Book Title: samaysar
Author(s): Manoharlal Shastri
Publisher: Jain Granth Uddhar Karyalay
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022398/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vetll samayasAraH / saMpAdaka, paM0 manoharalAlazAstrI. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raaycndrjainshaastrmaalaa| namaH paramAtmane / zrImatkuMdakundAcAryaviracitaH samayasAraH / AtmakhyAti-tAtparyavRtti-A0 bhASAvacanikA iti TIkAtrayopetaH / jainagraMthauddhArakakAryAlaya vyavasthApana paM0 manoharalAla-siddhAMtazAstraMNA:902 pracalitahindIbhASAyAM bhASATIkA parivaisI samAhitaH saMzodhitazca / [prathamAvRttiH 1000 prati] saca mumbApurIstha-zrIparamazrutaprabhAvakajainamaMDalasya a0 vyavasthApakena zA0 revAzaMkarajagajIvana-jauharItyanena nirNayasAgarAkhyamudraNAlaye mudrayitvA prAkAzyaM nItaH / zrIvIranirvANa saMvat 2445 vikrama saM0 1975 I. san 1919 ..... mUlyaM 4 catvAro rUpyakAH / Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * rAyacaMdrajainazAstramAlAdvArA prakAzita graMthoMkI sUcI 1 puruSArthasidhupAya (bhASATIkA)-yaha prasiddhazAstra dUsarIvAra chapAyA gayA hai| nyoM01 ru. 2paMcAstikAya saM0 bhA0 TI0-isameM do saMskRta TIkAyeM aura eka hiMdI bhASA TIkA hai| yaha bhI dUsarI bAra chapAyA gayA hai| nyoM0 2ru.. 3 jJAnArNava bhA0 TI0-isameM brahmacaryakA va dhyAna karanekA vistArase kathana hai| yaha bhI dUsarI bAra chapAyA gayA hai| nyoM0 4 ru. 4 saptabhaMgItaraMgiNI bhA0 TI0-yaha bhI dUsarI bAra chapAI gaI hai| nyoM. 1 ru0. 5 bRhaddavyasaMgraha saM0 bhA0 TI0-isameM jIvAdi dravyoMkA uttama kathana hai / yaha bhI dUsarIvAra chapAyA hai / nyoM0 2 ru. 6 dravyAnuyogatarkaNA bhA0 TI0- isameM nayoMkA kathana hai / nyoM. 2 ru. 7 sabhASya tattvArthAdhigamasUtra bhA0 TI0-isakI thor3I pratiyAM rahIM haiM / nyoM0 2 ru0 8 syAdvAdamaMjarI saM0 bhA0 TI0-isameM chahoM matoMkA tathA IzvarakartRtvakhaMDanakA vivecana kiyA hai| nyoM. 4 ru0. 9 gomaTasAra-(jIvakAMDa ) saMskRtachAyA aura saMkSipta hiMdI bhASATI0 / nyoM0 2 // ru. 10 gomaTasAra (karmakAMDa ) saMskRta chAyA aura saMkSipta hiMdI bhASA TI0 / nyoM. 2 ru. labdhisAra (kSapaNAsAragarbhita) saMskRta chAyA aura saMkSipta hiMdI bhASATIkAsahita hai| nyoM0 1 // ru0 , 12 paramAtmaprakAza saM. bhA0TI0-isameM paramAtmAkA nirNaya kiyA gayA hai| nyoM.3 ru0. 13 pravacanasAra saM0 bhA0 TI0-isameM do saMskRta TIkAyeM aura eka hiMdI bhASATIkA hai| nyoM0 3 0. 14 samayasAra saM0 bhA0 TI0- yaha bhI do saMskRta TIkA aura eka hiMdI bhASATIkA sahita chapAyA gayA hai| pahale isakI saM. TI.-paunetIna rupayemeM aura jaipurI bhASA cAra rupayemeM milatI thii| ava vartamAna bhASAmeM parivartana hokara bhASATIkA aura do saMskRtaTIkA gAthAsUcI viSayasUcI sahita lAgatake lagabhaga isa graMthakA mUlya 4 cAra rupaye hI rakkhA gayA hai, jisase ki khAdhyAya premiyoMko lenekA subhItA ho| nyoM. 4 ru. gujarAtI bhASAmeM chape graMtha 15 mokSamAlA-yaha graMtha zrImad rAyacaMdrajIkRta hai| nyoM0 12 aanaa| 16 bhAvanAbodha-yaha graMthabhI ukta mahAn puruSakRta hai| nyoM0 4 AnA / graMthoMke milanekA patA maiMnejas-zrIparamazrutaprabhAvakajainamaMDala, joharI bAz2Ara khAsakuvA po0 naM0 2 baMbaI. Printed by Ramchandra Yesu Shedge at the "Nirnaya-sagar" Press, . 23, Kolbhat Lane, Bombay. Published by Sha. Revashankar Jagajivan Javeri Hon. Vyavasthapak Shree Paramashruta-Prabhavak Jain Mandal, Javeri Bazar, Kharakuva, Bombay, No. 2 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -8 prastAvanA - - priyavijJapAThako ! maiM zrIjineMdradevakI kRpAse Aja Apake sanmukha zrIsamayasAra bhI tIna TIkAoM sahita upasthita karatA huuN| yaha bhI prasiddha nATakatrayImeMse samyagjJAnakI pradhAnatAkA nirUpaka graMtha hai aura vaha dvitIya zrutaskaMdhake nAmase prasiddha hai| isIse jainasaMpradAyameM parama AdaraNIya hai / isa graMthake honekA saMbaMdha bhASAkArane aisA likhA hai-"zrIvardhamAnasvAmI aMtima tIrthakara deva sarvajJa vItarAga paramabhaTTArakake nirvANa jAneke vAda pAMca zrutakevalI hue, unameM aMtake zrutakevalI zrIbhadrabAhuskhAmI hue| vahAMtaka to dvAdazAMgazAstrake prarUpaNase vyavahAra nizcayAtmaka mokSamArga yathArtha pravartatA hI rahA, pIche kAladoSase aMgoMke jJAnakI vyucchitti hotI gaI / kitane hI muni zithilAcArI hue unameM zvetapaTa hue / unoMne zithilAcAra poSaneko jude sUtra banAye / unameM zithilAcAra poSanekI aneka kathAyeM likha apanA saMpradAya dRDha kiyaa| vaha abataka prasiddha hai| aura jo jinasUtrakI AjJAmeM rahe, unakA AcAra bhI yathAvat rahA prarUpaNA bhI yathAvat rahI ve digaMbara kaha lAye / unake saMpradAyameM zrIvardhamAnako nirvANa ( mokSa ) padhAnepara chahasau tirAsI varSa vAda dUsare bhadrabAhusvAmI AcArya hue / unakI paripATImeM kitane eka varSa vAda muni hue, unhoMne siddhAMtoMkI pravRtti kI / use likhate haiM eka to dharasena nAmA muni hue, unako AgrAyaNI pUrvake pAMcaveM vastu adhikArake mahAkarmaprakRti nAmA cauthe prAbhRtakA jJAna thaa| yaha prAbhRta bhUtabalI aura puSpadaMta nAmake do muniyoMko paDhAyA / pazcAt una donoM muniyoMne AgAmI kAladoSase buddhikI maMdatA jAna usa prAbhRtake anusAra SadakhaMDasUtra raca pustakarUpa likhAkara unakI pravRtti kI / usake vAda jo muni hue unhoMne unhIM sUtroMko paDhakara unakI TIkA vistAra rUpa kara dhavala, mahAdhavala, jayadhavala Adi siddhAMta race / unako paDhakara zrInemicaMdra Adi AcAryoMne gomaTasAra, labdhisAra kSapaNAsAra Adi zAstroMkI pravRtti kI / yaha to prathama siddhAMtakI utpatti hai / inameM to jIva aura karmake saMyogase huA jo AtmAkA saMsAra paryAya usakA vistAra guNasthAna mArgaNArUpa saMkSepakara varNana hai| yaha to paryAyArthika nayako pradhAnakara kathana hai / isI nayako azuddhadravyArthika bhI kahate haiM tathA adhyAtmabhASAkara azuddhanizcaya va vyavahAra kahate haiN| dUsare guNadhara nAmA muni hue| unako jJAnapravAdapUrvake dazama vastuke tIsare prAbhRtakA jJAna thA / usa prAbhRtako nAgahastI nAmA munine paDhA / una donoM muniyoMse yatinAyaka nAmA munine usa prAbhRtako paDha usakI cUrNikA rUpa chaha hajAra sUtroMkA Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [ prastAvanA zAstra rcaa| usakI TIkA samuddharaNa nAmA munine bAraha hajAra pramANa rcii| isa taraha AcAryoMkI paraMparAse kuMdakuMdamuni una siddhAMtoMke jJAtA huye / aiseM isa dvitIya siddhAMtakI utpatti hai / isameM jJAnako pradhAnakara zuddhadravyArthikanayase kathana hai| adhyAtmabhASAkara AtmAkA hI adhikAra hai| isako zuddhanizcaya tathA paramArtha kahate haiN| isameM paryAyArthikanayako gauNakara vyavahAra kaha asatyArtha kahA hai / so jabataka paryAya buddhi rahe tabataka isa jIvake saMsAra hai / aura jaba zuddhanayakA upadeza pAkara dravyabuddhi ho, apane AtmAko anAdi anaMta eka saba paradravya parabhAvoMke nimittase hue apane bhAvoMse bhinna jAne, apane zuddhasvarUpakA anubhavakara zuddhopayogameM lIna ho taba karmakA abhAva karake nirvANako pAtA hai / isa prakAra isa dvitIya zuddhanayake upadezake paMcAstikAya, pravacanasAra, samayasAra, paramAtmaprakAza Adi zAstra pravarte haiN| unameM yaha samaya prAbhRta ( sAra ) nAmA zAstra hai, vaha zrIkuMdakuMdAcAryakRta prAkRtabhASAmaya gAthAbaddha hai| usakI AtmakhyAtinAmA saMskRtaTIkA amRtacaMdra AcAryane kI hai, so kAla doSase jIvoMkI buddhi maMda hotI jAtI hai usake nimittase prAkRta saMskRtake abhyAsa karanevAle virale raha gaye haiM / aura guruoMkI paraMparAkA upadeza bhI viralA hogayA, isa liye maiMne apanI buddhike anusAra graMthoMkA abhyAsakara isa graMthakI dezabhASAmaya vacanikA karanekA prAraMbha kiyA hai| jo bhavyajIva bAceMge par3heMge suneMge usakA tAtparya dhAreMge unake mithyAtvakA abhAva hojAyagA, samyagdarzanakI prApti hogI / aisA abhiprAya hai kucha paMDitAIkA tathA mAnalobha AdikA abhiprAya nahIM hai / isameM kahIM buddhikI maMdatAse tathA pramAdase hInAdhika artha livU to buddhike dhAraka jano! mUlagraMtha dekha zuddha kara vAMcanA, hAsya nahIM karanA, kyoMki satpuruSoMkA svabhAva guNagrahaNa karanekA hI hai| yaha merI.parokSa prArthanA hai // ___ yahAM koI kahe ki "isa samayasAragraMthakI tuma vacanikA karate ho, yaha adhyAtma graMtha hai isameM zuddhanayakA kathana hai, azuddhanaya vyavahAranaya hai usako gauNakara asatyArtha kahA hai / vahAMpara vyavahAra cAritrako aura usake phala puNyabaMdhako atyaMta niSedha kiyA hai| munivrata bhI pAle usake bhI mokSagArga nahIM hai aisA kahA hai / so aise graMtha to prAkRta saMskRta hI cAhiye / inakI vacanikA honepara sabhI prANI vAMcege / taba vyavahAra cAritrako niSprayojana jAneMge, aruci Anese aMgIkAra nahIM kareMge tathA pahale kucha aMgIkAra kiyA hai usase bhI bhraSTa hoke svacchaMda hue pramAdI ho jaayNge| zraddhAnakA viparyaya hogA yaha bar3A doSa AyegA / yaha graMtha to-jo pahale muni hue hoM, dRDha cAritra pAlate hoM, zuddha AtmakharUpake sanmukha na hoM aura vyavahAramAtrase hI siddhi honekA Azaya ho unako zuddhAtmAke sanmukha karaneke liye hai, unhIMke sunanekA hai / isaliye dezabhASAmaya vacanikA karanA ThIka nahIM hai" 1 usakA uttara kahate haiM-yaha vAta to saca hai ki isameM zuddhanayakA hI Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA] smysaarH| kathana hai paraMtu jahAM jahAM azuddhanayarUpa vyavahAranayakA gauNatAse kathana hai vahA AcArya aisAbhI kahate Aye haiM ki pahilI avasthAmeM yaha vyavahAranaya hastAvalaMbarUpa hai arthAt Upara caDhaneko pair3IrUpa hai isaliye kathaMcit kAryakArI hai| isako gauNa karanese aisA mata jAnanA ki AcArya vyavahArako sarvathA hI chur3Ate haiM, AcArya to Upara caDhaneke liye nIcalI pair3I chur3Ate haiM / jaba apane svarUpakI prApti hojAyagI taba to zuddha azuddha donoMhI nayoMkA AlaMbana chUTa jAyagA / nayakA AlaMbana to sAdhaka avasthAmeM hai / aiseM graMthameM jahAM jahAM kathana hai usako yathArtha samajhanese zraddhAnakA viparyaya nahIM hogaa| jo yathArtha samajheMge unake vyavahAra cAritrase aruci nahIM hogii| aura jinakI honahAra ( bhavitavya ) hI khoTI hai ve to zuddhanaya suneM athavA azuddhanaya suneM viparIta hI samajheMge / unako to saba hI upadeza nipphala hai / yahAM tIna prayojana manameM vicArake prAraMbha kiyA hai / prathama to ajJamati vedAMtI tathA sAMkhyamatI AtmAko sarvathA ekAMtapakSase zuddha nitya abhedarUpa eka aise vizeSaNoMkara kahate haiM, aura aisA kahate haiM ki jainI karmavAdI haiM inake AtmAkI kathanI nahIM hai| AtmajJAnake vinA vRthA karmakA kleza karate haiM AtmAko vinA. jAne mokSa nahIM ho sakatI / jo karmameM hI lIna haiM unake saMsArakA duHkha kaise miTa sakatA hai? / tathA IzvaravAdI naiyAyika kahate haiM ki Izvara sadA zuddha hai nitya hai saba kAryoMke prati eka nimitta kAraNa hai usake vinA jAne va usako bhaktibhAvase vinA dhyAye saMsArI jIvakI mokSa nahIM, IzvarakA zuddha dhyAnakara usIse laya lagAye tabhI mokSa ho sakatI hai, jainI Izvarako to mAnate hI nahIM haiM jIvako hI mAnate haiM so jIva to ajJAnI hai asamartha hai Apa hI ahaMkArase grasta hai so ahaMkArako chor3ake IzvarakA dhyAvanA jainiyoMke nahIM hai isaliye inake mokSa hI nahIM ityAdika kahate haiM / so laukikajana unake matake haiM unameM yaha prasiddhi kara rakkhI hai| ve jinamatakI syAdvAdakathanIko to samajhe hI nahIM haiM paraMtu prasiddha vyavahAra dekha niSedha karate haiM / unakA niSedha (khaMDana) zuddhanayakI kathanIke pragaTa hue vinA nahIM ho sakatA / yadi yaha kathanI pragaTa na ho to bhole jIva anyamatiyoMkA kathana suneM taba bhrama utpanna hojAya zraddhAnase cigajAMya isa liye yaha kathana pragaTa kiyA hai isake pragaTa honese zraddhAnase nahIM ciga sakate / eka to yaha prayojana hai| ___ dUsarA yaha hai ki isa graMthakI vacanikA pahale bhI huI hai usake anusAra banArasIdAsa kavivarane kalazoMke kavitta bhASAmeM banAye haiM ve khamata paramatameM prasiddha hue haiM paraMtu unameM sAmAnya artha hI loka samajhate haiM vizeSa samajhe vinA kisIke pakSapAta bhI ho jAtA hai / tathA una kavittoMko anyamatI paDhakara apane matake arthameM milA lete haiN| so vizeSa artha samajhe vinA yathArtha hotA nahIM bhrama miTatA nahIM / isaliye isa kca Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ prastAvanA nikAmeM kahIM kahIM nayavibhAgakA artha spaSTa ( khulAsA ) kiyA gayA hai isase bhrama na rahe // tathA tIsarA prayojana yaha hai ki kAladoSase buddhikI maMdatAse prAkRtasaMskRta ke paDhanevAle to virale haiM unameM bhI svaparamatakA vibhAga ( bheda ) samajha yathArtha tattvake arthako samajhane vAle thor3e haiM / aura jainagraMthoMkI guru AmnAya kama raha gaI hai syAdvAda ke marmakI bAta kahanevAle guruoM kI vyucchitti ( hInatA ) dIkhatI hai / isa kAraNa zuddha - nayakA marma syAdvAdavidyAko samajhakara samajhe tabhI yathArtha tattvajJAna ho sakatA hai / ata eva isa graMthakI vacanikA vizeSa artharUpa ho to sabhI vArceM paDheM tathA pahalI vacanikAke sAmAnya arthameM kucha bhrama huA ho vaha miTa jAya isa zAstrakA yathArtha jJAna ho jAya to artha meM viparyaya nahIM ho sakegA / aiseM tIna prayojana manameM dhAraNa kara vacanikAkA prAraMbha kiyA gayA hai / eka prayojana yaha bhI hai ki jainamatameM mokSamArgake varNanameM pahale samyagdarzana mukhya (pradhAna) kahA gayA hai so vyavahAra nayakara to samyagdarzana bhedarUpa anyagraMthoM meM aneka prakAra kahA hai vaha prasiddha hI hai / paraMtu isa graMtha meM zuddhanayakA viSaya jo zuddhaAtmA usIke zraddhAnako samyagdarzana eka hI prakAra niyamase kahA gayA hai / so lokameM yaha kathana bahudhA prasiddha nahIM hai isaliye vyavahArako loka samajhate haiM / pahale lokoM ke azubha vyavahAra thA usako niSedhakara vyavahAranaya zubhameM pravartatI hai so loka azubhakI pakSako chor3a zubhameM pravartate haiM / kadAcit zubhakA hI pakSa pakar3a isIkA ekAMta kiyA jAya to pahale azubhakI pakSakA ekAMta thA aba zubhakA ekAMta huA, isIko mokSamArga mAnA taba mithyAtva hI dRDha huA / isaliye zubhakI pakSa chur3Aneko zuddhanayake AlaMbanakA upadeza hai / isIko nizcayanaya kaha satyArtha kahA hai, azuddhanayako vyavahAra kaha asatyArtha kahA hai / kyoMki vyavahAra zubhAzubharUpa hai baMdhakA kAraNa hai, isameM to prANI anAdikAla se hI pravarta rahA hai zuddhanayarUpa kabhI huA nahIM, isaliye isakA upadeza suna isameM lIna hoke vyavahArakA AlaMbana chor3e taba baMdhakA abhAva karasakatA hai / tathA svarUpakI prApti honeke bAda zuddha azuddha donoMhI nayoMkA AlaMbana nahIM rahatA / nayakA AlaMbana to sAdhaka avasthAmeM hI prayojanavAna hai / so isa graMtha meM aisA varNana hai / isa1. liye isako khulAsAkara spaSTa artha vacanikArUpa likhA jAya to sarvathA ekAMta kI pakSa miTa jAya, syAdvAdakA marma yathArtha samajhe, yathArtha zraddhAna hove taba mithyAtvakA nAza ho, yaha bhI vacanikA banAnekA prayojana hai / tathA aisA bhI jAnanA ki svarUpakI prApti do prakArase hotI hai, prathama to yathArtha jJAna hokara zraddhAnarUpa samyagdarzana honA so yaha to aviratasamyagdRSTi caturthaguNasthAnavAle ke bhI hotA hai vahAM bAhya vyavahAra to 'aviratarUpa hI hai vahAM vyavahArakA AlaMbana hai hI, aura aMtaraMga saba nayoM ke pakSapAtarahita anekAMta tattvArthakI zraddhA hotI hai / jaba saMyama dhAra pramattApramattaguNasthAnavartI muni hoya Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA ] smysaarH| jabataka sAkSAt zuddhopayogakI prApti na hoya zreNI na caDhe tabataka to zubharUpa vyavahArakA bhI bAhya AlaMbana rahatA hai / tathA dUsarA sAkSAt zuddhopayogarUpa vItarAga cAritrakA honA hai vaha anubhavameM zuddhopayogakI sAkSAt prApti hai usameM vyavahArakA bhI AlaMbana nahIM hai aura zuddhanayakA bhI AlaMbana nahIM, kyoMki Apa sAkSAt zuddhopayogarUpa huA taba nayakA AlaMbana kaisA? / nayakA AlaMbana to jabataka rAga aMza thA tabataka hI thA / isa taraha apane svarUpakI prAptike honevAda pahale to zraddhAmeM nayapakSa miTa jAtA hai pIche sAkSAt vItarAga hoya taba cAritrakA pakSapAta miTatA hai / aisA nahIM hai ki, sAkSAt vItarAga to huA nahIM aura zubha vyavahArako chor3a khacchaMda pramAdI ho pravate / aisA ho to nayavibhAgameM samajhA hI nahIM ulaTA mithyAtva hI dRDha kiyA / isa prakAra maMda buddhiyoMke bhI yathArtha jJAna honekA prayojana jAna isa graMthakI bhASAvacanikAkA prAraMbha kiyA gayA hai aisA jAnanA // " - bhASAkArakI bhUmikAse yaha to siddha hI hai ki isake mUlakI zrIkuMdakuMdAcArya haiM / ve paTTAvaliyoMke anusAra vi0 saM0 49 meM hue haiM / isa graMthakI do saMskRta TIkAyeM aura eka bhASATIkA isataraha tIna TIkAyeM milatI haiM unameMse eka AtmakhyAti nAmakI saMskRta TIkA amRtacaMdrAcAryakRta hai, dUsarI tAtparyavRtti saMskRta TIkA jayasenAcAryakI hai, tIsarI bhASATIkA paM0 jayacaMdrajIkRta hai vaha AjakalakI pracalita bhASAmeM anvaya sahita parivartita kIgaI hai / pahale jaipurI bhASAmeM chapIthI / ina tInoM TIkAoMkA sarva sAdhAraNameM pracAra honeke liye mUlya bhI lAgatake laga bhaga 4) cAra rupaye jilda sahita rakkhA gayA hai aura gAthAsUcI viSayasUcI bhI sAthameM lagAdI gaI hai jisase ki pAThakoMko subhItA ho / isakA uddhAra zrIrAyacaMdrajIdvArA sthApita paramazrutaprabhAvaka maMDalakI taraphase huA hai ataH unakArya kartAoMko koTizaH dhanyavAda detA huuN| tathA zrImAn seTha bhairUMdAnajI lADanUM nivAsIne jo 50 pacAsa rupaye isakI sahAyatArtha bheje haiM isaliye unako bhI zatazaH dhanyavAda hai| aMtameM yaha prArthanA hai ki yadi pramAdase, dRSTidoSase kahIMpara azuddhiyAM raha gaI hoM to pAThakagaNa mere Upara kSamA karake zuddha karate hue par3heM kyoMki alpabuddhise azuddhiyoMkA rahajAnA saMbhava hai / isataraha dhanyavAdapUrvaka prArthanA karatA huA isa prastAvanAko samApta karatA huuN| alaM vijJeSu / ___ jainagraMthauddhArakakAryAlaya ) jainasamAjakA sevakakhattaragalI haudAvAr3I paM0 manoharalAla po0 giragAMva-baMbaI. . pADhama ( maiMnapurI ) nivAsI mAghavadi 6 vI0 saM0 2445 * iti prastAvanA *-.. Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ *atha samayasArasya viSayAnukramaNikA * " viSaya pR0 saM0 viSaya pR0 saM0 maMgalAcaraNa graMthapratijJA ... ... ... 4 | jJAyakabhAvamAtra AtmAke darzana jJAna cArijIvAjIvAdhikAra / / trake bhedakara bhI azuddhapana nahIM hai zAyaka hai vaha jJAyaka hI hai ... ... ... raMgabhUmisthala bAMdhA hai, usameM jIvanAmA AtmAko vyavahAranaya azuddha kahatA hai upadArthakA kharUpa kahA hai, yaha jIvAjIva sake kahanekA prayojana ... ... ... 19 rUpa chaha dravyAtmaka loka hai isameM dharma zuddhanaya satyArtha, vyavahAranaya asatyArtha kahA adharma AkAza kAla ye cAra dravya to gayA hai ... ... ... ... ... 22 khabhAvapariNatikharUpa hI haiM, aura jIva jo kharUpakara zuddha paramabhAvako prApta hogye| pudaladravyake anAdi kAlake saMyogase vi unake to zuddhanaya hI prayojanavAna hai, bhAvapariNati bhI hai, kyoMki sparzarasa gaMdha aura jo sAdhaka avasthAmeM haiM unake vyavarNa zabdarUpa mUrtIka pudalako dekhakara yaha vahAranaya bhI prayojanavAna hai aisA kathana 25 jIva rAgadveSamoharUpa pariNamatA hai aura jIvAditattvoMko zuddhanayakara jAnanA samyaktva. . isake nimittase pudgala karmarUpa hoke jI hai yaha kathana ... ... ... ... 30 vase baMdhatA hai| isa taraha ina donoMke zuddhanayakA viSayabhUta AtmAko baddha, spRSTa anAdise baMdhAvasthA hai / jaba nimitta pA anya aniyata vizeSa ina pAMca bhAvoMse kara rAgAdikarUpa nahIM pariNamatA taba rahitakA kathana ... ... ... ... 35 navIna karma bhI nahIM baMdhate purAne karma jhar3a zuddhanayakA viSaya AtmAko jAnanA samyajAte haiM isaliye mokSa hotI hai| aise rajJAna hai aisA kathana ... ... ... 41 jIvake vasamaya parasamayakI pravRtti hotI samyagdarzanajJAnapUrvaka cAritra sAdhuko sevana hai| so ava jIva samyagdarzana jJAnacAritra bhAvarUpa apane khabhAvarUpa pariNamatA hai karanA yogya hai usakA dRSTAMtasahita kathana taba khasamaya hotA hai aura jaba mithyAda- zuddhanayake viSayabhUta AtmAko jabatakaM na jAne rzana jJAna cAritrarUpa pariNamatA hai tabataka tabataka ve jIva ajJAnI haiM aisA kathana / pudalakarmameM ThaharA huA parasamaya hai aisA ajJAnIko samajhAnekI rIti ... ... 55 kathana ... ... ... ... ... ajJAnIne jIvadehako eka dekha tIrthakarakI jIvake pudalakarmake sAtha baMdha honese parasama stutikA prazna kiyA usakA uttara... 58-59 yapanA hai so yaha suMdara nahIM hai isameM jIva isa uttarameM jIva dehakI bhinnatAkA dRzya ... 60 saMsArameM bhramatA aneka tarahake duHkha pAtA cAritrameM jo pratyAkhyAna kahA gayA hai vaha hai, isaliye khabhAvameM Thahare sabase judA kyA hai aisA ziSyakA prazna, usakA uttara hoke akelA Thahare tabhI suMdara (Thoka) hai. 10| jJAna hI pratyAkhyAna hai yaha diyA hai ... 68 jIvako judApana aura ekapanakA pAnA durlabha hai, kyoMki baMdhakI kathA to sabhI darzana jJAnacAritrakharUpa pariNata hue AtmAprANI karate haiM yaha kathA virale jAnate haiM kA kharUpa kahakara raMgabhUmikAkA sthala isaliye ... ... ... ... ... 11 aDatIsa gAthAoMmeM pUrNa ... ... 75 isa kathAko hama anubhavase buddhike anusAra jIva ajIva donoM baMdhaparyAyarUpa hoke eka kahate haiM isI taraha anya bhI anubhavase dekhane meM Ate haiM unameM jIvakA kharUpa na parIkSAkara grahaNa karanA... ... ... 13 | jAnanese ajJAnI jana jIvakI kalpanA zuddhanayakara dekhiye to jIva pramatta apramatta adhyavasAnAdi bhAvarUpa anyathA karate donoM dazAoMse judA eka jJAyakabhAvamAtra hai unakI vyavasthAkA pAMca gAthAoMmeM hai jo ki jAnanevAlA hai vahI jIva hai... 15 / / varNana ... ... ... ... ... 79 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaNikA ] smysaarH| 2 wwwww .. viSaya saM0 viSaya . pR. saM. jIvakA kharUpa anyathA kalpate haiM unake AtmA mithyAvAdibhAvarUpa na pariName tava niSedhakI gAthA eka .... ... ... 83 - karmakA. kartA nahIM hai ... ... ... 152 adhyavasAnAdikabhAva pudgalamaya haiM jIva nahIM haiM / ajJAnase karma kaise hotA hai aise ziSyakA aisA kathana .... ... ... ... 86 . prazna aura usakA uttara ... ... ... 154 adhyavasAnAdika bhAvako vyavahAranayase jIva karmake kartApanakA mUla ajJAna hI hai ... 156 kahA gayA hai .... ... ... ... ajJAnakA abhAva honepara jJAna hotA hai tava paramArtharUpa jIvakA kharUpa ... ... ... .kartApana nahIM varNako Adi lekara guNasthAnaparyaMta jitane vyavahArI jIva pudgalakarmakA kartA AtmAko - bhAva haiM ve jIvake nahIM haiM yaha kathana .... 93 ___ kahate haiM yaha ajJAna hai ... ... ... 162 ye varNAdika bhAva jIvake haiM aisA vyavahAranaya AtmA pudgalakarmakA kartA nimittanaimittikakahatI hai nizcayanaya nahIM kahatI aisA bhAvase bhI nahIM hai, AtmAke yoga upadRSTAMtapUrvaka kathana . ... ... ... 98 yoga haiM ve nimittanaimittikabhAvakara kartA varNAdika bhAkoMkA jIvake sAtha tAdAtmya haiM aura yoga upayogakA AtmA kartA hai 164 - koI. ajJAnI mAne usakA niSedha | ajJAnI bhI apane ajJAnabhAvakA to kartA ... kartRkarmAdhikAra // 2 // hai pudalakarmakA kartA to nizcayakara nahIM yaha ajJAnI jIva krodhAdikameM javataka vartatA hai kyoMki paradravyake to paraspara kartRkarmahai tabataka karmakA baMdha karatA hai ... 115 bhAva nizcayase nahIM ... ... ... 167 Asrava aura AtmAkA bhedajJAna honepara jIvako paradravyake kartApanekA hetu dekha upabaMdha nahIM hotA ... ... ... ... 118 cArase kahA jAtA hai ki yaha kArya jIAsravoMse nivRtta honekA vidhAna ... ... 122 | vane kiyA / yaha vyavahAranayakA vacana hai 17. AtroMse nivRtta hue AtmAkA cinha ... 126 mithyAtvAdika sAmAnya Asrava aura vizeSa Asrava aura AtmAkA bhedajJAna honepara guNasthAna ye baMdhake kartA haiM nizcayakara AtmA jJAnI hotA hai taba kartRkarmabhAva inakA jIva kartA bhoktA nahIM hai ... 174 bhI nahIM hotA ... ... ... ... 129 jIva aura AsravoMkA bheda dikhalAyA hai jIvapudgalakarmake paraspara nimittanaimittikabhAva . abheda kahane meM dUSaNa diyA hai ... ... 177 hai to kartRkarmabhAva nahIM kahA jAsakatA 135 | sAMkhyamatI puruSa aura prakRtiko apariNAmI AtmA aura karmake kartRkarmabhAva jaise nahIM | kahate haiM usakA niSedhakara puruSa aura. .. vaise bhoktabhogyabhAva bhI nahIM apane meM hI pudgalako pariNAmI kahA hai. ... ... 180 - kartAkarmabhAva bhoktRbhogyabhAva hai ... 137 jJAnakara jJAnabhAva aura ajJAnakara ajJAnavyavahAranaya AtmA aura pudgalakarmake kartRka- - bhAva hI utpanna hotA hai 188 : mabhAva aura bhoktRbhogyabhAva kahatI hai.... 138 | ajJAnI jIva dravyakarma baMdhanekA nimitta hotA AtmAko puralakarmakA kartA mAnAjAya to ..... mahAna. doSa, do kriyAoMkA kartA AtmA | pudgalakA pariNAma to jIvase judA hai aura ThaharatA hai yaha jinamata nahIM aisA mAna jIvakA pudalase judA ... ... ... 197 nevAlA mithyAdRSTi hai aisA kathana ... 140 karma jIvase baddhaspRSTa hai yA abaddhaspRSTa aise mithyAtvAdi AsravoMko jIva ajIvake bhedase ziSyake praznakA uttara nizcayavyavahAra do prakArakA kathana aura usakA hetu ... 144 donoM nose diyA hai ... ... ... AtmAke mithyAtva aMjJAna avirati ye tIna jo nayoMke pakSase rahita hai vaha kartRkarmabhApariNAma anAdi hai unakA kartRpanA aura vase rahita samayasAra zuddha AtmA hai / unake nimittase pulako karmarUpa honA 147 aisA kaha adhikAra pUrNa... ... ... 201 2 sama. 194 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [viSayAnukramaNikA ... 277 viSaya pR0 saM0 . viSaya . . pR. saM. puNyapApAdhikAra // 3 // saMbarAdhikAra // 5 // zubhaazubhakarmake svabhAvakA varNana ... ... 213 | saMvarakA mUla upAya bhedavijJAna hai usakI rIdonoMhI karma baMdhake kAraNa haiM .... tikA tIna gAthAoMmeM kapana .... ... 257 isaliye donoM karmoMkA niSedha ... .... 217 bhedavijJAnase hI saMvara kaise hotA hai ? aise usakA dRSTAMta aura AgamakI sAkSI . ... 214 ziSyake praznakA dRSTAMtapUrvaka uttara ... 262 mokSakA kAraNa jJAna hai ... ... ... 220 bhedajJAnase zuddha AtmAkI prApti hotI hai vratAdika pAlai taubhI jJAnake vinA mokSa nahIM hai usase saMvara honekA vidhAna ... ... 263 mokSa sAdhanevAlekA kharUpa kathana ... ... 224 | saMvara honekA prakAra tIna gAthAmeM ... 265 paramArthakharUpa mokSakA kAraNa kahA hai abhya- | saMvara honekA krama kathana, adhikAra pUrNa... 267 kA niSedha kiyA hai ... ... ... 225 . . nirjarAdhikAra // 6 // karma mokSake kAraNakA ghAtatA hai usakA ghA dravya nirjarAkA svarUpa ... ... ... ... 273 tanA dRSTAMtadvArA dikhalAyA hai ... ... 226 bhAvanirjarAkA svarUpa.... ... ... ... karma Apa baMdhasvarUpa hI hai ... ... .. jJAnakA sAmarthya kathana ... ... ... 276 samyagdarzanazAnacAritra mokSake kAraNa haiM unake vairAgyakA sAmarthya kathana ... pratipakSI ghAtaka haiM samyaktvakA pratipakSI jJAnavairAgyasAmarthyakA pragaTa kathana ... ... 278 mithyAtva, jJAmakA pratipakSI ajJAna, samyagdRSTike apane parake jAnanekA sAmAnya cAritrakA pratipakSI kaSAya hai aisA vizeSakara vidhAna... ... ... ... 200 kahA hai / aise tIsarA adhikAra pUrNa isI vidhAnase vairAgya hotA hai.. ... ... 282 kiyA hai ... ... ... ... ... 231 samyagdRSTi rAgI kaise nahIM aise praznakA uttara 285 . AnavAdhikAra // 4 // ... ajJAnI rAgI prANI rAgAdikako apanA pada AsravakA kharUpa varNana ... ... ... 235 jAnatA hai usa padako choDa apane vItarAga mithyAtva avirata yoga kaSAya ye jIva eka jJAyakabhAvapadameM ThaharanekA upa deza diyA hai ... ... ... ... 288 ajIvake bhedase do prakArake haiM ve karma AtmAkA pada jJAyakasvabhAva haiM, jJAna meM jo baMdhako kAraNa haiM ... ... ... ... 235 | bheda haiM ve karmake kSayopazamake nimittase jJAnIke unakA abhAva kahA hai ... ... 238 haiM aisA kathana ... ... ... ... 29. rAgadveSamoharUpa jIvake ajJAnamaya pariNAma hI | jJAna jJAmase hI prApta hotA hai ... ... 292 - Asrava haiM.... ... ... ... ... 239 jJAnI parako kyoM nahIM prahaNa karatA aise rAgAdika vinA jIvake bhAvakA saMbhava ... 24. ziSya ke praznakA uttara ... ... ... 295 jJAnIke dravyabhAva donoM AsravoMkA abhAva jJAnI parigrahakA tyAga karatA hai usakA ..... dikhalAyA hai ... ... ... ... 242 vidhAna ... ... ... ... ... 296 jJAnI nirAsrava kisa taraha hai aise ziSya isa vidhise parigrahako tyAge to karmase liptaH .. praznakA uttara ... ... ... ... 243 nahIM hotA... ... ... ... ... 302 * ajJAnI aura jJAnIke AsravakA honA aura karmake phalakI vAMchAkara karma kare vaha kamaise na honekA yuktikara varNana . ... ... 244 | lipaTatA hai vAMchAke vinA karma kare taubhI rAgadveSamoha hI ajJAna pariNAma hai vahI baMdhakA karmase nahIM lipta hotA ... ... ... kAraNarUpa Asrava hai / vaha jJAnIke nahIM usakA dRSTAMtadvArA kathana ... haiM isaliye jJAnIke karmabaMdha bhI nahIM hai / samyaktvake ATha aMga haiM unameMse prathama to. aisA kaha adhikAra pUrNa ... ... 251/ samyagdRSTi niHzaMka tathA sAta bhaya rahita haiM 31. Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukramaNikA] smysaarH| viSaya pR0 saM0 viSaya pR0 saM0 niSkAMkSitA, nirvicikitsA, upagUhana, amU- | baMdhakA cheda kisase karanA aise praznakA uttara Dhatva, vAtsalya, sthitIkaraNa, prabhAvanA ____ yaha hai ki karmabaMdhake chedaneko prajJAzana inakA varNana nizcayanayakI pradhAnatAse ... 322 hI kAraNa hai ... ... ... ... 388 bNdhaadhikaar||7|| prajJArUpa kAraNase AtmA aura baMdha donoMko baMdhakA kAraNa kathana ... ... ... 331 jude judekara prajJAkara hI AtmAko grahaNa aise kAraNarUpa AtmA na pravarte to baMdha na __ karanA baMdhako chor3anA ... ... ... 391 ___ ho aisA kathana ... ... ... ... 336 | AtmAko caitanyamAtra prahaNa karanA ... 393 mithyAdRSTike baMdha hotA hai usake bhAzayako . cetanA darzanajJAnarUpa hai unake vinA alaga pragaTa kara dikhalAyA hai ... ... ... 340 ____nahIM rahatI ... ... ... ... 395 mithyAdRSTikA Azaya pragaTa ajJAna kahA vaha AtmAke sivAya anya bhAvakA tyAga karanA, ajJAna kaise aise praznakA uttara ... 341 | aisA koMna paMDita ( buddhimAna ) hogA ki bAhya vastuke nizcayanayakara baMdhake kAraNapa parake bhAvako jAnakara grahaNa karegA? koI __nekA niSedha ... ... ... ... 353 nahIM karatA ... ... ... ... 398 mithyAdRSTi ajJAnarUpa adhyavasAyase apane jo paradravyako grahaNa karatA hai vaha aparAdhI AtmAko aneka avasthArUpa karatA hai hai baMdhanameM par3atA hai, aparAdha jo nahIM .. aisA kathana ... ... ... ... 358 - karatA vaha baMdhanameM bhI nahIM par3atA ... 400 yaha ajJAnarUpa adhyavasAya jisake nahIM hai aparAdhakA svarUpa varNana ... ... ... 402 usake karmabaMdha nahIM hotA ... ... 36. zuddha AtmAke grahaNase mokSa kahA, AtmA yaha adhyavasAya kyA hai aise ziSyake praznakA to pratikramaNa Adikara bhI doSoMse chuTa uttara ... ... ... ... ... 362 jAtA hai zuddha AtmAke grahaNase kyA lAbha? isa adhyavasAnakA niSedha hai vaha vyavahAra .aise ziSyake praznakA uttara yaha diyA hai nayakA hI niSedha hai ..... ... ... ki pratikramaNa apratikamaNase rahita tIjo kevala vyavahArakA hI AlaMbana karatA sarI apratikramaNAdi avasthAkharUpa zuddha hai vaha mithyAdRSTi hai kyoMki isakA A AtmAkA hI prahaNa hai isIse AtmA laMbana abhavya bhI karatA hai vrata samiti nirdoSa hotA hai ... ... ... ... 404 gupti pAlatA hai gyAraha aMga paDhatA hai sarvavizuddha-jJAnAdhikAra // 9 // taubhI mokSa nahIM hai aisA kathana ... 365/ AtmAke paradravyake kartA bhokApaneke abhAabhavya dharmakI mI sAmAnya zraddhA karatA hai vakA kathana hai usameM pahale kApanekA taubhI usake bhogake nimitta hai mokSake abhAva dRSTAMtapUrvaka kahA hai ... ... 41. nimitta mahIM hai ... ... ... ... 367 kartApanA jIva ajJAnase mAnate haiM so anizcayavyavahArakA svarUpa ... jJAnakI sAmarthya dikhalAI hai ....... 414 rAgAdika bhAvoMkA nimitta AtmA hai yA para- ajJAnIko mithyAdRSTi kahA hai ... ... 415 dravya ? usakA uttara ... ... ... 371 paradravyake bhoktApanakA bhI AtmAkA svabhAva mokSAdhikAra // 8 // - nahIM hai ajJAnI bhoktA hai aisA kathana ... 418 mokSakA kharUpa karmabaMdhase chaTanA hai so koI jJAnI karmaphalakA bhokA nahIM hai ... ... baMdhake svarUpako jAnakara hI saMtuSTa hotA jo AtmAko kartA mAnate haiM unake mokSa hai ki isItaraha baMdhase chaTa jAyaMge usakA ___ nahIM hai aisA kathana ... ... ... 425 niSedha hai ki baMdhako chede vinA nahIM chUTa ajJAnI apane bhAbakarmakA kartA hai aisA - sakate ... ... ... ... ... 383 yuktikara krathana ... ... ... ... baMdhakI ciMtA karanepara bhI baMdha nahIM chUTatA 385 AtmAke kartApanA aura akartAphnA jisabaMdha chedanese hI mokSa hotA hai ... 386 taraha he usa taraha syAdvAdakara gAthA baMdhase chUTanekA kAraNa kathana : ... ... 387 terahameM siddha kiyA hai ... ... .... 436 gyAraha aMga 5 .365 AtmA hai usameM pa ... .... Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [viSayAnukramaNikA .. viSayaH / viSaya karmako karanA - pR. saM. viSaya , pR0 saM0 bauddhamatI aisA mAnate haiM ki karmako karane- mokSakA 'arthI darzanajJAnacAritra kharUpa mokSa vAlA dUsarA hai aura bhoganevAlA dUsarA mArgameM hI AtmAko pravartAve aisA upahai usakA yuktikara niSedha ... ... 446 | deza kiyA hai jo dravyaliMgameM hI mamatva kartRkarmakA bheda abheda jaise hai usItaraha karate haiM unake mokSa nahIM hai ... ... 533 nayavibhAgakara dRSTAMtapUrvaka sAdhana ... 451 vyavahAranaya to muni zrAvakake liMgako mokSanizcayavyavahArake kathanako khaDiyAke dRSTAMta- . mArga kahatA hai aura nizcayanaya kisI - kara spaSTa kahA hai dasa gAthAoMmeM ... 457 liMgako mokSamArga nahIM kahatA aisA kathana 537 rAgadveSamohakara apane. darzana jJAna cAritrakA isa graMthako pUrNa kiyA hai usake paDhaneke, artha hI ghAta hotA hai isake chaha gAthA ... 470 jAnaneke phalakI eka gAthA kaha graMtha pUrNa 540 anyadravyakA anyadravya kucha nahIM karasakatA TIkAkArake vacana haiM ki isa graMthameM AtmAko __ yaha kathana ... ... ... ... 474 jJAnamAtra kahakara anubhava karAyA para sparza Adi pudgalake guNa haiM ve AtmAko kucha . * AtmA anaMtadharmavAlA hai vaha syAdvAdase aisA nahIM kahate ki hamako grahaNa karo sadhatA hai| jJAnamAtra kahanemeM syAdvAdase paraMtu ajJAnI jIva inase vRthA rAga dveSa virodha AtA hai usake meMTane ke liye tathA karatA hai aisA dasa gAthAse ... ... 477 cAritrakA vidhAna, usameM jJAnacetanAkA to eka hI jJAnameM upAya bhAva upeyabhAva kisa taraha banasakatA hai ? usake siddha anubhavana aura karmacetanA karmaphalacetanAke tyAgakI rItikA varNana ... ... 486 - karaneke liye syAdvAdAdhikAra aura upAyojo karma aura karmaphalako anubhavatA apa peyAdhikArakA isa sarva vizuddha jJAnAdhineko usarUpa karatA hai vaha navInakarmako kArameM pariziSTarUpase vyAkhyAna kiyA hai 544 bAMdhatA hai aisA tIna gAthAmeM ... ... . eka hI jJAnameM tat atat eka aneka sat isa jagaha TIkAkArane karmacetanA aura karma.. asat nitya anitya ina bhAvoMke 14 phalacetanAke vidhAnako spaSTa kiyA hai, bheda kara unake 14 kAvya haiM ... ... 545 karmacetanAke to atIta vartamAna anAgata syAdvAdakara jJAnamAtra bhAvameM anekAMtAtmaka karmake tyAgase kRta kArita anumodanAse vastupanA dikhalAyA hai jJAnamAtra kahanekA / mana vacana kAyase unacAsa unacAsa bhaMga prayojana lakSaNakI prasiddhise lakSya prasiddha . (bheda) kara. tyAgakA vidhAna ... ... 489 | hotA hai isaliye jJAna lakSaNa hai AtmA aura karmaphalacetanAke tyAgake ekasau ar3a lakSya hai aisA varNana ... ... ... 554 tAlIsa karmaprakRtiyoM ke nAma lekara tyA eka jJAnakriyArUpa hI pariNata AtmAmeM gakA vidhAna dikhalAyA hai anaMtazaktiyAM pragaTa hai unameMse saiMtAlIsa ... ... 511 zaktiyoMke nAma tathA lakSaNoMkA kathana 556 kartRkarmabhAvase jJAnako judA dikhAkara samakha upAyopeyabhAvakA varNana, usameM AtmA anyadravyoMse judA paMdraha gAthAoMmeM dikha pariNAmI hai isaliye sAdhakapanA aura lAyA hai ... ... ... ... ... 5 siddhapanA ye donoM bhAva acchI taraha bhAtmA amUrtIka hai isaliye isake pudala banate haiM aisA kathana ... ... ... 561 mayI deha nahIM hai usake tIna gAthA ... 529 | syAdvAdakI mahimAkA varNana ... ... 563 vyaliMga dehamayI hai isaliye . AtmAke isa samayasAra zuddha AtmAke anubhavakI mokSakA kAraNa nahIM hai darzana jJAna cAritra prazaMsAkara graMtha pUrNa / ... ... ... 566 apanA bhAva hai vahI mokSakA kAraNa hai / TIkAkAroMkA vaktavya . aisA tIna gAthAoMmeM kathana ... ... 531] graMtha saTIka samApta ... ... ... ... 570 * iti viSayAnukramaNikA - Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlA / zrIparamAtmane namaH | zrImatkundakundAcAryaviracitaH / samayasAraH / 00000 ( TIkAtraya sahitaH ) zrImadamRtacandrasUrikRtA AtmakhyAtiH / namaH samayasArAya svAnubhUtyA cakAsate / citsvabhAvAya bhAvAya sarvabhAvAMtaracchide // 1 // zrIjayasenAcArya kRtatAtparyavRttiH / vItarAgaM jinaM natvA jJAnAnaMdaikasaMpadam / vakSye samayasArasya vRttiM tAtparyasaMjJikAm // 1 // atha zuddhaparamAtmatattvapratipAdana mukhyatvena vistararuciziSyapratibodhanArthaM zrIkuMdakuMdAcAryadeva paNDita zrIjayacaMdrakRta AtmakhyAtivacanikA bhASATIkA / dohA - zrIparamAtamakUM praNami, sArada suguru manAya / samayasAra zAsana karUM, dezavacanamaya bhAya // 1 // zabdabrahmaparabrahmakaiM, vAcakavAcya niyoga / maMgalarUpa prasiddha hai, namoM dharma dhana bhoga // 2 // nayanaya lahai sAra zubhavAra, payapaya dahai mAra dukhakAra / laya laya gai pAra bhavadhAra, jaya jaya samayasAra avikAra // 3 // zabda artha aru jJAna samayatraya Agama gAye matasiddhAMta rukAlabhedatraya nAma batAye / inahiM Adi zubha arthasamayavacake suniye bahu artha samayameM jIva nAma hai sAra sunahu sahu Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm / anaMtadharmaNastattvaM pazyaMtI pratyagAtmanaH / anekAMtamayImUrtinityameva prakAzatAm // 2 // nirmite samayasAraprAbhRtagraMthe adhikArazuddhipUrvakatvena pAtanikAsahitavyAkhyAnaM kriyate / tatrAdau "vaMdittu savvasiddhe" iti namaskAragAthAmAdiM kRtvA sUtrapAThakrameNa prathamasthale svataMtragAthASaTraM bhavati / tadanaMtaraM dvitIyasthale bhedAbhedaratnatrayapratipAdanarUpeNa 'vavahAreNuvadissadi'ityAdi gAthA tAteM ju sAra vinakarmamala zuddha jIva zudha naya kahai / isa graMtha mAMhi kathanI savai samayasAra budhajana gahai // 4 // nAmAdika chaha graMthamukha, tAmeM maMgalasAra / vighana harana nAstika harana, ziSTAcAra ucAra // 5 // samayasAra jinarAja hai, syAdavAda jinavaina / mudrA jina niragraMthatA, namUM karai saba caina // 6 // isataraha maMgalapUrvaka pratijJAkara zrIkuMdakuMda nAmA AcAryakRta gAthAbaMdha samayaprAbhRta graMthakI jo saMskRtaTIkA zrIamRtacaMdra AcAryakRta AtmakhyAti nAmA hai usakI deza bhASAmaya vacanikA likhate (prAraMbha karate ) haiM / aba saMskRta TIkAkAra zrImAn amRtacaMdra nAmA AcArya graMthakI AdimeM maMgalakeliye iSTadevako namaskAra karate haiM-"namaH" ityAdi / isakA artha-'samaya' arthAt jIva nAmA padArtha usameM 'sAra' jo dravyakarma, bhAvakarma, nokarma rahita zuddha AtmA usake liye merA namaskAra ho / kaisA hai vaha ? / 'bhAvAya' arthAta zuddha sattAsvarUpa vastu hai / isa vizeSaNapadase sarvathA abhAvavAdI nAstikoMkA mata khaMDita haa| phira kaisA hai ? 'citsvabhAvAya'-jisakA svabhAva cetanAguNarUpa hai| isa vizeSaNase guNa guNIkA sarvathA bheda mAnanevAle naiyAyikakA niSedha huaa| phira kaisA hai ? 'svAnubhUtyA cakAsate'-apanI hI anubhavanarUpa kriyAse prakAza karatA hai arthAt apaneko apanekara hI jAnatA hai, pragaTa karatA hai / isa vizeSaNase AtmAko tathA * jJAnako sarvathA parokSa hI mAnanevAle jaiminIya-bhaTTa-prabhAkara bhedavAle mImAMsakoMkA vyavaccheda huaa| tathA jJAna anyajJAnakara jAnA jAtA hai Apa apaneko nahIM jAnatA aisA mAnanevAle naiyAyikoMkA pratiSedha hotA hai| phira kaisA hai ? 'sarvabhAvAMtaracchide' jo apanese anya saba jIva ajIva carAcara padArtha unako saba kSetrakAlasaMbaMdhI saba vizeSaNoMkara sahita eka hI samaya jAnanevAlA hai / isa vizeSaNase sarvajJakA abhAva mAnanevAle mImAMsaka AdikA nirAkaraNa hai // isatarahake vizeSaNoMkara (guNoMkara ) apanA iSTadeva siddhakara namaskAra kiyA hai / bhAvArtha-yahAM maMgalakeliye zuddha AtmAko nama 1 isase AgekA "tahAM isagraMtha" ityAdi pATha prastAvanA aura viSayasUcImeM likhA jAnA Avazyaka samajha chor3adiyA hai, pAThakagaNa prastAvanA aura viSayasUcImeM ukta pAThako dekha leN| Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAraH / prprinntihetormohnaamno'nubhaavaadvirtmnubhaavyvyaaptiklmaassitaayaaH| mama paramavizuddhiH zuddhacinmAtramUrte rbhavatu samayasAravyAkhyayaivAnubhUteH // 3 // dvayam / atha tRtIyasthale nizcayavyavahArazrutakevalivyAkhyAnamukhyatvena 'jo hi sudeNa' ityAdi sUtradvayaM / ataHparaM caturthasthale bhedAbhedaratnatrayabhAvanArthaM tathaiva bhAvanAphalapratipAdanArthaM ca 'NANamhi bhAvaNA' ityAdi sUtradvayaM / tadanaMtaraM paMcamasthale nizcayavyavahAranayadvayavyAkhyAnarUpeNa 'vavahAro skAra kiyA hai / yadi koI aisA prazna kare ki iSTadevakA nAma lekara namaskAra kyoM nahIM kiyA ? usakA samAdhAna isaprakAra hai-yaha adhyAtmagraMtha hai, isaliye iSTadevakA sAmAnya svarUpa sarva karmarahita sarvajJa vItarAga zuddha AtmA hI hai, isaliye samayasAra kahanese iSTadeva AgayA / eka hI nAma lene meM anyamatavAdI matapakSakA vivAda karate haiM una sabakA nirAkaraNa ina kahehue vizeSaNoMse batalAyA gayA hai / anyavAdI apane iSTadevakA nAma lete haiM usameM iSTa zabdakA artha nahIM ghaTatA bAdhAyeM AtI haiM, aura syAdvAdI jainiyoMke sarvajJa vItarAga zuddha AtmA iSTa hai usake nAma kathaMcit sabhI satyArtha saMbhavate haiN| iSTadevako paramAtmA kaho, paramajyoti kaho, paramezvara, ziva, niraMjana, niSkalaMka, akSaya, avyaya, zuddha, buddha, avinAzI, anupama, acchedya, abhedya, paramapuruSa, nirAbAdha, siddha, satyAtmA, cidAnaMda, sarvajJa, vItarAga, arhat , jina, Apta, bhagavAna , samayasAra-ityAdi hajAroM nAmoMse kaho kucha virodha nahIM / paraMtu sarvathA ekAMta vAdiyoMke yahAM bhinna nAmameM virodha hai / isaliye artha yathArtha samajhanA cAhiye / "pragaTai nija anubhava karai, sattA cetanarUpa / saba gyAtA lakhikeM namauM samayasAra saba bhUpa // " // 1 // Age sarasvatIko namaskAra karate haiM-"anaMta" ityAdi / artha-jisameM aneka aMta-dharma haiM aisA jo jJAna tathA vacana usamaI mUrti nitya sadA hI prakAzatAM arthAt prakAzarUpa ho / vaha mUrti aisI hai ki jisameM anaMta dharma haiM aisA aura pratyak-paradravyoMse, paradravyake guNaparyAyoMse bhinna tathA paradravyake nimittase hue apane vikAroMse kathaMcit bhinna ekAkAra aisA jo AtmA usake tattvako arthAt asAdhAraNa sajAtIya vijAtIya dravyoMse vilakSaNa nijasvarUpako pazyaMtI-avalokana karatI ( dekhatI ) hai / bhAvArtha--yahAM sarasvatIkI mUrtiko AzIvacanarUpa namaskAra kiyA hai / jo laukikameM sarasvatIkI mUrti prasiddha hai vaha yathArtha nahIM hai isaliye usakA yathArtha varNana kiyA hai / jo samyagjJAna hai vaha sarasvatIkI satyArtha mUrti hai / usameM bhI saMpUrNa jJAna to kevalajJAna hai ki jisameM saba padArtha pratyakSa bhAsate haiM vahI anaMta dharmoMsahita Atmatattvako pratyakSa dekhatA hai / aura usIke anusAra zrutajJAna hai vaha parokSa dekhatA hai isaliye yaha bhI usIkI mUrti hai / tathA dravyazruta vacana* Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 atha sUtrAvatAra: - rAyacandra jainazAstramAlAyAm / vaMditu savvasiddhe dhuvamacalamaNovamaM gaI patte / vocchAmi samayapAhuDamiNamo suyakevalI bhaNiyaM // 1 // vaMditvA sarvasiddhAn dhruvAmacalAmanaupamyAM gatiM prAptAn / vakSyAmi samayaprAbhRtamidaM aho zrutakevalibhaNitam // 1 // bhUdattho' ityAdisUtradvayaM / evaM caturdazagAthAbhiH sthalapaMcakena samayasArapIThikA vyAkhyAne samudAyapAtanikA / tadyathA / atha prathamatastAvadgAthAyAH pUrvArdhena maMgalArthamiSTadevatAnamaskAramuttarArdhena tu samayasAravyAkhyAnaM karomItyabhiprAyaM manasi dhRtvA sUtramidaM pratipAdayati ; -- "vaMdittu" mityAdi padakhaMDanArUpeNa vyAkhyAnaM kriyate / vaMdittu nizcayanayena svasminnevArAdhyArAdhakabhAvarUpeNa 1 1 rUpa hai so yaha bhI usIkI mUrti hai kyoMki vacanoM dvArA aneka dharmavAle AtmAko yaha batalAtI hai / isataraha saba padArthoMke tattvako jatAnevAlI jJAnarUpa tathA vacanarUpa anekAMtamayI sarasvatIkI mUrti hai / isIkAraNa sarasvatIke nAma 'vANI, bhAratI, zAradA, vAgdevI' ityAdi bahuta se kahe jAte haiM / yaha anaMta dharmoMko syAtpadase eka dharma meM avirodharUpa sAdhatI hai isaliye satyArtha hai / anyavAdI kitane hI sarasvatIkI mUrti anyathA sthApana karate haiM vaha padArthako satyArtha kahanevAlI nahIM hai / yadi koI yahAM pUche ki AtmAkA jo anaMtadharmA vizeSaNa diyA hai usameM anaMta dharma kona kona hai ? usakA uttara kahate haiM - jo vastu satpanA, vastupanA, prameyapanA, pradezapanA, cetanapanA, acetanapanA, mUrtIkapanA, amUrtakapanA ityAdi dharma to guNa haiM aura una guNoMkA tInoM kAloM meM samaya samayavartI pariNamana honA paryAya haiM, ve anaMta haiM / tathA ekapanA, anekapanA, nityapanA, anityapanA, bhedapanA, abhedapanA, zuddhapanA, azuddhapanA, Adi aneka dharma haiM ve sAmAnyarUpa to vacanagocara haiM aura vizeSarUpa vacanake aviSaya haiM, aise ve anaMta haiM so jJAnagamya haiM / aisA honepara AtmA bhI vastu hai usameM bhI apane dharma anaMta haiM / unameM se cetanapanA asAdhAraNa hai, dUsarI acetanadravya meM nahIM hai / aura sajAtIya jIvadravya anaMta haiM unameM bhI cetanapanA hai taubhI nijasvarUpase judA judA kahA hai / kyoMki hara eka dravyake pradeza bheda hai isaliye kisIkA kisImeM nahIM milatA / yaha cetanapanA apane anaMtadharmoM meM vyApaka hai isakAraNa isIko AtmAkA tattva kahA hai usako yaha sarasvatIkI mUrti dekhatI hai aura dikhAtI hai / isaliye isa sarasvatIko AzIrvAdarUpa vacana kahA hai- jo sadA prakAzarUpa raho / isIse saba prANiyoMkA kalyANa hotA hai aisA jAnanA // 2 // Age TIkAkAra isa graMthake vyAkhyAna karaneke phalako cAhate hue pratijJA karate haiM'para' ityAdi / artha - zrImAn amRtacaMdra AcArya kahate haiM ki jo isa samayasAra ( zuddhAtmA tathA graMtha ) kI vyAkhyA ( kathanI - TIkA) se hI merI anubhUti ---- anubhavanarUpa 1 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smysaarH| 'vaMdittu'ityAdi / atha prathamata eva svabhAvabhAvabhUtatayA dhruvatvamavalaMbamAnAmanAdibhAvAMtaraparaparivRttivizrAMtivazenAcalatvamupagatAmakhilopamAnavilakSaNAdbhutamAhAtmyatvenAvidyamAnaupamyAmapavargasaMjJikAM gatimApannAn bhagavataH sarvasiddhAn siddhatvena sAdhyasyAtmanaH praticchaMdasthAnIyAn bhAvadravyastavAbhyAM svAtmani parAtmani ca nidhAyAnAdinidhanazrutaprakAzitatvena nikhilArthasArthasAkSAtkArizrutakevalipraNItatvena zrutakevalibhiH svayamanubhavadbhiranirvikalpasamAdhilakSaNena bhAvanamaskAreNa, vyavahAreNa tu vacanAtmakadravyanamaskAreNa vaMditvA / kAn / savvasiddha svAtmopalabdhisiddhilakSaNasarvasiddhAn / kiMviziSTAn / patte prAptAn / kAM / gadi siddhagati siddhapariNatiM / kathaMbhUtAM / dhuvaM TaMkotkIrNajJAyakaikasvabhAvatvena dhruvAmavinazvarAM / amalaM bhAvakarmadravyakarmanokarmamalarahitatvena zuddhasvabhAvasahitatvena ca nirmalAM / athavA acalaM iti pAThAMtare dravyakSetrAdipaMcaprakArasaMsArabhramaNarahitatvena svasvarUpanizcalatvena ca calanarahitAmacalAM / aNovamaM nikhilopamArahitatvena nirupamA svabhAvasahitatvena anupamAM / evaM pUrvArdhana namaskAraM kRtvA parArdhena saMbaMdhAbhidheyaprayojanasUcanArthaM pratijJAM karoti / vocchAmi vakSyAmi / kiM / samayapAhuDaM samayaprAbhRtaM samyak ayaH bodho yasya sa bhavati samaya AtmA, athavA samaM ekIbhAvenAyanaM gamanaM samayaH / prAbhRtaM sAraM sAraH zuddhAvasthA samayasyAtmanaH prAbhRtaM samayaprAbhRtaM, athavA samaya eva prAbhRtaM samayaprAbhRtaM / iNaM idaM pratyakSIbhUtaM o aho bhavyAH / kathaMbhUtaM / sudakevalIbhaNidaM prAkRtalakSaNabalAtkevalIzabdadIrghatvaM / zrute paramAgame pariNati usakI paramavizuddhi-samasta rAgAdi vibhAvapariNati rahita utkRSTa nirmalatA ho| yaha merI pariNati aisI hai ki parapariNatikA kAraNa jo mohanAmA karma usakA anubhAva-udayarUpa 'vipAka usase jo anubhAvya-rAgAdikapariNAmoMkI vyApti hai usakara niraMtara kalmASita-mailI hai / aura maiM aisA hUM ki dravyadRSTikara zuddha caitanyamAtra mUrti huuN| bhAvArtha-AcArya kahate haiM ki zuddhadravyArthikanayakI dRSTikara to maiM zuddhacaitanyamAtra mUrti huuN| paraMtu merI pariNati mohakarmake udayakA nimitta pAkara mailI hairAgAdisvarUpa ho rahI hai / isaliye isa zuddha AtmAkI kathanIrUpa jo yaha samayasAra graMtha hai usakI TIkA karanekA phala yaha cAhatA hUM ki merI pariNati rAgAdikase rahita hokara zuddha ho, mere zuddhasvarUpakI prApti ho, dUsarA kucha bhI khyAti lAbha pUjAdika nahIM cAhatA / isaprakAra AcAryane TIkAkaranekI pratijJAgarbhita isake phalakI prArthanA kI hai // Age mUlagAthAsUtrakAra zrIkuMdakuMdAcArya graMthakI AdimeM maMgalapUrvaka pratijJA karate haiM;-AcArya kahate haiM, maiM [dhruvAM] dhruva [acalAM ] acala aura [anaupamyAM] anupama ina tIna vizeSaNoMkara yukta [gatiM] gatIko [prAptAn ] prApta hue aise [sarvasiddhAn ] saba siddhoMko [vaMditvA ] namaskAra kara [aho] he bhavyo [zrutakevalibhaNitaM ] zrutakevaliyoMkara kahe hue [idaM ] isa [samayaprAbhRtaM] Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm / bhihitatvena ca pramANatAmupagatasyAsya samayaprakAzakasya prAbhRtAhvayasyAhatpravacanAvayavasya khaparayoranAdimohaprahANAya bhAvavAcA dravyavAcA ca paribhASaNamupakramyate // 1 // kevalibhiH sarvajJairbhaNitaM zrutakevalibhaNitaM / athavA zrutakevalibhaNitaM gaNadharadevakathitamiti / saMbaMdhAbhidheyaprayojanAni kathyaMte-vyAkhyAnaM vRttigraMthaH vyAkhyeyaM vyAkhyAnatatpratipAdakasUtramiti tayossaMbaMdho vyaakhyaanvyaakhyeysNbNdhH| sUtramabhidhAnaM sUtrArtho'bhidheyaH tayoH saMbaMdho'bhidhAnAbhidheyasaMbaMdhaH / nirvikArasvasaMvedanajJAnena zuddhAtmaparijJAnaM prAptirvA prayojanamityabhiprAyaH samayasAra nAmA prAbhRtako [vakSyAmi ] kahUMgA / TIkA-yahAM atha zabda maMgalake arthako sUcana karatA hai aura prathamata eva arthAt graMthakI AdimeM saba siddhoMko bhAvadravyastutikara-apane AtmAmeM aura parake AtmAmeM sthApanakara isa samayanAmA prAbhRtakA bhAvavacana aura dravyavacanakara paribhASaNa AraMbha karate haiN| isaprakAra zrIkuMdakuMdAcArya kahate haiM / ve siddhabhagavAn siddhanAmase sAdhya jo AtmA usake praticchaMdake sthAna haiN| jinakA svarUpa saMsArI bhavyajIva ciMtavanakara-una samAna apane svarUpako dhyAyakara unhIMke samAna hojAte haiN| aura cAroM gatiyoMse vilakSaNa jo paMcamagati mokSa use pAte haiM / jo paMcamagati svabhAvase utpanna huI hai isaliye dhruvapanekA avalaMbana karatI hai / isa vizeSaNakara cAroM gatiyAM paranimittase hotI haiM isaliye dhruva nahIM haiM vinAzIka haiM isaliye cAroM gatioMse pRthakpanA siddha huaa| phira vaha gati kaisI hai ? anAdikAlase anya (para) bhAvake nimittase huA jo parameM bhramaNa usakI vizrAMti ( abhAva ) ke vaza acalapaneko prApta huI hai| isa vizeSaNase cAroM gatiyoMmeM paranimittase bhramaNa honekA vyavaccheda huaa| phira vaha kaisI hai ? jagatameM samasta jo upamAyogya padArthahaiM unase vilakSaNa hai-adbhuta mAhAtmyakara jisameM kisIkI upamA nahIM pAsakate / isa vizeSaNase cAroM gatiyoMmeM ApasameM kathaMcit samAnapanA bhI pAyA jAtA hai usakA nirAkaraNa huaa| phira kaisI hai ? jisakA nAma apavarga hai / isa vizeSaNase dharma artha kAma inako trivarga kahA jAtA hai isaliye vaha mokSagati isa vargameM na honese apavarga kahI gaI hai| aisI paMcamagatiko siddha bhagavAna prApta hue haiM / kaisA hai samaya prAbhRta ? / anAdinidhana paramAgama zabdabrahmakara prakAzitapanA honese tathA saba padArthoMke samUhake sAkSAt karanevAle kevalI bhagavAna sarvajJakara praNItapanA honese aura kevaliyoMke nikaTavartI sAkSAt sunanevAle Apa anubhava karanevAle aise zrutakevalI gaNadhara devoMkara kahe jAnese pramANapaneko prApta huA hai / anyathA anyavAdiyoMke AgamakI taraha chadmastha (alpajJAnI) kA hI kalpanA kiyA huA nahIM hai jisase ki apramANa ho / tathA samaya arthAt sarva padArtha athavA jIva padArtha usakA prakAzaka hai / aura arahaMta bhagavAnake paramAgamakA avayava (aMza) hai / aise samayaprAbhRtakA, anAdikAlase utpanna hue apane aura parake moha ajJAna mi Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAraH / tatra tAvatsamaya evAbhidhIyate; jIvo carittadaMsaNaNANahiu taM hi sasamayaM jANa / puggalakammapadesahiyaM ca taM jANa parasamayaM // 2 // jIvaH caritradarzanajJAnasthitaH taM hi khasamayaM jAnIhi / pudgalakarmapradezasthitaM ca taM jAnIhi parasamayam // 2 // yoyaM nityameva pariNAmAtmani svabhAva avatiSThamAnatvAt utpaadvyydhrauvyaikyaanubhuuti|| 1 // atha gAthApUrvArddhana svasamayamaparArdhena parasamayaM ca kathayAmItyabhiprAyaM manasi saMpradhArya dhyAtvake nAza honeke liye maiM paribhASaNa ( byAkhyAna ) karUMgA // bhAvArtha yahAMpara gAthAsUtra meM AcAryane "vakSyAmi" kriyA kahI hai, usakA artha TIkAkArane "vaca paribhASaNe" dhAtuse paribhASaNa lekara kiyA hai / usakA Azaya aisA sUcita hotA hai ki jo caudahapUrva meM jJAnapravAda nAmA chaThe pUrva ke bAraha 