa badhI Asusthiti pUrI karIne manuSya athavA tiyaca rUpe utpanna thaI jAya che, tyAM eka aMtarmu hUta kALa rahIne pharI bhAvadeva rUpe utpanna thaI jAya che te evI paristhitimAM eka atarmuhUta pramANu jaghanya virahekALa ghaTita thaI jAya che. have sUtrakAra alpamahuvadvAranuM kathana kare che gautabha svAbhInA prazna - " eesi NaM bhaMte / bhaviyadavvadevANaM naradevAnaM jAva bhAvadevANa ya kayare kayare hito jAva visesAhiyAM vA ? " he bhagavan ! bhavyadravyahevA, naraheveo, dharbha'devA, devAdhideveo, bhane lAvaheve, yA pAye prAranA AvAmAM kayA devA kyA devAthI alpapramANu che ? kayA dhruvA kayA devA karatAM Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 9sU0 5 bhavyadravyadevAdyudvartananirUpaNam 345 devAhidevA saMkhejjaguNA, dhammadevA saMkhejjaguNA, bhaviyadavvadevA asaMkhejjaguNA, bhAvadevA asaMkhejjaguNA' he gautama! manyadravyadevAdibhAvadevAnteSu sarvastokA naradevAH santi, bharatairavateSu pratyekaM dvAdazAnAmeva teSAmutpAdAt , vinayeSu ca vAmudevasambhavAt sarveSu ekadA'nutpAdAt , tadapekSayA devAdhidevAH saMkhyeyaguNAH bharatAdiSu pratyeka devAdhidevAnAM cakravartyapekSayA dviguNatayotpAdAna, vigayeSu ca vAsudevopeteSvapi utpAdAna, kintu tadapekSayA dharmadevAH saMkhyeyaguNA bhavanti, zramaNAnAmekadApi koTIsahasrapRthaktvasadbhAvAt , tadapekSayA bhavyadravyadevAH tiryaggati aura kauna deva kina devoM se vizepAdhika hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- goyamA' he gautama ! 'lamvatthovA naradevA' saba se kama naradeva haiM / 'devAhidevA saMkhejjaguNA' ina naradevoM kI apekSA devAdhi. deva saMkhyAtaguNita haiM / naradeva sabale kama haiM isakA tAtparya yaha hai ki bharata aura airavata kSetra meM ye pratyeka meM 12 hI utpanna hote haiM aura vijayoM meM vAsudeva hote haiM tathA yaha bhI niyama hai ki ye 12 eka sAtha utpanna nahIM hote haiN| devAdhidevoM ko jo inakI apekSA saMkhyAtaguNA kahA gayA hai-so isakA kAraNa yaha hai ki bharata aura airavata kSetra meM cakravartiyoM kI apekSA ye dUne utpanna hote haiN| tathA vAsudevayukta vijayoM meM bhI inakA utpAda hotA hai / devAdhidevoM kI apekSA dharmadeva saMkhyAtaguNita haiM kyoM ki ekasAtha bhI dharmadevoM kA koTisahasrapRthaksvarUpa meM sadbhAva rahatA hai| inakI apekSA bhavyadravyadeva tirthaggati ko adhika pramANe che? kayA de kayA deva jeTalA ja che? kayA deva kayA deva karatAM vizeSAdhika che? ____ mahAvIra prbhun| ttara-"goyamA!" gautama!" savvatyovA naradevA" naravAnI sabhyA sauthA mAchI che "devAhidevA saMkhejjaguNA" nrhe| karatAM devAdhide saMkhyAta gaNuM hoya che. naredevanI saMkhyA sauthI ochI kahevAnuM kAraNa e che ke bhArata ane aravata kSetramAM 12-12 naradevo (cakravatIo) ja utpanna thAya che, ane vijayemAM vAsudeva hoya che. vaLI e paNa niyama che ke 12 naradeve eka sAthe utpanna thatA nathI nara karatAM devAdhideve saMkhyAta gaNuM kahevAnuM kAraNa e che ke bhArata ane eravata kSetramAM cakravatIo karatAM bamaNuM devAdhideva utpana thAya che, tathA vAsudeva yukata vijamAM paNa temanI utpatti thAya che devAdhideve karatAM dharma saMkhyAta gaNuM heAya che, kAraNa ke eka sAthe paNa dharmadevane Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre 348 mAthitya asaMkhyeyaguNA bhavanti, dezaviratAdInAM devagatigAminAma saMkhyAtatvAt, tadapekSayA bhAvadevAH asaMkhyeyagugAH bhavanti, svarUpeNeva tepAyatyadhikasyAt // 5 // bhAvadevavizeSAspabahutvavaktavyatA / mUlaMm - " eesiNaM bhaMte ! bhAvadevANaM bhavaNavAsINaM vANamaMtarANaM, joisiyANaM, bemANiyANaM, sohammagANaM jAva accuyagANaM, gevejjagANaM, aNuttarovavAiyANa ya, kayare kayarehiMto jAva visesAhiyA vA ? goyamA ! savvatthovA aNuttarovavAiyA, bhAvadevA uvarimagevejA bhAvadevA saMkhejjaguNA, majjhimagevejjA saMkhejjaguNA, hehimagevejjA saMkhejjaguNA, accue kappe devA saMkhejjaguNA, jAva ANayakappe devA saMkhejjaguNA, evaM jahA jIvAbhigame tivihe devapurise, appAbahuyaM jAva joisiyA bhAvadevA asaMkhejjaguNA, sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte! tti // sU0 6 // bArasasayarasa navamo uddeso samatto // 11- 9 // * chAyA - eteSAM khalu bhadanta ! bhAvadevAnAM bhavanavAsinAM vAnavyantarANAm, jyotiSikANAM vaimAnikAnAM saudharmikANAM yAvat-acyutakAnAm graiveyakANAm, anuttaraupapAtikAnAM ca katare katarebhyo yAvat vizeSAdhikA vA ? gautama ! sarvastokAH anuttaraupapAtikA bhAvadevAH, uparimayaiveyakA bhAvadevAH saMkhye yaguNAH, madhyamagraiveyakAH saMkhyeyaguNAH, adhastana graiveyakAH saMkhyeyagugAH acyute karape Azrita karake asaMkhyAtaguNita haiM, kyoM ki devagatigAmI dezavirati jIva asaMkhyAta hote haiM / inakI apekSA bhAvadeva asaMkhyAtaguNita haiM / kyoM ki svarUpa se hI inakI adhikatA hai | sU0 5 // kaeNTipRthaktva sahasrarUpe (ekathI laIne nava kArDa panta) sadbhAva rahe che. dharmAMdevA karatAM bhavyadrabyadeve tiya gatinI apekSAe sakhyAta gaNuAM che, kAraNa ke devagatigAmI dezivaratiyukata jIvA asakhyAta hAya che, ane bhavyadravyadeve karatAM bhAvadeveza asakhyAta gaNAM che, kAraNa ke svarUpanI apekSAe temanI adhikatA che. IIsUpA Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 9 sU0 6 bhAvadevAlpabahutvanirUpaNam 349 devA: saMkhyeyaguNAH, yAvat Anatakalpe devAH saMkhyeyaguNAH, evaM yathA jIvAbhigame trividhaH puruSaH, alpabahutvaM yAvat jyotipikA bhAvadevAH asaMkhyeyaguNAH, tadevaM bhadanta ! tadevaM bhain / " // 50 6 // iti dvAdazazatakasya navamaH udezakaH samAptaH // TIkA - atha bhAvadevavizeSANAM bhavanapatyAdInAm alpavayaM prarUpayitumAha - 'ee siNaM bhaMte' ityAdi / 'eesiNaM bhaMte ! bhAvadevANaM bhavaNavAsINaM, vANamaMtarANaM, jo siyANaM, vaimANiyANaM, sohammagANaM, jAva accuyagANaM, gevejjagANaM, aNuttarovavAiyANa ya kayare kayarehiMto jAva visesAhiyA vA ? ' gautamaH pRcchatihe bhadanta ! eteSAM khalu bhAvadevAnAM bhavanavAsinAM vAnavyantagaNAm, jyotiSi - kANAm, vaimAnikAnAm, -saudharmakANAM yAvat-acyutakAnAm, graiveyakANAm, anuttaraupapAtikAnAM ca madhye katare bhAvadevAH, katarebhyo - bhAvadevebhyaH, yAvatalpA vA, bahukA vA, tulyA vA, vizeSAdhikA vA santi ? bhagavAnAha - 'goyamA ! bhAvadevavizeSAtpayahutvavaktavyatA 'eesiNaM bhaMte / bhAvadevANaM bhavaNavAsINaM vANamaMtarANaM' ityAdi / TIkArtha - isa sUtra dvArA sUtrakAra ne bhAvadeva vizeSarUpa bhavanapatyAdikoMkA alpabahutva kI prarUpaNA kI hai - isameM gautama ne prabhu se pUchA hai - ' eesiNaM bhaMte ! bhAvadevANaM bhavaNavAsINaM, vANamaMtarANaM, johasi ghANa, bemANiyANaM, sohammagANaM jAva accuyagANaM, gevejjagANaM, aNutarovavAiyANa ya kayare kayarehiMto jAva visesAhiyA vA' he bhadanta / ye bhAvadeva rUpa jo bhavanavAsI, vAnavyantara, jyotiSika aura vaimAnika saudharmaka, yAvat acyutataka, graiveyaka aura anuttaropapAtika haiM-so inake bIca meM kauna bhAvadeva kina bhAvadevoM se yAvat - alpa haiM ? kauna --bhAde vizeSAnI alpamahtra viSayaka vaktavyatA-- " eesi NaM bhaMte / bhAvadevANaM bhavaNavAsINaM vANamatarANaM" TIkA-sUtrakAre A sUtramAM bhAvadeva devAnI apabahutAnI prarUpaNA karI che. tyaahivizeSa rUpa bhavanapati Adi - gautama svAbhIne prazna " eesi NaM bhaMte / bhAvadevANaM bhavaNavAsINaM, vANamaMtarANaM joisiyANaM vemANiyANaM, sohammagANaM jAva accuyagANaM, gevenjagANaM, aNuttarovavAiyANaM kayare kayarehiMto jAva visesAhiyA vA ? he bhagavan ! devarUpa je bhavanavAsI, pAnabattara, naitiSika, vaimAnika saudhama thI laIne acyuta paryantanA), caiveyaka ane anuttara papAtika, deve che, temAMthI kayA bhAvaDhavA kayA bhAva devA karatAM ochAM che? kayA bhAvadeve kayA bhAvadeve Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 bhagavatIsUtre sambatyo vA aNuttarovavAiyA bhAvadevA, uparimagevejjA bhAvadevA saMkhejjaguNA, he gautama ! sastokA anusaropAnikA bhAvadevAH santi, vadapekSayA uparimagraiveyakAH prathamanikanaiveyakA bhAvadeH saMkhyeyaguNAH santi, 'majjhimagevejjA saMkhejjaguNA, dehimagavejjA saMkhenaguNA' tadapekSayA madhyagauveyakA:-madhyamatrikauveyakAH bhAvadevAH saMkhyaguNAH santi, tadapekSayA antima.veyakA:-antimatrikauveyakA bhAvadevAH saMkhyeyaguNAH santi, 'accue kappe devAH saMkhejjaguNA, jAva ANayAppe devA asaMkhejA guNA' antimatrikauveyakamAvadevApekSayA acyute kalpe bhAvadevAH saMkhyeyaguNAH santi, yAvat-tadapekSayA AraNakalpe bhAvadeva zina bhAvadevoM se bahuta haiM ? kauna bhAvaya kina bhAvadevoM ke barAbara hai ? aura kauna bhAvadeva kina bhAvadevoM sa vizeSAdhika haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'goyamA ! savayovA aNuttarovavAjhyA bhAvadevA' he gautama ! sabase kama anuttaraupapAtika bhAvadeva haiM / inakI apekSA ' uvarimagevejA bhAvadevA saMkhejjaguNA' uparima veyaka-prathamatrika veSaka ke bhAvadeva saMkhyAtaguNita haiM 'majjhimagevejjA saMkhejja guNA, hehimagevejjA saMkhejjaguNA' inakI apekSA madhyamaveyaka ke madhyamatrika veyaka ke-bhAvadeva saMkhyAtaguNita hai, inakI apekSA antibhaveyaka ke antimatrika veyakoM ke bhAvadeva saMkhyAtaguNita haiM, 'accue kappe devA saMkhejjaguNA jAva ANayakapye devA saMkhejjaguNA' antimatrika aveyaka ke bhAvadevoM kI apekSA acyutakalpa meM bhAvadeva karatAM vadhAre che? kayA bhAvo kayA bhAvanI barAbara che? kayA bhAva kayA bhAva karatAM vizeSAdhika che? mahAvIra prabhunA uttara-" goyamA / savvatyovA aNuttaroSavAiyA bhAvadevA" u gautama! anuttarI55ti laavhe| sauthI mAchI cha. " ubarimagevenjA bhAvadevA saMkhejaguNA" manuttarI55iti | Rai paribha aveyaH (prathama nisi) vimAnavAsI he| sabhyAta ya che. "majjhimagevejjA saMkhejjaguNA" uparima zreyaka vimAnavAsI devo karatAM madhyama vaiveyaka vimAnavAsI devo sabhyAta 6i cha, " hedimagevejjA saMkhejjaguNA" madhya bhairaya vimAna vAsI devA karatAM adhistana (nIcenuM trika) veyaka vimAnanA bhAva sacyAta gaNa cha. "accue kappe devA saMkhejjaguNA jAva ANayakappe devA saMkhejjaguNA" mastana a aveya vimAnavAsI saapdde| 42ta matyuta kalpane de saMkhyAta gaNuM che, acuta karatAM AraNamAM ane AraNa karatAM Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 9 sU0 6 bhAvadevAtpabahutvanirUpaNam 351 Anatakalpe bhAvadevAH saMkhyeyaguNAH santi, 'evaM jahA jIvAbhigame tivihe devapurise adhyAbahuyaM jAva joisiyA bhAvadevA asaMkhejjaguNA' evaM rItyA yathA jIvAbhigame trividha:-trividhajIvAdhikAraH atha ca devapuruSaH- devapuruSANAmalpabahutvamuktam, vathaivAtrANi vaktavyam, tathA coktaM jIvAbhigame 'saharasA re kappe devA asaMkhejjaguNA, mahAsukke asaMkhejjaguNA, laMtae asaMkhejjaguNA, baMbhaloe devA asaMkhejjaguNA, mAhide devA, asaMkhejjagugA, saNaMkumAre kappe devA asaMkhejjaguNA, IsANe devA asaMkhejjaguNA, sohamme devA saMkhejjaguNA, bhavaNavAsidevA asaMkhejjaguNA, vANamaMtarA devA asaMkhejjaguNA' ci tadAha - yAvat jyotiSikA bhAvadevAH asaMkhyeyaguNA bhavanti / ante gautamo bhaga saMkhyAtaguNita haiM, yAvat inakI apekSA AraNakalpa meM, Ananakalpa meM, bhAvadeva saMkhyAtaguNita haiM / ' evaM jahA jIvAbhigame tivihe devapurise appA bahu jAva johasiyA bhAvadevA asaMkhejjagugA' isa rIti se jaise jIvAbhigama meM trividha-trividha jIvAdhikAra, atha ca devapuruSa-devapuruSoM kA alpabahutva kahA gayA hai, usI prakAra se yahAM para bhI vaha kahanA cAhiye | jIvAbhigama meM aisA kahA gayA hai 'sahassAre kappe devA asaMkhejjaguNA mahAsukke asaMkhejjaguNA, laMtae asaMkhejjaguNA, vaMbha, loe devA asaMkhejjaguNA, mahiMde devA asaMkhejjaguNA, saNakumAre kappe devA asaMkhejjaguNA, IsANe devA asaMkhejjaguNA, sohamme devA saMkhejaguNA, bhavaNavAsidevA asaMkhejjaguNA, vANamaMtarA devA asaMkhejjaguNA tti' arthAt sahasrArakalpa meM deva bhAvadeva asaMkhyAtaguNita haiM mahAzukra meM deva - asaMkhyAtaguNita haiM lAntaka meM deva asaMkhyAta - guNita haiM brahmaloka meM bhAvadeva asaMkhyAtaguNita haiM, mAhendradevaloka mAnata'thabhAM sauMdhyAta gAM lAvaDevo hai " evaM jahA jIvAbhigame tivihe devapurise appAbahuyaM joiliyA bhAtradevA asaMkhejjaguNA " mA paddhatithI trA bhigama sUtramAM jevI rIte trividha jIvAdhikAra devapuruSAnu alpamahuva kahevAmAM AvyuM che, eja pramANe ahIM paNa bhAvadevAnu' amahela kahevuM ledhayo kavAligabhabhAM va dhuMche hai- ' sahassAre kappe devA asaMkhejjaguNA, mahAsukke asaMkhejjaguNA, laMtae asaMkhejjaguNA vaMbhaloe devA asaMkhejjaguNA, mAhiM devA asaMkhejjaguNA, saNakumAre kappe devA asaMkhejjaguNA, IsANe devA asaMkhejjaguNA, sohamme devA saMkhejjaguNA, bhavaNavAsI devA asaMkhejjaguNA, vANamaMtarA devA asaMkhejjaguNA tti " mAnata uztA sahasAra ubhA asnnyaatgaNAM, mahAzukramAM deva asaMkhyAtagaNA che. lAntakamAM deva asakhyAta gaNA che. Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 352 * bhagavatI vadvAkyaM pramANayabAha-'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti' he bhadanta! tadevaM-bhavaduktaM satyameva, he bhadanta ! tadevaM-bhavaduktaM satyameveti ||suu06|| iti zrI vizvavikhyAta jagadvallabhAdipadabhUpita vAlabrahmacAri 'jainAcArya pUjyazrI ghAsIlAlabaniviracitAyAM zrI "bhagavatI" sUtrasya prameyacandrikA. ___ khyAyAM vyAkhyAyo dvAdazazatasya navamoddezakaH samAptaH ||suu012-9|| meM deva asaMkhyAtaguNita haiM, sanatkumAradevaloka meM deva asaMkhyAtaguNita haiM, IzAna meM bhAvadeva asaMkhyAtaguNita haiM, saudharmadevaloka meM bhAvadeva saMkhyAtaguNita haiN| bhavanavAsI deva asaMkhyAta. guNita haiM, vAnavyantara deva asaMkhyAta guNita haiM aura jyotiSika deva bhI asaMkhyAtaguNita haiN| aba anta meM bhagavAn ke vacana meM pramANatA khyApita karate huye arthAt prabhu ke isa kathana ko svIkAra karate hue gautama svAmI kahate haiM-he bhadanta ! Apa kA kahA huA yaha saba viSaya sarvathA satya hI hai| isa prakAra kaha kara ve gautama svAmI apane sthApa para yAvat saMyama aura tapa se AtmA ko bhAvita karate hue virAjamAna ho gaye ||suu06|| jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajImahArAja kRta " bhagavatIsUtra" kI prameyacandrikA vyAkhyAke bArahaveM zatakakA navayAM uddezaka samApta // 12-9 // sahastrAra karatAM brAlekamAM asaMkhyAtagaNa, brahmaka karatAM mahendramAM asaM. khyAta gaNu, mahendra karatAM sanakumAra ka95mAM asaMkhyAta gaNAM, sanakumAra karatAM IzAna ka5mAM asaMkhyAta gaNuM ane IzAna kalpa karatAM saudharma kalpamAM saMkhyAta gaNAM bhAva che. saudharma kalpanA bhAva karatAM bhavanavAsI bhAva asaMkhyAta gaNuM che ane bhavanavAsI bhAva karatAM vAnarthAtara bhAva asaMkhyAta gaNuM che. ane vAnagaeNtara bhAva karatAM tiSika bhAvaLe asaMkhyAta gaNAM che. prabhunA A kathanamAM pramANikatAne svIkAra karIne gautama svAmI kahe cha -" sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti" he sagavan ! mA viSayanu mAre pratipAdana karyuM te sarvathA satya che. he bhagavana ! ApanuM kathana sarvathA satya che. A pramANe kahIne mahAvIra prabhune vaMdaNuM namaskAra karIne, saMyama ane tapathI AtmAne yukata karatA thakA gautama svAmI potAnA sthAne besI gayA. sUdA jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatIsUtranI prameyacandrikA vyAkhyAnA bAramAM zatakane navame uddezaka samAsa 12-lA Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 10 dazamoddezakasya viSayavivaraNam 353 atha dazamodezakaH prArabhyate dvAdazazatake dazamodezakasya saMkSiptavipayavivaraNam // dravyAtmaprabhRtInAmalpabahutvavaktavyatAmarUpaNam, AtmajJAnasvarUpo vartate ? anyasvarUpoveti nirUpaNam, nairavikANAmAtmasvarUpanirUpaNam, pRthivIkAyikAnAm AtmasvarUpanirUpaNam, AtmA darzanasvarUpo vartate, tadanyasvarUpoveti praznAdi vicAraH, ratnaprabhA pRthivI sadrUpA asadrUpA vA vartate ! ityAdi praznottaram, evaM zarkarAmamAdi sarvAsu pRthivISu praznottarANi vijJeyAni / evameva saudharma devalokAdArabhyAnucaraupapAtikaparyantaM praznottaranirUpaNam ekaH paramANuH sadpo vartate, asa dUSo vA vartate ? ityAdi praznottaram, dvipradezikaH skandhaH kathaM sadrUpo vartate dazaveM uddezakA prAraMbha bArahaveM zataka ke isa dazave uddezaka meM jo viSaya kahA gayA hai usakA saMkSipta viSaya vivaraNa isa prakAra se hai- AtmA ke dravyAtmA Adi bhedoM kA kathana, aura inake alpa cahutva kA kathana, AtmA jJAnarUpa hai, athavA anya rUpa hai, aisI zaMkA kA uttara nairayikoM kI AtmA meM, tathA pRthivIkAyika AdikoM kI AtmA meM jJAnAdi svarUpatA kA nirUpaNa AtmA darzana svarUpa hai ? yA anya svarUpa hai ? isa prakAra ke praznAdikoM kA vicAra ratnaprabhApRthivI sadrUpa hai yA asadUpa hai ? ityAdi praznoM kA uttara isI prakAra ke praznottara zarkarAprabhA Adi pRthiviyoM meM bhI jAnanA caahiye| saudharmadevaloka se lekara anuttaropapAtika taka isI prakAra ke praznottaroM kA nirUpaNa / eka paramANu sadrUpa hai yA asadrUpa hai ? ityAdi prazna kA uttara dvipradezika skandha sadrUpa kaise haiM ? darAmA uddezAnA prAraMbha~~~ khAramAM zatakanA A dasamAM uddezakamAM pratipAdita viSayanA sa'kSipta sArAMza nIce pramANe che-AtmAnA dravyAtmA Adi ATha prakArAnu kathana temanA alpa ahetvanuM kathana AtmA jJAna rUpa che, athavA anya rUpa che ? A prakAranA prazna ane tenA uttara nArakAnA AtmAmAM tathA pRthvIkAyika AdikAnA AtmAmAM jJAnAdi svarUpatAnu nirUpaNu AtmA danasvarUpa che, athavA anya svarUpa che? A prakAranA prakSAdikAnI vicAraNA ratnaprabhA pRthvI sakUpa che, ke asadrupa che ? A prakAranA prazna ane tenA uttara zAprabhA Apti pRthvIne viSe paNa eja prakAranA praznottarInI prarUpaNA eka paramANu sastUpa che ke asapa che ? dvidezika skandha sastUpa che ke asaTrUpa che ? ityAdi prazno ane temanA uttarAnI bha0 45 Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtra ityAdi paDUbhaGga praznottaram , tripradezikaskandhaH syAdAtmA kathaMcit sadpo vartate, syAt no AtmA kathaJcit asadrUpaH ityAdi trayodazamaGgaiH prarUpaNam , kathaM tAvat tripradeziva skandhasya 'syAdAtmA' ityAdi trayodazabhaGgAH bhavanti ? iti praznottaram, catuSpadezikaskandhasya ekonaviMzatibhaGgAnAM prarUpaNam , kathaM tAvat catuSpadeziskandhasya 'zyAdAtmA, syAt no AtmA' ityAdibhaGgAnAM hetukathanamiti / aatmsvruupvktvytaa| mUlam-"kaivihANaM bhaMte! AyA paNNattA ? goyamA! aTavihA AyA paNNattA, taM jahA-daviyAyA, kasAyAyA, jogAyA, uvajogAyA, NANAyA, daMsaNAyA, carittAyA, viiriyaayaa| jassa NaM bhaMte! deviyAyA tassa kasAyAyA, jassa kasAyAyA tassa driyaayaa?| goyamA! jassa daviyAyA tassa kasAyAyA-siya asthi siya natthi, jassa puNa kasAyAyA tassa daviyAyA niyama asthi / jassaNaM bhaMte ! daviyAyA tassa jogaayaa?| evaM jahA daviyAyA kasAyAyA bhaNiyA tahA daviyAyAjogAyA ya bhANiyavvA / jaslaNaMbhaMte! daviyAyA tassa uvajogAyA evaM samvattha isa prazna kA SaDbhaMgarUpa uttara tripradezika skandha kathaMcit AtmA hai, kathaMcit sadUpa hai, kathaMcit no AtmA hai, kathaMcit asaddha hai-ityAdi 13 bhaMgoM dvArA usakI prruupnnaa| tripradezI skandha ke 'syAdAtmA' ityAdi rUpa se 13 bhaMga kaise hote haiM isa prazna kA uttara catuSpradezI skandha ke 19 bhaMgo kI prarUpaNA catuSpadezika skandha ke 19 bhaMga hone meM hetukathana / prarUpaNA Dhipradezika skandha sahRpa kevI rIte che? A praznone cha bhAMgAo dvArA uttara tripradezika skandha amuka apekSAe AtmA che, amuka apekSAe sadbhaya che, amuka apekSAo ne AtmA che, amuka apekSAe asadrupa che, ItyAdi 13 bhAMgAo (vikala) dvArA tenI prarUpaNA tripradeza skaMdhanA "syAdAtmA"ItyAdi rUpe 13 bhAMgAo kevI rIte thAya che? A praznano uttara catuSpadezI skandhanA 19bhAMgAonI prarUpaNu catuSpadezI skandhanA 19 bhAMgA thavAnA kAraNenuM kathana, Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 355 pramendrakA TIkA za0 12 u0 10 sU0 1 AtmasvarUpanirUpaNam pucchA bhANiyavvA / goyamA ! jassa dadviyAyA tassa uvaogAyA niyamaM asthi / jassa vi uvaogAyA tassa vi daviyAyA niyama asthi / jassa daviyAyA tassa NANAyA bhayaNAe / jassa puNa NANAyA tassa daviyAyA niyamaM asthi / jassa daviyAyA tassa daMsaNAyA niyamaM asthi / jassa vi daMsaNAyA tastadaviyAyA niyamaM asthi / jassa dadviyAyA tassa caritAyA bhayaNAe / jassa puNa caritAyA tassa daviyAyA niyamaM asthi / evaM vIriyAyA visamaM / jassa NaM bhaMte! kasAyAyA tassa jogAyA pucchA, goyamA ! jassa kasAyAyA tassa jogAyA niyamaM asthi / jassa puNa jogAyA tassa kasAyAyA siya asthi, siya nasthi / evaM uvaogAyAe vi samaM kasAyAyA neyavvA / kasAyAyA ya NANAyA ya paropparaM dovi bhaiyavvAo / jahA kasAyAyA ya, uvaogAyA ya tahA kasAyA ya, daMsaNAyA ya, kasA * yAyA ya, caritAyA ya, dovi paropparaM bhiyvvaao| jahA kasAyAyA ya, jogAyA ya, tahA kasAyAyA ya, vIriyAyA ya, bhaanniyvaao| evaM jahA kasAyAyAe vatavvayA bhaNiyA tahA jogAyAe vi uvarimAhiM samaM bhaanniyvvaao| jahA daviyAyAe vattavvayA bhaNiyA, tahA uvayogAthAe vi uvarillAhiM samaM bhANi - yavvA / jasta jANAyA tassa daMsaNAyA niyamaM asthi / jassaM puNa daMsaNAyA tassa NANAyA bhayaNAe / jassa NANAyA tassa caritAyA siya atthi siya natthi / jassa puNa caritAyA tassa Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuLada bhagavatIsUtre NANAyA niyamaM asthi, NANAyA vIriyAyA do vi paropparaM bhayAe / jassa daMsaNAyA tassa uvarimAo do vi bhayaNAe / jassa puNa tAo tassa daMsaNAyA niyamaM asthi / jassa caricAyA tassa vIriyAyA niyamaM asthi / jassa puNa vIriyAyA tassa carittAyA siya asthi siya natthi / eyAkSiNaM bhaMte! daviyAyANaM kasAyAyANaM jAva vIriyAyANa ya kayare kayarehiMto jAva vise sAhiyA vA ? goyamA ! savvatthovAo caritAyAo / NANAyAo anaMtaguNAo / kasAyAo anaMtaguNAo / jogAyAo visesaahiyaao| vIriyAyAo visesAhiyAo / uvayoga daviyadasaNAyAo tini vi tullAo visesAhiyAo // sU0 1 // chAyA --- katividhaH khalu bhadanta ! AtmA prajJaptaH ? gautama | aSTavidhaH AtmA prajJasaH, tathathA - dravyAtmA1, kaSAyAtmAra, yogAtmA3, upayogAtmA4, jJAnAtmA5, darzanAtmA6, cAritrAtmA, vIryAtmA8, yasya khalu bhadanta / dravyAtmA tasya kaSAyAtmA, yasya kapAyAtmA tasya dravyAtmA ? gautama | yasya dravyAtmA tasya kapAyAtmA spAd asti syAnnAsti, yasya punaH kaSAyAtmA tasya dravyAtmA niyamena asti / yasya khalu bhadanta / dravyAtmA tasya yogAtmA ? evaM yathA dravyAmAkapAyAtmA bhaNitastathA dravyAtmA yogAtmA ca bhaNitavyaH / yasya khalu bhadanta ! dravyAtmA tasya upayogAtmA, evaM sarvatra pRcchA bhaNitavyA / gautama ! yasya dravyAtmA tasya upayogAtmA niyamena asti yasyApi upayogAtmA tasyApi dravyotmA niyamena asti / yasya dravyAtmA tasya jJAnAtmA bhajanayA, yasya puna nAtmA tasya dravyAtmA niyamena asti / yasya dravyAtmA tasya darzanAtmA niyamena asti / yasyApi darzanAtmA tasya dravyAtmA niyamena asti / yasya dravyAtmA tasya cAritrAtmA bhajanayA / yasya punazcAritrAtmA tasya dravyAtmA niyamena asti ! evaM vIryAtmanApi samam / yasya khalu bhadanta ! kapAyAtmA tasya yogAtmA pRcchA, gautama ! yasya kaSAyAtmA tasya yogAtmA niyamena asti / yasya punaryogAtmA tasya kaSAyAtmA syAt asti syAt nAsti / evam upayogAtmanA'pi samaM kaSAyAtmA netavyaH, kaSAyAtmA ca jJAnAtmA ca parasparaM dvApi bhaktavyau, yathA kaSAyAtmA ca upayogAtmA ca tathA kaSAyAtmA ca darzanAtmA ca kapAyAtmA ca cAri trAtmA ca dvAvapi parasparaM bhaktavyau, yathA kaSAyAtmA ca yogAtmA ca tathA kaSa Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 10 sU0 1 AtmasvarUpanirUpaNam 357 yAtmA ca vIryAtmA ca bhaNitavyaH, evaM yathA kapAyAtmano vaktavyatA maNitA tathA yogAtmano'pi uparimaiH samaM bhaNitavyA, yathA dravyAtmano vaktavyatA bhaNitA tathA upayogAtmano'pi uparimaiH samaM bhaNitavyA, yasya jJAnAtmA tasya darzanAsmA niyamena asti, yasya punardarzanAtmA tasya jJAnAtmA bhajanayA, yasya jJAnAtmA tasya cAritrAtmA syAt asti, syAt nAsti, yasya punazcAritrAtmA tasya jJAnA. tmA niyamena asti, jJAnAtmA vIryAtmA dvAvapi parasparaM bhajanayA, yasya darzanAsmA tasya uparimau dvAvapi bhajanayA, yasya punastau tasya darzanAtmA niyamena asti, yasya cAritrAtmA tasya vIryAtmA niyamena asti yasya punaryAtmA tasya cAritrAtmA syAt asti, syAt nAsti, eteSAM khalu bhadanta ! dravyAtmanA kapAyAtmanAM yAvat vIryAtmanAM ca katare katarebhyo yAvat vizeSAdhikA vA? gautama! sarvasvokAcAritrAtmAnaH, jJAnAtmAnaH anantaguNAH, kapAyAtmAna: anantaguNAH, yogAtmAno vizeSAdhikAH, vIryAtmAno vizeSAdhikAH, upayogadravyadarzanAtmAnastrayo'pi tulyA vizeSAdhikAH ||suu0 1 // TIkA-pUrvodezake devAnAM marUpitatvena, tepAM cAtmarUpatvAdAtmasvarUpaM bhedataH prarUpayituM dazamoddezakamAha-kaivihANaM bhaMte' ityAdi / 'kAvihANaM bhaMte ! AyA paNNatA?' gautamaH pRcchati-he bhadanta ! katividhaH khalu AtmA prajJaptaH? bhgvaanaah-'goymaa| avihA AyA paNNattA' he gautama ! aSTavidhaH AtmA AtmasvarUpavaktavyatA 'kahavihANaM bhaMte ! AyA paNNattA' ityAdi TIkArtha-isase pUrva uddezaka meM sUtrakAra ne devoM kI prarUpaNA kI hai aura ye deva AtmarUpa hote haiM, ata: AtmA ke svarUpa ko bhedapUrvaka prarUpita karane ke lie sUtrakAra ne isa dazaveM uddezaka kA kathana, kiyA hai-isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai- kaivihA NaM bhaMte / AyA paNNatA' he bhadanta ! AtmA kitane prakAra kA kahA gayA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama ! aTTavihA AyA paNNattA' -AtmAnA svarUpanI vaktavyatA- "kai vihANaM bhaMte ! AyA paNNattA" tyAla TIkAI-AgalA sUtramAM sUtrakAre devanI prarUpaNa karI che, te devomAM AtmAne sadbhAva hoya che, A prakAranA pUrvasUtra sAthenA saMbaMdhane laIne have sUtrakAra AtmAnA svarUpanuM bhedapUrvaka nirUpaNa kare che-A viSayane atu kSIna gItama svAmI mahAvIra prabhuna savA prazna pUche che ,-"kavitA bhaMte ! AyA paNNattA ?" sana! mAtmA prArana ho cha? mahAvIra prabhunA uttara-" goyamA!" he gautama! "adavihA AyA paNNacA" mAramA mA8 prA2ne 4hyo che. "taMjahA" te mA: prA naye Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre prajJaptaH, 'taM jahA-daviyAyA1, kasAyAyA2, jogAyA3, uba jogAyA4, NANAyA5, dasaNAyA6, carittAyA7, vIriyAyA8, tadyathA-dravyAtmA1, kaSAyAtmAra, yogAtmA3, upayogAtmA4, jJAnAtmA', darzanAtmA6, cAritrAtmA7, vIryAtmA8, c| tatra atati satataM gacchati nAnAvi zAn aparAparAn svaparaparyAyAniti AtmA, athavA ye ye gatparthA ste te jJAnArthA itinyAyena at dhAto gatyarthatvena jJAnArthatvAt-atati-satatamavagacchati upayogalakSaNavAdityAtmA, tasya copayogalakSaNa' vAtsAmAnyenai kavidhatve'pyupAdhibhedAn aSTavidhatvamavaseyam, tatra dravyaM-trikAlAnugAmigauNIkRta kaSAyAdi paryAya, tadrUta AtmA dravyAtmA sarveSAM jIvAnAm', AtmA ATha prakAra kA kahA gayA hai| 'taM jahA' vaha isa prakAra se hai1. daviyAyA, 2 kasAyAyA, 3 jogAyA 4 uvajogAyA, 5 NANoyA; 6 daMsaNAyA, 7 carittAyA, 8 vIriyAyA' dravyAtmA, kaSAyAtmA, yogAtmA, upayogAtmA, jJAnAtmA, darzanAtmA, caritrAtmA aura vIryAtmA jo nirannara aparApara paryApa ko-svaparyAyalpa-jJAnAdika nAnAprakAra ke guNoM ko prApta karatA rahatA hai, athavA-gatyarthaka jitane bhI dhAtu hote haiM ve saba jJAnArthaka hote haiM-isa niyama ke anusAra gatyarthaka at dhAtu kA artha jJAna hotA hai-so isa vyutpatti ke bala se upayoga lakSaNa vAlA hone se yaha AtmA nirantara padArthoM ko jAnatA rahatA hai isa prakAra yaha AtmA yadyapi isa sAmAnyarUpa upayoga lakSaNa se eka hI prakAra kA hai parantu phira bhI upAdhi ke bheda se yaha ATha prakAra kA kaha diyA gayA hai / jisa AtmA meM jo ki trikAlagAmI hai, jaba kaSA: pramANe cha-"daviyAyA, kasAyAyA, jogAyA, uvajogAyA, NANAyA, desaNAyA, carittAyA, vIriyAyA" (1) yAtmA, (2) pAyAtmA, (3) yogAmI, (4) upayogAtmA, (5) jJAnAtmA, (6) zanAtmA, (7) zAstriAtmA mana (8) varyAtmA. je niraMtara apA5ra paryAyane-vapara paryAya rUpa jJAnAdika vividha prakAranA gune-prApta karatuM rahe che, e AtmAne samajavuM joIe athavA-gati arthavAcaka jeTalA dhAtuo che, te badhA dhAtuo jJAnArthaka DAya che, niyamAnusAra pratyartha"at" ghAtuna artha 'zAna' thAya che. A vyutpatti anusAra AtmA upayoga lakSaNavALa hovAne kAraNe padArthone niraMtara jANate rahe che. A sAmAnya upaga lakSaNanI apekSAe te AtmA eka ja prakAra che, paraMtu upAdhinA bhedanI apekSA tene ATha prakArane apAmA mAnyA cha. zivAnI in Hindi Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 10 sU01 AtmasvarUpanirUpaNam 359 krodhAdikapAyaviziSTaH AtmA kapAyAtmA akSINAnupazAntakapAyANAM jIvAnAm , yogA:-manaHprabhRtivyApArA statmadhAnaH AtmA yogAtmA yogavatAmeva jIvA. nAm , upayogaH-sAkArAnAkArabhedastatvadhAnaH AtmA upayogAtmA siddhasaMmArisvarUpaH sarvajIvAnAm , athavA vivakSitavastUpayogApekSayA upayogAtmA, jJAnayAdiparyAyeM gauNa kara dI jAtI haiM taba vaha zuddha dravyarUpa jo AtmA rahatA hai vaha dravyAtmA hai aisA dravyAtmA saba jIvoM ko hotA hai jaba yahI AtmA krodhAdi kaSAyoM se yukta ho jAtA hai taba vaha kaSAyAmA .kahA jAtA hai yaha AtmA-kaSAyAtmA-taba taka banA rahatI hai ki jaba taka isakI ye kaSAyeM kSINa yA upazAnta nahIM ho jAtI haiN| ata: akSINakaSAyoM vAloM kA yA anupazAntakaSAyoM vAloM kA AtmA kaSAyAtmA hai| mana vacana aura kAya inake vyApAra kA nAma yoga hai isa yogapradhAna jo AtmA hai vaha yogAtmA hai yaha AtmA yoga pAje jIvoM ko hotA hai| sAkAra aura anAkAra ke bheda se upayoga do prakAra kA kahA gayA hai| isa upayogapradhAna jo AtmA hai vaha upayogAtmA hai| yaha AtmA siddha evaM maMsArI hotA hai aura mukta aura saMsArI saba jIvoM - ko hotA hai / athavA-vivakSita vastu ke upayoga se upayukta jo AtmA hotA hai-vaha upayogAtmA hai jisa AtmA meM darzanAdi guNa gauNa kara karI devAmAM Ave che, tyAre zuddha dravya rUpa je AtmA rahe che, tenuM nAma dravyAtmA che. badhAM jamAM A prakArane dravyAtmA hoya che jyAre eja AtmA krodhAdi kaSAyathI yukata thaI jAya che, tyAre tene kaSAyAmAM kahevAmAM Ave che. jyAM sudhI tenA te kaSA kSINa athavA upazAnta thaI jatAM nathI, " tyAM sudhI te AtmA kaSAyAtmA rUpe ja rahe che, tethI akSaNa kaSAvALAnA AtmAne athavA anupazAnta kaSAvALAnA AtmAne kaSAyAtmA kahe che mana, vacana ane kAyAnA vyApAra (pravRtti)nuM nAma ga che. A vega pradhAna je AtmA che tene gAtmA kahe che. gavALA jIvene AtmA A prakAra hoya che upaganA be prakAra kahyA che. (1) sAkAra upaga ane '(ra) anAkAra upayoga A upagapradhAna je AtmA hoya che tene upagAtmA kahe che. A AtmA siddhi ane saMsArI rUpa hoya che, ane mukta ane saMsArI samasta jIvomAM upagAtmAne saddabhAva rahe che athavA vivakSita vastunA upayogathI upayukata je AtmA hoya che, tenuM nAma upagAtmA che. je AtmAmAM darzanAdi guNene gauNa karI nAkhavAmAM AvyA Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstra vizeSito gauNIkRtadarzanAdirAtmA jJAnAtmA samyagdRSTInAm , evaMrItyA darzanAsmAdayo'pyavaseyAH vizeSastu darzanAramA sarvajIvAnAm , cAritrAtmA viratAnAm , vIryam-utthAnAdi tatsvarUpAtmA vIryAtmA sarvasaMsAriNAm , tathAcoktam "jIvAnAM dravyAtmA jJeyaH, sakaSAyiNAM kpaayaatmaa| yogaH sayoginAM punarupayogaH sarvajIvAnAm // 1 // jJAnaM samyagdRSTerdarzanamatha bhavati sarvajIvAnAm / cAritraM viratAnAM tu sarvasaMsAriNAM vIryam ||2|iti|| tadevam AtmAnamaSTadhA prarUpya yasyAtmabhedasya yadanyadAtmabhedAntaraM yujyate, na yujyate ca tasya tatmarUpayitumAha-'jassa NaM bhaMte ! daviyAyA tassa kasAyAyA, jassa diye gaye hoM, aura jJAnaguNa mukhya kara diyA gayA ho-aisI sthiti se sampanna jo AtmA hai vaha jJAnAtmA hai aisA AtmA samyagdRSTi jIvoM ko hotA hai| isI prakAra se darzanAramA Adi bhI jAnanA cAhiye yaha darzanAtmA saba jIvoM meM hotA hai / caritrAtmA viratisaMpanna jIvoM kA hotA hai utthAnAdi svarUpa vAlA jo AtmA hotA hai vaha vIryAtmA hai| yaha vIryAtmA samasta saMsArI jIvoM ko hotA hai|sohii kahA hai 'jIvAnAM' ityAdi, 'jJAnaM samyagdraSTeH' ityAdi / isa prakAra se AtmA kI aSTavidhatA kI prarUpaNA karake aba sUtrakAra yaha prarUpaNA karate haiM ki kisa Atmabheda kI kisa Atmabheda ke sAtha samanyAsi banatI hai aura kisa kI kisake sAtha viSama vyApti banatI hai-isI bAta ko gautama ne prabhu se isa prakAra pUchA hai-'jassa NaM bhaMte ! daviyAyA-tassa kasAyAyA, hoya, ane jJAnaguNanuM prAdhAnya hAya, evI sthitithI saMpanna je AtmA hoya che, tene jJAnAtmA kahe che samyagdaSTi mAM jJAnAtmAne sadbhAva hoya che. e ja pramANe darzanAtmAnuM svarUpa paNa samajavuM saghaLA jIvamAM A darzanAtmAne sadbhAva hoya che eja pramANe cAritrAtmAnuM svarUpa paNa samajavuM virativALA jemAM cAritrAtmAne sadbhAva hoya che uthAna Adi svarUpavALe je AtmA hoya che, tene vIrvAtmA kahe che samasta saMsArI vAma mA vIryAmAnA sadamA DAya che se vAta "jIvAnAM" tyAdi tathA "jJAnaM samyagdRSTeH" tyA sUtrA dvArA Ta 42vAmA bhAvI cha. mA prakAre AtmAnA ATha prakAranI prarUpaNa karIne have sUtrakAra e vAtanI prarUpaNA kare che ke kayA AtmabhedanI kyA AtmabhedanI sAthe samavyAmi saMbhavI zake che, ane kayA AtmabhedanI kayA AtmabhedanI sAthe viSama vyApti saMbhave che- Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 10 sU0 1 AtmasvarUpanirUpaNam . 361___ kasAyAyA tassa daviyAyA?' gautamaH pRcchati-he bhadanta ! yasya khalu jIvasya: dravyAtmA-dravyAtmatvaM bhavati tasya kiM kapAyAtmA-kaSAyAtmatvaM bhavati ? evaM yasya jIvasya kapAyAtmatvaM bhAti, tasya kiM dravyAtmatvaM bhavati ? bhgvaanaah-'goymaa| jassa daviyAyA tassa kasAyAyA siya asthi siya natyi' he gautama ! yasya jIvasya dravyAtmatvaM bhavati tasya kapAyAtmatvaM syAt asti-kadAcidasti sakapAyAvasthAyAm, syAnAsti-kadAcinnAsti kSINopazAntakapAyAvasthAyAm, 'jassa puNa jassa kasAyAyA, tassa darviyAyA' he bhadanta ! jisa jIva ke dravyAtmA hotA hai-arthAt jisa jIva ko AtmA dravyAtmAlpa hai-usakA vaha AtmA kyA kapAyAtmArUpa hotA hai ? tAtparya-pUchane kA yaha hai ki jisa jIva meM dravyAtmA rahatA hai vahAM kyA kaSAyAtmA hotA hai yA nahIM hotA hai ? athavA-jahAM kaSAyAtmA hotA hai, vahAM dravyAtmA hotA hai, yA nahIM hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA / jassa dvi: yAyA tassa kasAyAyA siya asthi siya natyi' he gautama ! jahAM dravyAsmA rahatI hai vahAM kaSAyAtmatA rahatI hI ho aisA niyama nahIM hai-kaSAyAtmatA rahe bhI aura na bhI rahe-dravyAtmatA ke sAtha isa prakAra se kaSAyAtmatA kI bhajanA hai bhajanA kA kAraNa yaha hai ki-jIva jaya kSINa kaSA, yAvasthA cAlA yA upazAntakaSAyAvasthAvAlA hotA hai usa samaya usakI dravyAtmatA ke sAtha kaSAyAtmato kA avasthAna nahIM hotA hai, aura jaba yaha kaSAyAvasthopanna hotA hai taya dravyAtmatA ke sAtha kaSAyAtmatA A viSayane anulakSIne gautamasvAmI mahAvIra prabhune evo prazna pUche che / -" jassa NaM bhaMte ! daviyAyA-tassa kasAyAyA, jarasa kasAyAyA, tassa daviyAyA?" bhagavan / 2 namAtmA dravyAtmA 35 DAya cha'te jIvane te AtmA kapAyAtmA rUpa hoya che khare? A praznanuM tAtparya e che ke je jIvamAM drayAtmA hoya che, tyAM zuM kaSAyAtmA paNa hoya che ane je jIvamAM kapAyAtmA hoya che, te jIvamAM zuM dravyAtmA paNa hoya che kharo? mahAvIra prasunA uttara-"goyamA! jassa daviyAyA tassa kasAyAyA siya asthi, siya nathi" gautama! yA dravyAtmatA rakhatA DAya, tyA pAyA bhatA paNa rahetuM ja hoya che, e niyama nathI kapAyAmatA rahe paNa kharI ane na paNa rahe A prakAre dravyAtmatAnI sAthe kaSAyAtmatAnI bhajanA (saddabhAva athavA abhAva rUpa vikalpa) samajavI jyAre jIva kSINa kaSAyA, vasthAvALe athavA upazAnta kaSAyAvasthAvALo hoya che, tyAre tenA dvavyA bha046 Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatAsudha kasAyAyA tassa daviyAyA niyama atthi' kintu yasya punarjIvasya kAyAtmatvaM bhavati, tasya dravyAtmatvaM niyamA: sti, jIvatvaM vinA kapAyANAmabhAvAt / gautama: pRcchati-'jassa NaM bhaMte ! daviyAyA tassa jogAyA ?' he bhadanta ! yasya khalu jIvasya dravyAtmatvaM bhavati, tasya kiM yogAtmatvaM bhavati ? evaM yasya yogAtmatvaM bhavati tasya kiM dravyAtmatvaM bhavati ? bhagavAnAha-evaM jahA daviyAyA kasAyAyA bhaNiyAtAdaviyAyAjogAyAya bhANiyabyA' he. gautama.! evaM-pUrvoktarItyA, yathA dravyAtmanaH kaSAyAtmanA sambandho bhaNitastathA dravyAtmanA yogAtmanA ca sambandho bhaNitavyaH, tathA ca yasya dravyAtmasvaM bhavati, tasya yogAtmatvaM syAdasti yogakA avasthAna bhI pAyA jAtA hai, isa prakAra bhajanA se dravyAtmatA ke sAtha kaSAyAtmatA bhI udbhAvita kara lenI cAhiye parantu 'jassa puNa kasAyAyA tassa daviyoyA niyamaM asthi' jahAM kaSAyAtmatA hotI hai vahAM niyama se dravyAtmatA rahatI hai| kyoMki dravyAtmatA ke vinA-jIvatva ke vinA-kaSAyoM kA sadbhAva nahIM hotA hai| --- - aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-' jassa NaM bhaMte ! dakSiyAyA tassa jogAyA' he bhadanta jisameM dravyAtmatA hotI hai-usameM kyA yogAsmatA hotI hai? aura jisameM yogAtmatA hotI hai vahAM kyA dravyotmatA hotI hai ? isake uttara meM mabhu kahate haiM-'evaM jahA daviyAyA kasAyAyA, bhaNiyA, tahA daviyAyA jogAyA ya bhANiyanyA he gautama ! jisa prakAra dravyAsmAkA kaSAyAtmA ke sAtha saMbaMdha kahA gayA hai, usI prakAra dravyAtmA bhatAnI sAthe kaSAyAtmatAnuM avasthAna (vidyamAnatA) hotuM nathI, paraMtu jayAre te kaSAyAvasthAvALo hoya che, tyAre dravyAtmatAnI sAthe kaSAyAtmatAne para samA 2 cha parantu "jassa puNa kamAyAyA tassa daviyAyA niyama batyi? rai 4AyAtmatAnA samApa DAya cha, tyo dravyAtmatAnA 55 niyama ra samAva ...27 , 2 dravyAtmatA vinA-44 vinApAyAna sAhAto nayA: . , . . . . . . 1. gautama kAbhAna " jassaNaM bhave! daviyAyA tassa jogAyA " . bhagavad !-jemAM dravyAtmatA hoya che, temAM gAtmAne paNa sadabhAva hoya che kharA? ane jemAM gAtmatA hoya che, temAM dravyAtmatA hoya che kharo? :- mahAvIra prbhun| uttara-" evaM jaMhA daviyAyA kasAyAyA ' bhaNiyA, tahA dabiyAyA joMgAyA ya bhANiyavvA" gautama! re dravyAtmatAnA 41. yAtmatA sAthe saMbaMdha ko, eja prakArane dravyAmatAne vegAtmatA Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 10 sU01 AtmasvarUpanirUpaNam 363 vatAmiva, syAnnAsti cAyogisiddhAnAmiva, kintu yasya yogAtmatvaM bhavati, tasya dravyAtmatvaM niyamAdasti dravyatvaM vinA yogAnAmasaMbhavAditi bhaavH| gautamaH pRcchati-'jassa NaM bhaMte ! daviyAyA tassa uvayogAyA, evaM savvasya pucchA mANiyavvA'.he bhadanta ! yasya khalu jIvasya dravyAtmatvaM bhavati tasya -kim upayogAtmatvaM bhavati ? evaM rItyA sarvatra-aSTavidheSvapi Atmasu parasparam pRcchA bhaNitavyA-praznaH katavyaH, tathAhi yasya upayogAtmatvaM bhavati tasya kiM dravyAtmatvaM bhavaMti ? ityAdirItyA zeSaM svayamunneyam , bhagavAnAha-'goyamA ! jassa dviyaayaa| vassa utraogAyA niyamaM asthi, jassa vi uvabhogAyA tassa-vi daviyAyA niyama kAyogAtmA ke sAtha saMbaMdha samajhanA cAhiye tathA-jahAM para dravyAtmatA hotI hai vahAM yogavAloM kI taraha yogAtmatA hotI bhI hai, aura ayogI siddhoM kI taraha yogAtmatA nahIM bhI hotI hai| kintu jahAM para yogAtma: to hotI hai vahAM niyama se dravyAtmatA hotI hai| kyoMki dravyatva ke vinA- yogoM kA sadbhAva nahIM hotA hai / / ___ aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-' jassa NaM bhaMte ! daviyAyA tassa uvayogAyA, evaM savattha pucchA bhANiyanyA' he bhadanta ! jisa jIva meM dravyAtmatA hotI hai usameM kyA upayogAtmatA hotI hai ? aura jisameM upayogAtmatA hotI hai usameM kyA dravyAtmatA hotI hai ? isI prakAra se pUrvokta aSTavidha AtmAoM meM paraspara saMbaMdha hone ke viSaya meM prabha karanA cAhiye / isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama ! 'jassa daviyAyo tassa uvayogAyA niyama asthi, jassa vi uvaogA sAthe saMbaMdha paNa kahe joIe eTale ke jyAM dravyAtmatA hoya che, tyA gavALA jInI jema cogAtmatA hoya che paNa kharI ane agI siddhonI jema gAtmatAne abhAva paNa rahe che. paraMtu jyAM gAtmatAne sadUbhAva hoya che, tyAM dravyAtmAtAne te avazya sadubhAva rahe che, kAraNa ke dravyatvanA vinA ene saddabhAva hite nathI. gautama svAbhAna prazna-"jassaNaM bhaMte ! daviyAyA, tassa uvayogAyA, evaM savvattha pucchA bhANiyavyA." usasavan ! 2 pa . dravyAmatA hAya cha, te jIvamAM zuM upagAtmatAne sadbhAva hoya che khare? eja pramANe pUrvokta ATha prakAranA AtmAe nA paraspara saMbaMdha viSayaka prazno paNa pUchavA joIe. mahAvIra prbhun| ta2-' jassa datiyAyA, tassa upayogAyA niyama atyi, jarasa ubayogAyA tassa vi daviyAyA, niyama asthi" gautama 7 Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre 3 364. asthi' he gautama! yasya jIvasya dravyAtmatvaM bhavati, tasya upayogAtmatvaM niyamA dasti yasyApi upayogAtmatvaM bhavati, tasyApi dravyAtmatvaM niyamAdasti, etayoH paraspareNAvinAbhAvAt yathA siddhasya tadanyasya ca dravyAtmatvamasti upayogAence cAsti jIvAnAmupayogalakSaNatvAt, 'jassa daviyAyA tassa jANAyA bhayagAe' yasya dravyAtmatvaM bhavati, tasya jJAnAtmatvaM bhajanayAM bhavati, yathA samya syAdasti, mithyAdRSThInAM svAnnAsti ityevaM rUpeNa bhajanA bodhyA, 'jasa puNa NANAyA tassa daviyAyA niyamaM asthi' kintu yaspa punarjJAnAtmatva bhavati, tasya dravyAtmatva N niyamAdasti yathA siddhasya, 'jassa daviyAyA tassa yA tassa vi davidyAyA niyamaM asthi' jisa jIva meM dravyAtmatA hotI hai, use jIva meM upayogAtmatA avazya hotI hai tathA jisa jIva meM upayogAtmatA hotI hai, usameM dravyAtmatA bhI niyama se hotI hai kyoMki ina donoM kA paraspara meM avinAbhAva saMbaMdha hai| jaisA ki ina donoM kA avinAbhAva saMbaMdha siddhoM meM hai| isI prakAra kA avinAbhAva saMbaMdha' ina donoM kA paraspara meM siddhoM se atirikta jIvoM meM bhI hai kyoM ki jIva kA svabhAva upayoga lakSaNa vAlA hai 'jassa daviyAyA tassa NANAyA, bhayaNAe ' jisa jIva meM dravyAtmatA hai usa jIva meM jJAnAtmatA bhajanA se hotI hai jaise dravyAtmatA samyagdRSTiyoM meM hotI hai aura jJAnAtmatA bhI hotI hai parantu midhyAdRSTiyoM meM aisA nahIM hai vahAM dravyAtmatA hone para bhI jJAnAtmatA nahIM hotI hai 'jassa puNa NANAyA, tassa daviyAyA niyamaM asthi ' parantu siddha kI taraha jisameM jJAnAtmatA hai usameM dravyA drabyAtmatA hAya che, te jIvamAM upayAgAmatA paNa avazya hAya che, tathA je jIvamAM upayAgAmatA hoya che, te jIvamAM dravyAtmatA paNa niyamathI ja DAya che, kAraNa ke te bannenA ApasamAM avinAbhAva saMbaMdha che A banneneA jevA avinAbhAva sabaMdha siddhomAM che, eja prakAranA A mannenA avi nAbhAva saMbaMdha siddha sivAyanA jIvAmAM paNa hoya che, kAraNa ke jIvane svabhAva upayoga sakSakuMvANI che " jassa daviyAyA tassa NANAyA bhayaNAe " ne lavabha dravyAtmatA hAya che, te jIvamAM jJAnAtmatA hAya che paNa kharI ane nathI paNa hAtI jema ke samyagdaSTi jIvAmAM dranyAtmatA paNa hAya che ane jJAnAtmatA paNa hAya che, parantu mithyAESTiemAM drazyAtmatA DhAvA chatAM pazu jJAnAtmatA hotI nathI. " jara puNa NANAyA, tassa daviyAyA niyamaM asthi " parantu siddhanI prema ? bhavabha jJAnAtmatA hoya 'che, te lavamAM + Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrikA TIkA 0 12 u0 10 sU0 1 AtmasvarUpanirUpaNam 365 6 dasaNAyA niyamaM asthi, jassa vi daMmaNAyA tassa daviyAyA niyamaM asthi' yasya dravyAtmatvaM bhavati, tasya darzanAtmatvaM niyamAdasti, yathA siddhasya kevaladarzanam evaM yasyApi darzanAtmatvaM bhavati, tasya dravyAtmatvaM niyamAdasti yathA cakSurdarza - nAdi darzanAM dravyAtmatvam, 'jassa daviyAyA tassa caritAyA bhayagAe, jassa puNa caritAyA tassa daviyAyA niyamaM asthi' yasya dravyAtmatvaM bhavati tasya cAritrAtmatvaM bhajanayA bhavati, yataH siddhasya aviratasya vA dravyAtmasva bhajanayA bhavati, yataH siddhasya aviratasya vA dravyAtmatve satyapi cAritrAtmatvaM nAsti, viratAnAM cAstIti bhajanA bodhyA / yasya punacAritrAtmatvaM bhavati, tasya dravyAtmatvaM niyamAdasti cAritravatAm AtmatvasyAvazyaMbhAvAt, 'evaM vIrivAyAe smatA niyama se hotI hai yahAM bhajanA nahIM hai 'jassa daviyAyA tassa daMsaNAyA niyamaM asthi, jassa. vi daMsaNAyA tassa daviyAyA niyamaM asthi ' jisa jIva meM dravyAtmatA hotI hai, usameM siddhoM kI taraha darzanAtmatA bhI niyama se hotI hai tathA jisameM darzanAtmatA hotI hai usameM cakSurdarzanAdi vAloM kI taraha dravyAtmatA bhI niyama se hotI hai 'jassa davidyAyA tassa caritAyA bhaghaNAe, jassa puNa caritAyA tassa davidyAyA niyamaM asthi' jisa jIva meM dravyAtmA hotI hai, usa jIva meM cAritrAtmatA bhajanA se honI hai, kyoMki siddha ke athavA aviratasamSTa jIva ke dravyAtmA hone para bhI cAritrAmA nahIM hotI hai / tathA viratisampanna jIvoM meM yaha pAI jAtI hai isaliye dravyAtmA ke sAtha caritrAtmatA kI bhajanA kahI gaI hai| parantu jisameM caritrAtmA hotI hai, dravyAtmatA niyamayI na hoya che. "jassaM daviyAyA, tassa daMsaNAyA niyama atthi, jassa vi- dukhaNAyA, tassa davidyAyA niyamaM asthi " mAM dravyAtmatA DAya che, te jIvamAM siddhonI jema dazanAmatA paNa niyamathI ja hAya che ane je jIvamAM dezanAtmatA hAya che, te jIvamAM cakSuzanAtivALAenI jema dravyAtmatA paNa niyattuthI ja hoya che. " jassa daviyAyA, tarasa caritAyA bhayaNAe, narasa puNa caritAyA, tassa datriyAyA niyamaM asthi " je jIvamAM dravyAtmatA hAya che te jIvamAM cAritrAtmatA hoya che paNa kharI ane nathI paNa hAtI jema ke siddhomAM tathA avirata samyagdbhaSTi jIva N dravyAtmatA hovA chatAM cAritrAtmatA hAtI nathI paratu viratisa'panna jIve mAM drabyAtmatA ane cAritrAtmatAnA sadbhAva rahe che. parantu je jIvamAM cAritrAmatAnA saddabhAva hoya che, te jIvamAM dravyAmatAne paNa avazya sadbhAva ja hoya che, kAraNa ke cAritravALA jIvAmAM dravyamatA ' avazya hoya che, " Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre pAyANAmakapAyANAM ca sadbhAvAt, 'evaM uvayogAyAe vi samaM kasAyAyA neyantrA' evaM - pUrvoktarItyA upayogAtmanApi samaM kapAyAtmA netavyaH - jJAtavyaH, tathA ca yasya pAyAtmatvaM bhavati tasyopayogAtmatvamavazyaM bhavati, upayogarahitasya kapAyANAmabhAvAda, yasya punarupayogAtmatve satyapi sakapAyANAmeva kapAyAtmatvaM bhavati, kapAyarahitAnAM tu kevalinAM kapAyAtmatvaM na bhavati ityevaM bhajanA avaseyA 'kasAyAyA ya NANAyA ya paroparaM do vi bhaiyavtrAo' kapAyAtmA ca jJAnAtmA ca parasparaM dvAvapi bhaktavyau - bhajanayA pratipattavyau, tathAhi yasya kaSAyAtmatvaM ke guNasthAnoM meM yogAtmatA ke sAtha kaSAyAtmatA bhI hai| isI kAraNa yogAtmatA ke sAtha kaSAyAtmatA kI bhajanA aura kaSAyAtmatA ke sAtha yogAtmatA kA niyama kahA gayA hai / 'evaM upayogAdhAra visama kaso thApA neyavyA" isI prakAra se upayogAtmA ke sAtha bhI kaSAyAtmA netavya hai aisA jAnanA cAhiye jaise jisa jIva meM kaSAyAtmatA hotI hai usa jIva meM upayogAtmatA avazya hotI hai, kyoM ki upayogarahita jIva meM kaSAyoM kA sadbhAva nahIM hotA hai / parantu jisa jIva meM upayogAtmatA hotI hai usa jIva meM kaSAyAtmatA hotI bhI hai aura nahIM bhI hotI hai / upayogAtmatA ke sadbhAva meM kaSAya sahita jIvoM meM hI kathAyAtmatA pAI jAtI hai parantu kaSAyarahita kevaliyoM meM upayogAtmatA ke sadbhAva meM bhI kaSAyAtmatA nahIM pAI jAtI hai isIliye yahAM bhajanA prakaTa kI gaI hai / 'kasAyAyA ya NANAyA ya paropparaM do vi bhaiyavvAo' kaSAyAmatA aura jJAnAtmatA ye donoM bhI Apasa meM bhaktavya haiN| kahane 368 sadbhAva hAtA nathI. dasamAM Adi nIcenAM gunnuththAnAmAM cegAmatAnI sAthe kaSAyAtmatAne paNu sadbhAva hAya che. eja kAraNe evu kahevAmAM AvyuM che "nyAM yogAtmatA hoya, tyAM, uSAyAtbhatA to niyamathI hoya che. " " evaM uvayogAe vi samaM kakhAyAyA neyavvA " mevA 4 upAyAtmatA sAthai uparyeAgAmatAnA paNa sabadha jANavA eTale ke je jIvamAM kaSAyAtmatA hAya te jIvamAM ugyeAgAmatA avazya hAya che, kAraNa ke upayoga hita jIvAmAM kAyAnA saddabhAva hAtA nathI parantu je jIvamAM upayeAgAmatA haiAya che, te jIvamAM kaSAyAtmatA hoya che paNa kharI ane nathI pazu haitI upacegAtmatAnI sAthe sAthe sakaSAyajIvAmAM kaSAyAtmatAnA pazu bhAva rahe che, parantu kAyarahita kevalIomAM upayAgAmatAnA saddabhAva haiAvA chatAM kaSAyAtmatAnA saddabhAva hoto nathI. " kasAyAyA ya NANAyA ya paropparaM do vi bhaiyavvAo " Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pra meyacandrikA TIkA za0 12 u0 10 sU0 1 AtmasvarUpanirUpaNam - 369 . bhavati tasya jJAnAtmatvaM syAdasti, syAnnAsti, yataH sakapAyasya samyagdRSTe jJAnA: smatvamasti, mithyAdRSTestu kapAyiNo jJAnAtmatvaM nAsti, ityevaM bhajanA bhavati, tathA yasya jJAnAtmatvamasti tasya kapAyAtmatvaM syAdasti syAnAsti, jJAninAM sakapAyatvAt , akapAyatvAcca, ityevaM bhajanA, 'jahA kasAyAyA ya uvabhogAyA ya . vahA kasAyAyA ya daMsaNAyAya', yathA kapAyAtmA ca upayogAtmA ca parasparaM pratipAditastathA kapAyAtmA ca darzanAtmAca pratipattavyaH, tathA ca yasya kapAyAtmatvaM bhavati tasya darzanAtmatvaM niyamAdasti darzanarahitasya ghaTapaTAdeH kapAyAtmatvAmAvat, kA tAtparya aisA hai-ki "yatra 2 kapAyAtmatva bhavati tatra tatra jJAnAtmatvaM bhavati" jisameM kaSAyAtmatA hai vahAM para jJAnAtmatA hai-aisA nahIM bana sakatA hai, kintu vahAM jJAnAtmatA kI bhajanA ho sakatI hai kyoMki sakaSAya mithyASTiyoM meM jJAnAtmatA nahIM hotI hai aura sakaSAya sabhyagdraSTi meM jJAnAtmatA hotI hai| isaliye sakaSAyatva ke sAtha jJAnAtmatA kI bhajanA kahI gaI hai| isI prakAra se jisa AtmA meM jJAnAtmatA hotI hai usa AtmA meM sakaSAyatA hotI hai -aisA bhI niyama nahIM bana sakatA hai kyoMki jJAnI jo hote haiM ve sakaSAyI bhI hote haiM aura akaSAyI bhI hote haiN| 'jahA kasAyAyA ya uvaogAyAyA ya tahA kasAyAyAya daMsaNAyAyA ya' jisa prakAra se kaSAyAtmA aura upayogAtmA kA paraspara ke sambandha meM kahA gayA hai, usI prakAra se kaSAyAtmA aura darzanAtmA ke sambandha meM bhI kahanA cAhiye / jaise jisa jIva meM kaSAyAtmatA hotI hai usameM darzanAtmatA jyAM kaSAyAtmatAne sadubhAva hoya che, tyAM jJAnAtmatAne sadbhAva hoya che paNa khare ane nathI paNa te, kAraNa ke sakaSAya mithyASTi jImAM jJAnAtmatAne sadbhAva hete nathI ane sakaSAya samyagdaSTi jIvamAM jJAnAmatAne saddabhAva hoya che. e ja pramANe je AtmAmAM jJAnAtmatA hoya che, te AtmAmAM kaSAyAtmatAne sadabhAva ja hoya, e niyama nathI, kAraNa ke jeo jJAnI hoya che teo kaSAyayukta paNa hoya che ane kayAya rahita paNa hoya che, tethI je jIvamAM jJAnAtmatA hoya, te jIvamAM kaSAyAtmatA hoya para bharI mana na 55 DAya. "jahA kasAyAyA ya uvaogAyA, tahA kasA. yAyA ya dasaNAyAyA ya"2 rana SAyAtmatA mana upayogAtmatAnA parasparane saMbaMdha kahyo che, eja prakArane kaSAyAtmatA ane darzanAtmatAne paNa parasparane saMbaMdha kahevo joIe jema ke je jIvamAM kapAyAtmatA hoya bha047 Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 D bhagavatIsUtre kintu yasya punardazanAtmatvaM bhavati tasya kapAyAtmatvaM syAdasti, syAnnAsti, darzanavatAM sakaSAyasadbhAvAt , tadasadbhAvAcca, ityevaM pUrvoktadRSTAntAnusAramavagantavyam, 'kasAyAyA ya carittAyA ya dodhi paropparaM bhaiyavAo' ka.pAyAtmA ca caritrAtmA ca dvAvapi parasparaM bhaktavyo-bhajanayA pratipattavyau, tathA ca yasya ka.pAyAtmatvaM bhavati, tasya cAritrAtmatvaM syAdasti, syAnnAsti pramattayatInAmiva sakapAyANAM cAritrasya sadbhAvAt , asaMyatAnAmiva kapAyiNAM cAritrA bhAvAcca, tathA yasya cAritrAsmatvaM bhavati tasya kapAyAtmatvaM syAdasti, syAnnAsti, sAmAyikAdi cAritravatAM niyama se hotI hai kyoMki darzanarahita ghaTapaTAdikoM meM kaSAyAtmatA kA abhAva rahatA hai| kintu jahAM darzanAtmatA hotI hai vahAM kapAyAsmatA kI majanA hotI hai kyoM ki darzanAtmatA vAle jIvoM meM sakaSAyatA aura akaSAyatA donoM prakAra kI avasthAe~ pAI jAtI haiN| isameM samyagdaSTi aura akaSAyAvasthA vAloM kA dRSTAnta jAnanA cAhiye 'kasA. yAyA ya carittoyA ya do vi paroparaM bhaiyavAo' kaSAyAtmA aura cAritrAtmA ye donoM bhI paraspara meM bhajanIya haiM-yathA-jisa jIva meM kAyAtmatA hai usa jIva meM cAritrAtmatA hotI bhI hai aura nahIM bhI hotI hai kaSAyAtmatA pramasa yatiyoM meM hotI hai aura vahAM cAritrAtmA bhI hotI hai| parantu asaMyatoM meM kaSAyAtmatA ke sadbhAva meM bhI cAritrAtmatA kA abhAva rahatA hai| tathA-jisa jIva meM che, te jIvamAM darzanAtmatA niyamathI ja heya che, kAraNa ke darzanarahita ghaTapaTAdikemAM kaSAyAtmatAne abhAva rahe che. paraMtu je jIvamAM darzanAtmatane saddabhAva hoya che, te jIvamAM kaSAyAtmatAne sadubhAva hoya che paNa khare ane nathI paNa hatA, kAraNa ke darzanAtmatAnA saddabhAvavALA chavAmAM sakaSAyatA ane akaSAyatA, A banne prakAranI avasthAo saMbhavI zake che. samyagdaSTi ane akaSAyAvasthA cukata jInuM daSTAMta ahIM grahaNa thavuM joIe. "kasAyAyA ya carittAyA ya do vi paroppara bhaiyavvAo" SAyAtmatA ane cAritrAtmatAno parasparanI sAthe vikalpa saMbaMdha jANa eTale ke je jIvamAM kaSAyAtmatA hoya che te jIvamAM cAritrAtmatA hoya che paNa kharI ane nathI paNa hatI jema ke pramatta yatiomAM kaSAyAtmatA paNa hoya che ane cAritrAtmatA paNa hoya che paraMtu asaMyata mAM kaSAyAtmatAne sadbhAva hovA chatAM cAritrAtmatAne sadbhAva hoto nathI tathA je jIvamAM cAritrAtmatA hoya che, te jIvamAM kaSAyAtmatA hoya che paNa kharI ane nathI Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'prameyacandrikA TIkA za0 12 30 10 sU0 1 AtmasvarUpanirUpaNam 371 sakaSAyANAM sadbhAvAt, yathAkhyAtacAritratratAM ca tadabhAvAt, 'jahA kasAyAyA ya jogAyA ya tahA kasAyAyA ya, vIriyAyA ya bhANiyavvAo' yathA kapAyAtmA ca yogAtmA ca pUrva pratipAditastathA kapAyAtmA ca vIryAtmA ca bhaNitavyaH, tathA ca pUrvoktarItyaiva yasya kapAyAtmatvaM bhavati, tasya vIryAtpatya niyamAdasti, kaSAyavatAM vIryarahitatvAbhAvAt, yasya tu vIryAtmatvaM bhavati tasya kapAyAtmavaM bhajanayA bhavati, yato vIryavAn sakaSAyo'pi syAt yathA saMyataH, akapAyo'pi syAt yathA kevalI, atha yogAtmanaH agretanapaJcabhiH padaiH prarUpaNIyatve prAptecAritrAtmatA hotI hai usameM sakaSAyatA hotI bhI hai aura nahIM bhI hotI hai / jaise cAritrAtmatA sAmAyikAdi cAritra vAle 1 vyaktiyoM meM hotI hai aura vahAM sakaSAyAtmatA bhI hotI hai / parantu yaha sakaSAyAtmatA yathAkhyAta cAritravAle sAdhujanoM meM nahIM hotI hai / ataH cAritrAtmatA ke sAtha sakaSAyAtmatA kI bhajanA kahI gaI hai| " jahA kasAyAyA ya jogAyA ya tahA kasAyA ya vIriyAyA ya bhANiyacAo' jisa prakAra se kaSAyAtmatA aura yogAtmA ke viSaya meM pahile kahA jA cukI hai usI prakAra se kaSAghAtmA aura vIryAtmA ke viSaya meM bhI kahanA cAhiye yathA- pUrvokta rIti ke anusAra jisa AtmA meM kaSAyAsmatA hotI hai usa AtmA meM vIryAtmatA niyama se hotI hai, kyoMki kaSAyavAloM meM vIrya ra hilatA kA abhAva hotA hai, parantu jisameM vIryAsmatA hotI hai, usameM kaSAyAtmatA hotI bhI hai aura nahIM bhI hotI hai | jaise ki vIryAtmatA saMyata meM hotI hai aura vahAM sakaSAyatA bhI hotI jahA~ pazu hatI jema ke sAmAyika Adi cAritrasauMpanna vyaktiomAM cAritrAtmatA hAya che, paNa tyAM sakaSAyAtmatA hAtI nathI paraMtu yathAkhyAta cAritravALA sAdhuomAM ke sakaSAyAtmatAnA saddabhAva hAtA nathI te kAraNe cAritrAma tAnI sAthe kaSAyAmatAnI bhajanA (vaikalpika sadbhAva) kahI che. " kasAyAyA ya jogAyA ya, tahA kasAyAyA ya vIriyAyA ya bhANiyavvAo " prakAranA kaSAyAtmatA ane cegAtmatAnA parasparane sabadha pahelAM batAvavAmAM Avye che, eja prakAranA kaSAyAtmatA ane vIryAtmatAne paNa parasparanA saMbadha kahevA joIe eTale ke je AtmAmAM kaSAyAtmatA haiAya che te AtmAmAM vIyyamatA paNa avazya hAya che, kAraNa ke kapAyavALA jIvAmAM vIya rahitatAnA abhAva hAya che parantu je jIvamAM vIryAtmatA hAya che, te jIvamAM kaSAyAtmatA hoya che pazu kharI ane nathI paNu hatI jema ke saytamAM vIryAtmatA paNu hAya che ane sakaSAyatA paNa hoya che parantu kevalImAM Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - 372 .. bhagavatIsUtre 'lAghavArtham atidizannAha-'evaM jahA kasAyAyAe vattavyayA bhaNiyA tahA jogAyAe vi uparimArhi samaM bhANiyavyAo' evaM-pUktirItyA, yathA kapAyAtmano vaktavyatA bhaNitA tathA yogAtmano'pi uparitanaiH samaM bhaNitavyA vaktavyA tathA ca yasya yogAtmatvaM bhavati tasya upayogAtmatva niyamato bhavati, yathA sayoginAm , yasya punarupayogAtmatvaM bhavati tasya yogAtmatvaM syAdasti yathA sayoginAm , syAnAsti yathA ayoginAM siddhAnAM ca, tathA yasya yogAtmatvaM bhavati tasya jJAnAtmatvaM syAdasti yathA samyagdRSTInAm, syAnAsti yathA mithyAdRSTInAm , yasya jJAnAtmatvaM bhavati, tasyApi yogAtmatvaM syAdasti yathA sayoginAm , hai aura kevalI meM vIryAtmatA ke hone para bhI kapAyAtmatA nahIM hotI hai| 'evaM jahA kasAyAyAe vattavyayA bhaNiyA, tahA jogAyAe vi uparimAhiM samabhANiyavAo, pUrvokta paddhati ke anusAra jisa prakAra se kaSAyAtmA kI vaktavyatA kahI gaI hai, usI prakAra se yogAtmA kI bhI uparitana pAMca padoM ke sAtha vaktavyatA kahanI cAhiye yathA jisa meM yogAtmA hotI hai, usameM upayogAtmatA niyama se hotI hai, jaise sayo giyoM meM, parantu jisameM upayogAtmatA hotI hai usameM yogAtmatA hotI bhI hai aura nahIM bhI hotI hai hotI hai, yaha sahayogiyoM meM, aura nahIM hotI hai ayogiyoM evaM siddhoM meN| isa prakAra se jisameM yogAtmatA hotI hai usameM jJAnAtmatA hotI bhI hai, aura nahIM bhI hotI hai| hotI hai yaha samyagdRSTiyoM meM aura nahIM hotI hai, mithyAdRSTiyoM meM / isI prakAra 'se jisameM jJAnAtmatA hotI hai usameM yogAtmatA hotI bhI hai aura nahIM bhI hotI hai| jJAnAtmatA ke sAtha yogAtmatA sayAgiyoM meM hotI hai aura vIryAtmatA in wai yy pAyAtmatA tI nathI. "evaM jahA kasAyAyAe vattavvayA bhaNiyA, tahA jogAyAe vi uvarimAhi sama bhANiyavAo"2 re kaSAyAtmatAnI pachInAM cha padanI sAthe vaktavyatA kahevAmAM AvI che. eja prakAre gAtmatAnI paNa pachInAM pAMca pade sAthe vaktavyatA kahevI joIe jema ke...je jIvamAM gAtmatA hoya che, jIvamAM u5yogAtmatA niyamathI ja hoya che, dAkhalA tarIke sagIomAM paratu je jIvamAM upagAtmatA hoya che, te jemAM gAtmatA hoya che paNa kharI ane nathI paNa hatI, dAkhalA tarIke sagIomAM hoya che ane agIo ane siddhomAM hatI nathI eja pramANe je jIvamAM vegAtmatA hoya che, te jIvamAM jJAnAtmatA hoya che paNa kharI ane nathI paNa hatI jema ke samyagdaSTiemAM hoya che, Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 10 sU0 1 AtmasvarUpanirUpaNam 373 syAnnAsti yathA ayoginAm , tathA yasya yogAtmatvaM bhavati tasya darzanAtmatvamastyeva yathA sayoginAm, yasya ca darzanAtmatvaM bhavati tasya yogAtmatvaM syAdasti yathA-sayoginAm, syAnnAsti yathA ayoginAm , tathA yasya yogAtmatvaM bhavati, vasya cAritrAtmatvaM syAdasti yathA viratAnAma, syAnAsti yathA aviratAnAm , yasyApi cAritrAtmatvaM bhavati tasyApi yogAtmatvaM syAdasti yathA sayogavAritriNAm , svAnnAsti yathA ayoginAmiti, athopayogAsmanA saha anyeSAM caturNA prarUpaNArthamatidezamAha-'jahA daviyAyA vattavyayA bhaNiyA tahA upayogAyAe vi uvarillAhiM samaM bhANiyavyA' yathA dravyAtmano vaktavyatA maNitA-pUrva pratipAditA, tathA upayogAtmano'pi vaktavyatA uparitana:jJAnAsmatA ke sAtha yogAtmatA ayogiyoM meM nahIM hotI hai| tathA jisa meM yogAtmatA hotI hai, usameM cAritrAtmatA hotI bhI hai aura nahIM bhI hotI hai| yogAtmatA ke sAtha cAritrAtmatA hotI hai viratoM meM, aura , yogAtmatA ke sAtha coritrAtmatA nahIM hotI hai aviratoM meM / tathA jisameM cAritrAtmatA hotI hai usameM yogAtmatA hotI bhI hai aura nahIM bhI hotI hai cAritrAtmatA ke sAtha yogAtmatA hotI hai yogasahita cAritra vAloM meM,-sayogacAritravAloM meM aura cAritrAtmatA ke sAtha yogAtmatA nahIM hotI hai ayogiyoM meM 'jahI daviyAe vattacayA bhaNiyA, tahA uca ogAyAe vi uvarillAhiM samaM bhANiyavvA' jisa prakAra dravyAtmA kI vaktavyatA pahile kahI jA cukI hai usI prakAra se upayogAtmatA kI bhI mithyAdaSTiemAM nathI hatI je jIvamAM jJAnAtmA hoya che, te jIvamAM gAtmatA hoya che paNuM kharI ane nathI paNa hatI jema ke jJAnAtmatAnI sAthe cagAtmatAne saddabhAva sagIomAM hoya che, ane jJAnAtmatAnI sAthe gAtmatA agIomAM hotI nathI tathA-je jIvamAM gAtmatA hoya che, te jIvamAM cAritrAmatA hoya che paNa kharI ane nathI paNa hatI jema ke viratamAM cagAtmatAnI sAthe cAritrAtmatA hoya che, ane aviratamAM gAtmatA sAthe cAritrAtmatA detI nathI tathA je jIvamAM cAribhrAtmatA hoya che, te jIvamAM gAmatA hoya che paNa kharI ane nathI paNa hatI jema ke gasahita cAritravALAomAM cAritrAtmatAnI sAthe cogAtmatAne paNa sadbhAva hoya che. parantu acogIomAM cAritrAtmatAnI sAthe gAtmatA hatI nathI "jahA daviyAe vattavvayA bhaNiyA, tahA uvaogAyAe vi uvarillAhiM samaM bhANiyavvA" jevI rIte drazyAtmatAne bAkInAM sAta pade sAthe saMbaMdha AgaLa prakaTa karavAmAM AvyA che, eja prakArane upayogamatAne pachInAM cAra pade Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 bhagavatIsUtre agretanaH jJAnadarzanacAritravIryarUpaizcaturbhiH samaM bhaNitavyA, tathA ca yasyopayogAtmatvaM bhavati tasya jJAnAtmatvaM syAdasti sampadRSTInAmiva, syAnAsti mithyAdRSTInAmitra, yasya ca jJAnAtmatvaM bhavati tasya nigagataH upayogAtmatvaM bhavati yathA siddhAnAm 1, evaM yasyopayogAtmatvaM bhavati tasya darzanAtmatvamavazyam bhavati, yasyApi darzanAsmatvaM bhavati tasyApi upayogAnmatvAvazyaM bhavati siddhAdInAmivara, tathA yasyopayogAtmatvaM bhavati tasya cAritrAtmatvaM syAdasti yathA saMpatAnAm, syAnAsti yathA asaMyatAnAm, yasya punazcAritrAtmatvaM bhavati tasya upayogAtmatvamavazyaM bhavati vaktavyatA jJAna, darzana, cAritra aura vIrya ina Age ke cAra padoM ke sAtha kahanI cAhiye / yathA-jisameM upayogAtmatA hotI hai, usameM jJAnA smatA hotI bhI hai aura nahIM bhI hotI hai-upayogAtmatA ke sAtha jJAnA. smatA hotI hai samyagdRSTiyoM meM, aura upayogAtmatA ke sAtha jJAnAtmatA nahIM hotI hai mithyAdRSTiyoM meM tathA jinameM jJAnAtmatA hotI hai usameM niyamataH upayogAtmatA hotI hai, jaise siddhoM meM isI prakAra se jisa meM upayogAtmatA hotI hai, usameM darzanAtmatA avazya hotI hai, aura jisa meM darzanAtmatA hotI hai usameM upayogAtmatA bhI avazya hotI hai jaise siddhoM meM tathA jisameM upayogAtmatA hotI hai usameM cAritrAtmatA hotI bhI hai aura nahIM bhI hotii| hotI hai yaha usake sAtha saMyato meM, aura nahIM hotI hai asaMyatoM meM, tathA jisameM cAritrAtmatA hotI hai usameM upayogAtmatA (jJAnAmA, darzanAtmA, cAritrAtmatA vardhAtmatA sAthe saMbaMdha kahevo joIe). jema ke je jIvamAM upagAtmatA hoya che. te jIvamAM jJAnAtmatA hoya che, paNa kharI ane nathI paNa hatI dAkhalA tarIke samyagadaSTi mA upagAmatAnI sAthe jJAnAtmatA hoya che, paraMtu mithyASTi mAM upayoga matAnI sAthe jJAnAtmatA hotI nathI tathA-je jIvamAM jJAnAtmatA hoya che, te jIvamAM upagAtmatA niyamathI ja hoya che, jema ke siddhomAM eja pramANe je jIvamAM upagAtmatA hoya che, te jIvamAM darzanAtmA niyamathI ja heya che, tathA je jIvamAM darzanAtmatA hoya che, te jIvamAM upayegAtmatA paNa avazya hoya che. dAkhalA tarIke siddhamAM banene sadubhAva rahe che je jIvamAM upagAtmatA hoya che, te jIvamAM cAritrAtmatA hoya che paNa kharI ane nathI paNa hatI dAkhalA tarIke saMyatAmAM hoya che ane asaMyatamAM nathI hitI paraMtu je jIvamAM cAritrAtmatA hoya che te jIvamAM upagAtmatA Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 10 sU0 1 AtmasvarUpanirUpaNam 375 yathA saMyatAnAm 3, tathA yasyopayogAtmatvaM tasya vIryAtmatvaM syAdasti yathA saMsAriNAm, syAnnAsti yathA siddhAnAm , sakriyavIyatvAbhAvAt , yasya puna:yatmitvaM tasyopayogAtmatvamavazyamasti yathA saMsAriNAm 4, atha jJAnAtmanA saha anyeSAM trayANAM prarUpaNamAha-'jassa nANAyA tassa daMsaNAyA niyama asthi, jassa puNa dasaNAyA vassa NANAyA bhayaNAe' yasya jJAnAtmatvaM bhavati tasya darzanAtmatvaM niyamAdasti yathA samyagdRSTinAm, yasya punadarzanAtmatvaM bhavati tasya jJAnAtmatvaM bhajanayA-syAdasti yathA samyagdRzAM, syAnnAsti yathA mithyAdRzAm 1, 'jassa NANAyA tassa carittAyA siya asthi siya natthi, jassa puNa cArittAyA tassa NANAyA niyamaM atthi' yasya jJAnAtmatvaM bhavati tasya cAritrAtmatvaM syAdasti avazya hotI hai jaise saMyatoM meM tathA jisameM upayogAtmatA hotI hai| usameM vIryAtmatA hotI bhI hai aura nahIM bhI hotI hai-hotI hai yaha saMsArI jIvoM meM, aura nahIM hotI hai siddhoM meM kyoMki unameM sakriyavIyatva kA abhAva hai| jisameM vIryAtmatA hotI hai, usameM upayogAtmatA avazya hotI hai, jaise saMsArI jIvoM meN| 'jassa NANAyA, tassa dasaNAyA niyama asthi, jassa puNa daMsaNAyA tassa NANAyA bhayaNAe' jisa jIva meM jJAnAtmA hotI hai usameM darzanAtmA niyama se hotI hai jaise samyagdRSTiyoM meM parantu jisameM darzanAtmA hotI hai usameM jJAnAtmA hotI bhI hai aura nahIM bhI hotI hai| hotI hai yaha samyagdRSTiyoM meM aura nahIM hotI hai mithyAdRSTiyoM meM 'jassa NANAyA tassa carittAyA siya asthi siya nasthi, jassa puNa carittAyA tassa NANAyA niyamaM asthi avazya hoya che. dAkhalA tarIke saMyatemAM cAritrAtmatA ane upayogAtmatA, banene sadbhAva hoya che je jIvamAM upagAtmatA hoya che te jIvamAM vIryAtmatA hoya che paNa kharI ane nathI paNa hatI jema ke saMsArI jIvomAM hoya che ane siddhomAM hatI nathI, kAraNa ke temanAmAM sakriya vIryavane abhAva che je jIvamAM vIryAmatA hoya che, te jIvamAM upayegAtmatA avazya hoya che jema ke saMsArI jemAM viryAtmatA ane upayogAtmatA ane hoya cha. "jassa NANAyA, tassa dasaNAyA niyama asthi, jassa puNa dasaNAyA tassa NANAyA bhayaNAe" mA jJAnAtmatA hAya cha, tapa zanAtmatA avazya hoya che jema ke samyagadaSTiemAM paratu je jIvamAM darzanAtmatA hoya che, te jIvamAM jJAnAtmatA hoya che paNa kharI ane nathI paNa hatI jema ke sabhyagRhaTiyAmA DAya cha bhane mithyAlTiAmA nathI DotI. "jarasa NANAyA tassa caricAyA siya asthi, siya nasthi, jassa puNa caricAyA tassa gANAyA Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -376 bhagavatIsUtre yathA saMpatAnAm sNanaHsti yathA arAMgatAnAm, yasya punazcAritrAtmatvaM bhavati tasya jJAnAtmatvaM niyamAdasti jJAnamantarA cAritrAsaMbhavAt 2, 'NANAyA vIriyAyA dovi paroppara' bhayaNAe' jJAnAtmA vIryAtmA dvAvapi parasparam - anyonyaM bhajanayA bhavataH, tathA ca yasya jJAnAtmatvaM bhavati tasya vIryAtmatvaM syAdasti yathA kevayAdInAm, syAnnAsti yathA siddhAnAm, yasyApi vIryAtmatvaM bhavati tasyApi jJAnAtmatvaM syAdasti yathA samyagdRSTInAm, syAnnAsti yathA mithyAdRSTInAm 3, jisa jIva meM jJAnAtmA hotI hai usameM cAritrAtmA kI bhajanA hotI hai, parantu jisa jIva meM cAritrAtmA kA sadbhAva hotA hai usameM jJAnAtmA kA sadbhAva avazyaM bhAvI hotA hai bhajanA vahAM isa kI nahIM hotI hai jJAnAtmA ke sAtha cAritrAtmA kI bhajanA isa kAraNa se kahI gaI hai ki yaha saMto meM hotI hai aura jo asaMyata jana hai unameM nahIM hotI hai / tathA cAritrAtmA ke sAtha jJAnAtnA kA niyama isaliye kahA gayA hai ki jJAna ke binA cAritra hotA nahIM hai / 'NANAyAvIriyAyA do vi parodevaraM bhayaNAe' jJAnAtmA aura vIryAtmA ye donoM bhI Apasa meM bhajanA se hote haiM-arthAt jisameM jJAnAtmA hotI hai usameM vIryAtmatA hotI bhI hai aura nahIM bhI hotI hai| hotI hai yaha jJAnAtmatA ke sAtha kevaliyoM meM aura nahIM hotI hai siddhoM meM / tathA jisameM vIryAmA hotI hai usameM jJAnAtmatA hotI bhI hai aura nahIM bhI hotI hai| samyagdRSTiyoM meM vIryAtmatA bhI hai aura jJAnAtmatA bhI hai mithyAdRSTiyoM * , niyamaM atthi " ne laSabhAM jJAnAtmatA hoya che, te lavamAM yAritrAtmatA hAya che paNa kharI ane nathI paNa hAtI dAkhalA tarIke sayatAmAM jJAnAtmatA sAthe cAritrAtmatA paNa hAya che, asacaiAtamAM jJAnAtmatA hoya che, paNa cAritrAtmatA hAtI nathI je jIvamAM cAritrAtmatA hoya che, te jIvamAM jJAnAmRtAnA avazya sadbhAva hoya che, kAraNa ke jJAna vinA cAritra saMbhavatuM ja nathI. " NANAyAvI riyAyA do vi paropparaM bhayaNAe " ? bhavabhAM jJAnAtmatA hAya che, te jIvamAM vIryAtmatA hoya che paNa kharI ane nathI paNa hAtI kaivalIAmAM jJAnAtmatAnI sAthe vIryaMtmatA hoya che paNa siddhomAM jJAnAtmatAnI sAthe vIryaMtmatA hAtI nathI tathA-je jItramAM vIryaMtmatA hoya che, te jIvamAM jJAnAtmatA hoya che paNa kharI ane nathI pazu hatI sabhyaSTiemAM vIryAMmatA paNa hAya che ane jJAnAtmatA paNa hAya che, parantu mithyAESTiemAM vIryAtmatA hAya 'che, paNa jJAnAtmatA hAteA nathI. Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 10 sU01 AtmasvarUpanirUpaNam | 233 atha darzanAtmanA saha dvayoH prarUpaNaM karoti-'jassa daMsaNAyA tassa uvarimAo dovi bhayaNAe, jassa puNa tAo tassa dasaNAyA niyamaM atthi' yasya darzanAtmatvaM bhavati tasya uparitanau agrimau cAritravIryarUpo dvAvapi bhajanayA bhavataH, yasya punastI-uparitanau dvau AtmAnau bhavata stasya darzanAtmatvaM niyamAdasti tathAhi yasya darzanAtmatvaM bhavati tasya cAritrAtmatvaM syAdasti yathA saMyatAnAm , syAnAsti yathA asaMyatAnAm, yasya tu cAritrAtmatva bhavati tasya darzanAtmatvaM bhavatyeva yathA sAdhanAm, evaM yasya darzanAtmatvaM bhavati tasya vIryAtmatvaM syAdasti yathA saMsAriNAma, syAnnAsti yathA-siddhAnAm , yasya ca vIryAtmatvaM bhavati tasya meM vIryAtmatA ke sadbhAva meM bhI jJAnAtmatA nahIM haiN| (jasla saNAyA tassa uvarimAo doSi bhayaNAe, jassa puNa tAo tassa dasaNAyA niyama asthi' jisameM darzanAtmatA hotI hai, usameM cAritra aura vIrya ye donoM bhajanA se hote haiM tathA jisa AtmA meM cAritra aura vIrya ye do AtmAe~ hotI haiM usameM darzanAtmatA niyama se hotI hai, tathA jisameM darzanAtmatA hotI hai usako cAritrAtmatA hotI hI hai aisA niyama nahIM hai kintu isakI vahAM bhajanA hai yaha vahAM hotI bhI hai aura nahIM bhI hotii| darzana ke sAtha cAritrAtmatA saMyato meM hotI hai aura asaMyato meM yaha nahIM hotI hai| parantu jisa AtmA meM cAritrAtmatA hotI hai usa AtmA meM darzanAtmatA avazya hI hotI hai, jaise anagAroM meM isI prakAra se jisa. AtmA meM darzanAtmatA hotI hai usa Atmo meM vIryAtmatA hotI bhI hai aura nahIM bhI hotI hai-hotI hai yaha darzanAtmA ke sAtha saMsArI jIvoM meM aura nahIM hotI hai siddhoM meM, tathA jIsameM vIryAtmatA hotI hai usameM "jassa dasaNAyA tassa uvarimAo do vi bhayaNAe, jassa puNa tAmao tassa dasaNAyA niyama asthi "re bhA zanAtmatA jAya che yaartrAtmatA ane vIryAtmatAne vaikalpika rIte sadbhAva heya che, paraMtu jemAM cAritrAtmatA ane vIryAmatA hoya che, te jIvamAM dazanAtmatA avazya hAya che eTale ke je jIvamAM darzanAtmatA hoya che, te jIvamAM cAritrAtmatA hoya che paNa kharI ane nathI paNa hatI saMyatAmAM darzananI sAthe cAritrane saddabhAva rahe che, asaMya temAM darzanAtmatA hoya che paNa cAritrAtmatA hatI nathI paraMtu je jIvamAM cAritrAtmatA hoya che, te jIvamAM darzanAtmatA avazya hoya che. dAkhalA tarIke aNagAremAM banene sadUbhAva hoya che je AtmAmAM darzanAtmatA hoya che, te AtmAmAM vIryAtmatA hoya che paNa kharI ane nathI paNa hatI jema ke saMsArI jemAM darzanAtmatA sAthe vIryAtmatA paNa haiyA che siddhiomAM darzanAtmatA sAthe vIryAtmatAne sadUbhAva hotuM nathI paraMtu je ma048 Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre darzanAtmatvamavazyaM bhavati yathA sNsaarinnaam| athAntimapadadvayoH prarUpaNamAhajassa carittAyA tassa vIriyAyA niyamaM asthi, jasarA puNa bIriyAyA tassa caritAyA siya asthi siya nasthi' yasya cAritrAtmatvaM bhavati, tasya vIryAtmatvaM niyamAdasti vIyamantarA cAritrasyAsaMbhavAt , yasya punarvIryAtmatvaM bhavati tasya cAritrAtmatvaM syAdasti yathA sAdhUnAm , syAnnAsti yathA asaMyatAnAm / athaiSA meva AtmanAmalpavahutvavaktavyatAmAha-'eyAsiNaM bhaMte ! daviyAyANaM kasAyAyANaM jAta vIriyAyANaya kayare kayarehito jAya visesAhiyA vA ?' gautamaH pRcchatihe madanta! eteSAM khalu pUrvoktAnAM dravyAtmanA, pAyAtmanAM yAvat-yogAtmadarzanotmatA avazya hotI hai, jaise saMsArI jIvo meM 'jasta carittAyA tassa vIriyAyA niyama atthi, jassa puNa vIriyAyo tasla carittAyA siya asthi siya natthi tathA jisa AtmA meM cAritrAtmatA hotI hai, usa AtmA meM vIryAtmanA avazya hotI hai kyoMki vIrya ke binA cAritra kI asNbhvtaahai| tathA jisa AtmA meM vIryAtmatA hotI hai, usa meM cAritrasmatA hotI bhI hai aura nahIM bhI hotI hai| vIryAtmatA ke sAtha cAritrAtmatA anagAroM meM to hotI hai, parantu asaMyatoM meM nahIM hotI hai| ____ aba sUtrakAra inake alpabahutva kI prarUpaNA karane ke nimitta kathana karate haiM-'eyAsi NaM bhaMte ! daviyAyANaM kasAyAyANaM jAva vIriyAyANa ya kayare kayare hito jAva visesAhiyA vA' isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-he bhadanta ! ina pUrvokta dravyAtmAoM ke, kaSAyAtmAoM ke yaavtjIvamAM vIryAtmatA hoya che, te jIvamAM darzanAtmatAne avazya sadubhAve hoya cha resa-sasArI vAmAM: - " jassa carittAyA, tassa vIriyAyA niyamaM asthi, jassa puNa viriyAyA tasma, carittAyA siya asthi, siya nathi" 2 mAmAmA zAstriAtma DAya che. te AtmAmAM viryAtmatA avazya hoya che, kAraNa ke vIrya vinA cAritranI asaMbhAvanA hoya che paraMtu je AtmAmAM vItmatA hoya che, te AtmAmAM cAritrAtmatA hoya che paNa kharI ane nathI paNa hatI dAkhalA tarIke aNagAremAM vIryAtmatAnI sAthe cAritrAtmatA hoya che, paraMtu asaM. yamAM vIryAtmatA hovA chatAM cAritrAtmatA detI nathI. . : - have sUtrakAA ATha prakAranA AtmAnA alpabaddhatvanI prarUpaNa kare che- gautama svAmInA prazna-" eyAsiNaM bhaMte ! daviyAyANaM kasAyAyANaM jAva vIriyAyANa ya kayare kayarehito jAva visesAhiyA ?" 3 san ! pUrvarita Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 10 sU0 1 AtmasvarUpanirUpaNam 379 -jAm , upayogAtmanAm , jJAnAtmanAm , darzanAtmanAm, cAritrAtmanAm, vIyaryAtmanAM ca madhye katare AtmAnaH katarebhya Atmabhyo yAvat-alpA vA, vahuMkA vA; tulyA vA, vizeSAdhikA vA bhavanti ? bhagavAnAha-'goyamA! sabathovAo carittAyAo, nANAyAo aNaMtaguNAo, kasAyAzro aNaMtaguNAbho, jogAyAmo visesAhiyAo, vIriyAyAo visesAhiyAo, uvayogadaviyadasaNAyAo.vini vi tullAo visesAhiyAo' he gautama ! sarvastokAH sarvebhya AtmabhyA alpAvAritrAtmAno bhavanti, cAritrAtmanAM saMkhyAtatvAt , tadapekSayA jJAnAtmanaH anantaguNA bhavanti, siddhAdInAM samyagdRzAM cAritrebhyo'nantaguNatyAt , tadapekSayA kapAyAtmAnaH anantaguNA bhavanti, siddhebhyaH kapAyodayavatAmanantaguNatvAt , yogAtmAoM ke, upayogAtmAoM ke, jJAnAtmAoM ke, darzanAtmAoM ke cAritrAtmAoM ke aura vIryAtmAoM ke bIca meM kauna AtmAe~ kina AtmAoM se yAvat-alpa haiM ? bahuta hai ? athavA tulya haiM ? athavA vize. SAdhika haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama ! 'samvatthovAo carittAyAo nANAyAo aNaMtaguNAo kasAyAo, aNaMtagu. NAo jogAyAo visesAhiyAo, vIriyAyAo visesAhiyAo, upayogaviyadasaNAyAo tini vi tullAo vilekhAhiyAo' saba se kama cAritrAtmAe~ haiM kyoMki cAritrAtmAe~ saMkhyAta haiM inakI apekSA jJAnAtmAe~ anantaguNita haiM, kyoMki siddha evaM sampAdRSTi AtmAe~ cAritravAloM kI apekSA ananta guNita haiN| inakI apekSA kaSAyAtmAe~ anantaguNita hotI haiN| kyoki kaSAyodaya vAle jIva siddhoM kI 'dravyAtmAmI, SAyAmAmI, yogAmAyA, 6payogAtmAmA, jJAnAtmAmA, dinAtmAo, cAritrAtmAo ane vIryAtmAomAM kayA AtmAe kayA , AtmAo karatAM ochAM che? kayA vadhAre che? kayA AtmAo tulya che ane kayA AtmAe kayA AtmAo karatAM vizeSAdhika che? mahAvIra prabhunA ttara-" sabathovAo carittAyAo, gANAyAo agaMtaguNAo, kasAyAyAo aNaMtaguNAo, jogAyAo visesAhiyAo, vIriyAyAmao visesAhiyAo, uvayogadaviyadasaNAyAo tinni vi tulAo visesAhiyAo" cAritrAtmAe sauthI ochAM che, kAraNa ke cAritrAtmAe saMkhyAta che. cAritrAtmAo karatAM jJAnAtmAo anaMta gaNuM che, kAraNa ke siddha ane samyagRSTi AtmAe cAritravALAo karatAM anaMta gaNuM che jJAnAbhAo karatAM kaSAyAtmAe anaMta gaNuM che, kAraNa ke kapAdiyavALAM ja Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ bhagavatIstra yogAtmAnastu vizeSAdhikAH gatakapAyAdhairyogavadbhiradhikA bhavantItyarthaH, vIyaryA. .tmano vizeSAdhikA ayogibhiradhikA bhavantItyarthaH ayoginAM vIryavAda, kintu . upayogadravyadarzanAtmAnastrayo'pi parasparApekSayA tulyA bhavanti sarveSAM sAmAnyAtmarUpatvAt , vIryAtmApekSayA tu upayoga dravyadarzanAtmAno vizepAdhikA bhavanti, vIryAtmanAM siddhAnAM ca militAnAmupayogAdyAtmarUpatvAt , teSAM ca vIryAtmabhyaH siddharAzinA'dhikatvAt , tathA coktam. "koDIsahassapuhuttaM jaINa to thoviyAbho crnnaayaa| NANAyA'NaMtaguNA, paDucca siddhe ya siddhAo // 1 // honti kasAyAyAo'NaMtaguNA jeNa te sarAgANaM / jogAyA bhaNiyAo, ayogivajjANa to ahiyA // 2 // je selesigayANa vi laddhI vIriyaM to smhiyaao| uvayogadaviyadasaNasavAjiyANaM tato ahiyA ||3||iti|| . chAyA-koTIsahasrapRthaktvam yatinastataH stokaashcrnnaatmaanH| jJAnAsmAno'nantaguNAH pratItya siddhaM ca siddhaaH||1|| apekSA anantaguNita kahe gaye haiN| inakI apekSA yogAtmAe~ kaSAyarahita yogavAloM se-vizeSAdhika haiN| ayogiyoM kI apekSA-yogarahita jIvoM kIapekSA-vIryAtmAe~ vizeSAdhika haiN| kyoMki ayogI vIryavAn hote haiN| kintu upayoga, dravya, evaM darzana ye tInoM bhI AtmAe~ paraspara ki apekSA se tulya haiN| kyoMki ina saba meM sAmAnyarUpa se AtmarUpatA haiN| parantu vIryAtmA kI apekSA upayogAtmA dravyAtmA aura darzanAtmA ye vizeSAdhika hai yadyapi vIryAtmAoM meM evaM siddhAtmAo meM upayogA dirUpa AtmarUpatA hotI haiN| parantu upayogAdi AtmarUpatA vAloM meM vIryAtmAoM kI apekSA siddharAzi.ko lekara adhikatA kahI gaI hai| siddha karatAM anata gaNAM kahyA che. kapAyAtmAe karatAM gAtmAo vizevAdhika che agIonI apekSAo-garahita jIvonI apekSAe viryAtmAo vizeSAdhika che, kAraNa ke agI vIryavAnuM hoya che upagAtmAe dravyAbhAo ane darzanAtmAonI saMkhyA eka sarakhI hoya che, kAraNa ke A traNemAM sAmAnya rUpe AtmarUpatA che. paraMtu vartAtmA karatAM upagAtmAo, dravyAtmAo ane darzanAtmAo vizeSAdhika hoya che je ke vIryAtmAomAM ane siddhAtmAomAM upagAdipa AtmarUpatA hoya che, parantu upacAgAdi AtmarUpatAvALA vIryAtmAonI apekSAe je adhikatA darzAvI che te 'siddharAzinI apekSAe kahI che. eja vAta nIcenA sUtrapAThamAM vyakta thaI Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ % E prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 10 sU0 2 AtmasvarUpanirUpaNam bhavanti kapAyAtmAno'nantaguNA yena te sarAgANAm / yogAtmAno bhaNitA ayogi varjAstato'dhikAH |2|| ye zailezIgatAnAmapi labdhavIryA svataH smdhikaaH| upayogadravyadarzanAtmAnaH sarvajIvAnAM tto'dhikaaH||3||01|| - aatmsvruupvktvytaa| mUlam-"AyA bhaMte! nANe annANe? goyamA! AyA siya nANe siya aNNANe, NANe puNa niyamaM aayaa| AyA bhaMte! 'negiyANaM nANe anneneraiyANaM nANe ? goyamA! AyA neraiyANaM siya nANe siya annANe, nANe puNa se niyamaM AyA, evaM jAva thnniykumaaraannN| AyA bhaMte! puDhavikAiyANaM annANe, anne puDhavikAiyANaM annANe ? goyamA! AyA puDhavikAiyANaM niyama aNNANe, aNNANe vi niyamaM AyA, evaM jAva vaNa-ssaikAiyANaM, beiMdiyateiMdiya jAva vemANiyANaM jahA neriyaannN| AyA bhaMte ! dasaNe, anne dasaNe? goyamA! AyA niyamaM dasaNe, daMsaNe'vi niyamaM aayaa| AyA bhaMte neraiyANaM dasaNe, anne neraiyANaM dasaNe? goyamA! AyA neraiyANa niyamA dasaNe, daMsaNe vi se niyamaM AyA, evaM jAva vemANiyA NaM niraMtaraM dNddo|suu02|| chAyA-AtmA bhadanta ! jJAnam , ajJAnam ? gautama! AtmA syAt jJAna, syAt ajJAnam , jJAnaM punaniyamAva AtmA, AtmA bhadanta ! narayikANAM jJAnam, anyad nairayikANAM jJAnam , gautama ! AtmA nairayikANAM syAd jJAnam , syAda sohI kahA hai-'koDI sahassapuhuttaM' ityadi, tathA 'hoti kasAyAo' ityAdi, 'je selesagayANa vi' ityAdi ||suu01|| 2. " koDI sahasapuhuttaM " yA tathA " hoti kasAyAo" yA "je selesagayANa vi" yAhi // 10 // Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . bhagavatIsUtra ajJAnam , jJAnaM punastat niyamAdAsmA, evaM yAvat stanitakumArANAm , aAtmA bhadanta ! pRthivIkAyikANAm ajJAnam, anyat pRthivIkAyikANAm ajJAnam ? gautama ! AtmA pRthivIkAyi kAgAM. niyamAd ajJAnam , ajJAnamapi niyamAd AtmA, evaM yAvat vanaspatikAyikAnAm ; dvIndriyatrIndriya yAvat vaimAnikAnAM yathA nairayikANAm , AtmA bhadanta ! darzanam , anyad darzanam , gautama ! AtmAniyamAva darzanaM darzanamapi niyamAdA-mA, AtmA bhadanta ! nairayikANAM darzanam , anyad nairayikANAM darzanam ? gautama ! AtmA nairayikANAM niyamAdaM darzanam, darzanamapi tat niyamAdAtmA, evaM yAvad vaimAnikAnAM nirantaraM daNDakaH // 22 // ____TIkA-atha Atmana eva svarUpa prakhpayitumAha-AyA bhaMte' ityaadi| 'AyA maMte ! nANe, aNNANe ?' gautamaH pRcchati-he bhadanta ! kim AtmA jJAnam ? yo'yamAtmAsa eva kiM jJAnam ,na tayoH kazcid bhedaH kim , athavA Anano'nyad jJAnam ? kimajJAnaM vA AtmA ? iti praznaH, bhagavAnAha - 'goyamA bhAyA siya nANe, siya annANe gANe puNa niyamaM AyA' he gautama ! AtmA syAt-kadAcid jJAnam AtmasvarUpaM vaktavyatA- ' . " 'AyA bhaMte! nANe annANe' ityaadi| TIkArtha-sUtrakAra ne isa sUtra dvArA AtmA ke hI svarUpa kI prarU. paNA kI hai-isameM gautama ne prabhu se pUchA hai-'AyA bhate ! nANe, annANe? he bhaMdanta ! jo AtmA hai kyA vahI jJAna hai ? ina meM kyA koI bheda nahIM hai.? athavA jJAna AtmA se bhinna haiM? Atmo aura 'jJAna meM bheda hai? athavA ajJAna hI AtmA hai ? isa prazna ke uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama!" AyA siya NANe siya annANe nANe puNa niyamaM AyA' AtmA kadAcit jJAnarUpa hai-arthAt -mAtma-135 10yatA" AyA bhate ! nANe annANe" tyAha* * 'TIkAtha-sUtrakAre A sUtra dvArA " AtmAnA savarUpanI ja prarUpaNa karI che. A viSayane anulakSIne gautama svAmI mahAvIra prabhune e prazna pUche che hai-" AyA bhaMte ! nANe, annANe " 8 sAn re mAmA cha, eja jJAnarUpa che-zuM jJAna ane AtmA vacce keI bheda nathI? athavA jJAna AtmathI zuM bhinna jJAna ane AtmAmAM zuM bhinnatA che? athavA zuM ajJAna ja AtmA che? eTale ke AmA zuM ajJAna rUpa ja che? : * uttara-" AyA siya nANe, siya annANe nANe puNa niyamaM AyA hai gautama! AtmA kayAreka jJAnarUpa hoya che, eTale ke AtmAmAM jyAre Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 10 sU0 2 AtmasvarUpanirUpaNam ph 9 Ke jJAnasvarUpo bhavati, AtmanaH samyaktve sati matyAdijJAnasvabhAvatvAt syAt - kadAciMdra AtmA - ajJAnam - ajJAnasvarUpo bhavati, tasya Atmano midhyAtve sati matyajJAnAdisvabhAvatvAt jJAnaM punarniyamAdAtmA bhavatyeva, jJAnasya AtmadharmatayA sarvathA dharmiNo dharmasya bhedAbhAvAt sarvathA bhede sati viprakRSTaguNino guNamAtropalabdhau pratiniyataguNiviSaya eva saMzayo na syAt, tadanyebhyo'pi tasya bhedavizeSAbhAvAt dRzyate ca yadA kaciddharitataruNa taruzAkhA visararandhrodarAntarataH kimapi zuklaM pazyati tadA kimiyaM patAkA, kimiyaM valAkA ? ityevaM pratiniyataguNiviSayo'sau saMzayaH, nApi dharmiNo dharmaH sarvathena abhinnaH sarva thaiva abhede, saMzayAnutpattireva, guNagrahaNata eva guNino'pi gRhItatvAda ataH kathaMcida pakSamAzritya jJAnaM punarniyamAdAtmA iti vyapadizyate, atrahi AtmA AtmA meM jaba sampatta utpanna ho jAtA taba AtmA meM pahile se ajJAnarUpa hue mati Adi jJAnarUpa hojAte haiM isaliye usa samaya AtmA una matyAdijJAna svabhAva vAlA hotA hai AtmA kadAcit ajJAna rUpa haiM - arthAt AtmA meM jabataka mithyAtva rahatA hai taba AtmA saMbaMdhI mati Adi ajJAna rUpa meM rahate haiM - isaliye usa samaya AtmA maMti ajJAnAdi svabhAvavAlA honA hai| tathA jJAna niyama se AtmarUpa kahA jAtA hai kyoMki jJAna AtmA kI eka dharma-svabhAva hai, dharma aura dharmI meM sarvathA bheda hotA nahIM hai arthAt dharma aura dharmI meM kathaMcit bheda hotA hai yadi dharma aura dharmI meM jJAna aura AtmA meM sarvathA bheda svIkAra kiyA jAve to phira isa prakAra se jitane bhI dharma aura dharmI haiMuna saba meM yaha bheda svIkAra kiyA jAvegA isa prakAra se jaya samasta samyaktva utpanna thaI jAya che, tyAre AtmAmAM pahelethI ja ajJAna rUpe rahela mati Adi jJAna rUpa thaI jAya che. tethI tyAre AtmA te mati Adi jJAnasvabhAvavALA thaI jAya che kyAreka AtmA ajJAna rUpa paNa hoya che, eTale ke, jyAM sudhI AtmAmAM mithyAtvanA sattubhAva hoya che, tyAM sudhI AtmA saMdhI mati Ahni ajJAna rUpe rahe che, te kAraNe te samaye AtmA mati ajJAna Adi svabhAvavALuM hoya che. tathA jJAnane niyamathI ja AtmarUpa DevAtha hai, razu hai, jJAna, AtmAneo me dharma (svabhAva) che, dharma dharmImAM sathA bheda hAtA nathI-eTale ke dhama ane dharmImAM kathAcit zveta hoya che, paNa sapUrNataH bheda hAte nathI jo dhama ane dharmImAM (jJAna ane AtmAmAM) sarvathA (sapUrNata:) bhend svIkAravAnAM Ave, te te prakAranA jeTalA dha si o hoya te badhAmAM paNa A bhedanA svIkAra karavA paDaze ane * Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIce jJAnaM vinApi tiSThati jJAnaM tu AtmAnaM na parityajati khdirvnsptivditibhaavH| pUrvoktamevArtha daNDa kena marUpAyitumAha-'AyA bhaMte ! neraiyANaM nANe, anne neraiyANaM nANe ?' gautamaH pRcchati-he bhadanta ! kim nairayikANAm AtmA jJAnaM bhavati ? kiMvA nairayikANAmAtmano'nyad jJAnam ajJAnaM bhavati ? ityarthaH narayikANAmAtmasvarUpaM jJAnam ut anyad nairayikANAM jJAnaM tebhyo vyatiriktam ? dharma dharmI meM bheda svIkAra kiyA jAvegA taba kisI viprakRSTa-dUravartI dharmI guNamAtra kI upalabdhi hone para jo usa daravartI dharmI viSayaka saMdeha utpanna hotA hai-usa guNa ko lekara so vaha nahIM honA cAhiye parantu tadviSayaka saMdeha usake guNa kI upalabdhi ko lekara hotA to hai jaise jagha koI vyakti harevRkSa kI zAkhA ke bhItara ke cheda meM se kisI sapheda padArtha-dharmI ko dekhatA hai-taba use aisA saMzaya usa padArtha viSayaka hotA haiM ki kyA yaha balAkA hai ? yA patAkA hai ? ataH aisA jo pratiniyata dharmIviSayaka saMdeha utpanna hotA hai usase yahIM pratIta hotA hai ki dharma apane dharmI se sarvathA judA nahIM hai| nahIM to jaise saMzaya usa dharma ko lekara usa pratiniyatapadArtha meM huA hai vaha nahIM honA cAhiye usase bhinna kisI aura bhI padArtha ke viSaya meM honA cAhiye thA, kyoMki jaise vaha dharma usase bhinna hai-phira bhI usameM saMza yotpAdaka hai, isI prakAra vaha usa pratiniyata dharmI se-vivakSita dharmI je samasta dhamadhamIMmAM bheda svIkAravAmAM Ave, te kaI dUravartI dharmanA guNamAtranI upalabdhi thAya tyAre te guNane lIdhe te dUravartI dharmIviSayaka je saMdeha utpanna thAya che te tha joIe nahIM paraMtu tenA guNanI upalabdhi thavAne kAraNe tenA viSene sadeha te thAya che ja jema ke-jyAre koI vyakti lIlA vRkSanI zAkhAmAMnA chidramAMthI koI sapheda padArthane dekhe che, tyAre te padArthanA viSayamAM tene e saMdeha utpanna thAya che ke-te balAkA che? ke patAkA che? A prakAranA pratiniyata dhama viSayaka je sadeha utpanna thAya che, tenA dvArA eja pratIta thAya che ke dharma pitAnA dhama karatAM sarvathA bhinna nathI nahIM te te dharmane lIdhe te pratiniyata padArthanA viSayamAM jevo saMzaya utpanna thaye, te utpanna tha joIe nahIM e saMdeha tenAthI bhinna evA koI anya padArthanA viSayamAM thI joItuM hatuM, kAraNa ke jevI rIte dharma tenAthI bhinna che chatAM paNa temAM saMzotpAdaka che, eja pramANe te dharma te pratiniyata dhamIthI-vivaNita dharmathI bhinna evA anya Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 120 10 sU0 2 AtmasvarUpanirUpaNam 385 se bhinna anya avivakSita dharmI se bhI bhinna hai - phira usameM vaha saMzaya kA utpAdaka kyoM nahIM ? ataH isa pranIti se yahI hotA hai ki dharma apane dharma se sarvathA bhinna nahIM hai / isa prakAra 'dharma apane dharmI se sarvathA abhinna hI hai" aisA bhI nahIM hai, kyoMki sarvathA abheda mAnane para saMzayakI utpatti hI nahIM ho sakegI kyoMki guNa ke grahaNa ho jAne para - dharmake grahaNa ho jAne para guNI kA grahaNa ho jAvegA ataH kathaMcit bhedapakSa ko Azrita karake " jJAna niyama se AtmA hai" aisA kahA jAtA hai | "jJAna AtmA hai" isa kathana se yaha prakaTa kiyA gayA hai ki AtmA jJAna ke binA bhI raha sakatA hai, parantu jJAna AtmA ke vinA nahIM raha sakatA. jaise kharakA vRkSa vanaspati ke binA nahIM raha sakatA parantu vanaspati khaira kA vRkSa ke binA bhI raha sakatI hai / 'AyA aMte! rayANaM nANe, anne neraiyANa nANe' gautama ne prabhu se isa sUtra dvArA aisA pUchA hai - bhadanta ! nairayikoM kA AtmA kyA jJAnasvarUpa hai ? yA ajJAnarUpa hai ? pUchanekA tAtparya aisA hai ki nairayikoM kA jJAna unakI AtmAsvarUpa hotA hai ? yA unakI AtmA se bhinna hotA hai ? isake avikSita dharmAMthI paNa bhinna che. chatAM paNa temAM te sazatpAdaka krama nathI ? A prakAranI pratIti dvArA eja vAtane samana maLe che ke dhama peAtAnA dharmI karatAM savathA bhinna hotA nathI eja pramANe " dhama pAtAnA dharmIthI sathA abhinna che, '' evuM paNa nathI, kAraNa ke sathA aleka mAnavAmAM Ave, te saMzayanI utpatti ja thai zakatI nathI, kAraNa ke guNanu grahaNa thaI javAthI--dhanuM grahaNa thaI javAthI--guNInuM grahaNu thaI jaze tethI katha'cit bheda pakSanA Azraya laIne evu' kahI zakAya che ke ' jJAna niyamathI AtmA che. " jJAna AtmA che, " A kathana dvArA e prakaTa karavAmAM Avyu che ke AtmA jJAnanA vinA paNa rahI zake che, parantu jJAna AtmA vinA rahI zakatuM nathI jevI rIte kheranu vRkSa vanaspati vinA rahI zakatuM nathI, pazu vanaspati kheranA vRkSa vinA rahI zake che, eja pramANe jJAna AtmA vinA rahI zakatuM nathI, paNa AtmA jJAna vinA rahI zake che. ,, 6. gautama svAbhInA prazna - " AyA bhaMte ! neraiyANa nANe, anne neraiyANaM nANe 1" he bhagavan ! nAronA AtmA zuddha jJAnastrazya hoya che, he ajJAna rUpa hAya che? A praznanu' tAtparya e che ke nArakeTanuM jJAna temanA AtmAthI abhinna hAya che, ke temanA AtmAthI bhinna hAya che ? bha0 49 Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre 384 bhagavAnAha-'goyamA ! AyA neraiyANaM siya nANe, siya annANe, nANe puNa se niyama AyA' he gautama ! AtA nairayikANAM syAt-kadAcit jJAnaM bhavati, samyagdarzanabhAvAt , syAt kadAcit ajJAnaM bhavati mithyAdarzana bhAvAt , jJAnaM punastannarayika sambandhiniyamAt AtmA bhavati, na ud vyatiriktamityarthaH, 'evaM jAva thaNiyakumArANaM' evaM-pUrvoktanairayikarItyA, yAvat-asurakumArAdArabhya stanitakumAraparyantAnAm AtmA kim jJAnaM bhavati ? kiMvA ajJAnaM bhavati ? iti praznaH, bhagavAnAhaAtmA asurakumArAdInAm syAd jJAnaM bhavati syAt ajJAnaM bhavati jJAnaM punaniyauttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama ! 'AyA neraiyANa siya nANe, siya annANe, nANe puNa se niyamaM AyA' nairayikoM kA AtmA kadAcit jJAnasvarUpa hotA hai kyoMki nairayikoM meM bhI samyagdarzana hotA hai tathA kadAcit vaha ajJAna svarUpa bhI hotA hai kyoMki nairayiko meM mithyAdarzana kA sadbhAva rahatA hai| tathA-nairayika sabaMdhI jo jJAna-hai-vaha niyama se AtmarUpa hotA hai, AtmA se bhinna nahIM hotA hai 'evaM jAva thaNiyakumArANaM' isI prakAra kA kathana yAvat-asurakumAra se lekara stanitakumAra taka ke devoM kI AtmA ke saMbaMdha meM jAnanA cAhiye arthAt-asurakumAra se lekara stanitakumAra taka kI AtmA kyAjJAna svarUpa hotI hai ? yA ajJAna svarUpa hotI hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-heM gautama | asurakumAra AdikoM kI AtmA kadAcit jJAnarUpa bhI hotI hai ? tathA jJAna jo hai vaha niyama se AtmasvarUpa hotA hai| mahAvIra prabhunA utta2-" goyamA!" gautama! "AyA neraiyANa siya nANe, siya annANe, nANe puNa se niyama AyA" gautama! nAnA AtmA kyAreka jJAnasvarUpa hoya che, kAraNa ke nArakamAM paNa samyagdarzana saMbhave che kharuM ane kayAreka ajJAnasvarUpa paNa hoya che, kAraNa ke nArakamAM mithyAdarzanane paNuM sadbhAva hoI zake che. tathA nArakonuM je jJAna hoya che, te. niyamathI sAma35 saya che, mAmAthI minna jAtu nathI " evaM jAva theNiyakumArANaM " nAnA re 4thana masurazubhArAthI dhanaratanitabhAra paryantanA devanA AtmAnA saMbaMdhamAM paNa samavuM eTale ke asurakumArothI laIne svanitakumAre paryantanA devene AtmA zuM jJAnasvarUpa haya che? ke ajJAnavarUpa hoya che? tene uttara ApatA mahAvIra prabhu kahe che ke he gautama! asurakumAradikene AtmA kyAreka jJAnasvarUpa paNa hoya che ane kyAreka ajJAnasvarUpa paNa hoya che. tathA temanuM je jJAna che, te niyamathI ja AtmarUpa hoya che. Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 10 sU0 2 AtmasvarUpanirUpaNam 387 mAdAtmA bhavati / gautamaH pRcchati AyA bhaMte ! puDhavikAiyANaM annANe, anne puDhavikAiyANaM annANe ? ' he bhadanva ! AtmA pRthivIkAyikAnAm ajJAnasvarUpo bhavati ? kiMvA Atmano'nyat pRthivIkAyikAnAm ajJAnaM bhavati ? teSAmAtmastrarUpamajJAnaM bhavati, utAho anyattat ? bhagavAnAha - 'goyanA ! AyA puDhavikAiyANaM niyamaM annANe, annANe vi niyamaM AyA, evaM jAva vaNarasaikAiyANaM' he gautama ! pRthivIkAyikAnAmAtmA niyamAdajJAnasvarUpo bhavati, ajJAnamapi niyamAdAtmA bhavati, evaM - pUrvoktarItza, yAvat - aSkAyikAnAM tejaskAyikAnAMm, vAyukAyikAnAm, vanaspatikAyikAnAm AtmA niyamAdajJAnasvarUpo bhavati, ajJAnamapi teSAM niyamAdAtmA bhavati, tathA ca teSAmAtmA ajJAnasvarUpo bhavati, , gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM- 'AyA bhate | puDhavikAiyANa annA anne puDhacikAiyANaM annANe' he bhadanta ! pRthivIkAyikoM kI AtmA ajJAnasvarUpa hotI hai ? aura vaha ajJAna kyA unakI AtmA se bhinna hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'gothamA' he gautama! 'AyA puDhavikAiyANaM annANe, anne puDhavikAiyANaM niyamaM annANe, annANe viniyamaM AyA' pRthivIkAyikoM kI AtmA niyama se ajJAnarUpa hotI haiM aura vaha ajJAna usakA AtmasvarUpa hotA hai ? ' evaM jIva vaNassaikAiyANaM' isI prakAra kA kathana yAvat-aSkAyikoM kI, tejaskAyikoM kI, vAyukAyikoM kI evaM vanaspattikAyikoM kI AtmA ke saMbaMdha meM bhI jAnanA cAhiye arthAt-aSkAyikoM se lekara vanaspatikAyikoM kI AtmA niyama se ajJAnasvarUpa hotA hai aura vaha ajJAna bhI unakA niyama se unakI AtmarUpatA hotI hai| isase gautama svAmInI prazna- " AyA bhaMte! puDhavikAiyANaM annANe, anna puDha vikAiyANaM annANe ?" he bhagavan ! pRthvI ayinI AtmA zubhajJAnasvarUpa hAya che? ane te ajJAna zu temanA AtmAthI bhinna hAya che.? , * 66 mahAvIra alunA uttara- " goyamA ! " he gautama! AyA puDhavikAiyANaM niyamaM annANe, annANe, viniyama AyA " pRthvI ayino AtmA niyamathI ja ajJAnarUpa hoya che ane temanuM te ajJAna niyamathI ja Atma35 DAya che. " evaM jAva vaNassaikAiyANaM" pRthvI ayinA he 4 uthana asUkAyikA, tejaskAyikA, vAyukAyikA ane vanaspatikAyikAnA AtmA viSe paNa samajavuM eTale ke akAyikAthI laIne vanaspatikAyikA ntanA jIvAnA AtmA niyamathI ja ajJAna svarUpa hoya che ane temanu te ajJAna pazu niyamathI ja temanA AtmasvarUpa hAya che, eTale ke te ajJAna temanA - Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre 38 nAnyattattebhya iti bhAvArthaH, 'veiMdiyateiMdiya jAva vegANiyANaM jahA nerajhyANaM dvIndriyatrIndriya yAvat caturindriyapaJcendrigatiryagyonijhamanuSyavAnavyantarajyotiSikavaimAnikAnAm AtmA yathA nairayikANAM pratipAditastathA pratipattavyaH, tathA ca dvIndriyAdi vaimAnikAntAnAmAtmA syAt jJAnarUpo bhavati, syAdajJAnarUpo bhavati, jJAnaM puna statsambandhiniyamAdAtmA bhavatyeveti bhaavH| gautamaH pRcchati-'AyA bhaMte ! daMsaNe, anne dasaNe ?' he bhadanta ! kimAtmA darzanarUpo bhavati ? kiMvA AtmanaH anyadarzanaM bhavati ? bhgvaanaah-goymaa| AyA niyamaM dasaNe, daMsaNe vi niyamaM AyA' he gautama ! AtmA niyamAd darzanarUpo bhavatyeva, evaM darzanamapi niyamAdAtmA bhavatyevA, tathA ca samyagdRSTimithyA. kahane kA tAtparya aisA hai ki vaha ajJAna unakI AtmA se bhinna nahIM hai 'beiMdiyateiMdiya jAya vemANiyANaM jahA neraiyANa' do indriyoM kI, teindriyoM kI yAvat-cau indriyoM kI, paMcendriya-tiyaJcoM kI, manuSyoM kI, vAnavyantaroM kI, jyotiSikoM kI, vaimAnikoM kI AtmAkathaMcit jJAnasvarUpa hotI hai aura kathaMcit ajJAnasvarUpa hotI hai aura inakA jo jJAna hai vaha niyama se AtmasvarUpa hotA hai-arthAt AtmA se abhinna hotA hai| aba gautama bhu se aisA pUchate haiM-'AyA bhaMte ! dasaNe anne daMsaNe he adanta ! kyA AtmA darzana rUpa hotA hai ? yA vaha AtmA se bhinna hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama! 'bhAyA niyama dasaNe, dasaNe viniyamaM AyA AtmA niyama se darzanarUpa hotA hai, aura vaha darzana bhI niyama le AtmarUpa hotA hai! mAtmAyI minna tu nathI. " veiMdiya, teiMdiya jAva vemANiyANaM jahA neraiyANaM" hAndrayonA, zrIndriyAnA, turindriyAnA, pathandriyatiya yAnA, manuSyone, vAnacantane, tiSikene ane vaimAnikane AtmA, nArakenA AtmAnI jema kayAreka jJAnasvarUpa hoya che ane kayAreka ajJAnasvarUpa hoya che. ane temanuM je jJAna che, te niyamathI ja AtmasvarUpa hoya che, eTale ke AtmAthI abhinna hoya che. gautama svAmInA praza-" AyA bhaMte ! dekhaNe, anne dekhaNe ?" bhagavan ! zuM AtmA dazanarUpa hoya che ke te darzana AtmAthI bhinna hoya che? mahAvIra prabhunI uttara-"goyamA!" gautama! "AyA niyama dasaNe, dekhaNe vi niyama AyA" mAmA niyamathI zana35 DAya cha, bhane te darzana paNa niyamathI ja AtmarUpa hoya che, kAraNa ke samyagdaSTi ane Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u010 sU02 AtmasvarUpanirUpaNam 389 dRSTayodarzanasyAvizeSAdAtmA darzanaM bhavati, darzanamapi Atmaiva bhavati, yatra khalu dharma viparyayo nAsti tatra niyama eva upanIyate, na vyabhicAro gRhyate, yathA atraiva darzane, yatra punaviparyayo'sti tatra vyabhicAro niyamacopanIyate yathAjJAne AtmA jJAnarUpo'jJAnarUpazceti vyabhicAraH, jJAnaM punarAtmaiveti niyamo bhavatyeveti bhAvaH / gautamaH pRcchati-'AyA bhaMte / neraiyANaM dasaNe, anne neraiyANa dasaNe ? he bhadanta ! nairayikANAm AtmA kiM darzanarUpo bhavati ? Atmano'nyad vA nairayi kANAM darzanaM bhavati ? bhagavAnAha-'goyamA! AyA neraiyANaM niyamA dasaNe, dasaNe vi se niyamaM AyA, evaM jAba vemANiyANaM niraMtara daMDao' he gautama ! nairayikANAmAtmA niyamAdavazyameva darzanarUpo bhavati, darzanamapi tatsambandhi tathA-sampaSTi aura mithyAdRSTi ke darzana meM vizepato na hone se AtmA darzanarUpa hotA hai aura darzana bhI AtmArUpa hotA hai| jahAM dharma meM viSaya nhiiN| vahAM niyama hI kahA gayA hai viparIta grahaNa nahIM kiyA gayA hai jaise yahAM darzana meM, jahAM viparyaya hai, vahAM viparIta aura niyama donoM kahe gaye haiM--jaise jJAna meM-AtmA jJAnarUpa bhI hotA hai aura ajJAnarUpa bhI hotA hai yaha viparIta hai aura jJAna AtmasvarUpa hI hotA hai yaha niyama hai / aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'AyA bhaMte ! neraiyANa daMsaNe, anne neraiyANaM daMsaNe' he bhadanta ! nairayikoM kI AtmA kyA darzanarUpa honA hai ? yA nairayikoM ke AtmA se darzana bhinna hotA haiM ? isake uttara meM prabhu kahate hai -'joyanA' he gItana AyA nerayANaM niyamA dakSaNe, dekhaNe vi se niyamaM AyA nairapikoM kI mithyASTinA darzanamAM vizeSatA na hovAthI AtmA darzanarUpa hoya che. ane darzana paNa AtmArUpa hoya che jyAM dharmamAM viparyaya nathI, tyAM niyamathI ja grahaNa karAyuM che viparIta grahaNa karAyuM nathI jerA ke darzanamAM jyAM viparyaya che, tyAM viparIta ane niyama, A baMne grahaNa karAyA che jemake jJAnanA viSayamAM evuM kahyuM che ke "AtmA jJAnarUpa paNa hoya che ane ajJAnarUpa paNa hoya che," A viparIta che, ane "jJAna AtmasvarUpa ja hoya che," A niyama che. gautama svAmInA 9A-" AyA bhNte| neraiyANaM dasaNe, anne neraiyANaM dasaNe ?" magavan ! zu nAramanI mAmA zana35 (zanithI malina) hoya che? ke nArakene AtmA darzanathI bhinna hoya che? maDAvIra prabhuna uttara-" goyamA!" gauta! " AyA neraiyANaM niyamA dasaNe, dekhaNe vi se niyamaM AyA " nAraana mAtmA niymthii| Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre 390 9 niyamAt AtmA bhavati, evaM - pUrvoktarItyA yAvat - bhavana pativikalendriyapaJcendriya tiryagyonika manuSyavAnavyantarajyoti pikavaimAnikAnAM nirantaram - avyavadhAnena daNDako vaktavyaH / tathA ca teSAmapi AtmA niyamAd darzanarUpo bhavati, darzanamapi niyamAdAtmarUpaM bhavatIti bhAvaH // 02 // ratnaprabhAdivizeSavaktavyatA / mUlam - AyA bhaMte! rayaNappabhA puDhavI, annA rayaNappabhA puDhavI ? goyamA ! rayaNappabhA puDhavI siya AyA siya no AyA, siya avattavtraM AyAiya no AyAiya, se keNaNaM bhaMte! evaM buccai - rayaNappabhApuDhavI siyaAyA siyano AyA, siya avatavaM AyAiya no AyAiya ? goyamA ! apaNo AiDe AyA; parasta AiTThe no AyA, tadubhayasta AiTTe avattatvaM rayaNappabhA puDhavI AyAiya no AyAiya se teNaTTeNaM taM caiva jAva no AyAiya | AyA aMte ! sakkarapabhA puDhavI jahA rayaNappabhA puDhavI tahA sakarappabhAe vi, evaM jAva ahe sattamA ! AyA bhaMte! sohamme kappe pucchA, goyamA ! sohamme ke siya AyA siya no AyA jAva no AcAiya se keNaTTeNaM bhaMte! jAva no AtmA niyama se darzana rUpa hotA hai aura nairadhika- Atma saMbaMdhI darzana bhI niyama se AtmarUpa hotA hai| isI prakAra se yAvat-bhavanapati, vika lendriya, paMcendriya tiryeca, manuSya, vAnavyantara, jyotiSika, vaimAnika inakA daNDaka bhI binA vyavadhAna ke kahanA cAhiye tathAca - inakI bhI AtmA niyama se darzanarUpa hotA hai aura inakA darzana bhI niyama se AtmarUpa hotA hai || sU0 2 // danarUpa hAya che, ane nArakAnuM AtmA sakhI dana pazu niyamathI ja Atma3ya hoya che. zetra abhAle lavanayati, vipulendriya, yathendriyatiryaya, manuSya, vAnanyantara, naitiSika ane vaimAnikAnA AtmA niyamathI ja darzana rUpa hAya che, ane temanu dazana paNa niyamathI ja AtmarUpa hoya che. sUrA Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 10 sU0 3 ratnaprabhAdivizepanirUpaNam 391 AyAiya? goyamA ! appaNo AiTe AyA parassa AiTe no AyA, tadubhayasla AiThe avattavvaM AyAiya no aayaaiy| se teNaTeNaM taM ceva jAva no aayaaiy| evaM jAva accue kppe| AyA bhaMte ! gevijjavimANe anne vijJavimANe evaM jahA rayaNappabhA thev| evaM aNuttaravimANA vi| evaM Isi pabbhArA vi| AyA bhaMte ! paramANupoggale anne paramANupoggale ? evaM jahA sohamme kappe tahA paramANupoggale vi bhANiyanve / ___AyA bhaMte ! duppaesie khaMdhe anne duppaesie khaMdhe! goyamA ! duppaesie khaMdhe siya AyA 1 siya no AyA2, siya avattavvaM AyAiyano AyAiya 3, siya AyAya no AyA ya4, siya AyA ya avattavvaM AyAiya no AyAiya 5, siya no AyA ya avattavvaM AyAiya no AyAiya 6, se keNaTeNaM bhaMte! evaMbuccaitaMcevajAva noAyAiya avattavaM AyAiya no AyAiya, goyamA ! appaNo AiTe AyA 1 parassa AiTeno AyAra tadubhayassa AiTThe avattavyaM, duppaesie khaMdhe AyAiya, no AyAiya3 dese AiTTe sabbhAvapajave dese AiTTe asabbhAvapajjave, duppaesie khaMdhe AyA ya, no AyA ya4, dese AiTe sabbhAvapajjave dese AiTe tadubhayapajjave duppaesie khaMdhe AyA ya avattavvaM AyAiya no AyAiya5, dese AiDhe asabbhAvapajjave dese AiTe tadubhayapajave duppaesie khaMdhe no AyA ya avattavvaM AyAiya no AyAiya6, se teNaTeNaM taM ceva jAva no aayaaiy| Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre AyA bhaMte! tippaesie khaMdhe anne tippayasie khaMdhe ? goyamA ! aireer khaMdhe liya AyA, siya no AyAra, siya avanttavyaM AyAiya, noAyAiyara, siya AyA ya, no AyA ya4, siya AyA ya, no AyAoya5, siya AyAoya no AyA ya6, siya AyA ya avattavvaM AyAiya noAyAiya7, siya AyAiya avattavvAiM AyAoya no AyAo ya8, liya AyAo ya avattanaM AyAiya no AyAiya9, siya no AyA ya avasavvaM AyAiya noAyAiya10, siya no AyA: ya avaktavvAI AyAo ya no AyAo yu11, siya no AyAo ya avattavyaM AyAiya no AyAiya12, siya AyA ya no AyA ya avatatraM AyAiya no AyAiya 13 / se keNaTTeNaM aMte ! evaM vuccai - tippasie khaMdhe siya AyA evaM ceva uccAreyavvaM jAva liya AyAya no AyA ya avatavyaM AyAiya no AyAiya 13 1 goyamA ! apaNo AiTTe AyA?, parassa AiDe no AyAM2, tadubhayahasa AiDe attavvaM AyAiya no AyAiyara, dese AiDe sambhAvapajjave dekhe Aine asambhAvapajave tippaesie khaMdhe AyA ya no AyA ya4, dele AiDe sambhAvapajjave desA AiTTA asambhAvapajjavA tippaesie khaMdhe AyA ya no AyAo ya5, desA AiTTA nApajjavA dese AiDe abhAva pajjave tippaelie khaMdhe AyAoya no AyA ya6, demeM AiDe sambhAvapajjave dene AiDe tadubhayapajjatre tiSaesie khaMdhe AyA ya 392 Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 10 sU0 3 ratnaprabhAdivizeSanirUpaNam 393 avattavyaM AyAiya no AyAiya7, dese Aihe sambhAvapajjave desA AiTA tadubhayapajjavA tippaesie khaMdhe AyA ya avatatvAiM AyAo ya no AyAo yada, desA AiTTA sabbhAvapajjavA dese AiTe tadubhayapajjave tippaesie khaMdhe AyAo ya avattavvaM AyAiya no aayaaiy9| ee tinni bhNgaa| dese AiTTe asambhAvapajjave dese AiTTe tadubhayapajjave tippaesie khaMdhe no AyA ya avattavyaM AyAiya no AyAiya10, dese AiDe asabbhAvapajjave desA AiTTA tadubhayapajjavA tippae, sie khaMdhe no AyA ya, avattavvAiM AyAo ya no AyAo ya11, desA AiTA asambhAvapajjavA, dese AiTe tadubhayapajjaye tippaesie khaMdhe no AyAo ya avatta AyAiya no AyAiya12, dese ATe sabbhAvapajjave dese AiTe asabbhAvapajjave dese AiTe tadubhayapajjane tippalie khadhe AyA ya no AyAya avattavyaM AyAiya no AyAiya13, se teNaTeNaM goyamA ! evaM vuccai tippaesie khaMdha liya AyA taM caiva jAva no aayaaiy| AyA bhaMte ! cauppaesie khaMdhe anne pucchA, goyamA! cauppaesie khaMdhe siya AyAra,siya no AyAra, siya avattavaM AyAiyano AyAiya3,siya AyAya noAyA ya1,siya AyAya noAyAoyara,siya AyAo yano AyA ya3,siya AyAoya no AyAoya4Asiya AyAyaavattabbaM AyAiyanoAyAiya1, siya AyA ya avacambAI AyAoya no AyAyo yara, siya bha050 Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 bhagavatIsUtra AyAo ya avattavvaM AyAiya no AyAiya3, siya AyAo ya avattavAI AyAo ya no AyAo ya4, (34811) siya no AyA ya avattavyaM AyAiya no AyAiya1, siya no AyA ya avattavvAiM AyAo ya no AyAo ya2, siya no AyAo ya avattavvaM AyAiya no AyAiya3, siya no AyAoya avattatvAiM AyAo ya no AyAo ya // 4||(15) siya AyA ya no AyA ya avattavaM AyAiya no AyAiya16, siya AyA ya no AyA ya avattavAiM AyAo ya no AyAo ya17, siya AyA ya no AyAo ya avatta AyAiya no aayaaiy18|| siyaAyAoya no AyAya avttvvNaayaaiynoaayaaiy19| se keNaTeNaM bhaMte! evaM vuccai cauppaesie khaMdhesiya AyA ya no AyA ya avattavaM taM ceva aTuM paDiuccAreyavaM? goyamA! appaNo AiTTe AyA1, parasta Aihe no AyA2, tadubhayassa AiThe avattavyaM AyAiya no AyAiya3, dese AiTe sambhAvapajjave dese AiTe asabbhAvapajjave cubhNgo| sanmAvapajjaveNaM tadubhayeNaM ya cubhNgaa4| asabbhAveNaM tadubhayeNa ya caubhaMgo 4 / (15) dese AiTe sabbhAvapajjave dese AiTe asabhAvapajjave, dese Aihe tadubhayapajjave cauppaesie khaMdhe AyA ya no AyA ya avatta vaM AyAiya no AyAiya16, dese AiTe sambhAvapajjave dese AiTTe asambhAvapajjave desA AiTA tadubhayapajjavA cauppaesie khaMdhe bhavai, AyA ya no AyA ya avattavvAiM AyAo ya noAyAo ya 17, dese Aihe sabhA Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 396 premaicandrikA TIkA za0 120 10sU0 3 ratnaprabhAdivizeSanirUpaNam vapajjave desA AiTThA asambhAvapajjavA dete AiTTe tadubhayapajjave ca uppae lie khaMdhe AyAya no AyAoya avattavaM AyAiya no AyAiya18, desA AiTThA sambhAvapajjavA, dese AiTTe asambhAvapajjave, dese AiTTe tadubhayapajave cauppaesie khaMdhe AyAo ya no AyA ya avattavaM AyAiya no AyAiya 19 / se teNaTTeNaM goyamA ! evaM buccaha cauppaesie khaMdhe siya AyA, siya no AyA, siya avattavaM nikkheva te caiva bhaMgA uccAreyavA jAva no AyAiya | AyA bhaMte! paMca paesie khaMdhe anna paMca paesie khaMdhe ? goyamA ! paMcapae lie khaMdhe siya AyA, siya no AyA 2, siya avattavaM AyAiya no AyAiyara, liya AyAya no AyA ya4, siya AyA ya avattaveNa ya4, no AyAya avattadveNa ya( 412 + 3 = 15) tiyagasaMjoge eko Na paDai7 (22) se keNaNaM bhaMte! taM caiva paDiuccAreyAM ? gothamA ! appaNo AiTTe AyA, parassa AiTTe no AyAra, tadubhayassa AiTThe avattavaMza, dese AiTTe sambhAvapajjaye dese AiTTe asabbhAvapajjave, evaM duyasaMjoge sabe pati, tiyagasaMjoge ekkoNa paDai / chappaesie save paDaMti, jahA chappaesie, evaM jAva anaMtapaesie, sevaM bhaMte! sevaM bhaMte! tti jAva viharai // sU03 // dasamo uddeso samatto- bArasamaM sayaM samattaM // Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre 36 chAyA - AtmA bhadanta ! ratnaprabhA pRthivI, anyA ratnaprabhA pRthivI gautama ! ratnaprabhA pRthivI syAt AtmA, syAt no AtmA, syAt avaktavyam - AtmA itica no AtmA iti, tat kenArthena bhadanta / evamucyate - ratnaprabhA pRthivI syAt AtmA syAt no AtmA, syAt avaktavyam - AtmA iti ya no AtmA iti ca ? gautama ! AtmanaH AdiSTe AtmA, parasya AdiSTe no AtmA, tadubhayasya AdiSTe avaktavyaM - ratnapramApRthivI AtmA iti ca, no AtmA iti ca, tat tenArthena tadeva yAvat no AtmA iti ca, AtmA bhadanta ! zarkarApramA pRthivI, yathA ratnaprabhA pRthivI tathA zarkarAmabhA'pi, evaM yAvat adhaH saptamI, AtmA bhadanta ! saudharmaH kalpaH pRcchA, gautama / saudharmaH kalpaH syAt AtmA, syAt no AtmA yAvat no AtmA iti ca tat kenArthena bhadanta ! yAvat no AtmA iti ca ? gautama ! AtmanaH AdiSTe AtmA, parasya AdiSTe no AtmA tadubhayasya AdiSTe avaktavyam - AtmA iti ca noAtmA iti ca tat tenArthena tadeva yAvat no AtmA iti ca, evaM yAvat acyutaH kalpaH, AtmA bhadanta | graiveyakavimAnaH, anyo graiveyakavimAnaH' ? evaM yathA ratnaprabhA tathaiva, evamanuttaravimAnaH api, evam ISatprAgramArA api, AtmA bhadanta ! paramANupudgalaH, anyaH paramANupudgalaH ? evaM yathA saudharmaH kalpastathA paramANupudgalospi bhaNitavyaH / AtmA bhadanta ! dvidezikaH skandhaH, anyo dvipradezikaH skandhaH ? gautama ! dvipradezikaH skandhaH syAt AtmA 1, syAt no AtmA 2, svAt avaktavyam - AtmA iti ca, no AtmA iti ca 3 syAt AtmA ca no AtmA ca 4, syAt AtmA ca avaktavyam - AtmA iti ca no AtmA iti ca 5, syAt no AtmA ca avaktavyam AtmA iti ca, no AtmA iti ca 6, vat kenArthena bhadanta ! evamucyate tadeva yAvat no AtmA iti ca avaktavyam - AtmA iti ca no AtmA iti ca ? gautama ! AtmanaH AdiSTe AtmA 1, parasya AdiSTe no AtmA 2, tadubhayasya AdiSTe avaktavyam - dvidezikaH skandhaH bhAtmA iti ca noAtmA iti ca 2, deza AdiSTaH sadbhAvaparyavaH, deza AdiSTaH asadbhAvaparyavo dvipadezikaH skandhaH AtmA ca no AtmA ca 4, deza AdiSTaH sadbhAva paryavaH, deza AdiSTastadubhayaparyavo dvidezikaH skandhaH AtmA ca avaktavyam AtmA iti ca no AtmA iti ca 5, deza AdiSTaH asadbhAvaparyayaH, deza AdiSTaH tadubhayaparyavo dvimadezikaH skandho noAtmA ca avaktavyam - AtmA iti ca no AtmA iti ca 6, tat tenArthena tadeva yAvat-no AtmA iti ca / Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrikA TIkA za0 12 u0 10 sU0 3 ratnaprabhAdivizeSanirUpaNam 397 AtmA bhadanta ! tridezikaH skandhaH, anyastripradezikaH skandhaH ? gautama | tridezikaH skandhaH syAt AtmA 1, syAt no AtmA2, syAt avaktavyam - AtmA iti ca no AtmA iti ca3, svAt AtmA ca noAtmA ca4, syAt AtmA ca noAtmAnau ca5, syAt AtmAnau ca no AtmA ca 6, syAt AtmA ca avaktavyaH AtmA iti ca no AtmA iti ca 7, syAt AtmA iti ca, aba hort AtmAnau ca noAtmAnau ca 8, syAt AtmAnau ca avaktavyaH - AtmA iti ca noAtmA iti ca9. syAt noAtmA ca avaktavyaH - AtmA iti ca no AtmA iti ca 10, syAt no AtmA ca avaktavyau - AtmAnau ca nothAtmAnau ca 11, syAt no AtmAnau ca avaktavyaH - AtmA iti ca jo AtmA iti ca 12, syAt AtmA ca no AtmA ca avaktavyaH - AtmA iti ca no AtmA iti ca13, tat kenArthena bhadanta ! evamucyate - tripadezikaH skandhaH syAt AtmA evameva uccArayitavyaM yAvat syAt AtmA ca no AtmA ca avaktavyam - AtmA iti ca, no AtmA iti ca ? gautama | AtmanaH AdiSTe AtmA 1, parasya AdiSTe no AtmAra, tadubhayasya AdiSTe avaktavyam AtmA iti ca, no AtmA iti ca3, deza AdiSTaH sadbhAva paryavaH deza AdiSTaH asadbhAva paryavaH tridezikaH skandhaH AtmA ca no AtmA ca4, deza AdiSTaH sadbhAvaparyavaH dezau, AdiSTau asadbhAvaaat tridezikaH skandhaH AsamAnI ca noAtmAnau ca5, dezau AdiSTau sadbhAvaparyayau dezaAdiSTaH amAnaparyavakhima dezikaH AtmAnau ca no AtmA ca6, deze AdiSTaH samAnaparyayo deza AdiSTastadubhayaparyatratripadezikaH skandhaH AtmA ca avaktavyaH - AtmA iti ca no AtmA iti ca7, deza AdiSTaH sadbhAvaparyavaH, dezI AdiSTau tadubhayaparthacau, tripadezikaH stanghaH AtmA ca adahost AtmA ca no AtmAnau ca8, deza AdiSTau sadbhAvaparyavau, deza AdiSTastadubhayaparyavaH tripradezikaH skandhaH AtmAnau ca avaktavyaH - AtmA iti cano AtmA iti ca9, ete trayo bhaGgAH 9 / deza bAdiSTaH asadbhAvaH deza AdiSTastadubhayaparyavatripadezikaH sandhaH no AtmA ca avaktavyaH - AtmA iti cano AtmA iti ca 10, deza AdiSTaH asana nAvaparyavo dezau AdiSTau tadubhaarjat tripadezikaH skandho no AtmA ca avaktavyau AtmAnau noAtmAnau ca11, dezI AdiSTau asadabhAvaparyaMcoM, deza AdiSTaH tadubhayaparyavatrimadezikaH est no AtmAnau ca avaktavyaH - AtmA iti ca no AtmA iti ca12, deza AdiSTa sadbhAvapacaH deza AdiSTaH asadbhAvaparvavaH deza AdiSTastadubhayaparyavastrimadezikaH skandhaH AtmA ca no AtmA ca avaktavyaH - AtmA iti ca no - Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtra AtmA iti c13| tat tenArthena gautama ! evamucyate tripradezikaH skandhaH syAt AtmA tadeva yAvat no AtmA iti ca / AtmA bhadanta ! catuSpadezika: skandhaH, anyaH pRcchA, gautama ! catuSpadezikaH skandhaH syAt AtmA1, syAt no AtmA2, syAt avaktavyam-AtmA iti ca no AtmA iti ca3, syAt AtmA ca no AtmA ca1, syAt AtmA ca no AtmAnazcara, syAt AtmAnazca no AtmA ca3, syAt AtmAnau ca no AtmAnau ca4, syAt AtmA ca avaktavyam AtmA iti ca no AtmA itica1, syAta AtmA ca avaktavyaH AtmAnazvano AtmAnazca 2, syAt AtmAnazca avaktavyA-AtmA iti ca no AtmA iti ca3, syAt AtmAnau ca avaktavyau AtmAnau ca no AtmAnau ca 4 / 18) syAt no AtmA ca avaktavyam-AtmA iti ca no AtmA iti ca 1, syAt no AtmA avaktanyau-AtmAnI ca no AtmAnauca2, syAt no AtmAnazca avaktavyaH-AtmA iti ca no AtmA iti ca3, syAta no AtmAnazca avaktavyAH-AtmAnau ca no AtmAnau ca 4 / (1243-15) syAt AtmA ca no AtmA ca avaktavyam-AtmA iti ca no AtmA iti ca 16, syAt AtmA ca no AtmA ca avaktavyAzca AtmAnazca no AtmAnazva17 syAt-AtmA cano AtmAnazca avaktavyam-AtmA iti ca no AtmA iti ca18, syAt AtmAnazca no AtmA ca avaktavyam-prAtmA iti ca no AtmA iti ca 19, tat kenArthena bhadanta ! evamucyate catuSpadezikA skandhaH syAt AtmA ca no AtmA ca avaktavyam 'taMceva' sa eva arthaH pratyucAriyatavyaH ? gautama ! AtmanaH AdiSTe AtmA1, parasya AdiSTe noAsmA2, tadu. bhayasya AdiSTe avaktavyam-AtmA iti cano AtmA iti ca3, deza AdiSTaH sadbhAvaparyavaH, deza AdiSTaH asadbhAvaparyavaH1, caturbhaGgI,4 sadbhAvaparyaveNa tadubhayena ca caturbhaGgI4, asadbhAvena tadubhayena ca caturbhaGgI4, deza AdiSTaH sadbhAvaparyavaH, deza AdiSTaH asadbhAvaparyatraH, deza AdiSTaH vadubhayaparyavazcatuSpadezikA skandhaH AtmA ca no AtmA ca avaktavyam-AtmA iti ca no AtmA iti ca16, deza AdiSTaH sadbhAvaparyavaH, deza AdiSTaH asadbhAvaparyavaH, dezA AdiSTAH tadubhayaparyayAH, catuSpadezikaH skandho bhavati, AsmA ca no AtmA ca avatavyAni. AtmAnaca no AtmAnatha17, deza AdiSTaH sadbhAvaparyavaH, dezA AdiSTA Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 399 prameyacandrikA TIkA za0 120 10 sU0 3 ratnaprabhAdivizeSanirUpaNam asadabhAvaparyavAH, deza AdiSTastadumayaparyayazcatuSyadezikaH skandhaH AtmA ca no AtmAnazca avaktavyaH - AtmA iti ca no AtmA iti ca18, dezAH AdiSTAH sadbhAva paryavAH deza AdiSTaH asaddbhAvaparyavaH, deza AdiSTastadubhaya paryavaH catuSyadezikaH skandhaH AtmAnazca no AtmA ca avaktavyaH - AtmA iti ca no AtmA iti ca19 tat tenArthena gautama / evamucyate catuSpradezikaH skandhaH syAt AtmA, syAt no AtmA, syAt avaktavyam - nikSepaH, te caitra bhaGgA uccArayitavyAH yAvat no AtmA iti ca / AtmA bhadanta ! pazcamadezikaH skandhaH, anyaH paJcamadezikaH skandhaH ? gautama ! pazcapradezikaH skandhaH syAt AtmA 1, syAt no AtmA2, syAt avaktavyam - AtmA iti ca, no AtmA iti ca3, syAt AtmA ca no AtmA ca4 syAt AtmA ca5, no AtmA ca avaktavyena ca4, trikakasaMyoge eko ni patati, tat kenArthena bhadanta ! tadeva pratyuccArayitavyam ? gautama ! AtmanaH AdiSTe AtmA 1 parasya AdiSTe no AtmA tadubhayasya AdiSTe avaktavyam 3 deza AdiSTaH sadbhAva paryavaH deza AdiSTaH asadbhAvaparyaMtra evaM dvikakasaMyoge sarve patanti, trikakasaMyoge eko na patatira, padmadezike sarve patanti 32, yathA padmadezike evaM yAvat ananta pradezike, tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti yAvat viharati // 3 // dazamodezakaH samAptaH, dvAdazaM zatakaM samAptam / TIkA - AtmAdhikArAd ratnaprabhAdibhAvAn AtmatvAnAtmatvarUpeNa prapayitumAha- 'AyA bhaMte / rayaNappabhApuDhavI, annA rayaNaSpabhApuhavI?' gautamaH pRcchati ratnaprabhA pRthivI AtmA - atati- satataM gacchati tA~stAn paryAyAn ratnaprabhAdi vizeSa vaktavyatA danta ! " 'AyA bhaMte ! rayaNaSpanA puDhavI' ityAdi / TIkArtha- sUtrakAra ne isa sUtra dvArA AtmAdhikAra hone ke kAraNa ratnaprabhA Adi bhAvoM kI AtmArUpa se prarUpaNA kI hai-isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-, AyA bhaMte / rayaNappabhApuDhavI, annA rayaNabhApuDhacI' he bhadanta ! ratnaprabhA pRthivI asadrUpa hai ? yahAM "atati satataM - ratnapralAhi vizeSa vaktavyatA 66 'AyA bhaMte! rayaNappabhA " tyiAhi TIkA-AtmAnA adhikAra cAlI rahyo che, tethI sUtrakAre A sUtra dvArA ratnaprabhA Adi bhAveAnI AtmArUpe ane anAtmA rUpe prarUpaNA karI che gautama svAmI A viSayane anulakSIne mahAvIra prabhune evA prazna pUche che hai-" AyA bhane ! rayaNapyApuDhavI, annA rayagadhpabhApudavI ?" he bhagavan ! ratnaprabhA pRthvI sadRrUpa che ke asadgurUpa che ? Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre 400 ityAtmA sadrUpA vartate ? kiMvA anya - anAtmA tadbhinnA asadrUpA ratnamabhA pRthivI vartate ? iti praznaH / bhagavAnAha - 'goyamA ! zyaNapatrA puDhavI miya AyA, siya no AyA, siya avatavvaM AvAiya no AyAiya' he gautama! ratnaghamA pRthivI syAt AtmA-kadAcit sadrUpA bhavati, syAtkadAcit no AtmA - tadbhinnA asadrUpA bhavati, syAtkadAcit, avaktavyam Atmatvena anAtmatvena ca sadrUpatvena asadrUpatvena cetyarthaH ekasamayAvacchedena vyapadeSTumazakyaM vastu vartate, tasyA atragacchati tAn tAn paryAyAn" jo nirantara una2 paryAyoM ko prApta karatA hai vaha AtmA hai - isa vyutpatti ke anusAra AtmA zabda kA artha sadrUpa hai- kyoMki sadrUpa padArtha hI una2 paryAyoM ko prApta karatA hai asadrUpa padArtha nahIM / ataH yahAM jo aisA prazna gautama ne prabhu se kiyA hai vaha syAdvAda dRSTi ko lakSya meM rakhakara kiyA hai| isake uttara meM prabhu kahate hai - 'govA' he gonama | 'rayaNadhvabhApuDhavI liya AyA, siya no AyA, siya avastavyaM AyAiya no AyAiya' ratnaprabhA pRthivI syAt kathaMcit AtmA - sadrUpa hai aura kathaMcit vaha asadrUpa hai tathA AtmA anAtmArUpa se ekasamayAvacchedena vaktuM azakya hone ke kAraNa vahI avaktavya bhI hai / parya kahane kA yaha hai ki zabdoM kI pravRtti yugapat nahIM hotI hai - kramazaH hotI hai - isa kAraNa eka hI kAla meM vaha AtmA evaM anAsmArUpa se vyapadiSTa nahIM ho sakatI hai isa kAraNa vaha kathaMcit avakta " aDIM " atati satataM gacchati tAn tAn paryAyAn " "le nirantara te te paryAyane prApta kare che te AtmA che, " A vyutpatti anusAra " AtmA padanA artha 'sandUrUpa' thAya che, ThAraNa ke sarUpa padyArthI ja te te paryAyeAnI prApti kare che. sadgurUpa padAtha te te paryAyanI prApti nathI karatA tethI gautama svAmIe ahIMje prazna pUchayeA che, te syAdvAda sRSTine dhyAnamAM rAkhIne karyAM che. " ratnaprabhA bhahAvIra aluno uttara- " goyamA ! " he gautama! " rayaNappabhApuDhavI citra AyA, siya no AyA, siya atrattavyaM AyAiva no Azaiya pRthvI katha'cit (amuka apekSAe vicAra karatA) sadgurUpa (AtmArUpa) che ane kathAcit asarUpa che tathA AtmA anAtmArUpe eka samayAvacchedena vakatuM (kahevAne) azakaya hevAne kAraNe te avaktavya paNa che. A kathananu' tAtpaya' e che ke zabdonI pravRtti-utpatti eka sAthe thatI nathI, kamazaH thAya che, te kAraNe eka ja kALe tene AtmA ane ana`prarUpe vyapardiSTa (vyakta) karI zakAtI nathI. A kAraNe tene kathagita avaktavya kahevAmAM Avela che-sathA avaktavya Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u010 sU0 3 ratnaprabhAdivizeSanirUpaNam 401 tavyatAmevAha-AtmA iti ca, no AtmA iti ca yugapad vaktumazakyamiti bhaavH| gautamastatra kAraNaM pRcchati-'se keNaheNaM bhaMte! evaM vuccai-rayaNappabhA puDhavI siya AyA, siya no AyA, siya avattavvaM AyAiya no AyAiya?' he bhadanta / vana-atha, kenArthena evamucyate-lamabhA pRthivI syAta AtmA-sadarUpA, syat no AtmA-asadarUpA, syAt avaktavyam-yugapat AtmA iti ca, no AtmA itica zabdena vaktumazakyaM vastviti? bhagavAn hetuM pratipAdayati- goyamA! appaNo AiTe AyA, parasta AiDhe no AyA, tadubhayassa AuTThe avattavyaM rayaNappabhApuDhavI AyAiya no AyAiya' he gautama ! AtmanaH svasyAH ratnaprabhAyA eva varNAdi. paryAyaiH AdiSTe-Adeze sati-varNAdiparyAya vyapadiSTA satItyarthaH AtmA bhavati svaparyAyApekSayA sadamA bharatItyarthaH, parasya-zarkarAmamAdipRthivyantarasya vya hai-sarvathA nhiiN| nahIM to pravaktavya' isa zabda dvArA bhI vaha nirdiSTa nahIM ho sktii| aba isI bAta ko jAnane ke liye gautama svAmI prabhu se kAraNa pUchate haiM-'se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccaha, rayaNappabhApuDhavI siya AyA, siya noAyA, siya avattavvaM AyAiya noAyAiya' he bhadanta! Apane jo ratnaprabhA pRthivI ko sadrUpa aura asadrUpa tathA avaktavya rUpa kahA hai-so isameM kAraNa kyA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM'goyamA' he gautama ! 'appaNo AiTe AyA, parassa AiDe no AyA, tadubhayassa AiDe avasavvaM rayaNappabhApuDhavI AyAiya no AyAiya' ratnaprabhA pRthivI apanI hI varNAdi-rUpa paryAyoM se AdiSTa hotI haiapane guNoM kI apekSA lekara jaya kathita kI jAtI hai-taba vaha apanI paryAyoM kI apekSA se hI-sadrUpa hotI haiM, dUsaroM kI-zarkarAdi pRthivi. kahela nathI nahIM to "avaktavya" A zabda dvArA paNa tene nirdeza karI zakAya nahI have eja vAtane jANavA mATe gautama svAmI mahAvIra prabhune 43255 pUche cha-" se keNaTreNaM bhaMte ! evaM buccai, rayaNappabhApuDhavI siya AyA, siya no pAyA, siya avattavvaM AyAiya no AyAiya" u bhagavan ! mAye ratnaprabhA pRthvIne sadurUpa, ane asadurUpa tathA avaktavya rUpa zA kAraNe kahI che? mahAvIra prabhunA uttara-"goyamA!" gautama! "appaNo AiTai AyA, parassa AiDe no AyA, tadubhayassa AiDe avattavyaM rayaNappabhApuDhavI AyAie no AyAiya" 2namA pRthvInA tenI qgle 35 paryAyAnI apekSA jyAre vicAra karavAmAM Ave tenA guNenI apekSAe je tenuM kathana karavAmAM Ave, te te sadarUpa hoya che, anya zarkarAdi pRthvIonI varNAdi rUpa bha0 51 Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre 402 " paryAyaiH AdiSTe - Adeze sati tairvyapadiSTA satI no AtmA - anAtmA bhavati, pararUpApekSayA asadrUpA bhavatIti bhAvaH, tadubhayastha - tayoH svaparayorubhayaM tadeva cobhayaM tadubhayaM tadbhayasya paryAyaiH AdiSTe - Adeze sati, tadubhayaparyAyai vyapadiSTA satItyarthaH avaktavyam avAcyaM vastu syAt, tathAhi ratnapremAM pRthivI AtmA - sadrUpA iti ca vaktumazakyA tasyAH paraparyAyApekSayAnAtmatvAt nApino AtmA anAtmA asadrUpA iti ca vaktuM zakyA straparyAyApekSayA tasyA AtmatvAt ityataH avaktavyamiti, avaktavyatvaM cAtrAtmAnAtmazabdApekSayaiva vovyaM natu sarvathA, avaktavyaMyoMkI varNAdirUpa paryAyoM kI apekSA se vaha sadrUpa nahIM hotI hai, unakI apekSA se to AdiSTa hone para vaha no AtmA-asadrUpa hotI hai2 tathA jaba ina donoM paryAyoM ko yugapat kahane kI apekSA se usakA vicAra kiyA jAtA hai taba vaha sadrUpa aura asadrUpa donoM paryAyoM ke dvArA vaha avaktavya ho jAtI hai kyoMki usameM ye dono dharma haiM- jaba eka hI samaya meM ina donoM dharmo kA usameM pratipAdana karane kA prayatna kiyA jAvegA to vaha bAta yugapat kaise bana sakatI hai ? kAraNa zabdoM kI pravRtti to kramazaH hI hogI-jaba usameM sadrUpatA kA kathana kiyA jAvegA taba vaha asadrUpatA ke kathana se rahita ho jAvegI aura asadrUpatA ke kathana meM sapatA ke kathana se tAtparya kahane kA yahI haiM ki sadrUpa aura asa rUpa ina donoM dharmoM se yukta hone para bhI vaha sadrUpatva aura asadrUpatva pratipAdaka zabdoM se eka kAla meM vAcya nahIM ho sakatI hai| yahAM jo pAMcAnI apekSAe te sadgurUpa hotI nathI, temanI apekSAe AdiSTa (Ithita) uravAmAM Ave to tenA AtmA (asadRzya) hoya che. bhane nyAre A banne paryAyAne eka sAthe kahevAnI apekSAe tenA vicAra karavAmAM Ave, tyAre te sadgurUpa ane asaddhrUpa, A banne paryAyA dvArA avaktavya thaI jAya che, kAraNa ke temAM e banne dhama che jyAre eka ja samaye A ane dharmonuM temAM pratipAdana karavAnA prayatna karavAmAM Ave, tyAre te vAta yugapat (eka sAthe) kevI rIte sa bhavI zake ? kAraNa ke zabdonI pravRtti tA kramazaH ja thaze jyAre temAM sadgurUpatAnu kathana karavAmAM Avaze, tyAre te asadgurUpatAnA kathanathI rahita thaI jaze, ane jyAre temAM asapatAnuM kathana karavAmAM Avaze, tyAre te sadgurUpatAthI rahita thai jaze A kathananuMtApa e che ke ratnaprabhA pRthvI sa rUpa ane asarUpa A khanne dharmAMthI cuMkta hovA chatAM paNa te saptva ane asapatna prAika zabdo vaDe eka kALe Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 10 sU0 3 ratnaprabhAdivizeSanirUpaNam 403, zabdenaiva tasyAH ucyamAnatvAt, anabhinnApya bhAvAnAmapi bhAvapadArthavastuprabhRti zabdaranabhilApyazabdena vA abhilApyatvAt / prakRtamupasaMharannAha-se teNaTTeNaM tU ceva jAva no AyAi ya' tat-aya, tenArthena, tadeva-pUrvoktarItyaiva, yAvat-evaMmucyate ratnapabhApRthivI syAt AtmA, syAt no AtmA, syAt abaktavyA-AtmA, iti ca, no AtmA-anAtmA iti ceti bhAvaH, gautamaH pRcchati AyA bhaMte. sakarappabhApuDhavI' he bhadanta ! kiM zarkarAmabhA pRthivI AtmA sadrUpA bhavati, kiMvA anyA-anAtmA-asadpA bhavati ? bhagavAnAha-jahA rayaNappabhA puDhavI avAcyatA ratnaprabhA pRthivI meM kahI gaI hai vaha sadarUpatva aura asadurUpa: sva ko Atmatva AnAtmatva zabda ko lekara hI kahI gaI jAnanI cAhiye sarvathA nahIM, nahI to vaha avAcya zabda se bhI vahAM vAcyatA nahIM ho sakegI yahAM Atma anAtma zandoM dvArA hI avAcyatA kahI gaIjAnanI cAhiye jaise-jo padArtha anabhilApya hote haiM ve bhAvapadArtha, vastu, Adi zabdoM se yA anabhilApya isa zabda se abhilApya hote haiM / 'se teNa: deNaM taMceva jIva no AyAiya' isI kAraNa he gautama ! maiMne aisA kahA hai ki ratnaprabhA pRthivI kisI apekSA sadrUpa hai, kisI apekSA asadrUpa hai| aura kisI apekSA-sad-asad ina zabdoM dvArA yugapat pratipAdita nahIM kI jA sakane ke kAraNa-vaha avaktavya bhI hai6 / ava gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'AyA bhate! sakarappabhApuDhavI' he bhadanta ! zarkarAprabhAnAma kI jo pRthivI hai vaha kyA sadrUpa hai, yA asadrUpa hai ? isake vAgya haI zakatI nathI ahIM patnaprabhA pRthvImAM je avAgyatA kahevAmAM AvI che te Atmatva (sadurUpatva) ane anAtmaya (aMsadurUpa) zabdonI apekSAe ja kahevAmAM AvI che, ema samajavuM-sarvathA avAMcyatA prakaTa karavAmAM AvI nathI nahIM te te avAcya zabda dvArA paNa tyAM vAyatAM thaI zakaze nahIM; tethI ahIM Atma anAtma zabdo dvArA je avAsthatA kahevAmAM AvI che, ema samajavuM joIe. jema ke je padArtho anabhilAkha heya che, teo bhAvapadArtha, vastu, Adi zabda vaDe athavA "anabhilASya " A zabda vaDe manisAya thAya che. "se deNaTreNaM taMva jAva no AyAiya" gautamAte kAraNe meM evuM kahyuM che ke ratnaprabhA pRthvI amuka apekSAe saddharUpa che, amuka apekSAe asadarUpa che ane amuka apekSIe (sadu-asadu A bane zabda dvArA eka sAthe pratipAdita nahI karI zakAvAne kAraNe) avaktavya paNa che. gautama svAmI HA-" AyA bhate ! sakarappabhA puDhavI" tyaahhe bhagavan zarkarA prabhA nAmanI je pRthvI che te sarUpa che ke asarUpa che? 7 Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ....... - - 'bhagavatIstra tahA sakkarappabhAevi' he gautama ! yathA ratnamamA pRthivI uktA tathA zarkarAmabhAyAH pRthivyAM api vaktavyA bodhyA tathA ca zarAmamA pRthivyapi syAdAtmA syAt noAtmA, syAt abaktavyA-asmA iti ca no AsmA iti ca zabdena yugapada vyapadeSTumazakyA iti bhAvaH, 'evaM jAba ahe sattamA' 'evaM pUrvoktarItyA, yAvat vAlukAmabhA, paGkaprabhA, dhUmaprabhA, tamaHmamA, adhaHsaptamI pRthivI cApi syAt AtmA, syAt no AtmA, syAt abaktavyA-AtmA iti ca no AtmA iti ca yugapad vaktum azakyA / gautamaH pRcchati-'AyA bhaMte ! sohamme kappe uttarameM prabhu kahate haiM-jahA rayaNappabhApuDhavI tahA sakarappabhAe vi' he gautama ! jaisA-kathana ratnaprabhA pRthivI ke viSaya meM sadrUpatA aura asadurUpatA ko lekara kiyA gayA hai vaisA hI kathana zarkarAprabhApRthivIke saMbaMdha meM bhI sadarUpatA aura asadurUpatA ko lekara karanA cAhiye tathA-zarkarA prabhApRthivI bhI kathaMcitU sadrUpa hai, kathaMcit AtmA evaM anAtmA ina zabdodAro vaha yugapat vaktuM azakya hone ke kAraNa vaha avaktavya bhI hai evaM jAva ahe sattamA' isIprakAra kA kathana vAlukAprabhA, paGkamamA dhUmaprabhA vamAprabhA aura adhaH saptamI pRthivI ke saMbaMdha meM bhI jAnanA cAhiye a. tye saba pRthiviyAM kathaMcit sadrUpa, kathaMcit asadurUpa aura kathaMcit AtmAno AtmA ina zabdoM dvArAyugapat vaktuM azakya hone ke kAraNa ava. ktavya bhI haiN| aba gautama svAmI prabhu se pUchate haiM-'AyA bhaMte ! sohamme kappe mahAvIra prabhunA uttara-"jahA rayaNappabhA puDhavI vahA sakarappabhAe vi" he gautama! jevuM kathana ratanaprabhA pRthvInI sadurUpatA ane asadurUpatAnA viSayamAM karavAmAM AvyuM che, evuM ja kathana zarkaraprabhA pRthvInA viSayamAM paNa sadarUpatA ane asadurUpatAne anulakSIne thavuM joIe jema ke-zarkarAprabhAM pRthvI paNa amuka apekSAe sadurUpa che, amuka apekSAe asadurUpa che ane amuka apekSAe avaktavya paNa che. avaktavya hovAnuM kAraNa e che ke-AtmA ane anAtmA, A mane zabdo dvArA eka sAthe vakatuM (054ta thakAna) azaya pAna 2 te sAtavya paNa cha. "evaM jAva ahe sattamAe" me 2j 4thana pAlA , 'pramA, dhUmapramA, tbh:prabhA, ane adhAsaptamI pRthvInA saMbaMdhamAM paNa jANavuM joIe eTale ke A badhI- pRthavIe paNa amuka apekSAe sadurUpa che, amuka apekSAe asadurUpa che ane AtmA ane anAtmA, e be zabdo dvArA eka sAthe vyakta thaI zake tema na hovAne kAraNe avaktavya paNa che. Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA ze0 12 u0 10 sU0 3 ratnaprabhAdivizeSanirUpaNam 405 pucchA' he bhadanta ! saudharmaH kalpaH kim AsmA-sadrUpaH kiM vA anyaH anAtmA asadurupo vartate ? iti pRcchA bhagavAnAha-' goyamA ! sohamme kappe siya AyA, siya noAyA jAva no ayAiya' he gautama ! saudharmaH kalpaH syAt AtmA sadarUpaH, syAt no AtmA-anAtmA-asadrUpaH, yAvat-syAt abaktavyA-AtmA iti ca no AtmA-anAtmA iti ca zabdena yugpdvydessttumshkyH| gautamastatra kAraNaM pRcchati-se keNa?NaM bhaMte ! jAva no AyAiya ? ' he bhadanta ! tat atha, kenAthena, yAvat evamucyate saudharmaH kalpa: syAt AtmA, syAt noAtmA syAt avaktavyaH AtmA iti ca, no AtmA iti ca zabdena yugapadavyapadeSTu mazakyaH iti bhagavAnAha-'goyamA ! appaNo AiTe AyA parassa AiDe no AyA, tadumayassa pucchA' he bhadanta ! saudharmakalpa AtmA-sapa hai yA no AtmA-asadrUpa haiM? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! sohamme kappe liya AyA; jAva no AyAiya' he gautama ! saudharmakalpa kathaMcit AtmA-sadurUpa hai, kathaMcit no AtmA-asadrUpa hai aura AtmA no AtmA zabdoM se vaha yugapat vAcya na hosakane ke kAraNa kathaMcit avAcya bhI hai 3 artha gautama isa viSaya meM kAraNa jAnane kI icchA se prabhu se aisA pUchate haiM -se keNa?NaM bhaMte ! jAva no AyAiya' he bhadanta ! Apa aisA kisa kAraNa se kahate haiM ki saudharmakalpa kathaMcit sadrUpa haiM, kathaMcit asadrUpa hai, aura AtmA noAtmA ina zabdoM dvArA yugapat avAcya hone ke kAraNa vaha kathaMcit avaktavya bhI hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM'goyamA! appaNo Aha no AyA, parassa Aiha no AyA, tadubhaya gautama svAmI prazna-"AyA bhaMte ! sohamme kappe pucchA" 88vanuM ! saudharmakalpamAM AtmA-sadurUpa che ke te AtmA-asadurUpa che? mahAvIra prabhunA hatta2-" goyamA / sohamme kappe striya AyA, siyano mAthA, jAva no AyAiya" gItama! saudhama85 bhabhu apekSAye saI. rUpa che, amuka apekSAe asarUpa che, ane AtmA, ne AtmA, A bane zabda vaDe eka sAthe vAcya nahIM thaI zakavAne kAraNe avaktavya paNa che. tenuM kAraNa jANavA mATe gautama svAmI mahAvIra prabhune A prakArano prazna pUche che "se keNaTreNa bhaMte ! jAva no AyAiya" magan ! mA5 // kAraNe evuM kahe che ke saudharmakalpa karthacita (amuka apekSAe) - sadarUpa che, kathacit asarUpa che, ane AtmA ne AtmA, A be zabdo dvArA eka sAthe avAcya hovAne kAraNe kathaMcita avaktavya che? tene uttara mAyata mahAvIra prabhu 4 cha -"goyamA ! appaNNo AiTeM AyA, parassa Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 .... bhagavatIsUtra ATe avattavyaM AyAiya no AyAiya' he gautama / AtmanaH svasya saudharmakalpasya varNAdiparyAyaiH Adi Te-Adeze sati te ya'padiSTaH san saudharmaH kalpaH AtmA bhavati-svaparyAyApekSayA sapo bhavatItyarthI, parasya-IzAnAdikalpAntarasya paryAyaH AdiSTe-Adeze sati taiyapadiSTaH san noAtmA-anAtmA bhavati, paraparyAyA pekSayA asadupo bhAtIyaH, tadubhAsya paryAyaH AdiSTe-Adeze sati vadubhayassa AiDe no avattavvaM ApAiya no AyAiya' he gautama ! saudharmakalpasaMbaMdhI varNAdiparyAyoM se vyapadiSTa hone para kathaMcitra AtmAsadarUpa hai, kathaMcita-IzAnAdi kalpAntara kI apekSA se vaha no AtmAasadurUpa hai, arthAt paraparyAyoM kI apekSA se vaha anAtmarUpa hai, tathA tadubhayaparyAyoM se AdiSTa hone para vaha avaktavya bhI hai6, tRtIyabhaMga meM jo vaha kacit avaktavya kahA gayA hai-usakA kAraNa yaha hai ki vaha AsmA hai isa rUpa se vaktuM zakya nahIM ho sakatA haiM kyoMki vaha usa samaya paraparyAya kI apekSA noAtmA bhI hai, aura vaha noAtmA hai aisA bhI usa samaya nahIM kahA jA sakatA hai, kyoMki vaha svaparyAyAM kI apekSA se sadarUpa bhI hai ! ata: ina zabdoM dvArA vaha yugapat avAcya hone ke kAraNa kathaMcit avaktavya kahA gayA hai| isI prakAra se IzAna. sanatkumAra, mAhendra, brahma, lAntaka, mahAzukra, sahasrAra, Anata, prANata; AraNa, acyuta, ye kalpa bhI kathaMcit sadurUpa hai, kathaMcit noAtmA AiDe no AyA, - tadubhayassa AiThe avattavyaM AyAiya no AyAiMya" "gautama ! saudharmakalpa pitAnI saudharmakalpasaMbaMdhI vadi payayenI ape kSAe thapadiSTa (kathita thAya tyAre AtmA-sarUpa che, IzAnAdi kalpAntaranI apekSAe vyAdiSTa thAya tyAre ne AtmA-asadurUpa che. eTale ke para paryAnI apekSAe te anAmarUpa che. tathA tadubhaya (stra ane para) paryAnI apekSAe AdiSTa (kazcita) thAya tyAre te avaktavya paNa che. tenuM kAraNa e che ke te AtmA che evuM kahI zakAya nahIM, kAraNa ke te samaye para paryAyanI apekSAe te AtmArUpa paNa che. te ne tmA che, evuM paNa te samaye kahI zakAya nahIM, kAraNa ke te svaparyAyanI apekSAe sarUpa paNa che tethI AtmA ane anAtmA zabdo vaDe eka sAthe avAya hevAne kAraNe tene kathacit avaktavya paNa kahyuM che. e ja pramANe IzAna, samA2, bhADe, brahma, - El-1, mahAzu, sanAra, bhAraya, mAnata, prAkRta ane adyuta ka paNe karthacita sa635 che, kucita asarUpa che. Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradrikA TIkA za0 12 30 10 sU0 3 ratnaprabhAdivizerpAnirUpaNam 47 paryAyaH vyapadiSTaH san avaktavyaH syAt - tathAhi nahi asau Atmeti ca vaktu N zakyaH paraparyAyApekSayA tasya anAtmatvAt, nApi anAtmeti ca vaktuM zakyaH svaparyAmApekSayA tasya AtmatvAt iti bhAvaH, tadupasaMharannAha - ' se teNadveNaM taM cetra jAva no AyAiyaM, evaM jAtra bhaccue kappe' tataM - atha tenArthena, tadeva - pUrvoktarItyaiva, yAvat - saudharmaH kalpaH syAt AtmA, syAt no AtmA, syAt avaktavyaH - AtmA iti ca, no AtmA iti ca zabdena yugapad vyapadeSTumazakyaH, evaM rItyA - yAvat-IzAnasanatkumAra mAhendrabrahma - lAntaka - mahAzukra - sahasrArAraNAnatapANatAcyutakalpaH syAt AtmA, syAt no AtmA, syAt avaktavyaHAtmeti ca; no Atmeti ca zabdena yugapad vyapadeSTumazakyaH iti bhAvaH / gautamaH pRcchati - 'AyA bhaMte! gevijjavimANe anne gevijjavimANe' he bhadanta ! graiveyakavimAnaH kim AtmA sadrUpo vartate ? kiMvA anyaH anAtmA - asadrUpo graiveyakavimAno vartate ? bhagavAnAha - ' evaM jahA rayaNappabhA tatra evaM aNuttaracimANA ki evaM Isipa bhArA vi' evaM - pUrvoktarItyA yathA ratnaprabhA pRthivI uktA, tathaiva graiveyaka vimAno'pi vaktavyaH tathA ca graiveyakavimAnaH syAt AtmA, syAt no asadrUpa hai aura AtmA no AtmA ina zabdoM dvArA yugapat avaktavya hone kA kAraNa kathaMcit-avaktavya bhI hai| aba gautama svAmI prabhu se aisA pUchate haiM - ' AyA bhaMte / gevijjavimANe- anne gevijamANe' he bhadanta ! graiveyaka vimAna sadrUpa hai yA asadrUpa hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM evaM jahAM rayaNaprabhA taheva, anuttaravimANA vi evaM Isipa bhArA vi' he gautama / jaisA ratnaprabhA pRthivI ke viSaya meM kahA jA cukA hai, usI prakAra se graiveyaka vimAna ke viSaya meM kahanA cAhiye tathAca - graiveyaka vimAna kathaMcit sadarUpa hai, kathaMcit asadrUpa hai aura kathaMcit avaktavya hai kyoMki vaha AtmA evaM no AtmA ina ane A mA-anAtmatA zabdo dvArA eka sAthe avAsthya havAne kAraNe graMtha'cit avaktavyuM paNu che. ? gautama svAbhInA prazna -" AyA bhaMte ! gevijjavimANe anne gevijJamANe " he bhagavan ! greveyaka vimAna sarUpa che, ke asarUpa che ? bhaDAvIra prabhunA uttara- " evaM jadA rayaNappabhA taheva, evaM aNuttaraM vimANA vi evaM Isipa bhArI vi" he gautama! nevu uthana ratnaalA pRthvInA viSayabhAM karavAmAM Avyu che, evu ja kathana veyaka vimAna viSe paNa samajavuM jema ke-traiveyaka vimAna amuka apekSAe sadgurUpa che, amuka apekSAe asadgurUpa che ane amuka apekSAe avaktavya che, kAraNlR ke AtmA ane te AtmA, Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . . . . bhagavatIsace AtmA, syAt abaktavyA-AtmA iti ca, no AtmA iti ca zabdena yugapad vaktumazakyA, evaM-pUrvotarItyA, anuttaravimAna:-vijayavaijayantajayantA-parAjitaH api syAt AtmAnaH sadrUpAH, syAt no AtmAnaH asadrUpAH, syAt avaktavyA:-AtmAna iti ca-no AtmAnaH iti ca zabdena yugapad vaktamazakyA: evaM pUrvoktarItyA, IpatyAgbhArA siddhazilA api syAt AtmA-sadarUpA, syAta no AtmA-asadrUpA, syAt avaktavyA-AtmA iti ca no AtmA iti ca zandena yugapadavyapadeSTumazakyA iti bhAvaH / gautamaH pRcchati-'AyA bhaMte ! paramANupoggale, anne paramANupoggale ? ' he bhadanta! paramANupudgalaH kim AtmA sadpaH ? kiMvA anyA-no AtmA anAtmA asadarUpaH paramANupudgalo vartate ? bhagavAnAha'evaM jahA mohamme kappe tahA paramANupoggale vi bhANiyabve ' evaM pUrvoktarItyA yathA saudharmaH kalpaH uktastathA paramANupudgalo'pi bhaNitavyaH, tathA ca paramANu. zabdoM hArA yugapat kahA jA nahIM sakatA isI prakAra kA kathana vijaya, vaijayanta, jayanta, aparAjita sarvArthasiddha ina anu. ttara vimAno ke viSaya meM bhI kahanA cAhiye-arthAt yesaya vimAna bhI kathaMcit sadrUpa hai, kathaMcita asadrUpa hai, aura sat evaM asat zabdoM se ye yugapat vAcya na hone ke kAraNa kathaMcit avaktavya bhI hai| isI prakAra se ISatprarabhArA pRthivI arthAt siddhazilA bhI kathacit sadrUpa kathaMcit asadurUpa aura kathaMcit avaktavya hai| * aba gautama svAmI prabhu se pUchate haiM-'AyA bhaMte ! paramANupoggale anne paramANupoggale' he bhadanta ! paramANu pudala kyA sadrUpa hai yA asadurUpa hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'evaM jahA so. hamme kappe tahA paramANupoggale vibhANiyavve' jisa prakAra pUrvokta rIti A zabda vaDe eka sAthe te avAcya che. e ja prakAranuM kathana vijaya," vaijayanta, jayanta, aparAjita ane sarvArthasiddha nAmanA anuttara vimAne viSe paNa samajavuM eTale ke te badhA vimAne amuka apekSAe sadurUpa che, amuka apekSAe asadurUpa che ane sat ane asat zabda dvArA eka sAthe vAcya na hovAne kAraNe kathaMcita avaktavya paNa che eja prakAranuM kathana ISa~A bhArA pRthvI viSe paNa samajavuM gautama svAbhAnA prazna-" AyA bhaMte ! paramANupoggale, anne paramANupAgale ?" maga ! 52mANu yuddha zusa35 cha ? masa35 cha ? mahAvIra prabhunA uttara-" evaM jahA sohamme kappe tahA paramANupoggale vi bhANiyavve" gAtabha ! saudharmaH panI sa35tA mAdi vire Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 10 sU0 3 ratnaprabhAdivizeSanirUpaNam 409 pudgalA syAt AtmA madarUpaH, syAt no AtmA-asadarUpo vartate, syAt avaktavyamAtmA iti ca no AtmA iti ca zabdena yugapadvyapadeSTumazakyaH iti bhAvaH, evaM paramANupudgale asNyoginstryobhnggaaH3| gautamaH pRcchati-AyA bhaMte ! duppaesie khaMdhe bhanne duppaesie khaMdhehe bhadanta ! dvipradezikaH skandhaH kim ke anusAra saudharmakalpa kahA gayA hai usa prakAra se paramANupudgala bhI kahanA cAhiye tathA paramANupudgala kathaMcit asadpa hai aura AtmA evaM no AtmA ina zabdoM dvArA vaha yugapat kahane ke liye azakya hone se kathaMcit avaktavya bhI hai| isa prakAra paramANupudala meM ye asaMyogI tIna bhaMga haiM3 / tAtparya yaha hai ki-paramANupudAla meM tIna bhaMga banate haiM, yathA kathaMcit AtmA1 kathaMcit no AtmA2 kathaMcit-avaktavya3 / arthAt apane svarUpa kI apekSA (apane varNAdi paryAya kI apekSA) AtmA (sadpa-vidyamAna) hai 1 / paraparyAyoM kI apekSA no AtmA (anAtmA-asadrUpa avidyamAna hai| ubhaya ki apekSA (svaparyAya, aura paraparyAya ki apekSA avaktavya hai 3 / kyoMki yadi svarUpa kahA jAye to vaha paraparyAya ki apekSA sadurUpa nahIM haiN| aura yadi asadarUpa kahA jAya to vaha svaparyAya kI apekSA asadarUpa nahIM hai ataH sadarUpa aura asadurUpa kisI eka zabda dvArA na kahA jA sakane ke kAraNa use avaktavya zabda se kahA gayA hai| yaha avaktavyapana AtmA aura noAtmA zabda ki apekSA se hai kintu sarvathA avakta. vya nahIM haiN| yadi aisA ho taba to use 'avaktavya' zabda se bhI nahIM kahA jAsakatA hai| kintu aisI dazA meM unakA kathana avaktavya' zabda se kiyA jAtA hai| paramANu pudgala meM jo ye tIna bhaMga kahe gaye hai, ve Age. ke vipradezI Adi sanI skandhoM meM sampUrNa skaMdha kI apekSA yanate haiN| aura zeSa bhaMga dezakI apekSA se banate haiN| . aba gautama svAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'Ayo bhaMte ! duppaesie khaMdhe anne duppaesie khaMdhe' he bhadanta! bimadezika skaMdha kyA sadurUpa hai ? kathana karavAmAM AvyuM che, evuM ja kathana paramANu pulanA viSayamAM paNa grahaNa karavuM joIe jema ke paramANu pula kathaMcit (amuka apekSAo saddarUpa che, kathaMcit asadurUpa che ane AtmA, ne AtmA zabda vaDe eka sAthe avAgye hevAne kAraNe kathacit avaktavya paNa che paramANu pulamAM A traNa asagI bhaMga saMbhavI zake che. gautama svAmInA prabha-" AyA bhaMte ! duppaesie khaMdhe anne duppaesie khaMdhe ?" bhagavan / videzi 29zu sa635 cha : masa35 cha?- . bha052 Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtra AtmA sadyo parvate ? kiM vA anyaH no AtmA-anAtmA asadpo dvipadezikA skandho varvate? bhagavAnAha-goyamA! duppaesie khaMdhe siya AyA?, siya no AyA2, siya avattavyaM AyAiya, no AyAiya3' he gautama ! dvimadezikaH skandhaH syAt AtmA-sadpaH1, smAt no AtmA-anAtmA-sadarUpaH2, syAt avaktavyaHAtmA iti ca noAtmA-anAtmA iti ca zabdena yugapadvyapadeSTumazakyaH3, 'siya AyA ya, no AyA ya4' dvipadezikaH syAt AtmA ca sadarUpaH, no AtmAanAtmA ca asadrUpaH 'siya AyA ya avattavyaM AyAiya no AyAiya5, dvipradezikaH skandhaH syAt AtmA ca sadrUpazca, avaktavyaH-AtmA iti ca no AtmAanAtmA iti ca zabdena yugapadvyapadeSTumazakyaH, 'siya no AyA ya avattavyaM AyAiya no AyAiya6,' dvipadezikaH skandhaH syAt no AtmA-anAtmA ca, avaktavyA-AtmA iti ca no AtmA-anAtmA iti ca zabdena yugapadavyapadeSTuyAvaha asadrUpa hai? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! duppaesie khaMdhe siya AyA1, siya no AyA 2, siya avattavvaM AyAiya no AyAiya 3' he gautama ! vipradezika skandha kathaMcit sadrUpa hai 1 kathaMcit asadurUpa hai2, kathaMcit AtmA aura no AtmA ina zabdoM dvArA vaha yugapat kahane ko azakya hone ke kAraNa avaktavya bhI hai3, 'siya AyA ya no AyA ya 4, kathaMcit vaha sat asat ubhayarUpa bhI hai|' 'siya AyAya avattavyaM AyAzya no AyAiya 5' katacit vaha sadurUpa bhI hai aura AtmA anAtmA ina zabdoM se yugapat kahane ko azakya hone ke kAraNa avaktavya bhI hai5, 'siya no AyA ya avattavyaM AyAiya noAyAiya' kathaMcit vaha asadurUpa bhI hai aura AtmA no AtmA ina zabdoM dvArA yugapat kahane ko azakya hone ke kAraNa mahAvI2. prasuna uttara-"goyamA! duppaesie khaMdhe siya AyA1, siya no AyA2, siya avattavyaM AyAiya no AyAiya3, mriya AyA ya no AyA'; ya4, siya AyA ya avatavvaM - AyAiya no AyAiya5, - siya no AyA ya avattavvaM AyAiya no AyAiya6" hai gItamA dvipazi 245 (1)- 4tha:thita sad35 cha, (2) 4thAyit asa635 che, (3) mAmA bhana na mAtmA, A be zabda vaDe vAcya na hovAne kAraNe te kathaMcit avaktavya paNa che, (4) 4thAyit sat asat (sa35-masa35) bhanne 35 para che, (5) te kathaMcit sadurUpa paNa che ane AtmA anAtmA zabdo vaDe avAgya hovAne kAraNe avaktavya paNa che. (6) te kathaMcit asarUpa paNa che ane AtmA, ne AtmA, A be zabdo dvArA eka sAthe vAMcyuM na hovAne Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA zaM0 12 u0 10 sU0 3 ratnaprabhAdivizeSanirUpaNam 411 mazakyaH / gautamastatrakAraNaM pRcchati-" se keNadvegaM bhaMte ! evaM taM ceva jAva no AyAiya avattavyaM AyAiya no AyAiya?' he bhadanta ! vat kenArthena evaM-pUrvoktarItyA, tadeva-pUrvoktavaducyate-yAvat dvipadezikA skandhaH syAt AtmA-sadarUpaH, syAt no AtmA-asadyaH ityAdi SahamajA vaktavyAH , tadantimamAha-no AtmA-anAtmA-asadrUpa iti ca, abaktavyaH,-AtmA iti ca no AtmA-iti ca zabdena yugapad no vaktuM zakyaH iti ? bhagavAnAha-'goyamA / apaNo AiTe AyA1, parassa AiTTe no AyA2 tadubhayassa AiDe avattavvaM duppaesie khaMdhe AyAiya no AyAiya3' he gautama ! dvipadezikA skandhaH AtmanaH svasya-dvimadezikaskandhasya varNAdiparyAyaiH AdiSTe-Adeze sati taiH vyapadiSTaH san AtmA svaparyAyApekSayA sadrUpo bhavati parasya-trimadezikAdi skandhAntarasya avaktavya bhI, hai 6 aba gautamasvAmI isa viSaya meM kAraNa jAnane kI icchA se prabhu ko aisA pUchate haiM-'se keNaTeNaM bhaMte! evaM taM ceva jAva no AyAiya, avattavvaM AyAiya no AyAiya' he bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ki dvipradezI skaMdha 'kacita-AtmA sadarUpa hai, kathaMcita no AtmA-asadurUpa hai" ityAdi asaMyogI bhaMga tIna 3 dviphasaMyogI bhaMga 3 aise chaha6 bhaMgo vAlA hai ? yahAM 'no AyAiya avattavvaM' isa sUtrAMza se antima chahA bhaMga prakaTa kiyA gayA hai| isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! appaNo Aile AyA1 parassa Aihe no AyA 2, tadubhayassa AiTTe avattavyaM duppae. sie khaMdhe AyAiya no AyAiya' 3, he gautama! vipradezI skaMdha japa apanI varNAdirUpa paryAyoM se vivakSita hotA hai, taba vaha apanI paryAyoM kI apekSA se sadrUpa hai ? aura tripradezika Adi skandhAntara kI varNI - kAraNe avaktavya paNa chehave A prakAranA kathananuM kAraNa jANavA mATe gautama svAmI mahAvIra prabhuna bhA prabhArI prazna pUche cha-" se keNaTheNa bhaMte / evaM taceva jAva no AyAiya, avatavvaM AyAiya no AyAiya?" asagan / Apa zA kAraNe evuM kahe che ke dvidezI audha kathaMcit sadurUpa che, 4thAyit asa35 che, tyAta pUrvarita inaa cha ? mahI' "no 'AyAiya avattavvaM " mA sUtrAMza | cheldA-hI-mAge 548 42vAmA mA0ya che. ___mahAvIra prabhunA uttara-"goyamA ! appaNo Aihe AyA1, parassa AiTe no AyAra, tadubhayasa AiTTe avatavvaM duppaesie khaMdhe AyAiya no AyAiya3" gautama ! nyAre pAtAnA pakSa 35 paryAya 19 vizI skaMdhanI vivakSA karavAmAM Ave che, tyAre te pitAnA paryAnI apekSAe sapa che. ane tripradezika Adi anya dhenA varNAdi rUpa paryAyAnI Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 bhagavatIsUtre paryAyaiH AdiSTe-Adeze sati taiyapadiSTaH san no AtmA-anAtmA-asadupo bhavati, tadubhayasya svaparobhayasya paryAyaH AdiSTe-Adeze sani tadubhayaparyAya vyapadiSTa ityarthaH aktavyaH dvipadezikaH skandhaH AtmA iti ca noAtmAanAtmA iti ca zabdena yugapadvyapadeSTubhazakyaH ityevaM dvipadezikaskandhe paNNA bhaGgAnAM madhye sarvaskandhApekSayA AdyaM bharakatrayamuktvA dezApekSayA antima bhAgatrayamAha-'dese AiheM sambhAvapajjave dese AiDe asambhAvapajjaye duppaesie khaMdhe AyA ya no AyA ya4' tasya dezaH eka AdiSTa -eka dezApekSayA svaparyAyaH dirUpa paryAyoM kI apekSA se AdiSTa hone para vaha asadurUpa hai 2 tathA jaba vaha svaparyAya evaM paraparyAyoM se yugapat AdiSTa hotA hai-taba vaha avaktavya koTi meM AjAtA hai kyoMki usa samaya vaha svaparyAya aura paraparyAyoM se yugapat vAcya nahIM ho sakatA hai 3 isa prakAra ke ye tIna bhaMga dvipradezika skaMdha meM jo kahe gaye haiM ve saMpUrNa skandha-asaMyogakI apekSA se kahe gaye haiM 3 aba avaziSTa aura jo 3 bhaMga haiM ve dezApekSa -saMyoga kI apekSA se haiM yahI kahane ke liye sUtrakAra kahate haiM-'dese AiDhe sambhAvapajjave, dese AiDhe asambhAvapajjave duppaesie khaMdhe AyA yano AyA ya4' jaba vaha dvipradezika skaMdha sadbhAva paryAyavAle apane eka deza kI apekSA se vyapadiSTa hotA hai taba vaha deza kI varNAdirUpa paryAyoM se yukta hone ke kAraNa sadrUpa hai, aura jaba vahI dipradezika skaMdha apane asadbhAva paryAya vAle dvitIya deza se AdiSTa hotA hai taba vaha usakI varNAdi paryAyoM se yukta nahIM hone ke kAraNa asadupa hai isa prakAra yaha ekadeza kI AdiSTa paryAyoM se sadbhAvaparyAyavAlA hone ke kAraNa aura dvitIya deza kI paryAyoM se asadbhAvaparyAyAvAlA hone ke kAraNa kayaMcit sadrUpa evaM kathaMcit asadurUpa kahA gayA hai4, 'dese AiTe sambhAvapajjave dese Ahe tadubhayapajjave duppaesie khaMdhe apekSAe AdiSTa thAya tyAre asaddhapa che tathA jyAre te svaparyA ane paraparyAnI apekSAe eka sAthe AdiSTa thAya che, tyAre te avaktavya keTamAM AvI jAya che, kAraNa ke te samaye te vaparyAya ane paraparyA vaDe eka sAthe vAgye thaI zakatuM nathI. A prakAranA je traNa bhAMgAo kahevAmAM AvyA che, te pripradezika sakaMdhanA sarakaMdhanI apekSAe kahevAmAM AvyA che. bAkInA je traNa bhAMgAe che, teo dezApekSa che, eja vAta sUtrasara 42 42 cha-" dese AiDe sambhAvapajjave, dese AiDe apabhApajjave Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyavandrikA TIkA za0 12 u0 10 sU0 3 ratnaprabhAdivizeSanirUpaNam 413 sadbhAvaparyavaH dvipadezikA skandhaH, dezo dvitIyaparaparyAyaiH AdiSTaH asadbhAvaparyavaH dvipadezikaH skandhaH AtmA ca sadrUpo no AtnA ca-anAtmA asadUpo bhavati 4, 'dese AiDe sambhAvapajjave dese AiTe tadubhayapajjave duSpaesie khaMve AyAya avatta AyAiya noAyAiya' tasya dezaH ekA AdiSTaH ekadezApekSayA svaparyAyai sadbhAvaparyavaH, vasya dezaH dvitIyaH AdiSTastadubhayaparya'vastato'sau dvipadezikaH skandhaH AtmA ca sadrUpo bhavati, avaktavyA-AtmA iti ca no AtmA iti ca' zabdena yugapadvyapadeSTumazakyaH5, 'dese Adihe AyA ya avattavyaM AyAiya no AyAiya' tathA jaba yaha dvipradezika skaMdha sadbhAvaparyAyavAle. ekadeza kI apekSA se AdiSTa hotA hai taba yaha sadbhAvaparyAyavAle apane deza kI sadbhAva paryAyoM se to sadurUpa hai aura sadbhAva asadbhAvavAle dUsare deza se yugapat na hone para vaha sadarUpa asadrUpatA se avaktavya bhI hai / 'dese AiDe asambhAvapajjave dese supurA dhaMdhe vAcA ja to sAcA caka" jyAre te dvipradezika sakaMdha sadabhAva paryAyavALA pitAnA ekadezanI apekSAe vyAdiSTa (kathita) thAya che, tyAre 'te dvisvadezI kaMdha te dezanI varNAdhirUpa paryAthI yukta rahevAne kAraNe - salUpa che, ane jyAre eja dvidezI kaMdha pitAnA asa6bhAva paryAyavALA , bIjA dezathI AdiSTa thAya che, tyAre te tenI vada pothI yukta nahI rahevAne kAraNe asaddhapa che. A rIte te dvipradezI sakaMdha eka dezanI Adi paryAnI apekSAe sadubhAvaparyAyavALe hevAne kAraNe ane bIjA dezanI paryAyonI apekSAe asahubhAva paryAyavALe hevAne kAraNe karthacita sapa ane kathacita esapa kahevAmAM AvyuM che " rile jA samAvavA dese AiTe. tadubhayapajjave duppayasie khaMdhe AyA ya avattavyaM AyAiya no AyA " tathA jyAre te dvidezI skadha kramazaH ane yugapata (eka sAthe) sadUbhAva paryAyavALA dezanI apekSAe adiSTa thAya che, tyAre sadUbhAva paryAthavALA pitAnA dezanI (aMzanI sadbhAva paryAnI apekSAe te te saddhapa che, ane sadbhAva- asadubhAva paryAyavALA dezanI apekSAe eka sAthe AdiSTa thAya tyAre AtmA ne AtmA zabdo vaDe eka sAthe avaktavya hevAne kAraNe avaktavya paNa che. A kathanane bhAvArtha e che ke DhipradezI skaMdha be aMze (paramANu)vALa hoya che. te be paramANu rUpa be zemAMnA eka aMza (deza)nI paryAnI apekSAe jyAre tene vicAra karavAmAM Ave che, tyAre vivakSita te paryAnI apekSAe ja te sadrupa hoya che, kAraNa ke te paryAye ja temAM sadbhUta hoya che. ane je bIjA dezanI paryAnI ape Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 __ . ..... bhagavatIsUtre ... abhAvapajjave dese AiTe tadubhayapajjave duppaesie khaMdhe no AyAya attaka AyAiya noAyAiya 6' tasya dvipadezikaskandhasya deza: eka: AdiSTaH, paraparyAyaH asadbhAvaparyavaH, dezo dvitIya AdiSTastadubhayaparyavastato'sau dvipadezikA skandhaH no AtmA ca-anAtmA ca bhAti, abaktavyaH AtmA iti ca nomAtmA anAtmA iti ca zabdena yugapadaktamazakyA, ityevaM dvipradezika skandhe paDUbhaGgAH6, saptamaH punarAtmA ca no AtmA ca avaktavyaM cetyevaM rUpo dvipadezike skandhe na bhavati, asya dvayaMzatvAt / vipradezikAdau tu saMbhavati iti saptamaGgI / prakRtamupasaharannAha-'se teNaDheNaM taM ceva jAva no AyAiya' tat-atha, kenArthena, tadevaAiTe tadubhayapajjave dupaesae khaMdhe no AyA ya, avattavyaM AyAiya no AyAiya6, isI prakAra vaha kramazaH vicAra se kathaMcit asadurUpa bhI hai aura yugapat donoM ke vicAra se vaha kathaMcit avaktavya bhI hai isIliye vaha no AtmA avaktavyarUpa hai 6 tathA 'vaha dipradezI skandha kathaMcit sadrUpa bhI hai kathaMcit asadrUpa-bhI hai, aura kacit avaktavya bhI hai' aisA jo sAta 7 vAM bhaMga hai vaha yahAM dvipradezI skaMdha meM saMvita nahIM hotA hai kyoMki yaha vyaMzarUpa arthAt kevala do aMzavAlA hai| tripradezika Adi skaMdho meM hI yaha sasamabhaMga saMbhAvita hotA hai isa prakAra se yaha saptabhaMgI hai 'se teNaTeNaM taMceva jAva no AyAiya' isI kAraNa he gautama ! maine aisA kahA hai ki dvipradezI 'kSAe te vivakSita thatuM nathI te dezanI paryAnI apekSAe te asalUpa che, tethI te dvipadezI skaMdha dvitIya dezanI apekSAe asadurUpa che A rIte te dvidezI kaMdhamAM sadurUpa ane asaddarUpa dhamene sadbhAva te avazya che, paranta te banenuM temAM yugapat (eka sAthe) kathana thaI zakatuM nathI, tethI te dvidezI skaMdha te bane dharmo dvArA avaktavya che. tathA A bane dharmonI apekSAe te dvipradezI kaMdhane vicAra karI hoya te kamaza: paNa thaI zake che ane yugapat paNa thaI zake che. A kramazaH ane yugapata (eka sAthe) vicAranI apekSAe te kathaMcita sadurUpa paNa che ane kathaMcit ava. itavya 35 55 cha. " dese AiTUThe asabhAvapajjave dese AiTUThe tadubhayapajjave duppaesie khaMdhe no AyA ya, avattavvaM AyAiya no AyAiya" se prabhArI kramazaH vicAra karavAmAM Ave, te te dvipradezI sakaMdha kathaMcit asadurUpa paNa che ane bannene yugapata (eka sAthe) vicAra karavAmAM Ave, te te katha cita avaktavya rUpa paNa che. tathA "dvidezI kadha kathaMcit sadurUpa paNa che, karthacita asarUpa paNa che ane kathaMcita avakatavya paNa che." A sAtame bhAge (vikalpa) ahIM saMbhavI zakatA nathI, kAraNa ke videzI kaMdha be Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrikA TIkA 0 12 u0 10 sU0 3 ratnaprabhAdivizeSanirUpaNam 415 pUrvoktarItyA yAvat-dvipadezikaH skandhaH syAt AtmA, syAt no AtmA2, ityAdi syAt no 'AtmA ca avaktavyam AtmA iti ca no Atmeti ca3, tathA ca dvipradezikarakanpastha dvimadezatvAt eko dezaH AdiSTaH sadbhAvapradhAnAH sattAnu. gatAH paryatrA yasmin sa sadbhAva paryavaH svaparyavaiH, dvitIyastu dezaH AdiSTaH asadbhAva paryaH paraparyAyaiH paraparyavAzca tadIyadvitIyadezasambandhino varatvantara sambandhinoM veti, tatazcAsau dvipadezikaH skandhaH krameNa AtmA ca no AtmA ceti tathA tasya dezaH AdiSTaH sadabhAvaparyavaH, dezazobhayaparyavastato'sau dvipadezikaH skandhaH AtmA ca sadrUpaH, avaktavyaM ceti5, tathA tasyaitra dvipadezikasya skandhasya dezaH AdiSTo'sadbhAvaparyayaH, dezastu ubhayaparyavastato'sau dvipradezikaH skandhaH no AtmA ca avaktavyaM ca syAditi6 iti phalitam / gautamaH pRcchati - ' AyA bhaMte! tippaesie khaMdhe anne tippasie khaMdhe ? ' he madata ! tripadezikaH skandhaH kim AtmA sadrUpaH ? kiMvA anyaH -no AtmAanAtmA asadrUpa stripradezika skandho bhavati ? bhagavAnAha - ' goyamA ! tippaeMsie khaMdhe siya AyA?' he gautama ! tripadezikaH skandhaH syAt AtmA - sadrUpoM skaMdha kathaMcit sadrUpa Adi dharmo vAlA hai / yaha abhI upara prakaTa, kara diyA gayA hai| aba gautama svAmI prabhu se aisA pUchate haiM-' AyA bhaMte / tippaesie khaMdhe anne tippaesie khaMdhe" he bhadanta / tripradezika skandha kyA, sadrUpa hai yA anya asadrUpa hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'goyamA tippaesie khaMdhe siya AyA siya no AyA' he gautama ! ina tripradezI, skandha meM teraha bhaMga banate haiM, jaise- triprAdezika skandha syAt kathaMcit aMza (deza) rUpa ja hAya che. tripradezI Adi kadhAmAM ja A sAtamA lAMgo sAvI za che mA prahAranI yA saptabhaMgI che. " se teNaTTheNaM taMceva jAva no AyAiya" he gautama! tero meM bhevu' chu' che' dviadvezI dha sarUpa paNa che, ItyAdi 6 bhAMgAe ahI* samajI levA. " e vAta te AgaLa prakaTa karavAmAM AvI che ke dvipradezI dha e azAvALA e pradezAvALA-DAya che. je prakAre sapatA tenA dhama che, eja pramANe asapatA paNa tene dhama che; ane, avakatavyatA paNa tenA dhama che. gautama svAmIno ana-" AyA bhaMte! tippapa sie khaMdhe anne tippaesie khaMdhe ?" De lagavan / tripradezi sndha saddazya che, asa3ya che ? F mahAvIra anuuttara- " goyamA ! " he gautama! " tippaesie baMdhe siya AyA, siya no AyAra " triprahezi 256 (1) bhuGa apekSAme Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIce bhavati1, 'siya no AyAra ' syAt no AtmA-anAtmA asadarUpo bhavatira, 'siya avattavyaM AyAiya no AyAiya3' syAt-avaktavya vastu-AtmA-sadrUpa iti ca no AtmA-anAtmA asadrUpa iti zabdena yugapadvyapadeSTumazakyam 3, 'siya AyA ya no AyA ya4' syAt AtmA-sadpazca, no AtmA-asadpazca4, nanu-atra 'eka AtmA eka no AtmA' dvikasaMyogA: tmake prathame bhaGge tripu pradezeSu dvau vikalpoM kathaM ghaTete ? iti cedatrAha-ete trayo; 'pi pradezadvayorAkAzapadezayostiSThanti tadAkAzapradezAvagAhanApekSayA epa dvikakisI apekSA sadarUpa bhI hai1, aura kisI apekSA asadurUpa bhI hai 2 'siya avattavvaM AyAiya-no AyAiya 3 tathA yaha tripradezI skandha sadrUpa se aura asadurUpa se eka sAtha zabdoM dvArA kahA nahIM jA sakatA hai kyoMki pravRtti kramazaH hI hotI hai-isa kAraNa. kathaMcita ava. tavya bhI hai. 3 / 'siya AyA ya no AyA ya 4' eka kAla meM kathaMcit yaha sadpa bhI hai aura asadrUpa bhI hai4, zaMkA-yahAM 'eka-AtmA eka no asmA' isa dvikasaMyogI pahale bhaMga meM tIna pradezoM meM do vikalpa kaise ghaTate haiM arthAt tripradezika skandha kA eka pradeza AtmA aura eka anAtmA ho gayA kintu tIsarA pradeza kyA hai ? uttara-tripradezI ke ye tInoM pradeza do AkAzapradezoM meM rahate haiM una do AkAzapradezoM kI avagAhanA kI apekSA se yaha vikasayogI pahalA bhaGga hotA hai| isI prakAra Age bhI dikasaMyogI 'AtmA avaktavyam' isa cauthe bhaMga meM sa35 cha, (2) mabhu4 apekSA asa635 cha, "siya avattavvaM AyAiya no. AyAiya3" (3) sa635 mana asa35 zaha 43 sAthe savAthya havAnI apekSAe te avakatavya rUpa paNa che, kAraNa ke zabdanI pravRtti bhaza: 1 thAya che. "siya AyA ya no AyA ya" (4) 2 + aNe te kathaMcita sarUpa paNa che ane karthacit asadurUpa paNa che. zaMkA-ahiyAM eka AtmA eka ne AtmA A pramANenA vikasagI A pahelA bhaMgamAM traNa pradezamAM be vikalpa kevI rIte ghaTita thAya che? uttara-traNa pradezanA A traNe pradeze be AkAzapradezamAM rahe che. te be AkAzapradezanI avagAhanAnI apekSAe A brikasagI pahele. #. mana che. me pramANe ve pachI 54 siyo "AtmA avaktavyam" mA. yAthA mamA 'no AtmA avaktavyam' mA sAta sabhA samaya Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 10 sU0 3 ratnaprabhAdivizeSanirUpaNam 417 saMyogika prathamo bhaGgo ghaTate / evamagre'pi caturthe saptame ca bhaMge vijJeyam / evaM bahubahupradezikaskandheSu sarvatra vikasaMyogikabhaGgeSu dvayoH sthAnayorekavacanamavagA; hanApekSayA vibhAgApekSayA ca jJAtavyamiti / 'siya AyA ya no AyAo ya5'. syAt AtmA-sadpazca ekapadezApekSayA no AtmAnau apsadpo akaikamadezApekSayA, ekamadezavivakSayA ekavacanam, pradezadvaye anekatvavivakSayA sUtre bahuvacanam / evagre'pi sarvatra bodhyam 5, 'siya AyAo ya no AyA ya6' syAt AtmAnau sadrUpau ca, no AtmA-asadpazcada, 'siya AyA ya avattavyaM AyAiya noM AyAiya7' syAt AtmA sadpazca, avaktavyA-AtmA sadpa iti ca no AtmA 'no AtmA avaktavyam' isa sAtaveM bhaMgA meM samajha lenA cAhiye isa prakAra yahu bahu pradezI skaMdho meM saba jagaha vikasaM yogI bhaMgA meM donoM sthAnoM meM ekavacana avagAhanA kI apekSA se tathA vibhAgoM kI apekSA se jAnanA caahiye| 'siya AyA ya no AyAo ya 5' eka pradeza kI apekSA yaha kathaMcit sadrUpa hai aura isake aneka pradeza asadurUpa haiM5. yahAM kahIM kahIM jo do pradezoM meM 'AyA aisA ekavacana kA prayoga kiyA gayA hai vaha do pradezoM kA ekapradeza meM avagADha Adi ke ekatva kI vivakSAse kiyA gayA hai tathA 'no AyAoM aisA jo bahuvacana kA prayoga kiyA gayA hai vaha bheda (alaga alaga) kI vivakSA se kiyA gayA haiisI prakAra se Age bhI samajha lenA cAhiye 'siya AyAoya no AyA ya6' tathA kathaMcit aneka sadrUpa hai aura eka sadrUpa hai 6, siya. levuM. A pramANe bahu bahupradezIsakardhAmAM badheja kikasagIbhaMgAmAM bane sthAnamAM avagAhanAnI apekSAe ekavacana avagAhanAnI apekSAe tathA vilain apekSA samala . "siya AyA ya no AyAmo ca" (5) skaMdhanI apekSAe te kathaMcit sadarUpa che ane pradezanI apekSA sthAyitU masa35 cha mahIne paDasA "pAyA" mA eka vacananA padane paga karavAmAM Ave che, te skaMdhanI apekSAe karapaamaa mAvyA cha, bhane "no AyAo" mI makyanAre prayAsa 42vAmA Avyo che, te pradezanI apekSAe karavAmAM AvyA che eja pramANe bhAjapa sabha . "siya AyAo ya no AyA ya6" (6) tathA pradezanI apekSAe karthacita sadarUpa che ane sakaMdhanI apekSAe asadurUpa cha. " siya AyA ya avattavvaM AyAiya no AyAiya" te bhabhu apekSA bha0 53 Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PR& bhagavatAsUtra anAtmA-asadrUpa iti ca zabdena yugapad vaktumazakyatvAt yatra dvayoH sthAnayoreka baMcanaM trayANAM pradezAnAmAkAzama dezadrayAvagAhityApekSayeti pUrva uktameva7, 'siya 'AyAiya avattabhAI AyAo ya no AyAo ya8' syAt AtmA sadrUpa iti ca avaktavyau AtmAnau - sadrUpau ca no AtmAnau - amadrUpau ca8, 'siya AyAoM ya atrattavyaM AyAiya no AyAiya 91 syAt AtmAnau sadsyau ca avaktavya:AtmA - sadrUpa iti ca no-AtmA - atadrUpa iti ca zabdena yugapadavyapadeSTumazakyaH 9, 'siya no AyA ya avattavva AyAiya no AyAiya 10' syAt no AtmAaptadUrUpazca, avaktavyaH - AtmA sadrUpa iti ca no AtmA - asadrUpa iti zaMbdena yugapadvyapadeSTumazakyaH, atrApi dvayoH sthAnayorekavacanamAkAzamadezadvayAvagAnApekSayaiva 10, 'siya no AyA ya avaktavyAI AyAo ya no AyAo AyA ya avattavyaM AyAiya no AghAiya 7' kathaMcit yaha sadrUpa hai aura kathaMcit AtmA evaM no AtmA ina zabdoM dvArA yugapat nahIM kaha sakane ke kAraNa avaktavya bhI hai 7, 'siya AyAiya avattavvAI,, " yAo ya nokhayAoM ya 8' kathaMcit eka sadrUpa hai aura aneka avakavya sadrUpa aura asadrUpa ina zabdoM dvArA yugapat nahIM kahA jA sakane ke kAraNa avaktavya rUpa bhI hai, 8 'siya AyAo va avaktavvaM ApAiya' no AyAya kathaMcit aneka sadrUpa haiM aura eka avaktavya sadrUpa evaM arUpa ina donoM zabdoM dvArA yugapat nahIM kahI jA sakane ke kAraNa avaktavya rUpa hai 9, 'siya no AyA ya avattavvaM AyAiya no AyAiya' 10 kathaMcit eka asadrUpa haiM aura eka avaktavya - AtmA no AtmA rUpa se eka sAtha kahA nahIM jA sakane ke kAraNa avaktavya rUpa bhI hai 10 'siya sadgurUpa paNa che, ' ane kathAcit AtmA ane nA AtmA zabdo vaDe eka sAthai savAbhya hovAne Aro bhavatavya 35 pazu che. " siya AyAiya avatuvvAI, AyAo ya no AyAo ya8 " (8) yAre sudhanI apekSA te sadgurUpa che, ane pradezAnI apekSAe te sarUpa ane asadpa`A zabdo dvArA me4. sAthai vyavAsya hovAne bharale bhavatavya 35 yayu che. " siyaAyAoya avatavvaM AyAiya no AyAiy9, (8) uyAGa prahazanI apekSAye te sarUpa paNa hoya che ane skadhanI apekSAe te sarUpa ane - asarUpa A be zabdo dvArA eka sAthe avakatavya hAvAne kAraNe avaktavya rUpa pathe DaoNya hai., " siya no AyA' ya avattavyaM AyAMiya no AyAiya 10" (10) te ska'dhanI apekSAe katha cit asadgurUpa paNu ane AtmA nAAtmA 1 orDa sAthai avAsya hovAne Aye bhavatavya 35 pazu che, " sriya no Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ premayacandrikA TIkA za0 12 u0 10 sU0.3 ratnapravAdivizeSanirUpaNam ya11 syAt no AtmA asadapazca azaktavyau-AtmAnau ca sadarUpo no AtmAnau ca-asadurUpau iti ca zabdena yugapad vyapadeSTumazakyau 11, 'siya no AyAoM ya avattavyaM AyAiya no AyAiya12' syAt no AtmAnau asau ca, avaktavyoAtmA-sadrUpa iti ca no AtmA asadurUpa iti ca yugapad vyapadeSTumazakyaH13, "siya AyA ya no AyA ya avayaM AyAiya nI AyAiya13' syAt AtmA sadpazca no AtmA-anAtmA asarUpazca, avaktavyaH-AtmA iti ce 'noAtmA anAtmA asadupazceti ca yugAd vypdessttumshkyH13| aMtra trayodazasvapi bhaGgeSu tripadezikA skandhaH ityasya sambandho'baseyaH, evaM trimadezike skandha trayodazabhaGgAH 13 / gautamastatra kAraNaM pRcchati-se keNaDeNaM bhveN| no AyA ya avattavvAi AyAo ya no AyAo ya11 kathaMcit eka asadrUpa hai aura aneka avaktavya AtmA rUpa se evaM anAtmA rUpa se 'avaktavya bhI haiM 11, 'siya no AyAoya, avattavvaM AyAiya noAyA iya' kathaMcit aneka no AtmArUpa aura eka avaktavya-AtmA tathA no AtmArUpa se yugapat kahA jA nahIM sakane ke kAraNa avaktavyarUpa hai 12, 'siya AyA ya no AyA ya avattavyaM AyAiya no ayAiya 13, kathaMcit yaha sadrUpa bhI hai, kathaMcit asaaipa bhI hai, evaM avaM. ktandha-sadarUpa tathA asadrUpa ina zabdoM dvArA yugapat kahA nahIM jA sakane ke kAraNa avaktavya bhI hai 13 yahAM ina teraha bhaMgoM meM tripradezi skaMdha kA saMbaMdha jAnanA caahiye| tripradezikaskandhaM meM ina 13 teraha bhaMgo ke hone meM kyA kAraNa hai ? isI bAta ko gautama prabhu se yoM pUchate AyA ya avattavvAI'AyAo ya no AyAo ya11" (11) yA dhanI apekSAe asarUpa paNa che, ane pradezonI apekSAe aneka AtmA rUpe mana bhane anAmA 35 matavya pay cha. "siya noMAyAo ya, avattavaM AyAiya no AyAiya12" (12) 4yAre prazAnI apekSA ana nA AtmA rUpa che, tathA AtmA ane AtmA rUpe eka sAthe avAgye pAna 120 apataya 35 54 . " siya AyA ya no AyA ya avattavyaM 'AyAiya no AyAiya13".(13) yAre tasa35 pazahAya cha, shrUpa paNa hoya che ane saddarUpa-asadurUpa A be zabdo dvArA eka sAthe avAcya hovAne kAraNe avakatavya rUpa paNa che. tripadezika dhamAM A prakAranA 13 bhAgAo (vikalapo) saMbhavI zake che. have tripradeziMka rakaMdhamAM A 13 bhAMgAone sadbhAva kayA kAraNe hoya che, te jANavA mATe gautama svAmI mahAvIra prabhuna yA pramANe prazna pUche cha-"se keNDeNaM bhaMte ! evaM Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI - evaM buccai-tippaesie khadhe siya AyA evaM ceva uccAreyavvaM jAva siya AyA ya no AyA ya avattavyaM AyAiya no AyAiya?' he bhadanta ! vat-atha kenA. thena evamucyate-tripradezikaH skandhaH syAt AtmA-sadyaH , evameva-pUrvoktarI- tyaiva uccArayitavyaM vaktavyaM yAvat syAt no AtmA, syAt avaktavyam-AtmA iti ca no AtmA iti ca ityAdi trayodaza uparyuktA bhaGgA yodhyaaH| tadantimamAha-syAt AtmA ca no AtmA ca avaktavyaH-AtmA iti ca no AtmA iti ceti13| bhagavAnAha-'goyamA ! appaNo AiDe AyA1, parassa AiTeno AyAra, tadubhayassa Aihe avattavyaM AyAiya no AyAiya 3' he gautama! tripadezikA skandhaH AtmanaH svasya tripradezika skandhasya varNAdiparyAyaiH AdiSTe-Adeze sati haiM-se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccaha, tippaelie khadhe sipa AyA evaM ceva uccAreyavvaM jAva siya AyA ya no AyA ya avattavavaM AyAiya no AyAiya' he bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ki trimadezika skaMdha kathaMcit sadrUpa hai ityAdi saba "vaha kathaMcit sadurUpa bhI hai kathaMcit asadpa bhI hai aura avaktavya rUpa bhI hai" isa 13 terahaveM bhaMga taka kahanA cAhiye isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! appaNo __ AiDhe AyA' he gautama ! tripradezika skaMdha jaba apanI varNAdi paryAyoM se AdiSTa hotA hai taba vaha apanI paryAyoM kI apekSA se sadrUpa hai? aura 'parassa AhaDhe no AyA' dUsare catuSpradezikAdi skandha kI apekSA se AdiSTa hone para vaha no AtmA-asadurUpa hai 2 / tathA 'tadubhayassa :-AiThe avattavyaM AyA iya no AyAiya' svaparyAya kI apekSA se buccai, tippaesie khadhe siya AyA evaMceva uccAreyavvaM jAva siya AyA ya no AyA ya avattavvaM AyAiya no AyAiya" 3 mAvan ! zA 20 evuM kahe che ke tripradezika dha katha cit sadurUpa che, A pahelA bhAMgAthI zarU karIne "te karthacit sadurUpa paNa che, karthacit asadurUpa che ane avakatavya rUpa paNa che." A teramAM bhAMgA paryantatA kathanane praznamAM AvarI levuM joIe mahAvIra prbhune| uttara-"goyamA! appaNo Aiche AyA / gautama! jyAre pitAnA varNAdi paryAnI apekSAe triAdezika sahedhanI vivakSA karAya che, tyAre yAtAnA paryAyAnI apekSA 2635 gAya cha, mana "parassa bhAi8 no AyA" yatuprazi4 mA dhanI apekSA athita yAya, al tanamAtmA 35 (masa635) gAya cha, "tadubhayassa AiDe avattavvaM bhAyAiya no AyAiya" tathA paryAya bhane 52paryAyanI apekSA athita yAya, Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 10 sU0 3 ratnaprabhAdivizeSanirUpaNam 421 AtmA-svaparyAyApekSayA sadpo bhavati1, parasya catuSpadezikAdiskandhAntarasya paryAyaiH AdiSTe-Adeze sati no AtmA-anAtmA paraparyAyApekSayA asadpo bhavatira, tadubhayasya svaparobhayaparyAyaH AdiSTe Adeze sati avaktavyaM vastu bhavati-AtmA iti ca no AtmA iti cazabdena yugapadvyapadeSTumazakyaM bhavati3, "dese AiTesambhAvapajjave, dese AiTe apsambhAvapajjave tippaesie khaMdhe AyA ya no AyA ya4' yadA dezaH ekaH AdiSTaH ekApekSayA sadbhAvaparyavaH dezaH apara: AdiSTa: asadbhAvaparyavaH tadA tripradezikA skandhaH AtmA-sadurUpazca no AtmAanAtmA asadpazca trayANAM pradezAnAM pradezadvayAvagAhatvAdubhayatraikavacanam 4. 'dese Adihe sammAvapajjave desA AiTThA asambhAvapajjavA tippaesie khaMdhe AyA ya no AyAo ya5' yadA dezaH ekaH AdiSTaH sadbhAvaparyavaH, dezau AdiSTau amadbhA. AdiSTa hone para vaha avaktavya hotA hai kyoMki ina zabdoM dvArA vaha eka sAtha kahA nahIM jA sakatA hai 3 / 'dese Aihe sambhAvapajjave, dese Aihe asambhAvapajjave tippaesie khaMdhe AyA ya no AyA ya 4' jaya tripradezika skaMdha apane ekadezakI apekSA se AdiSTa hotA hai-taba vaha usa sadbhAva paryAya vAle deza kI apekSA se sadUra hai, aura asadbhAva paryAya cAle dUsare deza kI apekSA se AdiSTa hone para asadurUpa hai isaliye tripradezika skandha kathaMcit Atmo kathaMcit no AtmA rUpa hai yaha cauthA bhaMga hai / ' 'dese Ahe sambhAvapajjave desA AiTTA asambhAvapajjavA tippaesie khadhe bhAyA ya no ApAo-ya 5' jaya tripradezika skandha apane ekadeza se AdiSTa hotA hai taba vaha usakI apekSA sadbhAvaparyAya vAlA hone se sadrUpa hai aura jaya-aneka asadbhAvaparyAyoM vAle aneka dezoM te te avakatavya rUpa che, kAraNa ke AtmA ne AtmA zabda vake te eka sAthe vAstha hote nathI pahelAM traNa bhAgAnuM A prakAranuM spaSTIkaraNa karIne, ve yAthA bhAnu sTI42 42vAmAM Ave che-"dese AiTe sambhAvapajjave, dese AiTre asambhAvapajjave tippaesie khaMdhe AyA ya no AyA ya4"yAre tripradezika skadhane tenA ekadezanI apekSAe vicAra karavAmAM Ave che, tyAre te sadabhAva paryAyavALA dezanI apekSAe sarUpa che ane asadabhAva paryAyavANA bhIta zanI apekSA masa35 che. (5) " dese AiDe sabhApajjave desA AidA asanbhAvapajjavA tippaesie khaMdhe AyA ya no AyAo ya5" jyAre vipradezika rakaMdhane eka dezanI apekSAe vicAra karavAmAM aAve che, tyAre sadubhAva paryAyavALA ekadezanI apekSAe te sadurUpa hoya che, ane jyAre aneka asadubhAva paryAyavALA aneka dezonI apekSAe te AdiSTa thAya Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . . . . . . bhagavatIsUtra 'vaparyavau, tadA trimadezikA skandhaH AtmA sadpazca, no atmAnau asadupaucara, 'desA AihA sambhAvapajjavA dese AiDhe apambhAvapajjave tippaesie khaMdhe AyAo ya no AyA ya6' yadA dezau AdiSTauM, sadbhAvaparyavI, dezaH ekA AdiSTaH asadbhAvaparyavaH tadA tripradezikA skandhaH AtmAnau sadpo ca, no AtmAanAtmA aptadrUpazca bhavati6, 'dese Aihe sambhAvapajjave dese Aihe tadubhaya"pajjave tipparasie khaMdhe AyA ya pattavyaM AyAiya no AyAiya7' yadA dezaH eka AdiSTaH sadbhAvaparyavaH dezaH AraH AdiSTa stadumayaparyavaH sadbhAvAsadbhAvo. bhayaparyavaH taMdA trimadezikaH skandhaH AtmA sadpazca, aktavyaH-AtmA iti ca se AdiSTa hotA hai taba ve paryAya usa meM na hone ke kAraNa vaha aneka asadurUpa paryAyoM. vAlA hai eka otmA aura aneka no AtmAe~ isa prakAra kA yaha pAMcavAM saMga hubhA 5 / 'desA AiTThA sambhAvapajjavA dese AiDe asambhAvapajjave tippaesie khaMdhe AyAo ya no AyA yaM 6' jaba yaha tripradezika skandha apane aneka sadbhAvaparyAyoM vAle dezoM se AdiSTa hotA hai taba vaha kathaMcit aneka sadpoM vAlA hai, aura jaba vaha asadbhAvaparyAya.vAle apane ekadeza se AdiSTa hotA taba vaha asadrUpa vAlA hai isaprakAra kA aneka AtmAe~ aura eka no AtmA yaha chaThA bhaMga huA 6, 'dese ATe sambhAvapajjave, dese Aihe taduayapajjave tippaesie khadhe AyA ya avattavvaM AyAiya no AyAiya 7.jayaM tripradezika skandha apane sadbhAvaparyAya vAle ekadeza se Adi STa hotA hai-taba vaha sadrUpa hai aura jaba vaha sadbhAvaparyAya vAle dUsare deza se AdiSTa hotA hai taba ye ubhaya paryAyeM usakI eka sAtha zanda che, tyAre te paNa temAM na hovAne kAraNe te aneka asaravALo hoya che. (6) " desA. AiTTA samAvapajjavA, dese AiDe asambhAvapajjavA tippaesie khaMdhe AyAo ye no AyA ya6" nyAre ta niziyana tena bhne| sadubhAva payAvALA dezonI apekSAe vicAra karavAmAM Ave che tyAre te katha cit aneka sadurUpavALe che, ane jyAre tene asadabhAva paryAyavALA ekadezanI apekSAe vicAra karavAmAM Ave che, tyAre te asadurUpavALo (7) "dese AiDhe sambhAvapaJjave, dese AiDhe tadubhayapanave tippaesie khaMdhe AyA ya avattavva AyAiya no AyAiya7" nyAre nizi4 dhana tanA sadubha vayavALA eka dezanI apekSAe vicAra karavAmAM Ave che, tyAre te saMdarU5 che; ane jyAre te sadabhAparyAyavALA ane saMsadabhAparyAyaaith Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrame candrikA TIkA za0 12 u0 10 sU0 3 ratnaprabhAdivizeSanirUpaNam 4.23 no AtmA iti ca yugapadvyapadeSTumazakyaH atrApi trayANAmAkAzama dezadvayAvagAva hilyApekSayA upayaMtrakavacanam / 7, "dese AiDe sambhAvapajjane desA AiTThA tadu-bhayapajjA, tippasie khaMdhe AyA ya avattavvAiM AyAo ya no AyAo ya8' yadA deza eka AdiSTaH / vivakSitaH sadbhAvaparyayaH, dezA AdiSTAH vivakSitAH tadubhayaparyatrAH sadbhAvAsadbhAvo bhayaparyavaH tadA tripradezika skandhaH AtmA - sadpaztha, avaktavyau - AtmAnau ca sadrUpau, no AtmAnauM adarUpau ca - iti yugapadvyapadeSTumazakyauM 8, ' desA AhvA sambhAva pajjA dese AiDe tadubhayapajjave vippae sie - khaMdhe AyAo ca avRttAM - AyAiya no AyAiya 9 yadA dezau AdiSTau sadbhAvaparyayau dezA eka , " daurA kahIM nahIM jA sakane ke kAraNa vaha avaktavna koTi meM AjAnAhai, isaliye eka AtmA hai, aura dUsarA avaktavya hai aisA yaha sAtavA~ bhaMga huA- (7) 'dese AiTThe sambhAvapajjane dekhA AiTThA tadubhayavajjayA prisie khadhe AyAya avaktavyAiM AyAo ya no AyAo ya' jaba vaha tridezika skandha apane eka sadbhAvaparyAya vAle deza se AdiSTa, hotA hai taba vaha sadrUpa vAlA hai, aura jaba vaha apane sadbhAva paryAyoM vAla evaM asadbhAva vAle aneka dezoM se AdiSTa hotA hai taba vaha tripraM " dezika skandha sadrUpa evaM asadrUpa zabdoM dvArA yugapat nahIM kahe jA sakane ke kAraNa avaktavya hotA hai, aise eka AtmA aura aneka ava aisA yaha AThavAM bhaMga banatA hai 8 / 'desA AiDDA sambhAvapajjavA dese Ahe tadubhayapajjave tippaesie khaMdhe AyAo ya avattavyaM AyA, iya no AyAiya' jaba sadbhAvaparyAya vAle dezoM ko lekara vaha anya dezathI AdiSTa thAya che, tyAre tenI te banne paryAye eka sAthe bhavAcya DavAne bharale te avatavya aTiyAM bhAvI laya che. (8) " dekhAAiTThA, sanbhAvaparajavA dekhA AiTTA tadubhayapajjavA tippaesie khaMdhe AyA ya avattavAI. AyAo ya no AyAo ya8 " nyAre te tridezi 246 potAnA aneka sadbhAva pA~cAvALA deze varka dha rUpe ASTi thAya che, tyAre te sarUpavALA che, ane jyAre te peAtAnA sadbhAvaparyAyavALA ane asastuM: bhAvapAMcAvALA aneka dezeA vaDe pradeza rUpe ASTi thAya che, tyAre te tripradezika 'dha sadgurUpa ane asarUpa zabdo dvArA eka sAthe vAcya nahI. thaI zahavAne ro matavya hoya che. (Ga) " dekhA - AiTThA sambhAvapujjavA, - dene, Aihe tadubhayapajjave tippue sie saMdhe AyAo ya avatta AyAiya no : Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre ke AdiSTaH tadubhayaparyavaH sadbhAvAsadbhAvobhavaparyavastadA trimadezikaH skandhaH AtmAnau ca sadkhyau avaktavyaH - AtmA - sadrUpa iti ca, no AtmA - asadrUpa iti ca yugapadvyapadeSTumazakyaH 9 / 'ee tinni maMgA' ete pUrvoktAstrayo bhaGgAH saptamASTamnavama rUpA vijJeyAH / atha dazamamAha - 'dese AiheM asambhAvapajjave dese Ahe tadubhayapajjave tippae sie khaMdhe no AyA ya avattavtraM AyAha ya no AyAi yU10' yadA dezaH ekaH AdiSTaH asadbhAvaparyaMvaH, dezaH araH AdiSTaH tadubhayaparyavaHsadbhAvAsadbhAvobhaya paryavastadA trimadezikaH skandhaH no AtmA - anAtmA ama durUpazca avaktavyaH - AtmA sadrUpa iti ca no AtmA - asadrUpa iti ca yugapad tripradezika skandha AdiSTa hotA hai taba vaha aneka pradezoM se sadrUpa hai, aura jaba sadUrUpa aura asadrUpa paryAya vAle ekadeza ko lekara vaha AdiSTa hotA hai taba vaha yugapat ina donoM paryAyoM koM kahane vAle zabda ke abhAva se avaktavya hotA hai ataH aneka, AtmAe~ aura eka avaktavya hai aisA yaha navavAM bhaMga hotA 9 / 'ee tini bhaMgA' isa prakAra se ye tIna sAtavAM, AThavAM, nauvA bhaMga hai / . 'dese AiTThe asambhAvapajve dese AiTThe tadubhayapajjave tippaesie khaMbe no AyA ya avattavyaM AyAiya no AyAiya 10' jaba tripradezika skandha apane asadbhAvaparyAya vAle ekadeza se AdiSTa hotA hai taba vaha tridezika skandha no AtmA-asadrUpa vAlA ho jAtA hai, aura jaba vaha tadubhayaparyAya vAle apane dUsare dezase AdiSTa hotA hai taba vaha tridezika skandha sadrUpa aura asadrUpa se yugapat nahIM kahA jA sakane vAlA hone ke kAraNa avaktavya koTi meM AjAtA hai, isaliye AyAiya" nyAre sahUbhAvayayayavANA hezAnI apekSA te tridezi 246 smAddiSTa (uthita) thAya che, tyAre te sa635 che, bhane nyAre saddazya bhane asarUpaoNMcAvALA eka khIjA dezanI apekSAe te`ASTi thAya che, tyAre te banne pAne eka sAthe prakaTa karanArA zabdane abhAve te avakatavya hoya che. "ee tini bhaMgA" yA ahAre sAtabhI, Aibho bhane navabho bhAtra laaNgaao| bhane che. (10) "dekhe AiTTe asanbhAvapajjave, dese AI tadubhayapajjave tippaesie khaMdhe no AyA ya avattavvaM AyAiya no AyAiya 10 " nyAre triruzika kadha potAnA asadbhAva paryAyavALA ekadezanI apekSAe a STi thAya che, tyAre te tripradezika dha asadgurUpavALA thaI jAya che, ane jyAre te sadgurUpa ane asadgurUpa paryAyavALA peAtAnA khIjA dezanI apekSAe AdiSTa thAya che, tyAre te tripradezika dha sarUpa ane asarUpa zabdo vaDe eka sAthe vAcya na heAvAne kAraNe avakatavya phATimAM AvI jAya che. (11) * Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 10 sU0 3 ratnaprabhAdivizeSanirUpaNam . 425ekadA vyapadeSTumazakyaH10, 'dese AiDe asambhAvapajjave desA AihA tadubhaya pajjavA tippaesie khaMdhe no AyA ya avatavvAiM AyAo ya no AyAo ya11!" yadA dezaH ekaH AdiSTaH asadbhAvaparyavaH, dezA AdiSTAH tadubhayaparyavAH-sadbhAvA. sadbhAvaparyavAH tadA tripradezikA skandho no AtmA cAsadarUpaH aktavyau AtmAnau. saMdarUpau noAtmAnau-anAtmAnau amarUpau ceti yugapadvyapadeSTumazakyau11, 'desA AihA asanbhAvAjjavA dese Aihe tadubhayapajjave, tippaesie khaMdhe no AyAo ya avattavyaM AyAiyano AyAiya12' yadA dezA AdiSTAH asadbhAvaparyavAH, dezA eka: AdiSTaH tadubhayaparyavA-sadbhAzasabhAvobhayaparyava stadA tripradezikaH skandhaHvaha no AtmA aura pravaktavya se mizra yaha dasavAM bhaMga hai 10 'dese AiThe asambhAvapajjave, desA AihA tadubhayapajjavA tippaesie khaMdhe no AyA ya avattanvAiM AyAo ya no bhAyAo ya11' jaba vaha tripadezika skandha asadbhAvaparyAya vAle apane ekadeza se AdiSTa hotA hai, taba vaha asadrUpa ho jAtA hai aura jaba vaha apane sadbhAvaparyAya vAle evaM asadbhAvaparyAya vAle aneka dezoM se AdiSTa hotA hai, taSa, vaha sadrUpa asadarUpa donoM paryAya ko eka sAtha kahane vAle zabda ke abhAva meM avaktavya ho jAtA hai ataH no AtmA eka, avaktavya aneka, yaha gyArahavAM bhaMga hai 11 / 'desA AiTA asambhAvapajjavA; dese AiTTe tadubhayapajjave tippaesie khaMdhe no AyAo ya avattavvaM AyAiya no AyAiya' jaya tripradezika skandha ke asadbhAvaparyAyavAle anekadeza AdiSTa hote haiM, aura jaba usakA tadubhayaparyAyavAlA eka deza AdiSTa hotA hai-taba vaha tripradezika skandha aneka dezoM se asa. "dese AiTe asabbhAvapajjave desA AiTThA tadubhayapajjavA tippaesie khaMdhe no. bhAyA ya avattabvAiM AyAo ya no AyAo ya 11" yAre ni4i5 pitAnA asadubhAvaparyAyavALA ekadezanI apekSAe AdiSTa thAya che, tyAre te tripradezika skadha asadurUpa thaI jAya che, ane jyAre te pitAnA sadubhAvaparyAthavALA ane asadubhAvaparyAyavALA aneka dezanI apekSAe AdiSTa thAya che, tyAre te saddharUpa asadurUpa bane payIne eka sAthe kahenArA zabdanA abhAvane hAra ma14tavya thAI naya che. (12) "deSAM AiTThA asambhAvapajjavA, dekheM AiTe tadubhayapajjave tippaesie khaMdhe no AyAo ya avakavvaM AyAiyanoM bhAyAiya" nyAre vizi dhanA masanA paayaa| mana zAnI apekSAe AdiSTa thAya che, ane jyAre tene tadubhaya (sadurUpa asadurUpa paryAyavALe ekadeza AdiSTa thAya che, tyAre te tripradezika skaMdha asarUpa bha0 54 Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre 426 L * no AtmAnau ca - aparUpau avaktavyaH - AtmA iti ca no AtmA iti ca yugapad vyapadeSTumazakyaH 12, 'dero Ahe sambhAvapajjace dese AiDe asambhAvapajjave dese Ahe tadumayapajjave tippaesie khaMdhe AyA ya no AyA ya, avatrAcvaM AyAiya, no AyAya 13, yadA dezaH ekaH AdiSTaH sadbhAvaparyavaH, dezaH aparaH AdiSTaH amAvaparyavaH, dezaH anyastRtIyaH AdiSTaH tadubhayaparyavastadA trimadezikaH skandhaH AtmA ca tadrUpaH no AtmA ca amadrUpa, avaktavyaH - AtmA sadrUpa iti ca no AtmA-asadrUpa iti ca yugapadvyapadeSTumazakyaH 13, tathA ca trima dezika skandhe trayodaza uparyuktA bhaGgA bhavanti tatra pUrvokteSu saptasu prathamAH sakalAdurUpa hotA hai aura AtmA no AtmA ina zabdoM dvArA vaha yugapat kahA jAne vAlA nahIM hone ke kAraNa ekadeza se avaktavya bhI hai, ataHyahAM no AtmA aneka aura avaktavya eka aisA cArahavAM bhaMga hai | 12| 'dese, AiDe sambhAvapajjave, dekhe AiDe asambhAvapajjave dese Aidve tadubhayapajz2ave tippae sie khaMdhe AyA ya noAyA ya avattavyaM AyAiya no AyAya 13' jaya tripradezika skandha kA sadbhAvaparyAyavAlA ekadeza AdiSTa hotA hai tathA jaba asadbhAvaparyAyavAlA usakA dUsarA deza, AdiSTa hotA hai evaM jaba usakA tadubhayaparyAyavAlA eka tIsarA deza: AdiSTa hotA hai taba vaha tripradezika skandha sadrUpa hotA hai, asadrUpa. bhI hotA hai aura sadrUpa asadrUpa ina zabdoM se yugapat cole jAne vAlA nahIM hone ke kAraNa avaktavya bhI ho jAtA hai isaliye eka AtmA eka anAtmA aura eka avaktavya aisA yaha terahavA~ bhaMga hai 13 | isa prakAra se ye teraha bhaMga tripradezika skaMdha meM prakaTa kiye gaye hai / ' arthAt tripra hAya che ane AtmA, nA AtmA A ante zabdo dvArA eka sAthe avAsthya hovAnebharo bhavaGktavya pazu ya laya che (13) " dekhe AiTThe sambhAvapajjave, vaise AiTTe asambhAvapajjave, dese AiTThe tadubhayapajjave tippaesie khaMdhe Ayo ya no AyAya avattatrtraM AyAiya no AyAiya " lyAre tripraheziGa ghanA shbhAvaparyAyavALA ekadeza AdiSTa thAya che, tathA jyAre asadbhAvaparyAyavALA tenAM khIjo deza AdiSTa thAya che ane jyAre tenA tadulaya (sadgurUpa asadgurUpa ane) paryAyavALA eka trIjo deza AdiSTa thAya che, tyAre te tripradezika kadha sadgurUpa paNa DhAya che, asadRrUpa paNa hAya che ane sarUpa, asadgurUpa zabdo vaDe eka sAthe avAsthya hAvAne kAraNe avakatavya paNa hAya che. A prakAranA A 13 bhAMgAe tripradezika kadhamAM prakaTa karavAmAM AvyA Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karavuM prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 10 sU0 3 ratnaprabhAdivizeSanirUpaNam dezA:- saMpUrNatripade zikaskandhApekSA bhayo dvimadezika skandhavadeva 3, tadanyeSu triSu trayaHstrayobhaGgAH ekavacanabahuvacanabhedAt ? saptamastvekavidha eveti trayodazabhaGgAH, tadupasaMharannAha - ' se tegaDegaM goyamA ! evaM buccara - tippasie khaMdhe siya deziskaMdha meM teraha bhaMga banate haiN| inameM se pahele ke tIna bhaMga to sampUrNa skaMdha kI apekSA se hai / phira AtmA aura no AtmA ke sAtha tIna bhaMga arthAt cauthA, pAMcavAM aura chaThA ye tIna aMga banate haiM phira AtmA aura avaktavya ke sAtha tIna bhaMga, sAtavAM, AThavAM aura nava vAM' banate haiN| phira no AtmA aura avaktavya ke sAtha tIna bhaMga (dusa vAM, gyArahavAM, bArahavAM) banate hai / AtmA eka, no AtmA eka aura avaktavya eka yaha AtmA Adi ko ekavacana rakhane se trisaMyogI terahavAM bhaMga banatA hai 13 / tripradaza skaMdha meM tIna hI pradeza hone ke . kAraNa - kisI bhI taraha bahuvacana nahIM A sakatA hai| ataH yaha eka hI bhaMga banatA hai / Azaya yaha hai ki tripradeziI skaMdha meM teraha bhaMga banate haiM unameM se tIna bhaMga to sampUrNa skaMdha kI apekSA se banate haiM / jinakI vyAkhyA (spaSTanA) pahale kara dI gaI hai| Age AtmA aura no AtmA ke sAtha dvisaMyogI tIna aMga banate haiN| unameM se 'AtmA eka aura no AtmA eka ' yaha bhaMga jaba tridezika skaMdha dvipradezAvagADha (do AkAza pradeza para sthita ) hotA hai taba donoM tarapha ekavacana rahate hue banatA hai / jaba vipradezI skaMdha tripradezAvagAr3ha ho taba 'AtmA eka aura no AtmA bahuta' tathA 'AtmA bahuta aura no AtmA eka' ye do bhaMga (pAMcavAM aura chaThA) banate haiM / isI prakAra 'AtmA aura avaktavya' ke sAtha tIna bhaMga tathA 'no AtmA aura avaktavya ke sAtha tIna bhaMga bana jAte haiM / kintu donoM tarapha bahuvacana vAlA bhaMga nahIM banatA hai kyoM ki yaha videzI skaMdha hai / ataH donoM tarapha bahuvacana nahIM A sakatA hai / kintu Age catu. pradezI Adi skaMdhoM meM donoM tarapha bahuvacana vAlA bhaMga bana sakatA hai / 'se teNaTTeNaM goyamA ! evaM bucaha, tippaesie khaMdhe siya che. ahIM pUvekita sAta bhAMgAemAM je pahelAM traNa bhAMgAe che, te samasta tripradezika kadhanI apekSAe prakaTa karAyA che. dviSadezika skadhamAM jevAM traNa bhAMgAe pahelAM matAvavAmAM AvyA che, evA ja lAMgAmA che. mAkInA traNa bhAMgAemAM je AvAntara A zu traNa traNa bhAMgA kahevAmAM AvyA che, te ekavacana ane bahuvacananI apekSAe kahevAmAM mAnyA che. tathA je sAtame lAMgA che temAM koI avAntara bheda Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raddha bhagavatIsa AyA taM caiva jAva noAyAiya' he gautama! tat tenArthena evamucyate - tridezikaH skandhaH syAt AtmA tadeva - pUrvoktavadeva, yAvat syAt no AtmA, syAt avaktaH vyam - AtmA iti cano AtmA iti ca, ityAdirItyA pUrvoktAstrayodazabhaGgAH vijJeyAH / tadantimo bhaGgo yathA - tridezikaH skandhaH syAt AtmA ca no. AtmA ca avaktavyaH AtmA iti ca no AtmA iti ceti bhAvaH / trikapradezikaskandhasya 13 trayodazabhaGgakoSTakam | (atra bhaGgeSu dvita Arabhya sarvatra 'aneka' - zabdaH prayukta:) saMpUrNa skandhApekSA sakalA dezino'saMyoginastrayo, bhaGgA yathA AtmA (3) ekaH 1 AtmA -- noAtmA (1) ekaH (2) ekaH (3) aneke - ekaH aneke eka: - AtmA (1) - eka: no- AtmA eka: 2 - dviksaMyogino navabhaGgA yathA - - avaktavyamiti eka: 3 - AtmA - avaktavyam | no AtmA -- avaktavyam (4) ekaH (5) ekaH (6) aneke - eka: (7) ekaH. aneke (8) ekaH eka: | ( 9 ) aneke trikasaMyogI - eko bhaGgo yathA -- - ------ -- C no AtmA ekaH (sarve-3+9+1=13 ) catuSpadezikaH skandhaH kim - AtmA - sadrUpo bhavati ? kiM vA anyaH - noAtmA anAtmA asadrUpo bhavati ? iti pRcchA bhagavAnAha - 'goyamA ! cauppaesie khaMdhe AyA taM caiva jAva no AyAiya' isI kAraNa he gautama / maiMne terahaveM bhaMga taka aisA kahA hai ki tripradezika skandha kathaMcit sadarUpa hai ityAdi / aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM- 'AyA bhaMte / cauppaesie khaMdhe anne pucchA' he bhadanta / jo catuSpradezika skandha hai vaha kyA sadrUpa hai nathI, 404 prahArano che. " se teNaTTeNaM goyamA ! evaM buccara, tippaesie khaghe siya AyA, taMceva jAva no AyAiya " he gautama! te ara tripradezika skadha kayAreka saMdUrUpa hAya che A pahelA bhAMgAthI laIne " shuurUpa paNa hAya che, asarUpa paNa hAya che ane avakatavya paNa hAya che." A 13mAM bhAMgA payantanA 13 vikalpA kahyA che. -avaktavyam eka: ekaH aneke eka: gautama svAbhIno prazna- " AyA bhaMte / cautpaesie khaMdhe anne pucchA ?" huM bhagavan ! je cAra pradezika ska'dha che, te zu' sarUpa hAya che ke asadRrUpa hAya che ? Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA ze0 12 u0 10 sU03 ratnaprabhAdivizepanirUpaNaMm 421 siya AyA1, siya noAyA2,' he gautama ! catuSpradezikaH skandhA syAt AtmA sadarUpaH1, syAt no AtmA asadrUpaH2, "siya avattavaM AyAiya no AyA. iya3' syAt avaktavyam-AtmA sadrUpa iti ca no AtmA-anAtmA asadrUpa iti ca yugapadavyapadeSTumazakyam3, 'siya AyA ya no AyA ya1' syAt AtmA ca sadarUpaH, no AtmA ca-asadrUpa:1, 'siya AyA ya no AyAo yara' syAt AtmA ca sadrUpa: syAt no AtmAnazca asadrUpAH2, 'siya AyAo ya no AyA ya3' syAt AtmAnazca sadarUpAH syAt no AtmA ca asadarUpaH3, 'siya AyAo ya no AyAo ya4,' syAt AtmAnazca sadarUpAH no pAtmAnazca asadarUpA:4 'siya AyA ya avattavyaM AyAiya no AyAi ya1,' syAt AtmA yA asaaipa hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'cauppaelie khaMdhe siya AyA1, siya no. AyA 2' he gautama! catuSpadezika skaMdha sthAt kathaMcit AtmA-sadrUpa hai1, kathaMcit AtmA-aladrUpa hai 2, 'siya ava: tavaM AyAiya no AyAiya' aura kathaMcit vaha AtmA aura anAtmA ina zabdoM dvArA eka hI kAla meM kahA nahIM jA sakane ke kAraNa avaktavyarUpa hai 3, 'siya AyA-ya no AyAya' kathaMcit vaha sadurUpa hai aura asadurUpa hai4, 'siya, AyA ya no AyAo ya' kathaMcit vaha ekapradeza kI. apekSA sarUpa hai aura aneka apane pradezoM kI apekSA vaha asadurUpa hai.5, 'siya AyAo ya, no AyA ya' kathaMcit vaha apane aneka pradezoM kI apekSA sadrUpa hai aura eka pradezakI apekSA asarUpa hai| 'siya AyAo ya no' AyAoya' kathaMcit vaha catuSpradezika skaMdha aneka pradezoM se sadarUpa hai, aura aneka pradezoM se asadapa bhI hai7, mahAvIra prabhunA tta:-" cappaesie khaMdhe siya AyA1, siya no AyAra" gautama! yA2zi 2 (1) mabhu apekSA mAtma35sa35 cha mana (2) mabhu ma.pekSAye manAtma35-masa35 cha, "khiya avattavyaM AyAiya, no AyAipa3 " ma mAtmA ana nA mAmA zaha 3 sAthe apAya pAna, 20 te 4thathita matavya 35 55 cha. "siya AyA ya no AyA ya1 (1) bhabhu apekSA sa35 pAra cha bhane masa35 55 cha, "siya AyA ya no AyAo ya2" (2) te dhanI apekSA kayAreka sadarUpa paNa hoya che ane pitAnA aneka pradezanI apekSAe te thAre masa635: 55 uya cha, "siya AyAo ya, no AyAiya3 " (3) kayAreka te pitAnA pradezanI apekSAo. saMdurUpa hoya che. ane kaMpanI ape Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 bhagavatI sUtra t , ca sadrUpaH avaktavyam Atyeti ca no Atmeti ca1, 'siya AyAya avattavvAI Ao ya no AyAo yara ' syAt AtmA ca sadrUpaH avaktavyAni - AtmAnazca no AtmAnacara, 'siya AyAo ya avatantraM AyAiya no AyAiya3' syAt AtmAnazca sadrUpAH avaktavyam AtmA ivica no AtmA iti ca3, 'siya AyAo ya avattavvAI AyAo va no ApAo ya4 syAt AtmAnazca sadrUpAH avaktavyAni AtmAnazca no AtmAnazca 4. (8) 'siya noAyA ya avattavyaM AyAiya 'siya AyA ya avattavyaM AyAiya no AyAiya' kathaMcit vaha AtmA - sadrUpa hai, aura AtmA tathA no AtmA ina zabdoM ke dvArA vaha eka sAtha kahanA azakya hone se avaktavya hai8, 'siya AyA ya, avattacvAiM AyAo gha jo bhAyAo ya' kathaMcit vaha eka pradeza se sadrUpa hai tathA sadrUpa aura asadrUpa ina zabdoM dvArA vaha eka sAtha kahA jA nahIM sakane ke kAraNa bahuta pradezoM se avaktavya hai 9 'siMgha AyA o ya avatta AyAiya no AdhAiya' kathaMcit vaha aneka pradezoM se sadrUpa hai, tathA AtmA evaM no AtmA ina zabdoM dvArA yugapat kahA 'jA nahIM sakane ke kAraNa avaktavya hai 10, 'siya AghAo ya avattavvAI AyAo ya, no AyAo ya' kathaMcit yaha aneka pradezoM se sadrUpa hai, tathA aneka pradezoM se sadrUpa aura asadrUpa ina zabdoM dvArA yugapat nahIM kahA jA sakane ke kAraNa avaktavyarUpa hai 11, (6458 3 = kSAme asadda35 hoya che. "siya AyAoya no AyA oya?" (4) yAre te catupradezika dha sarUpa paNa hoya che ane asadgurUpa paNu hAya che. "siya AyA ya avattanvaM AyAiya no AyAiya 1" ( 1 ) dhyAre te aatmsarUpa hAya che ane AtmA tathA ne AtmA zabdo dvArA eka sAthe kramavAbhya DAvAne arathe bhavastavya hoya che "siya AyA ya, avattavvAiM AyAoya no AyAoyara" (2) zyAre4 te sahuiya hoya che bhane AtmAo ane nA AtmAe zabdo vaDe eka sAthe avasthya hAvAne kAraNe te atra uttavya pazu hoya che. "siya AyAoya attavyaM AyAiya no AyAiya3 (3) kayAreka te aneka sAvALA hoya che ane AtmA ane nA AtmA zabdo vaDe eka sAthe avAcya hAvAne kAraNe avakatavya rUpa paNa hoya che. " khiya AyAoya avattavvAI AyAoya, no AyAoyu " (4) yAre te aneka sarUpeAvALA haiya che ane aneka sarUpe ane aneka asadgurU vaDe eka sAthe avAsthya hAvAne kAraNe aneka avakatavyA rUpa paNa hrAya che. il. 39 Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za012 u010 sU03 ratnaprabhAdivizepanirUpaNam 431 no AyAiya1, syAt noAtmA ca asadpA Aktavyam-AtmA sadrUpa iti ca nobhAtmA asadrUpa iti ca yugapadavyapadeSTumazakyam 1, 'siya no AyA ya avacabAI AyA ya no AyAmo yara' syAt no AtmA ca avaktavyAni AtmAnazca, no AtmAnazca2, 'siya no AyAo ya avattavyaM AyAiya no AyAiya3' syAt no AtmAnazca, abaktavyam AtmA iti ca noAtmA iti ca3, 'siya no thAyAmI ya avattadhAI AyAo ya no AyAyo ya4' syAta noAtmAnazca avaktavyAniAtmAnazca noAtmAnazceti4 / (1243-15) 'siya AyA ya no AyA ya aba11) 'siya AyA ya, avattavvaM AyAiya no AyAhaya' kacit vaha asadurUpa hai, avaktavya hai, kyoMki sadpa aura asadurUpa ina zabdoM bArA vaha yugapat kahA nahIM jo sakatA hai 12 'siya no AyA ya, ava: ttavvAI AyAoya no AyAoyakacita AtmA-asadarUpa hai evaM aneka pradezoM kI apekSA avaktavyarUpa hai, kyoMki vaha aneka AtmA aura aneka no anAtmAoM dvArA yugapat kahA nahIM jA sakatA hai 13 'siya no AyAo ya avattavvaM AyAiya no AyAiya' kathaMcit vaha aneka no AtmA rUpa hai, eka avaktavya hai kyoMki AtmA no AtmArUpa se vaha yugapat kahA nahIM jA sakatA hai 14; 'siya no AyAo ya, avatavvAiM AyAo ya no AyAo ya' kathaMcit vaha aneka no AtmA rUpa hai, apane aneka pradezoM kI apekSA avaktavya rUpa hai, kyoMki vaha aneka AtmA rUpa se aura aneka no AtmArUpa se eka sAtha kahA jA nahIM sakatA hai 12, (1144-15) "siya no AyA ya, avattavvaM AyAiya no AyAiya 17 (1) yA24 te catuSpadezika skaMdha asadurUpa hoya che ane sarUpa ane asadurUpa zabda dvArA eka sAthe avazya hovAne kAraNe karthacit avakatavya hoya che. "siya no AyA ya, avattavbAI AyA ya no AyAoyara" (2) zyAre te masahu35 hoya che ane aneka pradezonI apekSAe avaktavya hoya che, kAraNa ke te aneka AtmAo ane aneka ne AtmAo dvArA eka sAthe avAcya hoya che. "siya nobhAyAo ya, avattavvaM AyAiya no AyAiya3 "yAre bhane / AtmA rUpa hoya che ane AtmA, AtmA rUpe eka sAthe vAcya nahIM hovAne yo matavya 35 DAya che. "siya no yAoya, avatavvAI, AyAoya no AyAoya4" (4) yA24 te bhane / mAmA 35 DAya che bhane bhne| AtmA rUpe ane aneka ne AtmA rUpe te eka sAthe avAcya hovAne phAraNe pitAnA aneka pradezanI apekSAe avakatavya rUpa hoya che (3+12=15) Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 bhagavatIsareM ttavyaM AyA ya no AyA ya16' syAt AtmA ca sadrUpaH, noAtmA ca asad rUpaH avaktavyam-AtmA iti ca sadrUpaH, nobhAtmA iti ca asadrUpa:16, "siya AyA ya no AyA ya avattavbAI AyAmo ya no AyAmI ya17' syAt AtmAca sadpaH no AtmA ca asadyaH abaktavyAni-AtmAnazca sadpA iti ca noAtmAnazca asadpA iti ca yugapad vyapadeSTumazakyam 17, 'siya AyA ya no AyAo ya avattavyaM AyAiya no AyAiya18 syAt AtmA ca sadrUpaH no AtmAnazca adrUpAH, avaktavyam AtmA-sadrUpa iti ca noAtmA-asadpa iti ca yugapadavyapadeSTumazakyam 18, 'siya AyAo ya no AyA ya avatavvaM AyAiya no AyAiya19' syAt AnmAnazca sadrUpAH no AtmA ca asadarUpaH ____aba bisaMyogI cAra bhaMgo ko kahate haiM-'siya AyA ya mo AyA ya avattavyaM AyA ya no AyA ya' kathaMcit vaha sadrUpa hai kathaMcit asadrUpa hai aura sadrUpa evaM asadrUpahana zabdoM dvArA vaha kahA nahIM jA sakane ke kAraNa avaktavya hai 16, 'siya AyA ya, no AyA ya, avattavcAI AyAo ya no AyAmo ya' vaha kathaMciMt sadpa hai, aura kathaMcit asarUpa hai evaM apane aneka sadarUpoM se tathA aneka asadurUpoM se avaktavya hai| kyoMki ghaha ina zabdoM dvAroM eka sAtha nahIM kahA jA sakatA hai 17 'siya AyA ya no AyAo ya avattavaM AyAiya no AyAiya' kathaMcit vaha sadarUpa hai, aneka asaaipa hai tathA sadpa aura asadurUpa ina zabdoM dvArA yaha yugapat avaktavya hai 18, 'siya AyAo ya no AyA o ya avattavyaM AyAiya no AyAiya' kathaMcit vaha aneka sadurUpa hai "siya AyA ya no AyA ya avatavvaM AyA ya no AyA ya16" (16) amuka apekSAe sadurUpa paNa che, amuka apekSAe asadurUpa paNa che ane sadurUpa, asadurUpa zabda vaDe eka sAthe avAcya hovAne kAraNe avakatavya paNa che. "siya AyA ya, no AyA ya, avattavvAiM AyAoya no pAyAoya17" (17) te amuka apekSAe sarUpa che, amuka apekSAe asarUpa che ane pitAnA aneka saddarUpe ane aneka asadurUpa vaDe eka sAthe avAgya hovAne kAraNe te pitAnA aneka sadupa ane asada rUpe avakartavya che. (18) "siya AyA ya no AyAmaoya avattavvaM AyAiya no AyAiya18" kayAreka te sarUpa che, aneka asara che, tathA sadurUpa ane asadurUpa zabda dvArA eka sAthe avAcya hovAne kAraNe avakatavya rUpa che. (19) "tiya bhAyAoya, no AyA ya, avattavyaM AyAiya no pAyAiya19" bhabhu apekSA che te aneka sarUpavALe che, eka asarUpavALe ane sadarUpa ane Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 10 sU0 3 ratnaprabhAdivizeSanirUpaNam 433 avaktavyam - AtmA sadrUpa iti ca noAtmA asadrUpa iti ca yugapadvyapadeSTumazakyam 19 iti / asya catuSpadezikasyaikonaviMzatirbhaGgAH 19 bhavanti, tatra - ekasaMyoginaH 1, dviksaMyogino dvAdaza12, trikasaMyogina catvAraH 4 ityekonaviMzatiriti / gautamastatrakAraNaM pRcchati - 'se keNaDeNaM bhaMte ! evaM buccara - cauSpaesie khaMdhe siya AyA ya no AyA ya avattavyaM taM caiva aTThe paDiuccAreyavvaM ?! he bhadanta ! tat-atha kenArthena evamucyate - catuSpadezikaH skandhaH syAt AtmA ca noAtmA ca avaktavyam - sa evArtha:- pUrvoktArthaH pratyuccArayitavyaH pUrvoktArthasya sarvasya punaruccAraNamatra kartavyam ? | bhagavAnAha - 'goyamA ! appaNI AiDe AyA?, eka asadrUpa hai aura sadrUpa evaM aladrUpa se eka vaha yugapat avakta vya hai 19, isa prakAra se ye catuSpradezika skaMdha ke 19 bhaMga hai / inameM ekasayogI tIna 3 bhaMga haiM dvikasaMyogI 12 haiM evaM trisaMyogI ? bhaMga 8 haiM / arthAt - pahele ke asaMyogI tIna bhaMga sakalA dezI ( sampUrNa skaMdha kI apekSA) banate haiM 3 | Age ke bAraha bhaMga vikasayogI banate haiM 15 usake Age ke cAra bhaMga trika saMyogI banate haiM.19 / yadyapi trikasaMyogI ATha bhaMga banate haiM kiMtu ve chaha pradezI skaMdha se pahale nahIM bana sakate haiM kyoMki AtmA, Ama aura avaktavya ina tInoM meM bahuvacana ( eka se adhika) kama se kama chaha pradezoM ke vinA nahIM bana sakatA hai| yahAM catuHpradezI skaMdha meM to trika saMyogI bhaMgoM meM kisI eka tarapha bahuvacana A sakatA hai| ataH isameM trika saMyogI cAra hI bhaMga banate huuN| isa prakAra catuHpradezI skaMdha meM kula unnIsa 19 aMga banate haiN| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-' se keNaNaM bhate / evaM buccai, cauppae sie saMdhe siya AdhA ya, no AyA ya, avanttavvaM taMceca aDDe paDa uccArayacvaM' he bhadanta ! apane jo catuSyadezikaM skaMdha meM 19 bhaMga kahe hai so kyA kAraNa hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'goyamA' he gautama asarUpa zabdo vaDe eka sAthe vAcya nahI thavAne kAraNe avakatavya rUpa che A prakAre te cArapradezika skaMdhanA 19 lAMgA thAya che. temAM 3 ekasaceAgI lagAo, 12 dvikasa'ceAgI lAMgAe ane 4 vikasa'cAgI lAMgAe thAya che. gautama svAbhInA azna- " se keNacNaM bhaMte ! evaM duccara, cappaesie khaMbe siya AyA ya, no AyA ya, avatavvaM tacaiva aTThe paDiuccAreyavvaM " bhagavan ! Ape zA kAraNe catuSpadezika ska dhanA sapa, sarpa, ava tanya mAdi 19 bhAMgA kahyA che ? C bha0 55 Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre parassa AiDe no AyAra, tadubhayassa Aihe avattavyaM AyAiya no AyAiya3' he gautama ! catuSpadezikA skandhaH AtmAnaH svasya catuSpadezikaskandhasya varNAdiparyAyaiH AdiSTe.Adeze sati AtmA-svaparyAyApekSayA sadrUpo bhavati1 parasya paJcapadezikAdi skandhAntarasya paryAyaiH AdiSTe Adeze sati noAtmA-paraparyAyApekSayA asadurUpo bhavatira, tadubhayasya svapararUpasya paryAyaiH AdiSTe Adeze sati avaktavyam-AtmA iti ca noAtmA iti ca yugapad vyapadeSTumazakyam 3, 'dese AiDhe sambhAvapajjave dese AiTe asambhAvapajjave ? caubhaMgo4' yadA dezaH ekA .AdiSTaH svaparyAyaiH sadbhAvaparyavaH, dezaH aparaH AdiSTaH paraparyAyaiH asadbhAva appaNo AiTe AyA 1, parassa AiDe no AyA2, tadubhayassa Aihe avattavvaM AyAiya no AyAiya' catuSpradezika skaMdha apane varNAdi rUpa paryAyoM se AdiSTa hone para sadarUpa hai ? paJcapradezikAdi skandhAntara kI paryAyoM se AdiSTa hone para vaha asadurUpa hai kyoMki paraparyAyoM kI apekSA se-vaha asadrUpa hotA hai 2, svaparyAya evaM paraparyAya ina donoM paryAyoM se jaba vaha AdiSTa hotA hai, AtmAno AtmA zabdoM se vaha yugapat AdiSTa nahIM ho sakatA hai, isaliye vaha avaktavya hai| ye asaMyogIko 6 tIna bhaMga hue| vikasaMyogI 12 bhaMga isaprakAra'dese AhaDhe sambhAvapajjave dese AiDhe asambhAvapajjave caubhaMgoM' jaba apanI paryAyoM se sadbhAva paryAyavAlA usakA ekadeza AdiSTa hotA hai-aura paraparyAyoM kI apekSA se asadbhAva paryAyavAlA dUsarA deza AdiSTa hotA hai-taba vaha catuSpadezika skandha sadrUpa hotA hai mahAvIra prabhunA uttara-" goyamA !" hai gautama ! " appaNo AiTa mAyA1 parastra AiDe no AyA2, tadubhayassa AiDe avattavvaM AyAiya no *bhAyAiya3" (1) yatuprazi: 24dhana tanA potAnA all paryAyAnI bhaya.. 'kSA viyAra 42vAmA mA, tata sa635 che..(2) pAMya prazi: mAhi . skanyAntaranI paryAnI apekSAe kahevAmAM Ave, te te asarUpa che, kAraNa ke paraparyAnI apekSAe te asarUpa hoya che. (3) svaparyA ane paraparyA, A banenI apekSAe jyAre kahevAmAM Ave che, tyAre te AtmA ane no AtmA zabdo vaDe eka sAthe avAcya hovAne kAraNe te avaktavya 35 DAya che. "dese AiDe sabhAvapajjave dese AiTe asambhAvapajjave caubhaMgo" kyAre tanI paryAyAnI apekSA samApa paryAyavANe tana meza AdiSTa (kathita) thAya che, ane paraparyAnI apekSAe asadubhAva paryAyavaLa bIje deza AdiSTa thAya che, tyAre te catuSpadezika skadha (1) sadUrapa Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravandrikA TIkA za0 12 u0 10 sU0 3 ratnaprabhAdivizepanirUpaNam 435 paryavaH tadA catuSpadezikaH skandhaH AtmA ca sadrUpaH noAtmA ca asadrUpo bhavati ? ityAdi pUrvoktarItyA caturbhaGgI vaktavyA / tathAhi - eko'yaM pUrvo ko bhaGgaH 1, zeSaM bhayaM yathA-de se bhAi sanbhAvapaJjave 'desA AiTThA asambhAvapajjanAra, desA AiTThA sambhAvapajjavA de se Aihe asambhAvapajjavera, desA AiTTA sambhAvapajjavA desA AiTTA apsanbhAvapajjanA 443-7 | 'sambhAvapajjaveNaM tadubhayeNa ya caubhaMgo, asambhAveNaM tadubhayeNa ya caubhaMgo' sadbhAvaparyaveNa, tadubhayena ca sadbhAvaparyavasadbhAva paryaveNa caturbhaGgI vaktavyA, tathAhi - 'dese 'AiDe sambhAvapajjave dese AiTThe sadubhayapajjave AyAiya no AyAiya 1, dese Ahe sambhAvapajjave desA AiTThA tadubhayapajjavA AyAo ya no AyAo 2, desA AiTTA sambhAvapajjavA dese AiDe tadubhayapajjave AyAiyaaura asadrUpa hotA hai ityAdi pUrvokta rIti se yahAM catubhaMgI kahanI cAhiye 'dese AiDe sanbhAvapajjave dese AiTThe asambhAvapajjave' eka ' to yaha bhaMga pahile prakaTa hI kara diyA gayA hai - 1 (4) zeSa 3 bhaMga isa prakAra haiM- 'dese AiDe sambhAvapajjave, desA AiTThA asanbhAvavajjavAra, (5) detA AiTTA sambhAvapajjave dekhe AiDe asambhAvapajave 3 (6) desA AiTThA sambhAvapajjavA dekhA AiDDA asambhAvapajjavA 4 (7) isa prakAra se cAra ye aura pUrva ke tIna bhaMga, ye saba milakara 7 sAta bhaMga ho jAte haiN| 6 'sambhAvapajjaveNa tadubhaeNa va caubhaMgo, asabhAveNaM tadubhayeNa yacaDabhaMgo' sadbhAcaparyAya ko lekara aura tadubhaya sadbhAva asadbhAva paryAya ko lekara cAra bhaMga hote haiM, jo isa prakAra se haiM-' dekhe AiDe sambhAvavajjave, dese AiDA tadubhayapajjave AyAiya no AyA 1, dekhe AiDe sambhAvapajjave, desA AiTThA tadubhayapajjavA hAya che ane (2) asarUpa hoya che' ityAdi cAra bhAMgA pUrNAMkata paddhati anusAra uDevA leDo, "dese AiTThe sambhAvapUjjave, dese Ahe asa bhAvapajjave " mA zoGa lAMgo to paDesAM agara ye che, mAhInA traNa sAMgA nIce amANu samabhavA-" dese AiTThe sambhAvapajjave, desA AiTThA asanbhAvapajjavAra, dekhA AiTThA sambhAvapajjavA, dese AiTTe asambhAvapajjave3, desA AiTThA sambhAvapajjatrA, dekhA AiTThA asambhAvapajjavA4" mA aAranA yA yAra lAMgA bhane pahedyAnAM tra lagA bhaNIne sAta sAMgA thAya che. " sambhAvapajjaveNaM tadubhapaNa ya caumaMgo, asadabhAveNa tadubhayeNa ya caubhaMgo " sadbhAva paryaMcanI apekSAe tathA sadbhAva asadUbhAva paryAyanI apekSAe cAra lAMgA thAya che. te yAra lagA nIce pramANe che" dese AiTTe savbhAvapajjave, desA AiTThA tadubhayapajjavA AyAiya no AyAiya1, dese AiTTe sabbhAvapajjave, dekhA Aisa Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaMgavatI no AyAiya3, desA AiTTA sambhAvapajjavA desA AiTThA tadubhayapajjavA AyAo ya no AyAo ya "4x7-11 / evam asadbhAvaparyaveNa, tadumayena ca-sadbhAvA'sadbhAvaparyaveNa caturbhaGgI vaktavyA, tathAhi-'dese AiThe asalbhAvapajjave, dese Aihe tadubhayapajjave AyAiya no AyAiya1, dese AiTe "asambhAvapajjave desA AiTThA taMdubhayapajjavA AyAo ya no AyAo ya2, desA AihA asambhAvapajjavA dese Ahe tadubhayapajjave AyAiya no AyAiya3, desA AiTA asambhAvapaujavA desA AihA tadubhayapajjavA AyAmo "ya no AyAo ya" 4411-15 / epAmarthaH pUrvavat svymuuhniiyH| AyAo. ya no AyAoya 2, desAAihA sambhAvapajjavA dese AiDe tadubhayapajjave AyAi ya no AyAi ya 3, desA AihA-sambhAvajavA, desA AiTA tadubhayapajavA AyAo ya, no AyAo ya 4+7=11 pUrvokta sota aura ye 4 bhaMga-AtmA aura avaktavya kI vivakSA se hue haiN| 11 isa prakAra se 'asambhAveNaM tadubhaeNa ya caubhaMgo' asadbhAva paryAya evaM tadubhaya paryAya-sadbhAva asadbhAva-paryAya ko chekara caturbhagI hotI hai jo isa prakAra se hai-'dese AiDhe asambhAvapajjave dese AiTe tadubhayapajjave AyAiya noAyAiya 1 dese AiDhe asambhAvapajave, desA AihA tadurbhayapajjavA AyAo yano AyAo yara, desA oiTA asa. bhAvapaJjavA dese AiTe tadubhayapajjave AyAi ya no AyAi ya 3, desA AihA asambhAvapajavA desA AihA tadubhayapajavA AyAo ya noM AyAo ya4 11+4=15 inakA artha pahile kI taraha se hI samajha tadubhayapajjavA AyAo ya no, AyAo yara; desA AiTA sambhAvapajjavA, dese AiDe tadubhayapajjave AyAiya no AyAiya3, desA AiTA sambhAvapajjavA dekhA AidvA tadubhayapajjavA AyAo ya no AyAo ya4" paDatAnA sAta mAzAMcyA ane A cAra bhAMgA maLIne 11 bhAMgA thAya che. pUrvokata 4 ane A 4 bhagAo ekavacana ane bahuvacananI apekSAe banyA che eja pramANe asadubhAva paryAyanI apekSAe ane tadubhava (sadurUpa-asadurUpa) paryAyanI apekSA yAra ! mana cha. a winii nIya prabhAya cha-" dese AiTe asambhAvapajjave, dese- AiDhe tadurbhayapajjave AyAi ya no AyAi ya1; dekheM Ai8 asambhAvapajjave, desI AiTThA taMdubhayapajjavA AyAo ya no AyAo ya3) IsA AiTThA asabhAvapajjavA, dese AiTe tadubhayapajjave AyAi ya no AyAi y3| . desA AiTTA asambhAvapajjavA, desA AiTThA tadubhayapajjavA AyAo ya no Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 10 sU0 3 ratnaprabhAdivizeSanirUpaNam 437 .. 'dese AiDhe sambhAvapajjave dese AiDhe asaMbhAvapajjave dese AiTe tadubhayapajjave cauppaesie khaMdhe AyA ya no pAyA ya attavvaM AyAi ya no AyAi ya' yadA dezaH eka AdiSTaH svaparyAyaiH asadbhAvaparyavaH dezaH paraH AdiSTaH paraparyAyaH asadbhAvaparyavaH, dezaH aparaH AdiSTastadubhayaparyavAsadabhAvAsadabhAvaparyavastadA catuSpadezika: skandhaH AtmA ca sadrUpaH no AtmAca asaMdarUpA, avaktavyam-AtmA-sadrUpa iti ca no AtmA asadurUpa iticaM yugapadavyapadeSTumazakyam 16, 'dese Aihe saMbhAvapajjave dese AiTe asanmAvapajjave desA AihA tadubhayapajjavA cauppaesie khaMdhe bhavai AyA ya no AyA ye avatambAI AyAo ya no AyA o ya 17 ' yadA dezaH AdiSTaH lenA cAhiye / isa prakAra asaMyogI tIna aura vikasaMyogI 12 bAraha aise ye pandraha bhaMga hue (15) aba trikasaM yogI cAra bhaMgo ko kahate haiM. 'dese Aihe sambhAvapajave, dese Ahe asambhAvapanave dekheM Ahahetadubhayapajjave, cauppaesie khaMdhe AyA ya no AyA ya avattavvaM AyAiya no AyAiya' jisa samaya apanI paryAyoM se sadbhAvaparyAya vAlA ekadeza AdiSTa hotA hai, aura jisa samaya paraparyAyoM se asadbhAvaparyAyavAlA deza AdiSTa hotA hai, tathA sadbhAvaparyAya vAlA aura asadbhAvaparyAya vAlA deza AdiSTa hotA hai, taba catuSpadezika skantha sadrUpa, asadurUpa aura AtmA no AtmA ina zabdoM se vaha yugapat avaktavya hone ke kAraNa avaktavya hotA hai 16, 'dese -AiDe sambhAvapajjave dese Ai aMsambhAvapajjave desA AihA tadubhayapajjacA cappaesie khaMdhe ApA-ya no AyA ye avattavyAI AyAo yeNI mAyAmaoya 4" pasAnA 11 Min mana mA 4 mAM bhagAna 15 man thAya che. temane artha pahelA kahyA pramANe samajI levo. .." dese AiDe, sambhAvapajjave, dese AiDe asambhAvapajjave, dese Aidve tadubhayapajjave, cauppaesie khaMdhe AyA ya no AyA ya avattavyaM AyAiya no AyAiya16" (1)yAre yAtanI paryAyAnI apekSA sahalA paryAyavANI ekadeza AdiSTa thAya che, ane jyAre paraparyAnI apekSAe asadubhAvaparyAyavALe deza AdiSTa thAya che, tathA sadUbhAva5ryAyavALa ane asadubhAva paryAyavALe deza AdiSTa thAya che, tyAre catuSpadezika rakadha sadurUpa, asa darUpa ane AtmA, ne AtmA A be zabda vaDe eka sAthe avakatavya (mAya) sAmAna rathe matavya hAya che. (17) "dese AiDe sambhAva. panjave dese AiDe asambhAvapajjave, desA AiTTA tadubhayapajjavA cauppaesie khaMdhe bhavai AyA ya no AyA ya avatavvAI AyAo ya No AyAo ya 17" Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ bhagavatIsUtre svayaryAyaiH sadbhAvaparyavaH, dezaH aparaH AdiSTaH paraparyAyaiH asadUbhAvaparyavaH, dezA AdiSTAH tadubhayaparyavAH sadbhAvAsadbhAvaparyavAH tadA catuSpadezikaH skandho bhavati AtmA ca sadrUpaH, no AtmA ca asadupaH avaktavyAni-Atmanazca sadarUpAH no Atmanazca-asadrUpA iti yugapad vyapadeSTumazakyAni 17 / 'dese Aihe sambhAva. pajjave desA AihA asambhAvapajjavA dese AiDe tadubhayapajjave cauppaesie khaMdhe AyA ya no AyAbho ya avattavyaM AyAi ya no AyAi ya 18' yadA deza: ekA AdiSTaH svaparyAyaiH sadbhAvaparyavaH, dezau dvau AdiSTau paraparyAya asadabhAvaparyavau, dezaH AdiSTaH tadubhayaparyavaH- sadbhAvaparyavAsadbhAvaparyavastadA catuSpradeAyAo ya 17 jaba apanI paryAyoM se sadabhAvaparyAyavAlA ekadeza AdiSTa hotA hai, parapayAyoM se asadbhAvaparyAyavAlA dUsarA deza AdiSTa hotA hai, aura sadbhAvaparyAyavAle aura asadbhAvaparyAyavAle aneka deza AdiSTa hote haiM taba vaha catuSpradezika skandha kathaMcit sadrUpa, kathaMcit , asadurUpa hotA hai aura aneka AtmAoM evaM anAtmAoM se vaha yugapat avAcya hone ke kAraNa avaktavyalpa bhI hotA hai 17' 'dese AiTe sambhAvapajjave, desA AiTA asambhAvapaujavA dese Aihe tadubhayapajjave cauppaelie khaMdhe AyA ya no AyAmo ya avattavyaM AyAiya no AyAiya 18 jisa samaya svaparyAyoM se sadbhAvaparyAya vAlA ekadeza AdiSTa hotA hai, aura paraparyAyoM se asadabhAvaparyAya vAle aneka deza AdiSTa hote haiM, aura tadubhayaparyAyavAlA ekadeza AdiSTa hotA hai, taba vaha catuSpradezika skandha kathaMcit sadrUpa kathaMcit jyAre pitAnI paryAnI apekSAe sadbhAva paryAyavALe ekadeza AdiSTa thAya che, paraparyAnI apekSAe asadubhAva paryAyavALa ekadeza AdiSTa thAya che, ane sadbhAvaparyAyavALA ane asadubhAvaparyAyavALA aneka deze AdiSTa thAya che, tyAre te catuSpadezika skaMdha kathaMcita sadurUpa, kathaMcita asadurUpa, ane aneka AtmAo ane te AtmAo vaDe eka sAthe avAgye hovAne kAraNe avaktavya rUpa paNa hoya che. (18) "dese AiTe sambhAvapajjave, desA AiTA asambhAvapajjavA, dese Aive tadubhayapajjave caupaesie khaMdhe AyA ya no AyAo ya avattavyaM AyA. iya no bhAyAiya 1872 samaye saparyAyAnI apekSA samAva paryAyavANI ekadeza AdiSTa thAya che, ane paraparyAnI apekSAe asaddabhAvaparyAyavALA be deza AdiSTa thAya che, ane tadubhaya paryAyavALo bIje deza AdiSTa Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za012 u0 10 sU0 3 ratnaprabhAdivizepanirUpaNam 439 zikaH skandhaH AtmA ca sadarUpaH no AtmAnau ca asadpo, avaktavyam-AtmA'sadpaH iti ca no AtmA asadrUpa iti ca yugapad vyapadeSTumazakyam 18, 'desA AiTThA sambhAvapajjaSA dese AiDhe asabhAvapajjave dese Aihe tadubhayapajjave cauppaesie laMdhe AyAo ya no AyA ya avattavvaM AyAi ya no AyAi ya 19' yadA dezA AdiSTAH svaparyAyaiH sadabhAvaparyavAH, dezaH ekaH AdiSTaH paraparyAyaH asadbhAvaparyavaH dezaH AdiSTastadubhayaparyavaH-sadbhAvAsadbhAvaparyavastadA catuSpradezikaH skandhaH AtmAnazca sadarUpAH, nI AtmA ca-asadpA , avaktavyam-AtmA sadarUpa iti ca no AtmA-asadarUpa iti ca 19 / tadupasaMharanAha-' se teNaTeNaM goyamA ! evaM buccai cauppaesie khaMdhe sima AyA siya no AyA siya avaaneka dezoM se asadpa aura AsmA evaM anAtmArUpa le yugapat kahe jAnA azakya hone se avaktavya hotA hai 18, 'desA AhavAsabhAvapajjavA, dese bhAiDhe asanbhAvapaujave dese AiDhe tadubhayapajjave cau'paesie khaMdhe AyAbhoM ya no AyA ya avattavvaM AyAiya no AyAiya 19 jisa samaya catuSpradezika skandhake deza apanI paryAyoM se sadbhAvaparyAyavAle AdiSTa hote haiM, tathA paraparyAyoM kI apekSA se asadbhAvaparyAyavAlA dUsarA deza jaba AdiSTa hotA hai, aura jaba sadbhAva evaM asAva donoM paryAyavAlA deza AdiSTa hotA hai taya vaha catuSpradezika skaMdha ina sabakI apekSAse sadrUpoMvAlA hotA hai, asadarUpavAlA hotA hai, aura sadpa evaM asadrUpa ina donoM rUpoM se vaha yugapat avAcya hone ke kAraNa abaktavya hotA hai 19, / thAya che, tyAre te catuSpadezika kapa karthacit sarUpa heya che, kathacita be dezonI apekSAe asadurUpa hoya che, ane AtmA tathA anAtmA zabdo vaDe eka sAthe avAcyuM hovAne kAraNe avakatavya rUpa paNa hoya che. () " desA AiTThA sambhAvapajjavA, dese AiTTha asambhAvapajjave dese thAiTe' tadubhayapajjave cauppaesie khaMdhe AyAo ya no AyA ya avattavvaM AyA iya no AyAiya 19" nyAre yA prazi4 24 ghanA deza pAtAnI paryAyAnI apekSAe sadubhAva paryAyavALA AdiSTa thAya che ane paraparyAyanI apekSAe asadubhAvaparyAvALa bIje deza jyAre AdiSTa thAya che ane jyAre sadbhAva ane asadubhAva paryAyavALe deza AdiSTa thAya che, tyAre te cAra prazika kadha te sonI apekSAe sadurUpavALA hoya che, ane sarUpa ane asadurUpa A banne rUpe te eka sAthe avAcyuM hovAne kAraNe avaktavya hoya che, Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre 440 1 tavyaM nikkheve te caiva mUMgA uccArayantrA jAva no AyAiya' he gautama | tadaatha, tenArthena namucyate - catuSyadezikaH skandhaH syAt AtmA sadrUpaH, syAt no AtmA - asadrUpaH 2 syAt avaktavyam AtmA iti ca no AtmA iti ca 3 asmin nikSepe te evaM pUrvoktAH ekonaviMzatirbhaGgAH uccArayitavyA vaktavyAH, yAvat syAt AtmA ca no AtmA ca 4 syAt AtmA ca avaktavyam, 4 syAt no AtmA ca avaktavyam, 4 ityAdi rItyA bodhyam / tadantimame kona vizaMtitamaM bhaGgamAda - syAt AtmAnazca sadarUpAH, no AtmA cAsadrUpaH, avaktavyam - AtmA sadrUpa iti ca no AtmA - asadrUpa isa prakAra pahale ke paMdraha bhaMga aura ye trika saMyogI 4 bhaMga milAkara catuSpadezI skaMdha ke unnIsa bhaMga hote haiM / ' se teNaM goyamA / evaM bucca caupasie khaMdhe siya AyA, sigha no AyA, siya avattacvaM, nikkheve te caiva bhaMgA uccAre paccA jAva no AyAya' isalie he gautama! maiMne aisA kahA hai ki catuSpadezika skaMdha kathaMcit sadrUpa hai. 1, kathaMcit asadrUpa hai 2, aura kathaMcit avaktavya hai 3 kyoMki vaha sadrUpa aura asadrUpa ina zabdoM dvArA yugapat vAcya nahIM ho sakatA hai isa nikSepa meM ve hI pUrvokta 19 unnIsa bhaMga uccArita karanA cAhiye yAvat- 'syAt AtmA ca, no AtmA ca syAt AtmAca avaktavyam - syAt no AtmAca avaktavyam ityAdirUpa se ye bhaMga jAnanA cAhiye antima bhaMga kI sUcanA dene ke liye sUtrakAra ne 'syAt AtmAnaJca - sadrUpAH no AtmA vAsarUpaH, avaktavyam AtmA sadrUpaH iti ca, no AtmA asadrUpa ini ca' aisA kahA hai- isa prakAra catuSpradezika skandha meM ina 19 aga "se teNaTTeNaM goyamA ! evaM vuncaI caupparakhie khaMdhe siya AyA, siya no AyA, siya avatavyaM, nikkheve te caiva bhaMgA uccAreyavvA jAva no AryAiya " huM gautama ! te kAraNe me' evu kahyu che ke (1) cAra pradezika skaMdha amuka apekSAe sadgurUpa che, (2) amuka apekSAe asadgurUpa che, (3) ane amuka apekSAe avaktavya che, kAraNa ke te sadUrUpa ane asadgurUpa zabdo vaDe eka sAthe avAcca hoya che. A krame 19mAM bhaMga pantanA bhagA ahI havA leAyo 18bhe! la yA abhA subhava- syAt AtmA ca no AtmA ca syAt AtmA ca avaktavyaM, syAt no AtmA ca avaktavyaM" agane sUtraare yA sUtrapATha dvArA aphruTa yo che - " syAt AtmAnamzva-sadarUpAH, no, AtmA, cAsadrUpA, avaktavyam AtmA sadrUpa iti ca, no AtmA asadurUpa iti ca " mA aAranA 13 bhagomA tra lage samvAdazavANI cha, dA << Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka:2 AtmA prameyacandrikA TIkA za0 1230 10 sU0 3 ratnaprabhAdivizepanirUpaNam 41 theti 19 tathA ca catuSpadezike skandhe ekonaviMzatirbhaGgakepu trayaH sakalA dezA, 2 zeSeSu carpu pratyekaM catvArazcatvAro vikalpA bhavanti, 1619 catuSpadezikaskandhasya 19ekonviNshtibhnggkosstthkm| saMpUrNasAndhApekSayA sakalAdezino'saMyoginatrayo bhanAH yathA- '' . (3)-AtmA - no AtmA - avaktavyam eka:1 eka:3 dvikasaMyogino 12dvAdaza bhanA yathAAtmA -noAnmA AtmA-bhavaktavyamiti no AtmA-avaktavyamiti (1) eka:- ekaH (2)-eka ekaH (9)-ekaH / "ekaH / (2) -ekA- ane ke (6)- ekaH aneke (10)-ekaH , aneke. (3) aneke-ekaH (7)-aneke ekaH (11)-aneke ekaH, (4) aneke-aneke (8)-aneke aneke (12)-aneke aneke trikasaMyoginazcatvAro bhaGgA yathAno AtmA avktvymiti| (1) eka ekA eka: eka: (3) eka aneke (4) aneke / sarve-3+12+4=19 / - gautamaH pRcchati-'AyA bhaMte paMcapaesie khaMdhe anne paMcapaesie khaMdhe he bhadanta ! pazcamadezikA skandhaH kim-AtmA sadpa: ? kiM vA anyaH anAtmAasadupaH paJcadezikaH skandho bhavati ? bhagavAnAha-'goyamA ! paMcapaesie khaMdhe meM 3 bhaMga sakalAdeza vAle haiM, zeSa cAroM meM pratyeka meM cAra cAra vikalpa hote haiN| isa prakAra se ye 19 bhaMga haiN| aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'AyA bhaMte ! paMcapaesie khaMdhe anne paMcaesie khaMdhe 1' he bhadanta ! paMcapradezika skandha kyA sadrUpa hotA hai ? yA asadrUpa hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiNbAkInA cAremAM pratyekamAM cAra cAra vikalpa thAya che. A prakAranAM kula 19 bhaMga thAya che. - gautama sAbhAra -" AyA bhaMte ! paMcapaesie khaMghe anne paMcapaesipa khaMdhe " bhgvt| pAMya zi4 245 2 sa635 DAya cha, asadurUpa hoya che? bha0 56 aneka eka: Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra bhagavatIsU sipa AyAya 1 niyano AyA ya 2' he gautama | paJcamadezikaH skandhaH syAt AtmA sadrUAH 1, syAt no AtmA - anAtmA asadrUpaH 2, 'siya avattavvaM AyAiya no AyAiya 3' syAt avaktavyam - AtmA sadrUpa iti ca, no AtmA asadrUpa iti ca yugapad vaktumazakyam 3, 'siya AyA ya no AyA ya 4 siya AyA ya avattaM ' 4 syAt AtmA ca sadrUpeNa no AtmA ca asadrUpeNa 4, syAt kathazcit AtmA ca avaktavyam yugapadubhayarUpeNa vyapadeSTumazakyam 4 (11) 'no AyA ya avattavveNa ya 4' no AtmA ca avaktavyena saha calAro bhaGgAH 4 ( 11 - 15 ) ' tiyagasaMjoge ekkoNa paDa' trikakasaMyoge saMbhavatsu aSTasu 'goyamA' he gautama | 'paMcapada sie khaMdhe siya AyA ya 1, siya no AyA ya 2' paMca pradezika skandha kathaMcit sadrUpa hai, kathaMcit asadUrUpa hai 2, 'siya avattavvaM AyAi ya no AyAi ya' kathaMcit vaha avaktavyarUpa hai kyoMki sadrUpa aura asadrUpa ina donoM zabdoM dvArA yugapat vaha kahA nahIM jA sakatA hai3, 'siya AyA ya, no AyA ya siya avattavvaM4' kathaMcit vaha sadrUpa se AtmA hai, asadrUpa se kathaMcit vaha anAtmA hai aura kathaMcit vaha avaktavya hai kyoMki sadrUpa aura asArUpa ina zabdoM dvArA vaha yugapat avaktavya hone se avaktavya hai (7) 'no AyA ya avattavega ya4' vaha no AtmA hai aura avaktavdha hai isako lekara 4bhaMga aura hote haiM4, isa prakAra 7 aura ye 4 milakara 11 bhaMga ho jAte haiM / 'tiya saMjoge ekkoNa paDadda' tIna ke saMyoga meM saMbha bhaDAvIra alunA uttara- " goyamA ! he gautama! " paMcapapalie khaMdhe siya, AyA ya1, siya no AyA yara, " pAMca aheziGa 246 (1) abhu apekSAo sadda3yayae hoya che, (2) abhuGa apekSA se masadRzya pazu hoya che, "siya avatavvaM AyAi ya no AyAi ya " ( 3 ) abhuGa apekSA me te vyavahUtavya 35 pazu che, kAraNa ke sarUpa ane asadRrUpa zabdo dvArA te eka sAthe avAsthya hoya . "siya AyA ya, no AyA ya siya avattanna 4" te 'yapradezi4 244 amuka apekSAe sarUpa che, ane amuka apekSAe asarUpa che ane amuka apekSAe avakatavya che, kAraNa ke sarUpa ane asapa, A e zabdo vaDe te eka sAthe avAcya che. eja pramANe dvikasa ceAgI bIjA traNa bhaga pUrveti yaddhati anusAra sabhabhavA. "no AyA ya avattavveNa ya4 nAAtmA rUpa (asadgurUpa) ane avakatavya che, A paddhati anusAra khIjA cAra " te pukita bhaMga thAya che. pahelAMnA sAta bhaga ane A cAra bhaga maLIne kula 11 bhauMga thAya che. " tiyasaMjoge ekko pA paDai" zrAyunA sayogathI manatA Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 10 sU0 3 ratnaprabhAdivizepanirUpaNam 443 bhaGgeSu atra ekaH aSTamo bhaGgo na patati-na bhavati, tayA ca sapta eva bhaGgAH atra trikakasaMyoge bhavantIti bhAvaH 7-22 / evaM ca paJcapadezike skandhe dvAviMzatibhaGgA bhavanti, tatra prathame trayo bhaGgAH pUjektarItyA sakalAdezaviSayakAH, tadanantareSu ca triSu pratyekaM catvArazcatvAro bhaGgAH pUrvoktarItyaiva vodhyA: / dvAdazabhaGgAH 15, saptame tu saptabhaGgA bhavanti 7-22 / tatra vikasaMyoge khalu saMbhavatsu, api aSTasu maGgakeSu atra bhAdyAH saptava grAhyAH, ekastu antimo'STamo bhaga asaMbhavAdana na prApyate tadevaM sarvasaMkalanayA-3+12+7=22 dvAviMzanirbhaGgA bhavanti / gautamastatra kAraNaM pRcchati-' se keNaTeNaM bhaMte ! taM cetra paDiuccAreyadhvaM ? he bhadanta ! tat atha, kenArthena tadeva-pUrvo karItyaiva-pratyuccArayitavyam-tathA ca kena kAravita ATha bhaMgoM meM se yahAM eka AThavAM bhaMga nahIM ho sakatA hai, isa. liye yahAM sAta hI bhaMga hote haiM, isa prakAra se paMcapradezika skaMdha meM 22 bhaMga ho jAte haiN| inameM pahile ke 3 bhaMga pUrvottarIti se sakalAdeza viSayavAle haiN| inake bAda ke tIna vikasaMyogiyoM meM pratyeka ke 4-4. bhaMga pUrvoktarIti ke anusAra samajhanA cAhiye-sasama trikasaMyogI meM sAta bhaMga hote haiM, inameM trikasaMyogI meM saMbhavita bhI ATha aMgoM meM yahAM Adi ke sAta hI grahaNa karanA cAhiye, eka jo antima AThavAM bhaMga hai vaha yahAM saMbhAvita nahIM hotA hai, kyoMki yahA~ pradeza pAMca hote haiM, vaha SaTUpradezI skandha meM prApta ho sakatA hai kyoMki vahAM tInoM sthAnoM meM aneka zabda AsakatA hai / isaliye usa aSTama bhaMga kA yahAM grahaNa nahIM kiyA gayA hai, isa prakAra saba milakara 12-3-7-22 bhaMga ho jAte haiN| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'se keNaTeNaM bhaMte ! taM ceva paDiuccAreyavaM' he bhadanta ! paMcapradezika skaMdha meM kisa kAraNa se ye ATha pUrvokta bhAgamAMno AThamo bhaMga ahI saMbhavI zaktA nathI, te kAraNe trikasagI 7 bhaMga ja ahIM banI zake che A prakAre paMcapradezika sakadhamAM kula 22 bhaMga thAya che pahelA traNa bhaMga pUrvokta rIta anusAra sakaLa dezaviSayavALA che. tyArabAda brikasa degI traNa caturbhagInA kula 12 bhaMga bane che ane trikagI 7 bhaMga bane che. A rIte 3+1+7=42 kula bhaMga thAya che. trikasaMgI AThamo bhaMga ahIM saMbhavI zakatA nathI tethI ahIM kula 23 ne badale 22 bhaMga ja saMbhavI zake che. gautama svAmInA prazna-" se keNaTreNa bhaMte ! taM ceva paDiuccArayavva'" bhagavan! paMcapradezika skaMdha amuka apekSAe sadurUpa che, amuka apekSAe Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstra Nena evamucyate-pazcAdezikA skandhaH syAt AtmA kathaJcit sadpA, syAt no AtmA-kathaJcit asadpA , syAt avaktavyam-AtmA ca sadrUpeNa, no no-AtmA ca asadurUpeNa yugapad vaktaprazAmityAdi ? bhagavAnAha-goyamA ! appa. No AiTTe AyA 1,parassa AiDe no AyA 2, tadubhayassa AiThe avattavyaM 3 dese AiTe sambhAvapajjave, dese Aihe asambhAvapajjave evaM duyagasaMjoge savve pddNti| tiyagasaMjoge eko Na paDai' he gautama ! paJcapradezikaH skandhaH AtmanaH svasya paJcapadezikaskandhasya varNAdi paryAya AdiSTe sati taivyapadiSTaH san AtmAsvaparyAyApekSayA sadarUpo bhavati 1, parasya paTpradezikAdi skandhAntarasyaparyAyaiH adiSTe sati taiyapadiSTaH san no AtmA-anAtmA-paraparyAyApekSayA asadurUpo bhavatira tadubhayasya svaparobhayaparyAyaiH AdiSTe sati tadubhaya. 