________________
प्रमेयबोधिनी टीका पद १८ सू० १३ आहारद्वारनिरूपणम्
પ
या प्रवर्तते तस्मान्नास्ति मे द्वे विग्रहगती विवक्षिते, नत्रोत्कृष्टेन त्रिसनविक्यां विग्रहगतौ आद्यौ द्वौ समय अनाहारक इत्याहारकत्वप्ररूपणे ताभ्यां किञ्चिदूनं क्षुल्लकभवग्रहणमुक्तम्, उत्कृष्टेन असंख्पेयं कालं यावत् तदनन्तरन्तु नियमेन विग्रहगति र्भवति विग्रहगतौ चानाहारकत्वं भवति, अतएवानन्तं कालं यावदिति नोक्तम्, तमेवासंख्येय कालं कालक्षेत्राभ्यां निर्वक्ति - 'असंखेज्जाओ उपसप्पिणीओ कालभो' असंख्येया उत्सर्पिण्यवसर्पिण्यः कालतः कालापेक्षया अवसेपाः, 'खेत्तओ अंगुलस्स असंखेज्जइ भार्ग' क्षेत्रत:- क्षेत्रापेक्षया अङ्गुलस्यासंख्येयभागं यावत् इत्यवसेयम्, गौतमः पृच्छति - 'केवलि आहारए णं भंते ! केवलि आहारएत्ति कालओ केवच्चिरं होइ ?' हे भदन्त ! केवली आहारकः खलु केवल्याहारक इति - के त्रल्या हरकत्वपर्यायविशिष्टः सन् कालतः - कालापेक्षया क्रियच्चिरं - कियत्कालपर्यन्तं निरन्तरम् भवति - यत से वह दो या तीन समय की ही होती है, चार या पांच समय की नहीं होती । अतः यहां चार और पांच समय की विग्रह गतिविवक्षित नहीं है । अतएव जब तीन समय की विग्रहगति होती है तब जीव आदि के दो समय तक अनाहारक रहता है, अतएव आहारकत्व की प्ररूपणा में उन दो समयों से न्यून क्षुद्र भवग्रहण का कथन किया गया है । उत्कृष्ट असंख्यात काल तक आहारक रहता है, तत्पश्चात् नियम से विग्रह गति होती हैं और विग्रह गति में अनाहारक पर्याय हो जाती है। इसी कारण यहां अनन्त काल नहीं कहा है। अब उस असंख्यात काल को काल और क्षेत्र की अपेक्षा से स्पष्ट करते हैं - वह असंख्यात काल काल की अपेक्षा से असंख्यात उत्सर्पिणी-अवसर्पिणी रूप जानना चाहिए और क्षेत्र की अपेक्षा अंगुल के असंख्यातवें भाग समझना चाहिए । अंगुल के असंख्यातवें भाग का स्पष्टी करण पहले किया जा चुका है ।
गौतमस्वामी - हे भगवन् ! केवली आहारक कितने काल तक निरन्तर केवली તે બે અગર ત્રણ સમયની હાય છે, ચાર અગર પાંચ સમયની નથી હે!તી. અહીં ચાર અને પાંચ સમયની વિગ્રહગતિ વિવક્ષિત નથી. તેથી જ યારે ત્રણ સમયની વિગ્રહગતિ હાય છે ત્યારે જીવ આદિના બે સમય સુધી અનાહારક રહે છે, તેથી આહારકત્વની પ્રરૂપણામાં એ બન્ને સમયેાથી ન્યૂન ક્ષુદ્રભવ ગ્રાણુનું' થન કરાયેલુ છે. ઉત્કૃષ્ટ અસ ખ્યાતકાળ સુધી આહારક રહે છે, તપશ્ચાત્ નિયમથી વિગ્રહ ગતિ થાય છે અને વિગ્રહગતિમાં અનાહારક પર્યાય થઇ જાય છે. એ કારણે અહીં' અનન્તકાળ કહેલ નથી હવે તે અસખ્યાતકાળને કાલ અને ક્ષેત્રની અપેક્ષાથી સ્પષ્ટ કરે છે-તે અસખ્યાતકાળ કાળની અપે ક્ષાથી અસ`ખ્યાત ઉત્સર્પિણી-અવસર્પિણી રૂપ જાણવા જોઈએ અને ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ આંગળના અસખ્યાતમા ભાગ સમજવા જોઈ એ. આગળના અસ`ખ્યાતમા ભાગનું' સ્પષ્ટીકરણુ પહેલા કરાયેલુ છે.
શ્રી ગૌતમસ્વામી-હે ભગવન્ ! કેવલી આહારક કેટલા કાળ સુધી નિરન્તર કેવલી