'vastu' adhikAra haiM, unameM bhI eka ekake vIsa 2 prAbhRta adhikAra haiM, unameM dazaveM vastumeM samaya nAmA jo prAbhRta hai usakA paribhASaNa AcArya karate haiN| sUtroMkI daza jAtiyAM kahIM gaI haiM unameM eka paribhASA jAti bhI hai / jo adhikArake yathAsthAnameM sUcana kare vaha paribhASA kahI jAtI hai / isa samaya nAmA prAbhRtake mUlasUtroM (zabdoM) kA jJAna to pahale bar3e AcAryoMko thA aura usake arthakA jJAna AcAyoMkI paripATIke anusAra zrIkuMdakuMdAcAryako thaa| isaliye unhoMne ye samayaprA. bhRtake paribhASAsUtra bAMdhe haiN| ve usa prAbhRtake arthako hI sUcita karate haiN| aisA jaannaa| jo maMgalake liye siddhoMko namaskAra kiyA thA aura unakA 'sarva' aisA vizeSaNa diyA, isase ve siddha anaMta haiM aisA abhiprAya dikhalAyA aura 'zuddha AtmA eka hI hai' aisA kahanevAle anyamatiyoMkA vyavaccheda kiyaa| saMsArIke zuddha AtmA sAdhya hai vaha zuddhAtmA sAkSAt siddha haiM unako namaskAra karanA ucita hI hai / kisI iSTa devakA nAma nahIM kahA usakI bAbata jaisA TIkAkArake maMgalapara kahA gayA hai vaisA yahAM bhI jAnanA / zrutakevalI zabdake arthameM zruta to anAdinidhana pravAharUpa Agama kahA aura kevalI zabdase sarvajJa tathA paramAgamake jAnanevAle zrutakevalI kevalI kahe, unase samayaprAbhRtakI utpatti kahI hai / isase graMthakI pramANatA dikhalAI aura apanI buddhise kalpita kahanekA niSedha kiyA |anyvaadii chadmastha (alpajJAnI) apanI buddhise padArthakA svarUpa kisI prakArase kahakara vivAda karate haiM unakA asatyArthapanA batalAyA / isa graMthake abhidheya saMbaMdha prayojana to pragaTa hI haiM / abhidheya to zuddha AtmAkA svarUpa hai, usake vAcaka isa graMthameM zabda haiM unakA vAcyavAcakarUpa saMbaMdha hai aura zuddhAtmAke svarUpakI prApti honA prayojana hai| isataraha prathama gAthAsUtrakA tAtparyArtha jAnanA // 1 // Age prathamagAthAmeM samayake prAbhRta kahanekI pratijJA kii| vahAM yaha AkAMkSA huI ki samaya kyA hai isaliye prathama hI Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm / lakSaNayA sattayAnusyUtazcaitanyasvarUpatvAnnityoditavizadadRzijJaptijyotiranaMtadharmAdhirUDhaikadharmitvAdudyotamAnadravyatvaH kramAkramapravRttivicitrabhAvasvabhAvatvAdutsaMgitaguNaparyAyaH svaparAkArAvabhAsanasamarthatvAdupAttavaizvarUpyaikarUpaH prativiziSTAvagAhagatisthitivarttanAnimittarUpa 8 tvAbhAvAdasAdhAraNacidrUpatAsvabhAvasadbhAvAccAkAzadharmAdharmakAlapudgalebhyo bhinno'tyaMtamanaMtadravyasaMkarepi svarUpAdapracyavanAt TaMkotkIrNacitsvabhAvo jIvo nAma padArthaH sa samayaH, samayata ekatvena yugapajjAnAti gacchati ceti nirukteH / ayaM khalu yadA sakalasvabhAvabhAsanasamarthavidyAsamutpAdakavivekajyotirudgamanAtsamastaparadravyAtpracyutya dRzijJaptisvabhAvaniyatavRttirUpAtmatattvaikatvagatatvena varttate tadA darzanajJAnacAritrasthitatvAtsvamekatvena yugapajjAnan gacchaMzca svasamaya iti / yadA tvanAdyavidyAkaMdalImUlakaMdAyamAna mohAnuvRttitayA dazisUtramidaM nirUpayati ; -- ' jIvo caritta' ityAdi / jIvo zuddhanizvayena zuddhabuddhaikasvabhAvanizcayaprANena tathaivAzuddhanizcayena kSAyopazamikA zuddhabhAvaprANairasadbhUtavyavahAreNa yathAsaMbhavadravyaprANaizca jIvati jIviSyati jIvitapUrvo vA jIvaH / carittadaMsaNaNANahida taM hi sasamayaM jANa sa ca jIvazcAritradarzanajJAnasthito yadA bhavati tadA kAle tameva jIvaM hi sphuTaM svasamayaM jAnIhi / tathAhi - vizuddhajJAnadarzanasvabhAvanijaparamAtmani yaducirUpaM samyagdarzanaM tatraiva rAgAdirahitasvasaMvedanaM jJAnaM tathaiva nizcalAnubhUtirUpaM vItarAgacAritramityuktalakSaNena nizcayaratnatrayeNa pariNatajIvapadArthaM he ziSya svasamayaM jAnIhi / puggalakammuvadesahidaM ca taM jANa parasamayaM pudgalakarmopadezasthitaM ca tameva jAnIhi parasamayaM / tadyathA - pudgalakarmosamayakA svarUpa kahate haiM; he bhavya jo [ jIvaH ] jIva [ caritradarzanajJAnasthitaH ] darzana jJAna cAritra meM sthita ho rahA hai [ taM ] use [hi ] nizcayakara [ svasamayaM ] svasamaya [ jAnIhi ] jAna / [ca] aura jo jIva [ pudgalakarmapradezasthitaM ] punalakarmake pradezoMmeM tiSThA huA hai [ taM ] use [parasamaya ] parasamaya [jAnIhi ] jAna / TIkA- jo yaha jIva nAmA padArtha hai vo hI samaya hai| kyoMki samayazabdakA aisA artha hai'sam' to upasarga hai aura 'aya gatau' dhAtu hai usakA gamana artha bhI hai tathA jJAna artha bhI hai, upasargakA artha ekapanA hai isaliye ekakAlameM hI jAnanA aura pariNamana karanA - ye do kriyAyeM jisameM hoM vaha samaya hai / yaha jIva nAmA padArtha eka kAla meM hI pariNamatA bhI hai aura jAnatA bhI hai isaliye yahI samaya hai / isataraha do kriyAyeM eka kAlameM jAnanA / vaha samaya nAmA jIva kaisA hai ? / nitya hI pariNamanasvabhAva meM rahanese utpAvyayadhrauvyakI ekatArUpa anubhUti lakSaNavAlI sattAkara sahita hai / isa vizeSaNase jIvakI sattA nahIM mAnanevAle nAstika vAdiyoM kA mata khaMDita huA / tathA puruSako (jIvako) apariNAmI mAnanevAle sAMkhyamatiyoM kA vyavaccheda pariNamana svabhAva kahane se huA / naiyAyika vaizeSikamatI sattAko nitya hI mAnate haiM tathA bauddhamatI sattAko kSaNika hI Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smysaarH| jJaptisvabhAvaniyatavRttirUpAdAtmatattvAtpracyutya paradravyapratyayamoharAgadveSAdibhAvaikagatatvena varttate tadA pugalakarmapradezasthitatvAtparamekatvena yugapajAnan gacchaMzca parasamaya iti pratIyate / evaM kila samayasya dvaividhyamuddhAvati // 2 // dayena janitA ye nArakAdyupadezavyapadezAH saMjJAH pUrvoktanizcayaratnatrayAbhAvAttatra yadA sthito bhavatyayaM mAnate haiM, una donoMkA nirAkaraNa utpAdavyayadhrauvyarUpa kahanese huaa| phira vaha kaisA hai ? caitanyasvarUpapanese nitya udyotarUpa nirmala spaSTa darzana jyotiHsvarUpa hai-caitanyakA pariNamana darzana jJAnasvarUpa hai / isa vizeSaNase caitanyako jJAnAkArasvarUpa nahIM mAnanevAle sAMkhyamatiyoMkA nirAkaraNa huaa| phira vaha kaisA hai ? / anaMtadharmoM meM rahanevAlA jo eka dharmIpanA usase jisakA dravyapanA pragaTa huA hai, anaMtadharmoMkI ekatA vahI dravyapanA hai / isa vizeSaNakara vastuko dharmoMse rahita mAnanevAle bauddhamatIkA niSedha huaa| phira vaha kaisA hai ? / kramarUpa aura akramarUpa pravRtta hue jo anekabhAva usa svabhAvapanese jisane guNaparyAya aMgIkAra kiye haiN| paryAya to kramavartI haiM aura guNa sahavartI hote haiM isaliye sahavartIko akramavartI bhI kahate haiM / isa vizeSaNase puruSako nirguNa mAnanevAle sAMkhyAdikoMkA nirAsa huaa| phira kaisA hai ? / apane aura anya dravyoMke AkArake prakAzana karanemeM samarthapanA honese jisane samastarUpake jhalakAnevAlA ekarUpapanA pAliyA hai arthAt jisameM aneka vastuoMkA AkAra jhalakatA hai aise eka jJAnake AkArarUpa hai| isa vizeSaNakara jJAna apaneko hI jAnatA hai parako nahIM jAnatA aisA ekAkAra mAnanevAlekA tathA apaneko nahIM jAnatA parako jAnatA hai aise anekAkAra hI mAnanevAlekA vyavaccheda huaa| phira kaisA hai ? jude jude jo avagAhanagatisthiti hetupanA tathA rUpIpanAsvarUpa jo dravyoMke guNa unake abhAvase aura asAdhAraNa caitanyarUpapane svabhAvake sadbhAvase AkAza dharma adharma kAla pudgala-ina pAMca dravyoMse bhinna (alaga) hai / isa vizeSaNase eka brahmavastuko hI mAnanevAlekA vyavaccheda huA / phira kaisA hai ? anaMta anyadravyoMse atyaMta ekakSetrAvagAharUpa honepara bhI apane svarUpase na chUTanese TaMkotkIrNa caitanyasvabhAvarUpa hai / isa vizeSaNase vastusvabhAvakA niyama batalAyA hai // aisA jIvanAmA padArtha samaya hai / jaba yaha saba padArthoMke svabhAva prakAzanemeM samartha aise kevalajJAnake utpanna karanevAlI bhedajJAnajyotike udaya honese saba paradravyoMse chUTa darzanajJAnameM nizcitapravRttirUpa Atmatattvase ekapanerUpa lIna ho pravRtti karatA hai, taba darzana jJAna cAritrameM Thaharanese apane svarUpako ekatArUpakara eka kAlameM jAnatA tathA pariNamatA huA khasamaya kahalAtA hai / aura jaba yaha anAdi avidyArUpa mUlavAle kaMdake samAna mohake udayake anusAra pravRttike AdhInapanese darzana jJAna svabhAvameM nizcitavRttirUpa AtmasvarUpase chUTa paradravyake nimittase utpanna moharAgadveSAdibhAvoMmeM ekatA 2 samaya. Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm / athaitadbAdhyate;- eyattaNicchayagao samao savvattha suMdaro loe| baMdhakahA eyatte teNa visaMvAdiNI hoI // 3 // ekatvanizcayagataH samayaH sarvatra suMdaro loke / ' baMdhakathaikatve tena visaMvAdinI bhavati // 3 // samayazabdenAtra sAmAnyena sarva evArtho'bhidhIyate / samayata ekIbhAvena svaguNaparyAyAn gacchatIti niruktastataH sarvatrApi dharmAdharmAkAzakAlapudgalajIvadravyAtmani loke ye yAvaMtaH jIvastadA taM jIvaM parasamayaM jAnIhIti svasamayaparasamayalakSaNaM jJAtavyaM // 2 // atha svaguNaikatvanizcayagatazuddhAtmaivopAdeyaH karmabaMdhena sahaikatvagato heya iti, athavA svasamaya eva zuddhAtmanaH kharUpaM na punaH parasamaya ityabhiprAyaM manasi dhRtvA, athavAsya sUtrasyAnaMtaraM sUtramidamucitaM bhavatIti nizcitya vivakSitasUtraM pratipAdayati;-iti pAtanikAlakSaNaM sarvatra jJAtavyaM / eyattaNicchayagado svakIyazuddhaguNaparyAyapariNataH, abhedaratnatrayapariNato vA ekatvanizcayagataH samao samayazabdenAtmA, kasmAddhetoH / samyagayate gacchati pariNamati / kAn / svakIyaguNaparyAyAniti vyutpatteH / savvatthasuMdaro sarvatra samIcInaH / ka / loge loke athavA sarvatraikeMdriyAdyavasthAsu zuddhanizcayanayena suMdara upAdeya iti / baMdhakahA karmabaMdhajanitaguNasthArUpa lIna ho pravartatA hai taba pudgalakarmake kArmaNaskaMdharUpa pradezoMmeM Thaharanese paradravyako apanese ekapanAkara eka kAlameM jAnatA tathA rAgAdirUpa pariNamatA huA parasamaya aisA pratItirUpa kiyA jAtA hai / isataraha isa jIvanAmA padArthake svasamaya parasamaya aise do bhedapanA pragaTa hotA hai / bhAvArtha-jIvanAmA vastuko padArtha kahA hai / vaha aise hai ki pada to 'jIva' aise akSarasamUharUpa hai aura isa padase jo dravyaparyAyarUpa anekAMtakharUpapanA nizcita kiyA jAya vaha padArtha hai| aisA padArtha utpAdavyayadhrauvyamayI sattAsvarUpa hai / darzanajJAnamayI cetanAsvarUpa hai, anaMtadharmasvarUpa dravya hai aura dravya hai vaha vastu hai / guNaparyAyavAlA hai, svaparaprakAzakajJAna anekAkArarUpa eka hai, AkAzAdikase bhinna asAdhAraNa caitanyaguNasvarUpa hai aura anyadravyoMse eka kSetrAvagAharUpa tiSThatA hai taubhI apane svarUpako nahIM chor3atA / aisA jIvanAmA padArtha samaya hai / jaba yaha apane svabhAvameM sthita hotA hai taba to svasamaya hai aura parasvabhAva rAgadveSamohavarUpa hoke tiSThatA hai taba parasamaya hai / aise isa jIvake dobhedapanA AtA hai // 2 // Age AcArya kahate haiM ki samayakA dvividhapanA honA ThIka nahIM hai kyoMki yaha bAdhA sahita hai isaliye bAdhA jAtA hai;-[ekatvanizcayagataH] ekatvanizcayameM prApta jo [samayaH] samaya hai vaha [sarvatra loke] saba lokameM [suMdaraH] suMdara hai [tena] isaliye [ekatve] ekatvameM [baMdhakathA] dUsareke sAtha baMdhakI kathA [visaMvAdinI] niMdA karAne Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAraH / ke'pyarthAste sarva eva svakIyadravyAMtarmagnAnaMtasvadharmacakracuMbinopi parasparamacuMbatotyaMtapratyayAsattAvapi nityameva svarUpAdapataMtaH pararUpeNApariNamanAdavinaSTAnaMtavyaktitvAdRMkotkIrNa iva tiSTha'taH samastaviruddhAviruddhakAryahetutayA zazvadeva vizvamanugRhNato niyatamekatvanizcayagatatvenaiva sauMdaryamApadyaMte / prakArAMtareNa sarvasaMkarAdidoSApatteH / evamekatve sarvArthAnAM pratiSThite sati jIvAhvayasya samayasya baMdhakathAyA eva visaMvAdatvApattiH / kutastanmUlapudgalakarmapradezasthitatvamUlaparasamayotpAditametasya dvaividhyaM / ataH samayasyaikatvamevAvatiSThate // 3 // tathaitadasulabhatvena vibhAvyate; 11 suparicidANubhUdA savvassa vi kAmabhogabaMdhakahA / eyattassuvalaMbho Navari Na sulaho vihattassa // 4 // nAdiparyAyAH / eyante ekatve tanmayatve yA baMdhakathA pravartate teNa tena pUrvoktajIvapadArthena sahasA visaMvAdiNI visaMvAdI korthaH ? visaMvAdinIkathA / prAkRtalakSaNabalAt pulliMge strIliMganirdezaH / visaMvAdinI asatyA hodi bhavati / zuddhanizvayanayena zuddhajIvasvarUpaM na bhavatItyarthaH / tataH sthitaM svasamaya evAtmanaH svarUpamiti // 3 // athaikatvapariNataM zuddhAtmavAlI [ bhavati ] hai / TIkA - yahAM samayazabda se sAmAnyakara sabhI padArtha kahe jAte haiM kyoMki samaya zabdakA akSarArtha aisA hai ki 'samayate' arthAt ekIbhAvakara apane guNaparyAyoMko prApta huA jo pariNamana kare vaha samaya hai / isaliye saba hI dharma, adharma, AkAza, kAla, pudgala, jIva dravyasvarUpa lokameM jo kucha padArtha haiM ve sabhI apane dravyameM aMtarmagna hue apane anaMta dharmoMko cuMbate - sparzate haiM taubhI Apasa meM eka dUsareko nahIM sparza karate / aura atyaMta nikaTa ekakSetrAvagAharUpa tiSTha rahe haiM taubhI sadAkAla nizvayakara apane svarUpase nahIM cigate, isIliye viruddhakArya-svabhAvase viparIta kArya aura aviruddhakArya-svabhAvarUpakArya ina donoM hetuoMse hamezA saba Apasa meM upakAra karate haiM / paraMtu nizcayakara ekatvanizcayapaneko prAptahue hI suMdaratA pAte haiM / kyoMki jo anya prakAra hojAyeM to saMkara vyatikara Adi sabhI doSa usameM AjAveM / isataraha saba padAthake bhinna 2 ekapanA siddha honepara jIva nAmA samayako baMdhakI kathAse visaMvAdakI Apatti hotI hai / kyoMki baMdhakathAkA mUlakAraNa jo pudgalakarmake pradezoM meM tiSThanerUpa parasamayapanA usase utpanna huA jIva meM parasamaya svasamayarUpa dvividhapanA AtA hai / isaliye samayakA ekapanA honA hI siddha hotA hai aura ye hI prazaMsA karane yogya hai | bhAvArtha -- nizcayase saba padArtha apane 2 svabhAva meM Thaharate hue zobhA pAte haiM / paraMtu jIva nAmA padArtha kI anAdikAla se pudgalakarmake sAtha nimittarUpa baMdhaavasthA hai usase jIva visaMvAda khar3A hotA hai, isaliye zobhA nahIM pAtA / isakAraNa vAstavameM vicArA jAya to ekapanA honA hI acchA hai usIse yaha jIva zobhA pAsakatA hai || 3 || Age Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm / zrutaparicitAnubhUtA sarvasyApi kAmabhogabaMdhakathA | ekatvasyopalaMbhaH kevalaM na sulabho vibhaktasya // 4 // 1 iha sakalasyApi jIvalokasya saMsAracakrakroDAdhiropitasyAzrAMtamanaMtadravyakSetrakAlabhavabhAvaparAvartaiH samupakrAMtabhrAMterekatrIkRtavizvatayA mahatA mohagraheNa gosvi vAdyamAnasya prasabhojjRMbhitatRSNAtaMkatvena vyaktAMtarAdheruttamyottamya mRgatRSNAyamAnaM viSayagrAmamuparudhAnasya parasparamAcAryatvamAcarato'naMtazaH zrutapUrvAnaMtazaH paricitapUrvAnaMtazo'nubhUtapUrvA caikatvavirusvarUpaM sulabhaM na bhavatItyAkhyAti - "sudaparicidANubhUdA" ityAdi / sudA zrutA anaMtazo bhavati / ' paricidA paricitA sapUrvAnaMtazo bhavati / aNubhUdA anubhUtAnaMtazo bhavati / kasya / savvassavi sarvasyApi jIvalokasya / kAsau / kAmabhogabaMdhakahA kAmarUpabhogAH kAmabhogAH athavA kAmazabdena sparzanarasaneMdriyaM bhogazabdena prANacakSuH zrotratrayaM teSAM kAmabhogAnAM baMdhaH saMbaMdhastasya kathA / athavA baMdhazabdena prakRtisthityanubhAgapradezabaMdhastatphalaM ca naranArakAdikahate haiM ki isa ekapaneko pA lenA hI acchA hai; - [ sarvasya api ] saba hI lokoM ko [ kAmabhogabaMdhakathA ] kAma bhoga viSayaka baMdhakI kathA to [ zrutaparicitAnubhUtA] sunane meM AgaI hai, paricayameM AgaI hai aura anubhava meM bhI AyI huI hai isaliye sulabha hai / [navari ] lekina kevala [ vibhaktasya ] bhinna AtmAkA [ ekatvasya upalaMbhaH ] ekapanA honA kabhI na sunA, na paricayameM AyA aura na anubhavameM AyA isaliye [ na sulabhaH ] eka yahI sulabha nahIM hai / TIkA - isa samasta jIvalokako kAmabhogaviSayaka kathA ekapanekara viruddhatA honese atyaMta visaMvAda karAnevAlI hai - AtmAkA atyaMta burA karanevAlI hai taubhI anaMtavAra pahale sunanemeM AI hai, anaMtavAra paricaya meM AI hai aura anaMtavAra anubhava meM bhI AcukI hai / kaisA hai jIvaloka ? saMsArarUpI cakrake madhya meM sthita hai, niraMtara anaMtavAra dravya kSetra kAla bhava bhAvarUpa palaTanekara jisane bhramaNa kiyA hai, samastalokako ekachatrarAjyase vaza karanevAle balavAna moharUpI pizAcase gAyakI taraha athavA bailakI taraha jotA gayA hai, jabaradastIse baDhI huI tRSNArUpI rogake dAhapanekara jisake aMtaraMgameM pIDA pragaTa huI hai, mRgakI tRSNA ke samAna uchala 2 kara iMdriyoMke viSayoMke sthAnoMko apane karatA hai / itanA hI nahIM Apasa meM AcAryapanA bhI karatA hai arthAt dUsare ko bhI kahakara aMgIkAra ( svIkAra ) karAtA hai / isaliye kAma bhogakI kathA to sabako sulabha ( sukhase prApta hai / tathA bhinna AtmAkA jo ekapanA hai vaha sadA pragaTapanekara aMtaraMga meM prakAzamAna hai taubhI kaSAyoMkara ekarUpasarIkhA horahA hai isaliye atyaMta tirobhAva horahA ( Dhaka rahA ) haiAcchAdita hai / isakAraNa apanemeM anAtmajJapanA honese kabhI apaneko Apa nahIM jAnA aura dUsare AtmAke jAnanevAloM kI saMgati-sevA bhI nahIM kI / isaliye kabhI na sunane meM 12 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAraH / ddhatvenAtyaMtavisaMvAdinyapi kAmabhogAnubaddhA kathA / idaM tu nityavyaktatayAMtaHprakAzamAnamapi kaSAyacakreNa sahaikIkriyamANatvAdatyaMtatirobhUtaM satsvasyAnAtmajJatayA pareSAmAtmajJAnAmanupAsanAcca na kadAcidapi zrutapUrva na kadAcidapi paricitapUrvaM na kadAcidapyanubhUtapUrva ca nirmalavivekAlokaviviktaM kevalamekatvaM / ata ekatvasya na sulabhatvam // 4 // atha evaitasya upadaryate;taM eyattavihattaM dAehaM appaNo savihaveNa / jadi dAeja pamANaM cukija chalaM Na ghetavvaM // 5 // tamekatvavibhaktaM darzayehamAtmanaH svavibhavena / yadi darzayeyaM pramANaM skhalitaM chalaM na gRhItavyam // 5 // rUpaM bhaNyate / kAmabhogabaMdhAnAM kathA kAmabhogabaMdhakathA yataH pUrvoktaprakAreNa zrutaparicitAnubhUtA bhavati tato na durlabhA kintu sulabhaiva / eyattassa ekatvasya samyagdarzanajJAnacAritraikyapariNatirUpanirvikalpasamAdhibalena svasaMvedyazuddhAtmasvarUpasya tasyaikatvasya uvalaMbho upalaMbhaH prAptiAbha Navari kevalaM athavA navari kiMtu Na sulabho naiva sulbhH| kathaMbhUtasyaikatvasya / vibhattassa vibhaktasya rAgAdirahitasya / kathaM na sulabha iti cet, zrutaparicitAnubhUtatvAbhAvAditi // 4 // atha yasmAdekatvaM sulabhaM na bhavati tasmAttadeva kathyate;-taM tatpUrvoktaM eyattavibhattaM ekatvavibhaktaM abhedaratnatrayaikapariNataM mithyAtvarAgAdirahitaM paramAtmasvarUpamityarthaH / dAehaM darzayehaM / AyA, na paricayameM AyA aura na kabhI anubhavameM hI AyA / kaisA hai ekapanA ? nirmala bhedajJAnarUpa prakAzakara pragaTa dekhanemeM AtA hai taubhI pUrvokta kAraNoMse isa bhinna AtmAkA ekapanA pAnA durlabha hai // bhAvArtha-isa lokameM sabhI jIva saMsArarUpa cakrapara caDhe pAMca parAvartanarUpa bhramaNa karate haiM / vahAMpara mohakarmake udayarUpa pizAcase jote jAte haiM, isIkAraNase viSayoMkI tRSNArUpa dAhakara pIDita hote haiM usameM bhI usa dAhakA ilAja ( upAya) iMdriyoMke rUpAdi viSayoMko jAna unapara daur3ate haiN| aura ApasameM bhI viSayoMkA hI upadeza karate haiM / isaliye kAma ( viSayoMkI icchA ) tathA bhoga (unakA bhoganA ) ina donoMkI kathA to anaMtavAra sunI, paricayameM kI aura anubhavameM AI isakAraNa sulabha hai / tathA saba paradravyoMse bhinna caitanya camatkArasvarUpa apane AtmAkI kathAkA Apa to svayameva jJAna kabhI huA nahIM aura jinhoMke huA unakI sevA kabhI kI nahIM isaliye isakI kathA ( bAta ) na kabhI sunI, na paricaya kI aura na anubhavameM hI AI / isakAraNa isakA pAnA sulabha nahIM hai, durlabha hai // 4 // aba AcArya kahate haiM ki isa bhinna AtmAkA ekapanA hama AtmAke pAsa hI dikhalAte haiM;-[taM] usa [ekatvavibhaktaM ] ekatvavibhakta AtmAko [ahaM ] maiM [AtmanaH] AtmAke [khavibhavena ] nija vibhavakara [ darzaye] dikhalAtA hUM [yadi] jo maiM Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm / / iha kila sakalodbhAsisyAtpadamudritazabdabrahmopAsanajanmA samastavipakSakSodakSamAtinistuSayuktyavalaMbanajanmA nirmalavijJAnaghanAMtarnimagnaparAparaguruprasAdIkRtazuddhAtmatattvAnuzAsanajanmA anavaratasyaMdisuMdarAnaMdamudritAmaMdasaMvidAtmakasvasaMvedanajanmA ca yaH kazcanApi mamAtmanaH svo vibhavastena samastenApi yamekatvavibhaktamAtmAnaM darzayehamiti baddhavyavasAyosmi / kiMtu yadi darzayeyaM tadA svayameva svAnubhavapratyakSeNa parIkSya pramANIkartavyaM / yadi tu skhaleyaM tadA tu na chalagrahaNajAgarUkairbhavitavyam // 5 // ken|appnno savihaveNa AtmanaH svakIyamiti vibhavena AgamatarkaparamagurUpadezasvasaMvedanapratyakSeNeti / jadi dAeja yadi darzayeyaM tadA pamANaM svasaMvedanajJAnena parIkSya pramANIkarttavyaM bhavadbhiH / cukija yadi cyuto bhavAmi chalaM Na cittavvaM tarhi chalaM na grAhyaM durja[darzayeyaM ] dikhalAUM to use [pramANaM] pramANa ( svIkAra ) karanA [skhalitaM ] aura jo kahIMpara cUka (bhUla ) jAUM to [chalaM] chala [na] nahIM [gRhItavyam ] grahaNa karanA / TIkA-AcArya kahate haiM ki jo kucha mere AtmAkA nijavibhava hai usa sabase maiM isa ekatva vibhakta AtmAko dikhalAUMgA, aisA udyama kiyA hai / kaisA hai mere AtmAkA nijavibhava ? isa lokameM pragaTa samasta vastuoMko prakAza karanevAlA aura syAt padase cihnita jo zabdabrahma-arahaMtakA paramAgama usakI upAsanAkara jisakA janma hai / yahAM 'syAt' isa padakA to kathaMcit artha hai arthAt kisIprakArase kahanA aura sAmAnya dharmase vacanagocara saba dharmoM kA nAma AtA hai tathA vacanake agocara jo koI vizeSadharma haiM unakA anumAna karAtA hai / isataraha saba vastuoMkA prakAzaka hai / isa kAraNa sarvavyApI kahA jAtA hai aura isIse arahaMtake paramAgamako zabdabrahma kahate haiM / usakI upAsanAkara jJAnavibhava utpanna ( pragaTa) huA hai| phira kaisA hai ? samasta jo vipakSa-anyavAdiyoMkara grahaNa kIgaI sarvathA ekAMtarUpa nayapakSa unake nirAkaraNameM samartha jo atinistuSa nirbAdhayukti usake avalaMbanase jisakA janma hai / phira kaisA hai ? nirmalavijJAnaghana jo AtmA usameM aMtarnimagna paramaguru sarvajJa deva aparaguru gaNadharAdikase lekara hamAre guruparyaMta-unakara prasAdarUpase diyA gayA jo zuddhAtmatattvakA anugrahapUrvaka upadeza, tathA pUrvAcAryoMke anusAra upadeza usase jisakA janma hai / phira kaisA hai ? niraMtara jharatA AsvAdameM AyA aura suMdara jo AnaMda usase milA huA jo pracurasaMvedana svarUpa vasaMvedana usakara jisakA janma hai / aisA jisa tisa prakArase mere jJAnakA vibhava hai usa samasta vibhavase dikhalAtA huuN| jo yaha dikhalAUM to svayameva apane anubhava pratyakSakara parIkSAkara pramANa karanA / yadi kahIM akSara mAtrA alaMkAra yukti Adi prakaraNoMmeM ciga ( bhUla ) jAUM to chala (doSa ) grahaNa karanemeM sAvadhAna na honA / kyoMki zAstrasamudrake prakaraNa bahuta haiM isakAraNa yahAM svasaMvedanarUpa artha Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAraH / ko'sau zuddha Atmeti cet; Navi hodi appamatto Na pamatto jANao du jo bhaavo| ... evaM bhaNaMti suddhaM NAo jo so u so ceva // 6 // nApi bhavatyapramatto na pramatto jJAyakastu yo bhAvaH / evaM bhaNaMti zuddhaM jJAto yaHsa tu sa caiva // 6 // yo hi nAma svataHsiddhatvenAnAdiranaMtonityodyoto vizadajyo tirjJAyaka eko bhAvaH sa saMsArAvasthAyAmanAdibaMdhaparyAyAnirUpaNayA kSIrodakavatkarmapudgalaiH samamekatvepi dravyasvabhAvanirUpaNayA duraMtakaSAyacakrodayavaicitryavazena pravarttamAnAnAM puNyapApanivartakAnAmupAttanavaditi // 5 // atha koyaM zuddhAtmeti pRSThe pratyuttaraM dadAti;-Navi hodi appamatto Na pamatto zuddhadravyArthikanayena zubhAzubhapariNamanAbhAvAnna bhavatyapramattaH pramattazca / pramattazabdena mithyAdRSTayAdipramattAMtAni SaDguNasthAnAni, apramattazabdena punarapramattAdyayogyatAnyaSTaguNasthAnAni gRhyate / sa kaH kartA / jANago du jo bhAvo jJAyako jJAnasvarUpo yo'sau pradhAna hai / isaliye arthakI parIkSA karanA // bhAvArtha-AcArya AgamakA sevana, yuktikA avalaMbana, parAparagurukA upadeza aura svasaMvedana ina cAra vAtoMkara utpanna hue apane jJAnake vibhavase ekatva vibhakta zuddha AtmAkA svarUpa dikhalAte haiN| use sunanevAle he zrotAo! apane svasaMvedana pratyakSakara pramANa karo / kahIM-kisI prakaraNameM bhUlU to utanA doSa grahaNa nahIM karanA / yahAM apanA anubhava pradhAna hai isIse zuddha svarUpakA nizcaya karo, aisA kahanekA Azaya hai // 5 // Age aisA zuddha AtmA kauna hai ki jisakA svarUpa jAnanA cAhiye ? aise praznakA uttararUpa gAthAsUtra kahate haiM;-[yaH tu] jo [jJAyakaH bhAvaH] jJAyaka bhAva hai vaha [apramattaH api] apramatta bhI [na] nahIM hai aura [na pramattaH] na pramatta hI hai [ evaM ] isa taraha [zuddhaM ] use zuddha [bhaNaMti ] kahate haiM [ca yaH] aura jo [jJAtaH] jJAyakabhAvakara jAnaliyA saH] vaha [sa eva tu] vahI hai anya (dUsarA) koI nahIM // TIkA-jo eka jJAyaka bhAva hai vaha apane Apase hI siddha hai kisIse utpanna nahIM huaa| usa bhAvase to anAdisattArUpa hai aura kabhI usa jyotikA vinAza nahIM hotA isaliye anaMta hai, nitya udyotarUpa hai isakAraNa kSaNika nahIM hai / aisI spaSTa prakAzamAna jyoti hai / vaha saMsArakI avasthAmeM anAdibaMdhaparyAyakI nirUpaNA (apekSA ) se karmarUpa pudgaladravyakara sahita dUdhajalakI taraha honepara bhI dravyake svabhAvakI apekSAse dekhA jAya taba to jisakA miTanA kaThina hai aise kaSAyoMke udyakI vitritAse pravarta hue jo puNyapApake utpanna karanevAle samasta anekarUpa zubha azubhabhAva unake svabhAvakara nahIM pariNamatI / jJAyaka bhAvase jar3abhAvarUpa nahIM hotI / isaliye pramatta bhI nahIM hai aura apramatta bhI nahIM hai / ye hI Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 16 rAyacandra jainazAstramAlAyAm / I vaizvarUpyANAM zubhAzubhabhAvAnAM svabhAvenApariNamanAtpramatto'pramattazca na bhavatyeSa evAzeSadravyAMtarabhAvebhyo bhinnatvenopAsyamAnaH zuddha ityabhilapyate / na cAsya jJeyaniSThatvena jJAyabhAvaH padArthaH zuddhAtmA / evaM bhaNaMti suddhA zuddhanayAvalaMbinaH, tarhi kiM bhaNati / NAdA samasta anya dravyoMke bhAvoMkara bhinnapanese sevita huA 'zuddha' aisA kahA jAtA hai / aura isako jJeyAkAra honese jJAyakapanA prasiddha hai / jaise dAhane yogya jo dAhya IMdhana usake AkAra agni hotI hai isaliye agniko dahana kahate haiM taubhI agni to agni hI hai, IMdhana agni nahIM hai / usItaraha jJeyarUpa Apa nahIM hai, Apa to jJAyaka hI hai / isa taraha usa jJeyakara kiyA huA bhI isa AtmAke azuddhapanA nahIM hai kyoMki jJeyAkAra avasthAmeM bhI jJAyakabhAvakara jAnA gayA jo apanA jJAyakapanA vahI svarUpaprakAzanakI -- jAnanekI avasthAmeM bhI jJAyakarUpa hI hai jJeyarUpa nahIM huA / kyoMki abhedavivakSAse kartA to Apa jJAyaka aura karma apaneko jAnA - ye donoM eka Apa hI hai anya nahIM hai / jaise dIpaka ghaTapaTAdiko prakAzita karatA hai unake prakAzanekI avasthA meM bhI dIpaka hI hai aura vahI apanI jyotirUpa lauke prakAzanekI avasthA meM bhI dIpaka hI hai kucha dUsarA nahIM hai / aisA jAnanA // bhAvArtha - azuddhapanA paradravyake saMyogase AtA hai / vahAM mUla dravya to anya dravyarUpa hotA hI nahIM, kucha paradravyake nimittase avasthA malina ho jAtI hai / usa jagaha dravya dRSTise to dravya jo hai vo hI hai aura paryAya ( avasthA ) dRSTi se dekhA jAya taba malina hI dIkhatA hai / usItaraha AtmAkA svabhAva jJAyakapanA mAtra hai aura usakI avasthA pudgalakarmake nimittase rAgAdirUpa malina hai vaha paryAya hai / usakI dRSTi se dekhA jAya taba malina hI dIkhatA hai aura dravya dRSTise dekhA jAya taba jJAyakapanA to jJAyakapanA hI hai kucha jar3apanA nahIM huA / yahAMpara dravyadRSTiko pradhAnakara kahA hai / jo pramatta apramattakA bheda hai vaha to paradravyake saMyogajanita paryAya hai / yaha azuddhatA dravyadRSTimeM gauNa hai, vyavahAra hai, abhUtArtha hai, asatyArtha hai, upacAra hai 1 dravyadRSTi zuddha hai abhedarUpa hai nizcaya hai, bhUtArtha hai, satyArtha hai, paramArtha haiM / isaliye AtmA jJAyaka hai isameM bheda nahIM hai isakAraNa pramatta apramatta nahIM kahA jAtA / 'jJAyaka' aisA nAma bhI jJeyake jAnanese kahA jAtA hai kyoMki jJeyakA pratibiMba jaba jhalakatA hai| taba vaisA hI anubhava meM AtA hai / so yaha bhI azuddhapanA isake nahIM kahA jAsakatA kyoMki jaise jJeya jJAnameM pratibhAsita huA vaise jJAyakakA hI anubhava karanepara jJAyaka hI hai yaha maiM jAnanevAlA hUM so maiM hI hUM dUsarA koI nahIM hai - aisA apanA apane abhedarUpa anubhava huA taba usa jAnanerUpa kriyAkA kartA Apa hI hai aura jisako jAnA so karma bhI Apa hI hai / aise eka jJAyakapanemAtra Apa zuddha hai - yaha zuddhanayakA viSaya hai / anya parasaMyogajanita bheda haiM ve saba bhedarUpa azuddha dravyArthikanaya ke viSaya haiM / zuddha 1 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAraH / 17 katvaprasiddheH dAhyaniSkaniSTha dahanasyevAzuddhatvaM yato hi tasyAmavasthAyAM jJAyakatvena yo jJAtaH sa svarUpaprakAzanadazAyAM pradIpasyeva kartRkarmaNorananyatvAt jJAyaka eva // 6 // darzanajJAnacAritravattvenAzuddhatvamiti cet; ; vavahAreNuvadissai NANissa carinta daMsaNaM NANaM / NaviNANaM Na caritaM Na daMsaNaM jANago suddho // 7 // vyavahAreNopadizyate jJAninazcAritraM darzanaM jJAnam / nApi jJAnaM na cAritraM na darzanaM jJAyakaH zuddhaH // 7 // AstAM tAvadvaMdhapratyayAt jJAyakasyAzuddhatvaM darzanacAritrANyeva na vidyate / yatonaMtajo so du so ceva jJAtA zuddhAtmA yaH kathyate sa tu sa caiva jJAtaivetyarthaH // 6 // iti svataMtragAthASaTkena prathamasthalaM gataM / athAnaMtaraM tathA pramattAdiguNasthAnavikalpA jIvasya vyavahAranayena vidyate zuddhadravyArthikanizcayena na vidyate tathA darzanajJAnacAritravikalpopItyupadizati ;vavahAreNa sadbhUtavyavahAranayena uvadissadi upadizyate kathyate / kasya / NANissa jJAnino jIvasya / kiM / caritta daMsaNaM NANaM cAritradarzanajJAnasvarUpaM / Navi NANaM Na caritaM 1 1 dravyakI dRSTi meM yaha bhI paryAyArthika hI hai isaliye vyavahAranaya hI hai - aisA Azaya jAnanA | yahAM aisA bhI jAnanA ki jinamatakA kathana syAdvAdarUpa hai isaliye zuddhatA aura azuddhatA donoM vastuke dharma haiM / azuddhanayako sarvathA asatyArtha hI mAnanA / jo vastudharma hai vaha vastukA sattva hai, paradravyake saMyogase huA hI bheda hai / yahAM azuddhayako heya kahA hai usa azuddhanayakA viSaya saMsAra hai / usameM AtmA keza bhogatA hai jaba Apa paradravyase bhinna hove taba saMsAra miTe aura tabhI kveza miTe | isataraha duHkha meMTa ko zuddhayakA pradhAna upadeza hai / aura azuddhanayako asatyArtha kahane se aisA to nahIM samajhanA ki yaha vastudharma sarvathA hI nahIM AkAzake phUlakI taraha hai / aise sarvathA ekAMta samajhanese midhyAtva AtA hai / isaliye syAdvAdakA zaraNa zuddhanayakA AlaMbana karanA cAhiye, svarUpakI prApti honevAda zuddhanayakA bhI avalaMbana nahIM rhtaa| jo vastusvarUpa hai vaha hai - yaha pramANadRSTi hai / isakA phala vItarAgatA hai aisA nizcaya karanA yogya hai | yahAMpara jo "pramatta apramatta nahIM hai " aisA kahA gayA hai vaha guNasthAnakI paripATImeM chaThe guNasthAnataka to pramatta kahA jAtA hai aura sAtaveMse lekara apramatta hai / so ye sabhI guNasthAna azuddhanayakI kathanI meM haiM, zuddhanayase AtmA jJAyaka hI hai // 6 // Age phira kahate haiM jo darzana jJAna cAritra - ye AtmAke dharma kahe gaye haiM so ye tIna bheda hue isaliye ina bhedarUpa bhAvoMkara bhI isake azuddhapanA AsakatA hai ? aise praznakA uttararUpa gAthAsUtra kahate haiM; - [ jJAninaH ] jJAnIke [ caritraM darzanaM jJAnaM ] cAritra, darzana, jJAna--ye tIna bhAva [ vyavahAreNa ] vyavahArakara [ upadizyate ] 3 samaya 0 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / dharmaNyekasmin dharmiNi niSNAtasyAMtevAsijanasya tadavabodhAyibhiH kaizciddhamaistamanuzAsatAM sUrINAM dharmadhArmiNAM svabhAvato'bhedepi vyapadezato bhedamutpAdya vyavahAramAtreNaiva jJAnino darzanaM jJAnaM cAritramityupadezaH / paramArthatastvekadravyaniSpItAnaMtaparyAyatayaikaM kiMcinmiliNa daMsaNaM zuddhanizcayanayena na punarjJAnaM na cAritraM na darzanaM / tarhi kimastIti cet / jANago jJAyakaH zuddhacaitanyasvabhAvaH / suddho zuddha eva rAgAdirahita iti / ayamatrArthaH / yathA nizcayanayenAbhedarUpeNAgnireka eva pazcAdbhedarUpavyavahAreNa dahatIti dAhakaH pacatIti pAcakaH prakAzaM karotIti prakAzakaH iti vyutpattyA viSayabhedena tridhA bhidyate / tathA jIvopi nizcayarUkahe jAte haiM / nizcayakara [jJAnaM api na ] jJAna bhI nahIM hai [caritraM na ] cAritra bhI nahIM aura [ darzanaM na ] darzana bhI nahIM hai / jJAnI to eka [jJAyakaH] jJAyaka hI hai isIliye [zuddhaH] zuddha kahA gayA hai / TIkA-isa jJAyaka AtmAke baMdhaparyAyake nimittase azuddhapanA hai vaha to dUra hI raho, isake darzana jJAna cAritra bhI vidyamAna nahIM haiM / kyoMki nizcayakara anaMtadharmA jo eka dharmI vastu usako jisane nahIM jAnA aise nikaTavartI ziSyajanako usa anaMtadharma svarUpa dharmIke batalAnevAle jo koI dharma unakara ziSyajanoMko upadeza karate hue AcAryoMkA aisA kathana hai ki dharma aura dharmIkA yadyapi svabhAvase abheda hai taubhI nAmase bheda honeke kAraNa vyavahAra mAtrakara jJAnIke darzana hai, jJAna hai, cAritra hai / paraMtu paramArthase dekhAjAya to eka dravyakara piye gaye anaMtaparyAyapanekara ekameka mile hue abhedasvabhAva vastuko anubhava karanevAle paMDita puruSoMke darzana bhI nahIM jJAna bhI nahIM aura cAritrabhI nahIM, eka jJAyaka ho vohI zuddha hai // bhAvArtha-isa zuddha AtmAke karmabaMdhake nimittase azuddhapanA AtA hai yaha bAta to dUra hI rahe, isake darzana jJAna cAritrakA bhI bheda nahIM hai / kyoMki vastu anaMtadharmarUpa ekadharmI hai / paraMtu vyavahArI jana dharmoko hI samajhate haiM dharmIko nahIM jAnate isaliye vastuke kucha asAdhAraNa dharmoko upadezameM lekara abhedarUpa vastumeM bhI dharmoMke nAmarUpa bhedako utpanna karake aisA upadeza karate haiM ki jJAnIke darzana hai, jJAna hai, cAritra hai / abhedameM bheda karanese yaha vyavahAra hai / paramArthase vicArA jAya to anaMta paryAyoMko ekadravya abhedarUpa piye hue baiThA hai isakAraNa bheda nahIM hai / yahAM koI kahe ki paryAya bhI dravyakA hI bheda hai avastu to nahIM hai use vyavahAra kisataraha kahasakate haiM ? usakA samAdhAna / yaha to saca hai paraMtu yahAM dravyadRSTikara abhedako pradhAnakara upadeza hai isaliye abheda dRSTi meM bheda gauNa kahanese hI abheda acchItaraha mAlUma hosakatA hai, isakAraNa bhedako gauNakara vyavahAra kahA hai / yahAM aisA abhiprAya hai ki bheda dRSTimeM nirvikalpa dazA nahIM hotI aura sarAgIke jabataka rAgAdika dUra nahIM hote tabataka vikalpa vanA rahatA hai / isakAraNa bhedako gauNakara abhedarUpa nirvikalpa anubhava karAyA gayA Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAraH / tAsvAdamabhedamekakhabhAvamanubhavato na darzanaM na jJAnaM na cAritraM jJAyaka evaikaH shuddhH||7|| tarhi paramArtha evaiko vaktavya iti cet: jaha Navi sakkamaNajjo aNajabhAsaM viNA u gAheuM / taha vavahAreNa viNA paramatthuvaesaNamasakaM // 8 // yathA nApi zakyo'nAryo'nAryabhASAM vinA tu grAhayitum / tathA vyavahAreNa vinA paramArthopadezanamazakyam // 8 // yathA khalu mlecchaH svastItyabhihite sati tathAvidhavAcyavAcakasaMbaMdhAvabodhabahiSkRtatvAnna kiMcadapi pratipadyamAno meSa ivAnimeSonmeSitacakSuH prekSata eva / yadA tu sa eva tadetadbhASAsaMbaMdhaikArthajJenAnyena tenaiva vA mlecchabhASAM samudAya svastipadasyAvinAzo bhavato bhavatvityabhidheyaM pratipAdyate tadA sadya evodyadamaMdAnaMdamayAzrujalajhalajjhalallocanapAtrastatpratirUpAbhedanayena zuddhacaitanyarUpopi bhedarUpavyavahAranayena jAnAtIti jJAnaM, pazyatIti darzanaM caratIti cAritramiti vyutpatyA viSayabhedena tridhA bhidyate iti // 7 // atha yadi zuddhanizcayena jIvasya darzanajJAnacAritrANi na saMti tarhi paramArtha evaiko vaktavyo na vyavahAra iti cettannajaha Navi sakaM yathA na zakyaH / kosau / aNajo anAryo mlecchaH / kiM kartuM / gAhe, arthagrahaNarUpeNa saMbodhayituM / kthN| aNajabhAsaM viNA anAryabhASA mlecchabhASA tAM vinA / dRSTAMto gataH / idAnI dArTItamAha-taha tathA vavahAreNa viNA vyavahAranayena vinA paramatthuvadesaNamasakaM paramArthopadezanaM kartumazakyaM iti / ayamatrAbhiprAyaH / yathA kshcihai| vItarAga honeke vAda bhedAbhedarUpa vastukA jJAtA ho jAtA hai vahAM nayakA avalaMbana hI nahIM rahatA // 7 // Age phira prazna uThatA hai ki jo aisA hai to eka paramArthakA hI upadeza kyoM nahIM karate vyavahAra kyoM kahate haiM ? usakA uttararUpa gAthAsUtra kahate haiM[yathA] jaise [anAryaH] mleccha janoMko [anAryabhASAM vinA tu] mlecchabhASAke vinA to [grAhayituM] kucha bhI vastukA svarUpa grahaNakarAneko [nApi zakyaH ] koI puruSa nahIM samartha hosakatA [ tathA] usItaraha [vyavahAreNa vinA] vyavahArake vinA [paramArthopadezanaM] paramArthakA upadeza karanA [azakyam ] bahuta kaThina hai arthAt koI samartha nahIM hai / TIkA-jaise kisI mlecchako dekha kisI brAhmaNane . "svasti ho" aisA zabda kahA / vaha mleccha usa zabdake vAcyavAcaka saMbaMdhake jJAnase rahita hai isakAraNa usakA artha kucha bhI na samajha brAhmaNake sAmane maiMDhekI taraha TakaTakI lagAkara dekhatA rahA ki isane kyA kahA hai / taba usa brAhmaNakI bhASA tathA mlecchakI bhASA-ina donoMkA artha jAnanevAle anya kisI puruSane use mleccha bhASAmeM samajhAyA ki svastizabdakA artha "terA avinAzIkalyANa ho" aisA hai / usa samaya utpanna hue atyaMta AnaMdamayI AMsuoMse usa mlecchake netrabhara Aye, aise vaha mlecha usa svasti zabdakA Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / padyata eva / tathA kila lokopyAtmetyabhihite sati yathAvasthitAtmasvarUpaparijJAnabahiSkRtatvAnna kiMcidapi pratipadyamAno meSa ivAnimeSonmeSitacakSuH prekSata eva / yadA tu sa eva vyavahAraparamArthapathaprasthApitasamyagbodhamahAratharathinAnyena tenaiva vA vyavahArapathamAsthAya darzanajJAnacAritrANyatatItyAtmetyAtmapadasyAbhidheyaM pratipAdyate tadA sadya evodyadamaMdAnaMdataH suMdarabaMdhurabodhataraMgastatpratipadyata eva / evaM mlecchabhASAsthAnIyatvena paramArthapratipAdakatvAdupanyasanIyo'tha ca brAhmaNo na mlecchitavya iti vacanAdvayavahAranayo nAnusatavyaH // 8 // kathaM vyavahArasya pratipAdakatvamiti cet ; jo hi sueNahigacchai appANamiNaM tu kevalaM suddhaM / taM suyakevalimisiNo bhaNaMti loyappaIvayarA // 9 // drAhmaNo yatirvA mlecchapallyAM gataH tena namaskAre kRte sati brAhmaNena yatinA vA svastIti bhaNite svastyarthamavinazvaratvamajAnansan nirIkSyate meSa iva / tathAyamajJAnijanopyAtmetibhaNite satyAtmazabdasyArthamajAnansan bhrAMtyA nirIkSyata eva / yadA punarnizcayavyavahArajJapuruSeNa samyagdarzanajJAnacAritrANi jIvazabdasyArtha iti kathyate tadA saMtuSTo bhUtvA jAnAtIti / evaM bhedAbhedaratnatrayavyAkhyAnamukhyatayA gAthAdvayena dvitIyaM sthalaM gataM // 8 // atha pUrvagAthAyAM bhaNitavyavaartha samajhatA hI hai| usItaraha vyavahArIjana bhI "AtmA" aisA zabda kahanese jaisA AtmazabdakA artha hai usa arthake jJAnase rahita hai / isakAraNa AtmazabdakA artha kucha bhI nahIM samajhatA huA maiMDhekI taraha TakaTakI lagAkara dekhatA hI rahatA hai| aura jaba koI vyavahAra paramArtha mArgapara samyagjJAnarUpa mahArathako calAnevAle sArathIke samAna AcArya tathA anya koI vidvAn vyavahAramArgameM rahakara "darzana jJAna cAritrako hamezA jo prApta ho vaha AtmA hai" aisA Atma zabdakA artha kahatA hai taba usI samaya utpanna hue atyaMta AnaMdavAle hRdayameM suMdara aura jJAnarUpa taraMgoMke uchalanese vaha vyavahArIjana usa AtmazabdakA artha acchItaraha samajha jAtA hai / isaprakAra yahAM jagata to mleccha sthAnIya jAnanA aura vyavahAranaya mleccha bhASAke samAna jAnanA / isaliye vyavahArako paramArthakA kahanevAlA samajha sthApana karanA yogya hai / athavA brAhmaNako mleccha na honA isa vacanase vyavahAranayako kathaMcit upAdeya mAna aMgIkAra karanA tathA sarvathA upAdeya nahIM mAnanA / / bhAvArtha-loka zuddhanayako to jAnate hI nahIM haiM kyoMki zuddhanayakA viSaya abheda ekarUpa vastu hai / tathA azuddha nayako hI jAnate haiM kyoMki isakA viSaya bhedarUpa aneka prakAra hai isaliye vyavahArake dvArA hI zuddhanayarUpa paramArthako samajha sakate haiM / isakAraNa vyavahAranayako paramArthakA kahanevAlA jAna usakA upadeza kiyA jAtA hai / yahAMpara aisA na samajhanA ki vyavahArakA AlaMbana karAte haiM valki yahAM to vyavahArakA AlaMbana chur3Ake paramArthako pahuMcAte haiM aisA jAnanA // 8 // Age prazna utpanna hotA hai Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAraH / jo suNANaM savvaM jANai suyakevaliM tamAhu jiNA / appA savvaM jahmA suyakevalI tahmA // 10 // yo hi zrutenAbhigacchati AtmAnamimaM tu kevalaM zuddham / taM zrutakevalinamRSayo bhaNati lokapradIpakarAH // 9 // yaH zrutajJAnaM sarvaM jAnAti zrutakevalinaM tamAhurjinAH / jJAnamAtmA sarvaM yasmAcchrutakevalI tasmAt // 10 // yaH zrutena kevalaM zuddhamAtmAnaM jAnAti sa zrutakevalIti tAvatparamArtho vaH zrutajJAnaM sarvaM jAnAti sa zrutakevalIti vyavahAraH / tadatra sarvameva tAvat jJAnaM nirUpyamANaM kihAreNa paramArtho jJAyate tatastamevArthaM kathayati ; -- jo yaH karttA hi sphuTaM sudeNa bhAvazrutena svasaMvedanajJAnena nirvikalpasamAdhinA karaNabhUtena abhigacchadi abhi samaMtAjjAnAtyanubhavati / kaM / appANaM AtmAnaM iNaM imaM pratyakSIbhUtaM tu punaH / kiM viziSTaM / kevalaM asahAyaM suddhaM rAgAdirahitaM taM puruSaM sudakevaliM nizcayazrutakevalinaM isiNo parama RSayaH bhaNati kathayati logaSpadIvayarA lokapradIpakarAH lokaprakAzakA iti / anayA gAthayA nizcayazrutakevalilakSaNaM / atha " jo sudaNANa" mityAdi - jo yaH karttA sudaNANaM dvAdazAMgadravyazrutaM savvaM sarvaM paripUrNaM jANadi jAnAti sudakevaliM vyavahArazrutakevalinaM tamAhu jiNA taM puruSaM AhuH bruvaMti / ke te / jinAH sarvajJAH / kasmAditi cet / jahmA yasmAtkAraki vyavahAranaya paramArthakA pratipAdaka ( kahanevAlA ) kisataraha hai ? usakA uttararUpa gAthAsUtra kahate haiM; - [ yaH ] jo jIva [hi ] nizcayakara [ zrutena ] zrutajJAnase [tu imaM ] isa anubhava gocara [ kevalaM zuddhaM ] kevala eka zuddha [ AtmAnaM ] AtmAko [ abhigacchati ] saMmukha huA jAnatA hai [ taM ] use [ lokapradIpakarAH ] lokake pragaTa jAnanevAle [ RSayaH ] RSIzvara [ zrutakevalinaM ] zrutakevalI [bhati ] kahate haiM // [yaH ] jo jIva [ sarve ] saba [ zrutajJAnaM ] zrutajJAnako [ jAnAti ] jAnatA hai [ taM ] use [ jinA: ] jinadeva [ zrutakevalinaM ] zrutakevalI [ AhuH] kahate haiM [ yasmAt ] kyoMki [ sarva jJAnaM ] saba jJAna [AtmA ] AtmA hI hai [ tasmAt ] isakAraNa AtmAko hI jAnanese [ zrutakevalI ] zrutakevalI kahA jAsakatA hai | TIkA - jo zrutakara kevala zuddha AtmAko jAnatA hai vaha zrutakevalI hai yaha to prathama paramArtha hai, aura jo saba zrutajJAnako jAnatA hai vaha zrutakebalI hai yaha vyavahAra hai | yahAMpara do pakSa lekara parIkSA karate haiM - yaha kahA huA saba hI jJAna AtmA hai ki anAtmA ? unameM se jo anAtmAkA pakSa liyA jAve to ThIka nahIM kyoMki jar3arUpa anAtmA AkAzAdi pAMcadravya haiM unakA jJAnake sAtha tAdAtmya banatA hI nahIM kyoMki unameM jJAna siddha hI nahIM / isaliye anyapakSakA abhAva honese jJAna AtmA 21 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm / mAtmA kimanAtmA? na tAvadanAtmA samastasyApyanAtmanazcetanetarapadArthapaMcatayasya jJAnatAdAtmyAnupapatteH / tato gatyaMtarAbhAvAt jJAnamAtmetyAyAtyataH zrutajJAnamapyAtmaiva syAt / evaM sati yaH AtmAnaM jAnAti sa zrutakevalItyAyAti sa tu paramArtha eva / evaM jJAnajJAnino bhedena vyapadizyatA vyavahAreNApi paramArthamAtrameva pratipadyate na kiMcidapyatiriktaM / atha ca yaH zrutena kevalazuddhamAtmAnaM jAnAti sa zrutakevalIti paramArthasya pratipAdayitumazakyatvAdhaH zrutajJAnaM sarvaM jAnAti sa zrutakevalIti vyavahAraH paramArthapratipAdakatvenAtmAnaM pratiSThApayati // 9 // 10 // kuto vyavahAranayo nAnusatavya iti cet ;__ vavahAro'bhUyattho bhUyattho desido du suddhnno| bhUyatthamassido khalu sammAiTThI havai jIvo // 11 // NAt sudaNANaM dravyazrutAdhAreNotpannaM bhAvazrutajJAnaM AdA AtmA bhavati / kathaMbhUtaM / savvaM AtmasaMvittiviSayaM paraparicchittiviSayaM vA tahmA tasmAtkaraNAt sudakevalI dravyazrutakevalI sa bhavatIti / aymtraarthH| yo bhAvazrutarUpeNa svasaMvedanajJAnena zuddhAtmAnaM jAnAti sa nizcayazrutakevalI bhavati / yastu svazuddhAtmAnaM na saMvedayati na bhAvayati bahirviSayaM dravyazrutArthaM jAnAti sa vyavahArazrutakevalI bhavatIti / nanu tarhi svasaMvedanajJAnabalenAsmin kAlepi zrutakevalI bhavati / tanna / yAdRzaM pUrvapuruSANAM zukladhyAnarUpasvasaMvedanajJAnaM tAdRzamidAnIM nAsti kiMtu dhaHdhyAnaM yogyamastItyarthaH / evaM nizcayavyavahArazrutakevalivyAkhyAnarUpeNa gAthAdvayena tRtIyasthalaM gataM // 9-10 // atha gAthAyAH pUrvArddhana bhedaratnatrayabhAvanAmuttarArddhanAbhedaratnatrayabhAvanAM ca pratipAdayati;hI hai aisA pakSa siddha huaa| zrutajJAna bhI AtmA hI hai aisA honepara jo AtmAko jAmatA hai vaha zrutakevalI hai aisA hI siddha hotA hai / vaha paramArtha hI hai / isataraha jJAna aura jJAnIko bhedase kahanevAlA jo vyavahAra usase bhI paramArthamAtra hI kahA jAtA hai usase bhinna adhika kucha nahIM kahatA / athavA jo zrutakara kevala zuddha AtmAko jAnatA hai vaha zrutakevalI hai / isataraha paramArthakA lakSaNaM kahe vinA kahanekA asamarthapanA hai| isaliye jo saba zrutajJAnako jAnatA hai vaha zrutakevalI hai aisA vyavahAra hai vaha paramArthako kahanese AtmAko pragaTarUpa sthApana karatA hai / bhAvArtha-jo zAstrajJAnase abhedarUpa jJAyakamAtra zuddha AtmAko jAnatA hai vaha zrutakevalI hai yaha to paramArtha (nizcayakathana ) hai aura vo hI saba zAstrajJAnako jAnatA hai / jJAna hai vahI AtmA hai aisA jJAnako jAnA usane AtmAko hI jAnA yahI paramArtha hai / isaprakAra jJAna aura jJAnIke bheda kahanevAle vyavahArane bhI paramArtha hI kahA anya kucha nahIM kahA / yahAM aisA hai ki paramArthakA viSaya to kathaMcit vacanagocara nahIM bhI hai isaliye vyavahAra naya hI Apako pragaTapanese kahatA hai aisA jAnanA // 9 // 10 // Age phira prazna uThatA hai Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAraH / 23 vyavahAro'bhUtArthoM bhUtArthoM darzitastu zuddhanayaH / bhUtArthamAzritaH khalu samyagdRSTirbhavati jIvaH // 11 // vyavahAranayo hi sarva evAbhUtArthatvAdabhUtamartha pradyotayati / tathAhi / yathA prabalapaMkasaMvalanatirohitasahajaikArthabhAvasya payasonubhavitAraH puruSAH paMkapayasovivekamakurvato bahavonarthameva tadanubhavaMti / kecittu khakaravikIrNakatakanipAtamAtropajanitapaMkapayovivekatayA khapuruSAkArAvirbhAvitasahajaikArthabhAvatvAdarthameva tadanubhavaMti / tathA prabalakarmasaMvalanati NANami bhAvaNA khalu kAdavA daMsaNe caritte ya / te puNa tiNNivi AdA tahmA kuNa bhAvaNaM aade|| jJAne bhAvanA khalu kartavyA darzane cAritre ca / tAni punastrINyapi AtmA tasmAt kuru bhAvanA aatmni|| samyagdarzanajJAnacAritratrayabhAvanA khalu sphuTaM karttavyA bhavati / punastrINyapi nizcayenAtmaiva yataH kAraNAt tasmAt kuru bhAvanAM zuddhAtmanIti // atha bhedAbhedaratnatrayabhAvanAphalaM darzayati; jo AdabhAvaNamiNaM Nicuvajutto muNI samAcaradi / so savvadakkhamokkhaM pAvadi acireNa kAleNa // yaH AtmabhAvanAmimAM nityodyataH muniH samAcarati / saH sarvaduHkhamokSaM prApnotyacireNa kAlena // yaH kartA AtmabhAvanAmimAM nityodyataH san muniH tapodhanaH samAcarati samyagAcarati bhAvayati sa sarvaduHkhamokSaM prApnotyacireNa stokakAlenetyarthaH / iti nizcayavyavahAraratnatrayabhAvanAphalavyAkhyAnarUpeNa gAthAdvayena caturthasthalaM gataM / atha yathA kopi brAhmaNAdiviziSTo jano mlecchapratibodhanakAle eva mlecchabhASAM brUte na ca zeSakAle tathaiva jJAnIpuruSopyajJAnipratibodhanakAle vyavahAramAzrayati na ca zeSakAle / kasmAdabhUtArthatvAditi prakAzayati; vavahAro vyavahAranayaH abhUdattho abhUtArthaH asatyArthoM bhavati / bhUdattho bhUtArthaH satyArthaH desido dezitaH kathitaH du punaH kosau suddhaNao zuddhanayaH nizcayanayaH / tarhi kena nayena samyagdRSThirbhavatIti cet / bhUdatthaM bhUtArthaM satyArthaM nizcayanayaM assido Azrito gataH sthitaH khalu sphuTaM sammAdihI havadi jIvo samyagdRSTirbhavati jIva iti TIkAvyAkhyAnaM / dvitIyavyAkhyAnena punaH vavahAro abhUdattho vyavahAro'bhUtArtho bhUdattho pahale kahA thA ki vyavahArako aMgIkAra nahIM karanA paraMtu jaba yaha paramArthakA kahanevAlA hai to aise vyavahArako kyoM nahIM aMgIkAra karanA ? usake uttarakA gAthAsUtra kahate haiM;-[vyavahAraH] vyavahAranaya [abhUtArthaH] abhUtArtha hai [tu] aura [zuddhanayaH] zuddhanaya [bhUtArthaH] bhUtArtha hai aisA [darzitaH] RSIzvaroMne dikhalAyA hai / [jIvaH] jo jIva [bhUtArtha ] bhUtArthako [AzritaH] Azrita karatA hai vaha jIva [khalu ] nizcayakara [samyagdRSTiH] samyagdRSTi [bhavati] hai / TIkAvyavahAranaya saba hI abhUtArtha hai kyoMki vaha avidyamAna asatya abhUtArthako pragaTa karatI Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm / rohitasahajaikajJAyakabhAvasyAtmano'nubhavitAraH puruSA AtmakarmaNorvivekamakurvato vyavahAravimohitahRdayAH pradyotamAnabhAvavaizvarUpyaM tamanubhavaMti / bhUtArthadarzinastu svamatinipAtitazuddhanayAnubodhamAtropajanitAtmakarmavivekatayA svapuruSAkArAvirbhAvitasahajai kajJAyakasvabhUtArthazva desido dezitaH kathitaH na kevalaM vyavahAro dezitaH suddhaNao zuddhanizcayanayopi / du zabdAdayaM zuddhanizcayanayopItivyAkhyAnena bhUtAbhUtArthabhedena vyavahAropi dvidhA, zuddhanizcayAzuddhanizcayabhedena nizcayanayopi dvidhA iti nayacatuSTayaM / idamatra tAtparyaM / yathA kopi prAmyajanaH sakardamaM nIraM pibati, nAgarikaH punaH vivekIjanaH katakaphalaM nikSipya nirmalodakaM 24 hai aura zuddhanaya eka honese bhUtArtha hai isaliye vidyamAna satya bhUta arthako pragaTa karatI hai / isa bAtako dRSTAMta se dikhalAte haiM / jaise prabala kIcar3ake milane se jisakA nirmala svabhAva AcchAdita hogayA hai aise jalake pInevAle puruSa bahutase to aise haiM ki jala aura kIcar3akA bheda na karake usa maile jalako hI pIte haiM aura koI jIva apane hAtha se nirmalI auSadha DAlakara kardama aura jalako judA judA karanese jisameM apanA puruSAkAra dikhalAI de aise svAbhAvika nirmalasvabhAvarUpa jalako pIte haiM / usItaraha prabalakarmake saMyoga honese jisakA svAbhAvika eka jJAyakabhAva AcchAdita hogayA hai aise AtmA ke anubhava karanevAle jo puruSa haiM ve AtmA aura karmakA bheda nahIM karake vyavahArameM vimohitacitta hue jisake bhAvoMkA anekarUpapanA pragaTa haiM aise azuddha AtmAkA hI anubhava karate haiM aura jo zuddhanaya ke dekhanevAle jIva haiM ve apanI buddhise pAtanakI gaI zuddhanayake anusAra jJAna honemAtrase huA jo AtmA aura karmakA bheda usase apane puruSAkArarUpa svarUpakara pragaTa hue svAbhAvika eka jJAyakabhAvapanese jisameM eka jJAyaka bhAva prakAzamAna hai aise zuddha AtmAkA anubhava karate haiM / isaliye jo puruSa zuddhanayako Azraya karate haiM ve hI samyak avalokana karate hue samyagdRSTi haiM aura dUsare jo azuddha nayako sarvathA Azraya karate haiM ve samyagdRSTi nahIM haiN| yahAM zuddhAya nirmalI - dravyake samAna jAnanA isakAraNa karmase bhinna AtmAko jo dekhanA cAhate haiM unheM vyavahAranaya aMgIkAra nahIM karanI cAhiye || bhAvArtha - yahAM vyavahAranayako abhUtArtha aura zuddhanayako bhUtArtha kahA hai / jisakA viSaya vidyamAna na ho asatyArtha ho use abhUtArtha kahate haiM / usakA abhiprAya aisA hai ki zuddhanayakA viSaya abheda ekAkArarUpa nityadravya hai isakI dRSTimeM bheda nahIM dIkhatA / isaliye isakI dRSTimeM bheda avidyamAna asatyArtha hI kahanA cAhiye / aisA na samajhanA ki bhedarUpa kucha vastu hI nahIM hai / yadi aisA mAnA jAya to vedAMtamatavAle jaise bhedarUpa anityako dekha avastu mAyAsvarUpa kahate haiM aura sarva vyApaka eka abheda nitya zuddhabrahmako vastu kahate haiM vaisA ho jAyagA / isaliye sarvathA ekAMta zuddhanayakI pakSarUpa midhyAdRSTikA hI prasaMga AjAyagA / isakA - I Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smysaarH| 25 bhAvatvAt pradyotamAnaikajJAyakabhAvaM tamanubhavaMti / tadatra ye bhUtArthamAzrayaMti ta eva samyak pazyaMtaH samyagdRSTayo bhavaMti na punaranye katakasthAnIyatvAt zuddhanayasyAtaH pratyagAtmadazibhirvyavahAranayo nAnusatavyaH // 11 // atha ca keSAMcitkadAcitsopi prayojanavAn / yataH suddho suddhAdeso NAyavvo paramabhAvadarisIhiM / vavahAradesidA puNa je du aparame hidA bhAve // 12 // zuddhaH zuddhAdezo jJAtavyaH paramabhAvadarzibhiH / vyavahAradezitAH punarye tvaparame sthitA bhAve // 12 // ye khalu paryaMtapAkottIrNajAtyakArtasvarasthAnIyaparamaM bhAvamanubhavaMti teSAM prathamadvitIyApibati / tathA svasaMvedanarUpabhedabhAvanAzUnyajano mithyAtvarAgAdivibhAvapariNAmasahitamAtmAnamanubhavati, saddRSTijanaH punarabhedaratnatrayalakSaNanirvikalpasamAdhibalena katakaphalasthAnIyaM nizcayanaya. mAzritya zuddhAtmAnamanubhavatItyarthaH // 11 // atha pUrvagAthAyAM bhaNitaM bhUtArthanayAzrito jIvaH samyagdRSTirbhavati / atra tu na kevalaM bhUtArtho nizcayanayo nirvikalpasamAdhiratAnAM prayojanavAn bhavati / kiMtu nirvikalpasamAdhirahitAnAM punaH SoDazavarNikAsuvarNalAbhAbhAve adhastanavarNikAsuraNa yahAM aisA samajhanA ki jinavANI syAdvAdarUpa hai prayojanake vazase nayako mukhya gauNa karake kahatI hai / bhedarUpa vyavahArakI pakSa to prANiyoMko anAdikAlase hI hai aura usakA upadeza bhI bahudhA sabhI prANI ApasameM karate haiM / jinavANImeM vyavahArakA upadeza zuddhanayakA hastAvalaMbana (sahAyaka ) jAna bahuta kiyA hai| paraMtu usakA phala saMsAra hI hai / aura zuddhanayakI pakSa isa jIvako kabhI AI nahIM tathA usakA upadeza bhI kahIM 2 hai isaliye upakArI zrIgurune zuddhanayake grahaNakA phala mokSa jAnakara isIkA upadeza pradhAnatA ( mukhyatA ) se diyA hai ki zuddhanaya bhUtArtha hai satyArtha hai isIko Azraya karanese samyagdRSTi hosakatA hai, isake jAne vinA vyavahArameM jabataka magna hai tabataka AtmAkA jJAna zraddhAnarUpa nizcaya samyaktva nahIM hosakatA-aisA jAnanA // 11 // Age kahate haiM ki yaha vyavahAranaya bhI kisI 2 ko kisI kAlameM prayojanavAlI hai sarvathA niSedha karane yogya nahIM hai isaliye isakA upadeza hai;-[paramabhAvadarzibhiH ] jo zuddhanayataka pahuMca zraddhAvAna hue tathA pUrNajJAna cAritravAna hogaye unako to [zudvAdezaH] zuddhakA upadeza ( AjJA ) karanevAlI [zuddhaH ] zuddhanaya [jJAtavyaH] jAnane yogya hai / yahAM zuddha AtmAkA prakaraNa hai isaliye zuddha nitya eka jJAyakamAtra AtmA jAnanA / [punaH ] aura [ye tu] jo jIva [aparame bhAve] aparamabhAva arthAt zraddhAke tathA jJAna cAritrake pUrNa bhAvako nahIM pahuMcasake sAdhaka avasthAmeM hI [sthitAH] Thahare hue haiM ve [vyavahAradezitAH] vyavahAradvArA upadeza karane yogya 4 samaya. Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / ghanekapAkaparaMparApacyamAnakA-svarAnubhavasthAnIyAparamabhAvAnubhavanazUnyatvAcchuddhadravyAdezitayA samudyotitAskhalitaikasvabhAvaikabhAvaH zuddhanaya evoparitAnekaprativarNikAsthAnIyatvAtpavarNalAbhavatkeSAMcitprAthamikAnAM kadAcit savikalpAvasthAyAM mithyAtvaviSayakaSAyadurdhyAnavaMcanArtha vyavahAranayopi prayojanavAn bhavatIti pratipAdayati-suddho zuddhanayaH nizcayanayaH / kathaMbhUtaH / haiM // TIkA-yahAM dRSTAMtase kahate haiM ki, jo puruSa aMtake pAkase utare hue zuddha soneke samAna vastuke utkRSTa asAdhAraNa bhAvoMko anubhavate haiM unako prathama dvitIya Adi anekapAkoMkI paraMparAse pacyamAna azuddha suvarNake samAna jo anutkRSTa madhyamabhAva usakA anubhava nahIM hotA / isaliye zuddhadravyake hI kahanevAlI honese jisane acalita akhaMDa ekasvabhAvarUpa ekabhAva pragaTa kiyA hai aisI zuddhanaya hI dUra hue anekavarNoM vAlI eka zuddha suvarNAvasthAke samAna jAnI huI prayojanavAna hai / aura jo puruSa prathama dvitIya Adi aneka pAkoMkI paraMparAse pacyamAna usa azuddha suvarNake samAna vastuke anutkRSTa madhyama bhAvako anubhavate haiM unako aMtake pAkakara utare hue zuddhasuvarNake samAna vastuke utkRSTabhAvakA anubhava na honese usakAlameM jAnA huA vyavahAranaya hI prayojanavAna hai| kaisA hai vyavahAranaya ? jisane azuddhadravyake kahanese jude 2 eka bhAvasvarUpa anekabhAva dikhalAye haiM tathA vicitra anekavarNamAlAke samAna hai / isataraha apane 2 samayameM donoM hI naya kAryakArI haiN| kyoMki tIrtha aura tIrthake phalakI aisI hI vyavasthiti hai / jisase tirA jAve vaha tIrtha hai aisA to vyavahAra dharma hai aura jo pAra honA vaha vyavahAra dharmakA phala hai athavA apane svarUpakA pAnA vaha tIrthaphala hai / aisA hI dUsarI jagaha bhI "jo jiNamayaM" ityAdi gAthAse kahA gayA hai / usakA artha aisA hai| AcArya kahate haiM ki he bhavya jIvo! jo tuma jinamatako pravartAnA cAhate ho to vyavahAra aura nizcaya-ina donoM nayoMko mata chor3o kyoMki eka vyavahAra nayake vinA to tIrtha-vyavahAra mArgakA nAza ho jAyagA aura dUsarI nizcayanayake vinA tattva ( vastu ) kA nAza ho jAyagA // bhAvArtha-lokameM soneke solaha vAna ( tAva ) prasiddha haiM unameM paMdraha vAna taka cUrI Adi parasaMyogakI kAlimA rahatI hai taba taka azuddha kahate haiM aura phira tAva dete 2 aMtake tAvase utare taba solahavAna zuddha suvarNa kahalAtA hai| jina jIvoMko solahavAnake sonekA jJAna zraddhAna tathA usakI prApti huI unako paMdrahavAnatakakA kucha prayojanavAna nahIM hai / aura jinako solahavAnake zuddha suvarNakI prApti jabataka nahIM huI tabataka paMdrahavAnatakakA bhI prayojanavAn hai // usItaraha yaha jIva nAmA padArtha hai vaha pudgalake saMyogase azuddha aneka rUpa ho rahA hai usakA saba paradravyoMse bhinna eka jJAyakapanemAtrakA jinako jJAna zraddhAna tathA AcaraNarUpa prApti ye tInoM hogaye unako to pudgalasaMyogajanita anekarUpapaneko kahanevAlA azuddhanaya kucha prayojanavAn ( kisI Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAraH / 27 rijJAyamAnaH prayojanavAn / anye tu prathamadvitIyAdyanekapAkaparaMparApacyamAnakArttasvarasthAnIyamaparamaM bhAvamanubhavaMti teSAM paryaMta pAkottIrNajAtyakArttasvarasthAnIyaparamabhAvAnubhavanazUnyasuddhAdeso zuddhadravyasyAdezaH kathanaM yatra sa bhavati zuddhAdezaH / NAdavvo jJAtavyaH bhAvayitavyaH / kaiH / paramabhAvadasIhiM zuddhAtmabhAvadarzibhiH / kasmAditi cet / yataH SoDazavarNamatalavakA ) nahIM / aura jabataka zuddhabhAvakI prApti na huI tabataka jitanA azuddha nayakA kathana hai utanA yathApadavI prayojanavAlA hai / jabataka yathArtha jJAna zraddhAnakI prAptirUpa samyagdarzanakI prApti na huI ho tabataka to jinase yathArtha upadeza milatA hai aise jinavacanoMkA sunanA, dhAraNa karanA tathA jinavacanake kahanevAle zrIjinagurukI bhakti jinabikA darzana ityAdi vyavahAramArgameM pravRtta honA prayojanavAna hai / aura jisake zraddhAna jJAna to huA tathA sAkSAtprApti na huI tabataka pUrvakathita kArya, paradravyakA AlaMbanacho. nerUpa aNuvrata mahAvratakA grahaNa, samiti gupti paMcaparameSThIkA dhyAnarUpa pravartana, usI taraha pravartanevAloM kI saMgati karanA aura vizeSa jAnane ke liye zAstroMkA abhyAsa karanA ityAdi vyavahAramArgameM Apa pravartanA tathA anyako pravartAnA aise vyavahAranayakA upadeza aMgIkAra karanA prayojanavAn hai / vyavahAra nayako kathaMcit asatyArtha kahA gayA hai, yadi saba asatyArtha jAnakara chor3a de to zubhopayogarUpa vyavahAra chor3e aura zuddhopayogakI sAkSAt prApti huI nahIM isaliye ulaTA azubhopayogameM hI Akara bhraSTa huA yathAkathaMcit svechArUpa pravarte taba narakAdigati tathA paraMparA nigodako prApta hokara saMsArameM hI bhramaNa karatA hai / isakAraNa sAkSAt zuddhanayakA viSaya jo zuddha AtmA usakI prApti jabataka na ho tabataka vyavahAra bhI prayojanavAn hai / aisA syAdvAdamata meM zrIguruoM kA upadeza hai / isI arthakA kalazarUpa kAvya TIkAkAra kahate haiM - "ubhaya" ityAdi / usakA artha -- nizcaya vyavahArarUpa jo do naya unake viSayake bheda se Apasa meM virodha hai / usa virodhake dUra karanevAlA syAtpadakara cihnita jo jina bhagavAnakA vacana usameM jo puruSa ramate haiM - pracura prIti sahita abhyAsa karate haiM ve puruSa vinA kAraNa apane Apa midhyAtva karmake udayakA vamanakara isa atizayarUpa paramajyoti prakAzamAna zuddha AtmAko zIghra hI avalokana karate haiM / kaisA hai samayasAra rUpa zuddha AtmA ? navIna nahIM utpanna huA hai-- pahale karma se AcchAdita thA vaha pragaTa vyaktirUpa ho gayA hai / phira kaisA hai ? sarvathA ekAMtarUpa kunayakI pakSakara khaMDita nahIM hotA -- nirbAdha hai // bhAvArtha - jinavacana syAdvAdarUpa haiM, jahAM do nayoMke viSayakA virodha hai arthAt jaise jo sadrUpa hai vaha asadrUpa nahIM hotA, eka hai vaha aneka nahIM hotA, nitya hai vaha anitya nahIM hotA, bhedarUpa hai vaha abhedarUpa nahIM hotA, zuddha hai vaha azuddha nahIM hotA ityAdi nayoMke viSayoM meM virodha hai, vahAM jina vacana kathaMcit Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm / tvAdazuddhadravyAdezitayopadarzitaprati viziSTaikabhAvAnekabhAvo vyavahAranayo vicitravarNamAlikAsthAnIyatvAtparijJAyamAnastadAtve prayojanavAn, tIrthatIrthaphalayoritthameva vyavasthitatvAt / kAkArttasvaralAbhavadabhedaratnatrayasvarUpasamAdhikAle saprayojano bhavati / niHprayojano na bhavatIvyarthaH / vavahAradesido vyavahAreNa vikalpena bhedena paryAyeNa dezitaH kathita iti vyavahA vivakSAse sat asadrUpa, eka anekarUpa, nitya anityarUpa, bheda abhedarUpa, zuddha azuddha rUpa jisa taraha vidyamAna vastu hai usI taraha kahakara virodha miTA detA hai jhUThI kalpanA nahIM karatA / isaliye dravyArthika paryAyArthika donoM nayoMmeM prayojanake vaza zuddha dravyArthikako mukhyakara nizcaya kahatA hai aura azuddha dravyArthikarUpa paryAyArthikako gauNakara vyavahAra kahatA hai / isa prakAra jinavacanameM jo puruSa ramaNa karate haiM ve isa zuddha Atmaka yathArtha pAte haiM, anya sarvathA ekAMtI sAMkhyAdika nahIM pAte / kyoMki vastu sarvathA ekAMtapakSakA viSaya nahIM hai taubhI eka dharmamAtrako hI grahaNakara vastukI asatya kalpanA karate haiM / so asatyArtha hI hai bAdhAsahita midhyAdRSTi hai aisA jAnanA || isataraha bAraha gAthAoM meM pIThabaMdha ( bhUmikA ) hai / Age AcArya zuddhanayako pradhAnakara nizcaya samyaktvakA svarUpa kahate haiM kyoMki azuddhanaya ( vyavahAranaya ) kI pradhAnatA meM jIvAdi tattvoMke zraddhAnako samyaktva kahA hai / usI jagaha una jIvAdikoM ko zuddhanayakara jAnanese samyaktva hotA hai aisA kahate haiM / vahAM TIkAkAra usakI sUcanikArUpa tIna zloka kahate haiM / unameM se pahale zloka meM yaha kahate haiM ki vyavahAranayako kathaMcit prayojanavAn kahA to bhI yaha kucha vastubhUta nahIM hai | "vyavaharaNa" ityAdi / artha-jo vyavahAra naya hai vaha yadyapi isa pahalI padavI meM ( jabataka zuddha svarUpakI prApti huI ho tabataka ) jinhoMne apanA paira rakhA hai aise puruSoMko hastAvalaMba tulya kahA hai, so bar3A kheda hai / taubhI jo puruSa caitanyacamatkAra mAtra, paradravyabhAvoMse rahita parama artha ( zuddhanayakA viSayabhUta ) ko aMtaraMgameM avalokana karate haiM usakA zraddhAna karate haiM tathA usa svarUpa lIna hue cAritrabhAvako prApta hote haiM unake yaha vyavahAranaya kucha bhI prayojanavAn nahIM hai // bhAvArtha- - zuddha svarUpakA jJAna, zraddhAna tathA AcaraNa hue vAda azuddhanaya kucha bhI prayojanakArI nahIM hai / aba Age zloka meM nizcaya samyakttatrakA svarUpa kahate haiM--"ekatve " ityAdi / artha -- jo isa AtmAko anya dravyoM se judA dekhanA zraddhAna karanA vohI niyamase samyagdarzana hai / kaisA hai AtmA ? apane guNaparyAyoMmeM vyApanevAlA hai / phira kaisA hai ? zuddhanayase ekapane meM nizcita kiyA gayA 1 phira kaisA hai ? pUrNa jJAnaghana hai aura jitanA yaha samyagdarzana hai utanA hI AtmA hai isaliye AcArya prArthanA karate haiM ki isa navatattvakI paripATIko choDa yaha AtmA hI hameM prApta hovai // bhAvArtha - saba svAbhAvika tathA naimittika apanI avasthArUpa guNapa 1 28 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAraH / uktaM ca / "jai jiNamayaM pavajaha tA mA vavahAraNicchae muyae / ekaiNa viNA chijjai titthaM aNNeNa uNa tacaM // " ubhayanayavirodhadhvaMsini syAtpadAMke jinavacasi ramaMte ye svayaM vAMtamohAH / sapadi samayasAraM te paraM jyotiruccairanavamanayapakSAkSuNNamIkSaMta eva // 4 // vyavaharaNanayaH syAdyadyapi prAkpadavyAmiha nihitapadAnAM haMta hastAvalaMbaH / tadapi paramamartha ciccamatkAramAnaM paravirahitamaMtaH pazyatAM naiSa kiMcit // 5 // "ekatve niyatasya zuddhanayato vyApnuryadasyAtmanaH pUrNajJAnaghanasya darzanamiha dravyAMtarebhyaH pRthak / samyagdarzanametadeva niyamAdAtmA ca tAvAnayaM tanmuktvA navatattvasaMtatimiradezito vyavahAranayaH puNa punaH adhastanavarNikasuvarNalAbhavatprayojanavAn bhavati / keSAM / je ye puruSAH du punaH aparame azuddhe asaMyatasamyagdRSTayapekSayA zrAvakApekSayA vA sarAgasamya yabheda unameM vyApanevAlA yaha AtmA zuddhanayakara ekapanemeM nizcita kiyA-zuddhanayase jJAyaka mAtra eka AkAra dikhalAyA usako saba anyadravya aura anyadravyoMke bhAvoMse nyArA dekhanA zraddhAna karanA vaha niyamase samyagdarzana hai / vyavahAranaya AtmAko aneka bhedarUpa kahakara samyagdarzanako anekabhedarUpa kahatA hai usajagaha vyabhicAra (doSa) AtA hai niyama nahIM rhtaa| zuddha nayakI hada pahuMcate vyabhicAra nahIM rahatA isaliye niyama rUpa hai / kaisA hai zuddha nayakA viSayabhUta AtmA pUrNa jJAnaghana hai--saba lokAlokakA jAnanevAlA jJAna svarUpa hai aise AtmAkA zraddhAna rUpa samyagdarzana hai vaha kucha judA padArtha nahIM hai AtmAkA hI pariNAma hai| isaliye AtmA hI hai / isakAraNa samyagdarzana hai vaha AtmA hai anya nahIM hai // yahAMpara itanA aura jAnanA ki naya haiM ve zrutapramANake aMza haiM isaliye zuddhanaya bhI zruta pramANakA hI aMza huaa| zrutapramANa hai vaha parokSapramANa hai kyoMki vastuko sarvajJake Agamake vacanase jAnA hai / yaha zuddhanaya bhI parokSa saba dravyoMse jude saba AtmAkI paryAyoMmeM vyApta pUrNa caitanya kevala jJAnarUpa saba lokAlokake jAnanevAle asAdhAraNa caitanya dharmako dikhalAtA hai, usako yaha vyavahArI chadmastha ( alpajJAnI ) jIva Agamako pramANakara pUrNa AtmAkA zraddhAna kare vahI zraddhAna nizcaya samyagdarzana hai / jabataka vyavahAranayake viSayabhUta jIvAdika bhedarUpa tattvoMkA kevala zraddhAna rahatA hai tabataka nizvayasamyagdarzana nahIM ho sakatA / isaliye AcArya kahate haiM ki ina tattvoMkI saMtati (paripATI ) ko choDakara zuddhanayakA viSayabhUta eka yaha AtmA hI hamako prApta ho dUsarA kucha nahIM caahte| yaha vItarAga avasthAkI prArthanA hai kucha nayapakSa nahIM hai / jo sarvathA nayoMkA pakSapAta hI huA kare to mithyAtva hI hai / yahAMpara koI prazna kare ki yaha anubhavameM caitanyamAtra AnA itanA hI AtmAko mAna zraddhAna kare to samyagdarzana hai ki nahIM ? usakA samAdhAna / jo caitanya Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / mAmAtmAyamekostu naH // 6 // " "ataH zuddhanayAyattaM pratyAjyotizcakAsti tat / navatattvagatatvepi yadekatvaM na muMcati // 7 // " // 12 // bhUyattheNAbhigadA jIvAjIvA ya puNNapAvaM ca / AsavasaMvaraNijarabaMdho mokkho ya sammattaM // 13 // bhUtArthenAbhigatA jIvAjIvau ca puNyapApaM ca / AsravasaMvaranirjarA baMdho mokSazca samyaktvam // 13 // amUni hi jIvAdIni navatattvAni bhUtArthenAbhigatAni samyagdarzanaM saMpadyaMta evAmISu tIrthapravRttinimittamabhUtArthanayena vyapadizyamAneSu jIvAjIvapuNyapApAsravasaMvaranirjarAbaMdhamogdRSTilakSaNe zubhopayoge pramattApramattasaMyatApekSayA ca bhedaratnatrayalakSaNe vA ThidA sthitAH / kasmin sthitAH / bhAve jIvapadArthe teSAmiti bhAvArthaH // 12 // evaM nizcayavyavahAranayavyAkhyAnapratipAdanarUpeNa gAthAdvayena paMcamaM sthalaM gataM / iti caturdazagAthAbhiH sthalapaMcakena pIThikA samAptA / atha kazcidAsannabhavyaH pIThikAvyAkhyAnamAtreNaiva heyopAdeyatattvaM parijJAya vizuddhajJAnadarza. nasvabhAvaM nijasvarUpaM bhAvayati / vistararuciH punarnavabhiradhikAraiH samayasAraM jJAtvA pazcAdbhAdhanAM karoti / tadyathA-vistararuciziSyaM prati jIvAdinavapadArthAdhikAraiH samayasAravyAkhyAnaM kriyate / tatrAdau navapadArthAdhikAragAthAyA ArttaraudraparityAgalakSaNanirvikalpasAmAyikasthitAnAM yacchuddhAtmarUpasya darzanamanubhavanamavalokanamupalabdhiH saMvittiH pratItiH khyAtiranubhUtistadeva nizcayanayena nizcayacAritrAvinAbhAvi nizcayasamyaktvaM vItarAgasamyaktvaM bhaNyate / tadeva ca guNaguNyabhedarUpanizcayanayena zuddhAtmasvarUpaM bhavatItyekA pAtanikA / athavA navapadArthA bhUtArthena jJAtAH saMtasta eva bhedopacAreNa samyaktvaviSayatvAd vyavahArasamyaktvAnimittaM bhavaMti, nizcayanayena tu svakIyazuddhapariNAma eva samyaktvamiti dvitIyA ceti pAtanikAdvayaM manasi dhRtvA sUtramidaM prarUpayati;-bhUdattheNa bhUtArthena nizcayanayena zuddhanayena abhigadA abhigatA nirNItA nimAtra to nAstika vinA sabhI matavAle AtmAko mAnate haiM itane hI zraddhAnako samyaktva kahA jAya to sabhIke samyaktva siddha ho jAyagA / isaliye sarvajJakI vANImeM jaisA pUrNa AtmAkA svarUpa kahA hai vaisA zraddhAna honese nizcaya samyaktva hotA hai // aba cauthe zlokameM sUtrakAra AcArya aisA kahate haiM ki isake vAda zuddha nayake AdhIna sarva dravyoMse bhinna Atmajyoti pragaTa ho jAtI hai-"ataH" ityAdi / artha-isake vAda zuddha nayake AdhIna Atmajyoti pragaTa hotI hai / navatattvameM prApta honepara bhI jo apane ekapaneko nahIM chodd'tii| bhAvArtha-navatattvameM prApta huA AtmA anekarUpa dIkhatA hai yadi isakA bhinna svarUpa vicArA jAya to apanI caitanya camatkAra mAtra jyotiko nahIM chor3atA // 12 // aisA hI zuddhanayakara jAnanA vahI samyaktva hai, aisA sUtrakAra gAthAmeM kahate haiM;-[bhUtArthena abhigatA] bhUtArtha nayakara jAne hue [jIvAjIvau] jIva, Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAraH / 31 kSalakSaNeSu navatattveSvekatvadyotinA bhUtArthanayenaikatvamupAnIya zuddhanayatvena vyavasthApitasyAsmanonubhUterAtmakhyAtilakSaNAyAH saMpadyamAnatvAttato vikAryavikArakobhayaM puNyaM tathA pApaM / AsrAvyAsrAvakobhayamAsravaH, saMvAryasaMvArakobhayaM saMvaraH nirjaryanirjarakobhayaM nirjarA baMdhyabaMdhakobhayaM baMdhaH mocyamocakobhayaM mokSaH / svayamekasya puNyapApAsravasaMvaranirjarAbaMdhamokSAnupapatteH / tadubhayaM ca jIvAjIvAviti / bahirdRSTyA navatattvAnyamUni jIvapudgalayoranAdibaMdhaparyAyamupetyaikatvenAnubhUyamAnatAyAM bhUtArthAni, athavaikajIvadravyakhabhAvamupetyAnubhUyamAnatAyAmabhUtArthAni / tato'mISu navatattveSu bhUtArthanayenaiko jIva eva pradyotate / tathAMtardRSTayA zcitA jJAtAH saMtaH / ke te / jIvAjIvA ya puNNapAvaM ca AsavasaMvaraNijarabaMdho mokkho ya jIvAjIvapuNyapApAsravasaMvaranirjarAbaMdhamokSasvarUpA nava padArthAH sammattaM ta evAbhedopacAreNa samyaktvaviSayatvAtkAraNatvAtsamyaktvaM bhavaMti / nizcayena pariNAma eva samyaktvaajIva [ca aura [ puNyapApaM] puNya, pApa [ca] tathA [AsravasaMvaranirjarAH] Asrava, saMvara, nirjarA [baMdhaH ] baMdha aura [ca] [mokSaH] mokSaH [samyaktvaM] ye navatattva samyaktva haiN| TIkA-jo jIvAdi nau tattva haiM ve bhUtArtha nayase jAne hue samyagdarzana hI haiM yaha niyama kahA, kyoMki jIva ajIva puNya pApa Asrava saMvara nirjarA baMdha mokSa lakSaNavAle vyavahAra dharmakI pravRttike artha ye jIvA di navatattva abhUtArtha ( vyavahAra ) nayakara kahe hue haiN| unameM ekapanA pragaTa karanevAle bhUtArtha nayakara ekapanA prApta kara zuddha nayapanese sthApana kiye gaye AtmAkI khyAti lakSaNavAlI anubhUtikA prAptapanA hai kyoMki zuddhanayakara nava tattvako jAnanese AtmA kI anubhUti hotI hai / unameMse vikArI hone yogya aura vikAra karanevAlA ye donoM puNya bhI haiM aura pApa bhI haiM tathA AsrAvya va Asrava karanevAle ye donoM Asrava haiM, saMvArya (saMvararUpa hone yogya), saMvAraka (saMvarakaranevAle) ye donoM saMvara haiM / nirjarane yogya, nirjarA karanevAlA ye donoM nirjarA haiM / baMdhane yogya, baMdhana karanevAlA ye donoM baMdha haiM aura mokSa hone yogya, mokSa karanevAlA ye donoM mokSa haiM / kyoMki ekake hI apane Apa puNya pApa Asrava saMvara nirjarA baMdha mokSakI upapatti ( siddhi ) nahIM vanatI / tathA ve jIva aura ajIva donoM milakara saba nau tattva haiM / inako bAhya dRSTikara dekhAjAya taba jIva pudgalakI anAdi baMdha paryAyako prAptakara ekapanese anubhava karanepara to ye nau bhUtArtha haiM satyArtha haiM tathA eka jIva dravyake hI svabhAvako lekara anubhava kiye gaye abhUtArtha haiM asatyArtha haiM / jIvake ekAkAra svarUpameM ye nahIM haiM / isaliye ina tattvoMmeM bhUtArtha nayakara jIva ekarUpa hI prakAzamAna hai / usI taraha aMtardRSTise dekhA jAya taba jJAyakabhAva jIva hai aura jIvake vikArakA kAraNa ajIva hai / puNya pApa Asrava saMvara nirjarA baMdha mokSa jisakA lakSaNa hai aisA kevala akele jIvakA vikAra nahIM hai puNya Adi ye sAtoM padArtha kevala eka ajIvake Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm / jJAyako bhAvo jIvo jIvasya vikAraheturajIvaH / kevalajIvavikArAzca puNyapApAsravasaMvaranijerAbaMdhamokSalakSaNAH, kevalAjIvavikArahetavaH puNyapApAsravasaMvaranirjarAbaMdhamokSA iti / navatattvAnyamUnyapi jIvadravyasvabhAvamapohya svaparapratyayaikadravyaparyAyatvenAnubhUyamAnatAyAM bhUtArthAni, atha ca sakalakAlamevAskhalaMtamekaM jIvadravyasvabhAvamupetyAnubhUyamAnatAyAmabhU. tArthAni / tato'mISvapi navatattveSu bhUtArthanayenaiko jIva eva pradyotate / evamasAvekatvena dyotamAnaH zuddhanayatvenAnubhUyata eva / yAtvanubhUtiH sAtmakhyAtirevAtmakhyAtistu samyagdarzamiti / nava padArthAH bhUtArthena jJAtAH saMtaH samyaktvaM bhavaMtItyuktaM bhavadbhistatkIdRzaM bhUtArthaparijJAnamiti pRSTe pratyuttaramAha / yadyapi nava padArthAH tIrthavarttanAnimittaM prAthamikaziSyApekSayA bhUvikArase jIvake vikArako kAraNa haiM / aise ye tava tattva haiM ve jIvake svabhAvako choDakara Apa aura para kAraNavAle eka dravya paryAyapanese anubhava kiye gaye to bhUtArtha haiM tathA saba kAlameM nahIM cigate eka jIva dravyake svabhAvako anubhava karanepara ye abhUtArtha haiM-asatyArtha haiM / isaliye ina nau tattvoMmeM bhUtArtha nayakara dekhA jAya taba jIva to eka rUpa hI prakAzamAna hai / aise yaha jIvatattva ekapanese pragaTa prakAzamAna huA zuddhanayapanese anubhava kiyA jAtA hai / yaha anubhavana hI AtmakhyAti hai, AtmAkA hI prakAza hai jo AtmakhyAti hai vahI samyagdarzana hai / isa prakAra yaha sava kathana nirdoSa hai-bAdhArahita hai // bhAvArtha-ina nava tattvoMmeM zuddhanayase dekhA jAya taba jIva hI eka caitanya camatkAramAtra prakAzarUpa prakaTa ho rahA hai / isake vinA jude 2 nava tattva dekhe jAya~ to kuchabhI nahIM / jabataka isataraha jIvatattvakA jAnanA nahIM hai tabataka vyavahAra dRSTimeM hokara jude 2 nava tattvoMko mAnatA hai / jIva pudgalakI baMdhaparyAyarUpa dRSTikara ye padArtha jude 2 dIkhate haiM aura jaba zuddhanayakara jIva pudgalakA nijasvarUpa judA 2 dekhAjAya~ taba ye puNyapApa Adi sAta tatva kuchabhI vastu nahIM dIkhate nimitta naimittika bhAvase hue the so nimittanaimittika bhAva jaba miTa gayA taba jIva pudgala jude 2 honese dUsarA koI padArtha siddha nahIM ho sakatA / vastu to dravya hai so dravyake nijamAva dravyake hI sAtha rahate haiM aura naimittika bhAvakA to abhAva hI hotA hai isaliye zuddhanayakara jIvako jAnanese hI samyagdRSTi prApta hosakatI hai / sabako judA 2 jAnatA hai / jabataka AtmAko nahIM jAnA tabataka paryAya buddhi hai // yahAMpara isI arthakA kalazarUpa kAvya kahate haiM / "ciraM" ityAdi / artha-isa prakAra nau tattvoMmeM bahuta kAlase chupI huI yaha Atmajyoti zuddhanayase nikAlakara pragaTa kI hai / jaise voM (raMga)ke samUhameM suvarNake chupe hue pakAkArako nikAlate haiM usItaraha yaha Atmajyoti samajhanA / so aba he bhavyajIvo! isako hamezA anya dravyoMse tathA unase hue naimittika bhAvoMse bhinna ekarUpa dekho / yaha haraeka paryAyameM ekarUpa ciccamatkAramAtra udyotamAna hai / Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAraH / 33 nameveti samastameva niravadyaM / "ciramiti navatattvacchannamunnIyamAnaM kanakamiva nimagnaM varNamAlAkalApe / atha satata viviktaM dRzyatAmekarUpaM pratipadamidamAtmajyotirudyotamAnam // 8 // " athaivamekatvena dyotamAnasyAtmano'dhigamopAyAH pramANanayanikSepAH ye te khalvabhUtArthA - steSvapyayameka eva bhUtArthaH / pramANaM tAvatparokSaM pratyakSaM ca tatropAttAnupAttaparadvAreNa pravarttamAnaM parokSaM kevalAtmapratiniyatatvena varttamAnaM pratyakSaM ca tadubhayamapi pramAtRpramANaprameyabhedasyAnubhUyamAnatAyAM bhUtArthamatha ca vyudastasamasta bhedaikajIva svabhAvasyAnubhUyamAnatAyAtArthA bhaNyate tathApyabhedaratnatrayalakSaNanirvikalpasamAdhikAle abhUtArthA asatyArtha zuddhAtmasvarUpaM na bhavaMti / tasmin paramasamAdhikAle navapadArthamadhye zuddhanizcayanayenaika eva zuddhAtmA pradyo - bhAvArtha- - yaha AtmA saba avasthAoM meM nAnArUpa dIkhatA thA use zuddhanayane eka caitanya camatkAra mAtra dikhalAyA hai so aba sadA ekAkAra hI anubhavana karo paryAyabuddhikA ekAMta mata rakho, aisA zrIguruoMkA upadeza hai / aura jaise nava tattvoMmeM eka jIvakA hI jAnanA bhUtArtha kahA usI taraha ekapanese prakAzamAna AtmA ke adhigamake upAya jo pramANanaya nikSepa haiM ve bhI nizcayase abhUtArtha haiM unameM bhI eka AtmA hI bhUtArtha hai, kyoMki jJeya aura vacanake bhedase ve pramANAdi aneka bhedarUpa hote haiN| una I se pahale pramANa do prakAra hai parokSa aura pratyakSa / jo iMdriyoMse bhiDakara ( saMbaMdhita hokara ) pravarte aura jo vinAbhiDe manase hI pravarte isa taraha do paradvAroMkara pravartamAna ho vaha parokSa hai / tathA AtmA hI se prati nizcitapanese pravartamAna ho vaha pratyakSa hai | bhAvArtha - pramANa jJAna hai / vaha jJAna pAMca prakArakA hai / mati, zruta, avadhi, manaHparyaya, kevala / unameM se mati aura zruta ye do jJAna parokSa haiM, avadhi mana:paryaya ye do vikala pratyakSa haiM / aura kevala jJAna sakala pratyakSa hai / ye donoM tarahake hI pramANa haiM / ye do bheda pramAtA pramANa prameyake bhedako anubhavate hue to bhUtArtha haiM satyArtha haiM aura jisameM saba bheda gauNa ho gaye haiM aise eka jIvake svabhAvakA anubhava kiye hue abhUtArtha haiM asatyArtha haiM / naya do prakAra hai-- dravyArthika, paryAyArthika / unameMse jo dravyaparyAyasvarUpa vastuko dravyapanekI mukhyatAse anubhava karAve vaha dravyArthika naya hai aura paryAyakI mukhyatAse anubhava karAve vaha paryAyArthikanaya hai / ye donoM hI naya dravyaparyAyako bhedarUpa paryAyakara anubhava karAte hue to bhUtArtha haiM satyArtha haiM aura dravya paryAya ina donoM ko hI nahIM chUtA huA aise zuddha vastumAtra jIvake svabhAva caitanya mAtrakA anubhava karane - para bhedarUpa abhUtArtha haiM asatyArtha haiM / nikSepa bhI nAma sthApanA dravya bhAvake bheda se cAra tarahakA hai | jisameM guNa to ho nahIM aura vyavahArakeliye usakI saMjJA karanA 'vaha' nAma nikSepa hai, anya vastumeM anyakI pratimArUpa sthApanA karanA ki yaha vohI hai vaha sthApanA nikSepa hai, vartamAnaparyAyase anya atIta anAgata paryAyarUpa vastuko 5 samaya 0 * Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / mabhUtArthe / nayastu dravyArthikazca paryAyArthikazca / tatra dravyaparyAyAtmake vastuni dravyaM mukhyatayAnubhAvayatIti dravyArthikaH, paryAyamukhyatayAnubhAvayatIti paryAyArthikaH, tadubhayamapi dravyaparyAyayoH paryAyeNAnubhUyamAnatAyAM bhUtArtha / atha ca dravyaparyAyAnAlIDhazuddhavastumAtrajIvasvabhAvasyAnubhUyamAnatAyAmabhUtArthaM / nikSepastu nAma sthApanA dravyaM bhAvazca / tatrAtadguNe vastuni saMjJAkaraNaM nAma / soyamityanyatra pratinidhivyavasthApanaM sthApanA / vartamAnatatparyAyAdanyad dravyaM, vartamAnatatparyAyo bhAvastaccatuSTayaM svaskhalakSaNavailakSaNyenAnubhUyamAnatate prakAzayate pratIyate anubhUyata iti / yA cAnubhUtiHpratItiHzuddhAtmopalabdhiH sA caiva mizvayasamyaktvamiti sA caivAnubhUtirguNaguNinonizcayanayenAbhedavivakSAyAM zuddhAtmasvarUpamiti tAtparya / vartamAnaparyAyase kahanA vaha dravya nikSepa hai aura vartamAnaparyAyarUpa vastuko vartamAnameM kahanA vaha bhAvanikSepa hai / ye cAroM hI nikSepa apane 2 lakSaNa bhedase jude 2 vilakSaNarUpa anubhava kiye gaye bhUtArtha haiM satyArtha haiM aura bhinna lakSaNase rahita eka apane caitanya lakSaNarUpa jIvake svabhAvakA anubhava karanepara cAroM hI abhUtArtha haiM asatyArtha haiM / isa taraha ina pramANa naya nikSepoMmeM bhUtArthapanese eka jIva hI prakAzamAna hai| ina pramANanayanikSepoMkA vistArase vyAkhyAna inake prakaraNa graMthoMmeMse jAnanA / inhIMse dravyaparyAyasvarUpa vastukI siddhi hai / ye sAdhakaavasthAmeM satyArtha hI haiM kyoMki ye jJAnake hI vizeSa haiM inake vinA vastuko yathAkathaMcit (manamAnA) sAdhA jAya taba viparyaya ho jAtA hai / avasthAke vyavahArake abhAvakI tIna rItiyAM haiM / eka to yathArthavastuko jAna jJAna zraddhAnakI siddhi karanA / jJAna zraddhAna siddha honeke vAda pramANAdikase zraddhAna karanekA kucha prayojana nahIM hai / dUsarI avasthA vizeSajJAna aura rAga dveSa moha karmakA sarvathA abhAvarUpa yathAkhyAta cAritrakA honA hai isIse kevalajJAnakI prApti hai, isake honeke bAda pramANAdikakA AlaMbana nahIM rahatA / usake vAda tIsarI sAkSAt siddha avasthA hai vahAM para bhI kucha AlaMbana nahIM hai isaliye siddha avasthAmeM bhI pramANanayanikSepakA abhAva hI hai / isI arthakA kalazarUpa "udayati" ityAdi zloka kahate haiM / artha-AcArya zuddha nayakA anubhava kara kahate haiM ki ina saba bhedoMko gauNa karanevAlA jo zuddha nayakA viSayabhUta caitanyacamatkAramAtra tejaHpuMja AtmA usako anubhavameM Anepara nayoMkI lakSmI udayako nahIM prApta hotI / pramANa astako prApta ho jAtA hai aura nikSepoMkA samUha bhI kahAM calA jAtA hai ye hama nahIM jAnate / isase adhika kyA kahaiM dvaita hI nahIM pratibhAsita hotA // bhAvArtha-bhedako atyaMta gauNakara kahA hai / zuddha anubhava honepara pramANa nayAdika bhedakI to vAta kyA hai dvaita hI pratibhAsita nahIM hotA / isa viSayameM vijJAnAdvaitavAdI tathA vedAMtI kahate haiM ki paramArthameM (asalameM) to advaitakA hI anubhava huA yahI hamArA mata hai tumane vizeSa Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAraH / tAyAM bhUtArthaM / atha ca nirvilakSaNaskhalakSaNaikajIvasvabhAvasyAnubhUyamAnatAyAmabhUtArtha athaivamamISu pramANanayanikSepeSu bhUtArthatvenaiko jIva eva pradyotate / ___ "udayati na nayazrIrastameti pramANaM kvacidapi ca na vimo yAti nikSepacakraM / kimaparamabhidadhmo dhAgni sarvaMkaSe'sminnanubhavamupayAte bhAti na dvaitameva // 9 // " "AtmakhabhAvaM parabhAvabhinnamApUrNamAdyaMtavimuktamekam / vilInasaMkalpavikalpajAlaM prakAzayan zuddhanayobhyudeti // 10 // " // 13 // jo passadi appANaM abaddhapuDhe aNaNNayaM NiyadaM / avisesamasaMjuttaM taM suddhaNayaM viyANIhi // 14 // kiMca,ye ca pramANanayanikSepAH paramAditattvavicArakAle sahakArikAraNabhUtAstepi savikalpAvasthAyAmeva bhUtArthAH / paramasamAdhikAle punarabhUtArthAsteSu madhye bhUtArthena zuddhajIva eka eva pratIyata // 13 // iti navapadArthAdhikAragAthA gatA / tato navAdhikAreSu madhye prathamatastAvadaSTAviMzatigAthAkyA kahA ? usakA uttara kahate haiM / tumAre matameM sarvathA advaita mAnate haiM, yadi sarvathA mAnA jAya to bAhyavastukA abhAva hI hojAya so aisA abhAva pratyakSa viruddha hai / hamAre matameM nayavivakSA hai vaha bAhyavastukA lopa nahIM karatI / zuddha anubhavase vikalpa miTa jAtA hai taba AtmA paramAnaMdako prApta hojAtA hai isaliye anubhava karAneko aisA kahA gayA hai| yadi bAhyavastukA lopa kiyA jAve to AtmAkA bhI lopa hojAya taba zUnyavAdakA prasaMga AsakatA hai / isaliye tumAre kahanese vastusvarUpakI siddhi nahIM hosakatI aura vastusvarUpakI yathArtha zraddhAke vinA jo zuddha anubhava bhI kiyA jAya vaha bhI mithyArUpa hai / aisA honese zUnyakA prasaMga AtA hai taba AkAzake phUlake samAna anubhava hojAyagA // Age jo zuddhanayakA udaya hotA hai usakI sUcanAkA zloka kahate haiM / "AtmasvabhAvaM" ityAdi / artha-zuddhanaya AtmAke svabhAvako pragaTa karatA huA udayarUpa hotA hai| kaisA pragaTa karatA hai ? paradravya, paradravyake bhAva tathA paradravyake nimittase hue apane vibhAva isa tarahake parabhAvoMse judA pragaTa karatA hai| phira samastapanese pUrNa saba lokAlokake jAnanevAle svabhAvako pragaTa karatA hai, kyoMki jJAnameM bheda karmasaMyogase hai zuddhanayameM karma gauNa haiM / tathA Adi aMtakara rahita (kucha Adi lekara kisIse utpanna nahIM huA aura na kabhI kisIse nAza hai) aise pAriNAmikabhAvako pragaTa karatA hai| eka saba bhedabhAvoMse (dvaitabhAboMse )rahita ekAkAra tathA jisameM samasta saMkalpavikalpake samUha vilaya (nAza) hogaye haiM aisA zuddhanaya prakAzarUpa hotA hai / dravyakarma bhAva karma nokarma Adi pudgaladravyoMmeM apanI kalpanA karanA use saMkalpa kahate haiM aura jJeyoMke bhedase jJAnameM bheda mAlUma honA use vikalpa kahate haiM // 13 // isatarahakI zuddhanayako gAthAsUtrase Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / yaH pazyati AtmAnaM abaddhaspRSTamananyakaM niyataM / avizeSamasaMyuktaM taM zuddhanayaM vijAnIhi // 14 // yA khalvabaddhaspRSTasyAnanyasya niyatasyAvizeSasyAsaMyuktasya cAtmano'nubhUtiH sa zuddhanayaH sAtvanubhUtirAtmaivetyAtmakai eva pradyotate / kathaM yathoditasyAtmanonubhUtiriti cedvaddhaspRSTatvAdInAmabhUtArthatvAttathAhi ---- yathA khalu bisinIpatrasya salilanimagnasya salilaspRSTatvaparyAyeNAnubhUyamAnatAyAM salilaspRSTatvaM bhUtArthamapyekAMtataH salilAspRzyaM bisinIpatrasvabhAvamupetyAnubhUyamAnatAyAmabhUtArthaM / tathAtmanonAdibaddhaspRSTatva paryAyeNAnubhUyamAnatAyAM baddhaspRparyaMtaM jIvAdhikAraH kathyate / tathAhi - sahajAnaMdaikasvabhAvazuddhAtmabhAvanA mukhyatayA jo parasadi appANamityAdi sUtrapAThakrameNa prathamasthale gAthAtrayaM / tadanaMtaraM dRSTAMtadASTatadvAreNa bhedAbhedaratnatrayabhAvanA mukhyatayA daMsaNaNANacarittANi ityAdi dvitIyasthale gAthAtrayaM / tataH paraM jIvasyApratibuddhatvakathanena prathamagAthA, baMdhamokSayogya pariNAmakathanena dvitIyA, jIvo nizvayena rAgAdipariNAmANAmeva kartteti tRtIyA, cetyevaM kamme NokammA hi ya ityAdi tRtIyasthale parasparasaMbaMdhanirapekSasvataMtra gAthAtrayaM / tadanaMtara miMdhanAgnidRSTAMtenApratibuddhalakSaNakathanArthaM kahate haiM; - [ yaH ] jo naya [ AtmAnaM ] AtmAko [ abaddhaspaSTaM ] baMdharahita parake sparzarahita [ ananyaM ] anyapanerahita [niyataM] calAcalatArahita [ avizeSaM] vizeSarahita [ asaMyuktaM ] anyake saMyogarahita - aise pAMca bhAvarUpa [ pazyati ] avalokana karatA (dekhatA ) hai [ taM ] use he ziSya tU [ zuddhanayaM ] zuddhatya [vijAnIhi ] jAna / TIkA- jo nizcayase abaddha, aspRSTa, ananya, niyata, avizeSa, asaMyukta - aisA AtmAkA anubhava karanA vahI zuddhanaya hai / yaha anubhUti nizcayase AtmA hI hai / aisA AtmA hI eka prakAzamAna hai / bhAvArthacAheM zuddhanaya kaho yA AtmAkI anubhUti kaho yA AtmA kaho eka hI abhiprAya hai judA nahIM hai / yahAM ziSya pUchatA hai ki jaisA kahA vaise AtmA kI anubhUti ina pAMca bhAvoM meM kaisI hai ? usakA samAdhAna / jo baddhaspRSTatva Adi pAMca bhAva haiM unameM abhUtArthapanA hai-- asatyArthapanA hai isaliye zuddhanaya hI AtmAkI anubhUti hai / yahI vAta dRSTAMta pragaTa karate haiM / jaise kamalinIkA patra jalameM DUbA huA hai usakA jalake sparzanerUpa avasthAkara anubhava kiye jAnepara jalakA sparzanapanA bhUtArtha haisatyArtha hai tau bhI eka apekSA vAstavameM jalake sparzana yogya nahIM aisA kamalinIkA patra svabhAvako lekara anubhava kiyA jAnepara jalakA sparzanapanA abhUtArtha hai-asatyArtha hai / usI taraha AtmA ke anAdi pudgalakarmase baddhasparzapanekI avasthAkara anubhava kiye jAnepara baddhaspRSTapanA bhUtArtha hai - satyArtha hai / vAstava meM pudgala ke sparzane yogya nahIM aise AtmasvabhAvako lekara anubhava kiye jAnepara baddhaspRSTapanA asatyArtha hai || Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAraH / 37 STatvaM bhUtArthamapyekAMtataH pudgalAspRzyamAtmasvabhAvamupetyAnubhUyamAnatAyAmabhUtArthaM / yathA ca mRttikAyAH kaskakarIrakarkarIkapAlAdiparyAyeNAnubhUyamAnatAyAmanyatvaM bhUtArthamapi sarvato - pyaskhalaMtamekaM mRttikAsvabhAvamupetyAnubhUyamAnatAyAmabhUtArthaM tathAtmano nArakAdiparyAyeNAnubhUyamAnatAyAmanyatvaM bhUtArthamapi sarvatopyaskhalaMtamekamAtmasvabhAvamupetyAnubhUyamAnatAyAmabhUtArthaM / tathA ca vAridhervRddhihAniparyAyeNAnubhUyamAnatAyAmaniyatatvaM bhUtArthamapi nityaahamedamityAdi caturthasthale sUtratrayaM / ataH paraM zuddhAtmatattvasamyak zraddhAnajJAnAnubhUtilakSaNAbhedaratnatrayabhAvanAviSaye yo'sAvapratibuddhastatpratibodhanArthaM aNNANamohidamadI ityAdi paMcamasthale sUtratrayaM / atha nizcayaratnatrayalakSaNazuddhAtmatattvamajAnan deha evAtmeti yo'sau pUrvapakSaM karoti tasya svarUpakathanArthaM jadi jIvo ityAdi pUrvapakSarUpeNa gAthaikA / tadanaMtaraM vyavahAreNa dehastavanaM nizcayena zuddhAtmastavanamiti nayadvayavibhAgapratipAdana mukhyatvena vavahAreNa aura jaise mRttikA (maTTI) ke banehue DhakanA kapAlaAdi paryAyabhedoMkara anubhava karanese anyapanA satyArtha hai tau bhI saba paryAyoMke bhedarUpa nahIM hote hue eka maTTI ke svabhAvako anubhavana karanese paryAyabheda abhUtArtha haiM -- asatyArtha haiM / usI taraha AtmAko nArakaAdi paryAyabhedoMkara anubhavana karanese paryAyoMkA anyapanA satyArtha hai tau bhI saba paryAyabhedoMmeM acala eka caitanyAkAra AtmasvabhAvako leke anubhava karanese anyapanA abhUtArtha hai asatyArtha hai / jaise samudrako vRddhihAniavasthAkara anubhava karanese aniyatapanA ( anizcitapanA ) bhUtArtha hai tau bhI nitya Thahare hue samudra svabhAvako anubhavana karane se aniyatapanA abhUtArtha hai asatyArtha hai / usI taraha AtmAkA vRddhihAniparyAyabhedoMkara anubhava karanese aniyatapanA bhUtArtha hai satyArtha hai to bhI nitya Thahare hue nizcala AtmAke svabhAvakA anubhava karanese aniyatapanA abhUtArtha hai asatyArtha hai | jaise suvarNakA cIkanA bhArI pIlA Adi guNarUpa bhedoMse anubhava karane para vizeSapanA satyArtha hai tau bhI jisameM saba vizeSa vilaya hogaye haiM aise suvarNasvabhAvako leke anubhava karanese vizeSapanA abhUtArtha hai asatyArtha hai / usI taraha AtmAkA jJAna darzana Adi guNarUpabhedoMse anubhava karanepara vizeSapanA bhUtArtha haisatyArtha hai to bhI jisameM saba vizeSa vilaya hogaye haiM aise caitanyamAtra AtmasvabhAbako lekara anubhava karanese vizeSapanA abhUtArtha hai asatyArtha hai | jaise agnike nimitase utpanna uSNapane se milehue jalakA taptapanerUpa avasthAkara anubhava karanese jalameM uSNapanArUpa saMyuktapanA bhUtArtha hai - satyArtha hai tau bhI vAstava meM zItalasvabhAvako lekara jalakA anubhava karanese uSNasaMyoga abhUtArtha hai asatyArtha hai / usI taraha karmanimittavAlI mohasaMyuktapanerUpa avasthAkara AtmAkA anubhava karanese saMyuktapanA bhUtArtha hai satyArtha hai to bhI vAstava meM AtmabodhakA bIjarUpa svabhAva aise caitanyabhAvako lekara Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm / vyavasthitaM vAridhisvabhAvamupetyAnubhUyamAnatAyAmabhUtArtha tathAtmano vRddhihAniparyAyeNAnubhUyamAnatAyAmaniyatatvaM bhUtArthamapi nityavyavasthitamAtmasvabhAvamupetyAnubhUyamAnatAyAmabhUtArthaM / yathA ca kAMcanasya snigdhapItagurutvAdiparyAyeNAnubhUyamAnatAyAM vizeSatvaM bhUtArthamapi pratyastamitasamastavizeSakAMcanasvabhAvamupetyAnubhUyamAnatAyAmabhUtArtha tathAtmano jJAnadarzanAdiparyAyeNAnubhUyamAnatAyAM vizeSatvaM bhUtArthamapi pratyastamitasamastavizeSamAtmasvabhAvamutu bhAsadi ityAdi parihArasUtracatuSTayaM / atha paramopekSAlakSaNazuddhAtmasaMvittirUpanizcayastutimukhyatvena jo iMdie jiNittA ityAdi sUtratrayaM / evaM gAthASTakasamudAyena SaSThasthalaM / tataHparaM nirvikArasvasaMvedanajJAnameva viSayakaSAyAdiparadravyANAM pratyAkhyAnamiti kathanena gANaM savve bhAvA ityAdi saptamasthale gAthAcatuSTayaM / tadanaMtaramanaMtajJAnAdilakSaNazuddhAtmasamyakUzraddhAnajJAnAnucaraNarUpAbhedaratnatrayAtmakasvasaMvedanameva bhAvitAtmanaH svarUpamityupasaMhAramukhyatayA aanubhava karanese mohasaMyuktapanA abhUtArtha hai asatyArtha hai / bhAvArtha-AtmA pAMca tarahase anekarUpa dIkhatA hai / pahale to anAdikAlase karmapudgalake saMbaMdhase baMdhAhuA karmapudgalase sparzarUpa dIkhatA hai tathA karmake nimittase hue naranArakAdiparyAyoMmeM bhinna 2 svarUpa dIkhatA hai / zaktike avibhAga praticcheda (aMza) ghaTate bhI haiM baDhate bhI haiM, yaha vastukA svabhAva hai / isaliye nityaniyata ekarUpa nahIM dIkhatA / darzana jJAna Adi anekaguNoMse vizeSarUpa dIkhatA hai / karmake nimittase utpanna hue moha rAga dveSAdika pariNAmoMkara sahita sukhaduHkharUpa dIkhatA hai / yaha saba azuddha dravyArthikarUpa vyavahAranayakA viSaya hai / usa dRSTi (apekSA) se dekhA jAya to saba hI satyArtha hai paraMtu AtmAkA ekasvabhAva nayase grahaNa nahIM hotA aura ekasvabhAvake vinA jAne yathArtha AtmAko kaise jAnasake, isakAraNa dUsare nayako-isake pratipakSI zuddha dravyArthikako grahaNakara eka asAdhAraNajJAyaka mAtra AtmAkA bhAva lekara saba paradravyoMse bhinna, saba paryAyoMmeM ekAkAra, hAnivRddhise rahita vizeSoMse rahita naimittika bhAvoMse rahita zuddhanayakI dRSTi se dekhA jAya taba sabhI (pAMca) bhAvoMkara aneka prakArapanA hai vaha abhUtArtha hai-asatyArtha hai / yahAM aisA jAnanA ki vastukA svarUpa jo anaMtadharmAtmaka hai vaha syAdvAdase yathArtha siddha hotA hai / AtmA bhI anaMtadharmA hai usake kitane hI dharma to svAbhAvika haiM aura kitanehI pudgala ke saMyogase hote haiM / jo karmake saMyogase hote haiM unase to AtmAke saMsArakI pravRtti hotI hai usasaMbaMdhI sukhaduHkhAdika hote haiM unako bhogatA hai / yaha isa AtmAke anAdi ajJAnase paryAyabuddhi hai, anAdi anaMta eka AtmAkA jJAna nahIM hai / usako batalAnevAlA sarvajJakA Agama hai / usameM zuddha dravyArthikanayakara yaha batalAyA hai ki AtmAkA eka asAdhAraNa caitanyabhAva hai vaha akhaMDa hai nitya hai anAdinidhana hai / isIke jAnanese paryAyabuddhikA pakSapAta miTa Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAraH / 39 petyAnubhUyamAnatAyAmabhUtArtha / yathA vApAM saptArciHpratyayoSNasamAhitatvaparyAyeNAnubhUyamAnatAyAM saMyuktatvaM bhUtArthamapyekAMtataH zItasvabhAvamupetyAnubhUyamAnatAyAmabhUtArthaM tathAtmanaH karmapratyayamohasamAhitatvaparyAyeNAnubhUyamAnatAyAM saMyuktatvaM bhUtArthamapyekAMtataH svayaM bodhabIjasvabhAvamupetyAnubhUyamAnatAyAmabhUtArtha / hameko khalu suddho ityAdi sUtramekaM / evaM daMDakAnvihAyASTAviMzatisUtraiH sptbhirNtrsthlairjiivaadhikaarsmudaaypaatnikaa| tadyathA-atha prathamagAthAyAmabaddhaspRSTamananyakaM niyatamavizeSasaMyuktaM saMsArAvasthAyAmapi zuddhanayena bisinIpatramRttikAvArddhisuvarNoSNarahitajalavatpaMcavizeSaNaviziSTaM zuddhAtmAnaM kathayati;-jo passadi yaH karttA pazyati jAnAti / koappANaM zuddhAtmAnaM / kathaMbhUtaM / avaddhajAtA hai / paradravyoMse tathA unake bhAvoMse athavA unake nimittase hue apane vibhAvoMse apane AtmAko jAna isakA anubhava kare taba paradravyake bhAvoMvarUpa nahIM pariNamatA / . usa samaya karma nahIM baMdhate, saMsArase nivRtti hojAtI hai| isaliye paryAyArthikarUpa vyavahAranayako gauNakara abhUtArtha ( asatyArtha) kahakara zuddhanizcayanayako satyArtha kaha AlaMbana diyA hai / vastusvarUpakI prApti honeke vAda usakA bhI AlaMbana (sahAyatA) nahIM rhtaa| isa kathanase aisA nahIM samajhalenA ki zuddhanayako jo satyArtha kahA hai isakAraNa vaha azuddhanaya sarvathA asatyArtha hI hai / aisA mAnanese vedAMtamatavAle saMsArako sarvathA avastu mAnate haiM unakI sarvathA ekAMta pakSa AjAyagI taba mithyAtva AjAyagA usa samaya isa zuddhanayakA bhI AlaMbana una vedAMtiyoMkI taraha mithyAdRSTi hojAyagA / isaliye sabhI nayoMko kathaMcitrItise satyArthapanekA zraddhAna karanepara hI samyagdRSTi hotA hai / isataraha syAdvAdako samajha jinamatakA sevana karanA, mukhya gauNa kathana sunake sarvathA ekAMtapakSa na pakar3a lenaa| isIprakAra isa gAthAsUtrakA vyAkhyAna TIkAkArane kiyA hai ki AtmA vyavahAranayakI dRSTimeM jo baddhaspRSTa AdirUpa dIkhatA hai vaha isa dRSTi meM to satyArtha hI hai paraMtu zuddhanayakI dRSTi meM baddhaspRSTa AdirUpa asatyArtha hai / isa kathanameM syAdvAda batalAyA hai aisA jAnanA // yahAM aisA jAnanA ki jo ye naya haiM ve zrutajJAnapramANake aMza hai / vaha zrutajJAna vastuko parokSa batalAtA hai aura ye naya bhI parokSa hI batalAtI haiM / baddha spRSTa Adi pAMca bhAvoMse rahita AtmA zuddha dravyArthikanayakA viSaya caitanyazaktimAtra hai vaha zakti to parokSa hI hai aura usakI vyaktiyAM karmasaMyogase mati zruta Adi jJAnarUpa haiM ve kathaMcit anubhava gocara haiM unako pratyakSarUpa bhI kahate haiM / tathA saMpUrNajJAna jo kevalajJAna vaha chadmasthake ( alpajJAnIke) pratyakSa nahIM hai to bhI yaha zuddhanaya AtmAkA kevalajJAnarUpa parokSa batalAtI hai| jabataka isanayako nahIM jAne tabataka AtmAke pUrNarUpakA jJAna zraddhAna nahIM hotA / isaliye . zrIgurune isa zuddhanayako pragaTakara dikhalAyA hai ki baddhaspRSTa Adi pAMca bhAvoMse rahita Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm / "na hi vidadhati baddhaspRSTabhAvAdayomI sphuTamuparitaraMtopyetya yatra pratiSThAM / anubhavatu tameva dyotamAnaM samaMtAt jagadapagatamohIbhUya samyaksvabhAvaM // 11 // " bhUtaM bhAMtamabhUtameva ramasAnnirbhidya baMdhaM sudhIryAtaH kila kopyaho kalayati vyAhatya mohaM haThAt / AtmAtmAnubhavaiparTa dravyakarmanokarmabhyAmasaMspRSTaM jale bisiniiptrvt| aNaNNayaM ananyakaM naranArakAdiparyAyeSu dravyarUpeNa tameva sthAsakozakuzUlaghaTAdiparyAyeSu mRttikAdravyavat NiyadaM niyatamavasthitaM nistaraMgottaraMgAvasthAsu samudravat avisesaM avizeSamabhinnaM jJAnadarzanAdibhedarahitaM gurutvasnigdhatvapUrNa jJAnaghana svabhAva AtmAko jAna zraddhAna karanA, paryAyabuddhi na rahanA yaha upadeza hai| yahAM koI aisA prazna kare ki aisA AtmA pratyakSa to dIkhatA nahIM hai aura vinA dekhe zraddhAna karanA jhUThA zraddhAna hai / usako uttara dete haiM--dekhe huekA hI zraddhAna karanA yaha to nAstikamata hai / jinamatameM pratyakSa parokSa donoMhI pramANa mAne gaye haiM so AgamapramANa parokSa hai usakA bheda zuddhanaya hai| isa zuddhanayakI dRSTikara zuddha AtmAkA zraddhAna karanA, kevala vyavahAra-pratyakSakA hI ekAMta na karalenA / yahAM isa zuddhanayako mukhyakara kalazarUpa kAvya "na hi vidadhati" ityAdi kahate haiM / usakA artha-TIkAkAra upadeza karate haiM ki he jagatake prANiyo! tuma usa samyaktva svabhAvakA anubhava karo jisameM ye baddhaspRSTa Adi bhAva pragaTapanese isa svabhAvake Upara tarate haiM to bhI pratiSThA nahIM pAte / kyoMki dravyasvabhAva nitya hai ekarUpa hai aura ye bhAva anitya haiM anekarUpa haiM / paryAya hai vaha dravya svabhAvameM praveza nahIM karatI Upara hI rahatI hai / yaha zuddhasvabhAva saba avasthAoMmeM prakAzamAna hai| aise svabhAvako moharahita hoke anubhava karo kyoMki mohakarmake udayase utpanna mithyAtvarUpa ajJAna jabataka rahatA hai tabataka yaha anubhava yathArtha nahIM hotA / bhAvArtha-zuddhanayakA viSayarUpa AtmAkA anubhava karo yaha upadeza hai / Age isI arthakA kalazarUpa kAvya "bhUtaM" ityAdi kahate haiM ki aisA anubhava karanepara Atmadeva pragaTa pratibhAsamAna hotA hai // artha-jo koI subuddhi samyagdRSTi bhUta (pahale huA ), bhAMta (vartamAna) aura abhUta (AgAmI honevAlA) aise tInoM kAlake karmoM ke baMdhako apane AtmAse tatkAla (zIghra) judA karake tathA usa karmake udayake nimittase hue mithyAtvarUpa ajJAnako apane bala (puruSArtha ) se alagakara aMtaraMgameM abhyAsa karai dekhai to yaha AtmA, apane anubhavakara hI jAnane yogya jisakI pragaTa mahimA hai aisA vyakta anubhava gocara nizcala zAzvata ( nitya ) karma kalaMka kardama (kIcar3a) se rahita aisA Apa stuti karaneyogya deva virAjamAna horahA hai // bhAvArtha-zuddha nayakI dRSTikara dekhA jAya to saba karmoMse rahita caitanyamAtra deva avinAzI AtmA aMtaraMgameM Apa virAja rahA hai / yaha prANI paryAyabuddhi bahirAtmA isako bAhara DhUMDhatA hai so bar3A ajJAna Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAraH / 41 kagamyamahimA vyaktoyamAste dhruvaM nityaM karmakalaMkapaMkavikalo devaH svayaM zAzvataH // 12 // " "AtmAnubhUtiriti zuddhanayAtmikA yA jJAnAnubhUtiriyameva kileti buddhA | AtmAnamAtmani nivezya suniSprakaMpamekosti nityamavabodhaghanaH samaMtAt // 13 // " // 14 // jo passadi appANaM abaddhapuDhaM aNaNNamavisesaM / apadesasuttamajjhaM passadi jiNasAsaNaM savrvvaM // 15 // yaH pazyati AtmAnaM abaddhaspRSTamananyamavizeSam / apadezasUtramadhyaM pazyati jinazAsanaM sarvam // 15 // yeyamabaddhaspRSTasyAnanyasya niyatasyAvizeSasyAsaMyuktasya cAtmanonubhUtiH sA khalvakhilasya jinazAsanasyAnubhUtiH zrutajJAnasya svayamAtmatvAttato jJAnAnubhUtirevAtmAnubhUtiH kiMtu tadAnIM sAmAnyavizeSA virbhAva tirobhAvAbhyAmanubhUyamAnamapi jJAnamabuddhalubdhAnAM na svadate / tathAhi --yathA vicitravyaMjanasaMyogopajAtasAmAnyavizeSatirobhAvAvirbhAvAbhyAmapItatvAdidharmeSu suvarNavat asaMjutaM asaMyuktamasaMbaddhaM rAgAdivikalparUpabhAvakarmarahitaM nizcayanayenoSNarahitajalavaditi taM suddhaNayaM viyANIhi taM puruSamevAbhedanayena zudvanayaviSayatvAcchuddhAtmasAdhakatvAcchuddhAbhiprAya pariNatatvAcca zuddhaM vijAnIhIti bhaavaarthH|| 14 // atha dvitIyagAthAyAM yA pUrvaM bhaNitA zuddhAtmAnubhUtiH sA caiva nirvikArasvasaMvedanajJAnAnubhUtiriti pratipAdayati ; - jo passadi yaH karttA pazyati jAnAtyanubhavati / kaM / appANaM zuddhAtmAnaM / kiMviziSTaM / abaddhapuTuM abaddhaspRSTaM / atra baMdhazabdena saMzleSarUpabaMdho grAhyaH / spRSTazabdena tu saMyogamAtramiti / dravyakarmano karmabhyAmasaMspRSTaM jale bisinIpatravat / aNaNaM ananyaM mRttikAdravyavat | avisesaM avizeSamabhinnaM suvarNavat niyatamavasthitaM samudravat asaMyuktaM paradravyasaMyogarahitaM nizcayanayenoSNarahita jalavaditi / niyatAsaMyuktavizeSaNadvayaM sUtre nAsti / kathaM labhyata iti cet sAmarthyAt / tadapi kathaM, zrutaprakRta sAmarthyayukto hi bhavati sUtrArthaH iti vacanAt / hai / Age zuddha nayakA viSayabhUta AtmAkI anubhUti hai vahI jJAnakI anubhUti hai aisA AgekI gAthAkI sUcanA ke artharUpa kAvya kahate haiM " AtmAnu" ityAdi / arthaisaprakAra jo pUrvakathita zuddhanayasvarUpa AtmAkI anubhUti ( anubhava ) hai vahI isa jJAnakI anubhUti hai aisA acchItaraha jAnakara tathA AtmAmeM AtmAko nizcala sthApanakara sadA sabatarapha eka jJAnaghana AtmA hai - aisA dekhanA // bhAvArtha- pahale samyagdarzanako pradhAnakara kahA thA aba jJAnako mukhyakara kahate haiM ki yaha zuddhanayake viSayasvarUpa AtmAkI anubhUti hai vahI samyagjJAna hai // 14 // isI artharUpa gAthA kahate haiM; - [ yaH ] jo puruSa [ AtmAnaM ] AtmAko [ abaddhaspRSTaM ] abaddhaspRSTa [ ananyaM ] ananya [ avizeSaM ] avizeSa tathA upalakSaNase niyata asaMyukta ina svarUpa [ pazyati ] dekhatA hai vaha [ sarva 6 samaya 0 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / nubhUyamAnaM lavaNaM lokAnAmabuddhAnAM vyaMjanalubdhAnAM svadate na punaranyasaMyogazUnyatopajAtasAmAnyavizeSAvirbhAvatirobhAvAbhyAM / atha ca yadeva vizeSAvirbhAvanAnubhUyamAnaM lavaNaM tadeva sAmAnyAvirbhAvenApi tathA vicitrajJeyAkArakaraMvitatvopajAtasAmAnyavizeSatirobhAvAvirbhAvAbhyAmanubhUyamAnaM jJAnamabuddhAnAM jJeyalubdhAnAM svadate na punaranyasaMyogazUnyatopajAtasa puruSaH passadi pazyati jAnAti / kiM tat / jiNasAsaNaM jinazAsanaM arthasamayarUpaM jinamataM savvaM sarvaM dvAdazAMgaparipUrNa / kathaMbhUtaM / apadesamuttamajjhaM apadezasUtramadhyaM apadizyatertho yena sa bhavatyapadezazabdo dravyazrutamiti yAvat sUtraparicchittirUpaM bhAvazrutaM jJAnasamaya iti tena zabdasamayena vAcyaM jJAnasamayena paricchedyamapadezasUtramadhyaM bhaNyate iti / ayamatra bhAvaH / yathA lavaNakhilya ekarasopi phalazAkapatrazAkAdiparadravyasaMyogena bhinnabhinnAsvAdaH pratibhAtyajinazAsanaM ] saba jinazAsanako [ pazyati ] dekhatA hai / vaha jinazAsana [apadezasAMtamadhyaM ] bAhyadravyazruta aura abhyaMtara jJAnarUpa bhAvazrutavAlA hai| TIkA-jo abaddhaspRSTa ananya niyata avizeSa asaMyukta-aise pAMca bhAvoMsvarUpa AtmAkI anubhUti vahI nizcayase saba jinazAsanakI anubhUti hai / kyoMki zrutajJAna Apa AtmA hI hai isaliye yaha AtmAkI anubhUti vahI jJAnakI anubhUti hai / yahAMpara yaha vizeSatA hai ki sAmAnyajJAnakA to pragaTapanA aura vizeSa jJeyAkAra jJAnakA AcchAdana usase jJAnamAtra hI jaba anubhava kiyA jAya taba jJAna pragaTa anubhavameM AtA hai tau bhI jo ajJAnI haiM jJeyoM ( padArthoM )meM Asakta haiM unako svAdarUpa nahIM hotaa| yahI pragaTa dRSTAMtase dikhalAte haiM-jaise anekatarahake zAka Adi bhojanoMke saMbaMdhase utpanna sAmAnyalavaNakA tirobhAva tathA vizeSa lavaNakA AvirbhAva (pragaTapanA) usase anubhavameM AnevAlA jo sAmAnyalavaNakA tirobhAvarUpa loMga tathA loNakA vizeSabhAvarUpa vyaMjanoMkA hI svAda ajJAnI ( vyaMjanoMke lobhI) manuSyoMko AtA hai| paraMtu anyake saMbaMdharahitapanese utpanna huA jisameM sAmAnyakA AvirbhAva tathA vizeSakA tirobhAva aise bhAvakara ekAkAra abhedarUpa lonakA svAda nahIM AtA / aura jaba paramArthase dekhA jAya taba jo vizeSake AvirbhAvase anubhavameM AyA kSAra rasarUpa lona hai vahI sAmAnyake AvirbhAvakara anubhavameM AyAhuA kSAra rasarUpa lona hai // usItaraha anekAkAra jJeyoMke AkAroMse mizrarUpapanese jisameM sAmAnyakA tirobhAva aura vizeSakA AvirbhAva aise bhAvakara anubhavameM AyA jo jJAna vaha ajJAniyoM ( jJeyoMmeM AsaktoM ) ko vizeSabhAvarUpa bhedarUpa anekAkArarUpa svAdameM AtA hai paraMtu anyajJeyAkArake saMyogakara rahitapanese utpanna jisameM sAmAnyakA AvirbhAva aura vizeSakA tirobhAva aisA ekAkAra abhedarUpa jJAnamAtra anubhavameM svAdarUpa nahIM AtA hai / aura paramArthase vicArAjAya taba jo vizeSake AvirbhAvakara Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43. smysaarH| sAmAnyavizeSAvirbhAvatirobhAvAbhyAM / atha ca yadeva vizeSAvirbhAvenAnubhUyamAnaM jJAnaM tadeva sAmAnyAvirbhAvenApyalubdhabuddhAnAM yathA saiMdhavakhilyonyadravyasaMyogAvyacchedena kevala evAnubhUyamAnaH sarvatopyekalavaNarasatvAlavaNatvena svadate tathAtmApi paradravyasaMyogavyavacchedena kevala evAnubhUyamAnaH