22 bhaMga hue haiM ? ki jisase Apa aiso kahate haiM ki vaha paMcapradezika skandha kathaMcit sadrUpa hai, kathaMcit asadrUpa hai aura kathaMcit vaha avaktavyarUpa hai-kyoMki sadarUpa se aura asadrUpa se vaha zabdoM dvArA eka sAtha nahIM kahA jA sakatA hai ? ityAdi isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! appaNo AiDe AyA1, parassa AiDe no AyAra, tadu. bhayassa AiDhe avattavyaM3 dese AiThe sambhAvapajjave, dese Aihe asabhAvapajjave evaM duyagasaMjoge savve paDaMti, tiyasaMjoge ekoNa paDaI' he gautama!paMcapradezika skaMna apanI paMcAdezika skaMdha kI varNAdiparyAyoM se AdiSTa hone para AsmA apanI paryAyoM kI apanI apekSAse sadrUpa hotA hai1, aura SaTpradezikAdi para-skandhAntara kI apekSA se AdiSTa hone para vaha no AtmA paraparyAya kI apekSA se asadrUpa hotA hai, sarUpa che ane amuka apekSAe avaktavya che, ItyAdi 23 pUrvokata bhaga Apa ahIM zA kAraNe kaho che? , mahAvIra prbhune| uttara-" goyamA ! apaNo AiTTe AyA1, parasma bhAiTe no AyAra, tadubhayassa AiDe avattavyaM 3, dekhe Aitu sambhAvapajjave, dekhe AiTe asambhAvapajjave evaM duyagasaMjoge savve paDati, tiyasaMjoge ekoNa paDai" he gautama! paMcapradezika sakaMdha pitAnA (paMcapradezika skaMdhanA) varNAdi paryAyenI apekSAe AdiSTa (kathita) thAya tyAre te potAnA paryAyanI apekSAe sadurUpa hoya che (2) paMcadezika kapa jyAre pradezika Adi kanyA-taranI apekSAe AdiSTa thAya che, tyAre te paraparyAyanI apekSAo ne mAmA 35-asa35-DIya che. (3) nya.2 tamaya (115ryAya bhane 52. Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 120 10 sU0 3 ratnaprabhAdivizeSanirUpaNam 445 paryAyai rvyapadiSTaH san avaktavyam 3 vastu syAt - nahAsau AtmA sadrUpa iti vaktuM zakyaH tasya paraparyAyApekSayA'nAtmayAt asadrUpatvAt nApi asau anAtmeti vaktuM zakyaH svaparyAyApekSayA tasya astratvAt sadrUpatvAt, avaktavyatvaM cAnAtmAtmazabdApekSayaiva na tu sarvathA, avaktavyazabdenaiva tasyocyamAnatvAt, anabhilApyabhAvAnAmapi bhAvapadArthavastuprabhRtizabdairana bhilApyacandena vA'bhilApyaH 6 tathA - tadubhaya-svapara ubhaya-paryAyoM se AdiSTa hone para avaktavyaM hotA hai3, kyoMki jisa samaya aisA kahA jAtA hai ki paMcapradezika skaMdha AtmA - sadrUpa hai vaha usa samaya sadrUpa hI hai, aisA nahIM mAnA jA sakatA kyoM ki paraMparyAya kI apekSA yaha use samaya asadrUpa bhI to hai / tathA yaha anAtmArUpa hai, jaba aisA kahA jAtA hai taba yaha usa samaya anAtmArUpa hI hai aisA nahIM mAnA jA sakatA kyoMki svapaff kI apekSA yaha usa samaya sadrUpa bhI hai isaliye yugapat yaha sadrUpa se aura asadrUpase vaktuM azakya hone se avaktavya koTi meM A jAtA hai, yahAM yaha inhIM zabdoM dvArA avaktavya kahA gayA jAnanA cAhiye - sarvathA yaha avaktavya hai aisA nahIM jAnanA cAhiye kyoMki yadi sarvathA ise avaktavdha kahA jAvegA to yaha avaktavya zabda se bhI nahIM kahA jA sakegA ataH avaktavya zabda se yaha vaktavya hotA hai, jaise ki jo padArtha anabhilApya kahe jAte haiM ve bhAva, padArtha, vastu, 7 paryAya) poMcAnI apekSAe AdiSTa thAya che, tyAre avakatavya rUpa hAya che kAraNa ke yAre evu kahevAmAM Ave che ke pacapradezika 'skaMdha AtmA- sarUpa che, tyAre te sastuMrUpa ja che evuM mAnI zakAtu' nathI kAraNa ke paraparyAyanI apekSAe te samaye te asadUrUpa paNa hAya che. tathA te anAtma rUpa (asadRrUpa) che evu jyAre kahevAmAM Ave tyAre te anAtma rUpa ja che evu mAnI zakAtu nathI, kAraNa ke svaparyAyanI apekSAe te samaye te sadgurUpa pazu hAya che. A prakAre eka sAthe sarUpa ane asarUpa zabdo vaDe tenu kathana thaI zakatu nathI, te kAraNe te avaktavya kADhimAM AvI jAya che ahI tene A zabda dvArA ja vakatavya kahevAmAM Avye che, ema sama javu joIe, te sathA avakatavya che evuM mAnavuM joie nahI", kAraNu ke jo tene sava thA vakatavya kahevAmAM Avaze teA tene avakatavya zabda vaDe paNa kahI zakAze nahI. tethI avakatavya zabda vaDe te vAtanya hoya che jema ke je padArthAM anabhilApya kahevAya che, te bhAva, padArtha, vastu aAdi Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 bhagavatIsUtre zabdena vA'bhilApyatvAt / atha dezApekSayA''i-dezaH paMcapadezikasya ekA AdiSTaH sadbhAvaparyavA-sadabhAvapradhAnAH payavAH yasmin sa sadbhAvaparyavaH, sva. paryavairiti, dvitIyastu deza Adie: asadbhAvaparyavaH paraparyAyairiti, evaM pUrvokta. rItyA dvirukasaMyoge sarve pUrvoktA dvAdazamaGgAH patanti-bhavanti / trikakasaMyoge eko'STamo bhaGgA triSu sthAneSu bahuvacanAtmako'tra na patati, tasyAtra pradezAnAM paJcakatvAdasaMbhavAt / paJcapadeziskandhasya 22 dvAviMzavirbhaGgakoSThakamsaMpUrNaskandhApekSayA sakalAdezino'saMyoginatrayomaGgAH yathA(3) AtmA 1 - no AtmA 2 - avaktavyamiti 3 . dvikasaMyogino 12 dvAdazabhaGgA yathAAtmA no AtmA AtmA avaktavyamiti no AtmA abaktavyamiti (1) ekA-ekA ' (5)ekA-ekA (9) ekA-ekaH (2)eka: - aneke (6)ekA-aneke (10)eka:-aneke / (3)aneke-ekA (7)aneke-eka: (11)aneke-ekA (4)aneke-aneke (8)bhane ke aneke (12)aneke aneke Adi zabdoM dvArA athavA anabhilApya zabda dvArA kahe hI jAte haiN| ___ aba deza kI apekSA se paMcapradezika skaMdha ke bhaMgoM ko prakaTa karane ke liye kahA jAtA hai ki jaba paMcapradezika skaMdha kA apanI paryAyoM se sadbhAvaparyAyavAlA ekadeza AdiSTa hotA hai taba vaha sadrUpa hai,, paraparyAyoM se asadbhAva paryAyavAlA jaba dvitIya deza AdiSTa hotA hai taya yaha kathaMcit asadurUpa hai2, isa prakAra pUrvokta rIti se vikasaMyoga meM saya pUrvokta bhaMga hote haiM, trikasaMyoga meM eka AThavAM bhaMga nahIM hotA hai, kyoMki vaha yahAM pAMca hI pradeza hone se tInoM sthAnoM meM zabdo dvArA athavA anabhilAkha zabda dvArA ja kahevAmAM Ave che. - have dezanI apekSAe paMcapradezika skaMdhanA bhaMga prakaTa karavA mATe A pramANe kahI zakAya che-jyAre paMcapradezika skaMdhane pitAnA paryAnI apekSAe sadubhAvaparyAyavALo ekadeza AdiSTa thAya che, tyAre te sarUpa hoya che, paraparyAnI apekSAe asadbhAva paryAyavALo jyAre bIje deza AdiSTa thAya che tyAre te kathacit asadurUpa hoya che. (2) A prakAre pUrveta paddhati anusAra pUrvokata 12 vikasagI bhaMga thAya che vikasaMgamAM AThama bhaMga banatuM nathI, paNa pUrvokta sAta bhaMga bane che. Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 12 u0 10 sU0 3 ratnaprabhAdivizeSanirUpaNam trisaMyoginaH 7 saptabhaGgA yathA--- no AtmA eka: eka: ane aneke eka: eka: aneke AtmA (1) ekaH (2) ekaH (6) ekaH (4) ekaH (5) aneke (6) aneke (7) aneke 447 avaktavyamiti eka: aneke ekaH aneke ekaH aneke eka: 'chappaesaesace pati' SaTpadezike skandhe tu sarve paJcamadezikottA dvAviMzatiH, trisaMyoge eko'STamo'dhikaiti trayoviMzatirbhaGgAH patanti bhavanti, atra trisaMyoge'STAnAmapi maGgAnAM saMbhavAt, ato'tra SaTpadezike skandhe dvAtrizatirmaGgAH paJcamadezika va deva bhavanti, trayoviMzatitamastu triSu sthAneSu bahuvacanAnto maGgo vijJeya iti SaTpadezike skandhe trayovizatiH ( 23 ) bhaGgA bhavantIti / pradezAnAM SaTkatvAt triSvapi sthAneSu bahuvacanAntazabdasya saMbhavAt / 'jahA chappaesie evaM jAva atarakhie ' yathA padmadezike skandhe trayoviMzatirbhaGgAH pratipAditAH evaM tathaiva yAvat - saptASTanavadazasaMkhyAtA saMkhyAtAnantapradezike skandhe pratyekaM trayoviMzatistrayoviMzatirbhaGgAH pratipattavyAH / ante gautamo bhagavadvAkyaM bahuvacanAntapada banate nahIM hai| 'chappaesie sacce pati' SaTdmadezika skaMdha meM to saba 23 bhaMga hote hai| kyoMki trikasaMyoga meM saMbhAvita : AThoM hI bhaMga vahAM hote haiM / arthAt vAIsa 22 bhaMga to paJcapradezika jaise hI banate haiM, teIsavAM tInoM sthAnoM meM bahuvacana karane se banatA hai 'jahA chappaesie jAva anaMtapaesie' jisa prakArase padmadezika skaMdha meM 23 bhaMga kahe gaye haiM, isI prakAra se yAvat sAta, ATha, nau, daza, saMkhyAta evaM anantapradezika skaMdha meM bhI pratyeka ke 23-23 bhaMga "chappaesie savve paDaMti, jahA chappaesie, evaM jAva aNatapae sie " chapradezika skaMdhamAM matrA bhagA (23 bhagA) thAya che, kAraNa ke trikasa yAgamAM sahI sAubho lauMga pazu salavI zahe che. 4 aAre sAta, ATha, nava, isa, sakhyAta, asakhyAta ane natapradezika skaMdhamAM paNa 23-23 bhaga ma che, ma samanvu leha me. have sUtrane upasaMhAra karatA sUtrakAra gautama svAmInA A zako dvArA bhahAvIra alunA vayanAne abhAzubhUta gaNAve che-" sevaM bhaMte ! Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre pramANikatayA svIkurvannAha - ' sevaM bhaMte ! se bhaMte ! ti jAva viharai ' he bhadanta ! tadevaM bhavaduktaM sarvaM satyameva, he bhadanta / tadedaM bhavaduktaM sarva satyameveti yAvatbruvan viharati- tiSThati // sU0 3 // // iti zrI vizvavikhyAta - jagavallabha - prasiddhavAcaka paJcadazabhASAkalitalalitakalApAlApakapravizuddha gadyapadyanekagranthanirmApaka vAdimAnamardaka zrI zAhU chatrapati kolhApurarAjapradatta'jainAcArya ' padabhUpita - kolhApurarAjagurubAlabrahmacAri - jainAcArya - jainadharmaMdivAkara - pUjya zrI ghAsIlAlanaviviracitAyAM zrI " bhagavatI sUtrasya" prameyacandrikAkhyAyAM vyAkhyAyAM dvAdazazata ke dazamodezakaH samAptaH // 12-10 // // dvAdazazatakaM samAptam // 448 jAna lenA cAhiye / anta meM gautama bhagavAn ke vAkya ko prAmANika rUpa se svIkAra karate hue kahate haiM ki 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte! tti jAva viharai' he bhadanta ! jaisA Apane kahA hai vaha aisA hI hai, he bhadanta ! jaisA Apane kahA hai vaha aisA hI hai aisA kaha kara ve yAvat apane sthAna para virAjamAna ho gaye // sU03 // jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta " bhagavatI sUtra " kI prameyacandrikA vyAkhyA ke bArahaveM zataka kA // dazavAM uddezaka samApta 12-10 // // bArahavAM zataka saMpUrNa huA // 12 // sevaM bhaMte ! tti jAva viharai " he bhagavan ! ApanI vAta sarvathA satya che. he bhagavan ! Ape je kahyuM te sa`thA satya ja che. A pramANe kahIne mahAvIra prabhune vaMdaNu! namaskAra karIne te temane sthAne virAjamAna thaI gayA. prasU. kA jainAcAya jainadhama divAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatIsUtra"nI prameyacandrikA vyAkhyAnA khAramAM zatakanA dasamA uddeza samAsa 512-10!! // bhArabhu zata sabhAsa // Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 449 prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 1 prathamoddezakaviSayavivaraNam atha trayodazazatakaM prathamoddezakA prArabhyate / trayodazazatake prathamoddezakasya saMkSiptaviSayavivaraNam narakapRthivIvaktavyatA - marUpaNam , ratnamabhAyAM narakAvAsavaktavyatAmarUpaH, Nam , saMkhyAtayojanavistArayuktanarakAvAseSu ekasamayena 'nArakAdInAmutpAdaka marUpaNam , ekasamayena nArakAdInAmuvartanA prarUpaNam , ratnaprabhAyAM nAraka jIvAnAM sattA prarUpaNam , asaMkhyeyayojanavistArayuktanarakAvAseSu nArakAdInAmutpAdaprarUpaNam , evaM zarkarApamAdiSu sapteSvapi pRthivISu narakAvAsavaktavyavA marUpaNam / ratnaprabhAyAM saMkhyAtayojanavistArayuktanarakAvAseSu samyagdRSTi terahaveM zatakakA prAraMbha uddezA pahalA isa teraha 13 veM zataka ke prathama uddeze meM jo viSaya varNita huA hai usakA vivaraNa saMkSepa se isa prakAra hai-narakathivI vaktavyatA para paNa, ratnaprabho meM narakAvAsa vaktavyatAkA kathana, saMkhyAta yojanavistAra yuktanarakAvAsoM meM eka samaya meM nArakAdikoM ke utpAda kI prarUpaNA eka samaya meM nArakAdikoM kI udvartanA (naraka se nikalanA) kI prarU paNA, ratnaprabhA meM nAraka jIvoM ko sattA kI prarUpaNA, asaMkhyAta yojana vistAravAle narakAvAsoM meM nArakAdikoM ke utpAda kI prarUpaNA isI prakAra se zarkarAprabhA Adi pRthiciyoM meM bhI narakAvAsoM kI vaktavyatA kI prarUpaNA ratnaprabhA meM saMkhyAtayojana vistAravAle narakAvAsoM meM teramA zatakane prAraMbha udezaka pahele teramAM zatakanA pahelA uddezakamAM je viSayanuM pratipAdana karavAmAM AvyuM che, tenuM saMkSiptamAM vivaraNa karavAmAM Ave che-nArakapRthvIonuM nirUpaNuM, ratnaprabhAnA narakAvAsanuM kathana, sakhyAta vaijananA vistAravALA narakAvAsamAM eka samayamAM keTalA nArakene utpAda thAya che ane keTalA nArakenI uddha nA (narakamAMthI nIkaLavAnI kriyA) thAya che, tenI prarUpaNA, ratnaprabhAmAM tAraka jIvAnI sattAnI prarUpaNuM, asaMkhyAta ejananA vistAravALA narakAvAsamAM nArakonA utpAda AdinI prarUpaNa, eja pramANe zarkarAmabhA Adi narakapRthvIonA narakAvAsanI prarUpaNuM, ratnaprabhAmAM saMkhyAta yAjananA bha057 Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre prabhRtInAmudvartanAmarUpaNam samyagdRSTibhiravirahitavaktavyatAmarUpaNam, saptanArakapRthivyAM samyaSTi prabhRtInAmutpattivattanpatAmarUpaNam, kRSNAdilezyAghanto bhUtvA kRSNalesyAvatsu nArakeSu utpayante ? ityAdi praznottaram, nIlalezyAban nArakeSu utpadyante ? ityAdi praznottaram, taddhetuvaktavyam, kApotalezyAvatsu nArakeSu upapadyante ? ityAdi praznottaram // trayodazazatako dezakArya saMgrahagAthA - 450 " mUlam - puDhavI 1 deva2 maNaMtara puDhavI AhArameva5 uvavAe6 / bhAsA7 kama8 aNagAre keyA ghaDiyA9 samugdhAe 10 // 1 // chAyA - pRthivI 1 devaH 2 anantaram 3 pRthivI 4 AhAra eva 2 upapAtaH 6 bhASA 7 karma 8 anagAraH keyA ghaTikaH 9 samudghAtaH 10 // 1 // TIkA - - dvAdazazata ke anekadhA jIvAdipadArthAnAM marUpaNaM kRtam, atha trayodazazata ke'pi teSAmeva prakArAntareNa prarUpaNaM kartuM prathamam dazoddezakArya saMgraha gAthAmAha - ' puDhavI ' ityAdi 1, / samyagdRSTi AdikoM ke utpAda kI vaktavyatA kA prarUpaNa samyagdRSTi AdikoM kIrttanA kI prarUpaNA samyagdRSTiyoM kI avirahitatA kI prarUpaNA saptamanAraka pRthivI meM samyagdRSTi Adi jIvoM kI utpatti kI vaktavyatA kI prarUpaNA kRSNAdi lezyAcAle hokara ke jIva kRSNaleiyAvAle nArakoM meM utpanna hote haiM ? ityAdi praznoM ke uttaranIlalezyAvAle nArakoM meM utpanna hote haiM ityAdi prazna isameM hetu kathana kApotaleiyAvAle nArakoM meM utpanna hote haiM ityAdi praznottara | 5 terahaveM zataka ke uddeza ke artha kI saMgrahagAthA - puDhavI 1 deva2 maNaMtara 3 puDhavI : AhArameva5 uvavAe6 / bhAsA7 kama8 aNagAre keyAghaDiyA9 samugdhAe 10 // 1 // vistAravALA narakAvAsAmAM samyagdaSTi AphrikAnA utpAdanI saMskRSTi AphrikAnI uddhRttanAnI prarUpaNA, samya-STinI avira hitatAnI prarUpaNA, sAtamI narakapRthvImAM sabhyadRSTi Adi jIvezanI utpa "ttinI prarUpaNA, kRSNAdi lezyAvALA jIvA zuM kRSNa lezyAvALA nArakAmAM utpanna thAya che? ke nIlalesyAvALA nArakAmAM utpanna thAya che ? ke kApAta lephsAvALA nArakeAmAM utpanna thAya che ? '* ItyAdi praznottarA, a3pAzA, 66 teramAM zatakanA uddezakeAnA viSayanu sUcana karatI saMgrahagAthA 66 puDhavI deva2 maNaMtara 3 puDhavI4 AhArameva5 uvavAe6 / bhAMsA7 kama8 aNagAre keyAghaDiyA 9 samugdhAe 101 // " Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za013 u01 uddezakArthasaMgrahaNIgAthArthaH pRthivI-narakapRthivI viSayakA prathamoddezakaH 1, devaH-devanirUpaNArtham dvitIyoddezakaH 2, anantaram-anantarAhArA nairayikA ityAdyarthapratipAdanArtha tRtI. yoddezakaH 3, pRthivI-pRthivIgatavaktavyatA pratipAdanArtha caturthoddezakaH 4, AhAra:narayikAdyAhAranirUpaNArthaM paJcamoddezakaH 5, upapAta:-nArakAdyutpAdArtha paSThodezakA 6, bhASA-bhASAmarUSaNArtha saptamoddezakaH 7, karma-karmaprakRtimarUpaNAthamaSTamoddezakaH 8, anagAraH keyAghaTika:-anagAro bhAvitAtmA zramaNaH ladhisAmot keyAghaTikA-rajjumAntabaddhaghaTikApANiH san AkAze bajedi: syarthamatipAdanArtha navamoddezakaH 9, samudghAtaH samuddhAtapatipAdanArtha dazamodezakA 10 / iti gAthArthaH // 1 // narakapRthivI ke sambandha meM pRthivI nAmakA prathama uddezA1, deva kI prarUpaNA ke sambandha meM deva nAma kA dvitIya uddezA2, anantarAhAraupapAta kSetra kI prApti ke samaya turata hI AhAra karanevAle nArakoM ke sambandha meM tRtIya uddezA3, narakapRthivI kI vaktavyatA pratipAdana karane ke liye cauthA uddezA4, nArakAdi ke AhAra kI prarUpaNA karane ke liye pAMcavAM uddezA5, nArakAdikoM ke upapAta sambandha meM - chaThA uddezA6, bhASA sambandha meM sAtavAM uddezA, karma kI prarUpaNA sambandha meM AThavA uddezA8, anagAra-bhAvitAtmA anagAra vaikriyalandhi ke sAmarthya se keMyAghaDiyA-hAtha meM Dore se vAMdhI huI ghar3I lekara AkAza meM gamana kara sakatA hai ityAdi artha kApratipAdana karane ke liye nauvAM uddezA9, aura samudghAta kA varNana karane rUpa dazavAM uddezA10 isa prakAra se ye 10 uddeze isa 13veM zataka meM kahe gaye haiM isa prakAra se yaha gAthA kA artha hai|| - pRthvI nAmanA pahelA uddezAmAM narakapRthvIonuM pratipAdana karyuM cha. 1 namanA bhIta sabhA hevAnI pra35. 43rI cha. "bhata" upapata kSetranI prAptinA samayamAM turata ja AhAra karanArA nArakonA viSayanuM trIjA uddezAmAM pratipAdana karyuM che. cethA uddezAmAM narakapRthvIonI vaktavyatAnuM pratipAdana karyuM che chaThThA uddezAmAM nArakAdinA upapAtanuM kathA karyuM che. sAtamAM udezAmAM bhASAnI ane AThamAM uddezAmAM karmanI prarUpaNa karI che. bhAvitAtmA aNugAra vaikriyalabdhinA prabhAvathI . hAthamAM deraDAthI bAMdhelI ghaDIyALa laIne AkAzamAM gamana karI zake che, ItyAdi viSayanuM pratipAdana navamAM uddezAmAM karavAmAM AvyuM che dasamAM uddezAmAM samuddaghAtenuM varNana karavAmAM AvyuM che A prakAranA dasa uddezakone A teramAM zatakamAM samAveza thAya che uparyukta gAthAne artha A pramANe thAya che, Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .... .. .. bhagavatIsUtra pRthivyaadivktvytaa| pRthivyAdi . mUlam-'rAyagihe jAva evaM vayAsI-kaiNaM bhaMte! puDhavIo paNNatAo? goyamA! sattapuDhavIo pannattAo, taM jahA-rayaNappamA jAva ahe sttmaa| imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe kevaiyA nirayAvAsasayasahassA paNNattA ? goyamA! tIsaM nirayAvAsasayasahassA pnnnnttaa| te NaM bhaMte! kiM saMkhejjavitthaDA, asaMkhejjavitthaDA? goyamA! saMkhejjavitthaDA vi, .asaMkhejjavitthaDA vi| imIse NaM bhaMte! rayaNappabhAe puDhavIe tIsAe nirayAvAsasayasahassesu saMkhejjavitthaDesu naraesu egasamaeNaM kevaiyA. neraiyA uvavajaMti ? kevaiyA kAulessA 'uvavajjatiraM? kevaiyA kaNhapakkhiyA uvavajjati3? kevaiyA sukapakkhiyA. uvavajjati? kevaiyA sannI uvavajjati5? kevaiyA asannI uvavajjati61 kevaiyA bhavasiddhiyA uvavajaMti7? kevaiyA abhavasiddhiyA uvavajjatika? kevaiyA AbhiNibohiyanANI uvavajjati9? kevaiyA suyanANI uvavajaMti10? kevaiyA ohinANI uvavajjati11? kevaiyA mai annANI uvavajjati12? kevaiyA suyaannANI uvavajati13? kevaiyA vibhaMganANI uvavajjati14? kevaiyA cakkhudaMsaNI uvavajjaMti15? kevaiyA avakhudaMsaNI uvavajati16? kevaiyA ohiMdasaNI uvavajati17? kevaiyA AhArasannovauttA uvavajjati18? kevaiyA bhayasannovauttA uvava Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 1 sU0 1 pRthivyAdinirUpaNam 453 jjati 191 kevaiyA mehuNasannovauttA uvavajjaMti 201 kevaiyA pariggahasannovauttA uvavajjati 291 kevaiyA itthI beyagA uvavajaMti22 ? kevaiyA purisaveyagA uvavajjaMti23 ? 'kevaiyA napuMsagaveyagA uvavajjaMti24 ? kevaiyA kohakasAI uvavajaMti28 ? jAva kevaiyA lobhakasAI uvavajjaMti261 kevaiyA soiMdiyauvauttA uvavajjaMti29 ? jAva kevaiyA phAsiMdi - yovauttA uvavati33 ? kevaiyA noiMdiyovauttA uvavajaMti34 ? kevaiyA maNajogI uvavajjaMti351 kevaiyA vaijogI navajjati361 kevaiyA kAyajogI uvavajjaMti37 ? kevaiyA sAgArova uttA uvavajrjjati381 kevaiyA aNAgArovauttA, uvavajati391 goyamA ! imIse NaM rayaNappabhAe puDhavIe tIsAe nirayAvAsasayasahassesu saMkhejjavitthaDesu neraiesu jahaNeNaM ekkovA dovA tinni vA ukkoseNaM saMkhejjA neraiyA uvavajjaMti, jahapaNeNaM ekko vA, do vA, tinni vA ukkoseNaM saMkhejjA kAulessA uvavajjaMti, jahaNeNaM ekko ko do vA, tinni vA, ukko seNaM saMkhejjA kaNhapakkhiyA uvavajaMti, evaM sukkapakkhiyA vi, evaM sannI, evaM asannI vi, evaM bhavasiddhiyA, evaM abhavasiddhiyA, AbhiNibohiyanANI, suyanANI, ohinANI, mai annANI, suyaannANI, vibhaMganANI, cakkhudaMsaNI Na uvava jaMti, ti, jahaNNaM eko vA, do vA, tinni vA ukkoseNaM saMkheujA acakbudaMsaNI uvavajjaMti, evaM ohiMdaMsaNI vi, AhArasannovauttA vi jAva pariggahasannovauttA uvavajaMti, itthI vegA na uvavajjaMti, purisaveyagA vi na uvavajjaMti, jahaNNeNaM * Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 bhagavatIstra eko vA, do vA, tinni vA, ukkosaNaM saMkhejjA napuMsagaveyagA uvavajjati, evaM kohakalAI jAva lobhakasAI uvavajjati, soiMdiya uvauttA na uvavajati, evaM jAva phAsidiyovauttA na uvavajjaMti, jahaNaNeNaM eko vA, do vA, tinni vA, ukkoM seNaM saMkhejjA no iMdiyovauttA uvavajjati, maNajogINa uvavajjaMti, evaM vaijogI vi, jahaNaNeNaM eko vA, do vA, tinni vA, ukoseNaM saMkhejjA kAyajogI uvavajjati, evaM sAgArovauttA vi, evaM aNagArovauttA vi suu01|| ___ chAyA-rAjagRhe yAvat evamavAdI-kati khalu bhadanta ! pRthivyaH prAptAH? gautama ! saptapRthivyaH prajJaptAH, tadyathA-ratnaprabhA yAvat adhaH saptamI, asyAH khalu bhadanta ! ratnamabhAyAH pRthivyAH kiyanti nirayAvAsa zatasahasrANi prajJaptAni? gautama ! triMzat nirayAvAsazatasahasrANi prajJaptAni, tAni khalu bhadanta ! ki saMkhyeyavistArANi, asaMkhyeyavistArANi ? gautama ! saMkhyeyavistArANyapi, asaM. khyeyavistArANyapi, asyAM khalu bhadanta ! ratnaprabhAyAM pRthivyAM triMzatinirayAvAsazatasahasreSu saMkhyeyavistAreSu narakeSu ekasamayena kiyanto nairayikA upapadyante ? kiyantaH kApotalezyAH upapadyante ? kiyantaH kRSNapAkSikA upapadhante 3 1 kiyantaH zuklapAkSikA upapadyante 4 ? kiyantaH saMjJina utpayante 5 ? kiyantaH asaMjJina upapadyante 6 ? kiyanto bhavasiddhikA upapadyante 71 kiyanta: amavasiddhikA upapadyante8? kiyantaH AbhiniyodhikajJAnina upapadyante 91 kiyantaH zrutajJAninaH upapadyante 10 1 kiyantaH avadhijJAninaH upapadyante 11 ? kiyanto matyajJAninaH upapadyante 12 1 kiyantaH zrutajJAnina upapadyante 131 kiyanto vimaGgajJAnina upadyante 14 ? kiyantazcakSurdazanina upapadyante 15? kiyantaH avakSurdarzanina apadyante 16 ? kiyantaH adhidarzaninaH upapadyante 171 kiyanta AhArasaMjJopayuktA upapadyante 18 ? kiyanto bhayasaMjJopayuktA upapayante 191 kiyanto maithunasajJopayuktAH utpadyante 20 ? kiyantaH parigrahasaMjJopayuktA upapadyante 21 ? kiyantaH strIvedakA upapadyante 22 ? kiyantaH puruSa. vedakA upapadyante 23 ? kiyanto napuMmaphavedakA upapadyante 241 kiyantaH krodhakapAyiNa upapadyanne 25 1 yArat kiyanto lomakavAyiNaH upapadyante 28 ? kipAtA zrIndriyopayuktA upadyante 291 yA phiyantaH sparzanendriyopayuktAM Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u01 sU0 1 pRthivyAdinirUpaNam 455 upapadyante331 kiyanto no indriyopayuktA upapadyante 341 kiyanto manoyogina upapadyante 351 kiyanto cacoyogina upapadyante36 ? kiyantaH kAyayogila upapadhante371 kiyantaH sAkAropayuktA upapadhante38? kiyantaH anAkAropayuktA upapadyante39 ? gautama ! asyAH khalu ratnaprabhAyAH pRthivyAH triMzatinirayAvAsazatasahasreSu saMkhyeyavistAreSu narakeSu jaghanyena eko vA, dvau vA, trayo vA, utkRSTena saMkhyeyAH nairayikAH upapadyante, jaghanyena ekovA, dvau bA, trayo vA, ukRSTena saMkhyeyA: kApotalezyA upapadyante, jaghanyena eko vA, dvau vA, trayo vA, utkRSTena saMkhyeyA: kRSNapAkSikA upapadyante, evaM zuklapAkSikA api, evaM saMjJinA, evam asaMjJino'pi, evaM bhavasiddhikAH, evam abhavasiddhikAH, AbhinivodhikazAninaH, zruta jJAninA, avadhijJAninA, matyajJAninA, zrutajJAninaH, vibhaGgajJAnino'pi upapadyante, cakSudarzanino nopapadyante, jaghanyena eko vA, dvau vA, trayo vA, utkRSTena saMkhyeyA cakSurdarzanina upapadyante, evam avadhidarzanino'pi, AhArasaMzopayuktA api, yArata parigrahasaMjJopayuktA api, strIvedakA nopapayante, puruSavedakA api, nopapadyante, jaghanyena eko vA, dvau vA, trayo vA, utkRpTena saMkhyeyA napuMsakavedakA upapadyante, evaM krodhakapAyiNo yAvat lomarUpAyiNo'pi upapadyante, zrotrendriyopayuktA nopapadyante, evaM yAvat sparzanendriyopayuktA nopapadyante jaghanyena eko vA, dvau vA, yo vA, utkRSTena saMkhyeyA no indriyopayuktA upapadyante, manoyogino nopapadhante, evaM vacoyogino'pi, jaghanyena eko vA, dvau bA, prayo vA utkRSTena saMkhyeyAH kAyayogina upapadyante, evaM sAkAropayuktA api, evam anAkAropayuktA api ||suu01|| TIkA-atha ratmaprabhAdipRthivIviSaye vizeSavaktavyatAM prarUpayitumAha'rAyagihe' ityAdi / 'rAyagihe jAva evaM kyAsI'-rAjagRhe yAvat-nagare svAmI pRthivyAdivaktavyatA'rAyagihe jAva evaM vayAsI' ityaadi| TIkArtha-sUtrakArane isa sUtra dvArA ratnaprabhA Adi pRthiviyoM ke viSaya meM vizeSa vaktavyatA kahI hai-'rAyagihe jAva evaM payAsI' -pRthvI mAnI 14tavyatA"rAyagihe jAva evaM vayAsI" tyA TIkAtha-sUtrakAre A sUtra dvArA ratnaprabhA Adi pRthvInA viSayamAM viSAtavyatA thA rAyagihe jAva evaM vayAsI" Ins - Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 bhagavatIsUtre samavasRtaH, dharmakathAM zrotuM parpat nirgacchati, dharmakathAM zrutvA pratigatA parpat, tato vinayena zuzrUSamANo gautamaH prAJjalipuTaH paryupAsInaH evaM vakSyamANaprakAreNa, avAdIt - ' kai NaM bhaMte! puDhavIo paNNattAo ?' he bhadanta ! kati khalu pRthivyaH - prajJaptAH ? bhagavAnAha - 'goyamA ! satta puDhavIo paNNattAo' he gautama! sapta pRthivyaH prajJaptAH, 'taM jahA= rayaNaprabhA jAna ahe satamA' tadyathA - ratnapramA, yAvat-zarkarA - prabhA, vAlukAprabhA, paGkamabhA, dhUmaprabhA, tamaprabhA, adhaH saptamI, gautamaH pRcchati'imI se NaM bhaMte / rayaNappabhAe puDhavIe kevaiyA nirayAvAsa saya saharasA paNNattA ? ' bhadanta ! akhala ratnaprabhAyAM pRthivyAM kiyanti nirayAvAsazatasahasrANi - rAjagRha nagara meM yAvat- mahAvIra svAmI padhAre dharmakathA ko sunane ke -liye pariSadA nikalI aura dharmakathA sunakara phira vaha apane 2 sthAna para calI gaI taba vinaya se dharmazravaNAbhilASI gautama ne donoM hAtha jor3akara bar3e vinaya ke sAtha prabhu se isa prakAra pUchA - ' kaiNaM bhaMte ! puDhavIo paNNattAo' he bhadanta / kitanI pRthiviyAM kahI gaI haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-' goyamA ! ' he gautama! ' satta puDhavIo paNNattAoM' pRthiviyAM khAta kahI haiN| 'taM jahA' jo isa prakAra se haiM- 'rayaNa paMbhA jAva ahe sattA' ratnaprabhA yAvat zarkarAprabhA, vAlukAprabhA, paGkaprabhA, dhUmaprabhA, tamaHprabhA aura adhaH saptamI (tamastamaMprabhA ) / aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-' imI se NaM bhaMte! rayaNabhAe puDhaMvIe kevaiyA nirayAvAsasayasahassA paNNattA' he bhadanta ! nagaramAM mahAvIra prabhu padhAryAM dhama kathA sAMbhaLavAne pariSada nIkaLI dharmakathA sAMbhaLIne pariSada vikharAI gaI tyAra bAda dhama tattvane samajavAnI abhilASAvALA gautama svAmIe banne hAtha joDIne khUba ja vinayapUrvaka mahAvIra' asune yA pramANe pUchayu - " kaiNaM bhaMte ! puDhavIo paNNattAo ?" he bhagavan ! pRthvIe keTalI kahI che ? bhaDAvIra prabhunA uttara- " goyamA ! satta puDhavIo paNNattAo " he gautama! pRthvImA sAta IDI che. " taMjahA " tebhanA nAma nIce amAye - " rayaNater jAva ahe sattamA " (1) ratnaalA, (2) zarAyalA, (3) vAlualA, (4) 55pralA, (5) dhUmaalA, (6) tabhaH alA bhane (7) adhaH sasabhI (tabhastabhayalA) " gautama svaabhiine| prazna- " imIse Na bhaMte! rayaNappabhAe puMDhavIe kevaiyA nirayAvAsa saya sahasvA paNNattA ?" he bhagavan ! yA ratnaprabhA pRthvImA TA lAkha narakAvAse kahyA che? Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkAza0 13 u01 sU0 1 pRthivyAdinirUpaNam narakAvAsalakSANi, prajJaptAni? bhagavAnAha-'goyamA! tIsaM nirayAvAsasayasahassA paNNanA' he gautama ! ratnaprabhApRthivyAM triMzat nirayAvAsazatasahasrANi-narakAvAsalakSANi prajJaptAni / gautamaH pRcchati-'teNaM bhaMte ! ki saMkhejjavitthaDA, asaM khejjavitthaDA ?' he bhadanta / te khalu uparyuktAstriMzallakSanirayAvAsA ki saMkhyeyavistArAH santi ? kiMvA asaMkhyeyavistArAH santi ? bhagavAnAha'goyamA ! saMkhejjavisthaDA vi, asaMkhejjavitthaDA vi' he gautama ! te nirayAvAsAH saMkhyeyavistArA api santi, asaMkhyeyavistArA api santi, gautamaH pRcchati'imIse NaM bhaMte ! rayANappabhAe puDhavIe tIsAe nirayAvAsasayasahasse su saMkhejja vitthaDesu naraesa egalamaeNaM kevaDyA neraiyA upavajjati1?' he bhadanta ! asyAM khalu ratnaprabhAyAM pRthivyAM triMzati-triMzatsaMkhyakeSu, nirayAvAsazatasahasreSu naraisa ratnaprabhA pRthivI meM kitane lAkha narakAvAsa kahe gaye haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama ! 'tImaM nirayAvAsasayasahasso paNNattA' ratnaprabhA pRthivI meM 30 lAkha nArakAvAsa kahe gaye haiN|' ___ aya gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'teNaM bhaMte ! ki saMkhejjavitthar3A, asaMkhejjavitthaDA' he bhadanta ! ve nArakAvAsa saMkhyAta yojana vistAra vAle haiM yA asaMkhyAta yojana vistAravAle haiM ? isake uttara meM prabhu' kahate haiM-'goyamA ! saMkhejavisthaDA vi asaMkhejjavitthaDA vi' he gautama! ve nArakAvAsa saMkhyAtayojana vistAravAle bhI haiM aura asaMkhyAtayojana vistAravAle bhI haiM / aya gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe tIsAe nirayAvAsasayasahassesu saMkhejjavitthaDesu naraesu egasamaeNaM kevaiyA neraiyA uvavajjati' he bhadanta ! __mahAvIra prabhunA uttara-" tIsaM nirayAvAsasayasahassA paNNatA ?" hai. gautama! ratnaprabhA pRthvImAM 30 lAkha narakAvAse kahyA che. - gautama svaabhaan| -"veNaM bhaMte! ki saMkhejjavitthaDA, asaMkhejjavisthADA" maga! 24Ase zu. sadhyAta yAsatanA vistAravANA che, ke asaMkhyAta jananA viratAravALA che ? mahAvIra prabhunA Sttara-" goyamA! 8 gautama! khejjavitthaDA vi' asaM.. khejavitthaDA vi" te nAsA sabhyAta yAnA vistArapA 5 cha cane asaMkhyAta ejananA vistAravALA paNa che. ___ gautama svAbhAnA prazna-"imose Na bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe tIsAe nirayAvAsasayasahassesu saMkhenjavitthaDesu naraesu egasamaeNaM kevaiyA neraiyA uvava ma058 Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * bhagavatI sUtre kAvAsalakSeSu, saMkhyeyavistAreSu narakeSu ekasamaye kiyanto nairayikA upapadyante ? 'kevaiyA kAulessA uvavajrjjanira ?' kiyantaH kApota lezyAH - kApotalezyAvanto jIvA upAyante ? ratnaprabhApRthivyAM kApotalezyAvanta evotpadyante na tu kRSNalezyAdimantaH, ataH kApotalezyA vata evAzritya praznaH kRta ityatraseyam) 'kevaiyA kaNhapakkhiyA uvavajjaMti3' kriyantaH kRSNapAkSikAH jIvA upapadyante ? "kevayA sukapakkhiyA uvavajjaMti4 ?' kriyantaH zuklapAkSikAH jIvA upapadyante 41 tatra kRSNapAkSika zuklapAkSika jIvAnAM lakSaNaM tu 'je simavaDUDho poggalapariyo se u saMsAro / te sukapakkhiyA khalu ahige puNa kaNhapakkhIyA // 19 // * yeSAmapArddhaH pudgalaparivartaH zeSakastu saMsAraH / zupAkSikAH khalu adhike punaH kRSNapAkSikA iti // ratnaprabhA pRthivI meM jo 30 lAkha nArakavAsa haiM aura inameM jo saMkhyAtayojana ke vistAravAle nArakAvAsa hai unameM ekasamaya meM kitane nAraka utpanna hote haiM ? 'kevaiyA kAulessA ucavajjaMti' kitane kApotaleiyAvAle jIva utpanna hote haiM ? yaha jo prazna kiyA gayA hai usakA kAraNa aisA hai ki ratnaprabhA pRthivI meM kopotale zyAvAle jIva utpanna hote haiM, kRSNAdileAvAle nahIM, isaliye kApotalezyAvAle jIva ko Azrita karake hI yaha prazna kiyA gayA hai aisA jAnanA cAhiye - 'kevaiyA kaNhapakkhiyA uvavajjaMti' kitane kRSNapAkSika jIva utpanna hote haiM 'kevaiyA' sukapakkhiyA uvavajrjjati' kitane zuklapAkSika jIva utpanna hote haiM ? kRSNa-, pAkSika aura zupAkSika jIvoM kA lakSaNa isa prakAra kahA gayA hai-: "jesima baDo poggalapariyaho sesao u saMsAro / te sukepakkhiyA khalu ahige puNa kaNhapakkhIyA // " jjati ?" he bhagavan ! ratnaprabhA pRthvInA zrIsa sAma narabhavAsabhAMnA sakhyAta ceAjananA vistAravALA narakAvAse che, temAM eka samayamAM keTalA nArI utpanna thAya che ? " kevaiyA kAulessA vavajjaMti ?" DeTalA ayot-vezyAvALA jIvA utpanna thAya che ? (A prakArane prazna pUchavAnuM kAraNuM e che ke ratnaprabhA pRthvImAM kApAtalezyAvALA ja jIve utpanna thAya che, kRSNAdilezyAvALA jIvA utpanna thatA nathI tethI kApAtalezyAvALA jIvAne anula-kssiine- bhA prazna pUchavAmAM Avyo che, zebha samavu.) kevaiyA kuNDupa-kkhiyA uvavajjaMti ?" DeTA kRSNupAkSi va utpanna thAya che ? " kevaiyA sukkapakkhiyA uvavajjaMti !" haiMsA zupAkSika vA utpanna thAya che ? Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyaMcandrikA TIkA za0 13 u0 1 sU0 1 pRthivyAdinirUpaNam __ tathA ca yeSAM jInAM kizcinnyUnApudgalaparivartaH saMsAraH avaziSTo bhavati te zuklapAkSikAH, atha ca yeSAM tadapikA saMsAraH avaziSTo bhavati de. kRSNana pAkSikA vyapadizyante iti bhAvaH / 'kevaiyA sannI uvavajjaMti5?' kiyantA saMjJino jIvA upapadyante ? 'kevaiyA asannI uvavajjati ? ' kiyantaH asaMjJino jIvA upapadhante6 ?' 'kevaDyA bhavasiddhiyA uvavajjati71' kiyanto bhavasi ddhikAH bhave siddhiyeSAM te bhavasiddhikAH, upapadyante ? 'kevaiyA abhavasiddhiyA~ uvavajjati8 ? ' kiyantaH abhavasiddhikAH na bhave siddhiyeSAM te abhavasiddhikA upapadyante ? 'kevaiyA AmiNibohiyanANI ucabajjati9?' kiyantaH Abhini. bodhikajJAninaH mavijJAnavantaH, upapadyante, 'kevaiyA suyanANI ubavajati10 ?', jina jIvoM kA saMsAra apArddhapudgalaparivartamAna raha gayA hai-ve zuklaM. pAkSika jIva hai aura isase adhika jinakA saMsAra haiM ve kRSNapAkSika jIva haiN| tAtparya kahane kA yaha haiM ki jina jIvoM kA saMsAra kiMciH nyUna arddhapudalaparivarnamAtra bAkI rahA hai, ve zuklapAkSika haiM aura isa se adhika saMsAravAle jIva kRSNapAkSika haiN| 'kevaDyA sannI uvavajjaMti, kevaDyA asannI uvavajjati' kitane. saMjJI jIva utpanna hote haiM ? kitane asaMjJI jIva utpanna hote. haiM ? ' kevaDyA-' bhavasiddhiyA, uvavajjati' kitane bhavasiddhika-bhava meM jinhoM kI siddhi haiM aise jIva utpanna hote haiM ? 'kevaiyA abhavasiddhiyA svaya jaMti' kitane abhavasiddhika-bhava meM jinhoM kI siddhi nahIM hai-aise jIva utpanna hote haiM ? kevaDyA AbhiNiyohiyanANI uvavajjaMti) kRSNapAkSika ane zukalapAkSika nuM lakSaNa A pramANe che"jelim vaDDho poggalapasyiTTo sesao u sNsaaroN| te sukkapakkhiyA khalu ahiNe puNa kaNhapakkhIyA // " je jIvane saMsAra ardhapula parivarta karatAM nyUna bAkI rahyo hoya che, te jIvene zulapAkSika kahe che, ane temanA karatAM adhika saMsAravALA vAna kRSNapAkSi 4cha. . "kevaiyA sannI uvavajjati, kevaiyA asannI uvavajjati " Bea sajJA 7pana thAya che? 48 asazIla tpanna yAya che ? "kevaiyA bhavasiddhiyA uvavajjati?" real ArAgs & Bpanna yAya cha ? "kevaiyA abhavasiddhiyA uvavajjati ?" sA masasipina thAya che ? (sapane tarI janArane bhavasiddhika ane bhavasAgarane tarI na janArane abhAvasiddhi 49 ) "kevaiyA AmiNibohiyanANI, uvavati ?" haiTA mAlinimAvika Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradU bhagavatI sUtre kiyantaH zrutajJAninaH upapadyante ? 'kevaiyA ohinANI ubavajjaMti111' kiyantaH atradhijJAninaH upapadyante ? 'kevaiyA mai annANI uvavajjaM ti121' kiyantI matyajJAnina upapadyante ? 'kevaiyA suyaannANI uvavajrjjati 131' kiyantaH zruvAjJAninaH upapadyate ? 'kevaiyA vibhaMganANI uyavajjeti 141' kiyanto vibhaGgajJAnina upapadyate ? 'kevaiyA cakkhupaNI unacajjati 15 1' kiyantazcakSudarzana upapadyate ? 'kevaiyA ohidaMsaNI uvavajjeti 171 kiyantaH avadhidarzanina upapadyante ? 'kevaiyA AhArasannovauttA uvavajjaMti181' kriyanta AhArasaMjJopayuktAH- AhArasaMjJAvanta upapayante ? 'kevaiyA bhayasannovauttA uvavakitane AbhinibodhikajJAnI - matijJAnI jIva utpanna hote haiM ? 'kevaiyA suyaNANI uvavajrjati kitane zramajJAnI utpanna hote haiM ? 'kevayA ohinANI ucavajjaMti' kinane avadhijJAnI utpanna hote haiM ? ' kevahayA maha annANI uccajjaMti' kitane matyajJAnI jIva utpanna hote haiM? 'kevaiyA suannANI uvavajjaMti' kitane ataajJAnI jIva utpanna hote haiM ? 'kevayA vibhaMganANI uvavajjaMti' kitane vibhaMgajJAnI utpanna hote hai ? 'kevahA cakkhudaMsaNI uvavajjaMti' kitane cakSurdarzanavAle jIva utpanna hote haiM ? 'kevaDhyA acakkhudaMsaNI javavajjaMti' kitane acakSurdarzanavAle jIva utpanna hote haiM ? 'kevaiyA ohidaMsaNI ubava , jaMti' kitane avadhidarzanI jIva utpanna hote haiM ? 'kevahayA AhArasanovauttA ubavajjaMti' kitane AhArasaMjJAvAle jIva utpanna hote haiM ? 'kevaDhyA bhayasanno uttA ubavajjaMti' kitane bhayasaMjJAvAle utpanna hote - 63 utpanna jJAnI (bhatijJAnI) ko utpanna thAya che ? " ketraiyA suyaNANI uvavajrjjati ?" DeMTalA zrutajJAnI ko utpakSa thAya che ? " kevaiyA ohinANI ujavajjaMti ?" keTalAM avadhijJAnI jIvA utpanna thAya che? kevaiyA mai annANI uvavajati ?" DeMTalA bhatyajJAnI va thAya che ?' kevaiyA suya annANI uvavajjaMti ?" DeTA zrutajJAnI kavI utpanna thAya che ? " kevaiyA vivabhaMganANI uvavajjaMti ?" DeTA vibhagajJAnI utpanna thAya che ? " kevaiyA cakkhudekhaNI uvavajrjjati ?' DeMTalA yakSuharzanavAjA va utpanna thAya che ? " kevaiyA acakkhuNI ubavajjaMti ?" TalA ayakSuharza navAjA va utpanna thAya che ? " kevaiyA ohiMdaMsaNI ujjeti 1" DeMTalA avadhidarzanavANA utpanna thAya che ? " ketraiyA AhArasannova uttA uvavajjati ?" DeTA bhADArasaMjJAvAMjA kA utyanna thAya che ? " ketraiyA bhayasannovauttA uvavajjaMti ?" / vA Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 1 sU0 1 pRthivyAdinirUpaNam udda jati 191' kiyanto bhayasaMjJopayuktA upapadyante ? 'kevaiyA mehuNasanno uttA ubavajjati 20 ?' kiyanto maithunasaMjJopayuktA upapadyante ? 'kevaiyA pariggahasanova uttA uvavajrjjati 21 1 ' kiyantaH parigrahasaMjJopayuktAH - parigrahasaMjJAvanta upapadyante ? 'kevaiyA ityiveyagA uvavajjati 221 kiyantaH strIvedakA :- strItvavedina upapadhante ? 'kevaiyA purisaveyagA uvavajrjjati 23 1' kiyantaH puruSavedakA:- puMstvavedina upapadyante ? 'kevaiyA napuMsagaveyagA utravajrjjati 241' kiyanto napuMsakavedakAH- napuMsakatvavedina upapadyante ? 'kevaiyA kohakamAI utravajjati25 1' kiyantaH krodhakaSAyiNaH upapadyante ? 'jAtra kevaiyA lobhakasAyI ubavaNjaMti281 yAvat kiyanto mAnakaSAyiNaH kiyanto mAyAkaSAyiNaH kiyanto lobhakaSAyiNa upapadyante ? 'kevaiyA soiMdiya upauttA utravajjeti291' kiyantA zrotrendriyopayuktAH - zrotrendriyopayogavanta upapadyante ? 'jAtra kevaiyA phArsidiyovauttA haiM ? 'kevaiyA mehuNasannovaDattA uvabajjaMti' kitane maithuna saMjJAvAle jIva utpanna hote haiM ? 'kevaiyA pariggahasanovantA uvavajjaMti' kitane parigraha saMjJAvAle jIva utpanna hote haiM ? 'kevaiyA itthI veyagA uvavajaMti' kitane strItvavedI jIva utpanna hote haiM ? 'kevaiyA purisaveyagAM vavajjaMti' kitane puruSavedaka jIva utpanna hote haiM ? 'kevaiyA napuMsagavegA uvavajjaMti' kitane napuMsakavedaka jIva utpanna hote haiM ? 'kevaiyA kohakasAI vavajjaMti' kitane krodhakaSAyI jIva utpanna hote haiM? 'jAva kevaiyA lobha kasAcI ubavarjjati' yAvat- kitane mAnakaSAyI jIva utpanna hote haiM ? kitane mAyAkaSAyI aura kitane lobhakaSAyI jIva utpanna hote haiM? 'kevahayA soiMdivaratA ucavajjaMti' kitane zrotrendriyopayukta - zrotrendriya upayogavAle jIva-utpanna hote haiM jAba keTalA 'bhayasa'jJAvALA jIvA utpanna thAya che? " kevaiyA mehuNasannovauttA uvavajjaMti ?" DeTalA maithunasaMjJAvAMjA ko utyanna thAya che ? " kevaiyA, pariggahasannovauttA vavajjaMti ?" DeMTalA parithaDesajJAvAjA kavA utpanna zrAya che ? " kevaiyA itthIveyatA utravajjaMti ?" DeMTalA khIvedI kavA utpanna thAya che ? " kevaiyA purisaveyagA uvavajrjjati ?" DeMTalA puruSavedya kavA utpanna thAya che ? " kevaiyA napuMsagaveyagA utravajaMti ?" usA napusAve lA utpanna thAya che ? " kevaiyA kohakasAyI uvavajrjjati ? jAva kevaiyA lobhakasAyI uvavajjaM ti 1" DeTA zeghaduSAyavANA kavA utpanna thAya che ? DeTalA bhaankaSAyI jIvA utpanna thAya che? keTalA mAyA kaSAyI jIvA utpanna thAya che? keTalA Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kara bhagavatI , 7 ubavati33' yAvat kriyantacakSurindriyopayuktAH kiyanto ghANendriyopayuktAH; kiyanto rasanendriyopayuktAH kiyantaH sparzanendriyopayuktAH upapadyante ? 'kevaiyA no iMdiyo utA upavanaMti341' kiyanto no indriyopayuktA upapadyante ? 'kevaiyA maNajogI ujjeti 35 ? ' kiyanto manoyogina upapadyante ? ' kevaiyA bar3ajogI upavajjaMti36 ?' kiyanto vacoyogina upapadyante ? 'kevaiyA kAyajogI upadharjjati37?' kriyantaH kAyayoginaM upapadyante ? 'kevaiyA sAgArovautA uvajjeti 38 1' kiyantaH sAkArobhyuktA upapadyante ? 'kevaiyA aNAgArovA ubavajjaiti391' kiyantaH anAkAropayuktA upapadyante ? | bhagavAnAha 'goyamA ! imI se NaM syaNappabhAra puDhavIpa tIsAe nirayAvAsasaya sahasse saMkhejja vitthaDesu reg jahaNeNaM eko vA, dovA, tini vA, ukkauseNaM saMkhejjA neraiyA kevaiyA phAlidiyovantA uvavajjati' yAvat- kitane ghANendriyopayukta, kitane rasanendriyopayukta aura kitane sparzanendriyopayukta jIva utpanna hote haiM ? 'kevaiyA noIdiyo uttA ubavajjaMti' kinane nohandriyopayukta jIva utpanna hote haiM ? 'kevaDhyA saNajogI uvavajnaMti' kitane manoyogI utpanna hote haiM ? 'kevaDhyA vaijogI uvavajjati' kitane vacanayogI jIva utpanna hote haiM ? 'kevaiyA kAyajogI uvavajjaMti' kitane kAyayogI utpanna hote haiM ? 'kevaiyA sAgArovauttA uvavajjaMti' kitane sAkAroprayogayukta jIva utpanna hote haiM, 'kevaiyA aNAgArova uttA uvavajjati' kitane anAkAroyukta jIva utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'gopamA' he gautama! 'imI se NaM rayaNappabhAeM puDhabIe tIsAe nira yAvAsa sayamaharuleSu saMkhejjavitthaDe naraesu jahaNeNaM ekko vA, do sobhaSAyI vo utpanna thAya che ? " kevaiyA soiMdiya uvautA uvavajjati ?" keTalA zrAAndriya upacAgava.LA jIve utpanna thAya che ? pa jAva kevaiyA phAsidiyo uttA uvavajrjjati ?' DeTA prANendriyeopayukta, TayA rasanendriyAya-yukta, mane DeMTalA sparzendriyopayukta vo utpanna thAya che ? " kevaiyA noIyovauttA uvavajjati ?" usA nendriyopayukta va utpanna, thAya che ? "kevaiyA maNajogI uvavajjaMti ?" DeTA manoyogI vo utpana thAya che ? " keMtraiyA va jogI utravajjati ?" DeMTalA vayanayogI kavA utpanna thAya che ? " ke iyA kAyajogI ubavajjaMti ?" DeTA ayayogI kavA utpanna thAya "kevaiyA sAgArovaDatA uvavajrjjati ?' yA sAre yogayukta utpanna thAya che ? " kevaiyA aNAgAro uttA utravajjaMti ?" DeTA anA yukata jIvA utpanna thAya che? -1 mA praznono N uttara AyatA bhahAvIra alu uDe che -" imIse NaM rayaNaprabhAra puDhavIe tIsAe niyAtrA sasaya sahassesu saMkhejja vitthaDeSu naraesa jahaNeNaM Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za013 u0 1sU01 pRthivyAdinirUpaNam 463 uvavajjati' he gautama ! asyAM khalu ratnapabhAyAM pRthivyAM triMzati nirayAvAsazatasahasreSu-jarakAvAsalakSeSu saMkhyeyavistAreSu narakeSu jaghanyena eko vA, dvau vA; prayovA, nairayikAH, utkRSTena saMkhyeyAH nairayikA upapadyante, 'jaddaNNeNaM ekopA, do vA, viniyA, ukkoseNaM saMkhejjA kAulessA utravanaMti' jaghanyena eko vA, dvau vA, trayo vA, utkRSTena saMkhyeyAH kApotalezyA:-kApotalezyAvantaH upapadyante'jahaNaNaM eko vA, do vA, tibhivA ukkoseNaM saMkhejjA kaNhapakkhiyA uvavajjati' jaghanyeya eko vA, dvau vA, trayo vA, utkRSTena saMkhyeyAH kRSNapakSikA upapadyante, 'evaM mukkapakkhiyAvi, evaM sannI, evaM asanI vi, evaM bhavasiddhiyA, evaM abhavasiddhiyA' evaM-pUrvoktarItyA, zuklapakSikA api jaghanyena ekovA, dvau vA, trayo vA, tinni vA, ukkoseNaM saMkhejjA neraiyA uvavajjati' he gautama! isa ratnaprabhA pRthivI meM 30 lAkha narakAvAsoM meM jo ki saMkhyAtayojana vistAravAle haiM jaghanya se eka, do athavA tIna nairayika utpanna hote haiM, aura utkRSTa se saMkhyAta nairathika utpanna hote haiM-'jahaNeNaM eko vA do vA tinnivA, ukkoseNa saMkhejjA kAulestA uvavajjati' jaghanya se eka, yA do athavA tIna aura utkRSTa se saMkhyAta kApotalezyAvAle jIva utpanna hote haiM, 'jahaNaNaM eko vA, do thA, tinni vA, ukoseNaM saMkhe. jAM kaNhapakkhiyAM uvavajjati' jaghanya se eka do yA tIna aura utkRSTa se saMkhyAta kRSNapAkSika utpanna hote hai-evaM sumakkhiyA vi evaM sannI evaM asaMnnI vi, evaM bhavasiddhiyA, evaM abhavasiddhiyA' isI prakAra se zuklapAkSika jIva bhI jaghanya se eka, yA do yA tIna utpanna ekkovA, dovA, sinnivA, ukkoseNaM saMkhejjA neraiyA uvavajjati" 3 gautm| ratanaprabhA pRthvInA 30 lAkha narakAvAsamAMnA je saMkhyAta ejananA vistAra vANe narakAvAse che, temAM eka samayamAM ochAmAM ochA eka, be athavA traNa nArake utpanna thAya che ane vadhAremAM vadhAre saMkhyAta nArake utpanna thAya che. "jahaNNeNaM ekkovA, do vA, tinnivA, ukkoseNaM saMkhejjA kAulessA' uvavajjati" tamAme samayamA mAmA mAchA me, me ayatra bhane' padhArebhA padhAre sa-yA yAtalezyAvA nA2 para thAya che. "jaha NNeNaM ekkovA, do vA, tinnivA, ukkoseNaM saMkhejjA kaNhapakkhiyA uvavajjati" tyAM eka samayamAM ochAmAM ochA eka, be athavA traNa ane vadhAremAM vadhAre sadhyAta sAkSi atpanna thAya che. " evaM sukkapakkhiyA vi, evaM sannIH evaM asannI vi, evaM bhavasiddhiyA, evaM abhavasiddhiyA" me prabhArI . zu. Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 bhagavatIsUtra vA, utkRSTena saMkhyeyA upapadyante, evaM-tathaiva saMjJino jaghanyena eko vA, dvau vA, trayo vA, utkRSTena saMkhyeyA upapadyante, evaM-tathaiva, asaMjJino'pi jaghanyena eko vA, dvau vA, trayo vA, utkRSTena saMkhyeyA upapadyante, evaM bhavasiddhikAH jaghanyena eko vA, dvau vA, trayo vA, ukRSTena saMkhyeyA upapadyante, 'AbhiNivohiyanANI, suyanANI, ohinANI, mai annANI, suya annANI, vibhaMga nANI' AbhinivodhikajJAninaH, zrutajJAninaH, avadhijJAninaH, matyajJAninaH, zrutAjJAninaH, vibhaGgajJAninaH jaghanyena eko vA, dvau.vA, trayo vA, utkRSTena saMkhyeyA upapadyante, 'cakkhudaMsaNI Na upacaaMti' cakSurdazanino no upapadyante indriya parityAgenaiva tatrotpatteHvidhAnAt , aya acakSudarzaninA kathaM tarhi tatra utpattiriticenna indrihote haiM aura utkRSTa se saMkhyAta utpanna hote haiM / isI prakAra kA kathana saMjJI jIvoM kI, asaMjJI jIvoM kI bhavasiddhika jIvoM kI, utpatti ke viSaya meM bhI jAnanA cAhiye, arthAt ye saba jaghanya se eka, do, yA tIna utpanna hote haiM aura utkRSTa se saMkhyAta utpanna hote haiM 'AbhiNiyohiyanANI, suyanANI, ohinANI, mai annANI, suyaannANI, vibhaMganANI' isI prakAra se AbhiniyodhikajJAnI, zrutajJAnI avadhijJAnI matyajJAnI, zrutAjJAtI aura vibhaMgajJAnIye saba bhI jaghanya se eka yA do athavA tIna utpanna hote haiM aura utkRSTa se saMkhyAta utpanna hote haiM 'cakkhudaMsaNI Na uvavajjati' cakSurdarzanI vahAM utpanna nahIM hote haiM kyoMki indriyoM kA parityAga karake hI jIva vahAM utpanna hote haiN| yadi aisI bAta hai to phira acakSudarzaniyoM kA vahAM utpAda kaise kahA gayA hai? so.aisI AzaMkA yahAM para nahIM karanI cAhiye-kyoMki indriyAnAzrita sAmAnya pAkSikajIve, saMjJIja, asaNIjI, bhavasiddhika cha ane abhavasiddhika che paNa eka samayamAM ochAmAM ochA eka, be athavA traNa ane vadhAremAMpdhaare sapyAta pana thAya che. " AbhiNiyohiyanANI, suyanANI, ohinANI, mai annoNI, suya annANI, vibhaMganANI " me pramANe mAninimAvijJAnI, thatajJAnI, avadhijJAnI, matyajJAnI, zrutajJAnI ane virbhAgajJAnI che paNa eka samayamAM ochAmAM ochA eka, be athavA traNa ane vadhAremAM vadhAre sabhyAta utpanna thAya cha " cakkhudaMsaNI Na uvavajjati" yakSuzanI yA atyana thatA nathI, kAraNa ke Indriyone parityAga karIne ja jIve tyAM utpanna thAya che. je tyAM cakSudanIne utpAda thatuM na hoya, te acakSudezanIne utpAda kevI rIte saMbhavI zake? Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u01 sU0 1 pRthivyAdinirUpaNam 465 yAnAzritasya sAmAnyopayogamAtrasyAcakSurdarzanazabdamatipAdyasya utpattisamaye'pi sadbhAvAdacakSuIzanina upapadyante, ityabhipAyeNAha-'jahaNNeNaM ekako cA, do vA, tinni vA, ukkoseNaM saMkhejjA acakkhudasaNI upavajjati' jaghanyena eko bA, dvau vA, trayo vA, utkRSTena saMkhyeyAH acakSurdarzanina upapadyante, 'evaM ohidasaNI vi, AhArasannovaDatA vi jAtra pariggahasanovauttA vi uvavajjati' evaM pUrvoktarItyA, avadhijJAnino'pi, AhArasaMjJopayuktA api, yAvat-bhayasaMjJopayuktA api, maithunasaMjJopayuktA api, parigrahasaMjJopayuktA api jaghanyena eko bA, dvau vA, trayo vA, utkRSTena saMkhyeyA upapadyante, 'isthI beyagA na uavajjati, purisaveyagAvi na uvajjati' strIvedakAH nopapagante, puruSavedakA nopapadyante, bhakpratyayAteSAM upayoga mAtra kA jo ki acakSudarzanapratipAdya hai, utpatti ke samaya meM bhI sadbhAva rahatA hai isaliye vahAM ayakSudarzaniyoM kI utpatti , kahI gaI hai| isI abhimAya ko lekara 'jahaNNe] eko vA, do vA, tinni thA, ukkoleNaM saMkhejjA acakkhudalaNI uvavajjati' aisA kahA gayA hai, ki jaghanya se eka, do, athavA tIna, aura utkRSTa se saMkhyAta acakSudarzanI utpanna hote haiM 'evaM ohiMdasaNI vi, AhArasannovauttA viM jAva parigrahasannovauttA uvavajjati' isI prakAra se avadhidarzanI bhI, AhArasaMjJopayukta bhI yAvat-bhayasaMjJopayukta bhI, maithunasaMjJopa. yukta bhI, aura parigrahasaMjJopayukta bhI jaghanya se eka, do athavA tIna aura utkRSTa se saMkhyAta utpanna hote haiM 'itthI veyagA na uvapajjati' purisaveyagA vi Na uvakSajati' yahAM strIvedaka nahIM utpanna hote hai,. A prakAranI zaMkA ahIM karavI joIe nahIM, kAraNa ke acakSudarzana pratipAdya IndriyAnAzrita sAmAnya upagamAtrano utpattinA samayamAM paNa tyAM sadbhAva rahe che, te kAraNe tyAM acakSudazanIonI utpatti thAya che, evuM kahevAmAM AvyuM che eja kAraNe ahIM evuM kahevAmAM AvyuM che ke "jahaNNeNaM ekkovA, do vA, tinnivA, ukkoseNaM saMkhejmA acakkhudasaNI uvava ti" tyAM eka samayamAM ochAmAM ochA eka, be athavA traNa ane padhAremA dhAre sadhyAta anyazanI & 64R thAya . "evaM ohidakhaNI vi, AhArasannovauttA vi jAva parigAhasannovauttA uvavajjati" mera prama Ne tyAM eka samayamAM avadhijJAnI, AhAropayukta, bhayasApayukta, maithunasa payukta ane parigrahasaMpayukta jIvo paNa ochAmAM ochA eka, me mathavA nA mana kyArebhA padhAre saMnyAta tpanna thAya che. "itthIveyagA na uvavajjati, purisaveyagA vi Na uvavajjati" tyAMnI mane puruSa Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 bhagavatIste napuMsakamAtravedatvAt ata evAha-'jahaNaNeNaM ekko vA, do vA, tini vA, ukkoseNaM saMkhejjA napuMsagaveyagA utravajjati' jabanyena eko vA dvau bA, trayo vA, utkRSTena saMkhyeyA napuMsakavedakA upapayante, 'evaM kohakasAI jAva lobhakasAI uvavajjati' evaM tathaiva krodhakaSAyiNo yAvat-mAnarUpAyiNaH, mAyApAyiNaH, lobhakapAyiNo jaghanyena eko vA, dvau vA, trayo vA, utkRSTena saMkhyeyA upapadyante, 'soiMdiya uvauttA na uvavajjati, evaM jAva phAsidiyovauttA na ughavajjaMti' zrotrendriyopayuktA na upapadyante, evaM tathaiva yAnan-cakSurindriyopayuktAH, ghANendriyopayuktAH, rasanendriyopayuktAH, sparzanendriyopayuktAH, nopapadyante indriyaNAM tadAnImasadbhAvAt , 'jahaNNeNaM eko vA, do vA, vini vA, ukkoseNaM rAkhejA aura na puruSavedaka utpanna hote haiM, kyoMki yahAM para bhavapratyaya-(naraka ke bhava meM) napuMsakavedamAtra ho hotA hai, isIliye yahAM 'jahaNNe] eko vA, do nA, tini vA ukosaNaM saMkhejjA napuMsagaveyagA uvavajjati' jaghanya se eka do athavA tIna aura utkRSTa se saMkhyAt napuMlakavedaka jIva utpanna hote haiM aisA kahA gayA hai / 'evaM koha kasAI' jAva lobhakasAI uvavajjati' isI prakAra se krodhakaSAyI, yAvat mAnakaSAyI, mAyAkaSAyI aura lobhakapAyI jIva jaghanya se eka, do athavA tIna aura utkRSTa se saMkhyAta utpanna hote haiM 'soiMdiya uvauttA na uvathati' evaM jAba phAsidiyovauttA na uvavati' zrotrendriyopayukta cakSuindriyopayukta evaM dhANendriyopayukta jIva bhI yahAM utpanna nahIM hote haiM kyoMki usa samaya indriyoM kA abhAva rahatA hai jahaNNeNaM. eko vA, do vA, tinni vA, ukAseNaM saMkhejjA no iMdiyovauttA uvutpanna thatA nathI, kAraNa ke tyAM bhavapratyaya (narakanA bhavamAM) napuMsakaveda bhAtra DAya che. tathA tyA "jahaNNeNaM ekko, vA, do vA, tinni vA, ukkoseNaM saMkhejjA napuMsagaveyagA utravajjaMti" mAchAma cha , me mathavA apa ane vadhAremAM vadhAre saMkhyAta napuMsakavedaka jI utpanna thAya che, evuM 4yu cha evaM kohakasAI jAva lobhakasAI uvavajjati" me pramANe krodhakaSAyI, mAnakaSAyI, mAyAkaSAyI ane lebhakaSAyI jIva paNa ochAmAM eka, be athavA traNa ane vadhAremAM vadhAre saMkhyA utpanna thAya che. "sroidiyauvauttA na ujavajaMti evaM jAva phAsidiyovauttA na uvavajjaMti" endriyopayuta, cakSuIndriyopayukata, ghaNendripayukata ane sparzendripacuta nI tyAM utpatti thatI nathI, kAraNa ke te samaye tyAM Indriyone Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyaMcandrikA TIkA za0 13 u0 1 sU01 pRthivyAdinirUpaNam 467 no iMdiopauttA utravati ' jaghanyena-eko vA, dvau vA, trayo vA, utkRSTena saMkhyeyA no indriyopayuktA upacante, yadyapi no indriyasya manorUpatayA tatra manaH paryAptyabhAve dravyamAno nAsti tathApi bhAvamanasazcaitanyarUpasya sadA sadbhAvAt tadupayuktAnAmutpAdAt no indriyopayuktA utpadyante ityuktam, 'saNajogI Na uvavajjati, evaM baijogI vi' manoyoginaH tana nopapadyante, evaM-tathaiva cacoyogino'pi tatra notpadyante, utpAdasamaye'paryAptakatvena manovacasorasadbhAvAta, 'jahaNNeNaM eko vA, do vA, tibhi vA ukkoseNaM saMkhejjA kArajogI ubavati' vajjati ' jaghanya se eka, do, athavA tIna aura utkRSTa se saMkhyAta noindriyopayukta utpanna hote haiN| ___ zaMkA-aparyAsAvasthA meM vahAM para manaH paryApti ke abhAva meM dravyamana nahIM hotA hai-aura yaha noindriya manorUpa hotI hai-ataH kaise vahAM para no indriyopayuktoM kA utpAda kahA gayA hai ? to isakA uttara aisA hai ki yadyapi vahAM para dravyamAna nahIM hai parantu phira bhI caitanyarUpa bhAvamana kA to sadA sadbhAva rahatA hai isaliye tadupayuktajIvoM kA utpAda hone se no indriyopayuktoM kA utpAda kahA gayA hai ? ' maNayogI Na uvavajjaMti, evaM vahajogI vi' manoyogI aura bacoyogI vahAM utpanna nahIM hote haiM kyoMki utpAda samaya meM aparyApsaka hone se mana aura vacana kA abhAva kahA gayA hai 'jahaNNeNaM eko vA do vA tinni thA, ukoseNaM saMkhejjA kAyajogI uvavajjati' jaghanya se eka do athavA mamA 27 cha. "jahaNNeNaM ekA vA, do vA, tinnivA, unkoseNa saMkhejjA noidiyovauttA ubavati" tyo mAchAmA mAchA me, 2 athavA bhane vadhAremAM vadhAre saMkhyA neIndripayukata jI utpanna thAya che. zaMkA-aparyAptAvasthAmAM tyAM mana:paryAptinA abhAvane lIdhe manane sadbhAva hotuM nathI, ane A neIndriya manarUpa hoya che. te pachI tyAM Indripayukatone sadubhAva kevI rIte saMbhavI zake? uttara-jo ke tyAM dravyamanane sadUbhAva nathI paraMtu caitanya rUpa bhAva manane te sadA saddabhAva rahe che. tethI bhAvamapayukata jene tyAM utpAda thavAthI neIndripayukatene sadUbhAva kahevAmAM Avyo che "maNajogI Na uvavajati, evaM vaijogI vi" tyAM manAyo bhane vacIyAgI jIva utpanna thatA nathI, kAraNa ke utpAdana samaye teo aparyApaka ya, tathA bhAna mana payana manA pAma mAvyA cha. vahaNNeNa' ekakovA, do vA, tinnivA, ukkoseNa saMkhenA kAyajogI ubavajjati" yAM Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 bhagavatIsUtre , jaghanyena eko vA, dvau vA trayo vA utkRSTena saMkhyeyAH kAyayogina upapadyante, sarvasasArijIvAnAM sarvadeva kAyayogasya sadbhAvAt evaM sAgArovauttA vi, evaM aNagArovauttA vi' evaM pUrvokarItyaiva sAkAropayuktA ani sAkAropayogaarat'pi, evam anAkAropayuktA adhi- anAkAropayogavanto'pi jaghanyena eko vA, dvau vA, trayo vA utkRSTena saMkhyeyAstatrotpante // 101 // mUlam - "imIse NaM bhaMte! rayaNappabhAe puDhavae, tIsAe nirayAvAsa saya sahaslesu saMkhejjavitthaDesu neraiesa egasamaparNa kevaiyA neraiyA uti ? kevaiyA kAulessA udyahaMti ? jAva kevaiyA aNAgArovauttA uddadvaMti ? goyamA ! imIle NaM rayaNabhAe puDhavIe, tIsAe nirayAtrAsa sayalahassesu saMkhejja vitthaDesu naraesa egasamaeNaM jahaNeNaM ekko vA, do bA, tinnivA, ukko seNaM saMkhejjA neraiyA uddadvaMti, evaM jAva sannI, asannINa 'uvahaMti, jahaNaNeNaM ekko vA, do vA, tinni vA, ukko seNaM saMkhejjA bhavasiddhiyA uvadvaMti, evaM jAva suya annANI, vibhaMganANINa udyahRti, cakkhudaMsaNI Na udyadvaMti, jahaNNeNaM ekkovA, do vA, tinni vA, ukkoseNaM saMkhejjA acakkhu iMsaNI uvadvaMti, tIna aura utkRSTa se saMkhyAta kAyayogI utpanna hote haiM kyoMki samasta saMsArI jIvoM meM kAyayoga kA sadA hI sadbhAva rahatA hai ' evaM sAgArovantAvi evaM aNAgArovauttA vi' isI prakAra se sAkAropayogavAle bhI aura anAkAropayogavAle bhI jaghanya se eka do athavA tIna aura utkRSTa se saMkhyAta vahAM utpanna hote haiM / sU0 1 // samaye ochAmAM ochA eka, e, athavA traNa ane vadhAremAM vadhAre sakhyAta kAyayeAgI utpanna thAya che, kAraNa ke samasta sa'sArI jIveAmAM kAyayeAganA sadA sahabhAva 4 rahe the. "evaM sAgArovauttA vi evaM aNAgArovauttA vi" mena pramANe sAkArApayeAgavALA ane anAkAra pacegavALA jIvA paNa echAmAM ochA eka, e athavA traNa ane vadhAremAM vadhAre sakhyAta utpanna thAya che. sU.1/ Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maiprayacandrikA TIkA za0 13 u0 1 sU01 pRthivyAdinirUpaNam evaM jAva lobhakasAI, soiMdiyauvauttA Na uvadaMti, evaM jAva phAsidiyovauttA na ubadghati, jahaNNeNaM eko bA, do vA, tinni vA, ukoseNaM saMkhejjA no iMdiyovauttA ubadRti, maNajogI na uccadaMti, evaM vaijogI ki, jahANeNaM eko vA, do vA tinni vA, ukoleNaM saMkhejjA kAyajogI uccadaMti, evaM sAgArova uttA, aNagArovauttA |suu02|| chAyA-asyAH khalu bhadanta ! ratnaprabhAyAH pRthivyAH trizati nirayAvAsazavasahasreSu saMkhyeyavistRteSu narakeSu ekasamayena kiyanto nairapikA udvartante ? kiyantaH kApotalezyAH udvartante ? yAvat kiyantaH anAkAropayuktA udvartante ? gautama ! asyAH khalu ratnapabhAyAH pRthivyAH triMzati nizyAvAsazavasahasreSu saMkhyeyavistRteSu narakeSu ekasamayena jaghanyena eko vA, dvau bA, trayo vA utkRpTena saMkhyeyAH nairayikA udvartante, evaM yAvat saMjJinaH, asaMjhino nodvartante, jaghanyena eko vA, dvau vA, trayo vA, utkRSTena saMkhyeyA bhavasiddhikA udvatante, evaM yAvata zrutajJAninA, vibhaGgajJAnino nodvartante, cakSudarzanino nodvartante, jaghanyena eko vA, dvau vA, trayo vA, utkRSTena saMkhyeyAH acakSudarzanina udvartante, evaM yAvat lobhakapAyiNaH zrotrendriyopayuktAH nodvartante, evaM yAvat-sparzanendriyopayuktA nodvartante, jaghanyena eko bA, dvau vA, trayo vA, utkRSTena saMkhyeyA noindriyopayuktA udvartante, manoyogino nodvartante, evaM vacoyogino'pi, madhanyena eko mA, dvau vA, trayo vA, utkRSTena saMkhyeyAH kAyayogina udvartante, evaM sAkAropayuktAH anAkAropayuktAH sU0 2 // TIkA-atha ratnapabhA nairayikAgAmevodvartanAM marUpayitumAha-' imIse gaM' ityAdi, 'imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe tIsAe nirayAvAsasayasahassesu 'imIse Na bhaMte ! ityaadi| TokArtha-sUtrakAra ne isa sUtra dvArA nairathika jIvoM kI uvartanA kI prarUpaNA kI hai isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-'imIse NaM bhaMte ! "imose gaM bhaMte !" tyAdi TIkAtha-sUtrakAre A sUtramAM nArakenI uDhanAnI prarUpaNa karI che. A viSayane anulakSIne gautama svAmI mahAvIra prabhune e prazna pUche che -" imINa bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe tIsAe nirayAvAsasayasahassesu sakhe Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 bhagavatIsUtra saMkhejjavisthaDemu garaesu egasamaeNaM kevaiyA neraiyA ubaTTati?'gautamaH pRcchati he bhadanta ! asyAM khala ratnaprabhAyAM pRthivyAM vizan saMgyakegu nirayAnAsazanAsahasreSu narakAnArAlakSepu saMkhyeyavistRtepu narakepu ekasamayena kiyano nairavikA udvartante ? narakama parityajya niHsaranti ? 'kevaiyA kAulesA umaTTaMti ?' kiyantaH kArotalezyAvantastata udvartante ? 'jAba kevaiyA aNAgArovaunA ucca dRti ? ' yAvat-jhiyantaH kRNAkSikAdArabhya anAkAropayuktaparyantA udvartante ? ityekonacatvAriMzat praznAH pUrvoktA atra saMgrAhyA, bhagavAnAha-goyamA! imIse gaM rayaNappabhAe puDhatrIe, tIsAe nirayAvAsasayasahassemu saMkhenjavisthaDemu nara esu egasamaeNaM jahaNNeNaM eko vA, do vA, tinni nA, ukkose gaM saMkhajjA nera. eyaNaspabhAe puDhavIe tIsAe nirayAvAsasayasahassetusaMkhejjavisthaDesu narae egasapaeNaM kevaiyA ne iyA unvati ? he bhadanta ! isa ratnaprabhApRthivI meM jo 30 lAkha narakAcAsa kahe haiM, unameM se jo narakAvAsa saMkhyAtayojana ke vistAravAle haiM unameM se eka samaya meM kitane nAraka narakabhava ko chor3akara nikalate haiM ? 'kevaDyA kAulestA unvati' kitane kApotalezyAvAle nAraka vahAM se nikalate haiM ? 'jAva kevaDyA aNAgArobauttA ubaTTati ?' yAvat kitane kRSNapAkSika se lekara anAkAropayuktataka ke nAraka vahAM se nikalate haiM ? isa prakAra 39 prazna jo ki pahile kahe jA cuke haiM ve saba yahAM udbhAvita karanA caahiye| usake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! imIse NaM rayaNappabhAe puDhavIra tIsAe nirayAvAsasayasahassesu saMkhejjavitthaDesu naraepsu egasamaeNaM jjavitthaDesu narapasu egasamae kevaiyA neraiyA ubaTuMti ?" bhagavan ! ratnaprabhA pRthvIne je 30 lAkha narakAvAse kahyA che, temAM saMkhyAta jananA vistAravALa narakAvAsamAMthI eka samaye keTalA nArake narakabhavane choDIne nIkaLe che? (narakamavanuM AyuSya pUruM karIne tyAMthI nIkaLavAnI kriyAne tana cha) " kevaiyA kAuddessA ubaTuMti ?"tel apAta vezyAvANA nArI tyAMthI nI cha ? "jAva kevaiyA aNAgArovauttA vadhati ?' ya. pAkSikathI laIne anAkAre payukta sudhInA keTalA nArake tyAMthI eka samayamAM nIkaLe che? A prakAre pahelA sUtramAM utpAdanA viSayamAM je 39 prazno pUchavAmAM AvyA che, evA ja 39 prazno ahIM udvartanAnA viSayamAM pUchavAmAM aAvyA che, ema samajavuM joIe. - mahAvIra prbhun| uttara-" goyamA !" gautama !"imIse Na rayaNappabhAe puDhayIe- tIghAe nirayAvAsasayasahassesu saMkhejjavitthaDesu narae egasamaeNa Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 1 sU0 1 pRthivyAdinirUpaNam 471 iyA unnati, evaM jAtra sannI' he gautama ! ayyAH khala ratnapamAyAH pRthivyAH, triMzati narakAvAsazatasahasreSu - trizallakSana rakAvA sesu saMkhyeyavistRteSu - saMkhyeyavistAreSu narakeSu ekasamayena jaghanyena eko vA, dvau vA, trayo bA, utkRSTena saMkhyeyAH nairayikA udvartante, evaM - tathaiva yAvat- kApotalezyAH, kRSNapAkSikAH, zuklapAkSikAH, saMjJinaca jaghanyena eko vA, dvau vA trayo vA, utkRSTena saMkhyeyA udvartante, 'asannI Na uccarvRti' asaMjJino nodvartante tava udvartanAyAH paramavaprathamasamaye sadabhAvena nAyikANAmarAMjJiSu utpAdAbhAvAdataste'saMjJinaH santaraDhato nodvartate ityuktam, 'jahoNaM ekko vA, do vA, tinnivA, ukko seNaM saMkhejjA bhavasiddhiyA uccati, evaM jAva suya annANI' jaghanyena eko vA, dvau vA, trayo jahaNjeNa eko vA, do vA, tinni vA, ukkoseNaM saMkhejjA neraiyA uccahRti, evaM jAva sannI' he gautama ' isa ratnaprabhA pRthivI meM jo 30 lAkha narakAvAsa kahe gaye haiM unameM se jo narakAvAsa saMkhyAtayojana vistAravAle haiM unameM se eka samaya meM kama se kama eka yA doyA tIna nAraka kama se kama to marakara vahAM se nikalate hI haiM. aura adhika se adhika saMkhyAta nAraka mara kara vahAM se nikalate haiM / isI prakAra se yAvat - kApota lezyAvAle, kRSNapAkSika, zupAkSika. aura saMjJI, jaghanya se eka, do yA tIna aura utkRSTa se saMkhyAtataka nikalate haiN| asaMjJI vahAM se utanA nahIM karate haiM arthAt uddharttanA parabhava ke prathama samaya meM hotI hai aura nAraka jIva asaMjJI meM marakara utpanna nahIM hotA hai - isaliye aisA kahA hai ki asaMjJI hokara nAraka vahAM se utanA nahIM karate haiM / 'jahoNaM ekko vA do vA tinni vA, jahaNeNa ekkovA, dovA, tinnivA, ukkoseNa saMkhejjA neraiyA ubavati, evaM jAva sannI " mA ratnaalA pRthvInA zrIsa sAtha narAvAsabhAMnA ne saMkhyAta ceAjananA vistAravALA narakAvAse che temAMthI eka samayamAM AchAmAM ochA eka, e athavA traNa ane vadhAremAM vadhAre sakhyAta nAra narakabhavanuM AyuSya pUrU karIne nIkaLe che. eja pramANe kApAtalezyAvALA, kRSNapAkSika, zukalapAkSika ane sanI nArakA paNa echAmAM ochA eka, e athavA traNu ane vadhAremAM vadhAre sakhyAta nIkaLe che. tyAMthI asanI nArakA uttanA karatA nathI kAraNa ke udvettanA parabhavanA prathama samayamAM thAya che ane nArakA marIne asajJImAM utpanna thatA nathI taithI ja evu' kahevAmAM AvyuM che masajJI avasthAmA nArI tyAMthI udvarttanA uttA nathI. "jahaNeNa ekko vA, dovA, tinni vA ukkoseNa saMkhejjA bhavasiddhiyA uvava Mti evaM jAva , Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre vA, utkRSTena saMkhyayA bhavasiddhikA udvartante, evaM-tathaiva, yAvat-bhabhavasiddhikAH, AbhinivodhikajJAninaH, zrunajJAninA, avadhijJAninaH, matyajJAninaH, zrutAjJAnino jaghanyena eko vA, dvau vA, vayo vA, utkRSTena saMkhyeyA udvartante, itibhaavH| 'vimaMganANI Na unnati, cakkhudamaNI Na utpati' vibhaGgajJAnina rakhatI nodvartante maraNakAle vibhaGgAbhAvAt , cakSurdarzanino nodvartante maraNakAle cakSurdarzanAsad bhAvAt , tathAghoktam "asanniNo ya vimaMgiNo ya unnaTTaNAi bjjejjaa| dosu vi ya cakravudaMsaNI naNa vai vaha iMdiyAI vA // 1 // chAyA---asaMjJinazca vibhAjanazca utanAni varjayet / dvayorapi cakSurdarzaninaH, manovacastathA indriyANi vA // 1 // ukoseNaM saMkhejjA bhavasiddhiyA ucvati evaM jAya suya annANI' jaghanya se eka, do athavA tIna taka aura adhika se adhika saMkhyAta taka bhavasiddhika nAraka vahAM se eka samaya meM udvartanA karate haiM isI prakAra se yAvat abhavasiddhika nAraka, AminiyodhikajJAnI, zrutajJAnI, avadhijJAnI, matyajJAnI, zrunAjJAnI nAraka vahAM se kama se kama eka, do yA tInataka nikalate haiM aura adhika se adhika saMkhyAta taka bhI nikalate haiN| vibhaMganANI Na uvahati cakkhudaMsaNI Na uvvati' vibhaMgajJAnI utanA nahIM karate haiM kyoMki maraNakAla meM vibhaMgajJAna kA abhAva ho jAtA hai isI prakAra se cakSudarzanI utanA nahIM karate haikyoMki maraNakAlacakSurdarzana kA abhAva ho jAtA hai / so hI kahA hai'asanniNo ya' ityAdi, 'jahaNNeNaM eko vA, do vA, tinni vA, ukkosaya annANI" mAchAmA mAchA , me mayA ra sana. vadhArabha vadhAre saMkhyAta bhavasiddhika nArako tyAMthI eka samayamAM nIkaLe che. e ja pramANe abhAvasiddhika nArake, AmitibedhikajJAnI nArake zrutajJAnI nArake, avadhijJAnI nArake, matyajJAnI nArako ane zrutajJAnI nArake paNa tyAMthI eka samayamAM ochAmAM ochA eka, be athavA traNa nIkaLe che ane vadhAremAM vadhAre saMkhyAta sudhI panI cha. "vinbhaganANI Na uvavaTuMti' cakkhudasaNI Na ubavaTTati" tyAMcA vibhAgajJAnI nArake udvartana karatA nathI kAraNa ke maraNakALe virbhAgajJAnane abhAva thaI jAya che. e ja pramANe cakSurdazanI nArake paNa tyAMthI udvartanA karatA nathI, kAraNa ke maraNakALe cakSurdazanane paNa abhAva ja rahe che. eja vAta A sUtrapATha dvArA vyakata karavAmAM AvI che- "asanniNo yatyAdi Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 1 sU0 1 pRthivyAdinirUpaNam 473 'jahaNNeNaM eko vA, do vA, tinni vA, ukkosepaM saMkhejjA acakkhudasaNI undha sRti' jaghanyena eko vA, dvau vA, trayo vA, utkRSTena saMkhyeyAH avakSudarzanina - udvartante 'evaM jAva lobhakasAyI' evaM tathaiva, yAvat-avadhidarzaninaH AhArasaMjJopayuktAH, bhayasaMjJopayuktAA, maithunasaMjJopayuktAH, parigrahasaMjJopayuktAH, strIvedakAH, puruSavedakAH, napuMsakavedakAH, krodhakaSAyiNaH, mAnakapAyiNaH, mAyAkapAyiNaH, lobhakaSAyiNo jaghanyena eko bA, dvau vA, trayo vA, utkRSTena saMkhyeyAH udvartante, 'soiMdiyovauttA Na uvvadaMti, evaM jAva phAsidiyovauttA na uccabhruti' zrotrendriyopayuktA statra nodvartante, evaM-tathaiva yAvatcakSurindriyopayuktAH, prANendriyoeyuktAH, rasanendriyopayuktAH, sparzanendriyopayuktA nodvartante indriyANi muktvaiva udvartanasabhAvAta , 'jahaNNeNaM eko vA, do vA, seNaM saMkhejjA acakhudasaNI uvvadaMti' jaghanya se eka, do, yA tIna aura utkRSTa le saMkhyAta acakSurdarzanI ubalanA karate haiM 'evaM jAva lobhakasAyI' isI prakAra se yAvat-avadhidarzanI' AhArasaMjJopayukta, bhayasaMjJopayukta, maithunasaMjJopayukta, parigrahasaMjJopayukta, strIvedaka, puruSabedaka, napuMsakavedaka, krodhakaSAyI, mAnakaSAyI, mAyAkaSAyI, lobhakaSAyI nAraka jaghanya se eka, do yA tIna aura utkRSTa se saMkhyAta vahAM se utanA karate haiM, 'soiMdiyovauttA Na uvvadvati, evaM jAva phAsiMdiyovauttA na uvvadvati' isI prakAra se zronendriyopayukta, vahA~ para utanA nahIM karate haiM, cAindriyoyukta, ghrANendriyopayukta, rasanendriyopayukta, sparzanendriyopayukta uchalanA nahIM karate haiM, kyoMki indriyoMko chor3a kara hI utanA kA sadbhAva kahA gayA hai| 'jahaNNeNaM eko vA, ___jahaNNeNa ekkovA, dovA, tinnivA, ukkoseNa saMkhejjA acakkhudasaNI vati" ochAmAM ochA eka, be athavA traNa ane vadhAremAM vadhAre sabhyAta adhyakSuzanI nA tyAMcI sattA 42 che. evaM jAva lobhakasAyI" eja pramANe avadhidazanI, AhAropayukata, bhayasajJopayukata, maithunopayukta, parizahesAyukata, strIvedaka, puruSavedaka, napuMsakavedaka, krodhakaSAyI, mAnakaSAyI, mAyAThaSAyI ane lAbhakaSAyI nArake paNa tyAMthI eka samayamAM ochAmAM ochA eka, be athavA traNa nIkaLe che ane vadhAremAM vadhAre sabhyAta 5 nANe che. "soiMdiyovauttANa uvvaTuMti, evaM jAva phAsidiyo vauttA na uvvaTuMti" zrIndriyApayuzta nA tyAMthI dvana 42tA nathI cakSuIndriya payukta, ghANendripayukta, rasanendriyopayukata, ane sparzendriya payukata nArake paNa tyAthI udvartana karatA nathI, kAraNa ke IndriyAne choDIne bha0 10 Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre 474 tinni vA, ukko seNaM saMkhejmA noiMDiyovauttA unmati' jaghanyena eko vA, dvau vA, trayo vA, utkRSTena saMkhyeyA no indriyopayukta manoyuktA udvartante, 'maNajogI na unnati evaM vaijogI vi' manoyogina stato nodvartante, evaM-tathaiva vacoyogino'pi tato no dvatante, 'jahANeNaM eko nA, do vA, tinni vA, ukoseNaM saMkhejjA kAyajogI unnati, 'evaM sAgArova uttA aNAgArovauttA' jaghanyena eko vA, dvau vA, trayo vA, utkRSTena saMkhyeyAH kAyayoginaH kAmaNakAyayogina udvatante, evaM-tathaiva sAkAropayuktAH, anAkAropayuktAH jaghanyena eko vA, dvau vA, trayo vA, utkRSTena saMkhyeyA stata udvatante, iti bhAvaH ||suu02|| mUlam-imIle NaM bhaMte! rayaNappabhAe puDhabIe, tIsAe nirayAvAsasayasahaslesu saMkhejjavitthaDesu neraiesu kevaiyA neradovA tinivA, ukkoseNaM saMkhejjA vA no iMdiyovattA uvadvati' jaghanya se eka, do athavA tIna aura utkRSTa se saMkhyAta noindriyopayukta-manoyukta udvartanA karate haiM 'maNajogI, na uvvaTaMti, evaM vaijogI vi' manoyogI udvartanA nahIM karate haiM-vacanayogI bhI vahAM se uchatanA nahIM karate haiM / 'jahaNNeNaM eko vA do cA tinni vA, ukkoseNaM saMkhejjA kAyajogI uvvadaMti, evaM sAgArovauttA aNAgArovauttA' jaghanya se eka, do, yA tIna aura utkRSTa se saMkhyAta kAyayogIkArmaNakAyayogI-udvarttanA karate haiM isI prakAra se sAkAropayukta aura anAkAropayukta jaghanya se eka, do athavA tIna aura utkRSTa se saMkhyAta vahAM se utanA karate haiM ||sluu02|| nAnA -sahamA hI cha. "jahaNNeNa ekkovA, dovA, tinnivA, ukoseNa saMkhajjA vA noiMdiyovauttA uvvadRti " samayamA mAchAmA ochA eka, be athavA traNa ane vadhAremAM vadhAre saMkhyAta Iddhipayukta (bhanAyuta) nA23. tyAMthI nA re cha " maNajogI na uvvaTuMti, evaM vaijogI vi" bhanAyA. mane kyanayAgI nA nA 42tA nathI. "jahaNNeNaM ekkovA, do vA, tini vA, ukkoseNaM saMkhijjA kAyajogI uThavaTuMti" ochAmAM ochA eka, be athavA traNa ane vadhAremAM vadhAre saMkhyAta AyayAgI nA tyAMthA tanA 42 cha. " eva' sAgArovauttA aNagArovauttA" eja pramANe sAkAre payukta ane anAkApayukata nArake paNa tyAMthI ochAmAM ochA eka, be athavA traNa ane vadhAremAM vadhAre saMkhyAta uddhanA kare che. sUrA Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIko za0 13 u01 sU03 ratnaprabhApRthivyAM narakAvAsAdini. 476 iyA paNNatA? kevaiyA kAuleslA jAva kevaiyA aNAgArovauttA paNNatA? kevaiyA aNaMtarovavannagA paNNatA ? kevaiyA paraMparovavannagA paNattAra ? kevaiyA aNaM tarovagADhA paNNatA3? kevaiyA paraMparovagADhA paNNatA? kevaiyA aNaMtarAhArA paNNattA5? kevaiyA paraMparAhArA paNNattA6? kevaiyA aNaMtarapajjattA paNNattA7? kevaiyA paraMparapajjattA paNNatA 8? kevaiyA carimA paNNattA9? kevaiyA acarimA paNNattA10? goyamA! imIle rayaNappabhAe puDhavIe tIsAe nirayAvAsalayasahassesu saMkhejjavitthaDesu naraesu saMkhejjA neraiyA paNNatA, saMkhejjA kAulessA paNNatA, evaM jAva saMkhejjA sannI papaNattA, asannI liya asthi, siya nasthi, jai asthi jahaNaNaM eko vA, do vA, tinni vA, ukkoseNaM saMkhejjA paNNattA, saMkhejjA bhavasiddhiyA paNNatA, evaM jAva saMkhejjA pariggahasannovauttA paNNacA, ithiveyagA nasthi, purisaveyagA nasthi, saMkhejjA napuMsagaveyagA papaNattA, evaM kohakasAyI vi, mANakasAI jahA asannI, evaM jAva lobhakasAI SaNNattA, saMkhejjA soiMdiyoM vauttA paNNatA, evaM jAva phAsidiyovauttA, no iMdiyovauttA jahA asannI, saMkhejjA maNajogI paNNattA, evaM jAva aNAgArovauttA, aNaMtarovavannagA siya asthi, siya nasthi, jai asthi jahA asannI, saMkhejjA paraMparovavannagA paNNattA, evaM jahA aNaM. tarovavannagA tahA aNaMtarogADhagA, aNaMtarAhAragA aNaMtarapajatagA, paraMparovagADhagAjAva acarimA jahA prNprovvnngaa|suu03|| chAyA-asyAH khalu bhadanta ! ratnaprabhAyAM pRthivyAM viMzati nirayAvAsazatasahasreSu saMkhyeyavistRteSu narakeSu kiyanto nairayikAH prajJaptA: phiyantaH kApotalezyA yAvat kiyantaH anAkAropayuktAH prajJatA ? kiyantaH anantaropapanakAla majJaptA:1? kiyantaH paramparopapannakAH prajJatAH2 ? kiyantaH anantarAvagAdAra Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 bhagavatIsUtra prajJaptAH31 kiyantaH paramparAvagAhAH prajJaptA:? kiyantaH anantarAhArA prajJAH 5? kiyantaH paraMparAhArA: prajJatA: 6? kiyantaH anantaraparyAsakAH prajJAptAH 7? kiyantaH paramparAparyAptakAH prajJatA 8? kiyantazcaramAH yajJaptAH 9? kiyantaH acaramAH prajJaptA:10? gautama ! asyAH ratnapramAyAH pRthivyAH triMzati nirayAvAsazatasahasreSu saMkhyeyavistRteSu narakepu saMkhyeyAH nairayikAH prajJaptAH, saMkhyeyAH kApotalezyAH prajJaptAH, evaM yAvat-saMkhyeyAH saMjJinaH prajJaptA, asaMjJinaH syAt santi, syAt na santi, ye santi jaghanyena eko vA, dvau vA, trayo vA, utkRSTena saMkhyeyAH prajJaptAH, saMkhyeyAH bhavasiddhikAH prajJaptAH evaM yAvat saMkhyeyAH parigrahasaMjJopayuktAH prajJaptAH, strIvekSakAH na santi, purupavedakA na santi, saMkhyeyA napuMsamavedakAH prajJaptAH, evaM krodharUpAyiNo'pi, mAnakapAyiNo yathA asaMjJinA, evaM yAvat lobhApAyiNaH, prajJaptAH saMkhyeyA zrotrendriyopayuktAH majJaptAH, evaM yAvat rUparzanendriyopayuktAH, no indriyopayuktAH yathA asaMjJinaH, saMkhyeyA: manoyoginaH prajJaptA, evaM yAvata-anAkAropayuktAH, anantaropapanakAH, syAt santi, syAt na santi, ye santi yathA asaMjinaH, saMkhyeyAH paramparopapanakA, evaM yathA anantaropanakA stathA anantarAvagADhakAH, anantarAhArakAH, anantaraparyAptakAH, paramparAvagADhakA yAvat acaramA yathA prmpropptrkaaH|03|| TIkA-tadevaM ratnaprabhArayikANAmutpattau udvartanAyAMca parimANa marUpya teSAmeva sattAyAM parimANaM palpayitumAha-' imIse NaM' ityAdi / 'imI se NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe tIsAe nirayAvAsasayasahasseca saMkhejjavitthaDesu - imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe' ityaadi| / TokArtha-ratnaprabhA ke nairapikoM ke utpatti meM aura utanA meM parimANa kI prarUpaNA karake aba sUtrakAra isa sUtra dvArA unhIM ke sattA meM parimANa kI prarUpaNA karate haiM-isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai ki 'hamIse NaM bhaMte ! rayaNapabhAe puDhavIe tIsAe nirayAvAsasaya " imIseNaM bhaMte ! rayaNappabhAe" tyAle TIkArtha-prabhA pRthvanA sarakhyAta vaijananA vistAravALA narakAvAsAmAM eka samayamAM keTalA nArake utpanna thAya che ane tyAMthI eka samayamAM keTalA nArake udvartana kare che, tenI prarUpaNuM karIne have sUtrakAra tyAM keTalA nArake rahelA che, tenI prarUpaNa kare che. A viSayane anulakSIne gautama svAmI mahAvIra prabhu me| praza bhUche che hai-" imIseNaM bhaMte ! rayaNappamAe Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za0 13 u01 sU03 ratnaprabhApRthivyAM narakAvAsAdini. 477 naraemu kevaiyA neraiyA pannattA ?' gautamaH pRcchati-he bhadanta ! asyAM khalu ratnabhAyAM pRthivyAM triMzati nirayAvAsazatasahasreSu-triMzallakSanarakAvAseSu saMkhyeyavistRteSu narakeSu kiyanto nairayikAH prajJaptA: ? 'kevaiyA kAulessA jAva kevaiyA aNAgArovauttA paNNatA?' kiyantaH kApotalezyAvanto yAvat-kRSNapAkSikA ityArabhya kiyantaH anAkAropayuktAH prajJaptAH ? iti paryantA: pUrvoktAH ekonacatvAriMzadbhedAH saMgrAhyAH 'kevaiyA aNaMtarokvanagA paNNattAra?' kiyantaH anantaropapannakA:-prathamasamayotpannAH prajJaptA: ? 'kevaiyA paraMparokvannagA paNNAtAra ?' kiyantaH paramparopapannakA utpattisamayApekSayA dvayAdisamayeSu vartamAnAH prajJaptA:? 'kevaiyA aNaM rovagADhA paNNattA3?' kiyantaH anantarAvagAhAH sahassetu saMkhejjavitthaDesu naraesu kevaDyA nerahayA paNNattA' he bhadanta ! isa ratnamabhApRthivI meM 30 lAkha narakAvAsa kahe gaye hai aura unameM se jo narakAvAsa saMkhyAta yojana ke vistAravAle kahe gaye haiM, so unameM kitane nAraka kahe gaye haiM ? ' kevahayA kAuleslA jAva kevaiyA aNAgArova. uttA paNNattA' kitane kApotalezyA vAle kahe gaye haiM ? yAvat kRSNapAkSika se lekara kitane anAkAropayukta nAraka kahe gae haiM ? isa prakAra se anAkAropayukta taka jo 39 bheda kahe gae haiM una sabako yahAM prazna ke rUpa udbhAvita karanA cAhie / 'kevaiyA aNaMtarovavannagA paNNattA' kitane anantaropapannaka-prathama samaya meM utpanna hue nAraka kahe gaye haiM ? kevaDyA paraMparovavannagA paNNattA' kitane paramparopapannaka-utpatti. samaya kI apekSA se do Adi samayoM meM vartamAna nAraka kahe gaye haiM ? puDhavIe tIsAe nirayavAsamayasahassesu saMkhejjavitthaDesu narapasu kevaiyA neraiyA paNNattA 10 gavan ! 29mA pRthvInA 30 dAma na24pAsAmAnA re sakhyAta vaijananA vistAravALA narakAvAse che temAM keTalA nArake kahyA cha ? "kevaiyA kAulessA jAva kevaiyA aNAgArovauttA paNNattA' yA kApatalesthAvALA nArake kahyA che? ane kRSNapAkSikathI laIne anAkAroyukata paryantanA nArake keTalA kahyA che ? (anAkArayukata sudhInA 39 sahora manuzakSI mI mA prA2nA prazno sama va me.)" kevaiyA aNaMtarovavanagA paNNatA ?" Bea anantarA5pana (prathama samayamA utpanna thayeal) naa| 4aa cha ? " kevaiyA paraMparovavannagA paNNatA ?" mA 52. papapannaka (utpatti samayanI apekSAe be Adi samamAM vartamAna) nAra 4 cha 1" kevaiyA aNaMtarovagADhA paNNattA " 86 anantarAmada Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ E 478 bhagavatIsUtra vivakSitakSetra prathayasamayAvagADhAH prajJaptAH? 'kevaiyA paraMparokagADhA paNNA 4?' kiyantaH paramparAvagAhAH vivakSitakSetre paramparAdvitIyAdikA samayo'dhanADhe yeSAM te paramparAvagADhAH prajJaptA ? 'kenaiyA aNaMtarAhArA paNNattA 5?' kiyantaH anantarAhArA-prathamasamayAhArAH, prajJaptAH ? 'kevaiyA paraMparAhArA paNNattA 6?' kiyantaH paramparAhArA:-dvayAdisamayAhArAH prajJaptAH? 'kevaiyA agaMtarapajjatA paNNatA?' kiyantaH anantaraparyApnakA:-prathamasamaya. paryAptakAH prajJaptAH ? 'kevaiyA paraMsarapajatA8?' kiyantaH paramparAparyAptakA:dvayAdisamagaparyAptakAH prajJaptAH ? kevaiyA carimA pagattA9?' kiyantazvaramA: caramo nairayikabhaveSu sa eva bhavo yeSAM te caramAH, vairayikabhavasya vA carama samaye vartamAnAzvaramAH prajJaptAH ? 'kevaiyA acarimA paNNatA10?' kiyantaH 'kevayA agaMtagevagADhA pagatA' kitane anantarAvagAha-vidhakSitakSetra meM prathama samaya meM avagAha-maujUda-kahe gaye haiM ? 'kevahayA paraMparodhamADhA' kitane paraMparAvagADha-vivakSita kSetra meM paramparArUpa se jinake avagADha meM dvitIyAdika samaya hai-aise kahe gaye haiM ? 'kevaDyA aNaMtarAhArA paNNattA' kitane anantarAhAra-prathamaHsamaya meM hai AhAra jinhoM kA aise kahe gae haiM ? 'kevaDyA paraMparAhArA paNNattA' kinane paramparAhAra-do Adi satrayoM meM AhAra vAle kahe gae haiM ? 'kevaDyA aNaMtarapajjattA pagasA' kitane anantara paryAptaka-prathama samaya meM paryAptaka hue-kahe gae haiM ? 'kevaiyA paraMparapajatA' kisane paraMparAparyAptaka-yAdi samayoM meM paryApta haye kahe gaye haiM ? ' kevaDyA carimA pattA ' kitane caramanarayikamavoM meM vahI bhava jinakA antima haiM aise ayacA nairayika bhava (vivakSita kSetramAM prathama samayamAM avagADha-majUda) nArake kahyA che? "kevaiyA paraMparovagADhA ?" eat 52252018 (vipakSita kSetramA 522521 32 ramanA maDhaHi dvitIya mA samayA) naa2| cha ? "kevaiyA atarAhArA paNNattA" sA manantA 2 (5thama samayamA mADAra denA) nA23 hyA cha 1 "kevaiyA paraMparAhArA paNNattA ?' 4aa 5252 / 2 (meM mAhi samayamA mADA2 senA) nA hyA cha ? ' kevaiyA aNaMtarapajjattA paNNatA?" yA prathama samayamA paryAta (manAta2 paryAta) naa23| hA 1"kevaiyA paraMparapajjattA ?" 48522521 54 (mAhi samayamA paryAsa thaye) naa23|| 4hyA cha ? " kevaiyA carimA paNNatA ?" TAyarama (nA24 lAmA ra ma antima cha bhai) naa2| cha? "kevaiyA acarimA paNgatA" mA bhayaribha (pUrvarita yaramAyA mitra) nA hA ch| Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 1 sU03 ratnaprabhApRthivyAM narakAvAsAdini. 479 acaramA:- pUrvokta caramabhinnAH prajJaptAH ? bhagavAnAha - 'gogamA ! imIse rayaNabhAe puDhavIe tIsAe nirayAvAsa saya sahassesu saMkhejja vitthaDesu naraesa saMkhejjA neraiyA paNNattA, saMkhejjA kAulessA paNNattA' he gautama! asyAM ratnamabhAyAM pRthivyAM viMzati nirayAvAsazatasahasreSu trizallakSanarakAvAseSu saMkhyeya vistRteSu narakepu saMkhyeyA nairamikAH prajJaptAH, saMkhyeyAH kApotalezyAvantaH prajJaptAH, 'evaM jAva saMkhejjA sannI paNNattA' evaM - tathaiva yAvat saMkhyeyAH kRSNapAkSikAH, saMkhyeyAH, zuvalapAkSikAH, saMkhyeyAH saMjJinaH prajJaptA', 'asannI siya asthi, siya natthi' asaMjJinaH syAt kadAcit santi, syAt kadAcit na santi, 'jaha asthi jahaNeNaM ekko cA, do vA, tinni vA, ukkoseNaM saMkhejjA paNNattA' ye ke carama samaya meM vartamAna aise kahe gae haiM ? ? ' kevaiyA acarimA paNNattA' kitane acarima-pUrvokta caramoM se bhinna kahe gae haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-' goyamA' he gautama ! ' imIse rayaNgapabhAe puDhavIe tIsAe nirayAvAsa saya sahassesu saMkhejjavitthaDesu naraesu saMkhejjA neraiyA paNNattA, saMkhejjA kAulessA paNNattA' isa ratnaprabhA pRthivI meM jo 30 lAkha narakAvAsa kahe gae haiM, aura unameM jo saMkhyAta yojana ke vistAra vAle narakAvAsa kahe gaye hai- unameM saMkhyAta nairadhika jIvoM kI sattA kahI gaI hai tathA kApotaleiyAvAle nairadhika bhI saMkhyAta hI kahe gaye haiM / 'evaM nAva saMkhejjA sannI paNNattA' isI prakAra se yAvat saMkhyAta hI kRSNapAkSika nAraka kahe gae haiM, aura saMkhyAta ho zulapA kSika nAraka kahe gae haiM, tathA saMkhyAta hI saMjJI nAraka kahe gae haiN| 'asannI siya asthi, siya natthi' asaMjJI nAraka vahAM kabhI hote bhI haiM aura nahIM bhI hote haiM 'jai asthi jahaNNeNaM ekko vA do vA, tinni bhahAvIra alunA uttara- " goyamA ! " he gautama! " imIse rayaNappabhAe puDhavIe tIsAe nirayAvAsa saya saharasesu saMkhejja vitthaDesu narapasu saMkhejjA neraiyA paNNattA, saMkhejjA kAulessA paNNattA " mA ratnaalA pRthvInA 30 sAtha narakAvAseAmAMnA sakhyAta ceAjananA vistAravALA je narakAvAse che. temAM saMkhyAta nArakAnu... astitva kahyuM che, tathA kApAtalezyAvALA nArakA paNu sabhyAta 4 uhyA che. " evaM jAva saMkhejjA sannI paNNattA ' eja pramANe kRSNapAkSika nArako paNa sakhyAta ja kahyA che. zukalapAkSika nArake paNa saMdhyAta 4 hyA che bhane sajJI naar| pazu saMkhyAta hyA che. " asannI asajJI nArI uyAreDa tyAM hoya che, ane siya atthi, siya natthi " Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480 bhagavatIsUtre asaMjJino yadi santi te jaghanyena eko vA, dvau vA, trayo vA, utkRSTena saMkhyeyAH prajJaptAH, 'asaMjJibhya udRtya ye nairapikatvenotpannAste aparyAptakAvasthAyAmsaMjJinaH bhUtapUrvatvAt , te vAlpA eva santi ityabhiprAyeNa 'siya atthi' ityAdyuktam, 'saMkhejjA bhavasiddhiyA paNattA, evaM jAva saMjjA parigahanovauttA paNNattA' saMkhyeyAH bhavasiddhikAH prajJaptAH, evaM tathaiva, yAvat-saMkhyeyAH abhavasiddhikA:, saMkhyeyAH AbhivodhikajJAninA, saMkhyeyAH, zrujJAninA, saMkhyeyAH avadhijJAninA, saMkhyAH matyajJAninaH, saMkhpeyAH zrunAjJAninA, saMkhyeyA vibhaGgajJAninaH, saMkhye. yAzcakSurdarzaninA, saMkhyeyAH acakSurdarzaninaH, saMkhyeyA avadhijJAninaH, saMkhyeyA AhArasaMjJopayuktAH, saMkhyeyA bhayasaMjJopayuktAH, saMkhyeyAH maithunasaMjJopayuktAH, pari. vA, ukkoleNaM saMkhejjA paNNattA' yadi hote haiM to ve kama se kama yA to eka yA do yA tIna hote haiM aura jyAdA se jyAdA saMkhyAta hote haiN| asaMjJiyoM meM se marakara jo nairapikalpa se utpanna hote haiM, ve aparyAsaka avasthA meM bhUtapUrva kI apekSA, se ajJI kahe gae haiM, aise jIva alpa hI hote haiM isI abhiprAya ko lekara; "siya asthi" Adi sUtra kahA gayA hai| 'saMkhejjA bhavasiddhiyA paNNattA' bhavasiddhika vahAM saMkhyAta kahe gaye haiM yAvat abhavasiddhika bhI saMkhyAta hI kahe gaye haiM AbhiniyodhikajJAnI bhI saMkhyAta hI kahe gaye haiM, zrutajJAnI bhI saMkhyAta hI kahe gaye haiM, avadhijJAnI bhI saMkhyAta hI kahe gaye haiM, matiajJAnI, zrutaajJAnI, vibhaMgajJAnI, cakSudarzanI, acakSurdarzanI, avadhidarzanI, AhArasaMjJopayukta, bhayasaMjJopayukta, maithunasaMjJopayukta aura parigraha saMjJo yA24 nathI DotA. "jai asthi jahaNNeNaM ekkovA, dovA, tinni vA, unakoseNaM saMkhejjA paNNattA" asazI nAratyo ya cha, to mAchAmAM ochA eka, be athavA traNa hoya che ane vadhAremAM vadhAre saMkhyAta hoya che asaMomAMthI marIne jeo nAraka rUpe utpanna thAya che, temane apa taka avasthAmAM bhUtapUrvanI apekSAe asaMjJI kahyA che; evAM alpa hAya che, tathA "siya asthi siya nasthi " 0 2 4thana 42vAmA bhAvyu cha. ' saMkhejjA bhavasiddhiyA paNNattA" tyA sadhyAta siddhi nArake kahyA che ane abhAvasiddhika paNa saMkhyAta ja kahyA che, Aminibedhika jJAnI paNa saMkhyAta ja kahyA che, zrutajJAnI, paNa saMkhyAta ja kahyA che, avadhijJAnI paNa saMkhyAta ja kahyA che, matyajJAnI, zrutajJAnI, vibhaLajJAnI, cakSurdazanI, acakSurdarzanI, avadhidaMzanI, AhArasApayukata, bhayasaMpayukata, Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtra bhAga dazamo jaghanyamade SaT utkRSTapade dvAdaza sparzaka pradezAH AkAro yathA pradezAH AkAro yathA adhastanastridhA 3 athavA uparitanaviSA gagana saptadazasparzakapradezAH - - 2 / 3 pUgAcyA 10 Log 6|1011416aashcaa2022 6|12|17222732 // 374242 jaghanyapadameM pudgalAstikAyake cArapradeza dharmAstikAya ke daza pradezau dvArA jo spRSTa hote haiM unakA koSTaka utkRSTa pada meM pudgalAstikAyake cAra pradeza dharmAstikAya ke 22 pradezo dvArA spRSTa hote haiM unakA koSTaka Page #503 -------------------------------------------------------------------------- Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za013 u01 sU03 ratnaprabhApRthivyAM narakAvAsAdini. 481 grahasaMjJopayuktAH, prajJaptAH, 'isthiveyagA natthi, purisaveyagA natthi, saMkhejjA napuMsagaveyagA papNattA, strIvedakA na santi, puruSavedakA na santi, kintu napuMsakavedakAH prajJaptAH, 'evaM kohakasAI vi, mANakasAI jahA asannI, evaM jahA lobhakasAI' evaM tathaiva krodhakapAyiNo'pi saMkhyeyAH prajJaptAH, mAnakapAyiNo yathA asaMjJinaH syAt santi, syAt na santi iti pratipAditA stathA pratipattavyAH, evaM-tathaiva, yAvat saMkhyeyA mAnakapAyiNaH saMkhyeyAH mAyAkapAyiNaH, saMkhyeyAH lobhakapApiNaH pajJaptA, 'saMkhejnA so iMdiyovauttA paNNatA, evaM jAva phAsidiyovauttA no iMdiyovautcA jahA asanI' saMkhyeyAH zrotrendiyopayuktAH prajJaptAH, evaM-tathaiva, yAvat-saMkhyeyAzcakSurindriyo. payuktAH, saMkhye yA ghrANendriyopayuktAH, saMkhye yA rasanendriyopayuktAH, saMkhyeyAH payukta ye saba vahAM saMkhyAta saMkhyAta hI kahe gaye haiM 'ithiveyagA nasthi, purisaveyagA natthi, saMkhejjA napuMnagaveyagA paNNattA' strIvedaka puruSavedaka vahAM nahIM hote haiM kintu napuMsakavedaka hI vahAM hote haiM 'evaM kohakasAI vi, mANakasAI jahA asannI, evaM jahA lobhakasAI krodhakapAyI bhI yahAM saMkhyAta hI hote haiM asaMjJI jaise vahAM hote bhI haiM aura nahIM bhI hote haiM aisA kahA gayA hai, usI prakAra se mAnakaSAyI bhI vahAM pratipAdita hue haiN| ye yahAM saMkhyAta kahe gaye haiM, mAyAphapAyI bhI vahAM saMkhyAta kahe gaye haiM aura lobhakaSAyI bhI saMkhyAta hI kahe gaye haiN| 'saMkhejjA soiMdiyovauttA paNNattA, evaM jAva phAsidiyovauttA, no iMndiyovauttA jahA asannI' zrotrendriyopayukta bhI vahAM saMkhyAta hI kahe gaye haiM, isI prakAra cakSuindriyopayukta bhI saMkhyAta, ghraannendriyopmaithunasarUpayukata ane parigrahasarUpayukata nArake paNa tyAM sa'khyAta, sadhyAtarI hyA cha. " ithiveyagA natthi, purisaveyagA nasthi, saMkhejjA napuMsagaveyagA paNNattA" tyA va nathI, puruSa pakSa nathI, parantu jyAta nasa hAya che. "evaM kohakasAI vi, mANakasAI jahA asannI, evaM jahA lobhakasAI " yA apapAyI naa2| sabhyAta DAya cha, azI nArakanI jema mAnakaSAyI nArake tyAM hoya che paNa kharAM ane nathI paNa hatA je mAnakavAyI nArakene tyAM sadbhAva hoya te teo tyAM saMkhyAta hoya che, e ja pramANe tyAM mAyAkaSAyI nArake paNa saMkhyAta ja kahyA che bhane somapAyI naa| 5 sayAta cha. "saMkhejjA soiMdiyovauttA paNNattA, evaM jAva phAsidiyovauttA, noiMdiyovauttA jahA asannI" zrotrandri cApayukata nArake paNa tyAM saMkhyAta ja kahyA che, e ja pramANe cakSuIndriyApa bha061 Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre sprshnendriyo|yuktaaH prajJaptA, no indriyopayuktAH yathA asaMjJinaH syAt santi syAt na santi ityuktA stathA vaktavyAH, 'saMkhejA maNajogI paNNattA, evaM jAva anAgArovauttA' saMkhyeyAH manoyoginaH prajJaptA, evaM-tathaina, yAvat-saMkhyeyA: vanoyoginaH, saMkhyeyAH kAyayoginaH, saMkhyeyAH sAkAropayuktAH, saMkhyeyA anAkAropayuktAH prajJaptAH / 'aNaMtarovavannagA lipa asthi, siya natyi' anantaropapannakAH syAt santi, syAt na santi, 'jai asthi jahA asannI' tatra ye anantaropapanakA santi te yathA asaMjJinaH prtipaaditstthai| pratipattavyAH, saMkhejjA paraMparokvanagA paNattA saMkhyeyAH paramparopapannakAH prajJaptA:, 'evaM jahA aNaMtarovavanagA tahA aNatarovagAhagA, aNaMtarAhAragA, aNaMtarapajjattagA paraMparovagA. yukta bhI saMkhyAta, rasanendriyopayukta bhI saMkhyAta aura sparzanendriyo. payukta bhI saMkhyAta hI kahe gaye haiN| no indriyopayukta asaMjJiyoM ke jaise haiM bhI aura nahIM bhI haiM, aise kahe gaye haiM 'saMkhenjA maNajogI paNNattA, evaM jAva aNAgArovauttA' manoyogI saMkhyAta, vacoyogI saMkhyAta, kAyayogI saMkhyAta, sAkAropayukta saMkhyA aura anAkAropayukta bhI saMkhyAta hI kahe gaye haiM / 'aNaMtarovavanagA siya asthi, siya natyi' anantaropapatraka yahAM haiM bhI aura nahIM bhI haiM 'jai asthi jahA asannI' yadi ye vahAM haiM to asajJiyoM ke jaise haiM-arthAt jisa prakAra se asaMjJI kahe gaye haiM-vaise kahe gaye hai 'sakhejjA paraMparovavannagA paNNattA' paramparopapannaka bhI saMkhyAta hI kahe gaye haiM 'evaM jahA aNaMtaroyavannagA tahA aNaMtarovagADhagA, aNaMtarAhoragA, aNaMtarapajja- yukata paNe saMkhyAta, ghrANendriya payukata paNa saMkhyAta, rasanendriyopayukata paNa saMkhyAta ane sparzendriya payukta paNa sakhyAta kahyA che. tyAM Indricapayukata nArake asaMjJI nArakanI jema hoya che paNa kharAM ane nathI paNa sia. "saMkhejnA maNajogI paNNattA, evaM jAva aNAgArovauttI" yAM manAyA sakhyAta, vacanagI saMkhyAta, kAyAgI saMkhyAta, sAkAropayukata saMkhyAta na anA5yuta 5 sayAta hA cha. " aNaMtarovavannagA siya asthi, siya natthi" manantarA55na nA tyAM ya cha 5 mAM bhara nayA 53 tA. "jai asthi jahA asannI" ne tyo tamanA samA DAya cha, ta masazImAnI matamasabhyAta saya cha " saMkhejjA paraMparovavannagA paNNattA" tyAM 52 parA55na nA 5 sabhyAta , cha." evaM jahA aNaMtarovavannagA tahA aNaMtarovagAr3hagA, aNaMtarAhAragA, aNaMtarapajjattagAM, Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhaiyacandrikA TIkA za0 13 u01 sU03 ratnaprabhA pRthivyAM narakAvAsAdini. 483 DhagA jAva acarimA jahA paraMparovavannagA' eva- tathaiva yathA ananta hopapannakAH pratipAditAstathA anantarAvagADhAH, anantarAhArakAH, anantaraparyAptakAH paramparAvagADhakAH yAvat-paramparAhArakAH, paramparA paryAptikAH, caramAH, acaramAH yathA paramparopapannakAH pratipAditA stathA pratipattavyAH tathA ca mAnamAyAlobhakapAyopayuktAnAM no indriyopayuktAnAmanantaropapannakAnAmanantarAvagADhAnAmanantarAhArakANAmanantaraparyAptakAnAM ca kAdAcitkatvAt "siya asthi' 'syAt sandhi' ityAdi vaktavyam, zeSANAM tu bahukhAt saMkhyeyA iti vaktavyamitiphalitam ||suu0 3 // mUlam - "imIse NaM bhaMte! rayaNappabhAe puDhavIe, tIsAe nirayAvAsa saya sahasse asaMkhejjavitthaDesu egasamaeNaM kevatagA, paraMparovagADhagA jAba acarimA jahA paraMparovavannagA' isa prakAra jaise anantaropapannaka kahe gaye haiM usI prakAra se anantarAvagADha, anantarAhAraka, anantaraparyAptaka kahe gaye haiM, paramparAvagADha yAcat paramparAhAraka, paramparAparyAtaka, carama aura avarama ye saba jaise paramparopapannaka kahe gaye haiM vaise hIjAnanA cAhiye tathA ca-mAna, mAyA, lobha, ina kaSAyoM se upayukta tathA noindriyopayukta, anantaropapannaka, anantarAvagADha, anantarAhAraka anantaraparyAtaka ye saba kAdAcitka hote haiM- kabhI hote bhI haiM aura kabhI nahIM bhI hote haiM-isa kAraNa inameM 'syAt santi ' ityAdi pATha kA uccAraNa karanA cAhiye aura bAkI jo bace haiM unameM 'tva hone se 'saMkhyeyA' aisA kahanA cAhiye yahA~ taka saMkhyAta yojana vistAravAle narakAvAsoM kI vaktavyatA kahI gaI hai |sU03|| ; " paraMparovagADhagA jAva acarimA jahA paraparovavannagA " antaropapannaH nArInA jevuM ja kathana anantarAvagADha, anantarAhAraka ane anantaraparyAmakanA viSe. yamAM samajavu' paramparApannakanA jevu' ja kathana parasparAvagADha, paramparAhAraka, paramparAparyAptaka, carama ane acarama nArako viSe samajavuM eTale ke mAna, mAyA, lAla A kaSAyathI udyuta tathA nAIndriyeSayukata, anantapapannaka, anantarAvagADha, anantarAhAraka, ane anantara paryAptaka nArakAnA tyAM kayAreka sadbhAva hoya che ane kayAreka sAva hAtA nathI te kAraNe tebhanI sabhyA matAvatI vabhate " syAt santi " tyAhi " zyAre hoya che ane kyAreka nathI hAtA " e prakAranuM kathana thavuM joie mAkInA nArakA subhyA dhaNI hovAne Aye tebhane " saMkhyeyA " saMkhyAta uDevA lehaye sabhyAta yAjatanA vistAravALA narakAvAseAnA nArakeAnu kathana ahI' pUrU thAya che. sU Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre iyA neraiyA uvavajaMti, jAtra kevaiyA aNAgArovauttA uvavajati ? goyamA ! imIse rayaNappabhAe puDhavIe, tIsAe nirayAvAsasayasahassesu asaMkhejavitthaDesu naraesu egasamaraNaM jahapaNeNaM eko vA, do vA, tinni vA, ukoseNaM asaMkhejjA neraiyA uvavajjati, evaM jaheva saMkhenjavitthaDesu tinni gamagA tahA asaMkhejjavitthaDesu vi tinni gamagA, navaraM asaMkhenjA bhANiyavvA, sesaM taM ceva jAva asaMkhejjA acarimA paNNatA, nANattaM lessAsu, lesAo jahA paDhamasae navaraM saMkhejjavitthaDesu vi, ' asaMkhejjavitthaDesu vi, ohinANI, ohiMdasaNI ya saMkhejjA uvahA veyacA, sesaM taM ceva ||suu04|| chAyA-asyAH khalu bhadanta ! ratnaprabhAyAH pRthivyAH triMzati nirayAvAsa, zatasahasreSu asaMkhyeyavistRteSu ekasamayena kiyanto nairayikA upapadyante, yAvada , kiyantaH anAkAropayuktA upapadyante ? gautama ! asyAH ratnamabhAyAH pRthivyAH triMzati nirayAvAsazatasahasreSu asaMkhyeyavistRtepunarakepu ekasamayena jaghanyena eko vA, dvau vA, trayo vA, utkRSTena asaMkhyeyA narayikA upapadhante, evaM yathaiva saMkhyeyavistRteSu trINi gamakAni tayA asaMkhyeyavistRteSu api trINi gamakAni, navaram . asaMkhyeyA bhaNitavyAH, zeSaM tadeva yAvat-asaMkhpeyAH acarimAH prajJaptAH, nAnAtvaM lezyAsu, lezyA yathA prathamazatake, navaraM saMkhyeyavistRteSvapi, asaMkhyeyavistRteyapi avadhijJAninA, avadhidarzaninazca saMkhyeyAudvartayitavyA, zepaM tadeva ||suu04|| . TIkA-tadevaM saMkhyAtavistRtanairayikAvAsanArakavaktavyatAM pratipAdya atha tadviparItAsaMkhyeyavistRtanairayikAvAsanArakavaktavyatAM prarUpayitumAha-'imIse 'imIse gaM bhaMte ! rayaNappabhAe' ityAdi TIkArtha-saMkhyAta yojana vistAra vAle nairayikAvAsoM ke nArakoM kI vaktavyatA kA pratipAdana karake aba sUtrakAra unase bhinna asaM "imIseNaM bhaMte ! rayaNappabhAe" tyAha TIkArya-saMkhyAta ejananA vistAravALA narakAvAsanA nArakanI vakatavyatAnuM pratipAdana karIne have sUtrakAra temanA karatAM bhinna evAM Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikATIkA za013301 sU04 ratnaprabhAyAM nairayikAdInAmutpAtAdini.485 NaM bhaMte' ityAdi, 'imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhadhIe tIsAe nirayAvAsasayasahassesu asaMkhejavitthaDesu naraesu egasamaeNaM kevaiyA neraiyA upava' jjaMti, jAva kevaiyA aNAgArovauttA upavanaMti?' gautamaH pRcchati-he bhadanta ! asyAM khalu ratnapabhAyAM pRthivyAM triMzati nirayAvAsazatasahasrapu-zillakSanarakAvAseSu asaMkhyeyavistRteSu narakeSu ekasamayena kiyanto nairavikA upapadyante ? yAvat-kiyantaH kApotalezyAvantaH ityAramya kiyantaH anAkAropayuktA itiparyantA upapadyante ? bhagavAnAha-goyamA! imIse rayaNapabhAe puDhavIe tIsAe nirayAvAsasayasahassesu asaMkhejjavitthaDesu naraesu, egasamaeNaM jahaNNeNaM eko vA, khyAtayojana vistAra vAle nairayikAvAsoM ke nairayikoM kI vaktavyatA kA kathana isa sUtra dvArA kara rahe haiM-isameM gautamane prabhu se aisA pUchA hai-'imIse NaM bhaMte ! rayaNappamAe puDhavIe tIsAe nirayAvAsasayasahassesu asaMkhejjavisthaDelu naraela egapamaeNaM kevaDyA neracyA ucava. jajaMti jAva kevaiyA aNAgArovattA uvavajjati' he bhadanta ! isa ratnaprabhApRthivI meM 30 lAkha narakAyAloM meM jo ki asaMkhyAtapojana vistAra vAle haiM unameM eka samaya meM kitane nAraka utpanna hote haiM? yAvat kitane kApotalezyAvAle utpanna hote haiM isa prakAra ke prazna kApotalezyAvAle se lagAkara anAkAropayukta taka karanA caahiye| isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama ! 'imIse rayaNappabhAe puDhavIe tIsAe nirayAvAsasayasahassesu asaMkhejjavisthaDesu naraesu egsmasaMkhyAta ejananA vistAravALA narakAvAsanI vaktavyatAnuM kathana kare cheA viSayane anulakSIne gautama svAmI mahAvIra prabhune e prazna pUche che 3-" imIseNaM bhaMte ! rayaNApabhAe puDhavIe tIkhAe nirayAvAsasayasahassesu asaMkhejavitthaDesu naraesu egasamaeNaM kevaiyA neraiyA uvavati jAva kevaiyA aNAgArovauttA uvavajjati ?" hai magavan ! ! 2tnamA pRthvIna! 30 sAma narakAvAsamAMnA je apaMkhyAta ejananA vistAravALA narakAvAsa che, temAM eka samayamAM keTalA nArake utpanna thAya che? keTalA kApatalezyAvALA nArake utpanna thAya che? A prakAranA prazno anAkAropayuta paryantanA nArake viSe pUchavAmAM Avela che, ema samajavuM pahelA sUtra jevAM ja prazno ahIM asaMkhyAta jananA vistAravALA narakAvAse viSe paNa samajavA. mahAvIra prasuna ta2-"goyamA! 3 gautama ! " imIseNaM rayaNappabhAe puDhavIra tImAe nirayAvAsana sahassu asaMkhejavitthaDesu narapasu egasama Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 bhagavatIsa dovA, tinnivA, ukkomeNaM asaMkhejjA neraiyA unavajjeti' he gautama / asyAM ratnabhAvAM pRthivyAM triMzati nirayAvAnazatasahasreSu ayaneSu narakeSu ekasamayena jaghanyena eko bA, dvau vA, yo vA, utkRSTena ayegA nairayikA upapadyante, 'evaM jaheca saMkhejjavitthaDe tinni gamagA tahA asaMkhejnavitya DemU 'ci tinti gamagA, nAraM asaMkhejnA bhANiyannA' evaM pUrvoktarItyA yathaiva saMkhyeyavistRteSu narakeSu trINi gamakAni - utpAdodvartanAsattAviSayakAlaH AlApakasamudAyAH pratipAdikAstathaiva asaMkhyeyavistRteSvapi narakeSu trINi gamakAniutpAdo duvartanA-sattA nikAyaH AlApakasamUhAH pratipattavyAH, nagaraM-pUpekSayA vizeSastvatra asaMkhyeyAH maNitavyAH, 'semaM taM cena jAtra asaMkhejjA acarimA paNNattA, nANattaM lessAmu, lemAo jahA padamAe' zeSaM tadeva - pUktisaMeNaM jaNe ekko vA, do vA, tinnivA, unako seNaM asaMkhejjA neraiyA uvavajrjjati' isa ratnaprabhA pRthivI meM 30 lAkha nairavikAvAsa hai aura unameM jo asaMkhyAta yojana ke vistAra vAle haiM, unameM eka samaya meM kama se kama rUpa meM eka, yA do, yA tIna nAraka taka utpanna hote haiM aura adhika se adhika rUpa meM asaMkhyAta nAraka taka utpanna hote haiN| evaM jaheca saMkhejja vitthaDesu tinni gamagA tahA anna khejjavitthaDesu vi tinni ganagA, navaraM asaM khejjA bhANikatrA' pUrvokta rIti se jaise saMkhyAta yojana vistAravAle narakAvAsoM meM tIna gamaka-utpAda, udyartanA sattA ina cipathaka AlApa samUha kahe gaye haiM vaise hI ye utane yahAM para bhI jAnanA cAhiye 'sesa' taM caiva jAva asa khejjA acAramA paNNattA, nAgataM lessAla, lesAo jahA paDhanalae' pUrvokta saMkhta " jahaNeNaM ekkovA, dovA, tinnivA, ukkoseNaM asaMkhejjA neraiyA uvavajjaMti" A ratnaprabhA pRthvInA 30 lAkha narakAvAsAmAMnA je asakhyAta ceAjananA vistAravALA narakAvAse che temAM eka samayamAM ochAmAM ochA eka, me athavA traNa nArakA utpanna thAya che ane vadhAremAM vadhAre asakhyAta nArakA utpanna thAya che. " evaM jaheva sakhejjavitthaDesu tinni gamagA tahA asa khejja vitthaDe vi tinni gamagA, navaraM asaMkhejjA bhANiyantrA " paDenA, jIna bhane trIjA sUtramAM sakhyAta ceAjanavALA narakAvAseAnA viSayamAM jevAM traNa gamaka (utpanna, uddattanA ane sattAnA viSayamAM jevA AlApakasamUha-praznottara) ApavAmAM AvyA che, evAM ja praznottarA ahI paNa samajI levA joIe. " sesaM taMcetra jAva asaMkhejjA acarimA paNNattA, nANate lessAsu, lesAo jahA * 3 2 Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za0 13301 sU04 ratnaprabhAyAM nairayikAdInAmutpAtAdini.487 khyeyavistRtanarakavadeva yAvat - asaMkhyeyAH kApotalezyAvantaH ityAramya asaMrakhyA anAkAropayuktA iti paryantA upapadyante, asaMkhyeyAH pUrvoktAH ekonacatvAriMzadbhedabhinnAH nairayikA udvartante, tathA asaMkhyeyA anantaropapatrakAH 1, asaMkhyeyAH paramparopapannakAH 2, asaMkhyeyA anantarAvagADhA: 3, asaMkhyeyAH para yojana vistAra vAle narakoM ke tIna AlApakoM kI apekSA yadi ina asaMkhyAta yojana vistAra vAle narakoM ke AlApakoM meM koI antara haiN| to vaha " asaMkhyAta " isa pada kI apekSA se hI hai arthAt asaMkhyAta yojana vistAravAle narakoM meM utkRSToM se asaMkhyAta nAraka utpanna hote haiM - tatha ki saMkhyAta yojana vistAravAle narakAcAmoM meM utkRSTa se saMkhyAta nAraka utpanna hote haiM aisA kahA gayA hai| isI prakAra asakhyAta pada ko lekara ke kathana meM bhinnatA urtanA aura lattA ke AlApatroM meM bhI jAnanI cAhiye bAkI kA aura saba kathana pUrvokta saMkhyAta yojana vistRta narakoM kI taraha jAnanA cAhiye / yacit kApotaleiyA vAle yahAM se lekara anAkAra upayogavAle yahAM taka ke saba nAraka, asaMkhyAta asaMkhyAta utpanna hote haiM / isI prakAra se 39 bhedabhinna nAraka asaMkhyAta asaMkhyAta ho uddharttanA karate haiM-vahAM se marakara yAhara nikalate haiM, tathA anantaropapannaka asaMkhyAta hI hote haiM, para paDhamasae" pUrvokta saMkhyAta yonjanA vistAravAjA naraDAvAsInA nAranA - traNa AlApaka karatAM amrakhyAta caiAjananA vistAravALA narakAvAseAnA nArakAmAM jo kAi - antara hAya, tA te eTaluM ja che ke--sakhyAta caiAjananA vistAravALA nArakeTamAM vadhAremAM vadhAre " sakhyAta " nArakeA utpanna thAya che, parantu asAta ceAjananA vistAravALA narakAvAseAmAM vadhAremAM vadhAre 'asaMkhyAta " nArakA utpanna thAya che, ema samajavuM eja pramANe uddattanA ane sattA viSayaka AlApakAmAM paNa sakhyAtane ale asakhyAta padanA prayAga ahI. (masa`khyAta ceAjananA vistAravALA narakAvAsAnA nArakAnA kathanamAM) thavA joie. khAkInuM samasta kathana pUrvokta sakhyAta ceAjananA vistAravALA nakAvAseAnA nArakAnA kathana pramANe ja samajavu' eTale ke kApAtalezyAvALA nAkAthI laine anAkAre payukata pantanA nArako paNa tyAM eka samayamAM vadhAremAM vadhAre asakhyAta utpanna thAya che, sakhyAta uddhattanA kare che ane asakhyAta nAraketu. tyAM astitva hoya che. e pramANe anantApannaka nArakA pUchu tyAM asakhyAta ja DAya che, paraspareza Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488 bhagavatIsUtre mparAkga.DhA 4, aAMkhyA anntraahaaraa||5, asaMkhyeyAH paramparAhArA6, asaM. khyeyA anantarapaniAH7, asaMkhyeyAH paramparAparyAptA:8, asaMkhyeyAzcaramA:9, asaMkhyeyA acaramA:10 prajJaptAH / kintu nAnAtvaM lezyAsu kApotAdipu vijJeyam / tAzcalezyA yathA prathamazatake dvitIyodezake pratipAditA stathaivAtra pratipattavyA:, 'navaraM saMkhejjavitthaDesu vi apaMkhejavitthaDesu vi odinANI oridasaNI ya saMkhenA ubaTTA vezavyA, sesaM taM caiva' navaraM-vizeSastu saMkhpeyavistRteppapi, asaMkhyeyavirataneSvapi narakepu avadhijJAninA, Adhidarzaninazca saMkhyeyA evaM udvartayitavyAH na tu asaMkhyeyAH, adhijJAninaH Adhidarzaninazca tIrthaGkarAdaya bhAropapannaka bhI asakhyAna hI hote haiM, anantarAvagADha bhI asaMkhyAta hI hote haiM, paramparAvagADha bhI asaMkhyAta hI hote haiM, anantarAhAra bhI vAle bhI asaMkhyAta hI hote haiM, paramarAhAra vAle bhI asaMkhyAta hI hote haiM, anantaraparyApta nAraka bhI asaMkhyAta hI hote haiM, paramparAparyApta bhI nAraka asaMkhyAta hI hote haiM carama bhI asaMkhyAta hI hote haiM, aura acarama bhI asaMkhyAta hote haiM 10, 'navaraM saMkhejjavitthaDesu vi asaMkhetavitthaDesu vi ohinANI ohidasaNI ya saMkhejjA uvadyAveyavvA, sesaM taM ceva' cAhe saMkhyAta yojana vistAra vAle nAraka hoM cAhe asaMkhyAta yojana vistAra vAle nArakahoM unameM se avadhijJAnI aura avadhidarzanI nAraka saMkhyAtamAtrA meM hI udartita hote haiM asaM. khyAtamAtrA meM nahIM, kyoMki avadhijJAnI aura avadhidarzanI prAyaH papatraka nArake paNa asaMkhyAta ja hoya che, anantarAvagADha nArake paNa asaMkhyAta ja hoya che, paramparAvagADha nArake paNa asaMkhyAta ja hoya che, anantarAhAravALA nArakA paNa asaMkhyAta ja hoya che, paramparAhAravALA nArake paNa asaMkhyAta ja hoya che, anantara paryApta nArake paNa asaMkhyAta ja hoya che, paramparA paryApta nArake paNa asa khyAta ja hoya che, carama nArake paNa asaMkhyAta ja hoya che ane acarama nArake paNa asaMkhyAta ja hoya che. paraMtu vezyAomAM-kApatalezyA AdikamAM-bhinnatA che. te legyAo, prathama zatakanA bIjA udezAmAM jevI kahI che evI ahIM paNa samajavI naye. "navaraM saMkhejjavitthaDesu vi asaMkhejjavitthaDesu vi ohinANI ohidasaNI ya saMkhejjA ubaTTA veyavA, sesa taMceva" saNyAta yogananA vistAravALA tathA asakhyAta vaijananA vistAravALA narakAvAse mAMthI vadhAremAM vadhAre saMkhyAta avadhijJAnI ane avadhidazanI nArake udvartana kare cheasaMkhyAta ejananA vistAravALA narakAvAsamAMthI asaMkhyAta avadhijJAnI ane avadhidarzanI nArakonI uddhattanA thatI nathI, kAraNa ke avadhijJAnI ane Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . prameyacandrikA TIkA za013 u0 1 sU05 zarkarAprabhAdipu nirayAvAsAdini. 489 eva bhavanti, te ca alpA eva, alpatvAca saMkhyeyA eveti bhaavH| zeSaM tadeva-pUrvoktameva // 04 // mUlam-'sakarappabhAe NaM bhaMte ! puDhavIe kevaiyA nirayAvAsa. paNNattA pucchA? goyamA! paNavIsaM nirayAvAsaplayasahassA paNNatA, te NaM bhaMte! kiM saMkhejjavitthaDA, asaMkhejjavitthaDA, evaM jahA rayaNapSamAe tahA sakkarappabhAe vi, navaraM asannI tisu vi gamaesu na bhannaMti, sesaM taM cev| vAluyappasAe gaM pucchA, goyamA! pannarasanirayAvAsasayataharUlA paNNatA, sesaM jahA sakkarappabhAe, NANattaM lesAsu, lesAo jahA pddhmle| paMkappabhAe pucchA, goyamA! dasanirayAvAsasayasahassA paNNattA, evaM jahA sakkarappabhAe, navaraM ohinANI, ohidasaNI ya na uvvadRti, sesaM taM cev| dhUmappabhAe NaM pucchA, goyamA ! tinni nirayAvAsasayasahassA, evaM jahA paMkappabhAe / ___tamAe NaM bhaMte! puDhavIe kevaiyA nirayAvAsa0 paNNattA pucchA goyamA! ege paMcUNe nirayAvAsasayasahasse paNNatte, sesaM jahA pNkppbhaae| tIrthakarAdi hI hote haiM isaliye ve vahAM se thoDe se hI cyavate haiM taba isakA tAtparya yahI hai ki ve vahAM se saMkhyAta hI vyayate haiM / yAkI kA aura sava kathana pUrvokta rUpa se hI hai / / sU0 4 // avadhidazanI moTe bhAge tIrthakarAdi ja hoya che, tethI evAM ceDAM jIvana ja tyAMthI cyavana thatuM hoya che. eTale ke tyAMthI avadhijJAnI ane avadhidarzanInI udvartanAnuM pramANa saMkhyAta ja samajavuM bAkInuM samasta kathana pUrvokta kathana pramANe ja samajavuM pasU04 bha062 Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre ahe sattamAe NaM bhaMte! puDhavIe kati aNuttarA mahatimahAlayA mahAnirayAvAsA paNNattA? goyamA! paMca aNuttarA jAva apaiTANe, te NaM bhaMte! kiM saMkhejjavitthaDA, asaMkhejjavitthaDA ? goyamA! saMkhejavitthaDA ya, asaMkhejjavitthaDA ya, ahe sattamAe NaM bhaMte! puDhabIe paMcasu aNuttaresu mahati mahAlaya jAva mahAniraesu saMkhejavitthaDe narae egasamaeNaM kevaiyA uvavajjati? evaM jahA paMkappabhAe, navaraM tisu nANesu na uvavajjati, na uvvadaMti, paNNatA esu taheva asthi| evaM asaMkhejjavitthaDesu vi, navaraM asaMkhejjA bhANiyabvA ||suu0 5 // ___ chAyA-zarkarAmamAyAM khalu bhadanta ! pRthivyAM kiyanti nirayAvAsazatasahasrANi pRcchA, gautama ! paJcaviMzati nirayAvAsazatasahasrANi prajJaptAni, tAni khalu bhadanta ! ki saMkhyeyavistRtA, asaMkhyeyavistRtAH, evaM yathA ratnamabhAyAM tathA zarkarAmamAyAmapi, navaram-asaMjJinastriSvapi gamakeSu na bhaNyante, zeSaM tdev| vAlukApramAyAM khalu pRcchA, gautama ! paJcadazanirayAvAsazatasahasrANi prajJapvAni, zeSaM yathA zarkarAmamAyAm , nAnAvaM lezyAsu, lezyA yathA prthmshtke| ___ paGkamabhAyAM, pRcchA gautama ! daza nirayAvAsazavasahasrANi prajJaptAni, evaM yathA zarkarAmamAyAm , navaram AdhijJAninaH, avadhidarzaninaca na udvartante, zeSaM tadeva / dhUmamabhAyAM khalu pRcchA, gautama ! trINi nirayAvAsazatasahasrANi, evaM yathA paGkamamAyAm / tamAyAM khalu bhadanta ! pRthivyAM kiyanti nirayAvAsazatasahasrANi pRcchA, gautama-!