________________
प्रमेयवोधिनी टीका पद १८ सू० १ जीवादिकायस्थितिनिरूपणम् नापि अन्तर्मुहूर्तम् नैरपिकस्य नैयिकापर्याप्तक-वरूपा कायस्थितिरवगन्तव्या, तदनन्तरं नैरयिकाणामवश्य पर्याप्तावस्थासद्भावात् ‘एवं जाव देवी अपज्जत्तिया' एवम्-पूर्वोक्तरीत्या यावत-तियग्योनिशातत्स्त्री मनुष्य मनुषीदेव देव्योऽपि अपर्याप्ताः जघन्येनापि उत्कृष्टेनापि अन्तर्मुहर्त काय स्थिति विशिष्टाः सन्ति, गौतमः पृच्छति-'मेरइयपज्जत्तए णं भंते ! नेरइयपज्जत्तएत्ति काल भो केवच्चिरं होइ ?' हे अदन्त ! नैरयिरूपर्याप्तकः खलु 'नरयिकपर्याप्तक' इति-नैरयिकपर्याप्तवपर्यायविशिष्टतया कालत:-क लापेक्षया किच्चिरंकियत्कालपर्यन्तं भवति-नैरयिकपर्याप्तत्वेन अवतिष्ठते ? भगवानाह-'गोयमा !' हे गौतम ! 'जहणेणं दसवाससहस्साई अधोमुत्तणाई' जघन्येन दशवर्षसहस्त्राणि अन्तमुंहूत्तौनानि 'उकोसेणं तेत्तीसं सागरोवपाई अंतोमुहुत्तूणाई उत्कृष्टेन त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाणि अन्तर्महीनानि नायिकस्य पर्याप्त्वरूपा काय स्थिति रस्ति, गौतमः नहीं है। अन्तर्मुहूर्त के पश्चात् पर्याप्त अवस्था प्रारंभ हो जाती है। इसी प्रकार तिर्यग्योनिक, तिर्यचनी, मनुष्य, मनुष्यनी, देव और देवियों की-सभी की अपर्याप्त अवस्था अन्तहत तक ही रहती है, अतएब इन सब की जघन्य और उत्कृष्ट कास्थिति भी अताईहर्त की ही है।
गौतमस्वामी हे भगवन् ! पर्याप्त नारक कितने काल तक पर्याप्त नारक पर्याय वाला बना रहता है ?
भगवान्-हे गौतम ! जघन्य अन्तर्मुहर्त कम दस हजार वर्ष तक और उत्कृष्ट अन्तर्जुहूर्त कम तेतीस सागरोपम तक पर्याप्त नारक, पर्याप्त नारक के रूप में लगातार रहता है।
यहां यह ध्यान रखना चाहिए कि नारक की जो समय स्थिति है, उसमें ले अपर्याप्त अवस्था का एक अन्तर्जुहूर्त कम कर देने से पर्याप्त अवस्था की भवस्थिति होती है और नारक की जो भवस्थिति है, वही उसकी कायस्थिति भी है। પછી પર્યાપ્ત અવસ્થા પ્રારભ થઈ જાય છે. એ જ પ્રકારે નિર્યાનિક, તિર્યંચની. મનુષ્ય, મનુષ્ય, સ્ત્રી, દેવ અને દેવિયોની–બધાની અપર્યાપ્ત અવસ્થા અન્તર્મહત સધી રહે છે, તેથી જ આ બધાની જઘન્ય અને ઉકૃષ્ટ કાયસ્થિતિ પણ અતર્મુહૂર્તની જ હોય છે.
શ્રી ગૌતમસ્વામી–હે ભગવન્ ! પર્યાપ્ત નારક કેટલા કાળ સુધી પર્યાપ્ત નારક પર્યાયવાળા બની રહે છે?
શ્રી ભગવા–હે ગૌતમ' જઘન્ય અન્તર્મુહૂર્ત ઓછા દશ હજાર વર્ષ સુધી અને ઉકષ્ટ અન્તર્મુહર્ત ઓછા તેત્રીસ સાગરોપમ સુધી પર્યાપ્ત નારક, પર્યાપ્ત નારકના રૂપમાં સતત રહે છે. જ અહીં આ વાત ધ્યાનમાં રાખવી જોઈએ કે નારકની જે સમગ્ર સિયતિ છે, તેમાંથી અપર્યાપ્ત અવસ્થાનું એક અન્તર્મુહૂર્ત ઓછું કરી દેવાથી પર્યાપ્ત અવસ્થાની ભવસ્થિતિ હોય છે. અને નારકની જે ભવસ્થિતિ છે, તે જ તેની કાયસ્થિતિ પણ છે.