sarvatopyekavijJAnaghanatvAt jJAnatvena vadate / jJAninAM / jJAninAM punarekarasa eva tathAtmApyakhaMDajJAnasvabhAvo'pi sparzarasagaMdhazabdanIlapItAdivarNajJeyapadArthaviSayabhedenAjJAninAM nirvikalpasamAdhibhraSTAnAM khaMDakhaMDajJAnarUpaH pratibhAti jJAninAM punarakhaMDakevalajJAnasvarUpameva iti hetorajJAnarUpe zuddhAtmani jJAte sati sarva jinazAsanaM jJAtaM bhavatIti matvA samastamithyAtvarAgAdiparihAreNa tatraiva zuddhAtmani bhAvanA karttavyeti / kiM ca mithyAtvazabdena darzanamoho rAgAdizabdena cAritramoha iti sarvatra jJAtavyaM / atha tRtIyagAthAyAM samyagjJAnAdikaM sarvazuddhAtmabhAvanAmadhye labhyata iti nirUpayati / jJAna anubhavameM AtA hai vahI sAmAnyake AvirbhAvakara jJAniyoMke ( jo jJeyameM Asakta nahIM haiM unake ) anubhavameM AtA hai| jaise lonakI DalI ( kaMkaDI) anyadravyake saMyogake abhAvakara kevala (eka lonamAtra) anubhava kiye jAnepara eka lona rasa kSArapanekara svAdameM AtA hai usI taraha AtmA bhI para dravyake saMyogase jude kevala eka bhAvakara anubhava karanepara saba taraphase eka vijJAnaghana svabhAvase jJAnapanekara svAdameM AtA hai / / bhAvArtha-yahAM AtmAkI anubhUti hI jJAnakI anubhUti kahI gaI hai ajJAnIjana iMdriyajJAnake viSayoMmeM hI lubdha ho rahe haiM so unase anekAkAra hue jJAnako hI jJeyamAtra AsvAdate haiM paraMtu jJeyoMse bhinna jJAnamAtrakA AsvAda nahIM lete| aura jo jJAnI haiM jJeyoMmeM Asakta nahIM haiM ve ekAkAra jJeyoMse judA jJAnakA hI AsvAda lete haiN| jaise vyaMjanoM ( bhojanoM )se judI lonakI DalIkA kSAramAtra svAda Ave usa taraha AsvAda lete haiN| kyoMki jJAna hai vahI AtmA hai aura AtmA hai vahI jJAna hai / isataraha guNIguNakI abheda dRSTimeM AyA jo saba paradravyoMse judA apane paryAyoMmeM ekarUpa nizcala apane guNoMmeM ekarUpa, paranimittase utpannahue bhAvoMse bhinna apane svarUpakA anubhavana hai vahI jJAnakA anubhava hai| yahI anubhava bhAvazrutajJAnarUpa jinazAsanakA anubhava hai / zuddhanayase isameM kucha bheda nahIM hai // aba isI arthakA kalazarUpa kAvya kahate haiM "akhaMDitaM" ityAdi / artha-AcArya kahate haiM ki vaha utkRSTa teja prakAzarUpa hameM hove jo sadAkAla caitanyake pariNamanakara bharAhuA hai / jaise lonakI DalI eka kSArarasakI lIlAko AlaMbana karatI hai usItaraha eka jJAnarasasvarUpako AlaMbana karatA hai / vaha teja akhaMDita hai jisameM jJeyoMke AkAra khaMDita nahIM hote. anAkula hai jisameM karmake nimittase hue rAgAdikoMse utpanna AkulatA nahIM hai, avinAzIpanese aMtaraMga to caitanyabhAvakara daidIpyamAna anubhavameM AtA hai Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm / "akhaMDitamanAkulaM jvaladanaMtamaMtarbahirmahaH paramamastu naH sahajamudvilAsaM sadA / ciducchalananirbharaM sakalakAlamAlaMbate yadekarasamullasallavaNakhilyalIlAyitaM // 14 // "eSa jJAnaghano nitymaatmsiddhimbhiipsubhiH|saadhysaadhkbhaaven dvidhaikaH samupAsyatAM // 15 // dasaNaNANacarittANi sevidvANi sAhuNA nnicN| .. tANi puNa jANa tiNNivi appANaM ceva Nicchayado // 16 // darzanajJAnacaritrANi sevitavyAni sAdhunA nityaM / tAni punarjAnIhi trINyapyAtmAnameva nizcayataH // 16 // yenaiva hi bhAvenAtmA sAdhyaM sAdhanaM ca syAttenaivAyaM nityamupAsya iti svayamAkUya "AdA khu majjha NANe AdA me daMsaNaM caritte ya / AdA paccakkhANe AdA me saMvare joge // AtmA sphuTaM mama jJAne AtmA me darzane caritre ca / AtmA pratyAkhyAne AtmA me saMvare yoge|| AdA zuddhAtmA khu sphuTaM majjha mama bhavati / ka viSaye / NANe AdA me daMsaNe caritte ya AdA paccakkhANe AdA me saMvare joge samyagjJAnadarzanacAritrapratyAkhyAnasaMvarayogabhAvanA viSaye / yoge ko'rthaH ? nirvikalpasamAdhau paramasAmAyike paramadhyAne cetyeko bhAvaH bhogAkAMkSAnidAnabaMdhazalyAdibhAvarahite zuddhAtmani dhyAte sarvaM samyagjJAnAdikaM labhyata ityarthaH / evaM zuddhanayavyAkhyAnamukhyatvena prathamasthale gAthAtrayaM gataM // 15 // ita UvaM bhedAbhedaratnatrayamukhyatvena gAthAtrayaM kathyate tadyathA prathamagAthAyAM pUrvArddhana bhedaratnatrayabhAvanAmaparArddhana cAbhedaratnatrayabhAvanAM aura bAhya vacanakAyakI kriyAkara pragaTa daidIpyamAna hotA hai jAnAjAtA hai / svabhAvase huA hai kisIne racA nahIM hai aura hamezA jisakA vilAsa udayarUpa hai ekarUpa pratibhAsamAna hai // bhAvArtha-AcAryane prArthanA kI hai ki yaha jyotikharUpa jJAnAnaMdamaya ekAkAra hameM sadA prApta hove| aisA jAnanA // Age AgekI gAthAkI sUcanAkA "eSa jJAna" ityAdi zloka kahate haiN| artha-yaha pUrvakathita jJAnasvarUpa nitya AtmA hai vaha svarUpakI prAptike icchaka puruSoMkara sAdhyasAdhaka bhAvake bhedase dotarahakA honepara bhI eka hI sevane yogya hai use sevana kro| bhAvArtha-AtmA to jJAnasvarUpa eka hI hai paraMtu isakA pUrNarUpa sAdhyabhAva hai aura apUrNarUpa sAdhakabhAva hai aise bhAvabhedakara dotarahase eka hI sevanA // 15 // ___ Age darzanajJAnacAritrarUpa sAdhaka bhAva hai yahI gAthAmeM kahate haiM;-[sAdhunA] sAdhupuruSoMko [ darzanajJAnacaritrANi ] darzana jJAna cAritra [nityaM] niraMtara [sevitavyAni ] sevana karane yogya haiM [ punaH ] aura [ tAni trINi api] ve tIna haiM to bhI [nizcayataH] nizcayanayase [AtmAnaM eva ] eka AtmA hI [jAnIhi ] jAno // TIkA-yaha AtmA jisabhAvakara sAdhya tathA sAdhaka ho Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAraH / 45 pareSAM vyavahAreNa sAdhunA darzanajJAnacAritrANi nityamupAsyAnIti pratipAdyate / tAni puna - strINyapi paramArthenAtmaika eva vastvaMtarAbhAvAt yathA devadattasya kasyacit jJAnaM zraddhAnamanucaraNaM ca devadattasya svabhAvAnatikramAddevadatta eva na vastvaMtaraM tathAtmanyapyAtmano jJAnaM zraddhAnamanucaraNaM cAtmasvabhAvAnatikramAdAtmaiva na vastvaMtaraM tata AtmA eka evopAsya iti svayameva pradyotate sa kila " darzanajJAnacAritraistritvAdekatvataH svayaM | mecako mecakazcApi kathayati; - daMsaNaNANacArittANi sevidavvANi sAhuNA NiccaM samyagdarzanajJAnacAritrANisevitavyAni sAdhunA vyavahAranayena nityaM sarvakAlaM tANi puNa jANa tiNNavitAni usI bhAvakara nitya sevane yogya hai aisA Apa vicArakara dUsaroMko vyavahArase kathana ' karate haiM ki sAdhupuruSoMkara darzanajJAnacAritra saMdA sevane yogya haiM aura paramArthakara dekhAjAya taba ye tInoM hI eka AtmA hI hai kyoMki ye anyavastu nahIM haiM AtmA ke hI paryAya haiM / jaise koI devadattanAmA puruSake jJAna zraddhAna AcaraNa haiM ve usake svabhAvako ullaMghana nahIM karate isaliye ve devadatta puruSa hI hai anyavastu nahIM hai usI taraha AtmAmeM bhI AtmA ke jJAna zraddhAna AcaraNa AtmAke svabhAvako nahIM ullaMghana karate isakAraNa AtmA hI hai anya vastu nahIM hai / isaliye yaha siddha huA ki eka AtmA hI sevana karane yogya hai / yaha apane Apa hI prakAzamAna hotA hai / bhAvArtha-darzana jJAna cAritra tInoM AtmAke hI paryAya haiM kucha judI vastu nahIM haiM isaliye sAdhu puruSako eka AtmAkA hI sevana karanA yaha nizcaya hai aura vyavahArakara anyako bhI yahI upadeza karanA // Age isI arthakA kalazarUpa zloka kahate haiM / "darzana" ityAdi / artha- - yaha AtmA pramANa dRSTikara dekhAjAya taba eka kAlameM aneka avasthArUpa bhI hai aura eka avasthArUpa bhI hai / kyoMki isake darzanajJAnacAritrakara to tInapanA hai aura Apakara apane ekapanA hai // bhAvArtha - pramANadRSTi meM tInakAla svarUpa vastu dravyaparyAyarUpa dekhI jAtI hai isaliye AtmA bhI eka kAlameM ekAnekasvarUpa dekhanA | Age nayavivakSA kahate haiM / "darzana" ityAdi / artha-vyavahAradRSTikara dekhA jAya taba AtmA eka hai tau bhI tIna svabhAvapanese anekAkArarUpa hai kyoMki darzanajJAnacAritra ina tIna bhAvoMse pariNamatA hai / bhAvArtha- zuddhadravyArthiMka nakara AtmA eka hai isa nayako pradhAnakara kahAjAya taba paryAyArthikanaya gauNa huA / so ekako tInarUpa pariNamatA kahanA yahI vyavahAra huA asatyArtha bhI huA / aise vyavahAranayakara darzana jJAna cAritra pariNAma se mecaka kahA hai || aba paramArthanayakara kahate haiM / "paramArthe" ityAdi / artha- zuddha nizcayanayakara dekhA jAya taba pragaTa jJAyakajyotimAtrakara AtmA ekasvarUpa hai kyoMki isakA zuddha dravyArthika nayakara sabhI anyadravyake svabhAva tathA anyake nimittase hue vibhAvoMkA dUra karane rUpa Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / samamAtmA pramANataH // 16 // darzanajJAnacAritraistribhiH pariNatatvataH / ekopi trikhabhAvatvAd vyavahAreNa mecakaH // 17 // paramArthena tu vyaktajJAtRtvajyotiSaikakaH / sarvabhAvAMtaradhvaMsisvabhAvatvAdamecakaH // 18 // AtmA nazciMtayaivAlaM mecakAmecakatvayoH / darzanajJAnacAritraH sAdhyasiddhirna cAnyathA // 19 // ( // 16 // ) * jaha NAma ko vi puriso rAyANaM jANiUNa saddahadi / to taM aNucaradi puNo atthatthIo payatteNa // 17 // evaM hi jIvarAyA NAdavo taha ya saddahevo / aNucaridvavo ya puNo so ceva du mokkhakAmeNa // 18 // yathA nAma kopi puruSo rAjAnaM jJAtvA zraddadhAti / tatastamanucarati punarArthikaH prayatnena // 17 // evaM hi jIvarAjo jJAtavyastathaiva zraddhAtavyaH / / anucaritavyazca punaH sa caiva tu mokSakAmena // 18 // yathA hi kazcitpuruSo'rthArthI prayatnena prathamameva rAjAnaM jAnIte tatastameva zraddhatte tatastapunarjAnIhi trINyapi appANaM ceva zuddhAtmAnaM caiva Nicchayado nizcayataH zuddhanizcayataH / ayamatrArthaH-paMceMdriyaviSayakrodhakaSAyAdirahitanirvikalpasamAdhimadhye samyagdarzanajJAnacAritratrayamastIti // 16 // atha gAthAdvayena tAmeva bhedAbhedaratnatrayabhAvanAM dRSTAMtadASTItAbhyAM samarthayati;jaha yathA NAma aho sphuTaM vA kobi kopi kazcit puriso puruSaH rAyANaM svabhAva hai| isaliye amecaka hai zuddha ekAkAra hai // bhAvArtha-bhedadRSTiko gauNakara abhedadRSTikara dekhAjAya taba AtmA ekAkAra hI hai vahI amecaka hai| Age pramANanayakara mecaka amecaka kahA so isa ciMtAko meMTa jaiseM sAdhyakI siddhi ho vaise karanA yaha "Atmana" ityAdise kahate haiM / artha-yaha AtmA mecaka hai bhedarUpa anekAkAra hai tathA amecaka hai abhedarUpa ekAkAra hai / aisI ciMtAkara to pUrA pdd'e| sAdhya AtmAkI siddhi to darzana jJAna cAritra-ina tInoMbhAvoMkara hI hai dUsarItaraha nahIM yaha niyama hai // bhAvArtha-AtmAkI zuddhadravyArthikanayakara siddhi huI / aisA zuddha svabhAva sAdhya hai vaha paryAyArthikasvarUpa vyavahAranayakara hI sAdhA jAtA hai isaliye aisA kahA hai ki bhedAbhedakI kathanIse kyA jisataraha sAdhyakI siddhi ho vaise karanA / vyavahArI loka paryAyameM hI samajhate haiM / isakAraNa darzana jJAna cAritra tInoM pariNAma hI AtmA hai / isataraha bheda pradhAnakara abhedakI siddhi karanA kahA hai // 16 // Age isI prayojanako do gAthAoMmeM dRSTAMtakara kahate haiM;-[yathA nAma] jaise [ kopi ] koI [ aArthikaH puruSaH] dhanakA cAhanevAlA puruSa [rAjAnaM ] rAjAko [ jJAtvA ] jAnakara [ zraddadhAti ] zraddhAna karatA hai Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAraH / mevAnucarati / tathAtmanA mokSArthinA prathamamevAtmA jJAtavyaH tataH sa eva zraddhAtavyaH tataH saevAnucaritavyazca sAdhyasiddhestathAnyathopapattyanupapattibhyAM / tatra yadAtmanonubhUyamAnAnekabhAvasaMkarepi paramavivekakauzalenAyamahamanubhUtirityAtmajJAnena saMgacchamAnameva tathetipratyayalakSaNaM zraddhAnaM caraNamutplavamAnamAtmAnaM sAdhayatIti sAdhyasiddhestathopapatteH yadAtvAbAlagopAlameva sakalakAlameva svayamevAnubhUyamAnepi bhagavatyanubhUtyAtmanyanAdibaMdhavazAt paraiH rAjAnaM jANiUNa chatracAmarAdirAjacihnatviA saddahadi zraddhatte ayameva rAjeti nizcinoti to tato jJAnazraddhAnAnaMtaraM taM taM rAjAnaM aNucaradi anucarati AzrayatyArAdhayati / kathaMbhUtaH san / atthatthIo arthArthiko jIvitArthI payatteNa sarvatAtparyeNeti dRSTAMtagAthA gatA / evaM anena prakAreNa hi sphuTa jIvarAyA zuddhajIvarAjA NAMvvo nirvikArasvasaM[tataH] usake bAda [taM ] usakI [ prayatnena anucarati ] acchI taraha sevA karatA hai [ evaM hi ] isItaraha [ mokSakAmena ] mokSako cAhanevAlA [jIvarAjaH] jIvarUpa rAjAko [ jJAtavyaH] jAne [punaH ca] aura phira [ tathaiva ] usItaraha [zraddhAtavyaH ] zraddhAna kare [ tu ca sa eva] usake vAda [anucaritavyaH ] usakA anucaraNa karanA arthAt anubhavakara tanmaya ho jAya / TIkA-nizcayakara jaise koI dhanako cAhanevAlA puruSa bahuta udyamase pahale to rAjAko jAne ki yaha rAjA hai pIche usIkA zraddhAna kare ki yaha avazya rAjA hI hai isakA sevana kiye jAnepara avazya dhanakI prApti hogI, usake bAda usIkA sevana kare AjJAmeM rahe usako prasanna kare / usItaraha, mokSakA cAhanevAlA pahale to AtmAko jAne, vAda usakA zraddhAna kare ki yahI AtmA hai isakA AcaraNa karanese avazya karmoMse chUTa sakte haiN| usake vAda usIkA anucaraNa karanA-anubhavakara usameM lIna honA cAhiye / kyoMki sAdhya jo niSkarma avasthArUpa abheda zuddhasvarUpa usakI isItaraha upapatti hai (siddhi hai) anyathA anupapatti hai / jisasamaya AtmAke anubhavameM Aye hue jo aneka paryAyarUpa bhedabhAva unase mizritapanA honepara bhI saba prakAra bhedajJAna pravINapanekara yaha anubhUti hai ki "vahI maiM hUM" aise AtmajJAnakara prAptahuA yaha AtmA jaisA jAnA taisA hI hai aisI pratItisvarUpa zraddhAna udaya hotA hai usIsamaya samasta anyabhAvoMkA bheda honese niHzaMka Thaharaneko samartha honese AtmAkA AcaraNa udaya huA AtmAko sAdhatA hai / isataraha to sAdhya AtmAkI siddhi kI / tathA upapatti vaha hai ki jo usI taraha ho / jisasamaya aisA anubhUtisvarUpa bhagavAna AtmA bAla gopAlataka sadAkAla Apa hI anubhavameM AtA huA bhI anAdibaMdhake vazase paradravyoMsahita ekapanekA nizcayakara ajJAnIke "vaha maiM hUM" aisA anubhUti rUpa AtmajJAna nahIM udaya hotA / usake abhAvase vinA jAnekA zraddhAna gadheke sIMgake Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm / samamekatvAdhyavasAyena vimUDhasyAyamahamanubhUtirityAtmajJAnaM notplavate tadabhAvAdajJAnakharazRMgazraddhAnasamAnatvAcchraddhAnamapi nolavate tadA samasta bhAvAMtaravivekena niHzaMkamevAsthAtumazakyatvAdAtmAnucaraNamanullavamAnaM nAtmAnaM sAdhayIti sAdhyasiddheranyathAnupapattiH ! kathamapi samupAttatritvamapyekatAyA apatitamidamAtmajyotirudgacchadaccham / satatamanubhavAmo'naMtacaitanyacihnaM na khalu na khalu yasmAdanyathA sAdhyasiddhiH // 20 // nanu jJAnatAdAtmyAdAtmAtmAnaM nityamupAsta eva kutastadupAsyatvenAnuzAsyata iti cenna vedanajJAnena jJAtavyaH / taha ya tathaiva sahadevvadavo ayameva nityAnaMdaikasvabhAvo rAgAdirahitaH zuddhAtmeti nizcetavyaH aNucaridavvo ya anucaritavyazca nirvikalpasamAdhinAnubhavanIyaH / punaH so eva sa eva zuddhAtmA du punaH mokkhakAmeNa mokSArthinA purusamAna hai / isataraha zraddhAnakA bhI udaya nahIM hotA / usasamaya samasta anyabhAvakA bheda na honese niHzaMka AtmAmeM Thaharaneke asamarthapanese AtmAkA AcaraNa na hone para AtmAko nahIM sAdha sakatA / isa taraha sAdhya AtmAkI siddhikI anyathA anupapatti arthAt dUsarItaraha asiddhi hai // bhAvArtha-sAdhya AtmAkI siddhi darzanajJAnacAritrakara hI hai dUsarItaraha nahIM / kyoMki pahale to AtmAko jAneM ki yaha jAnanevAlA anubhavameM AtA hai "vaha maiM hUM" usake vAda isakI pratItirUpa zraddhAna hotA hai / vinA jAne zraddhAna kisakA ? / phira samasta anyabhAvoMse bheda karake apane meM sthira hove aisI siddhi hai / jaba jAnegA hI nahIM taba zraddhAna bhI nahIM ho sakegA / taba sthiratA kisameM kara sakatA hai / isaliye dUsarI taraha siddhi nahIM hai aisA nizcaya hai| aba isI arthakA kalazarUpa kAvya kahate haiM / " kathamapi" ityAdi / artha - AcArya kahate haiM ki isa Atmajyotiko hama niraMtara anubhavate haiM / jo Atmajyoti, anaMta avinazvara caitanya cinhavAlI hai kyoMki isake anubhavavinA anyarIti se sAdhya AtmAkI siddhi nahIM hai / jisa Atmajyotine kisI taraha tInapanA aMgIkAra kiyA hai taubhI vaha ekapanese rahita nahIM huI tathA nirmala udayako prApta huI hai / bhAvArtha - AcArya kahate haiM ki jisake kisItaraha paryAyadRSTikara tInapanA prApta hai tau bhI zuddhadravyadRSTikara jo ekapa rahita nahIM huI tathA anaMta caitanyasvarUpa nirmala udayako prApta huI aisI AtmajyotikA hama niraMtara anubhava karate haiM / aisA kahanese yaha Azaya bhI jAnanA ki jo samyagdRSTi puruSa haiM ve aise hI anubhava kareM ki jaise hama anubhava karate haiM / aba koI prazna kare ki AtmA to jJAnase tAdAtmyasvarUpa hai judA nahIM hai isaliye jJAnako nitya seve hI hai phira jJAnakI hI upAsanA karanekI zikSA kyoM dI jAtI hai ? usakA samAdhAna AcArya kahate haiM--yaha kahanA ThIka nahIM yadyapi AtmA jJAnase tAdAtmyarUpa hai tau bhI eka kSaNamAtra bhI jJAnako nahIM sevatA / isake jJAnakI utpatti Apa hI jAnanese athavA 48 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smysaarH| yato na khalvAtmA jJAnatAdAtmyepi kSaNamapi jJAnamupAste svayaMbuddha-bodhitabuddhatvakAraNapUrvakatvena jJAnasyotpatteH / tarhi tatkAraNAtpUrvamajJAna evAtmA nityamevApratibuddhatvAdevametat // 17 // 18 // tarhi kiyaMtaM kAlamayamapratibuddho bhavatItyabhidhIyatAM; kamme Nokammami ya ahamidi ahakaM ca kamma NokammaM / jA esA khalu buddhI appaDibuddho havadi tAva // 19 // karmaNi nokarmaNi cAhamityahakaM ca karma nokarma / yAvadeSA khalu buddhirapratibuddho bhavati tAvat // 19 // yathA sparzarasagaMdhavarNAdibhAveSu pRthubudhnodarAdyAkArapariNatapudgalaskaMdheSu ghaToyamiti ghaTe ca sparzarasagaMdhavarNAdibhAvAH pRthubudhnodarAdyAkArapariNatapudgalaskaMdhAzcAmI iti vastvabhedenAnubhUtistathA karmaNi mohAdiSvaMtaraMgeSu, nokarmaNi zarIrAdiSu bahiraMgeSu cAtmatiraskAriSu SeNeti dArTItaH / idamatra tAtparya bhedAbhedaratnatrayabhAvanArUpayA paramAtmaciMtayaiva pUryate'smAkaM kiM vizeSeNa zubhAzubharUpavikalpajAleneti / evaM bhedAbhedaratnatrayavyAkhyAnamukhyatayA gAthAtrayaM dvitIyasthale gataM // 17 // 18 // atha svataMtravyAkhyAnamukhyatayA gAthAtrayaM kathyate / tadyathA-svaparabhedavijJAnAbhAve jIvastAvadajJAnI bhavati paraM kiMtu kiyatkAlaparyaMta iti na jJAyate evaM pRSTe sati prathamagAthAyAM pratyuttaraM dadAti;-kamme karmaNi jJAnAvaraNAdidravyakarmaNi rAgAdibhAvakarmaNi ca Nokammami ya zarIrAdinokarmaNi ca ahamidi ahamiti pratItiH ahakaM ca kamma NokammaM ahakaM ca karma nokarmeti pratItiH yathA ghaTe varNAdayo guNA ghaTAkArapariNatapudgalaskaMdhAzca varNAdiSu ghaTa ityabhedena jA yAvaMtaM kAlaM esA eSA pratyakSIbhUtA khalu sphuTaM buddhI karmanokarmaNI saha zuddhabuddhakasvabhAvanijaparamAtmavastunaH dUsareke vatalAnese hotI hai| kyoMki yA to kAlalabdhi Aye taba Apa hI jAnaletA hai yA koI upadeza denevAlA milai taba jAnasakatA hai / jaise soyA huA puruSa yA to Apa hI jAga jAtA hai yA koI jagAve taba jAga sakegA / phira koI prazna karatA hai ki yadi isataraha hai to jAnaneke kAraNake pahale AtmA ajJAnI hI hai kyoMki sadA hI isake apratibuddhapanA hai ? usakA uttara AcArya kahate haiM-yaha bAta aise hI hai ki vaha ajJAnI hI hai // 17 // 18 // Age phira pUchate haiM ki yaha AtmA kitane samayataka apratibuddha (ajJAnI) rahatA hai ? usake uttarakA gAthAsUtra kahate haiM;-[ yAvat ] jabataka isa AtmAke [karmaNi ] jJAnAvaraNAdi dravyakarma bhAvakarma [ vA ] aura [ nokarmaNi ] zarIraAdi nokarmameM [ ahaM karma nokarma ] maiM karma nokarma hUM [ahakaM iti ca] aura ye karma nokarma mere haiM [ eSA khalu ] aisI nizcaya [ matiH] buddhi hai [ tAvat tabataka [ apratibuddhaH] yaha AtmA apratibuddha ( ajJAnI ) [bhavati ] hai // TIkA 7 samaya0 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm / pudgalapariNAmeSvahamityAtmani ca karmamohAdayo'taraMgA nokarmazarIrAdayo bahiraMgAzcAtmatiraskAriNaH pudgalapariNAmA amI iti vastvabhedena yAvaMtaM kAlamanubhUtistAvaMtakAlamAtmA bhavatyapratibuddhaH / yadA kadAcidyathA rUpiNo darpaNasya svaparAkArAvabhAsinI svacchataiva vahnarauSNyaM jvAlA ca tathA nIrUpasyAtmanaH svaparAkArAvabhAsinI jJAtataiva pudgalAnAM karma nokarma ceti svataHparato vA bhedavijJAnamUlAnubhUtirutpazyati tadaiva pratibuddho bhaviekA buddhiH appaDibuddho apratibuddhaH svasaMvittizUnyo bahirAtmA havadi bhavati tAva tAvatkAlamiti / atra bhedavijJAnamUlaM zuddhAtmAnubhUtiH svataH svayaMbuddhApekSayA parato vA bodhitajaise sparza rasa gaMdha varNa Adi bhAvoMmeM caur3A nIce avagAharUpa udaraAdike AkAra pariNata hue pudgalake skaMdhoM ( samUha ) meM yaha ghaTa hai aura ghaTameM sparza rasa gaMdha varNAdi bhAva haiM tathA pRthu budhnodara Adike AkAra pariNata pudgala skaMdha haiM aise vastuke abhedakara anubhUti hai, usItaraha karma jo moha Adi aMtaraMga pariNAma aura nokarma jo zarIra Adi bAhya vastu ye saba pudgalake pariNAma haiM aura AtmAke tiraskAra karanevAle haiN| unameM ye karma nokarma maiM hUM tathA mohAdika aMtaraMga zarIrAdi bahiraMga karma AtmAke tiraskAra karanevAle pudgala pariNAma ve mere AtmAke haiM isataraha vastuke abhedakara jabataka anubhUti hai tabataka AtmA apratibuddha hai ajJAnI hai| aura jaba kisIsamaya jaise rUpI darpaNakI svaparake AkArako pratibhAsakaranevAlI svacchatA hI hai tathA uSNatAaura jvAlA agnikI hai usI taraha arUpI AtmAkI apane parake jAnanevAlI jJAtRtA (jJAtApanA) hI hai aura karma nokarma pudgalake hI haiM aisI apane Apa hI tathA dUsareke upadezase bhedavijJAna kAraNavAlI anubhUti utpanna ho jAyagI taba hI yaha AtmA pratibuddha (jJAnI) hogaa| bhAvArtha-yaha AtmA jaba taka aisA jAnatA hai ki jaise sparzaAdika pudgalameM haiM aura pudgala sparzAdimaya hai usItaraha jIvameM karma nokarma haiM aura karmanokarmamaya jIva hai taba taka to ajJAnI hai / aura jaba yaha jAna le ki AtmA to jJAtA hI hai aura karmanokarma pudgalake hI haiM tabhI yaha jJAnI hotA hai / jaise darpaNameM agnikI jvAlA dIkhatI ho vahAM aisA jAne ki jvAlA to agnimeM hI hai ArasemeM nahIM baitthii| jo ArasemeM dIkha rahI hai vaha darpaNakI svacchatA hI hai| isItaraha karma nokarma apane AtmAmeM nahIM baiThe AtmAke jJAnakI svacchatA aisI hI hai jisameM jJeyakA pratibiMba dIkhatA hai isaprakAra karmanokarma jJeya haiM ve pratibhAsate haiM aisA anubhava AtmAkA bhedajJAnarUpa yA to svayameva ho athavA upadezase ho taba hI jJAnI hotA hai // aba isI arthakA kalazarUpa kAvya kahate haiM / "kathamapi" ityAdi / artha-jo puruSa Apase hI athavA parake upadezase kisItaraha bhedavijJAnarUpa mUlakAraNavAlI avicala nizcala apane AtmAkI anubhUtiko pAte haiM ve hI puruSa darpaNakI taraha apane AtmAmeM pratibiMbita hue anaMtabhAvoMke Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smysaarH| Syati / "kathamapi hi labhate bhedavijJAnamUlAmacalitamanubhUtiM ye svato vAnyato vA / pratiphalananimagnAnaMtabhAvasvabhAvairmukuravadavikArAH saMtataM syusta eva // 21 // " // 19 // nanu kathamayamapratibuddho lakSyeta; ahamedaM edamahaM ahamedasseva homi mama edN| aNNaM jaM paradavvaM saccittAcittamissaM vA // 20 // Asi mama puvvamedaM ahamedaM cAvi puvvakAlani / hohidi puNovi majjhaM ahamedaM cAvi hossAmi // 21 // eyattu asaMbhUdaM AdaviyappaM karedi sNmuuddho| bhUdatthaM jANaMto Na karedi du taM asaMmUDho // 22 // ahametadetadahaM ahametasyAsmi mamaitat / anyadyatparadravyaM sacittAcittamizraM vA // 20 // AsInmama pUrvametadetat ahamidaM cApi pUrvakAle / bhaviSyati punarapi mama ahamidaM caiva punarbhaviSyAmi // 21 // etattvasadbhUtamAtmavikalpaM karoti saMmUDhaH / bhUtArthaM jAnanna karoti tu tamasaMmUDhaH // 22 // yathAgniriMdhanamastIMdhanamanirastyagneriMdhanamastIMdhanasyAgnirastyagneriMdhanaM pUrvamAsIdidhanasyAbuddhApekSayA ye labhaMte te puruSAH zubhAzubhabahirdravyeSu vidyamAneSvapi mukuruMdavadavikArA bhavaMtIti bhAvArthaH // 19 // atha zuddhajIve yadA rAgAdirahitapariNAmastadA mokSo bhavati / ajIve. dehAdau yadA rAgAdipariNAmastadA baMdho bhavatItyAkhyAti; jIveva ajIve vA saMpadi samayamhi jattha uvjutto| " tattheva baMdha mokkho hodi samAseNa nnihittttho|| .. jIve vA ajIve vA saMpratisamaye yatropayuktaH / tatraiva baMdhaH mokSo bhavati samAsena nirdiSTaH // jIveva svazuddhajIve vA ajIve vA dehAdau vA saMpadisamayahmi vartamAnakAle, jattha uvajutto yatropayuktaH tanmayatvenopAdeyabuddhyA pariNataH tattheva tatraiva ajIve jIve vA baMdhamokkho ajIvadehAdI baMdho, jIve zuddhAtmani mokSaH havadi bhavati samAseNa khabhAvoMkara niraMtara vikArarahita hote haiM jJAnameM jo jJeyoMke AkAra pratibhAsate haiM unakara rAgAdi vikArako nahIM prApta hote // 19 // - Age ziSya prazna karatA hai ki yaha apratibuddha ( ajJAnI) kisataraha pahacAnA jA sakatA hai usake cinha vatalAo usakA uttararUpa gAthA kahate haiM;-["yaH"] jo puruSa[anyat yat paradravyaM ] apanese anya jo paradravya [ sacittAcittaH mizraM vA ] sacitta strIputrAdika, acitta dhanadhAnyAdika, mizra prAmanagarAdika-inako Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm / miH pUrvamAsIdaneriMdhanaM punarbhaviSyatIMdhanasyAgniH punarbhaviSyatItIMdhana evAsadbhUtAgnivikalpatvenApratibuddhaH kazcilakSyeta tathAhametadasmyetadahamasti mamaitadastyetasyAhamasmi mamaitatpUrvamAsIdetasyAhaM pUrvamAsaM mamaitatpunarbhaviSyatyetasyAhaM punarbhaviSyAmIti paradravya evAsadbhUtAtmavikalpatvenApratibuddho lakSyetAtmA / nAgniriMdhanamasti nedhanamagnirastyaniranirastIdhanamiMdhanamasti / nAgneriMdhanamasti nedhanasyAgnirastyagneragnirastIMdhanasdhanamasti / nAgneriMNihiTo saMkSepeNa sarvajJairnirdiSTa iti / atraivaM jJAtvA sahajAnaMdaikasvabhAvanijAtmani ratiH karttavyA / tadvilakSaNe paradravye viratirityabhiprAyaH // athAzuddhanizcayenAtmA rAgAdibhAvakarmaNAM kartA anupacaritAsadbhUtavyavahAranayena dravyakarmaNAmityAvedayati; jaM kuNadi bhAvamAdA kattA so hodi tassa bhAvassa / Nicchayado vavahArA poggalakammANa kattAraM // yaM karoti bhAvaM AtmA kartA sa bhavati tasya bhAvasya / nizcayataH vyavahArAt pudgalakarmaNAM kartA // ja kuNadi bhAvamAdA kattA so hodi tassa bhAvassa yaM karoti rAgAdibhAvamAtmA sa tasya bhAvasya pariNAmasya kartA bhavati / Nicchayado azuddhanizcayanayena azuddhabhAvAnAM zuddhanizcayanayena zuddhabhAvAnAM karteti bhAvAnAM pariNamanameva kartRtvaM / vavahArA anupacaritAsadbhUtavyavahAranayAt poggalakammANa pudgaladravyakarmAdInAM kattAraM karteti / kartAraM iti karmapadaM karteti kathaM bhavatIti cet prAkRte kvApi kArakavyabhicAro liMgavyabhicArazca / atra rAgAdInAM jIvaH karteti bhaNitaM te ca saMsArakAraNaM tataH saMsAraaisA samajhe ki [ahaM etat ] maiM yaha hUM [ etat ahaM ] ye dravya mujhasvarUpa haiM [etasya ahaM ] maiM inakA hUM [ etat mama asti ] ye mere haiM [ etat mama pUrva AsIt ] ye mere pUrva the [ etasya ahamapi pUrva AsaM ] inakA maiM bhI pahale thA [ punaH ] tathA [etat mama bhaviSyati ] ye mere AgAmI hoMge [ ahamapi etasya bhaviSyAmi ] maiM bhI inakA AgAmI hoUMgA [etattu asadbhUtaM ] aisA jhUThA [AtmavikalpaM ] Atmavikalpa karatA hai vaha [asaMmUDhaH ] mUDhaH hai mohI hai ajJAnI hai [ tu] aura jo puruSa [bhUtArtha ] paramArtha vastusvarUpako [jAnan ] jAnatA huA [taM ] aisA jhUThA vikalpa [na karoti ] nahIM karatA hai vaha [ asaMmUDhaH ] mUDha nahIM hai jJAnI hai / TIkApahale dRSTAMta kahate haiM / jaise koI puruSa IMdhana aura agniko milAhuA dekha aisA jhUThA vikalpa karatA hai ki agni hai vaha IMdhana hai tathA IMdhana hai vaha agni hai, agnikA IMdhana pahale thA IMdhanakI agni pahale thI, agnikA IMdhana AgAmI hogA IdhanakI agni AgAmI hogii| isa taraha IdhanameM hI agnikA vikalpa karatA hai vaha jhUThA hai / isIse apratibuddha ( ajJAnI ) koI pahacAnA jAtA hai / usItaraha dASTAta hai / jaise jo koI paradravyameM Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 53 samayasAraH / dhanaM pUrvamAsIndhanasyAgniH pUrvamAsIdagneragniH pUrvamAsIdidhanasyeMdhanaM pUrvamAsInnAgneriMdhanaM punarbhaviSyati dhanasyAgniH punarbhaviSyatyagneragniH punarbhaviSyatIMdhanasseMdhanaM punarbhaviSyatIti kasyacidagnAveva sadbhUtAgnivikalpavannAhametadasmi naitadahamastyahamaMhamasmyetadetadasti na mamaitadasti naitasyAhamasmi mamAhamasmyetasyaitadasti na mamaitatpUrvamAsIntasyAhaM pUrvamAsaM bhayabhItena mokSArthinA samastarAgAdivibhAvarahite zuddhadravyaguNaparyAye svarUpe nijaparamAtmani bhAvanA karttavyetyabhiprAyaH / evaM svataMtravyAkhyAnamukhyatvena tRtIyasthale gAthAtrayaM gataM // atha yathA kopyapratibuddhaH agniriMdhanaM bhavati iMdhanamagnirbhavati agniriMdhanamAsIt iMdhanamagnirAsIt agniriMdhanaM bhaviSyati iMdhanamanirbhaviSyatIti vadati tathA yaH kAlatrayepi deharAgAdiparadravyamAtmani yojayati so'pratibuddho bahirAtmA mithyAjJAnI bhavatIti prarUpayatiH-ahamedaM edamahaM ahaM idaM paradravyaM idaM ahaM bhavAmi / ahamedasseva hi homi mama evaM ahamasya saMbaMdhI bhavAmi mama saMbaMdhIdaM / aNNaM jaM paradravyaM dehAdanyadbhinnaM putrakalatrAdi yatparadravyaM saccittAcittamissaM vA sacittAcittamizraM vA / tacca gRhasthApekSayA sacittaM syAdi, acittaM suvarNAdi, mizraM sAbharaNasyAdi / athavA tapodhanApekSayA sacittaM chAtrAdi, acittaM picchakamaMDalupustakAdi mizramupakaraNasahitachAtrAdi / athavA sacittaM rAgAdi acittaM pudgalAdi paMcadravyarUpaM mizraM guNasthAnajIvamArgaNAdipariNatasaMsArijIvasvarUpamiti vartamAnakAlApekSayA gAthA gatA / AsItyAdi / Asi mama putvamedaM AsIt mama pUrvametat ahamedaM asatyArtha Atmavikalpa kare ki maiM yaha paradravya hUM aura yaha paradravya hai vaha maiM hUM, yaha merA paradravya hai isa paradravyakA maiM hUM, merA yaha pahale thA maiM isakA pahale thA, merA yaha AgAmI hogA maiM isakA AgAmI houuNgaa| aise jhUThe vikalpakara apratibuddha (ajJAnI) pahacAnA jAtA hai| tathA agni hai vaha Idhana nahIM hai IMdhana hai vaha agni nahIM hai, agni hai vaha agni hI hai IMdhana hai vaha IMdhana hI hai, agnikA Idhana nahIM hai IMdhanakI agni nahIM hai agnikI hI agni hai IMdhanakA IMdhana hai, agnikA IMdhana pahale huA nahIM IMdhanakI agni pahale huI nahIM agnikI agni pahale thI, IMdhanakA IMdhana pahale thA / tathA agnikA IMdhana AgAmI nahIM hogA, IMdhanakI agni AgAmI nahIM hogI agnikI agni hI AgAmI hogI, IMdhanakA IMdhana hI AgAmI hogA / isataraha kisIke agnimeM hI satyArtha agnikA vikalpa jisaprakAra ho jAtA hai usItaraha maiM yaha paradravya nahIM hUM paradravyakA paradravya hI hai tathA yaha paradravya mujhasvarUpa nahIM hai maiM to maiM hI hUM paradravya hai vaha paradravya hI hai tathA merA yaha paradravya nahIM hai isa paradravyakA maiM nahIM hUM apanA hI maiM hUM paradravyakA paradravya hai| tathA isa paradravyakA maiM pahale nahIM huA yaha paradravya merA pahale nahIM thA, apanA maiM hI pUrvathA paradravyakA paradravya pahale thA / tathA yaha paradravya merA AgAmI na hogA usakA maiM AgAmI na hoUMgA maiM apanA hI AgAmI Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm / mamAhaM pUrvamAsametasyaitatpUrvamAsInna mamaitatpunarbhaviSyati naitasyAhaM punarbhaviSyAmi mamAhaM punarbhaviSyAmyetasyaitatpunarbhaviSyatIti khadravya eva sadbhUtAtmavikalpasya pratibuddhalakSaNasya bhAvAt / "tyajatu jagadidAnIM mohamAjanmalInaM rasayatu rasikAnAM rocanaM jJAnamudyat / iha kathamapi nAtmAnAtmanA sAkamekaH kila kalayati kAle kvApi tAdAtmyavRtti 22 // " // 20 // 21 // 22 // cAvi puvvakAlami ahamidaM caiva pUrvakAle hohidi puNobi majjhaM bhaviSyati punarapi mama ahamedaM cAvi hossAmi ahamidaM caiva punarbhaviSyAmi iti bhUtabhAvikAlApekSayA gAthA gatA / edamityAdi / edaM imaM tu punaH asaMbhUdaM asadbhUtaM kAlatrayaparadravyasaMbaMdhimithyArUpaM AdaviyappaM AtmavikalpaM azuddhanizcayena jIvapariNAmaM karedi karoti saMmUDho samyaGmUDhaH ajJAnI bahirAtmA bhUdatthaM bhUtArthaM nizcayanayaM jANaMto jAnan san Na karedi na karoti du punaH kAlatrayaparadravyasaMbaMdhimithyAvikalpaM asaMmUDho asaMmUDhaH samyagdaSTiraMtarAtmA jJAnI bhedAbhedaratnatrayabhAvanArataH / kiM ca yathA kopyajJAnI agniriMdhanaM iMdhanamagniH kAlatraye nizcayenaikAMtenAbhedena vadati tathA deharAgAdiparadravyamidAnImahaM bhavAmi pUrvamahamAsaM punaragre bhaviSyAmIti yo vadati so'jJAnI bahirAtmA tadviparIto jJAnI samyagdRSTiraMtarAtmeti / evaM ajJAnI jJAnI jIvalakSaNaM jJAtvA nirvikArasvasaMvedanalakSaNe bhedajJAne sthitvA bhAvanAM karteti tAmeva bhAvanAM dRDhayati / yathA kopi rAjasevakapuruSo rAjazatrubhiH saha saMsarga kurvANaH san rAjArAdhako na bhavati tathA paramAtmA'rAdhakapuruSastatpratipakSabhUtamithyAtvarAgAdibhiH pariNamamANaH paramAtmArAdhako na bhavatIti bhAvArthaH / evamapratibuddhalakSaNakathanena caturthasthale gAthAtrayaM gataM // 20 // 21 // 22 // hoUMgA isa (paradravya )kA yaha (paradravya) AgAmI hogA / aisA jo svadravyameM hI satyArtha Atmavikalpa hotA hai| yahI pratibuddha jJAnIkA lakSaNa hai isIse jJAnI pahacAnA jAtA hai // bhAvArtha-jo paradravyameM AtmAkA vikalpa karatA hai vaha to ajJAnI hai / aura apane AtmAko hI apanA mAnatA hai vaha jJAnI hai / aisA agni Idhanake dRSTAMtakara dRDha kiyA hai| Age isI arthakA kalazarUpa kAvya kahate haiM / tyajatu ityAdi / arthaloka hai vaha anAdi saMsArase lekara abataka anubhava kiye mohako aba to chor3e aura rasikajanoMko rucanevAlA udaya huA jo jJAna use AsvAdana kare kyoMki isa lokameM AtmA hai vaha paradravyakara sahita kisI samayameM pragaTa rItise ekapaneko kisI prakAra prApta nahIM hotA / isaliye AtmA eka hai vaha anya dravyakara ekatArUpa nahIM hotA / / bhAvArtha-AtmA paradravyase kisIprakAra kisIkAlameM ekatAke bhAvako nahIM prApta hotA / isaliye AcAryane aisI preraNA kI hai ki anAdise lagA huA jo paradravyase moha hai usa ekapanerUpa mohako abhI chor3o aura jJAnako AsvAdo / moha hai vaha vRthA hai jhUThA hai duHkhakA kAraNa hai / aisA bhedavijJAna batalAyA hai / / 20 / 21 / 22 / / Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ athApratibuddhabodhanAya vyavasAyaH samayasAraH / 55 aNNANamohidamadI majjhamiNaM bhaNadi puggalaM davvaM baddhamabaddhaM ca tahA jIvo bahubhAvasaMjutto // 23 // savvaNhuNAdiTTho jIvo uvaogalakkhaNo NicaM | kiha so puggaladavvI-bhUdo jaM bhaNasi majjhamiNaM // 24 // jadi so puggaladavvI-bhUdo jIvattamAgadaM idaraM / to satto vattuM je majjhabhiNaM puggalaM davvaM // 25 // ajJAnamohitamatirmamedaM bhaNati pudgalaM dravyaM / baddhamabaddhaM ca tathA jIvo bahubhAvasaMyuktaH // 2 sarvajJajJAnadRSTo jIva upayogalakSaNo nityaM kathaM sa pugaladravyIbhUto yadbhaNasi mamedaM // yadi sapudgaladravyIbhUto jIvatvamAgatamitarat / tacchakta vaktuM yanmamedaM pudgalaM dravyaM // 25 // yugapadanekavidhasya baMdhanopAdheH sannidhAnena pradhAvitAnAmasvabhAvabhAvAnAM saMyogavazAdvizeghAzrayoparaktaH sphaTikopala ivAtyaMtatirohitasvabhAvabhAvatayA astamitasamasta vivekajyoti - athApratibuddhasaMbodhanArthaM vyavasAyaH kriyate ; - aNNANetyAdi vyAkhyAnaM kriyate / aNNANamohidamadI ajJAnamohitamatiH majjhamiNaM bhaNadi puggalaM davvaM mamedaM bhaNati pugalaM dravyaM / kathaMbhUtaM / baddhamabaddhaM ca baddhaM saMbaMdhaM deharUpaM abaddhaM ca asaMbaMdha dehAdbhinnaM putrakalatrAdi tahA tathA jIve jIvadravye bahubhAvasaMjutte midhyAtvarAgAdibahubhAvasaMyukte / ajJAnI jIvo dehaputrakalatrAdikaM paradravyaM mamedaM bhaNatItyarthaH / Age apratibuddhake samajhAneke liye upAya kahate haiM; - [ ajJAnamohitamatiH ] jisakI mati ajJAnase mohita hai aisA [ jIvaH ] jIva isataraha [ bhaNati ] kahatA hai [ idaM ] yaha [ baddhaM ca abaddhaM ] zarIrAdi baddhadravya, dhanadhAnyAdi abaddha paradravya [ mama ] merA hai / vaha jIva [ bahubhAvasaMyuktaH ] moha rAga dveSAdi bahutabhAvoMkara sahita hai || AcArya kahate haiM jo [ jIvaH ] jIva [sarvajJajJAnadRSTaH ] sarvajJake jJAnakara dekhA gayA [ nityaM ] nitya [ upayogalakSaNaH ] upayogalakSaNavAlA hai [ sa: ] vaha [ pudgaladravyIbhUtaH ] pudgaladravyarUpa [ kathaM ] kaise ho sakatA hai ? [ yat ] jo tU [ bhaNasi ] kahatA hai ki [ idaM mama ] yaha pudgaladravya merA hai // [ yadi ] jo [ saH ] jIvadravya [ pudgaladravyIbhUtaH ] pudgaladravyarUpa ho jAya to [ itarat ] pudgaladravya bhI [ jIvatvaM ] jIvapaneko [ AgataM ] prApta ho jAyagA / yadi aisA ho jAya [ tat ] to [ vaktuM zaktaH ] tuma kaha sakate ho [ yat ] ki Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm / mahatA svayamajJAnena vimohitahRdayo bhedamakRtvA tAnevAsvabhAvabhAvAn svIkurvANaH pudgaladravyaM mamedamityanubhavati kilApratibuddho jIvaH / athAyameva pratibodhyate re durAtman AtmapaMsan jahIhi jahIhi paramAvivekaghasmarasatRNAbhyavahAritvaM / dUranirastasamastasaMdehaviparyAsAnadhyavasAyena vizvakajyotiSA sarvajJajJAnena sphuTIkRtaM kila nityopayogalakSaNaM jIvadravyaM / tatkathaM pudgaladravyIbhUtaM yena pudgaladravyaM mamedamityanubhavasi yato yadi kathaMcaiti prathamagAthA gtaa| athAsya bahirAtmanaH saMbodhanaM kriyate-re durAtman savvaNha ityAdi sabbaNhuNANadicho sarvajJajJAnadRSTaH jIvo jIvapadArthaH / kathaMbhUto dRSTaH / uvaogalakkhaNo kevalajJAnadarzanopayogalakSaNaH NiccaM nityaM sarvakAlaM kaha kathaM so sa jIvaH puggalavvIbhUdo pudgaladravyaM jAtaH na kathamapi / jaM yena kAraNena bhaNasi bhaNasi tvaM majjhamiNaM mamedaM pudgaladravyaM / iti dvitIyA gAthA gatA / jadi ityAdi-jadi yadi [ idaM pudgaladravyaM ] yaha pudgaladravya [ mama ] merA hai| aisA nahIM hai // TIkAajJAnI jIva pudgaladravyako "yaha merA hai" aisA anubhava karatA hai / vaha ajJAnI kaisA hai ? atyaMta AcchAdita hue apane svabhAvabhAvapanekara jisakI samasta bhedajJAnarUpa. jyoti asta hogaI hai| phira kaisA hai ? mahA ajJAnakara jisakA hRdaya apane Apa hI vimohita hai, bhedajJAnake vinA apanA aura parakA bheda nahIM karake jo apane svabhAva nahIM haiM aise vibhAvoMko apane karatA hai / kyoMki parabhAvoMke saMbaMdhase apanA svabhAva atyaMta chipa gayA haiM / kaise haiM parabhAva ? eka samayameM aneka prakArake baMdhanakI upAdhike atinikaTapanese prAptahue haiM / jaise sphaTikapASANameM aneka tarahake varNakI nikaTatAkara anekarUpapanA dIkhatA hai sphaTikakA nija zveta nirmalabhAva nahIM dIkhatA / usItaraha karmakI upAdhise AtmAkA zuddha svabhAva AcchAdita horahA hai vaha nahIM dIkhatA / isIkAraNa pudgaladravyako apanA mAnatA hai / aise ajJAnIko samajhAte haiM ki re durAtman AtmAkA ghAta karanevAlA tU parama avivekakara jaise tRNasahita suMdara AhArako hastIAdi pazu khAtA hai usI tarahake khAnekA svabhAva chor3a chor3a / jo sarvajJajJAnakara pragaTa kiyA nitya upayoga svabhAvarUpa jIvadravya vaha kaise pudgalarUpa ho gayA jisase ki tU "yaha pudgaladravya merA hai" aisA anubhavatA hai / kaisA hai sarvajJakA jJAna ? jisane samasta saMdehaviparyaya anadhyavasAya dUra kara diye hai| phira kaisA hai ? samasta vastuke prakAzaneko eka advitIya jyoti hai| aise jJAnakara dikhalAyA hai / aura kadAcit kisItaraha jaise lona to jalarUpa ho jAtA hai tathA jala lonarUpa ho jAtA hai usItaraha jIvadravya to pudgalarUpa hove tathA pudgaladravya jIvarUpa hove to terI "pudgaladravya merA hai" aisI anubhUti bana sakatI hai / aisA to kisItaraha bhI dravyasvabhAva badala nahIM sktaa| ___1 AtmavinAzaka / Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAraH / 57 nApi jIvadravyaM pudgaladravyIbhUtaM syAt / pudgaladravyaM ca jIvadravyIbhUtaM syAt tadaiva lavaNasyodakamiva mamedaM pudgaladravyamityanubhUtiH kila ghaTeta tattu na kathaMcanApi syAt / tathAhi-yathA kSAratvalakSaNaM lavaNamudakIbhavat dravatvalakSaNamudakaM ca lavaNIbhavat kSAratvadravatvasahavRttyavirodhAdanubhUyate na tathA nityopayogalakSaNaM jIvadravyaM pudgaladravyIbhavat nityAnupayogalakSaNaM pudgaladravyaM ca jIvadravyIbhavat upayogAnupayogayoH prakAzatamasoriva sahacet so sa jIvaH puggalavvIbhUdo pudgaladravyajAtaH jIvo jIvaH jIvattaM jIvatvaM AgadaM AgataM prAptaM idaraM itarat zarIrapudgaladravyaM to sakA vuttuM tataH zakyaM vaktuM je aho athavA yasmAtkAraNAt majjhamiNaM puggalaM vvaM mamedaM pudgaladravyamiti / nacaivaM yathA varSAsu lavaNamudakIbhavati grISmakAle jalaM lavaNIbhavati / tathA yadi caitanyaM vihAya jIvadravyaM pudgaladravyasvarUpeNa pariNamati pudgaladravyaM ca mUrttatvamacetanatvaM vihAya cidrUpaM cAmUrtatvaM ca bhavati tadA bhavadIyavacanaM satyaM bhavati / re durAtman na ca tathA, pratyakSavirodhAt / tato jIvadravyaM yahI dRSTAMtase acchItaraha batalAte haiM jaise kSArapane svabhAvavAlA lona to jalarUpa huA dIkhatA hai aura dravatvalakSaNavAlA jala lonarUpa huA dekhA jAtA hai kyoMki lonakA kSArapanA tathA jalakA dravapanA ina donoMke sAtha rahanemeM avirodha hai isameM koI bAdhA nahIM hai / usI taraha nitya upayogalakSaNavAlA jIvadravya to pudgaladravya huA nahIM dekhane meM AtA aura nitya anupayoga ( jaDa) lakSaNavAlA pudgaladravya jIvadravyarUpa huA nahIM dIkhatA kyoMki prakAza tathA aMdhakAra ina donoMkI taraha upayoga tathA anupayogake sAtha rahanekA virodha hai, jaDa cetana ye donoM kisI samaya bhI eka nahIM ho sakate / isaliye tU sabatarahase prasanna ho arthAt apanA citta ujjvalakara sAvadhAna ho, apane hI dravyako apane anubhavarUpa kara, aisA zrIguruoMkA upadeza hai // bhAvArtha-yaha ajJAnI jIva pudgaladravyako apanA mAnatA hai usako upadezakara sAvadhAna kiyA hai ki sarvajJane aisA dekhA hai jo jaDa aura cetanadravya ye donoM sarvathA jude 2 haiM kadAcit kisatarahase bhI ekarUpa nahIM hote / isakAraNa he ajJAnI tU paradravyako ekapanekara mAnanA chor3a de aisA vRthA mAnanese kucha lAbha nahIM hai| aba isI arthakA kalazarUpa kAvya kahate haiN| ayi ityAdi / artha-"ayi" aisA komala AmaMtraNa ( saMbodhana ) arthameM avyaya hai / usase kahate haiM ki he bhAI tU kisItaraha bhI mahAn kaSTase athavA maraNAvasthAko prAptahuA bhI tattvoMkA kautUhalI huA isa zarIrAdi mUrtadravyakA eka muhUrta (do ghar3I ) par3osI hokara AtmAkA anubhava kara, jisase ki apane AtmAko vilAsarUpa sarva paradravyoMse judA dekhakara isa zarIrAdi mUrtIka pudgaladravyake sAtha ekapaneke mohako zIghra hI chor3a sakegA // bhAvArtha-jo yaha AtmA do ghar3I pudgaladravyase bhinna apane zuddhasvarUpakA anubhava 8 samaya. Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm / vRttivirodhAdanubhUyate / tatsarvathA prasIda vibudhya svadravyaM mamedamityanubhava / "ayi kathamapi mRtvA tattvakautUhalI san anubhava bhavamUrteH pArzvavarttI muhUrtaM / pRthagatha vilasaMtaM svaM samAlokya yena tyajasi jhagiti mUrtyA sAkamekatvamohaM // 23 // " 23 / 24 / 25 // athAhApratibuddhaH 58 jadi jIvo Na sarIraM titthayarAyariyasaMdhudI ceva / savvAvi havadi micchA teNa du AdA havadi deho // 26 // yadi jIvo na zarIraM tIrthaMkarAcAryasaMstutizcaiva / sarvApi bhavati mithyA tena tu AtmA bhavati dehaH // 26 // yadi ya evAtmA tadeva zarIraM pudgaladravyaM na bhavettadA - "kAMtyaiva rUpayaMti ye dazadizo dehAdbhinnamamUrttaM zuddhabuddhaikasvabhAvaM siddhamiti / evaM dehAtmanorbhedajJAnaM jJAtvA mohodayotpanna samastavikalpajAlaM tyaktvA nirvikAracaitanyacamatkAramAtre nijaparamAtmatattve bhAvanA karttavyeti tAtparyaM / ityapratibuddhasaMbodhanArthaM paMcamasthale gAthAtrayaM gataM // / 23 / 24 / 25 // atha pUrvapakSa parihArarUpeNa gAthASTakaM kathyate, tatraikagAthAyAM pUrvapakSaH gAthAcatuSTaye nizcayavyavahArasamarthanarUpeNa parihAraH / gAthAtraye nizcayastutirUpeNa parihAra iti SaSThasthale samudAyapAtanikA / tadyathA prathamatastAvat yadi jIvazarIrayorekatvaM na bhavati tadA tIrthakarAcAryastutirvRthA bhavatItyapratibuddhaziSyaH pUrvapakSaM karoti;jadi jIvo Na sarIraM he bhagavan yadi jIvaH zarIraM na bhavati titthayarAyariyasaMdhudI ceva tarhi " dvau kuMdedutuSArahAradhavalAvityAdi" tIrthakarastutiH "desakulajAisuddhA" kare ( usameM lIna hove ) parISaha kaSTa ) Anepara bhI cigai nahIM to ghAtakarmakA nAzakara kevalajJAna utpanna karake mokSako prApta hosakatA hai / AtmAnubhavakA aisA mAhAtmya hai taba mithyAtvakA nAzakara samyagdarzanakI prApti honA to sugama haiM / isaliye zrIguruoMne yahI pradhAnatAse upadeza kiyA hai / / 23 / 24 / 25 // Age apratibuddha ( ajJAnI) jIva kahatA hai usakI gAthA kahate haiM; - apratibuddha kahatA hai ki [ yadi ] jo [ jIva: ] jIva hai vaha [ zarIraM na ] zarIra nahIM hai to [ tIrthakarAcArya saMstutiH ] tIrthakara aura AcAryoMkI stuti karanA hai vaha [sarvApi ] saba hI [ mithyA bhavati ] mithyA ( jhUTha ) ho jAya [ tena tu ] isaliye hama samajhate haiM ki [ AtmA ] AtmA [ deha: caiva ] yaha deha hI [ bhavati ] hai // TIkA - jo AtmA hai vaha pudraladravyasvarUpa yaha zarIra hI hai aisA na ho to tIrthaMkara va AcAryoMkI jo stuti kI gaI hai vaha saba mithyA ho jAyagI / vaha stuti isataraha hai / kAMtyaiva ityAdi / artha-ve tIrthaMkara va AcArya vaMdane yogya haiM / kaise haiM ve ? apane zarIrakI kAMtikara dazoM dizAoMko dhoteM haiM nirmala karate haiM aura apane tejakara utkRSTa tejavAle sUryAdikake tejako bhI chipA dete haiM / ve apane rUpase 1 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 59 smysaarH| dhAmnA niruMdhati ye dhAmoddAmamahastinAM janamano muSNaMti rUpeNa ye / divyena dhvaninA sukhaM zravaNayoH sAkSAtkSaraMto'mRtaM vaMdyAste'STasahasralakSaNadharAstIrthezvarAH sUrayaH // 24 // " // 26 // vavahAraNayo bhAsadi jIvo deho ya havadi khalu ikko| Na duNicchayassa jIvo deho ya kadAvi ekaTTho // 27 // vyavahAranayo bhASate jIvo dehazca bhavati khalvekaH / / na tu nizcayasya jIvo dehazca kadApyekArthaH // 27 // iha khalu parasparAvagADhAvasthAyAmAtmazarIrayoH samavartitAvasthAyAM kanakakaladhautayorekaskaMdhavyavahAravadvyavahAramAtreNaivaikatvaM na punarnizcayataH / nizcayato hyAtmazarIrayorupayoityAcAryastutizca savvAvi havadi micchA sarvApi bhavati mithyA teNa du AdA havadi deho tena tvAtmA bhavati dehaH / iti mamaikAMtikI pratipattiH / evaM pUrvapakSagAthA gatA // 26 // he ziSya yaduktaM tvayA tanna ghaTate yato nizcayavyavahAranayaparasparasAdhyasAdhakabhAvaM na jAnAsi tvamiti;-vavahAraNayo bhAsadi vyavahAranayo bhASate brUte / kiM brUte / jIvo deho ya havadi khalu ikko jIvo dehazca khalvekaH Na du Nicchayassa jIvo deho ya kadAvi ekaTTho na tu nizcayasyAbhiprAyeNa jIvo dehazca lokoMkA mana haralete haiM aura divyadhvani ( vANI )kara bhavyoMke kAnoM meM sAkSAt sukha amRta varasAte haiM tathA eka hajAra ATha lakSaNoMko dhAraNa karate haiM aise haiM / ityAdika tIrthakaroMkI stuti hai vaha sabhI mithyA tthhregii| isaliye hamAre to yahI ekAMtase nizcaya hai ki AtmA hai vaha zarIra hI hai pudgaladravya hI hai / aisA apratibuddhane kahA / usako AcArya uttara dete haiM ki isataraha nahIM hai tUne nayavibhAga nahIM samajhA hai // 26 // ___ vaha nayavibhAga aisA hai usako gAthAmeM kahate haiM;-[ vyavahAranayaH] vyavahAranaya to [ bhASate] aisA kahatI hai ki [ jIvaH ca dehaH ] jIva aura deha [ekaH khalu] eka hI [bhavati ] hai [ca ] aura [ nizcayanayasya] nizcayananayakA kahanA hai ki [ jIvaH dehaH tu] jIva aura deha ye donoM to [kadApi] kabhI [ekArthaH ] ekapadArtha [na] nahIM ho sakate // TIkA-jaise isa lokameM suvarNa aura cAMdIko galAkara eka karanese eka piMDakA vyavahAra hotA hai usI taraha AtmAke aura zarIrake paraspara eka jagaha rahanekI avasthA honese ekapanekA vyavahAra hotA hai / isataraha vyavahAramAtrakara hI AtmA aura zarIrakA ekapanA hai paraMtu nizcayase ekapanA nahIM hai kyoMki pIle aura sapheda svabhAvavAle sonA cAMdI haiM unako jaba nizcayase vicArA jAya taba atyaMta bhinnapanA honese eka padArthapanekI asiddhi hai, isaliye anekapanA hI hai / usItaraha AtmA aura zarIra upayoga tathA anupayogasvabhAva haiN| una donoMke atyaMta bhinnapanA honese eka padArthapanekI prApti nahIM hai isaliye anekapanA * Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm / gAnupayogasvabhAvayoH kanakakaladhautayoH pItapAMDuratvAdisvabhAvayorivAtyaMtavyatiriktatvenaikArthatvAnupapatteH nAnAtvameva hi kila nayavibhAgaH / tato vyavahAranayenaiva zarIrastavane nAtmastavanamupapannaM // 27 // tathAhi; iNamaNNaM jIvAdo dehaM puggalamayaM thuNittu munnii| maNNadi hu saMdhudo vaMdido mae kevalI bhayavaM // 28 // idamanyat jIvAdehaM pudgalamayaM stutvA muniH| manyate khalu saMstuto vaMdito mayA kevalI bhagavAn // 28 // yathA kaladhautaguNasya pAMDuratvasya vyapadezena paramArthato'tatsvabhAvasyApi kArtasvarasya vyavahAramAtreNaiva pAMDuraM kArttakharamityasti vypdeshH| tathA zarIraguNasya zuklalohitatvAdeH kadAcitkAle ekArthaH eko bhavati / yathA kanakakaladhautayoH samAvarttitAvasthAyAM vyavahAreNaikatvepi nizcayena bhinnatvaM tathA jIvadehayoriti bhAvArthaH / tataHkAraNAt vyavahAranayena dehastavanenAtmastavanaM yuktaM bhavatIti nAsti doSaH // 27 // tathAhi;-igamaNNaM jIvAdo dehaM puggalamayaM thuNittu muNI idamanyadbhinnaM jIvAtsakAzAdehaM pudgalamayaM stutvA muniH / maNNadi hu saMthudo vaMdido mae kevalI bhayavaM pazcAdvayavahAreNa manyate saMstuto hI hai / aisA yaha pragaTa nayavibhAga hai isakAraNa vyavahAranayakara zarIrakI stuti karanese hI AtmAkI stuti hosakatI hai| bhAvArtha-vyavahAranaya to AtmA aura zarIrako eka kahatI hai aura nizcayanaya bhinna kahatI hai isaliye byavahAranayakara zarIrake stavana karanese AtmAkA stavana mAnA jAtA hai // 27 // * yahI bAta AgekI gAthAmeM kahate haiM;-[ jIvAt anyaM] jIvase bhinna [imaM pudgalamayaM dehaM ] isa pudgalamayI dehakI [stutvA ] stutikarake [ muniH] sAdhu [ manyate khalu ] asalameM aisA mAnatA hai ki [ mayA ] maiMne [ kevalIbhagavAn ] kevalIbhagavAnakI [stutaH ] stuti kI aura [ vaMdita ] vaMdanA ( namaskAra ) kI // TIkA-jaise rUpA ( cAMdI ) kA guNa zvetapanA usake nAmase suvarNako bhI zveta nAmase kahate haiM so vyavahAramAtrase kahate haiN| paramArtha ( vAstava ) meM vicArAjAya taba suvarNakA svabhAva sapheda nahIM hai pIlA hai usI tarahase zukla raktapanA Adika zarIrake guNa haiM usake stavanase tIrthakara kevalI puruSoMko "zukla haiM rakta haiM" aisA stavanadvArA kahAjAtA hai so yaha stavana vyavahAramAtrakara hai / paramArthase vicArAjAya taba zuklaraktapanA tIrthakara kevalIpuruSakA svabhAva nahIM hai| isakAraNa nizcayanayakara zarIrakA stavana karanese AtmAkA stavana nahIM bana sakatA / yahAM koI prazna 'kare ki vyavahAranaya to asatyArtha kahA hai aura zarIra jar3a hai so vyavahArake Azraya Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 61 samayasAraH / stavanena paramArthato'tatsvabhAvasyApi tIrthakarakevalipuruSasya vyavahAramAtreNaiva zuklalohitastIrthakara kevalipuruSa ityasti stavanaM / nizcayanayena tu zarIrastavena nAtmastavanamanupapannameva // 28 // tathAhi; -- taM Nicchaye Na jujjadi Na sarIraguNA hi hoMti kevaliNo / kevaliguNo Nadi jo so taccaM kevaliM thuNadi // 29 // tannizcayena na yujyate na zarIraguNA hi bhavaMti kevalinaH / kevaliguNAn stauti yaH sa tattvaM kevalinaM stauti // 29 // yathA kArttasvarasya kaladhautaguNasya pAMDuratvasyAbhAvAnna nizcayatastadvyapadezena vyapadezaH kArta svaraguNasya vyapadezenaiva kArtasvarasya vyapadezAt, tathA tIrthakarakevalipuruSasya zarIravaMdito mayA kevalI bhagavAniti / yathA suvarNarajataikatve sati zuktaM suvarNamiti vyavahAro na nizcayaH tathA zuklaraktotpalavarNaH kevalipuruSa ityAdidehastavane vyavahAreNAtmastavanaM bhavati na nizvayayeneti tAtparyArthaH // 28 // atha nizcayanayena zarIrastavane kevalistavanaM na bhavatIti dRDhayati; -- taM Nicchaye Na jujjadi tatpUrvoktadehastavane sati kevalistavanaM nizcayena na yujyate / kathamiti cet / Na sarIraguNA hi hoMti kevaliNo yataH kAraNAccharIraguNA zuklakRSNAdayaH kevalino na bhavaMti / tarhi kathaM kevalinaH stavanaM bhavati ? kevaliguNo Nadi jo so taccaM kevaliM zruNadi kevaliguNAn anaMtajJAnA - jar3akI stutikA kahAM phala hai / usakA uttara / vyavahAranaya sarvathA asatyArtha nahIM hai nizcayako pradhAnakara asatyArtha kahI hai chadmastha ( alpajJAnI ) ko apanA parakA AtmA sAkSAt dIkhatA nahIM hai zarIra hI dIkhatA hai usakI zAMtarUpa mudrAko dekha apane bhI zAMtabhAva ho jAte haiM / aisA upakAra jAna zarIra ke Azrayase bhI stuti karatA hai tathA zAMtamudrA dekha aMtaraMga meM vItarAgabhAvakA nizcaya hotA hai yaha bhI upakAra hai // 28 // Upara kI bAtako gAthAse kahate haiM; - [ tat ] vaha stavana [ nizcaye ] nizcaya meM [ na yujyate ] ThIka nahIM hai [ hi ] kyoMki [ zarIraguNAH ] zarIrake guNa [ kevalinaH ] kevalIke [na bhavaMti ] nahIM haiM / [ yaH ] jo [ kevali - guNAn ] kevIke guNoMkI [ stauti ] stuti karatA hai [ sa ] vahI [tattvaM ] paramArthase [ kevalinaM ] kevalIkI [ stauti ] stuti karatA hai / TIkA - jaise suvarNa meM cAMdI ke sapheda guNakA abhAva hai isaliye nizcaya se saphedapaneke nAmase soMnekA nAma nahIM banatA, suvarNake guNa jo pItapanA Adi haiM unake hI nAmase suvarNakA nAma hotA hai / usItaraha tIrthaMkara kevalI puruSameM zarIra ke zuddha raktapanA Adi guNoMkA abhAva hai, isaliye Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm / guNasya zuklalohitatvAderabhAvAnna nizcayatastatstavanena stavanaM tIrthakarakevalipuruSaguNasya stavanenaiva tIrthakarakevalipuruSasya stavanAt // 29 // kathaM zarIrastavanena tadadhiSTAtRtvAdAtmano nizcayena stavanaM na yujyate iti cet; Nayarammi vaNNide jaha Na vi raNNo vaNNaNA kadA hodi| dehaguNe dhuvvaMte Na kevaliguNA thudA hoMti // 30 // nagare varNite yathA nApi rAjJo varNanA kRtA bhavati / dehaguNe stUyamAne na kevaliguNAH stutA bhavaMti // 30 // tathAhi-"prAkArakavalitAMvaramupavanarAjInigIrNabhUmitalaM / piSatIva hi nagaramidaM parikhAvalayana pAtAlaM // 25 // " iti nagare varNitepi rAjJaH tadadhiSThAtRtvepi prAkAropavanaparikhAdimattvAbhAvAdvarNanaM na syAt / tathaiva-"nityamavikArasusthitasarvAMgamapUrvasahajalAvaNyaM / akSobhamiva samudraM jineMdrarUpaM paraM jayati // 26 // " dIn stauti yaH sa tattvaM vAstavaM sphuTaM vA kevalinaM stauti / yathA zuklavarNarajatazabdena suvarNa bhaNyate tathA zuklAdikevalizarIrastavanena cidAnaMdaikasvabhAvaM kevalipuruSastavanaM nizcayanayena na bhavatIyabhiprAyaH // 29 // atha zarIraprabhutvepi satyAtmanaH zarIrastavanenAtmastavanaM na bhavati nizcayanayena / tatra dRSTAMtamAha yathA prAkAropavanakhAtikAdinagaravarNane kRtepi naiva rAjJo varNanA nizcayase zarIrake guNoMke stavana karanese tIrthaMkara kevalI puruSakA stavana nahIM hotA / tIrthakara kevalI puruSake guNoMke stavanakaranese hI kevalIkA stavana hotA hai / / 29 / / Age ziSyakA prazna hai ki AtmA to zarIrake hI AdhAra hai isaliye zarIrakI stuti karanese AtmAkA stavana nizcayakara kyoM ThIka nahIM hai aise praznakA uttararUpa gAthA dRSTAMtasahita kahate haiM;-[yathA ] jaise [ nagare] nagarakA [varNite varNana karanepara [rAjJaH varNanA ] rAjAkA varNana [ nApi kRtA] nahIM kiyA [bhavaMti ] hotA usItaraha [ dehaguNe stUyamAne ] dehake guNoMkA stavana honese [kevaliguNAH] kevalIke guNa [stutA na ] stavanarUpa kiye nahIM [bhavaMti ] hote / isI arthakA TIkAmeM kAvya kahA gayA hai / prAkAra ityAdi / athe--yaha nagara aisA hai ki jisane koTa ( parakoTA ) kara AkAzako grasa liyA hai arthAt isakA koTa bahuta UMcA hai / vagIcoMkI paMktiyoMse jisane bhUmitalako nigala liyA hai arthAt cAroM ora vAgoMse pRthvI Dhaka gaI hai / koTake cAroM tarapha khAIke gherese mAnoM pAtAlako pI rahA hai arthAt khAI bahuta gaharI hai / aise nagarakA varNana karate haiM yadyapi isake AdhAra rAjA hai to bhI koTa bAga khAI Adi sahita rAjA nahIM hai isaliye isase rAjAkA varNana nahIM ho sakatA // usItaraha tIrthakarakA stavana zarIrakI stuti karanese nahIM hosakatA // usakA zloka bhI kahate haiM / nitya ityAdi / artha Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... samayasAraH / ... 