-ekaM paJconaM nirayAvAsazatasahasraM prajJaptam , zeSaM yathA paGkamamAyAm / __ adhaH saptamyAM khalu bhadanta ! pRthivyAM kati anuttarA mahAtimahAlayA mahAnirayAvAsAH prAptAH? gautama ! paJca anuttarA yAvat apratiSThAnam , te khalu bhadanta ! kiM saMkhyeyavistRtAH? asaMkhyeyavistRtAH? gautama ! saMkhyeyavistRtAzca, asaMkhyeyavistRtAca, adhaH saptamyAM khalu bhadanta ! pRthivyAM paJcasu anutareSu mahAtimahAlaya yAvat mahAnirayeSu saMkhyeyavistute narake ekasamayena kiyantaH upapadyante ? evaM yathA paGkapramAyAM, navaraM, navaraM triSu jJAneSu na upapadyante, na udvartante, prajJaptA eSu tathaiva asti, evam asaMkhyeyavistRteSvapi, navaram asaMkhyeyA bhaNitavyAH // suu05|| Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 1 sU05 zarkarAprabhAdipu nirayAvAsAdini. 491 TIkA - atha zarkarAdi SaT pRthivI vaktavyatAmAha - 'sakkarapabhAeNaM' ityAdi / 'sakkarapabhAeNaM bhaMte ! puDhavIe kevaiyA nirayAvAsasayasahassA pucchA' gautamaH pRcchati - he bhadanta ! zarkarAmabhAyAM khalu pRthivyAM kiyanti nirayAvAsazatasahasrANi narakAvAsalakSANi prajJaptatAni ? iti pRcchA, bhagavAnAha - 'goyamA ! paNavIsaM nirayAvAsasayasahassA paNNattA' he gautama! zarkarAmamAyAM pRthivyAM paJcaviMzatiH nirayAvAsazatasahasrANi - narakAvAsalakSANi prajJaptAni, gautamaH pRcchati - teNaM bhaMte ! kiM saMkhejjavitthaDA asaMkhejjavitthaDA ? ' he bhadanta ! te khalu paJcaviMzati lakSanirayAvAsAH kiM saMkhyeyavistRtAH santi ? kiMvA asaMkhyeyavistRtAH santi 1 bhagavAnAha - ' evaM jahA rayaNappabhAe tadA sakkarapabhAe vi, navaraM asannI tisu vi 'sakkarappabhAe NaM bhaMte ' ityAdi / 4 TIkArtha- sUtrakAne isa sUtra dvArA zarkarAprabhA Adi 6 pRthiviyoM ke sambandha meM vaktavyatA kahI hai-isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai - ' sakarapabhAe NaM bhaMte !- puDhavIe kevaiyA nirayAvAsasaya sahassA pucchA' he bhadanta ! zarkarAprabhA nAmakI jo dUsarI pRthivI hai usameM kitane lAkha narakAvAsa kahe gaye haiM ? isake uttara meM prabhu ne kahA hai ki 'goyamA' he gautama | 'paNavIsaM nirayAvAsasaya sahassA paNNattA' isa pRthivI meM 25 lAkha narakAvAsa kahe gaye haiM / 'teNaM bhaMte ! kiM saMkhejjavitthaDA, asaMkhejjavitthaDA' he bhadanta | ve 25 lAkha narakAvAsa kyA saMkhyAtayojana vistAravAle haiM yA asaMkhyAtayojana vistAra vAle:haiM ? to isa prazna ke uttara meM prabhu ne kahA- ' evaM jahA rayaNappabhAe tahA "C ' sakarappabhAe Na bhaMte ! " ityAhi TIkA-sUtrakAre A sUtra dvArA zarkarAprabhAthI laIne tamastamaprabhA nAmanI 6 narakapRthvIenA viSayamAM kathana karyu che S gautama svAmInI azna- " sakarapabha.eNaM bhaMte! puDhavIe kevaivA nirayAMvA samayasahassA pucchA " he bhagavan ! zarAyalA nAmanI ne mIla na24 che; temAM keTalA lAkha narakAvAsA che? bhaDAvIra alunA uttara- " goyamA ! De gautama !" paNavIsaM nirayAvAsa saya sahassA paNNattA " zazalA pRthvImA 25 sAtha narAvAsa hyA che. gautama svAbhInA azna- " teNa bhaMte ! kiM saMkhejjavitthaDA, asakhejjavi - thA ?" se lagavAn ! te 25 sAtha narAvAsa zu sabhyAta yogananA vistAravALA che, ke mmasa khyAta cAjananA vistAravALA che? bhAvI pro uttara- " evaM jahA navaraM asannI ti vigamapasu na bhannaMti, rayaNapabhAe tahAM sakarapabhAe vi, sesaM taMceva " he gautama! Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 492 bhagavatIsUtre gamaesu na bhannaMti sesaM taM ceva' evaM pUrvoktarItyA yathA ratnaprabhAyAM saMkhyeyavistRtA api, asaMkhyeyavistRtAca api, narakAvAsAH pratipAditAstathA zarkarA prabhAyAmapi saMkhyeyavistRtAH, asaMkhyeyavistRvAca narakAvAsAH paliparAvyA, navaraM pUrvApekSayA vizeSastu asaMtina striSvapi gamakepu utpAdodvartanasthitiviSayeSu AlApakepu na bhaNyante, na vaktagaH, yataH asaMjJinAM prathamAyAmeva pRthivyAmutpAdasadbhA vAt 'asannI khalu paDhamaM" iti vacanAt, zepaM tadeva-pUktivadevAvaseyam / sakkarappabhAe vi, navaraM asannI tisu vi gamaesuna bhannaMti, sesaM taM ceva' he gautama ! pUrvokta rIti se ratnaprabhA meM saMkhyAtayojana ke vistAravAle narakAvAsa kahe gaye haiM, usI prakAra se zarkarAmabhA meM bhI saMkhyAtayojana ke aura asaMkhyAtayojana ke vistAravAle narakAvAsa kahe gaye haiM. pUrva meM jaise utpAda, udvartanA aura sthiti viSayaka tIna AlApakoM meM asaMjJiyoM kA utpAda, udvartanA aura sthiti-kahI gaI hai, arthAt-utpAda, udvartanA aura sthiti viSayaka AlApaka kahe gaye haiM-ve AlApaka yahAM nahIM kahanA cAhiye-kyoMki yahAM para asaMjiyoM kA utpAda hI nahIM hotA hai| asaMjJIjIvoM kA utpAda prathama pRthivI meM hI hotA hai / 'asannI khalu paDhama' aisA siddhAnta kA kathana hai / vAkI kA aura saba kathana ratnaprabhApRthivI kI taraha se hI jAnanA cAhiye, ratnaprabhAmAM keTalAka narakAvAsa saMkhyAta ejananA vistAravALA che ane keTalAka asaMkhyAta jananA vistAravALA che, eja pramANe zarkarAmabhAmAM paNa keTalAka narakAvAsa saMkhyAta ejananA vistAravALA ane keTalAka asaMkhyAta jananA vistAravALA che. AgaLa ratanaprabhA pRthvInA nArakenA viSayamAM jevuM kathana karavAmAM AvyuM che, evuM ja kathana ahIM paNa karavuM joIe te kathana karatA zarkarAmabhAnA nArakanA kathanamA eTalI ja vizeSatA che ke-ratnaprabhAmAM utpAda, udvartana ane sthitiviSayaka traNa AlApamAM asaM. zionA utpAda, udvartana ane sthitinuM kathana karavAmAM AvyuM che, paraMtu zarkarAmabhAmAM te AlApake kahevA joIe nahIM, kAraNa ke asaMkSionI utpatti A pRthvImAM thatI ja nathI. asaMjJI jIvana utpAda pahelI narakamAM 1 thAya che. siddhAntamA mA 2' 4thana cha / "asannI khalu paDhama" masajJI jIne pahelI ratnaprabhA pRthvImAM ja utpAda thAya che bAkInuM samasta kathana ratanaprabhA pRthvInA nArakanA kathana pramANe ja samajavuM. Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u01 sU0 5 zarkarAprabhAdiSu nirayAvAsAdini. 493 vAlayappabhAe NaM pucchA ' gautamaH pRcchati-he bhadanta ! vAlukAmabhAyAM khalu pRthivyAM kiyanti nirayAvAsazavasahastrANi prajJaptAni ? iti pRcchA, bhagavAnAha'goyamA ! pannarasanirayAvAsasayasahassA paNNattA, sesaM jahA sakrappagAe, NANattaM sAsu, lesAo jahA paramasae he gautama ! vAlukAmabhAyAM pRthivyAM paJcadazanirayAvAsazatasahasrANi-narakAvAsalakSANi prajJatAni zepaM yathA zarAmabhAyAM pRthivyAM bhatipAditam tathaivAtrApi pratipattavyam , kevalaM nAnAtvaM-pRthaktvaM lezyAsu avaseyam vAzca lezyAH yathA prathamazatake prathamoddezake uktA stathaivAtrApi vktgaa| pUrva ratnaprabhAyAM zarkarAmabhAyAM ca dvayoH pRthivyorekA kApotalezyA pratipAditA, atra vAlukAprabhAyAM tu kApotanIleti lezyAdvayaM bhavati / tathA ca saMgrahagAthA-'kAu dosu taiyAi, mIsiyA nIliyA cautthIe / paMcamiyAe mIsA, kaNhA tatto paramakaNhA // 1 // aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'yAlupappabhAeNaM pucchA' hai bhadanta ! pAlukA prabhA pRthivI meM kitane lAkha narakAcAla kahe gaye haiM ? isake uttara meM prabhu ne kahA-'goyamA' he gautama! 'pannarasa nirayobAsakhayasahassA paNNatA' vAlukAprabhA meM 15 lAkha narakAbAsa kahe gaye haiN| 'sesa jahA sakkarappabhAe, NANattaM lesAsu, lesAmo jahA paDhamasae' pAkI kA yahAM kA aura saba kathana zarkarAprabhApRthivI meM jaisA kahA gayA hai vaisA hI hai. yadi kucha yahAM zarkarAmamAthivI ke kathana kI apekSA bhinnatA hai to vaha lezyAoM meM hai ye legAe~ prathama zataka ke prathama uddezaka meM kahe anusAra hai, arthAt ratnaprabhA aura zarApramA ina donoM pRthiviyoM meM eka kApotalezyA kahI gaI hai parantu yahAM vAla kA prabhA meM kApota aura nIla ye do lezyAe~ kahI gaI haiM- inakI gautama svAbhAnA prazna-" vAluyappabhAeNaM pucchA" sagavan ! 19tprabhA nAmanI trIjI narakapRthvImAM keTalA lAkha narakAvAse che? mahAvIra prabhunA uttr-"goymaa|" gautama! " pannarasanirayAvAsasayasahassA paNNatA" vAyusA pRthvImA 512 dAsa naravAsa yA che. "sesaM jahA sakkarappabhAe, NANattaM lesAsu, lesAo jahA paDhamasae" mADInu samasta kathana zarkarA pramAnA kathana pramANe ja samajavuM zarkarA prajAnA kathana karatAM vAlukAprabhAnA kathanamAM eTalI ja vizeSatA che ke ratnaprabhA ane zarka, rAmabhAmAM eka kApatavezyA ja kahI che, paraMtu vAlukAprabhAmAM kApata ane nIla, A be lecchAone sabhAva kaho che. A vezyAone anulakSIne "kAU dosu taiyAi" tyA samAthA mApAmA mApI cha Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 494 bhaMgavatIsUtra chAyA-kApoto dvayoH tRvIyAyAM mizritA, nIlikA caturyAm / paJcamyAM mizrA kRSNA tataH paramakRSNA // 1 // ppabhAe pucchA' mautamaH pRcchati-he bhadanta ! paGkamabhAyAM pRthivyAM kiyanti nirayAvAsazatasahasrANi prajJapnAni ? iti pRcchA magavAnAha-'goyamA! daza nirayAvAsarAyasahassA paNattA' he gautama ! paGkamamAyAM pRthivyAM daza nirayAvAsazatasahasrANi-narakAvAsalakSANi prajJaptAni 'evaM jahA sakArappamAe, navaraM ohinANI, ohidasaNI ya na unnati, sesa taM cetra' evaM pUrvoktarItyA, yathA zarkarAmabhAyAM pratipAditaM tathaiva paGkapabhAyAmapi pratipattavyam , navaraM-pUrvApakSayA vizepastu paGkapamAyAm AdhijJAninaH, avadhidarzaninazca nodvatante yataH avadhijJAninaH, avadhidarzaninazca mAyastIrthaGkarA eva bhavanti, te ca caturthI udvattA saMgrahagAthA isa prakAra se hai-'kAU dosu tayAha' ityaadi| ____ aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'paMkappabhAe pucchA' he bhadanta / paMkaprabhA pRthivI meM kitane lAkha narakAvAsa kahe gaye haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama ! 'dasa nirayAvAsasayasahassA paNNattA' paMkaprabhA meM 10 lAkha narakAvAsa kahe gaye haiM / 'evaM jahA sakkarappabhAe, navaraM ohinANI, ohidaMsaNI ya na uvvati, sesaM taM ceva' pUrvokta rIti se jaisA zarkarAprabhA meM kahA jA cukA hai, usI prakAra se paMkaprabhA meM bhI jAnanA cAhiye. parantu zarkarAprabhA ke kathana kI apekSA paMkaprabhA ke kathana meM aipsI vizeSatA hai, ki paMkaprabhA.meM avadhijJAnI, avadhidarzanI utanA nahIM karate haiM, kyoM ki avadhijJAnI avadhidarzanI prAyaH tIrthakara hI hote haiM, aura caudharI gautama svAmInA prazna-"paMkappabhAe pucchA" san ! yathA 5. prabhA pRca nImAM keTalA narakAvAso kahyA che? mahAvIra prabhunA uttara-" goyamA !" 3 gautama! "dasanirayAvAsasayasahassA paNNanA" 55mAM sadAbha na244Asa hA cha. " evaM jahA sakkarappabhAe, navaraM ohinANI, ohiMdakhaNI ya na uThavaTuMti, sesaM taM ceva" zarkarAmabhAmAM jevuM kathana karavAmAM AvyuM che, evuM ja samasta kathana pakaprabhAnA viSayamAM paNa samajavuM, paraMtu zarkarAkhabhAnA kathana karatAM paMkaprabhAnA kathanamAM eTalI ja vizeSatA che ke-paMkaprabhAthI avadhijJAnI ane avadhidarzanI cha udvartana karatA nathI, kAraNa ke sAmAnya rIte tIrthakare ja avadhijJAnI ane avadhidarzanI hoya che ane ethI pRthvImAMthI nIkaLela jIva tIrthakara Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ameyacandrikA TIkA za013 u0 1 sU05 zarkarAprabhAdipu nirayAvAsAdini. 495 stIrthaGkaratayA notpadyante iti bhaavH| zepaM tadeva-pUrvoktavadeva bodhyam / atra paGka: prabhAyAmekA nIlalezyA vartate / __'dhUmappabhAe NaM pucchA' gautamaH pRcchati-he bhadanta ! dhUmapramAyAM khalu pRthivyAM kiyanti nirayAvAsazatasahasrANi prajJaptAni ? iti pRcchA, bhagavAnAha'goyamA ! tini nirayAvAsasayasahassA, evaM jahA paMkappabhAe' he gautama ! dhUmapabhAyAM trINi nirayAvAsazatasahasrANi-narakAvAsalakSANi prajAtAni, evaMtathaiva, yathA paGkamamAyAM pratipAditaM tayA dhUmaprabhAyAmapi pratipAdanIyam , 'atra dhUmaprabhAyAM nIlakRSNeti lezyAdvayaM vartate' - 'tamAe NaM bhaMte ! puDhavIe kevaiyA nirayAvAsasayasahassA paNNacA pucchA' gautamaH pRcchati-he bhadanta ! tamAyAM khalu pRthivyAM kiyanti nirayAvAsazanasaha. pRthivI kA nikalA huA jIva tIrthaMkara rUpa se utpanna hotA nahIM hai pAkI kA aura saba kathana pUrvokta jaisA hI hai| yahAM paMkaprabhA meM eka nIlalezyA hai / 'dhUmapabhAe NaM pucchA' isa sUtra bArA gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-he bhadanta / dhUmaprabhA pRthivI meM kitane narakAvAsa kahe gaye haiM ? isake uttara meM prabhu ne kahA-goyanA ! he gautama ! 'tinni nirayAvAsasayasahassA, evaM jahA paMkappabhAe ' dhUmaprabhA pRthivI meM 3 lAkha narakAvAsa kahe gaye haiN| bAkI kA aura saba kathana yahAM para paMkaprabhA meM kahe gaye kathana ke anusAra hI jAnanA caahiye| yahAM dhUmaprabhA meM nIlalezyA aura kRSNalezyA ye do lezyAe~ haiM / 'tamAe NaM bhaMte ! puDhavIe kevahayA nirayAvAsasayasahassA paNNattA pucchA?' gautama ne isa sUtraM dvArA prabhu se aisA pUchA hai ki he bhadanta ! tamA nAma kI chaThI pRthivI rUpe utpanna thatuM nathI bAkInuM samasta kathana zarkaraprabhAnA kathana jevuM ja che. paMkaprabhAmAM mAtra nIlalezyAvALA nArakA ja hoya che. gautama svAbhAna prazna-"dhUmappabhAe gaM pucchA" 8 sa ! pAMyamI dhamaprabhA pRthvImAM keTalA narakAvAsA che? mahAvIra prbhun| uttara-"goyamA!" gautama ! "tinni nirayAvAsasayasahassA, evaM jahA paMkappabhAe " dhUmaprakSA zvAmA dAma na23vAsa kahyA che. bAkInuM samasta kathana ahIM pakaprabhAnA pUrvokata kathana pramANe ja samajavuM dhUmaprabhAmAM nIlalezyA ane kRSNalezyAvALA nArake ja hoya che. gautama svAbhAnA prazna-" tamAe NaM bhaMte ! puDhavIe kevaiyA nirayAvAsasayasahassA paNNattA pucchA?" magana ! tamAmA nAmanI hI pRthvImA TA lAkha narakAvAso kahyA che ? Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 496 bhagavatIsUtre 1 " , khANi - narakAvAsalakSANi prajJaptAni ? iti pRcchA, bhagavAnAha - ' goyamA ! ege paMcUNe nirayAvAsa saya sadasse paNNatte, sesaM jahA paMkaSpabhAe' he gautama ! namaH prabhAzaM khalu pRthivyAm khalu ekaM paJconaM nirayAtrAsazatasahasram - paJcanyUnaikalakSa narakAvAsAH prajJaptAH, zepaM yathA paGkamabhAyAM pratipAditaM tathA tamAyAmapi pratipAdanIyam atra tamaH pramAyAmekA kRSNalezyA vartate / ' ahe sattamA NaM bhaMte ! pudIe kaI aNuttarA mahaimahAlayA mahAnirayA paNNattA ?' gautamaH pRcchati - he bhadanta ! ayaH saptamyAM khalu pRthivyAM kati anuttarAH mahAtimahAlayAH ativistArAH, mahAnirayAH mahAnirayAvAlAH prajJaptAH ? bhagavAnAha - goyamA / paMca aNuttarA jAna apahANe' he gautama ! adhaHtasyAM pRthivyAM paJca anuttarA yAvat mahAtimahAlayA mahAnirayAvAsAH kAlaH, mahAkAlaH, raukhaH, mahArauravaH, apratiSThAnaM ca maiM kinane lAkha narakAvAsa kahe gaye haiM ? isake uttara meM prabhu ne kahA'goghamA ' he gaunana !' ege paMcUNe nirayAvAsa saya sahasse paNNatte ' tamaH prabhA nAma kI chaThI pRthivI meM pAMca kama eka lAkha narakAvAsa kahe gaye hai| bAkI kA aura saba kathana paMkaprabhA meM kiye gaye kathana ke anusAra hI yahAM jAnanA cAhie / yahA~ eka kRSNalezyA hI hai / 'ahe sattamAe NaM bhaMte! puDhasIe kaI aNuttarA maddaddamahAlayA mahAnirayA paNNattA' isa sUtra dvArA gautama prabhu se aisA pUcha rahe haiM ki he bhadanta ! adhaH saptamI pRthivI meM kitane anuttara evaM ativistAra vAle mahAniraya- mahAnarakAvAsa kahe gaye haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-' goyanA' he gautama! 'paMca aNutarA jAva apaiTThANe ' adhaH saptamI pRthivI meM pAMca anuttara narakAvAsa apratiSThAna taka kahe gae haiM aura ye bahuta hI adhika vistAra vAle kahe gae haiM / inake nAma isa prakAra se haiM- kAla 1, mahAkAla 2, bhaDAvIra prabhunA uttara-" goyamA ! " he gautama !" ege paMcUNe nirayAvAsasayasahasse paNNatte" tamaHyalA nara4pRthvImAM meDa sAmabhAM pAMca mochA (99795) narakavAse che. khAkInu' samasta kathana pukaprabhAnA kathana pramANe ja samajavu' A narakamAM kRSNulesyAvALA nArakI ja hoya che. gautama svAbhInA prazna - " ahe sattamAe NaM bhaMte ! puDhavIe kai aNuttarA mahaimahAlayA mahAnirayA paNNattA ?" De lagavan ! adhaHsaptabhI pRthvImAM DeMTalA anuttara ane khUba ja vistAravALA mahAnarakAvAsAkahyA che ? mahAvIra pralunA uttara- " goyamA !" he gItabha ! " paMca aNuttarA jAva apaTThANe " madhaH bhUsabhI pRthvIsAM pAMya anuttara narAvAse! udyA che. temanA vistAra ghaNA ja mATe che temanAM nAma nIce pramANe che (1) kAla, (2) Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za013 u0 1 sU0 5 zarkarAprabhAdiSu nirayAvAsAdini. 497etadamidheyAH prajJaptAH / atra tamastamaHmamAyAmekA mahAkRSNalezyA vartate / gautamaH pRcchati-te gaM bhane ki saMkhejjavitthaDA, asaMkhejjavitthaDA ?' he bhadanta / te khalu pazca mahAnirayAvAsAH kiM saMkhyeyavistRtAH santi ? kiM vA asaMkhyeyavistRtAH santi ? bhagAnAha-goyamA ! saMkhejnavitthaDe ya, asaMkhejjavitthaDA ya' he gautama ! adha saptamyAM paJca mahAnirayAvAsA saMkhyeyavistRtAca santi, asaMkhyeyavistRtAca, gautamaH pRcchati-'ahe sattamAe NaM bhaMte ! puDhavIe paMcasu aNuttaresu mahatimahAlaya nAva mahAniraepsu saMkhejavitthaDe narae egasamaeNaM kevayA neiyA upavajjati ? ' he bhadanta ! aghAsaptamyAM khalu pRthivyAM paJcasu anuttareSu mahAtiraurava 3, mahAraurava 4 aura apratiSThAna 5, isa tastamA prabhA meM eka mahAkRSNalezyA hai / aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-teNaM bhaMte ! ki saMkhejavitthaDA, asaMkhejjavitthaDA' he bhadanta ! ye saptama adhaH pRthivI ke jo pAMca anuttara mahAvistRta nirayAvAsa haiM ve kyA saMkhyAtayojana vistAravAle haiM ? yA asaMkhyAta yojana vistAravAle haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama ! 'saMkhejavisthaDe ya asaMkhejja. vitthaDA ya' ina pAMca meM se eka nirayAvAsa saMkhyAtayojana vistAra vAlA hai aura cAra asaMkhyAta yojana ke vistAra vAle haiN| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'ahe sattamAe NaM bhaMte ! puDhavIe paMcasu aNuttaresu. mahai mahAlaya jAva mahAniraesusaMkhenavitthaDe narae egasamaeNaM kevaDyA neraiyA uvavanati' he bhadanta ! adhaHsaptamI pRthivI ke jo pAMca mahAkAla, (3) raurava, (4) mahAraurava ane (5) apratiSThAna A tamaratame prabhA pRthvImAM eka mAtra mahAkAlezyAne ja sadubhAva hoya che. ! gautama svAbhImA-" teNaM bhaMte ! kiM sakhejjavitthaDA, asaMkhejjavitthaDA!" he bhagavana! te adhAsaptamI pRthvInA je pAMca anuttara, mahAvistRta narakAvAsa che; te zuM saMkhyAta ejananA vistAravALA che, ke asaMkhyAta ejananA vistAravALA che? __ mahAvIra prasunA uttara-" goyamA!" saMkhejvavitthaDe ya asaM. khejavitthaDAya"-gautama! ma 4 sabhyAta yonA vistArA. che ane keTalAka asaMkhyAta ejananA viratAravALA che. gautama svAmInA prazna-" ahe. sattamAe gaM bhaMte ! puDhavIe paMcasu aNuttaresu' mahaimahAlaya jAva mahAniraesu saMkhejavitthaDe narae egasamaeNaM kevaiyA neraiyA uvavajjati ?" usa ! mAsasabhI pRthvInA 2 pAya anuttara mahAvistRta' bha0 63 Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - bhagavatI sUtre mahAlaya yAvat mahAnirayeSu saMkhyeyavistRte madhyame apatiSThAnAkhye narake eka samayena kiyanno nairayikA upapadyante ? bhagavAnAha -' evaM jahA paMkappabhAe' evaM-pUrvoktarItyA, yathA paGkaprabhAyAM saMkhyeyA nairayikA upapadyante ityAdi pratipAditaM tathA adhaH saptamyAmapi pratipAdanIyam, 'navaraM timu nANesu na uvavajjaMti, na unbaIte, paNNatA emu taheva atthi' navaraM-pUrvApekSayA vizeSastu triSu jJAneSu thAbhiniyodhikAdi triSu nopapadyante, nodvartante ca yataH samyaktvaparibhraSTAnAmeva tatrotpAdena tata udvartanena ca AyeSu triSu jJAneSu notpadyante, navA udvartante iti anuttara mahAvistRta narakAcAsa haiM unameM se jo saMkhyAta yojana kA narakAvAsa hai usameM eka samaya meM kitane nAraka utpanna hote haiM ? arthAt apratiSThAna nAmake narakAvAsa meM eka samaya meM kitane nAraka-utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'evaM jahA paMkappabhAe' he gautama ! jaisAkathana pahile paMkaprabhA meM saMkhyAta nairayika utpanna hote haiM ityAdirUpa se kahA gayA usI prakAra kA kathana adhAsaptamI meM bhI karanA cAhiye 'navaraM tisu nANesu na uvavajjaMti, na uvvadaMti, paNNattA epsu taheva atthi'.parantu pUrva kI apekSA vizeSatA aisI hai ki Abhiniyodhika Adi tIna jJAnoM meM jIva yahA~ utpanna nahIM hote haiM, aura na uvartanA karate haiM kyoMki samyaktva se paribhraSTa.hue jIvoM kA hI vahA~ utpAda hotA hai aura vahAM se udvartanA karate haiM, isaliye Adya tIna narakAvAse che temAM eka samayamAM keTalA nArake utpanna thAya che? eTale ke apratiSThAna nAmanA narakAvAsamAM eka samayamAM keTalAnArake utpanna thAya che? mahAvIra prbhun| uttara-"evaM jahA paMkappabhAe" 7 gItama! mAgaNa jevuM kathana paMkaprabhAnA viSayamAM karavAmAM AvyuM che, evuM ja kathana ahI paNa grahaNa karavuM joIe eTale ke tyAM saMkhyAta nArakA utpanna thAya che, tyA 4thana 54mAnA nA nA 4thana anusAra 4 sabhA:. navaraM tisu. nANesu na uvavajjaMti, na uThavaTuMti, paNNacA esu taheva atthi" parantu 54pramA karatAM ahIM eTalI vizeSatA che ke Aminibe dhika Adi traNa jJAnamAM ahIM ja utpanna thatA nathI, ane uddhattanA paNa karatA nathI, kAraNa ke, samyakatvathI paribhraSTa thayelA jIvone ja tyAM utpAda thAya che ane tyAMthI teo udvartana kare che, tethI Abhinidhika Adi pahelA traNa jJAnamAM teo utpanna paNa thatA nathI ane udvartana paNa karatA nathI, evuM kahevAmAM AvyuM Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za013 u0 1 sU05 zarkarAprabhAdipu nirayAvAsAdini. 499 bhAvaH / kintu prajJatAH vidyamAnatA''lApakAH eSu paJcasu anuttareSu mahAnirayeSu tathaiva-pUrvavadeva santi, tathA caite paJcatu narakAvAseSu kiyantaH AbhinivodhikajJAninA, zruvajJAninaH, avadhijJAninazca prajJaptAH ? ityatra utpAdodvartanasattAkhyeSu tripu gamakeSu madhye tRtIyagamake sattAviSayakAlApake, tathaiva-ratnaprabhAdi pRthivIvivAtrApi santi, atrotpannAnAM samyagdarzanalAbhe AbhinivodhikAdi jJAnatraya sadbhAvAt / 'evaM asaMkhejjavitthaDesu vi, navaraM asaMkhejjA bhANiyavyA' evaMpUrvoktarItyA, asaMkhyeyavistRteSu api caturpu nirayAvAsepu asaMkhyeyA nairayikA jJAnoM meM ve utpanna nahIM hote aura udvartanA nahIM karate kahe gaye haiN| kintu vidyamAnatA saMbaMdhI jo Alopaka hai vaha ina pAMca anuttara mahAnirayoM meM pUrvakI taraha hI hai / tathA ca 'isa pAMca mahAnarakAvAsoM meM kitane AbhiniyodhikajJAnI haiM ? kitane anajJAnI haiM, kitane avadhijJAnI haiM to isa prazna ke uttara meM aisA jAnanA cAhiye ki utpAda, utanA aura sattA viSayaka tIna AlApakoM meM se jo sattA. viSayaka tRtIya AlApaka hai usameM ratnaprabhAdipRthiviyoM meM jaise ye kahe gaye haiM vaise jAnanA cAhiye kyoMki yahAM jo nAraka utpanna hote haiM, unako sampadarzana kA lAbha hotA hai-ataH usake lAbha hone para Abhiniyodhika Adi tIna jJAna kA sadbhAva kahA gayA hai| 'evaM asaMkhejjavitthaDesu vi, navaraM asaMkhejjA bhANiyanyA'. isI prakAra pUrvottarIti ke anusAra asaMkhyAta yojana vistAra vAle cAra nira. yAvAsoM meM asaMkhyAta nairayika utpanna hote haiN| isI abhiprAya che. paraMtu vidyamAnatA viSayaka je AlApake che, te A pAMca anuttara mahAnirayAvAse (mahAnarakAvAsamAM) paMkakhabhAnA jevo ja che. jema ke -pAya mahAnavAsamA mAlinamAdhi jJAnI cha ? keTalA zrutajJAnI che? keTalA avadhijJAnI che? uttara-utpAda udvartana ane vidyamAnatA viSenA traNa AlApamAne je vidyamAnatA viSayaka trIje AlApaka che temAM ratnaprabhA Adi pRthvIomAM jevuM kathana pahelA traNa jJAnenI vidyamAnatAnA viSayamAM karavAmAM AvyuM che, evuM ja kathana adhasaptamImAM paNa karavuM joIe, kAraNa ke ahIM je nArake utpanna thAya che, temane samyagdarzananI prApti thaI zake che, tethI tenI prApti thavAnI zakyatAne kAraNe tyAM Abhinidhika Adi traNe jJAnano sadubhAva ho che. "evaM asaMkhejjavitthaDesu vi, navaraM asaMkhejjA bhANiyavyA" merA pramANe asaMkhyAta ejananA vistAravALA bAkInA cAra mahAnArakAvAsamAM asaMkhyAta nArake utpanna thAya che, ItyAdi kathana samajavuM joIe ahIM "saMkhyAta"ne Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 bhagavatIsUtre upapadyante ityabhimAyeNAha-navaraM-pUrvApekSayA vizeSastu atra asaMkhyeyA maNitavyAH iti bhAvaH // sU05 // ratnaprabhAdi vishessvktvytaa| ___mUlam-"imIse NaM bhaMte! rayaNappabhAe puDhavIe tIsAe nirayAvAsasayasahassesu saMkhejjavitthaDesu naraesu kiM sammaTTiI neraDyA uvavajjaMti, micchAdiTThI neraiyA uvavajjati, sammAmicchAdiTrI neraiyA uvavajjati ? goyamA! sammahiTI vi neraiyA uvavajjati, micchAdiTThI vineraiyA uvavajjaMti no sammAmicchAdiTThI neraiyA uvvti| imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe tIsAe nirayAvAsasayasahassesu saMkhejjavitthaDesu nara esu kiM sammadiTTI neraiyA uvvadRti ? evaM cev| imIse 'NaM . bhaMte! rayaNappabhAe puDhavIe tIsAe nirayAvAsasayasahassesu saMkhejjavitthaDA naragA kiM sammadiTThIhi, neraiehiM avirahiyA, micchAdiTTIhi neraiehiM avirahiyA, sammAmicchAdiTThIhiM neraiehi avirahiyA vA? goyamA! sammadidvihiM vi neraiehi avirahiyA micchAdiTrIhi vi neraiehiM avirahiyA, sammAmicchAdiTThIhiM neraiehiM avirahiyA, virahiyA vaa| evaM asaMkhejjavitthaDesu vi tinni gamakA bhaanniybvaa| evaM sakarappabhAe vi, evaM jAva tamAe vi| ahe sattamAe NaM bhaMte! puDhavIe paMcasu aNuttaresu jAva saMkhejjavitthaDe narae ki sammadiTrI ko lekara 'navaraM asaMkhenA bhANiyavvA' aisA kahA gayA hai| zeSa varNana apratiSThAna ke samAna hI hai| suu05|| pahale "masabhyAtA" prayAsa sarvatra thavA na. 1 pAta "navaraM asaMkhejjA bhANiyavvA " mA sUtrA dvArA vyarata 42vAmA bhAvI ch..||205|| Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u01 sU0 6 ratnaprabhAyAM nairayikotpatyAdini. 501 neraiyA pucchA ? goyamA ! sammaddiTTI neraiyA na uvavajjati, micchAdiTThI neraDyA ujjati, sammAmicchAdiTTI neraiyA na uvavajjati / evaM ubvahaMti vi / avirahie jaheva rayaNapabhAe, evaM asaMkhejjavinthaDe vi tinni gamagA // sU0 6 // chAyA - asyAM khalu bhadanta ! ratnaprabhAyAM pRthivyAM triMzati nirayAvA sazatasahasreSu saMkhyeyavistRteSu narakeSu kiM samyagdRSTayo nairayikA upapadyante ? mithyAdRSTaMyo - nairayikA upapadyante ? samyag mithyAdRSTayo nairayikA upapadyante ? gautama ! samyadRSTo'pi nairayikA upapadyante, mithyAdRSTayo'pi nairayikA upapadyante, no samyagra. mithyAdRSTayo nairayikA upapadyante, asyAM khalu bhadanta ! ratnaprabhAyAM pRthivyAM triMzati nirayAvA sazatasahasreSu saMkhyeyavistRteSu narakeSu kiM samyagdRSTayo nairayikA - udvartante ? evaM caitra, asyAM khalu bhadanta ! ratnamabhAyAM pRthivyAM triMzati nirayAvAsazatasahasreSu saMkhyeyavistRtA narakAH kiM samyaSTibhiH nairathikairavirahitAH, mithyAdRSTibhiH nairathikairavirahitAH samyag midhyAdRSTibhiH nairayikairavirahitA cA ? gautama ! samyagdRSTibhirapi nairathikairavirahitAH, mithyAdRSTibhirapi nairathikairavirahitAH samyagUmidhyAdRSTibhiH nairayikairavirahitAH virahitA vA, evam asaMkhyeya vistRteSvapi trINi gamakAni bhaNitavyAni, evaM zarkarA prabhAyAmapi, evaM yAtrat-tamAyAmapi, adhaH saptamyAM khala madanta ! pRthivyAM paJca bhanuttareSu yAvat saMkhyeyavistRte narake kiM samyagdRSTayo nairathikAH pRcchA ? gautama ! samyagdRSTayo nairayikA na upapadyante, mithyAdRSTayo nairayikA upapadyante, samyag mithyAdRSTayo nairavikA na upapadyante, evam udvartante'pi, avirahito yathaiva ratnaprabhAyAm, etram asaMkhyeyavistRteSvapi trINi gamakAni / sU. 6 // , TIkA - atha ratnaprabhAdi narakavaktavyatAmeva samyagdRSTAyapekSayA prarUpayitumAha-' imI se NaM bhaMte' ityAdi / 'imI se NaM bhaMte ! rayaNadhamAe puDhavIe tIsAe 'imIse NaM bhaMte / ' ityAdi / TIkArya - sUtrakAra ne isa sUtra dvArA ratnaprabhA Adi narakoM kI vaktavyatA ko hI samyagdRSTi Adi kI apekSA lekara prarUpita kI hai" imIse NaM bhaMte ! tyAhi TIkA-sUtrakAre A sUtramAM ratnaprabhA Adi narakAnI vatatAnI ja samyagdaSTi Adi jIvAnI apekSAe prarUpaNA karI che. A viSayane anu Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 503 bhagavatIsUtre nirayAvAsasama sahasse saMkhejjavitthaDesu naraesa ki sammahiDI neraiyA uvavajjati, micchAdiTTI neraiyA upavajjeti sammAmicchAdiTThI neraiyA uvavajjaMti ?' he bhadanta ! asyAM khala ratnaprabhASAM pRthivyAM triMzati nirayAvAsazatasahasreSu narakAvAsalakSeSu saMkhyeyavistRteSu - saMkhyeyavistAravatsu narakeSu kiM samyagdRSTayo nairayikA upapadyate ? kiMvA mithyAdRSTayo nairayikA upapayante ? kiMvA samyagmithyAdRSTayo - mizradRSTayo nairayikA upapadyante ? bhagavAnAha - ' goyamA ! sammadiTTI viraiyA uvati, micchAdiTThI vineraiyA ubavajjaMti, no sammAmicchAdiTThI neraiyA ucatrajjati ' he gautama ! ratnaprabhAyAM saMkhyeyavistRteSu narakeSu samyagdRSTayo'pi nairayikA upapadyante, atha ca mithyAdRSTo'pi nairayikA upapadyante, kintu no samyagamithyAdRSTayo nairayikA upapadyante, "na sammamiccho isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-' imIse NaM bhaMte! rayaNappabhAe puDhavIe tIsoe nirayAvAsa saya sahassessu saMkhejja vitthaDesu naraesuM kiM sammafts neraiyA uvavajati micchAdiTThI neraiyA uvavaja ti, sammAmicchAdiTThI nerahayA uvavajjaMti' he bhadanta / isa ratnaprabhA pRthivI ke 30 lAkha narakAvAsoM ke saMrUpAtayojanavistAravAle narakAvAsoM meM kyA samadRSTi nAraka utpanna hote haiM ? yA mithyAdRSTi nAraka utpanna hote haiM ? yA samyagmithyAdRSTi nAraka utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - ' goyamA' he gautama! 'sammaddiTThI vi nerahayA uvavajjati micchAdiTThI vi neraiyA uvavajjaMti, no sammAmicchAdiTThI neraiyA uvavajrjati' ratnaprabhApRthivI meM ke 30 lAkha narakAvAsI meM ke 'saMkhyAtayojana vistAravAle narakAvAsoM meM sampadRSTi nairacika bhI , " sakSIne gautama svAmI mahAvIra prabhune sevA prazna pUche che OM - " imIse NaM bhaMte! rayaNappabhAe puDhavIra tIsAe nirayAvAsa sayasa hassesu saMkhejjavitthaDesu nara* - esu kiM sammadiTThI neraiyA utravajjati, micchAddiTThI neraiyA uvavajjaMti, sammA micchAdiTThI neraiyA uvavajjaMti ?" hU~ lagavan ! yA ratnagramA pRthvInA 3 lAkha narakAvAsamAMnA je sakhyAta ceAjananA vistAravALA narakAvAsa che, temAM zuM samyagdaSTi nArake utpanna thAya che? ke mizra sRSTi nArakA utpanna thAya che? ke samyaglRmithyArdaSTi nArA utpanna thAya che? bhaDAvIra alunA uttara- " goyamA ! " he gItabha ! " sammaddiTThI vineraiyA uvavajjaM te, micchAdiTThI vi neraiyA uvavajjati, no sammAmicchAdiTThI neraiyA uThavajjaMti " ratnaprabhA pRthvInA 30 sAtha narAvAseAbhAMnA sabhyAta yojananA vistAravALA narakAvAseAmAM samyagdaSTi nAraka pazu utpanna thAya che, mithyA Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maprayacandrikA TIkA za0 13 u01 sU0 6 ratnaprabhAyAM nairayikotpatyAdini. 503 kuNai kAlaM" iti vacanamAmANyena mizradRSTayapasthAyAM maraNAbhAvAt / gautamaH pRcchati-' imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe tIsAe nirayAvAsasayasahassesu saMkhejjavitthaDemu naraesu kiM sammadiTThI nerakyA unnaTuMti ? evaM ceva' he bhadanta ! asyAM khalu ratnaprabhAyAM pRthivyAM triMzati nirayAvAsazatasahasreSu trizallakSanirayAvAseSu saMkhyeyavistRteSu narakeSu kiM samyagdRSTayo nAyikA udvartante ? ' evaM ceva' si, evameva praznottaraM vijJeyam , tathAhi-kiM vA mithyAdRSTayo nairayikAH udvartante ? kiM vA samyag mithyAdRSTayo nairayikA udvartante ? bhagavAnAha-ratnaprabhAyAM pRthivyAM tataH samyagdRSTayo'pi nairayikA udvartante, atha ca mithyAdRSTayo'pi nairayikA udvartante, kintu no samyamithyAdRSTayo nairayikA udvartante / gautamaH pRcchatiutpanna hote haiM, aura mithyAdRSTi nairayika bhI utpanna hote haiM, parantu samyagmithyAdRSTi nairayika utpanna nahIM hote haiN| kyoMki "na sammamiccho kuNaha kAlaM" isa vacana ke anusAra mizradRSTi avasthA meM maraNa nahIM hotA hai. aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puvIe tIsAe nirayAvAsasayasahassesu saMkhejavisthaDesu naraesu ki sammadiTTI neraiyA undhadvaMti' he bhadanta ! isa ratnaprabhApRthivI ke 30 lAkha narakAvAsoM meM kai saMkhyAtayojana vistAravAle narakAvAso meM kyA samyagadRSTinAraka ursanA karate haiM ? yA mithyAdRSTi nAraka uchalanA karate hai ? yA samyamithyAdRSTi nAraka utanA karate haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-he gautama ! 'evaM ceva' ratnaprabhApRthivI meM vahAM se samyagdRSTinairayika ubalanA (nikalate) karate haiM, tathA miyAdRSTi nairayika bhI deSTi nArake paNa utpanna thAya che, paraMtu samyagRmithyAdaSTi nArake utpanna yatA nathI, 425 "na sammamiccho kuNai kAlaM" mA kyana anusAra mizradaSTi avasthAmAM maraNa thatuM nathI. . gautama svAmInA prazna-" imIse gaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe tIsAeM nirayAvAsasayasahassesu saMkhejjavitthaDesu naraemu kiM sammahidvI neraiyA uvvadRti?" huM bhagavAna ! A ratnaprabhA pRthvInA je 30 lAkha narakAvAsamAMnA je saMkhyAta ejananA vistAravALA narakAvAse che, temAMthI zuM samyagdaSTi nArake uddha nA kare che? ke mithyASTi nArake udvartana kare che? ke samyamizyAdaSTi nArake udvartana kare che? mahAvIra prabhunA uttara-" evaM ceva gautama! tyAMcI sabhya nArake paNa udvartana kare che, mithyASTi nArake paNa uddhattanA kare che, parantuje mizraSTinArake che, teo tyAMthI udvartana karatA nathI-nakaLatA nathI Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 504. . bhagavatIsUtra 'imIseNaM bhNte| rayaNappabhAe puDhavIetIsAe nirayAvAsasayasahassesu saMkhejjavitthaDA naragA ki sammadiTThIhiM neraiehi avirahiyA vA micchAdiTThIhiM neraiehiM avirahiyA, sammAmicchAdiTThIhi neraiehiM avarahiyAvA?' he bhadanta ! asyAM khalu ratnaprabhAyAM pRthivyAM triMzati nirayAvAsazatasahasreSu saMkhyeyavistRtA narakAH kiM samyagdRSTibhi rayikairavirahitAH-virahavarjitA yuktA ityarthaH santi ? kiMvA mithyAdRSTibhi rayikairavirahitAH santi ? kiM vA samyamithyAdRSTibhi rayikairavirahitAvA santi ? bhagavAnAha-goyamA ! sampradiTTa hiM vi neraiehi avirahiyA, micchA. diTThIhiM vi neraiehiM avirahiyA , sammAmicchAdiTThIhi nerahaehi avirahiyA, virahiyA vA' he gautama ! ratnapabhAyAM pRthivyAM saMkhyeyavistRtA narakAH samyagdRSTibhirapi nairayikairavirahitAH santi, evaM mithyAdRSTibhirapi nairayikai. udvartanA karate haiM / parantu jo mizradRSTi nairayika haiM ve vahAM se udvartanA nahIM karate haiM / aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM 'imIse gaM bhaMte ! rayaNappamAe puDhavIe tIsAe nirayAvAsasayasahassesu saMkhejjavitthaDA naragA ki sammadiTTIhiM neraiehiM avarahiyA, micchAdihIhi neraiehiM avirahiyA, sammAcchiAdiTThIhi~ neraiehiM avirahiyA vA' he.bhadanta ! isa ratnaprabhApRthivI meM jo 30 lAkha narakavAsa haiM so unameM jo saMkhyAta. yojana ke vistAravAle narakAvAsa haiM, ve kyA samyagdRSTiyoM se sahita haiM.1 yA mithyAdRSTiyoM se yA samyagUmithyAdRSTiyoM se sahita haiM ? isake uttara meM prabhune kahA-'goyamA' he gautama ! 'sammadihIhi vineraiehi avi-- rahiyA, micchAdihihiM vi neraiehiM avirahiyA, sammAmicchAdiTThIhi neraiehi avirahiyA, virahiyA vA' ratnaprabhApRthivI meM jo saMkhyAtayojana ke vistAravAle narakAvAsa haiM, ve samyagdRSTi nairayikoM se bhI gautama svAmInA prazna-" imIle NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe tIkhAe : nirayAvAsasayasahassesu saMkhenjavitthaDA naragA kiM sammahidIhi neraiehiM 'avirahiyA, micchAhidIhiM neraipahiM avirahiyA, sammAmicchAhidIhi neraiehiM aviraH hiyA vi" bhagavana! 2mA pRthvInA 30 sAmana24pAsomAnA saMkhyAta jananA vistAravALA narakAvAse zuM samyagdaSTi nArakethI yukta che? ke mithyASTi nArakothI yukta che? ke samyamithyASTi nArakethI yukta che?' mahAvIra prabhunA uttara-" goyamA!" gautama! "sammahidIhiM vi neraiehiM avirahiyA, micchAddiTThIhiM vi neraiehiM avirahiyA, sammAmicchAhidIhiM neraiehiM avirahiyA, virahiyA vA" 2namA pRthvIna sabhyAta yojanA vistAravALA narakAvAso che, teo samyagdaSTi nArakAthI. paNa yukta che Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u01 sU06 ratnaprabhAyAM nairayikotpatyAdini. 505 ravirahitAH santi, kintu samyamithyAdRSTibhirayikairavirahitA:-yuktAH santi, virahitA:-zUnyA vA santi, teSAM kAdAcitkatvena virahasaMbhavAt / 'evaM asaMkhejjavitthaDesu tinni gamagA bhANiyanyA' evaM-pUrvoktarItyaiva, asaMkhyeyavistRteSvapi narakepu trINi gamakAni-utpAdo-dvartanA-sattA viSayakAnayo'bhilApakarUpAH bhnnitvyaa:-vktvyaaH| evaM sakarappabhAe vi, evaM jAva tamAe vi' evaM-pUrvoktavadeva, zarkarAmabhAyAmapi pRthivyAM trayo'bhilApakA:-- utpAdodvartanA-sattA viSayakA vaktavyAH, evaM-tathaiva yAvat-cAlukAprabhAyAM, paGkaprabhAyAM, dhUmamabhAyAM, tamaHprabhAyAmapi utpAdo-dvartanA-sattA viSayakAH pUrvoktAkhayo'milApakA vktvyaaH| gautamaH pRcchati-'ahe sattamAe NaM bhaMte ! puDhavIe paMcasu avirahita-sahita haiM, mithyAdRSTi nairayikoM se bhI sahita haiN| parantu jo sampamithyAdRSTi nairayika haiM unase kadAcit sahita bhI haiM, kyoM ki ye kAdAcika hote haiM-isaliye inakA viraha saMbhavatA hai| 'evaM asaMkhejavitthaDesu vi tinni gamagA bhANiyanvA' isI prakAra pUrvoktarIti ke anusAra asaMkhyAta vistAravAle bhI narakAvAsoM meM utpAda, utanA aura sattAviSayaka tIna abhilApaka kahanA cAhiye 'evaM sakarappabhAe vi evaM jAva tamAe vi' isI prakAra se zarkarAmabhA meM bhI utpAda, utanA aura sattAviSayaka tIna abhilApaka kahanA cAhiye. tathA isI prakAra se yAvat vAlukAprabhA meM paMkaprabhA meM, dhUmaprabhA meM tamaH prabhA meM bhI utpAda, utanA evaM sattA viSayaka tIna abhilApaka kahanA caahiye| aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'ahe sattamAe NaM' mithyASTi nArakethI paNa yukta hoya che, paraMtu kayAreka te narakAvAse samyamithyATi nArakethI avirahita (yukta) paNa hoya che ane kyAreka virahita (rahita) paNa hoya che, kAraNa ke samyagRmithyASTione tyAM kAyama sadubhAva ja hoya che evuM nathI, kayAreka sadubhAva ane kayAreka abhAve hAvAne ra tamanA 129 savI za che. " evaM asaMkhejavitthaDesu vitinni gamagA bhANiyavA" yAta yojanA vistArA navAsAnA jevuM ja kathana asaMkhyAta ejananA vistAravALA narakAvAsonA samyagdaSTi, mithyAdRSTi ane mizradaSTi nArakenA utpAda, udvartana ane vidyamAnatAnA viSayamA paY sabhA. " evaM saskarappamAe vi, evaM jAva tamAe vi" mera pramANu zarkarAmabhA pRthvImAM paNa utpAda, udhanA ane vidyamAnatAnA viSayamAM traNa AlApakenuM kathana karavuM joIe eja prakAra vAlukAprabhA, ma064 Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 506 . bhagavatIsUtre aNuttaresu jAvasaMkhejjavitthaDe narae ki sammaviTThI neraiyA pucchA?' he bhadanta ! adha: saptamyAM khalu pRthivyAM paJcasu anuttareSu-yAvat-mahAtimahAlayeSu mahAnirayAvAseSu kAla-mahAkAla-zairava-mahArauravA-pratiSThAnasaMjJakeSu saMkhyeyavistRte narake kiM samyagdRSTayo nairayikA upapadyante ? kiMvA mithyAdRSTayo nairayikA upapadyante iti pRcchA, bhaganAnAha-goyamA ! sammadiTThI neraiyA na upavajjati, micchAdiTThI neraiyA uvayajjaMti, sammAmicchAdiTThI neraiyA na uvavati' he gautama ! adhaH saptamyAM pRthivyAM samyagdRSTayo nairayikA nopapadyante, kintu mithyAdRSTayo nairayikA upapadyante, samyagUmithyAdRSTayo nairayikAca nopapadyante, 'evaM uvvaTuMti vi| aviate ! puDhacIe paMcasu aNuttarelu jAvasaMkhejjavitthaDe narae kiM samma dihI nerajhyA pucchA' he bhadanta ! adhAzAsamIpRthivI meM jo pAMca anuttara mahAvizAla narakAvAsa kahe gaye haiM ki jinake nAma kAla, mahAkAla, 'raurava, mahAraurava evaM apratiSThAna haiM-inameM kyA samyagdRSTi nAraka utpanna hote haiM ? yA mithyAdRSTi nAraka utpanna hote haiM ? yA samyagmithyAdRSTi nAraka utpana hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM"goyamA' he gautamaH! 'sammadiTTI neraiyA na upavanaMti, micchAdiTTI neraDyA uvayajjati, sammAmicchAdiTTI neraiyA na uvavajjati' adha: sasamI' pRthivI meM samyagdRSTi nairavikautpanna nahIM hote haiM, kintu mithyAdRSTi nairayika hI utpanna hote haiN| samyagUmithyAdRSTi nairadhika - paMkaprabhA, dhUmaprabhA ane tamAmabhAmAM paNa utpAda, udvartana ane vidyamAna natA viSayaka traNa abhilApanuM kathana thavuM joIe. gautama svAmInA prazna-" ahe sattamAe NaM bhaMte ! puDhavIe paMcasu aNuttaresu jIva saMkhejjavitthaDe narae kiM sammaTThiI neraDyA punchA ?3 sagavan ! aAsaptamI pRthvInA kAla, mahAkAla, raurava, mahAraurava ane apratiSThAna nAmanA je pAMca anuttara, mahAvizAla narakAvAse che, temAMnA sakhyAta jinanA vistAravALA narakAvAsamAM (apratiSThAna nAmanA narakAvAsamAM) zuM samyagdaSTi nArake utpanna thAya che ke mithyAdRSTi nArake utpanna thAya che? -sabhyabhithyATa nArI utpanna thAya cha? : . bhAvIra prbhune| Sttara-" goyamA!" gautama! "sammadihi~ neraiyA na uvavacaMti, micchAdiTTI, neraiyA uvavajaMti, sammAmichAdviI neraiyA na uvavajjati" adhaHsabhIna te mahAna24pAsomA sabhya naar| utpanna thatA nathI, samyamithyAdaSTi tArake paNa utpanna thatA nathI, paraMtu mizraSTi Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 1 sU0 6 ratnaprabhAyAM nairayikotpatyAdini. 507 rahie jaheva rayaNappabhAe | evaM asaMkhejja vitthaDe vi tinni gamagA' evaM pUrvItpattirItyaiva 'udvartane'pi' iti - udvarttanAyAmapi vaktavyAH tathA ca adhaH saptamyAM pRthivyAM samyagdRSTayo nairayikA nodvartante, evaM samyagramidhyAdRSTayospi nairayikA nodvartante, apitu mithyAdRSTaya eva nairathikA udvartante / avirahitavaktavyatA ca adhaH saptamyAM yathA ratnaprabhAyAM pratipAditA tathaiva pratipAdanIyA, tathA ca adhaH saptamyAM pRthivyAM saMkhyeyatristRto narakaH samyagdRSTibhirapi nairavikairavirahitaH ; - midhyAdRSTibhirapi narayakairavirahito vartate samyagra midhyAdRSTibhirnarayikaistu avirahito virahito vA bhavati, teSAM kAdAcitkatvena virahasaMbhavAt / evaM- tathaiva 'bhI utpanna nahIM hote haiN'| 'evaM undhakRti vi' avirahie jaheba rayaNappa-: bhAe, evaM asa khejja cirathaDelu vi tinni gamagA' isI prakAra se pUrvo.. pati kI rIti ke anusAra hI yahAM utanA meM bhI kahanA cAhiye. tathA ca- adhaH saptamIpRthivI meM samyagdRSTi nairayika utanA nahIM karate haiM, samyamidhyAdRSTi nairapika bhI usanA nahIM karate haiM, kintu midhyAdRSTi nairayika ho uddharttanA karate haiN| avirahitavatavyatA yahAM : adhaH saptamIpRthivI meM, jaisI ratnaprabhA pRthivI meM yaha kahI gaI hai vaisI hI kahanI cAhiye. tathA ca-adhaHsasabhI pRthivI meM saMkhyAta yojana kA vistAravAlA narakAvAsa meM samyagdRSTiyoM se bhI avirahita hotA hai, midhyAdRSTiyoM se bhI avirahita hotA hai. parantu samyagamidhyAdRSTiyoM se vaha virahita bhI rahatA hai aura avirahita bhI rahatA hai| kyoMki... ye kAdAcitka hote haiM - ataH inake viraha kI vahAM saMbhavanA rahatI hai|" 4 nAraTThI 4 utpanna thAya che. " evaM uvvati vi, avirahie jaddeva rayaNappabhAe, eva N asaMkhejjavitthaDesu vi tinnI gamagA " mA yUtheti rIte mahI uddhattanAnuM kathana pazu karavu joIe eTale ke adhaHsaptamI pRthvInA sakhyAta ceAjananA vistAravALA narakAvAseAmAMthI sabhyaSTi nArako paNa uddattanA karatA nathI, sabhyasmithyAleSTi nArA paNa uddhRttanA karatA nathI, parantu mithyArdaSTi nArakA ja udvattanA kare che. virahita ane virahita viSayaka vaktavyatA ahIM ratnaprasA jevI ja samajavI. eTale ke adhaHsaptamInA saMkhyAta ceAjananA vistAravALA narakAvAse samyagdaSTi nArAthI avirahita (yukta) che, mithyArdaSTi nArakAthI paNa yukta che, parantu te narakAvAse sabhyasmithyArdaSTi nArakAthI yukta pazu hAya che ane rahita pazu hAya che, kAraNu ke teonu kayAreka tyAM astitva hoya che ane kayAreka hetu' nathI, tethI narakAvAse * Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . bhagavatIsare 10. 58 - sakhyeyavistRtavadeva asaMkhyeyavistRteSvapi adhaH saptamyAH narakeSu trINi gamakAniutpAdo-dvartanA-sattA viSayakA abhilApAH vaktavyA iti bhAvaH ||suu06|| nrkvktvytaa| mUlam-se pUrNa bhaMte! kaNhalesse nIlalesle jAva sukalesse bhavittA kaNhalessesu neraiesu uvavajai ? haMtA, goyamA! kaNhalesse jAva uvavajai, se keNaTeNaM bhaMte! evaM vuccai-kaNhalesse jAve uvavajaha ? goyamA! lessahANesu saMkilissamANesu saMkilissamANesu kaNhalesse pariNamai, kaNhalessaM pariNamaittA kaNhalessesu neraiesu uvavajjai, se teNaTeNaM jAva uvvjji| se NUNaM bhaMte! kaNhalesale jAva sukalesse bhavittA, nIlalessesu neraiesu uvavajjai ? haMtA, goyamA! jAva uvvjji|se keNaTeNaM jAva uvavajai ? goyamA! lessaTANesu saMkilissamANesu vA, visujjhamANesu vA nIlalessaM pariNamai, nIlalessaM pariNamaittA nIlalestesu neraiesu uvavajai, se teNaTeNaM goyamA! jAva uvvjji| se pUrNa bhaMte! kaNhalesse nIla jAna bhavittA kAuleslesu neraiesu uvavajjai, evaM jahA nIlalessAe tahA kAulessA vi bhANiyavvA jAva se teNaTheNaM jAva uvavajjai, sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti ||suu07|| terasame paDhamo uddeso sampatto // 13-1| adhAsasamI ke saMkhyAtayojana ke vistAravAle narakAvAsa kI taraha hI asaMkhyAtayojana ke vistAravAle narakAvAsoM meM bhI utpAda, udvartanA evaM sattA viSayaka tInaM AlApaka kahanA cAhiye. ||suu0 6 // temanAthI rahita paNa saMbhavI zake che. adhaHsasamInA asaMkhyAta jananA narakAvAsamAM paNa utpAda, uddhattanA ane vidyamAnatA viSayaka traNa AlApaka, saMkhyAta ejananA vistAravALA narakAvAse jevAM ja samajI levA. sUdA , - - Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 1 sU07 nArakalezyAnirUpaNam 506 chAyA-tat nUnaM bhadanta ! kRSNalezyaH' nIlaleSo yAvat zuklalezyo bhUtA kRSNalezyeSu nairayikeSu upapadyate ? hata, gautama ! kRSNalezyo yAvatupapadyate, tat kenArthena bhadanta ! evamyucyate kRSNalezyo yAvat upapadyate ? gautama ! lezyAsthAneSu saMklivamatsu saklizyatsu kRSNalezyAM pariNamati, kRSNalezyAM pariNamya kRSNalezyeSu narayikepu upapadyate, vat tenArthena yAvat upapadyate, tat nUnaM bhadanta ! kRSNalezyo yAvat zuklalezyo bhUtvA nIlalezyeSu narayi keSu upapadyate ? hanta, gautama ! yAvat upapadyate, tat kenArthena yAvat-upapadyate ? gautama ! lezyAsthAneSu saMklizyatsu vA , vizuddhaya su vA nIlalezyAM pariNamati, nIlalezyAM pariNamya nIlalezyeSu nairapikeSu upapadyate, tat tenArthena gautama! yAvat upapadyate, tat nUna bhadanta ! kRSNalezyo nIla yAvat bhUtvA kApotalezyeSu nairayikepu upapadyate ? evaM yathA nIlalezyA tathA kApotalezyo'pi bhaNitavyaH yAvat-tat tenArthena yAvat yathA upapadyate, tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti // sU0 7 / / trayodazazatake prathamoddezakaH samAptaH // 13-1 // TIkA-atha nArakavaktavyatAmeva prakArAntareNa prarUpayitumAha-'se guNaM bhaMte ! kaNhalesse nIlalesse jAva mukkalesse bhavittA kaNhalessesu neraiyesu uvavajjai ?' gautamaH pRcchati-he bhadanta ! tat atha, nUnaM khalu kRSNalezya:-kRSNalezyAvAna, nIlalezyAvAn yAvat-kApotalezyAvAn , paddhalezyAvAna, tejolezyAvAn narakavaktavyatA'se gUNaM bhaMte ! kaNhalesle' ityaadi| TIkArtha-isa sUtra dvArA sUtrakAra ne nArakasaMbaMdhI vaktavyatA ko hI prakArAntara se pralapita kiyA hai-isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-se gUNaM bhaMte kaNhalesse nIlalesle jAva sukkasse bhavittA kaNha. lesselu nerahaestu uvavajaha' he bhadanta ! kRSNalezyAvAlA, nIlalezyAvAlI yAvat kApotalelyAvAlA, padmalezyAvAlA, tejolezyAvAlA, zulka -na241tavyatA"se NUNaM bhaMte ! kaNhalesse" tyAha TIkAtha-A sUtra dvArA sUtrakAre nArakenI lezyAonA viSayamAM prarUpaNuM karI che. A viSayane anulakSIne gautama svAmI mahAvIra prabhune e prazna pUche che 3-' se 'gaM bhaMte ! kaNhalene nIlalesse jAva sukkalesse bhavittA kaNhalessu neraiesu uvavajjati ?" 8 san ! zu. 714zyAvANI, .. Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtra: zuklalezyAvAn bhUtvA ki kRSNalezyepu--kRzNaLezyApatsu narayiketu upapadyate? bhagAnAha-'haMtA, goyamA ! kaNhalesse jAya upavanai' he gautama / hanta-satyam / kRSNalezvAvAna yAvat nIlaLegAvAna , kApotalezyAvAna , tenolezyAvAna, padmalezyAvAn , zuklalelyAvAn bhUtvA kRSNalezyAvatsu narayikeSu upapadyate / / gautamaH pRcchati-ro kegaTTeNaM te! evaM buccai-kaNhalese jAya upavaI' he bhadanta ! tada-bhaya, kenArthena evamucyate-kRSNalezo yAvat-nIlalezyA, kApotalekSyaH, tano. lezyaH padmaLezyaH, zuklaleko bhUtvA kRSNalezyeSu nAyikeyu upapadyate iti ? bhagAnAha-'goyamA ! lezAdvANegu saMkilissamANesu saMkilissamANemu kaNhalessI pariNamai, kaNhalerasaM pariNamaittA kaNhale semu neraiesu ujjai, he gautama ! lezyAvAlA hokara ke jIva kyA kRSNalezyAvAle nairayikoM meM utpanna: ho jAtA hai ? isake uttara meM prabhu karate haiM-'haMtA, goyamA ! kaNhalesse jAva uvavajjaI' hA gautama ! kRSNalezyAvAlA yAvat-nIlalejhyAvAlA, tejolezzAvAlA pAlezyAvAlA, zulkalezyAvAlA hokara ke jIva kRSNaleSAvAle nairapikoM meM utpanna ho jAtA hai / aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'se keNaTeNaM aMte ! evaM bubai, kaNhalesse jAva uvayajjaI' he bhadanta / aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ki kRSgalezyAvAlA, nIlaleyAvAlA, kAnalezyAvAlA, pItalezyAvAlA, padmalezyAvAlA, zuklalezyAvAlA hokara ke jIva kRSgalezyAvAle nairadhikoM meM utpanna ho jAtA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyanA' he gautama ! 'lessahANe saMkkilistamANesu saMkilissamANetu kaNhaleja pariNamaha, nIlalezyAvALe, kAtilezyAvALa, tejalezyAvALe, patralezyAvALo ane zukala. , lezyAvALe thaIne zuM kRSNalezyAvALA nArakamAM utpanna thaI jAya che kharo? mahAvIra prasunA ttara-"hatA, goyamA ! kaNhalerase jAra uvavajjai" hIgautamaiyulezyApANI, nIsavezyAvANI, pAtozyApAjA, tnveshyaavALa, pAlezyAvALe ane zuklalezyAvALA thaIne jIva kRSNalezyAvALA nArakamAM utpanna thaI jAya che. gautama svAbhAnA prabha-"se keNaTeNaM bhave ! evaM vucai, kaNhalese jAva uvavajjai" magavan ! 5 sh|| 2 me 4aa ch| zuDhezyAvANA, nIlAvALa, kApe talezyAvALe, tevezyAvALo, pAlezyAvALo, athavA lezyAvALe thaIne jIva kRSNavezyAvALA nArakamAM utpanna thaI jAya che? / mahAvIra prbhun| uttara-" goyamA!" gautama ! "lesaTANesu saMkilissamANesu saMkiliskhamANesu kaNhalesaM pariNamai, kaNhalessaM pariNamaittA kaNha.. Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 1 sU07 nArakalezyAnirUpaNam 511 lezyAsthAneSu lezyAbhedeSu saMklizyAsu saMklizyatsu paunaH punthena saMklezam avi'zuddhi prApnuvatsu jIvaH kRSNalezyAM pariNamati-prApnoti, kRSNalezyAM pariNamya'mApya, kRSNalezyeSu nairayikepu upapadyate, ' se tegaDeNaM jAva ubadajjai' tat-atha, tenArthena yAvat-evamucyate yAvat kRSNalezyepu nairapikeSu upapadyate, gautamaH pRcchati-' se guNaM bhaMte ! kaNhalesse jAna sukkachesse bhavittA nIlalessesu neraiesu utrapajjai ? ' he bhadanta ! tat atha, nUnaM khalu kim kRSNalezyo yAvat-zuklalezyo bhUtvA nIlalezyeSu nairayikeSu upapadyate ? bhagavAnAha-hatA, goyamA :jAva 'uvavajjai' he gautama ! hanta-satyam , yAvat-kRSNalezyAdimAna bhUtvA nIlalezyeSu nairayikeSu upapadyate, gautamaH pRcchati-'se keNaTeNaM jAva uvavajjai ?' kiNhalesa pariNamahattA kaNhaleslesu neraiestu uvavajjaI' lezyA ke 'bheda punaH punaH avizuddhi ko prApta hote rahate haiM unakI avizuddhi meM 'jIva kRSNalezyA ko prApta karatA hai, kRSNalezyA ko prAta karake phira kRSNalezyAvAle nairayikoM meM utpanna ho jAtA hai| 'se teNa?Na jAva javavajjai' isI kAraNa he gautama ! maiMne aisA kahA hai yAvat vaha kRSNalezyAvAle nairayikoM meM utpanna hotA hai / apa gautamaprabhu se aisA pUchate haiM-'se pUrNa mate ! kaNhalesse jAva sukkalesse bhavittA nIlalessesu neraiesu uvavajjaI' he bhadanta ! kyA kRSNalezyAvAlA, yAvat zuklalezyAvAlA hokara ke jIva nIlalezyAvAle nairayikoM meM utpanna ho jAtA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'haMtA goyamA ! jAva uvavajjaI' hAM, gautama ! kRSNAdilezyAvAlA hokara ke jIva nIlalezyAvAle nayikoM meM utpanna ho jAtA hai| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiMlerasesu neraiesu uvavajjai" vezyAnA naho / zana bhavizuddhi // 42 // rahe che. temanI avizuddhi vakhate jIva kRSNalezyA prApta kare che, kRSNalezyA pAsa 4zata vezyAvAmA nArImA utpanna 24 taya che. "se veNadveNaM jAva uvavajaha"gautama! 12 bhancha yI sAdhana zusa -paryAnI vezyAvALe thaIne jIva kRSNalezyAvALA nArakamAM utpanna thaI jAya che. gautama svAmInA praza-" se NUNaM bhate ! kaNhalerakhe jAva sukkaleskhe bhavicA nIlalessesu neraiesu uvavajjai ? san ! vezyAthI sAdhana zukalezyA parvatanI lezyAvALA thaIne zuM jIva nIkalezyAvALA nAramAM utpanna thaI jAya che kharo? maDAvIra prbhun| uttara-"haMtA, goyamA! jAva uvavajjaha" 7, gautama! kRSNAdilezyAvALe thaIne jIva nalalesyAvALA nArakamAM utpanna thaI jAya che. Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre 512 ( tat kenArthena yAvat-kRSNalezyAdimAn bhUtyA nILalezyeSu nerayikeSu upapadyate ? bhagavAnAha - 'goyamA ! lesmaTThANesu sokalisrAmANesu vA visRjyamANe trA nIlale saM pariNamai, nIlalessaM pariNamaittA nIlale semu nerahapasu uvavajjai ' he gautama ! lezyAsthAneSu lezyAbhedeSu saMkti vA avizuddhiM gacchatsu trizudhyatsuvA - vizuddhiM gacchatsu vA prazastalezyAbhedeSu avizuddhi gacchantu aprazasta yAde vizuddhiM gacchatsu nIlalezyAM pariNamati prApnoti, nIlakhezyAM pari Namya - prApya, nIlalezyeSu nairayikeSu upapadyate, 'me teNDeNaM goyamA ! jAna utravajjai' he gautama! nat-atha tenArthena yAvat-evamucyate - kRSNalezyAdimAn bhUtvA nIlalezyeSu nairayikeSu upapayate / gautamaH pRcchati' se gaM ne! kaha'sekeNDeNaM jAva uvata' he bhadanta | aisA Ara kisa kAraNa se kahate haiM ki yAvat kRSNAdileiyAvAlA hokara ke jIva nIlaleiyAvAle tairayikoM meM utpanna ho jAtA hai ? isake uttara meM prabhu kahate hai - 'goyamA' -engly sakilihalamANesu vA visujjhamANesu vA nIlalelsa paripAma, nIlalessa' pariNamattA nIlalassesu neraiesa ubavajjaha' he gautama ! lezyAsthAna - lezyAbheda avizuddhi ko athavA vizuddhi ko prApta jaba hote rahate haiM - arthAt prazasta leipAsthAna- avizuddhi ko jaya prApta hote rahate haiM taba nIlalezyA ko jIva prApta karatA hai, nIlalezyA ko prApta karake nIlalezyAvAle nairadhikoM meM yaha utpanna ho jAtA 'hai / 'se teNaTuNaM godhamA ! jAva uvanajjai' isa kAraNa he gautama! maiMne aisA kahA hai ki yAvat- kRSNaleiyA AdivAlA ho karake jIva gautama svAmInI prazna- " se keNaTuNaM bhaMve ! jAva utravajjai " he bhagavan! Apa zA kAraNe evuM kaheA che ke kRSNAdi le" vALA thaIne jIva nIla lephsAvALA nArAmAM utpanna thaI jAya che ? bhaDAvIra prabhunA uttara- " goyamA !" he gautama | "lehasANeSu saMkilissamANesu vA visujjhamANesu vA nIlalessaM pariNamai, nIlalessaM pariNamattA nIlalesse neraipasu uvavajjai " nyAre sezya le ho (vezyAsthAna) bhavizuddhi athavA vizuddhine prApta karatA rahe che, eTale ke jyAre prazasta lezya sthAne avizuddhine ane aprazasta lezyAsthAnA vizuddhine prApta karatA rahe che, tyAre jIva nIlalesyA prApta kare che, ane nIlalesyA prApta karIne jIva nIlalezyAbaajaa nArAbhAM utpanna ya laya ho. " se teNaTTeNaM goyamA ! jAva uvavajjai " huM gautama! te kAraNe meM evu' kahyuM che ke kRSNAdi lezyAvALA thaIne jIva nIlalezyAvALA nArakAmAM utpanna thaI jAya che. Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 1 sU07 nArakalezyAnirUpaNam 513 chese nIla jAca bhavitA kAulessesu neraiem uvavajjai ?' he bhadanta ! vata atha, nUnaM khala kiM kRSNAlezyo, nIla yAvat nIlAdilezyAvAn bhUtvA kApotalezyepu nairaike' upapadyate ? bhagavAnAha-evaM jahA nIlalessAe tahA kAulessAe vibhAgiyanA, jAva se teNaTeNaM jAva uvavajjaI' he gautama evaM-pUrvoktarItyaiva, yathA nIlalezyAM tathA kApotalezyA'pi bhaNitavyA, yAvat hanta, gautama! kRSNalezyAdimAna bhUtvA kApotalezyeSu nairayikeSu upapadyate / tat kenArthena evamucyate-kRSNalezyAdimAna bhUtvA kApotalezyeSu nairayikeSu upapadyate ? gautama ! lezyAbhedeSu saMklizyatsu avizuddhi gacchatsu vizudhyansu vizuddhi gacchatsu vA, nIlalezyAvAle nAyikoM meM utpanna hotA hai / aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'se guNaM bhaMte ! kaNhalesse nIla jAva bhavittA kAuleslesu neraiesu uvavajjaI' he bhadanta ! kyA kRSNalezyAvAlA yAvat nIlAdilelyAvAlA hokara ke jIva kApotalezyAyAle nairathikoM meM utpanna hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'evaM jahA nIlalessAe tahA kAulessAe vi bhANiyanvA, jAva se teNaTeNaM jAva uvavajjaha' he gautama ! jaisA kathana nIlalezyA meM kiyA gayA hai-vaisA hI kathana kApotalezyA meM bhI karanA cAhiye yAvat ho, gautama ! kRSNalejhyAdivAlA hokara ke bhI jIva kApotalekSyAvAle nairayikoM meM utpanna hotA hai| he bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ki kRSNAdilezyAvAlA hokara ke jIva kApotalezyAvAle nairayikoM meM utpanna hotA hai ? tava isa para prabhu' kahate haiM-gautama ! lezyAsthAna-lezyAbheda jaca avizuddhi . gautama svAbhAnA prazna-"se pUrNa bhaMte ! kaNhalerase nIla jAva bhavittA kAulessesu neraiesu avajjai" bhagavan ! zuna, nIda mAzyAvANI. thaIne jIva kApatalezyAvALA nArakamAM utpanna thAya che? mahAvIra prabhunA utta2-" evaM jahA nIlalessAe tahA kAulessAe vi bhANiyavvA, jAva se teNaTreNaM jAva uvavajjai" DA, gautama ! 2 4thana nIlalesthAmAM karavAmAM AvyuM che, evuM ja kathana kApatAmAM paNa karavuM joIe eTale ke kazudi lezyAvALe thaIne paNa jIva kapalezyAvALA tAramAM utpanna thAya che. gautama svAmIno prazna-he bhagavana ! Apa zA kAraNe evuM kahe che ke kRSNAdi vezyAvALo thaIne jIva kAtilezyAvALA nArakamAM utpanna thAya che? mahAvIra prabhune uttara-he gautama! jyAre lezvAsthAna lezyAleda) avizuddhine athavA vizuddhine prApta karatA rahe che, tyAre jIva kAti bha0 65 Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtra prazastalezyAmedeSu avizuddhiM gacchansu, aprazastalezyAbhedeSu ca vizuddhiM gacchatsu kApotalezyAM pariNamati, kApotalezyAM pariNampa kApotalezyeSu nairayikepu upapradyate, tat-atha, tenArthena yAvat-evamucyate-kRSNalezyAdimAna bhUtvA kApotaM. lezyeSu nairayikeSu upapadyate iti bhAvaH / ante gautama Aha- sevaM bhaMte ? sevaM bhaMne ! tti' he bhadanta ! tadevaM bhavaduktaM sarva satyameva, he bhadanta / tadevaM-bhavaduktaM sarva satyameva // sU0 7 // / // iti zrI vizvavikhyAta-jagadvallabha-masiddhavAcaka pazcadazabhASA kalitalalitakalApAlApakapravizuddhagadhapadyanaikagranthanirmApaka, vAdimAnamardaka zrI zAhU chatrapati kolhApurarAjapradatta'jainAcArya' padabhUpita-kolhApurarAjaguruvAlabrahmacAri-jainAcArya-jainadharmadivAkara -pUjya zrI ghAsIlAlabativiracitAyAM zrI "bhagavatIsUtrasya" prameyacandrikAqhyAyAM vyAkhyAyAM trayodazazatake prathamoddezakA samAptaH // 13-1 // kI, athavA vizuddhi ko prApta hote rahate haiM-taba jIva kApotalezyA ko prApta karatA hai, kApotalezyA ko prApta karake vaha kApotalezyAvAle narayikoM meM utpanna hotA hai / aya 'anta meM gautama prabhu se kahate haiM'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte / tti he bhadanta ApakA kahA huA yaha saya kathana satya hI hai, he bhadanta ! ApakA kahA huA-saba satyahI hai / suu07|| jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAla jI mahArAja kRta "bhagavatIsUtra" kI prameyacandrikA vyAkhyAke terahaveM zataka kA ||phelaa uddezaka samApta 13-1 // lezyAne prApta kare che, ane kApelesthAne prApta karIne te jIva kAtilezyAvALA nArakamAM utpanna thaI jAya che. gautama svAmI che 4-"sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti" sApa! Ape A viSayane anulakSIne je pratipAdana karyuM, te satya che. he bhagavana! ApanI vAta sarvathA satya ja che. sUtrakA jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatIsUtranI prameyacandrikA vyAkhyAna teramA zatakane pahele udeze samAsa 13-jo Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramendrakA TIkA za0 13 0 2 dvitIyodezakaviSayavivaraNam 515 atha dvitIyodezakaH prArabhyatetrayodazazatake dvitIyodezakasya saMkSiptavivaraNam, devAnAM prakAravaktabhyatA, bhavanavAsidevAnAM prakAravatantratA, asurakumArAvAsavaktavyatA, asurakumArAvAseSu utpAdavaktavyatA, asurakumArAvAseSu udvartanAvaktavyatA, nAgakumArAdInAmAvAsavaktavyatA, vAnavyantaradevAnAmAvAsavaktavyatA, ekasamayena vAnavyantaradevAnAmutpAdavaktavyatA, jyotiSikadevAnAM vimAnAvAsavaktavyatA, saudharma devalokeSu vimAnASA savaktavyatA, ekasamayena saudharmAdisahasrArA ntareSu devAnAmutpAdavaktavyatA, AnatamANatayordevalokayorvimAnAvAsavaktavyatA, vaiyaka vimAnAvAsavaktavyatA, anuttaravimAnavaktavyatA, paJcAnuttaravimAneSu eka terahaveM zatakakA prAraMbhauddezA dUsarA terahaveM zataka ke isa dvitIya uddezaka meM jo viSaya varjita huA hai, usa kA vivaraNa saMkSepa se isa prakAra se haiM-devoM ke prakAra kI vakta vyatA, bhavanavAsI devoM ke prakAra kI vaktavyatA, asurakumArAvAsavaktavyatA, asurakumArAvAsoM meM utpAdavaktavyatA, asurakumArAvAsoM meM utanA - (orar) vaktavyatA, nAgakumArAdikoM ke AvAsa kI vaktavyatA, vAnavyantara devoM ke AvAsa kI vaktavyatA, eka samaya meM vAnavyantara devoM ke utpAda kI vaktavyatA, jyotiSika devoM ke vimAnA vAsakI vaktavyatA, saudharmadevalokoM meM vimAnAvAsavaktavyatA, eka samaya meM saudharmAdi sahasrArAnta meM devoM ke utpAda kI vaktavyatA AnataprANatadevalokoM meM vimAnAvAsavaktavyatA, graiveyaka vimAnAvAsa - teramA zatakanA prAraMbhauddezaka khIjo teramAM zatakanA khIjA uddezakamAM je viSayanu' pratipAdana karavAmAM Avyu che, tenuM saMkSipta vivaraNa A pramANe che devAnA prakAranu* kathana, bhavanavAsI hevAnA adhAranu' sthana, asurakubhArAvAseobhAthI udvarttanA (yyavana)nu' uthana, naagkumArAdikAnA AvAsanI vaktavyatA, vAnavyantara devAnA AvAsanI vaktavyatA, eka samayamAM keTalA vAnanyantara devAnA utpAda thAya che, tenuM kathana, naitiSika deveAnA vimAnAvAsanI vaktavyatA, saudha devaleAkanA vimAnAvAseAnI vaktavyatA, eka samayamAM saudhama thI laIne sahasrAra pantanA kalpeAmAM keTalA devAnI utpatti thAya che, tenuM kathana AnataprANata devaleAkanA vimAnAvAsanI vaktavyatA, Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 616 bhagavatIsUtre samayena devAnAmutpAdAdi vaktavyatA, asurakumArAvAseSu samyagdRSTayAdi samutpAdavaktavyatAmarUpaNam, kRSNa lezyAdimanvobhUtvA kRSNalezyAdiyukta deveSu utpadyante kim ? ityAdi praznottaram / devavaktavyatA / mUlam - ivihANaM bhaMte! devA paNNattA ? goyamA ! uvihA devA paNNattA, taM jahA - bhavaNavAsI, vANamaMtarA, joisiyA, bemANiyA, bhavaNavAsI NaM bhaMte! devA kaivihA paNNattA ? goyamA ! dasavihA paNNattA, taM jahA - asurakumAro, evaM bheo jahA bitiya devusae jAva aparAjiyA savasiddhagA, kevaiyANaM bhaMte! asurakumArAvAsa saya sahassA paNNattA ? goyamA ! ghosaTThi asurakumArAvAsa sayasahassA paNNattA, te NaM bhaMte! kiM saMkhejja vitthaDA, asaMkhejja vitthaDA paNNattA ? goyamA ! saMkhejavitthaDA vi, asaMkhejjavitthaDA vi paNNattA, cosaTTI NaM bhaMte ! asurakumArAvAsa saya sahassesu saMkhejjavitthaDesu asurakumArAvAseegasamapaNaM kevaiyA asurakumArA uvavajrjjati, jAva kevaiyA teulessA uvavajrjjati, kevaiyA kapahapakkhiyA uvavajjaMti, vaktavyatA, anuttaravimAnAtrAsavaktavyatA, pAMca anuttara vimAnoM meM eka samaya meM devoM ke utpAda Adi kI vaktavyatA asurakumArAvAsoM meM samyagdRSTavAdi ke samutpAda kI vaktavyatA kRSNalezyAdivAle hokara jIva kRSNalezyAdiyukta devoM meM utpanna hote haiM kyA? ityAdi prazna kA uttara / traiveyakavimAnAvAsanI vakatavyatA, anuttara vimAnAvAsavakatavyatA, anuttaravimAnAnI vakatabdhatA, pAMca anuttara vimAneAmAM eka samayamAM keTalA devAnA utpAda Adi thAya che, tenI vaktavyatA, asurakumAravAseAmAM samyagdaSTi Adi devAnA samutpAdanI vaktavyatA, " zu* kRSNAdi lephsAvALA thaIne jIvA kRSNAdi lesyAyukta devAmAM utpanna thAya che kharAM ?" ItyAdi praznonA uttara, 66 Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA zaM0 13 u0 2 0 1 devavizeSanirUpaNam 517 " f evaM jahA rayaNappabhAe taheva pucchA, taheva vAgaraNaM, navaraM dohiM vedehiM uvavajjati, napuMsagaveyagA na uvavajjaMti, sesaM taM caiva utA vi taheva, navaraM asannI uvvahaMti, ohinANI, ohidaMsaNI ya Na uvvahaMti, selaM taM caiva paNNattapasu taheva navaraM saMkhejjagA itthaveyagA paNNattA, evaM purisaveyagA vi, napuMgaveyagA nasthi, kohakasAyI siya asthi, siya natthi, jai asthi jahaNeNaM eko vA do vA, tinni vA ukkoseNaM saMkhejA paNNattA, evaM mANakasAyI, mAyAkasAI, saMkhejjA lobhakasAyI paNNattA, sesaM taM caiva tisu vi gamaesu saMkhejjesu cattArile - sAo bhANivvAo, evaM asaMkhejjavitthaDesu vi navaraM tisuvi gamasu asaMkhejA bhANiyavvA jAva asaMkhejA. acarimA paNNattA, kevaiyANaM bhaMte! nAgakumArAvAsalaya sahassA paNNattA ? evaM jAva thaNiyakumArA, navaraM jattha jattiyA bhavaNA, keMvaiyA NaM bhaMte! vANamaMtarAvAsa saya sahassA paNNattA ? goyamA ! asaMkhejjA vANamaMtarAvAsasayasahassA paNNattA, te NaM bhaMte! kiM saMkhejjavitthaDA, asaMkhejjavitthaDA ? goyamA ! saMkhejjavitthaDA, no saMkhejz2avitthaDA saMkhejjesuNaM bhaMte! vANamaMtarAvAsa saya sahastesu egasamaeNaM kevaiyA vANamaMtarA uvavajjaMti ? evaM jahA asurakumArANaM saMkhejja vitthaDesu tinnigamagA taheva bhANiyavvA, vANamaMtarANaM vi tinni gamagA kevaiyA NaM bhaMte! joisiyavimANAvAsa saya sahassA paNNattA ? goyamA ! asaMkhejjA joisiyavimANAvAsasaya sahassA paNNattA, Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 518 . bhagavatIsare te NaM bhaMte! kiM saMkhejjavitthaDA, asaMkhejavitthaDA? evaM jahA vANamaMtarANaM tahA joisiyANa vi, tinni gamagA bhAgiyavvA navaraM egA teulessA, uvavajjatesu paNNattesu ya asannI natthi sesaM taM ceva, sohamme NaM bhaMte! kappe kevaiyA vimANAvAsasaya: sahassA paNNatA? goyamA! battIsaM vimANAvAsasayasahassA paNNatA, te NaM bhaMte ! kiM saMkhejavitthaDA, asaMkhejjavitthaDA ? goyamA! saMkhejjavitthaDA vi, asaMkhejjavitthaDA vi, sohammeNaM bhaMte ! kappe battIsAe vimANAvAsasayasahassesu saMkhejavitthaDesu vimANesu egasamaeNaM kevaiyA sohammA devA uvavajjati ? keva: jhyA teulessA uvavajjati? evaMjahA joisiyANaM tinnigamagA, taheva tinni gamagA bhANiyavvA, navaraM tisu vi.saMkhejA bhAgiH, yatvA ohinANI, ohidaMsaNI ya cavAveyavA, sesaM taM ceka, . asaMkhez2avitthaDesu evaM ceva tinni gamagA, NavaraM tisu vi gamaesu asaMkhejjA bhANiyavvA, ohinANI ya, ohidasaNIya saMkhejjA ghayaMti, sesaM taM ceva, evaM jahA sohamme vattavyayA bhaNiyA tahA IsANe vi cha gamagA bhANiyavA, sarNakumAre evaM ceva, navaraM itthIveyagA ne uvavajjati, paNNattesu ya na bhaNNaMti, asannI tisu. vigamaesu na bhaNNaMti, sesaM taM ceva, evaM jAva sahassAre, nANattaM vimANesu lessAsu ya, sesaM taM ceva, ANayapANayesu NaM bhaMte ! kappesu kevaiyA vimANAvAsasayA paNNattA ? gauyamA! cattAhi vimANAvAsasayA paNNattA, te gaM bhaMte!. kiM. saMkhejjavitthaDA, . Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ candrikA TIkA za0 13 u0 2 sU0 1 devavizeSanirUpaNam 519 asaMkhejja vitthaDA ? goyamA ! saMkhejavitthaDA vi, asaMkhejja- vitthaDA vi, evaM saMkhejja vitthaDesu tinni gamagA jahA sahassAre -asaMkhejja vitthaDesu vimANesu0, uvavajjaMtesu ya, cayaMtesu ya, evaM caiva saMkhejjA bhANiyavvA, paNNattesu, asaMkhejjA navaraM noiMdiyovauttA, aNaMtarovavannagA, anaMtazevagADhagA, anaMtarAhAragA, aNaMtarapajjattagA ya eesiM jahaNeNaM ekko vA, dovA, tinni vA, ukkoseNaM saMkhejjA paNNattA, sesA asaMkhejjA bhANiyavvA, AraNacacupasu evaM ceva, jahA ANayapANaesu, nANattaM vimANesu evaM vejjagA vi, kai NaM bhaMte! aNuttaravimANA paNNattA ? goyamA ! paMca aNuttaravimANA paNNattA, te NaM bhaMte! kiM saMkhajja' vitthaDA, asaMkhejjavitthaDA ? goyaMmA !- saMkhejja vitthaDeya, asaMkhejjavitthaDA ya, paMcasu NaM bhaMte! aNuttaravimANesu saMkhejjavi - sthaDe vimANe egasamapaNaM kevaiyA aNuttarovavAiyA devA uka vajjati ? kevaiyA sukkalessA uvavajrjjati ? pucchA, taheva, goyamA ! paMcasu NaM aNuttaravimANesu saMkhejja vitthaDe aNuttaravimANe egusamaeNaM jahaNeNaM eko vA, do vA, tinnivA, ukkoseNaM aNuttarovavAiyA devA uvavajjaMti, evaM jahA gevejjavimANesu 'saMkhejjavitthaDesu, navaraM kiNhapakkhiyA abhavasiddhiyA tisu annANesu eena uvavajjaMti, na cayaMti, na paNNattaesu bhANi yavvA, avarimA vi khoDijjati jAva saMkhejjA carimA paNNattA sesaM taM caiva, asaMkhejjavitthaDesu vi ee Na bhaNNaMti, navaraM 'arimA asthi, sesaM jahA gevejjaesa asaMkhejjavitthaDesu jAvaH 3 Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIce = 520 akhejjA acarimA paNNattA, cosaTThIe NaM bhaMte! asurakumArA vAsasayasahassesu saMkhejjavitthaDesu asurakumArAvAsesu kiM sammadihI asurakumArA uvavajjati ? micchAdiTThI, evaM jahA rayaNappabhAe tinni AlAvagA bhaNiyA tahA bhANiyanvA, evaM asaMkhejjavitthaDesu vi tinni gamagA, evaM jAva gevejjavimANesu, aNuttaravimANesu evaM ceva, navaraM tisu vi AlAvaesu micchAviTThI sammAmicchAdiTTI ya na bhannaMti, sesaM taM ceva, se pUrNa bhaMte ! kaNNalesse nIla jAva sukkalesse bhavittA, kaNhalessesu devesu uvavajjai ? haMtA, goyamA! evaM jaheva neraiesu paDhame uddesae taheva bhANiyavaM, nIlalesAe vi jaheva neraiyANaM jahA nIlalesAe, evaM jAva pamhalessesu sukkalessesu evaM ceva navaraM lessATANesu visujjhamANesu visujjhamANesu sukkalessaM pariNamaMti, sukkalessaM pariNamaittA sukkalessesu devesu uvavajjaMti, se teNaTeNaM jAva uvvjjti| terasame bIo uddeso smtto||13-2|| chAyA-katividhAH khalu bhadanta ! devA ? prajJaptA ? gautama ! caturvidhA devA majJaptA, tadyathA -bhavanavAsinaH, vAnavyantarA, jyotiSikAH vaimAnikAH, bhavanavAsinaH khalu bhadanta ! devAH katividhAH prajJaptA: ? gautama ! dazavidhAH prajJaptA, tayathA-asurakumArAH, evaM bhedo yathA dvitIyazatake devoddezake yAvat aparAjitAH sarvArthasiddhikAH, kiyanti khalu bhadanta ! asurakumArAvAsazatasahasrANi prajJatAni ? gautama catuHSaSTiH asurakumArAvAsazatasahasrANi bhajJaptAni, te khalu bhadanta ! kiM saMkhyeyavistRtAH, asaMkhyeyavistRvAH, prajJaptA ? gautama ! Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 2 sU01 devavizepanirUpaNam ___521 saMkhyeyavistRtA api, asaMkhyeyavistRtA api, catuSpaSTayAM khalu bhadanta ! asurakumArAvAsagatasaharasreSu saMkhyeyavistRnepu asurakumArAvAsepu ekasamayena kiyantaH amurakumArA upapadyante ? yAvat kriyantastejolezyA upapadyante ? kiyantaH kRSNapAkSikA upapadyante ? evaM yathA ratnapabhAyAM tathaiva pRcchA, tathaiva vyAkaraNam navaraM dvAbhyAM vedAbhyAm upapadyante, napuMsakavedakAH na upapadyante zeSaM tadeva udvartakA api tathaiva, navaram asaMjhina udvartante, avadhijJAninaH, avadhidarzaninazca na udvartante, zepaM tadeva, prajJaptakeSu tathaiva, navaraM saMkhyeyakAH strIvedakAH prajJaptAH, evaM puruSavedakA api, napuMsakavedakAH na santi, krodhakapAyiNaH syAt santi, syAt na santi, ye santi jaghanyena eko bA, dvau vA, trayo vA' utkRSTena saMkhyeyAH prajJatAH, evaM mAnakaSAyiNaH, mAyAUpAyiNaH, saMkhyeyAH lobhakapAyiNaH prajJaptAH, zepaM tadeva, triSvapi gamakeSu saMkhyeyeSu catasro lezyA bhaNinavyA evam asaMkhyeyavistRneSvapi, navaram triSvapi gamakepu asaMkhyeyA bhaNitavyAH, yAvat asaMkhyeyAH, acaramAH majJaptAH, kiyanti khalu bhadanta ! nAgakumArAvAsazatasahastrANi prajJaptAni ? evaM yAvat-svanitakumArAH, navaraM yatra yAvanti bhavanAni, kiyanti khalu bhadanta ! vAnavyantarAvAsazatasahasrANi prajJaptAni ? gautama ! asaMkhyeyAni vAnavyantarAvAsazatasahasrANi prajJaptAni, te khalu bhadanta ! kiM saMkhyeyavistRtAH, asaMkhyeyavistRtAH ? gautama / saMkhyeyavistRtAH, no asaMkhyeyavistRtAH, saMkhyeyeSu khalu bhadanta ! vAnavyantarAvAsa zatasahasreSu ekasamayena kiyantA, vAnavyantarA upapadyante ? evaM yathA amurakumArANAM saMkhyeyavistRteSu trINi gamakAni tathaiva bhaNitavyAni vAnavyantarANAmapi trINi gamakAni, kiyanti khalu bhadanta ! jyotipikavimAnAvAsazatasahasrANi prajJaptAni ? gautama ! asaMkhyeyAni jyotipikavimAnAvAsazatasahasrANi pakSaptAni ? te khalu bhadanta ! kiM saMkhyeyavistRtAH asaMkhyeyavistRtAH? evaM yathA vAnavyantarANAM tathA jyotipikANAmapi trINi gamakAni bhaNitavyAni, navaram ekA tejolezyA, upapadyanteSu prajJapteSu ca asaMjJino na santi, zepaM tadeva, saudharme khalu bhadanta ! kalpe kiyanti vimAnAcAmazatasahasrANi prajJaptAni ? gautama ! dvAtriMzat vimAnAvAsazatasahasrANi prajJaptAni, te khalu bhadanta ! kiM saMkhyeyavistRtAH, asaMkhyeyavistRtAH ? gautama ! saMkhyeyavistRtA api asaMkhyeyavistRtA api, saudharme khalu bhadanta ! kalpe dvAtriMzativimAnAvAsazatasahasreSu saMkhyeyavistRteSu vimAneSu ekasamayena kiyantaH saumikA devA upapadyante ? kiyantastenolezyA upapadyante ? evaM yathA jyotipikANAM trINi gamakAni tathaiva zroNi gamakAni bhaNitavyAni, navaraM trijvapi saMkhyeyA bhaNitavyAH, avadhijJAninaH bha0 66 Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre aMbadhidarzaninazca cyAvayitavyAH zeSaM tadeva, asaMkhyeyavistRteSu evameva trINi gamakoni, nAraM trivapi gamakepu asaMkhyeyA bhaNitavyAH, avavijJAninatha, avadhidarza:ninazca saMkhyeyAzyavanti, zeSaM tadeva, evaM yathA saudharmavaktavyatA bhaNitA tathA IzAne'pi paT gamakAni bhaNitavyAni, sanatkumAre evaJcaitra, navaraM strIvedakA na upapadyante, majJapteSu ca na bhaNyante, asaMjJinastriyapi gamakeSu na bhaNyante, zepaM tadeva, evaM yAvat sahasAre, nAnAtvaM vimAneSu, lezyAsu ca , zepaM tadeva, AnatamANateSu khalu bhadanta ! kalpeSu kiyanti vimAnAvAsazatAni majJaptAni ? he gautama ! catvAri vimAnAvAsazatAni prajJatAni, te khalu bhadanta ! ki saMkhyeyavistRtAH, asaMkhyeyavistRtAH ? gautama ! saMkhyeyavistRtA api, asaMkhpeyavistRtA api, evaM saMkhyeyavistRteSu trINi gamakAni yathA sahasrAre asaMkhyeyavistRtepu, vimAneSu upapadyanteSu ca cyavantiSu ca evaM caina saMkhyeyA bhaNitavyAH, majJaptepu asaMkhyeyAH, navaraM no indriyopayuktAH, anantaropapanakAH, anantarAyagAhAH, anantarAhArakAH, anantaraMparyAptakAzca eteSAM jaghanyena eko vA, dvau vA, yo vA, utkRSTena saMkhyeyAH prajJaptA, zeSAH asaMkhyeyA bhaNitavyAH , AraNA'cyutepu evaM caiva yathA''natamANateSu, nAnAtvaM vimAnepu, evaM graiveyaMkA api, kati khalu bhadanta ! anuttaravimAnA: majJaptAH ? gautama ! paJca anuttaravimAnAH prajJaptAH te khalu bhadanta ! ki saMkhyeyavistRtAH, asaMkhyeyavistRtAH ? gautama ! saMkhyeyavistRtazca, asaMkhyeyavistRtAtha paJcamu khalu bhadanta / anuttaravimAneSu saMkhyeyavistRte vimAne ekasamayena kiyantaH anuttaropapAtikA devA upapadyante ? kiyantaH zuklalezyA upapadyante ? pRcchA, tathaiva, gautama ! paJcasu khalu anuttaravimAneSu saMkhyeyavivRste anuttaravimAne ekasamayena jaghanyena eko vA, dvau vA, trayo vA, utkRSTena saMkhyeyAH anutaropapAtikAH devAH upapadyante, evaM yathA graiveyakavimAneSu saMkhyeyavistRteSu, navaraM kRSNapAkSikAH, abhavasiddhikAH triSu ajJAneSu ete na upapadyante, na cyavanti, na prajJapteSu bhaNitabyAra, acaramA api pratipidhyante, yAvat saMkhyeyAH caramA: prajJaptAH, zeSa saMde, asaMkhyeyavistRteSvapi ete na bhaNyante, navaram acaramAH santi, zeSaM yathA aveyakeSu asaMkhyeyavistRteSu yAvat asaMkhyeyAH acaramAH prajJaptIH, catuSpaTau khalu bhadanta ! asurakumArAvAsazatasahasreSu saMkhyeyavistRteSu asurakumArAvAseSu kiM samyagdRSTayA asurakumArAH upapadyante ? mithyAdRSTayaH, evaM yathA ratnaprabhAyAM traya AlApakA bhaNitAstathA bhaNitavyAH, evam asaMkhyeyavistRteSvapi trINi gamakAni, evaM yAvat aveyakavimAneSu, anucaravimAneSu evameva, navaraM triSvapi AlApakeSu mithyAdRSTayaH samyag mithyAdRSTayazca na bhaNyante, Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 i prameyacandrikA TIkA ze0 13 u0 1 sU0 1 devavizeSanirUpaNam zepaM tadeva / gautamaH pRcchati-tat nUnaM bhadanta ! kRSNalezyaH, nIla yAvat zukla, lezyo bhUtvA kRSNalezyeSu deveSu upapadyante ? hanta gautama ! evaM yathaiva nairayikepu prathama uddezake tathaiva bhaNitavyam , nIlalezyAyAmapi yathaiva nai yikANAM yathA nIlalebyAyAm , evaM yAvat padmalezyeSu, zuklalezyeSu evameva, navaraM lezyAsthAneSu vizu. dhyatsu vizudhyatsu zuklalezyAM pariNamanti, zuklalezyAM pariNamya zukchalezyepu deveSu upapadyante, tat tenArthena yAvat upadyante, tadevaM bhadanta! tadevaM bhadanta ! iti ||muu. 11) trayodazake zatake dvitIyoddezakaH samAptaH // TIkA-prathamoddezake nairayikANAM prarUpitatvena dvitIyodezake asmin auSapAtikatvasAdhAd devAn marUpayitumAha-'kaivihA Na bhaMte ityAdi, 'kaivihANaM, bhaMte ! devA paNNatA ?' gautamaH pRcchati-he bhadanta ! katividhAH khalu devAH majJaptA ? bhagavAnAha-'goyamA ! caubihA devA paNNattA' he gautama ! caturvidhA devAH prajJaptA, 'taM jahA-bhavaNavAsI, vANamaMtarA, joisiyA, vaimANiyA' tadyathA devavaktavyatA'kAvihA NaM bhate / devA paNNattA' ityaadi| TIkArtha-prathama uddezaka meM nairayikoM kI prarUpaNA kI gaI hai, isa kAraNa isa dvitIya uddezaka meM aupapAtikapane kI sadharmatA ko lekara sUtrakAra devoMkI prarUpaNA kara rahe haiM-isameM gautama ne prabhu se aisA. pUchA hai-'kAvihA gaM bhaMte / devA paNNattA' he bhadanta ! deva kitane prakAra ke kahe gaye haiM ? isake uttara meM prabhu ne kahA 'goyamA' he. gautama ! 'caunvihA devA paNNattA' deva cAra prakAra ke kahe gaye haiN| 'taM jahA' jo isa prakAra se haiM-'bhavaNavAsI, vApAmaMtarA, joisiyA, -vAnI tavyatA"kAvihA NaM bhaMte / devA paNNattA" tyAha TIkAtha-pahelA uddezAmAM nArakanI prarUpaNuM karavAmAM AvI. aupapAtikatAnI sadhamatAne kAraNe have A bIjA uddezAmAM sUtrakAra devenI prarUpaNa kare che- A viSayane anulakSIne gautama svAmI mahAvIra prabhune e prazna pUche che ke"kivihaa NaM bhaMte ! devA paNNatA " hai sasavan ! havAnA mA 2,4aa cha, ____ mahAvIra prabhunA uttara-" goyamA!" gautama! "cauvvihA, devA paNNattA" hevAnI yA2 2 hA cha, "tajahA" 2 nIya pramANe - "bhavaNavAsI, vANamaMtarA, joisiyA, vemANiyA " (1) manavAsI, (2) bAna. manta2, (3) yAtiqis, bhane (4), vaimAnis. Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre 624 bhavanavAsinaH, vAnavyantarAH, jyotiSikAH, vaimAnikAH / gautamaH pRcchati - 'bhavaNa vAzINa bhaMte ! devA karavihA paNNattA ? ' he bhadanta | bhavanagasinaH khalu devAH katividhAH prajJaptAH ? bhagavAnAha - ' goyamA ! dasavidA paNNattA' he gautama ! dazavidhA bhavanavAsino devAH majJaptAH, 'taM jahA - asurakumArA evaM bhemo jahA vitiyasa devadesa jAna aparAjiyA savnahasiddhagA' tadyathA - amurakumArAH, evaM rIsyA bhedaH devaprakAro, yathA dvitIyazatake saptame devodeza ke pratipAditastathaiva atrApi pratipAdanIyaH, yAvat - nAgakumArAH, suvarNakumArAH, agnikumArAH, vidyutkumArAH, udadhikumArAH, dvIpakumArAH pavanakumArAH, dizAkumArAH, svanitakumArAH, vAnavyantarAH, aSTau jyotiSikAH paJca vaimAnikAH saudharmezAnAdayo dvAdaza, vaimANiyA' bhavanavAsI, vAnavyantara, jyotiSika aura vaimAnika, aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-bhavaNavAsI NaM bhaMte / devA kaivihA paNNattA' he bhadanta ! jo bhavanavAsI deva haiM ve kitane prakAra ke kahe gaye haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA' he gautama ! 'dasa vihA paNNattA' bhavanavAsI deva 10 prakAra ke kahe gaye haiM / 'taM jahA' jo isa prakAra se haiM - ' asurakumArA evaM bheo jahA vitiyasae devadesae jAva aparAjiyA savvahasiddhagA' asurakumAra yAvat-nAgakumAra, suvarNakumAra, agnikumAra, vidyutkumAra, uddhikumAra, dIpakumAra, pavanakumAra, stanitakumAra, devoM ke isa prakAra ke bhedoM kA kathana dvitIya zataka ke saptama uddezaka meM kahA gayA hai| vahAM vAnavyantara ATha prakAra ke, jyotiSika pAMca prakAra ke vaimAnika aura saudharma IzAna Adi gautama svAmInI prazna - " bhavaNavAkhINaM bhave ! devA kaivihA paNNattA 1" he bhagavan! bhavanavAsI devA keTalA prakAranA kahyA che? bhaDAvIra alunA uttara-" dasavihA paNNattA - tajahA " he gautama! lavanavAsI hevAnA nIthe abhAye isa prakAra hyA che - " asurakumArA evaM bheo jahA bitiyasae devuddesara jAva aparAjiyA savvaTTasiddhagA " asurakumAra Ahi bheMdAnuM jevu' kathana khIjA zatakanA sAtamAM uddezAmAM karavAmAM Avyu' che, evuM graMthana ahI' grahaNa karavuM joIe tyAM bhannatapatinA dasa bhede A pramANe kahyA che(1) asurakumAra, (2) nAgakumAra, (3) suvarNu kumAra, (4) agniDabhAra, (5) vidyutkubhAra, (6) udyadhikumAra, (7) dvIpakumAra, (8) vAyukumAra, (8) hizADubhAra ane (10) stanitakumAra vAnanyantara devAnA ATha prakAra ane cetiSikAnA pAMca prakAra kahyA che. vaimAnika DhavAnA saudhama kalpavAsI Adi 12 prakAra kahyA Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 2 sU0 1 devavizeSanirUpaNam 525 navagraiveyaka pazcAnuttaravijayavaijayantajayantAparAjitAH srvaarthsiddhkaaH| gautamaH pRcchati- kevaiyA NaM bhaMte ! asurakumArAvAsasayasahassA paNatA ? ' he bhadanta ! kiyanti khalu asurakumArAvAsazatasahasrANi prajJaptAni ? bhagavAnAha-'goyamA / cosadi amurakumArAvAsamayasahassA paNNattA' he gautama ! catuSpaSTiH asurakumAgavAsazatasahasrANi-catuSpaSTilakSAsurakumArAnAsAH asurakumArabhavanAni majJapvAni, gautamaH pRcchati-' te NaM bhaMte ! ki saMkhejjavitthaDA, asaMkhejjavitthaDA? he bhadanta ! te khalu catuSpaSTilakSAsurakumArAvAsAH kiM saMkhyeyavistRtAH santi ? kimvA asaMkhyeyavistRtAH santi ? bhagavAnAha-'goyamA ! saMkhejjaritthaDA vi, asaMkhejjavitthaDA vi' he gautama ! pUrvoktA amurakumArAvAsAH saMkhyeyavistRtA ke bheda se 12 prakAra ke kahe gaye haiN| nava graiveyaka aura anuttaravimAnavijaya, vaijayanta jayanta, aparAjita evaM sarvArthasiddhaka, isa prakAra se pAMca kahe gaye haiN| aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM 'kevaiyA NaM bhaMte / asurakumArAvAsasayasahassA paNNattA' he bhadanta ! asurakumArA. pAsa kitane lAkha prajJapta hue haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama !'cosahi aprakumArAvAsasayasahassopaNNattA' asurakumArAvAsa 64 lAkha kahe haiN| aba isa para gautamasvAmI prabhu se pUchate haiMte NaM bhaMte ! ki saMkhejavitthaDA asaMkhejjavitthaDA' he bhadanta ! ve 64 lAkha asurakumArAvAsa saMkhyAta yojanavistAravAle hai yA asaMkhyAta yojana vistAvAle haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA' he gautama! 'saMkhejjavisthaDA vi, asaMkhejjavitthaDA vi' ve 64 lAkha asurakumArA. che. raiveyakavimAne nava prakAranA ane anuttara vimAne pAMca prakAranA kA che pAMca anuttara vimAnanAM nAma nIce pramANe che-vijaya, vaijayanta, jayanta, aparAjita ane sarvArthasiddha. gautama svAmInA prazna-" kevaiyANaM bhaMte ! asurakumArAvAsasayasahassA paNNattA " hai magavan / bhasurabhArAvAsa mA alm Baa cha ? mahAvIra prabhunA ttara-" goyamA!" gautama ! " cosadi asurakumArAvAsasayasahassA paNNattA ?" asurazubhAzanA 64 vama mAvAso 4 . gautama svAmInA pana-" teNaM bhaMte / kiM saMkhejjavitthaDA asaMkhejjavitthaDA ?" he bhagavana ! te 64 lAkha asurakumArAvAse zuM saMkhyAta ejananA vistAravALA che, ke asaMkhyAta yAjananA vistAravALA che? Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 526 = bhagavatIstra api santi, asaMkhyeyavistRtA api santi, tathA coktam "jaMbuddovasamA khalu bhavaNA je huMvi savakhuDDAgA sakhejjavitthaDA majjhimA u sesA asaMkhejjA // 1 // chAyA-jambUdvIpasamAni khalu bhavanAni yAni bhavanti mI kSullakAni, saMkhyAtavistRtAni madhyamAni tu zeSANi asaMkhyeyAni // 1 // gautamaH pRcchati-'cosaTThINaM bhaMte / amurakumArAvAsasa yasahassesu saMkhejjavittha Desu asurakumArAvAsesu egasamaeNaM kevaiyA asurakumArA uvayajjati 'he bhadanta! catuSpaSTayAM khalu asurakumArAvAsazatasahasrapu, canuppaSTilakSAsurakumArAvAsepu. saMkhyeyavistRteSu asurakumArAvAsepu ekasamayena niyantaH amarakumArA upapadyante? 'jAva kevaDayA teullessA utravajjati? yAvat-kiyantaH kRSNalezyAvantaH, vAma saMkhyAtayojana vistAravAle bhI haiM aura asaMkhSAnayojana vistAravAle bhI hai-sohI kahA-'javuddovasamA khalu' ityAdi / isa gAthA kA artha aisA hai-ki asurakumArAdikoM ke saba se choTe jo bhavana haiM ve jaMbUdvIpa ke samAna haiN| mAyAnabhavanasaMkhyAta vistAra vAle haiM evaM bAkI ke apaMkhyAnayojanavistAra vAle haiN| ___aba gautamasvAmI pramu se 'cosaTThINaM bhaMte ! asturakumArAvAsasayasahassetu saMkhe navitthaDetu asurakumArAvAsesu egasamaraNaM kevayA asurakumArA uvavajjati' he bhadanta ! 64 lAkha asurakunArAvAsoM meM se jo asurakumArAvAsa saMkhyAtayojana ke vistAravAle hai unameM eka samaya meM kitane asurakumAra utpanna hote haiM ? 'jAya kevaDyA teulesmA bhAvAra prabhuna uttara-"goyamA ! sakhejjavityaDA vi, asaM bejavitthaDA. vi" gautama! te asu24bhArAvAsa sadhyAta yojanA vistAra vALA paNa che ane asaMkhyAta ejananA vistAravALa paNa che. eja vAta nIyatA sUtrapA 26 0yata thAya cha-"jaMbuddIvasamA khalu" tyAha A gAthAne atha-asurakumAra dikonA je nAnAmAM nAnAM bhavane che, te jabaMbUDhIpanA jevaDA che, madhyama bhavane saMkhyAta jananA vistAravALAM che, ane bAkInAM bhavane asaMkhyAta yAjananA viratAravALAM che. gautama bhInA prazna-" cosaTThIgaM bhaMte ! asurakumArAvAsasayasahassesu saMkhenjavitthaDesu asurakumArAvAsesu egasamaeNaM kevaiyA asura kumArA uvajjati?" he bhagavan! 64 lAkha asurakumArAvasemAMnA je saMkhyAta yAjananA vistAravALA asurakumArAvAse che, temAM eka samayamAM keTalA asurakumAro utpanna thAya cha 1 "jAva kevaiyA teulessA uvavajjati ?" hai lezyAvANA, Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA 20 13 u0 2 sU0 1 devavizeSanirUpaNam .. . 527 kiyanto nIlaLezyAvantaH, kiyantaH kApotalezyAvantaH, kiyantastejolekyAvanta upapadyante ? 'kevaiyA kaNhapakkhiyA uvavajjati' kiyantaH kRSNapAkSikAH pUrjakta svarUpA upapadyante, 'evaM jaMhA rayaNappamAe taheva pucchA, taheva vAgaraNaM' evaMrItyA yathA ratnaprabhAyAM tathaiva atrApi pRcchA pratipAdanIyAH tathaiva ratnaprabhAtradeva vyAkaraNa-vyAkhyAnaM kartavyam , 'navaraM dohi vedehi uvavajjati' navaraM-pUrvApekSayA vizeSastu atra dvayorcedayoH strIvedapuruSavedayoH upapadyate tayoreva teSu satvAda, uvavajjati' yAvat kitane kRSNalezyAvAle kitane nIlalezyAvAle, kitane kApotalezyAvAle, tathA kitane tejolezyAvAle utpanna hote haiM ? 'kevaiyA kaNhapakkhiyA udhavajani' tathA kitane pUrvokta svarUpakAle kRSNa: pAkSika utpanna hote haiM ? 'evaM jahA rayaNappabhAe taheba pucchA' isa prakAra se jaise 39 prazna nArakoM ke viSaya meM ratnaprabhA pRthivI meM kiye gaye haiM-vaise hI prazna yahAM asurakumAroM ko lekara ke karanA cAhiye 'taheva vAgaraNaM' isake uttara meM prabhu kahate haiM- he gautama ! jaisA ina praznoM kA uttara ratnaprabhA pRthivI ke saMkhyAnayojana vistAravAle evaM asaMkhyAtayojana vistAravAle narakAvAloM meM diyA gayA hai-usI prakAra se yahAM para bhI ina praznoM kA uttara samajhanA cAhiye 'navaraM dohiM vedehiM svavati' parantu usa samAdhAna kI apekSA isa kathana meM yadi koI vizeSatA hai to vaha aisI hai ki yahAM para do vedoM meM-strI keTalA nIlezyAvALA, keTalA kapilezyAvALA tathA keTelA te vezyAvALA nArI tyo samayamA mana thAya cha 1 " kevaiyA kaNhapakkhiyA uvavajjati" tathA pUvAta 135vA pAkSi msumaare| utpanna thAya che ? " evaM jahA rayaNapabhAe vaheva pucchA" pramANe va pratI nArakenA viSayamAM ratnaprabhA pRthvIne sUtramAM (pahelA udezAnA pahelA sUtramAM) pUchavAmAM AvyA che, evAM ja prazno ahIM asurakumAranA viSayamAM paNa 571 naye. yA prazna uttara mAyA mahAvIra prabhu 4 cha -" tadeva vAgaraNaM " gautama ! 2namA pRthvIna sayAta mana maNyAta yArAnanA vistAravALA narakAvAsenA nArakonA viSayamAM A praznonA jevA uttaro ApavAmAM AvyA che evA ja uttare ahIM asurakumAranA asurakumArAvAsanA viSayamA 5 samala navaraM dohiM vedehiM uvavati" parantu nArInA kathana karatAM asurakumAronA kathanamAM eTalI ja vizeSatA che ke asurakumAromaa puruparva mane sIvAne samAva 3 2. " napuMsaMgaveyagA na uvava Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 528 bhagavatI 'napuMsagaveyagA na ujjati, sesa ve ve' napuMsakavedakAstatra nopapadyante, zeSa tadeva-pUrvoktavadeva vodhyam / 'ubavhatagAvi taheva, asanI ubati' udvartakA api tathaiva-pUrvoktaratnaprabhAvadeva bodhyAH , navaraM-pUrvApekSayA vizepastu-asaMjJinaH udvartante asurakumArAdArabhya IzAnaparyannadevAnAmasaMziSvapi pRthivyAdiputpAdAda, 'ohinANI, ohidasaNI ya Na unnati, sesaM taM ceva' avadhijJAninaH, avadhidarzaninazca na udvante, amurAdibhya udRttAnAM tIrthaGkarAditvApAptaH, tIrthaGkarAdI. nAmeva caavdhimtaamuvRttaatvoplbdhH| zeSaM tadeva-pUrvavadeva bodhyam , 'paNNattaesu veda aura puruSaveda meM-utpanna hote haiN| kyoMki inameM utpanna honevAloM meM ye hI do veda hote haiM / 'nalagavegA na uvavajjati sesaM taM ceva' napuM. sakavedanAle yahAM utpanna nahIM hote haiM-aura saba kathana vAkI kA pahile jaisA hI hai| 'unnanagA vi taheva, asannI uvyati' uhatakoM ke sambandha kA kathana ratnaprabhA meM kiye gaye inake kathana kI taraha se hI jAnanA cAhiye, parantu jo inake kathana meM yahAM vizeSatA hai vaha aisI hai ki yahAM asaMjJo udvartanA karate haiN| kyoMki asurakumAra se lekara IzAnaparyanta ke deva asaMjJIpRthivyAdikoM meM bhI utpanna ho jAte haiN| 'ohinANI, ohidasaNI ya Na uvvadRti-sesa taM ceva' avadhijJAnI aura avadhidarzanI yahAM se utanA nahIM karate haiM, kyoMki asurAdikoM se uvRtta hue jIvoM kI utpatti tIrthakarAdi rUpa se nahIM hotI hai aura avadhijJAna evaM avadhidarzanasahita tIrthaMkarAdika hI udvartanA karate haiN| bAkI kA aura saba kathana yahAM uchatanA saMbaMdhI pahile ke jjati" asurabhArAvAsabhA naghumavahAya masurabhArI aspanna yatA nayI. "sesaMtaMceva" mADInusabharata 4thana 2namA pRthvInA nAnA sabhA - " uvvaTuMtagA vi taheva, asannI uvvaTuMti" nA viSaya 4thana pAya ratanaprabhA nArakenA kathana jevuM ja ahIM samajavuM paraMtu asurakumAranI uddhanA kathanamAM eTalI ja vizeSatA che ke asurakumArathI asaMjJIo paNa udvartana kare che, kAraNa ke asurakumArathI laIne IzAnaparyantanA de asaMgI pRthvIya mAhimA 5 satpanna jaya . "ohinANI, ohidasaNI ya Na uccati-sesaM taMceva" adhijJAnI mana maSizanI va mahIthI (asurakumArAvAsamAMthI) udvartana karatA nathI, kAraNa ke asurakumArAdimAMthI utta thayelA (nIkaLelA) jIvonI tIrthaMkarAdi rUpe utpatti thatI nathI ane avavijJAna ane avadhidarzanathI yukta tIrthakarenI ja uddhanA thAya che. bAkInuM samasta kathana udvartanA saMbadhI nArakAnA pUrvoktA kathana pramANe ja. Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 2 0 1 devavizeSanirUpaNam 529 tadeva, navaraM saMkhejjagA itthavevagA paNNattA, evaM purisatreyagA tri, napuM sagaveyagAM natthi' prajJapteSu taptaviSayeSu prajJaptapadopalakSitAlApakAdhIteSu asurakumAreSu tathaivaratnaprabhavadeva yathA prathamoddeza ke proktaM tathaivAtrApi vaktavyam, navaraM - vizeSastu saMkhyeyakAH strIvedakAH, prajJaptA, evaM - tathaiva puruSavedakA api prajJaptAH, kintu atra asurakumArAdiSu napuMsaka vedakA na santi, 'kohakasAyI siya asthi siya nasthi' jai asthi jahaNeNaM eko vA, dovA, tinni vA ukkoseNaM saMkhejjA paNNattA' krodhakapANiH asurakumArAvAseSu syAt kadAcit santi, syAt - kadAcit na santi yadA krodha kaSAyiNaH santi, tadA jaghanyena eko vA, dvau vA, trayo vAsanti, utkRSTe na tu saMkhyeyAH, majJaptAH, 'evaM mANakasAyI, mAyAkasAthI' kathana jaisA hI hai / 'paNNattara taheva, navaraM saMkhejjanA isthiveSA paNNattA, evaM purisaveyagA vi, napuMsagavegA nasthi' prajJaptapadopalakSita AlApaka meM paDhe gaye asurakumAroM meM ratnaprabhA kI taraha hI jaisA ki prathamodezaka meM kahA hai usI prakAra se kahanA cAhiye / parantu vahAM ke kathana kI apekSA jo yahAM ke isa viSayaka kathana meM vizeSatA hai vaha aisI hai ki yahAM strIvedaka saMkhyAta kahe haiM aura puruSavedaka bhI saMkhyAta kahe gaye haiM / yahAM napuMsakavedaka nahIM hote haiM / 'kohakasAyI siya asthi, siya natthi' jai asthi jahaNjeNaM eko vA do vA tinni cA, ukkoseNaM saMkhejjA paNNattA' asurakumArAvAsoM meM krodhakaSAyI kadAcit hote bhI haiM aura kadAcit nahIM bhI hote haiM / yadi krodhakapAyI yahAM hote haiM, to ve jaghanya se eka, yA do yA tIna taka hote haiM aura utkRSTa se saMkhyAta taka hote haiM / 'evaM mANakasAyI, mAyA " samajavuM. paNNattapasu taddeva, navaraM saMkhejjagA itthaveyagA paNNattA, evaM purisavegA vi; napuMgaveyagA natthi " ajJapsayahocalakSita AsAyambhAM mahIM paDevA uddezakanA jevuM ja kathana thavu joIe, parantu te kathana karatAM asurakumArInA kathanamAM eTalI ja vizeSatA che ke-ahI" srIveke sakhyAta kahyA che ane puruSavedA paNu saMkhyAta kahyA che ahIM napu"sakavedakA hAtA nathI, 'koha kasAyI siya asthi, siya natthi jai atthi jahaNNeNaM ekko vA, dovA, tinnivA, ukkoseNaM saMkhejjA paNNattA " masuraDubhAzavAsobhAM GodhauSAyI asursArA kayAreka hAya che paNa kharAM ane kayAreka nathI paNa hAtA je tyAM temanA sadbhAva hAya che, teA ochAmAM ochA eka, e athavA traNa ane padhArebhAM vadhAre saNyAta adhauSAyInA sahulAva hoya che. " evaM mANabha0 67 88 Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 530 bhagavatIsUtre evaM-krodhakrapAyivadeva mAnakapAyiNo mAyAkapAyiNazca asurakumArAvAseSu syAt santi, syAn na santi, yadA mAnapAyiNo mAyArUpAyiNo bhaveyuH tadA jayanyena eko vA, dvau vA, trayo vA, utkRSTena tu saMkhyeyAH prajJaptA, tathA ca krodhamAna mAyAkaSAyodapino deveSu kAdAcitkA eva bhavanti, ityabhimAyaNevoktam-syAt santi syAt na sancItyAdi. kintu lobhakapAyodayino deveSu sarvadaiva bhavantItyAhasaMkhejjA lobhakamAyI paNNattA, sesaM taM ceca' devepu saMkhyeyA lobhakapAyiNaH prajJaptAH, zeyaM tadeva-pUrvoktavadeva bodhyam, 'visu vi gamaesa saMkhejjesu cattAri lessAo bhANiyacAo' viSvapi gamakepu-utpAdo-dvartanA-sattAlakSaNeSu triSvapi kasAyI' isI prakAra se aprakumArAvAsoM meM mAnakaSAyI aura mAyA-- kaSAyI kadAcit hote haiM aura kadAcit nahIM hote haiN| yadi ve ho bhI to jaghanya se eka yA do tIna taka hote haiM aura utkRSTa se ve saMkhyAtataka hote haiN| isa prakAra ke isa kathana se yaha pratIta hotA hai ki devoM meM krodha, mAna, mAyA, kaSAya ke udyavAle jIva kAdAcitka hI hote haiN| isI abhiprAya ko lekara 'sthAt santi syAt na santi' aisA pATha kahA gayA hai| kintu jo lobhApAyavAle jIva haiM ve devoM meM sarvadA hI pAye jAte haiN| kAraNa ki devoM meM lobhakaSAyI bahuta pAye jAte haiN| isI bAta ko prakaTa karane ke liye 'saMkhejjA lobhakasAyI paNNattA' aisA pATha kahA gayA hai, devoM meM lobhakaSAyI saMkhyAta hote haiN| bAkI kA aura saba kathana isa viSaya kA pahile jaisA kahA jA cukA hai vaisA hI jAnanA caahiye| 'tisu vi gamaessu saMkhejjesu cattAri lestAo . kamAyI, mAyAkasAyI" ko prabhAkarI asurabhAsapAsamA bhAnapAyI - mana mAyAkaSAyI asurakumAre paNa kayAreka hoya che ane kyAreka nathI hotA je temano saddabhAva hoya che, te ochAmAM ochA eka, be athavA traNane ane vadhAremAM vadhAre saMkhyAtane sadubhAva hoya che. A kathanathI e vAtanuM pratipAdana thAya che ke devAmAM Drodha, mAna ane mAyA kaSAyanA udayavALA yAre DAya che. tethI 1 me ruvAmA mAvyu cha " syAtsanti, syAt na manti" parantu sAyA vona vAma sahA samApa rahe che, kAraNa ke lebhakaSAyanA udayavALA ghaNuM de heI zake che, tethI ja sevA sUtrapA4 mAvAmA mAlyo che " saMkhejjA lobhakAyI paNNattA" "TemAM lekaSAyI saMkhyAta hoya che. bAkInuM A viSayane lagatu sabharataH ayana pUrita 4thana pramANe 1 sa . "tisu vi gamaesu saMkhe Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 2 sU0 1 devavizeSanirUpaNam __ 531 AlApakeSu saMkhyeyeSu saMkhyeyavistRteSu asurakumArAvAseSu catasrolezyA:-kRSNalezyAH 1, nIlalezyA 2, kApotalezyA 3, tejolezyA 4, ca bhaNitavyA, etAzcatastra eva hi lezyAH asurakumArAdInAM bhavanti / 'evaM asaMkhejjavitthaDesu ki, navaraM timu vi gamaesa asaMkhejnA bhANiyabyA, jAva asaMkhejjA acarimA paNNattA' evaM-pUrvoktarItyaiva asaMkhyeyavistRteSvapi asurakumArAvAseSu saMkhyeyanigtatAsurakumA rAvAsavadeva sarva vodhyam kintu navaraM-pUrvApesayA vizeSaratu viSvapi gama keSu 'utpA: dodvartanA-sattA' viSayeSu abhilApakeSu asaMkhyeyA bhaNitavyA-vaktavyAH, yAvatasaMkhyeyAH asurakumArAH, asaMkhyeyAH kRSNapakSikAH, asaMkhyeyAH zuklapakSikAH, bhANiyavAo saMkhyAtayojanavistAravAle asurakumArAvAsoM meM jo utpAda, udvartanA aura sattA ke AlApaka kahe gaye haiM unameM kRSNa lezyA, nIlalezyA, kApotalezyA aura tejolezyA ye cAra lezyAe~ kahanI cAhiye / kyoMki asurakumArAdikoM meM ye cAra lezyAe~ hI hotI haiN| 'evaM asaMkhejjavitthaDesu vi, navaraM titu vi gamaeca asaM. khejjA bhANiyavvA, jAva asaMkhejjA acarimA paNattA' isI prakAra se-saMkhyAtayojana vistAravAle asurakumArAvAsoM kI taraha se hI pUrvokta rIti ke anusAra asaMkhyAta yojanavistAravAle bhI asurakumArovAsoM meM saba kathana jAnanA cAhiye / parantu asaMkhyAta yojana vistAravAle asurakumArAvAsoM meM jo utpAda, udvartanA aura sattA saMbaMdhI tIna AlApaka kahe gaye haiM-vahAM 'asaMkhyAta' aisA pATha kahanA caahiye| yAvat asaMkhyAta asurakumAra haiM, asaMkhyAta kRSNapAkSika haiM, jjesu cattAri lessAo bhANiyavvAbho" sabhyAta yonanA vistAravANA asurakumArAvAsamAM je utpAda, udvattA ane sattA (vidyamAnatA) viSayaka AlApake kahyA che, temAM kRSNalezyA, nIlalezyA, kApatalezyA ane tejalezyA, A cAra vezyAo kahevI joIe, kAraNa ke asurakumArAdikamAM cAra vezyAo 1 sI che. " evaM' asaMkhejjavisthaDesu vi, navaraM tisu vi gamaesa asaMkhejjA bhANiyavvA, jAva asaMkhejA acarimA paNNattA" se prmaannesaMkhyAta ejananA vistAravALA asurakumArAvAsanI jema ja-asaMkhyAta cajananA vistAravALA asurakumArAvAmAM paNa samajavuM paraMtu asaMkhyAta jananA vistAravALA asurakumArAvAsamAM utpAda, udvartana ane sattA viSayaka gaNu AlApakamAM saMkhyAta" ne badale "asaMkhyAta'pada kahevuM joIe jema ke-asaMkhyAta jananA vistAravALA asurakumArAvAsamAM asaMkhyAta asurakumAre che, asaMkhyAta kRSNapAkSika che, asaMkhyAta zukala Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtra asaMkhyeyAH kRzNAdilezyAvantaH, ityAdhAramya asaMkhyeyAH anAkAropayuktAH' iti paryantA, ekonacatvAriMzati39 tathA 'asaMkhyeyAH anntroppnnkaaH| ityAdyaSTa tathA asaMkhyeyAzcaramAH, asaMkhyeyA acAmAH praaptaaH| gautamaH pRcchati-'kevaiyA paM bhaMte ! nAgakumArAvAsasayasahassA pagattA ?' he bhdnt| phiyanti khallu nAgakumArAvAsazatasahasrANi prajJaptAni ? 'evaM jAva thaNiya. kumArA' evaM-tathaiva yAvat suvarNakumArAdArabhya stanitaparyantAnAM kiyanti tattadAbAsazatasahasrANi prajJaptAni ? iti prshnH| bhagavAnAha-'navaraM jatya jattiyA bhavaNA' navaraMvizeSastu yatra nikAye yAvanti bhavanalakSANi santi, tatra tAvanti vaktavyatAni yathA "causahI asurANaM, nAgakumArANa hoi culsiiii| vAvattari kaNagANaM vAukumArANa channauI // 1 // asaMkhyAta zulkapAkSika haiM, asaMkhyAtakRSNAdilezyAvAle haiM, ityAdi saba kathana asaMkhyAta anAkAra upayoga vAle haiM yahAM taka jAnanA cAhiye tathA asaMkhyAta hI anantaropapatraka Adihe aura asaMkhyAta hI carama evaM asaMkhyAna hI acarama haiM / aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM'kevaDyA Ne bhaMte! nAgakumArAvAsasayasahassA paNNattA' he bhadanta / nAgakumArAvAsa kitane lAkha kahe gaye haiM ? 'evaM jAva thaNiyakumArA' isI prakAra se he bhadanta ! suvarNakumAra se lekara stanitakumAra taka ke avanapati devoM ke apane 2 nAma ke AvAsa kitane lAkha kahe gaye haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'navaraM jattha jattiyA bhavaNA' he gautama! jisa nikAya meM jitane lAkha bhavana haiM vahAM para utane lAkha bhavanarUpa AvAsa kahanA cAhiye-yathA-'causahI asurANa' ina do gAthAoM kA pAkSika che, asaMkhyAta kRSNAdi lezyAvALA che, ItyAdi kathana grahaNa thavuM joIe tyAM asaMkhyAta anAkAre pagavALA asurakumAre che, tyAM sudhInuM samasta kathana ahIM samajI levuM joIe. tathA anantapannakathI laIne carama ane acarama sudhInA asurakumAre paNa asaMkhyAta che, ema samajavuM gautama svaamiin| praza-" kevaiyA NaM bhaMte ! nAgakumArAvAsasayasahassA paNNatA?" 3 sagavan ! nAgabhArAvAsa 21 ani BhA cha ? "evaM jAva thaNiyakumArA" ra pramANe san ! sumAre sanastanitabhAra paryantanA bhavanapati denA keTakeTalA AvAso kahyA che? mahAvIra prbhun| uttara-" navaraM jattha jattiyA bhavaNA" gautama nikAyamAM jeTalAM lAkha bhavana che, te nikAyamAM eTalAM lAkha bhavana rUpa AvAsa kahevA joIe nIcenI be gAthAomAM pratyeka bhavanapati nikAyanA Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 2 sU0 1 devavizepanirUpaNam 533 dIvadisA udahINaM vijjukumAriMdaNiyamaggINaM / juyalANaM patteyaM chAvattarimo sayasahassA // 2 // iti, catuSaSTiH asurANAm , nAgakumArANAM bhavati caturazItiH, dvAsaptatiH kanakAnAM 'muvarNa mArANAM' vAyukumArANAM ssnnnnvtiH||1|| dvIpadizodadhInAM vidyutkumArendrastanitAgnInAm / yugalAnAM pratyekAni paT saptatiH zatasahasrANi // 2 // iti, ___ ayaM bhAvA-'causahI anurANAM' iti-amurakumArANAmuttaradizi zillakSANi, dakSiNadizi caturviMzallakSANIti sarvANi catuSpaSTilakSANi bhavanAni bhavanti 64 / evaM nAgakumArANAmuttaradizi catvAriMzalakSANi, dakSiNadizi catuzcasvAriMzallakSANi, iti caturazItilakSANi 84 / suvarNakumArANAmuttaradizi catustrizallakSANi, dakSiNadizi aSTatrizallakSANi iti dvisaptati lakSANi 72 / vAyukumArANAyuttarahizi SaT catvAriMzallakSANi, dakSiNadizi paJcAzallakSANItipaNNavatilakSAgi 96 / dvIpakumAra-dizAkumAro-dadhikumAra-vidyutkumAra-stanitakumArA-'gnikumArANAM madhye ekaikasya cottaradizi zillakSANi dakSiNabhAvArtha aisA hai-asurakumAroM ke bhavana 64 lAkha haiM, arthAt uttaradizA meM 30 lAkha aura dakSiNadizA meM 34 lAkha bhavana haiM isI prakAra se nAgakumAroM ke uttara dizAmeM 40 lAkha, aura dakSiNa dizAmeM 44 lAkha-isa prakAra se 84 lAkha bhavana haiM, suvarNakumAroM ke uttaradizA meM 34 lAkha, aura dakSiNa dizAmeM 38 lAkha bhavana hai-isa prakAra saMgha 72 lAkha bhavana haiM, vAyukumAroM ke uttaradizA meM 46 lAkha, aura dakSiNa dizA meM 50 lAkha bhavana haiM isa prakAra saba 96 lAkha bhavana haiN| bIpakumAra, dizAkumAra, udadhikumAra, vidyutkumAra, stanitakumAra aura vAnA mApAsAnI sanyA matApAmA bhAva cha. " causaTThI asurANaM " ItyAdi A gAthAone artha nIce pramANe che-asurakumAronA 64 lAkha bhavana che, asurakumAranA 30 lAkha bhavana uttara dizAmAM che ane 34 lAkha bhavana dakSiNa dizAmAM che. nAgakumAranA 40 lAkha bhavana upara ane 44 lAkha dakSiNa dizAmAM che. A rIte temanA kula 84 lAkha bhavana che. suvarNakumAronA uttara dizAmAM 34 lAkha ane dakSiNamAM 38 lAkha bhavane maLIne kula 72 lAkha bhavana che. vAyukumAranA uttaramAM 46 lAkha ane dakSiNamAM 50 lAkha bhavano maLI kula 96 lAkha bhavane che dvIpakumAra, IfzakumAra, udadhikumAra, vighukumAra, agnikumAra ane stanatakumAra A Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 534 bhagavatIsUtra dizi catvAriMzallakSANIti SaTsaptatilakSANi bhavanAni ekaikeSAM bhavantIti / atha ca sarveSAM bharanapatInAM sarvasaGkALanayA dvisaptatilakSottarasaptakoTiparimitAni (77200000) bhavanAni bhavanti / tepu cottaradizi sarvasaGkalanayA-paTpaSTilakSottaratrikoTi paribhitAni (36600000) bhavanAni, tathA dakSiNadizi sarva saMkalanayA paTUlakSottaracatuSkoTi parimitAni (40600000) bhavanAnI santIti jAtAni sarvANi dvisaptatilakSottarasaptakoTisaMkhyakAni (7720 000) bhavantIti bhaavH| gautamaH pRcchati-'kevaiyANaM bhaMte ! vANamaMtarAvAsasayasahassA paNattA ?' he bhadanta ! kiyanti khalu vAnavyantarAvAsazatasahasrANi prajJaptAni ? bhagavAnAI'goyamA! asaMkhejjA vANamaMtarAvAsasayasahassA paNNasA' he gautama ! asaMkhyeyAni vAnavyantarAvAsazatasahasrANi prajJaptAni / gautamaH pRcchati-'te NaM bhaMte ! ki saMkhe -agnikumAra inake bIca meM eka eka ke uttaradizA meM 36 lAkha aura dakSiNadizA meM 40 lAkha isa prakAra 76 lAkha bhavana pratyeka ke haiN| ina saba avaloM kI saMkhyA kA joDa 77200000 sAtakaroDa bahattara lAkha hote haiN| uttaradizA ke bhavanoM kA joDa 36600000 hote haiM aura dakSiNadizA ke bhavanoM kA joDa 40600000 hotA haiN| isa prakAra se inakA joDa kula 77200000 ho jAtA hai| - aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'kevahayA NaM bhate ! vANa: maMtarAvAlalayalahassA paNNattA' he bhadanta ! vAnavyantaroM ke AvAsoM kI saMkhyA kitane lAkha kI kahI gaI hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM'goyamA! asaMkhejjA bAgamaMtarAvAsasayasahassA pagattA' he gautama ! vAMnavyantaroM ke AvAsoM kI saMkhyA asaMkhyAta lAkha kI kahI gaI hai| pratyekanA uttara dizAmAM 36-36 lAkha ane dakSiNa dizAmAM 40-40 lAkha bhavane maLI kula 76-76 lAkha bhavane che uttara dizAnA bhavAne kula saravALe 36600000 ane dakSiNa dizAnA bhavanone kula saravALe 40000000 thAya che. A rIte bhavanapationA dase nikAyanA denA bhavanene kula saravALe 77200300 thAya che. gautama svAmInA prazna-" kevaiyANa bhaMte / vANamaMtarAvAsasayasahassA paNNattA" 3 bhagavan ! pAna0yantara hevAnA sa sAma mApAse hai? mahAvIra prbhune| utta2-" goyamA! asaMkhejjA vANamaMtarAvAsasayasahassApaNNattA" gautama! pAna0yantana bhAvAsAnI sabhyA asaNyAta sAnI 4hI. che. Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 2 sU0 1 devavizeSanirUpaNam 535, jjavitthaDA, asaMkhejja vitthaDA ? ' he bhadanta / te khalu vAnavyantarAvAsAH kiM saMkhyeyavistRtAH santi ? kiMvA asaMkhyeyavistRtAH santi ? bhagavAnAha - 'goyamA ! saMkhejjavitthaDA, no asaMkhejjavitthaDA' he gautama! saMkhyeyavistRtAH santi, vAnavyantarAvAsAH, no asaMkhyeyavistRtAH santi / tathA coktam "jaMbuddIvasamA khalu ukoseNaM havaMti te nagarA / khuDDA khetamA khalu videhasamagAu majjhimagA // 1 // chAyA - jambUdvIpasamAni khalu utkRSTena bhavanti tAni nagarANi / kSudrANi kSetrasamAni (bharatairAvata kSetrasamAni) khalu videhasamakAni (mahAvideha kSetratulyAna) madhyamakAni // 1 // iti / gautamaH pRcchati - 'saMkhejjesuNaM bhaMte! vANamaMtarAvAsa saya sahasesu esamaeNaM aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM - 'taNaM bhate / kiM saMkhejjaviDA asaMkhejja vitthaDA' he bhadanta ! ye cAnantaroM ke asaMkhyAta lAkha bhavanAvAsa kyA saMkhyAtayojana ke vistAravAle haiM, yA asaMkhyAta yojana ke vistAravAle haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - godhamA ! he gautama! 'saMkhejjavitthar3A, no asakhejja-. fariDA' ye vAnavyantaroM ke AvAsa saMkhyAtavistAravAle hI haiM, amakhyAtavistAravAle nahIM haiN| tathAcoktam - jaMbuddIvasamA khalu' ityAdi / tAtparya aisA hai ki vAnavyantaroM ke jo kSudrAvAsa haiM - ve bharata, airaktakSetra ke samAna haiM aura jo madhyama AvAsa hai ve mahAvideha kSetra ke samAna haiM tathA jo isake utkRSTa nagara haiM ve jambUdvIpa ke samAna haiN| ava gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM - sakhejje NaM bhaMte! vANamaMtarA " 3 gautama N svAbhInA azna-" teNaM bhate / kiM saMkhejna vitthaDA asaMkhejja vitthaDA" he bhagavan ! vAnavyantarAnA te asakhyAta lAkha bhavanAva se| zu sakhyAta ceAjananA vistAravALA che ?, ke asakhyAta yAjananA vistAravALA che ? bhaDAvIra alune| uttara--" goyamA ! saMkhejjavitthaDA, no asaMkhejja vitthaDA" he gautama ! vAnanyantarAnA te AvAsA sakhyAta ceAjananA vistAravALA che, asaMkhyAta yonjanA vistAravAjA nathI adhu pazu che - " jaMbuddIvasamA khalu " tyAhi- tAtparya me che "vAnavyantaronA ne kSudrAvaso sauthI - nAnA che, tebharata aravata kSetranA samAna che, madhyama AvAseA mahAvideha kSetra samAna che, mane temana ne nagaro che, tethe zUdrIpanA samAna hai." gautama svAmIne! prazna-" saMkhejjesu NaM bhaMte ! vANamaMtarAvAsa saya sahasse ega 4 Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsU 536 kevaiyA vANamaMtarA upavajjaM ti ?' he bhadanta | saMkhyeyavistRteSu khalu vAnavyantarA vAsazatasahasreSu ekasamayena kimanyo vAnavyantarA upapadyante ? bhagavAnAha - ' evaM jahA asurakumArANaM / saMkhejja vitthaDesu tinni gamagA tadeva bhANiyantrA / vANaaMtaraNa vi tinni gamagA' he gautama! evaM pUrvoktarItyaiva yathA amurakumArANAM saMkhyeyavistRteSu zramurakumArAvAseSu trINi gamakAni utpAdo vartanA-sacA ' viSayakA AlApakAH bhaNitAni tathaiva vAnavyantarANAmapi saMkhyeyavistRteSu vAnavyantarAvAsesu trINi gamakAni - utpAdo vartanA-satA viSayakA AlApakAH bhaNitavyAni gautamaH pRcchati - 'kevaiyANaM bhaMte / joisiyavimANAvAsasayasahassA paNNattA ?' he bhadanta / kipanti khalu jyotiSika vimAnAvAsazatasahasrANi 1 bAsasapasa hassesu egasamaeNaM kevaiyA vANamaMtarA javavajjaMti' he bhadanta / saMkhyAtayojanavistAravAle vAnavyantaroM ke AvAsoM meM eka samaya meM kitane vAnavdhantara utpanna hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM - ' evaM jahA asurakumArA NaM saMkhejjabitthaDe su' tinni gamagA, taheva bhANiyavyA, vANamaMtarANavi tinni gamagA' he gautama! pUrvoktarIti ke anusAra asurakumAroM ke saMkhyAtavistAravAle asurakumArAvAsoM meM utpAda udvarttanA aura sattAviSayaka AlApa kahe jA cuke haiM, usI prakAra se vAnavyantaroM ke bhI saMkhyAnayojanavistAravADe vAnavyantarAvAsoM meM utpAda, udvarttanA evaM sattA viSayaka tIna AlApaka kahanA caahiye| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM- 'kevaiyANaM bhaMte joisiyavimANAvAsa sayasahassA paNNattA' heM bhadanta / jyotiSika vimAnAvAsa kitane lAkha kahe samaNaM kevaiyA vANamaMtarA uvavajjaMti ?" he bhagavan! sakhyAta yogananA vistaarvALA vAnanyantarAvAseAmAM eka samayamAM keTalA vAnanyantara devA utpanna thAya che? bhahAvIra alunA uttara- " eva jahA asurakumArANaM saMkhejjaviSya Desa, tini gamagA, taheva bhANiyantrA, vANamaMtarANa vi tinni gamagA " he gautama! asurkumArAnA sakhyAta ceAjananA vistAravALA asurakumArAvAse mAM utpAda, urdUttanA ane satta,viSayaka traNa AlApakA pahelAM prakaTa karavAmAM AvyA che, eja pramANe vAnanyantarAnA paNa sakhyAta ceAjananA vistAravALA vAnanyantarAvAsAmAM pazu utpAda, uddhattanA ane sattAviSayaka traNa AlApaka kahevA joI e. gautama svAmInA azna - " kevaiyANaM bhaMte!' joisiyavimANAvAkhasayasa. hassA paNNacA " he bhagavan ! jyotiSiTha devAnA DeTA sAtha vibhAnAvAsa udyA hai? Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 2 sU0 1 devavizepanirUpaNam ___ 537 prajJatAni ? bhagavAnAha-'goyamA! asaMkhejjA joisiyavimANAvAsasayasahassA paNNattA' he gautama ! asaMkhyeyAni jyotipikavimAnAvAmazatasahasrANi prajJaptAni, gautamaH pRcchati-'teNaM bhaMte ! kiM saMkhejjavitthaDA ? asaMkhejmavitthaDA?' he bhadanta ! te khala asaMkhyeyalakSAH jyotipikavimAnAvAsAH ki saMkhyeyavistRtAH santi ? kivA asaMkhyeyavistRtAH santi ? bhagavAnAha-'evaM jahA vANamaMtarANaM tahA joisiyANa vi timi gamagA bhANiyacyA, navaraM egA teullezsA, uvavajjatesu paNNattesu ya asanI nasthi, sesaM taM cetra' evaM-pUrvoktarItyA yathA vAnavyantarANAM trINi gamakAni-'utpAdo-dvartanA-sattA' viSayANi pratipAditAni, tathaiva jyotipikANAmapi trINi gamajJAni-'utsAdo-dvarvanA-sattA viSayakANi bhaNitavyAni pratiparavyAni, sthA ca-"egasahimAgaM kAUNajoyaNe' ityAdi prAmANyena gaye haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama ! 