________________
७८६
प्रज्ञापनासूत्र
भवाहल्लेणे' शरीरप्रमाणमात्रा विष्कम्भेण - उदरादिविस्तारेण : बाहल्येन- उरः पृष्ठस्थूलतयेत्यर्थः तैजसशरीरावगाहना 'आयामेणं जहणेणे सातिरेगे जोयणसहस्सं, उक्कोसेणं आहे जाव असत्तमापुढवी, तिरियं जाव सधूरमणे समुद्दे, उहूं जाव पंडगवणे पुक्खरिणीओ' आयामेन- दैर्येण जघन्येन सातिरेकं योजनसहस्रम् उत्कृष्टेन तु अधो यावद् अधः समपृथिवित आरभ्य दिर्यग्लोकं यावत् स्वयम्भूरमण समुद्रपर्यन्तम् ऊर्ध्वं यावत् एण्ड करने पुष्करिण्यस्तावत्प्रमाणा नैरयिकतैजसशरीरावगाहना प्रज्ञप्ता, तथा च वलयामुखादीनां चतुर्णां पातालकशानां लक्षयोजनावगाहानां योजन सहस्र ठिकरिकाणामधस्त्रिभागो वायुपरिपूर्णोऽस्ति उपरितनविभाग उदकपरिपूर्णो मध्यविभागो वायुदकयोर्निःसरणापसरणमार्गविशिष्टो वर्तते, तत्र यदा कथन सीमन्तादिषु नरेन्द्रेषु वर्तमानो नैरयिकः पातालकलशप्रत्यावर्ती भूत्वा स्त्रायुःक्षयादुवृत्य पातालकलश भित्तियो जनसवाल्यां विभिद्य पातालकलशमध्ये
भगवान् - हे गौतम! मारणान्तिक समुद्घात से सवत नारक जीव के तेजस शरीर की अवगाहना विष्कंभ और बाहलय की अपेक्षा शरीर के प्रमाण fail ही होती है । आयाम की अपेक्षा जघन्य कुछ अधिक एक हजार योजन की और उत्कृष्ट नीचे की ओर सातवीं नरकभूमि तक, तिर्छा स्वयंभूरमण समुद्र लक और ऊपर पंडकचन में पुष्करिणी तक की होती है । तात्पर्य यह है कि वलयामुख आदि चार पातालकला एक लाख योजन के अवगाह वाले है, उनकी ठीकरी एक हजार योजन की है । उनका नीचे का तीसरा भाग वायु से परिपूर्ण है, ऊपर का तीसरा भाग जल से परिपूर्ण है और बीच का तीसरा भाग वायु तथा जल के निस्सरण और अपसरण का मार्ग है। जब कोई सीमन्तक आदि नरकावास में वर्त्तमान नारक जीव पातालकलश के समीपवर्ती होकर अपनी आयु का क्षय होने पर निकलना है और एक हजार योजन की पाताल कलश की भिति को भेद कर पातालकलश के अन्दर दूसरे अथवा तीसरे त्रिभान શ્રીભગવાન્ડે ગૌતમ ! મારણાન્તિક સમુદ્ઘાતથી સમવહુત નાર! જીવના તૈજસ શરીરની અવગાહના વિષ્ણુભ અને માહૅલ્થની અપેક્ષાએ શરીર પ્રમાણ જેટલી હેાય છે. આષામની અપેક્ષાથી જઘન્ય કાંઇક અધિક એક હજાર ચેાજનની અને ઉત્કૃષ્ટ નીચેની તરફ સાતમી નરકભૂમિ સુધી તિર્થ્યસ્વયં ભૂરમણ સમુદ્ર સુધી અને ઉપર પડકવનમાં પુષ્કરિણી સુધીની હાય છે. તાત્પર્ય એ છે કે વલયસુખ આદિ ચાર પાંતાલકલશ એક લાખ ચાર્જનાની અવગાહના વાળા છે તેમની કિંકરી એક હજાર ચેાજનની છે. તેમની નીચેના ત્રીજા ભાગ વાયુથી પરિપૂર્ણ છે, ઊપરની ત્રીજે ભાગ જળથી પરિપૂર્ણ છે અને વચલા ત્રીજો ભાગ વાયુ તથા જળના નિ.સરણ અને અપસરણને મા` છે. જ્યારે કાઇ સીમન્તક આદિ નારકાવાસમાં વર્તમાન નારક જીવ પાતાલકલશના સમીપવતી થઇને પોતાની આયુના ક્ષય થતાં નિકળે છે અને એક હજાર યેાજનની પાતાલકલશની ભીંતને ભેદીને પાતાલકલશની