63 iti zarIre stUyamAnepi tIrthakarakevalipuruSasya tadadhiSThAtRtvepi susthitasAMgatvalAvaNyAdiguNAbhAvAtstavanaM na syAt // 30 // atha nizcayastutimAha tatra jJeyajJAyakasaMkaradoSaparihAreNa tAvat ; jo iMdiye jiNattA NANasahAvAdhiaM muNadi aadN| taM khalu jididiyaM te bhaNaMti je NicchidA sAhU // 31 // yA iMdriyANi jitvA jJAnasvabhAvAdhikaM jAnAtyAtmAnaM / taM khalu jiteMdriyaM te bhaNaMti ye nizcitAH sAdhavaH // 31 // yaH khalu niravadhibaMdhaparyAyavazena pratyastamitasamastakhaparavibhAgAni nirmalabhedAbhyAsakauzalopalabdhAMtaHsphuTAtisUkSmacitsvabhAvAvaSTaMbhabalena zarIrapariNAmApannAni dravyedriyANi kRtA bhavati tathA zuklAdidehaguNastUyamAnepyanaMtajJAnAdikevaliguNAH stutA na bhavaMtItyarthaH / iti nizcayavyavahArarUpeNa gAthAcatuSTayaM gataM // 30 // athAnaMtaraM yadi dehaguNastavanena nizcayastutirna bhavati tarhi kIdRzI bhavatIti pRSTe sati dravyedriyabhAveMdriyapaceMdriyaviSayAn svasaMvedanalakSaNajJAnena jitvA yosau zuddhamAtmAnaM saMcetayate sa jina iti jiteMdriya iti sA caiva nizcayastutiparihAraM dadAti / jo iMdiye jiNattA NANasahAvAdhiaM muNadi AdaM yaH kartA dravyeMdriyabhAveMdriyapaMceMdriyaviSayAn jitvA zuddhajJAnacetanAguNenAdhikaM paripUrNa zuddhAtmAnaM manute jAnAtyanubhavati saMcetayati taM khalu jididiyaM te bhaNaMti je NicchidA sAhU taM puruSaM khalu sphuTaM jitedriyaM bhaNaMti te sAdhavaH / jineMdrakA rUpa ( mUrti ) sabase utkRSTa jayavaMta ho / kaisA hai ? hamezA avikAra hai acchI taraha sukharUpa sarvAMga jisameM sthita hai, apUrva hai, svAbhAvika arthAt janmase hI lekara jisameM lAvaNya utpanna hai yAnI savako priya lagatA hai, samudra kI taraha kSobha rahita hai calAcala nahIM hai / isa prakAra zarIrakI stuti kahI / yadyapi tIrthaMkara kevalI puruSake zarIrakA adhiSThAtApanA hai to bhI susthita sarvAMgapanA lAvaNyapanA AtmAkA guNa nahIM hai / isaliye tIrthakara kevalI puruSake ina guNoMkA abhAva honese unakI stuti nahIM ho sakatI // 30 // aba jisataraha tIrthaMkara kevalIkI nizcayastuti ho sakatI hai usarItise kahate haiM usameM bhI pahale jJeya jJAyakake saMkaradoSakA parihArakara stuti kahate haiM;- [yaH] jo [iMdriyANi ] iMdriyoMko [ jitvA ] jItakara [jJAnasvabhAvAdhikaM ] jJAnasvabhAvakara anyadravyase adhika [ AtmAnaM ] AtmAko [jAnAti] jAnatA hai [taM khalu ] usako niyamase [ye nizcitAH sAdhavaH ] jo nizcayanayameM sthita sAdhuloka haiM [te] ve [jiteMdriya ] jiteMdriya aisA [ bhaNaMti] kahate haiM / / TIkA-jo muni dravyeMdriya, bhAveMdriya tathA iMdriyoMke viSayoMke padArtha ina tInoMko hI Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 rAyacandra nazAstramAlAyAm / prativiziSTasvakhaviSayavyavasAyitayA khaMDazaH AkarSati pratIyamAnAkhaMDaikacicchaktitayA bhAveMdriyANi grAhyagrAhakalakSaNasaMbaMdhapratyAsattivazena saha. saMvidA parasparamekIbhUtAni ca cicchakteH svayamevAnubhUyamAnAsaMgatayA bhAveMdriyAvagRhyamANAn sparzAdIniMdriyArthAMzca sarvathA svataH pRthakkaraNena vijityoparatasamastajJeyajJAyakasaMkaradoSatvenaikatve TaMkotkIrNa vizvasyApyasyopari taratA pratyakSodyotatayA nityamevAMtaHprakAzamAnenAnapAyinA svataH siddhena paramArthasatA bhagavatA jJAnasvabhAvena sarvebhyo dravyAMtarebhyaH paramArthatotiriktamAtmAnaM saMcetayate ke te / ye nizcitAH nizcayajJA iti / kiMca jJeyAH sparzAdipaMceMdriyaviSayAH jJAyakAni sparzanAdidravyeMdriyabhAveMdriyANi teSAM yosau jIvena saha saMkaraH saMyogaH saMbaMdhaH sa eva doSaH taM apanese judAkara saba anya dravyoMse bhinna apane AtmAko anubhavatA hai vaha nizcayase jiteMdriya hai / kaise haiM dravyeMdriya ? anAdi amaryAdarUpa baMdhaparyAyake vazase jina kara samasta svaparakA vibhAga naSTa hogayA hai aura jo zarIrapariNAmako prApta hue haiM arthAt AtmAse aise eka horahe haiM ki bheda nahIM dIkhatA / unako to nirmala bhedake abhyAsakI caturAIse prApta jo aMtaraMgameM pragaTa atisUkSma caitanya svabhAva usake avalaMbanase ( sahAyatAse ) apanese jude kiye haiM yahI jItanA huA / kaise haiM bhAveMdriya ? jude jude vizeSoMko liye hue jo apane viSaya unameM vyApArapanese viSayoMko khaMDakhaMDa grahaNa karate haiM arthAt jJAnako khaMDa khaMDarUpa janAte haiM unako pratItimeM AtI huI akhaMDa eka caitanyazaktikara apanese jude jAnatA hai / inakA yahI jItanA huaa| iMdriyoMke viSabhUta padArtha kaise haiM ? grAhya grAhaka svarUpa saMbaMdhIkI nikaTatAke vazase apane saMvedana (anubhava) kara sahita paraspara eka sarIkhe hogaye hoM aise dIkhate haiM, unako apanI caitanya zaktike apane Apa anubhavameM AtA huA jo asaMgapanA ( amilamilApa ) usakara bhAveMdriyase grahaNa kiye hue sparzAdika padArthoMko apanese judA kiyA hai / inakA yahI jItanA / isataraha iMdriya jJAnake aura viSayabhUta padArthoM ke jJeya jJAyakakA saMkara nAmA doSa AtA thA usake dUra honese AtmA ekapanemeM TaMkotkIrNa sthita huA / jaise TAMkIse ukIrI pattharameM mUrti ekAkAra jaisIkI taisI ThaharatI hai usItaraha ThaharA yaha aisA kaise mAlUma huA? samasta padArthoke Upara taratA jAnatA huA bhI unarUpa nahIM hotA pratyakSa udyotapanekara nitya hI aMtaraMgameM prakAzamAna, avinazvara, ApahIse siddha huA aura paramArtharUpa aisA bhagavAna jJAnasvabhAvakara saba anyadravyoMse paramArthakara judA jAnA / kyoMki jJAnasvabhAva anya acetanadravyoMmeM nahIM hai isaliye sabase adhika judA hI hai / aiseM AtmAko jo jAne vaha jiteMdriya jina hai / isaprakAra eka nizcayastuti to yaha huI / yahAM jJeya to iMdriyoM ke viSayabhUta padArtha aura jJAyaka Apa AtmA ina donoMkA viSayoMkI AsaktatAse anubhava ekasA hotA thA so bhedajJAnakara bhinnapanA jAnA taba jJeya jJAyaka saMkara doSa dUra huA Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / samayasAraH / ...... sa khalu jiteMdriyo jina ityekA nizcayastutiH // 31 // atha bhAvyabhAvakasaMkaradoSaparihAreNa; jo mohaM tu jiNittA NANasahAvAdhiyaM muNai AdaM / taM jidamohaM sAhuM paramaTTaviyANayA viMti // 32 // yo mohaM tu jitvA jJAnasvabhAvAdhikaM jAnAtyAtmAnaM / taM jitamohaM sAdhuM paramArthavijJAyakA vidaMti // 32 // yo hi nAma phaladAnasamarthatayA prAdurbhUya bhAvakatvena bhavaMtamapi dUrata eva tadanuvRtterAtmano bhAvyasya vyAvarttanena haThAnmohaM nyakkRtyoparatasamastabhAvyabhAvakasaMkaradoSatvenaikatve TaMkotkIrNa vizvasyApyasyopari taratA pratyakSodyotitayA nityamevAMtaHprakAzamAnenAnapAyinA svataH siddhena paramArthasatA bhagavatA jJAnasvabhAvena dravyAMtarasvabhAvabhAvibhyaH doSaM paramasamAdhibalena yosau jayati sA caiva prathamA nizcayastutiriti bhAvArthaH // 31 // atha tAmeva stuti dvitIyaprakAreNa bhAvyabhAvakasaMkaradoSaparihAreNa kathayati / athavA upazamazreNyapekSayA jitamoharUpeNAha;-jo mohaM tu jiNittA NANasahAvAdhiyaM muNai AdaM yaH puruSaH udayAgataM mohaM samyagdarzanajJAnacAritraikAgryarUpanirvikalpasamAdhibalena jitvA zuddhajJAnaguNenAdhikaM paripUrNamAtmAnaM manute jAnAti bhAvayati taM jidamohaM sAhaM paramaTTaviyANayA viMti taM sAdhuM jitamohaM rahitamohaM paramArthavijJAyakA bruvaMti kathayaaisA jAnanA // 31 // Age bhAvya bhAvaka saMkara doSa dUrakara stuti kahate haiM;-[ yaH tu] jo muni [mohaM] mohako [jitvA ] jItakara [AtmAnaM ] apane AtmAko [jJAnakhabhAvAdhikaM ] jJAnasvabhAvakara anyadravyabhAvoMse adhika [jAnAti] jAnatA hai [ taM sAdhuM ] usa muniko [ paramArthavijJAyakAH ] paramArthaMke jAnanevAle [jitamohaM] jitamoha aisA [viMdaMti ] jAnate haiM kahate haiM / TIkA-jo muni phala denekI sAmarthyakara pragaTa udyarUpa hoke bhAvakapanese pragaTa huA jo mohakarma use aura jisakI pravRtti usIke anusAra hai aisA jo apanA AtmA bhAvya usako bheda jJAnake balase dUra hIse judA karanese mohako judA kara tathA tiraskAra karanese jisameM samasta bhAvyabhAvaka saMkaradoSa dUra ho gayA hai usa bhAvakara ekapanA honepara TaMkotkIrNa nizcala eka apane AtmAko anubhavatA hai vaha mohako jItanevAlA honese jina kahalAtA hai / kaisA hai AtmA ? samasta lokake Upara tairatA, pratyakSa udyotapanekara nitya hI aMtaraMgameM prakAzamAna, avinAzI aura Apase hI siddha huA paramArtharUpa bhagavAna aisA jo jJAnasvabhAva usase anyadravyake svabhAvakara honevAle saba hI anyabhAvoMse paramArthakara 1 tadanukUlasya / 2 bhedabalena / 9samaya." Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / sarvebhyo bhAvAMtarebhyaH paramArthatotiriktamAtmAnaM saMcetayate sa khalu jitamoho jina iti dvitIyA nizcayastutiH / evameva ca mohapadaparivartanena rAgadveSakrodhamAnamAyAlobhakarmanokarmamanovacanakAyasUtrANyekAdaza paMcAnAM zrotracakSurbrANarasanasparzanasUtrANAmiMdriyasUtreNa pRthagvyAkhyAtatvAdvyAkhyeyAni / anayA dizAnyAnyapyUAni // 32 // atha bhAvyabhAvakabhAvAbhAvena; jidamohassa dujaiyA khINo moho havija sAhussa / tar3ayA hu khINamoho bhaNNadi so NicchayavidUhiM // 33 // timohasya tu yadAkSINo moho bhavetsAdhoH / tadA khalu kSINamoho bhaNyate sa nizcayavidbhiH // 33 // iha khalu pUrvaprakrAMtena vidhAnenAtmano mohaM nyakkRtya yathoditajJAnasvabhAvAnatiriktAtIti / iyaM dvitIyA stutiriti / kiMca bhAvyabhAvakasaMkaradoSaparihAreNa dvitIyA stutirbhavatIti pAtanikAyAM bhaNitaM bhavadbhistatkathaM ghaTate -- bhAvyo rAgAdipariNata AtmA, bhAvako raMjaka udayAgato mohastayorbhAvyabhAvakayoH zuddhajIvena saha saMkaraH saMyogaH saMbaMdha: sa eva doSaH / taM doSaM svasaMvedana jJAnabalena yosau pariharati sA dvitIyA stutiriti bhAvArthaH / evameva ca mohapadaparivarttanena rAgadveSakrodhamAnamAyAlobhakarma nokarmamanovacanakAyasUtrANyaikAdaza paMcAnAM zrotracakSuNarasana sparza nasUtrANAmiMdriyasUtreNa pRthagvyAkhyAtatvAdvyAkhyeyAni / anenaiva prakAreNAnyAnyapyasaMkhyeyalokamAtravibhAvapariNAmarUpANi jJAtavyAni // 32 // athavA bhAvyabhAvakabhAvAbhAvarUpeNa tRtIyA nizcayastutiH kathyate / athavA tAmeva kSapaNaka zreNyapekSayA kSINamoharUpeNAha ; -jiyamohassadu jaiyA khINo moho havija sAhussa pUrvagAthAkathita - adhika hai judA hai kyoMki aisA jJAnasvabhAva anya padArthoM meM nahIM hai / aise jJAnasvarUpa AtmAko anubhavatA hai / bhAvArtha - aise apanA AtmA bhAvakarUpa mohake anusAra pravRttise bhAvyarUpa hokara bhedajJAnake balase use judA anubhavatA hai vaha jitamoha jina hai / isataraha bhAvya bhAvaka bhAvake saMkaradoSako dUrakara dUsarI nizcayastuti hai / yahAM para aisA Azaya hai ki jo zreNI caDhanepara mohakA udaya anubhavameM na rahe apane balase upazamAdikara AtmAko anubhavatA hai usako jitamoha kahA hai / yahAMpara mohako jItA hai usakA nAza nahIM huA jAnanA / isa gAthAsUtrameM eka mohakA hI nAma liyA hai| isase mohake padako badalakara usakI jagaha rAga, dveSa, krodha, mAna, mAyA, lobha, karma, nokarma, mana, vacana, kAya ye gyAraha to isa sUtrakara aura zrotra, cakSu, ghrANa, rasana, sparza ye pAMca iMdriyasUtrakara aiseM solaha pada palaTane se sUlaha sUtra jude 2 vyAkhyAnarUpa karane cAhiye aura isI upadezase anya bhI vicAra lenA / / 32 // Age bhAvya bhAvaka bhAvake abhAvakara nizcaya stuti kahate haiM; - [ jitamohasya tu Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAraH / 67 tmasaMcetanena jitamohasya sato yadA svabhAvabhAvabhAvanAsauSThavAvaSTaMbhAttatsaMtAnAtyaMtavinAzena punaraprAdurbhAvAya bhAvakaH kSINo mohaH syAttadA sa eva bhAvyabhAvakabhAvAbhAvenaikatve TaMkotkIrNaparamAtmAnamavAptaH kSINamoho jina iti tRtIyA nizcayastutiH / evameva ca mohapadaparivarttanena rAgadveSakrodhamAnamAyAlobhakarmanokarmamanovacanakAyazrotracakSurghANarasanasparzanasUtrANi SoDaza vyAkhyeyAni / anayA dizAnyAnyapyUhyAni / "ekatvaM vyavahArato krameNa jitamohasya sato jAtasya yadA nirvikalpasamAdhikAle kSINo moho bhvet| kasya / sAdhoH zuddhAtmabhAvakasya tahiyA hu khINamoho bhaNNadi so NicchayavidUhiM tadA tu guptisamAdhikAle sa sAdhuH kSINamoho bhaNyate / kairnizcayavidbhiH paramArthajJAyakairgaNadharadevAdibhiH / iyaM tRtIyA nizcayastutiriti / bhAvyabhAvakabhAvAbhAvarUpeNa kathaM jAtA stutiriti sAdhoH ] jisane mohako jIta liyA hai aise sAdhuke [yadA ] jisasamaya [kSINo mohaH ] moha kSINa huA sattAmeMse nAza [ bhavet ] hotA hai [tadA] usa samaya [nizcayavidbhiH] nizcayake jAnanevAle [khala] nizcayakara [sa] usa sAdhuko [kSINamohaH ] kSINamoha aise nAmase [bhaNyate] kahate haiM / TIkA-isa nizcaya stutimeM pUrvoktavidhAnakara AtmAse mohakA tiraskAra kara jaisA kahA vaise jJAna svabhAvakara anya dravyase adhika AtmAkA anubhava karanese jitamoha huA, usake jisa samayaapane svabhAvabhAvakI bhAvanAkA acchItaraha avalaMbana karanese mohakI saMtAnakA atyaMta vinAza aisA ho jAtA hai ki jo phira usakA udaya nahIM hotaa| aisA bhAvakarUpa moha jisasamaya kSINa hotA hai usa samaya ( bhAvaka mohakA kSaya hone para ) AtmAke vibhAvarUpa bhAvyabhAvakA bhI abhAva ho jAtA hai / isa taraha bhAvyabhAvakabhAvake abhAvase ekapanA honepara TaMkotkIrNa ( nizcala ) paramAtmAko prApta huA "kSINamoha jina" aisA kahA jAtA hai / yaha tIsarI nizcaya stuti hai // bhAvArtha-jisa samaya sAdhu pahale apane balase upazamabhAvakara mohako jIta pIche jisasamaya apanI bar3I sAmarthyase mohakA sattAmeMse nAzakara jJAnasvarUpa paramAtmAko prApta hotA hai taba kSINamoha jina kahA jAtA hai| yahAM bhI pUrva kahA thA usItaraha mohapadako palaTakara rAga, dveSa, krodha, mAna, mAyA, lobha, karma, nokarma, mana, vacana, kAya, zrotra, cakSu, ghrANa, rasana, sparzana, ye pada rakhakara solaha sUtra paDhanA aura vyAkhyAna karanA tathA isI prakAra upadezakara anya bhI vicAranA // aba yahAM isa nizcaya vyavahArarUpa stutike arthake kalazarUpa kAvya kahate haiN| ekatvaM ityAdi / artha-zarIrake aura AtmAke vyavahAranayakara ekapanA hai tathA nizcayanayakara ekapanA nahIM hai / isIliye zarIrake stavanase AtmA puruSakA stavana vyavahAranayakara huA kahA jAtA hai aura nizcayanayase nhiiN| nizcayase to caitanyake stavanase hI caitanyakA stavana hotA hai / vaha caitanyakA Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / na tu punaH kAyAtmanonizcayAnnuH stotraM vyavahAratosti vapuSaH stutyA na tattattvataH / stotraM nizcayatazcito bhavati citstutyaiva saivaM bhavennAtastIrthakarastavottarabalAdekatvamAtmAMgayoH // 27 // " "iti paricitatattvairAtmakAyaikatAyAM nayavibhajanayuktyAtyaMtamucchAditAyAM / avatarati na bodho bodhamevAdya kasya kharasarabhasakRSTaH prasphuTanneka eva // 28 // " ityapratibuddhoktinirAsaH // 33 // ___evamayamanAdimohasaMtAnanirUpitAtmazarIraikatvaM saMskAratayAtyaMtamapratibuddhopi prasabhojaMbhitatattvajJAnajyotirnetravikArIva prakaTodghATitapaTalaSTasitipratibuddhaH / sAkSAt draSTAraM khaM svayameva hi vijJAya zraddhAya ca taM caivAnucaritakAmaH svAtmArAmasyAsyAnyadravyANAM pratyAkhyAnaM kiM syAditi pRcchannitthaM vAcyaH-. savve bhAve jamhA paccakkhAI paretti NAdaNaM / tahmA paccakkhANaM NANaM NiyamA muNeyavvaM // 34 // sarvAn bhAvAn yasmAtpratyAkhyAti parAniti jJAtvA / tasmAtpratyAkhyAnaM jJAnaM niyamAt jJAtavyaM // 34 // cet-bhAvyo rAgAdipariNata AtmA bhAvako raMjaka udayagato mohastayorbhAvyabhAvakayorbhAvaH svarUpaM tasyAbhAvaH kSayo vinAzaH sA caiva tRtIyA nizcayastutirityabhiprAyaH / evaM rAgadveSa ityAdi daMDako jJAtavyaH // 33 // iti prathamagAthAyAM pUrvapakSastadanaMtaraM gAthAcatuSTaye nizcayastavana yahAMpara jiteMdriya, jitamoha, kSINamoha-aise kahA vaisA hai| isaliye yaha siddha huA ki jo ajJAnIne tIrthakarake stavanakA prazna kiyA thA usakA yaha nayavibhAgakara uttara diyaa| usake balase AtmAke aura zarIrake ekapanA nizcayase nahIM hai| aba phira isI arthake jAnanese bhedajJAnakI siddhi hotI hai aisA artharUpa kAvya kahate haiN| iti paricita ityAdi / artha-isataraha jisane vastukA yathArthasvarUpa paricayarUpa kiyA hai aise munine AtmA aura zarIrake ekapaneko nayake vibhAgakI yuktikara atyaMta niSedhA hai / isake honese usa samayakA jJAna yathArthapaneko kisa puruSake avatAra nahIM dharatA (pragaTa nahIM hotA) avazya pragaTa hotA hI hai / kaisA hokara ? apane nijarasake vegakara kheMcAhuA ekasvarUpa hokara pragaTa hotA hai| bhAvArtha-nizcaya vyavahAranayake vibhAgakara AtmAkA aura parakA atyaMta bheda dikhalAyA hai isako jAnakara aisA koMna puruSa hai ki jisake bhedajJAna nahIM ho ? hotA hI hai / kyoMki jJAna apane svarasakara Apa apanA svarUpa jAnatA hai taba avazya Apa judA hI apane AtmAko janAtA hai / yahAM koI dIrghasaMsArI hI hove to usakI kucha vAta nhiiN| isaprakAra apratibuddhane jo "hameM to yaha nizcaya hai| ki jo deha hai vahI AtmA hai" aisA kahA thA usakA nirAkaraNa (samAdhAna) kiyA // 33 // . Age kahate haiM ki isataraha yaha ajJAnI jIva anAdike mohakI saMtAnakara nirUpaNa Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smysaarH| ' yato hi dravyAMtarasvabhAvabhAvino'nyAnakhilAnapi bhAvAn bhagavajjJAtRdravyaM svasvabhAvabhAvAvyApyatayA paratvena jJAtvA pratyAcaSTe tato ya eva pUrva jAnAti sa eva pazcAtpratyAcaSTe na punaranya ityAtmani nizcitya pratyAkhyAnasamaye pratyAkhyeyopAdhimAtrapravartitakavyavahArasamarthanarUpeNa parihArastatazca gAthAtraye nizcayastutikathanarUpeNa ca parihAra iti pUrvapakSaparihAragAthASTakasamudAyena SaSThasthalaM gataM / atha rAgAdivikalpopAdhirahitaM svasaMvedanajJAnalakSaNapratyAkhyAnavivaraNarUpeNa gAthAcatuSTayaM kathyate / tatra svasaMvedanajJAnameva pratyAkhyAnamiti kathanarUpeNa prathamagAthA pratyAkhyAnaviSaye dRSTAMtarUpeNa dvitIyA ceti gAthAdvayaM / tada. naMtaraM mohaparityAgarUpeNa prathamagAthA jJeyapadArthaparityAgarUpeNa dvitIyA ceti gAthAdvayaM / evaM saptamasthale samudAyapAtanikA / tathAhi-tIrthakarAcAryastutinirarthikA bhavatIti pUrvapakSabalena jIvadehayorekatvaM kartuM nAyAtIti jJAtvA ziSya idAnI pratibuddhaH san he bhagavan rAgAdInAM kiM pratyAkhyAnamiti pRcchati / iti pRcchati korthaH iti pRSTe pratyuttaraM dadAti / evaM praznottararUpapAtanikAprastAve sarvatreti zabdasyArtho jJAtavyaH / NANaM savve bhAve pacakkhAI paretti NAdUNa jAnAtIti vyutpattyA svasaMvedanajJAnamAtmeti bhaNyate taM jJAnaM kartR mithyAtvarAgAdibhAvaM parasvakiyA jo AtmA aura zarIrakA ekapanA usake saMskArapanekara atyaMta apratibuddha thA so aba tattvajJAnasvarUpa jyotike pragaTa udaya honese netrake vikArIkI taraha (jaise kisI puruSake netrameM vikAra thA taba varNAdika anyathA dIkhate the jaba vikAra miTa gayA taba jaisekA taisA dIkhane lagA ) acchItaraha ughar3a gayA hai paTalarUpa AvaraNakarma jisakA aisA pratibuddha huA taba sAkSAt dekhanevAlA apaneko apanese hI jAna zraddhAnakara usake AcaraNa karanekA icchaka huA pUchatA hai ki isa AtmArAmake anya dravyoMkA pratyAkhyAna ( tyAganA ) kyA hai usakA samAdhAna AcArya kahate haiM;-[ yasmAt ] jisa kAraNa [ sarvAn bhAvAn ] apane sivAya sabhI padArtha [parAn ] para haiM [iti jJAtvA ] aisA jAnakara [pratyAkhyAti ] tyAgatA hai [ tasmAt ] isakAraNa [jJAnaM ] para haiM yaha jAnanA hI [ pratyAkhyAnaM ] pratyAkhyAna hai [ niyamAt ] yaha niyamase jAnanA / apane jJAnameM tyAgarUpa avasthA hI pratyAkhyAna hai dUsarA kucha nahIM hai // TIkA-jisakAraNa yaha jJAtA davya AtmA bhagavAn hai vaha anyadravyake svabhAvase hue anya samasta parabhAvoMko apane svabhAvabhAvakara nahIM vyApta honese parapanerUpa jAnakara tyAgatA hai isakAraNa jisane pahale jAnA hai vahI pIche tyAga karatA hai dUsarA to koI tyAganevAlA nahIM hai / aiseM tyAgabhAva AtmAmeM hI nizcayakara, tyAgake samaya pratyAkhyAna karane yogya jo parabhAva unakI upAdhi mAtra pravartA jo tyAgake kartApanekA nAma usake honepara bhI paramArthase dekhA jAya taba parabhAvake tyAgakartApanekA nAma apaneko nahIM hai / Apa to isa nAmase rahita hai jJAnasvabhAvase nahIM chUTA hai isaliye pratyA Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm / rtRtvavyapadezatvepi paramArthenAvyapadezyajJAnasvabhAvAdapracyavanAtpratyAkhyAnaM jJAnamevetyanubhavanIyam // 34 // atha jJAtuH pratyAkhyAne ko dRSTAMta ityata Aha; jaha NAma kovi puriso paravvamiNaMti jANiduM cayadi / taha savve parabhAve NAUNa vimuMcade NANI // 35 // yathA nAma kopi puruSaH paradravyamidamiti jJAtvA tyajati / tathA sarvAn parabhAvAn jJAtvA vimuMcati jJAnI // 35 // yathA hi kazcitpuruSaH saMbhrAMtyA rajakAtparakIyaM cIvaramAdAyAtmIyapratipattyA paridhAya zeyAnaH svayamajJAnI sannanyena tadaMcalamAlaMbya balAnnagnIkriyamANo maMca pratibudhyasvArpaya rUpamiti jJAtvA pratyAkhyAti tyajati nirAkaroti tahmA paccakkhANaM NANaM NiyamA bhuNedavvaM tasmAtkAraNAt nirvikalpasvasaMvedanajJAnameva pratyAkhyAnaM niyamAnizcayAt maMtavyaM jJAtavyamanubhavanIyamiti / idamatra tAtparyya-paramasamAdhikAle svasaMvedanajJAnabalena zuddhamAtmAtmAnamanubhavati tadevAnubhavanaM nizcayapratyAkhyAnamiti // 34 // atha pratyAkhyAnaviSaye dRSTAMtamAha;jaha NAma kovi puriso paravvamiNaMti jANiduM cayadi yathA nAma aho sphuTaM vA kazcitpuruSo vastrAbharaNAdikaM paradravyamidamiti jJAtvA tyajati taha savve parabhAve NAUNa vimuMcade NANI tathA tena prakAreNa sarvAn mithyAtvarAgAdiparabhAvAn paryAyAn svasaMvedanajJAkhyAna jJAna hI hai aisA anubhava karanA cAhiye // bhAvArtha-AtmAko parabhAvake tyAgakA kartApanA hai vaha nAma mAtra hai / Apa tau jJAnasvabhAva hai / paradravyako para jAnA phira parabhAvakA grahaNa nahIM yahI tyAga hai / aisA jAnanA hI pratyAkhyAna hai| jJAnake sivAya kucha bhI dUsarA bhAva nahIM hai // 34 // ___ Age pUchate haiM ki jJAtAke pratyAkhyAna jJAna hI kahA hai isakA dRSTAMta kyA hai ? usake uttararUpa dRSTAMtadArTItakI gAthA kahate haiM;-[ yathA nAma] jaise lokameM [kopi puruSaH ] koI puruSa [ paradravyaM iti jJAtvA ] paravastuko aisA jAnatA hai ki yaha paravastu hai taba aisA jAna [ tyajati] paravastuko tyAgatA hai [tathA ] usI taraha [ jJAnI] jJAnI [sarvAn ] saba [ parabhAvAn ] paradravyoMke bhAvoMko [jJAtvA ] ye parabhAva haiM aisA jAnakara [vimuMcati ] unako chor3atA hai // TIkAjaise koI puruSa dhobIke gharase dUsarekA vastra lAkara use bhramase apanA samajha oDhakara sogayA / Apa aisA nahIM jAnA ki yaha dUsarekA hai| usake bAda dUsarene usa vastrakA pallA ( koMnA ) pakaDa kheMcakara ughAr3ake naMgA kiyA aura kahA ki "tU zIghra jAga . sAvadhAna ho merA vastra badale meM AgayA hai so merA mujhe de" aisA vAraMvAra (bahutabAra) . 1 ko'pi ityapi ga. pustake paatthH| 2 supymaanH| 3 jhaTiti / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smysaarH| parivartitametadvastraM mAmakamityasakRdvAkyaM zRNvannakhilaizcinhaiH suSTu parIkSya nizcitametatparakIyamiti jJAtvA jJAnI sanmuMcati taccIvaramacirAt tathA jJAtApi saMbhrAMtyA parakIyAnbhAvAnAdAyAtmIyapratipattyAtmanyadhyAsya zayAnaH svayamajJAnI san guruNA parabhAvaviveka kRtvaikIkriyamANo maMkSu pratibudhyaskhaikaH khalvayamAtmetyasakRcchrautaM vAkyaM zRNvannakhilaizcihnaH suSThu parIkSya nizcitamete parabhAvA iti jJAtvA jJAnI san muMcati sarvAnbhAvAnacirAt / "avatarati na yAvad vRttimatyaMtavegAdanavamaparabhAvatyAgadRSTAMtadRSTiH / jhaTiti sakalabhAvairanyadIyairvimuktA khayamiyamanubhUtistAvadAvirbabhUva // 29 // " // 35 // nabalena vizeSeNa trizuddhyA vimuMcati tyajati svasaMvedanajJAnIti / ayamatra bhAvArthaH-yathA kazcidevadattaH parakIyacIvaraM bhrAMtyA madIyamiti matvA rajakagRhAdAnIya paridhAya ca zayAnaH san pazcAdanyena vastrasvAminA vastrAMcalamAdAyAcchodya nagnIkriyamANaH san vastralAMcchanaM nirIkSya parakIyamiti matvA tadvastraM muMcati tathAyaM jJAnI jIvo'pi nirviNNena guruNA mithyAtvarAgAdivibhAvA ete bhavadIyasvarUpaM na bhavaMti eka eva tvamiti pratibodhyamAnaH san parakIyAniti jJAtvA muMcati zuddhAtmAnubhUtimanubhavatIti / evaM gAthAdvayaM gataM // 35 // atha kathaM zuddhAtmAnubhUtimanubhavatIti vacana kahA / so sunatA huA usa vastrake cihna saba dekha parIkSAkara aisA jAnA ki 'yaha vastra to dUsarekA hI hai' aisA jAnakara jJAnI huA usa dUsareke kapar3eko zIghra hI tyAgatA hai / usItaraha jJAnI bhI bhramase paradravyake bhAvoMko grahaNakara apane jAna AtmAmeM ekarUpakara sotA hai, vekhabara huA ApahIse ajJAnI ho rahA hai / jaba zrIguru isako sAvadhAna kareM parabhAvakA bheda jJAna karAke eka AtmabhAvarUpa kareM aura kahaiM ki " tU zIghra jAga sAvadhAna ho yaha terA AtmA hai vaha eka jJAnamAtra hai anya saba paradravyake bhAva haiM." taba vAraMvAra yaha Agamake vAkya sunatA huA samasta apane parake cinhoMse acchItaraha parIkSAkara aisA nizcayakara sakatA hai ki maiM eka jJAnamAtra hUM anya saba parabhAva haiM / aiseM jJAnI hokara saba parabhAvoMko tatkAla chor3a detA hai / / bhAvArtha-jabataka paravastuko bhUlakara apanI jAnatA hai tabataka hI mamatva rahatA hai aura jaba yathArtha jJAna ho jAnese parako parAI jAne taba dUsarekI vastuse mamatva nahIM rahatA yaha bAta prasiddha hai / / aba isI arthakA kalazarUpakAvya kahate haiM / avatarati iti / artha-yaha parabhAvake tyAgake dRSTAMtakI dRSTi jisataraha purAnI na paDai usataraha ayaMtavegase jabataka pravRttiko nahIM prApta ho usake pahale hI tatkAla sakala anyabhAvoMkara rahita Apa hI yaha anubhUti to pragaTa ho jAtI hai / bhAvArtha-yaha parabhAvake tyAgakA dRSTAMta kahA usapara dRSTi par3e usase pahale saba anyabhAvoMse rahita apane svarUpakA anubhava to tatkAla ho hI jAtA hai kyoMki yaha prasiddha hai ki jaba bastuko parakI jAna lI taba usake vAda mamatva nahIM rahatA // 35 // Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / atha kathamanubhUteH parabhAvaviveko bhUta ityAzaMkya bhAvakabhAvavivekaprakAramAha; Natthi mama ko vi moho bujjhadi uvaoga eva ahamiko / taM mohaNimmamattaM samayassa viyANayA viti // 36 // nAsti mama kopi moho budhyate upayoga evAhamekaH / taM mohanirmamatvaM samayasya vijJAyakAH vidaMti // 36 // iha khalu phaladAnasamarthatayA prAdurbhUya bhAvakena satA pudgaladravyeNAbhinivartyamAnaSTakotkIrNaikajJAyakasvabhAvabhAvasya paramArthataH parabhAvena bhAvayitumazakyatvAtkatamopi na nAma mama mohosti kiMcaitatsvayameva ca vizvaprakAzacaMcuravikasvarAnavaratapratApasaMpadA cicchaktimAtreNa svabhAvabhAvena bhagavAnAtmaivAvabudhyate / yatkilAhaM khalvekaH tataH samastadravyANAM pRSTe sati mohAdiparityAgaprakAramAha;-Natthi mama kovi moho nAsti na vidyate mama zuddhanizcayena TaMkotkIrNajJAyakaikasvabhAvasya sato rAgAdiparabhAvena kartRbhUtena bhAvayituM raMjayitumazakyatvAtkazcidravyabhAvarUpo mohaH / bujjhadi uvaoga eva ahamiko budhyate jAnAti / sa kaH kartA / jJAnadarzanopayogalakSaNatvAdupayoga Atmaiva / kiM budhyate ? yataHkAraNAdahamekaH tato mohaM prati nirmamatvosmi nirmoho bhavAmi / athavA budhyate jAnAti / kiM jAnAti / vizuddhajJAnadarzanopayoga evAhamekaH / taM mohaNimmamattaM samayassa viyANayA viti taM nirmohazuddhAtmabhAvanAsvarUpaM nirmamatvaM bruvaMti vadaMti jAnaMti vA / ke te / samayasya zuddhAtmasvarU Age isa anubhUtise parabhAvakA bhedajJAna kisataraha huA aisI AzaMkAkara prathama bhAvaka jo mohakarmake udayarUpa bhAva unake bhedajJAnakA prakAra kahate haiM;-[budhyate ] jo aisA jAne ki [ mohaH mama kopi nAsti ] moha merA koI bhI saMbaMdhI nahIM [ekaH upayoga eva ahaM ] eka upayoga hai vahI maiM hUM [ taM] aise jAnaneko [samayasya ] siddhAMtake athavA ApaparasvarUpake [vijJAyakAH] jAnanevAle [ mohanirmamatvaM ] mohase nirmamatvapanA [viMdaMti ] samajhate haiM kahate haiM / TIkAnAma yaha avyayapada satyArthako janAtA hai / aba kahate haiM ki maiM satyArthapanese aisA jAnatA hUM ki yaha moha hai vaha merA kucha bhI nahIM lagatA / kaisA hai yaha ? isa mere anubhavameM phala denekI sAmarthyakara pragaTa hoke bhAvakarUpa huA jo pudgaladravya usakara racA huA hai / so yaha merA nahIM hai kyoMki maiM to TaMkotkIrNa eka jJAyakasvabhAva hUM, yaha jar3a hai / so paramArthase parake bhAvako dUsareke bhAvase ciMtavana nahIM kara sakate / yahAM kyA samajhanA ? ki svayameva saba vastuoMke prakAza karanemeM catura vikAzarUpa huI aura jisameM niraMtara hamezA pratApasaMpadA pAyI jAtI hai aisI caitanyazakti usamAtra svabhAvabhAvakara bhagavAn AtmAko hI samajhanA jAnanA ki maiM paramArthakara eka cit zaktimAtra huuN| saba dravyoMke paraspara sAdhAraNa eka kSetrAvagAha honese merA AtmA jaDake sAtha Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smysaarH| parasparasAdhAraNAvagAhasya nivArayitumazakyatvAnmajitAvasthAyAmapi dadhikhaMDAvasthAyAmiva parisphuTasvadamAnasvAdabhedatayA mohaM prati nirmamatvosmi / sarvadaivAtmaikatvagatatvena samayasvaivameva sthitatvAt / itItthaM bhAvakabhAvaviveko bhUtaH / "sarvataH svarasanirbharabhAva cetaye svayamahaM khamihaikaM / nAsti nAsti mama kazcana mohaH zuddhaciddhanamahonidhirasmi // 30 // " evameva mohapadaparivarttanena rAgadveSakrodhamAnamAyAlobhakarmanokarmamanovacanakAyazrotracakSurghA pasya vijJAyakAH puruSA iti / kiMca vizeSaH / yatpUrva svasaMvedanajJAnameva pratyAkhyAnaM vyAkhyAtaM tasyaivedaM nirmohatvaM vizeSavyAkhyAnamiti / evameva mohapadaparivartanena rAgadveSakrodhamAnamAyAlobhakarmanokarmamanovacanakAyazrotracakSurghANarasanasparzanasUtrANi SoDaza vyAkhyeyAni / anena prakAre zikharanikI taraha ekameka ho rahA hai arthAt jaise dahI aura zakkara milAnese zikharana hotI hai usameM dahI khAMDa ekase mAlUma par3ate haiM to bhI pragaTarUpa khaTTe mIThe svAdake bhedase jude 2 jAne jAte haiM usI taraha dravyoMke lakSaNabhedase jar3a cetanakA svarUpa anubhava karane meM judA 2 pragaTa mAlUma ho jAtA hai ki mohakarmake udayakA svAda rAgAdika haiM ve caitanyake nijasvabhAvake svAdase jude hI haiM / isaliye mohake prati maiM nirmama hI huuN| kyoMki yaha AtmA sadA kAla hI apane ekarUpapaneko prAptahuA apane svabhAvarUpa samaya mahalameM virAja rahA hai| isataraha bhAvakabhAvarUpa mohake udayase bhedajJAna huA jAnanA / bhAvArtha-yaha mohakarma jar3a pudgala dravya hai isakA udaya kaluSa (malina ) bhAvarUpa hai so isakA bhAva bhI pudgalakA vikAra hai yahI bhAvakakA bhAva hai / jaba yaha caitanyake upayogake anubhavameM AtA hai taba upayoga bhI vikArI huA rAgAdirUpa malina dIkhatA hai / aura jaba isakA bhedajJAna hove ki caitanyakI zaktikI vyakti to jJAnadarzanopayoga mAtra hai tathA yaha kaluSatA rAga dveSa moharUpa haiM vaha dravya karmarUpa jar3a pudgaladravyakI hai| aisA bhedajJAna ho jAya taba bhAvakabhAva jo dravya karmarUpa mohake bhAva unase bhedabhAva avazya ho sakatA hai aura AtmA bhI apane caitanyake anubhavarUpa Thaharai hI aisA jAnanA // aba isa arthakA kalazarUpa kAvya kahate haiM / sarvataH ityAdi / arthamaiM isa lokameM ApahIse apane eka AtmasvarUpako anubhavatA hUM / jo merA svarUpa sarvAMgakara apane nijarasarUpa caitanyake pariNamanakara pUrNa ( bharAhuA ) bhAvavAlA hai| isIkAraNa yaha moha merA kucha bhI nahIM lagatA arthAt isakA aura merA kucha bhI nAtA nahIM hai / maiM to zuddha caitanyakA samUharUpa tejaHpuMjakA nidhi hUM / isataraha bhAvakabhAvakA anubhava kare / isI prakAra gAthAmeM jo mohapada hai use palaTakara rAga, dveSa, krodha, mAna, mAyA, lobha, karma, nokarma, mana, vacana, kAya, zrotra, cakSu, ghrANa, rasanA, sparzana ye solaha jude 1 asaMkhyeyeSvapi pradezeSu svarasena jJAnena nirbharaH saMpUrNo bhAvaH kharUpaM yasya / 10 samaya Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm / Narasanasparzana sUtrANi SoDaza vyAkhyeyAni / anayA dizAnyAnyapyUAni // 36 // atha jJeyabhAvaviveka prakAramAha; Natthi mama dhammaAdI bujjhadi uvaoga eva ahamikko / taM dhammaNimmamattaM samayassa viyANayA viMti // 37 // nAsti mama dharmAdirbudhyate upayoga evAhamekaH / taM dharmanirmamatvaM samayasya vijJAyakA viMdaMti // 37 // 74 1 amUni hi dharmAdharmAkAzakAlapudgalajIvAMtarANi svarasavijRMbhitAnivAritaprasaravizvaghasmarapracaMDacinmAtrazaktikavalitatayAtyaMtamaMtarmagnAnIvAtmani prakAzamAnAni TaMkotkIrNaikajJAyakasvabhAvatvena tattvatoMtastattvasya tadatiriktasvabhAvatayA tattvato bahistattvarUpatAM parityaktumazakyatvAnna nAma mama saMti / kiMcaitatsvayameva ca nityamevopayuktastattvata evaikamaNAnyAnyapyasaMkhyeyalokamAtrapramitAni vibhAva pariNAmarUpANi jJAtavyAni // 36 // atha dharmAstikAyAdijJeyapadArthA api mama svarUpaM na bhavatIti pratipAdayati ; - Natthi mama dhamma AdI na saMti na vidyate dharmAstikAyAdijJeyapadArthA mameti bujjhadi budhyate jJAnI / kimahaM / uvaoga eva ahamikko vizuddhajJAnadarzanopayoga evAhaM athavA jJAnadarzanopayogalakSaNatvAditya bhedenopayoga evAtmA sa jAnAti / kena rUpeNa, yatohaM TaMkotkIrNa jJAyakaikasvabhAva ekaH tato dadhikhaNDazikhiriNIvat vyavahAreNaikatvepi zuddhanizcayanayena mama svarUpaM na bhavaMtIti paradravyaM prati nirmamatvosmi taM dhammaNimmamattaM samayassa viyANayA viMti 2 solaha gAthA sUtroMkara vyAkhyAna karane aura isI upadezase anya bhI vicAra lene ||36|| Age jJeyabhAvase bhedajJAna karanekI rIti kahate haiM; - [ buddhyate ] aisA jAne ki [ dharmAdiH ] ye dharma Adi dravya [ mama nAsti ] mere kucha bhI nahIM lagate maiM aisA jAnatA hUM ki [ eka upayoga eva ] eka upayoga hai vahI [ ahaM ] maiM hUM [taM ] aisA jAnaneko [ samayasya vijJAyakA: ] siddhAMta vA svaparasamayarUpa samayake jAnanevAle [ dharmanirmamatvaM ] dharmadravyase nirmamatvapanA [ viMdaMti ] kahate haiM / TIkA - dharma, adharma, AkAza, kAla, pudgala, anyajIva ye saba hI paradravya haiM ve AtmAmeM prakAzamAna haiM / kaise haiM ve ? apane nijarasakara pragaTa aura nivAraNa nahIM kiyAjAya aisA jisakA phailAva hai tathA samastapadArthoMke prasaMnekA jisakA svabhAva hai aisI jo pracaMDa cinmAtrazakti usakara grAsIbhUta honese mAnoM atyaMta nimagna ho rahe haiM, tau bhI TaMkotkIrNa eka jJAyaka svabhAvapanekara paramArthase aMtaraMga tattva to maiM hUM aura apane svarUpake abhAvakara jJAnameM Apa nahIM baiThe isa kAraNa ve paradravya usa mere svabhAvase bhinnapanA honekara paramArthase bAhya tattvapaneke chor3aneko asamartha haiM dharma Adi mere saMbaMdhI nahIM hai / yahAM aisA samajhanA ki yaha AtmA caitanyase Apa hI I Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAraH / nAkulamAtmAnaM kalayan bhagavAnAtmaivAvabudhyate / yatkilAhaM khalvekaH tataH saMvedyasaMvedakabhAvamAtropajAtetaretarasaMvalanepi parisphuTasvadamAnasvabhAvabhedatayA dharmAdharmAkAzakAlapudgalajIvAMtarANi prati nirmamatvosmi / sarvadaivAtmaikatvagatatvena samayasyaivameva sthitatvAt itItthaM jJeyabhAvaviveko bhuutH| "iti sati saha sarvairanyabhAvaiviveke svasamayamupayogo bibhradAtmAnamekaM / prakaTitaparamArthairdarzanajJAnavRttaiH kRtapariNatirAtmArAma eva pravRttaH // 31 // " // 37 // athaivaM darzanajJAnacAritrapariNatasyAtmanaH kIdRk svarUpasaMcetanaM bhavatItyAvedayannupasaMharati: ahamiko khalu suddho dasaNaNANamaio sdaaruuvii| Navi asthi majjha kiMcivi aNNaM paramANumittaMpi // 38 // ahamekaH khalu zuddho darzanajJAnamayaH sadArUpI / nApyasti mama kiMcidapyanyatparamANumAtramapi // 38 // yo hi nAmAnAdimohonmattatayAtyaMtamapratibuddhaH san nirviNNena guruNAnavarataM pratibotaM zuddhAtmabhAvanAsvarUpaM paradravyanirmamatvaM samayasya zuddhAtmano vijJAyakAH puruSA bruvaMti kathayaMtIti / kiMca idamapi paradravyanirmamatvaM yatpUrva bhaNitaM svasaMvedanajJAnameva pratyAkhyAnaM tasyaiva vizeSavyAkhyAnaM jJAtavyaM / / 37 // iti gAthAdvayaM gataM / evaM gAthAcatuSTayasamudAyena saptamasthalaM samAptaM / atha zuddhAtmaivopAdeya iti zraddhAnaM samyaktvaM tasminneva zuddhAtmani svasaMvedanaM samyagjJAnaM upayukta huA paramArthase anAkula ho usataraha saba AkulatAse rahita hokara eka AtmAkA hI abhyAsa karatA hai so AtmAkara AtmA hI jAnA jAtA hai ki maiM pragaTa nizcayakara eka hI huuN| isaliye jJeya jJAyaka bhAvamAtrase utpanna jo paradravyoMse paraspara milanA usake honepara bhI pragaTa svAdameM AtAhuA jo svabhAvakA bheda usapanekara dharma adharma, AkAza, kAla, pudgala, anyajIva-unake prati maiM nirmama huuN| kyoMki sadA kAla hI apanemeM ekapanekara prApta honese padArthoM kI aisI hI vyavasthA hai ki apane svabhAvako koI nahIM chor3atA / aise anubhava karanese jJeyabhAvoMse bhedajJAna huA kahA jAtA hai| yahAMpara isI arthakA kalazarUpa kAvya kahA hai| iti sati ityAdi / artha-isataraha pUrvakathitarItise bhAvakabhAva aura jJeyabhAvoMse bhedajJAna honese sabhI anyabhAvoMse jaba bhinnatA huI taba yaha upayoga ApahI apane eka AtmAko hI dhAratA huA / aura jinakA paramArtha pragaTa huA hai aise jo samyagdarzana jJAna cAritra unakara jisane pariNamana kiyA hai aisA hotA huA apane AtmArUpI bAga (krIDAvana) meM pravRtti karatA hai anya jagaha nahIM jaataa| bhAvArtha-saba paradravyoMse tathA unase utpannahue bhAvoMse jaba bheda jAnA taba upayogakoramane ke liye apanA AtmA hI rahA dUsarA ThikAnA nahIM rahA / isataraha darzana jJAna cAritrase ekarUpa huA AtmAmeM hI ramaNa karatA hai| aisA jAnanA // 37 // ___ Age isataraha darzanajJAnacAritrasvarUpa pariNata hue AtmAke svarUpakA saMcetana kaisA hotA hai aisA kahate hue AcArya isa kathanako saMkocate haiM;-jo darzana jJAna cAritrarUpa Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / dhyamAnaH kathaMcanApi pratibudhya nijakaratalavinyasta vismRtacAmIkarAvalokananyAyena paramezvaramAtmAnaM jJAtvA zraddhAyAnucarya ca samyagekAtmArAmo bhUtaH sa khalvahamAtmAtmapratyakSaM cimAtraM jyotiH / samasta kramAkramapravarttamAnavyAvahArikabhAvaizcinmAtrAkAreNAbhidyamAnatvAdeko nArakAdijIvavizeSAjIvapuNyapApAtravasaMvaranirjarAbaMdhamokSalakSaNavyAvahArikanavatattve tatraiva nijAtmani vItarAgasvasaMvedananizcalarUpaM cAritramiti nizcayaratnatrayapariNatajIvasya kIdRzaM svarUpaM bhavatItyAvedayansan jIvAdhikAramupasaMharati; ahaM anAdidehAtmaikyabhrAMtyAjJAnena pUrvamapratibuddhapi karatalavinyastasuptavismRtapazcAnnidrAvinAzasmRtacAmIkarAvalokananyAyena paramaguruprasAdena pratibuddho bhUtvA zuddhAtmani rato yaH sohaM vItarAgacinmAtraM jyotiH / punarapi kathaMbhUtaH / ikko yadyapi vyavahAreNa naranArakAdirUpeNAnekastathApi zuddha nizcayena TaMkotkIrNajJAya keksvbhaavtvaadekH| khalu sphuTaM / punarapi kiMrUpaH / suddho vyAvahArikanavapadArthebhya: zuddhanizcayanayena bhinnaH, athavA rAgAdibhAvebhyo bhinnohamiti zuddhaH / punarapi kiMviziSTaH / pariNata huA AtmA vaha aisA jAnatA hai ki [ ahaM ] maiM [ eka: ] eka hUM [ zuddhaH ] zuddha hUM [ sadA arUpI khalu ] nizcayakara sadA kAla arUpI hUM [ anyat ] anya paradravya [ paramANumAtramapi ] paramANumAtra bhI mama kiM - cit ] merA kucha [nApi asti ] nahIM lagatA hai yaha nizcaya hai / TIkA - satyArtha pa se nizcayakara aisA hai ki yaha AtmA anAdi kAlase lekara moharUpI ajJAnase unmattapanekara atyaMta apratibuddha ( ajJAnI ) thA so ise anurAgI gurune hamezA samajhAyA taba kisItaraha bar3e bhAgyase samajhA sAvadhAna huA / usa samaya " jaise kisIke hAthakI muTThImeM pahale suvarNa rakkhA ho / use bhUlakara phira yAdakara dekhe" isa nyAyakara apane paramezvara ( sarvasAmarthya ke dhAraNa karanevAle ) AtmAko bhUla rahA thA so use jAna zraddhAnakara aura usIkA AcaraNarUpa usase tanmaya hokara acchItaraha AtmArAma huA / taba aisA jAnA ki maiM caitanyamAtra jyotirUpa AtmA hUM so maiM apanehI anubhavase pratyakSa jAnatA hUM - samasta kramarUpa aura akramarUpa pravartate hue jo vyavahArika bhAva unase cinmAtra AkArakara to bhedarUpa nahIM huA isaliye maiM eka hUM / tathA nara nAraka Adi jIvake vizeSa, ajIva, puNya, pApa, Asrava, saMvara, nirjarA, baMdha, mokSasvarUpa jo vyAvahArika nau tatva unase TaMkotkIrNa eka jJAyaka svabhAvarUpa bhAvakara atyaMta judApanA honese maiM zuddha hUM / cinmAtrapanese sAmAnya vizeSa upayogako ulaMghana nahIM karanese maiM darzana jJAnamaya hUM / sparza rasa gaMdha varNa jisako nimitta haiM aise saMvedanarUpa pariNamA hUM taubhI sparza AdirUpa sadAApahI pariNamanese vAstava meM sadA hI arUpI hUM / aiseM sabase jude svarUpako anubhavatA huA maiM pratApasahita hUM / aise pratAparUpa hue mujhameM bAhya anekaprakAra svarUpakI saMpadAkara samasta paradravya sphurAyamAna haiM to bhI paramANu Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAraH / ff bhyaSTaMkotkIrNaikajJAyakasvabhAvabhAvenAtyaMtaviviktatvAcchuddhaH 1 cinmAtratayA sAmAnyavizeSopayogAtmakatAnatikramaNAddarzanajJAnamayaH sparzarasagaMdhavarNanimittasaMvedana pariNatatvepi sparzAdirUpeNa svayamapariNamanAtparamArthataH sadaivArUpIti pratyahaM svarUpaM saMcetayamAnaH pratayAmi / evaM pratyayatazca mama bahirvicitrasvarUpasaMpadA vizve parisphuratyapi na kiMcanApyadaMsaNaNANamaio kevaladarzanajJAnamayaH / punarapi kiMrUpaH / sadArUvI nizcayanayena rUparasagaMdhasparzAbhAvAtsadApyamUrttaH / Navi asthi majjha kiMcivi aNNaM paramANumittaM mAtra dravyabhI mujhe apane bhAvakara nahIM pratibhAsatI jisase ki mere bhAvakapanese tathA jJeyaMpane se mujhase eka hokara phira moha utpanna kare / kyoMki mere nijarasase hI aisA mahAn jJAna pragaTa huA hai jisane mohako mUlase ukhAr3akara dUra kiyA hai jo phira usakA aMkura na upaje aisA nAza kiyA hai // bhAvArtha -- AtmA anAdikAla se lekara mohake udayase ajJAnI thA so zrIguruoM ke upadezase aura apanI kAlalabdhise ( acchI honahAra se ) jJAnI huA, apane svarUpako paramArthase jAnA ki maiM eka hUM zuddha hUM arUpI hUM darzanajJAnamaya hUM / aisA jAnane se mohakA samUla nAza huA, bhAvakabhAva aura jJeyabhAva unase bhedajJAna huA, apanI svarUpasaMpadA anubhava meM AI taba phira moha kyoM utpanna hogA nahIM hosakatA || aba aisA AtmAkA anubhava huA usakI mahimA AcArya kahake preraNArUpa loka kahate haiM ki aise jJAnasvarUpa AtmAmeM samasta loka magna hove // majjaMtu ityAdi / artha - yaha jJAnasamudra bhagavAn AtmA vibhramarUpa ADI cAdarako samUlase Dubokara ( dUrakara ) Apa sarvAMga prakaTa huA hai so aba samastaloka isake zAMtarasameM ekahI samaya atizayakara magna hovo | kaisA hai zAMtarasa uchala rahA hai // bhAvArtha -- jaise samudrakI Ar3a meM kucha AjAya taba aura jaba Ar3a dUra hojAya taba pragaTa dIkhatA huA lokako preraNA yogya hojAtA hai ki isa jalameM saba loka snAna karo / usItaraha yaha AtmA vibhramakara AcchAdita thA taba isakA rUpa nahIM dIkhatA thA aba vibhrama dUra huA taba yathAsvarUpa pragaTa huA / aba isake vItarAga vijJAnarUpa zAMtarasameM eka kAla saba loka magna hovo aisI AcAryane preraNA kI hai / athavA aisA bhI artha hai ki jaba AtmAkA ajJAna dUra hove taba kevalajJAna prakaTa hove taba samasta lokameM Thahare hue padArtha ekahI samaya jJAnameM Aya jhalakate haiM usako saba loka dekho / isataraha isa samaya prAbhRtagraMtha meM pahale jIvAjIvAdhikAra meM TIkAkArane pUrvaraMgasthala kahA || yahAM TIkAkArakA aisA Azaya hai ki isa graMthako alaMkArakara nATakarUpa varNana kiyA hai so nATakameM pahale raMgabhUmi ( akhADA ) racI jAtI hai, vahAM dekhanevAlA nAyaka tathA sabhA hotI hai aura nRtya karanevAle hote haiM ve aneka svAMga rakhate haiM tathA zRMgArAdika ATha rasakA rUpa dikhalAte haiM / usa jagaha samasta lokaparyaMta jala nahIM dIkhatA Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm / nyatparamANumAtramapyAtmIyatvena pratibhAti / yadbhAvakatvena jJeyatvena caikIbhUya bhUyo mohamudbhAvayati kharasata evApunaHprAdurbhAvAya samUlaM mohamunmUlyaM mahato jJAnodyotasya prasphuritvAt / "majaMtu nirbharamamI samamevaM lokA Alokamucchalati zAMtarase samastAH / AplAvya vibhramatiraskariNIbhareNa pronmagna eSa bhagavAnavabodhasiMdhuH // 32 // " // 38 // iti zrIsamayasAravyAkhyAyAmAtmakhyAtau pUrvaraMgaH smaaptH| pi / itthaMbhUtasya sataH naivAsti mamAnyatparamANumAtramapi pasdravyaM kimapi / yadekatvena raMjakatvena vA punarapi mama mohamutpAdayati / kasmAt ? paramavizuddhajJAnapariNatatvAt // 38 // __iti samayasAravyAkhyAyAM zuddhAtmAnubhUtilakSaNAyAM tAtparyavRttau sthalasaptakena jo passadi appANamityAdi saptaviMzatigAthA tadanaMtaramupasaMhArasUtramekamiti samudAyenASTAviMzatigAthAbhirjIvAdhikAraH samAptaH / iti prathamaraMgaH / zrRMgAra, hAsya, raudra, karuNA, vIra, bhayAnaka, bIbhatsa, adbhuta-ye ATha jo rasa haiM ve laukikarasa haiN| nATakameM inakA hI adhikAra hai / navamAM zAMtirasa hai vaha alaukika hai / so nRtyameM usakA adhikAra nahIM hai| ina rasoMke sthAyIbhAva, sAttvikabhAva, anubhAvibhAva, vyabhicAribhAva aura inakI dRSTi AdikA varNana rasagraMthoM meM hai vahAMse jAnalenA / tathA sAmAnyapanese rasakA yaha svarUpa hai ki jJAnameM jo jJeya AyA usase jJAna tadAkAra hojAya usase puruSakA bhAva lIna hojAya anya jJeyakI icchA na rahe vaha rasa hai / so nRtyakaranevAle nRtyameM ATharasakA rUpa dikhalAte haiM aura inakA varNana java kavIzvara kareM taba anya rasako anya rasake samAna kara bhI varNana karate haiM taba anyarasakA anyarasa aMgabhUta honese tathA rasoMke anyabhAva aMga honese rasavat Adi alaMkArakara nRtyake rUpase varNana kiyA jAtA hai / isajagaha pahale raMgabhUmisthala kahA, vahAM dekhanevAlA to samyagdRSTipuruSa hai aura anya mithyAdRSTipuruSoMkI sabhA hai unako dikhalAte haiM / nRtya karanevAle jIva ajIva padArtha haiM aura donoMkA ekapanA, kartAkarmapanA Adi unake svAMga haiM / unameM paraspara anekarUpa hote haiM ve ATharasarUpa hoke pariNamate haiM yahI nRtya hai / vahAM samyagdRSTi dekhanevAlA jIva ajIvake bhinnasvarUpako jAnatA hai vaha to ina saba svAMgoMko karmakRta jAna zAMtarasameM hI magna hai aura mithyAdRSTi jIva ajIvakA bheda nahIM jAnate isaliye ina svAMgoMko saccA jAna inameM lIna ho jAte haiN| unako samyagdRSTi yathArtha dikhalAya unakA bhrama meMTa zAMtarasameM unheM lInakara samyagdRSTi karatA hai| usakI sUcanArUpa raMgabhUmike aMtameM AcAryane "majaMtu" ityAdi zloka racA hai vaha Age jIva ajIvakA svAMgavarNana kareMgeM usakI sUcanArUpa hai aisA Azaya mAlUma hotA hai / so yahAMtaka to raMgabhUmikA varNana kiyA / dohA-"nRtyakutUhala tattvako, mariyavi dekho dhAya / nijAnaMda rasakoM chako, Ana savai chiTakAya // " // 38 // isa prakAra jIvAjIvAdhikArameM pUrvaraMga samApta huaa| Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAraH / 79 jIvAjIvavivekapuSkaladRzA pratyAyayatpArSadAnA saMsAranibaddhabaMdhana vidhidhvaMsAdvizuddhaM sphuTat / AtmArAmamanaMtadhAmasahasAdhyakSeNa nityoditaM dhIrodAttamanAkulaM vilasati jJAnaM mano lhAdayat // 33 // ; appANamayANaMtA mUDhA du parappavAdiNo keI / jIvaM ajjhavasANaM kammaM ca tahA parUviMti // 39 // avare ajjhavasANe- su tivvamaMdANubhAvagaM jIvaM / maNNaMti tahA avare NokammaM cAvi jIvotti // 40 // kammassudayaM jIvaM avare kammANubhAyamicchati / tibvattaNamaMdattaNaguNehiM jo so havadi jIvo // 41 // jIvo kammaM uhayaM doNNivi khalu kevi jIvamicchati / avare saMjogeNa du kammANaM jIvamicchaMti // 42 // evaMvihA bahuvihA paramappANaM vadaMti dummehA | teNa parama vAihi NicchayavAIhiM NiddiTThA // 43 // AtmAnamajAnato mUDhAstu parAtmavAdinaH kecit / jIvamadhyavasAnaM karma ca tathA prarUpayaMti // 39 // aparedhyavasAneSu tIvramaMdAnubhAgagaM jIvaM / manyate tathA'pare nokarma cApi jIva iti // 40 // karmaNa udayaM jIvamapare karmAnubhAgamicchati / tIvratvamaMdatvaguNAbhyAM yaH sa bhavati jIvaH // 41 // jIvakarmobhayaM dve api khalu kecijjIvamicchati / apare saMyogena tu karmaNAM jIvamicchaMti // 42 // evaMvidhA bahuvidhAH paramAtmAnaM vadaMti durmedhasaH / te na parAtmavAdinaH nizcayavAdibhirnirdiSTAH // 43 // iha khalu tadasAdhAraNalakSaNAkalanA klIbatvenAtyaMtavimUDhAH saMtastAttvikamAtmAnamajAathAnaMtaraM zRMgArasahitapAtravajjIvAjIvAvekIbhUtau pravizataH / tatra sthalatrayeNa triMzadgAthAparyaMtamajIvAdhikAraH kathyate / teSu prathamasthale zuddhanayena deharAgAdiparadravyaM jIvasvarUpaM na bhavatIti Age jIvadravya aura ajIvadravya ye donoM eka hokara raMgabhUmimeM praveza karate haiM vahAM Adi meM maMgalakA abhiprAya lekara AcArya jJAnakI prazaMsA karate haiM ki jo saba vastuoM kA jAnanevAlA yaha jJAna hai vaha jIva ajIvake saba pahacAnatA hai aisA samyagjJAna prakaTa hotA hai / isIke artharUpa jIvAjIva ityAdi / artha-jJAna hai vaha manako AnaMdarUpa karatA huA pragaTa hotA 1 svAMgoM ko acchItaraha zloka kahate haiM Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm / naMto bahavo bahudhA paramapyAtmAnamiti prapaMti / naisargikarAgadveSakalmASitamadhyavasAnameva jIvastathAvidhAdhyavasAnAt aMgArasyeva kAryAdatiriktatvenAnyasyAnupalabhyamAnatvAditi kecit / anAdyanaMtapUrvAparIbhUtAvayavaikasaMsaraNakriyArUpeNa krIDatkarmaiva jIvaH karmaNotiriktatvenAnyasyAnupalabhyamAnatvAditi kecit / tIvramaMdAnubhayabhidyamAnaduraMtarAgarasanirbhaniSedhamukhyatvena appANamayANaMtA ityAdigAthAmAdiM kRtvA pAThakrameNa gAthAdazakaparyaMtaM vyAkhyAnaM karoti / tatra gAthAdazakamadhye paradravyAtmavAde pUrvapakSamukhyatvena gAthApaMcakaM tadanaMtaraM parihAramukhyatvena sUtramekaM / athASTavidhaM karma pudgaladravyaM bhavatIti kathanamukhyatvena sUtramekaM / tatazca vyavahAranayasamarthanadvAreNa gAthAtrayaM kathyata iti samudAyapAtanikA / tadyathA / atha deharAgAdiparadravyaM nizcayena jIvo bhavatIti pUrvapakSaM karoti; - appANamayANaMtA mUDhA du parappavAdiNo keI AtmAnamajAnaMtaH mUDhAstu paradravyamAtmAnaM vadaMtItyevaMzIlAH kecana parAtmavAdinaH jIvaM ajjhavasANaM kammaM ca tahA parUviMti yathAMgArAt kAya bhinnaM nAsti tathA rAgAdibhyo bhinno jIvo nAstIti rAgAdyadhyavasAnaM karma ca jIvaM vadaMtIti / atha avare ajjhavasANesu tibvamaMdANubhAvagaM jIvaM maNNaMti apare kecanaikAMtavAdinaH rAgAdyadhyavasAneSu tIvramaMdatAratamyAnubhAvasvarUpaM zaktimAhAtmyaM 80 hai / kaisA hai ? jIvaajIva ke svAMgako dekhanevAle mahAna puruSoMko jIva dekhanevAlI bar3I ujvala nirdoSa dRSTikara bhinna dravyakI pratIti upajAtA nAdisaMsAra se jinakA baMdhana dRDha baMdha rahA hai aise jJAnAvaraNAdi kama ke nAzase vizuddha huA hai sphuTa huA hai / jaise phUlakI kalI phUlai usataraha vikAzarUpa hai / phira kaisA hai ? jisake ramanekA krIr3Avana AtmA hI hai arthAt jisameM anaMta jJeyoM (padArthoM) ke AkAra Ake jhalakate haiM taubhI Apa Apane svarUpa meM hI ramatA hai / jisakA prakAza anaMta hai / pratyakSa tejakara nitya udayarUpa hai / phira kaisA hai ? dhIra hai, utkaTa hai, isIse anAkula hai saba icchAoMse rahita nirAkula hai / yahAM dhIra udAtta anAkula ye tIna vizeSaNa zAMtarUpa nRtyake AbhUSaNa jAnane / aisA jJAna vilAsa karatA hai / bhAvArtha -- yaha jJAna - kI mahimA kahI / so jIva ajIva eka hoke raMgabhUmimeM praveza karate haiM unako yaha jJAna hI bhinna jAnatA hai / jaise koI nRtya meM svAMga AjAya use yathArtha jo jAne usako svAMga karanevAlA namaskAra kara apanA jaisAkA taisA rUpa karaletA hai usItaraha yahAM bhI jAnanA | aisA jJAna samyagdRSTi puruSoMke hotA hai mithyAdRSTi yaha bheda nahIM jAnatA / Age jIva ajIvakA ekarUpa varNana karate haiM; - jo [ AtmAnaM ajAnaMtaH ] AtmAko nahIM jAnate hue [ parAtmavAdinaH ] parako AtmA kahanevAle [ kecit mUDhAH tu ] koI mohI ajJAnI to [ adhyavasAnaM ] adhyavasAnako [ tathAca ] aura koI [ karma ] karmako [ jIvaM prarUpayaMti ] jIva kahateM haiM / [ apare ] ajIvakA bheda huA hai / a Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAraH / rAdhyavasAnasaMtAna eva jIvastatoriktasyAnyasyAnupalabhyamAnatvAditi kecit / navapurANAvasthAdibhAvena pravarttamAnaM nokamaiva jIvaH zarIrAdatiriktatvenAnyasyAnupalabhyamAnatvAditi kecit / vizvamapi puNyapAparUpeNAkrAman karmavipAka eva jIvaH zubhAzubhabhAvAdatiriktatvenAnyasyAnupalabhyamAnatvAditi kecit / sAtAsAtarUpeNAbhivyAptasamastatIvramaMdatvagacchatIti tIvramaMdAnubhAvagastaM jIvaM manyate / tahA avare NokammaM cAvi jIvotti tathaivAvare cArvAkAdayaH karmanokarmarahitaparamAtmabhedavijJAnazUnyAH zarIrAdinokarma cApi jIvaM manyate / atha-kammassudayaM jIvaM avare apare karmaNa udayaM jIvamicchaMti kammANubhAgamicchaMti apare ca karmAnubhAgaM latAdArvasthipASANarUpaM jIvamicchaMti / kathaMbhUtaH sa caanubhaagH| tivvattaNamaMdattaNaguNehiM jo so havadi jIvo tIvratvamaMdatvaguNAbhyAM varttate yaH sa jIvo bhavatIti / atha-jIvo kamma uhayaM doNNivi khalu kevi anya koI [adhyavasAneSu ] adhyavasAnoMmeM [tIvramaMdAnubhAgagaM] tIvramaMda anubhAgagatako [jIvaM manyate ] jIva mAnate haiM / [ tathA ] aura [pare ] anya koI [ nokarma api ca ] nokarmako [jIva iti ] jIva mAnate haiM [apare] anya koI [karmaNa udayaM ] karmake udayako [ jIvaM ] jIva mAnate haiM, koI [kamAnubhAgaM ] karmake anubhAgako [yaH ] jo anubhAga [tIvratvamaMdatvaguNAbhyAM] tIvramaMdapaneMrUpa guNoMkara bhedako prApta hotA hai [saH] vaha [ jIvaH bhavati ] jIva hai [ icchaMti ] aisA iSTa karate haiM [kecit ] koI [jIvakarmobhayaM] jIva aura karma [ he api ] donoM mile hue ko [ khalu ] hI [ jIvaM icchaMti ] jIva mAnate haiM [ tu] aura [ apare ] anya koI [ karmaNAM saMyogena ] karmoM ke saMyogakara hI [ jIvaM icchaMti ] jIva mAnate haiM / [ evaMvidhA ] isaprakAra tathA [bahuvidhA ] anyabhI bahuta prakAra [ durmedhasaH] durbuddhi mithyAdRSTi [paraM] parako [AtmAnaM ] AtmA [ vadaMti ] kahate haiM [ te na paramArthavAdinaH ] ve paramArtha (satyArtha) kahanevAle nahIM haiM aisA [nizcayavAdibhiH] nizcaya (satyArtha) vAdiyoMne [ nirdiSTAH ] kahA hai // TIkA-isa jagatameM AtmAke asAdhAraNa lakSaNa nahIM jAnanese napuMsakapanekara atyaMta vimUDha hue ajJAnIjana paramArthabhUta AtmAko nahIM jAnanevAle bahuta haiM / ve bahutaprakAra parako hI AtmA hai aisA bakate haiM / koI to svAbhAvika svayameva huA rAgadveSakara mailA jo adhyavasAna arthAt AzayarUpa vibhAvapariNAma vahI jIva hai aisA kahate haiM / usakA hetu kahate haiM ki jaise aMgArakI kAlimA hai vaise adhyavasAnase anya koI jIva dIkhatA nahIM hai isa hetuse sAdhate haiM / koI kahate haiM ki pUrva pazcAt anAdise lekara aura AgAmI anaMtakAlataka avayavarUpa eka bhramaNa kriyArUpakara krIDA karatA huA jo karma vahI jIva hai kyoMki isa karmase judA kucha 11 samaya Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm / guNAbhyAM bhidyamAnaH karmAnubhava eva jIvaH sukhaduHkhAtiriktatvenAnyasyAnupalabhyamAnatvAditi kecit / manjitAvadubhayAtmakatvAdAtmakarmobhayameva jIvaH kAtya'taH karmaNotiriktatvenAnyasyAnupalabhyamAnatvAditi kecit / arthakriyAsamarthaH karmasaMyoga eva jIvaH karmasaMyogAtkhaTAyA ivASTakASThasaMyogAdatiriktatvenAnyasyAnupalabhyamAnatvAditi kecit / jIvamicchaMti jIvakarmobhayaM dve api jIvakarmaNI zikhariNIvat khalu sphuTaM jIvamicchaMti / avare saMyogeNa du kammANaM jIvamicchaMti / apare kecana aSTakASThakhaTAvadaSTakamaNAM saMyogeNApi jIvamicchaMti / kasmAt / aSTakarmasaMyogAdanyasya zuddhajIvasyAnupapatteH / atha evaMvihA bahuvihA paramappANaM vadaMti dummehA evaMvidhA bahuvidhA bahuprakArA deharAgAdiparadravyamAtmAnaM vadaMti durmedhaso durbuddhayaH teNa du parappavAdI NicchayavAdIhiM Nianya jIva dekhanemeM nahIM AyA aisA mAnate haiM / koI kahate haiM ki tIvra maMda anubhavakara bhedarUpa huA aura jisakA aMta dUra hai aise rAgarUpa rasakara bharA jo adhyavasAnakA saMtAna ( paripATI ) vahI jIva hai kyoMki isase anyakoI judA jIva dekhane meM nahIM AyA aisA mAnate haiM / koI kahate haiM ki navIna aura purAnI jo avasthA ityAdi bhAvakara pravartamAna jo nokarma vahI jIva hai kyoMki isa zarIrase anya judA kucha jIva dekhane meM nahIM AtA aisA mAnate haiM / 4 / koI aisA kahate haiM ki samasta lokako puNya pApa rUpakara vyApatA karmakA vipAka vahI jIva hai kyoMki zubhAzubhabhAvase anya judA koI jIva dekhane meM nahIM AyA aisA mAnate haiM / 5 ! koI kahate haiM ki sAtA asAtArUpakara vyApta samasta tIvramaMdapane guNakara bhedarUpa huA jo karmakA anubhava vahI jIva hai kyoMki sukhaduHkhase anya judA kucha jIva dekhanemeM nahIM aayaa| 6 / koI kahate haiM ki sikharanikI taraha dorUpa milA jo AtmA aura karma ye donoM mile hI jIva hai kyoMki samastapanekara karmase judA kucha jIva dekhanemeM nahIM AyA aisA mAnate haiN| 7 / koI kahate haiM ki karmake saMyogarUpa artha kriyAmeM samartha hotA hai vahI jIva hai kyoMki karmake saMyogase anya (judA) kucha jIva dekhane meM nahIM AyA, jaise ATha kAThake Tukar3e milakara khATa huI tava arthakriyAmeM samartha huI isItaraha yahAMbhI jAnanA aisA mAnate haiM / / 8 / isataraha ATha prakAra to ye kahe aura anyabhI aneka prakAra parako AtmA kahate haiM ve durbuddhi haiM unako paramArthake jAnanevAle satyArthavAdI nahIM kahate // bhAvArthajIva ajIva donoMhI anAdi kAlase eka kSetrAvagAha saMyogarUpa milarahe haiM aura anAdise hI pudgalake saMyogase jIvakI vikArasahita aneka avasthAyeM horahIM haiN| jo paramArtha dRSTikara dekhAjAya taba jIva to apane caitanyapane Adi bhAvako nahIM. chor3atA aura pudgala apane mUrtIka jar3apane Adiko nahIM chodd'taa| lekina jo paramArthako nahIM jAnate haiM ve saMyogase hue bhAvoMko hI jIva kahate haiM / paramArthase jIvakA svarUpa pudgalase bhinna Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 83 samayasAraH / ... evamevaMprakArA itarepi bahuprakArA paramAtmeti vyapadizati durmedhasaH kiMtu na te paramArthavAdibhiH paramArthavAdinaH iti nirdizyate // 39 // 40 // 41 // 42 // 43 // kutaH ee savve bhAvA pugglvprinnaamnnippnnnnaa| kevalijiNehiM bhaNiyA kaha te jIvo ti vacaMti // 44 // ete sarve bhAvAH pudgaladravyapariNAmaniSpannAH / kevalijinaiNitAH kathaM te jIva ityucyate // 44 // yataH ete'dhyavasAnAdayaH samastA eva bhAvA bhagavadbhirvizvasAkSibhirarhadbhiH pudgaladravya. pariNAmamayatvena prajJaptAH saMtazcaitanyazUnyAtpudgaladravyAdatiriktatvena prajJApyamAnaM caitanyasvabhAvaM jIvadravyaM bhavituM notsahaMte tato na khalvAgamayuktivAnubhavairbAdhitapakSatvAt tadAtmavAdinaH paramArthavAdinaH etadeva sarvajJavacanaM tAvadAgamaH / iyaM tu svAnubhavagarbhitA dihA tena kAraNena tu punaH deharAgAdikaM paradravyamAtmAnaM vadaMtItyevaMzIlAH parAtmavAdino nizcayavAdibhiH sarvajJanirdiSTA iti paMcagAthAbhiH pUrvapakSaH kRtaH // 39 // 40 // 41 // 42 // 43 // atha parihAraM vadati;-ede savve bhAvA puggalavapariNAmaNippaNNA ete sarve deharAgAdayaH karmajanitaparyAyAH pudgaladravyakarmodayapariNAmena niSpannAH / kevalijiNehiM bhaNiyA kaha te jIvoti uccaMti kevalijinaiH sarvajJaiH karmajanitA iti bhaNitAH kathaM sarvajJako dIkhatA hai tathA sarvajJakI paraMparAke Agamase jAnA jAtA hai / jinake matameM sarvajJa nahIM mAnA vehI apanI buddhise aneka kalpanA kara kahate haiM / unameMse vedAMtI, mImAMsaka, sAMkhya, yoga, bauddha, naiyAyika, vaizeSika, cArvAka matoMke Azaya lekara ATha to pragaTa haiM aura anyabhI apanI apanI buddhise aneka kalpanA kara kahate haiM unako kahAMtaka kahA jAve // 39 / 40 / 41 / 42 / 43 // aisA kahanevAle satyArthavAdI nahIM haiM so kyoM nahIM ? usakA uttara kahate haiM;-ete ye pUrva kahehue adhyavasAna Adika [ sarve bhAvAH ] bhAva haiM ve sabhI [pudgaladravyapariNAmaniSpannAH] pudgaladravyake pariNamanase utpanna hue haiM aisA [ kevalijinaiH] kevalI sarvajJajinadevane [bhaNitAH] kahA hai [te jIvaH] unako jIva [iti kathaM ucyate ] aisA kaise kaha sakate haiM ? nahIM kaha sakate // TIkA-ye adhyavasAnAdika bhAva haiM una sabako saba padArthoM ke sAkSAt dekhanevAle bhagavAna vItarAga sarvajJa arahaMtadevane pudgala dravyake pariNAmamayapanekara kahA hai isa kAraNa ve caitanya bhAvakara zUnya jo pudgala dravya usase bhinnapanekara kahe gaye caitanya svabhAvamaya jIva dravya honeko samartha nahIM haiM isaliye nizvayase Agama, yukti aura khAnubhava ina tInoMkara bAdhita pakSapanese jo ina adhyavasAnAdikoMko jIva kahate haiM ve paramArthavAdI ( satyArthavAdI ) nahIM haiN| unameMse ye jIva Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm / yuktiH na khalu naisargikarAgadveSakalmASitamadhyavasAnaM jIvastathAvidhAdhyavasAnAkArtakharasyeva-zyAmikAyAtiriktatvenAnyasya citsvabhAvasya vivecakaiH svayamupalabhyamAnatvAt / na khalvanAdyanaMtapUrvAparIbhUtAvayavaikasaMsaraNalakSaNakriyArUpeNa krIDatkarmaiva jIvaH karmaNotiriktatvenAnyasya citsvabhAvasya vivecakaiH svayamupalabhyamAnatvAt / na khalu tIvramaMdAnubhavabhidyamAnaduraMtarAgarasanirbharAdhyavasAnasaMtAno jIvastatotiriktatvenAnyasya citsvabhAvasya vivecakaiH svayamupalabhyamAnatvAt / na khalu navapurANAvasthAdibhedena pravartamAnaM nokarma jIvaH zarIrAdatiriktatvenAnyasya citsvabhAvasya vivecakaiH svayamupalabhyamAnatvAt / na khalu vizvamapi puNyapAparUpeNAkrAmatkarmavipAko jIvaH zubhAzubhabhAvAdatiriktatvenAnyasya citsvate nizcayanayena jIvA ityucyate na kthmpi| kiMca vishessH| aMgArAt kaayevdraagaadibhyo bhinno jIvo nAstIti yadbhaNitaM tadayuktaM / kathamiti cet / rAgAdibhyo bhinnaH zuddhajIvostIti pakSaH paramasamAdhisthapuruSaiH zarIrarAgAdibhyo bhinnasya cidAnaMdaikasvabhAvazuddhajIvasyopalabdheriti hetuH kiTTakAlikAsvarUpAt suvarNavaditi dRSTAMtaH / kiM ca aMgAradRSTAMtopi na ghaTate / kathamiti cet / yathA suvarNasya pItatvaM agneruSNatvaM svabhAvastathAMgArasya kRSNavasvabhAvasya tu pRthaktvaM kattuM nAyAti / nahIM haiM aisA sarvajJakA vacana hai vaha to Agama hai| aura yaha svAnubhavagarbhita yukti hai use kahate haiM-jo svayameva utpanna huA aisA rAgadveSakara malina adhyavasAna hai vaha jIva nahIM hai kyoMki jaise suvarNa kAlimAse judA hai usItaraha citsvabhAvarUpa aise adhyavasAnase judA jIvabheda jJAniyoMko prApta hotA hai ve pratyakSa caitanyabhAvako judA anubhava karate haiM / 1 / anAdyanaMta pUrvAparIbhUta eka saMrakSaNa kriyArUpa krIDA karatA karma hai vahabhI jIva nahIM hai kyoMki karmase judA anya caitanyasvabhAvarUpa jIvakA bheda jJAniyoMkara prApta hai ve pratyakSa anubhavate haiM / 2 / tIvra maMda anubhavakara bhedarUpa huA duraMta rAgarasakara bharA adhyavasAnakA saMtAna bhI jIva nahIM hai kyoMki usa saMtAnase anya judA caitanyasvabhAvarUpa jIvakA bheda jJAniyoMkara prApta hai ve pratyakSa anubhavate haiM / 3 / naI purAnI avasthAdike bhedakara pravarta huA jo nokarma vaha bhI jIva nahIM hai kyoMki zarIrase anya judA caitanyasvabhAvarUpa jIvakA bheda jJAniyoMkara svayameva prApta hai ve Apa pratyakSa anubhavate haiN| 4 / samasta jagatako puNyapAparUpakara vyApatA karmakA vipAka hai vaha bhI jIva nahIM hai kyoMki zubhAzubha bhAvase anya judA caitanyasvabhAvarUpa jIvakA bheda jJAniyoMkara prApta hai ve Apa pratyakSa anubhavate haiN| 5 / sAtA asAtA rUpakara vyApta jo samasta tIvramaMdapanerUpa guNa unakara bhedarUpa huA jo karmakA anubhava vaha bhI jIva nahIM hai kyoMki sukhaduHkhase judA anya caitanyasvabhAvarUpa jIvakA bheda jJAniyoMkara svayaM prApta hotA hai ve Apa pratyakSa anubhavate haiN| 6 / sikharinikI taraha do svarUpapanekara mile AtmA aura karma donoMhI jIva nahIM haiM kyoMki samastapane karmase judA anya caitanya. Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAraH / 85 bhAvasya vivecakaiH svayamupalabhyamAnatvAt / na khalu sAtAsAtarUpeNAbhivyAptasamastatIvra - maMdatvaguNAbhyAM bhidyamAnaH karmAnubhAvo jIvaH sukhaduHkhAtiriktatvenAnyasya citsvabhAvasya vivecakaiH svayamupalabhyamAnatvAt / na khalu majjitAvadubhayAtmakatvAdAtmakarmobhayaM jIvaH kArtsyataH karmaNotiriktatvenAnyasya citsvabhAvasya vivecakaiH svayamupalabhyamAnatvAt / na khalvarthakriyAsamarthaH karmasaMyogo jIvaH karmasaMyogAtkhadvAzAyinaH puruSasyevASTakASThasaMyogAdatiriktatvenAnyasya citsvabhAvasya vivecakaiH svayamupalabhyamAnatvAditi / iha khalu pudgala - bhinnAtmopalabdhi prati vipratipannaH sAmnaivaivamanuzAsyaH / " virama kimapareNAkArya kolAhalena svayamapi nibhRtaH san pazya SaNmAsamekaM / hRdayasarasi puMsaH pudgalAdbhinnadhAno nanu ki - rAgAdayastu vibhAvAH sphaTikopAdhivat tatasteSAM nirvikArazuddhAtmAnubhUtibalena pRthakkartuM zakyate iti / yadapyuktamaSTakASThasaMyogakhadvAvadaSTa karmasaMyoga eva jIvastadapyanucitaM aSTakarmasaMyogAt bhinnaH zuddhajIvostIti pakSavacanaM aSTakASThasaMyogakhadvAzAyinaH puruSasyeva paramasamAdhistha puruSairaSTakarmasaMyogAt pRthagbhUtasya zuddhabuddhaikasvabhAvajIvasyopalabdheriti dRSTAMtasahita hetuH / kiM ca dehAtmanoratyaMtaM svabhAvarUpa jIvakA bheda jJAniyoMkara svayaM prApta hai ve pratyakSa Apa anubhavate haiM / 7 / arthakriyAmeM samartha karmakA saMyogabhI jIva nahIM hai kyoMki "jaise ATha kAThake Tukar3oMrUpa khATakA sonevAlA puruSa anya hai" usItaraha karmasaMyogase judA anya caitanyasvabhAvarUpa jIvakA bheda jJAniyoMkara svayaM prApta hai ve Apa pratyakSa anubhavate haiM / 8 / isItaraha anya koI dUsare prakAra kaheM vahAM bhI yahI yukti jAnanA // bhAvArtha -- caitanyasvabhAvarUpa jIva saba parabhAvoMse judA bheda jJAniyoMke anubhavagocara hai isa kAraNa jisataraha ajJAnI mAnate haiM usataraha nahIM hai / aba yahAM para pugalase bhinna jo AtmAkI upalabdhi usako anyathA grahaNa karanevAlA pudgalako hI AtmA jAnanevAlA jo puruSa usako hitarUpa milApakI bAta kahakara samabhAva se hI upadeza kahanA cAhiye aisA zlokameM kahate haiM / virama ityAdi / artha -- he bhavya tujhe nikamme kolAhalakaranese kyA lAbha hai usa kolAhalase tU virakta ho aura eka caitanya mAtra vastuko Apa nizcala lIna hoke dekha | isa prakAra chaha mahInA abhyAsakara / aisA karanese apane hRdayasarovara meM jisakA teja pratApa prakAza pudgalase bhinna hai aise AtmAkI kyA prApti nahIM ho sakegI avazya hogI | bhAvArtha -- jo apane svarUpakA abhyAsa kare to usakI prApti avazya hove paravastukI prApti to nahIM hosakatI / apanA svarUpa to maujUda hai paraMtu bhUla rahA hai so cetakara dekhe to pAsa hI hai / yahAM chaha mahInekA abhyAsa kahA so aisA nahIM samajhanA ki itanemeM hI hove isakA honA to aMtarmuhUrtamAtrameM hI hai paraMtu ziSyako bahuta kaThina mAlUma par3e taba usakA niSedha hai / yadi bahutakAla samajhane meM lagegA to chaha mahIne se adhika nahIM lagegA / isaliye anya niSprayojana kolAhalako chor3a isameM laganese zIghra rUpakI prApti Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm / manupalabdhirbhAti kiMcopalabdhiH // 34 // " // 44 // kathaMcidanvayapratibhAsepyadhyavasAnAdayaH pudgalasvabhAvA iti cet; aTTavihaM pi ya kamma savvaM puggalamayaM jiNA viti| jassa phalaM taM vuccai dukkhaM ti vipaccamANassa // 45 // aSTavidhamapi ca karma sarvaM pudgalamayaM jinA vidaMti / yasya phalaM taducyate duHkhamiti vipacyamAnasya // 45 // adhyavasAnAdibhAvanirvartakamaSTavidhamapi ca karma samastameva pudgalamayamiti kila sakalajJajJaptiH / tasya tu yadvipAkakASThAmadhirUDhasya phalatvenAbhilapyate tadanAkulatvalakSaNasaukhyAkhyAtmasvabhAvavilakSaNatvAtkila duHkhaM, tadaMtaHpAtina eva kilAkulatvalakSaNA adhyabhedaH iti pakSaH bhinnalakSaNalakSitatvAditi hetuH jalAnalavaditi dRSTAntaH // 44 // iti parihAragAthA gatA / atha cidrUpapratibhAsepi rAgAdyadhyavasAnAdayaH kathaM pudgalasvabhAvA bhavaMtIti cet ; ahavihaM pi ya kammaM savvaM puggalamayaM jiNA viMti sarvamaSTavidhamapi karma pudgalamayaM bhavatIti jinA vItarAgasarvajJA bruvaMti kathayati / kathaMbhUtaM yatkarma / jassa phalaM taM vuccadi dukkhaMti vipaJcamANassa yasya karmaNaH phalaM tatprasiddhamucyate kiM vyAkulatvasvabhAvatvAduHkhamiti / kathaMbhUtasya karmaNaH / vizeSeNa pacyamAnasyodayAgatasya / idamatra tAtparya / aSTavidhakarmapudgalasya kAryamanAkulatvalakSaNaparamArthasukhavilakSaNamAkulatvotpAdakaM duHkhaM rAgAdayohosakegI aisA upadeza hai // 44 // - Age ziSya pUchatA hai ki ye adhyavasAnAdika bhAva to jIva nahIM batalAye anyacaitanyasvabhAvako jIva kahA so ye bhAva bhI to caitanyase hI saMbaMdha rakhanevAle mAlUma hote haiM caitanyake vinA jaDake to dIkhate nahIM inako pudgalake kaise kahA? aisA pUchane para uttarakA gAthAsUtra kahate haiM;-[ aSTavidhamapi ca ] ATha tarahake [karma ] karma haiM ve [sarva ] sabhI [ pudgalamayaM ] pudgalasvarUpa haiM aisA [ jinAH ] jina bhagavAn sarvajJa deva [viMdaMti ] kahate haiM / [ yasya vipacyamAnasya ] jisa pacakara udayameM AnevAle karmakA [ phalaM ] phala [ tat] prasiddha [ duHkhaM ] duHkha hai [iti ucyate ] aisA kahA hai // TIkA-jisa kAraNa ye adhyavasAna Adi samasta bhAva unake utpanna karanevAle ATha prakAra jJAnAvaraNa Adi karma haiM ve sabhI pudgalamaya haiM aisA sarvajJakA vacana hai| usa karmakA udaya hadako pahuMce aisA usakA phala anAkulasvarUpa sukhanAmA AtmAke svabhAvase vilakSaNa AkulatAmaya hai isaliye duHkha hai / usa duHkhameM Apar3e jo anAkulatAsvarUpa adhyavasAna Adika bhAva haiM ve bhI duHkha hI haiM isaliye ve .caitanyase saMbaMdha honekA bhrama utpanna karate haiM to bhI ve AtmAke svabhAva nahIM haiM pudgalasvabhAva hI haiM // bhAvArtha-yaha AtmA karmake udaya Anepara duHkharUpa pariNamatA hai aura jo Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAraH / vasAnAdibhAvAH / tato na te cidanvayavibhramapyAtmasvabhAvAH kiMtu pudglsvbhaavaaH||45|| yadyadhyavasAnAdayaH pudgalasvabhAvAstadA kathaM jIvatvena sUcitA iti cet ; vavahArassa darIsaNamuvaeso vaNNido jiNavarehiM / jIvA ede savve ajjhavasANAdao bhAvA // 46 // vyavahArasya darzanamupadezo varNito jinavaraiH / jIvA ete sarve'dhyavasAnAdayo bhAvAH // 46 // sarve evaite'dhyavasAnAdayo bhAvAH jIvA iti yadbhagavadbhiH sakalajJaiH prajJaptaM tadabhUtArthasyApi vyavahArasyApi darzanaM / vyavahAro hi vyavahAriNAM mlecchabhASeva mlecchAnAM paramArthapratipyAkulatvotpAdakaduHkhalakSaNAstataH kAraNAtpudgalakAryatvAt zuddhanizcayanayena paudgalikA iti // 45 // aSTavidhaM karma pudgaladravyameveti kathanarUpeNa gAthA gatA / atha yadyadhyavasAnAdayaH pudgalasvabhAvAstahi rAgI dveSI mohI jIva iti kathaM jIvatvena graMthAMtare pratipAditA iti prazne pratyuttaraM dadAti;-vavahArassa darIsaNaM vyavahAranayasya svarUpaM darzitaM yatkiM kRtaM / uvaeso vaNNio jiNavarehiM upadezo varNitaH kathito jinavaraiH / kathaMbhUtaH / jIvA ede savve ajjhavasANAdao bhAvA jIvA ete sarve adhyavasAnAdayo bhAvAH pariNAmA bhaNyaMta iti / kiM ca vizeSaH / yadyapyayaM vyavahAranayo bahirdravyAvalaMbatvenAbhUtArthastathApi rAgAdiduHkharUpa bhAva hai vaha adhyavasAna hai isaliye duHkharUpa bhAvameM cetanapanekA bhrama upajatA hai / paramArthase duHkharUpabhAva cetana nahIM hai karmajanya hai isa kAraNa jaDa hI hai // 45 // ___ Age pUchatA hai ki ye adhyavasAnAdi bhAva haiM ve pudgalasvabhAva haiM to sarvajJake AgamameM inako jIvake bhAvakara kaise kahA ? usake uttarakA gAthAsUtra kahate haiM;-[ete sarve] ye saba [ adhyavasAnAdayaH bhAvAH ] adhyavasAnAdika bhAva haiM [ jIvAH ] ve jIva haiM aisA [jinavaraiH] jinavaradevane [upadezaH varNitaH] jo upadeza diyA hai vaha [vyavahArasya darzanaM] vyavahAranayakA mata hai / TIkA-ye saba adhyavasAnAdika bhAva 'jIva haiN| aisA jo bhagavAn sarvajJadevane kahA hai vaha abhUtArtha asatyArtharUpa jo vyavahAranaya usakA mata hai / kyoMki vyavahAra vyavahArI jIvoMko paramArthakA kahanevAlA hai| jaise mlecchabhASA mlecchoMko vastusvarUpako batalAtI hai usItaraha yaha naya hai / isaliye aparamArthabhUta honeparabhI dharmatIrthakI pravRtti karaneke liye vyavahAranayakA varNana honA ThIka hai / usa vyavahArako nahIM kahaiM aura paramArthanaya jIvako zarIrase bhinna kahatA hai usakA hI ekAMta kiyA jAya to trasa sthAvara jIvoMkA ghAta niHzaMkapanese karanA siddha hosakatA hai| jaise bhasmake mardana karanemeM hiMsAkA abhAva hai usItaraha unake mAranemeM bhI hiMsA nahIM siddha hogI kiMtu hiMsAkA abhAva ThaharegA taba unake ghAta honese baMdhakA bhI abhAva tthhregaa| aura usItaraha rAgI dveSI mohI jIva karmase baMdhatA hai usako chur3AnA Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm / pAdakatvAdaparamArthopi tIrthapravRttinimittaM darzayituM nyAyya eva / tamaMtareNa tu zarIrAjIvasya paramArthato bhedadarzanAtrasasthAvarANAM bhasmana iva niHzaMkamupamardanena hiMsAbhAvAdbhavatyeva baMdhasyAbhAvaH / tathA raktadviSTavimUDho jIvo badhyamAno mocanIya iti rAgadveSamohebhyo jIvasya paramArthato bhedadarzanena mokSopAyaparigrahaNAbhAvAt bhavatyeva mokSasyAbhAvaH // 46 // atha kena dRSTAMtena pravRtto vyavahAra iti cet ; rAyA hu Niggado ttiya eso balasamudayassa aadeso| vavahAreNa du uccadi tattheko Niggado rAyA // 47 // emeva ya vavahAro ajjhavasANAdiaNNabhAvANaM / jIvo tti kado sutte tattheko Nicchido jIvo // 48 // rAjA khalu nirgata ityeSa blsmudysyaadeshH| vyavahAreNa tUcyate tatraiko nirgato rAjA // 47 // evameva ca vyavahArodhyavasAnAdyanyabhAvAnAM / jIva iti kRtaH sUtre tatraiko nizcito jIvaH // 48 // bahirdravyAvalaMbanarahitavizuddhajJAnadarzanasvabhAvasthAvalaMbanasahitasya paramArthasya pratipAdakatvAdarzayitumucito bhavati / yadA punarvyavahAranayo na bhavati tadA zuddhanizcayanayena trasasthAvarajIvA na bhavaMtIti matvA niHzaMkopamardanaM kurvati janAH / tatazca puNyarUpadharmAbhAva ityekaM dUSaNaM, tathaiva zuddhanayena rAgadveSamoharahitaH pUrvameva mukto jIvastiSThatIti matvA mokSArthamanuSThAnaM kopi na karoti tatazca mokSAbhAva iti dvitIyaM ca dUSaNaM / tasmAdvyavahAranayavyAkhyAnamucitaM bhavatItyabhiprAyaH // 46 // atha kena dRSTAMtena pravRtto vyavahAra ityAkhyAti;-rAyA hu Niggado ttiya eso balasamudayassa Adeso rAjA hu sphuTaM nirgata eva balasamudayasyAdezaH kathanaM kahA gayA hai vaha bhI paramArthase rAga dveSa mohase jIva bhinna dikhAnekara mokSake upAyakA upadeza vyartha hojAyagA taba mokSakA bhI abhAva tthhregaa| isaliye vyavahAranaya kahIM hai // bhAvArtha-paramArthanaya to jIvako zarIra aura rAga dveSa mohase bhinna kahatI hai / yadi isIkA ekAMta kiyA jAya taba zarIra tathA rAga dveSa moha pudgalamaya ThahareM taba pudgalake ghAtase hiMsA nahIM hosakatI aura rAga dveSa mohase baMdha nahIM hosakatA / isa taraha paramArthase saMsAra mokSa donoMkA abhAva hojAyagA / aisA ekAMtasvarUpa vastukA svarUpa nahIM hai / avastukA zraddhAna jJAna AcaraNa mithyA avastu rUpa hI hai| isaliye vyavahArakA upadeza nyAyaprApta hai / isataraha syAdvAdakara donoM nayoMkA virodha meMTa zraddhAna karanA samyaktva hai / / 46 // Age ziSya pUchatA hai ki yaha vyavahAranaya kisa dRSTAMtase pravRtta, huA ? usakA uttara kahate haiM;-rAjA nirgataH ] jaise koI rAjA senAsahita nikalA vahAM khila] Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 89 samayasAraH / yathaiSa rAjA paMca yojanAnyabhivyApya niSkAmatItyekasya paMcayojanAnyabhivyAptumazakyatvAdyavahAriNAM balasamudAye rAjeti vyvhaarH| paramArthatastveka eva raajaa| tathaiSa jIvaH samagraM rAgagrAmamabhivyApya pravartita ityekasya samagraM rAgagrAmamabhivyAptumazakyatvAdvyavahAriNAmadhyavasAnAdiSvanyabhAveSu jIva iti vyavahAraH / paramArthatastveka eva jIvaH // 47 // 48 // yadyevaM tarhi kiM lakSaNosAvekaSTaMkotkIrNaH paramArthajIva iti pRSTaH prAha; arasamarUvamagaMdhaM avvattaM cednnaagunnmsiN| jANa aliMgaggahaNaM jIvamaNihiTThasaMThANaM // 49 // vavahAreNa du uccadi tattheko Niggado rAyA balasamUhaM dRSTAMtaH / paMca yojanAni vyApya rAjA nirgataH iti vyavahAreNocyate / nizcayanayena tu tatraiko rAjA nirgata iti dRSTAMto gataH / idAnIM dArTItamAha-emeva ya vavahAro ajjhavasANAdiaNNabhAvANaM evameva rAjadRSTAMtaprakAreNaiva vyavahAraH / keSAM / adhyavasAnAdInAM jIvAdbhinnabhAvAdInAM rAgAdiparyAyANAM jIvo tti kado mutte kathaMbhUto vyavahAraH / rAgAdayo bhAvAH vyavahAreNa jIva iti kRtaM bhaNitaM sUtre paramAgame tattheko Nicchido jIvo tatra teSu rAgAdipariNAmeSu madhye nizcito jJAtavyaH / kosau| jIvaH / kathaMbhUtaH / zuddhanizcayanayenaiko bhAvakarmadravyakarmanokarmarahitazuddhabuddhaikakhabhAvo jIvapadArthaH / iti vyavahAranayasamarthanarUpeNa gAthAtrayaM gataM // 47 // 48 // evamajIvAdhikAramadhye zuddhanizcayanayena deharAgAdiparadravyaM jIvasvarUpaM na bhavatIti kathanamukhyatayA gAthAdazakena nizcayakara [ balasamudayasya ] senAke samUhako [ ityeSa AdezaH] aisA kahanA hai / vaha [ vyavahAreNa tu ucyate ] vyavahAra nayase hai ki yaha rAjA nikalA [ tatra ] usa senAmeM to vAstava meM [ ekaH ] eka [rAjA nirgataH] hI rAjA nikalA hai [evameva ca ] isItaraha [ adhyavasAnAdyanyabhAvAnAM] ina adhyavasAna Adi anya bhAvoMko [ sUtre ] paramAgamameM [ jIva iti ] ye jIva haiM aisA [vyavahAraH kRtaH] vyavahAra nayase kahA hai [ tatra nizcitaH ] nizcayase vicArA jAya to una bhAvoMmeM [ jIvaH ekaH ] jIva to eka hI hai| TIkA-jaise aisA kahate haiM ki yaha rAjA pAMca yojanake phailAvase nikala rahA hai vahAM nizcayakara vicArA jAya to eka rAjAko pAMca yojanameM vyApanA asaMbhava hai to bhI vyavahArI janoMkA senAke samudAyameM rAjA kahanekA vyavahAra hai / paramArthase to rAjA eka hI hai senA rAjA nhiiN| usItaraha yaha jIva saba rAgake sthAnoMko vyApakara pravarta rahA hai paraMtu nizcayakara vicArA jAya to ekakA samasta rAgake ThikAnoMmeM phailAvase rahanA asaMbhava hai to bhI vyavahArI lokoMkA adhyavasAnAdika anya bhAvoM meM ye jIva haiM aisA vyavahAra pravartatA hai paramArthase . to jIva eka hI hai adhyavasAna Adi bhAva jIva nahIM haiM // 47 / 48 // Age ziSya pUchatA hai ki ye adhyavasAnAdika bhAva haiM ve jIva nahIM hai to eka . 12 samaya. Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm / arasamarUpamagaMdhamavyaktaM cetanAguNamazabdaM / jAnIhi aliMgagrahaNaM jIvamanirdiSTasaMsthAnaM // 49 // yaH khalu pudgaladravyAdanyatvenAvidyamAnarasaguNatvAt pudgaladravyaguNebhyo bhinnatvena svayamarasaguNatvAt paramArthataH pudgaladravyasvAmitvAbhAvAt dravyeMdriyAvaSTaMbhenArasanAt svabhAvataH kSAyopazamikabhAvAdbhAveMdriyAvalaMbe nArasanAt, sakalasAdhAraNaikasaMvedanapariNAmasvabhAvatvAtkevalarasavedanApariNAmApannatvenArasanAt, sakalajJeyajJAyakatAdAtmyasya niSedhAdrasaparicchedapariNatatvepi svayaM rasarUpeNApariNamanAccArasaH / tathA pudgaladravyAdanyatvenAvidyamAnarUpaguNatvAt pudgaladravyaguNebhyo bhinnatvena svayamarUpaguNatvAt paramArthataH pudgaladravyaskhAmitvAbhAvAt dravyeMdriyAvaSTaMbhenArUpaNAt, svabhAvataH kSAyopazamikabhAvAbhAvAdbhAveMdriyAMvalaMbenArUpaNAtsakalasAdhAraNaika saMvedana pariNAmasvabhAvatvAtkevala rUpavedanApariNAmApannatve - prathamottarAdhikAro vyAkhyAtaH / athAnaMtaraM varNarasAdipudgalakharUparahito'naMtajJAnAdiguNasvarUpazca zuddhajIva eva upAdeya iti bhAvanA mukhyatayA dvAdazagAthAparyaMtaM vyAkhyAnaM karoti / tatra dvAdazagAthAsu madhye paramasAmAyikabhAvanApariNatAbhedaratnatrayalakSaNanirvikalpasamAdhisamutpannaparamAnaMdasukhasamarasIbhAvapariNatazuddhajIva evopAdeya iti mukhyatvena arasamarUva ityAdisUtragAdhaikA / athAbhyaMtare rAgAdayo bahiraMge varNAdayazca zuddhajIvasvarUpaM na bhavatIti tasyaiva gAthAsUtrasya vizeSavivaraNArthaM jIvassa Natthi vaNNo ityAdisUtraSTuM / tataH parata eva rAgAdayo varNAdayazca vyavahAreNa saMti zuddhanizcayanayena na saMtIti parasparasApekSanayadvayavivaraNArthaM vavahAreNa du ityAdi sUtramekaM / tadanaMtarameteSAM rAgAdInAM vyavahAranayenaiva jIvena saha kSIranIravatsaMbaMdhona ca nizcayanayeneti samarthanarUpeNa edaMhi ya saMbaMdhI ityAdi sUtramekaM / tatazca tasyaiva vyavahA - ranayasya punarapi vyaktArthaM dRSTAMtadASTatasamarthanarUpeNa paMthe mussaMtaM ityAdi gAthAtrayaM / iti dvitIyasthale samudAyapAtanikA / tadyathA -- atha yadi nizcayena rAgAdirUpo jIvo na bhavati tarhi kathaMbhUtaH zuddhajIva upAdeyasvarUpa ityatrAha; -- arasamarUvamagaMdhaM avvattaM cedaNAguNamasaddaM nizcayanayena rasarUpagaMdhasparzazabdarahitaM manogatakAmakrodhAdivikalpaviSayarahitatvenAvyaktaM sUkSmaM / punarapi kiM viziSTaM / zuddhacetanAguNaM / punazca kiM rUpaM / jANamaliMgaggahaNaM jIvamaNiddisaMThANaM nizcayanayena svasaMvedanajJAnaviSayatvAdaliMgagrahaNaM samacaturasrATaMkotkIrNa paramArtha svarUpa jIva kaisA hai usakA kyA lakSaNa hai ? isa praznakA uttara kahate haiM;-he bhavya tU [ jIvaM ] jIvako [ jAnIhi ] aisA jAna ki vaha [arasaM] rasarahita hai [ arUpaM ] rUparahita hai [ agaMdhaM ] gaMdharahita hai [ avyaktaM ] iMdriyoM ke gocara [ vyakta ] nahIM haiM [ cetanAguNaM ] jisake cetanA guNa hai [ azabda ] zabdarahita hai [ aliMgagrahaNaM ] kisI cinhakara jisakA grahaNa nahIM hotA [ anirdiSTasaMsthAnaM ] jisakA AkAra kucha kahane meM nahIM AtA - aisA jIva jAnanA // 10 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAraH / nArUpaNAt , sakalajJeyajJAyakatAdAtmyasya niSedhAdrUpaparicchedapariNatatvepi svayaM rUparUpeNApariNamanAccArUpaH / tathA pudgaladravyAdanyatvenAvidyamAnagaMdhaguNatvAt pudgaladravyaguNebhyo bhinnatvena svayamagaMdhaguNatvAt paramArthataH pudgaladravyasvAmitvAbhAvAd dravyedriyAvaSTaMbhenAgaMdhanAt , svabhAvataH kSAyopazamikabhAvAbhAvAdbhAveMdriyAvalaMbenAgaMdhanAt sakalasAdhAraNaikasaMvedanapariNAmasvabhAvatvAtkevalagaMdhavedanApariNAmApannatvenAgaMdhanAt sakalajJeyajJAyakatAdAtmyasya niSedhAddhaparicchedapariNatatvepi khayaM gaMdharUpeNApariNamanAcAgaMdhaH / tathA pudgaladravyAdanyatvenAvidyamAnasparzaguNatvAt pudgaladravyaguNebhyo bhinnatvena svayamasparzaguNatvAt paramArthataH pudgaladravyasvAmitvAbhAvAd dravye driyAvaSTaMbhenAsparzanAt svabhAvataH kSAyopazamikabhAvAbhAvAt bhAveMdriyAvalaMbanAsparzanAtsakalasAdhAraNaikasaMvedanapariNAmasvabhAvatvAt kevalasparzavedanApariNAmApannatvenAsparzanAt sakalajJeyajJAyakatAdAtmyasya niSedhAt sparzaparicchedapariNatatvepi svayaM sparzasvarUpeNApariNamanAcAsparzaH / tathA pudgaladravyAdanyatvenAvidyamAnazabdaparyAyatvAt pudgaladravyaparyAyebhyo bhinnatvena khayamazabdaparyAyatvAt paramArthataH diSasaMsthAnarahitaM ca yaM padArtha tamevaM guNaviziSTaM zuddhajIvamupAdeyamiti he ziSya jAnIhi / idamatra tAtparyya / zuddhanizcayanayena sarvapudgaladravyasaMbaMdhivarNAdiguNazabdAdiparyAyarahitaH sarvadravyedriyabhAveMdriyamanogatarAgAdivikalpAviSayo dharmAdharmAkAzakAladravyazeSajIvAMtarabhinnonaMtajJAnadarzaTIkA-jo jIva hai vaha nizcayakara pudgala dravyake guNoMse bhI bhinna hai usameM rasa guNa vidyamAna nahIM isakAraNa arasa hai / pudgala dravyake guNoMsebhI bhinna hai isaliye Apa rasaguNa nahIM honese bhI arasa kahA jAtA hai / paramArthase pudgala dravyakA svAmIpanA bhI isake nahIM hai isaliye dravye driyake AlaMbanakara Apa rasarUpa nahIM pariNamatA isa kAraNa bhI arasa hai / apane svabhAvakI dRSTise dekhA jAya to kSAyopazamika bhAvakA bhI isake abhAva hai isaliye bhAveMdriyake avalaMbanakara bhI isake rasarUpa pariNAmakA abhAva hai isakAraNabhI arasa hai| 4 / isakA saMvedana pariNAma to eka hI hai vaha sakalaviSayoMke vizeSoMmeM sAdhAraNa hai usa svabhAvase kevala eka rasavedanA pariNAmakI prAptirUpa hI nahIM hai isakAraNa bhI arasa hai| 5 / isake samasta hI jJeyoMkA jJAna hotA hai paraMtu jJeya jJAyakake ekarUpa honekA niSedha hI hai isaliye rasake jJAnarUpa pariNamane para bhI Apa rasarUpa nahIM pariNamatA isa kAraNabhI arasa hai / 6 / isataraha chaha prakArakara rasake niSedhase arasa hai / isItaraha arUpa agaMdha asparza azabda ina cAroM vizeSa. NoMkA chaha chaha hetuoMkara niSedha kiyA hai so isI kathita rItise jAnalenA // aba anirdiSTa saMsthAnako kahate haiM / pudgaladravyakara race hue saMsthAnoM ( AkAroM) kara kahA nahIM jAtA ki aisA AkAra hai / 1 / apane niyata svabhAvakara aniyata saMsthAnarUpa anaMta zarIroMmeM vartatA hai isaliye bhI AkAra kahA nahIM jAtA / 2 / saMsthAna nAmakarmakA Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm / pudgaladravyasvAmitvAbhAvAt dravyeMdriyAvaSTaMbhena zabdAzravaNAt svabhAvataH kSAyopazamikabhAvAbhAvAdbhAveMdriyAvalaMbana zabdAzravaNAt sakalasAdhAraNaika saMvedanapariNAmasvabhAvatvAt kevalazabdavedanApariNAmApannatvena zabdAzravaNAt sakalajJeyajJAyakatAdAtmyasya niSedhAcchabdaparicchedapariNatatvepi svayaM zabdarUpeNApariNamanAccAzabdaH / dravyAMtarArabdhazarIrasaMsthAnenaiva saMsthAna iti nirdeSTumazakyatvAt niyatasvabhAvenAniyatasaMsthAnAnaMtazarIravartitvAtsaMsthAnanAmakarmavipAkasya pudgaleSu nirdizyamAnatvAt prativiziSTasaMsthAnapariNatasamasta vastutattva saMvalitasahajasaMvedanazaktitvepi svayamakhilalokasaMvalanazUnyopajAyamAnanirmalAnubhUtitayAtyaMtama saMsthAnatvAccAnirdiSTasaMsthAnaH / SaTdravyAtmakalokAd jJeyAdvyaktAdanyatvAtkaSAya cakrAdbhAvakAdvyaktAdanyatvAccitsAmAnyanimagnasamasta vyaktitvAt kSaNikavyaktimAtrAbhAvAt vyaktAvyaktavimizrapratibhAsepi vyaktAsparzatvAt svayameva hi bahiraMtaHsphuTamanubhUyamAnatvepi vyaktopekSaNena pradyotamAnatvAccAvyaktaH / rasarUpagaMdhasparzazabda saMsthAnavyaktatvAbhAvepi svasaMvedana - balena nityamAtmapratyakSatve satyanumeya mAtratvAbhAvAda liMgagrahaNaH / samastaviprattipattipramAnasukhavIryazca yaH sa eva zuddhAtmA samastapadArthasarvadeza sarvakAlabrAhmaNakSatriyAdinAnAvarNabhedabhinnajanasamastamanovacanakAyavyApAreSu durlabhaH sa evApUrvaH sacaivopAdeya iti matvA nirvikalpani 92 vipAka ( phala ) hai vaha bhI pudgaladravya meM hI hai usake nimitta se bhI AkAra nahIM kaha sakate / 3 / jude jur3e AkArarUpa pariNamate jo samasta vastu unake svarUpase tadAkAra huA jo apanA svabhAvarUpa saMvedana usa zaktirUpapanA isameM honepara bhI Apa samasta lokake milApakara zUnya huI jo apanI nirmala jJAnamAtra anubhUti usa anubhUtipanekara kisI bhI AkArarUpa nahIM hai isa kAraNa bhI anirdiSTa saMsthAna hai / 4 / aiseM cAra hetuoM se saMsthAnakA niSedha kahA || aba avyakta vizeSaNako siddha karate haiM--chaha dravya svarUpa loka hai vaha jJeya hai vyakta hai aise vyaktarUpase jIva anya hai isaliye avyakta hai / 1 / kaSAyakA samUha jo bhAvakabhAva vaha vyakta hai usase jIva anya hai isa kAraNa bhI avyakta hai / 2 / citsAmAnyameM caitanyakI saba vyaktiyAM aMtarbhUta haiM isaliye bhI avyakta hai / 3 / kSaNika vyaktimAtra bhI na honese bhI avyakta kahanA cAhiye / 4 / vyakta, avyakta aura donoM mile hue mizra bhAva isake pratibhAsa meM Ate haiM to bhI kevala vyakta bhAva hI nahIM sparzatA isa kAraNa bhI avyakta hai / 5 / aura Apa hI bAhya abhyaMtara pragaTa anubhUyamAna hai tau bhI vyakta bhAvase udAsIna ( dUravartI ) pradyotamAna hai isa kAraNa bhI avyakta kahA jAtA hai / 6 / isataraha chaha hetuoMkara avyaktabhAva siddha kiyA / isItaraha rUpa, rasa, gaMdha sparza, zabda, saMsthAna vyaktapanAkA abhAva svarUpa honepara bhI svasaMvedana ke balakara Apa pratyakSa gocara honese anumAna gocaramAtrapane ke abhAvase aliMgagrahaNa kahA jAtA hai / apane anubhava meM Ave aise cetanA guNakara sadA Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAraH / thinA vivecakajanasamarpitasarvasvena sakalamapi lokAlokaM kavalIkRtyAtyaMtasauhityamaMthareNeva sakalakAlameva manAgapyavicalitAnanyasAdhAraNatayA svabhAvabhUtena svayamanubhUyamAnena cetanAguNena nityamevAMtaHprakAzamAnatvAt cetanAguNazca sa khalu bhagavAnamalA loka ihaikaSTaMkotkIrNaH pratyagjyotirjIvaH " sakalamapi vihAyAhnAya cicchaktiriktaM sphuTataramavagAhya svaM ca cicchaktimAtraM / imamupari caraMtaM cAruvizvasya sAkSAt kalayatu paramAtmAtmAnamA - tmanyanaMtaM // 35 // cicchaktivyAptasarvasvasAro jIva iyAnayaM / atotiriktAH sarvepi bhAvAH paugalikA amI // 36 // " // 49 // 93 jIvassa Natthi vaNNo Navi gaMdho Navi raso Navi ya phAso / virUvaM Na sarIraM Na vi saMThANaM Na saMhaNaNaM // 50 // rmohaniraMjananijazuddhAtmasamAdhisaMjAtasukhAmRtarasAnubhUtilakSaNe giriguhAgahare sthitvA sarvatAparyeNa dhyAtavya iti / evaM sUtragAthA gatA // 49 // atha bahiraMge varNAdyabhyaMtare rAgAdibhAvAH paudgalikAH zuddhanizcayena jIvasvarUpaM na bhavatIti pratipAdayati ; -- varNagaMdharasasparzAstu rUpaaMtaraMgameM prakAzamAna hai isakAraNa cetanaguNavAlA hai / jo cetanAguNa samasta vipratipattiyoMkA ( jIvako anya prakAra mAnanekA ) niSedha karanevAlA hai, jisane apanA sarvasva bhedajJAnI jIvoMko soMpadiyA hai, jo samasta lokAlokako grAsIbhUta kara atyaMta sukhI ho usa taraha sadA kiMcitmAtra bhI calAyamAna nahIM hotA aura anya dravyase sAdhAraNa nahIM hai isaliye asAdhAraNa svabhAvabhUta hai / aise caitanyarUpa paramArthasvarUpa jIva hai / jisakA prakAza nirmala hai aisA yaha bhagavAn isa loka meM TaMkotkIrNa bhinna jyotIrUpa virAjamAna haiM | aba isI arthakA kalazarUpa kAvya kahakara isake anubhavakI preraNA karate haiM / sakala ityAdi / artha- he bhavya AtmAo apane eka kevala AtmAko Atma abhyAsa karo anubhava kro| aisA anubhava karo ki cicchaktise rahita anya sakala bhAvoMko mUlase choDakara aura acchItaraha apane cicchaktimAtra bhAvako avagAhanakara yaha AtmA samasta padArthasamUharUpa lokake Upara pravarta rahA hai, usakA sAkSAt anubhava karo / jo AtmA anaMta tathA avinAzI hai // bhAvArtha -- yaha AtmA paramArthase samasta anya bhAvoMse rahita caitanya zaktimAtra hai usake anubhavakA abhyAsa karo aisA upadeza hai / Age cicchaktise anya jo bhAva haiM ve saba pudgaladravyasaMbaMdhI haiM aisI Ageke gAthAkI sUcanikArUpa zloka kahate haiM - cicchakti ityAdi / artha-caitanya zaktikara vyApta jisakA sarvasvasAra hai aisA yaha jIva itane mAtra hai isa cicchaktise zUnya jo bhAva haiM ve sabhI pudgalajanya haiM ve pudgalake hI haiM // 49 // : aise una bhAvoMkA vyAkhyAna chaha gAthAoM meM karate haiM; - [ jIvasya ] jIvameM [ varNaH ] rUpa [ nAsti ] nahIM hai [ nApi gaMdha: ] gaMdha bhI nahIM hai [ rasaH api Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm / jIvassa Natthi rAgo Navi doso Neva vijade moho| No paccayA Na kammaM NokammaM cAvi se Natthi // 11 // jIvassa Natthi vaggo Na vaggaNA va phaDDhayA keii| No ajjhappaTThANA Neva ya aNubhAyaThANANi // 52 // jIvassa Natthi keI joyaTThANA Na baMdhaThANA vA / Neva ya udayaTThANA Na maggaNaTThANayA keii||53|| No ThidibaMdhaTTANA jIvassa Na saMkilesaThANA vaa| va visohiTThANA No saMjamaladdhiThANA vA // 54 // Neva ya jIvaTThANA Na guNaTThANA ya asthi jIvassa / jeNa du ede savve puggaladvvassa pariNAmA // 55 // jIvasya nAsti varNoM nApi gaMdho nApi raso nApi ca sparzaH / nApi rUpaM na zarIraM nApi saMsthAnaM na saMhananaM // 50 // jIvasya nAsti rAgo nApi dveSo naiva vidyate mohaH / / no pratyayA na karma nokarma cApi tasya nAsti // 51 // jIvasya nAsti vargoM na vargaNA naiva sparddhakAni kAnicit / no adhyAtmasthAnAni naiva cAnubhAgasthAnAni // 52 // jIvasya na saMti kAnicidyogasthAnAni na baMdhasthAnAni vA / naiva codayasthAnAni na mArgaNAsthAnAni kAnicit // 53 // no sthitibaMdhasthAnAni jIvasya na saMklezasthAnAni vaa| naiva vizuddhasthAnAni no saMyamalabdhisthAnAni vA // 54 // naiva ca jIvasthAnAni na guNasthAnAni vA saMti jIvasya / yena tvete sarve pudgaladravyasya pariNAmAH // 55 // yaH kRSNo haritaH pIto raktaH zveto varNaH sa sarvopi nAsti jIvasya pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUtebhinnatvAt / yaH surabhirdurabhirvA gaMdhaH sa sarvopi nAsti jIvasya rasagaMdhavarNavatI mUrtizca audArikAdipaMca zarIrANi samacaturasrAdiSaTsaMsthAnAni varSabhanArAcAdiSaTsaMhananAni ceti / ete varNAdayo dharmiNaH zuddhanizcayanayena jIvasya na saMtIti sAdhyo dharmazceti dharmadharmisamudayalakSaNaH pakSaH AsthA saMdhA pratijJeti yAvat pudgaladravyapariNAmamayatve sati na ] rasa bhI nahIM hai [ca ] aura [ sparzaH api na ] sparza bhI nahIM hai [rUpaM api na ] rUpa bhI nahIM hai [na zarIraM] zarIra bhI nahIM hai [saMsthAnaM api na] saMsthAna bhI nahIM haiM [saMhananaM na ] saMhanana bhI nahIM haiM / [jIvasya ] tathA jIvameM [ rAgaH nAsti ] rAga bhI nahIM hai [ dveSaH nApi ] dveSa bhI nahIM hai [mohaH Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smysaarH| 95 pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUterbhinnatvAt / yaH kaTukaH kaSAyaH tikto'mlo madhuro vA rasaH sa sarvopi nAsti jIvasya pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUtabhinnatvAt / yaH snigdho rUkSaH zItaH uSNo gururlaghurmUduH kaThino vA sparzaH sa sarvopi nAsti jIvasya pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUtabhinnatvAt / yatsparzAdisAmAnyapariNAmamAtraM rUpaM tannAsti jIvasya pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUterbhinnatvAt / yadaudArikaM vaikriyikamAhArakaM taijasaM kArmaNaM vA zarIraM tatsarvamapi nAsti jIvasya pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUtebhinnatvAt / yatsamacaturasraM nyagrodhaparimaMDalaM svAti kubjaM vAmanaM huMDaM vA saMsthAnaM tatsarvamapi nAsti jIvasya pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUtebhinnatvAt / yadvarSabhanArAcaM vajranArAMcaM nArAcamarddhanArAcaM kIlikA asaMprAptAmRpATikA vA saMhananaM tatsarvamapi nAsti jIvasya pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUterbhinnatvAt / yaH prItirUpo rAgaH sa sarvopi nAsti jIvasya pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUterbhinnatvAt / yo'prItirUpo dveSaH sa sarvopi nAsti jIvasya pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUterbhinnatvAt / yastattvApratipazuddhAtmAnubhUtebhinnatvAditi hetuH / evamatra vyAkhyAne pakSaheturUpeNAMgadvayamanumAnaM jJAtavyaM / atha rAgadveSamohamithyAtvAviratipramAdakaSAyayogarUpapaMcapratyayamUlottaraprakRtibhedabhinnajJAnAvaraNAdyaSTavidhakaudArikavaikriyakAhArakazarIratrayahArAdiSaTparyAptirUpanokarmANi ityasya jIvasya zuddhanizvayanayena sarvANyetAni na saMti kasmAtpudgalapariNAmamayatve sati zuddhAtmAnubhUtebhinnatvAt / atha paramANoravibhAgaparicchedarUpazaktisamUho varga ityucyate / vargANAM samUho vargaNA bhaNyate / vargaNAsamUlakSaNAni sparddhakAni ca kAnicinna saMti / athavA karmazakteH krameNa vizeSavRddhiH sparddhakalakSaNaM / tathA coktaM vargavargaNAsparddhakAnAM trayANAM lakSaNaM-"vargaH zaktisamUho'NorbahUnAM vargaNoditA / vargaNAnAM samUhastu sparddhakaM sparddhakApahai:" // zubhAzubharAgAdivikalparUpAdhyavasAnAni bhaeva] moha bhI [ na vidyate ] nahIM vidyamAna hai [pratyayA no] Asrava bhI nahIM haiM [ karma na ] karma bhI nahIM haiM [ca no karma api ] aura no karma bhI [ tasya nAsti ] usake nahIM haiM [jIvasya ] jIvake [ vargo nAsti ] varga nahIM haiM [ vargaNA na ] vargaNA nahIM haiM [kAnicit spardhakAni ] koI spardhaka bhI [va] nahIM haiM [ adhyAtmasthAnAni no] adhyAtmasthAna bhI nahIM haiM [ca ] aura [anubhAgasthAnAni ] anubhAgasthAna bhI [naiva ] nahIM haiM [jIvasya ] jIvake [kAnicit yogasthAnAni ] koI yogasthAna bhI [ na saMti ] nahIM haiM [vA ] athavA [baMdhasthAnAni ] baMdhasthAna bhI [na] nahIM haiM [ ca ] aura [udyasthAnAni ] udayasthAna bhI [ naiva] nahIM haiM [kAnicit mArgaNAsthAnAni] koI mArgaNA sthAna bhI [na] nahIM haiM [jIvasya] jIvake [sthitibaMdhasthAnAni no sthiti baMdha sthAna bhI nahIM haiM [vA] athavA [ saMklezasthAnAni ] saMklezasthAna bhI Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm / ttirUpo mohaH sa sarvopi nAsti jIvasva pugaladravyapariNAmamayatve satyanubhUterbhinnatvAt / ye mithyAtvAviratikaSAyayogalakSaNAH pratyayAste sarvepi na saMti jIvasya pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUtebhinnatvAt / yad jJAnAvaraNIyadarzanAvaraNIyavedanIyamohanIyAyurnAmagotrAMtarAyarUpaM karma tatsarvamapi nAsti jIvasya pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUterbhinnatvAt / yatSaTparyAptitrizarIrayogyavasturUpaM nokarbha tatsarvamapi nAsti. jIvasya pudgala-. dravyapariNAmamayatve satyanubhUtebhinnatvAt / yaH zaktisamUhalakSaNo vargaH sa sarvopi nAsti jIvasya pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUtebhinnatvAt / yA vargasamUhalakSaNA vargaNA sA sarvApi nAsti jIvasya pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUtebhinnatvAt / yAni maMdatIvrarasakarmadalaviziSTanyAsalakSaNAni sparddhakAni tAni sarvANyapi na saMti jIvasya pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUtebhinnatvAt / yAni svaparaikatvAdhyAse sati vizuddhacitpariNAmAtiriktatvalakSaNAnyadhyAtmasthAnAni tAni sANyapi na saMti jIvasya pudgaladravyapariNAmamaNyaMte tAni na saMti / latAdArvasthipASANazaktirUpANi ghAtikarmacatuSTayAnubhAgasthAnAni bhaNyaMte / guDakhaMDazarkarAmRtasamAnAni zubhAghAtikarmAnubhAgasthAnAni bhaNyaMte / niMvakAMjIraviSahAlAhalasahazAnyazubhAghAtikarmAnubhAgasthAnAni ca tAnyetAni sarvANyapi zuddhanizcayanayena jIvasya na saMti / kasmAt , pudgaladravyapariNAmamayatve sati zuddhAtmAnubhUtebhinnatvAt / atha vIryAMtarAyakSayopazamajanitamanovacanakAyavargaNAvalaMbanakarmAdAnahetubhUtAtmapradezaparispaMdalakSaNAni yogasthAnAni prakRtisthityanubhAgapradezarUpacaturvidhabaMdhasthAnAni sukhaduHkhAnubhavarUpANyudayasthAnAni gatyAdimArgaNAsthAnAni ca sarvANyapi zuddhanizcayanayena jIvasya na saMti / kasmAt , pudgaladravyapariNAmamayatve [na] nahIM haiM [ vizuddhisthAnAni] vizuddhi sthAna bhI [ naiva ] nahIM haiM [vA] athavA [ saMyamalabdhisthAnAni ] saMyamalabdhi sthAna bhI [no ] nahIM haiM [ca ] aura [ jIvasya ] jIvake [ jIvasthAnAni ] jIvasthAna bhI [ naiva ] nahIM haiM [vA] athavA [guNasthAnAni ] guNasthAna bhI [ na saMti ] nahIM haiM [ yena tu] kyoMki [ ete sarve ] ye sabhI [ pudgaladravyasya ] pudgala dravyake [ pariNAmAH] pariNAma haiN| TIkA-jo kAlA harA pIlA lAla sapheda varNa (raMga) haiM ve sabhI jIvake nahIM haiM kyoMki pudgaladravyake pariNamanamayapaneko prApta hue ye varNa apanI anubhUtise bhinna haiM / 1 / sugaMdha durgaMdha bhI jIvake nahIM haiM, kyoMki ye pudgala pariNAmamaya haiM isaliye apanI anubhUtise bhinna haiM / 2 / kaTuka ( kaDuA ) kasailA tikta ( carparA) khaTTA mIThA ye saba rasa bhI jIvake nahIM hai, kyoMki0... / 3 / cikanA rUkhA ThaMDA garma bhArI halakA komala kaThora-ye saba sparza bhI jIvake nahIM haiM kyoMki..... / 4 / sparzAdi sAmAnya pariNAmamAtrarUpa bhI jIvake nahIM haiM, kyoMki0.... / 5 / audA. rika vaikriyika AhAraka taijasa kArmaNa zarIra ye sabhI jIvake nahIM haiM, kyoMki0.... Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smysaarH| yatve satyanubhUterbhinnatvAt / yAni prativiziSTaprakRtirasapariNAmalakSaNAnyanubhAgasthAnAni tAni sarvANyapi na saMti jIvasya pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUterbhinnatvAt / yAni kAyavAGmanovargaNAparispaMdalakSaNAni yogasthAnAni tAni sarvANyapi na saMti jIvasya pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUtabhinnatvAt / yAni prativiziSTaprakRtipariNAmalakSaNAni baMdhasthAnAni tAni sarvANyapi na saMti jIvasya pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUterbhinnatvAt / yAni svaphalasaMpAdanasamarthakAvasthAlakSaNAnyudayasthAnAni tAni sarvANyapi na saMti jIvasya pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUtebhinnatvAt / yAni gatIndriyakAyayogavedakaSAyajJAnasaMyamadarzanalezyAbhavyasamyaktvasaMjJAhAralakSaNAni mArgaNAsthAnAni tAni savANyapi na saMti jIvasya pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUterbhinnatvAt / yAni prativiziSTaprakRtikAlAMtarasahatvalakSaNAni sthitibaMdhasthAnAni tAni sarvANyapi na saMti jIvasya sati zuddhAtmAnubhUtebhinnatvAt / atha-jIvena saha kAlAMtarAvasthAnarUpANi sthitibaMdhasthAnAni kaSAyodrekarUpANi saMklezasthAnAni kaSAyamaMdodayarUpANi vizuddhasthAnAni kaSAyakramahAnirUpANi saMyamalabdhisthAnAni ca sarvANyapi zuddhanizcayanayena jIvasya na saMti / kasmAt , pudgaladravyapariNAmamayatve sati zuddhAtmAnubhUtebhinnatvAt / atha-jIvasya zuddhanizcayanayena "vAdarasuMhameiMdI viticauriMdI asaMNi saNNINaM / pajattApajattA evaM te caudasA hoti" iti gaathaakthitk| 6 / samacaturasra , nyagrodhaparimaMDala, sAtika, kubjaka, vAmana huMDaka-ye saba saMsthAna bhI jIvake nahIM haiM, kyoMki0.... / 7 / varSabhanArAca, vajanArAca, nArAca, ardhanArAca, kIlaka, asaMprAptAmRpATikA saMhanana ye bhI jIvake nahIM haiM, kyoMki..... / 8 / prItirUpa rAga bhI jIvakA nahIM hai, kyoMki yaha pudgalapariNAmamaya hai isaliye apanI anubhUtise bhinna hai / 9 / aprItirUpa dveSa bhI jIvakA nahIM hai, kyoMki..... / 10 / yathArtha tattvakI aprAptirUpa moha bhI jIvakA nahIM hai, kyoMki..... / 11 / mithyAtva, avirati, kaSAya, pramAda, yogasvarUpa pratyaya ( Asrava) bhI jIvake nahIM haiM, kyoMki0.... / 12 / jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, vedanIya, mohanIya, Ayu, nAma, gotra, aMtarAyasvarUpa karma bhI jIvake nahIM haiM, kyoMki0.... / 13 / chaha paryAptiyoMsahita zarIrayogya vasturUpa pudgalaskaMdha nokarma bhI jIvake nahIM haiM, kyoMki0.... / 14 / karmake rasakI zaktike avibhAga praticchedoMkA samUharUpa varga bhI jIvakA nahIM haiM, kyoMki0.... / 15 / vargoMkA samUharUpa vargaNA bhI jIvakI nahIM haiM, kyoNki0....| 16 / jo maMda tIvrarasarUpa karmake samUhakara viziSTa vargoMkI vargaNAkA sthApanarUpa spardhaka haiM ve bhI jIvake nahIM haiM, kyoMki0.... / 17 / svaparake ekapanekA nizcaya Azaya honepara vizuddha caitanya pariNAmase jinakA judApanA lakSaNa haiM aise adhyAtma sthAna bhI jIvake nahIM haiM kyoMki0.... / 18 / jude jude vizeSarUpa prakRtiyoMke rasarUpa jinakA lakSaNa hai aise anubhAga sthAna bhI jIvake 13 samaya Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUterbhinnatvAt / yAni kaSAyavipAkodrekalakSaNAni saMklezasthAnAni tAni sarvANyapi na saMti jIvasya pudgaladravyapariNAmAyatve satyanubhUtebhinnatvAt / yAni kaSAyavipAkAnudrekalakSaNAni vizuddhasthAnAni tAni sarvANyapi na saMti jIvasya pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUtebhinnatvAt / yAni cAritramohavipAkakamanivRttilakSaNAni saMyamalabdhisthAnAni tAni sarvANyapi na saMti jIvasya pudgaladravyapariNAmamayatve stynubhuuterbhinntvaat| yAni paryAptAparyAptavAdarasUkSmaikeMdriyadvIMdriyatrIMdriyacaturiMdriyasaMzyasaMjJipaMceMdriyalakSaNAni jIvasthAnAni tAni sarvANyapi na saMti jIvasya pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUtebhinnatvAt / yAni mithyAdRSTisAsAdanasamyagdRSTisamyagmithyAdRSTi asaMyatasamyagdaSTisaMyatAsaMyatapramattasaMyatAMpramattasayatApUrvakaraNopazamakakSapakAnivRttibAdarasAMparAyopazamakameNa bAdaraikeMdriyAdicaturdazajIvasthAnAni mithyAdRSTayAdicaturdazaguNasthAnAni sarvANyapi na saMti pudgaladravyapariNAmamayatve sati zuddhAtmAnubhUtebhinnatvAt / kutaH iti cet , yataH kAraNAdete varNAdiguNasthAnAMtAH pariNAmAH zuddhanizcayanayena pudgaladravyasya paryAyA iti / ayamatrabhAvArthaHsiddhAMtAdizAstre azuddhaparyAyArthikanayenAbhyaMtare rAgAdayo bahiraMge zarIravarNApekSayA varNAdayopi nahIM haiM kyoMki..... / 19 / kAya, vacana, manorUpa vargaNAkA calanA jinakA lakSaNa hai aise yogasthAna bhI jIvake nahIM haiM, kyoMki0.... / 20 / jude jude vizeSoMko liye prakRtiyoM ke pariNAma jinakA lakSaNa hai aise baMdhasthAna bhI jIvake nahIM haiM, kyoMki0.... / 21 / apane phalake utpanna karane meM samartha karmakI avasthA jinakA svarUpa hai aise udayasthAna bhI jIvake nahIM haiM, kyoNki0....