'asaMkhejjA joha. siyavimANAvAkhasayalaharUlA paNNattA' jyotiSikavimAnAvAsa asa. khyAtalAkha kahe gaye haiN| aba gautamasvAmI se aisA kahete haiM-'te NaM bhate! ki saMkhejjavitthaDA, asaM khejjavitthar3A' he bhadanta ! jyotiSikavimAnAvAsa kyA saMkhyAtayojanavAle haiM, yA asaMkhyAtayojanavistAra vAle haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-'evaM jahA vANamaMtaroNaM tahA joisiyANa vitinna gamagA bhANiyabbA, navaraM egAteulessA, avajjosupaNNatetu ya asannI nasthi sesaM taM ceva' he gautama ! pUrvottarIti ke anusAra 'jaise vAnavdhantaroM ke utpAda, utanA evaM sattA viSayaka tIna AlApa kahe gaye haiM, usI prakAra jyotiSakoM ke bhI utpAda, udvartanA evaM mahAvIra prabhunA uttara-" goyamA!" gautama ! asaMkhejjA joisiyavimANAvAsakhayahassA paNNacA" jyotiSa vAna vibhAnAvAsA sasa khyAta lAkha kahyA che. gautama svAmInAza-te NaM bhaMte ! ki sakhejjavitthaDA, asaMkhejjavitthaDA" he bhagavana! tiSikonA vimAnAvAse zuM saMkhyAta ejananA vistAra vALA che, ke asaMkhyAta cIjananA vistAravALA che? mahAvIra prabhunA utta2-" eva jahA vANamaMtarANaM tahA joisiyANa vi tinni gamagA bhANiyavvA, navaraM egA teulessA, uvavajjati tesu paNNattesu ya asannI natyi, khesaM taceva" bhI 141 paDadA pAna0yantana Grils, GainA ane sattAviSayaka jevA traNa AlApake kahyA che, evAM ja tiSikenA utpAda udvartAnA ane sattAviSayaka traNa AlApake kahevA joIe. tathA bha068 Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - . 538 bhagavatIsUtre jyotiSke saMkhyeyavistRtA eva vimAnAvAsAH pratipattavyAH, kintu navaraM-pUrvApekSayA vizepastvatra ekA tejolezyaiva vaktavyA, vAnavyantare tu lezyAcatuSTayamuktam , tathA utpadyanteSu-utpadyante padopalakSiteSu vAnavyantareSu asaMjJinaH utpadhAte inyukta mAtu tannidho bodhyaH, tathA ca jyotipkepu asaMjJino notpabante, evaM prajJaptepu-prajJaptapadopalakSiteSu sattAviSayakeSu cAtra asaMjhino na santi, utpAdAbhAvAt iti bhaavH| zeSaM tadeva-pUrvoktavAnavyantarAtrAmavadeva jyotiSkAvAse'pi vodhyam / gautamaH pRcchati-'sohamme NaM bhaMte ! kappe kevaiyA vimANAvAsasayasahassA paNattA ?' he bhadanta ! saudharme khalu kalpe kiyanti vimAnAvAsazatasahasrANi prajJaptAni ? bhagavAnAi-'goyamA! vattIsaM vimANAvAsasayasahassA sattAviSayaka tIna AlApaka kahanA cAhiye / tathA ca 'egalaTibhAgaM kAUNa joyaNaM' ityAdi pramANa se jyotiSka meM saMkhyAtayojanavistAravAle hI vimAnAyAsa jAnanA cAhiye / kintu pUrvakathana kI apekSA isa kathana meM yadi koI vizeSatA hai to vaha aisI hai ki yahAM para kevala eka tejolezyA hI hai, vAnavyantaro meM cAra lezyAe~ haiN| tathA utpAda padopalakSitavAnavdhantaroM meM asaMjJI utpannahote kahegaye haiM, yahAM para unakA niSedha kiyAgayA hai| arthAt jyotiSikoM meM asaMjJI utpanna nahIM hote haiN| isI prakAra prajJasapadopalakSita ina jyotiSakoM meM asaMjJI jIva nahIM hai kyoMki inakA yahAM utpAda hI nahIM hotA hai| bAkI kA aura saba kathana yahAM pUrvoktavAnavyannarAvAsa kI taraha se hI jAnanA cAhiye / aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'lohamme NaM bhaMte ! kappe kaivaiyA vimANAvAsasa. yasahassA paNNattA' he bhadanta ! saudharmakalpa meM-kitane lAkha vimAnA " egasadribhAgaM kAUNa joyaNaM" tyAhi 4thana anusAra jyAtiSInA vimAnAvAse saMkhyAta ejananA vistAravALA ja samajavA vAnavyaktonA kathana karatAM ahI eTalI ja vizeSatA che ke vAna vyastaromAM cAra lezyAo hoya che, paraMtu jyotiSikemAM mAtra tejolezyAne ja sadbhAva hoya che. vaLI vAnavyantaramAM asaMjJI utpanna thAya che, paraMtu jyotiSikemAM asaMjJIne utpAda kahyo nathI bAkInuM samasta kathana vAnarenA jevuM ja samajavuM. gautama svAmInA prazna-" sohammeNaM bhaMte ! kappe kevaiyA vimANAvAsasayasahassA paNNattA" bhagavan ! sAdhama palAmainam vibhAnAvAsa chAche ? __mahAvIra prabhunA uttara-"goyamA ! battIsaM vimANAvAsasayasahassA paNNattA" he gautama! saudharma kalpamAM 32 lAkha vimAnAvAsa kahyA che, Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maiprayacandrikA TIkA za0 13 u0 2 sU0 1 devavizepanirUpaNam paNNavA' he gautama ! saudharmakalpe dvAtriMzadvimAnAvAtazatasahasrANi prajJaptAni / gautamaH pRcchati-'teNaM maMte ! kiM saMkhenjavitthaDA, asaMkhenjavitthaDA?' he bhadanta ! te khalu dvAtriMzallakSavimAnAvAsAH kiM saMkhyeyavistRtAH santi ? kiMvA asaMkhyeyavistRtAH santi ? bhagavAnAha-goyamA ! saMkhejnavitthaDA vi, asaMkhejjavityaDA vi' he gautamA saudharma vimAnAvAsAH saMkhyavistRtA api santi, asaMkhyeyavistRtA api santi / gautamaH pRcchati- sohamme NaM bhaMte! kappe vattIsAe vimANAvAsasayasahassemu saMkhejjavitthaDesu vimANesu egasamaeNaM kevaiyA sohammA devA uvavajjati ?' he bhadanta ! saudharme khalu kalpe dvAtriMzati vimAnA. vAsazatasahasreSu dvAtriMzallakSavimAnAvAseSu saMkhyeyavistRteSu vimAneSu ekasamayena kiyantaH saudharmAH devA upapadhante ? ' kevaDyA teulessA uvavajjati ?' vAsa kahe gaye haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! battIsa vImANAvAsasayasahassA paNNattA' he gautama ! saudharmanalpa meM 32 lAkha vimAnAvAsa kahe gaye haiN| aba gautamasvAmI prasnule aisA pUchate hai-'te Na bhaMte ! ki saMkhejjavitthar3A, asaMkhenjavisthaDI' he bhadanta ! saudharmakalpa ke ye 32 lAkha vimAnAvAsa sa khyAtayojanavistArabAle haiM ? yA asaM. khyAtayojana vistAravAle haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama ! 'saMkhejjavitthaDA vi asaMkhejavitthaDA vi the saudharmadevalokasaMbaMdhI 32 lAkha vimAnAyAsa khyAtayojanavistAravAle bhI haiM aura asaMkhyAtayojanavistAravAle bhI haiM / ava gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'sohammeNaM bhaMte ! kappe pattIsAe vimANAvAsasayasahassesusaMkhejjavitthaDesu egasamaeNaM kevaiyA sohammA devA uvadhajjati' he bhadanta ! saudharmakalpa ke 32 lAkha vimAnAvAsoM meM ke sUkhyAtayojana vistAravAle vimAnAvAsoM meM ekasamaya meM kitane saudharmadeva utpanna gautama svAbhImA -te NaM bhave ! kiM saMkhejjavitthaDA, asaMkhejjavitthaDA?" he bhagavan ! saudharmakalpanA 32 lAkha vimAnavAse zuM saMkhyAta jananA vistAravALA che, ke asaMkhyAta jananA vistAravALA che ? uttara-'goyamA gautama! "saMkhejjavitthaDA vi asaMkhejjavitthaDA vi." sakhyAta jananA vistAravALA paNa che ane asaMkhyAta ejananA vistAravALA paNa che. gautama svAmInA prazna-" sohammeNaM bhaMte ! kappe vattIsae vimANavAsasaya. sahamsesu saMkhejjavitthaDesu vimANesa egasamaeNa kevaiyA sohammA devA uvavajja ti" gava ! saudharma kalpanA 32 lAkha vimAnAvAsamAMnA je saMkhyAta cIjananA vistAravALA vimAnAvAse che. temAM eka samayamAM keTalA saudharmadeva utpanna pAya cha / "kevaiyA teulessA uvavajjati?" sAtavezyAvApanna yAya cha? Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre ' kiyantastejolezyAvanta upapadyante ? bhagavAnAha - ' evaM jahA joisiyANaM tinigamanA tadeva vini gamagA bhANiyacyA ' evaM pUrvokarIsyA yathA jyotiSikANAM trINi gamakAni utpAdoda-vartanA-sattA viSayakANi AlApakarUpANi bhaNitAni tathaiva saudharmikANAmapi devAnAM trINi gamakAni - pUrvoktAni abhilApakarUpANi bhaNitavyAni ' navaraM visu visaMkhejjA bhANiyaccA' ohinANI, ohidaMsaNI cavAveyanvA, sesaM taM caitra navaraM pUrzapekSayA vizeSastu atra triSvapi gamakeSuutpAdo - vartanA-sattA viSayakeSu saMkhyeyAH saudharmikA devAH bhaNitantrAH, avadhijJAninaH, avadhidarzaninatha vyAvayitavyAH pracyAvanIyAH 'vyavanti' padena vyava hartavyAH yato hi saudharmAdikalpAccyutAstantastIrthaGkarAdayo bhavanti ato'vadhi hote haiM ? 'kevaDhyA teulessA ubavajjaini' kitane tejolezyAvAle utpanna hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-' evaM jahA joisiyA NaM timi gamagA taheva tinni gamagA bhANiyantrA' he gautama! jyotiSikoM ke jaise utpAda, udvarttanA aura sattAviSayaka tIna AlApaka kahe gaye haiM vaise hI AlApaka tIna yahAM para bhI kahanA cAhiye / 'navaraM tisu visaMkhejjA bhANiyandhA, ohinANI, ohidaMsaNI ya cacAveyacyA, sesa taM caiva' parantu jyotiSikadevoM ke tIna AlApakoM kI apekSA yahAM ke utpAda, udvarttanA aura sattA ke AlApakoM meM 'saMkhyAta' kA pATha bolanA cAhiye / tathA ca saMkhyAttasauvarmadeva hI utpanna hote haiM, saMkhyAta saudharmadeva hI udvarttanA karate haiM aura saMkhyAta hI saudharmadeva sattA meM maujUda rahate haiM, avadhijJAnI aura avadhidarzanI yahAM se cyuta hote haiN| kyoMki saudharmAdikalpoM se afer hue jIva tIrthakarAdika hote haiN| bAkI kA aura saba kathana yahAM 40 bhaDAvIra prabhunA uttara- " evaM jahA joisiyANaM tinni gamatA taheva tinni gamagA bhANiyavvA " he gautama! jyotiSihonA utpAda, udvarttanA ane satta viSayaka jevAM traNa AlApake kahevAmAM AvyA che, evAM ja traNa yAsAyo aDIM pazu uhevA lehaye. "navaraM tisu vi saMkhejjA bhANiyavvA, ohinANI, odidaMsaNI ya cavAveyavvA, sesaM taMceva " caiAtiSikAnA traNa AlApa karatAM A traNa AlApakAmAM eTalI ja vizeSatA che ke tyAM traNe AlAkAmAM " saMkhyAta pada vaparAyu che, tene khale ahI putra mUkavu joIe. jema ke....sakhyAta jIve tyAM saudharmadeva rUpe utpanna thAya che, sakhyAta saudhama deve tyAMthI uddhRttanA kare che ane tyAM sakhyAta saudhama deve vidyamAna che. saudhama kalpamAMthI avadhijJAnI jIvA tyAMthI vyuta thAya che, kAraNa ke saudharmAdikalpamAMthI vyuta thayelA jIvA tItha karAdika 6 asakhyAta , 1 Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za0 13 u0 2 sU0 1 devavizeSanirUpaNam 541 jJAnyAdaya vyAvayitavyA iti bhAvaH, zeSaM tadeva-pUrvoktayadeva yodhyam / ' asaM khejavisthaDesu evaM ce vini gamagA, navaraM vi vi samaesu asaMkhejjA mANiyA' asaMkhyeyavistRteSu saudharma vimAnAvAseSu evameva saMkhyeyavistRtavadeva trINi gamakAni-utpAdAdiviSayakANi vodhyAni, navaraM-pUrvApekSayA vizepastutriSvapi gamakeSu asaMkhyeyAH saudharmAdikAH mnnitvyaaH| 'ohinANI ya, ohidasaNI ya saMkhejmA cayaMti, sesaM taM cetra' avadhijJAninazca, adhidarzaninazca saMkhye- ' yAcyavanti, saMkhyeyAnAmeva tIrthaGkarAditvenolAdasadbhAvAt , zeSaM tadeva-pUrvotAdeva avaseyam , 'evaM jahA sohamme battanvayA bhaNiyA tahA IsANe vi cha gamagA pUrvokta jaisA hI jAnanA cAhiye 'asa khejjavitthaDesu evaM ceva tinnigamagA, navaraM titu vi gamaesa asaM khejjA bhANiyanyA' tathA asaM. khyAtayojanavistAvAle jo saudharmavimAnAvAla haiM unameM saMkhyAtayojana vistAravAle saudharmavimAnAvAsoM ke jaise utpAda, utanA, sattAviSayaka AlApaka kahanA cAhiye / parantu ina AlApoM meM saMkhyAtapada kI jagaha asa khyAtapada kA prayoga karanA caahiye| 'avadhijJAnI aura avadhidarzanI yahAM se-asaMkhyAtayojanavistAravAle saudharmavimAnAvAsoM se-asaMkhyAta kI mAtrA meM cacita nahIM hote haiMkintu saMkhyAta kI mAtrA meM hI cavita hote haiN| kyoMki tIrthakarAdikarUpa se jo utpanna hote haiM, ve saMkhyAta hI utpanna hote haiM asaMkhyAta nahIM / bokI kA aura saya kathana pahile kahe gaye jaisA hI jAnanA cAhiye / 'evaM jahA sohamne vattavyayA bhaNiyA, tahA IsANe thAya che. bAkInuM samasta kathana jyotiSinA kathana jevuM ja samajavuM. " asaMkhejjavitthaDe eva ceva tinni gamagA, navaraM tisu vi gamaesu asaMkhejjA bhANiyavvA" asabhyAta yogananA vistAraNAre sodhapana vibhA nAvAse che, temAM saMkhyAta ejananA vistAravALA vimAnAvAsonA jevAM ja utpAda, uddhanA ane sattAviSayaka AlApake kahevA joIe, paraMtu A AlApamAM saMkhyAta padane badale asaMkhyAta padane pravega kare joIe avadhijJAnI ane avadhidarzanI ahIthI (asaMkhyAta ejananA vistAravALA saudharmavimAnAvAsamAMthI) asaMkhyAtanI mAtrAmAM zruta thatA nathI, paNa saMkhyAtanI mAtrAmAM ja yuta thAya che, kAraNa ke je che tyAMthI cyavIne tIrthaMkarAdi rUpe utpanna thAya che, temanI saMkhyA saMkhyA ja che, asakhyAta nathI bAkInuM samasta kathana pUrvokta kathana anusAra ja samajavuM Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre 642 bhANiyannA' evaM pUrvoktarItyA yathA saudharme kalpe vaktavyatA bhaNitA tathA IzAne'pi kalpe SaTgamakAni - utpAdo - vartanA-sattAviSayakANi trINi saMkhyAtatinatya, enAnyeva trINi asaMkhyAta vistRtAnAzritya ityevaM SaDgamakAni bhaNitavyAni / ' saNakumAre evaM ceva ' sanatkumAre kalpe, evameva - pUrvoktarItyaiva saMkhyAtA rUpAta vistRtAnAzritya trayANAM trayANAm upAdo dvartanA-sattA viSayakANAmAlApakAnAM meThanena SaT AlApakA bhaNitavyAH, 'navaraM itthI vegA na ujjeti ' navaraM saudharmezAnApekSayA vizeSastu sanatkumAre strIvedakA na upapathante, striSo devyaH sanatkumArAdiSu notpadyante, naMvA tatra devaH santivicha gamagA bhANiyantrA' jisa prakAra se saMkhyAtayojana vistAravAle saudharmadeAvAsoM ke ye utpAda udvarttanA evaM sattAviSayaka AlApaka kahe gaye haiM usI prakAra se saMkhyAtayojanavistAravAle aura asaM rUpo yojana vistAravAle IzAna devAvAsoM ke bhI tIna tIna-cha AlApaka-utpAda, urttanA aura sattA viSayaka kahanA cAhiye | 'sakumAre evaM ceva' sanatkumArakalA meM bhI isI prakAra se saMkhyAta asaMkhyAtavistAravAle sanatkumArAvAsoM ko lekara ke tIna tIna 6 AlApaka utpAda, udarttanA aura sattA viSayaka kahanA cAhiye | 'navaraM itthI - beyagAna ubavajjati' parantu IzAna devAvAsoM ke AlApakoM kI apekSA yahAM jo vizeSatA hai vaha aisI hai ki yahAM stro vedI utpanna nahI hote " evaM jahA khohamme vattavvayA bhaNiyA, tahA IprANe vi cha gamagA bhANiyatrA " jevI rIte sakhyAta ane asakhyAta ceAjananA vistAravALA saudha vimAnAvAseAmAM utpAda, uddhattanA ane sattA viSayaka traNa traNa Ala, pakA vAmAM bhAvyA che, sevAMtrayu RNu AsAya-hula cha saap-shinakalpanA sakhyAta ane mmasa'khyAta ceAjananA vistAravALA vimAnAvAseAmAM utpAda, uddhattanA ane sattAnA viSayamAM pazu kahevA joIe khaNakumAre evaM ceva " sanatkumAra apanA sabhyAta ane asabhyAta yogananA vistaarvALA vimAnAvAseAmAM utpAda, uddhattanA ane sattAviSayaka traNa traNa AlApaka -hunu cha bhAsAyI-ya me prabhA hevA le the. " navaraM itthIveyagA na utravajrjjati" parantu saudharma bhane IzAnanA hevaavaase| iratAM bhaDDI vizeSatA eTalI ja che ke ahIM (satakumAra kalpamAM) vedI utpanna thatAM nathI, eTale ke daivIe utpanna thatI nathI kAraNa ke sauva ane IzAna, A e devaleAkamAM ja 'devIonA utpAda kahyo che tyAra pachInA sanatkumArAdi devaleAkeAmAM devI f 66 Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 2 sU0 1 devavizepanirUpaNam 543 ityAha-'paNNattesu ya na bhaNNaMti' prajJapteSu-prajJaptapadopalalakSita sattAviSayaka gamake ca sIvedakA na bhaNyante, sanatkumArAdiSu devInAM sattAyA abhAvAt kintu tatra sanatkumArAdiyu, avatanadevalokAdevInAM gamanasaMbhavAt tatrato devInAmudvartana kadAcidbhavatIti udvartanA na niSiddhati bhAvaH / 'asannI timu vi gamaemu na bhaNati, sesaM taM cetra' asaMzinaH sanatkumArAvAseSu viSvapi gamakeSu-utpAdo-dartanAsattA viSayakeSu AlApakeSu na maNyante / sanatkumArAdidevAnAM saMjJibhya evotpAdasadbhAvena cyutAnAM ca saMjJipveva gamanena, gamakatraye'pi asaMjJitvasyAmaddhAvAda , haiM / arthAt deviyAM yahAM utpanna nahIM hotA hai, kyoMki deviyoM kA utpAda-do devaloka taka-saudharma IzAna devaloka taka hI-kahA gayA hai| Age ke sanatkumArAdi devalokoM meM nahIM | ataH jaba inakA yahAM utpAda hI nahIM hai taba 'paNattemu ya na bhaNani' prajJaptapadopalakSina-sattAviSayaka gamakoM meM strIvedI nahIM kahe gaye haiN| kyoMki sanatkumArAdikoM meM deviyoM kA sattA meM abhAva kahA gayA hai, sanatkumAdikoM meM jo deviyAM AtI haiM ve adhastanadevaloka se hI AtI haiM / ataH vahAM se kadAcit deviyoM kI udvartanA hotI hai-isIliye udvarttanA kA niSedha yahAM nahIM kiyA gayA hai| asannI tisu vi gamaestu na bhaNati, sesaM taM ceva' asaMhI jIva sanatkumArAvAsoM ke tInoM bhI utpAda, udvattanA, aura sattAviSayaka AlApakoM meM nahIM kahe gaye haiN| kyoMki sanatkumAdi devoM kA utpAda saMjJI jIvoM meM se hI hotA hai aura jaba ye vahAM se cavita hote haiM-taba ene utpAda kahyo nathI. A rIte sanakumAra devalokamAM devIonI utpatti 4 yatI nApAthI, " paNNattesu ya na bhaNati" prasapalakSita sAviSaya AlApamAM paNa strIvedIne abhAva ja kahyo che, kAraNa ke sanaskumArAdika devakemAM devIonI vidyamAnatAne ja abhAva kahyo che. sanaskumArAdikamAM je devIo Ave che, teo adhastana (nIcenA) devakamAMthI ja Ave che. tethI tyAM kyAreka devIonI udvartana thAya che, tethI ahIMyA devIonI nAnA niSedha ho nathI. " asannI timuvi gamaesu na bhaNNaMtti, sesaM taMceva" sabhAsapAsanA . mAlApamA sasazI 7vAnu 4thana 2 joIe nahIM, kAraNa ke tyAM asaMjJI jIvo utpanna thatA nathI, tyAMthI asaMzI chinI uddhattanA thatI nathI ane tyAM asaMjJI jI hatA paNa nathI, kAraNa ke sanaskumArAdi devane utpAda saMjJI mAMthI ja thAya che ane tyAMthI cyavIne teo saMsI mAM ja utpanna thAya che. tethI traNe AlA Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 544 bhagavatIsUtre 'evaM jAya sahastAre' evaM pUrvoktanadeva yArat mAhendre, brahmaloke, lAntake, mahAzukra, sahasrAre ca kalpe Ase yam , sahatArAnteSu kalpegu tiyagyonikAnAmutsAdena asaMkhyeyAnAM triyapi gamakeSu utpAdo-dvartanA-sattA viSaya keSu sadbhAvAt , nANattaM vimANesu lesAgu ya, sesa taM ce nAnAtvaM-pRthaktvaM vimAnepu lezyAsu cAkse yam, tatra vimAnepu nAnAtvam , tathAhi prathame kalpe dvAtriMzallakSANi vimA. nAvAptAH, dvitIye aSTAviMzatilakSANi vimAnAvAsAH, tRtIye dvAdazalakSANi, caturthe aSTa lakSANi, paJcame catvAri lakSANi, paSThe pazcAzat sahasrANi, saptame catvAriMzatsahasrANi, aSTame paTUsahasrANi, narame dazame ca catuzzatAni, ekAdaze dvAdazeca bhI ye sajJI jIvoM meM hI utpanna hote haiM ataH tInoM gamakoM meM asaMjJI jIvoM kA sadbhAva nahIM kahA gayA hai| 'evaM jAca sahassAre' isI prakAra se yAvat-mAhendra, brahmaloka, lAntaka, mahAzuka aura sahasrArAnta kalpoM meM tiyAyonika jIvoM kA utpAda hone se asaMkhyAtayoja. navistAravAle ina AvAsoM ke tInoM gamakoM meM-AlApakoM meM-utpAda, utanA aura sattAviSayaka gamakoM meM asaMkhyAta tiryagyonika jIvoM kA utpAda hone se asaMkhpAtatiyaMgyonika kA sadbhAva kahA gayA hai| 'jANattaM vimANesu, lessAsu ya sesaM taM ceva' tathA pUrvakathana kI apekSA yahAM vimAnoM ke kathana meM aura lezyAoM ke kathana meM bhinnatA hai-jo isa prakAra se haiM-prathamakalpa meM32 lAkha vimAnAvAsa haiM dvitIya kalpa meM28 lAkha vimAnAvAsa haiM tIsare kalpa meM 12 lAkha vimAnAyAsa haiM, cauthe kalpa meM 8 lAkha vimAnovAsa haiM, pAMcaveM kalpa meM cAra lokha vimAnAvAsa haiM, chaThe kalpa meM 50 hajAra vimAnAvAsa haiM, sAtaveMkalpa meM 40 hajAra vimAnAvAsa haiM, AThave kalpa meM cha hajAra vimAnAvAsa haiM, nauveM aura 5mA masI lavAnA samAva ho nathI. "evaM jAva sahassAre" prakAranuM kathana mahendra, brAleka, lAntaka, mahAzukra ane sahastrAra sudhInA kalpamAM paNa samajavuM A kapamAM tiryanika jIvana utpAda hovAthI asaMkhyAta rojananA vistAravALA A AvAsomAM traNe AlApakemAM-utpAda, udvartAnA ane sattAviSayaka AlApamAM-asaMkhyAta tiryanikano sadubhAva ho 2. " NANatta vimANesu lesAsu ya, sesa taMceva" pUrvathana 42 mA kathanamAM vimAne ane vezyAonA kathanamAM ja bhinnatA che. te nIce pramANe che-pahelA ka95mAM 32 lAkha vimAnAvAsa che, bIjAmAM 28 lAkha, trIjAmAM 12 lAkha, cethAmAM ATha lAkha, pAMcamAMmAM 4 lAkha, chaThThAmAM 50 hajAra, sAtamAMmAM 40 hajAra, AmAMmAM 6 hajAra, navamAM ane dasamAmAM 400 Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 2 sU0 1 devavizeSanirUpaNam 545 zrINi zatAni navayakeSu prathamatrike ekAdazottarazatam, dvitIya trike saptottarazatam, tRtIyatri ke pu ekazatam, paJcAnuttara vimAneSu paJca vimAnAvAsAH sarvamelanena8497023 trayovizatyadhika saptanavatisahasrottara caturazItilakSANi vimAnAvaimAnikA saudharmAdArabhyAnuttaravimAnaparyantAnAm avaseyAH, iti, pratipattavyam lezyA tu nAnAtvam, tathAhi prathame dvitIyakalpe tejolezyA, tRtIye caturthe paJcame ca kalpe padmalezyA, agre sarveSu kalpeSu zuklalezyA bhavati / zeSaM tadeva - pUrvoktava devAtra seyam, gautamaH pRcchati - 'ANayapANayesu NaM bhaMte ! kappe kevaiyA vimANAvAsasayA paNNattA?' he bhadanta ! AnataprANatayoH khalu kalpayoH kiyanti vimAnAvAsazatAni prajJaptAni ? bhagavAnAha 'goyamA ! catAri dazave devaloka meM 400 vimAna haiM, 11 veM aura 12 veM devaloka meM 300 vimAnAcAsa haiM, navagraiveSakoM ke prathama trika meM eka sau gyAraha vimAna haiM, dvitIyantrika meM 107 vijJAna haiM, tRtIyatrika meM 100 eka sau vimAna haiM / pAMcaveM anuttaravimAnoM meM pAMca vimAna haiM / isa prakAra saba milakara kula vimAnAvAsoM kA joDa saudharma se lekara anuttara vimAnoM taka 8497023 hotA hai / isa prakAra vimAnoM meM nAnAtva prakaTa kara aba lezyAoM meM nAnAtva prakaTa kiyA jAtA hai- jo isa prakAra se hai-prathama aura dvitIya kalpa meM tejolezyA hai, tRtIya caturtha evaM paMcamakalpa meM padmalezyA hai, aura inameM Age ke aura sagha kalpoM meM kevala eka zulalezyA hai / bAkI kA aura saba kathana pUrvokta jaisA hI hai / atha gautama prabhu se aisA pUchate haiM- 'ANavapANaesu NaM bhaMte / kappesu kevajhyA vimANAvAsasayA paNNattA' he bhadanta AnataprANatakalpoM meM kitane sau vimAnAvAsa kahe ane agiyAramAM ane khAramAM devaleAkamAM 300 vimAnAvAsa che. navatraiveyakAnA pahelA trikamAM 110, mIjA trikamAM 107 ane trIjA trikamAM 101 vimAnA che. A sivAya anuttara vimAne pAMca kahyA che. A rIte saudhamA~thI laIne anuttara vimAnA pantanA kula vimAnAvAsA 8497023 thAya che. have lezyAonI apekSAe bhinnanA prakaTa karavAmAM Ave che pahelA ane khIjA kalpamAM tejalezyAnA, trIjA, ceAthA ane pAMcamAM kalpamAM padmalezyAnA, ane tyAra pachInAM badhAM pemAM zukalalezyAnA skhalAva haiAya che. khAkInuM samasta kathana pUrvakti kathana jevuM ja samajavuM'. gautama svAbhInA prazna- " ANayapANaesu NaM bhate ! kappesu kevaiyA vimANAvAsasayA paNNattA ?" he bhagavan ! AnatayAluta bhAMDeMTa se vibhAnA udyAM che? bha0 69 Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre vimANAvAsasayA paNNattA' he gautama! AnatamANakA yozcatvAri vimAnAcAsazatAni prajJaptAni, gaumaH pRcchati - tegaM aMte! kiM saMkhejjavitthaDA asaMkhejjacitthaDA?' he danta / te khalu catuHzata vimAnAvAsAH kiM saMkhyegavistRtA bhava nti ? kiMvA asaMkhyeyavistRnA bhayanti ? magadhanAd- 'gopamA ! rAMkhejjavitthaDA vi, asaMkhejja vitthaDA vi' he gautama! te vimAnAvAsAH saMkhye gavistRtA api santi, asaM khyeyavistRtA api santi, 'evaM saMkhejja vitthaDe tinni gaegA jahA sahassAre, asaMkhejjacitthaDe uccajjaMtemu ya nayaMtesu ya evaM cena saMkhejjA bhANiyantrA, paNNattebhu asaM khejjA' evaM pUrvoktarItyA saMkhyeyavistRteSu vimAnAvAseSu trINi gamakAniutpAdo dvartanA-satAniprayakANi yathA sahasrAre kalpe pratipAditAni tathA gaye haiM ? isake uttara meM prabhukahate haiM-'gopamA ! cattAri vibhAgAvAsa. sA. paNNattA' he gautama! AnatamANatakalpoM meM 400 vimAnAvAla kahe gaye haiN| aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM - ' teNaM aMte ! kiM saMkhejavizvA asaMjjA' he maMdanta / ye 400 vimAnAvAsa saMkhyAta yojanavistAravAle haiM ? yA asaMkhyAnayojana vistAvAle haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - 'godhamA / saMkhejjavitthaDA vi, asa khe jjavitthaDA ci' ye saMkhyAtayojana vistAvAle bhI haiM aura asaMkhyAtayojana vistAravAle bhI haiM / 'evaM saMkhejjavitthaDesu tinni gamagA-jahA sahassAre, asaM khejjAvitthaDe ucacajjaMtesu ya cayaMtesu ya evaMceva saMkhejjA bhANiyaccA, paNNatte asaMkhejjA' pUrvoktarIti ke anusAra saMkhyAtayojanavistAravAle vimAnAvAsoM meM utpAda udvarttanA sattA 546 bhaDAvIra alunA uttara- " goyamA ! cattAri vimANAvAsasayA paNNattA he gautama! AnataprAzruta kalpAmAM 400 vimAnAvAsa kahyA che. gautama svAmItA prazna - " te NaM bhaMte ! kiM saMkhejja vitthaDA, asaMkhejjavi - tthA ?" he bhagavan / te 400 vibhAnAvAsI sabhyAta yojanA vistaarvALA che, ke asaMkhyAta ceAjananA vistAravALA che ? mahAvIra prabhunA uttara- " goyamA ! saMkhejja vitthaDA vi, asaMkhejja vitthddaaviz he gautama ! teo sakhyAta ceAjananA vistAravALA paNa che ane asakhyAta ceAjananA vistAravALA paNa che. " evaM saMkhejja vitthaDesu tinniM - gamagA, jahA sahassAre, asaMkhejja vitthaDesu uvavajjaMtesu ya cayaMtesu ya evaMceva saMkhejjA bhANiyavvA, paNNattesu asaMkhejjA" bhAgaNa sasAra upanI sabhyAta ceAjananA vistAravALA vimAnAvAsAmAM devAnA utpAda, uddhRttanA (cyavana) " Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za0 13 u0 2 sU0 1 devavizeSanirUpaNam 547 pratipattavyAni, asaMkhyeyavistRteSu vimAnAvAseghu, utpadyantepu-utpadyamAneSu utpadyante padopalakSitaviSayeSu ca cantipu-cyavatsu cyavantipadopalakSitavipayeSu ca evameva pUrvoktakarItyaitra saMkhyeyAH bhaNitavyAH / prajJapteSu-prajJaptapadopalakSiteSu viSayeSu asaMkhyeyAH vaktavyAH tathA ca AnavaprANatayoH saMkhyeyavistRteSu vimAnAvAseSu utpAde cyavane avasthAne ca vimAnAnAM saMhyAtavistRtatvAt saMkhyAtA eva bhavanti, asaMkhyAtavistRteSu utpAdacyananayoH saMkhyAtA eva bhavanti yato garbhajamanuSyebhya eva AnatAdiSu utpAnte, te ca saMkhyAtA ena santi, ekameva AnatAdibhyazcyunA garbhajamanuSyeSvevotpadyante, ata ekasamaye saMkhyAtAnA. viSayaka tIna AlApaka sahasrArakalpa meM kahe anusAra jAnanA cAhiye / tathA asaMkhyAtayojana vistAravAle vidhAnAbAloM meM utpAdaviSayaka aura utanasa viSayUla jo AlApaka kahe gaye haiM unameM pUrvottarIti ke anusAra 'saMkhyAta pATha kA uccAraNa karanA cAhiye / tathA sattAviSayaka AlApaka meM 'asaMkhyAta' aise pATha kA uccAraNa karanA cAhiye / saMkhyAtayojanavistAravAle AnataprANatavimAnAvAsoM meM saMkhyAtayojana vistAravAle hone ke kAraNa utpAda utanA aura sattA meM saMkhyAta hI AnataprANana deva hote haiM, aura asaMkhyAta yojanavistAravAle AnataprANata vimAnAvAsoM meM asaMkhyAta yojanavistAravAle hone ke kAraNa utpAda meM aura cyavana meM to saMkhyAta hI ANatamANata deva hote haiN| kyoMki garbhajamanuSyoM se hI Akarake jIva AnatAdikoM meM utpanna hote haiM / aura ye saMkhyAta hI hote haiM / isI prakAra aanane sattA viSayaka jevA traNa AlApake kahA che evAM ja traNa AlApake ahIM paNa kahevA-joIe tathA asaMkhyAta ejananA vistAravALA AnataprANutanA vimAnAvAsamAM utpAda ane urjAnA viSayaka AlApakemAM saMkhyAta' padanuM ja uccAraNa thavuM joIe paraMtu sattAviSayaka AlApakamAM asaMkhyAta" padanuM uccAraNa thavuM joIe jema ke...AnataprAtanA saMkhyAta vaijananA vistAravALA vimAnAvAsamAM saMkhyAta deve utpanna thAya che, temAMthI saMkhyAta devonuM vana thAya che ane tyAM saMkhyAta AnatANata deva vidyamAna hoya che. AnatANatanA asaMkhyAta jananA vistAra vALA vimAnAvasomAM eka samayamAM saMkhyAta devene utpAda thAya che, kAraNa ke garbhaja manuSyamAMthI AvIne tyAM ja utpanna thAya che ane temanI saMkhyA saMkhyAta pramANa ja hoya che. sakhyAta ejananA vistAravALA Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 548 bhagavatIsUtre mevotpAdacyavanasambhavaH, avasthAnaM tu asaMkhyAtAnAmapi syAt , asaMkhyajIvitatvena e sadaiva jIvitakAle apaMkhyAtAnAmutpAdAt , iti phalitam , 'navaraM noiMdiyovauttA aNaMtarovavanagA, aNaMtarovagADhagA, aNaMtarAhAragA, aNaMtarapajjattamA ya eesi jahaNNeNaM eko vA, do vA, tibhi vA, ukkoseNaM saMkhejjA paNNatA sesA asaMkhejjA bhANiyavA' navaraM-pUrvApekSayA vizepastu-AnatANatayovimAnAvAsepu no indriyopayuktAH manoyuktAH, anantaropapannakAH, anantarAtragADhakAH, anantarAhArakAH, anantaraparyAptakAzca eteSAM paJcAnAM jaghanyena eko vA, dvau vA, trayovA, tAdikoM se cavita hue jIva bhI garbhajamanuSyoM meM hI utpanna hote haiN| isaliye eka samaya meM saMkhyAta jIvoM kA hI utpAda aura cyavana saMbhavatA hai| tathA jo avasthAna asaMkhyAtoM kA kahA gayA hai-so usameM kAraNa aisA hai ki inakA AyuSya asaMkhyAta varSa kA hotA hai| ataH inake jIvanakAla meM asaMkhyAtadeva utpanna hote haiM, isaliye sthiti meM asaMkhyAta devoM kI yahAM prarUpaNA kI gaI hai / 'navaraM noiMdiyo vauttAaNaMtarovavannagA, aNaMtarovagADhagA, aNaMtarAhAragA, aNaMtarapajjattagA ya eesiM jahaNNeNaM eko cA, do cA, tinni vA ukkoseNaM saMkhejjA paNNattA, sesA asaMkhejjA bhANiyavvA' pUrva kI apekSA yadi koI vizeSatA hai to vaha aisI hai ki AnataprANata ke vimAnAvAsoM meM manoyukta, anantaropapannaka, anantarAvagADhaka, anantarAhAraka aura te vimAnAvAsamAMthI eka samayamAM saMkhyAta devenuM ja vana thAya che, kAraNa ke tyAMthI saMkhyAta devo ja cyavana pAmIne garbhaja manuSyamAM utpanna thAya che. tethI tyAM eka samayamAM saMkhyAta chane utpAda kahyo che ane tyAMthI eka samayamAM saMkhyAta chanuM myavana kahyuM che. paraMtu AnataprAkRta kalpanA asaMkhyAta jananAM vistAravALA vimAnAvAse mAM asaMkhyAta devo vidyamAna hoya che, kAraNa ke temanuM AyuSya asaMkhyAta varSanuM hoya che. tethI temanA jIvanakALamAM tyAM asaMkhyAta deva utpanna thAya che, tethI sattA (vidyamAnatA) viSayaka AlApakamAM ahIM asaMkhyAta devenI prarUpaNa karavAmAM bhAvI cha. " navaraM noiMdiyovauttA aNaMtarovavannagA, aNaMtarovagADhagA, aNaMtarAhAragA, aNaMtarapajjattagA ya eesiM jahaNNeNaM eko vA, do vA, tinni vA, ukkoseNaM saMkhejjA paNNattA, sesA asaMkhejjA bhANiyavvA" 52ntu paDeTa: 4thana 42di ahIM vizeSatA eTalI ja che ke AnatapAtanA vimAnAvAmAM maneyukta, anantapannaka, anantarAvagADhaka, anaHrAhAraka ane anantara paryApta che Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 2 sU0 1 devavizeSanirUpaNam 549 utkRSTena saMkhyeyAH prajJaptAH , zeSAH uktapazcAtiriktAH asaMkhyeyA bhaNitavyAH tathA ca kevalaM no indriyopayuktAdipu paJcapadeSu saMkhyeyA eva, tepAmutpAdAvasare eva sadbhAvAta utsattizca saMkhyeyAnAmeva, AraNaccuNsu evaM cena jahA ANayapANaesu nANa vimANepnu, evaM gevejjagAvi' AraNAcyutayoH kalpayostu enameva-pUrvoktavadeva yathA AnatapANatayoH kalpayoH pratipAditaM tathaiva pratipattavyam , nAnAtvaMpRthaktvaM trizatatvam vimAneSu bodhyam , evaM-pUrvoktarItyaiva aveyakA api navaprakArakAH AnataprANatAdivadeva avaseyAH tathA ca navagreveyakavimAnAnAM pRthaktvam aSTAdazAdhikazatatrayam gautamaH pRcchati-'kaiNaM bhaMte ! aNuttaravimANA paNNatA ?' anantaraparyAptaka ye saba jaghanya se eka yA do yA tIna taka kahe gaye hai| aura utkRSTa se saMkhyAta taka kahe gaye haiN| inase atirikta aura saya asaMkhyAta kahe gaye haiM / tathA ca-kevala noindriyopayuktAdika pAMca padoM meM saMkhyAta hI utpanna hote haiM kyoMki inakA utpAda ke avasara meM hI sadbhAva rahatA hai| aura utpatti saMkhyAtoM kI hI hotI hai| 'AraNaccuestu evaM ceva jahA ANayapANaessu, nANattaM vimANesu, evaM gevejjagA vi' jaisA kathana AnataprANata kalpoM meM kiyA jAtA hai vaisA hI AraNa aura acyUta ina do kalpoM meM bhI karanA caahiye| parantu vimAnoM kI saMkhyA meM bhinnatA hai aura vaha tIna sau 300 ke rUpa meM hai| arthAt yahAM vimAnoM kI saMkhyA tInasau 300 hai / AnataprANata ina do kalpoM meM kiye gaye kathana ke anusAra hI navagraiveyakoM meM bhI kathana jAnanA caahiye| parantu yahAM para bhI vimAnoM kI apekSA se bhinnatA hai kyoMki yahAM para vimAnoM kI saMkhyA 318 kahI gaI / taba ki AnataprANata meM vimAnoM kI saMkhyA 400 kahI gaI hai| ochAmAM ochA eka, be athavA traNa kahyA che ane vadhAremAM vadhAre saMkhyAta su cha. sivAyana madhI asabhyAta 4. cha. rebha hai....nndricapayukta Adi pAMca pademAM saMkhyAta ja utpanna thAya che, kAraNa ke temanA utpAdano avasaramAM ja saddabhAva rahe che. ane utpatti saMkhyAnI ja thAya cha. "AraNaccuesu evaM ceva jahA ANayapANaema, nANattaM vimANesu, eva geve. jjagA vi" ra 4thana mAnatAtanA viSa 42pAmA mA0yuche, me| kathana AraNa ane ayyata viSe paNa karavuM joIe paNa vimAnanI saMkhyAmAM ja bhinnatA che. A banne kalAmAM 300 vimAne che, tyAre AnataprANitamAM 400 vimAne che. veyakamAM vimAnanI saMkhyA 318 nI che. bAkInuM kathana AnatANutanA pramANe samajavuM. Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 550 bhagavatIsUtre he bhadanta ! kati khalu anuttaravimAnAH prajJaptAH ? bhagavAnAha-'goyamA ! paMca aNutAnimANA paNNatA' he gautama ! paJca anuttaravimAnAH prajJaptAH, gautamaH pRcchati- te NaM bhaMte ! ki saMkhejjavitthaDA, asaMkhenjavitthaDA?' he bhadanta ! te khalu pazcAtaravimAnAH kiM saMkhyeyavistRtAH santi ?. kiM vA asaMkhyeyavistRtAH santi ? agavAnAha--'goyamA ! saMkhejavitthaDe ya, asaMkhejjavityaDA ya he gautama ! pazcAnuttaravimAne ekA saMkhyeyavistRtazca asti, anye asaMkhyeyavistRtAzca santi tatra madhyamaH saMkhyAtavistRto vartate yojanalamapramANatvAt gautamaH pRcchati__ aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM 'kaI NaM bhaMte ! aNuttaravi mANA paNattA' he bhainta / anuttara vimAna kinane kahe gaye haiM ? isake * uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! paMca aNuttaravimANA. paNNatA' he gautama | anuttaravimAna pAMca kahe gaye haiN| aba gautamasyAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'te NaM bhaMte ! ki saMkhejjavitthaDA, asaMkhejjavisthaDa' he bhadanta ! the pAMca anutaravimAna saMkhyAta yojana vistAravAle haiM, yA asaMkhyAlayojana vistAravAle haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM'godhamA / saMkhenjavisthaDe ya asaMkhejjavitthaDA ya' he gautama ! ye pAMca anuttara vimAno meM se eka anuttaravimAna saMkhyAlayojana vistAra vAlA hai aura zeSa asaMkhyAtayojana vistAravAle haiN| arthAt inameM jo madhyama vimAna hai vaha eka lAkha yojana pramANa hone se saMkhyAtayojanapramANavAlA kahA gayA hai| aba gautamasvAmI prabhu se aiptA gautama sAbhAnA prazna-" kai NaM bhaMte! aNuttaravimANA paNNatA?" 3 bhagavad ! anuttara vimAne keTalAM kahyAM che? mahAvIra prabhunA utta2-"paMca aNuttara vimANA paNNattA" gIta! anuttara vimAne pAMca kahyAM che? gautama svAbhAnA prazna-" te NaM bhaMte! kiM saMkhejjavitthaDA, asaMkhejjavi. tyaDA" magavan ! te pAMya anuttara vimAna sabhyAta yonanA vistAra. pANAM che, asa yAta yojanA vistAramA che ? bhaI pIra prabhunA utta2-"goyamA! saMkhejjavitthaDe ya, asaMkhejjavitthaDA ya" gautama! pAMya anuttara vimAnabhAnu me anuttara vimAna sAta jananA vistAravALuM che ane bAkInA cAra asaMkhyAta ejananA vistAravALAM che. eTale ke temAM je madhyama vimAna che te eka lAkha rojananA vistAravALuM hovAthI tene saMkhyAta jananA vistAravA kahyuM che. Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 2 sU0 1 deva vizeSanirUpaNam 551 'paMcasu NaM bhaMte ! aNuttaravimANeSu saMkhejjavitthaDe vimANe egamapaNaM kevaiyA aNuttarovavAiyA devA uvavajjaMti ? he bhadanta ! paJcasu khalu anuttara vimAneSu saMkhye vistRte vimAne eka samaye kiyantaH anuttaraupapAtikA devA upapadyante ? 'kevaiyA sukkalessA uvavajjati ? pucchA tahetra' kiyantaH zuklalezyA upapathan ? ityAdi pRcchA tathaiva-pUrvoktarItyaiva anaseyA, bhagavAnAha - ' goyamA ! paMcasu NaM aNuttaravibhANesu saMkhejja vitthaDe aNuttara vimANe egasamaraNaM jahaNNeNaM ekkovA, dovA, tinnivA, ukko seNaM saMkhejjA aNuttarovavAiyA devA uvavajjati, he gautama! paJcasu khalu anuttaravimAneSu saMkhyeyavistRne anutaravimAne eka samaye jaghanyena eko vA dvau vA, trayo vA, utkRSTena saMkhyeyA anuttaropapAtikA pUchate haiM- 'paMcalu NaM te! aNuttaravimANeSu saMkhejjavitthaDe cimANe egamapaNaM kevaiyA aNuttarovavAiyA devA ubavajjati' he bhadanta | pAMca anuttara vimAnoM meM se jo madhyamavimAna saMkhyAtayojana kA vistAra bAlA kahA gayA hai usameM eka samaya meM kitane anuttaropapAtika deva utpanna hote haiM ? 'kevahayA sukaleslA uvadhajjati ? pucchA tadeva' kitane zukrarAvAle utpanna hote haiM ? ityAdi prazna yahAM pUrvokta rIti se hI jAnanA cAhiye / isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'goyamA ! paMcatuNaM aNuttaravimANeSu saMkhejjavitthaDe aNuttaravimANe egae NaM jahaNaNe eko vA do vA tinni vA ukkoseNaM saMkhejjA aNuttarovavAdayA devAujjeti ' he gautama pAMca anuttaravimAnoM meM se jo madhyamavimAna saMkhyAtayojanavistAravAlA kahA gayA hai usameM eka samaya meM kama se kama eka yA do yA tIna taka aura adhika se adhika saMkhyAta taka gautama svAbhIno prazna-" paMcasu NaM bhaMte! aNuttara vimANeSu saMkheja vitthaDe vimANe egasamaraNa- kevaiyA aNuttarovavAiyA devA uvavajrjjati !" hai lagavan ! pAMca anuttara vimAnamAMnA sakhyAta ceAjananA vistAravALA anuttara vimAnbhaaN zreSTha samayamA TasA anuttaropayAti devI utpanna thAya hai ? " kevaiyA sukalessA uvavajjaMti ? pucchA taddeva " temAM me sabhayabhAM DeMTalA shumsleshyaavALA devA utpanna thAya che ? ityAdi pUrvokta prazno ahI paNa samajI levAnA che. bhaDAvIra alune! uttara- " goyamA ! paMcasu NaM aNuttaravimANesu saMkhejjavi - tthaDe aNuttaravimANe egasamakSNaM, jahaNaNeNaM ekko vA, do vA, tinnivA, ukkoseNaM saMkhejjA aNutarovavAiyA devA utravajjaMti " he gautama! yAMtha anuttara vibhaanAmAMnA sakhyAta ceAjananA vistAravALA madhyama vimAnamAM eka samayamAM Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIso devA upapadyante, 'evaM jahA gevejjavimANenu saMkhejjavinthaDesu' evaM-pUktirItyA, yathA aveyakavimAneSu saMkhyeyavistRteSu uktaM tathaiva atrApi vaktavyam , kintu navaraM kiNhapakkhiyA, amanasiddhiyA, tisu aNNANesu ee na uvatrajjaMti, na cayanti, na pAenu bhAgipaMcA' navaraM-pUrgapekSayA vizeSastu atra kRSNapAkSikAH, AtrasiddhikAH tripu ajJAneSu matyajJAnazrutAzAnavimaGgajJAnalakSaNeSu vartamAnA ete jIvA na u 'padyante, na cyavanti, na prajJaptapadopalakSineSu ca maNitavyA na majJapvAH sanIti bhAvaH / 'evaM ca anuttaravimAneSu saMkhyeyavistUne vimAne samyagdRSTInAmevotyAdamadAvAda kRSNapAkSikAbhavamiddhikavyajJAninAm AlApakatraye'pi utpAda-cyavana-sattAviSayake matiSedhaH kRto'baseyaH, anuttaropapAtika deva utpanna hote haiN| 'evaM jahAgevejjavimANelu saMkhe javisthaDesu' isa prakAra se jaisA pUrva meM saMkhyAtayojana vistAravAle greveyakavimAnoM meM kahA gayA hai unlI prakAra se yahAM para bhI jAnanA caahiye| parantu 'navaraM kiNhapakkhiyA, abhavasiddhiyA tistu annANesu ee na uvavajjati, na cayaMti, na paNNattesu bhANiyavyA' navanaveyakoM ke kathana kI apekSA yadi yahAM ke kathana meM koI vizeSatA hai to vaha aisI hai ki matiajJAna, zrutaajJAna aura vibhaGgajJAna ina tIna ajJAnoM meM vartamAna kRSNapAkSika aura abhavasiddhika jIva yahA~ utpanna nahIM hote haiM, yahAM se udvartanA nahIM karate haiM aura na sattA meM hI yahAM hote haiN| isa prakAra saMkhyAtayojana vistAravAle anuttaravimAna meM samyagdRSTi jIvoM kA hI utpAda hotA hai, isa kAraNa vahAM tIna ajJAnavAle kRssnnochAmAM ochA eka, be athavA traNa ane vadhAremAM vadhAre saMkhyAta anutta5pAti ! pana thAya che. " evaM jahA gevejjavimANesu saMjja vitthaDesu" pakSa 27 4yana sabhyAta yAnanA vistAramA aveyara vimAnonA denA viSe karavAmAM AvyuM che, evuM ja kathana saMkhyAta cIjannvistaarvaannaa manuttara vimAnanA haivavi 5 sabhA " navaraM kiNhapakkhiyA, abhavasiddhiyA, tisu annANesu ee na uvavajjati, na cayaMti na paNNattama bhANiyavyA" parantu navayahInA 4thana 42di mahI seTalI vizeSatA che ke saMkhyAta rojananA vistAravALA anuttara vimAnamAM kRSNapAkSika, abhavasiddhika ane matijJAna, zrutajJAna, ane vibhaLajJAna, A traNa ajJAnethI yukta nI utpatti thatI nathI, yavana paNa thatuM nathI ane evAM ja tyAM vidyamAna paNa hotA nathI. A rIte saMprakhyAta ejananA vistAravALA anattara vimAnamAM samyagdaSTi jIvAne ja utpAda, thAya che te kAraNe traNa Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 553 prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 2 0 1 devavizepanirUpaNam 1 'acarimA vi khoDijjevi, jAva saMkhejjA carimA caNNatA, sesaM taM deva ' acaramA api atra pratiSidhyante, tathA ca yeSAM carano'nuttaradevabhavaH sa eva te varamAsnadafearetu avaramAste cAna matipedhayitavyAH yatazcaramANAmena madhyame anusAravimAne utpadyamAnatvAt, acaramANAM tatrAnutpAdAt, yAtrat-saMkhyeyAH zulapAkSi kAdayaH' saMkhyeyAzcaramAzca prajJaptAH santi, zeSaM tadeva pUrvoktava devAya seyam / asaMkhejja vizthaDe vi ee na bhaNNaMti' asaMkhyeyavistRteSu api asaMkhyAta yojanavistArayukteSu ityarthaH evamagre'pi caturSu anuttaravimAneSu ete pUrvoktAH kRSNapAkSikAdayaH triSvapi AlApakeSu - utpAda - cyavana - sattA viSayeSu na pAkSika aura abhavasiddhika jIvoM kA utpAda cyavana aura sattAviSayaka ina tIna AlApakoM meM pratiSedha kiyA gayA hai / aisA jAnanA cAhiye | 'acarimAvi khoDijjati, jAva saMkhejjA carimA paNNattA, sesaM taM 'cava' yahAM atharamajIvoM kA bhI utpAda niSiddha hai- kyoMki isa madhyama anuttara vimAna meM carama jIvoM kA hI utpAda hotA hai / tAtparya kahane kA yaha hai ki - jinakA vahI anuttarabhaya carama-antinna bhava ve to carama haiM aura inase bhinna acarama hai| acaramajIvoM kA yahAM utpAda hI nahIM hotA hai| kyoMki unake abhIbhava bAkI rahate haiM / jinake bhava isI bhava ke sivAya nahIM hote haiM jo yahAM se cakti hokara manuSyarva lekara mokSa meM jAnevAle hote haiM - ve hI jIva yAM utpanna hote kahe haiM / isI kAraNa yahAM saMkhyAta zulapAkSikajIva aura saMkhyA ExtrvavAle jIva kahe gaye haiN| bAkI kA aura saba kathana pUrva meM jaisA kahA gayA hai vaisA hI jAnanA cAhiye / "asaMkhejja freeDe vi eena bhaNNaMti' asaMkhyAtayojanavistAravAle pyAra anuajJAnavALA krUSNupAkSika, ane abhayasiddhika jIveAnA utpAda, cyavana ane astitva viSayaka traNa AlApAmAM niSedha karavAmAM AvyA che, ema bhAvu " acarimA vi stroDijjaMti, jAtra saMkhejjA parimA paNNattA, sesaM taMcena" tyAM ayarabha bhavAnI utpAda thte| nabhI, arazu mA adhyabha anuttara vimAnamAM carama jIvAnA ja utpAda thAya che. A kathananA bhAvAtha e che ke-jemanA anutara vimAnamAM utpatti rUpe lava carama (antima) che, evA jIvenA ja tyAM utpAda thAya che. jene te bhatra antima nathI, evA jIvAne acarama kahe che. evA acarama jIveAnA tyAM utpAda thatA nathI je jIvA tyAMthI cyavIne manuSya lava prApta karIne meAkSa prApta karavAnA che, evAM jIvA ane sakhyAta caramalavALA jIvAne sadbhAva kahyo che. khAkInuM samasta kAna pUrvokta kathana pramANe ja samajavuM. bha0 70 Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 554 bhagavatIsare bhaNyaMte, kintu 'navaraM avarimA asthi, sesaM jahA gevejjaesu asaMkhejjavitthaDesu jAva asaMkhenA acarimA paNNattA' navaraM-saMkhyeyavistRtAnuttaravimAnApekSayA asaMkhyeyavistRtAnuttaravimAneSu vizeSastu-atra acaramAH santi, yato vAhyAnucaracaturvimAneSu punaracaramANAmapi utpAdasadbhAvAt , zeSaM yathA graiveyakeSu asaMkhyeyavistRteSu vimAneSu pratipAditaM tathaivAtrApi pratipAdanIyam , yAvatasaMkhyeyAH zuklapAkSikAdayaH, caramAnnA, asaMkhyeyAH acaramAH prajJaptAH, gautamaH pRcchati-'cosaTThIe NaM bhaMte ! asurakumArAvAsasayasahassetu saMkhejjavitthaDesu asurakumArAvAsesu kiM sammaTThiI asurakumArA uvarajjati micchAdiTThI? he bhadanta ! psaravimAnoM meM ye pUrvokta kRSNapAkSika Adi jIva utpAda, udvattaMnA aura sattAviSayaka tInoM AlApakoM meM nahIM kahe gaye haiM-'navaraM aca. rimA atthi, sesaM jahA gevejjesu asaMkhejjavisthaDesu jAva asaMkhejjA acarimA paNNattA' saMkhyAta vistArayAle anuttara vimAna ke kathana kI apekSA isa asaMkhyAtayojana vistAravAle anuttaradimAnoM ke kathana meM yadi koI vizeSatA hai to aisI hai yahAM para 'acarimA acaramabhavavAle jIva bhI utpanna hote haiM / isa kAraNa yahAM unakA sadbhAva kahA~ gayA hai| isa prakAra jaisA kathana asaMkhyAtayojanavistAravAle aveyakavimAnoM meM kiyA gayA hai usI prakAra kA avaziSTa aura saba kathana yahAM para bhI karanA cAhiye / yAvat asaMkhyAta zuklapAkSika Adi jIva, caramabhavavAle jIva aura asaMkhyAta acaramabhavadAle jIva yahAM kahe gaye haiM yahAM taka kathana karanA caahiye| " asaMkhejavitthaDesu vi ee na bhaNgaMti " manyAta yAnA vistAra vALAM cAra anuttara vimAnamAM paNa pUrvokta kRSNapAkSika Adi jIne utpAda thato nathI, tyAMthI evAM jenuM vana paNa thatuM nathI ane tyAM sevA vA mastitva pAtu nathI. "navara acarimA asthi, sesaM jahA gevejjesu asaMkhejavitthaDesu jAva asaMkhejjA acarimA paNNattA" sabhyAta yAnanA visatAravALA anuttara vimAnanA kathana karatAM asaMkhyAta jananA viratAravALA vimAnanA kathanamAM eTalI ja vizeSatA che ke ahI acarime (acarama bhavavALA jIve) paNa utpanna thAya che, tethI ahIM temano sadubhAva kahyo che. A prakAre jevuM kathana asaMkhyAta ejananA vistAravA zaiveyaka vimAnamAM karavAmAM AvyuM che, evuM ja bAkInuM samasta kathana ahI paNa karavuM joIe jema ke asaMkhyAta jananA vistAravALAM cAra anuttara vimAnamAM asaMkhyAta zukalapa kSika Adi che. asaMkhyAta caramabhavavALA jIvo ane asaMkhyAta ayaramabhavavALA che, hoya che, tyAM sudhInuM kathana thavuM joIe. Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 2 sU0 1 devavizeSanirUpaNam catuSpaSTayAM khalu amurakumArAvAsazatamahasreSu catuSpaSTilakSAsurakumArAgasepu ki sampadRSTayaH anurakumArA upabante ? mitha pAdRSTayaH ? 'evaM jahA rayaNappabhAe tini alAvagA bhaNiyA vahA mANiyamA' kiMvA mithyAdRSTayaH upapadyante kiMvA samyamithyAdRSTapa upadyante ?evaM pUrvoktarItyA, yathA ratnaprabhAyAM traya AlApakA:" upapadyante, udartante, prajJaptAH" ityevaM trayo'milApakAH maNitAstathaiva atrApi aya AlApakAH utpAdacyavana-satAviSayakAH praznarUpeNottararUpeNa ca bhaNitavyAH, 'evaM asaMkhejjavitthaDesu vi tini gamagA' evaM pUrvoktarItyA asaMkhyeyavistRteSvapi amarakumArAvAseSu trINi gamakAni-samyagdRSTi-mithyAdRSTi-samyagmithyAdRSTInAm __ aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM -cosaTThINaM bhaMte ! asurakumArAvAsasayasahassesu saMkhejavitthaDesu asurakumArAvAsesu kiM sammadiTTI, asurakumArA uvavajjati micchAdiTThI' he adanta ! 64 lAkha asurakumArAvAsoM ke saMkhyAtayojanavAle asurakumArAvAsoM meM kyA samyagdRSTi asurakumAra utpanna hote haiM ? yA mithyAdRSTi aprakumAra utpanna hote haiM yA samyagmiyAdRSTi asukumAra utpanna hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM'evaM jahA rayaNappabhAe tini AlAvagA bhaNiyA, tahA bhANiyavvA' isa prakAra se.jaise ratnaprabhA meM tIna AlApaka kahe gaye haiM-vaise hI tIna ALApaka yahAM bhI kahanA caahiye| arthAt-jaile praznottara ke rUpa meM ratnaprabhopRthivI meM samyagdRSTi, mithyAdRSTi evaM sampamiyAdRSTi inake sambandha meM jo utpAda, uttagA, aura mattAviSayaka kahe gaye haiM vaise hI yahAM para bhI praznottararUpa se kahanA cAhiye / 'evaM asaMkhejja gautama svAmIna - cosadvINaM bhaMte ! asurakumArAvAsasayasahassesu saMkhenavitthaDesu asurakumArAvAsesu kiM sammaTThiI asurakumArA ubavajjati, micchAdiTThI" magan ! 64 ma masurabhArAvAsAmAMnA sadhyAta vajananA vistAravALA asurakumArAvAso che temAM zuM samyagdaSTi asurakumAre utpanna thAya che? ke mithyASTi asurakumAre utpanna thAya che? ke samyazmi dhyAdeSTi asurakumAre utpanna thAya che? ___mahAvIra prabhunA 6ttara-" evaM jahA rayaNappabha e tinni AlAvagA bhaNiyA, tahA, bhANiyavvA " hai gautama! ma viSayane manusayAna 2ia mAdAya 2naprabhA pRthvImAM kahevAmAM AvyA che, evAM ja traNa AlApaka ahIM paNa kahevA joIe eTale ke ratnaprabhA pRthvImAM samyagdaSTi, mithyANi ane samyagRmithyASTinA utpAda, udvartana ane sattAviSayaka jevAM traNa praznottara 35 mAmA cha, main mI 5 vAle " evaM asaMkhejjA vitthaDesuvi,tinigamagA" ra prabhAvI asabhyAta yAsAnanA tAvAmabhu2. Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 556 bhagavatI sUtre utpAda - cyavana - savAviSayakANi abhilApakarUpANi praznottararUpeNa ratnaprabhApRthivIvad vaktavyAni ' evaM jAva gevejjatrimANe vi' evaM pUrvoktarItyaiva, yAjan - nAgakumArAdimavanapati - vAnavyantara- jyotiSika - saudharmezAnAdivimAnAvAseSu graiveyakavimAneSvapi ca saMkhyepAsaMkhyeyavistRtepu evametra pUrvoktavadeva praznottararUpA AlApakA bhaNitavyAH | 'aNuttaravimANesu evaM ceva' anuttaravimAnevvapi evameva trayaH AlApakAH praznottararUpeNa karttavyAH | 'navaraM tisu vi AlAvaesu micchAdiTThI, sammAmicchAdiTThI ya na bhaSNaMti, sesaM taM caiva' navaraM pUrvApekSayA vizepastu - trivapi AlApakeSu utpAda - cyavana-sattA-viSayakeSu saMkhyAtA saMkhyAtafaersy ci tini gamagA' isI prakAra se asaMkhyAta vistAravAle asurakumArAvAsoM meM samyakadRSTi, mithyAdRSTi aura mizradRSTiyoM ke utpAda, udvarttanA aura sattAviSayaka tIna AlApaka praznottararUpa se kahanA cAhiye | 'evaM jAva gevejjavimANesu vi' isI pUrvokta rIti ke anusAra hI cAvat nAgakumArAdibhavanapatiyoM ke vAnavyantaroM ke jyotiSikoM ke saudharma IzAna Adi vaimAnikoM ke vimAnAvAsoM meM evaM vevaka vimAnAvAsoM meM bhI cAhe ve saMkhyAtayojanavistAravAle ho praznottararUpa se samyakadRSTi, mithyAdRSTi evaM mizradRSTiyoM ke utpattikAdiviSayaka lIna AlApa ka kahanA cAhiye / 'aNuttaravimANeSu evaM ceva' anuttara vimAnoM meM bhI isI prakAra se tIna AlApaka praznottararUpa se kahanA cAhiye ! 'navaraM tisu di AlAvaesu micchAdiTThI, samnAmicchAdiTThI ya na bhaNNaMni sesaM taM ceca' parantu yahAM para tInoM - utanA aura sattAviSayaka alApakoM meM, saMkhyAnayojana vistAravAle evaM asaMkhyAta kumArAvAsAmAM sabhyasRSTi, mithyAsRSTi ane samyag mithyArdaSTieDanA utpAda, uddata'nA ane sattA viSayaka traNa mAla pake pranettararUpe kahevA joie. ' E jAva gevejja vimANeSu vi" me4 pramA nAgaGkubhArAhi bhavanayatizobhAM vAna. nyantarAmAM, jyAtiSikeAmAM, saudhama Adi vaimAnikAnA vimAnAvAsAmAM ane navathaiveyaka vimAnAvAsAmAM, sakhyAta ane asaMkhyAta ceAjananA vistAravALA AvAse athavA vimAnAvAsAmAM, praznottara rUpe samyagyeSTi, mithyAdaSTi ane mizrardaSTicenA u,pAdya Adi viSayaka traNa AlApaka kahevA joI e. " aNuttaravimANe evaM caiva " anuttara vibhAnAbhAM yatha se adharanA zu AtApa praznottara 3ye havAle se "navaraM tisu tri AlAvaesu micchA hiTTI, sammAmicchAdiTThI ya na maNNa te, sesaM taMceva " parantu saMkhyAta mane asaNyAta ceAjananA vistAravALAM anuttara vimAnAmAM utpAda, cyavana ane sattAviSaya " Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 2 sU0 1 devavizeSanirUpaNam 557 vistRtapu pazcAnuttaravimAneSu mithyAdRSTayaH, samyagmithyASTayazca na bhaNyante na upapadyante, na vyavanti, na prajJaptAH santItyarthaH anuttaranimAneSu tepAmasaMbhavAt , zeSa tadeva-pUrvoktavadeva, avaseyam, gautamaH pRcchati-'se pUrNa bhaMte ! kaNhalese nIla jAva sukkalesse bhavittA kaNhalessesu devemu uvavajjai' he bhadanta ! tat atha, nUnaM khala kRSNalezyo nIla yAvat nIlalezyaH, kApotalekyA, tejolezyA, padmalezyA, zuklalezyA kRSNAdizuklalezyAvAn bhUtvA kiM kRSNalezyeSu deveSu upapadyate ? bhagavAnAha-'haMtA goyamA! evaM jaheva neraiesu paDhame uddesae tadeva bhANiyavvaM' he gautama ! hanta-satyam , evaM-pUrvoktarItyA yathaiva nairapike pu aauSa trayodazazatakasya yojana vistAravAle pAMca anuttara vimAnoM meM mizraSTi evaM mithyASTi nahIM kahanA cAhiye / kyoMki ina donoM kA na yahAM utpAda hotA hai, na yahAM utanA honI hai aura na inakI yahAM sattA hI rahatI hai| yahAM to gRhItasamyagdarzanavAle jIva hI utpanna hote haiM isalithai inake sambandha meM hI utpAtAdi viSayaka tIna AlApaka kahe gaye haiN| bAkI kA aura saba kathana pUrvoktAnusAra hI hai| aba gautamasvAmI prasu se aisA pUchate haiM-'se pUrNa bhaMte ! kapahalesle nIla jAva sukkalesse bhavittA kaNhalessetu develu uvavajjaI' he bhadanta ! kRSgalezyAvAlA jIva, nIlalezyAvAlA, yAvat-kApotaleghAvAlA, tejolezyAvAlA, padmane zAkSAlA zuklalezyAvAlA hokara ke kyA kRSNalezyAvAle devoM meM utpanna hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-hatA, goyamA! evaM jaheva neraieslu pahame uddesae taheva bhANiyandha' he gautama ! jaisA nairapikoM ke viSaya meM terahaveM zataka ke prathama AlApakomAM mithyASTie ane samidaSTionuM kathana karavu joIe nahIM, kAraNa ke te bannene tyAM utpAda paNa thatuM nathI, temanuM tyAMthI cyavana paNa thatuM nathI ane tyAM temanuM astitva paNa hotuM nathI anuttara vimAtemAM te gRhIta samyaga darzanavALA cha ja utpanna thAya che, tethI temanA saMbaMdhamAM ja utpAtAdi viSayaka traNa AlApaka kahevAmAM AvyA che. bAkInuM samasta kathana pUkata kathana anusAra ja samajavuM. gautama svAbhAnA prazna-" se gUga bhaMte ! kaNhalese nIla jAva sukchesse bhavicA kaNhalessesa devesa uvavajjai" 8 gan / sazyAvA , nIlazyivALa, kApatalezyAvALa, tejalezyAvALo, palezyAvALe ane zukalezyAvALe thaIne zuM kRSNavezyAvALA devomAM utpanna thaI jAya che mahAvIra prbhune| ttara-"haMtA goyamA! evaM jaheva neraiesu paDhame udde. khae tadeva bhANiyana " gautm| terabhAM zana para dezamA nA2. Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre 658 prathame uddeza ke bhaNitaM tathaiva atrApi bhaNitavyam, tathA ca- kRSNAdizuklazyAntA bhUtvA kRSNalezyeSu deveSu upapadyante ' nIlalesAe vi jakSetra neraiyANaM' nIlapAnAmapi yathaiva nairavikANAM nolalezyAvatAM pratipAdanaM kRtaM tathaiva pratipAdanaM karttavyam, tathA ca kRSNalezyAvantaH, nIlalezyAbantaH, kApotalezyAntaH, tejozyAvantaH padmalezyAtrantaH, zuklalezpAvanto bhUtvApi nIlalezyeSu deveSu upapadyante, ' evaM jahA - nIlalesAe evaM jAba pahalesesu, mukkalessemu evaM cetra ' yathA nIlalezyA vipaye pratipAdanaM kRtam evaM yathaiva yAvat-kApotalezyeSu tejo 1 zyeSu padmazye, zuklalezyeSu ca evameva-pUrvoktarItyaiva pratipAdanaM karttavyam, tathA ca- kRSNalezvAvantaH, nIlalezyAvantaH, kApotale pAvantaH, tejolezyAvantaH padmalezyAvantaH, zuklalezyAnto bhUtvA kApotalezyeSu deveSu upapadyante, kRSNazyAvantaH, nIlalezyAvantaH, kApotalezyAvantaH, tejolezyAvantaH padmalezyAuddeza meM kahA hai' usI prakAra se yahAM para bhI kahanA cAhiye / tathA cajIva kRSNaleA se lekara zulalezyA taka kI leiyAoMvAlA hokara kRSNaleiyAvAle devoM meM utpanna hote haiM 'nIlalehamAe bi jaheba nerahayANaM' jaisA nIlalezyAvAle nairathiyoM ke viSaya meM kahA gayA hai usI prakArakA kathana nIlalezyAvAle devoM kA bhI karanA cAhiye / tathA cakRSNalezyAvAle, nIlalezyAvAle kApotaleiyA vAle tejolezyAvAle, padmalevAvAle zuklale gAvAle hokara ke bhI nIlalevAvAle devoM meM utpanna hote haiM / 'evaM jahA nIlale tAe evaM jAba pahalesesu- sukalessela evaM 'ceva' jaisA nIlalezyA ke viSaya meM kahA gayA hai| vaisA hI yAvat-kApItaleiyAvAloM meM tejolezyAvAloM meM padmalezyAvAloM meM zulaleivAloM meM, pratipAdana karanA cAhiye / tathA ca-kRSNalezvAvAle nIlale , kAnA viSayamAM jevuM kathana karavAmAM AvyuM che, evu ja kathana ahI paNu karavu' joI e jema ke-jIva kRSNathI laIne zukalapa ntanI vaizyAovALA thardhane dRSyasezyAvANA hevAmAM utyanna thAya che. "nIlalessAe vi jaheva neraiyANaM " he sthana nIsavezyAvAjA nAronA viSayabhAM azvAmAM mAnyu che, evu ja kathana nIlalesyAvALA devAnA viSayamAM paNa karavuM joIe. prema - uSNuzyAvANA, nIsasezyAvANA, ayota vaizyAvANA, teje sezyAvANA, padmavezyAvALA ane zukalalesthAvALA thaI ne pazu nIlalezyAvALA devemAM jIvA utpanna thAya che. "evaM jahA nIlale sAe eva jAva pahale se su sukale sesu eva' ceva' nevu nIlakezyAvALAnA viSayamAM kahyu` evu ja kApAtalezthAvALAomAM, tejo lezyAvALAemAM, padmavezyAvALAomAM ane zukalalezyAvALA emAM pratipAdana karavu joIe jema ke krUSNuvezyAvALA, nIlalesyAvALA, kApe talezyAvALA, Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 2 sU0 1 devavizeSanirUpaNam 559 1 bantaH zuklalezyAyanto bhUtvA tejolezyeSu upapadyante, kRSNalezpAdantaH, nIlalezyAntaH, kApotale yAvantaH, tejolezyAvantaH padmalezyAntaH zuklalezyA vanto bhUtvA padmazyeSu deveSu upapadyante, kRSNalezyAAdazuklazyAvanto bhRtvA zuklaleyeSu deveSu upapadyante tatra vizeSamAha - 'navaraM lessadvANesu vimujjhamANesu vimujjhamANe sukalessaM pariNamanti, sukalestaM pariNamattA, sukalessesu devesu uvavajjaMti' navaraM nairayikApekSayA vizeSastu - lezyAsthAneSu kRSNA dilezyAprakAreSu vizudhyatsu vizudhyatsu zuklalezyAM pariNamanti prApnuvanti, zuklalezyAM pariNamyaprApya, zuklalezyeSu deveSu upapadyante / tadupasaMharannAha - ' se teNadveNaM jAva iyAvAle, kApota leiyAvAle. tejolezyA vAle padmalezyAvAle, zukraleiyAvAle hokara ke kApotaleiyAvAle devoM meM utpanna hote haiN| kRSNalezyA vAle, nIlaleighAcAle, kApotalezyAvAle, tejolezyAvAle, padmalezyAvAle, zulalezyAvAle hokara ke tejolezyAvAle devoM meM utpanna hote haiM / kRSNalezyAvAle, nIlaleiyAvAle, kApota leipAvAle, tejolepAvAle padmalevAvAle zukralezyAnAce zekara padmavezyAvAle devoM meM utpanna hote haiM / kRSNalezyAdi zukrabezyAnta hokara ke zuklalezyAvAle devoM meM utpanna hote haiM / isameM vizeSatA pradarzana karate hue sUtrakAra kahate haiM- 'navaraM lessahANeSu vikhujjhamANesu 2 sukkalessaM pariNamaMti, sukalessaM pariNamahaptA sukkale hasesu devesu uvavajjaMti' he gautama! nairayikoM kI apekSA se jo yahAM vizeSatA hai vaha aisI hai ki kRSNAdilelyA prakAroM meM vizuddhatA hote 2 jaba jIva zukralezyA ko prApta kara lete haiM teolezyAvALA, padmavezyAvALA ane zukalalezyAvALA thaIne kApAtalezyAvALA devAmAM utpanna thAya che. kRSNavezyAvALA, nIlavezyAvALA, kApAtale. zyAvANA, telesezyAvANA, padmavezyAvANA, zuddhasezyAvANA yahane telebeshyaavALA devAmAM utpana thAya che. kRSNulesyAvALA, nIlaghezyAvALA, kApAtaleyAvALA, teolezyAvALA, padmalezyAvALA zukalalesyAvALA maIne padmalezyAvALA devAmAM utpanna thAya che, jIva kRSNathI laIne zukalapayantanI lephsAvALA thaIne zukalosyAvALA devAmAM utpanna thAya che have temAM vizeSatA darzAtravA bhATe sUtrara uDe che - " navaraM lessANesu visuujhamANesura sukkalerasaM pariNamaMti, sukalessaM pariNamaittA sukSalessesu deveSu uvabajjaMti " De gautama ! nArakA karatAM deveAmAM evI vizeSatA che ke kRSNAdilezyA prakAzamAM vadhArene vadhAre vizuddhatA thatAM thatAM jyAre jIva zukalezyAnI prApti karI Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ % E 560 , 'bhagavatI uvavajjati' he gautama ! tada-atha, tenAna-tena kAraNena, gAyana-vaSNalezyAvantaH, nIlaLezyAvantaH, kApotalezyAvantaH. tejolezyAvantaH, padmalezyAvantA, zukla zyAvanto bhUtvA zuklaleiyeSu deveSu upapadyante iti bhAvaH / ante gautama Aha'se bhaMte / sevaM. bhaMte ! ti he bhadanta ! sadeva-bhavaduktaM satyameva, I bhadanta ! tadevaM-bhavaduktaM satyameretyAzayaH // mU0 1 // iti zrI vizvavikhyAta jagavallabhAdipadabhUpina vAlabrahmacAri 'jainAcArya' pUjyazrI ghAsIlAlacativiracitAyAM zrI " bhagavatI" sUtrasya prameyacandrikA khyAnAM vyAkhyAyAM trayodazazatakasya dvitIyoddezakaH samAptaH // 13-2 // taba use prApta kara ve zullaleSAvAle devoM meM utpanna ho jAte haiN| 'se teNa?NaM jAva jvavajjati' isI kAraNa he gautama ! maiMne aisA kahA hai ki kRSNavezyAbAle, nIlalezyAvAle, kApotalezyAvAle, tejolezyAvAle, padmadhAbAle, zuklalezyAvAle hophara ke jIva zuklalezyAvAle devoM meM utpanna ho jAte haiN| sevaM bhane ! sevaM bhatte! ti" he bhadanta / Apa kA kathana sarvathA satya hI hai he bhagavAna Apa kA kahA huA yaha saba satya hI hai aisA kahakara ve gautama ! bhagavAna yAvat apane sthAna para virAjamAna ho gae / sU. 1 // jainAcArya jainadharmadivAkara pUjapazrI ghAsIlAla jImahArAja kRta ___"bhagavanImUtra" kI prameyacandrikA pAkhyAke terahaveM zatakakA // dUsarA uddezaka samApta // 13-2 // le che, tyAre tene prApta karIne teo zukalayAvALA jemAM utpanna thaI jaya che. "se teNadveNaM jAva uvavajjati" gItama! te 4 / 26 me me kahyuM che ke cha kRSNalezyAvALA, nalalezyAvALA, kApatalezyAvALA, tejelezyAvALA, pAlezyAvALA ane zukalezyAvALA thaIne zukalezyAvALA suvAmA pana ya ya che. "sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte / ti" " san ! Ape je kahyuM te satya che. he jagavan! ApanI vAta sarvathA satya ja che " A pramANe kahIne mahAvIra prabhune vaMdaNuM namaskAra karIne gautama svAmI pitAne sthAne besI gayA. sU01 jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta "bhagavatI sUtra"nI prameyacandrikA vyAkhyAnA teramAM zatakane bIjo udezaka samANA13 Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 3 tRtIyodezakaviSayavivaraNam 561 atha tRtIyodezakA prArabhyate / trayodazazatake tRtIyodezakasya saMkSiptaviSayavivaraNam nArakA anantarAhAriNo bhavanti, tataH pazcAt anukrameNa paricAraNA vaktavyatA prruupnnm| pricaarnnaabktvytaa| mUlam-"neraiyANaM bhaMte ! aNaMtarAhArA, tao nivvattaNayA, evaM pariyAraNApayaM niravasesaMbhANiyadhvaM / levaM bhaMte! sevaMbhaMte! tisuu.1| ___ chAyA-narayikAH khaca bhadanta ! anantarAhArA, to nivartanA, evaM paricAraNApadaM niravazeSa bhaNitavyam , tadevaM bhadanta / tadevaM bhadanta ! iti ||m0 1 // TIkA-dvitIyodezakAnte devavaktavyatAyAH prarUpitatvena, devAnAM ca prAya: paricAraNAvasyAt paricAragAM zabdAniviSayopabhogarUpAM prAyitumAha-' neraiyANaM tIsarA uddezekA prAraMbhaterahaveM zataka ke isa tRtIya uddezaka meM varNita viSaya kA vivaraNa saMkSepa se isa prakAra hai-nAraka anantara AhArI hote haiM isake pazcAt anukrama se paricAraNA kA kathana / paricAraNA vaktavyatA'neralyANa bhaMte ! aNaMtarAhArA' ityaadi| TIkArtha-dUsare uddeze ke anta meM deva saMbandhI vaktavyatA kI prarUpaNA kI gaI hai ? deva prAyaH paricAraNA vAle hote haiM, zabdAdi viSayoM kA upabhoga karanA isakA nAma paricAraNA hai isa sUtra dvArA sUtrakAra ne isI paricAraNA kI prarUpaNA kI hai-isameM gautama ne prabhu trIjA udezAno prAraMbhateramAM zatakanA trIjA uddezakamAM pratipAdita viSayanuM saMkSipta vivaraNa A pramANe che-nArake anAra AhArI hoya che. tyAra bAda anukrame paricAraNAnuM kathana. ___-pariyAraNAtavyatA"neraiyANaM bhaMte ! aNaMtarAhArA" tyAhi TIkAtha-bIjA udezakamAM devonI vaktavyatAnI prarUpaNuM karavAmAM AvI che. deva sAmAnya rIte paricAraNAvALA hoya che. (zabdAdi viSane upaga ke tenuM nAma paricAraNA che) A sUtra dvArA sUtrakAre eja paricAraNAnI prarUpaNa karI che bha0 71 Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 562 bhagavatI sUtre bhaMte ! anarAhArA, tabhI nivvattaNayA, evaM pariyAraNApadaM niravasesaM bhANiyAM ' gaumaH pRcchavi-he bhadanta ! nairayikAH khalu kim anantarAhArAH - anantaram - utpAda kSetramA samaye etra AhArayantIti anantarAhArAH bhavanti ? tataH pazcAt kiM nirvartananA-nircarvanA - zarIraniSpattirbhavati ? evaM rItyA paricAraNApadaMprajJApanAyAzcatu nittamaM padaM, niravazeSa - sarve bhaNitavyam - atra vaktavyam // ante gautama Aha- 'sevaM bhaMte / sevaM bhaMte / tti' he bhadanta / tadevaM bhavaduktaM satyameva, he madanta ! tadevaM bhavaduktaM satyameveti bhAvaH // 01 // iti trayodazazata ke tRtIyodezakaH samAptaH // 13-3 // se aisA pUchA hai 'neraiyANaM bhaMte / anaMtarAhArA, tabhI nivyattaNayA ' he bhadanta ! nArakI kyA utpAtakSetra kI prApti karate hI prathama samaya meM AhAra karane lagate haiM ? phira isake pazcAt unake zarIra kI niSpatti hotI hai kyA ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - he gautama ! ( evaM) aisA hI hai yahAM (pariyAraNApadaM niravasesaM bhANiyadhvaM ) paricAraNApada - prajJApanA kA 34 vAM pada- sampUrNarUpa se kahanA caahie| (sevaM bhaMte / sevaM bhaMte! ti) anta meM gautama bhagavAn se kahate haiM ki he bhadanta ! Apa kA kahA huA yaha saba satya hI hai, he bhadanta ! Apa kA kahA huA yaha saba satya hI hai | sU0 1 // terahaveM zatakakA tIsarA uddezA saMpUrNa 13 - 3 gautama svAmInI prazna- " neraiyANaM bhave ! anaMtarAhArA, tao nivvattaNayA " he bhagavan ! nAraka zu' utpAta kSetranI prApti karatAM ja prathama samayamAM AhAra karavA lAge che ? ane zuM tyAra bAda temanA zarIranI niSpatti (racanA) thAya che ? mahAvIra alunA uttara- " goyamA ! evaM " 1, gautama ! mevu 4 mane che. ahIM " pariyAraNApadaM niravasesaM bhANiyavva " pariyAra yaha (prajJApanAnuM 34 54, pUre53 hevu le. " sevaM bhaMte! sevaM bhaMte ! tti" he bhagavan ! bhAye ? 4dhuM te satya che. huM bhagavan! ApanI vAta sarvathA satya ja che, A pramANe kahIne vaMdaNA namaskAra karIne gautama svAmI peAtAne sthAne besI gayA. sU.1) 5 teramAM zatakanA trIjo uddezaka samAsa // 13 rUA Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ % 3D prameyAndrakA TIkA za. 13 u0 4 caturthoddezakavipayavivaraNam 563 atha caturthIdezakA praarbhyte| trayodazazatake caturthoddezakasya saMkSipta vipayavivaraNam / narakapRthivIprarUpaNam , nairapikadvAranirUpaNam , sparzadvAramarUpaNam , praNidhidvArapUrUpaNam nirayAntadvAranirUpaNam , lokamadhyadvAraparUpaNam , adholokamadhyadvAragharU-' paNam, abalokamadhyadvAraprarUpaNam , tiyaglokamadhyadvAramarUpaNam , digavidipavahadvAramarUpaNam, aindrIdizonirgamavaktavyatA, AgneyyAdidizi nirgamavaktavyatA, lokamarUpaNam , astikAyamavartanadvAraprarUpaNam , dharmAstikAyAdibhirjIvAnAM pravartanavaktavyatA, astikAyapradezasparzanAdvAramarUpaNam , dharmAstikAyasya ekAdezo dharmAstikAyAdidravyasya kiyadbhiH maddezaiH spRzyate ? iti prarUpaNam, evam-adharmA cothe uddeze kA prAraMbhaterahaveM zataka ke isa caturtha uddezaka meM varNita hue cipaya kA vivaraNa saMkSepa se isa prakAra hai-narakathivI kI prarUpaNA nairayika dvAranirUpaNa 1, sparzadvAraprarUpaNA 2, praNidhidvAra prarUpaNA 3, nirayAnta dvAranirUpaNa 4, lokamadhyadvAraprarUpaNA 5, adholokamadhyadvAraprarUpaNA 6, urvalokamadhyadvAraprarUpaNA7, tithaMglokamadhyadvAraprarUpaNA8, dig vidikU pravahadvAraprarUpaNA9, aindrIdizonirgamavaktavyatA 10, AgneyAdi dizAoM ke nirgama kI vaktavyatA 11, lokaprarUpaNA 12, astikAyapravartanadvAraprarUpaNA 13, dharmAstikAya Adi dvArA jIvoM ke pravartana kI vaktavyatA, astikAyapradezasparzanAdvAraMvaktavyatA, dharmAstikAyakA ekapradeza, dharmA cothA udezAne prAraMbha- teramAM zatakanA cethA uddezakamAM pratipAdita viSayanuM saMkSipta vivaraNa nIya prabhAva cha-(1) 245thvInI 535|-nairvivaar ni354 (2) 25 dAranI 535 (3) praNidhidvArI pr35| (4) nisyAntA ni35 (5) lekamadhyadvAranI prarUpaNA (6) adhelokamadhyadvAranI prarUpaNA, (7) urvileka madhyadvAranI prarUpaNuM, (8) tirthaka madhyadvAranI prarUpaNA (9) digavidigU pravahadvAranI prarUpaNa, (10) aindIdizAnirgama vakatavyatA, (11) AgneyAdi hizamAna nibhanI tayatA (12) 4535!, (13) mstiyttndvArA prarUpaNa. vaLI A udezakamAM nIcenA viSayanuM paNa pratipAdana karavAmAM AvyuM che--dharmAstikAya Adi dvArA jIvanamAM pravartananI prarUpaNa, astikAya pradeza sparzanA dvAra vaktavyatA, dharmAstikAyane eka pradeza, dharmAstikAya Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 564 bhagavatIsUtre stikAyAdInAmapi sparzanAmarUpaNam , evaM pudgalAstikAyasya dvau pradezI, pudgalAstikAyasya trayaH pradezAH, yAvat saMkhyAtAH asaMkhyAtAH anantAH pradezAzca kiyadbhiH dharmAstikAyAdipradezaH spRzyante ? ityAdi prarUpaNam, tataH kAlasya ekasamayavaktavyatA marUpaNam, dharmAstikAyadravyavaktavyatAparUpaNam, adharmAstikAyadravyavaktavyatAmarUpaNam, avagADhadvAravaktavyatAmarUpaNam , yatra dharmAstikAyasya ekamadezo'vagADho bhavati tatra anyadharmAstikAyAdInAM kiyantaH pradezA avagADhA bhavanti ? ityAdi marUpaNam , evam adharmAstikAyAdiviSaye'pi avagADhasUtranirUpaNam / ekAddhAsamayavaktavyatA, eka dharmAstikAyavaktavyatA, ekAdharmAstikAyavaktavyatA, pRthivIkAyikavaktavyatA, apkAyikavaktavyatA, stikAya Adi dravya ke kitane pradezoM se sparza kiyA jAtA hai ? aisI prANA isI prakAra se adharmAstikAya AdikoM kI bhI sparzanA kA prarUpaNa pudgalAstikAya ke do pradeza, tIna pradeza, thAvat-saMkhyAta, asaMkhyAta aura ananta pradeza kitane dharmAstikAyAdi pradezoM dvArA chuye jAte haiM-ityAdi prarUpaNA isake bAda kAla ke.eka samaya kI prarUpaNA dharmAstikAyadravya kI vaktavyatA adharmAstikAya dravya kI vaktavyatA, avagADhadvAra kI vaktavyatA, jahAM dharmAstikAya kA ekapradeza avagADha hotA hai vahAM gharmAstikAya ke aura kitane pradeza avagADha hote haiM ? ityAdi prarUpaNA isI prakAra se adharmAstikAya Adi ke viSaya meM bhI avagADhamUtra kA nirUpaNa ekAddhAsamayavaktavyatA ekadharmAstikAyavaktavyatA eka adharmAstikAyavaktavyatA pRthivIkAyika vaktavyatA, apkaaAdi dravyanA keTalA pradeza vaDe sparzita thAya che, A viSayanuM nirUpaNa eja pramANe adharmAstikAya AdinI sparzanAnI paNa prarUpaNa, pulAstikAyanA be pradeza, traNa pradeza, cAra pradeza AdithI laIne saMkhyAta, asaMkhyAta ane anaMta parvatanA pradezane keTalAM dharmAstikAyAdi pradezo dvArA sparza thAya che? ItyAdi viSayanI prarUpaNA tyAra bAda kALanA eka samayanI prarUpaNa, dharmAstikAyadravyanI vaktavyatA, adhamastikAyadravyanI vaktatyatA, avagAdvAranI vaktavyatA, jyAM dharmAstikAyane eka pradeza avagADha thAya che, tyAM dharmAstikAyanA bIjA keTalA pradeze avagADha thAya che? ItyAdi prazno ane temanA uttare eja pramANe adharmAstikAya AdinA viSayamAM paNa avagADhasUtranI prarUpaNa, ekAddhAsamayanI prarUpaNuM, eka dharmAstikAyanI prarUpaNuM, eka adharmAstikAyanI prarUpaNuM pRthvIkAyikanI prarUpaNa, apUkAya Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 4 vipayArthasaMgrahArthagAthArthanirUpaNam 565 astikAyanipadanadvAravaktavyatA, dharmAstikAyAdiH triSu dravyeSu upaveSTuM samarthoM bhavet ? ityAdi prarUpaNam , bahusamayadvAravaktavyatAmarUpaNam , lokasya vakrabhAgavaktavyatA, saMsthAnadvAravaktavyatA cevi // mUlam-"neraiyara, phAsa2,paNihI3, nirayaMte4,ceva loyamajjhe yAdisividisANapavahAya6, pabattaNaM asthikAehiM // 1 // atthI paesaphusaNAda, ogAhaNayA ya9, jiivmogaaddhaa||10|| asthi paesa nisIyaNa11, bahussame12, logsNtthaanne13||2|| chAyA-narayikA1, sparzaH2, praNidhi:3, nirayAntaH,4, caiva lokamadhyaM c5| dizAvidizAM ca pravahA6, pravartanam astikAyepu7 // 1 // astipradezasparzanam, avagAhanA ca9, jiivaavgaaddhaaH10| asti pradezaniSIdanam 11, bahumamaH12, lokasaMsthAnam // 13 // 2 // TIkA-caturthIdezakArthasaMgrahagAthAdvayamAha-"neraiya" ityaadi| nairayika kAyikavaktavyatA, astikAya meM niSadana (baiThanA) bAravaktavyatA, dharmAstikAyAdi tIna dravyoM meM upaveza ke lie kyA samartha hai ? ityAdi bAragAthA-'neraiya 1, phAsa2' ityAdi, 'atthIpaesaphusaNA' ityaadi| narayika 1, sparza 2, maNidhi 3, nirayAnta 4, lokamadhya 5, dizA. vidizApravAha 6 astikAyapravartana, astikAyapradezasparzanA8, avagAhanA 9 jIvAvagADha 10, asnikAyaniSadana 11, bahusama 11 aura lokasaMsthAna ye 13 dvAra isa uddezaka meM kahe gaye haiN| ____TIkotha-isa caturtha uddezaka meM sUtrakAra ne yaha, dvAra saMgraha gAthA kahI hai| isameM nairayikavaktavyatA kI prarUpaNA karanevAlA prathama kanI prarUpaNuM, astikAmAM niSadana (besavAnI kriyA) dvAra vakatavyatA, dhamastikAya Adi traNa dravyamAM upavezana mATe zuM samartha che? ItyAdi prarUpaNa bahusamayadvAravaktavyatA, lekavaddabhAgavakatavyatA, ane saMsthAna dvArA vaktavyatA, dvArAthA-"neraiya1, phAsa2 tyAhi 'asthIpaesaphusaNA" tyA: 20 dezamA naye prabhArI 13 ra 4 cha-(1) naiyi:, (2) 25za', (3) praNidhi, (4) nizyA-ta, (5) madhya, (9) zivazAvA, (7) mastiyana, () mastiya pradeza 25zana, (6) AqAnA, (10) Gold, (11) mastiyaniSahana, (12) masama, (13) usa sthAna. 1 TIkAryuM-cothA udezakamAM kayA kayA viSayanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che te A gAthAmAM batAvavAmAM Avela che. pahelA narayika dvAramAM naraka ane Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 566 bhaMgavatI sUtre vaktavyatAprarUpaNam 1, sparzastrarUpanirUpaNam 2, praNidhimapaNa, nirayAntasvarUpamarUpam 4, lokamadhya svarUpanirUpaNam 5, dividi svarUpanirUpaNam, atikAyarUpaNam 7, asvikAyama degasparzana nirUpaNam8, avagAhanAnirUpaNam 9, jIvAvagADharUpaNam 10, astikAya nipadanamarUpaNam 11, bahumamavaktavyatAprarUpaNam 12, lokasaMsthAnasvarUpamarUpaNam 13 // iti / nArakapRthivIvaktavyatA / mUlam - " kai NaM bhaMte! puDhacIo paNNattAo ? goyamA ! sattapuDhabIo paNNattAo, taM jahA - rayaNappabhA jAtra ahevattamA, nairagrika dvAra hai 1, sparza ke svarUpa kA nirUpaNa karanevAlA dvitIya sparzadvAra hai 2, praNidhikI prarUpaNA karanevAlA tRtIya paNidhidvAra hai 3, nirayAntasvarUpa kI prarUpaNA karanevAlA caturthanirayAntadvAra hai 3 lokamadhyasvarUpa karanevAlA pAMcavAM lokamadhyadvAra hai 5, dizA vidizA ke pravahasvarUpa kA nirUpaka chaThA dizA vidizApravAha dvAra hai 6, astikAya pravartana kA rUpaka sAtavAM astikAyapravartana dvAra hai 7, astikAya pradezasparzana kA nirUpaka AThavAM astikAyamadeza sparzanAdvAra hai 8, avagAhanA kA nirUpaka navamAM avagAhanAdvAra hai 9, jIvAvagADhaprarUpaka dazavAM jIvAvagADhadvAra hai 10 astikAya niSadanaprarUpaka 11 vAM astikAryAnaSada dvAra hai 11, bahusamavaktanpatAmahapaka bArahavAM ca phusa mahAra hai, 12 aura lokasaMsthAnasvarUparUpaka terahavAM lokasaMsthAna dvAra hai| nAraka jIvAnI prarUpaNA karavAmAM AvI che bIjA sparzadvAramAM spAnA svarUpanu nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. trIjA praNidhidvAramAM praNidhinI prarUpazuA karavAmAM mAvI che nirayAntasvarUpanI prarUpaNA karanArU cethuM nirayAntadvAra che, leAkamadhyanA svarUpanuM nirUpaNu pAMcamAM lekamadhyadvAramAM karavAmAM Avyu che. chaThThA dizAvidizApravAhadvAramAM dizAvidizAnA pravahasvarUpanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. sAtamAM astikAyapravatanadvAramAM astikAyanA pravartananI prarUSaNA karavAmAM AvI che. AThamAM astakAyapradezaspazanA dvAramAM astikAya pradeza sparzanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che navamAM avagAhana dvAramAM avagAhanAnuM ane dasamAM jIvAvagADhaDhAramAM jIvAvagaDhanu. nirUpaNa karavAmAM Avyu che astikAyaniSadananI prarUpaNA agiyAramAM astikAyaniSadanadvAramAM karI che. gAramAM khaDusamadrAramAM mahusamavaktavyatAnI ane teramAM lekasasthAna dvAramAM lAkasa sthAnanA svarUpanI prarUpaNA karavAmAM AvI che. Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 567 - prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 4 sU0 1 nArakapRthivInirUpaNam ahe sattamAe NaM puDhavIe paMca aNuttarA mahatimahAlayA jAva apaiDANe, te NaM NaragA chaTTIe tamAe puDhavIe naraparhito mahaMtarAce va 1. mahAvitthinnatarA cevara, mahAvagAsatarA veva3, mahApairikkatarA ceva4, No tahA mahApavesaNatarA ceva1, No AiNatarA vara No AulatarAcevara, aNoyaNatarAceva 4, tesu NaM narapasu neraiyA chuTTIe tamAe puDhavIe neraiehiMto mahAkammatarAcaitra 9, mahAkiriyatarAcevara, mahAsavatarAcetra 3, mahAveyaNatarAceva4, jo tahA appakammatarAceva1, jo avyakeiriyatarA - cevara, No appAsaktarAcevara, jo apyaveyaNatarAceva4, appADDiyatarAceva1, appajjuttiyatarAcevara No tahA mahaDDiyatarAceva1, jo mahajjuiyatarAMcevara, chaTTIe NaM tamAe puDhavIe ege paMcUNe nirayAvAsa saya sahasse paNNatte, te NaM naragA ahe sattamAe puDhavIe nerahito no tahA mahaMtatarAceva1, mahAvitthinnatarAcevara, mahAvagA satarAcevara, mahApairikkatarAceva4, mahatpavesaNatarAcaiva 1 AinnatarAcevara, AulatarAceva3, aNoyaNatarAceva4, tesu NaM narapasu neraiyA ahe sattamAe puDhavIe neraiehiMto appakammatarAcevara, appAkiMriyatarAcevara, appAsavatarAceva3, appaveyaNatarAcaitra 4, mahaDDiyatarAceva1, mahAjuiyatarAcevara, jo tahA appaDDiyatarAceva, appajjuiyaMtarAceva, chaTTIe NaM tamAe puDhavIe naragA paMcamAe dhUmappabhAe puDhavIe naraehiMto mahattarAcevara, mahAvitthinnatarAcevara, mahAvagAsatarAcetra 3, mahApairikkatarA Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 568 bhagavatIstre ceva4, No tahA mahappavesaNatarAcevara, No AiNNatarAcevara, No AulatarAceva3, aNoyaNatarAceva4, tesuNaM naraesu neraiyA paMcamAe, dhUmappabhAe puDhavIe neraiehito mahAkammatarAcevara, mahAvitthinnatarAcevara, mahAvagAptatarAceva3, mahApArikatarAceva4, No tahA agakammatarAceva1, No appakiriyatarAvara, No appAsavatarAceva3, No appaveyaNatarAceva4, appaDriyatarA. ceva1, appajjuitarAcevara,No tahA mahaDDiyatarAceva1, No mahajjuiyatarAcevara, paMcamAe NaM dhUmappabhAe puDhavIe tinni nirayAvAsasayasahassA paNattA, evaM jahA chaTIe bhaNiyA, evaM sattavi puDhavIo paropparaM bhaNNati jAva rayaNappabhaMti jAva No tahA mahaDDiyatarAceva, appajjuiyatarAceva ||suu01|| chAyA kati khalu bhadanta ! pRthivyaH prajJaptAH ? gautama ! sapta pRthivyAH prajJaptA, tadyathA ratnaprabhA yAvat-adhaH saptamI, adhaH saptamyAM khalu pRthivyAM pazca anuttarAH mahAtimahAlayA yAvat-apatiSThAnam , te khalu narakAH SaSThayAstamAyAH pRthivyAH narakebhyo mahattarAcaiva 1, mahAvistIrNatarAzcaiva 2, mahAvakAzatarAzcaiva 3, mahApatiriktatarAzcaiva 4, no tathA mahApravezanatarAphA 1, no AkIrNatarAzcaiva 2, no AkulatarAzcaiva 3, anodanatarAzcaiva 4, teSu khalu narakeSu nairapikAH SaSThayA. stamAyAH pRthivyA nairayikebhyo mahAkarmatarAzcaiva 1, mahAkriyAtarAzcaiva 2, mahA. sravatarAzcaiva 3, mahAvedanatarAzcaiva 4, no tathA alpakarmatarAzcaiva 1, no alpakriyAtarAzcaiva 2, no alpAsavatarAzcaiva 3, no alpavedanatarAzcaiva 4, alpaddhikatarAzcaiva 1, alpadyutikatarAzcaiva 2, no tathA mahaddhikatarAzcaitra 1, no mahAdyutikatarAcaiva 2, SaSThayAM khalu tamAyAM pRthivyAm ekaM pazconaM nirayAvAsazatasahasraM prAptam , te khalu narakAH adhaH saptamyAH pRthivyAH narakebhyo no tathA mahattarAzcaitra 1, mahAvistIrNatarAzcaiva 2, mahAvakAzavarAzcaiva 3, mahApatiriktatarAzcaiva 4, mahApravezanatarAzcaiva 1, AkIrNatarAzcaitra 2, AkulatarAzcaiva 6, anoinatarAzcaiva 4, teSu khalu narakepu nairayikAH adhaH saptamyAH pRthivyAH nairayikebhyaH alpakarmatarAzcaiva 1, Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 4 sU0 1 nArakapRthivInirUpaNam 569 alpakriyAtarAphA 2, alpAsa garAzcaitra 3, alpavedanatarAcaiva 4, no tathA mahAkarmatarAzcaiva 1, mahAkriyatarAzcaiva 2, mahAsayatarAzcaiva 3, mahAvedanatarAzcaiva 4, mahaddhikatarAzcaiva, mahAdyutikatarAzcaitra no tathA alpaddhikatarAzcaya, alpAtikatarAzcaitra, SaSThayAH khalu tamAyAH pRthivyAH narakAH paJcamyAH dhUmaprabhAyAH pRthivyAH narakebhyo mahattarAzca 1, mahavistIrNatarAzcaitra 2, mahAvakAzatarAzca 3, mahAmatiriktatarAzcava 4, no tathA mahApravezanatarAzcaiva 1, no AkIrNatarAyaca 2, no AkulatarAzcaya 3, anodanatarAzcava 4, teSu khalu narakeSu narayikAH paJcamyA dhUmaprabhAyAH pRthivyAH nairapikebhyo mahAkarmatarAzcA, 1, mahAkriyAtarAzcaiva 2, mahAsaratarAzcaitra 3, mahAghedanatarAcaira 4, no tathA alpakarmatarAzcatra, no alpakriyAtaracava 2, no alpAsravatarAzcaitra 3, no alpavedanasarAzca 4, alpaddhikatarAzcaiva 1, alpadyutikatarAzcaitra 2, no tathA mhddhiktraashc| 1, no mahAyutikatarAzcara 2, paJcamyAM dhUmapabhAyAM pRthivyAM trINi nirayAvAsazatamahasrANi prajJaptAni, evaM yathA paSThI bhaNivA evaM saptApi pRthivyaH parasparaM maNyante, yAvat ratnaprabhAntA iti yAvat no tathA mahaddhikatarAzcaitra, alpAtikatarAzcaiva // sU0 1 // . TIkA-tRtIyodezake zabdAdiviSayopabhogarUpaparicAraNA moktA, tathA ca karmavandhaH, tena ca paramparayA nArakAdau gamanaM bhavatIti prathama narayikadvAramAha'kai NaM bhaMte ! ityAdi / kai NaM bhaMte ! puDhacIo paNNatAo?' gautamaH pRcchati nArakapRthivIvaktavyatA. 'kaha NaM bhaMte ! puDhavIo' ityAdi / TIkArtha-tRtIya uddezaka meM zabdAdiviSayopabhogarUpa paricAraNA kahI jA cukI hai / isase karmoM kA baMdha hotA hai / isase paramparArUpa se jIvoM kA narakAdi meM gamana hotA hai-isa kAraNa sUtrakArane sarvatra prathama narakavAra yahAM kahA hai-isameM gautamane prabhu se aisA pUchA hai-'kaha gaMbhaMte! puDhavIo paNNattAo' he bhadanta ! pRthiviyAM kitanI kahI gaI hai ? - -24YthvIvatavyatA"kaiNaM bhaMte ! puDhavIo"tyAha TIkAI-vIja udezAmAM zabdAdi viSapabhegarUpa paricAraNAnuM kathana karavAmAM AvyuM che. tene lIdhe kamene baMdha thAya che tethI jIvonuM narakAdi gatimAM gamana thAya che. te kAraNe sUtrakAre A cothA udezamAM sauthI pahelAM sarakAranuM nirUpaNa karyuM che. A viSayane anulakSIne gautama svAmI mahAvIra prabhune mevA praza se cha8-"kaiNaM bhave ! puDhavIo paNNattAo 15 bhagavan! pRthvIo keTalI kahI che? bha072 Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ = bhagavatIsUtre 570 he bhAnta ! kati khalu pRthivyA prajJaptAH ? bhagavAnAha-' goyamA ! satta puDhavIbho paNattAtro' he gauvama ! saptapRthivyaH prajJaptAH, 'taM jahA-rayaNappamA jAva ahe sattamA' tadyathA-ratnaprabhA, yAvat-zakarApramA, vAlukAmamA, paGkamamA, dhUmamamA, tamaHprabhA, adhaHsaptamI ca / 'ahe sattamAeNaM puDhavIe paMca aNusarA mahAvimahAlayA jAba apaiTThANe ? adhaH saptamyAM khallu pRthivyAM paJcasaMkhyakA anuttarAH pradhAnAH azApradhAnavedanA saMkulatvAt , mahAtimahAlayAH ativistAravanto narakAvAsAH yAvat-kAlaH 1, kahAkAlaH 2, rauravam , mahArauravam , apratiSThAna cetanAmakAH santi, 'te NaM NagA chadvIe tamAe puDhavIe naraehito mahaMtatarA ceva 1, mahAvitthinatarAceva 2, mahAvagAsatarAce 3 mahApArikatarAveva 4 ' he gautama ! te khalu narakAH pUrvoktAH paJcanarakAvAsAH paSThayAstamAyAH pRthivyAH narakebhyo ' isake uttara meM prabhu ne kahA-'goyamA' he gautama ! 'sattapuDhavIo paNNatAo' pRthaviyAM sAta kahI gaI haiM 'taM jahA' jo isa prakAra se haiM-'rayaNappabhA jAya ahesattamA' ratnaprabhA yAvat-zarkarAprabhA, vAlukApramA, paMkaprabhA, dhUmaprabhA aura adhaasptmii-(tmstmHprbhaa)| ____ aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'ahe sattamAe NaM puDhavIe paMca aNuttarAmahatimahAlayA jAva apaihANe' he bhadanta ! sAtavIM pRthivI jo adhaHsaptamI hai usake pradhAna pAMca mahAvizAla-kAla, mahAkAla, raurava mahAraurava aura apratiSThAna ye narakAvAsa kahe gaye haiM na ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-hA~, gautama ! kahe gaye haiN| ye naraka chaThI tamaH prabhA pRthivI ke narakoM kI apekSA dIrghatA meM bahuta baDe haiM, evaM viSkaMbha tena tara mApatA maDApI2 prabhu 4 cha -"goyamA !" gautama ! " satta puDhavIbho paNNattAo" pRthvImA (13) sAta hI cha. "taMjahA" tamanA nAma nIya prabhArI cha-" rayaNappabhA jAva ahe sattamA" nalA, zazapramA, vAyumA , amA, dhUmapra, bhApramA, adhaHsabhI (mastama:mA.) gautama svAbhInaprazna-" ahe sattamAe NaM puDhavIe paMca aNuttarA mahatimahAlayA jAva apaiTANe" OM bhagavana 2 sAtabhI maya:sabhI na24 cha tabhI pAMca anuttara, mahAvizALa kALa, mahAkALa, raurava, mahAraurava, ane apratikAna, A pAMca narakAvAse kahyA che kharA ? . mahAvIra prabhune uttara-hA, gautama! tyAM te pAMca narakAvAse AvelA che. te narakAvAse chaThThI tama prabhA narakanA narakAvAsa karato laMbAI ane pahoLAInI apekSAe ghaNuM ja vadhAre vistAravALA che. te narakAvAsamAM nArakene rahevAne mATenuM kSetra vizALa che. tethI teo mahAvakAzatara (chaThThI Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA zaM0 13 u0 4 sU0 1 nArakapRthivInirUpaNam 571 mahattarAcaca AyAmena-dairyeNa santi, mahAvistIrNatarAzcaiva viSkambheNa-paridhinA santi mahAvakAzatarAthaiva-avakAzo vahUnAM vakSyamANadravyANAmavasthitiyogya kSetra, mahAn avakAzo yeSu te mahAvakAzAH, atizagena mahAvakAzA mahAvakAzatarAH santi, teSAM ca mahAjanasaMkIrNatAvyAhatyarthamAha-mahAmatiriktavarAzcaiva-mahatpatiriktaM nairayikarahitaM yeSu te mahApatiriktAH, atizayena mahApatiriktAH mahAmatiriktatarA atyantazUnyAH santi, kintu-'NI tadA mahApavesaNatarAceva 1, no AiNNatarA ceva 2, no AulatarA ceva 3, aNoyaNatarA ceva 4'no-naiva kila tathA-tena prakAreNa, mahAmavezanatarAzcaiva yathA paSTha nAraka pRthivI narakAvAsA ati. zayena mahatpavezanaM gatyanta rAnarakagatau jIvAnAM pravezo yepu te tathAvidhA bhavanti, na tathAvidhA bhavanti, SaSTha pRthivyapekSayA saptamapRthitrI nArakANAmasaMkhyaguNahInatvAt , ataeva no AkIrNatarAcaiva-nAtyantaM nArakairAkIrNA saMkIrNAste bhavanti, no vA AkulatarAzcaiva-AkulA-vyAptA nArakaiH teSAmatizayena yogAdAkulatarA kI apekSA mahAvistAravAle haiN| inameM vakSyamANa dravyoM ko rahane ke liye avasthAna yogya kSetra bahuta vizAla hai-isaliye ye mahAvakAzatara haiN| parantu inameM adhika nAraka jIva nahIM haiM isaliye ye mahApratiriktatara haizUnya hai / 'yo tahA mahApavesaNatarAceva 1' jaise chaThI nAraka pRthivI ke narakAvAsa gatyantara se Aye hue jIvoM ke pravezavAle bane rahate haiMusa prakAra se ye pravezavAle nahIM haiM kyoMki chaThI pRthivI kI apekSA sAtavIM pRthivI meM nAraka.asaMkhyAtaguNita hIna kahe gaye haiN| isI kAraNa aghAsasamI ke narakAbAsa nArakoM se atyanta AkINetarasaMkIrNa-nahIM rahate haiN| aura na ve nArakoM se atyanta vyApta hI rahate haiN| isI kAraNa vahAM nArakoM meM Apasa meM saMghaTana nahIM hotA hai / narakanA narakavA karatAM vadhAre avakAzavALA) che. paraMtu te narakAvAsamAM chI narakana nArakAvAse jeTalA adhika ja nathI, tethI teo mahApratirittr-shuuny-ch. "No tahA mahApavesaNatarAceva1" chahI na24nA na24pAsamA jevI rIte anya gatimAMthI AvatAM jIvone praveza cAlu ja rahyA kare che, evI rIte ahIM temane praveza cAlu rahetuM nathI, kAraNa ke kadI naraka karatAM sAtamI narakamAM nArakonI saMkhyA asaMkhyAta gaNI ochI che. te kAraNe adhAsaptamInA nArakAvAso nArake vaDe atyanta AkarNitara-saMkIrNa rahetA nathI te narakAvAsa nArake vaDe atyanta vyApta paNa rahetA nathI. te kAraNe tyAM nArakamAM eka bIjA sAthe saMghadRna thatuM nathI bhIDane kAraNe tyAM Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 572 bhagavatIsUtre no tathAvidhA bhavanti, ataeva te saptamanarakAvAsA anodanatarAzcaiva vAhulyAbhAvAt anizayena anyonyaM nodanavarjitAH parasparasaMghaparahivA bhavanti / 'suNaM naraeNaM neraiyA chahIe tamAe puDhavIe neraiehito mahAkammarA ceva 1, mahAkiriyatagaceva 2, mahAsavatarA ceva 3, mahAveyaNatarA ceva 4' teSu khalu paJcasu saptamapRthivInarakAvAseSu nairayikAH SaSThayAstamAyA pRthivyA nairayikebhyo mahAkarmatarAzcaiva bhavanti-SaSThapRthivI nairayikApekSayA teSAM nairayikANAM jJAnAvaraNIyAdi karmaNAM mahattvAt 1, tathaiva te saptamapRthivInairayikA paSThanarakApekSayA mahAkriyAtarAzcaiva bhavanti, teSAM kAyikyAdi kriyANAM mahattvAt , tatkAle kAyamahattvAt Apasa meM bhIr3a meM eka dUsare se dhakkA mukkI ho jAnA isakA nAma nodana hai / aisA nodana yahAM isIliye nahIM hai ki yahAM para nArakoM kI bahulatA nahIM hai / 'tesuNa naraeNaM neraiyA chaTThIe neraiyahito mahAkammatarAceva, 1 mahAziriyatarAceva 2, mahAsavatarAceca 3, mahAveyaNatarAceva 4' saptamanarakapRthivI ke ina pAMca narakAvAsoM meM nairayika tamaH pRthivI ke nairayikoM kI apekSA mahAmaMtaravAle hote haiM kyoMki chaTThI pRthivI ke nairayikoM kI apekSA ina nArakiyoM ke jJAnAdharaNIyAdi karma bahuta adhika mAtrA meM baMdhe hue hote haiM / tathA isI prakAra se ve mahAkriyAvAle hote haiM kyoMki inakI jo kAyikI Adi kriyAe~ haiM ve mahAna hotI haiM-pAMca sau 500 dhanuSa kI avagAhanA-zarIra kI U~cAI yahAM hotI hai isaliye yahAMkAya kI mahAnatA hai-aura isase pahile bhavameM ye mahArambha dhakkAmukkI paNa thatI nathI A prakAranI dhakkAmukIne nadana kahe che. tyAM A prakAranuM naMdana thavAnI zakayatA ja rahetI nathI kAraNa ke tyAM nArakAnI sadhyA madhi nathI. " tesu NaM naraeNa neraiyA chavIe tamAe puDhavIe neraehito mahAkammatarAceva1, mahAkiriyatarAcevara, mahAsavatarAceva3, mahAveyaNatarAceva4" sAtamI narakanA narakAvAsanA nArakI chaThThI tamArUbhA pRthvInA nArake karatAM mahAkarmataravALA hoya che kAraNa ke chaThThI pRthvInA nArako karatAM te nArakonA jJAnAvaraNIya Adi karma vadhAre pramANamAM baMdhAyelAM hoya che. e ja pramANe teo mahAkiyAvALA paNa hoya che, kAraNa ke temanI je kAyikI Adi kiyAo che te mahAna hoya che. tyAM zarIranI avagAhanA (UMcAI) 500 jananI heya che, tethI tyAM kAyanI mahAnatA che ane AgalA bhavamAM teo mahArambha, mahAparigraha AdivALA hoya che, tethI temane mahAkiyAvALA kahyA Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za0 13 u0 4 sU0 1 nArakapRthivInirUpaNam 573 pUrvakAle ca mahArammAditvAt 2, ataeva te tadapekSayA mahAnavatarAzcaiva bhavanti 3, evaM mahAvedanatarAzcaiva bhavanti, teSAM tadapekSayA mahAkarmatvAt 4, kintu 'no sahA appakammatarA ceva 1, no appakiriyatarA cetra 2, no appAsavatarA ceva 3, no appaveyaNatarA ceva 4, no-naiva kila, tathA tena prakAreNa alpakarmatarAzcaiva bhavanti, yathA SaSThapRthivI nairayikAstadapekSayA alpakamatarA bhavanti, no yA tathA te alpakriyatarAzcaiva bhavanti, yathA paSTha pRthivI nairayikAstadapekSayA alpakriyAtarA no bhavanti, no naiva vA te tathA alpAsravatarAzcaiva bhavanti yathA paSThapRthivI nairayikAstadapekSayA alpAstravatarA no bhavanti no vA tathA te alpavedanatarAzcaiva / bhavanti, yathA SaSThapRthivI narayikA alpavedanatarA bhavanti, tathA saptamI pRthivI. ' sthitA neti bhAvaH / 'appaDDiyatarA cetra 1, appajjuiyatarA ceva 2, no tahA mahAparigraha Adi vAle hote haiM-isaliye ye mahAkriyAvAle kahe gaye haiN| isI kAraNa ye unakI apekSA se mahAnavavAle bhI kahe gaye haiN| yahAM vedanA chaThe naraka kI apekSA adhika hotI hai kyoMki nArakI jIvarUpa se jaya yahAM koI nayA jIva utpanna hotA hai taba vaha yahAM kI vedanA ke mAre pahile pahila pAMca sau 500 yojanataka U~cA uchala jAtA hai| aisI vedanA yahAM para hai| kintu 'no tahA appakammAtarA cevara' jisa prakAra chaThe nAraka ke jIva alpatara karmavAle hote haiM vaise ye alpatara karmavAle nahIM hote hai ? 'no appakiriyatarA ceva' unakI taraha alpatara kAyAdi kriyAvAle nahIM hote haiM 2, no appAsavatarAceva 3, appaveyaNa. tarAceva4'alpatara AstavavAle nahIM hote hai aura na unakI taraha alpavedanAvAle hI hote haiM 4, kintu chaThI pRthivI narayikoM kI apekSA ye 'appaDDiyatarAceva ? bhaNajjuiyatarAceva 2' alpaRddhivAle hote haiM che. e ja kAraNe chaThThI narakanA nArake karatAM temane mahA AstravavALA kahyA che. chaThThI naraka karatAM sAtamI narakamAM adhika vedanAne anubhava kare paDe che. keI paNa navo jIva jyAre tyAM unna thAya che tyAre tyAMnI vedanAne kAraNe pahelI vakhata te te 500 ejana sudhI UMce uchaLe che. ATalI badhI vanA tyA 34vI 5 cha. 52ntu "no tahA appakammatarA cetra" 74ii nara3nA nAnA 41 65ta2 bhAta tA nathI, "no appakiriyatarAceva" quii tamA chaTI na24 nAnA Pai E5tara yAhayAvANA khAtA nathI. "no jappAsavatarAceva3 appaveyaNatarAceva" to patara AvavALA paNa hotA nathI ane alpatara vedanAvALA paNa hotA nathI. "apaDhiyatarAce, appAjuiyArAceva" hI na24 nAra! 42di sAtabhI Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ge bhagavatIsUtre mahaDDiyata ceA 1, no mahajjuhagatarA caitra 2' anaeva te saptamapRthivI nairathikAH aArdikacaiva bhavanti teSAM paSThapRthivyapekSayA avadhyAdi RdderalpatvAt, evam te atitarAcaiva bhavanti teSAM dIpterabhAvAt, ataeva te no tathA maharddhikatathaiva bhavanti, yayA paSThapRthivIsthanairayikA maharddhikatarA bhavanti / evaM te no, mahAbudikatarazcaiva bhavanti, yathA paSTapRthivI nairayikA mahAdyutikatarA bhavanti tathA netyarthaH / paSTha nArakaM prarUpayitumAha-'chaTTIeNaM tamAe puDhacI e ege paMcaNe nirayAvAsa samasase paNNatte ' paSThyAM khalu tamAyAM pRthivyam ekaM paJcAnaM nirayAvAsAta sahasraM - paJcabhyUne kalakSaniyAvAsAH prajJaptam / ' te NaM naragA ahe sattamAe puDhavIe nararhito no vahA mahaMtatarA caitra 1, mahAvitthinnatarA caitra 2, kyoMki ina sAtavIM pRthivI ke nairayikoM kI avadhyAdi Rddhi chaThI pRthivI ke nairayikoM kI apekSA alpa hotI hai / isI prakAra se ye unako apekSA dIpti kA abhAva hone se alpadIptivAle hote haiM / isaliye jaise chaThI pRthivI ke nairathika maharddhikatara hote haiM aise ye mahaddhikatara nahIM hote haiM / aura na mahAdyutikatara hote haiM / apa gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM ki he bhadanta ! chaThI pRthivI jo tamaH prabhA nAmakI hai usameM kitane nairavikAvAsa kahe gaye haiM / aura yahAM ke nairathikoM kI kyA hAlata hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'chaTTIe NaM samAe puDhavIe ege paMcUNe nirayAvAsa saya sahasse patte' he gautama! chaThI tamaH prabhA nAma kI jo pRthivI haiM usameM pAMca kama eka lAkha narakAvAla kahe gaye haiM 'te NaM NaragA ahe sattamAe pur3havIe naraehiMno narakanA nArako aRddhivALA ane apaDhIptivALA haiya che sAtamI nArakanA nArakAnI avadhi Adi Rddhi chaThThI narakanA nArakonI avadhi Adi Rddhi karatAM nyUna hAya che chaThThI narakanA na rakAnA zarIranI dIptikaratAM sAtamI narakanA nAkeAnI dIpti ochI hAya che, tethI ja temane apatara RddhivALA ane ahapatara dvItivALA kahyA che gautama svAmInA prazna-he bhagavan tama:prabhA nAmanI chaThThI narakamAM keTalA narakavAseA kahyA che ? tyAM nArakAnI hAlata kevI che ? bhaDAvIra prbhune| uttara- "chaTTIeNaM tamAe puDhavIe ege paMcUNe nirayAvAsa sayasaharase paNNatte" he gautama! chuTTI tamaHyalA narambhAM the lAkha karatAM cAMya nyUna (ssssya) narazvAsa che. " teNaM NarayA ahe sattamAe puDhavIe - Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meprayacandrikA TIkA za0 13 u0 4 sU0 1 nArakapRthivInirUpaNam 575 mahAvagAsatarAva ceva 3, mahAparikatarA ceva 4' te khalu paSThapRthivInarakAH adhaH saptamyAH pRthivyAH narakebhyo no tathA mahattarAcA bhavanti, no tathA mahA vistIrNata rAzcaiva bhavanti, no tathA mahAvakAzatarAzcaiva bhavanti, no vA tathA mahApatiriktatarAdhaiva bhavanti, yathA saptamapRthivI narakA mahattarAH, mahAvistIrNatarAH, mahAvakAzatarAH, mahAmatiriktatarA bhavanti tathA neti bhAvaH, apitu- mApasaNatarA cetra 1, AiNNatarA ceva 2, AulatarA ceva 3, NoyaNatarA ceva 4 ' te paSTha pRthivI narakAH mahAmavezanatarAzcaitra, AkIrNatarAzcaiva AkulatarAzcaiva vyAsAya no danatarAzcaiva preraNAtatparAzca bhavanti / 'tesu NaM naraesu neraiyA ahe sattamAe puDhavIe neiehito appakammatarA ceva 1, appakiriyatarA ceca 2, apAmayatarA cetra 3, appaveyaNatarA ceva 4 ' te khalla SaSTha pRthivyAH narakeSu nAyikA adhaH saptamyAH 'no tahA mahaMtarAceva 1, mahAvitthannatarAcevara, mahAvagAsatarAceva3 mahAparikAtarAceva4' tathA ye chaThIpRthivI ke naraka avAsaptamI pRthivI ke narakAvAsoM meM se baDe nahIM haiM, na ve vaise mahAdhistAravAle hai. na vaise ve mahAvakAzavAle haiM, aura na ve vaise mahApratiriktatara hI haiN| jaise saptamapRthivI ke naraka mahattara, mahAvistIrNatara, mahAvakAzatara aura mahApratiriktatara haiM / 'mahappavesaNatarAceva 1, AiNNatarAceca 2, , AulatarAceva, 3 NoyaNatarAceva 4' ye chaThI pRthivI ke narakAvAsa mahApravezanatara haiM 1, AkIrNatara haiM 2, Akulatara hai 3, aura preraNAtatpara haiM / 'tesu NaM naraesu neraiyA ahesattamAe puDhavIe neraiehito appakammatarAceva 1, appakiriyatarAceva 2, appAsavatarAceva 3, appaveyaNatarAceva 4' chaTThI prathivI ke narakoM meM jo narayika haiM ve adhaH naraehito no tahA mahaMtatarAceva, mahAvitthinnatarAcevara, mahAvagAsatarAceva3, mahApairikatarAceva4' chI na24nA navAse mAsasamInA navAsI 42ai moTA nathI, te narakAvAsa adhAsaptamInA nArakAvAso jeTalA mahAvistAravALA paNuM nathI, mahAvakAzavALA paNa nathI ane mahApratikitatara (zUnya) paNa nathI. "mahApavesaNNatarAceva, AiNNatarAceva, AulatarAceva, NoyaNatarAceva" sAtamI narakanA narakAvAsa karatAM te narakAvAse mahApravezanatara, ApharNatara, Akulatara ane preraNatatpara che. eTale ke te narakAvAsamAM vadhAre nArakone praveza thayA kare che, tyAM saMkaDAza rahe che, dhaka mukI cAle che ane nArakanAM zarIranu saghana yA 42 cha "tesu NaM naraesu neraiyA ahe sattamAe puDhavIe neraiehito appakammatarAceva1, appakiriyatarAcevara, appAsavatarAceva3, appaveyaNatarAce" chahI pRthvInA nAsAtamI pRthvInA naa23|| 32tA 654 tara, Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 576 bhagavatIsUkSe pRthivyA nairakebhyaH alpakarmatarAzcaiva, alpakriyatarAva, alpAsavatarAzcaiva, alpavedanatarAzcaiva bhavanti, 'No tahA mahAkammatarA ceva 1, mahAkiriyatarA cena 2, mahAsavarA ce 3, mahAveSaNatarA cetra 4 ' no tathA papThapRthivyA nairayikA mahAkarmatarAzcatra, mahAkriyatarAzcaiva. mahAnavatarAzcaiva, mahAvedanatarAzcaiva bhavanti yathA saptamapRthivyA nairapikA mahAkarmatarAH, mahAkriyatArAH, manAstavatarAH madAvedana tarAzca bhavanti tathA naite iti bhAvaH, kintu 'mahaDriyatarAceca 1, mahAjuiyatarA ceba 2, no rahA appaDiyatarA cera 1, appajjuitarA ceva 2, te paSTha pRthivyAH nairapikA mahardikatarAzcaiva, mahAdyutikatarAzcaiva bhavanti, parantu no tathA aspardikavarAzcaiva, alpadyutikatarArthava bhavanti yathA saptamapRthivyA nairayikA alpadikatarAH, alpadyutikatarAzca bhavanti na tathaite iti bhAvaH / 'chaTThIe NaM tamAe puDhavIe naragA paMcamAe dhUmappabhAe puDhacIe naraehito mahattarA cetra 1, mahAvitthinitarA ceva 2, mahAvagAsatarA vetra 3, mahA pairikatarA ceva 4, paSThyAH khalu tamAyAH saptamIpRthivI ke nairavikoM kI apekSA alpakarmatara, alpAstravatara aura alpavedanAtara hote haiM / 'yo tathA mahAkammatarAceva, 1 mahAkiriyatarAceva, 2 mahAsavatarAceca 3, mahAveyaNatarAceva 4' tathA ve saptamapRdhivI ke nairapikoM jaise mahAkarmatara, mahAkriyAtara, mahAsravatara aura mahAvedanatara nahIM haiM 'mahaDriyatarAceva 1, mahAjujyatarA ceva 2, no tahA appaDiyatarAceva 1, appajjuiyatarAceva 2' ye chaThI pRthivI ke nairayika mahaddhikatara hote haiM, aura mahAdhutikatara hote haiM, saptamapRthivI ke jaise ye alpaddhika aura alpadyutikatara nahIM hote haiM 'chaTThIe NaM tamAe puDhavIe naragA paMSamAe dhUmappabhAe puDhavIe neraiehito mahattarAceva 1 mahA. visthinnatarAceva 2, mahAvabhAsatarAceva 3, mahApArikatarAceva 4' chaThI sapAhiyAta2, 65 masatara, mana sapanAtara ya che. "No tahA mahAkammatarAceva1, mahAkiriyatarAceva, mahAsavatarAceva3, mahAveyaNatarAceva4" to adhasatamInA nArake jeTalA mahAkatara, mahAkriyAtara, mahAbhravatara ane bhAvanatara nathI. "mahaDDiyatarAceva1, mahAjuiyatarAcevara, no tahA appaDhiyatarAceva1, appajjuiyatarAcevara" mA chaTTI na24A naa2| sAtamI na27nA nArake karatAM adhika trAddhivALA ane adhika zutivALA hoya che, paraMtu teo sAtamI narakanA nArake karatAM alpa RddhivALA ane alpa dyutivALA DAta nathI. "chaTThIe NaM tamAe puDhavIe naragA paMcamAe dhUmappabhAe puDhavIe neraiehiMto mahattarAceva 1, mahAvitthinnatarAcevara, mahAvagAsatarAceva3, mahApai Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 4 sU0 1 nArakapRthivInirUpaNam 577 pRthivyAH narakAH paJcamyAH dhUmaprabhAyAH pRthivyAH narakebhyo mahattarAzcaiva, mahAvistIrNatarAdheva, mahAvakAzatarAcaiva, mahAmatiriktatarAzcaiva bhavanti, 'no vahA mahaMppavesaNatarAzcaiva 1, AiNNatarA ceva 2, AulatarAceva 3, aNoyatarAceva' no tathA SaSTha pRthivI narakA mahApavezanavarAzcaiva, AkIrNatarAzcaiva, AkuntarAzcaiva, nodanatarAzcaiva bhAnti, yathA pazcamapRthivInarakA mahApavezanatarA, AkIrNatarAH, AkulatarA, nodanatarAzca bhavanti tathA neti bhAvaH / 'tamu NaM narapasu neraiyA paMcamAe dhUmappabhAe puDhavIe neraiehitI mahAsammatarA ceva 1, mahAkiriyatarA ceva 2, mahAsavatarA ceva 3, mahAveSaNatarA cetra 4 teSu khalu paSThapRthivyA narakeSu naira. yikA paJcabhyA dhUmapramAyAH pRthivyA nairayikebhyo mahAkarmatarAkSetra, maha kriyA tarAzcaiva, mahAnagatarAzcaiva, mahAvedanatarAthaiva bhavanti, 'no tahA apammatarA cetra 1, pRthivI ke naraka paMcamI pRthivI dhUmaprabhA ke narakoM kI apekSA mahattara haiM, mahAvistIrNatara haiN| mahAvakAzatara hai aura mahAmatirikta hai 'no tahA mahapavesaNatarAceva 1, AiNNatarAceva 2, AulatarAceva 3, aNAyaNatarAceva 4' parantu ye paMcamI pRthidhI ke narakoM jaise mahApravezanatara, AkIrNatara aura nodanatara nahIM haiM-pAMcavIM pRthivI ke naraka chaThI pRthivI ke narakoM kI apekSA to mahApravezanatara, AkIrNatara, Akulatara aura nodanatara hote haiM-vaise ye SaSThapRthivI ke nAraka nahIM hote haiM / 'tesurNa naraestu neracyA paMdhamAe dhUmappamAe puDhavIe nerahapastio mahAkammArAceva 1 mahAkiriyatarAveca 2 mahAlabatarAva 3 mahAveyaNatarAceba' chaThI pRthivI ke nAraka paMcamI ke nairathikoM kI apekSA mahApharmatara, mahAkriyAtara, mahAstravatara aura mahAvedanatara hote rikatarAceva" hI na24nA na2vAsI pAMyamI dhUmapAna navAsI karatAM vadhAre meTA, vadhAre vistAravALA, vadhAre avakAzavALA ane baMdhAre pratizata (zUnya) che. "no tahA mahappavesaNatarAceva, AiNNatarAceva, AulavarAceva, aNoyaNatarAceva" parantu cha8 na24nA na24vAse pAMyamI narakanA narakAvAse jeTalAM mahAprazAntara (vadhAre nArakenA pravezapaannaa), isley 2 ( All), bhAsatara, mana nAnatara (4&tmukakIvALA) nathI pAMcamI dhUmaprabhA pRthvInA narakAvAsa chaThThI pRthvInA narakAvAso karatAM mahApravezanAra, AkIrNatara, Akulara ane nedanatara hoya che. "tesu NaM naraesu neraiyA paMcamAe dhUmappamAe puDhavIe neraiehito mahAkammatarAceva1, mahAkiriyatarAcevara, mahAsavatarAceva3, mahAvayaNatarAceva4" pAyabhI pRthvInA nArako karatAM chaThThI pRthvInA nArako mahAkamatara, mahADhiyAtara, mahAta2, ma bhAvanatara hAya che. "no tahA appakammatarAceSa1, ma073 Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 bhagavatIsne agpakiriyatarA ceva 2, appAsavatarA ceva 3, appaveyaNatarA ceva ' paSTha pRthivyA nairapikA no vathA alpakarmatarAzcaiva, alpakriyatarAzcaiva, alpAsavatarAzcaiva, alpavedanatarAzcaiva bhavanti, yathA paJcamapRthivyA nairapikA alpakarmatarAH, alpakriyatarA allAsravatarAH, alpavedanatarAzca bhavanti tathA naite iti bhAvaH / 'apaDiyatarA cetra .1, appajuitarA va 2, no mahaDDiyatarA ce| 1, mahajjutarA ceva 2' te paSTha pRthivyA nAyikAH alpArdikatarAdhaiva, alpadyuvikatarAva bhavanti, kintu no tayA te SaSTha pRthivyA nairayikA mahardikatarAzcaiva, mahAdyutikatarAzcaiva bhavanti yathA paJcama pRthivyA nairayikA mahardikatarAH, mahAzcaitikatarAzca bhavanti tathA neti bhaavH| paJcamanarakavarNanamAha- paMcamAeNaM dhUmappabhAe puDhabIe vini nisyavAsasayasahassA paNNacA' paJcabhyAM khalu dhUmaprabhAyAM pRthivyAM trINi nirayAvAsazatasahasrANi lakSa. haiN| 'no tahA appakamnatarAceva 1 appakiriyatarA ceva 2, appAsavatarAceva 3, appaveyaNatarAceva 5' jaise paMcanI pRthivI ke nAraka alpatarakarmavAle, alpatarakriyAvAle alpatara AsravadhAle aura alpataravedanAvAle hote haiM-vaile ye chaThI pRthivI ke nAraka alpatarakarmavAle, alpatarakriyAvAle, alpatara AsravavAle aura alpatara vedanAvAle nahIM hote haiM ' appaDriyatarAceva 1, appajjayatarAceva 2, no tahAmahaDiyatarAceva, mahajjuhayatarAceva' chaThI pRthivI ke nairayika alparddhika evaM alpadyutika hote haiN| paMcama pRthivI ke nairayikoM kI taraha ve mahaddhika aura mahAdyutika nahIM hote haiM / 'paMcamAe NaM dhUmapAe puDhavIe tinni nirayAvAsasayasahassA paNNattA' paMcamanaraka kA varNana karate hue prabhu kahate haiM-gautamIpaMcamapRthivI jo dhUmaprabhAhai usameM tIna lAkha narakAvAsa appakiriyatarAce12, appAsavatarAceva, appaveyaNatarAceva4" pAyabhI pRthvInA nArake jeTalAM alapatara karmavALA, alpatara kriyAvALA, alpatara AstravavALA ane alpatara vedanAvALA hoya che, eTalAM alpatara karmavALA, alpatara kiyAvALA, alpatara AsavavALA ane alpatara vedanAvALA chaThThI narakanA nA jAtA nathI. " appADDayatarAceva1, appajjuiyatarAcevara, no tahA mahaDDiyatarAceva, mahajjuiyatarAceva" hI pRthvIna nAramaE5 *ddhiAmA bhane alpativALo hoya che. pAMcamI narakanA nArakA jeTalI mahAddhi ane bhaDAyativANA tethe| utA nathI. " paMcamAe NaM dhUmappabhAe puDhavIe tinni nirayAvAsasayasahassA paNNattA" pAMyamI dhUmamA na24 pa na 42 // mahAvIra prabhu kahe che ke-he gautama! pAMcamI narakamAM traNa lAkha narakAvAsa Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 4 sU0 1 nArakapRthivInirUpaNam 579 jayaparimitAni prajJaptAni, 'evaM jahA chaTThIe bhaNiyA, evaM satta vi, puDhavIo paropparaM bhaNNaMti, jAva rayaNappamatti, jAva no vahA mahaTTiyatarA ceva, appajuitarAM cetra' evaM pUrvoktarItyA, yathA paSThayAH pRthivyAH narakAvAsAdiviSaye vaktavyatA bhaNitA evaM-tathaiva saptA'pi pRthivyo maNyate saptAnAmapi nArakapRthivInAM parasparanarakAvAsAdiviSaye vaktavyatA, bhaNitavyA yAvat-caturthI paGkamabhA-tRtIyA~ vAlukApabhA-dvitIyA zarkarApabhA-madhamA ratnaprabheti, yAvat paJcamyAH dhUmapamAyA: pRthivyA narakAzcatuthyoH paGkapramAyAH pRthivyAH narakebhyo mahattarAzcaiva, mahA vistIrNatarAzcaiva, mahAvakAzatarAzcaiva, mahAmatiriktatarAzcaiva bhavanti, no tathA mahApravezanatarAH, AkIrNatarAH, AkulatarA, nodanatarAzcaiva bhavanti yathA catura pRthivyA narakA mahApravezanavarA, AkrINatarA, AkulatarAH, nodanatarAzcaiva bhavanti / kahegaye haiM / 'evaM jahA chaTThIe bhaNiyA, evaM santa vi puDhavIo paropparaM bhaNNaMti, jApa rayaNappamaMti, jAba no tahA mahaDriyatarAceva, appajjuhayatarAceva' jisa prakAra chaThI pRthivI ke narakAbAsAdi ke viSaya meM vaktavyatA kahI gaI hai, isI prakAra se sAtoM pRthiviyoM ke bhI paraspara meM narakAvAsAdi ke viSaya meM vaktavyatA kahanI cAhiye / yAvat caturthI-paMkapramA, tRtIyA-vAlukAprabhA dvitIyA zakarApamA, prathamA-ratnaprabhA-pRthivI taka isa taraha jaise paMcamI dhUmaprabhApRthivI ke naraka caturthapakaprabhArathivI ke narakoM kI apekSA mahattara, mahAvistIrNataramahAvakAzatara, mahApratiriktatara haiM, vaise ye mahApravezanatara, AkIrNatara akulatara aura nodanetara nahIM haiM kyoM ki caturthapRthivI ke naraka inakI apekSA mahApravezanatara, AkIrNatara, Akulatara aura nodanatara kahe gaye hai| isa 4aa cha "evaM jahA chaDIe bhaNiyA, eva satta vi puDhavIo paropparaM bhaNNaMti, jAva rayaNappamaMtti, jAva no mahaDDiyatarAceca, appajjuiyatarAceva" prAre cha? pRthvInA narakAvAsAdinA viSayamAM kathana karavAmAM AvyuM che, e ja pramANe sAte pRthvIomAM paNa nArakAvAsAdinA viSayamAM parasparane lagatuM evuM ja kathana karavuM joIe eTale ke cothI paMkaprabhA, trIjI vAlukAprabhA, bIjI zarkarA prabhA ane pahelI ratanaprabhAnuM paNa evuM ja kathana samajI levuM. jema ke pAMcamI dhUmaprabhAnA narakavAso cothI paMkimabhAnA narakAvA karatAM mahattara, mahAvistIrNatara, maha vakAzatara, mahApratiriktatara che dhUmaprabhAnA narakAvAse paMkaprabhAnA narakAvAse jevAM mahApravezatara, AkIrNatara, Akulatara ane nedanatara nathI kAraNa ke jethI paMkaprabhA narakanA nArake pAMcamI dhUmaprabhAnA tArake karatAM mahApravezatara, AkIrNatara, Akulatara ane khedanatara kahyA che. Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre 580 2 evaM teSu paJcamyAH pRthivyAH narakeSu nairayikAzcaturthyAH pRthivyAH nairavikrebhyo mahAkarmarAH, mahAkriyavarAH, mahasravatarAH, mahAvedanatarAzca bhavanti, kintu no tathA alpa karmatarAH, alpakriyatarAH, alpAsravatarAH, alpavedanatarAya bhavanti, yathA caturthyAH pRthivyAH nairayikAH alAkarmatarAH, alpakriyatarAH, alpAvatarAH, alpavedanatarAzca bhavanti na tatheti bhAvaH / evametra te paJcamyAH pRthivyA nairayikAH alparddhikatarAH, alpadyutikatarAzca bhavanti, no tathA maharddhikatarAH, mahAdyutikatarA bhavanti yathA caturthyAH pRthivyAH nairayikAH maharddhikatarAH, mahAdyutikatarAya bhavanti na tathaite, ityAdi rItyA caturthyAH paGkamabhAyAH pRthivyA narakAdiviSaye, prakAra paMcamI pRthivI ke una narakoM meM nairayika caturthapRthivI ke nairayikoM kI apekSA se mahAkamaMtara, mahAnkriyAtara, mahAsravatara aura mahAvedanatara haiM, alpatarakarmacAle, alpatarakriyAcALe, alpatara AsavAle aura alpatara vedanavAle nahIM hai, jaise ki caturvapRthivI ke naraka inakI apekSA mahApravezanatara, AkIrNatara, Akulara aura nodanatara kahe gaye haiM / isa prakAra ve paMcamI pRthivI ke una narakoM meM nairaki, caturthapRthivI ke nairayikoM kI apekSA se mahAkamaMtara, mahAkriyAtara, mahAsravatara aura mahAvedanatara haiM, alpatara karmavAle, alpatarakriyAMvAle, alpatara AsravavAle aura alpataravedanavAle nahIM hai, jaise ki caturthapRthivI ke nairacika alpatara karmacAle, alpanara kriyAvAle alpatara vAle aura alpatara vedanAvAle hote haiN| isI prakAra se ve paMcamI pRthivI ke nairayika jaise alpaRddhivAle haiM, aura alpadhutivAle hai, vaise ve mahARddhivAle aura mahAdyutivAle nahIM haiM, jaise caturthapRthivI ke nairayika mahARddhivAle aura mahAyutivAle inakI apekSA hote haiM / isI rIti ke anusAra caturtha paMkaprabhApRthivI ke narakAdi ke viSaya meM, eja pramANe ceAthI pRthvInA nArakA karatAM pAMcamI pRthvInA nArA mahAkamA~tara, mahAkriyAtara, mahAtara ane mahAvedanatara che. tee ceAthI papra bhAnA nArakA jeTalA alpakatara, apakriyAvALA, alpamasavavALA ane alpavedanAvALA nathI. eja pramANe pAMcamI pRthvInA nArakA jevI alpaRddhivALA ane ane apavrutivALA che, evI alpaRddhi ane alpavrutivALA ceAthI pRthvInA nArakA nathI ceAthI paMkaprakSAnA nArA pAMcamI dhUmaprabhAnA nArakA karatAM mahARddhivALA ane mahAdyutivALA che. eja pramANe ceAthI paMkaprabhApRthvInA narakAvAsAdinA viSayamAM, trIjI vAlukAprabhAnA nara Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 4 sU0 2 sparzadvAranirUpaNam 581 tRtIyasyAH vAlakApabhAyAH pRthivyA narakAdiviSaye, dvittIgasyAH zarkarAprabhAyAH pRthivyA narakAdiniSaye, prathamAyAH ratnaprabhAyAH pRthivyAH narakAdiviSaye ca vakta. vyatA pUrvoktavadeva svayamUhanIyA, antimamAlApakamAha-no tathA zarkarAprabhAyAH pRthivyA nairayikA mahardikatarAH, mahAdyutikatarAzca santi, yathA ratnapabhAyAH pRthivyA nairapikA: mahaddhikatarAH, mahadyutikatarAzca bhAnti, apitu alpadikatarAH, alpadyutikatarAzca bhavanti zarkarApamA nairayikA ityarthaH // sU0 1 // 'neraiya' iti,prathamaM dvAraM samAptam / sparzadAravaktavyatA mUlam-rayaNappabhA puDhavi neraiyA NaM bhaMte! karisayaM puDhavi phAsaM paJcaNubhavamANA viharati ? goyamA! aNiTuM jAva amaNAmaM evaM jAva ahe sattamapuDhavineraiyA, evaM AuphAsaM, evaM jAva vnnssiphaasN||suu02|| chAyA-ratnaprabhA pRthivI nairayikAH khalu bhadanta / kIdRzaM pRthivIsparza pratyanubhavana viharanti ? gautama ! aniSTaM yAvat-apano'mam-evaM yAvat-adhaH saptamapRthivI narayikAH, evam apsparzam , evaM yAvat vanaspatisparzas // sU0 2 // tRtIyavAlukApRthivI ke narakAdi ke viSaya meM, vittIya zarkarAprabhA pRthivI ke narakAdi ke viSaya meM aura ratnaprabhApRthivI ke narakAdi ke viSaya meM vaktavyatA apane Apa samazanI cAhiye / antima abhilApa kaisA hogA ? so isake liye kahA gayA hai ki-zarkarAmabhApRthivI ke narayika aise maharddhikalara aura mahAyutikatara nahIM hote hai| jaise ki ratnaprabhApRthivI ke narayika maharddhikatara aura mahAdyutikatara hote haiN| isa prakAra zarkarAprabhA ke alparddhika aura alpazrutika nairayika haiM // 1 // prathama nairayika dvAra samApta // kAvAsAdinA viSayamAM, bIjI zarAmabhAna narakAvAsAdinA viSayamAM ane pahelI ratnaprabhAnA narakAvAsAdinA viSayamAM paNa kathana pitAnI jAte ja samajI levuM. have chelle amilApa prakaTa karavAmAM Ave che-"zarkarAmabhA pRthvInA nArake ratnaprabhA pRthvInA nArake jeTalI mahAddhivALA ane mahAdyutivALA hAtA nathI. teo ratanaprabhAnA nArako karatAM alapajhaddhivALA ane alAdyativALA hoya che. sU01 ke prathama narayika dvAra samApta . man Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baTara bhagavatIsUtre ____TIkA-atha sparzadvAramadhikRtya mAha-' rayaNapyabhA0' ityAdi / 'rayaNappabhApuDhavi neraiyANaM bhaMte ! kerisaya puDhaviphAsaM paccaNubhavamANA viharani?" gautamaH pRcchani-he mahanna / rannaprabhApRthivInairayikAH khalu kIdRzaM-kimbhakAraka pRthivIsparza-pRthivyAH sambandhisparza pratyanubhavanta:-anubhavaviSayI kurvanto viharanti ? tiSThati ? bhagavAnAha-'goyamA ! aNiThaM jAya amaNAmaM, evaM jAva ahe sattamapuDhavi nerahayA, evaM AuphAMsaM, evaM jAva vaNassaiphAsaM' he gautama ! ratna prabhA pRthivI narayikAH aniSTam-avAJchanIyaM sakakajIvArucikaratvAt yAvatakAntam-akamanIyam anabhilapaNIyatvAt apriyam-dvepotpAdakatvAt , amano, sparzadoravaktavyatA / 'rayaNappabhA puDhavineraDyA bhaMte !' ityaadi| TIkArya-sUtrAkara ne isa sUtradvArA sparzadvArA kA varNana kiyA haiisameM gautama ne prabhu se ailA pUchA hai-'rayaNappabhApuDhavi nerahayA NaM bhaMte ! kerimayaM puDhaviphArma paJcaNubhavamANA viharaMti' he bhadanta! ratnaprabhApRthivI ke jo nairathika haiM-ve pRthivI saMbaMdhI kaise arthAt kisa prakAra ke sparza kA anubhava karate haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama ! 