________________
प्रमेयबोधिनी टीका पद २१ सू० ९ तैजसशरीरावगाहनानिरूपणम् पण्णत्ते' कार्मणशरीरं पञ्चविधं प्रज्ञप्तम्, 'तं जहा-एगिदिय कष्मगसरीरे जाव पंविदिय कम्मगसरीरेय' तद्यथा-एकेन्द्रियकार्मणशरीरं यावद् हुन्द्रिय त्रीन्द्रिय चतुरिन्द्रिय पञ्चेन्द्रियकार्मणशरीरञ्च, तच्च कार्मणशरीरं तैजसशरीरेण सहाविनामावि भवति तदीयं संस्थानञ्च तेजसवदेव जीवप्रदेशानुसारि भवति, अतो यथैव तैजसशरीरस्य भेदसंस्थानादिकमुक्तं तथैव कार्मणशरीरस्यापि वक्तव्यमित्यभिप्रायेणाह-'एवं जहेव तेयगसरीरस्स भेदो संठाणं ओगाहणाय भणिया तहेव निरवसेसं भाणियध्वं जाव अणुत्तरोववाइयत्ति' एवम्-पूर्वोक्तरीत्या यथैव तैनसशरीरस्य भेद:-प्रकारः, संस्थानम्-आकारः, अवगाहना चन्यापनारूपा भणिता तथैव निरवशेषम्-सर्वम्-भेदः संस्थानम् अवगाहना स्वरूपश्च कार्मणशरीरस्यापि भणितव्यं यावत्-समुच्चय जीवपृथिवीकायिका केन्द्रियविक्लेन्द्रियनैरयिकपञ्चेन्द्रियतिर्यग्यो
श्रीगौतमस्वासी-हे भगवान् ! कार्मणशरीर कितने प्रकार का कहा गया है ?
भगवान्-हे गौतम ! कार्मणशरीर पांच प्रकार का कहा गया है, वह इस प्रकार-एकेन्द्रिय कार्मणशरीर, दीन्द्रिय कार्मणशरीर, त्रीन्द्रिय कार्मणशरीर, चतुरिन्द्रिय कार्मणशरीर और पंचेन्द्रियकार्मणशरीर कार्मणशरीर तजसशरीर का सहचर है, जहां तैजसशरीर वहां कार्मणशरीर और जहां कार्मणारीर वहां तैजसशरीर अवश्य होता है। अतएव कार्मणशरीर का संस्थान आदि तेजसशरीर के समान ही है और वह जीव प्रदेशों के अनुसार होता है। अतः जैसे तैजसशरीर के भेद संस्थान आदि की वक्तव्यता कहीं है, वैसी ही कार्मणशरीर की भी कहना चाहिए । इसी अभिप्राय से सूत्रकार कहते हैं-जिस प्रकार तैजसशरीर के भेद, संस्थान और अवगाहना का कथन किया है, उसी प्रकार सम्पूर्ण कथन कार्मणशरीर के विषय में भी समझ लेना चाहिए। लपुच्चय जीव, पृथ्वीकायिक आदि एकेन्द्रिय, विकलेन्द्रिय, नैरयिक, पंचेन्द्रिय तिर्यंच, मनुष्य,
श्रीगौतमस्वाभी- भगवन् ! JAN२ ३८८। प्रा२ना ४i छ ?
શ્રીભગવાન-હે ગૌતમ! કામણશરીર પાંચ પ્રકારના કહેલાં છે, તે આ પ્રકારે–એકે ન્દ્રિય કામણ શરીર, દ્વીન્દ્રિય કામણશરીર, ત્રીન્દ્રિય કાર્મણશરીર, ચતુરિન્દ્રિય કાર્મશરીર અને પંચેન્દ્રિય કામણશરીર.
કાર્મશરીર તેજસશરીરનું સહચર છે, જ્યાં તેજસશરીર ત્યાં કામણશરીર અને જ્યાં કાશ્મણ શરીર ત્યાં તૈજસશરીર અવશ્ય હોય છે.
તેથી જ કામણ શરીરના સંસ્થાન આદિ તૈજસશરીરના સમાન જ છે અને તે જીવ પ્રદેશના અનુસાર હોય છે. તેથી જેવા તેજસશરીરના ભેદ સંસ્થાન આદિની વક્તવ્યતા કહી છે, તેવી જ કામણશરીરની પણ કહેવી જોઈએ. એ અભિપ્રાયથી સૂત્રકાર કહે છે, જે પ્રકારે તૈજસશરીરના ભેદ-સંસ્થાન અને અવગાહનાનું કથન કર્યું છે, તેજ પ્રકારે સંપૂર્ણ કથન કાર્મણશરીરના વિષયમાં પણ સમજી લેવું જોઈએ. પૃથ્વીકાયિક આદિ એકેન્દ્રિય,