|22| gati, iMdriya, kAya, yoga, veda, kaSAya, jJAna, saMyama, darzana, lezyA, bhavya, samyaktva, saMjJA, AhAra jinakA svarUpa hai aise mArgaNAsthAna bhI jIvake nahIM haiM, kyoMki0.... / 23 / jude jude vizeSoMko liye prakRtiyoMkA kAlAMtarameM sAtha rahanA jinakA lakSaNa hai aise sthitibaMdhake sthAna bhI jIvake nahIM haiM, kyoMki0.... / 24 // kaSAyake vipAkakA utkRSTapanA jinakA lakSaNa hai aise saMklezasthAna bhI jIvake nahIM haiM, kyoMki0.... / 25 / kaSAyake vipAkakA maMdapanA jinakA lakSaNa hai aise vizuddhisthAna bhI jIvake nahIM haiM, kyoMki0.... / 26 / cAritra mohake udayakI kramase nivRtti jinakA lakSaNa hai aise saMyamalabdhisthAna bhI jIvake nahIM haiM, kyoMki..... / 27 / paryApta, aparyApta, bAdara, sUkSma, ekeMdriya, dvIMdriya, trIMdriya, caturiMdriya, saMjJI, asaMjJI, paMceMdriya jinakA lakSaNa hai aise jIvasthAna bhI jIvake nahIM haiM, kyoMki..... // 28 // mithyAdRSTi, sAsAdana samyagdRSTi, samyagmithyAdRSTi, aviratasamyagdRSTi, saMyatAsaMyata, pramattasaMyata, apramattasaMyata, apUrvakaraNa, anivRttikaraNa, sUkSmasAMparAya, upazAMtamoha, kSINamoha, saMyogakevalI, ayogakevalI, jinakA lakSaNa hai aise saba guNasthAna bhI jIvake nahIM haiM, kyoMki ye pudgala dravyake pariNAmamaya haiM isaliye apanI anubhUtise bhinna haiM / 29 / isa Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAraH / kSapakasUkSmasAMparAyopazamakakSapakopazAMtakaSAyakSINakaSAyasayogakevalyayogakevalilakSaNAni guNasthAnAni tAni sarvANyapina saMti jIvasya pudgaladravyapariNAmamayatve satyanubhUtebhinnatvAt / "varNAdyA vA rAgamohAdayo vA bhinnA bhAvAH sarva evAsya puMsaH / tenaivAMtastattvataH pazyato'mI no dRSTAH syuddeSTamekaM paraM syAt // 37 // " // 50 // 51 // 52 // 53 // 54 // 55 // nanu varNAdayo yadyamI na saMti jIvasya tadA tatrAMtare kathaM saMtIti prajJApyate iti cet ; vavahAreNa du ede jIvassa havaMti vnnnnmaadiiyaa| guNaThANaMtAbhAvA Na du keI NicchayaNayassa // 56 // vyavahAreNa tvete jIvasya bhavaMti varNAdyAH / guNasthAnAMtA bhAvA na tu kecinnizcayanayasya // 56 // iha hi vyavahAranayaH kila paryAyAzritatvAjIvasya pudgalasaMyogavazAdanAdiprasiddhavaMdhaparyAyasya kusuMbharaktasya kApAsikavAsasa ivaupAdhikaM bhAvamavalaMbyotplavamAnaH parabhAva parasya jIvAH ityuktAH atra punaradhyAtmazAstre zuddhanizcayanayena niSiddhA ityubhayatrApi nayavibhAgavivakSayA nAsti virodha iti varNAdyabhAvasya vizeSavyAkhyAnarUpeNa sUtraSaTuM gataM // 50 // 51 // 52 // 53 // 54 // 55 // atha yaduktaM pUrva siddhAMtAdau jIvasya varNAdayo vyavahAreNa kathitAH atra tu prAbhRtagraMthe nizcayanayena niSiddhAH tamevArthaM dRDhayati;-vyavahAranayena tvete prakAra ye sabhI pudgaladravyake pariNAmamaya bhAva haiM ve saba jIvake nahIM haiM / jIva to paramArthase caitanya zaktimAtra hai // aba isI arthakA kalazarUpa kAvya kahate haiM / varNAdyA ityAdi / artha-varNAdika athavA rAgamohAdika kahehue sabhI bhAva isa puruSa ( AtmA ) se bhinna haiM isIkAraNa aMtardRSTise dekhanevAleko ye saba nahIM dIkhate kevala eka caitanyabhAvasvarUpa abhedarUpa AtmA hI dIkhatA hai / bhAvArtha-paramArthanaya abheda hI hai isaliye usa dRSTise dekhanepara bheda nahIM dIkhatA, usa nayakI dRSTimeM caitanyamAtra puruSa (AtmA) hI dIkhatA hai isa kAraNa ve varNAdika tathA rAgAdika puruSase bhinna hI haiN| varNako Adi lekara guNasthAnaparyaMta bhAvoMkA svarUpa vizeSatAse jAnanA ho to gomaTasAra Adi graMthoMse jAna lenA // 50 / 51 / 52 / 53 / 54 / 55 // Age ziSya pUchatA hai ki varNAdika bhAva jo kahe ve yadi jIvake nahIM hai to anya siddhAMtagraMthoM meM ye jIvake haiN| aisA kyoM kahA gayA ? usakA uttara gAthAmeM kahate haiM;[ete] ye [varNAdyAH guNasthAnAMtAH bhAvAH] varNaAdi guNasthAnaparyaMta bhAva kahe gaye haiM ve [ vyavahAreNa tu ] vyavahAra nayase to [jIvasya bhavaMti ] jIvake hI hote haiM, isaliye sUtrameM kahe haiM [tu] paraMtu [ nizcayanayasya ] nizcayanayake matase [ kecit na ] inameMse koI bhI jIvake nahIM hai // TIkA-yahAMpara vyavahAranaya, paryAyAzrita honese pudgalake saMyogavaza anAdikAlase prasiddha jisakI baMdha Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / vidadhAti / nizcayanayastu dravyAzritatvAtkevalasya jIvasya svAbhAvikaM bhAvamavalaMbyotplavamAnaH parabhAvaM parasya sarvameva pratiSedhayati / tato vyavahAreNa varNAdayo guNasthAnAMtA bhAvA jI - vasya saMti nizcayena na saMtIti yuktA prajJaptiH // 56 // kuto jIvasya varNAdayo nizcayena na saMtIti cet;eehi ya saMbaMdhI jaheva khIrodayaM muNedavvo / Naya huMti tassa tANi du uvaoga guNAdhigo jamhA // 57 // etaizca saMbaMdho yathaiva kSIrodakaM jJAtavyaH / na ca bhavaMti tasya tAni tUpayogaguNAdhiko yasmAt // 57 // yathA khalu salilamizritasya kSIrasya salilena saha parasparAvagAhalakSaNe saMbaMdhe satyapi svalakSaNabhUtakSIratvaguNavyApyatayA salilAdadhikatvena pratIyamAnatvAdagneruSNaguNeneva saha jIvasya bhavaMti varNAdyA guNasthAnAMtA bhAvAH paryAyA na tu kopi nizcayanayeneti // 56 // evaM mizvayavyavahAra samarthanarUpeNa gAthA gatA / atha kasmAjjIvasya nizcayena varNAdayo na saMtIti pRSThe pratyuttaraM dadAti; - edehi ya saMbaMdho jaheva khIrodayaM muNedavvo etaiH varNAdiguNasthAnAMtaiH pUrvoktaparyAyaiH saha saMbaMdho yathaiva kSIranIrasaMzleSastathA maMtavyaH / na cAnyuSNatvayoriva tAdAtmyasaMbaMdha: / kuta iti cet, Na ya huMti tassa tANi du na ca bhavati tasya jIvasya te tu varNAdiguNasthAnAMtA bhAvAH paryAyAH / kasmAt, uvaogaguNAdhigo jamhA yasmAduSNaguNenAgniriva kevalajJAnadarzana guNenAdhikaH paripUrNa iti / nanu varNAdayo bahiraMgAstatra paryAya hai aise jIvake "kasUmake lAla raMgase raMge hue sapheda vastrakI taraha" aupAdhika varNAdibhAvoMko AlaMbanakara pravartatI hai isaliye vaha vyavahAranaya dUsareke bhAvoMko dUsaroMke kahatI hai / aura nizcayanaya hai vaha dravyake Azraya honese kevala eka jIvake svAbhAvika bhAvako avalaMbanakara pravartatI hai so saba parabhAvoMko parake nahIM kahatI niSedha karatI hai / isaliye varNako Adi lekara guNasthAnaparyaMta jo bhAva haiM ve jIvake haiM aisA vyavahArase kahA jAtA hai / aura nizcayanayakara jIvake nahIM haiM aisA kahA jAtA hai / isataraha bhagavAnakA kathana syAdvAdakara sahita hai // 56 // Age phira pUchatA hai ki ye varNAdika nizcayakara jIvake kyoM nahIM haiM ? usakA kAraNa kaho aise praznakA uttara kahate haiM; - [ etaizca saMbaMdha: ] ina varNAdika bhAvoM ke sAtha jIvakA saMbaMdha [ kSIrodakaM yatheva ] jala aura dUdhake eka kSetrAvagAharUpa saMbaMdhasarIkhA [ jJAtavyaH ] jAnanA [ca] aura [ tAni ] ve [tasya tu na bhavaMti ] usa jIvake nahIM haiM [ yasmAt ] isakAraNa jIva [ upayogaguNAdhikaH ] inase upayoga guNakara adhika hai / isa upayoga guNakara judA jAnA jAtA hai / TIkAjaise jalase milA huA dUdha jalake sAtha paraspara avagAhasvarUpasaMbaMdha honepara bhI Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / samayasAraH / / 101 tAdAtyalakSaNasaMbaMdhAbhAvAnna nizcayena salilamasti / tathA varNAdipudgaladravyapariNAmamizritasyAsyAtmanaH pudgaladravyeNa saha parasparAvagAhalakSaNe saMbaMdhe satyapi skhalakSaNabhUtopayogaguNavyApyatayA sarvadravyebhyodhikatvena pratIyamAnatvAt agruSNaguNeneva saha tAdAtmyalakSaNasaMbaMdhAbhAvAnna nizcayena varNAdipudgalapariNAmAH saMti // 57 // kathaM tarhi vyavahAro virodhaka iti cet ; paMthe mussaMtaM passidUNa logA bhaNaMti vvhaarii| mussadi eso paMtho Na ya paMtho mussade koI // 58 // taha jIve kammANaM NokammANaM ca passiduM vaNNaM / jIvassa esa vaNNo jiNehi vavahArado utto // 59 // gaMdharasaphAsarUvA deho saMThANamAiyA je y| savve vavahArassa ya NicchayadaNhU vavadisaMti // 6 // pathi muSyamANaM dRSTvA lokA bhaNaMti vyavahAriNaH / muSyate eSa paMthA na ca paMthA muSyate kazcit // 58 // tathA jIve karmaNAM nokarmaNAM ca dRSTA varNa / jIvasyaiSa varNoM jinairvyavahArata uktaH // 59 // . gaMdharasasparzarUpANi dehaH saMsthAnAdayo ye ca / sarve vyavahArasya ca nizcayadRSTAro vyapadizaMti // 60 // vyavahAreNa kSIranIravatsaMzleSasaMbaMdho bhavatu nacAbhyaMtarANAM rAgAdInAM tatrAzuddhanizcayena bhavitavyamiti / naivaM dravyakarmabaMdhApekSayA yosau asadbhUtavyavahArastadapekSayA tAratamyajJApanArthaM rAgAdInAmazuddhanizcayo bhaNyate / vastutastu zuddhanizcayApekSayA punarazuddhanizcayopi vyavahAra eveti bhAvArthaH // 57 // atha tarhi kRSNavarNoyaM dhavalavarNoyaM puruSa iti vyavahAro virodhaM prApnotIapane svalakSaNabhUta dUdhapane guNakara vyAptapanese jalase adhikapanekara pratIta hotA hai kyoMki usake aura dUdhake tAdAtmyasvarUpasaMbaMdhakA abhAva hai / jaise agnikA aura uSNapanekA tAdAtmyasaMbaMdha hai usataraha inakA nahIM hai isakAraNa nizcayase dUdhakA jala nahIM hai| usItaraha varNAdika pudgaladravyake parimANoMse milA huA AtmA pudgaladravyake sAtha paraspara avagAha svarUpasaMbaMdha honepara bhI apane lakSaNasahita upayoga guNake vyAptapanekara saba dravyoMse adhikapanekara pratIta hotA hai / jaise agnikA aura uSNapanekA tAdAtmyasvarUpasaMbaMdha hai usataraha AtmAkA aura varNAdikoMkA tAdAtmyasaMbaMdha nahIM hai / isaliye nizcayanayakara varNAdika pudgalake pariNAma haiM ve jIvake nahIM haiM // 57 // Age phira pUchatA hai ki isatarahase to vyavahAranaya aura nizcayanayakA virodha 1 tAtparyavRttau tu 'evaM rasagaMdha' ityAdi TIkAsthitapAThaH / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm / - yathA pathi prasthitaM kaMcitsAtha muSyamANamavalokya tAtsthyAttadupacAreNa muSyata eSa paMthA iti vyavahAriNAM vyapadezepi na nizcayato viziSTAkAzadezalakSaNaH kazcidapi paMthA muSyeta / tathA jIve baMdhaparyAyeNAvasthitakarmaNo nokarmaNo varNamutprekSya tAtsthyAttadupacAreNa jIvasyaiSa varNa iti vyavahAratorhadevAnAM prajJApanepi na nizcayato nityamevAmUrtasvabhAvasyopayogaguNAdhikasya jIvasya kazcidapi varNosti / evaM gaMdharasasparzarUpazarIrasaMsthAnasaMhananarAgadveSamohapratyayakarmanokarmavargavargaNAsparddhakAdhyAtmasthAnAnubhAgasthAnayogasthAnabaMdhasthAnotyevaM pUrvapakSe kRte sati vyavahArAvirodhaM darzayatItyekA pAtanikA / dvitIyA tu tasyaiva pUrvoktavyavahArasya virodhaM lokaprasiddhadRSTAMtadvAreNa pariharati;-paMthe mussaMtaM passidUNa logA bhaNaMti vavahArI pathi mArge muSyamANaM sArthaM dRSTrA vyavahArilokA bhaNaMti / kiM bhaNaMti, mussadi eso paMtho muSyata eSaH pratyakSIbhUtaH paMthAzcauraiH kartRbhUtaiH Na ya paMtho mussade koI na ca viziSTazuddhAkAzalakSaNaH paMthA muSyate kazcidapi kiMtu paMthAnamAdhArIkRtya tadAdheyabhUtA janA muSyaMta iti dRSTAMtagAthA gatA / taha jIve kammANaM NokammANaM ca parisadaM vaNNaM tathA tena pathi sArthadRSTAMtena jIvedhikaraNabhUte karmanokarmaNAM zuklAdivarNaM dRSTvA jIvassa esa vaNNo jiNehi vavahArado utto jIvasya eSa varNo jinairvyavahArato bhaNita iti dArTItagAthA gatA / evaM rasagaMdhaphAsA saMThANAdIya je samuddiTTA evamanenaiva dRSTAMtadASTItanyAyena rasagaMdhasparzasaMsthAnasaMhananarAgadveSamohAdayo ye pUrvagAthASaTrena samuddiSTAH savve vavahArassa ya NicchayadaNhU vavadisaMti te sarve vyavahAranayasyAAtA hai avirodha kisa tarahase kahA jAsakatA hai ? usakA uttara dRSTAMtadvArA tIna gAthAoMse kahate haiM:-[pathi muSyamANaM ] jaise mArga meM calatehueko luTA huA [ dRSTvA ] dekhakara [vyavahAriNaH ] vyavahArI [ lokAH ] jana [bhaNaMti] kahate haiM ki [ eSa paMthA ] yaha mArga [ muSyate ] lUTatA hai vahAM paramArthase vicArA jAya to [ kazcit paMthA ] koI mArga [ na ca muSyate] nahIM lUTatA, jAtehue loka hI lUTate haiM [ tathA ] usItaraha [ jIve ] jIvameM [karmaNAM nokarmaNAM ca] kA~kA aura nokarmoMkA [varNa ] varNa [ dRSTvA ] dekhakara [jIvasya ] jIvakA [eSaH varNaH ] yaha varNa hai aisA [jinaiH ] jinadevane [vyavahArataH ] vyavahArase [ uktaH ] kahA hai [ evaM ] isItaraha [gaMdharasaMsparzarUpANi ] gaMdha rasa sparza rUpa [ dehaH saMsthAnAdayaH ] deha saMsthAna Adika [ye ca sarve ] jo saba haiM [vyavahArasya ] ve vyavahArase haiM [ nizcayadraSTAraH] aisA nizcayanayake dekhanevAle vyapadizati ] kahate haiM // TIkA-jaise mArgameM jAtehue sAthako luTatAhuA dekha koI kahatA hai ki yaha mArga lUTatA hai vahAM usa mArgameM luTanese mArgako lUTanekA upacAra kahA jAtA hai / aisA vyavahArI lokoM kA kahanA hai| nizcayase dekhA jAya to Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAraH / 103 dayasthAnamArgaNAsthAnasthitibaMdhasthAnasaMklezasthAnavizuddhisthAnasaMyamalabdhisthAnajIvasthAnaguNasthAnAnyapi vyavahAratorhadevAnAM prajJApaneti nizcayato nityamevAmUrttakhabhAvasyopayogaguNenAdhikasya jIvasya sarvANyapi na saMti tAdAtmyalakSaNasaMbaMdhAbhAvAt // 58 // 59 // 60 // bhiprAyeNa nizcayajJA vyupadizati kathayaMtIti nAsti vyavahAravirodhaH / iti dRSTAMtadASTItAbhyAM vyavahAranayasamarthanarUpeNa gAthAtrayaM gataM // 58 // 59 // 60 // evaM zuddhajIva evopAdeya mArga AkAzake pradezoMkA vizeSa hai so mArga to koI lUTatA nahIM hai / usItaraha jIvameM baMdhaparyAyakara avasthita jo karmakA aura nokarmakA varNa use dekhakara jIvameM sthita honese usakA upacAra kara jIvakA yaha varNa hai aise vyavahArase bhagavAn arahaMtadeva prajJApana karate haiM pragaTa karate haiM to bhI nizcayase jIva nitya hI amUrtasvabhAva hai aura upayoga guNakara anya dravyase adhika hai bhinna hai isaliye usake koI varNa nahIM hai / isItaraha gaMdha rasa sparza rUpa zarIra saMsthAna saMhanana rAga dveSa moha pratyaya karma nokarma varga vargaNA spardhaka adhyAtmasthAna anubhAgasthAna yogasthAna baMdhasthAna udayasthAna mArgaNAsthAna sthitibaMdhasthAna saMklezasthAna vizuddhisthAna saMyamalabdhisthAna jIvasthAna guNasthAna-ye sabhI vyavahArase jIvake arahaMtadevane kahe haiM taubhI nizcayase jIva nitya hI amUrtasvabhAva hai-aura upayogaguNakara anyase adhika hai bhinna hai isaliye usake ye saba nahIM haiM kyoMki ina varNAdibhAvoMke aura jIvake tAdAtmyalakSaNasaMbaMdhakA abhAva hai // bhAvArtha-ye jo varNase lekara guNasthAnaparyaMta bhAva kahe haiM ve siddhAMta meM jIvake kahe haiM so vyavahAranayakara kahegaye haiM nizcayanayakara jIvake nahIM haiN| kyoMki jIva to paramArthakara upayogasvarUpa hai| yahAM aisA jAnanA ki pahale vyavahAranayako asatyArtha kahA hai vahAM aisA nahIM samajhanA ki sarvathA asatyArtha hai kathaMcit asatyArtha jAnanA / kyoMki jaba eka dravyako judA paryAyoMse abhedarUpa asAdhAraNa guNamAtrako pradhAnakara kahA jAya taba paraspara dravyoMkA nimittanaimittikabhAva, tathA nimittase hue paryAya ye saba gauNa ho jAte haiM usa eka abhedravyakI dRSTimeM unakA pratibhAsa nahIM hotA / isaliye ve sava usa dravyameM nahIM haiN| isataraha kathaMcit niSedha kiyA jAtA hai| yadi usa dravyameM kahA jAya to vyavahAranayase kahasakate haiM / aisA nayavibhAga hai / so yahAM zuddhadravyakI dRSTikara kathana hai isaliye una sabhIko vyavahAranayakara jIvakA kahA hai aisA siddha kiyA hai / aura nimittanaimittikabhASakI dRSTikara dekhA jAya to kathaMcit satyArtha bhI kahasakate haiN| yadi sarvathA asatyArtha hI kaheM to saba vyavahArakA lopa hojAya taba paramArthakA bhI lopa ho jAyagA / isaliye jinadevakA upadeza syAdvAdarUpa hI samajhanA samyagyajJAna hai, sarvathA ekAMta karanA mithyAtva hai // 58 / 5960 // Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / kuto jIvasya varNAdibhiH saha tAdAtmyalakSaNaH saMbaMdho nAstIti cet, tatthabhave jIvANaM saMsAratthANa hoti vnnnnaadii| saMsArapamukkANaM Natthi hu vaNNAdao keI // 61 // tatra bhave jIvAnAM saMsArasthAnAM bhavaMti vrnnaadyH| ___ saMsArapramuktAnAM na saMti khalu varNAdayaH kecit // 61 // yatkila sarvAskhapyavasthAsu yadAtmakatvena vyAptaM bhavati tadAtmakatvavyAptizUnyaM na bhavati tasya taiH saha tAdAtmyalakSaNaH saMbaMdhaH syAt / tataH sarvAsvapyavasthAsu varNAdyAtmakatvavyAptasya bhavato varNAdyAtmakatvavyAptizUnyasyAbhavatazca pudgalasya varNAdibhiH saha tAdAtmyalakSaNaH saMbaMdhaH syAt / saMsArAvasthAyAM kathaMcidvarNAdyAtmakatvavyAptasya bhavato varNAiti pratipAdanamukhyatvena dvAdazagAthAbhiH dvitIyAMtarAdhikAro vyAkhyAtaH / ataH paraM jIvasya nizcayena varNAditAdAtmyasaMbaMdho nAstIti punarapi dRDhIkaraNAtha gAthASTakaparyaMta vyAkhyAnaM karoti / tatrAdau saMsArijIvasya vyavahAreNa varNAditAdAtmyaM bhavati muktAvasthAyAM nAstIti jJApanArtha tatthabhave ityAdisUtramekaM / tataHparaM jIvasya varNAditAdAtmyamastIti durabhiniveze sati jIvAbhAvo dUSaNaM prApnotIti kathanamukhyatvena jIvo cevahi ityAdigAthAtrayaM / tadanaMtaramekeMdriyAdicaturdazajIvasamAsAnAM jIvena saha zuddhanizcayanayena tAdAtmyaM nAstIti kathanArthaM tathaiva varNAditAdAtmyaniSedhArtha ca ekaM ca doNi ityAdigAthAtrayaM / tatazca mithyAdRSTayAdicaturdazaguNasthAnAnAmapi jIvena saha zuddhanizcayanayena tAdAtmyanirAkaraNArthaM tathaivAbhyaMtare rAgAditAdAtmyaniSedhArthaM ca mohaNakamma ityAdisUtramekaM / evamaSTagAthAbhistRtIyasthale samudAyapAtanikA / tadyathA-atha kathaM jIvasya varNAdibhiH saha tAdAtmyalakSaNasaMbaMdho nAstIti pRSThe pratyuttaraM dadAti;-tatthabhave jIvANaM saMsAratthANa hoti vaNNAdI tatra vivakSitAvivakSitabhave saMsArasthAnAM jIvAnAmazuddhanayena varNAdayo bhavaMti saMsArapamukkANaM saMsArapramuktAnAM Natthi du vaNNAdao keI pudgalasya varNAditAdAtmyasaMbaMdhAbhAvAt / kevalajJAnAdi Age pUchate haiM ki varNAdike sAtha jIvakA tAdAtmya saMbaMdha kyoM nahIM hai ? usakA uttara kahate haiM;-[varNAdayaH ] varNa Adika haiM ve [ saMsArasthAnAM jIvAnAM ] saMsArameM tiSThate hue jIvoMke [ tatra bhave ] usa saMsArameM [bhavaMti ] hote haiM [saMsArapramuktAnAM ] saMsArase chUTe hue ( mukta hue ) jIvoMke [khalu] nizcayakara [varNAdayaH kecit ] varNAdika koIbhI [na saMti ] nahIM haiM / isaliye tAdAtmyasaMbaMdha bhI nahIM hai // TIkA-jo nizcayakara saba avasthAoMmeM tatsvarUpakara vyApta ho aura usa svarUpakI vyAptikara rahita na ho usa vastu ke sAtha una bhAvoMkA tAdAtmyasaMbaMdha hai / isaliye saba hI avasthAoMmeM varNAdi svarUpa panekara vyApta hotA hai aura varNAdikakI vyAptikara zUnya na hotA jo pudgala dravya usakA varNAdika bhAvoMke sAtha tAdA Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smysaarH| 105 dyAtmakatvavyAptizUnyasyAbhavatazcApi mokSAvasthAyAM sarvathA varNAdyAtmakatvavyAptizUnyasya bhavato varNAdyAtmakatvavyAptasyAbhavatazca jIvasya varNAdibhiH saha tAdAtmyalakSaNaH saMbaMdho na kathaMcanApi syAt // 61 // jIvasya varNAditAdAtmyadurabhiniveze doSazcAyaM; jIvo ceva hi ede savve bhAvAtti maNNase jadi hi / jIvassAjIvassa ya Natthi viseso du de koI // 62 // jIvazcaiva hyete sarve bhAvA iti manyase yadi hi|| jIvasyAjIvasya ca nAsti vizeSastu te kazcit // 62 // yathA varNAdayo bhAvAH krameNa bhAvitAvirbhAvatirobhAvAbhistAbhistAbhirvyaktibhiH pudgaladravyamanugacchaMtaH pudgalasya varNAditAdAtmyaM prathayati / tathA varNAdayo bhAvAH krameNa bhAvitAvirbhAvatirobhAvAbhistAbhistAbhirvyaktibhirjIvamanugacchaMto jIvasya varNAditAdAtmyaM prathayaMtIti guNasiddhatvAdiparyAyaiH saha yathA tAdAtmyasaMbaMdhosti tathA vA tAdAtmyasaMbaMdhAbhAvAdazuddhanayenApi na saMti punarvarNAdayaH kepi // 61 // iti varNAditAdAtmyaniSedharUpeNa gAthA gatA / atha jIvasya varNAditAdAtmyadurAgrahe sati doSaM darzayati;-jIvo ceva hi ede savve bhAvatti maNNase jadi hi yathAnaMtajJAnAvyAbAdhasukhAdiguNA eva jIvo bhavati varNAdiguNA eva pudgalastathA jIva eva hi sphuTamete varNAdayaH sarve bhAvA manasi manyase yadi cet jIvassAjIvassayaNatthi viseso hi de koI tadA kiM dUSaNaM, vizuddhajJAnadarzanasvabhAvajIvasya jaDatmyalakSaNa saMbaMdha hai / aura saMsAraavasthAmeM kathaMcit varNAdisvarUpapanese huA tathA varNAdikasvarUpapanekI vyAptikara zUnya na huA jo jIva usakA mokSaavasthAmeM saba tarahase varNAdikharUpapanekI vyAptikara zUnya honese tathA varNAdisvarUpapanekara vyApta na honese varNAdibhAvoMkara tAdAtmyalakSaNa saMbaMdha kisItaraha bhI nahIM hai // bhAvArtha-jo vastu jina bhAvoMkara saba avasthAoMmeM vyApai usake una bhAvoMkara tAdAtmyasaMbaMdha kahA jAtA hai / so varNAdikase pudgala to saba avasthAoMmeM vyApaka hai aura jIvake saMsAraavasthAmeM to varNAdika kisItaraha kaha sakate haiM paraMtu mokSa avasthAmeM sarvathA hI nahIM / isaliye jIvakA varNAdikake sAtha tAdAtmyasaMbaMdha nahIM hai aisA nyAya hai // 61 // ___ Age jIvakA varNAdikake sAtha tAdAtmya hI hai aisA mithyA abhiprAya kare usameM yaha doSa hai use kahate haiM;-varNAdikake sAtha jIvakA tAdAtmya mAnanevAleko kahate haiM ki he mithyAabhiprAyavAle! [yadi hi] jo tU [iti manyase aisA mAnegA ki [ete bhAvAH] ye varNAdika bhAva [ sarve hi jIvA eva ] sabhI jIva haiM [tu te] tere matameM [jIvasya ca ajIvasya ] jIva aura ajIvakA [kazcit ] kucha [vizeSaH] bheda [ nAsti ] nahIM rahegA // TIkA-jaise varNAdikabhAva haiM ve anukramase bhAkti pragaTa honA upajanA aura chipanA nAzahonArUpa una una vyaktiyoM (paryAyoM ) kara 14 samaya. Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / yasyAbhinivezaH tasya zeSadravyAsAdhAraNasya varNAdyAtmakatvasya pudgalalakSaNasya jIvena svIkaraNAjIvapudgalayoravizeSaprasaktau satyAM pudgalebhyo bhinnasya jIvadravyasyAbhAvAdbhavatyeva jIvAbhAvaH62 saMsArAvasthAyAmeva jIvasya varNAditAdAtmyamityabhinivezepyayameva doSaH jadi saMsAratthANaM jIvANaM tujjha hoMti vnnnnaadii| tamhA saMsAratthA jIvA rUvittamAvaNNA // 63 // evaM puggaladavvaM jIvo tahalakkhaNeNa muuddhmdii| NivvANamuvagado vi ya jIvattaM puggalo patto // 64 // atha saMsArasthAnAM jIvAnAM tava bhavaMti varNAdayaH / tasmAtsaMsArasthA jIvA rUpitvamApannAH // 63 // evaM pudgaladravyaM jIvastathAlakSaNena mUDhamate / nirvANamupagatopi ca jIvatvaM pudgalaH prAptaH // 64 // yasya tu saMsArAvasthAyAM jIvasya varNAditAdAtmyamastItyabhinivezastasya tadAnIM sa jIvo rUpitvamavazyamavApnoti / rUpitvaM ca zeSadravyasAdhAraNaM kasyacid dravyasya lakSaNatvAdilakSaNAjIvasya ca tasyaiva mate kopi vizeSo bhedo nAsti / tatazca jIvAbhAvadUSaNaM prApnotIti sUtrArthaH // 62 // atha saMsArAvasthAyAmeva jIvasya varNAditAdAtmyasaMbaMdhostIti durabhinivezepi jIvAbhAva eva doSa ityupadizati;-jadi saMsArasthANaM jIvANaM tujjha hoMti vaNNAdI yadi cetsaMsArasthajIvAnAM pudgalasyeva varNAdayo guNAstava matena tavAbhiprAyeNaikAMtena bhavaMtIti tamhA saMsAratthA jIvA rUvittamAvaNNA tataH kiM dUSaNaM, saMsArasthajIvA amUrtamanaMpudgaladravyako anvayarUpa prApta hue pudgaladravyake hI tAdAtmyasvarUpako vistArate haiM usItaraha varNAdika bhAva kramakara bhAvita AvirbhAvatirobhAvavAlI paryAyoMkara jIvako anvayarUpa prAptahue jIvake varNAdikake sAtha tAdAtmyasvarUpako vistArate haiM aisA jisakA abhiprAya hai usake anya zeSadravyoMse asAdhAraNa varNAdisvarUpapanArUpa jo pudgaladravyakA lakSaNa usako jIvakara aMgIkAra karanese jIva aura pudgalameM avizeSakA prasaMga hogaa| aisA honese pudgalase judA jIvadravyakA abhAva hogA / taba jIvadravyakA hI abhAva ho jAyagA // bhAvArtha-jaise varNAdi pudgaladravyake sAtha tAdAtmyasvarUpa haiM usItaraha jIvake sAtha bhI tAdAtmyasvarUpa hoMya to jIva pudgalameM kuchabhI bheda na rahai taba jIvakA bhI abhAva ho jAya / yaha bar3A doSa AjAya / / 62 // ___ Age saMsAraavasthAmeM hI jIvako varNAdikase tAdAtmya hai aisA abhiprAya honepara bhI yahI doSa AtA hai aisA kahate haiM;-[ atha ] athavA [saMsArasthAnAM jIvAnAM] saMsArameM tiSThate hue jIvoMke [ tava ] tere matameM [ varNAdayaH ] varNAdika tAdAtmyasvarUpa [ bhavaMti ] haiM [ tasmAt ] to isIkAraNa [saMsArasthAH jIvAH ] saMsArameM sthita jIva [rUpitvaM ApannAH ] rUpIpanako prApta hogye| [ evaM ] aisA Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smysaarH| 107 masti / tato rUpitvena lakSyamANaM yatkicidbhavati sa jIvo bhavati / rUpitvena lakSyamANaM pudgaladravyameva bhavati / evaM pudgaladravyameva svayaM jIvo bhavati na punaritaraH kataropi / tathA ca sati mokSAvasthAyAmapi nityaskhalakSaNalakSitasya dravyasya sarvAsvapyavasthAkhanapAyitvAdanAdinidhanatvena pudgaladravyameva svayaM jIvo bhavati na punaritaraH kataropi / tathA ca sati tasyApi pudgalebhyo bhinnasya jIvadravyasyAbhAvAt bhavatyeva jIvAbhAvaH / evametat sthitaM tajJAnAdicatuSTayasvabhAvalakSaNaM tyaktvA zuklakRSNAdilakSaNaM rUpitvamApannA bhavaMti / athaevaM puggaladavvaM jIvo taha lakkhaNeNa mUDhamaI evaM pUrvoktaprakAreNa jIvasya rUpitve sati pudgaladravyameva jIvaH nAnyaH kopi vizuddhacaitanyacamatkAramAtrastava lakSaNena tavAbhiprAyeNa he mUDhamate na kevalaM saMsArAvasthAyAM pudgala eva jIvatvaM prAptaH NivvANamuvagado vi ya jIvattaM puggalo patto nirvANamupagatopi pudgala eva jIvatvaM prAptaH nAnyaH kopi cidrUpaH / kasmAditi cet, varNAditAdAtmyasya pudgaladravyasyeva niSedhayitumazakyatvAditi bhavatyeva jIvAbhAvaH / kiM ca saMsArAvasthAyAmekAMtena varNAditAdAtmye sati mokSa eva na ghaTate, kasmAditi cet ? kevalajJAnAdicatuSTayavyaktirUpasya kAryasamayasArasyaiva mokSasaMjJA sA ca jIvasya pudgalatve sati na saMbhahonepara [pudgaladravyaM] pudgaladravya hI [jIvaH] jIva siddha huA [tathAlakSaNena] pudgalake lakSaNake samAna jIvakA lakSaNa honese [ mUDhamate ] he mUDhabuddhi [nirvANaM] nirvANako [upagatopi ca ] prAptahuA [ pudgalaH ] pudgala hI [jIvatvaM ] jIvapaneko [prAptaH ] prApta huA // TIkA-jisake matameM saMsAraavasthAmeM jIvake varNAdibhAvoMkara sahita tAdAtmyasaMbaMdha hai aisA abhiprAya hai usake saMsAraavasthAke samaya vaha jIva rUpIpaneko avazya prApta hotA hai| aura rUpIpanA kisI dravyakA asAdhAraNa anyadravyoMse judA lakSaNa hai / isaliye rUpIpane lakSaNamAtrase jo kucha hai vahI jIva hai isataraha rUpIpanese lakSyamANa pudgaladravya hI hai / isaprakAra pudgaladravya hI Apa jIva hai anya koI nahIM hai / aisA honepara mokSaavasthAmeM bhI pudgaladravya hI Apa jIva hotA hai| kyoMki jo dravya hai vaha nitya apane lakSaNakara lakSita hai vaha sabhI avasthAoM meM avinAzasvabhAva hai isaliye anAdinidhana hai isakAraNa pudgala hI jIva hai anya koI judA nahIM hai| aisA honepara pudgaloMse bhinna jIvadravyakA abhAva honese jIvakA abhAvahI siddha huA / isaliye yaha nizcita huA ki varNAdikabhAva haiM ve jIva nahIM haiM // bhAvArthajo koI varNAdibhAvoMkara jIvake saMsAraavasthAmeM bhI tAdAtmyasaMbaMdha mAnatA hai usake bhI jIvakA abhAva hI AtA hai kyoMki varNAdika mUrtIkadravyake lakSaNa haiM aisA mUrtIka pudgaladravya hai / vaha varNAdikarUpa jIva mAnA jAya taba jIva bhI pudgala hI tthhre| jaba jIva mokSa hoya taba vahAM bhI pudgala hI Thahare taba pudgalase judA to jIva nahIM siddha ho| isataraha jIvakA abhAva Ave / isaliye varNAdika jIvake nahIM haiM aisA Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / yadvarNAdayo bhAvA na jIva iti // 63 // 64 // ekaM ca doNi tiNi ya cattAri ya paMca iMdiyA jiivaa| . vAdarapajattidarA payaDIo NAmakammassa // 65 // edehi ya NivvattA jIvaTThANAu karaNabhUdAhiM / payaDIhiM puggalamaihiM tAhiM kahaM bhaNNade jIvo // 66 // ekaM vA dve trINi ca catvAri ca paMcendriyANi jIvAH / bAdaraparyAptetarAH prakRtayo nAmakarmaNaH // 65 // etAbhizca nivRttAni jIvasthAnAni karaNabhUtAbhiH / prakRtibhiH pudgalamayIbhistAbhiH kathaM bhaNyate jIvaH // 66 // nizcayataH karmakaraNayorabhinnatvAt yadyena kriyate tattadeveti kRtvA yathA kanakapatraM kanakena kriyamANaM kanakameva na tvanyat / tathA jIvasthAnAni bAdarasUkSmaikeMdriyadvitricatuHpaMceMdriyaparyAptAparyAptAbhidhAnAbhiH pudgalamayIbhiH nAmakarmaprakRtibhiH kriyamANAni pugala vatIti bhAvArthaH // 63 // 64 // evaM jIvasya varNAditAdAtmye sati jIvAbhAvadUSaNadvAreNa gAthAtrayaM gataM / athaivaM sthitaM bAdarasUkSmaikeMdriyAdisaMjJipaMceMdriyaparyaMtacaturdazajIvasthAnAni zuddhanizcayena jIvasvarUpaM na bhavaMti tathA dehagatA varNAdayopItyAvedayati;-ekadvitricatuHpaMceMdriyasaMjhyasaMjJibAdaraparyAptetarAbhidhAnAH prakRtayo bhavaMti / kasya saMbaMdhinyo nAmakarmaNa iti / atha-etAbhiramUrttAtIMdriyaniraMjanaparamAtmatattvavilakSaNAbhirnAmakarmaprakRtibhiH pudgalamayIbhiH pUnizcaya hai // 63 / 64 // __ Age isI arthakA vizeSa kahate haiM;-[ ekaM vA] ekeMdriya [ de] dvIMdriya [trINi ca ] trIMdriya [ catvAri ca ] caturiMdriya [paMceMdriyANi] paMceMdriya [jIvAH] jIva tathA [ bAdaparyAptetarAH] bAdara sUkSma paryApta aparyApta ye jIva haiM ve [nAmakarmaNaH ] nAmakarmakI [ prakRtayaH] prakRtiyAM haiM [ etAbhiH ca] ina prakRtiyoMkara hI [ karaNabhUtAbhiH ] karaNasvarUpa hokara [ jIvasthAnAni ] jIvasamAsa [nivRttAni ] racegaye haiM [tAbhiH] una [ pudgalamayIbhiH] pudgalamaya [prakRtibhiH ] prakRtiyoMse racehueko [ jIvaH ] jIva [ kathaM] kaise [ bhaNyate ] kaha sakate haiM / TIkA-nizcayanayakara karma aura karaNameM abhedabhAva hai isa nyAyakara jo jisakara kiyAjAya vaha vahI hai| aisA honepara jaise suvarNakA patra suvarNakara kiyA so vaha patra suvarNa hI hai anya to kucha nahIM usItaraha ye jIvasthAna haiM ve bAdara sUkSma ekeMdriya dvIMdriya trIMdriya caturiMdriya paMceMdriya ve saba paryApta aparyApta haiM ve sabhI pudgalamayI nAmakarmakI prakRtiyAM haiM ve karaNarUpa haiM unakara kiye gaye haiM isaliye pudgala hI haiM ve jIva nahIM haiM / tathA nAmakarmakI prakRtiyoMke pudgalamayapanA AgamameM prasiddha hai / aura jo pratyakSa dekhane meM AnevAle zarIraAdi mUrtIkabhAva haiM ve pudgala karmaprakRtiyoM ke kArya Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 109 samayasAraH / eva na tu jIvaH / nAmakarmaprakRtInAM pudgalamayatvaM cAgamaprasiddhaM dRzyamAnazarIrAkArAdimUrtta kAryAnumeyaM ca / evaM gaMdharasasparzarUpazarIra saMsthAnasaMhananAnyapi pudgalama yanAmakarmaprakRti nirvRttatve sati tadavyatirekAjjIvasthAnairevoktAni / tato na varNAdayo jIva iti nizcayasiddhAMtaH / "nirvartyate yena yadatra kiMcittadeva tatsyAnna kathaM ca nAnyat / rukmeNa nirvRttamihAsikozaM pazyaMti rukmaM na kathaMcanAsiM // 38 // " " varNAdisAmagryamidaM vidaMtu nirmANamekasya hi pulasya / tatotvidaM pudgala eva nAtmA yataH sa vijJAnaghanastatonyaH // 39 // // 65 // 66 // zeSamanyadvyavahAramAtraM ; pajjantApajjanttA je suhumA vAdarA ya je ceva / dehassa jIvasaNNA sutte vavahArado uttA // 67 // paryApta paryAptA ye sUkSmA bAdarAzca ye caiva / dehasya jIvasaMjJAH sUtre vyavahArataH uktAH // 67 // yatkila bAdarasUkSmaikeMdriyadvitricatuHpaMceMdriyaparyAptAparyAptA iti zarIrasya saMjJAH sUtre rvoktAbhirnirvarttitAni caturdazajIvasthAnAni nizcayanayena kathaM jIvA bhavaMti ? na kathamapi / tathAhi-yathA rukmeNa karaNabhUtena nirvRttamasikozaM rukmaiva bhavati tathA pudgalamayaprakRtibhirniSpannAni jIvasthAnAni pudgaladravya svarUpANyeva bhavaMti na ca jIvasvarUpANi / tathA tenaiva jIvasthAnadRSTAMtena tadAzritA varNAdayopi pudgalasvarUpA bhavaMti na ca jIvasvarUpA ityabhiprAyaH // 65 // 66 // atha -- graMthAMtare paryAptAparyAptabAdarasUkSmajIvAH kathyaMte tatkathaM ghaTata iti pUrvapakSe parihAraM dadAti ; ---- pajjantApajjanttA je suhumA bAdarA ya je caiva paryAptAparyAptA ye jIvAH - * I unakara anumAnapramANase hI siddha hai / isItaraha gaMdha rasa sparza rUpa zarIra saMsthAna saMhanana-ye bhI nAmakarmakI prakRtiyoMkara kiye hue haiM isaliye usa pudgalase abhedarUpa haiM isIkAraNa jIvasthAna pudgalamaya kahane cAhiye / isakAraNa ye varNAdika jIva nahIM haiM aisA nizcayanayakA siddhAMta hai | yahAM isI arthakA kalazarUpa kAvya hai / nirvartyate ityAdi / artha -- jisa vastukara jo kucha bhAva bane vaha bhAva vastu hI hai kucha anya vastu nahIM hai / jaise rUpe soMnekara khaDgakA ( talavArakA ) koza vanA use loka rUpA sonA hI dekhate haiM khaDgako to kisItarahabhI nahIM dekhate // bhAvArtha - varNAdika pudgalase vane haiM pudgalahI haiM jIva nahIM haiM | aba dUsarA kahate haiM / varNAdi ityAdi / atha --bho jJAnI jano ! ye varNAdika guNasthAnaparyaMta bhAva haiM ve sabhI eka pudgalake race haiM aisA tuma jAno isaliye ye pudgala hI hoM AtmA na hoM / kyoMki AtmA to vijJAnaghana hai jJAnakA puMja hai / isakAraNa ina varNAdikoMse anya hI hai || 65/66 || Age kahate haiM ki isa jJAnaghana Atma ke sivAya anya kucha haiM unako jIva kahanA so saba hI vyavahAramAtra hai; - [ ye ] jo [ paryAptAparyAptAH ] paryApta aparyApta, Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm / jIvasaMjJAtvenoktAH aprayojanArthaH paraprasiddhyA ghRtaghaTavadvyavahAraH / yathA hi kasyacidAjanmaprasiddhaikaghRtakuMbhasya taditarakuMbhAnabhijJasya prabodhanAya yo'yaM ghRtakuMbhaH sa mRNmayo na ghRtamaya iti tatprasiddhyA kuMbhe ghRtakuMbhavyavahAraH tathAsyAjJAnino lokasya saMsAraprasiyAzuddhajIvasya zuddhajIvAnabhijJasya prabodhanAya yoyaM varNAdimAn jIvaH sa jJAnamayo na varNAdimayaH iti tatprasiddhyA jIve varNAdimadvyavahAraH / " ghRtakuMbhAbhidhAnepi kuMbho kathitAH sUkSmabAdarAzcaiva ye kathitAH dehassa jIvasaNNA sutte vavahArado uttA paryAptAparyAptadehaM dRSTvA paryAptA paryAptabAdara sUkSmavilakSaNaparamacijjyotirlakSaNazuddhAtma svarUpAtpRthagbhUtasya dehasya sA jIvasaMjJA kathitA / ka, sUtre paramAgame / kasmAt, vyavahArAditi nAsti doSaH / evaM jIvasthAnAni jIvasthAnAzritA varNAdayazca nizcayena jIvasvarUpaM na bhavatIti kathanarUpeNa 110 [ ye caiva ] aura jo [ sUkSmA bAdarAzca ] sUkSma bAdara Adi jitanI [ dehasya ] dehakI [ jIvasaMjJAH ] jIvasaMjJA kahIM haiM vaha sabhI [ sUtre ] sUtra meM [ vyavahArataH ] vyavahAranayakara [ uktAH ] kahIM haiM / / TIkA - nizcayakara yaha jAnanA ki bAdara sUkSma ekeMdriya dvIMdriya trIMdriya caturiMdriya paMceMdriya paryApta aparyApta aise zarIrako sUtra meM jIvasaMjJApanekara kahA hai / vahAM parakI prasiddhikara ghRtake ghaDekI taraha vyavahAra 1 / yaha vyavahAra aprayojanabhUta hai / usako pragaTa kahate haiM-- jaise koI puruSa aisA thA ki jisane janma se lekara ghIkA hI ghar3A dekhAthA ghRtase rItA judA ghaTa nahIM dekhA usake samajhAneke liye aisA kahate haiM ki yaha ghRtakA ghaTa hai vaha maTTImaya hai ghRtamaya nahIM hai aise usa puruSake ghRtake ghaTakI prasiddhise samajhAnevAlA bhI ghRtakA ghaTa kahatA aisA vyavahAra hai / usItaraha isa ajJAnI lokake anAdi saMsArase lekara azuddha jIva hI prasiddha hai zuddha jIvako nahIM jAnatA usako zuddha jIvakA jJAna karAneke liye aisA sUtrameM kahA hai ki yaha varNAdimAn jIva kahA jAtA hai vaha jJAnamaya hai varNAdimaya nahIM hai isataraha usa ajJAnI lokake varNAdimAn prasiddha hai / usa prasiddhikara jIva varNAdimAnakA vyavahAra sUtrameM kiyA hai| aba isI arthakA kalazarUpa kAvya kahate haiM / ghRtakuMbhA / ityAdi / artha- ghRtakA kuMbha hai aisA kahane para bhI kuMbha hai vaha ghRta nahIM hai mRttikAhIkA hai usItaraha jIva varNAdimAn hai aisA kahamepara bhI varNAdimAn nahIM hai jJAnaghanahI hai / bhAvArtha - jisane pahale ghaTako mRttikAkA nahIM jAnA aura ghRta bhare ghaTako loka ghRtakA ghaTa kahate haiM aisA sunA vahAM yahI jAnA ki ghaTa ghRtakA hI kahA jAtA hai usako samajhAneke liye mRttikAkA ghaTa jAnanevAlA mRttikAkA ghaTa kahakara samajhAtA hai / usItaraha jJAnasvarUpa AtmAko to jisane jAnA nahIM aura varNAdikake saMbaMdharUpa hI jIvako jAnA usake samajhAnekoM sUtrameM bhI kahA hai ki yaha varNAdimAn hai so jIva hai aisA vyavahAra hai nizcayase varNAdimAn pudgala hai jIva nahIM hai / jIva Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAraH / ghRtamayo na cet / jIvo varNAdimajIvajalpanepi na tanmayaH // 40 // " 67 // etadapi sthitameva yadrAgAdayo bhAvA na jIvA iti; mohaNakammassudayA du vaNiyA je ime gunnhaannaa| te kaha havaMti jIvA je NicamacedaNA uttaa|| 68 // mohanakarmaNa udayAttu varNitAni yAnImAni guNasthAnAni / tAni kathaM bhavaMti jIvA yAni nityamacetanAnyuktAni // 68 // mithyAdRSTayAdIni guNasthAnAni hi paugalikamohakarmaprakRtivipAkapUrvakatve sati nityamacetanatvAt kAraNAnuvidhAyIni kAryANIti kRtvA yavapUrvakA yavA yavA eveti nyAyena pudgala eva na tu jIvaH / guNasthAnAnAM nityamacetanatvaM cAgamAcaitanyasvabhAvavyAptasyAtmanotiriktatvena vivecakaiH svayamupalabhyamAnatvAcca prasAdhyaM / evaM rAgadveSamohapratyayakarmanokarmavargagAthAtrayaM gataM // 67 // atha na kevalaM bahiraMgavarNAdayo zuddhanizcayena jIvasvarUpaM na bhavaMti abhyaMtaramithyAtvAdiguNasthAnarUparAgAdayopi na bhavaMtIti sthitaM;-mohaNakammassudayA du vaNNidA je ime guNahANA nirmohaparamacaitanyaprakAzalakSaNaparamAtmatattvapratipakSabhUtAnAdyavidyAkaMdalIkaMdAyamAnasaMtAnAgatamohakarmodayAtsakAzAt yAnImAni varNitAni kathitAni guNasthAnAni / tathA coktaM "guNasaNNA sA ca mohajogabhavA" te kaha havaMti jIvA tAni kathaM bhavaMti jIvA na kathamapi / kathaMbhUtAni, te NicamacedaNA uttA yadyapyazuddhato jJAnaghana hai aisA jAnanA // 67 // ___ Age kahate haiM ki jaise varNAdikabhAva jIva nahIM haiM usItaraha yaha bhI sthitahuA ki rAgAdikabhAva bhI jIva nahIM haiM;-[ yAni imAni] jo ye [guNasthAnAni] guNasthAna haiM ve [ mohanakarmaNa udayAt tu ] mohakarmake udayase hote haiM aise [ varNitAni ] sarvajJake AgamameM varNana kiyegaye haiM [ tAni] ve [jIvAH ] jIva [kathaM ] kaise [bhavaMti ] ho sakate haiM ? nahIM hosakate kyoMki [ yAni ] jo [nityaM ] hamezA [acetanAni ] acetana [uktAni ] kahe haiM / TIkA-jo ye mithyAdRSTiAdi guNasthAna haiM ve pudgalarUpa mohakarmakI prakRtike udaya honese hote haiM isaliye nitya hI acetana haiM kyoMki jaisA kAraNa hotA hai usIke anusAra kArya hotA hai| jaise jause jo hote haiM ve yava hI haiM isanyAyakara ve pudgala hI haiM jIva nahIM haiN| yahAM guNasthAnoMko nitya acetanapanA Agamase siddha hai aura caitanyasvabhAvakara vyApta AtmAse bhinnapanekara bheda 'jJAnI puruSoMkara svayaM prApyamAna hai' isa hetuse siddha krnaa| caitanyamAtra AtmAke anubhavase ye bAhya haiM isaliye acetana hI haiM / isItaraha rAga dveSa moha pratyaya karma nokarma varga vargaNA spardhaka adhyAtmasthAna anubhAgasthAna yogasthAna baMdhasthAna udayasthAna mArgaNAsthAna sthitibaMdhasthAna saMklezasthAna vizuddhisthAna saMyamalabdhisthAna ye sabhI pudgalakarmapUrvaka honese nitya acetanapanekara pudgala hI haiM jIva nahIM haiM aisA Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / vargaNAsparddhakAdhyAtmasthAnAnubhAgasthAnayogasthAnabaMdhasthAnodayasthAnamArgaNAsthAnasthitibaMdhasthAnasaMklezasthAnavizuddhasthAnasaMyamalabdhisthAnAnyapi pudgalapUrvakatve sati nityamacetanatvAtpudgala eva na tu jIva iti svayamAyAtaM / tato rAgAdayo bhAvA na jIva iti siddhaM / tarhi ko jIva iti cet / "anAdyanaMtamacalaM svasaMvedyamidaM sphuTaM / jIvaH vayaM tu caitanyamuccaizcakacakAyate // 41 // varNAdyaiH sahitastathA virahito dvadhAstyajIvo yato nAmUrttatvamupAsya nizcayena cetanAni tathApi zuddhanizcayena nityaM sarvakAlamacetanAni / azuddhanizcayastu vastuto yadyapi dravyakarmApekSayAbhyaMtararAgAdayazcetanA iti matvA nizcayasaMjJAM labhate tathApi zuddhanizcayAsvayaM ( apane Apa ) siddhahuA isaliye rAgAdikabhAva jIva nahIM haiM aisA bhI siddha huA // bhAvArtha-pudgalakarmake udayake nimittase hue caitanyake vikAra bhI pudgala hI haiM kyoMki zuddhadravyArthikanayakI dRSTimeM caitanya abhedarUpa hai aura isake pariNAma bhI svAbhAvika zuddha jJAna darzana haiM isakAraNa paranimittase jo vikAra hote haiM ve caitanyasarIkhe dIkhate haiM taubhI caitanyakI sarva avasthAoM meM vyApaka nahIM haiM isaliye caitanya zUnya (jar3a) haiN| isataraha jo jar3a hai vaha pudgala hai aisA nizcaya huA // Age pUchate haiM ki varNAdika aura rAgAdika jIva nahIM haiM to jIva kauna hai ? usakA uttararUpa zloka kahate haiN| anAdya ityAdi / artha-jIva hai vaha caitanya hai yaha apane Apa atizayakara camakArarUpa prakAzamAna hai / anAdi hai kisI samayameM nayA nahIM utpanna huaa| anaMta hai jisakA kisI kAlameM vinAza nahIM hai / acala hai caitanyapanese anyarUpa (calAcala) kabhI nahIM hotA / svasaMvedya hai, ApahI kara jAnA jAtA hai aura pragaTa hai chipAhuA nahIM hai // Age dUsare lakSaNake avyApti ativyApti dUSaNoMko dUra karaneliye kAvya kahate haiM- varNAyaiH ityAdi / artha-yadi jIvakA lakSaNa amUrtIkapanA kahA jAya to ajIvapadArtha bhI do prakAra hai dharma adharma AkAza kAla-ye to varNAdibhAvase rahita haiM aura pudgala varNAdisahita hai isaliye amUrtIkapaneko grahaNakara loka jIvake yathArthasvarUpako nahIM dekhatA / isameM ativyApti doSa AtA hai| varNAdikase rAgAdikA bhI grahaNa hai so rAgAdika jIvakA lakSaNa kahA jAya to unakI vyApti pudgalase hI hai jIvakI saba avasthAoM meM vyApti nahIM isaliye avyApti doSa AtA hai| isataraha bhedajJAnI puruSoMne parIkSAkara ativyApti avyApti doSase rahita cetanapanA hI lakSaNa kahA hai vahI ThIka hai| usIne jIvakA yathArthasvarUpa pragaTa kiyA hai / jIvase kabhI calAcala nahIM hai sadA maujUda hai / isaliye jagat isI lakSaNako avalaMbana kare isIse yathArtha jIvakA grahaNa hotA hai // Age aise lakSaNakara jIva pragaTa hai to bhI ajJAnI lokoMko isakA ajJAna kisataraha rahatA hai ? usako AcArya Azcarya tathA khedasahita kahate haiMjIvAda ityAdi / artha-isataraha pUrvakathita lakSaNase jIvase ajIva bhinna hai so jJAnIjana use apane Apa pragaTa ughaDatA anubhava karate haiM taubhI ajJAnI janoMke yaha Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 113 samayasAraH / pazyati jagajIvasya tattvaM tataH / ityAlocya vivecakaiH samucitaM nAvyApyativyApi vA vyaktaM vyaMjitajIvatattvamacalaM caitanyamAlaMbyatAM // 42 // jIvAdajIvamiti lakSaNato vibhinnaM jJAnI janonubhavati svayamullasaMtaM / ajJAnino niravadhipravijUMbhitoyaM mohastu tatkathamaho bata nAnaTIti // 43 // nAnaTyatAM tathApi-"asminnanAdini mahatyavivekanATye varNAdimAnnaTati pudgala eva naanyH| rAgAdipudgalavikAraviruddhazuddhacaitanyadhAtumayamUtirayaM ca jIvaH // 44 // " "itthaM jJAnakrakacakalanApATanaM nATayitvA jIvAjIvau sphuTapekSayA vyavahAra eva / iti vyAkhyAnaM nizcayavyavahAranayavicArakAle sarvatra jJAtavyaM / evamabhyaMtare yathA mithyAdRSTyAdiguNasthAnAni jIvasvarUpaM na bhavaMti tathA rAgAdayopi zuddhajIvasvarUpaM na bhavaMamaryAdarUpa moha ( ajJAna ) pragaTa phailatA huA kyoM atyaMta nRtya karatA hai ? yaha hamako bar3A acaMbhA hai tathA kheda hai // phira bhI isakA niSedha karate haiM ki moha nRtya karatA hai to kare to bhI yaha aisA hai-asmin ityAdi / artha-yaha anAdi kAlakA bar3A avivekakA nRtya hai usameM varNAdimAna pudgala hI nRtya karatA hai anya koI nahIM hai| abhedajJAnameM pudgala hI anekaprakAra dIkhatA hai jIva to aneka prakAra nahIM hai| yaha jIva, rAgAdika jo ki pudgalase hue vikAra haiM unase vilakSaNa zuddha caitanya dhAtumaya mUrti hai / bhAvArtha-rAgAdi caitanyavikArako dekha aisA bhrama na karanA ki ye bhI caitanya hI haiM kyoMki caitanyakI saba avasthAoM meM vyApakara raheM taba caitanyake kahe AyaM so aisA nahIM hai mokSaavasthAmeM inakA abhAva hai / tathA inakA anubhava bhI AkulatAmaya duHkharUpa hai / caitanyakA anubhava nirAkula hai vahI jIvakA svabhAva hai aisA jAnanA // Age bhedajJAnakI pravRttipUrvaka yaha jJAtA dravya Apa pragaTa hotA hai aise mahimA kahakara adhikAra pUrNa karate haiM / usakA kalazarUpa kAvya kahate haiM / itthaM ityAdi / artha-isaprakAra jJAnarUpa karoMtakI kalanAkA vAraMvAra abhyAsa karanA usako nacAkara jIva aura ajIva donoM pragaTapanese jabataka jude * na hue tabataka yaha jJAtA dravya AtmA, samasta pa..noM meM vyApakara tathA pragaTa vikAsarUpa huI caitanyamAtra zaktikara apane Apa ativegase atizayase pragaTa hotA huA / bhAvArtha-jIva ajIva donoM anAdikAlase saMyogarUpa haiM so ajJAnase ekasarIkhe dIkhate haiM / vahAM bhedajJAnake abhyAsase jabataka pragaTa jude na hue arthAt jIva kose chUTa mokSako prApta na huA tabataka yaha jJAtAdravya jIva apanI jJAnazaktikara samasta vastuoMko jAnakara ativegase Apa pragaTa huaa| yahAM aisA tAtparya hai ki samyagdRSTi hone ke bAda jabataka kevalajJAna utpanna nahIM hotA tabataka to sarvajJake Agamase utpanna hue zrutajJAnakara samasta vastuoMkA saMkSepa tathA vistArase parokSajJAna hotA hai usa jJAnasvarUpa AtmAkA jo anubhava hotA hai vahI isakA pragaTa honA hai / aura jaba ghAtiyA karmoM ke nAzase kevala jJAna pragaTa ho jAtA hai taba saba vastuoMko sAkSAt pratyakSa 15 samaya. Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / vighaTanaM naiva yAvatprayAtaH / vizvaM vyApya prasabhavikasavyaktacinmAtrazaktyA jJAtRdravyaM svayamatirasAttAvaduccaizvakAze // 45 // " iti jIvAjIvau pRthagbhUtvA niSkrAMtau // 68 // iti zrImadamRtacaMdasUriviracitAyAM samayasAravyAkhyAyAmAtmakhyAtau jIvAjIvaprarUpakaH prathamoMkaH // 1 // tIti kathanarUpeNASTamagAthA gatA // 68 // evamaSTagAthAbhistRtIyAMtarAdhikAro vyAkhyAtaH / nanu rAgAdayo jIvasvarUpaM na bhavaMtIti jIvAdhikAre vyAkhyAtaM asminnajIvAdhikArepi tadeveti punaruktamidaM / tanna, vistararuciziSyaM prati navAdhikAraiH samayasAra eva vyAkhyAyate na punaranyaditi pratijJAvacanaM / tatrApi samayasAravyAkhyAnamatrApi samayasAravyAkhyAnameva / yadi punaH samayasAraM tyaktvAnyavyAkhyAyate tadA pratijJAbhaMga iti nAsti punaruktaM / athavA bhAvanAgraMthe samAdhizatakaparamAtmaprakAzAdigraMthavadrAgiNAM zRMgArakathAvat punaruktadoSo nAsti / athavA tatra jIvasya mukhyatA atrAjIvasya mukhytaa| vivakSito mukhya iti vacanAt / athavA tatra sAmAnyavyAkhyAnamatra tu vistareNa / athavA tatra rAgAdibhyo bhinno jIvo bhavatIti vidhimukhyatayA vyAkhyAnaM atra tu rAgAdayo jIvasvarUpaM na bhavaMtIti niSedhamukhyatayA vyAkhyAnaM / kiMvat, ekatvAnyatvAnuprekSAprastAve vidhiniSedhavyAkhyAnavaditi parihArapaMcakaM jJAtavyaM / evaM jIvAjIvAdhikAraraMgabhUmau zRMgArasahitapAtravadvyavahAreNaikIbhUtau praviSTau nizcayena tu zRMgArarahitapAtravatpRthagbhUtvA niSkrAMtAviti / iti zrIjayasenAcAryakRtAyAM samayasAravyAkhyAyAM zuddhAtmAnubhUtalakSaNAyAM tAtparya vRttau sthalatrayasamudAyena triMzadgAthAbhirajIvAdhikAraH samAptaH // 1 // jAnatA hai aise jJAnasvarUpa AtmAkA sAkSAt anubhava karatA hai vahI isakA pragaTa honA hai / isataraha mokSa honeke pahale hI AtmA prakAzamAna hotA hai / yaha bhI jIva ajIvake jude honekI rIti hai / isaprakAra jIva ajIvakA pahalA adhikAra pUrNa huA / usameM TIkAkArane pahale raMgabhUmikA sthala judA kaha usake vAda yaha kahA thA ki nRtyake akhADemeM jIva ajIva donoM eka hokara praveza karate haiM donoMne ekapanekA svAMga banAyA hai usa avasarameM bhedajJAnI samyagdRSTi puruSane apane samyagjJAnase donoMko lakSaNa bhedase parIkSAkara do jAnaliye taba svAMga hocukA donoM jude jude hoke akhAr3emeMse bAhara hue / aisA alaMkArakara varNana kiyA hai // 68 // "jIva ajIva anAdi saMyoga milai lakhi mUDha na Atama pAvai samyak bheda vijJAna bhaye puna bhinna gahai nijabhAva sudAveM / zrIguruke upadeza sunairu bhale dina pAya ajJAna gamA te jagamAMhi mahaMta kahAya vasaiM ziva jAya sukhI nita thAveM // 1 // " iti zrIpaMDitajayacaMdrakRta samayasAragraMthakI AtmakhyAtiTIkAkI bhASAvaca nikAmeM pahalA jIvAjIvAdhikAra pUrNa huA // 1 // Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smysaarH| 115 atha kartRkarmAdhikAraH // 2 // atha jIvAjIvAveva kartRkarmaveSaNa pravizataH // ekaH kartA cidahamiha me karma kopAdayo'mI ityajJAnAM zamayadabhitaH kartRkarmapravRttiM / jJAnajyotiH sphurati paramodAttamatyaMtadhIraM sAkSAtkurvanirupadhipRthagdravyani si vizvaM // 46 // jAva Na vedi visesaMtaraM tu AdAsavANa dohapi / aNNANI tAvadu so kodhAdisu vade jIvo // 69 // kodhAdisu vadaMtassa tassa kammassa saMcao hodii| jIvassevaM baMdho bhaNido khalu savvadarasIhiM // 7 // yAvanna vetti vizeSAMtaraM tvAtmAsravayordvayorapi / ajJAnI tAvatsa krodhAdiSu varttate jIvaH // 69 // krodhAdiSu vartamAnasya tasya karmaNaH saMcayo bhavati / jIvasyaivaM baMdho bhaNitaH khalu sarvadarzibhiH // 70 // yathAyamAtmA tAdAtmyasiddhasaMbaMdhayorAtmajJAnayoravizeSAdbhedamapazyannavizaMkamAtmatayA atha pUrvoktajIvAdhikAraraMgabhUmau jIvAjIvAveva yadyapi zuddhanizcayena kartRkarmabhAvarahitau tathApi vyavahAranayena kartRkarmaveSeNa zRMgArasahitapAtravatpravizata iti daMDakAnvihAyASTAdhikasaptatigAthAparyaMtaM navabhiH sthalairvyAkhyAnaM karotIti puNyapApAdisaptapadArthapIThikArUpeNa tRtIyAdhikAre samudAya pAtanikA / athavA jo khalu saMsArattho jIvo ityAdigAthAtrayeNa puNyapApA__ aba kartRkarmAdhikAra kahate haiM--dohA-"kartAkarmavibhAvakU, meMTi jJAnamaya hoya / karma nAzi zivameM vase, tinheM namUM mada khoya // 1 // aba TIkAkArake vacana kahate haiM ki, jIva ajIva donoM eka kartA karmakA veSakara praveza karate haiM / jaise do puruSa ApasameM kucha eka svAMgakara nRtyake akhAr3e meM praveza kareM usItaraha yahAM alaMkArajAnanA / usameM pahale usa svAMgako jJAna yathArtha jAna letA hai usakI mahimAkA kAvya kahate haiM-ekaH ityAdi / artha-jJAnajyoti pragaTa sphurAyamAna hotI hai / kyA karatI huI ? jo ajJAnI jIvoMke aisI kartA karmakI pravRtti hai ki isa lokameM maiM caitanyasvarUpa AtmA to eka kartA hUM aura ye krodhAdikabhAva mere karma haiM isataraha kartA karmakI pravRttiko yaha jJAnajyoti zamana karatI ( miTAtI) huI / jo jJAnajyoti utkRSTa udAtta hai kisIke AdhIna nahIM hai, atyaMta dhIra hai arthAt kisItaraha AkulatArUpa nahIM hai, aura dUsarekI sahAyatAke vinA jude jude dravyoMkA prakAzita karanekA jisakA sva. bhAva hai isIkAraNa samasta lokAlokako sAkSAt ( pratyakSa ) karatI hai jAnatI hai| bhAvArtha-aisA jJAnasvarUpa AtmA paradravya tathA parabhAvoMke kartAkarmapaneke ajJAnako Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm / jJAne vartate tatra vartamAnazca jJAnakriyAyAH svabhAvabhUtatvenApratiSiddhatvAjAnAti tathA saMyogasiddhasaMbaMdhayorapyAtmakrodhAdyAsravayoH svayamajJAnena vizeSamajAnan yAvadbhedaM na pazyati tAvadazaMkamAtmatayA krodhAdau vartate / tatra vartamAnazca krodhAdikriyANAM parabhAvabhUtatvApratiSiddhatvepi svabhAvabhUtatvAdhyAsAtkrudhyati rajyate muhyati ceti / tadatra yoyamAtmA svayamajJAnabhavane jJAnabhavanamAtrasahajodAsInAvasthAtyAgena vyApriyamANaH pratibhAti sa kartA / yattu jJAnabhavanavyApriyamANatvebhyo bhinnaM kriyamANatvenAMtaruplavamAnaM pratibhAti disaptapadArthA jIvapudgalasaMyogapariNAmanivRttA na ca zuddhanizcayena zuddhajIvasvarUpamiti paMcAstikAyaprAbhRte yatpUrva saMkSepeNa vyAkhyAtaM vyaktyarthaM puNyapApAdisaptapadArthAnAM pIThikAsamudAyakathanaM tAtparyaM kathyata iti dvitIyapAtanikA / prathamatastAvat jAva Na vedi visesaMtaraM ityAdigAthAmAdiM kRtvA pAThakrameNa gAthASaTUparyaMtaM vyAkhyAnaM karoti / tatra gAthAdvayamajJAnIjIvamukhyavena gAthAcatuSTayaM sajJAnIjIvamukhyatvena kathyata iti prathamasthale smudaaypaatnikaa| tadyathAatha krodhAdyAsravazuddhAtmanoryAvatkAlaM bhedavijJAnaM na jAnAti tAvadajJAnIbhavatItyAvedayati;jAva Na vedi visesaMtaraM tu AdAsavANa doNhapi yAvatkAlaM na vetti na jAnAti vizeSAMtaraM bhedajJAnaM zuddhAtmakrodhAdyAsravasvarUpayordvayoH aNNANI tAva du so tAvatkAlaparyaMtamajJAnI bahirAtmA bhavati / sa jIvaH / ajJAnI sankiM karoti / kodhAdisu vade jIvo yathA jJAnamahaM ityabhedena vartate tathA krodhAdyAsravarahitanirmalAtmAnubhUtilakSaNanijazuddhAtmasvabhAvAtpRthagbhUteSu krodhAdiSvapi krodhohamityabhedena varttate pariNamatIti / atha-kodhAdisu vaDhetassa tassa uttamakSamAdisvarUpaparamAtmavilakSaNeSu krodhAdiSu vartamAnasya tasya jIvasya / kiM phalaM bhavati, kammassa saMcao hodI paramAtmapracchAdakakarmaNaH saMcayaH Asrava AgamanaM bhavati / jIvassevaM baMdho bhaNido khalu savvadasIhiM tailamrakSite dhUlisamAgamavadUrakara Apa pragaTa prakAzamAna hotA hai // Age kahate haiM ki yaha jIva jabataka Asravake aura AtmAke vizeSako ( bhedako ) nahIM jAne tabataka ajJAnI huA AsravoMmeM Apa lIna hoke karmoMkA baMdha karatA hai;-[jIvaH ] yaha jIva [ yAvat ] jabataka [AtmAravayoH dvayoH api tu] AtmA aura Asrava ina donoMke [vizeSAMtaraM ] bhinna lakSaNa [ na vetti ] nahIM jAnatA [ tAvat ] tabataka [ sa ajJAnI] vaha ajJAnI huA [ krodhAdiSu ] krodhAdika AsravoMmeM [ vartate ] pravartatA hai| [krodhAdiSu ] krodhAdikoMmeM [ vartamAnasya tasya ] vartate hue usake [ karmaNaH] karmoMkA [ saMcayaH bhavati ] saMcaya hotA hai [ evaM ] isaprakAra [ jIvasya ] jIvake [baMdhaH ] karmoMkA baMdha [ sarvadarzibhiH ] sarvajJadevoMne [bhaNitaH khalu] nizcayase kahA hai / TIkA-jisataraha yaha AtmA apane aura jJAnake siddha tAdAtmyasaMbaMdha honeke kAraNa bheda na honese bhedako nahIM dekhatAhuA niHzaMka jJAnameMhI A Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___smysaarH| 117 krodhAdi tatkarma / evamiyamanAdirajJAnajA kartRkarmapravRttiH / evamasyAtmanaH svayamajJAnAtkartRkarmabhAvena krodhAdiSu vartamAnasya tameva krodhAdinivRttirUpaM pariNAma nimittamAtrIkRtya svayamevapariNamamAnaM paugalikaM karma saMcayamupayAti / evaM jIvapudgalayoH parasparAdAsrave sati tato malAditailasaMbaMdhena malabaMdhavatprakRtisthityanubhAgapradezalakSaNaH svazuddhAtmAvAptisvarUpamokSavilakSaNo baMdho bhavati / jIvasyaivaM khalu sphuTaM bhaNitaM sarvadarzibhiH sarvajJaiH / kiM ca yAvatkrodhAdyAsravebhyo bhinnaM zuddhAtmasvarUpaM svasaMvedanajJAnabalena na jAnAti tAvatkAlamajJAnI bhavati / ajJAnI san ajJAnajAM kartRkarmapravRttiM na muMcati tasmAdvaMdho bhavati / baMdhAtsaMsAraM tmapanekara pravartatA hai vahAM pravartanevAleke jJAnakI kriyArUpa pravRttike svabhAvabhUtapanA hai parake nimittase na honekara usakA niSedha nahIM hai| isaliye usa jJAnakriyAse jAnatA hai yaha vibhAvapariNati nahIM hai / so jisataraha jJAnakriyArUpa pariNamatA hai usItaraha saMyogasiddhasaMbaMdharUpa jo AtmA aura krodhAdika Asrava unameM bhI apane ajJAnabhAvakara vizeSa ( bheda ) nahIM jAnatAhuA jabataka bheda nahIM dekhatA tabataka niHzaMka. panese krodhAdimeM Atmapanekara pravartatA hai / vahAM pravartatehueke jo krodhAdi kriyA hai vaha parabhAvase huI hai isaliye ve krodhAdi pratiSedharUpa haiM to bhI unameM svabhAvase huekA isake nizcaya hai isakAraNa Apa krodharUpa pariNamatA hai rAgarUpa pariNamatA hai moharUpa pariNamatA hai| so yahAM AtmA apane ajJAnabhAvase jJAnabhavanamAtra svabhAvase huI udAsIna jJAtA draSTA mAtra avasthAkA tyAgakara krodhAdivyApArarUpa pariNamatA huA pra. tibhAsatA hai pravartatA hai isaliye kA~kA kartA hotA hai / tathA jo jJAnabhavanavyApArarUpa pravartanese jude kiyegaye aMtaraMgameM utpanna krodhAdika pratibhAsanemeM Ate haiM ve usa kartAke karma haiM / isataraha yaha anAdikAlase huI isa AtmAkI kartAkarmakI pravRtti hai / aise apane ajJAnabhAvase kartAkarmabhAvakara krodhAdikoMmeM vartamAna jo yaha AtmA usake krodhAdikakI pravRttirUpa pariNAmako nimittamAtrakara Apa apane bhAvoMkara pariNamatAhuA pudgalamaya karma saMcayako