'aniTTa jAca amaNAma, evaM ahesattamapuDhadhineiyA evaM AuphAsaM, evaM jAva vaNasahaphAsa' ratnapanApRthivI ke naradhika aniSTasakala jIvoM ko arucikAraka hone se avAMchanIya, yAzt akAnta. anabhilapaNIya hone se akamanIya, deSotpAdaka hone se aNiya, satata -25214tavyatA" rayaNappabhA puDhavi ne iyANa bhaMte !" tyAha TIkArtha-sUtrakAre A sUtramAM sparzadvAranuM pratipAdana karyuM che A * viSayane anulakSIne gautama svAmI mahAvIra prabhune e prazna pUche che ke"rynnppmaa puDhavi neraiyANaM bhaMte ! kerisaya puDhaviphAsa paJcaNubhatramANA viharati ? san | eAL pRthvIna naa2| pRthvI samadhI vA prAranA sparzane anubhava kare che? mahAvIra prbhune| utta2-" goyanA !" gautama !" anidraM jAva ama. NAma, evaM jAva ahe. sattamapuDhavi neraiyA, evaM Aupha saM, evaM jAva vaNasai. phAsaM" 2namA pRthvInA naa23| aniSTa (sanarata 7vAna aruthi:2 pAne kAraNe avAMchanIya), akAnta (aNagamo pere tevA), apriya (dvatpAdaka hevAne kAraNe akhiya), amanejha (satata duHkhajanaka hovAne kAraNu amaneNa, ane amanema (manane pratikULa hovAne kAraNe amanama) evAM pRthvI saMbaMdhI sparza anubhava kare che. vaLI ahIM aniSTa Adi padenI sAthe "tara-tama" Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 4 sU0 2 sparzadvAranirUpaNam 5.3 jam-satataduHkhajanakatvAt , amano'mam-manasaH pratikUlatvAt , etAdRzaM pRthivI parza pratyanubhavanto viharanti, evaM-pUrvoktarItyaiva yAvat-zarkarAmabhApRthivInairayikA, vAlukApamApRthivI nairayikAH, palapamApRthivI nairayikAH, dhUmaprabhAthivInairayikAH, tamAmabhApRthivI narayikAH, adhAsatamapRthivInarayikAzca aniSTam , akAntam , amiyam , amanojJam ,amano'mam pRthivI kAyikasparzam uttarottaramekaikamadhikamaniSTamaniSTanaramaniSTatamAdikaM pratyanubhavanto viharanti, evaM pUrvoktarItyaiva ratnapramAdi saptapathivInarayikAH aniSTam , akAntam , amiyam , amano'mam aSkAyikasparzam pratyanubhavanto viharanti, evaM-pUrvoktarItyaiva, yAvat-tejasasAyikasparza, vAyukAyikasparzam , vanaspatikAyikasparza ca, pUrvoktAniSTAdivizeSaNaduHkhajanaka hone se amanojJa, tathA bhana ke pratikUla hone se amanoma aise pRdhicI sparza kA anubhava karate haiN| yahAM se Age aniSTAdi pratyeka padoM ke sAtha-tara, tama pratyaya aura lagA lenA cAhiye-tathA ca-ve uttarottara meM aniSTa tara, aniSTatama AdirUpase pRthivI saMbaMdhI sparzakA anubhava karate hai, isI pUrvottarItise yAvat zarkarAprabhA pRthivI ke nairayika, cAlukAmabhApRthivI ke nairayika, paMkaprabhApRthivI ke nairayika, dhUmaprabhA pRthivI ke nairayika, tamaHprabhApRthivI ke nairapika aura adhAsaptamI, pRthivI ke nairayika bhI aniSTa, akAnta apriya, amanojJa aura amanoma AdirUpa se pRthivIkAyika saMbaMdhI sparzakA anubhava karate haiN| isI prakAra se ratnaprabhA se lekara adhAsaptamIpRthivI ke nerathika aniSTa, akAnta, apriya, amanojJa aura amanoma AdirUpa se aprakAyika saMbaMdhI sparza kA anubhava karate haiM / isI prakAra se ve tejaskAyika saMbaMdhI, vAyukAdhikasaMbaMdhI aura vanaspatikAyika saMbaMdhI pratyaya lagADavA joIe eTale ke teo pRthvI saMbaMdhI anichatara, aniSTatama Adi sparzIne paNa anubhava kare che. e ja pramANe zarAmabhA pRthvInA nAra, vAlukAprabhAnA nArake, paMkaprabhAnA nArake, dhUmaprabhAnA nArako, tamaprabhAnA nArake ane adhaHsasamI pRthvInA nArake paNa aniSTa, akAnta, apriya, amanez, ane amanema Adi rUpe pRthvIkAyika sparzane anubhava kare che. e ja pramANe ratnaprabhAthI laIne adhA saptamI paryantanI sAte narakenA nArake aniSTa, akAnta, apriya, amane ane amanema Adi rUpe akAyika saMbaMdhI spazane, vAyakAyika saMbadhI sparzane, tejaskAyika saMbaMdhI sparzane ane vanaspatikAyika saMbaMdhI parzane paNa anubhava kare Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI viziSTameva pratyanubhavanto ratnamamAdi saptapRthivI naragikA viharanti, atredaM yodhyam yadyapi bAdarataijasakAyikAnAM samayakSetramAtraripaye eva sadbhAvAt , bhUkSmatejasa kAyikAnAM tu tatra sadbhAve'pi sparzanendriyAviSayatvAdeva tatsparzIvaktumazakyastathA camaptasvapi pRthivISu nairayikANAM tejaskAyikasparzavarjita pRthivIkAyikAdi sparzasyaiva grahaNasya yuktavAda , yAvatpadena tejaskAyikasparzasya grahaNaM na yuktaM pavibhAti, tathApi yAvatpadasaMgrAma tejaskAyikampazandenAtra tejaskAyikasyaiva paramAdhArmikaniSpAditAgnisadRzoSNatastunaH spasyaira vivakSitatvena na ko'pi dossH||902|| sparzakA aniSTAdi vizeSaNa viziSTarUpa se hI anubhava karate haiN| yahAM para itanA vizeSa samajhanA cAhiye ki-cAdara tejaskAyika jIvoM kA sadbhAba kevala samaya kSetra meM hI hai anyatra nahIM, sUkSma tejaskAyika jIvoM kA sadbhAca sarvatra hai / ataH narakoM meM bhI sUkSmatejaskAyika jIvoM kA sadbhAva pAyA jAtA hai / isa prakAra narakoM meM inakA sadbhAva hone para bhI sparzanendriya dvArA inake sparza kA grahaNa nahIM ho sktaa| kyoMki sUkSma ekendriya jIva kisI bhI indriya ke dvArA gRhIta nahIM ho sakate haiM aisA siddhAnta kA kathana hai| isaliye nAraka jIva inake sparzakA aniSTAdirUpa se anubhava karate haiM aisA kathana vaktuM azakya hai / ata: sotoM hI pRthiviyoM meM nairayika, tejaskAyika sparzavajita pRthivIkAyikAdi ke sparza kA hI aniSTAdirUpase anubhava karate haiM aisA yukti yukta honese yahAM yAvat pada se jo tejaskAyika ke sparza kA grahaNa kiyA gayA hai, vaha yukta pratIta nahIM hotA phirabhI yAvatpadase gRhIta tejaskAyika sparza zabda se yahAM taijaskAdhika che. ahIM A vAta dhyAnamAM rAkhavA jevI che ke bAdara tejaskAyika jIvone saddabhAva mAtra samayakSetramAM ja che, bIje nathI. sUma tejaskAyika jIvone saddabhAva sarvatra che tethI narakamAM paNa sUkSama tejaskAyika jIne sadubhAva hoya che A prakAre narakAmAM temane sadbhAva hovA chatAM paNa sparzendriya dvArA temanA sparzanuM grahaNa thaI zakatuM nathI, kAraNa ke sUkSama ekendriya jo keI paNa Indriya dvArA gRhIta thaI zakatA nathI evuM siddhAntanuM kathana che. tethI nAraka che temanA sparzane aniSTAdi rUpe anubhava kare che, A prakAranuM kathana azakaya banI jAya che. tethI evuM ja kathana yukitacuta lAge che ke sAte pRthvInA nArakA tejaskAyika sparza sivAyanA puNvIkAyikAdinA sparzane ja aniSTAdi rUpe anubhava kare che. tethI ahIM "yAvata' pada dvArA je tejaskAyikanA sparzanuM grahaNa karavAmAM AvyuM che te cogya lAgatuM nathI chatAM paNa ahIM "cAvata" pada dvArA gRhIta tejaskAyika sparzadvArA taijakAyikanA jevI uSNavastu ke je agni jevI hoya che ane jenuM paramAdhA Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u04 sU0 3 praNidhi ( apekSA) dvAranirUpaNam 585 ratnaprabhAdipraNidhi (apekSAdvAra) vaktavyatA mUlam - 'imA NaM bhaMte! rayaNappabhA puDhavI docaM sakarappabhaM puDhaviM paNihAya savvamahaMtiyA bAhalleNaM savvakkhuDDiyA savaMtesu evaM jahA jIvAbhigame bitie neraie uddesae | sU0 3 // chAyA - iyaM khalu madanta ! ratnaprabhApRthivI dvitIyAM zarkarAmabhAM pRthivIM, praNidhAya sarvamahI vAdalyena sarvakSudrikA sarvAnteSu, evaM yathA jIvAbhigame dvitIye nairathikoddezake // 0 3 // 1 TIkA - atha tRtIyaM praNidhidvAramAha-' imA NaM bhaMte ! ityAdi / ' imANaM bhaMte rayaNapamA puDhavI doccaM sakkarabhaM puDhaviM paNidhAya savtrama haMtiyA vAhalleNaM, savvakkhuDDiyA savyaMtesu ? ' gautamaH pRcchati - he maddanta ! iyaM khalla ratnamApRthivI dvitIyAM zarkarAprabhAM pRthivIM praNidhAya pratItya- Azritya zarkarAmamA pRthivyapekSayA ityarthaH kiM sarvamahatikA - sarvathA mahatI vartate ? vADhalagena- paridhinA sthaulyenetyarthaH, kI jaisI uSNa vastu kA jo agnitulya hotI hai aura jise paramAdhAmiMkadevAdi niSpanna karate haiM, sparza vivakSita hai // 2 // iti spardhAdvAra vaktavyatA // prabhAdipraNidhi- apekSA-dvAravaktavyatA 'imA NaM bhaMte / rayaNappabhApuDhacI' ityAdi / TIkArtha - isa sUtra meM tIsare praNadhidvAra kA kathana hai / isameM gautamane prabhu se aisA pUchA hai- 'imA NaM bhaMte! rayaNadhvabhA puDhacI doccaM sakarappabhraM puDharvi paNihAya savvamahaMtiyA bAhalleNaM, savvakkhuDiyA savyaMtesu' he bhadanta ! yaha ratnaprabhA nAmakI jo pahilI pRthivI hai / vaha zarkarAbhA nAmakI dUsarI pRthivI kI apekSA kyA paridhi-sthUlatA-meM mika devA dvArA nirmANa thAya che, tene grahaNa karavAmAM Ave te kAI paNa doSanA avakAza rahetA nathI. ||sU02/ || sparzI dvAranI vaktavyatA samAsa|| - ratnapralAhi azidhidvAravatavyatA"imANaM bhaMte! rayaNappabhA puDhavI " tyAhi TIkAtha-A sUtra dvArA sUtrakAre trIjA prabhuSiddhAranuM kathana karyu che gautama svAbhI mahAvIra alune sevA prazna pUche che haiM-" imANaM bhaMte! rayaNappabhA puDhavI doccaM sakarappabha puDhatriM paNihAya savvamahatiyA bAhaleNaM, savvakkhuDiyA savyaMtesu " he bhagavan ! ratnaalA nAmanI paDesI pRthvI zuddha zarkarAyalA nAmanI bIjI pRthvI karatAM paridhinI (sthUlatAnI) apekSAe mATI che, ane bha0 74 3 Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI atha ca ratnaramA pRthivI sarvakSudrikA-sarvayA kSudA laghI vartate sarvAnteSu pUrvapazcimadakSiNottaradigyAgepu, ratnaprabhAyAH AyAmaviSkambhAbhyAM rajjupamANatvAt , zarkarAmabhAyAzca tato mahattaratvAt , ' evaM jahA jIvAbhigame vitIye neraiyauddesae' evaM-tathaiva vartate ratnaprabhApRthivyAH bAhalyasya azItisahasrAdhikalAyojanapramANasvAda , zarkarApamA pRthivyA vAhalyasya ca dvAtriMzat sahasrAdhikalakSayojanapramANatvAt , yA jIvAbhigame dvitIye nairayikoddezake uktaM tathaivAtrApi vaktavyam , tathA moTAI meM sarvathA ghaDI hai ? aura pUrva, pazcima, dakSiNa evaM uttara digbhAgoM meM AyAmaviSkama ko lekara choTI hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'evaM jahA jIvAbhigame vitIye neracyauddesae' hAM gautama ! aisA hI hai-ratnaprabhApRthivI dvitIya zarkarAprabhApRthivI kI apekSA sthUlatA meM adhika hai aura AyAma evaM viSkaMbha meM yaha cAroM dizAoM meM usakI apekSA choTI hai| kyoMki ratnaprabhA kA AyAmaviSkaMbha eka rajjupramANa hai aura zarkarAprabhA kA vistAra usase adhika hai / ityAdi saba kathana jaisA kijIvAbhigama sUtra ke dvitIya nairayika uddezaka meM kiyA gayA hai| vaisA hI yahAM para jAnanA cAhiye, ratnamabhApRthivI kI moTAI eka lAkha 80 hajAra yojana kI hai| isaliye vaha saba se bar3I hai, aura zarkarApramA kI moTAI eka lAkha 32 hajAra yojana kI hai, isaliye usase yaha choTI hai-ratnaprabhA laMbAI cauDAI meM eka rAjUpramANa pUrva, pazcima, dakSiNa ane uttara dibhAgomAM laMbAI ane pahoLAInI apekSAe nAnI che kharI? maDAvIra prabhunA uttara-" evaM jahA jIvAbhigame bitIye neraiya usae" hA, gautama! evuM ja che. ratnaprabhA pRthvInI sthUlatA AsapAsa je pRthvIkAyika, zakaraprabhA pRthvI karatAM adhika che ane te cAre dizAomAM tenI laMbAI ane pahoLAInI apekSAe zarkarAmabhA pRthvI karatAM nAnI che, kAraNa ke ratanaprabhAne AyAmaviSkabha (laMbAI pahoLAI) eka rajU pramANe che ane zarkarA prajAne tenA karatAM adhika che. jIvAbhigama sUtranA bIjA nirayika udezamAM A viSayane anulakSIne je kathana karavAmAM AvyuM che, te ahIM grahaNa karavAnuM che ratnaprabhAnI sthUlatA. eka lAkha eMsI hajAra jananI che. tethI te sthUlatAnI apekSAe sAte pRthvIomAM moTI che zarkarAbabhAnI sthUlatA eka lAkha batrIsa hajAra ejananI che. tethI te sthUlatAmAM ratnaprabhA karatAM nAnI che. prabhAnI laMbAI pahoLAI tenA karatAM adhika che A Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u04 sU0 3 praNidhi(apekSAdvAranirUpaNam 587 coktaM jIvAbhigame tRtIyapratipattau dvitIyodezake, havA, goyamA ! imANaM rayaNappabhA puDhavI doccaM puDhivi paNihAya jAba sabakkhuDiyA savrvatesu, evaM eeNaM amilAveNaM jAva chachiyA puDhavI ahe sattamaM puDhadi paNihAya jAva sancakkhuDDiyA savvatesu" ti inta, gautama ! iyaM khalu ratnaprabhA pRthivI dvitIyAM pRthivIM maNidhAya yAvat sarvakSudrikA sarvAnteSu evam enena abhilApena yAvat paSThI pRthivI adhaH saptamI pRthivIM praNidhAya yAtraca sarvakSudrikA sarvAnteSu, iti / / sU0 3 // hai aura zarkarAprabhA usase adhika hai| jIvAbhigama sUtra ke tRtIya pratipatti kA dvitIya uddezaka meM aisA pATha isa viSaya meM kahA gayA hai'haMtA, goyamA ! imA Na rayappabhApuDhavI docca puDhavi paNihAya jAva samvakhuDDiyA savvaMtesu, evaM eesu abhilAveNaM jAva chaTTiyA puDhavI paNihAya jAva savyakkhuDiyA savvaMtemutti'hAM gautama! yaha ratnaprabhA pRthivI dvitIya pRthivI kI apekSA yAvat sarvAntoM meM-pUrva pazcima, dakSiNa evaM uttaradigbhAgoM meM-saba se choTI hai| isI prakAra se isa abhi. lApa se yAvat chaThI pRthivI adhaH saptamIpRthivI kI apekSA yAvat sarvAntoM meM-pUrva pazcima dakSiNa evaM uttaradigbhAgoM meM sabase choTI hai|suu0 3 // iti ratnaprabhAdi prnnidhidvaarvktvytaa|| viSayane anulakSIne jIvAbhigama sUtranA bIjA uddezAmAM A prakArane sUtrapATha bhaaye| cha. "haMtA, goyamA! imANaM rayaNamA puDhavI doccaM puDhavi paNihAya jAva sAkkhuhiyA savvesu, evaM eesu abhilAveNa jAva chaTThiyA puDhavI ahe sattamaM puDhaSi paNihAya jAva savvakhuDiyA savvaMtesu ti" , gautama ! AL ratnaprabhA pRthvI bIjI ratnaprabhA pRthvI karatAM sthUlatAmAM moTI che ane laMbAI paheLAInI apekSAe santomAM (pUrva, pazcima, uttara ane dakSiNa dimAgamAM) nAnI che. ratnaprabhA pRthvI skUlatAnI apekSAe sAte pRthvIomAM sauthI moTI che, paraMtu laMbAI pahoLAInI apekSAe sauthI nAnI che. A prakAranuM kathana sAtamI pRthavI parvatanI pRthvInA viSayamAM paNa samajI levuM chelle abhilAya A prakAra banaze-chaThThI pRthvInI skUlatA adhAsaptamI pRthvI karatAM vadhAre che, parantu AyAmaviSkabhanI apekSAe sAtamI pRthvI chakI pRthvI karatAM moTI che ane sAte pRthvIomAM moTI che. sU03 che rAnaprabhAdi praNidhidvAra vaktavyatA samAsa che Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 - bhagavatI niryaantdvaarvktvytaa| : mUlam-'imIse gaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe NirayaparisAmaMtesu je puDhavikAiyA, evaM jahA neraDya uddemae jAva ahe sattamAe ||suu04|| chAyA-asyAH khalu bhadanta ! ratnapabhAyAH pRthivyAH nityaparisAmanteSu ye pRthivIkAyikAH, evaM yathA nairayikoddezake yAvat-adhaH samyAm // muu04|| TIkA-atha caturya nirayAvadvAramadhikRtyAha-'imIse gaM maMte' ityaadi| 'imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhapIe NirayaparisAmaMtemu je puDhavikAiyA ?' gautamaH pRcchati-he bhadanta ! asyAH khalu ratnaprabhAyAH pRthivyAH nirayaparisA. manteSu-nirayAvAsAnAM paripArzvato ye pRthivIkAyikAH, akAyikAH, tejaskA. yikAH, vAyukAyikAH, vanaspatikAyikA. jIvAH santi, te kiM mahAkarmavantaH, mahAkriyAvantaH, marAsamavantaH mahAvedanAvantaH santi ? bhagavAnAha-' evaM jahA nirayAntadvAravaktavyatA'imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe' ityAdi / TIkArya-sUtrakArane isa sUtra dvArA cauthe nirayAnta dvAra kI parUpaNA kI hai-isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-'imI se NaM bhaMte ! rayaNapAe puDhabIe NirayaparikSAmaMte je puDavikAiyA' he bhadanta / isa ratnaprabhApUthivI meM jo narayikAvAta haiM una nairayikAvAsoM ke AsapAsa jo pRthivIkAyika, aphAyika, tejaskAyika, vAyubhASika, evaM vanaspati. kAyika jIva haiM, ve kyA mahAkarmacAle, mahAkriyAvAle, mahAnavavAle 'aura mahovedanAvAle haiM ? isake uttara meM prabhu ne kahA 'evaM jahA neraiya -nizyA-tavA2140yatA"imIse gaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe" tyAha TIkArtha-sUtrakAre A sUtra dvArA cothA nirayAnta dvAranI prarUpaNuM karI ke che. A viSayane anulakSIne gautama svAmI mahAvIra prabhune evo prazna pUche cha -" imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe NiyaraparisAmatesu je puDhavikAiyA" he bhagavan! A ratanapabhA pRthvImAM je narakAvAso che, te narakAvAsanI 'akAyika, tejasakAyika, vAyukAyika ane vanaspatikAyika jIva che teo zuM mahAkarmavALA, mahAkiyAvALA, mahAAsavavALA ane mahAvedanAvALA che? mA prazana uttara bhApatA mahAvIra prabhu 4 cha hai-" eva' jahA neraiya uddesae jAva ahe sattamAe" 3 gautama ! mA viSayane manutakSIta ligama Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za013 u0 4 sU0 4 nirayAntaradvAranirUpaNam 589 neraiyauddesae jAva ahe sattamAe' he gautama ! evaM-pUrvoktarItyA, yathA jIvAbhigamasambandhini tRtIyapratipattigate dvitIye nairayikoddezake pratipAditaM tathaivAtrApi patipattavyam , tathAcoktaM jIvAbhigame "AukAiyA, teukAiyA, vAukAiyA, vaNassaikAiyA teNaM jIvAmahAkammatarA ceva jAva mahAveyaNatarA ceva ? hatA, goyamA !' ityAdi, yAvatzarkarAmabhAyAH pRthivyAH, vAlukAprabhAyAH, paGkapamAyAH, dhUmaprabhAyAH, tamaHprabhAyA, adhaH saptamyAH nirayasAmantepu nirayAvAsAnAM paripArzvataH akAyikAdayaH, mahAkarmatarA, mahAkriyatarAH, mahAsravatarAH, mahAvedanatarAzcaiva bhavanti ||suu04|| lokamadhyadvAravaktavyatA mUlam -"kahiNaM bhaMte! logasta AyAmamajjhe paNNate? goyamA! imIse NaM rayaNappabhAe puDhavIe uvAsaMtarassa asaM. * khejjatibhAgaMogAhettA ettha NaM logassa AyAmamajjhe pnnnntte| .. kahiNaM bhaMte! ahe logassa AyAmamajjhe paNNate? goyamA! __ uddesae jAva ahe sattamAe' he gautama! jaisA jIvAbhigamasaMbaMdhI tRtIya pratipattigata dvitIya nairayika uddezaka meM pratipAdita huA hai, usI 'prakAra se yahAM para bhI samajhanA cAhiye / jIvAbhigama meM aisA hI kahA gayA hai-'AukkAiyA, teukAiyA, vAukAiyA, vaNassaikAiyA teNaM jIvA mahAveyaNatarAceva ? haMtA, goyamA ! ityAdi yAvat zarkagabhA ke, , vAlukApramA ke paMkaprabhA ke dhUmaprabhA ke, tamAsabhA ke adhAsaptamI ke nairapikAvAsoM ke AsapAsa jo apakAyikAdika jIva haiM ve mahAkarmavAle mahAkriyAvAle, mahAnavavAle aura mahAvedanAvAle haiM // 4 // iti niryaantdvaarvktvytaa|| sUtranA bIjA nairayika uddezakamAM je kathana karavAmAM AvyuM che, te kathana ahIM paNa grahaNa karavuM joIe chabhigamamAM evuM kahevAmAM AvyuM che ke"aaukaaiyaa, teukAiyA, vAukkAiyA, vaNassaikkAiyA teNaM jIvA mahAveyaNatarAceva ? hatA, goyamA !" tyAhi gItama! 2namA, zazamA, vAlukAprabhA, paMkaprabhA, dhUmaprabhA, tama prabhA ane aAsaptamI pRthvInA narakAvAsanI AsapAsa je aprakAyika Adi jIve che, teo mahAkarmavALA, mahAphiyAvALI, mahAAsavavALA ane mahAvedamAvALA che. sU04 ___ nirayAntA vyatA saMpUrNa / Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 560 bhagavatIsUtra cautthIe paMkappabhAe puDhavIe uvAsaMtarassa sAtiregaM addhaM ogAhelA, ettha NaM ahelogassa AyAmamaJjhe pnnnntte| kahiNaM bhaMte! ulogassa AyAmamajjhe paNNate? goyamA! upi saNaMkumAramAhiMdANaM kapANaM haTTi baMbhaloe kappe riTa vimANe patthaDe ettha NaM uDDalogassa AyAmamajhe pnnnntte| kahi NaM bhaMte! tiriyalogassa AyAmamajhe paNNatte? goyamA! jaMbuddIve dIve maMdarassa pavvayassa bahumajjhadesabhAe imIse rayaNappabhAe puDhavIe uvarimaheTillesu khuDDAgapayaresu, ettha NaM tiriyalogassa majjhe apaesie ruyae paNNatte, jaoNaM imAo dasadisAo pavahaMti, taM jahA-purasthimA purasthimadAhiNA evaM jahA dasamasae nAmadhejjatti suu05|| chAyA kutra khalu madanta !lokasya AyAmamadhyaM prajJaptam ? gautama ! asyAH khalu ratnamamAyAH pRthivyA AkAzAntarasya asaMkhyeyatamabhAgam avagAla, atra khalu lokasya AyAmamadhyaM prajJaptam / kutra khala bhadanta ! abolokasya AyAmamadhya prajJaptam ? gautama ! caturthyAH paGkamamAyAH pRthivyA AkAzAntarasya sAti. rekama ardham avagAhya, atra khalu adholokasya AyAmamadhyaM prajJatam / kura khalu bhadanta ! u lokasya AyAmamadhyaM prajJaptam ! gautama ! upari sanatkumAramAhendrayoH kalpayoH, adhobrahmalo ke kalpe riSTavimAnaM prataram , atra khala upralokasya AyAmamadhyaM prajJaptam / kutra khalu bhadanta / tiryaglokasya AyAmamadhyaM prajJaptam ? gautama ! jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasya bahumadhyadezabhAge asyAH ratnamabhAyAH pRthivyAH uparimAdhastanayoH kSudakamatarayoH, atra khalu tiryaglokasya madhye aSTa pradeziko rucakaH prajJaptaH, yataH khalu imAH dazadizaH pravahanti tadyathA-paurastyA, paurastyaH dakSiNA evaM yathA dazamazatake nAmadheyamiti // sU0 5 // TIkA-aya paJcamaM lokadvAramAha-'kahiNaM maMte' ityAdi / 'kahiNaM bhaMte! logassa AyAmamajjhe paNNatte! gautamaH pRcchati-he bhadanta ! kutra khalu asya lokasya / Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 prameyacandrikA TIkA za013 u0 4 sU0 5 lokamadhyadvAranirUpaNam 591 AyAmamadhyam-AyAmasya daiya'sya madhyaM-madhyabhAgaH, prajJaptam ? bhagavAnAha'goyamA ! imIse gaM rayaNapSamAe puDhavIe uvAsaMtarassa asaMkhejaibhAga ogAhettA, etya NaM logassa AyAmamajjhe paNNatte' he gautama / asyAH khalu ratnaprabhAyAH pRthivyAH AkAzAntarasya-AkAzakhaNDasya, asaMkhyeyatamaM bhAgam avagAhya-ullainya-atra khalu ratnaprabhApRthivyA AkAzakhaNDasya asaMkhyeyatamabhAgollaMghanAnantare pradeze, lokasya asya AyAmamadhyaM-daiyamadhyabhAgaH, prajJaptam / gautamaH pRcchati lokamadhyadvAravaktavyatA-- 'kahi NaM bhaMte ! logassa AyAmamajjhe paNNatte' ityaadi| TIkArtha-isa sUtra dvArA sUtrakAra ne lokadvAra kI prarUpaNA kI haiisameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-'kahiNaM bhaMte ! logassa AyAmamajjhe paNNatta' he bhadanta ! loka kI lambAI kA madhyabhAga kahAM para kahA gayA hai ? isake uttara meM prabhu kahate hai-'goyamA hamIse NaM rayaNappabhAe puDhavIe uvAsaMtarassa asaMkhejjahabhAga ogAhettA estha NaM logassa AyAmamajjhe paNNatte' he gautama ! isa ratnaprabhApRthivI kA jo AkAzAntara-AkAzakhaNr3a hai usa AkAzakhaMr3a kA jo asaMkhyAtavAM, bhAga hai-usa asaMkhyAtaveM bhAgako ullaMghana karake jo sthAna AyA haivahI loka kI lambAI kA madhyabhAga hai| arthAta-ratnaprabhApRthivI ke asaMkhyAtaveM bhAga ko ullaMghana karake anantara pradeza meM loka kI lambAI -madhyAtavyA"kahiNaM bhaMte ! logassa AyAmamajhe paNNatte" tyAha TIkArya-A sUtramAM sUtrakAre lekadvAranI prarUpaNa karI che. A viSayane manurakSIna gautama svAmI mahAvIra prasuna sevA praza pUche the 3-" kahiNaM bhate ! logassa AyAmamajjhe paNNatte" 8 sAva! nI mAnA madhyabhAga kaI jagyAe kahyuM che? mahAvIra prabhunA utta2-"goyamA! imIseNaM rayaNappabhAe puDhavIe uvAsaM tararasa asaMkhejjaibhAga ogAhettA etya gaM logassa AyAmamajhe paNNatte" gautama! A ratnapa pRthvInuM je AkAzAntara (AkAzakhaMDa) che te AkAzAtaranA asaMkhyAtamAM bhAganuM oLaMgana karatA je sthAna Ave che, te sthAna ja lekanI laMbAine madhyabhAga che. eTale ke ratnaprabhA pRthvInA AkAzanaM. hanA asakhyAtamAM bhAganuM ullaMghana karyA bAda je sthAna Ave che, te sthAna ja lekanI laMbAIne madhyabhAga che. Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 592 bhagavatIsUtre 'kahiNaM bhaMte ! he logassa AyAmamaJjhe paNNatte? he bhadanta ! kutra khala sthAne adholokasya AyAmamadhyam-AyAmasya deyasya madhyaM-madhyabhAgaH, prajJaptam ? bhagavAnAha-'goyamA ! cautthIe paMkappamAe puDhadhIe uvAsaMtarassa sAtiregaM addhaM ogAhittA, etya NaM ahe logassa AyAmamajjhe paNNatte' he gautama! caturthyA: paGkapabhAyAH pRthivyAH AkAzAntarasya-AkAzakhaNDasya, sAtirekaM-kiJcidadhikam , arddham-ardhabhAgam , abagAhya-pravizya ullaGghanAnantaramityarthaH, atra khalu uktapradeze, adholokasya AyAmamadhyam-daiyemadhyabhAgaH, prajJaptam / tathA ca merumadhyasya rucakamadezasyAdho navayojanazatAni atikramyAdholoko bhavati lokAntaM yAvat , sa ca sAtirekAH saptarajjavastanmadhyabhAgazcaturthyAH paJcamyAzca pRthivyAH yadavakAzAntaraM tasya sAtirekamarddhamatikramya bhvtiitibhaavH| gaunamaH pRcchatikA madhyabhAga kahA gayA hai| aba gautamasvAmI prabhu se pUchate haiM'kahi Na bhaMte ! ahelogassa AyAmamajjhe paNNatte' he bhadanta ! adholoka kI lambAI kA madhyabhAga kahAM para kahA gayA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama ! 'cautthIe paMkappabhAe puDhavIe, uvAsaMtarasta lAtireka addha ogAhittA ettha NaM ahe logasta AyAmamajjhe paNNatte' paMkaprabhAnAmakI jo cauthI pRthivI hai-usa pRthivI ke AkAzakhaNDa ko kucha adhika AdhA ullaMghana karake anantara pradeza AtA I-ThIka yahI pradeza adholokakI lambAI kA madhyabhAga kahA gayA hai| tathA ca meruke madhyameM jo rucaka pradeza hai usa rucaka pradeza ke nIce nau sau yojana Age jAkara adholoka hai yaha sarvatra kucha adhika sAta rAjU hai| isakA madhyabhAga cauthIpRthivI aura pAMcavIM pRthivI ke madhya gautama ||bhiir prazna-" kahiNaM bhaMte ! ahelogassa AyAmamajjhe paNNatte" he bhagavana ! ale kanI laMbAIne madhyabhAga kaI jagyAe kahyo che? mahAvIra prbhun| uttara-" goyamA !" gautama! "cautthIe paMkappabhAe puDhavIe, uvAsaMtarassa sAtirekaM addhaM ogAhittA etthaNaM ahe logassa AyAmamajjhe paNNatte" 54mA nAmanI yAthI pRthvInA mAzima una mAga karatAM saheja vadhu bhAgane oLaMgavAthI je pradeza Ave che, te pradezane ja apelekanI laMbAIne madhyabhAga kahyo che. eTale ke meranI madhyamAM je acakapradeza che te sUcaka pradezanI nIce 900 jananuM aMtara oLaMgavAthI aleka Ave che. tene vistAra sAta rAju pramANathI adhika che. tene madhyabhAga kayAM che? ethI ane pAMcamI pRthvInI madhyanuM je avakAzAntara Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 4 sU0 5 lokamadhyadvAranirUpaNam 593 'kahiNaM bhaMte ! uDalogassa AyAmamaJjhe paNNatte? ' he bhadanta ! kutra khalu sthAne Urdhvalokasya AyAmamadhyam-daiyamadhyabhAgaH prajJaptam ? bhagavAnAha-'goyamA ! urSi saNakumAramAhiMdANaM kappANaM hehi vaMmaloe kappe rihavimANe patthaDe, estha NaM ur3alogassa AyAmamajjhe paNNatte' he gautama ! upari sanatkumAramAhendrayoH kalpayoH UrvamityarthaH, adho brahmaloke kalpe,brahmalokakalpasya adhasvAdityarthaH riSTavimAnanAmamataramasti, atra khalu-riSTavimAnapratare, Ubalokasya, AyAmamadhyaM-daidhyamadhyabhAgaH prajJaptam , tathA ca merumadhyastharucakamadezasyopari navayojanazatAni atikramya Urcaloko vyapadizyate, lokAntameva yAvat sa ca saptarajjavaH kizcinyUnAstanmadhyabhAgaH sanatkumAramAhendrakalpayorUdhvaM brahmalokakalpasya aghastAt riSTavimAnAtarasamIpe bhavatItibhAvaH, gautamaH pRcchati-'kahiNaM m l+ smbndhaailaah i bh tbaahaanaah hRaa skundd jmi smmaan ullaMghana karake AtA hai| ____ aba gautamasvAmI prabhu se aisA kahate haiM-'kahi NaM bhaMte ! uDalogassa AyAmamajjhe paNNate' he bhadanta! avaloka kI lambAI kA madhyabhAga kahAM kahA gayA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM'goyamA ! upi saNakuNAramAhiMdANaM kappANaM he ivaMbhaloe kappe riTTavimANe patthaDe, etthaNaM uDalogassa AyAmamajjhe paNNatte' he gautama ! sanatkumAra aura mAhendra nAmake jo kalpa haiM so ina kalpoM ke Upara aura brahmalokakalpa ke nIce riSTavimAna nAmakA pratara hai| isameM hI avaloka kI lambAI kA madhyabhAga kahA gayA hai| tathA camerumadhyastha rucakapradeza ke Upara nau sau yojana kI UcAI ke bAda avaloka ginA gayA hai| yaha bhI kucha kama sAta rAju hai| isakA mdhyche, te avakAzAntaranA ardhA karatA saheja vadhAre bhAgane oLaMgavAthI alakane madhyabhAga Ave che. gautama svAbhAnA prazna-"kahiNaM bhaMte ! uGkalogarasa AyAmamajjhe paNNatte" he bhagavana ! udarvakanI laMbAI madhyabhAga kayAM kahyo che? tene uttara bhApatA mahAvIra prabhu 23-"goyamA ! uppiM saNaMkumAramAhiMdANaM kappANaM heTi baMbhaloe kappe ridvavimANe patthaDe, ettha NaM uDDalogasva AyAmamajhe paNNatte" he gautama! sanakumAra ane mahendra nAmanAM kapanI upara ane brahmaloka kaMpanI nIce RivimAna nAmanuM pratara che. temAM ja ulakanI laMbAIne madhyabhAga che. A kathanane bhAvArtha A pramANe che-menI madhyanA sUcaka pradezathI 900 ejana UMce udarvaka Avelo che. tene vistAra sAta rAjU bha0 75 Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre 594 bhaMte ! tiriyalogassa AyAmamanjhe paNNatte ? ' he bhadanta ! kutra khalu sthAne tiryazlokasya AyAmamadhyaM dairghyamadhyabhAgaH prajJaptam ? bhagavAnAha - 'goyamA ! jaMbuddIve dIve maMdarasya pavtrayassa bahumajjadesabhAe imIse rayaNappabhAe puDhavIe uvarimaheDille khuDDAgapayare, ettha NaM tiriyalogassa majjhe apaesie rupae paNNatte' he gautama! jambUdvIpe dvIpe mandarasya parvatasya vahumadhyadezabhAge meruparvatasamamadhyabhAge ityarthaH, asyAH ratnaprabhAyAH pRthivyAH uparimAdhastAt - uparitanAdhastanayoH, kSudrakapatarayoH, sarvAMpekSayA laghupradezapratarayorityarthaH, atra khalu - ratnaprabhA pRthivyAH uparyadhaH kSudrakamataradvayasamIpe tiryaglokasya madhyaM - madhyabhAgarUpaH aSTapradeziko rucakaH prajJaptaH, sa evASTamadeziko rucakastiryaglokAyAmamadhyaM bhavati, tathA lokasya vajramadhyasaMsthAnatvAd ratnaprabhAyAH ratnakANDe sarvakSudrakaMmataradvayamasti, yayothoparinaH prataro-yata Arabhya lokasyoparimukhAvRddhiH, atha ca adhastanaH pratarobhAga sanatkumAra aura mAhendrakalpa ke Upara aura brahmalokakalpa ke nIce riSTavidhAna pratara ke samIpa meM hai / aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM - 'kahiNaM bhaMte! tiriyalossa AyAmamajjhe paNNatte' he bhadanta ! tiryagloka kI lambAI kA madhyabhAga kahAM para kahA gayA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM - 'gomA ! he gautama ! 'jaMbUddIve dIve maMdarassa pavvayassa bahumajjhasabhAe hamI se raghuNappabhAe puDhavIe ubarimaheDilesa khuTTA gapayarekha, etthaNaM tiriyalogasla majjhe aTThapaesie rupae paNNatte' jaMbUdvIpa nAmake dvIpa meM maMdaraparvata ke samamadhyabhAga meM isa ratnaprabhApRthivI ke Upara nIce ke do kSudraka prataroM ke samIpa meM tiryagloka kA madhyabhAga rUpa aSTapradezika rucaka kahA gayA hai| yaha aSTapradezika aar hI tiryagloga kI lambAI kA madhyabhAga hai| loka ko vajra ke pramANa karatAM thAya AchA che. tenA madhyabhAga sanakumAra ane mAhendra kalpanI upara ane brahyalAka kalpanI nIce riddhavimAna prataranI samIpamAM che. gautama svAbhInA azna- " kahiNaM bhaMte! tiriyaloyastha AyAmamajjhe paNNatte ?" he bhagavan / tiryounI samAna Aga prayAM udyo che ? bhaDAvIra alunA uttara-" goyamA ! he gautama! "jabuddIve dIve mandarassa pavvayassa bahumajjhasabhAe imIse rayaNappabhAe puDhavIe uvarima heTThilesu khuDAgapayaresu, ettha NaM tiriyalogassa majjhe aTUpaesie ruyae paNNatte " mUdvIya nAmanA dvIpamAM sadara parvatanA samamadhyabhAgamAM A ratnaprabhA pRthvInI upara nIcenA e kSudraka pratarAnI samIpamAM tiyaAAkanA madhyabhAga rUpa aSTapradezika rucaka Avela che. A aSTapradezika rucaka ja tiya gleAkanI lakhAInA madhyabhAga che. lAkanuM sthAna vAnA madhyabhAga jevu. che-ratnaprabhAnA ratnakAMDamAM Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 uM0 1 sU0 5 lokamadhyadvAranirUpaNam 595 yata Arabhya lokasyAdhomukhAddhizca bhavataH, tayoruparitanAdhastanayoH kSudrakamatarayo:-sarvalaghupradezamatarayoH-samIpe aSTapradezikarucakastiryaglokamadhyabhAgarUpA prajJapta itiphalitam / kIdRzo'sAvaSTAdeziko rucakA ? ityAha-'jo NaM imAo dasadisAmao pavahaMti, taM jahA-purasthimA, purathimadAhiNA, evaM jahA dasamasae nAmadheja tti' yataH khalu yasmAt kila aSTa pradezikAt rucakAt imAH pradazyamAnAH dazadizaH pravahanti-nissaranti, tadyathA-paurastyA-pUrvA dika paurastyadakSiNAAgneyI vidik, evaM-rItyA, yathA dazamazatake prathamoddezake nAmadheyamasti tathaivAtrApi tannAmadheyaM vijJeyam , tathA ca-dakSiNA dika, dakSiNapazcimA naitI vidika, pazcimA dika, pazcimottarA-vAyavyA vidika, uttarAdika, uttarapaurastyA aizAnI vidika, Urdhvam, adhazca, ityevaM tAsAM dazAnAM dizAM nAmadheyAni avaseyAnIti bhAvaH // 90 5 // madhya jaisA saMsthAna hai-ratnaprabhA ke ratnakANDa meM sarvakSudraka do pratara haiN| inameM jo Upara kA pratara hai so yahAM se lekara loka Upara mukhavRddhi hotI hai| aura nIce kA jo pratara hai so yahAM se lekara loka kI adhomukhavRddhi hotI hai| ina uparitana adhastana donoM kSudrakAtaroM ke pAsa aSTamadezika rucaka hai / so baha rucaka tiryagloka kA madhyabhAga kahA gayA hai| yaha rucaka kaisA hai ? so isake liye kahA gayA hai ki isa aSTapradezika rucaka le 'imAo dasa disAmao pavahaMti-taMjahA-purathimA, purathimadAhiNA-evaM jahA dasamasae nAmadhejatti' ye daza dizAe~ nikalI haiM-unake nAma isa prakAra se haiM-pUrvadizA, pUrvadakSiNadizAkA konA-AgneyI vidizA, dakSiNadizA, dakSiNapazcima dizA kA konaasarvasudraka be pratara che. A banne pratomAMnuM je uparanuM pratara che tyAMthI laIne lekanI upara mukhavRddhi thAya che, ane nIcenuM je pratara che tyAMthI laIne lekanA adhomukhA vRddhi thAya che. te uparitana-adhastana ane pratAnI pAse aSTapradezika sucaka che. te caka ja tiyakanA madhyabhAga rUpa che. te rucaka kevuM che? A praznane javAba e che ke A aSTapradezika ruyamAMthA " imAo dasa dikhAo pavahati, jahA-purasthimA, purasthimAdAhiNA, evaM jahA dusamasae nAmadhejjati" ! isa hizAme nIjI - hi, pUrva ane dakSiNa dizA vaccenI AgneyI vidizA (agnikezu), dakSiNadizA, dakSiNa ane pUrva vaccenI nitya vidizA, pazcimadizA, pazcima ane uttara vaccenI vAyavya vidizA, uttaradizA, uttaradizA, uttara ane pUrvanI vaccenI IzAna Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 596 bhagavatI sUtre dividikpravahadvAra vaktavyatA / mUlam - "imANaM bhaMte! disA kimAiyA, kiM pavahA, kaipadesAiyA, kaipadesuttarA, kaipadesiyA, kiM pajjavasiyA, kiM saMThiyA paNNattA ? goyamA ! iMdANaM disA ruyagAiyA, ruyagappavahA, duppaesAiyA, duppaesuttarA, logaM paDucca asaMkhejja pa esiyA, alogaM paDucca aNatapaesiyA, logaM paDucca sAiyA sapajjavasiyA, alogaM paDuzca sAiyA, apajavasiyA, logaM paDucca murajasaMThiyA, alogaM paDucca sagaDuddhisaMThiyA paNNattA / aggeyI NaM bhaMte! disA kamAiyA, kiM pavahA, kaipaesAiyA, kaipaesa vitthinnA, kaipaesiyA, kiM pajjavasiyA, kiM saMThiyA paNNattA ? goyamA ! aggeyI NaM disA ruyagAiyA, ruyagappavahA, egaeesAiyA, egapaesavisthinnA, aNuttarA, logaM paDucca asaMkhejja paesiyA, alogaM paDucca anaMtapaesiyA, logaM paDucca sAiyA sapajjavasiMyA, alogaM paDucca sAiyA apajjavasiyA, chinnamuttAvalisaMThiyA paNNattA / jamA jahA iMdA / neraI jahA aggeyI / evaM jahA iMdA tahA disAo cattAri jahA aggeyI tahA cattAri vi vidisAo / vimalA NaM bhaMte! disA kimAiyA0 pucchA ? jahA aggeyI / goyamA ! vimalA paNaM disA nairRtya dizA, pazcimadizA, pazcima uttaradizo ko konA vAyavyavidizA, uttaradizA, tathA uttarapUrvadizAkA konA IzAna vidizA / Urdhva dizA aura adhodizA isa prakAra se unake ye nAma haiN| isa prakAra kA varNana dazamazataka ke prathama uddezaka meM kiyA gayA hai // 5 // iti lokamadhyAdvAra vaktavyatA // vidizA, urdhva dizA ane adhAdizA. A pramANe dazamAM zatakanA pahelA uddezAmAM dizAonuM varNana karavAmAM Avela che. spAA 1 lAkamadhyadvAra vakatavyatA sapUrNa Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u04 sU0 6 dikUvidikUpravahadvAranirUpaNam 597 syagAiyA, ruyagappavahA, cauppaesAiyA, . 'vauppaesavisthinnA, aNuttarA logaM paDucca, sesaM jahA aggeyI, navaraM ruyagasaMThiyA paNNattA, evaM tamA vi|suu06|| ___chAyA-aindrI khalu bhadanta ! dik kimAdikA, kiM pravahA, kati madezAdikA, katipadezottarA, katipadezikA, ki paryavasitA, ki saMsthitA prajJaptA ? gautama ! aindrI khalu dik rucakAdikA, rucakamavahA, dvimadezAdikA, dvipadezottarA, lokaM pratItya asaMkhyapradezikA, alokaM pratItya anantapadezikA, lokaM pratItya sAdikA saparyavasitA, alokaM pratItya sAdikA aparyavasitA, lokaM pratItya murajasaMsthitA, alokaM pratItya zakaTaudhaH saMsthitA prajJatA | AgneyI khalu bhadanta ! dik kimAdikA, kiM prabahA, kati madezAdikA, katimadezavistINI, katipadezikA, kiM paryavasitA, kiM saMsthitA prajJaptA ? gautama ! AgneyI khalu dik rucakAdikA, rucakamavahA, ekAdezAdikA, ekapadezavistIrNA, anutarA, lokaM pratItya asaMkhyeyapradezikA, alokaM pratItya anantamadezikA, lokaM pratItya sAdikA saparyavasitA, alokaM pratItya sAdikA aparyavAsitA, chinnamuktAvalIsaMsthitA mjnyptaa| yAmyA yathA aindrii| netI yathA AgneyI / evaM yathA aindrI tathA dizazvatastraH, yathA AgneyI tathA catusro'pi vidishH| vimalA khalu bhadanta / dika kimAdikAH ? pRcchA, yathA AgneyI, gautama ! vimalA khallu dik rucakAdikA rucakamavahA, catuSpadezAdikA, catuSpadezavistIrNA, anuttarA, lokaM pratItya zeSa yathA AgneyI, navaraM rucakasaMsthitA prajJaptA, evaM tamA'pi / / suu06|| TIkA-atha SaSThaM dik vidika pravahadvAramAha-'iMdA NaM bhaMte' ityAdi / iMdANaM bhaMte / disA kimAikA, ki pavahA, kaipaesAiyA, kaipaesuttarA, kaipaesiyA, digvidika pravahadvAravaktavyatA // 'iMdANe bhaMte / disA kimAiyA' ityAdi / dIkArtha-isa sUtra dvArA sUtrakAra ne dik vidika pravahAdvAra kA nirUpaNa kiyA hai-isa meM gautamane prabhu se aisA pUchA hai-'iMdA NaM bhaMte ! disA' he bhadanta ! aindrI dizA-pUrvadizA (kimAiyA) kyA AdivAlI -dale ASAIR 4xt0yatA"iMdA gaM bhaMte ! disA kimAiyA" tyAla TIkArtha-sUtrakAre A sUtramAM dika vidi pravahadvAranuM nirUpaNa karyuM che. gautama kAmI mahAvIra prabhu mevI prazna pUche che :-" iMdA NaM bhaMte ! disA .kimAiyA ?" man ! maiM-lear (pU .) Y mAhiNI cha ? -meTa Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 598 bhaMgavatIsUtra ki pajjavasiyA, kiM saMThiyA paNNatA ? gautamaH pRcchati-he bhadanta / aindrI khala pAcI pUrvA dik kimAdikA-ka AdiH prathamo yasyAH sA kimAdikA ? Adizva vikSayA vaiparItyenApi syAdata Aha-kiM prabahA-pravahati-nissarati asmAditi pravahaH, kA pravaho nirgamamUlaM yasyAH sA ki pavahA? kati pradezAdikA kati pradezAH AdiryasyAH sA kati pradezAdikA ? katipadezottarA-katipradezA uttare-vRddhau yasyAH sA katimadezottarA ? katipadezikA-katipadezAH yasyAH sA katipradezikA ? ki paryavasitA-ki paryavasitam-avasAnaM yasyAH sA ki paryavasitA-kimavasAnA? ki saMsthitA-ki saMsthitaM-saMsthiAnaM yasyAHsA ki saMsthitA-kimAkArA prajJaptA ? bhagavAnAha- goyamA! iMdANaM disA ruyagAiyA, ruyagapparahA, duppaesAiyA, duppae. muttarA logaM paDucca asaMkhejjayaesiyA, alogaM paDucca aNaMtapaesiyA, logaM paDucca sAiyA, sapajjavasiyA, alogaM paDucca sAIyA apajjavasiyA, logaM paDucca hai ? arthAt isake pahile kyA hai ? Adipana vivakSA vaza ulTerUpa se bhI ho sakatA hai / isake liye pUchA gayA hai ki (kiM pavahA) isake nirgama kA mUla kyA hai ? ki jisase yaha nikalI hai / (kaha paesAiyA) isakI Adi meM kitane pradeza haiM ? (kaha paesuttarA) uttara meM vRddhi meM isakI kitane pradeza haiM 1 (kaha paeliyA) yaha kitane pradezoMvAlI hai ? (kiM pajjavasiyA) isakA anta kahAM hai ? (kiM saMThiyA paNNattA) aura kaise AkAravAlI yaha kahI gaI hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama ! 'iMdANaM disA ruthagAiyA' aindrIdizA-pUrva dizA rucaka Adi. vAlI hai-arthAt aindrIdizA ke pahile rucaka hai| 'ruyagappavahA, duppaesAhayA, duppaesustarA, logaM paDucca asaMkhejjapaesiyA, alogaM paDucca aNaMtapaesiyA' yaha rucaka se nikalI hai arthAt-isakA mUla nirgmke tenI pahelAM zuM che? AdipaNAnuM kathana ulTArUpe thaI zake che. te mATe or pUnama mAvyu cha -(kiM pavahA) tenA nijabhanu bhUNa 4yAM cha-meTale hai yathA tana mAma thAya cha ? (kai paesAiyA) tanI mAhimA l pradeza cha ? (kai paesuttarA) tenI uttaramA (ddhimai) haiTA pradeza cha ? (kaha paesiyA) tasA prazApAjI che ? (kiM panjavasiyA) tana manta 4yAM che ? (kiM saMThiyA paNNattA) te 12 va 4hyo cha? mahAvIra prabhunA uttara-"goyamA!" 3 gItama! " iMdANaM disA ruyagAiyA" mendrI CiAL (pU )na! prAra' runyathA thAya cha paTatenI paDasA ruya che. (ruyagappavahA duppaesAiyA, duppaesuttarA, logaM paDucca asaMkhejjapaesiyA, alogaM paDucca aNatapaesiyA) taruyAmAthI nIjI cha mero Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u04 sU0 6 dividikpravahadvAranirUpaNam 699 murajasaMThiyA, alogaM paDucca sagabuddhisaMThiyA paNNattA' he gautama / aindrI khalu dik, rucikAdikA - rucakaH AdiryasyAH sA rucakAdikA, ataeva rucakamacahApravahati - nirgacchati asmAt iti pravahaH, rucakaH pravaho nirgamamUlasthAnaM yasyAH sA kamavA, dvipadezAdikA - dvau pradezau Adau yasyAH sA dvipadezAdikA, dvipadezottarA dvau pradeza uttare vRddhau yasyAHsA dvipadezottarA, lokaM pratItya-Azritya lokApekSayetyarthaH asaMkhyeyamadezikA - asaMkhyeyAH pradezA yasyAH sA asaMkhyeyapradezikA, alokaM pratItya-Azritya - alokApekSayA ityarthaH, anantapradezikA:anantAH pradezAH yasyAH sA anantapradezikA, lokaM pratItya - Azritya lokApekSayetyarthaH sAdikA - AdisahitA, saparyavasitA - sAvasAnA, alokaM pratItyaAzritya alokApekSayetyarthaH, sAdikA aparyavasitA, na sAntA, lokaM pratItyaapekSya lokApekSayeti bhAvaH surajasaMsthitA surajasya - mRdaGgasya saMsthitaM saMsthAnam AkAze yasyAH sA tathAvidhA, tathA ca lokAntasya parimaNDalAkAratvena dizo surajasaMsthAnatA saMbhavati, ataeva lokAntaM pratItya - Azritya gurajasaM sthitetyuktam, alokaM pratItya- Azritya - alokApekSayetyarthaH, zakaTaudhisaMsthitA zakaTasya dvAra rucaka hai / isakI Adi meM do pradeza haiM / yaha hipradezottara hai arthAt yaha do pradezoM kI vRddhivAlI hai / loka kI apekSA se yaha asaMkhyAta pradezoMvAlI hai| aloka kI apekSA se yaha anantapradezoMvAlI hai, tathA loka kI apekSA se yaha Adisahita hai / aura avasAna sahita hai, aloka kI apekSA se yaha sAdi aparyavasita hai| loka kI apekSA se isakA AkAra mRdaGga ke AkAra jaisA hai, kyoMki loka parimaNDalAkAra hai, isaliye dizA meM murajAkAratA - mRdaGgAkAratA bana jAtI hai / isIliye yahAM usakA AkAra mRdaGga ke AkAra jaisA kahA gayA hai / aloka kI apekSA se yaha zakaTaudhisaMsthAnavAlI hai arthAt ke tenuM mULa nigamaDhAra rucaka che. tenI AdimAM e pradeza che ane te dvipradezettara che, eTale ke te e pradezeAnI vRddhivALI che. lAkanI apekSAe te asakhyAta pradezAvALI che, alAkanI apekSAe te anaMta pradezAvALI che. tathA leAkanI apekSAe te Adisahita che ane avasAnasahita che. aleAkanI apekSAe te sAdi sayavasita che. lAkanI apekSAe tenA AkAra mRganA jeve che. leka parima'DalAkAra hAvAthI dizAmAM mRda'gAkAratA sa'bhavI zake che, tethI ja tenA AkAra mRdeMganA AkAra jevA kahyo che. aleAkanI apekSAe te zakaTIdhi AkAravALI che. eTale ke gADAnI AgaLa je lAkaDAnA Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre 600 odhiriva lamvAyamAnakaTAgrabhAgavat saMsthitaM - saMsthAnam - AkAro yasyAH sA tathAvidhA, prajJatA - bhaNitA, gautamaH pRcchati - 'aggeyI NaM bhaMte! disA kimAiyA, kiM pavaDA, kaipadesAiyA, kaipadesa vitthinnA, kaipaesiyA, ki pajjavasiyA, ki saMThiyA paNNacA ? ' he bhadanta ! AgneyI khalu dik - vidigityarthaH kimAdikA kaH AdiryasyAH sA kimAdikA, ki vaha kaH pravast nirgamamUlasthAnaM yasyAH sA kiM mahA, kati dezAdikA, katipradeza vistIrNA - katipradeza vistRtA, kavimadezikA, ki paryavasitA - kimavasAnA, kiM saMsthitA - kimAkArA, prajJaptA ? bhagavAnAha - ' goyamA ! aggeSINaM disA ruyagAiyA, rupagappacahA, egapaesAiyA, egapaesavitthinnA aNuttarA logaM paDucca asaMkhejnapaesiyA, alogaM paDucca anaMtaparasiyA, logaM paDucca sAiyA sapajjavasiyA, alogaM paDucca sAiyA apajjava- gADI ke Age kA jo lambAkATha hotA hai-so isa kATha ke agrabhAga ke jaisA isakA AkAra hai / aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM'aggeyo of aMte / disA kimAhayA, kiM pacahA, kaipaesA, kahapaesacitthinnA, kapapaliyA, kiM pajjabasiyA, kiM saMThiyA, paNNattA' he bhadanta / AgneyI vidizA, kisa AdivAlI hai, isake nirgama kA mUlasthAna kauna hai ? kitane pradezoM meM yaha vistIrNa hai ? kitane pradezoMvAlI yaha hai ? yaha kisa antabAlI hai ? aura kaisA isakA AkAra hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA' he gautama! 'aggeyI NaM disA ruyagAiyA, rugappa vahA, emaesAiyA, egapaesavitthinnA, aNuttarA loga paDucca, asaM khejjapa esiyA, alogaM paDucca anaMtapaesiyA, logaM paDucca sAiyA, sapajjabasiyA alogaM paDucca sAiyA apajjavasiyA, chiNNamuttAvalI lAkhA lAMkhA bhAga hoya che tene " zakaTaudhi " kahe che. pUddizAnA AkAra A zakaTauSi jevA che. gautama svAmInA prazna - " aggeyINaM bhaMte / disA kimAigA, kiM pavahA, kaipaesAiyA, kaipaesavitthinnA, kai paesiyA, kiM pajjavasiyA, kiM saMThiyA paNNattA ?" he bhagavan ! AzeyI viDizA (abhizu) yA mAhivAjI che ? tenuM nigamasthAna--mULa--kayAM che ? te keTalA pradezAmAM vastI che? te keTalA pradezAvALI che? te kayA antavALI che ? tenA AkAra kevA che ? bhaDAvIra aluna! uttara- " goyamA ! he gautama! "aggeyINaM disA ruyagAiyA, ruyamapavahA, egapaekhAiyA, egapaesavitthinnA, aNuttarA, logaM paDucca asaMkhejjapaekhiyA, alogaM paDucca anaMtapaesiyA, logaM paDucca sAiyA, sapa jjavasiyA alogaM paDucca sAiyA apajjavasiyA chiNNamuttAvalI saMThiyA " agnividizA rucaka Adi vALI che, eTale ke rucakathI zarU paNNattA Page #624 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyaMcandrikA TIkA za0 13 u04 su0 6 dividikpravRhadvAranirUpaNam 601, siyA, chinnamuttAvalisaMThiyA paNNattA' he gautama! AgneyI khalu dik-vidigi tyarthaH, rucakAdikA - ruvakaH AdiryasyAH sA tathAvidhA, rUpakapravahA rucakaH pravaho yasyAH sA tathAvidhA, ekapradezAdikA - ekaH pradezaH AdiryasyAH sA tathAvidhA, yataH ekapradezavistIrNA - ekaH pradezo vistIrNo vistRto yasyAH sA tathAvidhA, anucarA- vRddhivarjitA, ataevaM ekapradezavistIrNAM hRti bhAvaH / lokaM pratItya Azritya alokApekSayetyarthaH, asaMkhyeyamadezikA, alokaM pratItya apekSya, alokApekSayetyarthaH, anantamadezikA, lokAntaM ghatItya Azritya sAdikA saparyavasitA - sAdisAntA, alokaM pratItya- Azritya, sAdikA - AdisahitA aparyavasitAyAntarahitA, citramuktAvasiMsthitA - cikIrNamuktAvalIvat saMsthitaM - saMsthAnam AkAze yasyAH sA tathAvidhA prajJaptA / ' jamA jahA iMdA, neraI jahA aggeyIM, evaM jahA iMdA tahA disAo cattAri, jahA aggeyI tahA cattAri vi vidisAo ! yAmyA - dakSiNA dig yathA aindrI pUrvAdiD pratipAditA tathaiva pratipacacyA saMThiyA paNNattA' AgneyI, vidizA, rucaka AdivAlI hai, arthAt isa dizA ke pahile rucaka hai isakA nirgamasthAna bhI rucaka hai / eka pradeza Adi hai, eka pradeza isakA vistRta hai| kyoMki yaha anuttarA - vRddhivarjita. hai loka kI apekSA se yaha asaMkhyAta pradezoMvAlI hai, aloka kI apekSA se yaha anantapradezoMvAlI hai / tathA loka kI apekSA se yaha sAdi saparyavasita hai, aloka kI apekSA se yaha Adi sahita aura antarahita hai| tathA isakA AkAra vikIrNamuktAvalI ke jaisA hai 'jamA jahA iMdA, neraI jahA aggeyI, evaM jahA iMdA tahA disAo cantAri, jahA aggeyI tahA cantAri vi vidisAo' dakSiNadizA pUrvadizA ke jaisI kathanacAlI hai, nairRtI vidizA AgneyI vidizA ke jaisI kathanavAlI thAya che-tenI paDelAM rutha che, tenu nirNabhasthAna yA ruya the, 4. pradeza tenA Adi che, tenA eka pradeza vistRta che kAraNa ke te anuttarA, (vRddhirahita) che, sonI apekSA. te asabhyAta advezovANI che, ane alAkanI - apekSAe anatapradezAvAnI che leAkanI apekSAe te Aphri (bhAdisahita) ane sapa vasita (antavALI) che ane aleAkanI apekSAe te sAdi ane antarahita che, tathA tenAM AkAra vikI, muktAvalInA jevA che." jamA jahA iMdA, neraI jahA aggeyI, evaM jahAM iMdA tahA dikhAo 'cattAri - jadA aggeyI tahA cattAri vi vidisAo " pUrvahizAnA nevu bhe kathana-dakSiNa dizAnuM saMmajyuM agni vidizAnA jevuM ja kathana naRRtya dizA ! * Page #625 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 602 bhagavatI nai tI vidik yathA AgneyI vidika pratipAditA tathaiva pratipattavyA, evaM pUrvokta rItyA, yathA aindrI dik marUpitA tathaiva dizazcatasraH pUrvA dakSiNA pazcimA uttarA ca prarUpaNIyA, evaM yathA AgneyI vidik pratipAditA tathA catasro'pi naiRtI, vAyavyA, aizAnI, AgneyI ca pratipattanyA / gautamaH pRcchati-'vimalANaM bhaMte ! disA kimAiyA pucchA jahA aggeyIe ?' he bhadanta ! vimalA khalu udhAMdika kimAdikA-kaH AdiryasyAH sA tathAvidhA, kiM pravahA, kati pradezAdikA kati pradezottarA, katipradezikA, kiM paryavasitA, kiM saMsthitA prajJaptA iti pRcchA yathA AgneyyA vidizaH pRcchA kRtA tathA vimalAyAH pRcchA kartavyA / bhgvaanaahhai| isI prakAra jaisA kathana pUrvadizA ke saMbaMdha meM kiyA gayA hai isI prakAra kA kathana zeSa dizAoM ke saMbaMdha meM arthAt dakSiNa pazcima aura uttara dizAoM ke saMbaMdha meM aura jaisA kathana meM AgneyIvidizA ke saMbaMdha meM kiyA gayA hai vaisA hI kathana zeSa tIna vidizAoM ke naitI vAyavya aura aizAnI ke saMbaMdha meM bhI karanA cAhiye / ava gautama svAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'vimalANaM bhaMte / disA kimAiyA0 pucchA -jahA aggeyIe' he bhadanta ! vimalA-Urdhva dizA kisa prakArake Adi. vAlI hai ? isake nirgama kA mUla kauna hai ? isakI Adi meM kitane pradeza haiM ? vRddhi meM isake kitane pradeza haiM ? yaha svayaM kitanI pradezoMvAlI hai ? isakA aMta kahAM hai ? kaisA isakA AkAra hai ? isa prakAra se jaise prazna pahile AgneyI vidizA ke saMbaMdha meM kiye gaye haiM vaise hI prazna isa vimalA dizA ke saMbaMdha meM bhI ye kiye haiN| isake uttara meM prabhu viSe samajavuM A prakAre jevuM kathana pUrva dizA viSe karavAmAM AvyuM che, evuM ja kathana bAkInI dizAo-dakSiNa, pazcima ane uttara dizA viSe samajavuM agnividizA viSe jevuM kathana karavAmAM AvyuM che, evuM ja kathana bAkInI vidizAo-naitya, vAyavya ane IzAna-viSe samajavuM. gautama svAbhIra -"vimalANaM bhate / disA kimAiyA0 pucchA-jahA aggeyIe" mApana ! vimA BAL (SE MI) 4yA mA pANI cha ? tenA nirgamanuM mULa kayAM che ? tenI AdimAM keTalA pradeza che? vRddhimAM keTalA pradeza che? te pite keTalA pradezavALI che? tene anta kayAM che? tene AkAra kevo che? A prakAre jevA praznane agnividizA vize pUchavAmAM AvyA che, evA ja prazno urva dizA vize paNa pUchavAmAM AvyA che, Page #626 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u04 0 6 dividikpravahadvAranirUpaNam 603 'gomA ! vimalA NaM disA ruyagAiyA, ruyagappavahA, cauppaesAiyA; cauppaesavitthinnA aNuttarA, loga pahuca, sesaM jahA aggeyIe, navaraM ruyagasaMThiyA paNNattA, parvatamA vi ' he gautama ! vimalA khalu UrdhvAdikU rucakAdikA, rucakaAdiryasyAH sA tathAvidhA, rucakamavahA - rucakaH pravaho - nirgamamUlasthAnaM yasyAH sA tathAvidhA, catuSpadezAdikA catvAraH madezA AdiryasyAH sA tathAvidhA, catuSpadezavistIrNA catvAraH pradezAH vistIrNAH - vistRtAH yasyAH sA tathAvidhA catuSpra dezavistAravatItyarthaH, anuttarA - vRddhivarjitA, lokaM pratItya- apekSya lokApekSayetyarthaH asaMkhyeyamadezikA, akrokaM pratItya - Azritya anantamadezikA, lokaM pratItya sAdikA saparyavasitA, alokaM pratItya sAdikA aparyayavasitA majJaptA, navaraM pUrvIpekSayA vizeSastu rucakasaMsthitA - rucakAkArA na tu cchinnamuktAvalIsaMsthitA prajJaptA, evaM - rItyA, tamA adhodigapi rucakAdikA, rucakapravadA, catuSpadezAdikA, kahate haiM - 'goyamA' he gautama ! 'vimalA NaM disA ruyagAiyA, yagappavahA, caupparasAiyA, cauppaesavitthinnA, aNuttarA, logaM paDucca sesaM jahA aggeyIe' yaha vimalAdizA-UrdhvadizA rucaka AdivAlI hai, isake nirgama kA mUlasthAna rucaka hai, cArapradeza isake Adi haiM cArapradeza isake vistIrNa haiM, vRddhi se yaha varjita hai, loka kI apekSA se yaha asaMkhyAta pradezoMvAlI hai, aloka kI apekSA se yaha anantapradezavAlI hai, loka kI apekSA se yaha sAdi sAnta hai aura aloka kI apekSA se yaha sAdi ananta hai ! pUrvakathana kI apekSA isake kathana meM yadi koI vizeSatA hai to vaha aisI hai ki isa dizA kA AkAra rucaka ke AkAra jaisA hai | chinnamuktAvalI ke jaisA nahIM hai| isI prakAra kA kathana tamo bhaDAvIra alunA uttara- " goyamA ! " he gautama! " vimalANaM disA rugAiyA, rugappavahA, 'cauppaekhAiyA, cauppaesa vitthinnA, aNuttarA, logaM paDucca sesa jahA aggeyIe " vibhasA hizA ( va hizA) ru24 35 mAhi vALI che, tenA niga manuM mULasthAna rucaka che. uva dizA AdimAM cAra pradezavALI che, tenA cAra pradeza vistINu che, te vRddhithI rahita che leAkanI apekSAe te asakhyAta pradezAvALI che ane aleAkanI apekSAe anata pradezAvALI che. lAkanI apekSAe te Adisahita ane antasahita che, alAkanI apekSAe te sADhi (Adi sahita) ane ananta che. pUrva kathana karatAM A kathanamAM eTalI ja vizeSatA che ke A dizAnA AkAra rucakranA jevA che, chinna muktAvalInA jevA nathI. dhvadizAnA jevuM ja thana tameAdeizA (adhAdizA) viSe pazu samajavu' eTale ke adhAdizA paNu rucaDha Page #627 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre catuSyadezavistIrNa, anuttarA vRddhivarjitA lokaM pratItya asaMkhyeyapradezikA, alokaM pratISya anantapradezikA, lokAntaM pratItya sAdikA saparyavasitA, alokaM pratItya sAdikA aparyavasitA, rucakAkArA ca prajJaptA iti bhAvaH // 06 // parivartanadvAra vaktavyatA ! mUlam - "kimayaM bhaMte! loe ttiM pavaccai ? goyamA ! paMcasthikAyA, raj rare loe ti paccaI, taM jahA - dhammatthikAe, ahammatthikAe, jAva poggltthikaae| dhammasthikAeNaMbhaMte! jIvANaM kiM pavattai ? goyamA ! dhammatthikAraNaM jIvANaM, AgamaNagamaNa. bhAsumme samaNajogA, vaha jogA, kAyajogA, je yAvanne tahapragArA calA bhAvA sabve te dhammatthikAe pavattaMti, gatilakkhaNairNa dhammatthikAe / ahammatthikAeNaM, jIvANaM kiM vattai ? goyamA ! ahammatthikAraNaM jIvANaM ThANa nisIyaNatuyaTTaNamaNahasa ya egattIbhAvakaraNatA je yAvanne tahaSpagArA thirA bhAvA sabve te ahammatthikAe pavattati, ThANalakkhaNeNaM dizA - adhodizA ke sambandha meM bhI karanA cAhiye / arthAt adhodizA bhI rucaka AdivAlI hai, rucakarUpa nirgamasthAnabAlI hai yaha cAra pradezarUpa AdivAlI hai, isake cAra pradeza vistIrNa haiM, yaha vRddhivarjita hai, loka kI apekSA se yaha asaMkhyAta pradezoMvAlI hai, alokakI apekSA se yaha anantapradezoMvAlI haiM, lokakI apekSA yaha sAdi sAnta hai aura aloka kI apekSA yaha sAdi ananta hai, tathA AkAra meM rucaka ke jaisA AkAravAlI hai // 6 // iti dividipravahadvAra vaktavyatA // rUpa aAdivALI che, te rucaka rUpa nigamasthAnavALI che, te cAra pradezarUpa mAhivANI che; tenA yAra ahezI vistIrNa che, te vRddhi rahita che, bounI apekSAe asakhyAta pradezeAvALI ane alAkanI apekSAe anata pradezevALI che. leAkAntanI apekSAe te sAdika ane sAnta che, paNa alAkanI apekSAe te sAdi ananta che, tathA tenA AkAra rucaka jeve che. sU.A giniMdik pravarNadvAra sapUNa 604 * 10 f Page #628 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 4 sU0 7 pravartanadvAranirUpaNam 605 ahammasthikAe! AgAsathikAe NaM aMte! jIvANaM ajIvANaM ya kiM pavattai ? goyamA AgAsasthikAe Na jIvadavANaM ya, ajIvadavANa ya bhAyaNabhUSa- egeNa vi, se punne dohi vi punne, sayaM pi mAejA; koDikhaeNa vi punne koDisahassaM pi maaejaa||1|| avagAhaNAM lakkhaNe NaM AgAsasthikAe, jIvatthikAraNaM bhaMte! jIvANaM ki pavattai ? goyamA! jIvasthikAe NaM jIve aNatANaM AbhiNibohiyanANaM pajavANaM aNaMtANaM suyanANapajjavANaM evaM jahA bitiyasae asthikAyaudesaeM' jAva' uvaogaM gacchai, uvaogalakkhaNeNaM jiive| poggalasthikAe NaM pucchA, goyamA ! poggalasthikAe NaM jIvANaM orAliyabeDaciya AhArae teyAkammae soiMdiyacakkhidiyaghANidiyajibhidiyaphAsidiya maNajogavanajogahAyajogaANApANUNaM ca gahaNaM: "pavattai, gahaNalakkhaNe meM ghuggalasthikAe |suu07|| : chAyA-kimayaM bhaMte ! lokaM iti procyate ? gautama ! pazcAstikAyAH, eSa khalu etAvatko loka iti mocyate, tadyathA-dharmAstikAya:, adharmAstikAyA, yAvat pudglaastikaayH| dharmAstikAyaH khalu bhadanta ! jIvAnAM ki pravartate ? gautama / ' dharmAstikAye khalu jIvAnAm AgamanagamanabhAponmepamanoyogavacoyoga kAyayogA, ye cApyante tathAprakArAcalA bhAvAH sarve te dharmAstikAya pravartante, gati lakSaNaH khalu dhrmaastikaayH| adharmAstikAyaH khalu jIvAnAM kiM pravartate ? gautama! adharmAstikAye khalu jIvAnAM sthAnaniSadanatyagyatanaM manasazca ekatyIbhAvakaraNavA, ye cApyanye sthirA bhAvAH sarve te adharmAstikoye pravartante, saMsthAnalakSaNaH khalu adharmAstikAyaH / AkAzAstikAyaH khalu bhadanta ! jIvAnAm ajIvAnAM ca kiM pravartate 1 gautama ! AkAzAstikAye khalu jIvadravyANAM ca ajIvadravyANAM ca bhAjanabhUte, ekenApi pUrNa tasmin dvAbhyAmapi pUrNa zatamapi mAyAt , koTizatenApi pUrNe .koTisahasramapi mAyAt // 1 // avagAhanAlakSaNaH khalu AkAzAsti Page #629 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 606 bhegavatIce kAyaH / jIvAstikAyaH khalu bhadanta ! jIvAnAM kiM pravartate ? gautama ! jIvAstikAye khalu jIvaH anantAnAm AbhinivodhikajJAnaparyavANAm , anantAnAM zrutajJAnaparyavANAm , evaM yathA dvitIyazatake astikAyoddezake yAvat upayogaM gacchati' upayogalakSaNaH khalu jiivH| pudgalAstikAyaH khalu pRcchA, gautama! pudgalAstikAye khalu jIvAnam audArikavaikriyAhArakatainasakArmaNazrotrendriyacakSurindriyaghANendriyajihvandriyasparzendriyamanoyogavacoyogakAyayogAnamANAnAM ca grahaNaM pravartate, grahaNalakSaNaH khalu pudgalAstikAyaH // 197 // TIkA-atha saptamaM pravanadvAramAha-'kimiyaM bhaMte !' ityAdi / 'kimayaM bhaMte ! loetti pavuccai.1' gautamaH pRcchati-he bhadanta ! kim ayaM loka iti mocyate, kastAvat lokazabdArthaH ? bhagavAnAha-'goyamA ! paMcasthikAyA, esaNaM evaie loe ti pavuccai' he gautama ! paJca astikAyA, epa khalu pazcAstikAyasamUhaH etAvatko loka iti mocyate, pazcAstikAyarUpo loka zabdArtha iti bhaavH| tAn pazcAstikAyAna pradarzayati-taM jahA-dhammatyikAe, ahammatyikAe jAva pravartanadvAravaktavyatA'kimayaM bhaMte ! loetti pavuccaI' ityAdi / TIkAtha-sUtrakAra ne isa sUtradvArA sAtaveM pravartana dvAra kA kathana kiyA hai| isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-'kimayaM bhaMte ! loettipavuccaI' he bhadanta ! loka zabda kA vAcyArtha kyA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA' he gautama! 'paMcasthikAyA, esa NaM evaie loe tti pavuccaI paMcAstikAyarUpa loka zabdakA vAcyArtha hai / arthAt pAMca jo astikAya hai-ve hI loka rUpa haiN| 'taM jahA' ve astikAya isa -apanAxt0yatA"kimayaM bhaMte ! loetti pavuccai" tyAha TIkAtha-sUtrakAre A sUtramAM sAtamAM pravartana dvAranuM kathana karyuM che. A viSayane anulakSIne gautama svAmI mahAvIra prabhune e prazna pUche che B-"kimayaM bhaMte! loe ti pavuccA ?" hai san ! yA zabdane vAgyAthe zuM che? mahAvIra prbhun| uttara-" goyamA! " gautama!"paMcasthikAyA esaNaM evaie loe tti pavuccai" Lal yAtiya 35 che. sara 2pAya mastiAya cha, tamA 435 cha. " taMjahA" pAMya mastiyo nAtha pramANe che-"dhammasthikAe, ahammatyikAe, jAva poggalasthikAe" (1) 4 - Page #630 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA 2013 u0 4 sU07 pravartanadvAranirUpaNam 607 poggalasthikAe' tapathA-dharmAstikAyA, adharmAstikAyA, yAvada-AkAzAstikAyA, jIvAstikAyaH, pudkAstikAyaH / gautamaH pRcchati-' dhammasthikAe NaM bhaMte ! jIvANaM kiM pavattA ?' he bhadanta ! dharmAstikAyaH khalu jIvAnAM ki-kathaM pravartate ? dharmAstikAyena jIvAnAM kIdRzI pravRttibhavati ? iti prshnH| bhagavAnAha'goyamA! dhammasthikAe NaM jIvANaM AgamaNagamaNamAsummesamaNajogA vaijogA kAyajogA, je yAvanne tahappagArA calA bhAvA savve te dhammatthikAe pavanati he gautama ! dharmAstikAye sati khalu jIvAnAm AgamanagamanabhASonmeSamanoyogabacoyogakAyajogAH, tatra Agamanagamane prasiddha, bhASA-vyaktavacanam , unmeSa: nayanaspandanAtmakavyApAravizeSaH, manoyogavAgyogakAyayogAH prasiddhA eka, prakAra se haiM-'dhammatthikAe, ahammasthikAe, jAva poggalatthikAe) dharmA. stikAya, adharmAstikAya yAvat-AkAzAstikAya, jIvAstikAya aura pudgalAstikAya |ab gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'dhammasthikAe gaMbhaMte! jIvANaM kiM pavvattaI' he bhadanta!dharmAstikAya ke sahAre ke jIvoM kI pravRtti kaisI hotI hai? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA dhammasthikAekajIvANaM AgamaNa-gamaNa-bhAsummesamaNajogA, vaijogA, kAya. jogA je yAvanne tahappagArA calA bhAvA savve te dhammasthikAe pavasati' he gautama ! dharmAstikAya ke hone para hI jIvoM kA AnA jAnAgamanAgamana hotA hai arthAt-calanA phiranA hotA hai| kahIM se AnA aura kahIM para jAnA aisA jo AnejAnerUpa kArya hotA hai vaha dharmAstikAya ke sadbhAva meM hI hotA hai| isI prakAra se bhASA-vyaktavacana, unmeSa netra kA ughADanA, .manoyoga, vAgyoga, kAyayoga tathA isI Marya, (2) samAtiya, (3) mAkiistya, (4) stiya mana (5) purasatiya. gautama samAna RA-"dhammasthikAe NaM bhaMte ! jIvANaM ki pavvattaI" bhagavad ! dharmAstikAya chanI pravRttimAM kevI rIte madadarUpa bane che? mahAvIra prabhu uttara-" goyamA ! dhammatyikAraNaM jIvANaM AgamaNagamaNabhAsummesamaNajogA, vaijogA, kAyajogA, je yAvanne tahappagArA calA bhAvA savve ta dhammasthikAe pavattaMti" 3 gItamA dharmAstiyana mastitpane sIdhe / cha gamanAgamana avarajavara karI zake che. kaI jagyAethI AvavAnuM ane koI jagyAe javAnuM kArya dhamastikAyane sadubhAva hoya te ja thaI zake che. e ja pramANe bhASA (vacana bolavAnI kriyA), unmeSa netra ughADavAnI ziyA, maga, vAga, kAyayoga tathA eja prakAranI bIjI paNa je Page #631 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Saneer eva bhagavatIsUbe -608 3 , atra ca manoyogAdayaH sAmAnyarUpAH, AgamanAdayastu tadvizeSarUpA bhavanti, atasteSAM bhedenopAdAnaM kRtam, evaM ye cApyanye- AgamanAdibhyo'pare tathA prakArA:AgamanAdisadRzAH bhramaNacalanAdayazcalA bhAvAlasvabhAvA paryAyAH santi, sarve te dharmAstikAye sati pravartante tatra hetumAha-' gailakkhaNe NaM dhammatthikAe yato gatilakSaNaH- gatilakSaNaM yasya sa tathAvidhaH khalu dhargAstikAyo bhavati, dharmAstikAyasya gatistrayAcatvAditi bhAvaH / pautamaH pRcchati - ' ahammatthikAra NaM jIvANaM kiM patratta ? ' he bhadanta ! adharmArikAkaH khalu jIvAnAM kiM kathaM pravartate ? adharmAstikAyena jIvAnAM kIdRzI. matirbhavati ? iti praznaH / bhagavAnAha - 'gomA ! ahammatthikAra NaM. jIvANaM ThANanisIyaNatuyayugapraNassa ya e bhAvakaraNavA, z2e yAvanne tahappArA thirA bhAvA save te ahammatkiAe pataMti he gautama | astikAye sati khalu, adharmAstikAyenetyarthaH jIvAnAM sthAna niSadanasyagvartanaM kAyotsargArAnazayanAni tatra sthAnaM sthitiH, nipadanam-upavezanam, svagvartanaM- pArzva parivartanasya sthirIkaraNam, manataca ekalvI bhAvakaraNatA - prakAra jo aura bhI calasvabhAvarUpa bhramaNa - calana Adi paryAye haiM ve saba bhI dharmAstikAya ke hone para hI hote haiM / isameM hetu yaha hai-'gahalakkhaNe NaM dhammatthikAra' dharmAstikAya kA svabhAva gatirUpa hai / aba gautamasvAmIprabhu se aisA pUchate haiM-'ahammatthikAraNaM jIvANaM kiM paryantai he bhadanta ! adharmAstikAya ke sahAre se jIvoM kI pravRtti kaisI hotI hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'godhamA / ahammasthikAe NaM jIvANaM ThANanisIyaNa, tupaTTaNamaNassa ya egattI bhAvakaraNayA je yAcanne taha cvagArA thirA bhAvA sacce te ahamatthikAe pathasaMti' he gautama ? adhaH mastikA ke hone para hI khar3e rahanerUpa, baiThane rUpa, karapaTa nahIM yadalanerUpa, manako ekIbhAva karanerUpa kArya hote hai, tathA ina sthAna nisscalasvabhAvarUpa bhramaNa Adi paryaMcA che, te saghaLI kriyAe paNa dharmAsti aya' hoya to tha zaDe "che, " gailakkhaNeNaM dhammetthikAe " dharmAstiThAyano svabhAva gati3ya che-tene sIdhe gati saMbhava - zaDe che.. * gautama svAbhInA azI-" ahammatthikAe NaM jIvANaM kiM pavvattai ?" bhagavana-1 adharmAstikAyanI madadathI jIve kevI pravRtti karI zake che ? ...hAvIra alumA uttara- " goyamA ! ahammaMsthikAraNa jIvANa ThANa nisIyaNatuTTaNamaNasya pattIbhAvakaraNayA je. yAvanne tahapagArA thirA bhAvA, savvai te ahammatthikAe-' 'pravattati " / gautama ! adharmAstiDAyano sahabhAva hovAne 42the?' 'talA raDevA3ya, mevAisa, yuDayu: nahI, mahasavAiya bhananeo'rthaH 2 Page #632 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 609 prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 4 sU07 pravartanadvAranirUpaNam anekatvasya ekatvasya bhavanamekatvIbhAvastasya yatkaraNaM taddhAvastattA ekattIbhAvakaraNatA bhavati, evaM ye cApyanye sthAnaniSadanAdibhyo bhinAH tathApakArA:sthAnanipadanAdizadRzAH sthirAH bhAvAH santi, sarve te adharmAstikAye sati bhavartante, taba hetu mAha- ThANalakkhaNe NaM ahamatyikAe' yataH sthAnalakSaNaH-sthAnaM lakSaNaM yasya sa tathAvidhA khaca adharmAstikAyo bhavati, adharmAstikAyasya sthitisvabhAvatvAditi bhAvaH / gautamaH pRcchati-'AgAsasthikAe NaM bhaMte ! jIvANaM ajIvANaya kiM pabattai ? ' he bhadanta / AkAzAstikAyaH khallu-jIvAnAm ajIvAnAM ca kiM kathaM pravartate ? AkAzAstikAyena jIvAnAM kIzI pravRttibhavati? iti pannaH / bhagavAnAha-goyamA AgAsasthikAe Na jIvadavyANa ya ajIvadavANaya bhAyaNabhUe-egeNa vi se punne, dohiM vi punne sayaM pi mAejjA koDisaeNa vi punne koDisahassaM pi mAejjA // 1 // dana Adi se bhinna aura bhI inhIM jaise sthira bhAva dharmAstikAya ke sadbhAva meM ho saMpAdita hote haiM kyoMki 'ThANalakkhaNeNaM ahamasthikAe' sthAnalakSaNavAlA yaha adharmAsthikAya kahA gayA hai / aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'AmAsasthikAe NaM te ! jIvANaM ajIdhANa yaki pavattaI' he bhadanta ! AkAzAstikAya se jIvoM aura ajIvoM kI pravRtti kaisI hotI hai ?-arthAt AkAzAstikAya meM jIya aura ajIba apanI kaisI pravRtti karate haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-(goyamA) 'AgA. satthikAe paMjIbadavANa ya ajIbadavyANa ya bhAyaNabhUe' he gautama! AkAzAstikAya jIva dravyoM kA aura ajIbadravyoM kA bhAjanabhUta hotA hai, 'egeNa dhi se punne dohi vi punne sayaMSi mAejjA, koDisaeNa ci pugne koDisaharama pi mAebA' kyoMki jiiyokaravA rUpa, tathA eja prakAranA bIjA paNa sthira bhAve adharmAstikAyanA sAvane sIdhe savI za cha, Ara "ThANalakkhaNe NaM ahammasthijhAe" mA amAyane sthAna (sthAta) sakSapANu 4chu cha.. gautama svAbhAnA praza-"bhAgAsasthikAeNaM maMte ! jIvANaM ajIvANa ya ki pavattaisasavan ! bhAtiya cha bhane mavAnI pravRttimA kevI rIte madadarUpa bane che? ___mahAvIra prbhun| uttara-"AgAsasthikAraNaM jIvavvANa ya ajIva vvANa ya bhAyaNabhUe" gautama ! ma stiya upadravye! tathA ma0padravyAnA sAsana (mAzyayAna) 35 mana che. "egeNa vi se punne, dohi vi punne sayaMpi mAejje, koDikhaeNa vi punne koDisahassapi mAejjA" 12553 Sles bha0 77 Page #633 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtra __he gautama ! AkAzAstikAyaH khalu jIvadravyANAM ca, ajIvadravyANAM ca bhAjanabhUlo bhavati, tathA ca etasmin AkAzAstikAye sati jIvAdInAmavagAhA pravartate, tasya jIvAdibhAjanabhUtatvaM pradarzayati 'egeNa vi se' ityAdi, ekenApi paramANyAdinA saH asau AkAzAstikAyapradezaH pUrNo bhRtaH tathA dvAbhyAmapi tAbhyAM paramANubhyAM pUrNaH sa AkAzAstrijJAyapadezo bhavati, tatra AkAzAstikAye ekadviparamANvAdibhiH pUrNe zatamapi mAyAt-samAvizet , tathA koTigatenApi pUrNoM bhavati, tatra kauTisahastamaNi mAyAt-samAvizet // 1 // evaM ca yathA'pavarakAkAzamekapadIpa prabhApaTalenApi pUryate tatra dvitIyamapi pradIpaprabhApaTalaM mAvi, yAva. cchatamapiSamApaTalaM tatra mAti, tathA auSadhivizeSApAditapariNAmAdekatra pAradakarSe 'tolA' iti prasiddha suvarNakarSazataM pravizati, pAradakarSIbhUtaM ca tadabhavati auSadhisAgAMva , punaH pAradasya kaSaH suvarNasya ca karSazataM bhavati, pudgalapariNAdika dravyoM ko avagAha dene kA isakA svabhAva hai| eka bhI punalaparamANu Adi jisa AkAza ke eka pradeza meM ava. gAhita hotA hai, AkAza ke ulI ekapradeza meM do bhI pudgalaparamANu avagAhita ho jAte haiM aura sau mI punalaparamANu avagAhita ho jAte haiN| tathA usI ekapradeza meM koTizata aura koTilahana bhI pudgalaparamANu samA jAte haiN| jaise koTharI ke AkAza meM eka dIpaka kI prabhA bhI samA jAtI hai, do dIpakoM kI prabhA bhI samA jAtI hai, sau dIpakoM kI prabhA bhI samA jAtI hai / tathA auSadhivizeSa se ApAdita pariNAma ke prabhAva se eka tolA pAremeM sau tolA sonA praviSTa ho jAtA hai arthAt sanA jAtA hai aura vaha sonA pAre ke dhajana meM A jAtA hai tathA vApisa pRthakUkarane para auSadhi ke sAmarthya se pArA eka tolA aura sonA 100 sau tolA ho jAtA hai / pudgalapariNAma ko kucha aisI hI drane avagAha devAne tene svabhAva che. AkAzanA je eka pradezamAM eka ja paramANu Adi avagAhita thAya che (rahe che), eja AkAzanA eka pradezamAM be pulaparamANu paNa avagAhita thaI jAya che, te pulaparamANu paNa avagAhita thaI jAya che, tathA te eka ja pradezamAM koTizata ane krAMTi. sahastra pahalaparamANu paNa samAI jAya che. jevI rIte oraDAnA AkAzamAM (avakAzamAM) eka dIpakane prakAza paNa samAI jAya che, be dIpakane prakAza paNa samAI jAya che ane so dIpakane prakAza paNa samAI jAya che, tathA auSadhivizeSa dvArA saMpAdita pariNAmanA prabhAvathI eka tolA pArAmAM se tolA sonAne samAveza thaI jAya che ane te sonuM pArAnA vajanamAM AvI jAya che tathA pArAnuM vajana paNa auSadhinA prabhAvathI 100 tolA barAbara Page #634 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TokA za0 13 u04 sU07 pravartanadvAranirUpaNam 611 masya vicitratvAt , tatra hetumAha-' avagAhaNAlakkhaNe Na bhAgAsasthikAe' avagAhanAlakSaNa:-avagAhanA-samAvezarUpam AzrayabhAvo lakSaNaM svarUpam svabhAvo vA yasya sa tathAvidhaH khalu AkAzAstikAyo bhavati AkAzAstikAyasya avagAhanA svabhAvatyAditi bhAvaH / gautamaH pRcchati-'jIvasthikAye NaM bhaMte ! jIvANaM ki pavattai ?' he bhadanta ! jIvAstikAyaH khalu jIvAnAM kiM-kathaM pravartate ? jIvAstikAyena jIvatayA jIvAnAM kIdRzI pratibhavati ? iti bhannA, bhagavAnAha'goyamA ! jIvasthikAye gaM jIve aNaMtANaM AbhiNiyohiyanANapajjavANaM, aNaMvANaM muyanANapajjavANaM, evaM jahA viviyasae asthikAyauddesae jAva uvaogaM gacchai' he gautama ! jIvAstikAye sati khalu jIvaH anantAnam abhivodhika jJAnaparyavANAm matijJAnaparyAyANAm anantAnAM zrurAjJAnaparyavANAm , evaM rItyA, vicitratA hai / 'avagAhanAlakhaNe NaM AgAsasthikAe' aisA kyoM hotA hai to isakA uttara yahI hai ki avagAhanAlakSaNavAlA yaha AkAza hai| arthAt AkAzAstikAya kA aisA hI sthabhAva hai ki vaha jIvAdika dravyoM ko apane meM Thaharane ke liye sthAna-jagaha detA hai / aba gautama. svAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'jIvatyikAe Na bhaMte ! jIvANaM kiM pavattaI' he bhadanta ! jIvAstikAya se jIvoM kI kaisI pravRtti hotI hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA / jIpasthikAraNaM jIve aNaMtANaM AbhiNiyohiyanANapajjavANaM, aNatANaM sucanANapajavANaM evaM jahA vitiyasae asthikAyauddesae jAva uvabhogaM gacchada' he gautama ! jIvA. stikAya ke hone para jIva anantamatijJAna kI paryAyoM ke anntshrutthaI jAya che, e ja prakAre pula pariNAmanI paNa I evI ja vicitratA che me ma. mana cha ? sA prazna uttara me che "avagAhanAlakhaNeNaM AgAsasthikAe" mI mAza magAinAsakSavANu cha. merale maashaastikAyano svabhAva ja evo che ke te jIvAdika dravyane pitAnI aMdara rahevA mATe sthAna Ape che. gautama svAmInA prazna-"jIvatthikAe NaM bhaMte ! jIvANaM kiM pavattai he bhagavan! jIvAstikAya chanI pravRttimAM kevI rIte madadarUpa bane che? mahAvIra prabhunA utta2-" goyamA ! jIvasthikAe NaM jIve aNaMtANaM AbhiNiyohiyanANapajjavANaM, aNaMtANaM suyanANapajjavANaM evaM jahA vitiyasae asthikAyauddekhae jAva uvaogaM gacchai " gautama ! pAstiyanA shnaavamAM ja cha anaMta matijJAnanI paryAnA, anaMta zrutajJAnanI paryAnA, - - Page #635 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 612 bhagavatIsUtra yathA dvitIyazatake astikAyoddezake-dazamodezake yAvat-avadhyAdi jJAnaparyavANAm jJAnadarzanayoH upayogaM gacchati-prApnoti, vatra hetumAha-'upaogalakkhaNe NaM jIye' yataH upayogakSaNaH-upayogaH lakSaNaM svarUpaM yasya sa tathAvidhaH khalu jIvo bhavati, jIvAstikAyasya upayoga samAvatvAditi bhaavH| gautamaH pRcchati'poggalasthikAe NaM pucchA' he bhadanta ! pudgalAstikAyaH khalu jIvAnAM kiM-kathaM pravartate ? pudgalAstikAyena jIvAnAM kIdRzI pratibhavati ? iti praznaH, bhagavAnAha'goyamA ! poggalasthikAe NaM jIvANaM orAliyaveudhiyA AhArae teyA kammae soiMdiyacakhidiyaghANidiya nirbhidiyaphAsidiya maNanogatrayajogakAyajogaANApANUNaM va gahaNaM pacatta' he gautama ! pudgalAstikAye sati khalu pudgalAstikAyenetyarthaH jIvAnAm bhaudArikavaikriyAhAraphataijasakAmaNazrotrendriya jJAna kI paryApoM ke isa rIti se dvitIyazataka meM astikAya uddezaka meM varNitapaddhati ke anusAra yAvat avadhijJAna Adi jJAnoM kI paryAyoM ke, jJAnadarzana ke upayoga ko prApta karatA hai| kyoMki 'uvaogalakkhaNe NaM jIve upayoga hai lakSaNa jisakA aisA yaha jIvAstikAya hai| arthAt upayoga svabhAvavAlA jIvAstikAya kahA gayA hai| aba gautama svAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'poggalasthikAe Na pucchA' he bhadanta ! pudlAstikAya se jIvoM kI pravRtti kaisI hotI hai ? isake uttara meM prabhu kahate hai-'goyamA! poggalasthikAe Na jIvANaM orAliya veunciya AhArae teyAkammae, sohaMdiya, cakkhidiya, pANidiya, jibhidiya, phAlidiya, maNajoga vayajogakAthajoga ANApANUNaM ca gahaNaM pavattaI' he gautama ! pudgalAstikAya ke hone para jIvoM ke audArika, vaikriya, tathA bIjA zatakanA astikAya uddezakamAM varNavelI avadhijJAna AdijJAnanI paryAyAnA, jnyaanshnn| upayogana prAta 42 cha 12 " uvabhogalakSaNe gaM jIve" mA pAritAya upayogakSAgu che. meTAstiyane upaga svabhAvavALuM kahyuM che. gautama svAmInA prazna-" poggalatyikAe NaM pucchA " bhagavan ! pakalAstikAya jIvonI pravRttimAM kevI rIte madadarUpa bane che? maDAvIra prabhu uttara-"goyamA! poggalatthikAe Na jIvANa orAliyaveubdhiya AhArae teyAkamnae, soiMdiya, camkhidiya, ghANidiya, jibhidiya, phAsidiya, maNajoga, vayajogakAyajoga ANApANUNa ca gahaNa pavattai" 8 gautama! pulAstikAyane saddabhAva hovAne lIdhe ja cha audArika, vaikiya, Page #636 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 4 sU0 8 sparzanAdvAranirUpaNam 613 cakSurindriyaghANendriyajihvendriyasparzanendriyamanoyogavacoyogakAyayogAgamANAnAM ca grahaNaM mavartate, tatra hetumAha- gahaNalakkhaNeNaM poggalatyikAe' grahaNalakSaNaH grahaNam-AdAnaM lakSaNaM-svarUpaM yasya sa tathAvidhaH khalu pudgalAstikAyo bhavati, pudralAstikAyasya audAriphAdigrahaNasvabhAvatratvAt / audArikAdInAM ca pudgalamayatvAdivi bhAvaH ||suu07|| ___ekAstikAya pradezasparzanAbAravaktavyatA mUlam-"ege bhaMte! dhammasthikAyapaese kevaiehi dhAmasthikAyapaesehiM puDhe? goyamA jahannapae tihiM unosapae chhi| kevaiehiM ahamasthikAyapaesehi puDhe ? goyamA! jahannapae cauhiM ukosapae stthi| kevaiehiM AgAsasthikAyapaelehi puTe ? goyamA ! stthi| kevaiehiM jIvasthikAyaparasehiM puTe? goyamA! annNtehiN| kevaiehi poggalatthikAyaparahiM puDhe? goyamA! arnntehiN| kevaiehi addhAsamaehiM puDhe ? liya puDhe, siya no puDhe, jai puDhe niyama aNatehiM // ege bhaMte! ahamasthikAthapaese kevaiehiM dhammatthikAyapaesehiM puDhe ? goyamA! jahannapae cauhi, ukosapae stthi| kevaiehiM ahammatthikApaesehi puDhe ? jahaAhAraka, taijasa kAmaNa inake grahaNa meM, tathA zrotrendriya, cakSuiMdriya, ghANendriya, jihvendriya, sparzanendriya, anoyoga, bacoyoga, kAyayoga svAsocchvAsa inake grahaNane pravRtti hotI hai kyoMki-gahaNalakhaNeNaM poggalatyikAe' pudgalAstikAya kA svabhAva prahaNa karane kA hai-arthAt pugalAstikAya dvArA jIva audAripha Adi pudaloM ko grahaNa karatA hai ye audArika Adi pugalamaya haiM // 7 // iti pravartanadvAravaktavyatA / / ahiAraka, tejasa ane kAmaNanA grahaNamAM tathA endriya, nendriya, ghANe ndriya, rasanendriya, sparzendriya, ma ga, vacana ane kAyayoganA mA pravRtta thAya the, 2 "gahaNalakkhaNeNa poggalasthikAe " YkhaastikAyane svabhAva zaheNuM karavAnuM che. eTale ke audArika Adine grahaNa karavAne pulAstikAyane svabhAva che te audArika Adi putalamaya che. zAstranA che pravartanadvAra vaktavyatA saMpUrNa Page #637 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre napae tihi, ukkolapae chahiM, sesaM jahA dhammasthikAyastAege bhaMte! AgAlasthikAyapaese kevaiehiM dhammasthikAyapaesehi paTe ? gogamA! liya puDhe, liya no puDe, jai puDhe jahannapae ekeNa vA, dohiM vA, tIhi vA, cauhi vA, ukkosapae sattahi, evaM ahammasthikAyappaesehi vi| kevaiehi AgAsatthikAyapaelehiM puDhe? chahiM, kevaiehiM jIvasthikAyapaesehiM puDhe, siya puDhe, siya no puDhe, jai puTe niyamaM aNatehiM / evaM yoggalasthikAyapaelehi vi| addhAlamaehi vi| ege bhaMte! jIvasthikAyapaele kevaiehiM dhammatthikAyapaesahi puDhe ? pucchA, jahannapae cauhi ujholapae stthi| evaM ahammasthikAyapaesahi vi, kevaiehiM AgAsatthikAyapaelehi puDhe? stthiN| kevaiehi jIvatthikAyapaesehiM puDhe? sesaM jahA dhmmsthikaayst| ege bhaMte! poggalathikAyapaese kevaiehiM dhammatthikAyapaesahi puDhe? evaM jaheba jiivsthikaayssaasuu08|| chAyA-eko bhadanta ! dharmAstikAyamadezaH kiyadbhiH dharmAstikAyapradezaH spRSTaH 1 gautama ! jaghanyapade nibhiH, utkRSTapadai pabhiH, kiyadbhiH adharmAstikAyapradezaiH spRSTaH? gautama ! jaghanyapade caturmiI, utkRSTapade saptabhiH / kivadbhiH AkAzastikAyapadezaH spRSTaH ? gautama saptabhiH / kriyadbhiH jIvAstikAyapradezaH spRSTaH 1 gautama ! anntaiH| kiyadbhiH pudgalAstikAyapradezaiH spRSTaH ? gautama ! anantaH / phiyadbhiH addhAsamayaiH spRSTaH ? syAt spRSTaH, syAt no spRSTaH, yadA spRSTo niyamAt anantaH / eko bhadanta ! adharmAstikAyapradezaH kriyadabhiH dharmA. stikAyamadezaiH spRSTaH ? gautama ! jaghanyapade caturmiH, utkRSTapade saptabhiH / kiyadbhiH adharmAstikAyapradezaiH spRSTaH ? jaghanyapade tribhiH, utkRSTapade SabhiH, zeSaM yathA dharmAstikAyasya // eko bhadanta ! AkAzAstikAyapradezaH kiyabhiH dharmAstikAyapradezaiH spRSTaH ? gautama ! syAt spRSTaH, syAt no spRSTaH, yadA spRSTo jaghanyapade ekena vA, dvAbhyAM vA, tribhivA, caturmiLa, utkRSTapade saptabhiH, evam adharmAstikAyapradezairapi / kiyadbhiH AkAzAstikAyapradezaiH spRSTaH ? SabhiH kiyadbhiH jIvAstikAyamadezaiH spRSTaH 1 syAt spRSTaH, syAt no spRSTaH, yadA Page #638 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za013 u0 4 sU0 8 sparzanAdvAranirUpaNam 615 spRSTo niyamAt anantaiH, evaM pudgalAstikAyapradezairapi, addhAsamayairapi, eko bhadanta ! jIvAstikAyapradezaH kiyadbhiH dharmAstikAyamadezaiH spRSTaH ? pRcchA, jaghanyapade caturbhiH, utkRSTapade saptabhiH, evam adharmAstikAya pradezairapi, kiyadbhiH AkAzAstikAya pradeza spRSTaH 1 saptamiH, kiyadbhiH jIvAstikAyapradezaiH spRSTaH? zeSaM yathA dharmAstikAyasya, eko bhadanta ! pudgAstikAyapradezaH kiyaddhiH dharmAstikAyapradezaH spRSTaH 1 evaM yathaiva jIvAstikAyasya // sU0 8 // TIkA---atha aSTamam AkAzAstikAyAdipradezadvAramAha-ege bhaMte' ityAdi / 'ege bhaMte / dhammatthikAyapaese kevaiehi dhammatthikAyapaesehiM puDhe ?' gautamaH pRcchati-he bhadanta ! eko dharmAstikAyamadezaH kiyadbhiH dharmAstikAyapradezaiH spRSTo bhavati ? bhagavAnAha- goyamA ! jahannapae tihiM, ukkosapae chahiM' ekAstikAyapradeza sparza dvAravaktavyatA'ege bhaMte ! dhammasthikAyapaese' ityAdi / TIkArya isa sUtradvArA sUtrakAra ne AThaveM AkAzAstikAyAdimadezabAra kA nirUpaNa kiyA hai-isameM gautamane prabhu se aisA pUchA hai'ege bhaMte ! dhammasthikAyapaese kevaiehi dhammatthikAyapaelehi puDhe' he bhadanta ! dharmAstikAya kA ekapradeza dharmAstikAya ke kitane pradezoM dvArA spRSTa hotA hai ? pUchane kA abhiprAya aisA hai ki dharmAstikAya meM asaMkhyAta pradeza kahe gaye haiM-so usakA ekapradeza usake hI kSitane pradezoM dvArA - ediyapradeza 25zAra pAtayatA" ege bhaMte ! dhammatthikAyapaese" tyAhi TIkA-sUtrakAre A sUtramAM AThamAM AkAzAstikAyAdi pradezadvAranuM nirUpaNa karyuM che. A viSayane anulakSIne gautama svAmI mahAvIra prabhune meva prazna pUche che 3-" ege bhate! dhammatthikAyapaese kevaiehi dhammatyikAyapaesehi paTe? mAvan ! mAstiyana : pradeza vAstiyanA keTalA pradeza vaDe pRSTa thAya che? A praznano bhAvArtha e che ke dhamastikAyamAM asaMkhyAta pradeza kahyA che. ahIM e prazna pUchAyo che ke dharmAstikAyane eka pradeza tenA ja keTalA pradezo dvArA spaSTa thayelI hoya che? - - Page #639 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre he gautama / jaghanyapade-jaghanyena vibhiA dharmAstikAya pradezaH, utkRSTapade-utkuSTena pahAmi dharmAstikAyapradezaiH eko dharmAstikApapradezaH spRSTo bhavati, atra jaghanyapadena lokAnsakoNo vivakSitaH, yatra ekasya dharmAstikAyapradezasya atistokairanyaiH sparzanA bhvti| saca bhUmyAsanApavarakakoNadezasadRzo bodhyA, taba uparitanena ekena, dvAbhyAM ca pArthataH ityevaM dharmAstikAyasya nimiH pradezaH vivakSitapadezasya parzanA bhavati / utkRSTapadena caturdiza catvAraH pradezAH, Udhiodizozca dvau pradezI, ityevaM paDbhiH pradeza: vivakSitapadezasya sparzanA bhavati / / gautamaH pRcchati-'keiehiM ahammathikAyapaesehiM puDhe ? ' he mahanta ! eko dharmAstichupA gayA hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! jahannapae tihi, ukosapae chahi' he gautama ! jaghanyapada meM vaha eka dharmAstikAya pradeza tIna dharmAstikAyapradezoM dvArA spRSTa hotA hai-yahAM javanyapada se lokAntakoNa vivakSita hai-yahAM dharmAstikAya kA vivakSita eka pradeza Upara ke eka pradeza dvArA aura AsapAsa ke do pradezoM dvArA spRSTa hotA hai isa prakAra pratistoka anya pradezoM se unakI sparzanA kahI gaI hai / yaha lokAntakoNa bhUmike pati ke koThe ke kone ke pradeza jaisA samajhanA cAhiye / utkRSTa se vaha vivakSita dharmAstikAya kA ekapradeza apanI cAroM dizAoM ke dharmAstikAyapradezoM se aura Upara nIce ke do pradezoM se spRSTa hotA hai-isa prakAra cAra dizAoM ke cAra pradezoM se aura Upara nIce ke do pradezoM se usa vivakSita pradeza kI sparzanA kahI gaI hai| aba gautamaprabhu se aisA pUchate haiM-kevaiehi mahAvIra prabhunA utta2-"goyamA ! jahannapae tihi, ukosapae chahi" gautama! jaghanyapaThanI apekSAe te eka dharmAstikAya pradeza traNa dharmostikAya pradeza dvArA spaSTa thAya che. ahIM jaghanyapada dvArA lekAntake grahaNa kare joIe tyAM dharmAtikAyane amuka eka pradeza uparanA eka pradeza dvArA ane AsapAsanA be pradeza dvArA spaSTa thAya che. A rIte atirUMka anya pradeze vaDe tenI spazana thavAnuM kahevAmAM AvyuM che. A kAntakaNa bhUminI pAsenA keThAnA khUNAnA pradeza je samaja joIe. utkRSTanI apekSAe vicAra karavAmAM Ave te dharmAstikAyano eka pradeza pitAnI cAre dizAonA dharmAstikAya pradeza dvArA ane upara nIcenA be pradezo dvArA pRSTa thAya che. A rIte cAra dizAonA cAra pradeza vaDe, uparanA eka ane nIcenA eka, ema cha pradezo vaDe tenI sparzanA thAya che. Page #640 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meprayacandrikA TIkA za0 13 u0 4 sU0 8 sparzanAdvAranirUpaNam 617 kAyapradezaH kiyadbhiH adharmAstikAyapradezaiH spRSTo bhavati? bhagavAnaha-'goyamA! jahannapae cauhi, ukosapae sattahiM ' he gautama ! jaghanyapade-jaghanyena, caturbhiH adharmAstikAyapradezaiH, utkRSTapade-utkRpTena saptabhiH adharmAstikAyapradeza: eko dharmAstikAya pradezaH spRSTo bhavati, tatra jaghanyapadena upayuktAstrayaH, caturthastu dharmAstikAyapradezasthAnasthito vivakSata ityevaM catubhiH utkRSTapadena ca pUrvoktAH padikSaTake, saptamastu dharmAstikAyapradezastha evetyevaM vivakSitA, saptabhizca adharmAstikAyapradezaiH spRSTo dharmAstikAyamadeza eka ityarthaH 2 / gautamaH pRcchatiahamasthikAyaparasehi puDhe' he bhadanta ! dharmAstikAyakA ekapradeza kitane adharmAstikAyapradezoM dvArA spRSTa hotA hai ? yaha prazna isaliye pUchA gayA hai ki lokAkAza meM tila meM taila kI taraha dharmAdika dravya sarvatra bhare hue haiM-atAdharmAstikAya jahAM para hai vahIM para adharmAstikAya Adi andha astikAya bhI hai| isiiliye| pUchA jA rahA hai ki dharmAH stikAya kA eka vivakSitapradeza adharmAstikAya ke kitane pradezoM dvArA spRSTa hotA hai| isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA! jahannapae cAhiM, ukosapae sattahiM' he gautama! dharmAstikAya kA ekapradeza jaghanya se adharmAstikAya ke cAra pradezoM dvArA aura utkRSTa se sAtapradezoM dvArA spRSTa hotA hai-vaha isa prakAra se-adharmAstikAya ke eka Upara ke pradeza se, AsapAsa ke-AjUbAjU ke do pradezoM se tathA dharmAsti gautama svAmInA prazna-" kevaiehiM ahamatthikAyapaesehi puDhe bhagavana! dharmAstikAyane eka pradeza adharmAstikAyanA keTalA pradeza vaDe skRSTa thAya che? A prazna pUchavAnuM kAraNa e che ke jema talamAM tela raheluM hoya che ema lekAkAzamAM dharmAstikAya Adi dravya sarvatra vyApta hoya che. tethI jyAM dharmAstikAya hoya che, tyAM adhamastikAya Adi anya astikAya paNa rahelA hoya che. tethI ja e prazna pUchavAmAM AvyuM che ke dharmAstikAyane eka pradeza adharmAstikAyanA keTalA pradeza vaDe dhRSTa thAya che? mahAvIra prabhunA uttara-" goyamA ! jahannapae cauhiM, ukkosapae sattahi" he gautama! dharmAstikAyane eka pradeza adharmAritakAyanA ochAmAM ochA cAra pradeza vaDe ane vadhAremAM vadhAre sAta pradeza vaDe pRSTa thAya che. ochAmAM ochA cAra pradeze vaDe nIce pramANe pRSTa thAya che-dhamastikAyane te eka pradeza adhamastikAyanA eka uparanA pradeza vaDe, AsapAsanA be pradeza vaDe tathA dharmAstikAyanA pradezanA sthAna para rahelA eka pradeza vaDe bha078 Page #641 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsare 'kevaiehi AgAsatthikAgapaesehiM puDhe ?. he bhadanta ! kiyadbhiH AkAzAstikAyapadezai: eko dharmAstikAyapradezaH spRSTaH ? iti praznaH, bhgvaanaah-'goymaa| sattahi' he gautama ! saptabhireva AkAzAstikAyapradezaireko dharmAstikAyapradeza: spRSTa iti bhAvaH / lokAnte'pi alokAkAzapradezAnAM sadbhAvAt 3, gautamaH pRcchati-'kevaiehi jIvasthikAyapaesehiM puDhe?' he bhadanta ! kiyadbhiH jIvAstikAyapradezaireko dharmAstikAyapradezaH spRSTaH ? iti praznaH bhagavAnAha- goyamA ! kAya ke pradeza ke sthAna para rahe hue ekapradeza se isa prakAra jaghanya se cAra pradezoM se usa dharmAstikAya ke ekapradeza ko sparza nA kahI gaI hai, tathA utkRSTa se chaha dizAoM ke chaha pradezoM aura sAtaveM dharmAstikAya ke pradeza ke sthAna para sthita hue eka adharmAstikAya ke pradeza se isa prakAra usa dharmAstikAya ke eka pradeza kI sparzanA utkRSTa se hotI kahI gaI hai| 1 atha gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'kevAehiM AgAsasthikAyapaesehi puDhe he bhadanta ! dharmAstikAya kA ekAdeza AkAzAstikAya ke kitane pradezoM se spRSTa hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM 'goyamA' he gautama! sAta AkAzAstikAya pradezoM se eka dharmAstikAyapradeza spRSTa hotA hai| kyoMki lokAnta meM bhI alokAkAza ke pradezoM kA sadbhAva hai 3 aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM 'kevaiehi jIvasthikAyapaesehiM puDhe' he bhadanta ! jIvAstikAya ke kitane spaSTa thAya che. vadhAremAM vadhAre sAta pradeza vaDe A prakAre tenI sparzanA samajavI-dhamastikAyanA te eka pradezanI cha dizAonA cha pradezo vaDe ane dhamastikAyanA pradezanA sthAna para rahelA eka adharmAstikAyanA pradeza vaDe sparzanA thAya che. A rIte dharmAstikAyanA eka pradezanI adharmAstikAyanA vadhAremAM vadhAre sAta pradeze vaDe sparzana thAya che. rA gautama svAbhInI prazna-" kevaiehiM AgAsatthikAyapaesehi pudre ?" . bhagavan! dharmAstikAyanA eka pradezanI AkAzAstikAyanA keTalA pradezo vaDe sparzanA thAya che? mahAvIra prbhun| uttara-" goyamA !" gautama ! yAtayA me pradeza AkAzAstikAyanA sAta pradezo vaDe spaSTa thAya che, kAraNa ke lekAttamAM paNa alakAkAzanA pradezone saddabhAva che. AvA gautama svAmInA prazna-"kevaiehiM jIvatthikAyapaesehiM puDhe ?" bhagavan ! mastikAyane eka pradeza jIvAstikAyanA keTalA pradezo vaDe spaSTa thAya che? Page #642 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za0 13 u0 4 sU0 8 sparzanAdvAranirUpaNam 619 aNatehi ' he gautama ! eko stikAyapradezaH anantaiH jIvAstikAyamadezaiH spRSTo bhavati, tathAhi-anantairanantajIvasambandhinAm anantAnAM padezAnAm tatraika dharmAstikAyamadeze pArthatazca dinayAdau vidyamAnatvAt 4, gautamaH pRcchati- kevaiehiM poggalasthikAyapaesehiM puDhe?' he bhadanta ! eko dharmAstikAyapradezaH kiyadbhiH pugalAstikAyamadezaH spRSTo bhavati ? bhagavAnAha- goyamA ! aNaMtehi ' he gautama ! eko dharmAstikAyapradezaH anantaiH pudgalAstikAyapradezaiH spRSTo bhavati' anantapudalasambandhinAmanantAnAM pradezAnAM tatraikadharmAstikAyamadeze pAvapradezoM mArA dharmAstikAya kA eka pradeza spRSTa hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ahi ' he gautama ! dharmAstikAya kA eka pradeza jIvAstikAya ke anantapradezoM se spRSTa hotA hai| isakA tAtparya aisA hai ki dharmAdika dravyoM kI taraha jIvadravya eka nahIM hai| vaha to ananta dravyarUpa hai / isaliye eka dharmAstikAya ke pradeza para aura usake Asa pAsa ananta jInoM ke ananta pradeza vidyamAna rahate haiM-isIliye yahAM aisA kahA gayA hai| 4 aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'kevahaehi poggalatthikAyapaesehiM puDhe he adanta ! eka dharmAstikAyapradeza pudgalAstikAya ke kitane pradezoM dvArA spRSTa hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'aNatehi' he gautama ! dharmAstikAya kA eka pradeza anantapudgalAstikAya pradezoM se spRSTa hotA hai| kyoMki anantapudgalasaMbaMdhI anantapradezoM kA dharmAstikAya ke eka pradeza para aura usake pAsa dika mahAvIra prbhune| uttara-" goyamA ! arNatehi" gautama ! dhmstikAyane eka pradeza jIvAstikAyanA anaMtapradeze vaDe pRSTa thAya che. A kathanane bhAvArtha e che ke dharmAdika dravyonI jema jIva dravya eka nathI te te anata dravyarUpa che. tethI eka dharmAstikAyanA pradeza para ane tenI AsapAsa anaMta jIvenA ati pradeza vidyamAna rahe che. tethI ahIM upara mujabanuM kathana karavAmAM AvyuM che. jo gautama svAbhImA - kevaiehi poggalatthikAyapaesehi puTe ?" . bhagavana ! dhamastikAyane eka pradeza pulAstikAyanA keTalA pradeze vaDe pRSTa thAya che? mahApAra prasuna uttara- aNatehi bhItamA dhastiyana me pradeza palAstikAyanA anata pradeza vaDe spaSTa thAya che. kAraNa ke anaMta Page #643 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phera0 bhagavatIsUtre tatha diyAda vidyamAnatvAt 5, gautamaH pRcchati' ke iehiM addhAsama ehiM puDhe ? ' he bhadanta ! eko dharmAstikAya pradezaH kiyadadbhiH baddhAsamayeH spRSTo bhavati ? bhagavAnAha - 'siya puDhe siya jo puDhe, jai puDhe niyamaM agaM tehi' he gautama! addhAsamayaH samayakSetra eca, na parato'taH eko dharmAstikAyama dezaH addhAsamayaiH syAt kadAcit samayakSetrApekSayA spRSTo bhavati, syAt kadAcit vahiHkSetrApekSayA spRSTo na bhavati, tatrApi yadA taiH spRSTo bhavati tadA niyamAt - niyamataH, anantai addhAsamayaiH spRSTo bhavati, addhAsamayAnAmanAditvAt anantatvAcca, athavA tryAdi meM sadbhAva rahatA hai / 5 / ava gautama prabhu se aisA pUchate haiM'harhiM addhAsama ehiM puDhe' eka dharmAstikAya pradeza kinane addhAsamaya se spaSTa hotA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM - 'siya puDhe, siyano puDhe' he gautama ! dharmAstikAya kA ekapradeza kadAcit addhAsamayoM se spRSTa hotA hai aura kadAcit nahIM hotA hai| isakA tAtparya aisA hai-ki addhAsamayakSetra - aDhAIdIpa meM hI hai-usake bAhara nahIM isaliye samayakSetra kI apekSA dharmAstikAya kA ekapradeza addhAmamayoM se rapRSTa hotA kahA gayA hai, tathA bahi-kSetrApekSayA vaha spRSTa nahIM hotA kahA gayA hai / 'jai puDhe niyamaM aNatehi' yadi vaha samayakSetrApekSA se addhAsamayoM dvArA spRSTa hotA hai to niyamataH vaha ananta addhAsamayoM se For hotA hai / kyoMki advAsamaya anAdi aura ananta hote haiM / tenI pAse pudgalanA ana'ta pradezAnA dharmAstikAyanA eka pradeza para ane fiyAdimAM sadbhAva rahe che. pA gautama svAbhIteo prazna- " kevaiehi addhAsamaehiM puTTe ?" De lagavan ! dharmAstikAyanA pradeza keTalA ahrAsamayeA vaDe pRSTa thAya che ? bhaDAvIra aluto uttara- " siya puTThe, siya no puDhe " he gautama ! dharmAstikAyanA eka pradeza kayAreka addhAsamA vaDe pRSTa thAya che ane kayAreka thatA nathI A kathananA bhAvArtha evA che ke addhAsamaya samayakSetraaDhI dvIpamAM ja che, tenI bahAra nathI. tethI samayakSetranI apekSAe evuM kathana karavAmAM Avyu' che ke dharmAstikAyanA eka pradeza addhAsamarcA vaDe pRSTa thAya che, parantu tenI bahAranA kSetranI apekSAe te pRSTa thatA nathI zevu' 'thana zvAsAM mAvyu che " jai puDhe niyamaM aNatehi "le te sbhykSetranI apekSAe addhAsamayeA vaDe pRSTa thAya che, te niyamathI ja te ana'ta addhAsamaye vaDe pRSTa thAya che, kAraNa ke addhAsamaya anAdi ane anaMta Page #644 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u04 sU0 8 sparzanAdvAranirUpaNam 621 vartamAnasamayayuktAni anantAni dravyANi, anantA eva samayAH, ityantai staiH spRSTa ityucyate 6 / gautamaH pRcchati-' ege bhaMte ! ahamatyikAyapae se kevaiehi dhammasthikAyapaesehiM puDhe ? ' he bhadanta ! ekA khalu adharmAsvikAyapradeza: kiyaniH dharmAstikAyapradezaiH spRSTo bhavati ? bhagavAnAha- goyamA ! jahannapae uhi, ukkosapae sattahi' he gautama ! jaghanyapade-jaghanyena caturmi: dharmAstikAya. pradezai utkRSTapade-utkRSTena sasabhiH dharmAstikAyapradezaH eko'dharmAstikAyamadeza: spRSTo bhavati // gautamaH pRcchati-'kevaiehiM ahammasthikAyapaesehiM puDhe ?' he bhadanta ! eko'dharmAstikAyapradezaH kiyadbhiH adharmAstikAyamadezaiH spRSTo bhavati ? bhagavAnAha-'jahamapae tihiM, ukkosapae chahiM, sesaM jahA dhammasthikAathavA-vartamAnasamayaviziSTa anantadravya anantasamayarUpa hI hai-isa prakAra se bhI vaha anantasamayoM se spRSTa kahA gayA hai 6 / ava gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'ege bhaMte ! ahamasthikAthapaele kevaiehiM dhammasthikAyapaesehiM puDhe' he bhadanta ! adharmAstikAya kA pradevA dharmAstikAya kA ekapradeza dharmAstikAya ke kitane pradezoM se spRSTa hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'goyamA ! jahannapae cAhiM, ukosapae sattAhi' he gautama / eka adharmAstikAyakA pradeza jaghanya le cAra dharmAstikAya pradezoM se aura utkRSTa se sAta dharmAstikAya pradezoM se spRSTa hotA hai / aya gautama prabhu ailA pUchate haiM-'kevaiehi ahammatthikAyapaesehiM puDhe' eka adharmAstikAya pradeza kitane adharmAstikAyapradezoM se spaSTa hotA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-'jahannapae tihi, unosapae hoya che. athavA-vartamAna samaya viziSTa anaMta dravya anaMta samaya rUpa ja che, A rIte paNa tene anaMta samaye vaDe spaSTa kahyuM che. gautama svAbhIra prazna-" ege bhaMte ! ahamatthikAyapaese kevaiehi dhammathikAyapaesehi puDhe sagavan ! mastiyane me 5za bhaartkAyanA keTalA pradeza vaDe dhRSTa thAya che? ___ mahAvIra prabhunA uttara-" goyamA! jahannapae cauhi, ukkosapae stthi| he gautama ! eka adhamastikAyano pradeza ochAmAM ochA cAra ane vadhAremAM vadhAre sAta dharmAstikAyanA pradeza vaDe spaSTa thAya che. gautama svAbhAnA prazna-" kevaiehi ahammatthikAyapaesehiM puDhe?" 8 bhagavan! eka adharmAstikAya pradeza keTalA adhamastikAya pradeze vaDe pUrNa thAya che? Page #645 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darara bhagavatI sUtre " yasa ' he gautama! jaghanyapade - jaghanyena, tribhiH astikAyamadezaiH, utkRSTapade - utkRSTena, padbhiH adharmAstikAyamadezaiH eko'dharmAstikAyamadezaH spRSTo bhavati, zeSaM yathA dharmAstikAyasya pratipAditaM tathaina adharmAstikAyasyApi pratipattavyam, tathA ca ekasya adharmAstikAya pradezasya zeSANAmAkAzA svikAyAdInAM pradezaiH sparzohi pUrvoktadharmAstikAya pradezasparzAnusAreNaivAvaseyaH 6 gautamaH pRcchati - ege bhaMte! 'AgAsatyikAyaparase ke vaha ehi dhammatthikAyapa esehiM puDhe ?' he bhadanta 1 eka khalu AkAzAstikAya pradezaH kiyadabhiH dharmAstikAyapradeza: spRSTo bhavati ? bhagavAnAha - goyamA ! siya puDhe siya no puTThe, jar3a puDhe jahannapade chahiM se jahA dhammatthikAthassa' he gautama! jaghanyarUpa se vaha adhamastikA kA eka pradeza tIna adharmAstikAya pradezoM se aura utkRSTa rUpa se vaha adharmAstikAya kA eka pradeza 6 adharmAstikAya pradezoM se spRSTa hotA hai| bAkI kA aura saba kathana yahAM para dharmAstikAya ke viSaya meM jaisA kiyA gayA hai vaisA hI kara lenA cAhiye / tathA ca- adharmAstikAya ke ekapradeza kA zeSa AkAzAstikAyAdikoM ke pradezoM se sparza pUrvokta eka dharmAstikAya pradeza sparza ke anusAra hI jAnanA cAhiye / 6 / ama gautama prabhu se aisA pUchate haiM- 'ege bhaMte! AgAsatyikApapae se kevahaehiM dhammasthikApasehiM puDhe' he bhadanta ! AkAzAstikAya kA ekapradeza dharmA.stikAya ke kitane pradezoM se spRSTa hotA hai ? isake uttara meM prabhu bhaDAvIra alunA uttara- " jahannapae tihi, ukkosapara chahi, sesaM jahA dhammasthikA " he gautama! adharmAstiDAyano me aheza mochAmAM bheochA traNa ane vadhAremAM vadhAre cha adharmAstikAya pradeza vaDe pRSTa thAya che bAkInu samasta kathana dharmAstikAyanA viSayamAM upara karelA kathana anusAra samajavuM eTale ke adharmAstiyakAyanA eka pradezanA AkAzAstikAya AdinA pradezA dvArA sparza pUrvokta eka dharmAstikAya pradezanA sparza anusAra ja samajavA joI e. rA gautama svAbhInA azna - " ege bhave ! AgAsatthikAyapae se kevaiehi ' dhammatthikApasehiM puDhe 1" he bhagavan ! AmazAstiDAyanA seTha addeza dharmAstikAyanA keTalA pradezA vaDe pRSTa thAya che ? Page #646 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 4 sU0 8 sparzanAdvAranirUpaNam 623 ekkeNa vA, dohiM vA, tIhi vA, cauhi vA, ukkosapae sahi ' he gautama ! eka: AkAzAstikAyapradeza: dharmAstikAyamadezaH, syAt - kadAcit spRSTo bhavati syAt kadAcit no spRSTo bhavati, vana-lokamAzritya syAt spRSTo bhavati, alo, kamAzritya syAt no spRSTo bhavati, tatrApi yadA spRSTo bhavati tadA jaghanyapade jaghanyena, ekena vA, dvAbhyAM vA, vibhivA, caturmiI dharmAstikAyamadezaiH, utkRSTapade-utkRSTena saptabhiH dharmAstikAyapradezaH ekA akAzAstikAyamadezaH spRSTo bhavati, evazca yadA spRSTastadA jaghanyena ekena dharmAstikAyamadezena spRSTo bhavati, tathAhi-evaMvidhalokAntavartinA dharmAstikAyaikamadezena zeSadharmAstikAyapradezebhyo nirgatena eko'prabhAgavIlokAkAza madezaH spRSTaH, vakragatastvasau dvAbhyAM kahate haiM-'goyamA ! siya puDhe, siya no puTTe' jai puDhe jahanapae ekSaNa vA dohiM vA tIhiM vA, cauhi vA, ukosapae sattahiM' he gautama / AkAzAstikAya kA ekapradeza dharmAstikAya pradezoM se kadAcitloka ko Azrita karake spRSTa hotA hai aura kadAcit-aloka ko Azrita karake spRSTa nahIM hotA hai, isameM bhI jaba vaha spaSTa hotA taya jaghanya rUpa se eka yA do yA tIna yA cAra-dharmAstikAyapradezoM se spRSTa hotA hai aura utkRSTa se sAta dharmAstikAyapradezoM dvArA spRSTa hotA hai| isa prakAra jaba vaha AkAzAstikAya kA ekapradeza dharmAstikAya ke ekapradezavArI spRSTa hotA hai taba usakA abhiprAya aisA hotA hai ki jaghanyarUpa se dharmAstikAya ke zeSa pradezoM se nirgata huA aisA jo lokAnta meM vartamAna eka dharmAstikAyapradeza hai usake 'mahAvIra prasanA ttara- goyamA! siya puDhe, siya no puDhe " gautama! AkAzAstikAyane eka pradeza kayAreka-lekane Azrita karIne-dhamastikAya pradeza vaDe pRSTa thAya che, ane kayAreka-alakane Azrita karIneElEdry pradeza va sYSTa thA nathI. "jai puThe, jahannapae ekeNa vA dohi vA, tIhiM vA, cauhi vA, ukkosapae sattahiM" nyAre te dhAstIya pradeza vaDe spaSTa thAya che, tyAre ochAmAM ochA eka athavA be athavA traNa athavA cAra ane vadhAremAM vadhAre sAta dharmAstikAyapradezo vaDe pRSTa thAya che. AkAzAstikAyane eka pradeza dharmAstikAyanA eka pradeza vaDe spaSTa thavAne bhAvArtha A pramANe che-jaghanyarUpe dharmAstikAyanA bAkInA pradezamAMthI nita thayele e je lokAntamAM rahele eka dharmAstikAya pradeza che tenA dvArA alekAkAzanA agrabhAgamAM rahele e kAkAzane eka pradeza spaSTa Page #647 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 624 bhagavatI sUtre yasya ca lokAkAzapradezasya agrato'vastAdupari ca dharmAstikAya pradezAH santi nirmAstikAyadezaiH spRSTaH / yastvevam - lokAnte koNagata AkAzapradezasAvekena dharmAstikAyapadezena, tadavagADhena, anyena ca uparivartana, adhonAvA, dvAbhyAM ca digyAvasthitAbhyAm spRSTaH ityevaM caturbhiH yathAdhastAt upari ca, evaM digdvaye ca tatraiva nartamAnena ca dharmAstikAyamadezena spRSTaH sa paJcabhiH svavastAdupari ca tathA dikpraye, tatraiva ca vartamAnena dharmAstikAyapadedvArA alokAkAza ke agrabhAga meM vartamAna aisA lokAkAza kA eka pradeza spRSTa hotA hai / taba isakA abhiprAya aisA hai ki vakragata AkAza pradeza dharmAstikAya ke do pradezoM dvArA spRSTa hotA hai / tathA jisa lokAkAzapradeza ke Age, nIce, Upara dharmAstikAya ke pradeza haiM vaha lokAkAzapradeza tIna dharmAstikAya pradezoM dvArA spRSTa hotA hai| tathA -lokAnta meM kone meM rahA huA jo AkAzapradeza hai vaha vahAM para rahe hue eka dharmAstikAya pradeza dvArA tathA do dizAoM meM se Upara nIce kI do dizAoM meM rahe hue do pradezoM meM se kisI ekapradeza dvArA evaM do dizAoM meM rahe hue AsapAsa kI do dizAoM meM rahe hue do pradeza-dharmAstikAya ke do pradezoM dvArA spRSTa hotA hai - isa prakAra dharmAstikAya ke cAra pradezoM dvArA vaha AkAzAstikAya kA eka pradeza spRSTa hotA / tathA jo AkAza kA pradeza Upara nIce ke do pradezoM dvArA-dharmAstikAya ke do pradezoM dvArA, tathA AsapAsa kI do dizAoM meM rahe hue do dharmAstikAya pradezoM dvArA, tathA, usI AkAza pradeza para rahe hue eka dharmAstikAyapradeza dvArA spRSTa hotA hai vaha dhrmaastithAya che. vakragata AkAzapradeza dharmAstikAyanA e pradezA dvArA pRSTa thAya che. tathA je leAkAkAza pradezanI AgaLa, nIce ane upara dharmAstikAyapradeza che, te leAkAkAzapradeza traNa dharmAstikAyapradeza vaDe pRSTa thAya che. tathA lAkAtamAM khUNAmAM rahelA je AkAzapradeza che te tyAM rahelA eka dharmAstikAcapradeza vaDe, tathA upara ane nIcenI be dizAomAM rahelA e pradezeAmAMnA kAI eka pradeza dvArA, tathA AsapAsanI be dizAomAM rahelA dharmAstikAyanA e pradeze! vaDe spaSTa thAya che. A rIte dharmAstikAyanA cAra pradeze vadhu te AkAzAstikAyanA eka pradeza pRSTa thAya che. je AkAzanA pradeza upara nIcenA dharmAstikAyanA e pradezeA dvArA, AsapAsanI e dvizAAmAM rahelA e dharmAstikAyapradezA dvArA ane eja AkAzapradeza para rahelA eka dharmostikAyapradeza dvArA pRSTa thAya che, te AkAzapradezane dharmAstikAyanA pAMca Page #648 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 4 sU0 8 sparzanAdvAranirUpaNam 625 1 zena spRSTaH sa pabhiH yathAdhastAdupari ca tathA dik catuSTaye tatraiva ca vartamAnena dharmAstikAyapadezena spRSTaH sa saptabhiH dharmAstikAyapradezaiH spRSTo bhavatIti bhAvaH / ' evaM ahammatyikA yaparasehi vi evaM pUrvoktarItyaiva, adharmAstikAyapradezairapi eka AkAzAstikAya pradezaH syAt kadAcit spRSTo bhavati, syAt - kadAcit no spRSTo bhavati, yadApi spRSTo bhavati tadApi jaghanyena ekena vA, dvAbhyAM vA, tribhirvA, caturbhica, utkRSTena tu saptabhiH spRSTo bhavati 2, gautamaH kAya ke pAMca pradezoM dvArA spRSTa mAnA gayA hai| tathA jo AkAzapradeza nIce Upara ke vartamAna dharmAstikAyapradezaiya se, tathA tIna dizA meM vartamAna dharmAstikAya pradezatraya se aura vahIM para vartamAna eka dharmAstikApradeza se spRSTa hotA hai vaha AkAzAstikAya kA ekapradeza dharmAstikAya ke 6 pradezoM dvArA spRSTa hotA mAnA gayA hai / tathA jo AkAzAstikAya kA ekapradeza Upara nIce ke do dharmAstikAya ke pradezoM se tathA cAroM dizAoM meM vartamAna cAra dharmAstikAyapradezoM se tathA vahIM para vartamAna eka dharmAstikAya pradeza se spRSTa hotA hai vaha sAta dharmAstikAya pradezoM se spaSTa huA mAnA jAtA hai / 'evaM ahamaferntarysehi vi' isI prakAra se AkAzAstikAya kA ekapradeza kadAcit adharmAstikAya ke pradezoM dvArA spRSTa hotA hai aura kadAcit spRSTa nahIM hotA hai / yadi adharmAstikAya ke pradezoM se vaha AkAzastikAya kA pradeza spRSTa hotA hai- to vaha jaghanya se usake ekapradeza se athavA do pradezoM se, yA tIna pradezA dvArA pRSTa thayeluM gaNAya che. je AkAzapradeza upara nIce rahelA e dharmAstikAyapradeze! vaDe, tathA traNa dizAmAM rahelA traNa dharmAstikAyapradezA vaDe ane tyAMja rahelA eka dharmAstikAyapradeza vaDe pRSTa thAya che, te AkAzAstikAyanA eka pradezane dharmAstikAyanA cha pradeza vaDe pRSTa thayelA mAnavAmAM Ave che. tathA je AkAzAstikAyanA eka pradeza upara nIcenA e dharmAstikAyanA pradeze| vaDe, tathA cAra dizAmAM rahelA cAra dharmAstikAyanA pradezA vaDe, tathA tyaja rahelA eka dharmAstikAyanA pradeza vaDe pRSTa thAya che, tene sAta dharmAstikAyapradeza vaDe spaSTa thayelA mAnavAmAM Ave che. " evaM ahammatthikAyapaesehiM vi " me prabhA bhAazAstiDAyano me aheza kayAreka adharmAstikAyanA prardaze! vaDe spaSTa thAya che ane kayAreka thatA nathI. jo te AkAzAstikAyane eka pradeza adharmAstikAyanA pradezeA vaDe pRSTa bha0 79 Page #649 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 bhagavatIstre pRcchati- kevaiehiM AgAsasthikAyappaesehiM puDhe ? ' he bhadanta ! ekaH AkAzAstikAyamadezaH kiyadbhiH AkAzAstikAyamadezaiH spRSTo bhavati ? bhagavAnAha-' charhi' he gautama ! paDbhiH AkAzAstikAyapradezaH ekaH AkAzAstikAyapradezaH spRSTo bhavati, ekasya lokAkAzamadezasya AlokAkAzamadezasya vA padig vyavasthitaireva AkAzAstikAyapradezaiH sparzanAt 3, gautamaH pRcchati kevaiehiM jIvasthikAya paesehiM puDhe ? ' he bhadanta ! eka: AkAzAstikAyapradezaH kiyadbhiH jIvAstikAyamadezaiH spRSTo bhavati ? bhagavAnAha-'siya puDhe siya no puDhe, jai puDhe niyamaM aNaMtehiM ' he gautama ! eka AkAzAstikAyapradezo pradezoM se yA cAra pradezoM se aura utkRSTa se sAtapradezoM se spRSTa hotA hai / 2 / aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'kevAehiM AgAsasthikAyapaesehiM puDhe' he bhadanta ! eka AkAzAstikAyapradeza kitane AkAzAstikAya pradezoM dvArA spRSTa hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'chahiM' he gautama / eka AkAzAstikAyapradeza chaha AkAzAstikAya pradezoM dvArA spRSTa hotaa| kyoMki eka lokAkAzakA pradeza athavA alokAkAza kA pradeza SaTUdigvyavasthita hI AkAzAstikAyapradezoM dvArA chuA hubhA hotA hai| isaliye chaha pradezoM dvArA spRSTa hotA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-'liya puDhe siya no puDhe, jai puDhe thAya che. te ochAmAM ochA eka pradeza vaDe athavA be pradezo vaDe athavA traNa pradeza vaDe athavA cAra pradeza vaDe ane vadhAremAM vadhAre sAta pradeza vaDe pRSTa thAya che. gautama svAmIna -" kevaiehi AgAsasthikAyapaesehiM puThe ?" he bhagavan! AkAzAstikAyane eka pradeza keTalA AkAzAstikAyapradeze vaDe spaSTa thAya che? mahAvIra prabhunA utta2-"chahiM" mAstiyana se pradeza 7 AkAzAstikAyapradeze vaDe pRSTa thAya che, kAraNa ke eka kAkAzane pradeza athavA alakAkAzane pradeza cha dizAomAM rahelA ja AkAzAstikAyapradezo dvArA pRSTa thAya che. tethI ja cha pradezo vaDe tenI sparzanA kahI che. gautamavAbhAna prazna-" kevaiehiM jIvasthikAyapaesehi puTe 8 bhagavanaAkAzastikAyano eka pradeza jIvAstikAyanA keTalA pradeza vaDe spaSTa thAya che? mahAvIra prabhunA uttara-" siya puDhe, siya no puDhe, jai puDhe niyama arNavehi " gautama ! ye mAzAstiyanA prahaza yA23 stiyanA Page #650 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za0 13 u0 4 sU0 8 sparzanAdvAranirUpaNam 67 jIvAstikAyapradezaH syAt-kadAcit , spRSTo bhavati, syAn-kadAcit no spRSTo bhavati, yadA'sau lokAkAzapradezo vivakSitastadA spRSTo bhavati, yadA'sau lokAkAzapradezavizeSo vivakSitastadaH na spRSTo bhavati, jIvAnAM tatrAsadbhAvAt , tatra yadA spRSTho bhavati tadA niyamAt-niyamataH, anantaH jIvAstikAyapradezaiH spRSTo bhavati 4, evaM poggalatthikAyapaesehiM vi, addhAsamaehiM vi' evaM-pUrvoktarItyaiva, pudgalAstikAyapradezairapi syAt-kadAcit spRSTo bhavati, syAt-kadAcit , no spRSTo bhavati tatrApi yadA spRSTo bhavati tadA anantaiH pudgalAstikAyapradezaiH eka AkAzAstikAyapradezaH spRSTo bhavati 5, niyama aNaMtehi' he gautama ! eka okozAstikAya kA pradeza jIvAstikAya ke pradezoM dvArA kadAcita spRSTa hotA hai aura kadAcit spRSTa nahIM hotA hai| yadi vaha unake dvArA spRSTa hotA hai to niyama se vaha jIvAstikAya ke anantapradezoM dvArA spRSTa hotA hai / tAtparya kahane kA yaha hai ki jaba lokAkAzapradeza vivakSita hotA hai taba to vaha unake dvArA spRSTa hotA hai aura jaba alokAkAzapradezavizeSa vivakSita hotA hai taba vaha unake dvArA spRSTa nahIM hotA hai| kyoMki vahAM para jIvoM kA sadbhAva nahIM mAnA gayA hai| kAraNa ki AkAza ke sivAya aura koI dravya nahIM pAyA jAtA hai / 4 / 'evaM poggalatyikAyapaesehi vi. addhAlamaehi vi' isI prakAra se AkAzAstikAya kA ekapradeza pudgalAstikAyapradezoM dvArA kadAcit spRSTa hotA hai aura kadAcit spRsTa nahIM hotA hai, yadi vaha inake dvArA spRSTa hotA hai to niyama se anantapuralAstikAyapradezoM dvArA spRSTa hotA hai / 5 / isI pradeze vaDe pRSTa thAya che ane kayAreka pRSTa thatuM nathI je te temanA dvArA pRSTa thAya che te niyamathI ja jIvAstikAyanA anaMta pradeza dvArA spaSTa thAya che. A kathanane bhAvArtha e che ke jyAre kAkAzapradeza vivakSita thAya che, tyAre te temanA dvArA pRSTa thAya che, paraMtu jyAre alekAkAza. pradezavizeSa vivakSita thAya che, tyAre te temanA dvArA pRSTa thatuM nathI, kAraNa ke tyAM jIvana sabhAva ja hatA nathI akAkAzamAM AkAza sivAya bhI dravyanA sadamA ta nathI. "evaM poggalasthikAyapaesehi vi, addhAsamaehi vi" ma prabhArI 2041tiyA meM pradeza pdmaastikAya pradeza dvArA kayAreka spaSTa thAya che ane kayAreka spaSTa thatuM nathI. je te temanA dvArA spaSTa thAya che te niyamathI ja anaMta pulAstikAya. pradeze vaDe spaSTa thAya che. e ja pramANe AkAzAstikAyane eka pradeza kayAreka Page #651 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 bhagavatI sUtre , evaM - tathaiva, addhAsamayairapi syAt - kadAcit samayakSetrApekSayA spRSTo bhavati spAt - kadAcit bahiHkSetrApekSayA no spRSTo bhavati, tatrApi yadA spRSTo bhavati tadA niyamAt anantaiH addhAsamayaiH eka AkAzAstikAyamadezaH spRSTo bhavati 6, gautamaH pRcchati - 'ege bhaMte ! jIvAstikAyapae se kei ehiM dhammatthikAyapaesehi puTThe ? pucchA' he bhadanta / ekaH khalu jIvAstikAyamadezaH kiyadabhiH dharmAstikAyama dezaiH spRSTaH ? iti pRcchA, bhagavAnAha - ' jahannapade cauhiM, ukkosapae satahiM' he gautama | jadhanyapade - jaghanyena caturbhiH dharmAstikAya pradezaH, utkRSTapadeprakAra se AkAzAstikAya kA ekapradeza addhAsamaya dvArA bhI kadAcit spRSTa hotA hai aura kadAcit spRSTa nahIM hotA hai| yadi vaha inake dvArA spRSTa hotA hai to to niyama se vaha ananta addhAlamayoM dvArA spRSTa hotA hai| isa kathana kA tAtparya aisA hai ki addhAsamaya kA sadbhAva DhAIdvIpa meM hI mAnA gayA hai isake bAhira nhiiN| yahAM jo aisA kahA gayA hai ki AkAzAstikAya kA ekapradeza addhAsamayoM dvArA kadAcit spRSTa hotA hai-so yaha kathana samayakSetrakI apekSA se kiyA gayA hai / bahiHkSetra kI apekSA se nahIM / bahiHkSetra kI apekSA se to 'kadAcit vaha inake dvArA spaSTa nahIM hotA hai' yaha kiyA gayA hai | 6| aba gaunamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM- 'ege bhaMte ! jIvasthiaaree harer dhammatthikAya esehiM puDhe pucchA' he bhadanta / jIvAstikAya kA ekapradeza dharmAstikAya ke kinane pradezoM dvArA spRSTa hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- jahannapae cauhi~ ukkosapae addhAsamaye vaDe pRSTa thAya che ane kayAreka temanA vaDe spRSTa thatA nathI. jo temanI sAthe pRSTa thAya te niyamathI ja anata aTThAsamA vaDe sRSTa thAya che. A prakAranA kathananu kAraNa e che ke addhAsamayanA sadbhAva aDhIdviipbhaaNddey che, tenI mahAranA kSetramAM hotI nathI. "maashaastikAyane pradeza kayAreka ahvAsamaye vaDe pRSTa thAya che. " A kathana samayakSetranI apekSAe karavAmAM AvyuM che. " AkAzAstikAyanA eka pradeza kayAreka addhAsamaye vaDe pRSTa thatA nathI, " A kathana samayakSetra (aDhI dvIpa)nI khaDAranA kSetrAnI apekSAe karavAmAM Avyu che. " gautama svAmIMnA prazna - "ege bhaMte! jIvatthikAyapapase kevaiehi dhammavAstiyano me pradeza DeTalA sthikApasehi puTTe pucchA " he bhagavan ! dharmAstikAyapradeza dvArA pRSTa thAya che ? Page #652 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 4 sU0 8 sparzanAdvAranirUpaNam 69 utkRSTena saptabhiH dharmAstikAyapradezaH eko jIvAstikAyapradezaH spRSTo bhavati, nanu lokAntakoNalakSaNe jaghanyapade sparzakapradezAnAM sarvAlpatvAt caturbhiriti kayamuktamiti ceducyate-adhastAt , uparivA ekA, dizostu dvau, ekastu yatra jIvapradeza evAvagADha ityevaM caturmirityasya jaghanyena yuktatvAt , ekazca jIvAstikAyapradezaH, ekatrAkAzapradezAdau kevalisamudghAtasyaiva lamyamAnatvAt 1, 'evaM ahammatthikAyapaesehiM vi' evaM pUrvoktarItyaiva, adharmAstikAyapraddezairapi sattahi' he gautama ! jaghanya se cAra dharmAstikAyapradezoM dvArA aura utkRSTa se sAtadharmAstikAyapradezoM dvArA eka jIvAstikAyapradeza spRSTa hotA hai| yahAM aisI AzaMkA ho sakatI hai ki lokAntakone meM-jaghanya pada meM-sparzakamadezoM kI salpitA hotI hai-phira Apa aisA kaise kahate haiM ki eka jIvAstikAyapradeza jaghanya se cAra dharmAstikAyapradezoM dvArA spRSTa hotA hai ? to isakA uttara aisA hai-Upara athavA nIce eka pradeza se, AsapAsa kI do dizAoM ke pradezoM se aura eka vaha pradeza ki jahAM yaha avagADha hai isa prakAra cAra pradezoM dvArA yaha jaghanya se spRSTa huA mAnA gayA hai / 'ekA jIvAstikAyapradeza' aisA jo kahA gayA hai-vaha kevalisamuddhAta ki apekSA se kahA gayA haikyoMki kevaliptamuddhAtavAle jIva kA hI eka AkAzapradezAdi meM eka pradeza ho sakatA hai / 'evaM ahamasthikAyapaelehi vi' isI prakAra se ___maDAvIra prabhunA uttara-" jahannapae cauhi', ukkosapae sattahiM". gautama! jIvAstikAyane eka pradeza ochAmAM ochA cAra ane vadhAremAM vadhAre sAta dharmAstikAya pradeza dvArA spaSTa thAya che. zakA-kAnta khUNAmAM ochAmAM ochA pradezonI apekSAo-sparzaka pradezanI sarvolapatA hoya che. chatAM Apa zA kAraNe evuM kahe che ke eka jIvAstikAyapradeza ochAmAM ochA cAra dharmAstikAya pradeza vaDe pRSTa thAya che? samAdhAna-upara athavA nIcenA eka pradeza vaDe, AsapAsanI be dizAonA be pradeza vaDe, ane eka te pradeza vaDe ke jyAM te avagADha (rahele) hoya che, A prakAre ochAmAM ochA cAra pradeza vaDe te pRSTa thatuM gaNAya che. ekajIvAstikAyapradezaH " mere apAmA mA0yu cha ta ptisamuddaghAtanI apekSAe kahevAmAM AvyuM che, kAraNa ke kevalisamuddaghAtavALA jIvane ja eka AkAzadezAdimAM eka pradeza hoI zake che, Page #653 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 630 bhagavatIsUtre jaghanyena catubhiH, utkRSTena saptabhizca eko jIvAstikAyapradezaH spRSTaH 2 / gautamaH pRcchati-'kevaiehi AgAsathikAyappasehiM puDhe ?' he bhadanta ! ekonIvAstikAyapradezaH kiyadabhiH AkAzAstikAyapradezaiH spRSTaH ? bhagavAnAha-'sattahi' he gotama ! saptabhiH AkAzAstikAyapradezaH eko jIvAstikAyamadezaH spRSTI bhavati / gautamaH pRcchati- ketrAehi jIvasthikAyapaesehiM puDhe ?' he bhadanta ! kiyadbhiH jIvAsvikAyapradezaH eko jIvAstikAyapradezaH spRSTo bhavati ? 'sesaM jahA dhammasthikAyassa' zepaM yathA dhamAstikAyasya pratipAditaM tathaiva jIvAsti kApasyApi pratipattavyam / tathA ca yathA eko dharmAstikAyapradezaH anantai jIvA. stikAyapradezaiH spRSTo bhavati tathaiva eko jIvAstikAyapradezo'pi anantaiH jIvAstikAyapradezaiH spRSTo bhavatIti bhAvaH / gautamaH pRcchati- ege bhaMte / cAra adharmAstikAyapradezoM dvArA bhI jaghanya se aura sAtapradezoM dvArA utkRSTa se eka jIvAstikAyapradeza spRSTa hotA hai aisA jAnanA caahiye| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'kevAehiM AgAsasthikAyapaesehiM puDhe' he bhadanta eka jIvAstikAyapradeza kitane AkAzastikAyapradezoM dvArA spRSTa hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- sesaM jahA dhammavikAyassa' he gautama! dharmAstikAya ke viSaya meM jaisA kathana kiyAgayA hai-vaisA hI bAkI kA kathana jIvAstikAya ke viSaya meM karanA caahiye| tathA ca-jaisA eka dharmAstikAya kA pradeza anantajIvAstipradezoM dvArA spRSTa huA kahA gayA hai, usI prakAra eka jIvAstikAya pradeza bhI ananta jIvAstikAyapradezoM dvArA spRSTa hotA hai aisA kahA gayA hai| ___"evaM ahammatthikAyapaesehi vi" me pramANe pAstiyana me pradeza ochAmAM ochA cAra ane vadhAremAM vadhAre sAta adhamastikAyapradezo vaDe spaSTa thAya che. gautama svAmInA prazna-" kevaiehi AgAsasthikAyapaesehiM puTe ?" . bhagavana! jIvAstikAyane eka pradeza AkAzAstikAyanA keTalA pradeza vaDe pRSTa thAya che? mahAvIra prabhunA uttara-" sesaM jahA dhammasthikAyassa" gautama kathana dharmAstikAyanA viSayamAM karavAmAM AvyuM che, e ja pramANe bAkInuM jIvAstikAyanA viSayamAM thavuM joIe eTale ke jema eka dharmAstikAyane pradeza anaMta jIvAstikAyapradeza dvArA spaSTa thAya che, e ja pramANe eka jIvAstikAyapradeza paNa anaMta jIvAstikAyapradeza vaDe pRSTa thAya che. gautama svAmInA -" ege bhaMte ! poggalatthikAyapaese kevaiehi dhamma Page #654 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 4 sU0 8 sparzanAdvAranirUpaNam 631 poggalatthikAyapaese kevaiehaehi dhammasthikAyapaesehiM puDhe ? ' he bhadanta ! ekA khalu pudgalAstikAyapradezaH kiyadbhiH dharmAstikAyapradezaiH spRSTo bhavati ? evam kiyadabhiH adharmAstikAyapradezAdibhiH spRSTo bhavati ? ' evaM jaheca jIvadhikAyasa' evaM pUrvoktarItyA yathaiva jIvAstikAyasya pratipAdanam kRtam tathaiva pudgalAstikAyasyApi pratirAdanaM karttavyam tathA ca-ekaH pudgalAstikAyapradezo jadhanyena caturbhiH uparyadhobhAgasyAvivakSaNAt utkRSTena saptabhiH dharmAstikAya aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'ege bhaMte ! poggalasthikAyapaese kevaiehi dhammasthikAyapaesehiM puDhe' he bhadanta ! eka pugalAstikAyapradeza kitane dharmAstikAyapradezoM dvArA spRSTa hotA hai ? isI prakAra vaha kitane adharmAstikAyAdikoM ke pradezoM se spRSTa hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM evaM jaheva jIvasthikAyassa' he gautama! jisa prakAra pUrvoktarIti se jIvAstikAya kA pratipAdana kiyA gayA hai usI prakAra pudgalAstikAya kA bhI pratipAdana kara lenA cAhiye / tathA ca-eka pudgalAstikAya pradeza jaghanya se cAra dharmAstikAya pradezoM dvArA-Upara nIce kI dizAoM meM ke kisI eka dharmAstikAya ke pradeza se AjUbAjU kI do dizAoM ke dharmAstikAya ke do pradezoM se aura eka yahAM ke dharmAstikAya ke pradeza se ki jahAM vaha avagADha ho rahA hai, spRSTa hotA hai| isa prakAra vaha pudgalAstikAya kA ekapradeza dharmAstikAya. ke jaghanyarUpa meM 4 pradezoM se spRSTa hotA hai yahAM upari adhobhAga kI sthikAyapaesehi puTe 7 bhagavan / purvAstiyana se pradeza paaritkAyanA keTalA pradeze vaDe pRSTa thAya che? e ja pramANe te keTalA adhamastikAyAdikanA pradeze vaDe pRSTa thAya che? ___ mahAvIra prabhunA uttara-" evaM jaheva jIvatthikAyassa" 3 gautama ! A viSayane anulakSIne jevuM jIvAstikAyanuM pratipAdana karavAmAM AvyuM che, eja pramANe putalAstikAyanuM paNa pratipAdana karavuM joIe. jema ke-pulAstikAyane eka pradeza dharmAstikAyanA ochAmAM ochA cAra pradezo vaDe (upara nIcenA dharmAstikAya pradezamAMnA koI eka pradeza vaDe, AsapAsanI e dizAonA dharmAstikAyanA be pradeze vaDe, ane jyAM te avagADha che tyAMnA eka dhamastikAya pradeza vaDe) pRSTa thAya che. ahIM upari abhAganI vivakSA karavAmAM AvI nathI. utkRSTanI apekSAe pulAstikAyane eka Page #655 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 632 bhagavatIsUtre , padezaiH spRSTaH, evameva adharmAstikAyama dezairapi spRSTo vijJeyaH saptabhizvAkAzAstikAya dezaiH spRSTaH, anantaizca jIvAstikAyamadezaiH spRSTaH, anantaizva pudgalAstikAyapadezaiH spRSTo bhavati iti bhAvaH // sU0 8 // pradezikAdi pudgalAstikAyasparzadvAra vaktavyatA / mUlam - "do bhaMte! poggalatthikAyapaesA kevai ehi dhammatthikAyappaesehiM puTThA ? jahannapade chahiM, ukkosapae bArasahi, evaM ahamatthikApasehiM vi, kevaiehi AgAsatthi kAyapaesehiM puTTA ? bArasahi, sesaM jahA dhammatthikAyassa / tinni bhaMte! poggalatthikAyapa esA kevaiehi dhammatthikAya esehiM puTTA ? jahannapae ahiM, ukkosapae sattara sahi, evaM ahammatthi - kAya esehiM vi, kevaiehiM AgAsatthikAyapaesehiM puTThA ? sattarasahi, sesaM jahA dhammasthi kAyassa, evaM eeNaM gameNaM bhANiyavvaM, jAva dasa, navaraM jahannapade donni pakkhiviyavvA, ukkosapara pNc| cattAri poggalatthikAyapaesA0 ? jahannapae dasahi, ukkosapara bAvIsAe / paMca poggalatthikAyapaesA0 ? jahannapade bArasahi, ukkosapade battIsAe / cha poggalatthikAyavivakSA nahIM kI gaI hai| tathA utkRSTarUpa meM vaha sAta dharmAstikAya pradezoM se spRSTa hotA hai isI prakAra se vaha pudgalAstikAya kA eka pradeza adharmAstikAya ke pradezoM se bhI spaSTa hotA hai| sAta AkAzAstikAya pradezoM se vaha spaSTa hai; anantajIvAstikAghapradezoM se spRSTa hotA hai aura ananta hI pudgalAstikAya pradezoM se spRSTa hotA hai | sU0 8 // iti ekAstikAya pradezasparzadvAravaktavyatA // pradeza dharmAstikAyanA sAta pradeza vaDe pRSTa thAya che. eja pramANe te pudgalAstikAyanA eka pradeza adharmAstikAyanA pradezA vaDe pazu sRSTa thAya che. te sAta AkAzAstikAya pradezA vadhu pRSTa thAya che, anaMta jIvAstikAyapradeza vaDe pRSTa thAya che ane anaMta pudgalAstikAya pradezeA vaDe paNa pRSTa thAya che. zAs08) ekAstikAyapradezaspaza nAdvAravakatavyatA saMpUrNa Page #656 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u04 sU09 dvi0 pu0 sparzanAdvAranirUpaNam 633 paesA0? jahannapade codasahi, ukosapade bttiisaae| satta poggalatthikAyapaesA0? jahanneNaM solasahiM0 ukkoseNaM stttiisaae| aTTa poggalasthikAyapaesA0? jahanneNaM aTArasahi ukoseNaM bAyAlIsAe / nava poggalasthikAyapaesA0? jahaNaNaM vIsAe, ukkoseNaM sIyAlIsAe / dasa poggalasthikAyapaesA0? jahaNaNeNaM bAvIsAe, ukkoseNaM vAvannAe, AgAsasthikAyassa samvattha ukkosagaM bhANiyavvaM / saMkhejjA bhaMte ! poggalasthikAyapaesA kevaiehiM dhammatthikAyapaesehiM puDhA? jahannapae teNeva saMkhejaeNaM duguNeNaM durUvAhieNaM, ukkosapae teNeva saMkhejjaeNaM paMcaguNeNaM durUvAhieNaM / kevaiehi adhammatthikAyapaesehi, evaM ghev| kevaiehi AgAsasthikAyapaesahi puTA ? teNeva saMkhejjaeNaM paMcaguNeNaM dukhvaahiennN| kevaiehiM jIvasthikAyapae. sehiM puTThA? aNaMtehi, kevaiehiM poggalasthikAyapaesehiM puDhA? aNaMtehiM, kevaiehiM addhAsamaehiM? siya puDhe, siya No puDhe, jAva aNaMtehiM / asaMkhejA bhaMte ! poggalasthikAyappaesA kevaiehi dhammasthikAyapaesehiM puTTA ? jahaNNapae teNeva asaMkhejaeNaM duguNaNaM durUvAhieNaM, ukkoseNaM teNeva asaMkhejaeNaM paMcaguNeNaM durUvAhieNaM, sesaM jahA saMkhejANaM, jAva niyama aNaMtehiM / aNaMtA bhaMte ! poggalasthikAyapaesA kevaiehiM dhammasthikAyapaesehiM puTA? evaM jahA asaMkhejA tahA aNaMtA vi nirvsesN| ege bhaMte! addhAsamae kevaiehiM dhammatthikAyapaesehiM puDhe? bha0 80 Page #657 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 634 . . . . . . . . bhagavatImA sattahi, kevaiehiM ahamathikAyapaelahiM puDhe? evaM ceva, evaM AgAsasthikAyaparahi vi, kevaiehi jIvasthikAyapaesehiM puTe? aNaMtehi, evaM jAva addhAlamaehi dhammatthikAe NaM bhaMte! kevaI. ehiM dhammasthikAyappaesehiM puDhe ? netthi egeNa vi, kevaieMhiM adhammatthikAyapaelehi? asaMkhejehi, kevaiehi AgAsasthikAyapaesehi.puDhe ? asaMkhejohiM, kevaiMSahiM jIvasthikAyaparasehiM puDhe? aNaMtehi, kevaiehi poggalasthikAyapaesehi ? aNaMtehi, kevaihiM addhAsamapahi? siyA puDhe siya no puDhe;- jaipuDhe niyamA aNatehiM / ahammasthikAeNa-saMte ! kevaiehiM dhammasthikAyapae sehiM ?. asaMkhejehiM; kevaiehi- ahamasthikAyapae: sehi? Nasthi ekkeNa vi, sesaM jahA. dhammasthikAyassa, evaM eeNaM gamaeNaM, sabje bi sahANae nathi ekkeNa vi puThThA, paraTThANae Adillaehi tihiM, asaMkhejehiM bhANiyadhvaM, pacchilleesu tisu aNetA bhANiyabvA, jAva addhAsamae ti, jAva kevaiehiM addhAsamaehiM puDhe ? nasthi ekkeNa vi ||suu09|| . chAyA-dvau bhadanta / pudgalAstikAyapradezau kiyadbhiH dharmAstikAyamadeza: spRSTau ? jayanyapade SabhiH; uskRSTapade dvAdazabhiH, evNm| adharmAstikAyapradezairapi, kiyadbhirAkAzAstikAyapradezaH spRSTau ? dvAdazabhiH, zeSaM yathA dharmAstikAyasya, yo bhadanta ! pudgalAsvikAyapradezA: hiyadbhiH dharmAstikAyadezaiH spRSTAH ? - jaghanyapade aSTabhiH; uskRSTapade saptadazabhiH, evaMm adharmAstikAyamadezairapi, kiyadbhiH AkAzAstikAyapradezaiH spRSTAH ? saptadazabhiH, zeSa yayA dharmAstikAyasya, evam etena gamena bhaNitavyaM yAvat daza, navaram jaghanyapade dvau prakSeptavyo, utkRSTapade paJca, catvAraH pudgalAstikAyapadezAH kiyadbhiH dharmAstikAyamadezaiH spRSTAH 1. jaghanyAde dazabhiH utkRSTapade dvAviMzatyA, paJcapudgalAstikAyapradezAH kiyA ? jaghanyapade dvAdazabhiH, utkRSTapadeM saptaviMzatyA, SaT pudgalAstikAya Page #658 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " " " prameyaMcandrikA TIkA za0 13 u04 sU09 dvi0 pu0 sparzanAdvAranirUpaNam 635 pradezAH kaH dharmAstikAyamadezaiH spRSTAH ? jaghanyapade caturdazabhiH, utkRSTapade dvAtriMzatyA, satapudgalAstikAya pradezAH kriyadbhiH dharmAstikAya pradezaH spRSTAH ? jaghanyena poDazabhiH, utkRSTena saptatriMzatA, aSTa puddalAstikAya prdeshaa| kriyadbhiH dharmAstikAyama dezaiH spRSTAH ?- jaghanyena aSTAdazabhiH, utkRSTena dvAcatvAriMzatA nava pudgalA ritakAyama dezAH kiyadabhiH dharmAstikA yapradezaiH spRSTAH ? jaghanyena viMzasyA, utkRSTena saptacatvAriMzatA, dazapudgalAstikAyama dezA :- kiyadbhiH dharmAstikAya pradezaiH spRSTAH ? jaghanyena dvAtriMzatyA, utkRSTena dvApaJcAzatA. AkAzAstikAyasya sarvatra utkRSTagaM bhaNitavyam, saMkhyeyAH bhadanta ! pudgalAstikAyama dezAH kiyadabhiH dharmAstikAyamadezaiH spRSTAH ? jaghanyapade tenaiva saMkhyeyakena. dviguNena dvirUpAdhikena, utkRSTapade tenaiva saMkhyeyakena pazcaguNena dvirUpAdhikena kiyadarbhiH 'adharmAstikAyadezaH 1 evaM caiva kiyadabhiH AkAzA svikAyama dezaiH ? teneva saMkhyeyakena paJcaguNena dvirUpAdhikena kiyadbhiH jIvAstikAyama dezaiH 01 anantaiH, kiyadubhiH pulArikhakA yapradeza : 0 ? anantaiH kriyadabhiH adAsabhayaiH 1 syAt spRSTaH syAt na spRSTaH yAvat ananteH asaMkhyeyAH bhadanta ! punalAstikAya pradezAH kiyadabhiH dharmAstikAyama dezaiH spRSTAH ? jaghanyade tenaiva asaMkhyeyakena 'dviguNena dvirUpAdhikena, utkRSTena tenaiva asaMkhyeyena paJcaguNena dvirUpAdhikena, zeSaM yathA saMkhyeyAnAM yAvat niyamAt anantaiH, anantAH bhadanta ! punalAstikAyapradezAH kiyadabhiH dharmAstikA yapradeza: spRSTaH ? evaM yathA asaMkhyeyAstathA anantA api niravazeSam, eko bhadanta ! addhAsamayaH kimadbhiH dharmAstikAyama dezaiH spRSTaH ? saptabhiH kiyadabhiH adharmAstikAyapradeza: spRSTaH ? evameva evam AkAzAstikAyama dezairapi kiyadbhiH jIvAstikAyapadezaiH spRSTaH 1 anantaiH evaM yAvat addhAsamayaiH, dharmAstikAyaH khakha bhadanta ! kiyavRddhiH dharmAstikAyama deza: spRSTaH ? nAsti ekenApi, kiyadbhiH adharmA svakIyapradezaiH ? asaMkhyeyaiH, kiyadabhiH AkAzAstikAyama dezaiH spRSTaH ? asaMkhyeyaiH kiyadabhiH jIvAstikAyamadezaiH spRSTaH ? anantaiH kiyadabhiH paGgalAstikAyamadezaiH spRSTaH ? anante, kiMdbhiH addhAsamayaiH spRSTaH ? syAt spRSTaH syAt na spRSTaH, yadA spRSTo niyamAt ananteH, adharmAstikAyaH khalu madanta / kiyadabhiH dharmAstikAyama devauH spRSTA ? asakhyeye, kiyadbhiH adharmAstikAyama dezaiH spRSTaH ? nArita ekenApi zeSaM yathA dharmAstikAyastha, evam etena gamakena sarve'pi svasthAnake nAmti ekenApi spRSTAH pura sthAna ke Adimai tribhiH asaMkhyeyaH bhaNitavyAH, pazcimeSu triSu anantAH bhaNitavyAH, yAvat addhAsamayo'sti yAvat kiyadabhiH addhAsmayaiH spRSTaH, nasti ekkecaapi|09| + * Page #659 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 636 bhaMgavatIsUtre . TIkA-itaH pUrva dharmAstikAyAdInAM catuNI pudgalAstikAyasya cekaikasyapradezasya sparzanA pratipAditA, atha viziSya pudgalAstikAyasyaiva dvipadezAdi skandhAnAM sparzanAM prarUpayitumAha-do maMte' ityAdi / 'do bhaMte ! poggalasthiphAyapaesA kevaiehiM dhammasthikAyapaesehiM puTThA ? ' gautamaH pRcchati-he bhadanta ! dvau pudgalAstikAyapradezau kiyadbhiHdharmAstikAyapradezaiH spRSTau bhavataH ? bhagavAnAha'jahannapade chahi, ukkosapae bArasahi' he gautama ! jaghanyapade-jaghanyena, pahabhiH, utkRSTapade utkRSTena dvAdazamiH dharmAstikAyamadezaH dvau pudgalAstikAyapradezau spRSTI dvipradezikAdi pudgalAstikAya sparza bAravaktavyatA'dobhaMte! poggalasthikAyapaesA kevAehiMdhammasthikAyapaesehi' ityaadi| TIkArtha-isa sUtra se pahile dharmAstikAyAdika cAra astikAyoM ke aura pudgalAstikAya ke eka eka pradeza kI sparzanA kahI hai| aba ve vizeSarUpa se isa sUtra dvArA pudgalAstikAya ke hI vipradezAdirUpaskandhoM kI sparzanA kI prarUpaNA kara rahe haiM-isameM gautamane prabhu se aisA pUchA hai-'do bhaMte ! poggalasthikAyapaesA kevAehi dhammasthikAyapaesehipuThThA' he bhadanta ! pudgalAstikAya ke do pradeza dharmAstikAya ke kitane pradezoM dvArA spRSTa hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'jahannapae chahi, ukosapae vArasahi' he gautama ! jaghanyapada meM-arthAt jaghanya se dharmAstikAya ke chaha pradezoM dvArA aura utkRSTa se dharmAstikAya ke 12 pradezoM dvArA pudgalAstikAya ke do pradeza spRSTa hote haiN| isakA tAtparya - Adi pradezevALA pulAstikAya sparzadvAra vaktavyatA- "do bhave ! poggalasthikAyapaesA kevaiehi dhammasthikAyapaesehi" tyAhi-. TakAtha-pUrva sUtramAM dharmAstikAyAdika cAra astikAnA ane , pulAstikAyanA eka pradezanI sparzanAnuM kathana karavAmAM AvyuM che. have sUtrakAra A sUtra dvArA pulAstikAyanA be Adi pradezavALA dhanI. prarUpaNa kare che. A viSayane anulakSIne gautamasvAmI mahAvIra prabhune ra prazna pUche che -"do bhaMte ! poggalatthikAyapaemA kevaiehi dhammasthikAyapaesehi pudA ?" magavan ! purAstiyanA meM pradeza stiyanA keTalA pradeza vaDe pRSTa thAya che? mahAvIra prabhunA uttara-" jahannapae chahi, ukkosapae bArasahiM" 3 gautama! pulAstikAyanA be pradezo ochAmAM ocho che ane vadhAremAM vadhAre : bAra dharmAstikAyapradeze vaDe dhRSTa thAya che. tenuM spaSTIkaraNa nIce pramANe che" Page #660 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u04 sU09 dvi0 pu0 sparzanAdvAranirUpaNam 637 bharataH tathAhi lokAnte dvipradezikaH skandhaH ekAkAzamadezasamavagADhaH sa ca pratidravyAvagAima dezaH iti nayamatAGgIkAreNa zravagAhapadezasya ekasyApi bhinnatathA dvAbhyAM spRSTaH, tathA yastasya upari - adhastAd vA pradezastasyApi pudgaladvayasparzanena nayamatAdeva bhedAd dvAbhyAm, tathA pArzvapradezau ekaikaM paramANuM spRzataH parasparavyavadhAnAt, ityevaM jaghanyena SaDbhiH dharmAstikAya pradezaidvaNu kaskandhasya sparzanA bhavati / nayamatAnaGgIkAre tu caturbhireva dvayaNukasya jaghanyena sparzanA aisA hai ki lokAnta meM dviprAdezika skandha usake eka pradeza ko avagAhita karake rahatA hai aura isI lokAnta ke eka pradeza meM dharmAstikAyAdika dravyoM ke pradeza bhI avagAhita hokara rahate haiM, isa prakAra vaha lokAnta kA eka pradeza hokara bhI pratidravya dvArA avagAhI hone ke kAraNa bhinna hI mAnA jAvegA / aisA eka pradeza nayamata hai / so isa mata ke anusAra eka hone para bhI avagAha pradeza bhinna hone ke kAraNa pudgala ke una pradezoM dvArA spRSTa hotA hai / tathA jo unake Upara kA yA nIce kA pradeza hai vaha bhI pudgala ke do pradezoM se spRSTa hone ke kAraNa nayamatAnusAra bhinna hai, tathA pAsa ke do pradeza eka eka paramANu kA paraspara vyavadhAna se sparza karate haiM isa prakAra chaha dharmAstikAyapradezoM se aNuka skandha kIM sparzanA hotI hai| tathA pUrvokta isa nayamata kA jaba Azraya nahIM kiyA jAtA hai-taba jaghanya se cAra hI dharmAstikAyapradezoM dvArA are skandha kI sparzanA hotI hai / vaha isa prakAra se leAkAntamAM dvidezika skaMdha tenA eka pradezane avagAhita karIne rahe che ane eja leAkAntanA eka pradezamAM dharmAstikAyAdika gaiAnA pradeza paNa avagAhita thaIne rahe che, A rIte te leAkAntanA eka pradeza eka hAvA chatAM paNa pratidravya dvArA avagAhI haiAvAne kAraNe bhinna ja mAnaveA paDaze, evI eka nayanI mAnyatA che. A mata anusAra eka hAvA chatAM pazu te avagAha pradeza bhinna heAvAne kAraNe pudgalanA te e pradezA dvArA pRSTa thAya che tathA je temanI uparanA athavA nIcenA pradeza che te paNa pudgalanA e pradezA vaDe pRSTa hovAne kAraNe nayamatAnusAra bhinna che. tathA pAMsenA e pradeza eka eka paramANunA parasparanA vyavadhAnathI spa kare che A rIte cha dharmAstikAya pradeza vaDe e aNuvALA skaMdhanI sparzanA thAya che. tathApUrvokta nayamatanA je AdhAra na levAmAM Ave, te ochAmAM ochA cAra ja dharmAstikAyapradezeza dvArA e aNuvALA skaMdhanI sparzanA thAya che. te Page #661 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 638 bhagavatIsUtra * bhavet upari adhaH pApena ca iti, athavA atra yad vindudvayaM tatparamANudrayamiti mantavyam, tatra pArvAcInaH paramANustikAyadezena agravarttinA spRSTaH paramANavartI ca paramAyuH parataH sthitena dharmAstikAyapadezena spRSTaH ityevaM dvau evaM yayoH dezayormadhye paramANudvayaM sthApyate : tayoratanAbhyAM pradeH grAbhyAM tau pRSTau prathamena prathamaH, dvitIyena dvitIyaH, ityevaM hau, hIcAvagADhatvAdeva pRSTa ityevaM paT-yaMtra syAkAro yaMtra pRSThe prathama aMke avalokanIyaM. utkRSTena tu dvAdazabhiH dharmAstikAyama dezaiH sparzanA bhavati, tathAhi paramANuUpara nIce ke do pradezoM se aura AjUbAjU ke do pradezoM se isa prakAra cAra dharmAstikAya pradezoM dvArA yaha jaghanya sparzanA hotI hai / athavAyahAM jo do bindue~ haiM ve do paramANu haiM aisA jAnanA cAhiye- inameM pahilI tarapha kA paramANu pahilI tarapha ke dharmAstikAya, pradezoM dvArA spRSTa hotA hai, aura para bhAgavata paramANu para bhAgavata dharmAstikAya pradeza dvArA spaSTa honA hai| tathA jina do pradezoM ke bIca meM paramANu dvaya sthApita kiye gaye haiM, ve agretana do pradezoM dvArA spRSTa hote haiMprathama se prathama aura dvitIyapradeza se dvitIya isa prakAra se cAra pradeza ho jAte haiN| aura jahAM jahAM ye do paramANu avagADha haiM vahAM ke do pradezoM kI sparzatrA - isa prakAra chaha pradeza kI jaghanya sparzanA hotI hai' jaghanya pada meM paT sparzaka pradezoM dvArA sparzanA kA AkAra yaMtra ke pRSTha meM naM. 1 meM dekha leve. # A 73 P utkRSTa sAzanAM jo dharmAstikAya ke 12 pradezoM dvArA hotI hai spanAnuM spaSTIkaraNu A pramANe che-upara nIcenA be pradeza vaDe,ane AsapAsanA e pradeze vaDuM, A prakAre cAra dharmAstikAya pradeza vaDe te spazanA thAya che athavA mahIM je e biMdue che, temane be paramANu mAnI lA. temAMnA eka taraphanA paramANu eka taknA dharmAstikAya pradezA dvArA pRSTa thAya che, ane khIjI taraphanA paramANu khIjI taraphanA dharmAstikAyapradezadvArA pRSTa thAya che tathA je e pradezeAnI vacce e paramANune sthApita karavAmAM AvyA che tee agretana e pradezA dvArA spaSTa thAya che-pahelA pradeza vaDe pahele ane khIjA pradeza vaDe 'khIjo, A rIte cAra pradeza thai jAya che ane jyAM te e paramANu avagADha che, tyAMnA e pradezeAnI sparzanA A prakAre cha ahezAnI dhanya (gochAbhAM sochI) sparzanA thAya chedyAmAM gochA spazaka pradezA dvArA thatA spazanI AkRti yaMtranA pejamAM naM. 1 nI joI levI. pudgalAstikAyanA e pradezAnI dharmAstikAyanA vadhAremAM vadhAre 12-pradezeA vaDe spazanA thAya che. A khAkhatanuM have spaSTIkaraNa karavAmAM Ave che e 3 1 * Page #662 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za0 13 u04 sU09 pti0 pu0 sparzanAdvAranirUpaNam 639 yena dvibhadezAvagAhavAda- spRSTI, dvau cAdhastanau ca dvau, pUrvapazciprapArzayozca dvau ho, dakSiNottarapArzvayozca ekaika ityevameva mete dvAdaza iti bhAvaH / utkRSTapade dvAdaza sparzamadezakakoSThakam yaMtra pRSThe dvitIyAMke.avalokanIyam ? .....evaM ahammasthikAyappaesehi vi' evaM-pUrvoktarItyaiva, adharmAstikAyapadezairapi jaghanyena SabhiH, utkRSTena dvAdazabhiH dvau pudgalAstikAyapradezau spRSTrI bhavata , uktayuktaH2 gautamaH pRcchati- ketraiehi AgAsasthikAyapae sehi-puDhA?' he bhadanta ! kiyadbhiH AkAzAstikAyamadezaiH dvau pudgalAstikAyapradezau spRSTau bhavataH bhagavAnAha-vArasahi; sesaM jahA-dhammasthikAyassa' he-gautama!-dvAdazabhiH vaha isa prakAra se-paramANuvya dvArA avag2Ahita chue sthAna ke do pradeza, nIce ke do pradeza aura Upara ke do pradeza, pUrvapazcima pArya ke do do pradeza, tathA dakSiNa uttaraM pAva ko eka eka pradeza isa prakAra se dharmAstikAya ke 12 pradezoM dvArA saMskRSTa sparzanA hotI hai / utkRSTa pada meM 12 sparzaka pradezoM dvArA sparzanoM kA AkAra yaMtrapRSTha meM naM. 2 do dekha leveM / evaM ahamasthikAcapae sehivi" isI prakAra 6 adharmAstikSAyapradezoM dvArA puddhalAstikAyoM ke do pradeza jaghanya se spRSTa hote haiM, aura adhamAstikAya ke 12 pradezoM dvArA yuddhalAstikAya ke do pradeza uskRSTa se spRSTa hote haiN| isa viSaya ke spaSTIkaraNa, meM gukti pUrvokta jaisI hI hai / / - apa gautama prabhu se aisA pUchate haiM-kevAipahiAgAsatthikAyaparasehipuDhe he adanta, kitane, AmAzAstikAya pradezoM dvArA pudgalAstikAya ke do-pradeza spRSTa hote haiM? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'yArasA seMsaM jahA dhammatthikAyassa' he gautama ! 12 AkAMzAstikAya pradezoM dvArA | paramANu dvArA avagohita thayelA sthAnanA be pradeza, nIcenA be prardeza ane - uparanI be pradezanA pUrva pazcima taraphanA abbe pradeza, tathA dakSizuuttara taraphane eka eka pradezamAM A rIte dhamastikAyanA vadhAremAM vadhAre bAra pradeze vaDe sparzanA thAya che dhadhAremAM vadhAre 12 * pazekapradeza dvArA sparzanAnI AkRti yaMtrajamAM naM. 2 enI joI levI. -- ....." evaM ahamathikAyapaeseMhi vi"... prabhA . purasatiyanA meM pradeza e chAmAM ochA 6 ane vadhAremAM vadhAre 12 adharmAstikAyapradeza vaDe pRSTa thAya che A viSayanuM spaSTIkaraNa , uparanA spaSTIkaraNuM prabhAra sabhA : :........ gautama svAbhAnA pra vAhi AgAsasthikAyapasehi puDhA" bhagavan! pulAstinAM be prazAM AkAzAstikAyanA keTalA pradezo 43 spRSTa thAya cha1 . - mahAvIra prabhunA uttara-" vArasahi, sesaM jahA dhammasthikAyassa" Page #663 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 640 bhagavatIce AkAzAstikAyapradezaH dvau pudgalAstikAyapradezau spRSTau bhavataH, atra jaghanyapadA bhAvo bodhyaH lokAnte'pi AkAzapradezAnAm sadbhAvAt, ata eva dvAdazami rityevoktam3. zeSaM yathA dharmAstikAyasya matipAditaM tathaivAtrApi pratipAdanIyam , tathA cAmilApakramaH-dvau bhadanta ! pudgalAstikAyapradezau kiyadbhiH jIvAstikAyapradezaH spRSTau bhavataH4, evaM pudgalAstikAyapadezerapi anantaH dvau pudgalAstikAyapradezau spRSTau bhavataH5, adbhAptamayaistu syAt spRSTau bhavataH, syAt spRSTI nApi bhavataH, tatrApi yadA spRSTau tadA niyamAdanantaiH adAsamayaiH spRSTau bhvtH6| do pudgalAstikAyapradeza spRSTa hote hai-yahAM para jaghanya pada kA abhAva jAnanA cAhiye-kyoMki lokAnta meM bhI AkAzapradezoM kA sadbhAva hai| isI kAraNa yahAM kevala 12 pradezoM dvArA hI sparzanA kahI gaI hai| bAkI kA kathana dharmAstikAya kA jaisA kahA gayA hai vaisA hI jAnanA cAhiye / tathA ca abhilApakrama isa prakAra se hai-he bhadanta ! do pudgalAstikAyapradeza kitane jIvAstikAyapradezoM dvArA spaSTa hote haiM ? he gautama ! do pudgalAstikAyapradeza anantajIvAstikAyapradezoM dvArA spRSTa hote haiM / isI prakAra do pudgalAstikAya pradeza ananta pudgalAstikAyapradezoM dvArA spRSTa hote haiM / addhAsamayoM dvArA ve kadAcit spRSTa hote haiM aura kadAcit spRSTa nahIM hote haiN| yadi ve pudgalAstikAya ke do pradeza addhAsamayoM dvArA spRSTa ho to niyama se ananta addhAsamayoM gautama! 12 AkAzAstikAya pradeza dvArA be pulAstikAyapradeze spaSTa thAya che. ahIM jaghanya padane abhAva samaje, kAraNa ke lokAntamAM paNa AkAzapradezane sadbhAva che. tethI ja ahIM kevaLa 12 pradeza vaDe ja sparzanA kahevAmAM AvI che. bAkInuM dharmAstikAyane anulakSIne jevuM kathana karavAmAM AvyuM che, evuM ja samajavuM kema ke A prakArane abhilApakrama AgaLa samajave-"he bhagavan ! be pudgalAstikAyapradeze keTalA jIvAstikAyapradeze vaDe spaSTa thAya che?" "he gautama! be paddala stikAyapradeza anaMta jIvAstikAyapradezo vaDe spaSTa thAya che." eja pramANe che palAstikAyapradeza anaMta pulAstikAyapradezo vaDe pRSTa thAya che. addhAsamo dvArA teo kayAreka pRSTa thAya che ane kayAreka spaSTa thatA nathI. je pudgalAstikAyanA be pradeza addhAsama vaDe spaSTa thAya che te niyamathI ja anaMta addhAsama vaDe pRSTa thAya che. samayakSetramAM (aDhIdvIpamAM) ja teo addhAsama vaDe pRSTa thAya che, samayakSetranI bahAranA kSetranI apekSAe Page #664 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u04 su09 dvi0 pu0 sparzanAdvAranirUpaNam 641 samayakSetrAd bahirapekSayA na spRSTau bhavataH tatrAddhAkAlAbhAvAt, gautamaH pRcchatiH - 'timni bhaMte! poggalasthikAyaparasA kevaiehiM dhammatthikAyappae seThiM puTThA ?' de bhadanta ! trayaH pudgalAstikAyamadezAH kiyadbhiH dharmAstikAyamadezaiH spRSTA bhavanti ? bhagavAnAha - ' jahanapara ahiM, ukkosa para sattarasahiM, evaM ahammatthikAyaparasehi vi' he gautama! jaghanyapade - jaghanyena, aSTabhiH, utkRSTapade - utkRSTena, saptadazabhiH dharmAstikAyama dezaiH trayaH pudgalAstikAyama dezAH spRSTAH bhavanti, tatra jaghanyena pUrvoktanayamatena avagAhamadezastridhA aghastano'thavA uparitanaH tridhA, dvArA spRSTa hote haiM / samaya kSetra ke bAhara kI apekSA ve spRSTa nahIM hote haiN| kyoMki vahAM para addhAsamayakA abhAva hai / aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM - 'tinni bhaMte! poggalatthikAyapaesA ke cahahiM dhammasthikAyapale hiMpuTThA' putralAstikAya ke tIna pradeza dharmAstikAya ke kitane pradezoM dvArA spaSTa hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM - ' jahannapae ahiM, ukkosapara santarasari, evaM ahamatthikApase hi vi' he gautama! pudgalAstikAya ke tIna pradeza jaghanya se dharmAstikAya ke ATha pradezoM dvArA aura utkRSTa se dharmAstikAya ke 17 pradezoM dvArA spaSTa hote haiM / isI prakAra se ve jaghanya se adharmAstikAya ke ATha pradezoM dvArA aura utkRSTa se 17 pradezoM dvArA spRSTa hote haiN| isa viSaya meM khulAzA kathana isa prakAra se hai-padyapi pudgalAstikAya ke tIna pradeza jaghanya - rUpa se eka pradeza meM hI avagADha hote haiM parantu pUrvokta naya ke matAH vicAra karavAmAM Ave teA teo addhAsamA vaDe pRSTa thatA nathI, kAraNu ke tyAM addhAsamayanA abhAva che. gautama svAmInI prazna - " tinni aMte ! poggalatthikAyapapasA kevaipahi dhammasthikApase hi puTThA " he bhagavan ! pudgalAstikAyanA traNu pradeze dharmAstikAyanA keTalA pradeza vaDe pRSTa thAya che ? bhaDAvIra alunA uttara- " jahannapapa aTThahiM, ukkosapae sattara sahi, evaM ahammatthikAyapapasehiM' vi" he gautama! yuddhasAstiThAyanA trayu ahezeo dharmAstibhayanA ochAmAM ochA ATha pradeza vaDe ane vadhAremAM vadhAre 17 pradezA varDapRSTa thAya che. eja pramANe pudgalAstikAyanA traNa pradezeA adharmAstikAyanA AchAmAM AchA ATha pradeze varka ane vadhAremAM vadhAre 17 pradeze vaDe pRSTa thAya che. A viSayamAM nIce pramANe spaSTIkaraNa ApavAmAM Avyu che jo ke pudgalAstikAyanA traNa pradeza jaghanya rUpe eka pradezamAM ja avagADha hoya che, bha0 81 Page #665 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 642 bhagavatIsUtre dvau pArzvatyevamaSTau bodhyAH / asyAkRtiH yaMtrapRSThe tRtIyacaturtheGka avalokanIyA uskRSTena tu saptadazayodhyAH yathA - paramANutrayeNa tripadezAvagADhatvAt trayaH spRSTAH, trayo'dhasvanAH, traya uparitanAH pUrvapazcimabhAge trayastraya, uttaradakSiNapArzvayokakaH sarva pojanayA saptadaza bhavanti, avalokanIyA saptadazasparzakapradezAH, ityevaM paMcame asyAkRtiH yaMtra pRSThe nusAra ve tIna pradeza meM avagADha hue mAne jAte haiM- isa prakAra tIna paramANuoM dvArA avagAhapradeza tIna prakAra kA mAna liyA jAtA hai / aura inake nIce ke athavA Upara ke pradeza tIna, aura do pradeza inakI AjUbAjU ke, isa prakAra dharmAstikAya ke ATha pradezoM dvArA pudgalAstikAya ke tIna pradezoM kI sparzanA hotI hai- yaha jaghanya sparzanA hai / isakA AkAra yaMtra pRSTha meM naM0 3 meM aura 4 meM dekha leveM nIce ke tIna pradezakA AkAra, Upara ke tIna pradeza kA AkAra tathA skUSTa se jo dharmAstikAya ke 17 pradezoM dvArA pudlAstikAya ke tIna pradezoM kI sparzanA kahI gaI vaha isa prakAra se hai jahAM punalAstikAya ke tIna pradeza avagAhita ho rahe haiM ve tIna pradeza unake dvArA spRSTa haiM, tIna pradeza Upara ke aura tIna pradeza nIce ke unake dvArA spRSTa haiM, tathA pUrvapazcima bhAga ke tIna tIna pradeza aura uttaradakSiNapArzva kA eka 2 pradeza spRSTa hotA hai| isa prakAra se dharmAstikAya ke 17 pradezoM dvArA pudgalAstikAya ke tIna pradezoM kI utkRSTarUpa se sparzanA hotI hai| isakA AkAra yaMtrapRSTha meM naM0 5 meM dekha leveM paraMtu pUkti nayanI mAnyatA anusAra temane traNa pradezamAM avagADha thayelA manAya che. A rIte traNa paramANuo dvArA avagAhupradeza traNa prakAranA mAnI levAmAM Ave che ane temanI nIcenA athavA uparanA traNu pradeza, ane e temanI AjubAjunA pradeza, A prakAre dharmAstikAyanA ATha pradeze dvArA pudgalAstikAyanA traNa pradezAnI sparzanA thAya che. mA jaghanya pazanA samajavI tenI AkRti capRSThamAM na. 3 ane 4mAM joI levI. vadhAremAM vadhAre 17 dharmAstikAya pradezA dvArA traNa pudgalAstikAya pradezAnI spazanAnuM spaSTIkaraNa-jyAM pudgalAstikAyanA traNa pradeza avagAhita thaI rahelA che, te traNa pradezeA temanA dvArA pRSTa che. traNa pradeza uparanA ane traNa pradeza nIcenA temanA dvArA pRSTa che. tathA pUrvapazcima bhAganA traNa traNuM pradeza ane uttaradakSiNu bhAganA eka eka pradeza pRSTa thAya che. St A rIte dharmAstikAyanA vadhAremAM vadhAre 17 pradezA dvArA pudgalAstikAyanA traNa pradezAnI sparza'nA thAya che tenI AkRta yaMtrapRSThamAM na, 5 mAM joI levI. Page #666 -------------------------------------------------------------------------- ________________ premaiyacandrikA TIkA za0 13 u04 sU09 dvi0 pu0 sparzanAdvAranirUpaNam 643 evaM pUrvoktarItyaiva, adharmAstikAyapadezairapi jaghanyena aSTabhiH, utkRSTena saptadazamiH trayaH pudgalAstikAyapradezAH spRSTA bhavanti2, gautamaH pRcchati-'kevaiehiM AgAsatthikAyapaese hi puTThA ?' he bhadanta ! kiyadbhiH AkAzAstikAyamadezaH trayaH pudgalAstikAyapradezAH spRSTA , bhavanti ? bhagavAnAha'sattarasahi' he gautama ! saptadazabhiH AkAzAstikAyapradeza', trayaH pudalAstikAyapradezAH spRSTA bhavanti 3, atrApi jaghanyapadAbhAvo vodhyo lokAnte AkAzapadezAnAM sadbhAvAt 'zeSaM jahA dhammatthikAyassa', zeSa jIvapudgalAddhA. viSayakaM prakaraNaM yathA dharmAstikAyasya pratipAditaM tathaivAtrApi pratipattavyam / tathA cAbhilApakramastvevaM bodhyA-trayaH bhadanta ! pudgalAstikAyapradezAH kiradbhiH isI prakAra se adharmAstikAya ke 8 pradezoM dvArA jaghanya sparzanA aura usake17 pradezoM dvArA utkRSTa sparza nA hotI hai aisA jAnanA caahiye| aba gautamaprabhu se aisA pUchate haiM 'kevaiehi AgAsathikAyapaesehipuTThA' he bhadanta ! kinane AkAzAstikAya pradezoM dvArA pudgalAstikAya ke tIna pradezoM kI sparzanA hotI hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'sattarasahi' he gautama ! 17 AkAzAstikSAya pradezoM dvArA punaH lAstikAya ke tIna pradezoM kI spazanA hotI hai| yahAM para bhI jaghanya. pada kA abhAva jAnanA caahiye| kyoMki lokAnta meM AkAzapradezoM kA sadbhAva rahatA hai / 'sesaM jahA dhammasthikoyasta' isake Age kA jIva, pudgala aura addhAviSayaka prakaraNa hai jaisA dharmAstikAya kA kahA jA cukA hai, vaisA hI jAnanA cAhiye / tathA ca abhilApa krama isa eja pramANe adhamastikAyanA ochAmAM ochA ATha ane vadhAremAM vadhAre 17. pradeze vaDe pudgalAstikAyanA traNa pradezanI sparzana thAya 'che, ma samA. gautama svAmInA prazna-"kevaiehi AgAsasthikAyapaesehi puTThA " bhagavan! keTalA AkAzAstikAyanA pradeza vaDe putalAstikAyanA traNa pradezanI sparzanA thAya che? , mahAvIra prbhun| utta2-" sattarasahi" gautama ! maashaastijaay| -sattara pradeza vaDe padlAstikAyanA traNa pradezonI sparzanA thAya che. ahIM paNa jaghanyapadane abhAva ja samaja, kAraNa ke kAntamAM AkAzapradezane samA 29 cha. "sesaM jahA dhammasthikAyassa" tyAra pachInu thana-71, Page #667 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstra jIvAstikAyamadezaH spRSTAH bhavanti ? gautama ! anantaiH jIvAstikAyapadezaH prayaH pudgalAstikAyamadezAH spRSTA bhavanti 4, evaM pudgalAstikAyamadezairapi anantaiH trayaH pudgalAstikAyapradezAH spRSTA bhAnti 5, addhAsamayaistu syAt spRSTAH samayakSetrApekSayA syAno spRSTAH samayakSetrAhirapekSayA, tatrApi yadA spRSTA bhavanti tadApi niyamAdanantaireva addhAsamayaiH trayaH pudgalAstikAyapradezAH spRSTAH bodhyA:, 'evaM eeNaM gameNaM mANiyavvaM jAva dasa, navaraM jahannapade doni pakkhiviyanvA, ukkosapae paMca' evaM pUrvoktarItyA, etena uparyuktena, gamena-amilApakrameNa, bhaNitavyam vaktavyam , yAvat catvAraH, paJca, paTu, sapta, aSTauM, nava, daza kA prakAra se haiM-he bhadanta ! tIna pudgalAstikAya pradeza jIvAstikAya ke kitane pradezoM dvArA spaSTa hote haiN| he gautama ! tIna pudgalAstikAya pradeza anantajIvAstikAthapradezoM dvArA spRSTa hote haiN| isI prakAra se ve ananta pudgalAstikAya pradezoM dvArA spRSTa hote haiN| tathA addhA. samayoM dvArA ve kadAcit spRSTa hote haiM aura kadAcit spRSTa nahIM hote haiM / yadi hote haiM to ve niyama se ananta addhAsamayoM dvArA spRSTa hote haiM / samayakSetra kI apekSA se ve ananta addhAsamayoM dvArA spRSTa hote haiM aisA jAnanA cAhiye / 'evaM eeNaM gameNaM bhANiyavvaM jAva dasa, navaraM jahannapade donni pakkhiveyavyA, ukkosapae paMca' isI prakAra isa uparyukta abhilApa krama se yAvat-cAra, pAMca, chaha, sAta, ATha, pula ane aplAviSayaka kathana dharmAstikAyanA pUrvokta kathana pramANe ja samajavuM jema ke temanA vize A prakAranA praznottare banaze- pra-putalAstikAyanA traNa pradeza jIvAstikAyanA keTalA pradeze vaDe pRSTa thAya che? uttara-he gautama! padlAstikAyanA traNa pradeza javAstikAyanA anaMta pradeze vaDe spaSTa thAya che. e ja pramANe teo anata pulAstikAyapradeze vaDe pRSTa thAya che addhAsama vaDe teo kayAreka spaSTa thAya che ane kayAreka skRSTa thatA nathI je te be addhAsama vaDe pUrNa thAya che te niyamathI. ja anaMta addhAsama vaDe spaSTa thAya che samayakSetranI apekSAe vicAra karavAmAM Ave te teo anata addhAsama vaDe spaSTa thAya che, paraMtu samayakSetranI mahAnA kSetramA tamA tamanA dvArA spRSTa yatA nathI, mema samana. "evaM eeNaM gameNaM bhANiyavvaM jAva'dama, navaraM jahannapade donni pakkhiveyavvA, ukkosapae paMca" mata prAre-varita praznottare dvArA yAra, pAya, cha, sAta, mA8, namana Page #668 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ameyacandrikA TIkA za0 13 u04 sU09 dvi0 pu0 sparzanAdvAranirUpaNam 645 pudgalAstikAyapradezAH vaktavyAH, navaraM-vizeSastu jaghanyapade dvau prakSeptavyau, utkRSTapade paJca prakSeptavyAH, ___ tathA-ekadvicyAdi paramANunA jaghanyapade utkRSTapade ca pratyekaM kati kati sparzanA-pradezA bhavantIti tatpakAro'pi pradazyate atra sarvatraiva jaghanyapade citra kSita paramANuto dviguNA dvisaMkhyAdhikAzca sparzakapradezA bhavanti / udAharaNam'yathA eka paramANuAbhyAM guNane jAtau dvau, tayo_ikasaMmelane jAtAzcatvAraH sparzanA pradezA jaghanyapade bhavanti / evaM dvivyAdi dazaparyanteSu paramANuSu yojanA krtvyaa| utkRSTapade tu ekaparamANoH pazcaguNatve jAtAH paJca dvikasaMmelane sapta sparzakanau aura daza takake pudgalAstikAya ke pradeza kahanA cAhiye / parantu jaghanyapada meM do kA aura utkRSTa pada meM pAMca kA prakSepa karanA caahiye| tathA-eka do tIna Adi paramANuoM ke jaghanyapada meM aura utkRSTa pada meM pratyeka ke kitane 2 sparzanA pradeza hote haiM aisA bhI sUtrakAra dikhAte haiM-isa prakAra meM sarvatra hI jaghanyapada meM vivakSita paramANu se dUne aura do saMkhyA adhika sparzaka pradeza hote haiM, jaiseeka paramANu do se guNA karane para do paramANu Ate haiM, inake dvika saMmelana meM jo cAra Ate haiM ve sparzanA pradeza haiM aura ye jaghanyapada meM hai| isI prakAra se do tIna Adi dazataka ke paramANuoM se aisI hI yojanA karanI cAhiye / utkRSTapada meM eka paramANu ko pAMcase guNA karane para pAMca paramANu ho jAte haiM, inameM dika saMmelana se arthAta dasa sudhInA puThThalAstikAyanA pradezanI dhamastikAyAdinA pradezo vaDe paze nAnuM kathana karavuM joIe paraMtu vizeSatA eTalI ja che ke pratyeka jaghanyapadamAM uttarottara, be pradezanI ane utkRSTa padamAM pAMcanI vRddhi karatA javuM joIe. tathA-eka, be, traNa Adi paramANuonA jaghanya padamAM ane utkRSTa padamAM pratyekanA keTalA keTalA sparzanA pradeza hoya che te A prakAre paNa gaNI * zakAya che-jaghanyapadamAM sparza kapradezonI saMkhyA nakakI karavA mATe paramANunI jeTalI saMkhyA ApI hoya tenA bamaNAM karI be umeravA jema ke eka paramANunA bamaNuM karavAthI be Ave ane temAM be umeravAthI cAra Ave A rIte ochAmAM ochA cAra sparzaka pradezo Ave che, e ja pramANe bethI laIne dasa paryantanA paramANuonA jaMghanya sparzaka pradeze paNa gaNI zakAya che. utkRSTa sparzakonI saMkhyA nakakI karavA mATe paramANunA pAMca gaNuM karI be umeravA jema ke eka paramANune pAMca vaDe guNavAthI pAMca paramANu thAya che. temAM be umeravAthI sAta sparzaka pradezo Ave che e ja pramANe bethI Page #669 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre pradezA bhavanti / pUrvarItyaiva dvitricaturAdi dazaparamANu paryanteSu api yojanA seyeti / idamapi koSThakenaivajJAtavyam / tacca koSThaka yaMtrapRSThe paNThe vilokanIyam __ atraivaM vodhyam-jaghanyapade paramANoH (pradezasya) ye sparzanA pradezA bhavanti teSu dvayoH prakSepaNena dvayoH paramANvoH jaghanyapade sparzanA pradezA AyAnti, evaM pUrvapUrveSu jaghanyasparzanAmadezeSu sarvatra uttarottaraM dvi dvi prakSepaNena triH catuH paJcapaTU-saptA-'STa-nava-daza paramANUnAM jaghanyapade sparzanA pradezAH AgamiSyanti / evam utkRSTapade eruparamANoH sparzanAmadezeSu paJcaprakSepaNena (saMmelanena) dvayoH paramAnorutkRSTapade sparzanA pradezA AyAnti / evaM pUrvapUrveSu uskRSTamparzanApradezeSu paJcapaJcaprakSepaNena jyAdidazaparyantAnAM paramANanAmutkRSTasparzanAmadezA doke milAne se sAta sparzaka pradeza hote haiN| isI pUrvarIti se do tIna cAra Adi zatataka ke paramANuoM meM bhI yojanA jAnanI caahiye| isakI AkRti yaMtrapRSTha ke chaThe aMka meM dekha leveM koSThaka se bAta isa prakAra jAnI jA sakatI hai- . yahA~ aisA samajhanA-jaghanya pada meM paramANu ke (padezaka) jo sparzanA pradeza hote haiM unameM do kA prakSepa karane se paramANuoM ke jaghanya pada meM spazanApradeza Ate haiN| isI prakAra pUrva pUrva jaghanya sparzanA pradezoM meM sarvatra uttarottara do do kA prakSepa karane se tIna, cAra, pAMca, chaha, sAta, ATha, nau aura daza ina paramANuoM ke jaghanyapada meM sparzanA pradeza AjAveMge, isI prakAra utkRSTa pada meM eka paramANu ke sparzanA pradezo meM pAMca kA prakSepa karane se-pAMca milAne se do paramANubhI ke utkRSTapada meM sparzanA pradeza A jAte haiN| isa prakAra pUrva pUrva utkRSTa laIne dasa paryantane paramANuone vadhAremAM vadhAre sparzaka pradeze paNa nakkI karI zakAya che. A vAta yaMtranA pejamAM ApeDa naM. 6 nI AkRtithI spaSTa thAya che spaSTIkaraNa-jaghanya padamAM eka paramANunA (pradezanA) je sparzanA pradezo hoya che temAM be umeravAthI be paramANuonA jaghanyapadamAM sparzanA pradeza AvI jAya che eja pramANe pratyeka AgaLanA jaghanya sparzanA pradezomAM uttarAta2 mA pradeza upAdhI , yAra, pAMya, 7, sAta, mATha, na ane dasa, paramANuonA jaghanya sparzanA pradeza anukrame 8, 10, 12, 14, 16, 18, 20 ane 22 Avaze eja pramANe vadhAremAM vadhAre parzaka , pradeze jANavAnI paddhati batAvavAmAM Ave che eka paramANunA vadhAremAM vadhAre parzaka pradeza 7 che. temAM pAMca umeravAthI be paramANuonA sparzaka pradezo Page #670 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maicandrikA TIkA za0 13 u04 sU0 9 dvi0 pu0 sparzanAdvAranirUpaNam 647 AgamiSyanti / teca yaMtra pRSThe paSThAGkasya koSTakena jJAtavyAH / tadeva vistareNa prarUpayitumAha- ' cattAri poggalatthi kAya esA kevahaehiM dhammasthikAyapa esehiM puDA?' gautamaH pRcchati - he bhadanta / catvAraH pudgalAstikAya pradezAH kiyadbhiH dharmAstikAya pradezaH spRSTA bhavanti ? bhagavAnAha - ' janapade dasahi, ukkosa pade bAvIsAe' he gautama! jaghanyapade - jaghanyena dazabhiH dharmAstikAya padezaiH, jaghanyapade dazapradezAtmaka koSThakaM yaMtrapUThe saptamAGke vilokanIyam / catuSpadezasya nayavizepApekSayA / skandharUpeNa vivakSitatvAt utkRSTa pade - utkRSTena, dvAtriM sparzanA pradezoM meM pAMca pA~ca ke milAne se tIna se lekara daza paramANuoM ke utkRSTa se sparzanA pradeza AjAve ge / isa saba kathana kA sArAMza aisA hai - samasta jaghanyapada meM vivakSita paramANu ko dugunA karanA cAhiye aura usameM do joDa denA cAhiye / utkRSTa pada meM vivakSita paramANuoM ko pAMcaguNA karanA cAhiye aura Aye hue usa saMkhyA meM do joDa denA cAhiye / isa prakAra karane se vivakSita paramANuoM kI jaghanya sparzanA aura utkRSTa sparzanA AjAtI hai / yaha bAta jaghanyapada meM daza pradezAtmaka koSThaka yaMtrapRSTha ke sAtaveM aMka meM dekha leveM koSThaka dvArA jAnanI cAhiye, sUtrakAra isI kA varNana aba vistAra se karate haiM- 'cattAripoggalatthikAyapa esA kevaiehiM dhammasthikAsehiM puTThA' gautama prabhu se aisA pUchate haiM - he bhadanta ! cAra pudgalAstikA pradeza kitane dharmAstikAyapradezoM dvArA spRSTa hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - ' jahanapara dasahi ukkosapara bAvIsAe' he gautama ! jaghanya se daza dharmAstikAya pradezoM dvArA cAra pulasti 12 Ave che eja pramANe pAMca pAMcanI uttarAttara vRddhi karatA javAthI traNathI laIne dasa sudhInA paramANuonA utkRSTa sparzanA pradeza anukrame 17, 22, 27, 32, 37, 42, 47 mane para bhAvaze yA uthnne| sArAMza e che ke jaghanya padamAM jeTalA paramANu spazakAnI sakhyA jANavI hAya teTalA paramANunA amaNAM karI e umeravAthI echAmAM ochA keTalA sparza kA haze, te jANI zakAze paramANuonA pAMca gaNuAM karI e umeravAthI te paramAzuonA utkRSTa-sparzakAnI saMkhyA jANI zakAze A daza pradezAtmaka kAka yaMtrapRSThamAM naM. 7 mAM kAThAnI madadathI pazu samajI zakAya tema che. vAta jaghanyapadyamAM have sUtrakAra A vAta vistArapUrvaka samajAve che gautama svAmIMnA prazna - " cattAri poggalatthi kAyapaesA kecaiehi ghammatithakA yapaesehi puTThA ?" he bhagavan ! yuddhasAritAyanA yAra adezI DeTasA dharmAstikAyapradezA vaDe spaSTa thAya che? mahAvIra alunA uttara- " jahannapae dasrahiM ukkosapae bAvIsAe" he gautama ! 'AchAmAM ochA dasa ane vadhAremAM vadhAre khAvIza dharmAstikAya. Page #671 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 648 bhagavatIce zatyA dharmAstikAyapradezaizcadhAraH pudgalAstikAyamadezAH spRSTA bhavanti / utkRSTapade dvAviMzati sparzakapradezAnAM koSThakam yaMtrapRSThe aSTamAGke vilokanIyam / gautamaH pRcchati 'paMca pugalasthikAyapaesA kevaiehiM dhammasthikAyapaesehi puTA?' he bhadanta ! paJcapudgalAstikAyapadezAH kiyadbhiH dharmAstikAyapradezaH spRSTA bhavanti ? bhagavAnAha-'jahannapade vArasahi, ukkosapae sattAvIsAe' he gautama ! jaghanyapade-jaghanyena dvAdazamiH dharmAstikAyapradezaH, utkRSTa pade-utkaSTena, saptaviMzatyA dharmAstikAyamadezaiH paJcapuDlAstikAyapradezAH spRSTA bhavanti / gautamaH pRcchati-'cha poggalatthikAyapaesA0' he bhadanta / SaT pudalAstikAyakAya pradeza spRSTa hote haiN| jaghanyapada meM pudgalAstikAya ke cAra pradeza dharmAstikAya ke dazapradezoM dvArA jo spRSTa hote kahe gaye haiM, unakA koSThaka yaMtrapRSThamaM sAta meM dekha leveM utkRSTa pada meM pudgalAstikAya ke jo cAra pradeza dharmAstikAya ke 22 pradezoM dvArA spRSTa hote kahe gaye haiM-unakA koSThaka kA yaMtrapRSTha ke naM0 8 meM dekha leveM / aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'paMca poggalasthikAyapaesA kevaiehi dhammatyikAyapaaisehi puTThA' he bhadanta ! pAMca pudgalAstikAya pradeza kitane dharmAstikAya pradezoM dvArA spRSTa hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'jahannapae bArasahi, ukosapae sattAvIsAe' he gautama! pudalAstikAya ke pAMca pradeza jaghanya rUpa se dharmAstikAya ke 12 pradezoM dvArA aura utkRSTharUpa se dharmAstikAya ke 27 pradezoM dvArA pradeza vaDe cAra pudgalAstikAyapradeza pruSTa thAya che, ochAmAM ochA dasa astikAyapradeza vaDe cAra pudgalAstikAyapradezanI sparzanAno karyo caMpejamAM sAtamA naMbarane che te keThe joIne samajI le. dharmAstikAyanA vadhAremAM vadhAre 22 pradezo vaDe pudgalAstikAyanA cAra pradezanI sparzana thAya che A vAta spaSTa karate koThe yaMtrapejamAM na. 8 mA UP sabha sevA.. gautama svAmI praza-" paMca poggalasthikAyapaesA kevaiehi dhammasthikAyapaesehi pudA ?" masan ! pAMya yuvAstiyapradeza sA ghiistikAyapradezo vaDe dhRSTa thAya che? mahAvIra prbhun| uttara-" jahannapae pArasahi, ukkosapae sattAvIsAe" gautama! pudgalAstikAyanA pAMca pradeza dharmAstikAyanA ochAmAM ochA 12 pradeza vaDe ane vadhAremAM vadhAre 27 pradeza vaDe spaSTa thAya che.. Page #672 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u04 sU09 dvi0 pu0 sparzanAdvAranirUpaNam 149 kAya pradezAH kriyadbhiH dharmAstikAyama dezaiH spRSTA bhavanti ? bhagavAnAha jahanapara codasahi, ukkosapara battIsAra ' he gautama ! jaghanyapade - jaghanyena, caturddazabhiH dharmAstikAyadezaiH utkRSTapade- unkRSTena, dvAtriMzatA dharmAstikAyamadezaiH SaTpudgalAH stikAya pradezAH spRSTA bhavanti / gautamaH pRcchani-' sattapoggaLa TithakAya parasA har ehiM dhammatthikAyapa esehiM puTThA ? ' he bhadanta ! sapta pudgalAstikAya pradezAH kiyadbhiH dharmAstikAya pradezaiH spRSTA bhavanti ? bhagavAnAha - ' jahaNNeNaM solasahi ukkoseNaM sattatIsAe' he gautama / jaghanyena SoDazabhiH dharmAstikAyapadezaiH, utkRSTena samvatriMzatA dharmAstikAyamadezaiH saptapudgalAstikAyamadezAH spRSTA spRSTa hote haiM / aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'cha poggalasthi kApasA' he bhadanta ! pudgalAstikAya ke 6 pradeza dharmAstikAya ke kitane pradezoM dvArA spRSTa hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-, 'jahannapae vosahi, ukkosapae battIsAe' he gautama / jaghanyapada meM dharmAstikAya ke 14 pradezoM dvArA aura utkRSTa pada meM 32 pradezoM dvArA pudgalAstakAya ke 6 pradeza spRSTa hote hai| aba gautama prabhu se aisA pUchate hai- 'sapta poggalatthikAyapapasA kevaipahiM dhammatthikAyaparasehiM puTThA!. he bhadanta ! sAta pudgalAstikAya pradeza dharmAstikAya ke kitane pradeza dvArA spaSTa hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'jaNeNaM solasahi ukko seNaM satatIsAe' he gautama! puddhAstikAya ke sAta pradeza jaghanya pada meM dharmAstikAya meM 16 pradezoM dvArA aura utkRSTa pada dharmAstikAya ke 37 pradezoM dvArA spRSTa hote haiM / aSa gautama prabhu se aisA pUchate gautabha svAbhInA prazna - " cha poggagalatthikAyaparasA0" hai bhagavan ! yuglAstikAyanA cha pradezeA dharmAstikAyanA keTalA pradeze varka pRSTa thAya che bhaDAvIra prabhunA uttara- " jahannapara codasahi, ukkosapae battIkhAe " he gautama ! pudgalAstikAyanA cha pradezA dharmAstikAyanA echAmAM ochA 14 pradeza varka ane vadhAremAM vadhAre 32 pradeza vaDe pRSTa thAya che. 3 gautama svAbhIno prazna- " satta pogalatthikAyapapasA kevaiehi dhammatthikAyapaesehi puTThA ?" he bhagavan ! sAta thuGgavAstimaya ahezI DeMTalA dhrmaastikAyapradeza vaDe pRSTa thAya che bhahAvIra alunA uttara- " jahantreNa solasahi, ukkoseNaM sattatIkhAe " he gautama ! pudgalAstikAyanA sAta pradezeA dharmAstikAyanA echAmAM ochA 16 pradeza vaDe ane vadhAremAM vadhAre 37 pradezA vadhu spaSTa thAya che. bha0 82 Page #673 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre 650 bhavanti / gautamaH pRcchati' aTTha poggalatthikAyaparasA kevaipahiM dhammatthikAyaparasehiM puTThA ? ' he bharanta ! aSTapudgalAstikAyamadezAH kiyadabhiH dharmAstikAyapradezaiH spRSTA bhavanti ? bhagavAnAha - ' jahaNeNaM aTThArasahi ukkoseNaM bayAlIsAe ' jaghanyena aSTAdazabhiH dharmAstikAyamadezaiH, utkRSTena dvAcatvAriMzatA dharmAstikAyapradeza: aSTapudgalAstikAya pradezAH spRSTA bhavanti / gautamaH pRcchati - 'navapoggalasthi starrer case dhammatthi kAyaparasehiM puTTA ?' he madanta ! navapudralAstikAya pradezAH kiyadadbhiH dharmAstikAyamadezaiH spRSTAH bhavanti ? bhagavAnAha - 'jaha paNaM vIsAe, ukkoseNaM sIyAlIsAe ' he gautama ! jaghanyena viMzatyA dharmAstihaiM- 'aTThapoggalasthikAyapaesA ketraiehiM dhammatthikAyapaesehiM puTThA' he bhadata ! pudgalAstikAya ke ATha pradeza dharmAstikAya ke kitane pradezoM dvArA spaSTa hote hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'jahaNjeNaM aTThArasahi, ukkoseNaM bAyAlIsAe' he gautama! pudgalAstikAya ke ATha pradeza jaghanyapada meM dharmAstikAya ke 19 pradezoM dvArA aura utkRSTa pada meM dharmAstikAya ke 42 pradezoM dvArA spRSTa hote haiM / aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM- 'nava poggalatthikAyapaesA kevaiehi dhammatthikoyapaesehi puTThA' he bhadanta | pudgalAstikAya ke nau pradeza dharmAstikAya ke kitane pradezoM dvArA spRSTa hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM- 'jahaNNeNaM bIsAe, ukkoseNaM sIyAlIsAe' he gautama | pudlAstikAya ke nau pradeza jaghanya pada meM dharmAstikAya ke 20 pradezoM dvArA aura utkRSTa pada meM dharmAsti gautama svAbhInA azna- a poggalatthikAyapaesA kevaiehi dhammatthi - kApasehi puTThA ?" De bhagavan ! yugalAstiDAyanA ATha ahezI dhrmaasticanA keTalA pradeza vaDe pRSTa thAya che ? bhaDAvIra prbhune| uttara-" jaddaNNeNaM aTThArasahi, ukkoseNaM bAyAlIkhAe " he gautama ! pudgalAstikAyanA ATha pradezeA dharmAstikAyanA AchAmAM ochA 18 pradeza varka ane vadhAremAM vadhAre 4ra pradeza vaDe spaSTa thAya che. gautabha svAbhInA prazna - " nava poggalatthikAya esA kevaiehi dhammatthi - kAyapaesehiM puTThA ?" he bhagavan ! yugasAsti bhayanA nava ahezeo dhrmaastiyunA keTalA pradeza vaDe pRSTa thAya che? mahAvIra alunA uttara- " jahaNeNaM bIsAe, ukkoseNaM sIyAlIsAe " huM gautama! pudgalAstikAyanA nava pradezA dharmAstikAyanA ochAmAM ochA 20 pradezeA vaDe ane vadhAremAM vadhAre-47 pradeza vaDe pRSTa thAya che. Page #674 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za0 13 u04 sU09 dvi0 pu0 sparzanAdvAranirUpaNam 651 kAyapradezaiH, utkRSTena saptacatvAriMzatA dharmAsti kAyamadezaiH navapudgalAstikAyapradezAH spRSTA bhavanti / gautamaH pRcchati-dasa pogagalasthikAyapaesA kevaiehiM dhammasthikAyaparasehiM puTThA ?' he bhadanta ! dazapudgalAstikAyapradezAH kiyadbhiH dharmAstikAyapradezaiH spRSTA bhavanti ? bhagavAnAha-'jahaNNeNaM vAvIsAe, ukkoseNaM vAvabhAe' he gautama ! jaghanyena dvAviMzatyA dharmAstikAyamadezaiH utkRSTena dvApaJcAzatA dharmAstikAyamadezaiH dazapudgalAstikAyapradezAH spRSTA bhavanti / 'AgAsasthikAyassa samvattha ukkosagaM bhANiyanvaM' AkAzAstikAyasya sarvatra-ekamadezikAya. saMkhyapadezikAnte utkRSTakam utkRSTapadameva bhaNitavyam , na jghnykmitibhaavH| AkAzasya sarvatra sadbhAvAt asaMkhyapradezatvAt / gautamaH pRcchati-' saMkhejA bhaMte ! poggalasthikAyaparasA kevaiehiM dhammatthikAyapaesehiM puTThA?' he bhadanta ! saMkhyeyAH kAya ke 47 padezoM dvArA spRSTa hote haiN| ___aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-' dasa poggalasthikAyapaesA kevaiehiM dhammasthikAyapaesehiM puDhA' he bhadanta ! pudgalA. stikAya ke 10 daza pradeza dharmAstikAya ke kitane pradezoM dvArA spRSTa hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'jahaNNeNaM bAbIsAe ukko. seNaM bAvannAe' he gautama ! dharmAstikAya ke 22 pradezoM dvArA jaghanyarUpa meM, aura dharmAstikAya ke 52 pradezoM dvArA utkRSTarUpa meM 10 pudgalAstikAya ke pradeza spRSTa hote haiN| 'AgAsasthikAyasta savvastha ukosagaM bhANiyanvaM' AkAzAstikAya kA sarvatra-ekapradezika se lekara asaMkhyAta pradezika taka meM-utkRSTa pada hI kahanA cAhiye-jaghanya pada nahIM, kyoMki usakA sarvatra sadbhAva rahatA hai| aba gautama se aisA pUchate haiM-'saMkhejjA bhaMte ! poggalasthikAyapaesA kevahaehiM dhamma. gautama svAmInA prazna-" dasa poggalatthikAyapaesA kevaiehi dhammatthi. kAyapaesehi pudA" maga ! Yadsyana isa praza dharmAsti. kAyanA keTalA pradeza vaDe pRSTa thAya che? ___ mahAvIra prbhun| uttara-"jahaNNeNaM bAvIsAe, ukkoseNaM bAvanAe" gautama! pagalAstikAyanA dasa pradeze dharmAstika yanA ochAmAM ochA 22 pradeza 1 mane bAremA thAre 52 pradeza 43 spRSTa thAya che. "AgA pathikAyassa samvattha unakosagaM bhANiyabvaM" mAstiyanu Srre 480 sarvatra-eka prazikathI laIne asaMkhyAta pradezika sudhImA-kahevuM joIejaghanya padanuM kathana karavuM joIe nahIM, kAraNa ke tene sarvatra sadubhAva rahe che, ane te asaMkhyAta pradezavALuM che. Page #675 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 652 bhagavatIsutre pudgalAstikAya pradezAH kriyadbhiH dharmAstikAya pradezaiH spRSTA bhavanti ? bhagavA'nAha-' jahanapara teNeva saMkhejjaeNaM duguNeNaM durUvAhieNaM, ukosapara teNetra saMkhe'jjaeNaM paMcaguNeNaM durUtrAhiNaM' he gautama / jaghanyapade jaghanyena tenaiva - yat - saMkhyeyo'yaM skandhastenaiva pradezasaMkhyeyakena dviguNena dvirUpAdhikena dharmAsti'kAyapadezena saMkhyeyAH pudgalAstikAyamadezAH spRSTA bhavanti, utkRSTapade - utkRSTena, tithakAya parasehiM puTThA' he bhadanta ! pudgalAstikAya ke saMkhyAtapradeza dharmAstikAya ke kitane pradezoM dvArA spRSTa hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - 'jahannapae teNeva saMkhejjeNaM duguNeNaM durUvAhieNaM ukko'sapae teNeva saMkhejjaeNaM paMcaguNeNaM durUvAhieNaM' he gautama! pudgalAstikAya ke saMkhyAtapradeza jaghanyapada meM dharmAstikAya ke do adhika dviguNita saMkhyAtapradezoM dvArA spRSTa hote haiM aura utkRSTapada meM ve do adhika paMcaguNita saMkhyAta pradezoM dvArA spRSTa hote haiN| isako hama isa prakAra se samajha sakate haiM- mAnalo - jaghanyapada meM 20 -pradezika skaMdha lokAnta meM eka pradeza meM sthita hai-ise pUrvokta nayamatAnusAra yoM mAnanA cAhiye ki vaha loka ke 20 pradezoM meM avagADha (rahA huA) hai / so jahAM vaha avagADha hai vahA~ ke una 20 pradezoM dvArA tathA usI nayamatAnusAra apane uparitana yA adhastana 20 pradezoM 'dvArA, evaM AjUbAjU ke do pradezoM dvArA isa prakAra dharmAstikAya ke 42 gautama svAmInA azna- " saMkhejjA bhate ! poMggalatthikAya esA kevaiehi dhammatthikAya esehiM puTThA 1" De lagavan ! yugasAstiDAyanA sabhyAta pradezI dharmAstikAyanA keTalA pradeze vaDe pRSTa thAya che ? bhaDAvIra alunA uttara- " jahannapara teNeva saMkhejjeNaM dunuNeNaM durUvAhieNaM, cakkrosapae teNeva saMkhejjaeNaM paMcaguNeNaM durUvAhieNaM " gautama ! yuddglaastikAyanA sakhyAta pradeze dharmAstikAyanA AchAmAM ochA te sakhyAtanA khamaNA karatAM e adhika pradeze! vaDe pRSTa thAya che ane vadhAremAM vadhAre te sakhyAtanA pAMca gaNuAM karatAM e adhika pradeze| vaDe pRSTa thAya che. A kathananu spaSTIkaraNa A pramANe karI zakAya-dhArA ke vIsa pradezika eka skadha lAkAntamAM eka pradezamAM rahelA che. pUrvokta nayamatAnusAra evuM mAnavuM joIe ke te lAkanA 20 pradezAmAM avagADha (rahelA) che tethI jyAM te rahelA che tyAMnA te 20 pradezeA dvArA, tathA eja nayamatAnusAra peAtAnA upazmina athavA adhastana 20 pradezeA dvArA ane AjUmAjUnA e pradezeA dvArA, A rIte dharmAstikAyanA AchAmAM ochA 42 pradeza vaDe pudRgalAstikAyanA Page #676 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u04 sU09 dvi0 pu0 sparzanAdvAranirUpaNam 653 tenaiva - yatsaMkhyeyako'yaM skandhastenaiva pradezasaMkhyena paJcaguNena dvirUpAdhikena dharmA'stikAya pradezena saMkhyeyAH pudgalAstikAyamadezAH spRSTA bhavanti, tayAdi - jaghanya'pade viMzatipradezikaH skandho lokAnte ekamadeze sthitaH, sa ca nayama tena viMzatyAavagADhapradezaH, viMzatyeva ca nayamatenaiva adhastanaiH, uparitanairvA pradezaH, dvAbhyAM ca " 1 pradezoM dvArA, pudgalAstikAya ke saMkhyAtapradeza jaghanyapada meM spRSTa hote haiN| yaha pahile kahA jA cukA hai ki jaghanyapada meM vivakSita pradezoM ko 'dviguNita karake Agana saMkhyA meM do ko jor3a denA caahiye| yahAM pudugalAstikAya ke saMkhyAtapradeza-20 pradeza jaghanyapada meM vivakSita hai"unheM 2 se guNA karane para yA utane hI pradeza unameM milAne para 40 'Ate haiM aura phira 40 meM 2 ko jor3a dene se 42 ho jAte haiM / ye 42 . pradezajaghanyapada meM dharmAstikAya ke haiM / itane dharmAstikAya pradezoM dvArA saMkhyAta pradeza. pudugalAstikAya ke spRSTa hote haiM / utkRSTa pada meM dharmAstikAya ke 102 pradezoM dvArA pudgalAstikAya ke saMkhyAta pradeza spRSTa hote haiN| inheM isa prakAra se samajhanA cAhiye / vivakSita pradezoM : ko 5 se guNita kara Aye hue saMkhyA meM 2 joDa denA cAhiye-isa prakAra karane se utkRSTa pada meM spRSTa pradezoM kI saMkhyA A jAtI hai / : isakA tAtparya aisA hai ki utkRSTa pada meM 20 saMkhyApramANa saMkhyAta paramANuvAlA pudgalAstikAyarUpa skandha svAbhAvika 20 avagADha pradeza 2 sakhyAta pradeza jaghanyaparvamAM spaSTa thAya che. te vAta te pahelAM spaSTa ra karavAmAM AvI che ke jadhanyapadamAM AvelA pradezanA khamaNA karIne guNAkAramAM e umeravAthI spazakanA pradezA jANI zakAya che. ahI pudgalAstikAyanA 'sakhyAta pradeza-20 pradeza-jaghanya pannumAM levAmA AvyA che. tenA amaNA karavAthI 40 Ave che. pachI 40 mAM be umeravAthI 46 Ave che. eTale ke 20 pradezAvALA skaMdha dharmAstikAyanA AchAmAM ochA 42 pradeze varlDa spRSTa thAya che. sakhyAta pradezAvALA skadha-dhAro ke 20 pradezeAvALA skaMdha dharmAstikAyanA vadhAremAM vadhAre 102 pradezA vaDe pRSTa thAya che. A sthananuM spaSTIkaraNa A pramANe che-pudgalAstikAyanA pradezanA pAMca gaNAM karI guNAkAramAM be umeravAthI vadhAremAM vadhAre pRSTa pradezeAnI sakhyA sakhyApramANa Ave che. A kathananuM tAtpaya e che ke utkRSTa pa4mAM 20 sakhyAta paramANuvALA puddagalAstikAyarUpa skaMdha svAbhAvika 20 avagADha pradeze Page #677 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre 14 pArzva pradezAbhyAmiti dvicatvAriMzatsaMkhyaka pradezaiH spRzyate, utkRSTapadenu viMzatyA svAbhAvikairavagADhapadezaH, tathA viMzatyA asvanaiH viMzatyA uparitanaiH viMzatyA viMzatyA pUrvapacipA potha, dvAbhyAM ca dakSiNottarapArzvavartiyAM spRSTastatatha viratirUpaH saMkhyAtaparamANuruH skandhaH paJcaguNitayA pradezAnAM viMzatyA, pradezadvayena yadhikazatenetyarthaH spRSTa iti / gautamaH ! pRcchati - ' kevairahi adhammatthikArhi' he bhadanta ! kiyadbhiH, adharmAstikAya pradeza: saMkhyeyAH putralAstikAya pradezAH spRSTA bhavanti ? bhagavAnAha - ' evaM caitra' he gautama! evamevapUrvI varmAstikAyapadezavadeva jaghanyena tenaiva saMkhyeyena dviguNena dvirUpAvikena - asvikAya dezena utkRSTena tenaina saMkhyeyena paJcaguNena dvirUpAdhikena adharmAsvikAya pradezena saMkhyeyAH pudgalAstikAyamadezAH spRSTA bhavanti / gautamaH pRcchatihere AgAsatyikA para serhi puDA ? ' he bhadanta ! kiyadabhiH AkAzA dvArA, tathA 20 adhana (nIce) aura 20 uparitana pradezoM dvArA, aura 20-20 pUrva pazcima ke pAsa ke pradezoM dvArA aura dakSiNa uttara pArzvavartI do pradezoM dvArA spRSTa hotA hai| aba gautama prabhu se aisA pUchate hai - 'kevaehiM ahamatthikApasehiM0' he bhadanta ! kitane adharmAstikAya pradezoM dvArA saMkhyAta pudgalAstikAyapradeza spRSTa hote haiM / isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'evaMceva' he gautama! pUrvokta dharmAstikAyapradezoM ke kathanAnumAra hI jaghanyapada meM dviguNita evaM dorUpa adhika usI saMkhyAta adharmAstikAyapradeza se, tathA utkRSTa pada meM paMcaguNita evaM do rUpa adhika usI saMkhyAta adharmAstikAyapradeza se saMkhyAta punalAstikAya pradeza spRSTa hote haiM / ava gautamasvAmI prabhu se dvArA pRSTa thAya che. gautama svAmIno prazna- ' kevaiehi ahammatthikAyapaesehiM0 1" De lgvan ! keTalA adharmAstikAya pradezA vadhu sakhyAta pudgalAstikAya pradeza spaSTa thAya che? bhaDAvIra alunA uttara- " evaM cetra " he gautama / pUrvokta dharmAstiAya pradezeAnI jema ja ochAmAM ochA te sakhyAta karatAM e adhika adharmAM* stikAyapradeza vaDe tathA vadhAremAM vadhAre te sakhyAta karatAM pAMca gaNuAM karatAM e adhika adharmAstikAya pradeza vaDe te sakhyAta pradezAvALuM pudgalAsti hAya spRSTa thAya che, 1 dvArA, 20 nIcenA pradezeA dvArA, 20 uparanA pradezeA dvArA, ane 20-20 pUrva pazcimanI pAsenA pradezeA dvArA ane dakSiNuuttara taraphanA e pradeze 1 Page #678 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyavandrikA TIkA za0 13 u04 sU09 dvi0 pu0 sparzanAdvAranirUpaNam 655 stikAyapradezaiH saMkhyeyA pudgalAstikAyapradezAH spRSTA bhAnti ? bhagavAnAha-, 'teNeca saMkhejjaeNaM paMcaguNeNaM dukhvAhieNaM' he gautama / tenaiva-yatsaMkhyeyako'yaMskandhastatmadeza saMkhyeyakenaiva paJcaguNena dvirUpAdhikena AkAzAstikAyapadezena saMkhyeyAH pudgalAstikAyapradezAH spRSTA bhavanti ? gautayaH pRcchati- kevaie hiM jIvatyikAyapaesehiM puTThA?' he bhadanta ! kiyadbhiH jIvAstikAyamadezaiH saMkhyeyA pudgalAstikAyapadezAH spRSTA bhavanti ? bhagavAnAha-' aNaMtehi ' he gautama ! anantaiH jIvAsti kAyamadezaiH saMkhyeyAH pudgalAstikAyamadezAH spRSTA bhavanti / aisA pUchate haiM-'kevAehiM AgAsasthikAyapaesehiM puSTA' he bhadanta ! saMkhyAta pudgalAstikAyapradeza kitane AkAzastikAya pradezo dhArA spRSTa hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'teNeva saMkhejaeNaM paMcaguNeNaM durUvAhieNaM' he gautama! saMkhyAta pradezavAlA jo pudgalaskaMdha hai vaha do rUpa adhika paMcaguNita saMkhyAta pradezoM dvArA spRSTa hotA hai-arthAt pudgalAstikAya ke saMkhyAnapradeza do rUpa adhika pAMcaguNita AkAzAstikAya ke saMkhyAtapradezoM dvArA spRSTa hote haiM / yaha kathana uskRSTa padakI apekSA kahA gayA jAnanA caahiye| aya gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'kevAe jIvasthikAyapaesehiM puTThA' saMkhyota pudgalAstikAyapradeza kitane jIvAstikAyapradezoM dvArA spRSTa hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'aNaMtehiM' he gautama! ananta jIvAstikAyapradezoM dvArA saMkhyAtapudgalAstikAlapradeza spRSTa hote haiN| aba gautama svAbhAnA prazna-"kevaiehi AgAsasthikAyapaesehi pudA?" . bhagavan! saMkhyAta palAstikAya pradeza keTalA AkAzAstikAyapradeza vaDe spaSTa thAya che? mahAvIra prabhuna lattara-" teNeva saMkhejjaeNaM paMcaguNeNaM durAvAhieNaM "' gautama! saMkhyAta pradezovALe je pudgalakaMdha che te pAMca gaNAM saMkhyAta karatAM be adhika AkAzAstikAya pradeza vaDe spaSTa thAya che. A kathana utkRSTa padanI apekSAe karavAmAM AvyuM che. gautama svAmInA praza-" kevaiehi jIvatthikAyapaesehiM puDhA?" msvan! saMkhyAta pradezevALe je pudgaladha che te keTalA jIvAstikAyapradeze vaDe spaSTa thAya che? . mahAvIra prbhun| uttara- 'aNaMtehi gItama! 'bhyAta mAdi kAyapradeza anata jIvAstikAyapradeza vaDe pRSTa thAya che, Page #679 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 656 bhagavatIsUke gautamaH pRcchati - 'kenaiehiM poggala sthikA papae sehiM puTThA ? ' he bhadanta / kiyadabhiH pudgalAstikAya pradeza: saMkhyeyAH pudgalAstikAyamadezAH spRSTA bhavanti ? bhagavAnAha - ' ahaM' he gautama | anantaiH pudgalAstikAyapradeza: saMkhyeyAH pudgalA-stikA pradezAH spRSTA bhavanti / gautamaH pRcchati - 'kevaiehi addhAsa mardi puTThA ?" hemanta | kiyadbhiH addhAsamayaiH saMkhyeyAH pudgalAstikAya pradezAH spRSTA bhavanti ? bhagavAnAha - ' sipa puDhe siya no puDhe jAva agatehiM ' he gautama! advAsamayaiH saMkhyeyAH pudgalAstikAya pradezAH syAt - kadAcit spRSTA bhavanti samaya kSetrApekSayAH syAt - kadAcit no spRSTA bhavanti samayakSetrAdvahirapekSayA, yAvatgautama prabhu se aisA pUchate haiM - 'kevahaehiM poggala sthikAya pae sehiM puTThA'. he bhadanta ! kitane pudgalAstikAya pradezoM dvArA saMkhyAta pudgalAstikAya pradeza spRSTa hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM- 'aNatehi' he gautama! ananta pudgalAstikAya pradezoM dvArA saMkhyAta pudgalAstipradeza spRSTa hote haiM / aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM- 'kevai ehi addhAsamaehiM puTThA' he bhadanta | kitane addhAsamayoM dvArA saMkhyAta pudgalAstikAyapradeza spRSTa hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM- 'siya puTThe, siya no puTThe jAva anaMtehiM' he gautama! addhAsamayoM dvArA saMkhyAta pudgalAstikAyapradeza kadAcit spaSTa hote haiM aura kadAcit spRSTa nahIM hote haiN| kadAcit spRSTa hote haiM aisA jo kathana hai vaha samayakSetra kI apekSA se hai kyoMki samayakSetra meM hI addhAsamaya kA sadbhAva hai- samayakSetra ke bAhira addhAsamaya kA sadbhAva nahIM hai / isaliye ve unake dvArA spRSTa nahIM hote haiN| samaya- gautabha svAbhInA prazna-" kevaiehi pogalatthikAyapaesehiM puTThA ?" De bhagavan ! keTalA pudgalAstikAya pradeza dvArA sakhyAta pudgalAstikAyapradeza pRSTha thAya che? uttara-" aNaMveddi " he gautama! anaMta yuDugasAstimAyadezI var3e sakhyAta puMgalAstikAya pradeza pRSTa thAya che. gautama svAmIno prazna-" kevaiehi addhAsama ehi puTThA 1" he bhagavan ! keTalA addhAsamayeA vaDe sakhyAta pudgalAstikAya pradeze spaSTa thAya che ? bhaDAvIra alunA uttara- " siya pu eLe, siya no puTThe jAva aNatehi " he gautama 1 sakhyAta pudgalAstikAyapradeza kayAreka addhAsamacA vaDe spaSTa thAya che ane kayAreka pRSTa thatA nathI. * kayAreka pRSTa thAya che. evu je thana karavAmAM Avyu che te samayakSetranI apekSAe karavAmAM AvyA che. " Page #680 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u04 sU09 dvi0 pu0 sparzanAdvAranirUpaNam 657 yadA-spRSTA bhavanti tadA niyamAt anantaiH addhAsamayaiH spRSTA bhavanti / gautamaH pRcchati-'asaMkhejjA bhaMte ! poggalatyikAyApaesA kevaieThi dhammasthikAyapaesehiM puDhA?' bhadanta ! asaMkhyeyAH pudgalAstikAyapradezAH kiyadbhiH dharmAsti kAyapradezaiH spRSTA bhavanti ? bhagavAnAi-'jahannapara teNeva apaMkhejjaeNaM duguNeNaM durUvAhieNaM, ukosapae teNeva asaMkhejjaeNaM paMcaguNeNaM durUvAhieNaM, sesaM jahA saMkhejjANaM jAva niyama aNaMtehiM ' he gautama ! jaghanyapade-jaghanyena, tenaiva yadasaMkhyeyako'yaM skandhastara pradezAsaMkhyeya kena dviguNena dvirUpAdhikena dharmAsti kAyapradezena utkRSTena tu tenaiva-yadasaMkhyeyako'yaM skandhastenaiva pradezAsaMkhyeyakena paJcaguNena dvirupAdhikena dharmAstikAyapradezena asaMkhyeyAH punalAstikAyamadezAH kSetra meM hI jaba ye addhAsamayoM dvArA spRSTa hote haiM-taya niyama se ye ananta addhAsamayoM dvArA spRSTa hote haiM / aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'asaMkhejANaM bhNte| poggalasthikAyapaesA kevaiehiM dhammatdhikAyapaesehiM puTThA' he bhadanta / asaMkhyAta pudgalAstikAya pradeza kitane dharmAstikAyapradezoM dvArA spRSTa hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-jahaNNapae teNeca asaMkhejaeNaM duzuNeNaM dukhvAhieNa, ukosapae teNeva asaMkhenjaeNaM paMcaguNeNaM durUvAhieNaM, sekhA jahA saMkhejjANaM jAva niyama aNaMha' he gautama ! aghanyapada meM usa asaMkhyAta ko dugunA karake Aye hue rAzi meM do ko joDa denA cAhiye, isa prakAra karane se jo pradeza rAzi AtI hai itane rAzinamANa dharmAsti. kAya pradezoM dvArA pudgalAstikAya ke asaMkhyAtapradeza spRSTa hote hai / tathA utkRSTapada meM usI asaMkhyAta ko paMcaguNA karake bhAye hue kAraNa ke samayakSetramAM ja addhAsamayane dubhAva che, samayakSetranI bahAra addhAsamayane sadbhAva heta nathI tethI tyAM teo addhAsama vaDe pRSTa thatA nathI jyAre samayakSetramAM teo addhAsama vaDe pRSTa thAya che, tyAre niyamathI ja anaMta addhAsama vaDe ja spaSTa thAya che gautama svaamiin| praza-" asaMkhejjANaM bhate! poggalakAyapaesA kevaiehiM dhammasthikAyapaesehi padA" bhagavan ! sabhyAta yuhagatastaya prsh| kaiTalA dharmAstikAyapradeze vaDe spaSTa thAya che ? . mahAvIra prbhun| uttara-" jANNapae teNeva asaMkhejjaeNaM duguNeNaM duruvAhieNa, ukkosapae teNeva asaMkhejjaeNaM pacaguNeNaM durUvAhieNaM, sesA jahA saMkhejjANaM jAva niyama aNatehi " gautama ! ma yAtanA samaya 3rIne pachI be umeravAthI jeTalI saMkhyA Ave eTalA ochAmAM ochA dharita Page #681 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 658 bhagavatIsUtre spRSTA bhavanti, zeSaM yathA saMkhyeyAnAM yAvat pudgalAstikAyama dezAnAm adharmAstikAyamadezaiH jaghanyena dviguNaiH dvirUpAdhikaiH taireva saMkhyeyakaiH, utkRSTena paJcaguNaiH dvirUpAdhikaiH, AkAzAstikAya pradezastu taireva saMkhyeyakaiH paJcaguNaiH dvirUpAdhikaiH, rAzi meM do ko joDa denA cAhiye / isa prakAra karane se jo pradezarAzi AtI hai so itane rAzipramANa dharmAstikAya pradezoM dvArA pudgalAstikAya ke asaMkhyAta pradeza spRSTa hote haiM tathA utkRSTapada meM usI asaMkhyAta ko paMcaguNA karake Aye hue rAzi meM do ko joDa denA cAhiye - isa prakAra karane se jo pradezarAzi AtI haiM so itane rAzipramANa dharmAstikAya pradezoM dvArA pudgalAstikAya ke asaMkhyAta - pradeza spRSTa hote haiM bAkI kA aura saba kathana jaisA pudgalAstikAya ke saMkhyAta pradezoM ke saMbaMdha meM kahA gayA hai vaisA hI yahAM jAnanA caahiye| vizeSatA kevala itanI hai ki yahAM pratyeka abhilApa meM saMkhyAta kI jagaha asaMkhyAta kA pATha bolanA cAhiye / tAtparya aisA hai ki jaisA pahile saMkhyAta pudgalAstikAyama dezoM ke viSaya meM kahA gayA ki saMkhyAna pudgalAstikAya pradezoM kI jaghanyarUpa se do rUpa adhika, dviguNita saMkhyAna adharmAstikAya pradezoM dvArA utkRSTarUpa se do rUpa adhika paMcaguNita saMkhyAta adharmAstikAya pradezoM dvArA, do rUpa adhika paMcaguNita saMkhyAta AkAzAstikAya pradezoM dvArA, ananta kAya pradezA vaDe, ane asakhyAtanA pAMca gaNuAM karIne pachI e umeravAthI jeTalI sakhyA Ave eTalA vadhAremAM vadhAre dharmAstikAyapradeze vadhu asa nyAta puzalAstikAyapradezA pRSTa thAya che bAkInuM samasta kathana pudgalAstikAyanA sakhyAta pradezeAnA sa`khadhamAM je pramANe karavAmAM Avyu che eja pramANe ahI' samajavu' vizeSatA eTalI ja che ke ahIM pratyeka abhilApamAM sakhyAtane badale asakhyAta padmanA prayAga karavA joie A kathananA bhAvAtha e che ke-amrakhyAta pudgalAstikAyeAnI ochAmAM AchA asa khyAtanA khamaNAM karatAM e adhika adharmAstikAyapradeze vaDe ane vadhAremAM vadhAre asaMkhyAtanA pAMca gaNuAM karatAM e adhika adharmAstikAya pradeze vaDe panA thAya che, tathA asakhyAtanA pAMca gaNuAM karatAM e adhika AkAzAstikAya pradeze! vaDe asakhyAta puTTugalAstikAyapradeze pRSTa thAya che. anaMta jIvAsti * Page #682 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramendrakA TIkA za0 13 u04 sU09 dvi0 pu0 sparzanAdvAranirUpaNam 659 jIvAstivApapradezaiH pudgalAstikAya pradezaiH anantaiH addhA samayaistu yadA sparzanA tadA niyamAta ananvaireva sparzanA pratipAditA tathaiva asaMkhyeyAnAmapi punAti hAyapradezAnAM taireva asaMkhyeyaiH adharmAstikAya dezai jaghanyena dviguNaiH dvirUpAdhikaiH, utkRpTena taireva asaMkhyeyakaiH adharmAstikAya pradezaH paJcaguNaiH dvirUpAdhikaiH, AkA zAstikAyadezaistu taireva asaMkhyeyaH paJcaguNai. dvirUpAdhikaH, jIvAstikAyapradezaiH pudgalAstikAyapadezaizca anantaiH, zraddhAsamayaiH punaryadA sparzanA tadA niyamAd bhanantaireva sparzanA bhavatIti bhAva, gAtamaH pRcchati - ' aNaMvA bhaMte / poggaLatthi - kAya parasA ke varhi dhammatthi kAya eseDiM puDhA ? ' he bhadanta ! anantAH pudgalA svikAyamadezAH kimadabhiH dharmAstikAyadezaiH spRSTA bhavanti ? bhagavAnAha - ' evaM jahA asaMkhejjA vahA anaMtA vi niravasesaM' he gautama | evaM pUrvoktarItyaiva, jIvAstikAya pradezoM dvArA, anantapudlAstikAyapradezoM dvArA tathA jaba addhAsamayoM dvArA sparzanA hotI hai tatha niyamataH ananta addhAsamayoM dvArA sparzanA kahI gaI hai, usI prakAra se jaghanyarUpa se do rUpa adhika, dviguNita asaMkhyAta adharmAstikAya pradezoM dvArA, tathA utkRSTarUpa se do rUpa adhika paMcaguNita asaMkhyAta adharmAstikAya pradezoM dvArA asaMkhyAta pudgalAstikAya pradezoM ko sparzanA hotI hai tathA dorUpa adhika paMvaguNita asaMkhyAta AkAzAstikAyapradezoM dvArA, ananta jIvAstikAya pradezoM dvArA, ananta pudgalAstikAya pradezoM dvArA aura jaba addhAsamayoM dvArA sparzanA hotI hai taba niyamataH ananta addhAsamayoM dvArA asaMkhyAta puGgalAstikAya pradezoM kI sparzanA hotI hai| aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM- 'anaMtA bhaMte ! poggalatthikApasA kevaiehiM dhammatthikApasehiM puTThA' he bhadanta ! pugaaftaara ke pradeza dharmAstikAya ke kitane pradezoM dvArA spRSTa hote haiM ? isake unnara meM prabhu kahate haiM - ' evaM jahA asaMkhejjA tahA kAyapradezA dvArA, anaMta pudgalA stakAyapradeza dvArA ane jyAre ahvAsamA dvArA sparza nA thAya tyAre niyamataH anata ahAsamayeA dvArA asakhyAta pudgalAstikAya pradezAnI panA thAya che. gautama svAmIno ana-" anaMtA bhaMte ! yoggalatthikAyapaesA kevaiehi dhammatthikAya esehi puTThA ?" De lagavan ! yugala stinayanA anaMta pradezo mastikAyanA keTalA pradeza vaDe spaSTa thAya che mahAvIra alunA uttara- " evaM jahA asaMkhejjA tahA anaMtA vi nirvsesax 4 gautama! pahelAM je prakAranu asakhyAta pudgalAstikAyapradezAnu Page #683 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 660 bhagavatIsUtre yathA asaMkhyeyAH pudgalAstikAyapradezAH pratipAditAstathaiva anantA api pudgalAstikAyapadezAH niravazeSAH sarve patipattavyAH, vizeSastu atra yathA javanyapade aupacArikA anagAhapradezA adhastunA paritanA vA bhavanti tathaiva utkRSTapade'pi, nirUpacAritAnAm anantAnAm AkAzapradezAnAm avagAhato'sadbhAvAt , lokasthApi asaMkhyeyapradezAtmakatvAt , tathAcoktam 'dhammAi paesehiM dupaesAI jahannayapayammi / duguNadurUvahieNaM teNeva kahaM nu hu phusejjA ? // 1 // ettha puNa jaiNNapayaM logate tasya logamAlihiuM / phumaNA dAveyavyA ahavA khaMbhAi koDIe // 2 // iti // chAyA-dharmAdi pradezadvipadezAdiH jaghanyapade / dviguNarUpAdhikena tenaiA kathaM nu hu spRzeta ? // 1 // atra punarjavanyapadaM lokAnne tutra lokamAlikhya / sparzanA dApayitvA, athavA stambhAdikoTathA (stambhAdhAkAreNa ) // 2 // arNatA vi niravasesa' he gautama ! pUrvokta rIti dvArA jila prakAra se asaMkhyAta pudgalAstikAyapradezoM kA kathana kiyA gayA hai-usI prakAra se pudalAstikAya ke samasta ananta pradezoM kA kathana bhI jAnanA cAhiye-parantu yahAM aisI vizeSatA hai ki jaile yahAM jaghanyapada meM bhI nIce ke yA Upara ke ve avagAha pradeza aupacArika hote haiM, usI prakAra se utkRSTapadameM bhI nIce ke yA Upara ke ve avagAhapradeza aupacArika hote haiM, kyoMki avagAha kI apekSA se AkAzapradeza lokAkAzapradeza-vinA upacAra ke ananta nahIM hote hai| kAraNa yaha hai ki lokAkAzake pradeza asaMkhyota hI siddhAntakAroM ne kahe hai| ataH avagAha kI apekSA AkAzapradeza ananta vAstavika rUpa se nahIM hote hai|sohii kahA hai-'dhammAipaesehi' ityAdi / kathana karavAmAM AvyuM che, eja prakAre pudgalAstikAyanA samasta anaMta pradezonuM kathana paNa sayAjavuM paraMtu ahI' evI vizeSatA che ke-jevI rIte ahI jaghanya padamAM nIcenA athavA uparanA avagAha pradeza aupacArika hoya che. e ja pramANe utkRSTa padamAM paNa nIcenA athavA uparanA te avagAhapradeze aupacArika hoya che, kAraNa ke avagAhanI apekSAe AkAzapradeza-kAkAzapradeza-aupacArikatA vinA anaMta hotA nathI, kAraNa ke leka kAzanA pradeza siddhAntakAroe asaMkhyAta ja kahyA che tethI avagAhanI apekSAe A pradeza vAstavika rUpe anaMta hetA nathI. eja vAta A sUtra dvArA vyasa 4 cha-" dhammAipaesehi" tyAdi. Homemangram Page #684 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyaMcandrikA TIkA za0 13 u04 sU09 dvi0 pu0 sparzanAdvAranirUpaNam 661 ___ gautamaH pRcchati-' ege bhaMte ! addhAsamae kevaiehiM dhammanthikAyapaesehi puDhe ? he bhadanta ! ekaH khalu advAmamayaH kiyadbhiH dharmAstikAyadezaH spRSTaH ? bhagavAnAha- sanahiM ' he gautama ! satabhiH dharmAstikAyapadezaH ekaH addhAsamayaH spRSTo bhavati, atra vartamAnasamapaviziSTa samayakSetramadhyavartI paramANureva addhAsamayena grahItavyaH, anyathA naddhAptamayasya saptabhiH dharmAstikAyAdipradezaH sparzanA'nupapattiH syAt , evamatra jaghanyapadAmAvo bodhyaH, addhAmamayasya manupyakSetramadhyapatitvAt , jaghanyapadasya lokAnte eva sambhavAt / saptabhiH sparzanA devam-zraddhAsamayaviziSTaM paramANudravyam ekatra dharmAritakAyA deze'vagADham , anye ca tasya ___ apa gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'ege bhaMte / addhAsamae kevaiehi dhamasthikAyapaesehipuDhe' he bhadanta ! eka addhA samaya kitanedharmAstikAyapradezoM dvArA spRSTa hotA hai ? uttara meM prabhu kahate hai'sattAha' he gautama! sAta dharmAstikAyapradezoM dvArA eka adbhAsamaya spRSTa hotA hai| yahAM 'addhAsamaya' isa zabda se vartamAna samaya viziSTa samaya kSetramadhyavartI paramANu hI gRhIta karanA caahiye| nahIM to addhAsamaya kI sAta dharmAstikAyapradezoM dvArA sparzanA nahIM bana sakatI hai| yahA~ jaghanyapada kA abhAca samajhanA cAhiye kyoMki addhAsamaya manuSyakSetra madhyavartI hai| jaghanyapada kA sadbhAva to lokAnta meM hI hai / sAta dharmAstikAyapadezoM dvArA addhAsamaya kI sparzanA isa prakAra se hai-addhAsamaya viziSTa paramANu dravya dharmAstikAya ke eka pradeza meM avagADha hai, dhaustikAya ke dUsare 6 pradeza usakI 6 dizAoM gaitama svAmI prazna-" ege bhaMte ! addhAsamae kevaiehi dhammatyikAyapaesehi puDhe ?" OM bhagavan / 4 saddhAsamaya sArita:yapradeza para spRSTa-thAya cha? mahAvIra prbhun| uttara-" sattahiM" gautama | sAta 1i31ya pradeza 6 / 25 me madAsamaya ra thAya cha. hI "addhAsamaya" 40 pavatamAna samayaviziSTa, samayakSetramadhyavartI (aDhI dvIpanA) paramANu ja gRhIta karavA joIe, nahIM te aplAsamayanI sAme dharmAstikAya pradeza vaDe sparzanA saMbhavI zakatI nathI ahI jaghanya padane abhAva samaja, kAraNa ke addhAsamayane manuSyakSetramAM ja sadabhAva che, jaghanya padane saMdubhAva te kAntamAM ja che. sAta dhamastikAya pradeza dvArA addhAsamayanI saparzanA A prakAre thAya che-addhAsama viziSTa paramANadravya dharmAstikAyanA eka pradezamAM avagADha Page #685 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dahera bhagavatI sUtre , bha SaTsu dikSu ityevaM rItyA sapteti / gautamaH pRcchati' ke vaiehi zrahamasthikAyadhvaesehiM puDhe : ' he bhadanta ! kiyadbhiH adharmAstikAyamadeH ekaH addhAsamayaH bhati ? - ' evaM cetra ' he gautama! evameva pUrvoktarItyaiva, saptabhiH adharmAstikAya1dezaH ekaH addhAsamayaH spRSTo bhavati, uktayukteH 'evaM AgAsatya kAya pae sehi tri' evaM - tathaiva pUrvoktarItyaiva AkAzAstikAyama dezairavi samireva ekaH adAmamapaH spRSTo bhavati / gautamaH pRcchati - ' kevaiehiM jIvatithakAgapae serhi puDhe ? ' he bhadanta ! kiyadbhiH jIvAstikAya pradezaH ekaH addhA samayaH spRSTo bhavati ? bhagavAnAha - anaMtehiM evaM jAva addhAsamaehiM ' he gautama ! anantaiH jIvAstikAya pradezaH ekaH addhAmamayaH spRSTo bhavati, evaM meM haiM isa rIti se sAta ho jAte haiM / atha gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM- 'ke vaha ehi ahammatyikAgapaesehiM puDhe' he bhadanta / kitane ava manikA pradezoM dvArA eka addhAsamaya pRSTa hotA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-'evaMcetra' he gautama ! sAna adharmAsti yapradezoM dvArA eka zraddhAsamaya spRSTa hotA hai-yukti isa viSaya meM kahI jA cukI hai| 'evaM AgAsatthikAyapa esehi vi' isI prakAra sAna hI AkAzAstikA pradezoM dvArA eka addhAlamaya spRSTa hotA hai / aya gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM- 'kecaiehiM jIvatthikApasehiM puDhe' he bhadanta ! kinane jIvAstikA pradezoM dvArA eka advAsamaya spRSTa hotA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM- 'anaMtehiM evaM jAva addhAsamaehi' he gaunama ! ananta jIvAstikA pradezoM dvArA eka ahAsamaya spRSTa hotA hai / isI prakAra A rIte sAta che, dharmAstikAyanA khIjA 6 pradezA tenI cha dizAomAM che, dharmAstikAyapradeza vaDe panA thAya che. gautama svAmIne prazna -" kevaiehi ahammatthikAyaparasehi puTThe ?" bhagavan ! eka addhAsamaya keTalA adharmAstikAyanA pradeze vaDe pRSTa thAya che ? bhaDAvIra aluna! uttara- " evaM caiva " he gautama ! sAta adharmAstiprAyanA pradeza vaDe eka amhAsamaya pRSTa thAya che. tenuM spaSTIkaraNu paNa upara bhubhNa samanvu, " evaM AgAsatthikAyaparasehiM vi" mena prabhAche sAta AkAzAstikAyapradeze vaDe eka addhAsamaya pRSTa thAya che. gautama svAmInA prazna - " kevaiehi jovatthikAyapaesehiM puDhe ?" he la van ! eka addhAsamaya keTalA chatrAstikAyapradeza vaDe pRSTa thAya che? mahAvIra prabhunA uttara- " aNehi, evaM jAva addhAsamaehi " me' addhAsamaya anaMta jIvAstikAyapradeze vaDe pRSTa thAya che, eja pramANe Page #686 -------------------------------------------------------------------------- ________________ , " pramendrakA TIkA za0 13 u04 sU09 dvi0 pu0 sparzanAdvAranirUpaNam 663 tathaiva pUrvoktarItyA yAvat-anannaiH pudgalAstikAyamadezaiH ekaH addhAsamayaH spRSTo bhavati, advAsamayaistu anantaireva ekaH addhAsamayaH spRSTo bhavati, tathA ca addhAsamaya viziSTa paramANu dravyarUpaH ekaH addhAsamayaH, anantaiH jIvAstikAyama dezaiH spRSTo bhavati teSAmekapadezo'pi anantatvAt evam ananteH pudgalAstikAyapradeza' spRSTaH, ekadravyasya sthAne pArzvatazcAnantAnAM pudgalAnAM sadbhAvAt anantairevAddha/samayaizca spRSTo bhavati, addhAsamayaviziSTAnAmanantAnAmapi paramANudravyANAmA samayatvena vivakSitatvAt tepAMca tasya sthAne tatpArzvataca sadbhAvAt / dharmAstikAyAdInAM pradezanaH sparzanAM pratipAdya atha dravyatastatsparzanAM pratipAdayAvat - anantapudgalAstikApayadezoM dvArA eka addhAsamaya spRSTa hotA hai, tathA ananta hI addhAsamayoM dvArA eka addhAlamaya spRSTa hotA hai / tathAaddhAsamaya viziSTa paramANutra rUpa eka addhAsamaya anantajIvAstikAya pradezoM dvArA spRSTa hotA hai, kyoMki ve ekapradeza meM bhI ananta hote haiN| isI prakAra ananta pudgalAstikAya pradezoM eka addhAsamaya dvArA spaSTa hote haiN| kyoMki eka dravya ke sthAna meM tathA usakI AjUbAjU meM anantapudgaloM kA sadbhAva rahatA hai / ananta addhAsamayoM dvArA eka addhAsamaya spRSTa hotA hai - isakA nAtparya aisA hai ki addhAsamayaviziSTa anantaparamANudravya addhAsamayarUpa se vivakSita hue haiM / ataH ye addhAsamayarUpa se vikSitaparamANu usake sthAna meM aura usakI AjUbAjU meM ananta rahate haiM / isa prakAra dharmAstikAyAdi koM kI pradeza kI apekSA sparzanA kahakara atha dravyataH unakI sparzanA kahI jAtI hai - isameM gautama ne anata pudgalAstikAthapradeza vaDe eka addhAsamaya pRSTa thAya che ane anaMta addhAsamaye vaDe eka adbAsamaya pRSTa thAya che. addhAsamaya viziSTa paramANudravya rUpa eka addhAsamaya anata jIvAstikAyapradeza 3 pRSTa thAya che kAraNa ke tee eka pradezamAM paNa anaMta hoya che, eja pramANe ana tapudgalAstikAya pradeze! vaDe eka addhAsamaya pRSTa thAya che, kAraNu ke eka dravyanA sthAnamAM tathA tenI AjUmAjUmAM anaMta pudgalAne sadbhAva rahe che. anata addhAsamaya vaDe eka addhAsamaya pruSTa thAya che tenu spaSTIkaraNa nIce pramANe che--addhAsamaya-viziSTa anaMta pudgalaparamANu dravya addhAsamaya rUpe kathita thayela che. tethI te addhAsamaya rUpe vivakSita paramANu tenA sthAnamAM tathA tenI AsapasamAM anata rahe che A rIte dharmAsti kAyAkrikeAnA pradezanI apekSAe spanAnu` kathana karIne have dravyanI apekSAe temanI spanAnuM thana karavAmAM Ave che Page #687 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 664 bhagavatIsUtre yati-dhamnalikAeNaM bhaMte ! kevaiehiM dhamAthikAyappae sehiM puDhe ? ' gautamaH pRcchati-he bhadanta ! dharmAstikAyaH khala kiyadbhiH dharmAstikAyapradezaH spRSTo bhavati ? bhagavAnAha- natyi ekeMga vi' he gautama ! dharmAstikAyo nAsti ekenApi dharmAstikAyapradezena sRSTa', sakalasyaiva dharmAstikAyasya pranitatvena tadvyatiriktasya ca dharmAstikAyamadezasyAbhAvAt , tathA ca nedaM bhavati yad-ekenApi dharmAstikAyamadezena asau dharmAstikAyaH spRSTo bhAti / gautamaH pRcchati'kevaDarahiM adhammatyikAyappaesehi puDhe ?' he bhadanta ! kiyadabhiH adharmAstikAyamadezaiH dharmAskiAyaH spRSTo bhAni ? bhagavAnAha-' asaMkhejjehiM ' he gautama ! asaMkhyeyaiH adharmAstikAyapradezaH dharmAstikAyaH spRSTo bhavati, dharmAstikAyapradezAnantarameva adharmAstikAyasambandhinAmasaMkhyeyAnAmapi pradezAnAM vyavasthitaprabhu se aisA pUchA hai-'dhammatthikAraNa bhaMte! kevaiehiM dhammatthikAyapaesehi puDhe he bhadanta ! dharmAstikAya dravya dharmAstikAya ke kitane pradezoM dvArA spRSTa hotA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-'nasthi ekeNa vi' he gautama ! dharmAstikAya dravya dharmAstikAya ke eka bhI pradeza se spRSTa nahIM hotA hai| isaliye usase bhinna koI aura dharmAstikAya pradezakA sadbhAva bacatA nahIM hai| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'kevAehiM ahampatthi kAyapaesehiM puDhe' he adanta ! dharmAstikAya bhitane adharmAstikAyapradezoM dvArA spRSTa hotA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-'asaMkhejjekSita he gautama ! dharmAstikAbadravya asaMkhyAta adharmAstikAyapradezoM dvArA spRSTa hotA hai| kyoMki dharmAstikAya ke pradezoM ke anantara hI adha mAstikAya saMbaMdhI asaMkhyAtapradeza vyavasthita haiM / aba gautama aisA jItama svaamiin| pra-"dhammatthikAe bhaMte ! kevaiedi dhammathikAyapae. se paTe " 0 agaSan / yastAya dravya mAstiyana 32 pra! dvArA pRSTa thAya che? mahAvIra prabhunA utta2-" nathi ekeNa vi" gautama ! yAstiya dravya dharmAstikAyanA eka paNa pradeza vaDe spaSTa thatuM nathI, kAraNa ke samasta dharmAstikAya viSe prazna pUchavAmAM AvyuM che te kAraNe tenAthI bhinna evA bIjA keIpa dharmAstikAya pradezane sahu bhAva ja saMbhavI zakatuM nathI gautama svAbhAnI praza-" kevaiehi ahammasthi kAyapaezcehi pudre ?" hai he bhagavad 'dhamastikAya dravya keTalA adharmAstikAya pradezo vaDeskRSTa thAya che? mahAvIra prabhunA uttara-asaMkhejjehi " gautama ! ghamAstAya dra05 asakhyAta adharmAstikAya pradeza vaDe dhRSTa thAya che, kAraNa ke dharmAstikAyanA pradezanI anantara ja adharmAstikAyanA asaMkhyAta pradeze rahelA hoya che, Page #688 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyarcAndrakA TIkA za0 13 u04 sU09 dvi0 pu0 sparzanAdAranirUpaNam 165 tvAt / gautamaH pRcchati-'kevaiehi AgAsasthikAyApasehiM puDhe ? ' he madanta ! kiyadbhiH AkAzAstikAyapradezaH dharmAstikAyaH spRSTo bhavati ? bhagavAnAha - 'asaMkhejjehi' he gautama ! asaMkhyeyaH AkAzAstikAyapradezaiH dharmAstikAyaH spRSTo bhavati, dharmAstikAyasya asaMkhyeyapradezasvarUpalokAkAzapramANatvAt / gautamaH pRcchavi-'keAiehiM jIvasthikAyappae sehiM puDhe ? ' he bhadanta ! kiyadbhiH jIvAstikAyapradezaH dharmAstikAyaH . spaSTo bhavati ? bhagavAnAha'aNatehi' he gautama ! anantaiH jIvAstikAyapradezaH dharmAstikAyaH spaSTo bhavati, dharmAstikAyasya jIvAstikAyapradezavyAptyaivAnasthitatvAt , teSAM ca anantatvAt / gautamaH pRcchati-'kevaiehiM pogalatthikAyaparasehiM ?" he madana ! kiyadbhiH pudgalAstikAyamadezaiH dharmAstikAyaH spRSTo bhavati ? bhagavAnAha- aNaMtehi' he gautama ! anantaiH pudgalAstikAyapradezaiH dharmApUchate haiM-'kevaiehi AgAsasthikAyapaele hi puDhe' he bhadanta ! kitane AkAzAstikAyapradezoM dvArA dharmAstikAya spRSTa hotA hai| uttara meM prabhu kahate haiM-'asaMkhejjehiM' he gautama ! asaMkhyAta AkAzAstikAyapradezoM dvArA dharmAstikAya spRSTa hotA hai| kyoMki dharmAstikAya asaMkhyAtapradezasvarUpa lokAkAzavarAvara kahA gayA hai| aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM-kevAedi jIvasthikAyapapasehiM puDhe' he bhadanta ! kitane jIvAstikAyapradezoM dvArA dharmAstikAya dravya spRSTa hotA hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-'aNataI' he gautama | anantajIvAstikAya; pradezoM dvArA dharmAstikAyadravya spRSTa hotA hai| kyoMki jIvAstikAya ke pradezoM ko vyAsa karake hI dharmAsikAya avasthita hai / jIyA. gautama svAmInI A-" devApahi AgAsasthikAyapaesehiM puDhe ?" De bhagavana! dharmAstikAya dravya keTalA AkAzAstikAya pradeze vake pRSTa thAya che? mahAvIra prabhunA uttara-" asaMkhajehi" mautama! masabhyAta AkAzAstikAyapradeza vaDe dhamastikAyadravya pRSTa thAya che, kAraNa ke dharmAstikAya asaMkhyAta pradeza rUpa kAkAza barAbara kahyuM che. gautama svAmInA praza-" devaiehiM jIvasthikAyapaeme hiM puDhe " vanuM dhamastikAya dravya keTalA jIvAstikAyapradezo vaDe pRSTa thAya che? ___mahAvIra prabhunA uttara-"aNatehi" manAta taya prazA paDe dharmAstikAya dravya spaSTa thAya che, kAraNa ke jIvAstikAyanA pradezane vyAsa . karIne ja dharmAstikAya dravya raheluM che. vAritakAyane anaMta kahyuM che. bha084 . Page #689 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ALL bhagavatIsUtre stikAyaH spRSTo bhavati, uktayuktaH / gautamaH pRcchati- kevaiehiM addhAsamaehi ?' he bhadanta ! kriyadabhiH addhAsamayaiH dharmAstikAyaH spRSTo bhavati ? bhagavAnAha-siya puDhe siya no puDhe, nai puDhe niyamA aNaMtehi' he gautama ! addhA. samayaiH dharyAstikAyaH syAt-kadAcit spRSTo bhavati samayakSetrApekSayA, syAtkadAcit no spRTI bhAti vahiHkSetrApekSyA, tatrApi yadA spRSTo bhavati tadA niyamAt anantaiH addhAsamayaiH spRSTo bhAti / gautamaH pRcchati-' ahamasthikAeNaM bhaMte ! kevaiehiM dhammasthikAyaparasehiM puDhe ?' he bhadanta ! adharmAsti kAyaH khalu kiyadbhiH dharmAstikAyAdezaiH spRSTo bhavati ? bhagavAnAha-'asaMkhejjehiM ' he gautama ! asaMkhyaiH dharmAstikAyapradezaH adharmAstikAyaH spRSTo bhavati / gautamaH pRcchatistikAya ko ananta kahA gayA hai| aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'kevaiehiM addhAsamaehi' he bhadanta ! kitane addhAsamayoM dvArA dharmAstikAya spRSTa hotA hai ? uttara meM prabhu karate haiM- siya puDhe, siya no puDhe-jai puDhe niyamA aNaMtehi' he gautama ! dharmAstikAya addhAsamayoM dvArA kadAcit spRSTa hotA hai aura kadAcit spRSTa nahIM hotA hai| samayakSetra kI apekSA se spRSTa aura bahiHkSetra kI apekSA se aspRSTa kahA gayA hai| yadi yaha advAsamayoM dvArA spRSTa hotA hai to niyama se ananta adAsamayoM dvArA spRSTa hotA hai| aya gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM - ahamasTikAe NaM bhaMte ! kevAehi dhammasthikAyapaesehiM puDhe' he bhadanta ! adharmAstikAya dharmAstikAya ke kitane pradezoM dvArA spRSTa hotA hai ? isake uttara meM prabhu kahate haiM"asaMkhejehi' he gautama ! dharmAstikAya ke asaMkhyAta pradezoM dvArA adharmAstikAya spRSTa hotA hai| gautama sAbhAra -"kevaiehiM addhAsamaehiM puDhe " bhagavan ! keTalA addhAsama dvArA dharmAstikAya dravya pRSTa thAya che? ____ mahAvIra prabhunA uttara-" siya puDhe, ciya no puDhe, jai puDhe niyama! aNatehiM" he gautama | dhastiyadravya saddhAsamayI 62 // 4yA24 2YSTa thAya che ane kayAreka pRSTa thatuM nathI. samayakSetranI apekSAe pRSTa ane samayakSetranI bahAranA kSetranI apekSAe askRSTa kahyuM che. jyAre te addhAsama, vaDe pRSTa thAya che tyAre niyamathI ja anaMta addhAsama vaDe pRSTa thAya che. gautama svAmInA prazna-" ahammasthikAyae NaM bhaMte ! devaiehiM dhammatthi. kAyapaesehiM puDhe ?" bhagavan ! adharmAstiya dravya yAstiyana dalA pradeze vaDe spaSTa thAya che? Page #690 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u04 sU09 dvi0 pu0 sparzanAdvAranirUpaNam 667 'kevaiehiM ahammasthikAyapaesehiM puDhe ? ' he bhadanta ! kiyadbhiH adharmAstikAyapradezaH adharmAstikAyaH spRSTo bhavati ? bhagavAnAha-'Natthi ekkeNa vi, sesaM jahA dhammasthi kAyassa' he gautama ! nAsti e kenApi adharmAstikAyapradezena adharmAstikAyaH spRSTaH, sakalasyaiva adharmAstikAyasya pagnitatvena tadvyatiriktasya cA dharmAstikAyamadezasyAbhAvAt , zeSaM yathA dharmAstikAyasya pratipAditaM tathaiva adharmAstikAyasyApi pratipattavyam , tathA ca asaMkhyayaH AkAzAstikAyapradezaiH adharmAstikAyaH spRSTa , anantaiH jIvAstikAyapradezaiH adharmAstikAya: spRSTaH, anantaiH pudgalAstikAyamadezaiH spRSTA, bhaddhAsamayestu syAt spRSTaH, syAt no aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM- ketrahahiM ahammatthikAthapaelehiM puDhe' he madanta ? adharmAstikAya ke kitane pradezoM dvArA adharmAstikAya spRSTa hotA hai isake uttara meM prabhu kahate hai'Nasthi ekkeNa vi' sesa jahA dhammatyikAyassa' he gautama ! adharmAstikAya adharmAstikAya ke eka bhI pradeza dvArA spRSTa nahIM hotA hai| kyoM ki pUrA adharmAstikAya hI yahA~ pranita huA hai / ataH usase bhinna adharmAstikAya pradeza svataMtra aura koI dUsarA bacatA nahIM hai / thAkI kA aura saba kathana jaisA dharmAstikAya kA kahA gayA hai vaisA hI adharmAstikAya kA bhI jAnanA cAhiye / tathA ca-AkAzAstikAya ke asaMkhyAtapradezoM dvArA adharmAstikAya spRSTa hotA hai, ananta jIvAstikAyamadezoM dvArA adharmAstikAya spRSTa hotA hai, ananta pudgalA. mahAvIra prabhunA uttara-asaMkhejjehiM" hai gautama ! stiyanA asaMkhyAta pradeze vaDe adhamastikAya spaSTa thAya che, gautama sAmanA prazna-" kevaiehiM ahammasthikAyapaesehiM puDhe ?' 8 bhagavad ! adhamastikAyanA keTalA pradeza vaDe adharmAstikAya pRSTa thAya che? ___ mahAvIra prabhunA uttara-"Nasthi ekaNa vi, sesaM jahA dhammasthikAyassa" he gautama! adharmAstikAyavya adhamastikAyanA eka paNa pradeza vaDe spaSTa thatuM nathI, kAraNa ke saMpUrNa adharmAstikAyane anulakSIne ahI prazna pUchavAmAM Avye che. tethI tenAthI bhinna evA anya adharmAstikAya pradezanuM svataMtra astitva saMbhavI zakatuM nathI. bAkInuM samasta kathana dhamaratakAyanA kathana anusAra ja samajavuM jema ke-AkAzAstikAyanA asaMkhyAta pradeze vaDe adhamastikAya pRSTa thAya che, anaMta chAstikAya pradeza dvArA adharmAtiya pRSTa thAya che, anaMta puDugArikAya pradeza dvArA adhamastikAya Page #691 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 668 bhagavatI sUtre , spRSTaH, yadA spRSTastadA niyamAt anantaireva addhAsamayaiH adharmAstikAyaH spRSTo bhavati, ' evaM egaM gamae gaM savve vi sahANa natthi ekkeNa vi puDhA, paradvANae AdillaehiM tirhi asaM khejjeddi bhANiyantraM, pacchillaesu timu anaMtA mANiyantrA, jAva addhAsamayo ti evaM pUrvoktarItyeva etena gamakena abhilApakameNa AkAzAstikAyasya 6, jIvAstikAyasya 6, pudgalAstikAyasya 6, bhaddhAsamayasya ca 6, abhilApA bhaNivaNyAH kevalaM yatra dharmAstikAyAdistatpadezaireva marUpyate tat svasthAnam, anyacca parasthAnaM, tatra sarve'pi dharmAstikAyAdayaH svasthAne na santi ekenApi spRSTAH' iti pratyuttaraM jJeyam / 4 stikAya pradezoM dvArA adharmAstikAya spRSTa hotA hai / tathA addhAsamayoM se vaha kadAcit spRSTa hotA hai aura kadAcit spRSTa nahIM hotA hai / yadi vaha unase spRSTa hotA hai, to niyamataH ananta advAsanadhoM dvArA spRSTa hotA hai / 'evaM eeNaM gamaeNaM sandhevi sadvANae natthi ekkeNa vi puTThA, paradvANae Adilahi tihi asaMkhejjehiM bhANiyantraM pacchilaesu tisu anaMtA bhANipavvA, jAva addhAsamayo pti' isa prakAra pUrvokta rIti se isa abhilApakrama se AkAzAstikAya ke 6, jIvAstikAya ke 6, punalA stikA ke 6 aura advAsamaya ke 6 abhilApa kahanA caahiye| jahAM kevala dharmAstikAyAdidravya kA unake pradezoM ke sAtha sparzanA kA 'vicAra hotA hai vaha svasthAnaka hai aura dUsare dravya ke pradezoM ke sAtha jo sparzanA kA vicAra hai vaha parasthAnaka hai samasta dharmAstikAyAdikadravya 'svasthAna meM eka bhI madeza se spaSTa nahIM hote haiM' ailA pRSTa thAya che, tathA addhAsamaye vaDe kayAreka te pRSTa thAya che ane kayAreka pRSTha thatu nathI je te temanA dvArA pRSTa thatuM hoya, te niyamathI ja anata addhAsamaye vaDe pRSTa thAya che. " evaM eeNaM gamaraNaM savve vi saTTANae natthi ekeNa vi puTThA, paraTThANae Adillaehi tihi asaMkhejjehi bhANiyavyaM pacchillaesu tisu anaMtA bhANiyavvA, jAva addhAsamayo tti " mere pUrveti paddhati anusAra bhAzAsti kAyanA 6, chAstikAyanA 6, puTTugalAstikAyanA 6, ane addhAsamayanA 6 abhilApa (praAAttarA) kahevA joie jyAM kevaLa dharmAstikAyAdi dvavyanA temanA pradezAnI sAthe spanAnA vicAra thAya che, te sthAnakanuM nAma svasthAnaka che, tathA anya drabyAnA pradezAnI sAthe spazanAnA vicAra thata hAya, te sthAnakanuM nAma pasthAnaka che. samasta dharmAstikAyAdika dravya "svasthAnakamAM eka pazu pradeza vaDe pRSTa thatuM nathI," evA patyuttara samajavA Page #692 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u04 sU09 dvi0 pu0 sparzanAdvAranirUpaNam 669 parasthAne ca AdimeSu triSu-dharmAstikAyAdi trayagamakeSu asaMkhyeyaiH spRSTAH iti bhaNitavyam , dharmAdharmAstikAyayorasaMkhyeyapradezatvAt , tasaMpRSTAkAzasya cAsaMkhyeyapradezatvAt , pathimeghu-antimeSu triSu jIvapudgalAddhAsamayarUpatrayagamakeSu ca anantA maNitavyAH, 'anantaH pradezaH spRSTaH' iti vaktavyam , teSA jIvAstikAyAdInAmanantamadezatvAt / ana ca AkAzAstikAyagamake'ya vizepo yat AkAzAsvikAyo dharmAstikAyAdipradezaH spRSTazcAspRSTazya, tatra yaH spRSTaH so'saMkhpeyarmAdharmAstikAyayoH pradezaH, jIvAstikAyAdInAM tu trayANAmanantaiH pradezaH spRSTo bhavati, yAvat-zraddhAsamaya iti, bhaddhAsamayagamakaparyanvaM dharmAstipratyuttara jAnanA cAhiye / tathA parasthAna meM Adima tIna meM dharmA stikAyAdi tIna gamakoM meM asaMkhyAtapadezoM se spRSTa hai aisA kahanA caahiye| kyoMki dharmAstikAya adharmAstikAya ye donoM ama. khyAta pradezavAle haiM, tathA inase saMspRSTa AkAza bhI asaMkhyAna pradezoMvAlA hai| lathA pazcima-antima tIna, jIva pudgala aura addhAsamaya inake abhilApoM meM ananta pradezoM dvArA spRSTa hai aisA kahanA cAhiye, kAraNa ki jIvAstikAyAdika anantapradezoMvAle haiN| yahAM AkAzAstikAya ke gamaka meM aisI vizeSatA hai ki AkAzAstikAya dharSAstikAya ke pradezoM dvArA spRSTa bhI hai aura aspRSTa bhI hai| jo AkAzAstikAya spRSTa hai vaha dharmAstikAya ke asaMkhyAta pradezoM dvArA spaSTa hotA hai tathA tIna jIvAstikAyAdikoM ke anantapradezoM dvArA spRSTa hotA hai isa prakAra addhAsamaya ke. gamaka taka dharmAstikAyAdika chaha ke gamaka kahanA cAhiye / yAvat-kitane dhrmaajoIe parasthAnamAM pahelAM traNamAM-dhamastikAya Adi traNamAM asaMkhyAta pradeza vaDe pRSNa che, evuM kathana karavuM joIe, kAraNa ke dharmAstikAya ane adhamasisakAya asaMkhyAta pradeza vALAM che, tathA temanA dvArA saMpUrNa AkAza paNa asaMkhyAta pradezava zuM che. chellA traNa abhizApamAM-jIvAritakAya, pudgalAstikAya ane addhAsamayanA amilApe mAM-anaMta pradezo vaDe spaSTa kahevuM joIe kAraNa ke jIvAstikAyAdika ananta pradezevALAM che. ahIM AkAzAstikAyanA abhilASamAM evI vizeSatA che ke AkAzAstikAya dharmAstikAyanA pradeza dvArA pRSTa paNa che ane ApRSTa paNa che je AkAzAstikAya spaSTa che te dharmAstikAyanA asaMkhyAta pradeza dvArA pRSTa hoya che tathA jIvAstikIya Adi traNanA anaMta pradeza dvArA pRSTa hoya che. A rIte aDhAsamayanA gamaka paryantane dharmAstikAyAdika cha gamakanuM kathana karavuM Page #693 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 670 bhagavatI sUtre kAyAdInAM SaNNAM gamakAni vaktavyAni, 'jAva ke iehi addhAsamaraddi puDhe ? ' yAvat zraddhAsamayaH kriyadbhiH dharmAstikAyAdipradezaiH spRSTaH ? iti gautamasya addhAsamayaviSayakaH praznaH svayamUhanIyaH, gagavAnAha - ' natthi ekkeNa vi ' he gautama ! nAsti ekenApi addhAsamayena addhAsamayaH spRSTaH parapradezena tu yathA yogyam AdyatrayeNa asaMkhyeyapradezena spRSTaH, upAntimadvayena tu anantapradezena spRSTo bhavatIti bhAvaH / nirupacaritasya addhAsamayasya ekasyaiva sadbhAvAt, atItAnAgatasamayayostu vinaSTAnutpannatvena asatvAt na samayAntareNa spRSTatA saMbhavatIti bhAvaH // sU0 9 // stikAyAdika ke pradezoM dvArA addhAsamaya spRSTa hotA hai ? isa prakAra kA gautama kA addhAsamayaviSayaka prazna apane Apa udbhAvita karanA cAhiye - isake uttara meM prabhu kahate haiM-'natthi ekeNa vi' he gautama ! svasthAna kI apekSA yathAyogya Adi ke nIna astikAya ke asaMkhyAta pradezoM se addhAsamaya spRSTa hotA hai / tathA antima do astikAyoM ke - jIvAstikAya aura pudgalAstikAya ke ananta pradezoM se vaha addhAsamaya spRSTa hotA hai / nirUpacarita addhAsamaya eka hI hotA hai| isa kAraNa usakI samayAnta ke sAtha sparzanA nahI hotI hai kyoMki atIta evaM anAgata samaya kA, vinaSTa aura anutpanna hone ke kAraNa satva nahIM mAnA gayA hai || sU0 9 // iti dvipradezikAdi pudgalAsti kAyasparzadvAra vaktavyatA // joIe chellA adbhusamaya viSayaka praznottarA A pramANe samajavA-addhAsamaya keTalA dharmAstikAyAkrikanA pradeza dvArA pRSTa thAya che ? A prakAre chae prazno jAte manAvI levAM addhAsamaya keTalA ahvAsamA vaDe pRSTa thAya che ? A svasthAna viSaya praznamA uttara mA prabhA che- 'natthi ekkeNa vi " he gautama! bhddhaasamaya eka paNu addhAsamaya vaDe pRSTa thatA nathI, dharmAstikAyanA, adharmostikAyanA ane AkAzastikAyanA asakhyAta pradeze vaDe ane chellA e astikAcAnA (jIvAstikAya ane pudgalAstikAyanA ana'ta pradeze| vaDe addhAsamaya pRSTha thAya che nirUpati ahvAsamaya eka ja hAya che kAraNe tenI samayAntaranI sAthe sparza nA thatI nathI, kAraNa ke atIta (bhUta) ane anAgata (bhaviSya) samayanuM. viSNu ane anutpanna hAvAne kAraNe astitva ja mAnavAmAM AvyuM nathI ||sUThThA 5 dvipradezikAdi pudgalAstikAyasparzadvAra . vaktAtA saMpUrNa Page #694 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za0 13 u04 sU0 10 avagAhanAdvAranirUpaNam 671 avgaahdaarvktvytaa| mUlam-'jattha NaM bhaMte! ege dhammatdhikAyappaese ogADhe, tattha kevaiyA dhammasthikAyapaesA ogADhA? natthi egovi, kevaiyA ahammasthikAyapaesA ogADhA ekko, kevaiyA AgA. sasthikAyappaesAogADhA? ekko, kevaiyA jIvasthikAyappaesA ogADhA? aNaMtA, kevaiyA poggalasthikAyapaesA ogADhA? aNaMtA, keraiyA addhAlamayA ogADhA? siyaogADhA, siya no ogADhA, jaI ogADhA annNtaa| jattha Na bhaMte! ege ahammasthikAyapaese ogAMDhe, tattha kevaiyA dhammatthikAyapaelA ogADhA? natthi ekako, kevaiyAahammasthikAyapaesAogADhA? natthi ekko vi, lesaM jahA dhambhatthikAyassa / jastha NaM bhaMte! ege AgAsasthikAyapaese ogADe, tattha kevaiyA dhammatthikAyappaesA ogADhA ? liya ogADhA, siya no ogADhA, jai ogADhA, ekko| evaM ahammatthikAyapaesA vi| kevaiyA AgAsasthikAyapaesA ogADhA? natthi ekko vi, kevaiyA jIvasthikAyappaesA ogADhA? siya ogADhA,siya noogADhA, jai ogADhA, aNaMtA, evaM jAva addhaalmyaa| jattha bhaMte! ege jIvatthikAyapaese ogADhe tattha kevaiyA dhammasthikAyapaesA ogADhA? ekko| evaM ahammasthikAyapaesA, evaM AgAsasthikAyapaelA vi|keviyaajiivsthikaaypelaaogaaddhaa? arNatA, sesaM jahA dhmmsthikaayss|jtthnnNbhNte! ege poggala. Page #695 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 672 bhagavatIne thikAyapaese ogADhe, tattha kevaiyA dhammatthikAyapaesA ogADhA? evaM jahA jIvasthikAyapaese taheva nirvsesN| jattha NaM bhaMte do poggalasthikAyapaesA ogADhA, tattha kevaiyA dhammasthikAyapaesA ogADhA? siya ekko, siya donni, evaM ahammatthikAyassa vi, evaM AgAsasthikAyassa vi, sesaM jahA dhammasthikAyalA jattha NaM bhaMte! tinni poggalasthikAyapaesA ogADhA? tattha kevaiyA dhammatthikAyapaesA ogADhA ? siya eko, siya donni, siya tinni, evaM ahammasthikAyassa vi, evaM AgAlasthikAyasla vi, sesaM jaheba doNhaM, evaM ekkeko vaDDiyanbo, paesA Aillaehi, tihiM asthikAehi, sesaM jaheva doNhaM jAba dasahaM liya ekko, siya donni, liya tinni, jAva liya dasa, saMkhejANaM siya ekako siya donni, jAva siya dasa, siya saMkhejA? asaMkhejANaM liya ekko, jAva siya saMkhejjA, siya asaMkhejjA, jahA asaMkhejjA, evaM arNamA vi| jattha NaM bhaMte! ege addhAsamae ogADhe, tattha kevaiyA dhammatthikAyapaesA, ogADhA? ekko, kevaiyA ahammasthikAyapaesA o. gADhA? ekko, kevaiyA AgAsasthikAyapaesA ogADhA? eko, kevaiyA jIvAsthikAyapaezA ogADhA? aNaMtA, evaM jAva addhaasmyaa| jattha NaM bhaMte! dhammasthikAe ogADhe tattha kevaiyA dhammasthikAyapaesA ogADhA? natthiM ekko vi, kevaiyA ahammasthikAyapaesA ogADhA ? asaMkhejjA, kevaDyA AgAsasthikAyapaesA ogAdA? asaMkhejjA, kevaiyA jIvatthikAya Page #696 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 4 sU0 10 avagAhanAdvAranirUpaNa 673 paesA ogAdA? asaMkhejjA, kevaiyA jIvasthikAyapaesA ogADhA? aNaMtA, evaM jAva addhaalmyaa| jattha NaM aMte ! ahammatthikAe ogADhe tattha kevaiyA dhammasthikAyapaesA ogADhA? asaMkhejjA, kevaiyA ahammasthikAyapaesA ogAdA? nasthi ekko vi, sesaM jahA dhammatthikAyasta, evaM savve saTANe natthi ekko vi bhANiyavvaM, paradANe AdillagA tinni asaMkhejjA bhANiyabvA, pacchillagA tinni aNaMtA, bhANiyavA jAva addhAsamao tti, jAva kevaiyA addhAsamayA ogADhA ? natthi ekko vi ||suu0 10 // chAyA-yatra khalu bhadantaM ! eko dharmAstikAyapadezaH avagADhastatra kiyanto dharmAstikAyamadezAH avagADhA ? nAsti eko'pi, jhiyantaH adharmAstikAya pradezAH AgADhA: ? ekA, bhiyanta AkAzAstikAyapradezAH avagAhA ? ekA, kiyanto jIvAstikAyapradezAH agADhA: ? anantAH, kiyantaH pudgalAstikAya pradezAH avagADhA: ? anantA, kiyanta addhAsamayAH avagAhAH ? syAt avagAhA:, syAt no avagADhA, yadA avagADhAH anantAH, yatra khalu bhadanta ! ekaH adharmAstikAyapradezaH avagADhastatra kiyanto dharmAstikAyapradezAH avagADhAH ? ekA, kiyantaH adharmAstikAyamadezA agADhAH ? nAsti eko'pi zeSaM yathA dharmA stikAyasya, yatra khalu bhadanta ! ekaH AkAzAstikAyapradezaH avagADhastatra kiyanto dharmAstikAyamadezA avagADhAH ? syAt avagAhAH syAt no avagADhA' yadA abagAdAH, ekA, evam adharmAstikAyapradezA api, kiyantaH AkAzAstikAyapradezAH avagADhA ? nAsti eko'pi, kiyanto jIvAstikAyapradezA avagAhAH ? syAt avagAhA: syAta no avagADhAH, yadAavagADhAH anantAH, evaM yAvat addhAsamayA: yatra khallu bhadanta ! eko jIvAstikAyapradezaH aragADhastatra kiyanto dharmAstikAya. pradeza avagADhA: ? ekaH evam adharmAstikAyapradezAH, evam AkAzAstikAya pradezA api, kiyanto jIvAstikAyamadezAH avagAhAH anantAH ? zepaM yathA dharmAstikAyasya, yatra khalu bhadanta ! ekaH pudgalAstikAyapradezaH avagAhastatra kiyanto dharmAstikAyapadezA avagAhAH ? evaM yathA jIvAstikAyamadezastathaiva niravazeSam , yatra khallu bhadanta ! dvau pudgalAstikAyapradezau avagADhau tatra kiyanto dharmAstikAyamadezAH avagAr3hA ? syAt ekaH, syAtU dvau, evam adharmAstikAya. bha0 85 Page #697 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 674 bhagavatIsUtre rayApi, evam AkAzAstikAyasyApi zepaM yathA dharmAstikAyasya, yatra khalu bhadanta! trayaH pudgalAstikAyapradezA avagADhAstatra kiyanto dharmAstikAyapadezA avagADhA ? syAt ekA, syAt dvau, syAt trayaH, evam adharmAstikAyasyApi evam AkAzAstikAyasyApi, zepaM yathaiva dvayoH, evam ekaiko varddhayitavyaH pradezaH, AdibhitribhiH astikAyaiH, zeSaM yathaiva dvayoryAvat dazAnAM syAt eka', syAt dvau, syAt trayaH, yAvat-syAt daza, saMkhyeyAnAM syAt ekaH, syAt dvau, yAvat syAt daza, syAt saMkhyeyAH, asaMkhyepAnAM syAt ekaH, yAvat syAt saMkhyeyAH, syAt asaMkhyeyAH, yathA asaMkhyeyAH, evam anantA api, yatra bhadanta ! eko'ddhAsamayaH avagADhastatra kiyanto dharmAstikAyamadezA avagAhAH ? eka:, kiyantaH adharmAstikAyapradezAH avagADhAH 1 ekaH, kiyanta AkAzAstikAyapradezA avagADhAH ? eka:, kiyanto jIvAstikAyapradezA avagADhAH ? anantA, evaM yAvat advAsamayAH yatra khalu bhadanta ! dharmAstikAyaH agADhastatra kiyanto dharmA. stikAyapadezA avagADhAH ? nAsti eko'pi, kiyanto'dharmAstikAyapradezAH avagAhAH ? asaMkhyeyAH, kiyanta AkAzAstikAyamadezA atragADhAH ? asaMkhye. yAH, kiganto jIvAstikAyapradezA avagAhA: anantA', evaM yAvat addhAsamayA:, yatra khalu bhadanta ! adharmAstikAyAdezaH agADhastatra kiyanto dharmAstikAyapradezA avagADhA:? asaMkhyeyA:, kiyanto'dharmAstikAyapradezA avagADhA ? nAsti eko'pi, zeSaM yathA dharmAsti gAyasya, evaM sarne svasthAne nAsti eko'pi bhaNitavyam , parasthAne AdimAstrayaH asaMkhyeyA bhaNitavyAH, pazcimAstrayo'nantA bhaNitavyAH, yAvat addhAsamaya iti, yAvat kiyantaH addhAsamayA avagADhAH ? nAsti eko'pi // 010 / / ____TokA-atha navamam avagAhadvAramAha-'jattha NaM bhaMte !' ityAdi / 'jattha NaM bhaMte ! ege dhammatthikAyapae se ogADhe, tattha kevAyA dhammatthikAyappaesA avagAhadvAravaktavyatA"jastha NaM bhaMte ! ege dhampatthikAyappaese" ityaadi| TIkArtha-sutrakAra ne isa satra dvArA nauveM avagAhadvAra kA vivecana kiyA hai isameM gautamane prabhu se aisA pUchA hai-'jatthaNaM bhaMte ! ege dhamma -mavAra vyatA"jaya gaM bhele ! ege dhammatyikAyapaese" tyAha-- TIkAtha-sUtrakAre A sUtra dvArA navamAM avagAhadvAranuM nirUpaNa karyuM che. A viSayane anulakSIne gautamasvAmI mahAvIra prabhune e prazna pUche che 8-" jattha NaM bhaMte ! ege dhammasthikAyapaese ogADhe, tatya kevaiyA dhammatthikAya. Page #698 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 4 sU0 10 avagAhanAdvAranirUpaNa 675 bhogADhA ?' gautamaH pRcchati-he bhadanta ! yatra khalu sthAne ekaH dharmAstikAyapradezo'vagADho bhavati tatra sthAne phiyanto dharmAstikAyapradezA avagADhAH sthitA bhavanti ? bhagavAnAha-'nasthi eko vi' he gautaya ! yatra pradeze dharmAstikAyasya ekaH pradezo'vagADho bhavati tatra anyasvatpradezo nAsti eko'pi ekadharmAstikAyapradezasthAne anyasya dharmAstikAyama dezasya avidyamAnatvAt , gautamaH pRcchati-'kevaiyA ahamatyikAyappaesA ogADhA ? ' he bhadanta ! yatra eko dharmAsti kAya pradezojagADho'sti tatra kiyantaH adharmAstikAyamadezA abagADhA bhavanti ? magavAnAha-' eko' he gautama ! eka varmAstikAyapradezAvagAhanAthikAyapaese ogADhe, tattha kevaDyA dhammatyikAyapaesA ogADhA' he bhadanta! jisa sthAna para eka pradeza dhamaustikAya kA avagAha hotA hai arthAt AkAza ke jisa pradeza meM dharmAstikAya kA eka pradeza avagAhita hai-rahAhamA hai-vahAMdhIstikAya ke aura kitane pradeza avagAhasthita haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'nathi eko vi' he gautama ! jisa pradeza meM dharmAstikAya kA eka pradeza avagAha hotA hai, usa pradeza meM dharmAstikAya kA dUsarA pradeza avagADha nahIM hotA hai kyoMki vaha vahAM avidyamAna rahatA hai| aba gautama svAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'kevaiyA ahammasthikAyapaesA ogADhA' he bhadanta ! jisa sthAna para dharmAstikAya kA eka pradeza avagADha hai-vahA~ para adharmAstikAya ke kitane pradeza avagADha hote haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'eko' he gautama! jisa sthAna paesA ogADhA ?" mApana ! 2 sthAna 52 dhAtiyo me pradeza avagAhita hoya che-eTale ke AkAzanA je pradezamAM dharmAstikAyane eka pradeza rahele hoya che tyAM dharmAstikAyanA bIjA keTalA pradeze avagADha (2al) DAya cha ? mahAvIra prasuna utta2-"nathi eko vi" gautama / 2 pradezamA dharmAstikAyano eka pradeza avagAhita hoya che. te pradezamAM dharmAstikAyane bIjo eka paNa pradeza avagAhita heta nathI, kAraNa ke te tyAM avidyamAna rahe che. gautama svAbhAnA prazna- kevaiyA ahammatthikAyapaesA ogADhA " bhagavAna ! je sthAna para dharmAstikAyane eka pradeza avagAhita (sthita) che, te sthAna para adharmAstikAyanA keTalA pradeze avagAhita hoya che? mahAvIra prabhunA tta2-" ekko" 3 gautama ! 2 sthAna 52 dhA. Page #699 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 67E bhagavatI sUtre sthAne ekosstikAya pradezo'vagADho bhavati, dharmAstikAya pradezasthAne'dharmA sti hAyamadezasya vidyamAnatvAt / gautamaH pRcchati' kevaiyA AgAsatthikAyappaesA ogADhA ? ' he bhadanta ! ekadharmAsvikAyama dezAvagAhasthAne kiyantaAkAzAstikAya pradezAH atragADhA bhavanti ? bhagavAnAha - ' eko' he gautama ! tatra eka eva AkAzAstikAyamadezaH avagADho bhavati, gautamaH pRcchati - ' kevaiyA jIvatkAyaesA ogADhA ?' ekaH dharmAstikAyama dezAvagAhasthAne kiyanto jIvAstikA pradezA avagADhA bhavanti ? bhagavAnAha - ' anaMtA' he gautama / tatra para dharmAstikAya kA eka pradeza avagAr3ha hai- vahAM para eka dharmAstikAyapradeza kI avagAhanA sthAna para - adharmAstikAya kA eka pradeza avagADha hotA hai- kyoMki dharmAstikAya pradeza ke sthAna para adharmAstikAya kA eka pradeza vidyamAna rahatA hai / ava gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-' kevaDhyA AgAsatthikAesA ogADhA' he bhadanta ! eka dharmAstikAya pradeza ke avagAhanA sthAna meM AkAzAstikAya ke kitane pradeza avagADha hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-' eko' he gautama! vahAM para eka hI AkAzAstikAyapradeza avagADha hotA hai / aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM- 'kevaiyA jIyasthikAyappaesA ogADhA' he bhadanta ! eka dharmAstikAya pradezAvanAhasthAna meM jIvAstikAya ke kitane pradeza avagADha hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiMagaMnA' he gautama! vahAM jIvAsnikAya ke anantapradeza avagADha hote haiM / stikAyanA eka pradeza avagAhita hAya che, tyAM~eka dharmAstikAya pradezanI avagAhanA sthAna para adharmAstikAyanA eka pradeza avagAhita haiya che, kAraNa ke dharmAstikAya pradezanA sthAna para adharmAstikAyanA eka pradeza vidyamAna rahe che. gautama svAbhIno prazna - " kevaiyA AgAsatthi kAyapparasA ogADhA ?" De bhagavan! eka dharmAstika.yapradezanA avagAhanA sthAnamAM AkAzAstikAyanA keTalA pradeze avagAhita hAya che ? uttara- " ekko " te sthAna para AazAstiDAyano me 4 aheza avAhita hAya che gautama svAmIne prazna- " kevaiyA jIvatthikAyappaesA ogADhA ?" De bhagavan ! eka dharmAstikAya pradezanA avagAhanA sthAnamAM jIvAstikAyanA keTalA pradeze! avagAhita hAya che ? Page #700 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 4 sU0 10 avagAhanAdvAranirUpaNa 197 anantA jovAstikAyapadezA avagAhA bhavanni, gautamaH pRcchati-'kevaiyA poggalathikAyapaesA' he bhadanta ! ekadharmAstikAyapadezasthAne kiyantaH pudgalAsti kAyamadezA avagAhA bhavanti bhagAnAha-'aNaMtA' he gautama tatra anantAH pudlAstikAyapadezA avagADhA bhavanti, jIvAstikAyapudgalAstikAyayoranantAnAM pradezAnAm ekaiphasya dharmAstikAyapradezasya sthAne samAvena, tasya taiH pratyeka manantaireva vyAptatvAditi bhAvaH, gautamaH pRcchati-'kevaiyA addhAsamayA ?' he bhadanta ! kiyantaH advAMsamayAH ekadharmAsvikAyapadezasthAne avagAhA bhavanti ? bhagavAnAha-'siya ogADhA, siya no ogADhA, jaI ogAhA, aNaMtA' he gautama ! ___ aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-kevayA poggalathikAyaparasA' he bhadanta ! eka dharmAstikAyapradeza ke avagAha sthAna meM pudga lAstikAya ke kitane pradeza avagAha-sthita hote haiM-uttara meM prabhu kahate haiM-'aNaMtA' he gautama! vahAM para pudgalAstikAya ke anantapradeza avagADha hote haiN| jIvAstikAya aura pudgalAstikAya ke anantapradezoM kA eka eka dharmAstikAyapradeza ke sthAna meM sadbhAva hotA hai isase ve pratyeka ananta pradeza usa dharmAstikAya ke pradeza ko vyApta karate haiN| __ aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'kevayA addhAsamayA' he bhadanta ! eka dharmAstikAyapradezasthAna meM kitane addhAsamaya avagADha. sthita hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-'siya ogADhA, siya no ogADhA, aNaMnA' he gautama ! vahAM para addhAsamaya kadAcit avagADha Gttara-" aNaMtA" go14 ! tyA vAstAyanA manAta pradeza avagAhita hoya che. gautama svAmI prazna-" kevaiyA poragalasthikAyapaesA ?" 8 sapan ! eka dharmAstikAyapradezanA avagAhanA sthAnamAM pagalAstikAyanA keTalA pradeza avagAhita hoya che ? uttara-" aNaMtA" gautama / tyo pugatAstiyana mana ta prdesh| avagADha heya che. jIvAstikAya ane pudgalAstikAyanA anaMta pradezane eka eka dharmAstikAya pradezanA sthAnamAM sadbhAva hoya che tethI te pratyekanA anaMta pradeze te dharmAstikAyanA pradezane vyApta kare che. gautama svAbhAnA prazna-" kevaiyA addhAsamayA " . sagavan ! sthAnamAM dharmAstikAyano ekapradeza avagAhita hoya che, te sthAnamAM keTalA addhAsamaya avagAhita (sthita) hoya che? mahAvIra prabhunA ttara-"siya ogADhA, siya no ogADhA, jai ogADhA Page #701 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phUTa reade tatra addhAsanAH syAt kadAcit agADhA bhavanti syAt kadAcit no ava gADhA bhavanti, tatra yadA agADhA bhavanti tadA anantA eva zraddhAsa yA avagADhA bhavanti, adrAsamayAnAM manuSyaloke eka samAvena paravo'sadbhAvAt dharmAstikAya pradezasthAne tepAmavagAho'sti nAsti ca yatrAsti tatrAnantAnAmeveti bhAvaH, gautamaH pRcchati - ' jattha NaM bhaMte ! ege ahammatthikAyapae se ogADhetatya kevayA dhammathikApasA ogADhA ? ' he madanta / yatra eko'dharmAstikAyadezagADho bhavati, tatra kiyanto dharmAstikAya pradezA avagADhA bhavanti ? bhagaartis - 'eko' he gautama ! tatra eko dharmAstikAyama dezo'vagADho bhavati, hote haiM, kadAcit avagADha nahIM hote haiM yadi ve vahAM para avagAva hote haiM to ananta hI addhAsamaya vahAM avagAha hote haiN| kyoMki manuSyaloka meM hI addhAsamayoM kA sadbhAva hotA hai-manuSyaloka se bAhara inakA sadbhAva nahIM hotA hai imakAra dharmAstikAdyapradeza ke prasthAna meM unakA avagAha hai bhI aura nahIM bhI hai| jahAM hai vahIM anantarUpa meM unakA sadbhAva hai / aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-jatya NaM bhaMte / ege ahammasvikApase ogADhe, tattha kevaiyA dhammatthikAyapaesA ogADhA ' he bhadanta ! jahAM para eka adharmAstikAyapradeza avagAda hai vahAM para kitane dharmAstikAya pradeza avagAr3ha haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-' ekko ' he gautama! vahAM para eka dharmAstikAya pradeza avagADha hai isa viSaya meM yukti kahI jA cukI hai| anaMtA " he gautama! te sthAna para re! addhAsamaya avagAhita hoya che ane kyAreka agAhita hAtA nathI jo tee te sthAna para mavagAhita hAya, teA anaMta addhAsamaye ja tyAM avagAhita hAya che. kAraNa ke manuSyaleAkamAM ja addhAsamayeAnA sadbhAva hAya che, manuSyaleAkanI bahAra temane sadbhAva nathI te kAraNe dharmAstikAya pradezanA sthAnamAM temanI avagAhanA hAya che paNa kharI ane nathI paNa hai tI jyAM hAya che tyAM ana'ta rUpe ja temane sadbhAva rahe che. gautama svAbhIno prazna- " jadhya NaM bhaMte! ege ahammatthi kAyapaese ogADhe, tattha kevaiyA dhammathikAyapaesA ogADhA ?" he bhagavan ! ne sthAna para me adharmAstikAyapradeza avagADha (sthita) hAya che, tyAM keTalA dharmAstikAya pradeze! avagADha hoya che? bhaDAvIra praluna! uttara- " ekko " he gautama! tyAM meDa dharmAstiAya pradeza avagADha hAya che tevu spaSTIkaraNa pahelAM thaI cukayu che. Page #702 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 4 sU0 10 avagAhanAdvAranirUpaNa 679 uktayuktaH / gautamaH pRcchati- kevaiyA ahammatthikAyappaesA ogADhA ?' tatra kiyanto'dharmAstikAyapradezA avagADhA bhavanti ? bhagavAnAha-'nathi eko vi he gautama ! tatra eko'pi adharmAsvikAyapradezo'vagADho nAsti, svasthAne svapradezAntarasyAvagAhAbhAvAt 'sesaM jahA dhammatthikAyassa' zeSa tatra AkAzAsnikAyapradezAvagAhAdikaM yathA dharmAstikAyasya pratipAdita tathaiva adha___ aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'kevaDyA ahammasthikAya. pAesA ogADhA' he pradanta ! jahAM para eka adharmAstikAya pradeza avagADha hai-vahAM para adharmAstikAya ke aura kitane pradeza avagADha haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-'nathi eko vi' he gautama! vahAM para eka. bhI adharmAstikAya pradeza avagADha nahIM hai| kyoMki apane avagAha sthAna meM apane hI anya pradeza ke avagAha hone kA abhAva rahatA hai| 'sersa jahA dhammasthikAyassa' jaisA dharmAstikAya ke prakaraNa meM AkAzAstikAya ke pradeza ke avagAhAdi kA kathana kiyA gayA hai vaisA hI zeSa kathana yahAM adharmAstikAya ke viSaya meM bhI jAnanA caahiye| arthAt jahAM adharmAstikAya kA ekapadeza avagADha hai vahAM para AkAzAstikAya kA bhI ekapradeza avagADha hai, jahAM adharmAstikAya kA eka pradeza avagA hai, vahAM jIvAstikAya ke bhI ananta pradeza avagADha haiM, jahAM adharmAstikAya kA ekapradeza acamAha hai yahAM pudgalAstikAya ke bhI anantapradeza avagADha haiM, tathA jahAM para adharmAstikAya kA eka gautama svAbhAna prazna- 'kevaiyA ahammasthikAyappaesA avagADhA?" bhagavAna ! jyAM eka adhatikAya pradeza avagADha hoya che, te sthAna para keTalA adhamastikAyanA bIja pradeze avagADha hoya che ? bhAvI2 prabhunA uttara-" nathi eka vi" hai gautama! te sthAna 52 bIje eka paNa apamastikAyapradeza avagADha hete nathI, kAraNa ke pitAnA ja avagAhasthAnamAM potAnA ja anya pradezanI avagAhanA thavAne abhAva 29 cha "sesaM jahA dhammasthikAyassa" yAstiyana 424mA saaszAstikAyanA pradezanA alaga hAdinuM kathana karavAmAM AvyuM che, evuM ja bAkInuM kathana ahIM adhamaktikAyanA viSayamAM paNa samajavuM eTale ke jyAM adhamastikAyane eka pradeza avagADha che, tyAM AkAzAstikAyane paNa eka pradeza avagADha hoya che jyAM adharmAstikAyane eka pradeza avagADha che. tyAM jIvAstikAyanA paNa anaMta pradeze avagADha che, jyAM adhamastikAyane eka pradeza avagADha che tyAM pudgalAstikAyanA paNa anata pradeze avagaDha Page #703 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 680 bhagavatIsUtra mAstikAyasyApi pratipattavyam / gautamaH pRcchati-'jastha NaM bhaMte ! ege AgA. sasthikAyapae se ogADhe tastha kevaiyA dhammatthikAyApaNsA ogAhA ?' he bhadanta ! yatra khalu eka bhAkAzAstikAyapradeza avagADha statra tiyanto dharmAstikAyapadezAH avagAhA bhavanti ? bhagavAnAha-'siya ogADhA, siya no ogAhA jai ogADhA eko' he gautama ! tatra dharmAstikAyamadezAH syAt-kadAcit , aba. gADhA bhAnti, syAt - kadAcit no abagADhA bhavanti, yadA avagAhA bhavanti tadA eka eva dharmAstikAyAdezo'vagADho bhavati, AkAzasya lokAlokarUpatvAda pradeza avagADha hai, yahAM para addha samaya kadAcitU avagADha hote bhI haiM aura kadAcit nahIM bhI hote haiM-yadi ve vahAM para avagAha hote haiM to anantamAtrA meM hI hote haiN| ___aba gautamasvAmI prabhu se aise pUchate hai-'jattha NaM bhaMte ! ege AgasatyikAyapaese ogADhe, tattha kevayA dhammasthikAyapaesA ogADhA' he bhadanta ! jahAM para eka AkAzAstikAyapradeza avagAr3ha hai vahAM para dharmAstikAya ke kitane pradeza avagAha haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM'siya ogADhAliyana ogADhA eko' he gautama ! vahAM para dharmAstikAyake pradeza kadAcit avagADha haiM bhI aura kadAcit avagADha nahIM bhI haiM yadi vahAM para dharmAstikAya pradeza avagADha hote haiM to dharmAstikAya kA eka pradeza hI vahAM abagADha hotA hai, kyoMki lokAloka svarUpa AkAza hotA hai aura dharmAstikAya kA avagADha lokAkAza meM hai-alokAkAza meM che, jyAM adharmAstikAyane eka pradeza avagADha che, tyAM addhAsama kayAreka avagADha hoya che ane kayAre avagADha detA nathI je teo te sthAna para avagADha hoya che te anaMta rUpe ja hoya che. gautama svAbhAna prazna-" jattha NaM bhate ! ege AgAmasthikAyapaese ogAde, tattha kevaiyA dhammatthikAyapaNsA ogADhA ?? 3 bhagavan ! ryAM me maaszAstikAyapradeza avagADha hoya che, te pradeza para keTalA dharmAstikAya. pradeze avagADha hoya che? __ mahAvIra prabhunI uttara-"khiya ogADhA, siya no ogADhA, jai ogADhA ekko" gautama! mAzaya prshn| sAnA sthAna 52 yA24 dharmAstikAyanA pradeza avagADha hoya che ane kayAreka avagADha hotA nathI je avagADha hoya che te dharmAstikAyane eka ja pradeza tyAM avagADha hoya che. kAraNa ke lekalika rUpa AkAza heya che ane dharmAstikAyane avagADha kAkAzamAM ja che-akAkAzamAM nathI kAraNa ke alekAphAzamAM dharmAntikA Page #704 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u04 sU0 10 avagAhanAdvAranirUpaNam 681 " shreyasagADho navani, alokAkAze tu na, tadabhAvAt, 'evaM ahammatthikAyaparasA vi' evaM dharmAstikAyama dezAvagAhapadeva, adharmAstikAyamadezA api tatra syAt avagADhA bhavanti, syAt no avagADhA bhavanti, yadA avagADhA bhavanti tadA eka evAdharmAstikAyama dezo'vagADho bhatrati uktayukteH / gautamaH pRcchavi- 'keva iyA AgAsatthikAya parasA ogADhA?' kiyantastatrAkAzAstikAyamadezA avagADhA bhavanti ? bhagavAnAha - 'natthi eko vi' tatrAkAzAstikAyamadezasthAne eko 'pi tadanyaH AkAzAstikAya pradezo'vanAdo na bhavati, svasthAne svama dezAntaranahIM hai| kAraNa- alokAkAza meM dharmAstikAya kA abhAva hai / 'evaM ahammatthikApasAvi' dharmAstikAyapradeza avagAha kI taraha hI adhamahitakA ke pradeza bhI vahAM para kadAcit avagAr3ha haiM aura kadAcit avagADha nahIM hai yadi ve yahAM para avagADha hote haiM to eka hI adharmAstikAya kA pradeza uktayukti anusAra avagADha hotA hai / aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM- 'kevahayA AgAmatthikAyappaesA ogADhA' he bhadanta ! jahAM para AkAzAstikAya kA eka pradeza avagADha - sthita hai vahAM para AkAzAstikAya ke aura kitane pradeza avagAva - sthita hai, isake uttara meM prabhu kahate haiM- 'natthi ekobi' he gautama | jahA~ para AkAzAstikAya kA eka pradeza avagADha hai - vahAM AkAzAstikAya ke aura dUsare pradezoM meM se eka pradeza bhI avagADha nahIM hai kyoMki apane sthAna meM svapradezAntara ke AcanAha hone kA asaMbhava hone yo abhAva the, "evaM ahammatthikAyapaesA vi " dharmAstikAya pradezanA avagAhanI jema ja adharmAstikAyanA pradeza paNa kayAreka tyAM avagADha hAya ane kayAreka alagADha hAtA nathI jo tee tyAM avagADha hAya che tA eka ja adharmAstikAyanA pradeza tyAM avagADha hoya che tenu spardhA karaNa paNa upara mujaga samajavu. gautama svAmInA prazna - " kevaiyA AgAsatthikAyapapasA ogADhA !" he bhagavan! jyAM AkAzastika yane! eka pradeza vagADha che, tyAM AkAzAstikAyanA bIjA keTalA pradezA avagADha (sthita) hAya che ? bhaDAvIra prabhunA uttara- " matthi ekko vi" he gaitama ! tyA maaddaazAtikAyanA eka pradeza avagADha che, tyA AkAza tikAyaneA khInne eka paNa pradeza avagADha hAtA nathI, kAraNa ke peAtAnA ja sthAne mA petAnA ja anya pradezanI avagAhanA as vita che. bha0 86 Page #705 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatosUtre syAvagAhAsaMbhavAt / gautamaH pRcchati-kevaiyA jIvatthikAyapaesA ogADhA?' tatra kiyanto jIvAstikAyadezA atrgaaddh| bhAnti ? bhagavAnAha-'siya ogADhA, siya no ogADhA, jai ogADhA, aNaMtA' tatra jIvAstikAyapradezAH syAt-kadAcit avagADhA bhavanti, syAt-kadAcit no avagAhA bhavanti yadA agADhA bhavanti, uktayukteH / 'evaM jAva addhAsamayA' evaM-pUrvoktarItyaiva, yAvat-pudgalA. stikAyamadezA statra syAt avagAhA bhavanti, syAt no abagADhA bhavanti, yadA avagAhA svadA anantA evAvagAhA bhavanti, evaM tatra addhAsamayA api syAt ke kAraNa vidhAna nahIM hai| aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM'kevaiyA jIvasthikAyapaesA ogADhA' he bhadanta ! jahAM para AkAzAstikAya kA eka pradeza sthita hai, vahAM para jIvAstikAya ke kitane pradeza avagADha-sthita haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-'siya ogADhA, siya no ogADhA, jai ogADhA, arNatA' he gautama! yahAM para jIvAstikAya ke pradeza kadAcit avagADha bhI haiM aura kadAcit avagADha nahIM bhI haiN| yadi ve vahAM para avagAha haiM-to ananta mAtrA meM hI haiN| kadAcit apragADha haiM aura kadAcit avagADha nahIM haiM ' isa viSaya meM yukti kahI jA cukI haiN| arthAt AkAzAstikAya lokAlokasvarUpa hotA hai / 'jIvAstikAya kA sadbhAva loka meM hai-aloka meM nahIM hai| 'evaM jAca advAsamayA' isI prakAra AkAzAstikAya pradeza ke avagADha sthAna meM pudgalAstikAya pradeza avagADha hote bhI haiM aura nahIM bhI hote haiN| yadi ve vahAM para avagADha hote haiM-to anantamAtrA meM hI hote haiN| gautama svAmInA prazna-"kevaiyA jIvasthikAyapaesA ogADhA ?" hai bhagavan! jyAM AkAzAstika ne eka pradeza avagADha (rahele) che, tyAM jIvAstikAyanA keTalA pradeza avagAhita hoya che? mahAvIra prabhunA utta2-" siya ogADhA, siya no ogAdA, jai ogADhA aNatA" gautama! tyo pAstiyanA pradeza yA24 sapA hoya ane kayAreka avagADha hotA nathI. je teo tyAM avagADha hoya che te anaMta mAtrAmAM ja avagADha hoya che. kAraNa ke AkAzAstikAya lokAleka rUpa hoya che. jIvAstikAyane sadubhAva lekamAM ja hoya che alakamAM te| samApa cha. "eva jAva addhAsamayA" kA pramANe mAstiya. pradezanA avagADha sthAnamAM pudgalAstikAya pradezane avagADha kayAreka hoya che paNa kharo ane kayAreka nathI paNa che, je teo tyAM avagADha hoya che, te anaMtamAtrAmAM ja hoya che e ja pramANe tyAM addhAsamaya praNa Page #706 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u04 sU0 10 avagAhanAdvAranirUpaNam 683 avagADhAH samayakSe nApekSayA, syAt no agADhAH samayakSetrAvahirapekSayA, yadA avagADhA stadA anantA evAvagADhA bhavanti / gautamaH pRcchati-'jattha NaM bhaMte ! ege jovatthikAyapaese ogADhe tattha kevaiyA dhammasthikAyappaesA ogADhA?' he bhadanta ! yatra khalu eko jIvAstikAyapradezo'vagADho bhAti tatra kiyanto dharmAstikAyapradezA agADhA bhavanti ? bhagavAnAha-'eko, evaM ahammasthikAyapaesA, eva bhAgAsasthikAyappaemA vi' tatra eko dharmAstikAyapradezo'vagADho bhavati, evaM-vayava AkAzAstikAyapradezA api eka AkAzAstikAyapradezo'vagADha statra bhavati iti bhAvaH / gautamaH pRcchati- kevaiyA jIvasthikAyapaesA ogADhA ?' isI prakAra se vahAM para addhAlamaya bhI kadAcit avagADha hote haiM aura kadAcit avagADha nahIM bhI hote haiN| yadi ve vahAM para avagADha haiM-to anantamAtrA meM hI avagADha haiM isakA kAraNa yaha hai ki samaya lokakSetra meM hI pAyA jAtA hai / lokakSetra se bAhara kSetra meM nahIM pAyA jAnA hai| kyoMki lokakSetra se bAhara kSetra meM usakA sadbhAva nahIM kahA gayA hai / atha gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'jattha NaM bhaMte ! ege jIvasthikAyapaese ogADhe tasya kevaDyA dhampatthikAyappaesA ogADhA' he bhadanta ! jahAM eka jIvAstikAyapradeza avagADha hai / vahAM para dharmAstikAya ke kitane pradeza avagADha haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-'eko' evaM ahamatyikAyapaelA, evaM AgAsasthikAyappaesA vi' he gautama vahAM para eka dharmAstikAyapradeza, eka adharmAstikAyapradeza aura eka AkAzAstikAyapradeza avagADha hai| aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'kevaiyA jIvasthikAyapaesA ogADhA he adanta ! usa jIvA. kayAreka avagADha hoya che ane kayAreka avagADha hotA nathI je teo tyAM avagADha hoya che, te anaMta mAtrAmAM ja avagADha hoya che tenuM kAraNa e che ke samayanA sadUbhAva manuSyakSetramAM ja hoya che, manuSyakSetranI bahAranA kSetramAM tene sadbhAva kahyuM nathI. gautama svAbhAnA prazna-"jastha Na bhaMte / ege jIvasthikAyapaese ogADhe' tattha kevaiyA dhammatthikAyappaesA oga DhA ?" bhagavan ! rei paastiyane eka pradeza avagADha Deya che, tyAM keTalA dharmAstikAyapradeze avagADhahoya che? mahAvIra prabhuna lattara-" ekko evaM ahammasthikAyapaesA, evaM AgAsasthikAyapaesA vi" gautama ! tyAM me bhAratIya heya : ma. stikAya pradeza ane eka AkAzAstikAyapradeza avagADha hoya che, Page #707 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre tatraiva jIvAstikAyapradezasthAne kinyo jIvAstikAyapradezA avagAhA bhavanti ? bhagavAnAha-'aNatA, sesaM jahA dhammasthikAyassa' anantA jIvAstikAyapradezA stanAvagADhA bhavanti, zepaM yathA dharmAstikAyaraya pratipAditaM tathaiva jIvAstikAyasyApi bhavipattavyam / gautamaH pRcchati-'jaya NaM bhaMte ! ege poggalatthikAyapaese ogADhe tattha kevaiyA dhammatthikAyapaesA ?' he bhadanta ! yatra khallu ekaH pudgalAstikAyapradezo'vagADho bhavati tatra kiyanto dharmAstikAyapradezA avagADhA bhavanti ? bhagavAnAha-evaM jahA jIvasthikAyappae se taheva niravasesaM' he gautama ! e-pUrvoktarItyA yathA jIvAstikAyapradezaH pratipAdita stathaiva asya pudgalAstikAyasyApi niravazeSa- sarva pratipattavyam / gautamaH pRcchati-'jattha NaM bhaMte do stikAya ke aura kitane pradeza avagADha hai ? uttara meM prabhu kahate hai'aNaMtA sesaM jahA dhammasthikAyassa, he gautama! vahAM para ananta jIvA. stikAyAdeza avagADha haiN| avaziSTa kathana dharmAstikAya ke kathanA. nusAra isa jIvAstikAya kA bhI jAnanA caahiye| __aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'jatthaNaM bhaMte ! ege poggalasthikAyapaese ogADha, tasya kevaiyA dhammatdhikAyapaesA0' he bhadanta ! jahAM para eka pudgalAstikAyapradeza sthita haiM-vahAM para dharmAstikAya ke kitane pradeza sthita haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-'evaM jahA jIvasthikAyappaese taheva niravasesaM' he gautama ! pahile jaisA jIvAstikAyapradeza ke viSaya meM kathana kiyA gayA hai, usI prakAra se pudgalAstikAya kA bhI sampUrNarUpa se kathana karanA caahiye| gautama. sAmAna prazna-" kevaiyA jIvasthikAyapaesA ogADhA?" hai . bhagavana ! te jIvAstikAyapradezanA avagAhanA sthAnamAM javAritakAyanA anya keTalA pradeze avagADha hoya che? maDAvIra prasuna uttara-"aNaMtA, sesaM jahA dhammasthikAyassa" 8 gautama ! tyAM anaMta jIvAstikAyapradeze alagADha hoya che bAkInuM kathana, dhamastikAyanA jevuM ja A jIvAstikAyanA viSayamAM paNa samajavuM. gautama svAbhAna prazna-"jattha Na bhaMte ! ege poggalasthikAyapaese ogADhe, tattha kevaiyA dhammasthikAyapaesA0 " bhagavan ! yo me gAstiya. pradeza avagaDha hoya che, tyAM dharmAstikAyanA keTalA pradeze avagADha hoya che? bhavI2 prabhunA utta2-"evaM jahA jIvatthikAyapaese taheva niravasesaM" he gautama! pahelAM jIvAstikAyapradezanA viSayamAM jevuM kathana karavAmAM AvyuM che, eja pramANe pagalAstikAyanuM paNa saMpUrNa rUpe kathana karavuM joIe. Page #708 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za0 13 u04 sU0 10 avagAhanAdvAranirUpaNam 685 poggasthikAyapaesA ogADhA tattha kevaDyA dhammatdhikAyapaemA0 ?' he bhadanta / yatra khalu dvau pudgalAstikAyapradezau agADI bhavana stutra kiyanto dharmAstikAyabhadegA agADhA bhavanti ? bhagaganAha-siya eko, siya doni, evaM ahammatthikAyassa vi, evaM AgAsasthikAyassa vi, sesaM jahA dhammatdhi kAyarasa tatra sthAtkadAcit , eko dharmAstikAyapradezo'tragADho bhavati, syAt-kadAcin-dvau dharmAstikAyaradezau tatrAvagADhau bhavataH, tatra yadA ekatrAkAgapradeze dvayaNukA skandho. 'vagADho bhavettadA tatra eka eva dharmAstikAyapradezo'vagAho mati, yadA tu dvayo. rAkAzapradezayo dvaryaNukaH skandho'vagAhaH syAttadA tatra dvau dhanAstikAyapradezI __ apa gautama prabhu se aisA pUchate haiM-'jatya bhaMte ! do poggalasthikAyapaetA ogADhA tattha kevaiyA dhammatdhikAyaeesA0' he bhadanta ! jahAM para pudgalAstikAya ke do pradeza adhagADha haiM, vahAM para dharmAsti kAya ke kitane pradeza avagADha haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM-'siya ekko, siya donni, evaM ahamatthikAyassa vi, evaM AgAsasthikAyassa vi- sesaM jahA dhammathikAyasla' he gautama! vahAM para kadAcit eka dharmAstikAyapradeza abagADha hotA hai, kadAcit do dharmAstikAya pradeza avagADha hote haiM-arthAta jaba eka AkAza pradeza meM dayaNuka skandha avagADha hotA hai taba vahAM eka hI dharmAstikAyapradeza avagADha hotA hai, aura jaba do AzAzapradezoM meM vyaNuka skandha avagAha hotA hai taba yahAM do dharmAritakAya pradeza athagADha hote haiM-isI prakAra se vahAM gI14. svAmInA prazna-" jatthaNa bhaMte ! do poggalasthikAyapaemA ogADhA, tattha kevaiyA dhammasthikAyapaesA01" man ! yo pusAyanA meM pradeza avagADha che, tyAM dharmAstikAyanA keTalA pradeza avagADha hoya che? mahAvIra prabhunA uttara-"siya ekko, siya donni, evaM ahammasthikAyasa vi, evaM AgAsasthikAyassa vi, sesaM jahA dhamma tthi kAyassa" gautama ! jyAM pudgalAstika yanA be pradeza avagaDha heya che, tyAM kayAreka dhamastikAyane eka pradeza paNa avagADha hoya che ane kayAreka dharmAstikAyanA be pradeze paNa avagADha hoya che A kathanane bhALartha e che ke-jyAre eka AkAzapradezamAM be aNuvALe skaMdha avagaDha hoya che, tyAre tyAM eka ja dharmAstikAyapradeza avagADha hoya che, ane jyAre be AkAzapradezamAM be avALo skaMdha avagaDha hoya che, tyAre tyAM be dhamastikAyapradeze avagADha hoya che eja pramANe tyAM kayAreka adharmAstikAyane paNa eka pradeza ava Page #709 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre abagADhI mAtaH, evaM tathaiva, adharmAstikAyasyApi spAdekaH, syAt dvau, evaM tathaitra, AkAzAstikAyasyApi svAdekA, syAd dvau pradezI tanAvagADhau bhavataH, zeSam-uktApekSayA'vaziSTa jIvAstikAyapudgalAstikAyAdAsamayasvarUpaM trayam , yathA dharmAstikAyamadezavaktavyatApAmuktaM tathaiva pudga pradezadvayavaktavyatAyAmapi vaktavyam , pudgalAdezadvayasthAne tadIyA anantAH pradezA agADhA bhavantIti bhAvaH, gautamaH pRcchati-'jatya NaM bhaMte ! timni poggalasthikAyapaemA bhogADhA tattha kevaiyA dhammasthikAyapaesA ogADhA ? ' he bhadanta ! yatra khalu trayaH pudgalAstikAyapradezA AgADhA bhavanti tatra kiyanto dharmAstikAyapradezA avagAhA bhavanti bhagavAnAha-'siya eko, siya donni, siya tini' adharmAstikAya kA bhI kadAcit eka pradeza aura kadAcit do pradeza avagADha hote haiM-isa kathana se bAkI bacA jo kathana hai, arthAta jIvA. stikAya pudgalAstikAye aura addhAsamaya ye tIna jisa prakAra se dharmAstikAyapradeza kI vaktavyatA meM kahe gaye haiM, usI prakAra se inatIna viSayaka kathana pudgalAstikAya ke do pradezoM kI vaktavyatA meM bhI karanA cAhiye tAtparya aisA hai ki pudgalapradezadvaya ke sthAna meM inake anantapradeza avagADha hote haiN| ____aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'jattha NaM bhaMte ! tinni poggalatthikAyapaesA ogADhA, tattha kevaiyA dhammasthikAyapaesA ogADhA' he bhadanta ! jahAM pudgalAstikAya ke tIna pradeza avagADha haiM, vahAM dharmAstikAya ke kitane pradeza avagADha hote haiM ? isake uttara meM gADha hoya che ane kyAreka be pradeza avagADha hoya che. AkAzAstikAyanA avagAhanA viSaya mAM paNa evuM ja kathana che A kathana sivAyanuM bAkInuM je kathana che, eTale ke jIvAstikAya, pumalAstikAya ane addhA samaya viSayaka je kathana che, te dharmAstikAyapradezanI vaktavyatAmAM karelA kathana anusAra samajavuM eTale ke A traNenA viSayamAM pudgala stikAyanA be pradezenI vaktavyatA dharmAstikAyanA pradezanI pUrvokta vaktavyatA anusAra samajavI eTale ke pugalakti kAyanA be pradeze jyAM avagADha hoya che, tyAM A traNenA anaMta pradeza avagADha hoya che gautama svAbhAnI praza-"jattha Na' bhaMte ! tinni poggalatthikAyapaesA ogADhA, tatya kevaiyA dhammatyikAyapaesA ogADhA 1" hai magara yAM pagalAstikAyanA traNa pradeze avagADha hoya che, tyAM dharitakAyanA keTalA pradeze avagADha hoya che? Page #710 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u04 sU0 10 avagAhanAdvAranirUpaNam 687 he gautama! tatra syAt-kadAcit eko dharmAstikAyamadezo'vagADhI bhavati, gat-kadAcit dvau dharmAsisakAyapradezau avagAhau bhavataH, syAt kadAcita trayo dharmAstikAyamadezAstatrAvagADhA bhavanti, tatra yadA trayo'pi paramANava ekatrAkAzapadeze'vagAhAstadA tatraiko dharmAstikAyapradezo'vagADhA, yadA tu dvayorAkAzapradezayostadA dvau dharmAstikAyamadezI avagADhau, yadAtu tripu AkAzapradezeSu avagAhAstadA yo dharmAstikAyapradezA avagAhA bhavanti / 'evaM ahamasthikAyassa vi, evaM AgAmasthikAyassa vi, sesaM jaheba dohaM' evaM dharmAstikAyAdeva adharmAstikAyasyApi syAt ekaH, syAt dvau, syAt trayaH prabhu kahate haiM-siya ekko siya doni siya tinni' he gautama ! vahAM para kadAcit eka dharmAstikAyapradeza avagADha hotA hai, kadAcit do dharmAstikAya pradeza avagADha hote haiM, aura kadAcit tIna dharmAstikAyapradeza avagADha hote hai / tAtparya kahane kA yaha hai ki jaba tIna paramANu ekatra Akozapradeza meM avagADha hote haiM usasamaya vahA~ eka dharmAstikAyapradeza, avagADha hotA hai jaba do AkAzapradeza meM tIna paramANu avagADha hote haiM taba do dharmAstikAyapradeza avagADha hote haiM aura jaya tIna AkAzapradezoM meM tIna pudgalaparamANu avagADha hote haiM - taba tIna dharmAstikAyapradeza pahA avagADha hote haiM / 'evaM ahamasthikAyasta vi, evaM AgAsathikAyassa vi, jaheva doNhaM ' dharmAstikAya ke kathana anusAra hI adharmAstikAya kA bhI kadAcit do pradeza aura kadAcit tIna pradeza vahAM avagADha hote haiN| jIvostikAya, pudgalA. ___ mApAra prabhu! tara-" siya ephko, siya donni, siya tinni" gautama! tyAM kyAreka eka dharmAstikAya pradeza avagADha hoya che, kayAreka be dhamastikAyapradeze avagADha hoya che ane kayAreka traNa dhamastikAyapradeza, avagaDha hoya che A kathanane bhAvArtha A pramANe che-jayAre traNa paramANu ekaja AkAza pradezamAM avagADha hoya che, tyAre tyAM eka dharmAstikAyapradeza avagADha hoya che jayAre be AkAzapradezamAM traNa paramANu vagADha hoya che, tyAre tyAM be dharmAstikAya pradeze avagADha hoya che jyAre traNa AkAzapradezamAM traNa pula paramANu avagADha hoya che, tyAre tyAM traNa dhamastikAyapradezo sAda DAya cha, "evaM ahammatthikAyassa vi, evaM dhAgAsasthikAyassa vi sesaM jahA doNhaM" yinI 25 astiyanI 5 yA24 the| pradeza, kayAreka be pradeza ane kayAreka traNa pradeza tyAM avagA hoya che, Page #711 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtra 688 padezAstrAmA bhandhi, eAM-paira AkAzAsti hAyasyApi syAt eka, sthAna dvau, syAt bA, pradezAstapAragADhA bhAnti, zevam-utApekSapAnaziTa jIvAstikAyapudgalAsti mAyAddhAnamayaviSayakaM gamakaM yathaiva dvayoH pudgalAsti kAyapadezayoravagAhanAparUNe pratipAditaM tathaiva pudgalAritakAyapradezatrayamarUpaNe'pi pratistavyam , pudAlAstikAyapadezatrayasthAne'nantA jIvapudgalAdezAdA samayA ava gADhA bhavanti avAsama rAnAmananta samayakSetrApekSayA, ityevamavase yam / 'evaM ekkeko vaDiyayo paramo AilchaehiM tihiM asthikAehi, sesaM jaheba, doNhaM jaa| dasavha siya ekako, si / donni, siya tini jAba siya dasa ' evaM pUrvoktarItyA ekaiko varddhayitavyaH pradezaH AdimAnAM trayANAm astikAyAnAmdharmAdharmAkAzAstikAyarUNAmityarthaH yathA pudgalAstikAyapadezatrayAyagAhamarUstikAya aura addhAsamaya ina tIna viSayAta gamaka jaisA do pudgalAstikAyapradezoM kI avagAhanA ke prarUpaNa meM kahA gayA hai, usI prakAra se vaha pudgalAsnikAya ke tInapradezoM kI pralpaNA meM bhI jAnanA cAhiye tAtparya aisA hai ki pudgalAstikAya ke tIna pradezoM kI avagA. hanA ke sthAna meM ananta jIva, anantapudgala aura ananta addhAsamaya avagADha hote haiN| advAsamayoM meM jo anantatA kahI gaI hai vaha samayakSetra kI apekSA se kahI gaI hai| 'evaM ekeko vaDipandho paeso AillaehiM tihiM adhikAhiM, sema jaheba doNhaM jAva dasavhaM, siya eko siya donni, miya tini jAya siyadala' isa prakAra pUrvottarIti se Adi ke tIna astikAryoM kA-dharmAstikAya jhA, adharmAstikAya kA aura AkAzAstikAya kA eka 2 pradeza vahAM vRddhiMgata (bahAnA) karanA cAhiye AkAzAstikAyanA pradezanI tyAM avagAhanA viSe paNa evuM ja kathana samajavuM jIvAstikAya, pudgalAstikAya ane addhAsamaya, A traNenA pradezonI tyAM avagAhanAnA viSayamAM be pagalAstikAyapradezanI avagAhanAnA vaktavyamAM kahyA pramANe ja kathana samajavuM eTale ke pudgalAstikAyanA traNa pradeza jyAM avagaDha heya che, tyAM ananta jIvAstikAyapradeze, anaMta pudgalAstikAyapradeza ane ananta addhAsama avagaDha hoya che addhAsama mAM je sanatanA hI che, te samayanI apekSa the 46 cha ' eva ekeko vATTa yatro paeso Aillaehi tihi atthiAehi , sesaM jaheva doNhaM, jAva dasaNha, siya ekko, siya donni, siya tinni, jAva siya dasa" mA rIte pUrita paddhati anusAra AdinA traNa astikAnA-dharmAstikAya, adharmAstikAya ane AkAzAstikAyanA-eka eka pradezanI vRddhi karavI joIe jevI rIte Page #712 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 4 sU0 10 avagAhanAdvAranirUpaNam 689 paNe dharmAstikAyAditraye ekaikaH pradezodi nItastathaiva pudgalAstikAyapradeza catuSTayAdhavagAhaprarUpaNe'pi ekaikastatra varddhanIyaH abhilApo yathA-patra khala bhadanta ! catvAraH pudgalAstikAyapadezA AgAdAstatra kiyanto dharmAstikAyapradezA avagAhA bhavanti ? gautama ! syAdekA, syAd dvau, sthAt trayaH, syAt catvAraH, ityAdi, zepam-uktapathamatrayApekSayA'vaziSTa jIvapudgalAddhAsamayaviSayakaM tu yathA dvayoH pudgalAstikAyapradezayonipaye pratipAditaM tathaiva yAvat-catuH paJca SaT samAna dazAnAM putalAstikAyamadezAnAM viSaye'pi pratipAdanIyam tathA jisa prakAra pudgalAstikAya ke pradezatraya-tIna pradeza ke avagAha prarUpaNa meM dharmAsti kAyAditraya ke eka 2 pradeza ko vRddhiMgata karane kI bAta kahI gaI hai, usI prakAra se, pudgalAstikAya ke pradeza catuSTaya kI avagAhanA kI prarUpaNA meM bhI eka eka pradeza unakA bahAnA cAhiye aisA samajhanA 'abhilA aisA hai-he bhadanta ! jahAM para pudgalAstikAya ke cArapradeza avagAha hai, vahAM dharmAstikAya ke kitane pradeza avagAha hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-gautama! vahAM para kadAcit eka, kadAcit do, kadAcit tIna ora dharmAstikAyapradeza avagAha hote hai| ityAdi ukta pradhAnatraya kI apekSA se apaziSTa jIva, pudagala aura addhAsamaya viSayaka jo abhilApa hai ve jaise pudgalAstikAya ke do pradezoM ke sambandha meM kahe gaye haiM usI prakAra se ve dhAvat-cAra, pAMca, chaha, sAta, ATha, nau aura daza pudgalAstikAya pradezoM ke viSaya meM pudgalAstikAyanA traNa pradezanI avagAhanAnA kathanamAM dharmAstikAyAdi traNanA eka eka pradezanI vRddhi karavAnuM kahevAmAM AvyuM che, eja pramANe puga lAstikAyanA cAra pradezanI avagAhanAnI vaktavyatAmAM paNa temanA eka eka pradezanI vRddhi karavI joIe jema ke prazna-he bhagavana ! kyAM pagalAstikAyanA cAra pradeze avagADha hoya che, tyAM dharmAstikAyanA keTalA pradezo avagADha hoya che? mahAvIra prabhune uttara-he gautama ! tyAM kayAreka eka, kyAreka che, kayAreka traNa ane kayAreka cAra dharmAstikAyapradeze avagAha hoya che evuM -- kathana adharmAstikAya ane AkAzAstikAyanA pradezanI tyAM avagAhanA vize samajavuM jIva, pudgala ane addhAsamaya viSayaka je abhizApa che, te pugAstikAyanA be pradezanA saMbaMdhamAM prakaTa karelA abhilASa pramANe ja samajavA eja pramANe pAMca, cha, sAta, ATha, nava ane dasa pulAritakAthanA pradezonA viSayamAM paNa kathana karavuM joIe pudagalAstikAyanA dasa prade bha0 87 Page #713 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre ca yatra pudgalAstikAyasya dazapradezA AgAhA bhavanti, tatra dharmAstikAyasya syAt-kadAcid ekaH pradezaH, syAt-kadAcit dvau pradezau, rayAt-kadAcit trayaH pradezAH, yAvat-syAt catvAraH pradezAH, syAt paJcapadezAH, syAt pada pradezAH, syAt saptapradezAH, syAt aSTamadezAH, syAt navamadezAH syAn dazapadezA avagAhA bhavanti / ' saMkhejjANaM siya ekako, siya donni. jAva siya dasa, siya saMkhenjA' yatra saMkhyeyAH khalu pudgalAstikAyamadezA avagAhA bhavanti, tatra dharmAstikAyasya syAt-kadAcit ekaH pradezaH, syAt kadAcit dvau pradezau, yAvat syAt trayaH, syAt catvAraH, syAt paJca syAt paT, syAt sapta, syAt aSTa, syAt nava, syAt daza syAt saMkhyeyAH pradezA avagAhA bhavanti, 'asaMkhejANaM siya ekko jAna kahanA cAhiye tathA va-jahAM para he bhadanta ! pudgalAstikAya ke dazanadeza avagAha haiM vahAM dharmAstikAya ke kitane pradeza avagADha hote hai ? he gautama ! vahAM para dharmAstikAya kA kadAcit eka pradeza, kadAcit usake do pradeza, kadAcit tIna pradeza, kadAcit cAra pradeza, kadAcit pAMcapradeza, kadAcit chahapradeza, kadAcit mAtapradeza, kadAcit ATha. pradeza, kadAcit nau pradeza aura kadAcit daza pradeza avagADha hote haiN| 'saMkhejjANaM liya eko, liya doni, jAba liya dasa, siya saMkhejjA' jahAM para pudagalAsnikAya ke saMkhyAtapradeza avagAha haiM, vahAM dharmAstikAya kA kadAcit eka pradeza, kadAcit usake do pradeza, kadAcit tIna pradeza, kadAcit cAra pradeza, kadAcit pAMca pradeza, kadAcit chaha pradeza, kadAcita sAta pradeza, kadAcit ATha pradeza, kadAcit nau pradeza, kadAcit dazapradeza aura kadAcit saMkhthAna pradeza avagADha hote zenA viSayamAM nIce pramANe praznottara banaze-"he bhagavana ! tyAM putralAstikAyanA dasa pradeza avagADha hoya che, tyAM dhamastikAyanA keTalA pradeze avagADha hoya che ?" uttara-he gautama! tyAM kyAreka dharmAstikAyane eka pradeza, kyAreka be pradeza, kayAreka traNa pradeza, kayAreka cAra pradeza kayAreka pAMca pradeza, kayAreka cha pradeza, kayAreka sAta pradeza, kayAreka ATha pradeza kama.reka nava pradeza mane prayA34 42 pradeza madAya che. 'saMkhejjANaM siya ekko, siya donni, jAva siya dasa, siya saMkhejjA" yA pustiyana sabhyAta pradeza avagaDha hoya che, tyAM dharmAstikAyane eka pradeza kayAreka avagADha hoya che, kayAreka be pradeza, kayAreka traNa pradeza, kayAreka cAra, kayAreka pAMca, kayAreka che, kayAreka sAta, kyAreka ATha kayAreka nava, kayAreka dasa ane kayAreka Page #714 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za0 13 u0 4 sU0 10 avagAhanAdvAranirUpaNam 691 siya saMkhejjA, siya asaM khesA, jahA saMkhejjA, evaM agaMtA vi' yA asaMkhyepAH khalu * pudgalAstikAyapradezA agADhA bhavanti tatra dharmAstikAyasya syAt ekA, yAvat syAt hau, syAta trayaH, syAt catvAraH, syAt paJca, sthAna para , syAt sapta, syAt aSTa, syAt nana, sthAdadA, syAt saMkhyevA, sthAt asaMkhyeyA: pradezA agADhA bhavanti, yathA asaMkhyeyAH pudgalAstikAyamadezA uktAH, evaManantA api pudgalAstikAyapradezA vaktavyAH, tathA ca amilApakramaH-yatra khalu bhadanta / anantAH pudda zAstikAyamadezA AgAhA bhavanti tatra kiyanto dharmAstikAyamadezA abagADhA bhavanti ? gautama ! tana dharmAstikAyasya sthAdekA, syAt dvau, haiN| 'asaMkhejjA siga ekako, jAba siya saMkhejjA, siya asaMkhejjA, jahA asaMkhejjA evaM aNaMtA vi' jahAM para pudgalAstikAya ke asaMkhyAta pradeza avagADha hote haiM, vahAM para dhohinakAya kA kadAcit eka pradeza yAvat-kadAcit do pradeza, kadAcit tIna pradeza, kadAcit cAra pradeza, kadAcit pAMca pradeza, kadAcit chahapradeza, kadAcit sAta pradeza, kadAcit AThapradeza, kadAcit nau pradeza, kadAcit dazapradeza, kadAcit saMkhyAta pradeza aura kadAcit asaMkhyAta pradeza avagADha hote haiN| jisa prakAra se ve asaMkhyAta pudgalAstikAya pradeza kahe gaye haiM, usI prakAra se anantapudgalAstikAyamadeza bhI kahanA cAhiye tathA ca-abhilApakrama aisA honA hai-he bhadanta ! jahAM para ananta pudgalAstikAyapradeza avagADha haiM, vahAM para dharmAstikAya ke kitane pradeza abagADha hote haiM? he gautama! vahAM para dharmAstikAya kA kadAcit ekapradeza kadAcit usake do pradeza, kadAcit tInapradeza, yAvat kadAcit asaMkhyAtapradeza saNyAta prsh| samAdAya che. " asaMkhejjANa khiya ekko, jAva siya asaMkhemjA, jahA saMkhejA evaM aNatA vi"wi Y EAL abhyAta pradeze avagaDha hoya che, tyAM dharmAstikAyane kyAreka eka pradeza kayAreka be pradeza eja pramANe dasa sudhInA pradeze, kyAreka saMkhyAta pradeza ane kayAreka asaMkhyAta pradeze avagADha hoya che je prakAre asaMkhyAta pudgalAstikAya pradezanuM kathana karavAmAM AvyuM che, e ja pramANe anaMta pudgalAstikAyanuM kathana paNa karavuM joIe jema ke A prakAranA praznottare-" he bhagavana! jyAM pudgalAstikAyanA anaMta vra avagADha hoya che, tyAM dhamastikAyanA keTalA pradeze avagaDha hoya che? uttara-he gautama ! tyAM kayAreka dharmAstikAyane eka pradeza, kyAreka e padeza, kaya ka traNa pradeza eja pramANe kayAreka asakhyAta paryaratanA Page #715 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ - bhagavatIsare yAvat syAt asaMkhyeyAH pradezA avagAhA bhavanti ityetadevaparyantaM yodhyA nanu, syAt anantAH pradezA iti, dharmAstikAyAdharnAstikAyalokAphAzamadezAnAyanantAnAmasadbhAvAt , nIvapudgalAddhAsamayarUpeSu viyu anantatA vodhyA, tepAmanantatvAt aya prakArAntareNAragAhadvArameva parUpayitumAha-'janya NaM bhaMte ! ege addhAsamaye ogAhe tattha keiyA dhammatdhikAyapaemA ogADhA ?' gautamaH pRcchati-he madanta ! yatra khallu ekaH addhAsamayo'vagADho bhavati tatra kiyanto dharmAstikAya. pradezA avagADhA maranti ? bhagAnAha - ekko' ekAddhAsamayAvagAhasthAne eko avagADha hote haiN| isa prakAra yaha kathana dharmAstikAya ke asaMkhyAta pradeza kI avagAhanA taka hI kahA gayA jAnanA cAhiye kyoM kridharmAstikAya, adharmAstikAya aura lokAkAza ke asaMkhpAlapadeza hI siddhAntakAroM ne kahe haiM ananta nhiiN| isaliye vahAM dharmAstikAya ke kadAcit anantapradeza avagADha nahIM hote kahe gaye haiN| jIpa pudgala evaM addhAsa. maya ina tIna meM anantapradeza hote haiN| kyoMki ye svayaM ananta hote haiN| ___ aba prakArAntara se sUtrakAra avagAhanAdvAra kI hI marUpaNA karate haiM-isameM gautama ne prabhu se aisA pUchA hai-'jastha NaM bhaMte ! ege addhAsamae ogADhe tattha kevayA dhamanasthikAyapara lA ogADhA' he bhadanta ! jahAM eka addhAsamaya avagADha hotA hai, vahAM dharmAstikAya ke kitane pradeza avagADha hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-'ekako' he gautama ! vahA~ dharmAstikAya kA eka pradeza avagADha hotA hai| pradeze paNa avagADha hoya che A prakAre A kathanamAM dhamastikAyanA asaM. khyAta paryAnA pradezanI tyAM avagAhanA samajavI joIe kAraNa ke dhamastikAya, adhamastikAya ane kAkAzanA asaMkhyAta pradeze ja siddhAMta. kAree kahyA che-anaMta pradeza kahyA nathI tethI ja tyAM dharmAstikAyanA anaMta pradeza kayAreka avagADha hoya che, evuM kathana karavAmAM AvyuM nathI jIva, pudgala ane addhAsamaya, A traNamAM anaMta pradeza hoya che, kAraNa ke teo anaMta hoya che. have sUtrakAra anya prakAre avagAhanA dvAranI prarUpaNa kare che- - gaitama svaamiin| prazna-" jattha Na bhaMve ! ege addhAsamae ogADhe, tattha kevaiyA dhammatthikAyapaesA ogADhA?" 3 bhagavan ! nyo : addhAsabhaya avagADha hoya che, tyAM dharmAstikAyanA keTalA pradeza avagADha hoya che? mahAvIra prbhun| uttara-" eko" gautama! tyAM maastiyn| eka pradeza avagADha hoya che. Page #716 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TokA za0 13 u0 4 sU0 10 avagAhanAdvAranirUpaNam 693 dharmAstikAyapradezo'vagADho bhavati, gautamaH pRcchati-'kenaiyA ahamasthikAyapaesA ogADhA ?' tatra kiyanto'dharmAstikAyapadezA avagAhA bhavanti ? bhagavAnAha'ekko' tatra eko'dharmAstikAyama dezo'gADho bhavati / gItamaH pRcchati- kevaiyA AgAmayikAyapaesA ogAhA ?' taba kiyantaH AkAzAstikAyapradezA avagADhA bhAnti ? bhagAnAha-' ekako ' tatra eka AkAzAstikAyamadezo'vagADho bhavati / gaumaH pRcchati- kevaiyA jIvatyikAyapaemA agADhA ? ' vatra kiyanto jIvAstikAmamadezA avagAhA bhAnti ? bhagavAnAha-'agaMtA, evaM jAna ___ aba gautama prabhu se aisA pUchate hai-'kevaDyA ahammasthikAyapaesA ogADhA' he bhadanta | jahAM eka addhAsamaya avagADha hotA hai-vahAM adharmAsinakAya ke kitane pradeza avagADha hote haiM ? utsara meM prabhu kahate haiM-'ekako' he gautama ! vahAM para adharmAstikAya kA eka pradeza apragADha hotA hai| ____aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM - kevaDyA AgAlasthikAyapaesA ogADhA he bhadanta ! jahAM addhAsamaya avagAha hai, vahAM para AkAzAstikAya ke kitane pradeza avagADha hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM 'ekko' he gautama! vahAM para AkAzAstikAya kA eka pradeza avagAha hotA hai| ____aba gautama aisA pUchate haiM-'kevaDyA jIvasthikAyapaesA ogADhA' he bhadanna ! jahAM para eka addhAlamaya avagADha hai, vahAM para jIvAstikAya gautama svAmInA prazna- kevaiyA ahammasthikAyapaesA ogADhA ?" hai bhagavAna ! jyAM eka addha samaya avagAha hoya che, tyAM adhamastikAyanA keTalA pradeze avagADha hoya che? mahAvIra prabhunA ttara-"eko" 3 gautama ! tyo apamAstiyana! eka pradeza avagADha hoya che. gautama sAmAna - kevaiyA AgAsasthikAyapaesA ogAdA" he bhagavana! jyAM eka addhAmamaya avagADha hoya che, tyAM AkAzAstikAyanA keTalA pradeze avagADha hoya che? uttara- ekko" gautama! Al mA zAstiyana 4 pradeza avagADha hoya che gautama sAbhArA prazna-" kevaiyA jIvasthikAyapaesA bhogADhA ? 8 bhagavad ! jyAM eka addhAsamaya avagADha hoya che, tyAM jIvAstikAyanA keTalA pradeza agaDha hoya che? Page #717 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaMgavatIsUtre addhAmamayA' vAnavA jIvAstikAyapadezA AgADhA bhAnti, evaM-tathaiva yAvat tatra anantAH punAstikAyapadezA pragADhA bhavandhi kintu tatra eko'pi addhA. samayo nAgADho bhavati svasthAne'vagAhanAyA asadbhAzat / gautamaH pRcchati'jatthaNa bhaMte ! dhammasthikAra bhogADhe tasya kevaDyA dhammatyikAyaesA ogADhA?" he bhAnta yatra khalnu dharmAstikAyo'tragAho bhAti tatra kigano dharmAstikAyapradezA abagADhA mAnti ? bhagAnAha-' natyi eko vi'vatra nAsti eko'pi dharmAstikA,yapradezo'vagADhaH, dharmAstikAyena samasta tatpradezasaMgrahAta pradezAntake kitane pradeza avagADha hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM 'aNaMtA' he gautama ! vahAM para jIvAstikAya ke ananta pradeza avagAha hote hai / 'evaM jAya addhAsamayA' isI prakAra se vahAM anantapudgalAskiAyapradeza avagADha hote haiM / parantu jahAM para eka addhAsamaya ayagADha hai vahAM para eka bhI addhAsamaya avagADha nahIM hotA hai| kyoMki svasthAna meM avagAhanA kA asadbhAva kahA gayA hai| aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'jaya gaM bhaMte ! dhammatyikAe ogADhe' he bhainta 1. jahAM para dharmAstikAya avagAha hai 'tatya ke vahayA dhammasTikAyapaesA ogAhA' vahAM para dharmAstikAya ke kitane pradeza abagADha hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-'nasthi eko vi' he gautama ! vahAM para dharmAstikAya kA eka bhI pradeza avagADha nahIM hotA hai| kyoMki dharmAstikAya vahAM apane samasta pradezoM kA saMgraha karake hI to avagADha hai / ataH isakA aura koiis| aisA pradeza nahIM hai jo isa se alAidA hubhAvahAM avagADha ho| uttara-" aNaMtA" gItama! yo stiyana anata prdesh| avasAda hAya che. " evaM jAva addhAsamayA" me pramANe tyAM manAta pudagalAstikAyapradeze avagADha hoya che paraMtu jyAM eka addhA samaya avagADha che, tyAM eka paNa anya addhAsamaya avagADha hotA nathI kAraNa ke svanamAM avagAhanAne sadbhAva kahyo nathI. gautama svAmInA prazna-"jattha NaM bhaMte ! dhammatyikAe ogADhe tattha kevaiyA dhammasthikAyapaesA ogADhA ?" maga ! nayA dhamAsita. magAda cha, tyAM dharmAstikAyanA keTalA pradeza avagADha hoya che? mahAvIra prabhunA utta2-" nathi ekko vi" gautama | tyo maastikAyane eka paNa pradeza avagaDha hete nathI, kAraNa ke dharmAsisakAya tyAM pitAne samasta pradezane saMgraha karIne avagADha thayeluM hoya che. tethI tene anya keI e pradeza nathI ke je tyAM alaga rUpe avagADha hoya che. Page #718 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 4 sU0 10 avagAhanAdvAranirUpaNam - 195 rANAM cAbhAvAt / gautamaH pRcchati' kevaiyA ahammatthikAyaparasA ogADhA ? tatra kigantaH astikAya pradezA avagADhA bhavanti ? bhagavAnAha - ' asaMkhejjA' tatra asaMkhyeyA avarmAstikAyamadezA avagADhA bhavanti, gautamaH pRcchati' keva pur AgAsatyikAyaparasA ogADhA 1' tatra kriyanta AkAzAstikAyapradezA agADhA bhavanti ? bhagavAnAha - ' apaMkhejjA ' tatra asaMkhyeyA AkAzAstikAyapradezA agaDA bhavanti, adharmAstikAyalokAkAzayorasaMkhye yama dezatvAt, gaumaH pRcchati - ' kevaiyA jIvatthikAyaparasA ogADhA ? ' tatra kiyanto jIvAstikAyama dezA avagADhA bhavanti ? bhagavAnAha - 'agaMtA, evaM jAva addhA samayA' aba gautama prabhu se aisA pUchate haiM ' kevaDhyA ahamatthikAyaparasA ogADhA' he bhadanta ! vahAM adharmAstikAya ke kitane pradeza bhavanAr3ha haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-'asaMkhenA' he gautama! vahAM para adharmAstikA ke asaMkhyAta pradeza avagADha hote haiN| aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM- 'kevahA AgAsatvikAyaesA ogADhA' he bhadata! vahA~ para kitane AkAzAstikAyapradeza avagAr3ha haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM- 'asaMkhejjA' he gautama | vahAM para AkAzAstikAya ke pradeza asaMkhyAta avagADha hote haiM adharmAstikAya aura lokAkAza inake asaMkhyAta pradeza hote haiM / aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate hai - ' hasyA jIvatthikAyapaesA ogADhA' he bhadanta ! vahAM para jIvAstikAya ke kitane pradeza avagADha hote haiM ? uttara meM prabhu kahate hai'anaMtA' evaM jAva addhAmamayA' he gautama ! vahAM para jIvAstikAya ke gautama svAmIno prazna- " kevaiyA ahammatkiAyapaesA jAgADhA !" De bhagavan ! tyAM adharmAstikAyanA keTalA pradezA avagADha hoya che? bhaDa cIra sune| uttara- " amaMkhejjA " he gautama! tyAM adharmAstiprAyanA asakhyAta pradeze gADha hoya che. gautama svAmInA azna- " kevaiyA AgAsatthikAyapaesA ogADhA ?" Da bhagavan! tyAM AkAzAstikAyanA keTalA pradeze avagADha hoya che? mahAvIra prabhunA uttara-" asasenA " he gautama! tyAM maahaashaastikAyanA asaMkhyAta pradeza agADha hAya che kAraNa ke dharmAstikAya, adhaoNstikAya ane leAkAkAzanA asakhyAta pradeza haiya che. gautama svAmIno prazna- " kevaiyA jIvatthikAyapapasA ogAdA ?" he bhagavan! tyAM jItrAstikAyanA keTalA pradezA avagADha hAya che ? tenA uttara AAyatAM mahAvIra pralu De - " aNatA evaM jAva addhAsamayA " he gautama ! Page #719 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsare tatra prAntA jIvAsniAyapadezA bharagADhA bhAnni, jIvAsnikAyasyAnantapradeza. tvAt / evaM-uthe / yAvat-nagAH pudgAlAsvikAyapradezAta vAvagADhA bhavanti, pudlAstikAyasyApi anantapradezatvAt , evam anantA addhAsamagAstatrAvagAhA bhavati tasyApi anantAt / gautamaH pRcchati-'jaya gaM maMte ! ahamatyikAe ogADhe tattha keyA dhammatthiAyagaemA ogAhA ? ' he bhadanta / yatra khalu adha mAstikAyo'tragADho bhAti taba hiyanto dharmAstikAyapradezA avagAhA bhavanni ? bhagava nAha-'asaMkhenA' tA aAMkhyA dharmAstikAyapradezA avagAhA bhavanti dharmAsti kAyapadezAnAm asaMkhoyatyA, gautamaH pRchati-'kevaiyA ahammatyi. kAyapaemA bhogADhA ?' tara kiyanto'dharmAstikAyapadezA avagAhA bhavanti ? anantapradeza avagADha hote haiN| kyoMki jIvAstikAya anantapradezavAlA honA hai| isI prakAra vahAM pudgalAstikAya ke anantapradeza avagADha hote haiM kyoMki pudgalAstikAya ke bhI anantapradeza hote haiN| isI prakAra vahAM ananta addhAsamaya bhI avagADha hote hai| kyoMki addhAsamaya bhI ananta hote haiM / aba gautamatvAnIpabhu ailA pUrate haiM-'jaya gaM bhNte| ahamatyikAe ogADhe, tatya ke kevaDyA dhamnasthikAyapaesA ogADA' he bhadanta ! jahAM adharmAstikAya avagADha hai-vahAM dharmAstimAya ke kitane pradeza avagADha hote hai ? uttara meM prabhu kahate haiM-'asaMkhejA' he gautama / vahAM para dharmAsti kAya ke asaMkhyAta pradeza avagADha hote haiN| kyoMki dharmAstikAya ke pradeza asaMkhyAta hote haiM / aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'kevaDyA ahamasvikArapaesA ogADhA' he bhadanta ! vahAM adharmAstikAya ke kitane pradeza ayagADha hote haiM ? uttara meM prabhu chAstikAya anaMta pradezavALuM che eja pramANe tyAM pudgalAstikAyanA paNa anaMta pradeza hoya che e ja pramANe tyAM anaMta addhAsama avagADha hoya che, kAraNa ke aDhAsamA paNa anaMta hoya che. gautama svaamiin| prazna-"jaya bhaMte ! ahammasthikAe ogADhe, tattha kevaiyA dhammasthikAyapaesA ogADhA ?" 3 sAvan ! rni atiya avagADha che, tyAM dharmAstikAyanA keTalA pradezo avagADha hoya che? mahApI prabhunA uttara-" asaMkhenjA" gautama ! yo mAstiyanA asaMkhyAta pradeza alaga hoya che, kAraNa ke dharmAstikAyanA pradeza asa khyAta che. gautama svAmInA prazna-" kevaiyA ahammasthikAyapaesA ogADhA ?" 23 bhagavan! tyAM adhamastikAyanA keTalA pradeze avagA hoya che? Page #720 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 4 sU0 10 avagAhanAdvAranirUpaNam 697 bhagavAnAha - 'nasthi ekko vi' tatra nAsti eko'pi adharmAstikAyama dezo'va gADhaH adharmAstikAyadena tatmadezAnAM sarveSAM saMgrahAt pradezAntarANAM cAbhA vAda, 'zeSaM jahA dhammatthikAyassa' zeSam ukkApekSayA yadavaziSTam AkAzAstikAyajI vAstikApudralAstikAyAddhAsamayaviSayaka gamakaM yathA dharmAstikAyasya pratipAditaM tathaiva pratipAdanIyam ' evaM savve, laGkANe natthi ekko vi bhANiyavvaM, paraTThANe AdillagA tini asaMkhejjA bhANiyantrA, pacchillagA vinitA bhANiyantrA jAva advAsamaotti jAca kevaiyA addhAsamayA ogAdA ? ' natthi ekkosvi' evaM pUrvoktarItyA sarve dharmAstikAyAdayo'ddhAsamayAntA vaktavyAH kintu svasthAnake svastha eko'pi pradezo nAsti iti bhANitavyaM yukte kahate haiM- 'natthi ekako vi' he gautama ! vahAM para adharmAstikAya kA eka bhI pradeza avagADha nahIM hotA hai / kyoMki 'adharmAstikAya ' isa zabda dvArA samasta usake pradezoM kA saMgraha ho jAtA hai / isaliye pradezAntara bacate nahIM hai / ' sesA jahA dhammatthikAyassa' yahAM para aba jo AkAzAstikApa, jIvAstikApa, pudgalAstikAya, advAsamaya inake jo gama nahIM kahe gaye haiM unheM dharmAnikAya ke sambaMdha meM kahe gaye anusAra jAnanA cAhiye ' evaM savve sahANe natthi ekko vi bhANi paraTThANe AdilagA tini asaMkhejjA bhANiyantrA, pacchilagA tini attA bhANipanyA, jAtra addhAsamatti jAva kevaiyA addhAsamayA ogADhA, natthi ekko vi" isa prakAra pUrvokta rIti se samasta dharmAstikAya se lekara addhAsamaya taka ke dravya kahanA cAhiye kintu kAya bhahAvIra prbhune| uttara- " natthi ekko vi" he gautama! tyAM shodhsastikAyanA eka paNa pradeza vagADha hAtA nathI kAraNa ke "adharmAstiA padma dvArA te samasta pradezonA saMgraha thaI jAya che tethI alaga adharmAsti ya pradeza saMmaMtrI zato nayI 'sesaM jahA vammatdhikAyarasa " khAkInA mAkAzAstikAya, jIvAstikAya, pudgalAstikAya ane addhAsamaya viSayaka praznottarA, dharmAstikAyanA viSayamAM jevA praznotta| ApyA che, evA ja samajavA. dd 66 ' evaM sacce khANe natthi ekko vi bhANiyavvaM, paradvANe AdilagA tini asaMkhejjagA bhANiyantrA, pacchilagA vinni anaMtA mANiyavvA, jAva addhAsamayo tti jAva kevaiyA addhAcamayA ogAdA, natthi ekko vi" mena prabhA pUrvokta paddhati pramANe dharmAstikAyathI laIne aTThAsamaya paryantanA drazyanuM bha0 85 Page #721 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre ruktatvAt , parasthAnake AdimAstrayaH dharmAstikAyAdharmAstikAyAkAzAstikAyAH asaMkhyeyA bhagitavyAH, pazcimA antimAtrayo jIvAstikAyapudgalAstikAyAdAsasyA anantA bhagitavyAH, yAvat addhAsamaya iti-zraddhAsamayaparyantamityarthaH yArat kiyanto addhAsamayAstatrApagADhA ? nAsti eko'pi tatrAvagAdA pradeza iti| . tathA ca yAvat karaNAt addhAsamayagamake AdhaM dharmAstikAyapradezAdikaM padapazcakaM mUvi bhAti, paSTham advAmamayaviSayakaM padaM likhitame vAsti, iti praznaH, svasthAna meM apanA eka bhI pradeza avagADha nahIM hotA hai aisA samajhanA isa viSaya meM yukti pahale kahI jA cukI hai| parasthAna meM Adi ke tIna astikAya dravya-dharmAstikAya, adharmAstikAya aura AkAzAstikAya asaMkhyAta kahanA cAhiye, aura anta ke tIna dravya jIvA. stikAya, pudgalAstikAya aura advAsamaya ye ananta kahanA cAhiye / aura aisA kathana yAvat addhAsamaya taka karanA cAhiye arthAt-jahAM advAsamaya avagADha hote haiM-vahAM para eka bhI addhAsamaya avagADha nahIM hotA hai| yahAM 'yAvat' pada diyA hai so usase yaha sUcita kiyA hai addhAsamaya ke gamaka meM dharmAstikAyAdi pAMca pada haiM arthAt jahAM para addhAsamaya avagADha hai vahAM para dharmAstikAya ke, adharmAstikAya ke, AkAzAstikAya ke, jIvAstikAya ke aura pudgalAstikAya ke pradeza apanI 2 pradezasaMkhyA ke anusAra avagADha haiN| parantu svasthAna meM kathana thavuM joIe A viSayanuM spaSTIkaraNa pahelA thaI cukayuM che. parasthAnamAM dharmAstikAya, adhamastikAya ane AkAzAstikAya rUpa pahelAM traNanA asaMkhyAta pradeze avagADha hoya che, tema kahevuM joIe ane chellA traNa dravya jIvAstikAya, pagalAstikAya ane addhAsamayane anaMta kahevA joIe addhAsamaya sudhI evuM kathana thavuM joIe eTale ke " jyAM addhAsama avagADha hoya che, tyAM anya eka paNa addhAsamaya avagADha DAta nathI." mA yA prazna uttara cha. mI " yAvat // 54 sUcita kare che ke addhA samayanA abhilA5kamAM cha pada che jema ke jyAM addhAsamaya avagADha hoya che tyAM asaMkhyAta dhamastikAya, asaMkhyAta adharmAstikAya, ane asaMkhyAta AkAzAstikAyanA pradeza avagADha hoya che ane addhAsamaya dvArA avAhita sthAnamAM anaMta jIvAstikAya pradeza ane anaMta pudgalAstikAya pradeza avagADha hoya che, paraMtu svasthAnamAM ava, Page #722 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za0 13 u0 4 sU0 11 jIvAvagADhadvAranirUpaNam 699 taduttaraM tu-ahAsamayasthAne advAramayAntarAgAhaeko'pi nAsti, nirupacaritasyAddhAsamayasyaikasyaitra sadbhAvAditi // mU0 10 // jiivaavgaaddvaarvktvytaa| __ mUlam-'jattha NaM bhaMte! ege puDhaM vikAie ogADhe, tatthaNaM kevaiyA puDhavikAiyA ogADhA ? asaMkhejA, kevaiyA AukAiyA ogADhA? asaMkhejA, kevaiyA teukAiyA ogADhA ? asaMkhejA, kevaiyA vAukAiyA ogADhA? asaMkhenA, kevaiyA vaNassaikAiyA ogADhA? annNtaa| jattha NaM bhaMte! AukAie ogADhe tattha NaM kevaiyA puDhavikAiyA ogADhA? asaMkhejjA, kevaiyA AukAiyA ogADhA? asaMkhejjA, evaM jaheva puDhavikAiyANaM vattavvayA taheva savvesi niravasesaM bhANiyavvaM jAva vaNaslaikAiyANaM jAva kevaiyA vaNastaikAiyA ogADhA aNaMtA ||suu011|| ___ chAyA:-yatra khalu bhadanta ! ekaH pRthivIkApiko'vagADha statra khala kiyantaH pRthivIkAyikA avagAhAH 1 asaMkhyeyAH, kiyantaH akAyikA avagADhA: 1 asaMkhyeyAH, kiyantastejaskAyikA avagADhAH asaMkhyeyA:, kiyanto vAyukAyikA avagADhAH ? asaMkhyeyAH, kiyanto vanaspavikAyikA atragADhAH? anantAH, yatra khalu bhadanta ! aphAyikA agADhastatra khalu kiyantaH pRthivIkAyikA avagADhAH ? asaMkhyeyAH, kiyanta: aphAyikA avagADhA? asaMkhyeyAH, evaM yathaiva pRthivIkAyikAnAM vaktavyatA tathetra sarveSAM nirakzepaM bhaNitavyam , yAvat vanaspati koyikAnAm , yAra kiyanto vanaspatikAyikA agADhAH anantAH ||muu0 11 // avagAhanA ke asadbhAva se vahAM para addhAsamayasthAna meM eka bhI addhAsamayAntara kI avagAhanA nahIM hotI hai| kyoMki nirupacaritarUpa se addhAsamaya eka hI kahA gayA hai / suu010|| itiavgaahnaavaarvktvytaa|| gAhanA asadubhAva hovAne lIdhe addhAsamaya jyAM avagADha hoya che, tyAM eka paNa anya addhAsamayanI avagAhanA thatI nathI, kAraNa ke nirUpacarita rUpe addhAsamaya eka ja kahyo che. sU010 - che avagAhanA dvAra vaktavyatA saMpUrNa Page #723 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre TIkA - atha dazamaM jIvAvagADhadvAramAha-- ' jattha NaM bhaMte / ero' ityAdi / 'jasthaNaM bhaMte! ege puDhavikAie ogADhe tattha NaM kevaiyA puDha vikAiyA ogATA ?' gautamaH pRcchati - he bhadanta / yatra khalu sthAne ekaH pRthivIkAyiko jIvo'vagADho bhavati tatra khaju kiyantaH pRthivIkAyikA jIvA avagADhA bhavanti ? bhagavAnAha 'asaMkhejjA' ekapRthivIkAyikAvagAhasthAne asaMkhyeyaH sUkSmAH pRthivIkAyikA avagADhA bhavanti tathA coktam - " jattha ego tattha niyamA asaMkhejjA" tti, yatra ekastatra niyamAt asaMkhyeyAH" iti / gautamaH pRcchati - 'kevaiyA AukkAiyA ogAvA ?' ekapRthivIkAyikAvagAhasthAne kiyanta aphAyikA avagADhA jIvAvagADhadvAra vaktavyatA 700 'jasthapaNaM bhaMte! ege puDhavikAhae ogADhe' ityAdi / TIkArya - isa mUtra dvArA sUtrakAra ne dazaveM jIvAvagADhadvAra kA kathana kiyA hai - isameM gautamasvAmI ne prabhu se aisA pUchA hai- 'jasya NaM ege puDhavikAie ogADhe, tatyaNaM kevaiyA puDhavikAiyA ogADhA' he bhadanta ! jisa sthAna para pRthivI kAyika jIva avagAr3ha hotA hai, vahAM kitane pRthivIkAyika jIva avagADha hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM - ' asa - khejjA' he gautama! jahAM para eka pRthivIkAyika jIva avagADha hote haiM / usa avagAhanAsthAna meM asaMkhyAta sUkSma pRthivIkAyika jIva avagADha hote haiM / so hI kahA hai- ' jattha ego tatya niyamA asNkhej|' jahAM eka hotA hai, vahAM niyama se asaMkhyAta hote haiM / -- - vAvagADha dvAravatavyatA "L jattha NaM bhaMte ! ege puDhavIkAie ogADhe " ityAhiTImArtha- 2 - sUtra dvArA sUtrakAre dasamAM jIvAvagADha karyu dvAranu nirUpaNu che. A viSayane anulakSIne gautama svAmI mahAvIra prabhune evA prazna pUche che hai- "jatya NaM bhaMte ege puDhavikAie ogADhe, sattha NaM kevaiyA puDhavikAiyA ogADhA ?" he bhagavan ! ne sthAna para 5 pRthvI ayi va avagADha (sthita) hoya che, tyAM DeMTalA pRthvI ayi vA bhavagAra hoya che ? mahAvIra prabhunA uttara- " asaMkhejjA " he kAyika jIva avagADha hAya che. te avagAhanA pRthivI ayi veo bhavagADha hoya cheu niyamA asaMkhejjA " " yAM ye hoya che, tyAM niyabhathI 4 asabhyAta hoya che. " gautama svaabhiine| prazna- " kevaiyA AukAiyA ogAdA ?" he bhagavan ! gautama! byAM me pRthvIna sthAnamAM asakhyAta sUkSma che - " jattha ego tattha Page #724 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 4 sU0 11 jIvAvagADhadvAra nirUpaNam 701 bhavanti ? bhagavAnAha - 'asaMkhejjA' tatra asaMkhyeyA akAyikAH sUkSmAH atragADhA bhavanti uktayukteH / gautamaH pRcchati - ' kevaiyA teukAiyA ogADhA ? ' tatra kiyantastejaskAthikA avagADhA bhavanti ? bhagavAnAha - ' asaM khejjA' tatra asaMkhyeyAstejaskAyikA jIvAH sUkSmA avagADhA bhavanti, gautamaH pRcchati'kevaiyA bAukAiyA ogADhA ? ' tatra kiyanto vAyukAyikA jIvA anagADhA aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM- 'kevaiyA AukAiyA ogAdA' he bhadanta jahAM eka pRthivIkAyika jIva avagADha hotA hai, usa avagADha sthAna meM kitane aSkAyika jIva avagADha hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM - 'asa' khejjA' he gautama ! jahAM eka pRthivIkAyika jIva avagAr3ha hotA hai / usa sthAna para asaMkhyAta sUkSma aSkAyika jIva avagADha hote haiM-kyoMki isa viSaya meM yukti pahile kahI jA cukI hai | aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM - 'kevaiyA teukAiyA ogADhA' he | bhadanta ! jahAM eka pRthivIkAyika jIva avagADha hai - vahAM kitane tejaskAyika jIva avagADha hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM' 'asaMkhejA' he gautama! jahAM eka pRthivIkAyika jIva avagADha hotA hai - vahAM para asaMkhyAta sUkSma tejaskAyika avagADha hote haiM / aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM - 'kevaiyA vAukAiyA ogADhA' he bhadanta | jahAM para eka pRthivIkAyika jIva avagAr3ha hotA hai je sthAna para eka pRthvIkAyika jIva avagADha hAya che, te avagAhanA sthAnamAM keTalA mAyika jIvA avagADha hAya che ? mahAvIra aluto uttara- " asaMkhejA " he gautama! nayAM roDa pRthviikAyika jIva avagADha hAya che, te sthAna para asakhyAta sUkSma aprakAyika jIvA avagA hAya che tevu spaSTIkaraNa - pahelAnA spaSTIraNu anusAra ja samajavuM', gautama svAmInA prazna - " ketraiyA teukA iyA ogADhA ?" he lagvan jyAM eka pRthvIkAyika jIva avagADha hoya che, tyAM keTalA tejaskAyika jIva avagADha hAya che ? mahAvIra alunA uttara- " asaMkhejA " he gautama ! nayAM me pRthvIprAyiGa avagADha hoya che, tyAM asakhyAta sUkSma tejaskAyika jIve avagADha hAya che. gautama svAbhInA azna- " kevaiyA vADakAiyA ogADhA ?" he bhagavan ! Page #725 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sNwnN' bhaMgavatI sUtre bhavanti ? bhagavAnAha - ' asaMkhejjA' tatra asaMkhyeyAH sUkSmA vAyukAyikA jIvA agADhA bhavanti, gautamaH pRcchati - kevaiyA vaNassaikAiyA ogADhA ? ' tatra kiyanto vanaspatikAyikA jIvA avagADhA bhavanti ? bhagavAnAha - ' anaMtA' tatra ananvA vanaspatikAyikA jIvA avagADhA bhavanti, vanaspatikAyikajIvAnA manantatvAt, tathA ca eka pRthivIkAyikAvagAhasthAne asaMkhyeyAnAM pratyekaM pRthivIkAyikAdInAM caturNAM sUkSmANAmavagAhanA bhavanti, vanaspatikAyikAnAM tu anantAnA vahAM para kitane vAyukAyika vAyukAyika jIva AvagAr3ha hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM 'asaMkhejjA' he gautama! jahAM para eka pRthivIkAyika jIva avagAda hotA hai vahAM para sUkSmavAyukAyika jIva asaMkhyAta avagAr3ha hote haiM / aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM- 'ke vazyAyaNassaikAiyA ogADhA' he bhadanta ! jahAM para eka pRthivIkAyika jIva avagADha hotA hai, vahAM para kitane vanaspatikAyika jIva avagADha hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM - 'anaMtA' he gautama | jahAM para eka pRthivIkAyika jIva avagAha hotA hai, vahAM para ananta vanaspanikAdhika jIva avagADha hote haiM | kyoMki vanaspattikAdhika jIva ananta kahe gaye haiM / tathA ca ekapRthivIkAdhika jIva ke avagAhasthAna meM pratyeka asaMkhyAta sUkSmapRthivI je sthAna para eka pRthvIkArthika jIva avagADha hoya che, te avagAhanA sthAna para keTalA vAyukAyika jIvA avagADha hAya che ? bhahAvIra aluno uttara- " asaMkhejjA " De gautama ! ke sthAna para bhe pRthvIkAyika jIva atragADha hoya che, te sthAna para asapthata sUkSma vAyukAvika jIvA avagADha hAya che gautama svAbhIno prazna- " kevaiyA varNarasaika' iyA ogADhA ? ' he bhagavan ! eka pRthvIkAyika jItra jyAM atragADha hAya che, tyAM keTalA vanaspatikAyika jIvA avagADha hoya che ? bhaDAvIra alunA uttara- " anaMtA " he gautama !nayAM ! pRthvIAyi jIva avagADha hoya che, tyAM mana'ta vanaspatikAyika jIvA agADha hoya che, kAraNa ke vanaspatikAyika jIva anaMta kahyA che. A kathanane lAvA e che ke eka pRthvIkAyika jIvanA avagAhanA sthAnamAM asaMkhyAta sUkSma pRthvIkAcika jIveA, asakhyAta sUkSma ayika jIve, asAMta sUkSma tejaskAyika ! Page #726 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 4 sU0 11 jIvAdhagADhadvAranirUpaNam 703 mavagAho bhavati, ityarthaH, gautamaH pRcchati-'jatya NaM bhaMte ! ege AukAie ogADhe tattha NaM kevaiyA puDhavikAiyA ogADhA ? ' he bhadanta ! yatra khalu eka: akAyiko jIvaH avagAhastatra khalu kiyantaH pRthivIkAyikA avagAhA bhavanti ? bhagavAnAha-' asaMkhejjA' ekAkAyikAvagADhasthAne asaMkhyeyAH pRthivIkAyikA avagADhA bhavanti / gautamaH pRcchati- kevaiyA AMukkAiyA ogADhA ?' tatra kiyantaH apkAyikA abagADhA bhavanti ? bhagavAnAha-' asaMkhejjA' tatra asNkhyey| akAyikA avagAhA bhavanti, 'evaM jahera puDha vikAiyANaM kAyika jIva, asaMkhyAta sUkSma akAyika jIva, asaMkhyAta sUkSma vAyukAyika jIva aura anantavanaspatikAyika jIva avagADha sthita haiN| ____ aba gautamasvAmI prabhuse aisA pUchate haiM-'jattha bhaMte! ege Au. kAie ogADhe' he bhadanta ! jahAM para eka apkAyika jIva avagADha hotA hai, vahAM para 'kevaDyA puDhavikAiyA ogADhA' kitane pRthivIkA. yika jIva avagADha hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM-'asaMkhejA' he gautama ! jahAM para eka apkAyika jIva avagAr3ha hotA hai usa sthAna para asaMkhyAta pRthivIkAyika jIva avagADha hote haiN| aba gautamaprabhu se aisA pUchate haiM-'kevaiyA AukAiyA ogAtA' he bhadanta ! eka apkAyika jIva ke avagAhasthAna meM apakAyika kitane jIva avagADha hote hai ? uttara meM prakSu kahate haiM-'asaMkhejA' yahAM para asaMkhyAta apkAyika jIva avagADha hote haiM / 'evaM jaheva puDhacIkAiyANaM che, asaMkhyAta sUkSama vAyukAyika che ane anaMta vanaspatikAyika (c) Aq6 (sthita) DAya che. / hava gautama svAmI mahAvIra prabhune sevA prazna pUche che hai- 'jatthaNaM bhaMte ! ege AukAie ogADhe" sagavan ! sthAna 52 me mAthi 71 mA DAya che, te sAnA sthAna 52 " kevaiyA puDhavikAiyA ogADhA ? Deal vIyi 73 asA hAya cha ? tanA uttara bhApatA mahAvIra prabhu 47 cha-" asaMkhejjA" gautama nyai se mayi va avagADha hoya che, tyAM asaMkhyAta pRthvIkAyika jI avagADha hoya che. gautama svAmInA prazna-" kevaiyA AukAiyA ogADhA ?' bhagavan / eka apUkAyika jIvanA avagAhanA sthAnamAM keTalA aprakAyika che avagADha hoya che? - mahAvIra prabhunA uttara-" asaMkhejjA" he gautama ! yo masabhyAta mayi | mAdAya cha, "eva java pur3havIkAiyANaM vattavvayA taheva Page #727 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 704 , bhagavatIsUtre } vatavyA tava savvesiM nivase bhANiyantra evaM pUrvoktarItyA yathaiva pRthivIkAyikAnAM vaktavyatA uktA tathaiva sarveSAmapkAyikAdInAM caturNAmapi vaktavyalaM niravazeSaM sarvaM bhaNitavyam, tadAha - ' jAtra vanassaikAiyANaM, jAva ke trAyA vasakAiyA ogADhA ? anaMtA' yAvat tejaskAyikAnAM vAyukAyikAnAM vanaspati kAyikAnAM vaktavyatA pRthivIkAyikatradeva svayamUhanIyA, yAvat teSAM pratyekaM paJca paJca pRthivIkAyihAdibhirabhilASA araseyAH, tatrAntimAbhilApasvarUpamAha - tatra kiyanto vanaspatikAyikA jIvA avagADhA bhavanti ? iti praznA milApaH, uttarAbhilApastu tatra anantA vanaspatikAyikA avagAdA bhavanti iti bhAvaH // sU0 11 // vattacvayA tava savvesi niravasesaM bhANiyacaM' pUrvokta rIti se jaisI vaktavatA pRthivIkAyika jIvoM kI kahI gaI hai usI prakAra kI vakta patA sampUrNarUpa se samasta aSkAyikAdi cAroM jIvoM se sambandha meM bhI kahanI cAhiye / isI bAta ko spaSTa karane ke liye sUtrakAra 'jAva vaNassaikAiyANaM, jAva kevaiyA vAssakAyA ogADhA' anaMtA' isa sUtra ko praznottara ke rUpa meM prakaTa karate haiM isameM ve kahate haiM ki yAvat tejaskAyika, vAyukAyika, vanaspatikAyika ina jIvoM kI vaktavyatA pRthivIkAyika jIvoM ke jaisI hI hai yaha bAta apane Apa samajhanA cAhiye, yAvat isake pratyeka ke pAMca pAMca abhilApa pRthivIkAyika jIvoMke jaise hI haiM-antima abhilApa isa prakAra se hai-he bhadanta ! jahAM para vanaspatikAdhika eka jIva avagADha hotA hai-vahAM savvesi niravasesaM bhANiyAM " paDesAM nevI vaktavyatA pRthvImayika lavonI kahI che, eja prakAranI vaktavyatA sapUrNa rUpe akAyikAdi cAre prakAranA jIvA viSe kahevI joie eja vAtane vadhu spaSTa karavA mATe 66 sUtrakAra jAva vaNassa ikAiyANaM, jAva kevaiyA vaNassa ikAiyA ogADhA aNaMtA " mA sUtrane praznAttara rUpe prakaTa kare che temAM teo kahe che ke aprakAyika, tejaskAyika, vAyukAyika ane vanaspatikAyikanI vakatanyatA pRthvIkAyaka jIvAnI vakatavyatA jevI ja che, te vAta jAte ja samajI levI te pratyekanA pAMca pAMca praznottara pRthvIkAyikanA praznottarA jevAM ja samajI levA chellA abhilApa A prakAranA che-- prazna-he bhagavan! je sthAna para eka vanaspatikAyika jIva avagADha hAya che, te sthAna para keTalA vanaspatikAyika jIve avagAhu hAya che? Page #728 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za013 u04 sU012 astikAyanipadanadvAranirUpaNam 705 astikAya pradezaniSadanavAra vaktavyatAprastAyaH mUlam - " eyaMsi NaM bhaMte! dhammatthikAyaMsi, ahammatthikAyaMsi, AgAsatthikAryasi, cakkiyA keI Asaittae vA, ciTTitaevA, nisIittae vA, tuyahittae vA ? No iNTTe samaTTe, anaMta - - puNa tattha jIvA ogADhA / se keNadveNaM bhaMte ! evaM buccai "1 siNaM dhammatthikAyaMsi jAva AgAsatthikAryasi No cakkiyA keI Asaicae vA, jAva ogADhA ? goyamA ! se jahA nAmae kUDAgArasAlA siyAM duhao littA guttA guttaduvArA jahA rAyaijje jAva duvAravayaNAI pihei, pihitA tIse kUDAgAra - 'sAlAe bahumajjhadesabhAe jahaNNeNaM ekko vA, dovA, tinnivA, ukoseNaM padIvasahassaM palIvejjA, se NUNaM goyamA ! tAo padI lessAo annamannasaMbaddhAo annamannapuTThAo jAva annamannaghaDattAe ciDaMti ? haMtA, citi, cakkiyA NaM goyamA ! "keI tAsu padIvalessAsu Asaittae vA, jAva tuyahittae vA ? 'bhagavaM ! jo iNTTe samaDe, aNaMtA puNa tattha jIvA ogADhA, se 'teNaTTeNaM goyamA ! evaM buccai - jAva ogADhA || sU0 12 // chAyA - etasmin khalu bhadanta ! dharmAstikAye, adharmAstikAye, AkAzAstikAye zaknuyAt kathit AsituM vA sthAtuM vA, niSattuM vA, svambartayituM vA ? para kitane vanaspatikAdhika jIva avagADha hote haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM - he gautama | vahAM para ananta vanaspatikAyika jIva athagAra zete haiM su0 // 12 // iti jIvAvagADhadvAraya kavyatA | uttara-4 gautama ! te sthAna para anaMta vanaspatikAyika jIve avagADha hAya che. ! sU011 {! jIvAvagADhaThAra vakatavyatA samApta }1 bha0 89 Page #729 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 706 bhagavatIstre nAyamarthaH samarthaH, anantAH punastatra jIvA avagADhAH, tat kenArthena bhadanta ! evamucyate-etasmin khalu dharmAstikAye, yAvat AkAzAstikAye no zaknuvAta kazcit AsituM vA, yAvat avagAhAH ? gautama ! tadyathAnAmaTAkArazAlA syAt ubhayato liptA, guptA, guptadvArA, yathA rAjapraznIye yAvat dvArakapATAni vidhatte, vidhAya, tasyAH kUTAkArazAlAyAH bahumadhyadeza bhAge jaghanyena eko vA, dvau vA, trayo vA, utkRSTena padIpasahasraM madIpayet , tat nUnaM gautama ! tAH pradIpalezyAH anyonyasaMvaddhAH, anyonyaspRSTAH yAvat anyonya ghaTatayA tiSThanti ? hanta, tiSThanti ? zaknuyAt khalu gautama ! kazcit tAsu pradIpalezyAsu AsituM thA, yAvat samvayituM vA ? bhagavan nAyamarthaH samarthaH, anantA: punastatra jIrA agADhAH, tava tenArthena gautama ! evamucyate yAvat avagADhAH // muu012|| TIkA-atha ekAdazam astikAyapradezanipadanadvAramAha-' eyaMsi NaM bhaM' ityAdi / 'eyaMsiNaM bhaMte / dhammasthikAyaMsi, ahamasthikAryasi, AgA. satyikAyaMsi cakiyA kei Asattae vA, cihattae vA. nisIisae vA, tuyadvittaevA ?' gautamaH pRcchati-he bhadanta ! etasmin khalu dharmAstikAye adharmAstikAye, AkAzAstikAye kiM zaknuyAt samathoM bhavet kazcitpuruSaH Asitu vA-aveSTuMbA, sthAtuM vA, nipattuM vA astikAyapradezaniSadanadvAravaktavyatA_ 'eyaMsi NaM bhaMte ! dhammasthikAyaMsi' ityAdi / . . TIkArya-sUtrakArane isa sUtradhArAgyArahaveM astikAyapradezaniSadana dvAra kA kathana kiyA hai-isameM gautamasvAmIne prabhu se aisA pUchA hai'eyaMsiNaM bhate! dhammatyikAyaMsi, ahammasthikAyaMsi AgosasthikAryasi caphiyAkeI Asaittae vA cihittae vA, nisIittae vA, tuhittae vA' he bhadanta ! isa dharmAstikAya meM, adharmAstikAya meM AkAzAstikAya, meM kyA koI puruSa, baiThane ke liye, khaDA rahane ke liye, yA karavaTa badalane ke -astikAya pradeza niSadana dvArA vaktavyatA- 'eyaMsiNa bhate / dhammatthikAyasi"tyahi TIkAtha- sUtrakAre A sUtra dvArA agiyAramAM astikAyapradezaniSadana dvAranuM kathana karyuM che-A viSayane anulakSIne gautama svAmI mahAvIra prabhune meve| prata pUche che -" eyaMsi NaM bhaMte | dhammasthikAryasi, ahammatyikAyaMsi, bhAgAsasthikAyaMsi cakiyAkeI bAsaittaevA, nisIisaevA, tuSTrittaevA". bhagavad ! A dharmAstikAyamAM, adhamastikAmAM ane AkAzAstikAyamAM, zuM ke puruSa besavAne, uThavAne, nIce besavAne athavA paDakhuM badalavAne-sUvAne "kiyA" samaya 4 zacha m| 1 (" cakiyA" gAmahI za54 che.) Page #730 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za013 u04 sU012 astikAyanipadanadvAranirUpaNam 707 aba upaveSTu vA, tvavartayituM-AlodituM vA ? iti praznA, tatra 'cakkiyA' iti 'zaknuyAt' ityarthe dezIyaH zabdo vodhyA, bhagavAnAha-'No iNaDhe samaTe ?' he gautama ! nAyamarthaH samarthaH-dharmAstikAyAditraye kazcidapi puruSaH upavezanAdikaM yAvat svaravartanaM kartuM samarthoM nAsti tepa mamUrtatvAt , kintu 'aNaMtA puNa tastha jIvA ogADhA' tatra dharmAstikAyAdau, anantAH punarjIvA avagADhA bhavanti / gautama statra kAraNaM pRcchati-'se keNaTeNaM bhaMte ! evaM buccA-eyaMsi NaM dhammasthikAyaMsi jAva AgAsasthikAryasi No cakkiyA keI AsAttae vA, jAva ogADhA?' he bhadanta / tatkenArthena evamucyate-etasmin khalu dharmAstikAye yAvat-adharmAstikAye, AkAzAstikAye no zaknuyAt kazcitpuruSaH AsituvA, yAvat sthAtuM vA, nipattuM vA, tvagvartayituMvA, anantAH punastatra jIvA apragADhA iti ? bhagavAnAha-'goyamA! liye-leTane ke liye 'cakkiyA' samartha ho sakatA hai ? 'cakiyA' yaha dezIya zabda hai| uttara meM prabhu kahate haiM-'No iNaDhe samaDhe' he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai-arthAt dharmAstikAyAdika meM koI bhI puruSa upavezanAdika kriyA karane meM samartha nahIM ho sakatA hai kyoMki ye dharmAstikAyAdika amUrtadravya haiM / para 'aNaMtA puNa tattha jIvA ogADhA' anantajIva vahA~ avagADha hote haiM / aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai, eyaMsi NaM dhammasthikAryasi jAva AgAsasthikAryasi No cakkiyAkeI Asaittae vA jAva ogAhA' he bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ki dharmAstikAyAdika tIna meM koI bhI puruSa upavezanAdi kriyA kara sakane meM samartha nahIM hotA hai / para ananta jIva vahAM avagADha haiM ? isake uttara meM prabhu bhaMDAvIra prbhun| uttara-" No iNaDhe sama?" gautama ! memanI zakatuM nathI eTale ke dharmAstikAyAdikamAM kaI paNa kaSa besavA, uThavAdi kriyAo karavAne samartha nathI, kAraNa ke dhamastikAyAdika ye amUrta che. paraMtu "aNaMtA puNa tatya jIvA ogADhA" sanata tyA mADha (sthita) DAya che. gautama svAmInA prazna- 'sekeNaTreNaM bhaMte ! evaM vuccai, eyaMsiNaM dhammatthikAryasi jAva AgAmasthikrAyasi No cakiyA keI Asaittae vA jAva ogADhA" he bhagavana ! Apa zA kAraNe evuM kahe che ke dharmAstikAyAdika traNamAM keI paNa puruSa upavezana Adi kriyAo karavAne samartha nathI paraMtu anaMtajI tyAM avagAha che? Page #731 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 708 - bhagavatIsUtra se jahA nAmae- kUDAgArasAlA siyA duhao littA guttA guttaduvArA, jahA rAyapaseNaijje jAva dudhAravayaNAI pihei' he gautama ! tadyathA nAma ivi-vAkyAlaGkAre, kAcit kuTAkArazAlA-parvata zikharAkArazAlA syAt bhavet ubhayataH-Abhyantarato vAhyatazca liptA-gomayamRttikAdinA, guptA caturdizu AcchAditA, guptadvArAgupta-pihitaM, dvAra-gavAkSAdikaM yasyA sA tathAvidhA yathA rAjapraznIye pratipA ditA tathaivAtrApi pratipAdanIyA, yAvat-tasyAstAdRzavizeSaviziSTAyAH kuTAkArazAlAyAH dvArakapATAn kazcit pidhatte-pAvRNoti, tatpravezadvArakapATAn saMghaTayatItyarthaH 'pihittA tIse kUDAgArasAlAe bahumajjhadesabhAe, jahanneNaM eko vA, do vA, tini vA, ukoseNaM padovasahassaM palIvejjA' vasyAH kUDAgArazAlAyA: dvArakapATAn pidhAya tasyAH kUTAkArazAlAyA bahumadhyadezabhAge-samamadhyapradeze, kahate haiM-'goyamA! se jahA nAmae kUDAgArasAlA siyA' he gautama ! kalpanA karo ki koI eka parvata ke zikhara jaisI akAravAlI kUTAgAra zAlA ho, yahAM "nAma" yaha pada vAkyAlaGkAra meM prayukta huA hai| 'dahaolittA, guttA, guttadvArA, jahA rAyappaseNaijje,jAvadavAravayaNAI pihei' vaha kUTAgArazAlA bhItara bAhara donoM jagaha meM gomaya Adi se lipta ho, cAroM dizAoM meM AcchAdita ho, isake gavAkSa Adi daravAje banda hoM-isa viSaya meM jaisA kathana rAjapraznIya sUtra meM AyA hai-vaisA hI kathana yahAM para isakA karanA cAhiye aise vizeSaNoM vAlI usa kUTAgArazAlA kA pravezadvAra koI vyakti banda kara de 'pihitA tIse kUDAgArasAlAe bahumajjhadesabhAe jahanneNaM ekako vA, do vA, tinnivA, ukkoseNaM padIvasahassaM palIvejA' aura banda karake vaha usake bhItara madhyabhAga meM kama se kama eka dIpaka, do dIpaka, tIna mahAvIra prasuna uttara-" goyamA ! se jahA nAmae kUDAgArasAlA siyA" he gautama ! dhAre ke keI eka parvatanA zikhara jevA AkAranI kUTAgAra sA che. mI " nAma" mA 54 pAyA 42mA 15rAyu cha "duhao ,littA, guttA, guttaduvArA, jahA rAyapaseNaijje jAva duvAravayaNAI vihei". gautama! te kUTAgArazAlA aMdara ane bahAra chANa Adi vaDe lIdhelI che. cAre dizAomAM AcchAdita che, tenAM gavAkSa, daravAjA Adi baMdha che A viSayane anulakSIne jevuM kathana rAjaprakSIya sUtramAM karavAmAM AvyuM che, evuM ja tenuM varNana ahIM paNuM karavuM joIe. A vizeSaNavALI kUTAgArashaalaanu pravezadvAra ra vyatima rI . " pihitA tIse kUDAgArasAlAe bahumajjhadekhabhAe jahanneNaM eko vA, do vA, tinni vA, ukkoseNaM padIvasahassaM Page #732 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za013 u04 sU022 astikAniSadanadvAranirUpaNam 709 jaghanyena eko bA, dvau vA, trayo vA madIpAH madIyeran-prajvAlyeran . utkRpTena tu pradIpasahastraM-mahanapadIpAH pradIpyeran 'se gUNaM goyamA! tAo padIpale slAo annamannasaMbaddhAbho, annamanapuTThAo jAva annamanaghaDatAe viTaMti?' he gautama / tat asti, nUnaM kila tAH pUrvoktamahasrAvadhikamadIpalezyA: pradIpatena: zikhA, anyonyasambaddhAH-parasparasaMsaktAH anyonyasaMsaddhAH paraspararaparzavatyA yAvata anyonyasambadaspRSTAH anyonyaghaTatayA- parasparakyarUpatayA siTanti kim ? / gautamaH samarthayate-'haMtA, cihati' he madanta / hanta-satyam, vAH pUrvoktAH pradIpalezyAH parasparasambaddhAH satyo yAvat parasparaikpamilitarUpatayA tiSThanti / bhagavAn praznayati-'cakiyA NaM goyamA! keI tAsu padIvalesAsu Asaittae vA, jAva tuyadvittae vA?' he gautama ! zaknuyAt samarthoM bhavet khalu kima , kazcita puruSa stAsu pUrvoktAsu pradIpalezyAsu padIpakAgopari Amita vA-upaveSTu bA, zayituM vA, sthAtu vA, nipattuM vA, tvagvartayitu vA ? gautama dIpaka aura adhika se adhika eka hajAra dIpaka taka jalA deve 'se guNa goyanA! tAo padIpalessAo annamannaM saMbaddhAo annamanapuTAo jAvaM annamanaghaDatAe ciTThati' to he gautama ! aba vicAra karo-una hajAra dIpakoM kI prabhA Apasa meM saMsakta hokara, Apasa meM eka dUsare kI prabhA ko chUkara yAvat Apasa meM sambaddha spRSTa hokara paraspara meM eka rUpa hokara rahatI hai na ? gautama kahate haiM 'haMtA, ciTuMti' hAM bhdnn| ve isI prakAra se vahAM rahatI haiM to 'cazkiyA NaM jAyamA! kaI tAlu padIvalessAsu Asaittae vA jAva tuSThittae vA' kyA gautama / una pradIpa prabhAoM ke Upara koI vyakti caiThane ke lie, gvar3A rahane ke lie, nIce baiThane ke lie yA apanA karavaTa badalane ke lie samartha ho palIvejA"zana, ta tenA ma2 madhyamAmA somA mAchA me meM athavA RNU dI54 ane padhAremA dhAre meM 10 hI54 prAve. "se NUNaM goyamA! tAo padIpalesyAo annamannaM saMvaddhAo annamanna puDAo jAva annamanna ghaDatAe ciTuMti " gautama! ve viyA2 42 zuta tara dIpakenI prabhA parasparamAM saMsakAta thaIne parasparanI prabhAne sparzIne, ane eka bIjImAM saMba-spaSTa thaIne parasparamAM ekarUpa thaIne rahe che ke nahIM? gautama svAmInA uttara-" hatA, ciTuMti" , gavan ! sara tyAM bane che. te dIpakonI prabhA eka bIjA sAthe eka rUpa thaIne ja rahe che. mahAvIra prabhunA prazna-" cakkiyA NaM goyamA ! keI tAsu padIvalesmAsa jAsaittae vA jAva tuyadvittaevA" gItama! te mahIlA mAnI 6522 keI vyakita besavane, UbhA rahevAne, nIce besavAne athavA pitAnuM paDakhuM badalavAne samartha hoya che kharI? Page #733 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 710 bhagavatIsUtra Aha-'bhagava ! No iNaDhe sama?' he bhagavan ! nAyamarthaH samarthaH nai bhavitumarhati, bhagavAnAha -'aNaMnA puNa tattha jIvA ogADhA' kintu he gautama ! anantAH punastatra sahasrapradIpalezyAsu-padIpapakAzeSu jIvA avagADhA bhavanti, prakRnamupasaMharabAha-'se teNaTeNaM goyamA! evaM vuccaha-jAva ogAhA' he gautama ! tat tenArthena, evamucyate yat-tvam-etasmin dharmAstikAyAditraye no kazcit puruSaH AsituM vA, sthAtuvA, nipatu vA, tvamartayituvA zaknuyAt kintu anantAH punastatra jIvA avagADhA bhavanti ||muu0 12 // bahusamadAra vAvyatAprastAvaH mUlam-kahi NaM bhaMte! loe bahumame? kahiNaM bhaMte! loe savvaviggahie paNNate? goyamA! imIse rayaNappabhAe puDhavIe uvarimaheDillesu khuDDAgapayaresu, ettha NaM loe bahumame, ettha NaM sakatA hai ? isa para gautama kahate haiM-'bhagavaM! No iNaDhe sama?' he bhadanta ! yaha artha samaya nahIM hai-arthAt aisA nahIM ho sakatA hai| taba prabhu kahate hai 'agaMtA 'puNa tasya ogADhA' parantu vahAM ananta jIva avagADha hote haiM / 'se teNaThegaM goyanA! evaM bukacA jAca ogAdA' ima kAraNa he gautama ! maiMne aisA kahA hai| isa dharmAstikAmAdikatrika meM koI puruSa na baiTha sakatA hai, na uTha sakatA hai, na khar3A raha sakatA hai, aura na karavaTa badala sakatA hai| kyoMki ye tInoM hI dravya amUrta haiM / para aisA hone para bhI ananta jIva inameM avagADha hote haiM // 12 // // iti amtikAyapradezaniSadanadvAra vktvytaa|| gautama svAmInA uttara-" bhagava ! No iNaDe sama?" u san ! se sanI zatu nathI. tyAre mahAvIra su cha-"aNatA puNa tattha ogADhA" 52ntu tyo mAnata DAya cha " se teNaTreNaM goyamA ! evaM vuccai jAva ogADhA " gautama! a Ne meM meyu cha / mA dhatikAya Adi traNa dravyamAM kei paNa puruSa besI zakate thI UThI zakate nathI, UbhuM rahI zakatuM nathI ane paDakhuM badalI zakatuM nathI kAraNa ke te traNe dravya amUrta che evuM hovA chatAM paNa anaMta ja temAM avagADha (sthita) che sU012A. Page #734 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TokA za0 13 u0 4 sU0 13 bahusamadvAranirUpaNam loe savvaviggahie paNNatte, kahiNaM bhaMte! viggahaviggahie loe paNNatte ? goyamA ! viggahakaMDae, etthaNaM viggahaviggahie loe paNNatte // sU0 13 // chAyA - kutra khalu bhadanta ! loko bahumamaH ? kutra khalu bhadanta ! lokaH sarvavigrahikaH prajJaptaH ? gautama / asyA ratnaprabhAyAH pRthivyAH uparimAntimayoH kSullaka tayoH, atra khalu loko bahusamaH, atra khalu lokaH sarvavigrahikaH prajJaptaH, kutra khala bhadanta ! vigrahavigrahiko lokaH prajJaptaH ? gautama / vigrahakaNDake atra khavigrahavigrahako lokaH- prajJaptaH ||013 || 711 TIkA - atha dvAdazaM lokasya bahumamadvAramAha- 'kahiNaM bhaMte ! loe' ityAdi / 'kahiNaM bhaMte ! loe bahumame ? kahiNaM bhaMte! loe savvacigAhie paNNatte ? ' gautamaH pRcchati - he bhadanta ! kutra khalu sthAne lokaH bahumamaH - atyanta samabhAgaH 'mazaH ? lokaH kacid vardhamAnaH kvaciddhIyamAno bhavati atastayoH pratiSedhAt 'bahusamaH pradezasya vRddhihAnirahitaH ka vartate itibhAvaH atha ca he bhadanta ! kutra khala sthAne lokaH sarvavigrahikaH - vigrahaH - cakram asyAstIti vigrahikaH sarvayA bahusamadvAra vaktavyatA , " 'kahiNaM bhaMte ! loe bahusame ' ityAdi / TIkArtha - isa sUtra dvArA sUtrakAra ne loka kA bahusama dvAra kahA hai - isameM gautama svAmI ne prabhu se aisA pUchA hai-' kahi NaM bhaMte ! loe bahusame, kahi NaM bhaMte / loe savtraviggahie paNNatte ' kisa sthAna para loka atyanta samabhAga vAlA kahA gayA hai ? arthAt loka kI kahIM vRddhi huI hai, kahIM hAni huI hai-so ina donoM ke pratiSedha se pradeza kI hAnivRddhi se rahita aisA bahulamabhAga loka kahA~ kahA~ gayA hai ? vaha - aDusabhadvAra vasttavyatA- 66 kahiNaM bhaMte ! loe bahuta me " ityAha TIkA-sUtrakAre A sUtra dvArA lAkanA ahusamaDhAranuM' nirUpaNa karyu -che- gaitama svAmI mahAvIra alune sevA prazna pUche che hai-" kakSiNaM bhaMte ! loe bahusame, kahiNa bhaMte / loe savvaviggahie paNNatte ?" he bhagavan ! yA "sthAne leAka atyanta samabhAgavALeA kahyo che? eTale ke lekanI koI sthAne vRddhi thaI che, kaI sthAne hAni thai che, parantu te bannethI rahita-pradezanI hAnivRddhithI rahita evA mahusamabhAgayukata leAka kayA sthAnamAM kahyo che? -- Page #735 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 02 bhagavatI sUtre vigrahika: sarvaviddikaH sarvathA saMkSiptaH asyantasaMkIrNa ityarthaH, mata ? bhagavAnAha - 'gomA ! imI se rayaNappamAe puDhavIe uvarimahe dvillesu khuDDAgapayaresu etthaNaM lae bahumame, ettharNa loe savvaviggaddie pazyatte' gautama ! asyA ratnamabhAyAH pRthivyAH uparimAghastanayoH uparimoyamavadhIkRtyordhvaM prataravRddhiH pravRttA, astaca yamavadhIkRtyAcaH prataravRddhiH pravRttA tayoruparitanAdhastanayoH kSullaka tarayoH zepApekSayA laghu riyoH rajjupamANAyAmaviSkambhayostirya gloka madhya mAga vartina e, atra khala- etayoH kila prajJApakenopadarzyamAnatayA pratyakSIbhUtayoH loko bahusamaH atyanta mamabhAgaH, prajJataH, atra khalu etayoH lokaH sarvavigrahikaH kahAM para hai ? tathA - he bhadanta kisa sthAna para loka sarvavigrahika haiM ? vigraha - cakranA jisameM hai vaha vigrahika hai, sarvathA vigrahika jo hai vaha sarvavigrahaka hai| isakA artha hotA hai sarvathA, saMkSipta arthAt atyanta saMkIrNa aisA atyanta saMkIrNa lokabhAga kahAM para hai ? uttara meM prabhu kahate hai- 'goyamA' he gautama! 'imI se rayaNappabhAe puDhavIe ucarimaheDileSu khuDDA gapayaresa, ettha NaM loe bahusame, ettha NaM loe savvaviggahie paNNatte' . isa ratprabhA pRthivI ke uparibha adhastana jo zeSa prataroM kI apekSA laghutarapratara haiM ki jinakI coDAI 1 rAjupramANa kI hai evaM jo tiryagloka ke madhyabhAgavata haiM, tathA uparima laghupranara se lekara Urdhva meM prataravRddhi hotI hai aura adhastana pratara se lekara adhaH prataravRddhi honI hai, una laghutara uparima, adhastana prataroM meM loka kA atyanta sama bhAga tathA huM bhagavan ! kayA sthAne leAka sa-vihika che ? jemAM vidyaDu (vatA) che tenu nAma vigrahita che je taddana vidyahika hAya che tene sarvavihika kahe che. tenA artha sarvathA sakSipta eTale ke atyaMta sakIzu thAya che. evA atyaMta sakINu lAkabhAga kayA sthAne ? bhaDAvIra prabhunA uttara- " gogamA ! " he gautama! "imIse rayaNappabhAe puDhavIe utrarimaheTThillesu khuDDAgapayaresu. padatha NaM loe bahusame, ettha NaM loe savvaviggahie paNNatte " mA ratnaprabhA pRthvInA paribha (uparanA ) adhastana (nIcenA) prataza ke je bAkInA pratarA karatAM laghutara che, jemanI paheALAI eka rAjUpramANa che ane jetiyamlekane madhyavatI bhAga che, tathA je uparama laghutara pradezathI laine urdhvamAM prata vRddhi thAya che ane adharatana pratarathI laI ne adheAbhAgamAM prataravRddhi thAya che, te laghutara uparima, adhastana pratarAmAM lekane atyanta samabhAga kahyo che. tathA temanI azvera ja leAkanA sanilikaatya ta saphINu leAkabhAga kahyo che, Page #736 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 4 sU0 13 bahusamadvAranirUpaNam 713 prataptaH, gautamaH pRcchati - kahiNaM bhaMte! viggahaviggahie choe paNNatte ? ' he bhadanta ! kutra khalu sthAne vigrahavigrahikaH - vigraho - vakraM udyukto vigrahaH zarIraM yasyAsti sau vigrahavigrahikaH lokarUpazarIrasya cakratAyukta bhAgaH kutra prajJaptaH ? bhagavAnAha - ' goyamA ! viggahakaMDae, ettha NaM viggahaviggadie loe paNNatte.' he gautama / vigrahakaNDake - vigraho vakraM kaNDakam avayavo vigraharUpaM kaNDakaM vigraha kaNDakaM tasmin brahma devalokakUrpare ityarthaH hastakoNI iti prasiddhaM tathA ca loka rUpa zarIrasya brahmadevalokarUpaH kUrparabhAgo'sti yatra vA pradezasya vRddhilahAnyA vA vakraH avayavo bhavati tad vigrahakaNDakaM tacca prAyo lokAnteSvastIti bhAvaH / atra khalu vigrahakaNDa ke vigrahavigrahiko lokaH prajJaptaH iti bhAvaH / / 0 13 / / kahA gayA hai| tathA inhIM meM loka ko sarvavigrahika kahA gayA hai / aba gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM- 'kahi NaM bhaMte / viggaha viggahie loe paNNatte' he bhadanta ! lokarUpa zarIra kA cakratAyukta bhAga kahAM para kahA gayA hai / aura vigraha nAma zarIra kA bhI hai| vakratAyukta hai vigraha jisakA vaha vigraha vigrahika hai uttara meM prabhu kahate haiM- 'goyamA' he gautama / viggahakaMDae- ettha NaM viggahaviggahie loe paNNatte' vigraha-cakra jo kaNDaka- avayava hai vaha vigrahakaNDaka hai arthAt vigraharUpa jo kaNDaka hai vaha vigrahakaNDaka hai / usa vigrahakaNDaka meMbrahmadevaloka meM - yaha brahmadevaloka, lokarUpa zarIra ko kuTanI jaisA bhAga hai, yahAM pradeza kI hAnI aura vRddhi se vakra avayava hotA hai-vigrahavigrahika loka kahA gayA hai| yaha vigrahakaNDaka prAyaH lokAnta meM hai / arthAt jahAM para vigrahakaNDaka hai, vahAM lokarUpa zarIravakratAyukta hai| sU013 // iti bahu samadvAravaktavyatA // 1 gautama svAmIne! prazna - " kahiNaM bhaMte ! vigAha viggahie Toe paNNatte 1" he bhagavan ! leAka rUpa zarIrane vakratAyukata bhAga kayA sthAne kahyo che ? < vigraha ' pada vakanA athamAM paNa vaparAya che ane zarIranA amAM paNu vaparAya che. vakratAyukta che. vigraha jene tene vigrahevigrahika kare che mahAvIra prabhunA uttara- " goyamA ! " he gautama / viggahakaMDae - ettha viggaviggahie choe paNNatte" vigraha ( 93 ) ? 135 chetene vigraha: u he che eTale ke vigraharUpa je kaDaka che tene vigrakaka kahe che te vigraheka'DakamAM-brahmAdevaleAkamAM (te graMhmadevalAka leAka rUpa zarIranI kANI jevA bhAga che ahI pradezanI hAni ane vRddhithI vakra avayava thAya che) vigrahavigrahika leAka kahyo che. A vigrahakaDaka prAya. leAkAntamAM che. eTale ke jyAM vizraDuDA che, tyAM bA 35 zarIra vatAyukta che. sU0 13}} bha0 90 Page #737 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 714 bhagavatIsutre lokasaMsthAnadvAra vaktavyatA / mUlam - " kiMsaMThie NaM bhaMte! loe paNNatte ? goyamA ! supaiSTriya saMThie loe paNNatte, heTTA vicchinne, majjhe jahA sattamasae paDhamudde se jAva aMtaM kareMti, eyarasa NaM bhaMte! ahe logassa tiriyalogassa uDU logassa ya kayare kayare hiMto jAva visesAhiyA vA ? goyamA ! savvatthove tiriyaloe, uDDaloe asaMkhejjaguNe, aheloe vise sAhie, sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte! tti ||suu014|| , chAyA - kiM saMsthitaH khalu madanta ! lokaH prajJaptaH ? gautama! supratiSThikasaMsthitolokaH prajJaptaH astanavistIrNaH madhye yathA saptamazatake prathamoddezake yAvat-antaM kurvanti etasya khalu madanta / avolokasya tiryaglokasya, Urdhalokasya ca katare kanAre yAvat vizeSAdhikAtrA ? gaunama ! sarvastoka svirya glokaH, UrdhvalokaH asaMgugaH, adholoko vizeSAdhikaH, tadevaM bhadanta / tadevaM bhadanta / iti // mU0 14 // TIkA - atha trayodazaM lokasaMsthAnadvAramAha-' kiM saMThieNaM bhaMte ! loe ' ityAdi / ' ki saMThie NaM bhaMte ! loe paNNatte ? ' he madanta / kiM saMsthitaH kiM saMsthitaM - saMsthAnam - AkAro yasya sa kiMsaMsthitaH kimAkAraH khalu lokaH prajJaptaH ? bhagavAnAha - ' goyamA ! supaiTTiyasaMThie loe paNNatte' he gautama ! lokasaMsthAna dvAravaktavyatA 'kiM saMThie NaM bhaMte / loe paNNatte' ityAdi / TIkArtha- sUtrakAra ne isa sUtradvArA 13 veM lokasaMsthAna dvAra kA prarUpaNa kiyA hai - isameM gautamasvAmIne prabhu se aisA pUchA hai- 'kiM saMThie NaM bhaMte! loe paNNatte' he bhadanta ! loka kA AkAra kaisA kahA gayA hai ? uttara maiM prabhu kahate haiM - 'gopamA supADiyasaMThie loe paNNante' he gautama! -sosathAnadvAra vastavyatA " ki saMThie NaM bhaMte ! loe paNNatte" tyAhi TIkA-sUtrakAre A sUtra dvArA teramAM leAkasaMsthAna dvAranI prarUpaNA karI che tene anulakSIne gautama svAmI mahAvIra prabhune evA prazna pUche che ki saMThie NaM loe paNNatte " he bhagavan / bouno bhAra dev| uhyo che ? mahAvIra prabhunA uttara-" goyamA !" he gautama ! " supaiTThiyasa lie loe Page #738 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 4 sU0 14 lokasaMsthAnadvAranirUpaNam 715 sumatiSThika saMsthitaH-supatiSThitam adhomukhIkRtAdhaH sthApita zarAvo pari urvamukha sthApitazarAvA , tadivasaMsthitamAkAro yasya sa tathAvidho lokaH prajJaptaH, 'heTAvitthinne, majjhe jahA satamasae paDhamudde se jAtra aMtaM kareMti' adhastAta vistIrNaH vizAla: madhye saMkSiptaH ityAdirItyA yathA saptamazatake prathamoddezake pratipAdita stathaivAtrApi pratipAdanIyaH, tatpatipAdanAvadhimAha-yAvan-sidhyanti, budhyante, mucyante, sarvaduHkhAnAmantaM kurvanti ityetatparyantamityarthaH / athAlpabahutvaM gautamaH pRcchati-' eyassa NaM bhaMte ! ahe logasta tiriyalogassa, uDalogassa ya kayare loka kA AkAra supratiSThaka ke AkAra jaisA kahA gayA hai| nIce mukha karake rakhe zarAva ke Upara Urvamukha karake rakhe gaye zarAva kA jaisA AkAra hotA hai-usakA nAma supratiSThaka hai| aisA hI AkAra loka kA kahA gayA hai / 'hehI vitthinne, majjhe jahA sattamasae par3hamuddese jAva aMtaM kareMti' isa AkAra meM loka nIce vistIrNa, madhya meM saMkSipta hai, ityAdi rIti se jaisA saptamazataka ke prathama uddezaka meM pratipAdita kiyA gayA hai| usI prakAra se vaha yahAM para bhI pratipAdana karanA caahiye| yaha pratipAdana vahAM se yahAM kahA~ taka kA karanA cAhiye / isake liye avadhidikhAne ke liye sUtrakAra kahate haiM'jAva aMtaM karoti' isa pATha taka kA prakaraNa lekara yahAM pratipAdana karanA cAhiye / yahAM yAvat zabda se 'sidhyanti, vudhyante, mucyante, sarvaduHkhAnAm' ina padoM kA saMgraha kiyA gayA hai| aba alpa bahutva ke viSaya meM gautamasvAmI prabhu se aisA pUchate haiM-'eyassaNaM bhaMte / paNNatte' sonI bhAra supratiSThinA bhA12 va cha. dhArAvA zakerA para bIjA zakarAne urva mukha rAkhIne goThavavAthI je AkAra thAya che, tevA AkArane supratiSThika kahe che e ja lekane AkAra kahyo che. " hedvA visthinne, majhe jahA sattamasara paDhamudese jAva aMga kare'ti" mA bhAra A prakArano che-nIce leka vistIrNa che, madhyamAM saMkSisa che, ItyAdi jevuM kathana sAtamAM zatakanA pahelA udezAmAM pratipAdita karavAmAM AvyuM che, eja pramANe ahIM paNa tenuM pratipAdana thavuM joIe te pratipAdana kayAM sudhI 42vU nayete huve RATH mAve che-"jAva aMtaM kareM vi" mA sUtrapATha parvatanA kathananuM ahIM pratipAdana karavuM joIe ahIM "yAvat " 54 43 "sidhyanti, vudhyante, mucyante, sarvaduHkhAnAm " l pAnI saMgraha karavAmAM AvyuM che. Page #739 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 bhagavatI sUtre kabare hivo jAva visesAhiyA vA ? ' he madanta ! etasya khalu pUrvoktasya adholokasya tiryaglokasya, Ulokasya ca madhye katare lokAH kanarebhyo lokebhyo yAvan- alpAvA, bahukAvA, tulyAvA, vizeSAdhikAvA santi ? bhagavAnAha - 'goyamA ! savvatyoce tiriyaloe, uDUloe asaMkhejnaguNe, aheloe visesAhie' he gautama ! sarvastoH sarvApekSayA alpaH tiryagloko'sti tasya aSTAdazayojana - zatAyAmatvAt, tadapekSayA UrdhvalokaH asaMkhyeyaguNo'sti kiJcinnyUna saptarajjumamANocatatvAt / tadapekSayA adholoko vizeSAdhiko'sti kiJcitsamadhika 1 ahelogassa, tiriyalogassa, uDalogara ya kayare kaya rehiMto jAva visesAhiyA vA' he bhadanta ! pUrvokta voloka, tiryagloka aura Urdhvaloka ina tIna lokoM ke bIca meM kauna loka kisa lokoM se alpa haiM ? kinase ve bahuta haiM ? kauna kinake barAbara haiM ? aura kauna kinase vizeSAdhika haiM ? isake uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA' he gautama! 'savvatthove, tiriyaloe, uDaloe amakhejaguNe, aheloe visesAhie' sabakI apekSA kama tiryagloka hai, kyoMki isakA AyAma 18 sau yojana kA hai isakI apekSA Urdhvaloka asaMkhyAtaguNA kyoMki yaha kucha kama sAta rAju UcA hai / isakI apekSA adholoka vizeSAdhika hai / kyoM ki isakI UcAI kucha adhika 7 rAju pramANa hai / aba anta meM gautamaprabhu have apamahatvanA viSayamAM gautama svAmI mahAvIra prabhune yA pramANe prazna pUche che - " eyastaNaM bhaMte ! ahelogassa, tiriyalogassa, uDDa logassa kayare kayarehito jAva visesAhiyA ?" he bhagavan ! yUrveta adholo, tiya gleka ane va leAkamAM kace leAka kayA lAka karatAM nAnA che? kace lAka yA laika karatAM meTA che? kace! leAka kayA leAkanI kharAkhara che ? ane kayA leAka kayA leAkathI vizeSAdhika che? bhaDAvIra aluno uttara- " goyamA ! " he gautama! " sambadhyo tiriyalopa, uDaloe asaMkhejcaguNe, aheloe visesAhie " tiryagyoGa sauthI nAnI che, kAraNa ke tene AyAma (lakhAI) aDhAra seA ceAjananI che. tenA karatAM urdhva leAka asakhyAta gaNe! mATI che, kAraNa ke tenI uMcAI sAta rAjI karatAM gheADI AchI che. ujjvalAka karatAM adhAlAka vadhu mATA che, kAraNa ke tenI uMcAI sAta rAjUpramANa karatAM adhika che, Page #740 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u0 4 sU0 14 lokasaMsthAnadvAranirUpaNam 727 saptarajjupamANochitatvAt / ante gautamo bhagavadvAkyaM pramANa pannAha - 'setraM bhaMte / sevaM bhaMte / tti' he bhadanta ! tadevaM bhavaduktaM satyamena, he bhadanta / tadevaMbhavaduktaM satyamevAstIti bhAvaH // sU0 14 // // iti zrI vizvavikhyAta - jagadvallabha - prasiddhavAcaka paJcadazabhASAkalitalalitakalApAlApaka pravizuddhagadyapadyanekagrantha nirmApaka, vAdimAnamardaka zrI zAhU chatrapati kolhApurarAjapradatta'jainAcArya' padabhUpita - kolhApurarAjagurubAlabrahmacAri - jainAcArya -- jainadharmadivAkara - pUjya zrI ghAsIlAlavativiracitAyAM zrI "bhagavatI sUtrasya" prameyacandrikAkhyAyAM vyAkhyAyAM trayodazazata ke caturthIdezakaH samAptaH // 13-4 // se kahate haiM - 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte! tti' he bhadanta ! ApakA kahA huA yaha saba bilakula satya hai, he bhadanta ! ApakA kahA huA yaha bilakula satya hai | sU0 14 iti lokasaMsthAna dvArAvaktavyatA // jainAcArya jainadharmadivAkara pUjya bhI ghAsIlAlajI mahArAja kRta 46 bhagavatI sUtra " " kI prameyacandrikA vyAkhyA ke terahaveM zataka kA cauthA uddezaka samApta // 13-4 // mahAvIra prabhunA vacanane pramANabhUta gaNIne gautama svAmI kahe che'sev bhaMte! sevaM bhaMte! tti " he bhagavan ! Apa A uthana sarvathA satya che. he bhagavan ! Apa A una yathArtha 4 26 || lAkasa sthAnadvAra vakatathyatA // 014 // samAsa ! jainAcAya jainadhama'divAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAja kRta 'bhagavatI sUtra"nI pramayacandrikA vyAkhyAnA teramA zatakanA ceAthe uddezakasamAsa // 13-4aa Page #741 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIra atha paJcamoddezakaH mArabhyate trayodazazatake pazcamoddezakasya saMkSiptaviSayavivaraNam / kiM nairayikAH sacittAhAriNaH ? kiMvA acittAhAriNaH ? kiM vA mizrAhAriNaH santi ? no sacittAhAriNo nairayikA bhavanti, no vA mizrAhAriNo nairayikA bhavanti, api tu acittAhAriNo nairayikA bhavanti, evameva asurakumArA. dayo'pi avseyaa|| nairyikvktvytaa| mUlam-neraiyA NaM bhaMte! kiM sacittAhArA, acittAhArA mIsAhArA ? goyamA! no sacittAhArA, acittAhArA, no mIsAhArA, evaM asurakumArA paDhamo neraiyauddesao niravaseso bhANiyavo, sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti ||suu01|| ___ chAyA-nairayikA khalu bhadanta ! kiM sacittAhArAH, acittAhArAH, mizrAhArAH ? gautama ! no sacitAhArAH, acitAhArAH, no mizrAhArA, evam anurakumArAH, prathamo nairayikoddezako niravazeSo bhaNitavyaH, tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta iti // muu01|| pAMcave uddezekA prAraMbhaterahaveM zataka se isa paMcama uddezaka meM jo viSaya varNita huA haiusakA vivaraNasaMkSA se isa prakAra hai-kyA nairapika sacittAhArI hote hai? yA pracittAhArI hote hai ? yA mizrAhArI hote hai ? nairayika sacittA. hArI nahIM hote haiM, aura na ve mizrAhArI hote haiM kintu acittAhArI hote haiN| isI prakAra se anukumAra Adi ke saMbaMdha meM bhI jAnanA caahiye| pAMcamA uddezAne prAraMbha- teramAM zatakanA paMcamAM uddezakamAM je viSayanuM pratipAdana karavAmAM ma.vyu' cha, viSayatuM sakSita viyana-"zu naa2| sacittADArI rAya hai? ke acittAhArI hoya che? ke mizrAhArI hoya che?" "nArake sacittAhArI paNa nathI, mizrAhArI paNa nathI, paraMtu acittAhArI che. e ja pramANe asurakumArAdinA viSayamAM paNa samajavuM. Page #742 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 13 u05 sU0 1 nairayikAhAranirUpaNam 719 TIkA - caturthodezake lokasvarUpasyoktatvena loke ca narakAdInAM sadbhA vena narakAdi vaktavyatArthaM paJcamodezakamArabhate 'nerayiyANaM bhaMte ' ityAdi / 'neraiyANaM bhate / kiM sacitAhArA, acitAhArA, mIsAhArA ? ' gautamaH pRcchatihe bhadanta ! nAyikAH khalu kiM sacittAhArAH ? kiMvA avittAhArAH ? kiMvA mizrAhArAH - sacittAcitAhArA bhavanti ? bhagavAnAha - ' goyamA ! no sacittAhArA, acittAdvArA, no mIsAhArA ' he gautama! nairayikAH khalu no sacittAhArA bhavanti, no vA mizrAhArA :- sacittAcittAhArA bhavanti, apitu acittAhArAH bhavanti, ' evaM asurakumArA / paDhamo neraiyauddesao niravaseso bhANiyacco ' evaM nairacika vaktavyatA - 'neraiyA NaM bhaMte / kiM sacittAhArA acittAhArA' ityAdi / TIkArya - caturtha uddezaka meM loka kA svarUpa kahA hai, loka meM hI nArakAdi ko kA sadbhAva hai / isa kAraNa sUtrakAra ne nArakAdikoM kI vaktavyatA ke nimitta isa pAMcaveM uddezaka kA kathana kiyA hai| isameM sarvaprathama gautama prabhu se aisA pUchA hai 'neraiyA NaM bhaMte ! kiM sacittAhArA, acittAhArA, mIsAhArA ?' he bhadanta ! nairayika sacitta AhAravAle haiM ? yA acitta AhAravAle haiM ? yA mizra AhAra vAle haiM ? uttara meM prabhu kahate haiM - 'goyamA' he gautama! 'no sacittAhArA no mIsAhArA' nairayika na sacitta AhAravAle haiM, na mizra AhAravAle haiM, kintu acittaAhAravAle haiN| 'evaM asurakumArA, par3hamo neraiya udde* sao niravaseso bhANiyavvo' isI prakAra asurakumAra bhI na sacitta --nAraonI vatavyatA----- "neraiyANaM bhaMte / kiM sacittAhArA acittAhArA" ityAha TIkA-ceAthA uddezAmAM lekanA svarUpanuM nirUpaNa karavAmAM Avyu. leAkamAM ja nArakAdinA sadbhAva hoya che A prakAranA pahelAnA uddezaka sAthenA sa'baMdhane lIdhe have sUtrakAra nAkAdinA AhAranuM kathana kare che. gautama svAbhIno prazna- "neraiyANaM bhate / kiM khacittAdvArA, acittAdAga, mIsAhArA ?" he bhagAn ! naar| sayitta AhAravANA he ? } athitta AhAravALA che? ke mizra AhAravALA che ? bhaDAvIra prabhunA uttara- " goyamA / no sacittAhArA, acittAdArA, no mI sAhArA " he gautama / nArI savittAhArI pazu nathI, mizrAhArI pAzu nathI, parantu abhittAhArI 4 che. " evaM asurakumArA, paDhamo neraiya uddesao niravaseso bhANiyadhvo " khela abhA asurakumArI pAe sacintAhArI nathI, Page #743 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 720 bhagavatIsUtre tathaiva, amurakupArA api no sacittAhArAH, no vA mizrAhArAH, apitu acittAhArA bhavanti, tathA ca nAyikAdInAM sacittAhArAdiviSaye prajJApanAyAH aSTAvi. zatitamasyAhArapadasya prathamo narayikAdezako niravazeSa: sarvaH bhaNitavyaH atra vaktavyaH tathAcoktaM prajJApanAyAm-'neraiyA NaM bhaMte ! kiM sacittAhArA, acittA hArA, mIsAhArA ? goyamA ! no sacittAhArA, acittAhArA, no mIsAhArA' ityAdi, ante gautamo bhagavadvAkya pramANayannAha-' sevaM maMte ! sevaM bhaMte ! tti' he bhadanta ! tadevaM bhavaduktaM satyameva, he bhadanta ! tadevaM bhavaduktaM satyameveti bhAvaH // 1 // // iti trayodazazatake paJcamoddezakaH // AhAravAle hote haiM, na mizra AhAravAle hote haiM, kintu acitta AhAravAle hote haiM / nairayika AdikoM ke sacittAhAra Adi ke viSaya meM prajJApanA ke 25 veM AhAra pada kA prathama nairayika uddezaka samasta yahAM kahanA cAhiye-prajJApanA meM aisA hI kahA hai-'neraDyA NaM bhaMte! ki sacitsAhArA, acittAhAro mIsAhArA? goyamA !no sacittAhArA, acittAhArA, no mIsAhArA" ityaadi| ____ ava anta meM gautama bhagavAn ke vAkya ko pramANa mAnate hue kahate haiM-'sevaM bhaMte ! senaM bhaMte ! tti' he bhadanta ! isa prakAra Apake dvArA kahA gayA yaha viSaya satya hI hai, he bhadanta ! Apake dvArA kahA gayA yaha viSaya satya hI hai // sa 1 // // paMcama uddezaka samApta // 5 // mizrAhArI nathI, paraMtu acittAhArI che. nArakAdinA sacitta hAra AdinA viSayamAM prajJApanA sUtranA prathama narayika uddezakanuM 28muM AhAra pada ahIM sapU 3 4 3 prajJApanAmA yo me 1 4hyu che -" neraiyANaM bhaMte ! kiM sacittAhArA, acittAhArA, mIgAhArA ?" geyamA! "no sacicAhArA, acittAhArA, no mIsAhArA" tyahi* gautama svAmI mahAvIra prabhunA vacanane pramANabhUta gaNIne kahe che"sevN bhaMte ! seva bhate ! ti" mApan ! mAthe mA viSayanu 2 prtipaadana karyuM che te sarvathA sAya che bhagavad ! ApanI vAta sarvathA satya ja che. sU01 teramAM zatakane pAMca uddezaka samANa 13-pA