prApta hotA hai| isataraha jIvake aura pudgalake paraspara avagAhalakSaNa saMbaMdhasvarUpa baMdha siddha hotA hai / vahI baMdha aneka vastukA ekarUpa ho saMtAnapanekara itaretarAzraya doSarahita hai / vahI baMdha kartAkarmakI pravRttikA nimitta jo ajJAna usakA nimittakAraNa hai // bhAvArtha-yaha AtmA jaise apane jJAnasvabhAvarUpa pariNamatA hai usItaraha krodhAdirUpa bhI pariNamatA hai jJAnameM aura krodhAdikameM jabataka bheda nahIM jAnatA tabataka isake kartAkarmakI pravRtti hai krodhAdirUpa pariNamatA Apa to kartA hai aura ve krodhAdika isake karma haiM / anAdi ajJAnase kartAkarmakI pravRtti hai aura kartAkarmakI pravRttise baMdha hai tathA usakI saMtAnase ajJAna hai / isataraha anAdi saMtAna hai / isaprakAra isameM itaretarAzraya doSa bhI nahIM hai / aise jabataka AtmA Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm / vagAhalakSaNasaMbaMdhAtmA baMdhaH siddhayet / sacAnekAtmakaikasaMtAnatvena nirastetaretarAzrayadoSaH kartRkarmapravRttinimittasyAjJAnasya nimittaM // 69 // 70 // kadAsyAH kartRkarmapravRtternivRttiriti cet ; jaiyA imeNa jIveNa appaNo AsavANa ya taheva / NAdaM hodi visesaMtaraM tu taiyA Na baMdho se // 71 // yadAnena jIvanAtmanaH AsravANAM ca tathaiva / jJAtaM bhavati vizeSAMtaraM tu tadA na baMdhastasya // 71 // iha kila svabhAvamAnaM vastu, svasya bhavanaM tu svabhAvaH tena jJAnasya bhavanaM khalvAtmA / krodhAderbhavanaM krodhAdiH / atha jJAnasya yadbhavanaM tatra krodhAderapi bhavanaM yato yathA jJAnabhavane jJAnaM bhavadvibhAvyate na tathA krodhAderapi / yattu krodhAderbhavanaM tatra jJAnasyApi bhavanaM yato krodhAdibhavane krodhAdayo bhavato vibhAvyate na tathA jJAnamapi ityAtmanaH paribhramatItyabhiprAyaH / evamajJAnijIvasvarUpakathanarUpeNa gAthAdvayaM gataM // 69 // 70 // atha kadA kAle'syAH kartRkarmapravRttenivRttirityevaM pRSTe pratyuttaraM dadAti ;-jaiyA yadA zrIdharmalabdhikAle imeNa jIveNa anena pratyakSIbhUtena jIvena appaNo AsavANa ya taheva NAdaM hodi visesaMtaraM tu yathA zuddhAtmanastathaiva kAmakrodhAdyAsravANAM ca jJAtaM bhavati vizeSAMtaraM bhedajJAnaM taiyA tadA kAle samyagjJAnI bhavati / samyagjJAnI san kiM karoti, ahaM krodhAdika karmakA kartA hoke pariNamatA hai tabataka kartAkarmakI pravRtti hai aura tabhItaka karmakA baMdha hotA hai // 69 / 70 // ___ Age pUchate haiM ki isake kartAkarmakI pravRttikA abhAva kisa kAla hotA hai usakA uttara kahate haiM;-[ yadA] jisa samaya [ anena jIvena ] isa jIvako [ AtmAnaH ] apanA [ tathaiva ca ] aura [ AsravANAM ] AsravoMkA [vizeSAMtaraM] bhinnalakSaNa [jJAtaM bhavati ] mAlUma hojAtA hai [ tadA tu] usIsamaya [ tasya ] usake [baMdhaH na ] baMdha nahIM hotA // TIkA-isa lokameM vastu apane svabhAvamAtra hai aura apane bhAvakA honA hI svabhAva hai isaliye yaha siddha huA ki jJAnakA jo honA pariNamanA vaha AtmA hai tathA krodhAdikakA honA pariNamanA krodhAdika haiM / aisA honese jo jJAnakA pariNamana hai vaha krodhAdikA pariNamana nahIM hai kyoMki jaise jJAna ho. nepara jJAna hI huA mAlUma hotA hai krodhAdika nahIM mAlUma hote / jo krodhAdikakA pariNamanA hai vaha jJAnakA pariNamana nahIM hai kyoMki krodhAdika honepara krodhAdika hue hI pratIta hote haiM jJAna huA mAlUma nahIM hotA / isataraha krodhAdika aura jJAna ina donoMke nizcayase ekavastupanA nahIM hai / isaprakAra AtmA aura AsravoMkA bheda dekhanese jisasamaya bheda jAnatA hai usasamaya isake (AtmA) ke anAdikAlase utpanna huI Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAraH / 119 krodhAdInAM ca na khalvekavastutvaM ityevamAtmAtmAsravayorvizeSadarzanena yadA bhedaM jAnAti tadAsyAnAdirapyajJAnajA kartRkarmapravRttinivarttate tannivRttAvajJAnanimittaM pudgaladravyakarmabaMdhopi nivartate / tathA sati jJAnamAtrAdeva baMdhanirodhaH sidhyat // 71 // kathaM jJAnamAtrAdeva baMdhanirodha iti cet ; NAdUNa AsavANaM asucittaM ca vivarIyabhAvaM ca / dukkhassa kAraNaM ti ya tado NiyatiM kuNadi jIvo // 72 // jJAtvA AsravANAmazucitvaM ca viparItabhAvaM ca / duHkhasya kAraNAnIti ca tato nivRttiM karoti jIvaH // 72 // jale jaMbAlavatkaluSatvenopalabhyamAnatvAdazucayaH khalvAsravAH bhagavAnAtmA tu nityamevAtinirmalacinmAtratvenopalaMbhakatvAdatyaMta zucireva / jaDasvabhAvatve sati paracetakatvAdanyakhabhAvAH khalvAsravAH bhagavAnAtmA tu nityameva vijJAnaghanasvabhAvatve sati svayaM / kartA bhAvakrodhAdirUpamaMtaraMgaM mama karmetyajJAnajAM kartRkarmapravRttiM muMcati / tataH kartRkarmapravRttenivRttI satyAM nirvikalpasamAdhau sati Na baMdho na baMdho bhavati se tasya jIvasyeti // 71 // atha kathaM jJAnamAtrAdeva baMdhanirodha iti pUrvapakSe kRte parihAraM dadAti ;-krodhAdyAsravANAM saMbaMdhi kAluSyarUpamazucitvaM jaDatvarUpaM viparItabhAvaM vyAkulatvalakSaNaM duHkhakAraNatvaM ca jJAtvA parameM kartAkarmakI pravRtti nivRtta hojAtI hai / aura usakI nivRtti honepara ajJAnake nimittase huA jo pudgaladravyakarmakA baMdha hai vaha bhI nivRtta hojAtA hai / aisA hone para jJAnamAtrase hI baMdhakA nirodha siddha hotA hai // bhAvArtha-krodhAdika aura jJAna jude 2 vastu haiM jJAnameM krodhAdika nahIM haiM krodhAdikameM jJAna nahIM hai isaprakAra inakA bheda jJAna ho jAya taba ekapanekA ajJAna miTajAya tabhI karmakA baMdha bhI na ho / isataraha jJAnase hI baMdhakA nirodha hotA hai / 71 // Age pUchate haiM ki jJAnamAtrase hI baMdhakA nirodha kisataraha hai ? usakA uttara. kahate haiM;-[AsravANAM ca ] AsravoMkA [ azucitvaM ] azucipanA [ca viparItabhAvaM ] aura viparItapanA [ca duHkhasya kAraNAni iti ] tathA ye duHkhake kAraNa haiM aisA [ jJAtvA ] jAnakara [ jIvaH ] yaha jIva [ tato nivRttiM ] unase nivRtti [ karoti ] karatA hai // TIkA-ye Asrava haiM ve malina haiM kyoMki jaise jalameM sevAla malina honese jalako mailA dikhalAtI hai usItaraha ye Asrava bhI kaluSapane (malinapane ) kara prApyamAna hai Apa malina haiM isaliye AtmAko bhI malina anubhava karAte haiM / AtmA jJAnavAn hai vaha sadA atinirmala caitanyabhAvase usakA jJApaka hai isakAraNa atyaMta pavitra hai ujvala hai / aura Asrava haiM ve AtmAse bhinnasvabhAva haiM jJeya haiM arthAt jar3avabhAvapanA honese parakara jAnane yogya haiM / jo jar3a hotA hai vaha apaneko tathA Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / cetakatvAdananyasvabhAva eva / AkulatvotpAdakatvAd duHkhasya kAraNAni khalvAsravAH bhagavAnAtmA tu nityamevAnAkulatvasvabhAvenAkAryakAraNatvAd duHkhasyAkAraNameva / ityevaM vizeSadarzanena yadaivAyamAtmAsravayorbhedaM jAnAti tadaiva krodhAdimya Asravebhyo nivarttate / tebhyo'nivartamAnasya pAramArthikatadbhedajJAnAsiddheH / tataH krodhAdyAsravanivRttyavinAbhAvino jJAnamAtrAdevAjJAnajasya paugalikasya karmaNo baMdhanirodhaH siddhyet / kiM ca yadidamAtmAsavayomaidajJAnaM tatkimajJAnaM kiM vA jJAnaM? yadyajJAnaM tadA tadabhedajJAnAnna tasya vizeSaH / tathaiva nijAtmanaH saMbaMdhi nirmalAtmAnubhUtirUpaM zucitvaM sahajazuddhAkhaMDakevalajJAnarUpaM jJAtRtvamanAkulatvalakSaNAnaMtasukhatvaM ca jJAtvA tatazca svasaMvedanajJAnAnaMtaraM samyagdarzanajJAnacAritraikAgryapariNatirUpe paramasAmayike sthitvA krodhAdyAsravANAM nivRttiM karoti jIvaH / iti jJAnamAtrAdeva baMdhaparako nahIM jAnatA usako dUsarA hI jAnatA hai aura AtmA jo hai vaha sadA hI vijJAnaghanasvabhAva hai isaliye Apa jJAtA hai AsravoMse anya svabhAva hai apaneko parako jAnatA hai / Asrava haiM ve duHkhake kAraNa haiM isaliye AtmAko AkulatAke upajAnevAle haiM aura bhagavAn AtmA sadA hI nirAkula svabhAva hai isakAraNa kisIkA na to kArya hai aura na kisIkA kAraNa hai isaliye duHkhakA kAraNa nahIM haiN| isataraha AtmA aura AsravoMke tIna vizeSaNoMkara bheda dekhanese jisa samaya bheda jAna liyA usIsamaya krodhAdika AsravoMse nivRtta hojAtA hai / aura unase jaba taka nivRtta nahIM ho tabataka usa AtmAke pAramArthika saccI bhedajJAnakI siddhi nahIM hotI / isaliye yaha siddha huA ki krodhAdika AsravoMkI nivRttise avinAbhAvI jo jJAna usIse ajJAnakara huA pudgalIkakarmake baMdhakA nirodha hotA hai / yahAM yaha vizeSa jAnanA ki yaha AtmA aura AsravakA bheda hai vaha ajJAna hai ki jJAna ? yadi ajJAna hai to Asravase abheda huA vizeSa nahIM huA, tathA yadi jJAna hai to AsravoM meM pravartatA hai ki unase nivRttirUpa hai ? yadi AsravoMmeM pravartatA hai to jJAna AsravoMse abhedarUpa ajJAna hI hai isase bhI vizepatA nahIM huI aura jo AsravoMse nivRttirUpa hai to jJAnase hI baMdhakA nirodha kyoM nahIM siddha huA kahasakate ? siddha hI huA kaha sakate haiM / aisA siddha honese ajJAnakA aMza aisI kriyAnayakA khaMDana huA / tathA jo AtmA aura AsravoMkA bheda jJAna hai vaha bhI AsravoMse nivRtta na huA to vaha jJAna hI nahIM hai aisA kahanese jJAnakA aMza aise jJAnanayakA nirAkaraNa huA // bhAvArtha-Asrava azuci haiM jar3a haiM duHkhake kAraNa haiM aura AtmA pavitra hai jJAtA hai sukhasvarUpa hai / aiseM donoMko lakSaNabhedase bhinna jAnakara AtmA AsravoMse nivRtta hotA hai usake karmakA baMdha nahIM hotA kyoMki yadi aisA jAnanese bhI nivRtta na ho to vaha jJAna hI nahIM hai ajJAna hI hai| yahAM koI prazna kare ki avirata samyagdRSTike mithyAtva anaMtAnubaMdhI prakRtiyoMkA to Asrava nahIM Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAraH / .. 121 jJAnaM cet kimAsraveSu pravRttaM kiMvAsravebhyo nivRttaM / AsraveSu pravRttaM cettadapi tadabhedajJAnAnna tasya vizeSaH / AsraveSu nivRttaM cettarhi kathaM na jJAnAdeva baMdhanirodhaH iti nirasto jJAnAMzaH kriyAnayaH / yattvAtmAsravayorbhedajJAnamapi nAsravebhyo nivRttaM bhavati tajjJAnameva na bhavatIti jJAnAMzo jJAnanayopi nirastaH / "paraparaNatimujjhat khaMDayadbhedavAdAnidamuditamakhaMDaM jJAnamucaMDamuccaiH / nanu kathamavakAzaH kartRkarmapravRtteriha bhavati kathaM vA paudgalaH nirodho bhavati nAsti sAMkhyAdimatapravezaH / kiM ca yaccAtmAsravayoH saMbaMdhi bhedajJAnaM tadrAgAdyAsravebhyo nivRttaM na veti nivRttaM cettarhi tasya bhedajJAnasya madhye pAnakavadabhedanayena vItarAgacAritraM vItarAgasamyaktvaM ca labhyata iti samyagjJAnAdeva baMdhanirodhasiddhiH / yadi rAgAdibhyo nivRttaM na hotA paraMtu anya prakRtiyoMkA to AsravapUrvaka baMdha hotA hai usako jJAnI kahanA ki ajJAnI ? usakA samAdhAna-jo isake prakRtiyoMkA baMdha hotA hai vaha abhiprAyapUrvaka nahIM hai samyagdRSTi hue vAda paradravyakA svAmIpanekA abhAva hai isakAraNa jabataka isake cAritra mohakA udaya hai tabataka usake udayake anusAra AsravabaMdha hote haiM usakA svAmitva nahIM hai vaha abhiprAyameM nivRtta honA hI cAhatA hai isaliye jJAnI hI kahA jAtA hai| yahAM baMdha mithyAtvasaMbaMdhI hI anaMta saMsArakA kAraNa hai vahI pradhAnatAse vivakSita hai / jo aviratAdikase baMdha hotA hai vaha alpasthiti anubhAgarUpa hai dIrghasaMsArakA kAraNa nahIM hai isaliye pradhAna nahIM ginA jAtA / athavA jJAna baMdhakA kAraNa nahIM hai jabataka jJAnameM mithyAtvakA udaya thA tabataka ajJAna kahalAtA thA mithyAtva cale jAneke vAda ajJAna nahIM, jJAna hI hai / isameM jo kucha cAritramoha saMbaMdhI vikAra hai usakA svAmI jJAnI nahIM banatA isIkAraNa jJAnIke baMdha nahIM hai / vikAra baMdharUpa hai vaha baMdhakI paddhati meM hai jJAnakI paddhati meM nahIM hai / isI arthakA samarthanarUpa kathana AgekI gAthAmeM hogaa| yahAMpara kalazarUpa kAvya kahA hai / parapariNati ityAdi / artha-yaha jJAna hai vaha pratyakSa udayako huA prApta hai / kaisA hoke ? jisameM jJeyake nimittase tathA kSayopazamake vizeSase anekakhaMDarUpa AkAra pratibhAsameM jo Ate the unase rahita jJAnamAtra AkAra anubhavameM AyA isIse 'akhaMDa' aisA vizeSaNa kahA hai / jo matijJAna Adi aneka bheda kahe jAte the unako dUra karatA udaya huA hai isIse "akhaMDa" vizeSaNa hai / phira kaisA hai ? parake nimittase rAgAdirUpa pariNamatA thA usa pariNatiko chor3atA huA udaya huA hai / tathA atizayakara pracaMDa hai parake nimittase rAgAdirUpa nahIM pariNamatA, balavAna hai / aisA honepara AcArya kahate haiM ki aho aise jJAnameM paradravyake kartAkarmakI pravRttikA avakAza kaise ho sakatA hai tathA paudgalika karmabaMdha bhI kaise ho sakatA hai ? nahIM hotA // bhAvArtha-karmabaMdha to ajJAnase huI kartAkarmakI pravRttise thA jaba bhedabhAvako aura parapariNatiko dUrakara ekAkAra jJAna pragaTa huA taba 16 samaya0 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / karmabaMdhaH // 47 // " // 72 // kena vidhinAyamAsravebhyo nivarttata iti cet ; ahamiko khalu suddho Nimmamao nnaanndNsnnsmggo| tami Thio tacitto savve ee khayaM Nemi // 73 // . ahamekaH khalu zuddhaH nirmamataH jnyaandrshnsmgrH| .. tasmin sthitastaccittaH sarvAnetAnU kSayaM nayAmi // 73 // ahamayamAtmA pratyakSamakSuNNamanaMtaM cinmAtraM jyotiranAdyanaMtanityoditavijJAnaghanasvabhAvabhAvatvAdekaH / sakalakArakacakraprakriyottIrNanirmalAnubhUtimAtratvAcchuddhaH / pudgalasvAmikasya krodhAdibhAvavaizvarUpasya svasya svAmitvena nityamevApariNamanAnnirmamataH / cinmAvasya mahaso vastusvabhAvata eva sAmAnyavizeSAbhyAM sakalatvAd jJAnadarzanasamagraH / gaganAbhavati tadA tatsamyagbhedajJAnameva na bhavatIti bhAvArthaH // 72 // atha kena bhAvanAprakAreNAyamAtmA krodhAdyAsravebhyo nivarttate iti cet ;-ahaM nizcayanayena svasaMvedanajJAnapratyakSaM zuddhacimAtrajyotirahaM ikko anAdyanaMtaTaMkotkIrNajJAyakaikasvabhAvatvAdekaH khala sphuTaM zaddho ya kartRkarmakaraNasaMpradAnApAdAnAdhikaraNaSaTrArakavikalpacakrarahitatvAcchuddhazca Nimmamo nirmohazuddhAtmatattvavilakSaNamohodayajanitakrodhAdikaSAyacakrasvAmitvAbhAvAt mamatvarahitaH / NANadaMsaNasamaggo pratyakSapratibhAsamayavizuddhajJAnadarzanAbhyAM samagraH paripUrNaH / evaM guNaviziSTapadArthavizeSosmi bhavAmi / tami Thido tasminnuktalakSaNe zuddhAtmasvarUpe sthitaH / taccitto taccittaH sahajAnaMdaikalakSaNasukhasamarasIbhAvena tanmayo bhUtvA savve ede khayaM Nemi sarvAnetAnnirAsravaparabhedarUpa kArakakI pravRtti miTa gaI taba kaise baMdha hosakatA hai ? nahIM ho sakatA // 72 / / __ Age pUchate haiM ki kisataraha AsravoMse nivRtti hotI hai ? usakA uttararUpa gAthA kahate haiM;-jJAnI vicAratA hai ki [ ahaM ] maiM [ khalu ekaH ] nizcayase eka hUM [ zuddhaH] zuddha hUM [nirmamatvaH ] mamatArahita hUM [jJAnadarzanasamagraH] jJAnadarzanakara pUrNa hUM [tasmin sthitaH] aise svabhAvameM tiSThatA [tacittaH] usI caitanya anubhavameM lIna huA [ etAn ] ina [sarvAn ] krodhAdika saba AsravoMko [kSayaM] kSaya [ nayAmi ] kara detA hUM // TIkA-yaha maiM AtmA hUM so pratyakSa akhaMDa anaMta caitanyamAtra jyoti hUM / anAdi anaMta nitya udayarUpa vijJAnadhana svabhAvapanese to eka hUM aura samasta kartA karma karaNa saMpradAna apAdAna adhikaraNasvarUpa jo kArakoMkA samUha usakI prakriyAkara pAra utarA dUravartI nirmala caitanya anubhUtimAtrapanese zuddha huuN| jinakA pudgaladravya svAmI hai aise jo krodhAdi bhAva unakA vizvarUpapanA samastapanA usakA svAmIpanAkara sadA hI apane nahIM pariNamanese unase nirmamatva huuN| tathA vastukA svabhAva sAmAnya vizeSa svarUpa hai isaliye caitanyamAtra tejaHpuMja bhI vastu Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 123 samayasAraH / divatpAramArthikoM vastuvizeSosmi tadahamadhunAsminnevAtmani nikhilaparadravyapravRttinivRttyA nizcalamavatiSThamAnaH sakalaparadravyanimittakavizeSacetanacaMcalakallolanirodhenemameva cetayamAnaH svAjJAnenAtmanyutplavamAnAnetAn bhAvAnakhilAneva kSapayAmItyAtmani nizcitya cirasaMgRhItamuktapotapAtraH samudrAvartta iva jhagityevodvAMta samasta vikalpo'kalpitamacalitamamalamAtmAnamAlaM mAno vijJAnaghanabhUtaH khalvayamAtmAsravebhyo nivarttate // 73 // kathaM jJAnAsravanivRttyoH samakAlatvamiti cet; jIvaNibaddhA ee adhuva aNiccA tahA asaraNA ya / dukkhA dukkhaphalAtti ya NAdUNa vittae tehiM // 74 // jIvanibaddhA ete adhruvA anityAstathA azaraNAzca / - duHkhAni duHkhaphalA iti ca jJAtvA nivarttate tebhyaH // 74 // jatupAdapavadvadhyaghAtakasvabhAvatvAjjIvanibaddhAH khalvAsravAH, na punaraviruddhasvabhAvatvAbhAvAjIva eva / apasmArarayavadvarddhamAnahIyamAnatvAdadhruvAH khalvAsravAH dhruvazcinmAtro jIva mAtmapadArtha pRthagbhUtAMstAn kAmakrodhAdyAstravAn kSayaM vinAzaM nayAmi prApayAmItyarthaH // 73 // atha yasminneva kAle svasaMvedanajJAnaM tasminneva kAle rAgAdyAsravanivRttiriti samAnakAlatvaM darzayati ;ede jIvaNivaddhA ete krodhAdyAsravA jIvena saha nibaddhA saMbaddhA aupAdhikAH / na punaH hai isakAraNa sAmAnyavizeSa svarUpa jo jJAna darzana unakara pUrNa hUM | aisA AkAzAdi dravyakI taraha paramArtha svarUpa vastuvizeSa hUM / isaliye maiM isI AtmasvabhAva meM samasta paradravyase nivRttikara nizcala tiSThatA huA samasta paradravyake nimittase jo vizeSarUpa caitanyameM caMcala kalloleM hotIM thIM unake nirodhase isa caitanyasvarUpako hI anubhavatA . huA apane hI ajJAnakara AtmAmeM utpanna jo ye krodhAdika bhAva una sabako kSayako prApta karatA hUM aisA AtmA meM nizcaya kara tathA jaise bahuta kAlakA grahaNa kiyA jo jihAja thA vaha jisane chor3a diyA hai aise samudrake bhamara kI taraha zIghra hI dUra kiye haiM samasta vikalpa jisane aisA nirvikalpa acalita nirmala AtmAko avalaMbana karatA vijJAna ghana huA yaha AtmA AsravoMse nivRtta hotA hai // bhAvArtha- zuddhanayakara jJAnIne AtmAkA aisA nizcaya kiyA ki maiM eka hUM zuddha hUM paradravyase nirmamatva hUM jJAna darzanakara pUrNa vastu hUM so jaba aise apane svarUpa meM tiSThanese usIkA anubhavarUpa ho . taba krodhAdika Asrava kSaya ho sakate haiM / jaise samudra ke Avartane bahutakAlase jihAjako pakar3a rakkhAthA pIche kisI kAlameM Avarta palaTai taba jihAjako chor3a detA hai usItaraha AtmA AsravoMko chor3a detA hai // 73 // Age pUchate haiM ki jJAna honekA aura AsravoMkI nivRttikA samakAla kisataraha hai ? usakA uttararUpa gAthA kahate haiM; - [ ete ] ye Asrava haiM ve [ jIvanibaddhAH ] Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 rAyacandra jainazAstramAlAyAm / eva / zItadAhajvarAvezavat krameNojjRMbhamANatvAdanityAH khalvAsravAH, nityo vijJAnaghanakhabhAvo jIva eva / bIjanirmokSakSaNakSIyamANadAruNasmarasaMskAravat trAtumazakyatvAdazaraNAH khalvAsravAH, sazaraNaH svayaM guptaH sahajacicchaktirjIva eva / nityamevAkulasvabhAvatvAd duHkhAni khalvAsravAH, aduHkhaM nityamevAnAkulasvabhAvo jIva eva / AyatyAmAkulatvotpAdakasya pudgalapariNAmasya hetutvAd duHkhaphalAH khalvAsravAH aduHkhaphalaH sakalasyApi nirupAdhisphaTikavacchuddhajIvasvabhAvAH / adhuvA vidyuccamatkAravadadhruvA atIvakSaNikAH / dhruvaH zuddhajIva eva | aNiccA zItoSNajvara / vezavadadhruvApekSayA krameNa sthiratvaM na gacchaMtItyanityA vinazvarAH nityazciccamatkAramAtrazuddha jIva eva / tahA asaraNA ya tathA tenaiva prakAreNa tItrakAmodrekavat trAtuM dhattuM rakSituM na zakyaMta ityazaraNAH zaraNo nirvikArabodhasvarUpaH zuddhajIva eva / dukkhA AkulatvotpAdakatvAd duHkhAni bhavaMti kAmakrodhAdyAsravAH anAkulatvalakSaNatvAtpAramArthika sukhasvarUpa zuddhajIva eva / dukkhaphalANi ya AgAminArakAdiduHkhaphalakAraNatvAd duHkhaphalAH khalvAsravAH vAstavasukhaphalasvarUpa zuddhajIva eva / NAdUNa Nivattade tesu iti bhedavijJAnAMnaMtarameva itthaMbhUtAnmithyAtvarAgAdyAstravAn jJAtvAsravebhyo yasminneva kSaNe meghapaTalara jIvake sAtha nibaddha haiM [ adhruvA: ] adhruva haiM [ tathA ] aura [ anityAH ] anitya haiM [ ca ] tathA [ azaraNA: ] azaraNa haiM [ duHkhAni ] duHkharUpa haiM [ca] aura [ duHkhaphalAH ] jinakA phala duHkha hI hai [ iti jJAtvA ] aisA jAnakara jJa puruSa [ tebhyaH ] unase [ nivartate ] nivRtti karatA hai // TIkA - ye Ava haiM lAkha vRkSa ina donoMkI taraha badhya ghAtaka svabhAva haiM / jaise pIpala Adike vRkSa meM lAkha utpanna hotI hai usase vRkSa baMdha jAtA hai vAda meM usake nimittase vRkSakA nAza ho jAtA hai / isI taraha badhya ghAtaka svabhAvarUpa jIvasahita baMdhe haiM aura viruddha svabhAvavAle haiM isa kAraNa jIva hI nahIM haiM aise Asrava haiM ve mRgIke vegakI taraha baDhate jAte haiM phira ghaTate haiM isataraha adhruva haiM, jIva to caitanya bhAvamAtra hai so dhruva hai / ve Asrava zItadAhajvara ke svabhAvakI taraha kramase utpanna hote haiM isaliye anitya haiM aura jIva vijJAnaghana svabhAva hai isakAraNa nitya hai / ve Asrava azaraNa haiM jaise kAmasevanameM vIryakA baMdha chUTe usIsamaya atyaMta kAmakA saMskAra kSINa hojAtA hai kisIse nahIM rokA jAtA usItaraha udayakAla Aneke bAda Asrava jhar3a haiM roke nahIM jAsakate isaliye azaraNa haiM, aura jIva apanI svAbhAvika citzaktirUpa kara Apa hI rakSA rUpa hai isaliye zaraNa sahita hai / ve Asrava sadA hI AkulatA svabhAvako liye hue haiM isaliye duHkharUpa haiM, aura jIva sadA hI nirAkulasvabhAva rUpa hai isakAraNa sukharUpa hai / Asrava haiM ve AgAmI kAlameM AkulatAke utpanna karAnevAle pugalapariNAmake kAraNa haiM isaliye ve duHkhaphala svarUpa haiM aura 1 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 125 smysaarH| pudgalapariNAmasyAhetutvAjIva eva / iti vikalpAnaMtarameva zithilitakarmavipAko vighaTitaghanaughaghaTano digAbhoga iva nirargalaprasaraH sahajavijuMbhamANacicchaktitayA yathA yathA vijJAnaghanasvabhAvo bhavati tathA tathAsravebhyo nivartate / yathA yathAsravebhyazca nivartate tathA tathA vijJAnaghanasvabhAvo bhavatIti / tAvadvijJAnaghanasvabhAvo bhavati yAvatsamyagAsravebhyo nivarttate / tAvadAsravebhyazca nivarttate yAvatsamyagvijJAnaghanasvabhAvo bhavatIti jJAnAsravanivRttyoH samakAlatvaM / "ityevaM viracayya saMprati paradravyAnivRttiM parAM khaM vijJAnaghanakhahitAdityavanivarttate tasminneva kSaNe jJAnI bhavatIti bhedajJAnena sahAsravanivRtteH samAnakAlatvaM siddhamiti / nanu puNyapApAdisaptapadArthAnAM pIThikAvyAkhyAnaM kriyata iti pUrva pratijJA kRtA bhavadbhiH vyAkhyAnaM punaH ajJAnIsajJAnIjIvasvarUpamukhyatvena kRtaM puNyapApAdisaptapadArthAnAM pIThikAvyAkhyAnaM kathaM ghaTata iti / tanna / jIvAjIvau yadi nityamekAMtenApariNAminau bhavatastadA dvAveva padArthoM jIvAjIvAviti / yadi ca ekAMtena pariNAminau tanmayau bhavatastadaika eva padArthaH / kiMtu kathaMcitpariNAminau bhavataH / kathaMcitkorthaH ? yadyapi jIvaH zuddhanizcayena svarUpaM na tyajati tathApi vyavahAreNa karmodayavazAdrAgAdyupAdhipariNAmaM gRhNAti / yadyapi rAgAdyupAdhipariNAmaM gRhNAti tathApi svarUpaM na tyajati sphaTikavat / tatraivaM kathaMcitpariNAmitve sati ajJAnI bahirAtmA mithyAdRSTirjIvo viSayakaSAyarUpAzubhopayogapariNAmaM karoti / kadAcitpunazcidAnaMdaikasvabhAvaM zuddhAtmAnaM tyaktvA bhogAkAMkSAnidAnasvarUpaM zubhopayogapariNAmaM ca karoti / tadA kAle dravyabhAvarUpANAM puNyapApAsravabaMdhapadArthAnAM kartRtvaM ghaTate / tatra ye bhAvarUpAH puNyapApAdayaste jIvapariNAmA dravyarUpAste cAjIvapariNAmA iti| yaH punaH samyagdRSTiraMtarAtmA sa jJAnI jIvaH sa mukhyavRttyA nizcayaratnatrayalakSaNazuddhopayogabalena nizcayacAritrAvinAbhAvivItarAgasamyagdRSTirbhUtvA nirvikalpasamAdhirUpapariNAmapariNatiM karoti tadA tena pariNAmena saMvaranirjarAmokSapadArthAnAM dravyabhAvarUpANAM kartA bhavati / jIva hai vaha samasta pudgalapariNAmakA kAraNa nahIM hai isaliye duHkhaphala svarUpa nahIM hai| aisA AsravoMkA aura jIvakA bhedajJAna honese jisake karmakA udaya zithila hogayA hai aura jaise dizA vAdalekI racanAke abhAva honese nirmala hojAtI hai usataraha amaryAda phailAvarUpa huA tathA svabhAvakara hI udayavAna huI cicchaktipanekara jaisA jaisA vijJAna ghana svabhAva hotA hai vaisA vaisA AsravoMse nivRtta hotA jAtA hai tathA jaisA jaisA AsravoMse nivRtta hotA jAtA hai vaisA vaisA vijJAna ghana svabhAva hotA jAtA hai / aisA vahAMtaka vijJAnaghana svabhAva hotA hai jahAMtaka acchI taraha vijJAnadhana svabhAva hai| isataraha jJAna aura AsravakI nivRttike samakAlapanA hai // bhAvArtha-Asrava aura AtmAkA pUrvakathitarItise bheda jAnaneke vAda jitanA aMza jisa jisa taraha AsravoMse nivRtta hotA hai usa usaprakAra utanA aMza vijJAna ghana svabhAva hotA jAtA hai / java samasta mAnavoMse nivRtta ho jAtA hai taba saMpUrNa jJAnaghana svabhAva AsmA hotA hai| Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / bhAvamabhayAdAstinuvAnaH paraM / ajJAnotthitakartRkarmakalanAt klezAnnivRttaH svayaM jJAnIbhUta itazcakAsti jagataH sAkSI purANaH pumAn // " 74 // kathamAtmA jJAnIbhUto lakSyata iti cet ; kammassa ya pariNAmaM Nokammassa ya taheva pariNAmaM / Na karei eyamAdA jo jANadi so havadi NANI // 75 // kadAcitpunaH nirvikalpasamAdhipariNAmAbhAve sati viSayakaSAyavaMcanArthaM zuddhAtmabhAvanAsAdhanArtha bahirbuddhayA khyAtipUjAlAbhabhogAkAMkSAnidAnabaMdharahitaH san zuddhAtmalakSaNArhatsiddhazuddhAtmArAdhakapratipAdakasAdhakAcAryopAdhyAyasAdhUnAM guNasmaraNAdirUpaM zubhopayogapariNAmaM ca karoti / asminarthe dRSTAMtamAhuH / yathA kazciddevadattaH svakIyadezAMtarasthitastrInimittaM tatsamIpAgatapuruSANAM sanmAnaM karoti, vAtAM pRcchati, tatstrInimittaM teSAM svIkAraM snehadAnAdikaM ca karoti / tathA samyagdaSTirapi zuddhAtmasvarUpopalabdhinimittaM zuddhAtmArAdhakapratipAdakAcAryopAdhyAyasAdhUnAM guNasmaraNaM dAnAdikaM ca svayaM zuddhAtmArAdhanArahitaH san karoti / evamajJAnIsajJAnIjIvasvarUpavyAkhyAne kRte sati puNyapApAdisaptapadArthA jIvapudgalasaMyogapariNAmanirvRttA iti pIThikAvyAkhyAnaM ghaTate / nAsti virodhaH / evaM sajJAnIjIvavyAkhyAnamukhyatvena gAthAcatuSTayaM gataM / iti puNyapApAdisaptapadArthapIThikAdhikAre gAthASaTrena prathamAMtarAdhikAro vyAkhyAtaH // 74 // ataH paraM yathAkrameNaiaise AsravakI nivRttikA aura jJAnake honekA eka kAla jAnanA / isa AsravakA abhAva aura saMvarakA honA guNasthAnoMkI paripATIrUpa tattvArtha sUtrakI TIkA Adi siddhAMta graMthoM meM hai vahAMse jAna lenA yahAM sAmAnya prakaraNa hai isaliye sAmAnya kara kahA hai / aura yahAM vijJAnaghana svabhAva honA kahA so jahAMtaka mithyAtva hai vahAMtaka to jJAnako ajJAna kahA jAtA hai aura mithyAtva jAneke vAda ajJAna manA nahIM hai vijJAna saMjJA hai| vaha jJAna karmake kSaya tathA upazamakI apekSA hIna adhika hotA hai so jaisI jaisI AsravoMkI nivRtti hotI hai vaisA vaisA jJAna baDhatA jAtA hai usIkA vijJAna nAma kahA jAtA hai| thoDA jJAna mithyAtvake vinA ajJAna nahIM kahA jAsakatA aisA jAnanA // aba isI arthakA kalazarUpa tathA Ageke kathanakI sUcanArUpa kAvya kahate haiN| ityevaM ityAdi / artha-isake vAda purANa puruSa AtmA jagatakA sAkSIbhUta, jJAtA, draSTA Apa hI jJAnI huA prakAzamAna hotA hai / vaha isataraha hai-pahale kahI huI rItise paradravyase utkRSTa saba prakAra nivRttikara aura vijJAna ghana svabhAvarUpa kevala apane AtmAko niHzaMka AstikyabhAvarUpa sthirIbhUta karatA huA ajJAnase huI kartA karmakI pravRttike abhyAsase hue kezoMse nivRtta huA prakAzamAna hotA hai // 74 // Age pUchate haiM ki aisA AtmA jJAnI huA kaise pahacAnA jA sakatA hai usake cihna Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 127 samayasAraH / karmaNazca pariNAma nokarmaNazca tathaiva pariNAmaM / na karotyenamAtmA yo jAnAti sa bhavati jJAnI // 75 // yaH khalu moharAgadveSasukhaduHkhAdirUpeNAMtarutplavamAnaM karmaNaH pariNAma sparzarasagaMdhavarNazabdabaMdhasaMsthAnasthaulyasaukSmyAdirUpeNa bahirutplavamAnaM nokarmaNaH pariNAmaM ca samastamapi paramArthataH pudgalapariNAmapudgalayoreva ghaTamRttikayoriva vyApyavyApakabhAvasadbhAvAtpudgaladravyeNa kA svataMtravyApakena svayaM vyApyamAnatvAtkarmatvena kriyamANaM pudgalapariNAmAtmanorghaTakuMbhakArayoriva vyApyavyApakabhAvAbhAvAt kartRkarmatvAsiddhau na nAma karotyAtmA / kiM tu paramArthataH pudgalapariNAmajJAnapudgalayorghaTakuMbhakAravavyApyavyApakabhAvAbhAvAt kartRkAdazagAthAparyaMta punarapi sajJAnIjIvasya vizeSavyAkhyAnaM karoti / tatraikAdazagAthAsu madhye jIvaH kartA mRttikAkalazamivopAdAnarUpeNa nizcayena karma nokarma ca na karotIti jAnan san zuddhAtmAnaM svasaMvedanajJAnena jAnAti yaH sa jJAnI bhavatIti kathanarUpeNa 'kammassa ya pariNAma, ityAdiprathamagAthA / tataH paraM puNyapApAdipariNAmAna vyavahAreNa karoti nizcayena na karotIti mukhyatvena sUtramekaM / atha karmatvaM svapariNAmatvaM sukhaduHkhAdikarmaphalaM cAtmA jAnanapyudayAgataparadravyaM na karotIti pratipAdanarUpeNa 'Navi pariNamadi' ityAdigAthAtrayaM / tadanaMtara pudgalopi varNAdisvapariNAmasyaiva karttA na ca jJAnAdijIvapariNAmasyeti kathanarUpeNa Navi pariNamadi' ityAdisUtramekaM / ataH paraM jIvapudgalayoranyonyanimittakartRtvepi sati parasparopAdAnakartRtvaM nAstIti kathanamukhyatayA 'jIvapariNAma' ityAdi gAthAtrayaM / tadanaMtaraM nizcayena jIvasya kahane cAhiye ? usakA uttararUpa gAthA kahate haiM;-[yaH ] jo [AtmA ] jIva [enaM ] isa [karmaNaH pariNAmaM ca ] karmake pariNAmako [tathaiva ca ] usItaraha [nokarmaNaH pariNAmaM] nokarmake pariNAmako [ na karoti] nahIM karatA paraMtu [ jAnAti ] jAnatA hai [sa] vaha [jJAnI] jJAnI [bhavati ] hai // TIkAnizcayakara moha rAga dveSa sukhaduHkha Adi svarUpakara aMtaraMgameM utpanna hotA hai vaha to karmakA pariNAma hai / aura sparza rasa gaMdha varNa zabda baMdha saMsthAna sthaulya sUkSma Adi rUpakara bAhara utpanna hotA hai vaha nokarmakA pariNAma hai / isaprakAra ye sabhI paramArthase pudgala pariNAmake aura pudgalake hI haiM / jaise ghar3eke aura maTTIke vyApyavyApaka bhAvake sadbhAvase kartAkarmapanA hai usItaraha pudgala dravya kara svataMtra vyApaka kartA hoke kiye gaye haiM aura ve Apa aMtaraMga vyApya rUpa hokara vyApe haiM isakAraNa pudgalake karma haiM / paraMtu pudgala pariNAma aura AtmAkA ghaTa aura kumhArakI taraha vyApyavyApakapanA nahIM hai isaliye kartA karmapanekI asiddhi hai isIkAraNa karma nokarma pariNAmako AtmA nahIM karatA / usa jagaha yaha vizeSatA hai ki paramArthase pudgalapariNAmakA jJAnake aura pudgalake ghaTa aura kuMbhArakI taraha vyApya vyApaka bhAvake abhAvase kartA karmapanekI siddhi Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / karmatvAsiddhAvAtmapariNAmAtmanorghaTamRttikayoriva vyApyavyApakabhAvasadbhAvAdAtmadravyeNa kA svataMtravyApakena svayaM vyApyamAnatvAtpudgalapariNAmajJAnaM karmatvena kurvantamAtmAnaM jAnAti sotyaMta viviktajJAnIbhUto jJAnI syAt / na caivaM jJAtuH pudgalapariNAmo vyApyaH pudgalAtmano yajJAyakasaMbaMdhavyavahAramAtre satyapi pudgalapariNAmanimittakasya jJAnasyaiva jJAtuvyApyatvAt / "vyApyavyApakatA tadAtmani bhavennaivAtadAtmanyapi vyApyavyApakabhAvasaMbhavamRte kA kartRkarmasthitiH / ityuddAmavivekaghasmaramaho bhAreNa midaMstamo jJAnIbhUya tadA svapariNAmaireva saha kartRkarmabhAvo bhoktabhogyabhAvazceti pratipAdanarUpeNa 'NicchayaNayassa' ityAdisUtramekaM / tatazca vyavahAreNa jIvaH pudgalakarmaNAM kartA bhoktA ceti kathanarUpeNa 'vavahArassadu' ityAdisUtramekaM / evaM jJAnIjIvasya vizeSavyAkhyAnamukhyatvenaikAdazagAthAbhirdvitIyasthale samudAyapAtanikA / tadyathA-atha kathamAtmA jJAnIbhUto lakSyata iti prazne pratyuttaraM dadAti;kammassa ya pariNAmaM Nokammassa ya taheva pariNAmaM Na karedi edamAdA jo jANadi yathA mRttikA kalazamupAdAnarUpeNa karoti tathA karmaNaH nokarmaNazca pariNAma pudgalenopAdAnakAraNabhUtena kriyamANaM na karotyAtmeti yo jAnAti so havadi NANI sa na honepara AtmapariNAmake aura AtmAke ghaTa mRtikAkI taraha vyApya vyApaka bhAvake sadbhAvase AtmadravyakartAne Apa svataMtra vyApaka hoke jJAna nAmA karma kiyA hai isaliye vaha jJAna Apa hI AtmAse vyApyarUpa hoke karmarUpa huA hai isI kAraNa pudgalapariNAmake jJAnako karmapanekara kartA AtmA use Apa jAnatA hai / aisA AtmA pudgalapariNAmarUpa karma nokarmase atyaMta bhinna jJAnI huA jJAnI hI hai / kartA nahIM hai / aisA honepara jJAtA puruSake pudgalapariNAma vyApya svarUpa nahIM haiM kyoMki pudgala aura AtmAkA jJeya jJAyaka saMbaMdha vyavahAra mAtrakara hotA huA bhI jisako pudgala pariNAma nimitta hai aisA pudgalapariNAmakA jJAna vahI jJAtAke vyApya hai / isaliye vaha jJAna hI jJAtAkA karma hai| aba isI arthake samarthanakA kalazarUpa kAvya kahate haiM / vyApya ityAdi / arthavyApyavyApakapanA hai vaha tatsvarUpake hI hotA hai atatsvarUpa meM nahIM hotA aura vyApya vyApaka bhAvake saMbhavavinA kartA karmakI sthiti kyA hai ? kucha bhI nahIM / aise udAra vivekarUpa aura samastako grAsIbhUta karanekA svabhAva jisakA hai aise jJAnasvarUpa prakAzake bhArakara ajJAnarUpa aMdhakArako bhedatA huA yaha AtmA jJAnI hokara usasamaya kartApanese rahita huA zobhatA hai // bhAvArtha-jo saba avasthAoM meM vyApai vaha to vyApaka hai aura avasthAke vizeSa haiM ve vyApya haiM / aisA honepara dravya to vyApaka hai so dravyaparyAya abhedarUpa hI haiM / jo dravyakA AtmA vahI paryAyakA AtmA aisA vyApya vyApakabhAva tatsvarUpameM hI hotA hai atatsvarUpameM nahIM hotA / vahAM aisA siddha hotA hai ki vyApya vyApaka bhAvake vinA kartA karmabhAva nahIM hotA isataraha jo jAnatA hai Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smysaarH| sa eSa lasitaH kartRtvazUnyaH pumAn // 49 // " 75 // - pudgalakarma jAnato jIvasya saha pudgalena kartRkarmabhAvaH kiM bhavati kiM na bhavatIti cet Navi pariNamai Na gilai upajai Na prdvvpjaaye| NANI jANato vi hu puggalakammaM aNeyavihaM // 76 // nApi pariNamati na gRhNAtyutpadyate na paradravyaparyAye / jJAnI jAnannapi khalu pudgalakarmAnekavidhaM // 76 // yato yaM prApyaM vikArya nirvayaM ca vyApyalakSaNaM pudgalapariNAmaM karma pudgaladravyeNa svayamaMtApakatvena bhUtvAdimadhyAMteSu vyApya taM gRhNatA tathA pariNamatA tathotpadyamAnena ca kriyamANaM jAnannapi hi jJAnI svayamaMtApako bhUtvA bahiHsthasya paradravyasya pariNAma nizcayazuddhAtmAnaM paramasamAdhibalena bhAvayansan jJAnI bhavati // 75 // iti jJAnIbhUtajIvalakSaNakathanarUpeNa gAthA gatA / atha puNyapApAdipariNAmAna vyavahAreNa karotIti prarUpayati; kattA AdA bhaNido Na ya kattA keNa so uvaaenn| dhammAdI pariNAme jo jANadi so havadi nnaannii|| kartA AtmA bhaNitaH na ca kartA kena sa upAyena / dharmAdIn pariNAmAn yaH jAnAti sa bhavati jJAnI // kattA AdA bhaNido karttAtmA bhaNitaH Na ya kattA so na ca kartA bhavati sa AtmA keNa uvAyeNa kenApyupAyena nayavibhAgena / kena nayavibhAgeneti cet , nizcayena akartA vyavahAreNa karteti / kAn / dhammAdI pariNAme puNyapApAdikarmavaha pudgalake aura AtmAke kartA karma bhAvako nahIM jAnatA tabhI jJAnI hotA hai| kartAkarmabhAvakara rahita hoke jJAtA draSTA jagatakA sAkSIbhUta hotA hai // 75 // Age pUchate haiM ki jo jIva pudgalakarmako jAnatA hai usakA pudgalake sAtha kartA karmabhAva hai ki nahIM hai ? usakA uttara kahate haiM;-[jJAnI] jJAnI [ anekavidhaM] aneka prakAra [ pudgalakarma ] pudgaladravya ke paryAyarUpa karmoMko [ jAnan api ] jAmatA hai taubhI [ khalu ] nizcayakara [ paradravyaparyAye] paradravyake paryAyoMmeM [na pariNamati ] una svarUpa nahIM pariNamatA [na gRhNAti ] grahaNa bhI nahIM karatA aura [ma utpadyate ] unameM utpanna bhI nahIM hotA // TIkA-yaha jJAnI pudgalake pariNAmasvarUpa karmako jAnatA bhI hai / karmakA svarUpa sAmAnyapanese tIna prakAra haiprApya, vikArya, nivartya / jisa siddha hueko prahaNa karanA vaha prApya hai, vastukI avasthA palaTanA vikArarUpa honA vaha vikArya hai, aura jo avasthA pahale to nahIM thI phira utpanna ho use nivarya kahate haiM / aisA karmakA svarUpa hai vaha pudgalakA pariNAma tInoM hI svarUpakara pudgaladravyake vyApane yogya hai so pudgaladravya Apa aMtarvyApaka hoke Adi madhya aMta tInoM bhAvoM meM vyApakara usako grahaNa karatA hai usarUpa pariNamatA hai usa 17 samaya0 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / mRttikAkalazamivAdimadhyAMteSu vyApya na taM gRhNAti na tathA pariNamati na tathotpadyate ca / tataH prApyaM vikArya nirvaryaM ca vyApyalakSaNaM paradravyapariNAmaM karmAkurvANasya pudgalakarma jAnatopi jJAninaH pudgalena saha na kartRkarmabhAvaH // 76 // janitopAdhipariNAmAn jo jANadi so havadi NANI khyAtipUjAlAbhAdisamastarAgAdivikalpopAdhirahitasamAdhau sthitvA yo jAnAti sa jJAnI bhavati / iti nizcayanayavyavahArAbhyAmakartRtvakartRtvakathanarUpeNa gAthA gatA / atha pudgalakarma jAnato jIvasya pudgalena saha tAdAtmyasaMbaMdho nAstIti nirUpayati;-puggalakamma aNeyavihaM karmavargaNAyogyapudgaladravyeNopAdAnakAraNabhUtena kriyamANaM pudgalakarmAnekavidhaM mUlottaraprakRtibhedabhinnaM jANato vi hu viziSTabhedajJAnena jAnanmapi hu sphuTaM saH / kaH kartA, NANI sahajAnaMdaikasvabhAvanijazuddhAtmarAgAdyAsravayorbhedajJAnI Navi pariNamadi Na giNhadi uppajadi Na paradavvapajjAye tatpUrvoktaM paradravyaparyAyarUpaM karma nizcayena mRttikAkalazarUpeNeva na pariNamati na tAdAtmyarUpatayA gRhNAti na ca tadAkAreNotpadyate / kasmAditi cet, mRttikAkalazayoriva tena pudgalakarmaNA saha tAdAtmyasaMbaMdhAbhAvAt / tata etadAyAti pudgalakarma jAnato jIvasya pudgalena saha nizcayena kartRkarmabhAvo nAstIti // 76 // kharUpakara upajatA hai isataraha vaha pariNAma pudgala dravyakara hI kiyA gayA hai aiseko jJAnI jAnatA hai taubhI Apa usameM aMtarvyApaka hoke bAhya tiSThe paradravyake pariNAmako Adi madhya aMtameM vyApakara usarUpa nahIM pariNamatA / usako Apa grahaNa nahIM karatA usameM upajatA bhI nahIM hai / jaise maTTI ghaTarUpa hotI hai usako grahaNa karatI hai usako upajAtI hai usataraha nahIM hai / isase yaha siddha huA ki jo prApya vikArya nirvaya'svarUpa vyApya lakSaNa paradravyakA pariNAma svarUpa karma hai use nahIM karatA kiMtu use jAnatA huA jo jJAnI usakA pudgalake sAtha kartRkarmabhAva nahIM hai // bhAvArtha-pudgala kamako jIva jAnatA hai taubhI usakA pudgalake sAtha kartAkarmabhAva nahIM hai kyoMki karma tIna prakArase kahA jAtA hai| yA to usa pariNAmarUpa Apa pariNameM vaha pariNAma / yA Apa kisIko prahaNa karai vaha vastu / yA kisIko Apa upajAvai vaha vastu / aiseM tInoM hI tarahase jIva apanese jude pudgaladravyarUpa paramArthase nahIM pariNamatA kyoMki Apa cetana hai pudgala jar3a hai cetana jar3arUpa nahIM pariNamatA / pudgalako grahaNa bhI paramArthase nahIM karatA kyoMki pudgala mUrtIka hai Apa amUrtIka hai amUrtIkakA grahaNa yogya nahIM hai / tathA pudgalako Apa paramArthase upajAtA bhI nahIM kyoMki cetana jar3ako kisataraha upajA sakatA hai ? isataraha pudgala jIvakA karma nahIM hai aura jIva usakA kartA nahIM / jIvakA svabhAva jJAtA hai vaha Apa jJAnarUpa pariNamatA usako jAnatA hai / aise jAnanevAlekA parake sAtha kartAkarmabhAva kaise hosakatA hai ? nahIM hosakatA // 76 // Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smysaarH| . 131 khapariNAmaM jAnato jIvasya saha pudgalena kartRkarmabhAvaH kiM bhavati kiM na bhavati iti cet ; Navi pariNamadi Na giladi uppajadi Na paradvapajjAye / NANI jANato vi hu sagapariNAmaM aNeyavihaM // 77 // nApi pariNamati na gRhNAtyutpadyate na paradravyaparyAye / jJAnI jAnannapi khalu khakapariNAmamanekavidhaM // 77 // yato yaM prApyaM vikArya nirvaryaM ca vyApyalakSaNamAtmapariNAmaM karma AtmanA svayamatApakena bhUtvAdimadhyAMteSu vyApya taM gRhNatA tathA pariNamatA tathotpadyamAnena ca kriyamANaM jAnannapi hi jJAnI svayamaMtApako bhUtvA bahiHsthasya paradravyasya pariNAmaM mRttikAkalazamivAdimadhyAMteSu vyApya na taM gRhNAti na tathA pariNamati na tathotpadyate ca / tataH atha svapariNAma saMkalpavikalparUpaM jAnato jIvasya tatpariNAmanimittenodayAgatakarmaNA saha tAdAtmyasaMbaMdho nAstIti darzayati;-sagapariNAmaM aNeyavihaM kSAyopazamikaM saMkalpavikalparUpaM svenAtmanopAdAnakAraNabhUtena kriyamANaM svapariNAmamanekavidhaM NANI jANato vi ha nirvikArasvasaMvedanajJAnI jIvaH svaparamAtmano viziSTabhedajJAnena jAnannapi hu sphuTaM Navi pariNamadi Na giNhadi uppajadi Na paradavvapajjAye tasya pUrvoktasvakIyapariNAmasya nimittabhUtasamudAyAgataM pudgalakarmaparyAyarUpaM mRttikAkalazarUpeNeva zuddhanizcayanayena na pariNamati na tanmayatvena gRhNAti na tatparyAyeNotpadyate ca / kasmAt mRttikAkalazayoriva tena pudgalakarmaNA __ Age pUchate haiM ki apane pariNAmoMko jAnatA huA jo jIva usakA pudgalake sAtha kartAkarmabhAva hai ki nahIM ? usakA uttara kahate haiM;-[jJAnI] jJAnI [khakapariNAmaM] apane pariNAmoMko [anekavidhaM ] aneka prakAra [jAnan api] jAnatA huA bhI [khalu] nizcayakara [paradravyaparyAye ] paradravyake paryAyameM [nApi pariNamati ] na to pariNatA hai [na gRhNAti ] na usako grahaNa karatA hai / na utpadyate] aura na upajatA hai isaliye usake sAtha kartA karmabhAva nahIM hai / TIkAjisakAraNa yaha jJAnI, prApya vikArya nirvarya isataraha jisakA lakSaNa vyApya hai aisA tIna prakAra karma Atmake apanA pariNAma hI hai use apane Apa apanekara aMtApaka hoke Adi madhya aMtameM vyApyakara usIko grahaNa karatA hai usIrUpa pariNamatA hai usI taraha utpanna hotA hai / isaprakAra usI apane pariNAmarUpa karmako karatA huA hai| usako Apa jAnatA huA bhI bAhya tiSThe hue paradravyake pariNAmako 'jaise maTTI kalazako vyApakara karatI hai usItaraha' Apa usa paradravyake pariNAmameM Adi madhya aMtameM vyApakara na to use grahaNa karatA hai na usarUpa pariNamatA hai aura na usataraha upajatA hai isakAraNa prApya vikArya nirvarya tIna prakAra vyApya lakSaNa paradravyakA pariNAmarUpa karma Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / prApyaM vikArya nirvatryaM ca vyApyalakSaNaM paradravyapariNAmaM karmAkurvANasya svapariNAmaM jAnatopi jJAninaH pudgalena saha na kartRkarmabhAvaH // 77 // ___ pudgalakarmaphalaM jAnato jIvasya saha pudgalena kartRkarmabhAvaH kiM bhavati kiM na bhavatIti cet; Navi pariNamadi Na gihadi uppajadi Na paravapajAe / NANI jANato vi hu puggalakammaphalamaNaMtaM // 78 // nApi pariNamati na gRhNAtyutpadyate na paradravyaparyAye / jJAnI jAnannapi khalu pudgalakarmaphalamanaMtaM // 78 // yato yaM prApyaM vikArya nirvaryaM ca vyApyalakSaNaM sukhaduHkhAdirUpaM pudgalakarmaphalaM karma pudgaladravyeNa svayamaMtApakena bhUtvAdimadhyAMteSu vyApya tadgRhNatA tathA pariNamatA tathotpadyamAnena ca kriyamANaM jAnannapi hi jJAnI svayamaMtApako bhUtvA bahiHsthasya paradravyasya saha parasparopAdAnakAraNAbhAvAditi / etAvatA kimuktaM bhavati svakIyakSAyopazamikapariNAmanimittamudayAgataM karma jAnatopi jIvasya tena saha nizcayena kartRkarmabhAvo nAstIti // 77 // atha pudgalakarmaphalaM jAnato jIvasya pudgalakarmaphalanimittena dravyakarmaNA saha nizcayena kartRkarmabhAvo nAstIti kathayati;-puggalakammaphalamaNaMtaM udayAgatadravyakarmaNopAdAnakAraNabhUtena kriyamANaM sukhaduHkharUpazaktyapekSayAnaMtakarmaphalaM NANI jANato vi hu vItarAgazuddhAtmasaMvittisamutpannasukhAmRtarasatRpto bhedajJAnI nirmalavivekabhedajJAnena jAnannapi hi sphuTaM Na pariNamadi Na giladi uppajadi Na paravapanjAye vartamAnasukhaduHkharUpaM zatyapekSAnimittamudayAgataM paraparyAyarUpaM pudgalakarma mRttikAkalazarUpeNeva zuddhanayena na pariNamati use nahIM karatA yaha jJAnI hai vaha apane pariNAmako jAnatA huA pravartatA hai| usakA pudgalake sAtha kartRkarmabhAva nahIM hai / bhAvArtha-pahalI gAthAmeM kahA hai vahI jAnanA vizeSa itanA hai ki yahAM apane pariNAmako jAnatA huA jJAnI kahA hai // 77 // Age pUchate haiM ki "pudgalakarmake phalako jAnate hue jIvakA pudgalake sAtha kartRkarmabhAva hai yA nahIM ?" usakA uttara kahate haiM;-jJAnI] jJAnI [anaMtaM] anaMta [ pudgalakarmaphalaM ] pudgala karmako phaloMko [ jAnan api ] jAnatA huA pravartatA hai to bhI [khalu] nizcayase [ paradravyaparyAye] paradravyake paryAyameM [ nApi] nahIM [ pariNamati ] pariNamatA hai [na gRhNAti ] usameM kucha grahaNa nahIM karatA tathA [na utpadyate] usameM upajatA bhI nahIM hai / isaprakAra usameM isake kartRkarmabhAva nahIM hai / TIkA-jisakAraNa prApya vikArya nirvartya aiseM jisakA lakSaNa vyApya hai aisA tIna prakArakA sukhaduHkhAdirUpa pudgalakarmakA phala use pudgala dravyane aMtApaka hokara Adi madhya aMtameM vyApakara grahaNa karatA, usItaraha pariNamatA tathA usItaraha utpanna Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samapasAra: ...133 pariNAmaM mRttikAkalazamivAdimadhyAMteSu vyApya na taM gRhNAti na tathA pariNamati na tathotpadyate ca / tataH prApyaM vikArya nirvayaM ca vyApyalakSaNaM paradravyapariNAmaM karmAkurvANasya sukhaduHkhAdirUpaM pudgalakarmaphalaM jAnatopi jJAninaH pudgalena saha na kartRkarmabhAvaH // 7 // jIvapariNAma svapariNAmaphalaM cAjAnataH pudgaladravyasya saha jIvena kartRkarmabhAvaH kiM bhavati kiM na bhavatIti cet ; Navi pariNamadi Na giladi uppajadi Na prdvvpjjaae| puggalavvaM pi tahA pariNamai saehiM bhAvehiM // 79 // nApi pariNamati na gRhNAtyutpadyate na paradravyaparyAye / pudgaladravyamapi tathA pariNamati svkairbhaavaiH|| 79 // yato jIvapariNAma svapariNAma svapariNAmaphalaM cApyajAnan pudgaladravyaM svayamaMtApakaM bhUtvA paradravyasya pariNAmaM mRttikAkalazamivAdimadhyAMteSu vyApya na taM gRhNAti na na tanmayatvena gRhNAti na tatparyAyeNotpadyate ca / kasmAditi cet , mRttikAkalazayoriva tena dravyakarmaNA saha taadaatmylkssnnsNbNdhaabhaavaaditi| kiM ca vizeSaH / yadi pudgalakarmarUpeNa na pariNamati na gRhNAti na tadAkAreNotpadyate tarhi kiM karoti jJAnI jIvaH, mithyAtvaviSayakaSAyakhyAtipUjAlAbhabhogAkAMkSArUpanidAnabaMdhazalyAdivibhAvapariNAmakartRtvabhoktRtvavikalpazUnyaM pUrNakalazavaccidAnaMdaikasvabhAvena bharitAvasthaM zuddhAtmAnaM nirvikalpasamAdhau dhyAyatIti bhAvArthaH // 78 // evamAtmA nizcayena dravyakarmAdikaM paradravyaM na pariNamatItyAdivyAkhyAnamukhyatvena gAthAtrayaM gataM / atha jIvapariNAma svapariNAma svapariNAmaphalaM ca jaDasvabhAvatvAdajAnataH pudgalasya nizcayena jIvena saha kartRkarmabhAvo nAstIti pratipAdayati;-Navi pariNamadi Na gihadi huekara kiyA hai use jAnatA yaha jJAnI Apa aMtarvyApaka hoke bAhya tiSThatA paradravyake pariNAmako maTTI aura ghar3ekI taraha Adi madhya aMtameM vyApakara nahIM grahaNa karatA, usataraha pariNamatA bhI nahIM tathA usataraha upajatA bhI nahIM hai / to kyA hai ? prApya vikArya nirvatyarUpa vyApya lakSaNa apanA svabhAvarUpa karma usako Apa aMtavyApaka hoke Adi madhya aMtameM vyApa usIko grahaNa karatA hai usItaraha pariNamatA hai aura usItaraha upajatA hai / isakAraNa prApya vikArya nirvartyarUpa vyApyalakSaNa paradravyake pariNAmarUpa karmako nahIM karatA sukhaduHkharUpa karmake phalako jAnatA hai taubhI jJAnIke pudgalake sAtha kartRkarmabhAva nahIM hai / bhAvArtha-pahalI gAthAmeM kahA vahI jAnanA // 78 // Age pUchate haiM ki jIvake pariNAmako tathA apane pariNAmako aura apane pariNAmake phalako nahIM jAnatA aise pudgala dravyakA jIvake sAtha kartRkarmabhAva hai ki nahIM usakA uttara kahate haiM;-[pudgaladravyaM api ] pudgala dravya bhI [ paradravye paryAye] paradravyake paryAyameM [tathA ] usataraha [nApi] nahIM [ pariNamati] pariNa Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 rAkcandrajainazAstramAlAyAm / tathA pariNamati na tathotpadyate / kiM tu prApyaM vikArya nirvayaM ca vyApyalakSaNaM svabhAvaM karma svayamaMtApakaM bhUtvAdimadhyAMteSu vyApya tameva gRhNAti tathaiva pariNamati tathaivotpadyate ca / tataH prApyaM vikArya nirvatyai ca vyApyalakSaNaM paradravyapariNAmaM karmAkurvANasya jIvapariNAma svapariNAmaM svapariNAmaphalaM cAjAnataH pudgaladravyasya jIvena saha na kartRkarmabhAvaH / "jJAnI jAnannapImAM svaparapariNatiM pudgalazcApyajAnan vyAptRvyApyatvamaMtaH kalayitumasaho nityamatyaMtabhedAt / ajJAnAtkartRkarmabhramamatiranayorbhAti tAvanna yAvat vijJAuppajadi Na paravvapajjAe yathA jIvo nizcayenAnaMtasukhAdisvarUpaM tyaktvA pudgaladravyarUpeNa na pariNamati na ca tanmayatvena gRhNAti na tatparyAyeNotpadyate / puggaladavvaM pi tahA tathA pudgaladravyamapi svayamaMtApakaM bhUtvA mRttikAdravyakalazarUpeNeva cidAnaMdaikalakSaNajIvasvarUpeNa na pariNamati na ca jIvasvarUpaM tanmayatvena gRhNAti na ca jIvaparyAyeNotpadyate / tarhi kiM karoti pariNamai saehiM bhAvehiM pariNamati svakIyairvargAdisvabhAvaiH pariNAmairguNairdhammaiMmatA hai, [na gRhNAti ] usako grahaNa bhI nahIM karatA aura [na utpadyate ] na utpanna hotA hai kyoMki [vakaiH bhAvaiH] apane bhAvoMse hI [pariNamati ] pariNamatA hai| TIkA-jisakAraNa pudgala dravya jIvake pariNAmako apane pariNAmako tathA apane pariNAmake phalako nahIM jAnatA huA vartatA hai / paradravyake pariNAma rUpa karmako mRttikA kalazakI taraha Apa aMtarvyApaka hoke Adi madhya aMtameM vyApakara nahIM grahaNa karatA usItaraha pariNamatA bhI nahIM hai tathA upajatAbhI nahIM hai paraMtu prApya vikArya nirvatyarUpa vyApya lakSaNa apane svabhAvarUpa karmako aMtarvyApaka hoke Adi madhya aMtameM vyApya usIko grahaNa karatA hai usItaraha pariNamatA hai tathA usItaraha upajatA hai / isakAraNa prApya vikArya nivartyarUpa vyApya lakSaNa paradravyake pariNAmasvarUpa karmako nahIM karatA jo pudgaladravya vaha jIvake pariNAmako, apane pariNAmako tathA apane pariNAmake phalako nahIM jAnatA usakA jIvake sAtha kartRkarmabhAva nahIM hai / bhAvArtha-koI jAne ki pudgala jar3a hai so kisIko jAnatA nahIM usakA jIvake sAtha kartRkarma bhAva hogA so yaha bhI nahIM hai / paramArthase paradravyake sAtha kisIke kartRkarmabhAva nahIM hai / aba isI arthakA kalazarUpa kAvya kahate haiN| jJAnI ityAdi / artha-jJAnI to apanI aura parakI donoMkI pariNatiko jAnatA huA pravRtta hotA hai tathA pudgaladravya apanI aura parakI donoM hI pariNatiyoMko nahIM jAnatA huA pravartatA hai isaliye ve donoM paraspara aMtaraMga vyApyavyApaka bhAvako prApta honeko asamartha haiM kyoMki donoM bhinna dravya haiM sadAkAla unameM atyaMta bheda hai / aisA honepara inake kartRkarmabhAva mAnanA bhramabuddhi hai / so yaha jabataka ina donoMmeM karoMtakI taraha nirdaya hoke usIsamaya bhedako upajAke bhedajJAna prakAzavAlA jJAna prakAzita nahIM hotA tabhItaka hai / / Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 135 . - smysaarH| nAcizcakAsti krakacavadadayaM bhadamutpAdya sdyH||50||" // 79 // jIvapudgalapariNAmayoranyonyanimittamAtratvamasti tathApi na tayoH kartRkarmabhAva ityAha - jIvapariNAmahehU~ kammattaM puggalA pariNamaMti / puggalakammaNimittaM taheva jIvo vi pariNamai // 80 // Navi kuvvai kammaguNe jIvo kammaM taheva jIvaguNe / aNNoNNaNimitteNa du pariNAma jANa dohNpi||81|| eeNa kAraNeNa du kattA AdA saeNa bhAveNa / puggalakammakayANaM Na du kattA savvabhAvANaM // 82 // jIvapariNAmahetuM karmatvaM pudgalAH pariNamaMti / pudgalakarmanimittaM tathaiva jIvopi pariNamati // 8 // nApi karoti karmaguNAn jIvaH karma tathaiva jIvaguNAn / anyonyanimittena tu pariNAmaM jAnIhi dvayorapi // 81 // etena kAraNena tu kartA AtmA svakena bhAvena / pudgalakarmakRtAnAM na tu kartA sarvabhAvAnAM // 82 // yato jIvapariNAmaM nimittIkRtya pudgalAH karmatvena pariNamaMti pudgalakarmanimittIkRtya jIvopi pariNamatIti jIvapudgalapariNAmayoritaretarahetutvopanyAsepi jIvapudgalayoH parasparaM riti / kasmAditi cet , mRttikAkalazayoriva jIvena saha tAdAtmyalakSaNasaMbaMdhAbhAvAditi // 79 // evaM pudgaladravyamapi jIvena saha na pariNamatItyAdivyAkhyAnamukhyatvena gAthA gatA / atha yadyapi jIvapudgalapariNAmayoranyonyanimittamAtratvamasti tathApi nizcayanayena tayorna kartRkarmabhAvaM ityAvedayati;-jIvapariNAmahe, kammattaM puggalA pariNamaMti yathA kuMbhakAranimittena mRttikA ghaTarUpeNa pariNamati tathA jIvasaMbaMdhimithyAtvarAgAdipariNAmahetuM labdhvA karmavargaNAyogya pudgaladravye karmatvena pariNamati puggalakammaNimittaM taheva jIvo vi pariNamadi yathaiva ca ghaTanimittena evaM ghaTaM karomIti kuMbhakAraH pariNamati tathaivodayAgatapudgalakarmahetuM kRtvA jIvopi nirvikAraciccamatkArapariNatimalabhamAnaH san mithyAtvarAgAdivibhAvena pariNamatIti / athaNavi kuvvadi kammaguNe jIvo yadyapi parasparanimittena pariNamati tathApi nizcayanayena jIvo bhAvArtha-bhedajJAna honeke bAda pudgala aura jIvake kartRkarmabhAvakI buddhi nahIM rahatI kyoMki jabataka bhedajJAna nahIM hotA tabhItaka ajJAnase kartRkarmabhAvakI buddhi hai // 79 // bhAge kahate haiM ki jIvake pariNAmameM aura yudgalake pariNAmameM paraspara nimitta mAtrapanA hai taubhI una donoMmeM kartRkarma to haihI nahIM;-[pudgalA:] pudgala [jIvapari. NAmahetuM] jisako jIvake pariNAma nimitta haiM aise [karmatvaM ] karmapanerUpa [ pariNamaMti ] pariNamate haiM [tathaiva ] usIvaraha [jIvaH api] jIva bhI Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm / vyApyavyApakabhAvAbhAvAjjIvasya pudgalapariNAmAnAM pudgalakarmaNopi jIvapariNAmAnAM kartRkarmatvAsiddhau nimittanaimittikabhAvamAtrasyApratiSiddhatvAditaretaranimittamAtrIbhavanenaiva dvayorapi pariNAmaH / tataH kAraNAnmRttikayA kalazasyeva svena bhAvena svasya bhAvasya karaNAjjIvaH svabhAvasya karttA kadAcitsyAt / mRttikayA vasanasyeva svena bhAvena parabhAvasya kartumazakyAtvAtpudgalabhAvAnAM tu kartA na kadAcidapi syAditi nizcayaH / tataH sthitametajjIvasya 136 gharNAdipudgalakarmaguNAnna karoti / kammaM taheva jIvaguNe karma ca tathaivAnaMtajJAnAdijIvaguNAnna karoti aNNoSNaNimitteNa du pariNAmaM jANa donhaMpi yadyapyupAdAnarUpeNa na karoti tathApyanyonyanimittena ghaTakuMbhakArayoriva pariNAmaM jAnIhi dvayorapi jIvapudgalayoriti / atha -- edeNa kAraNeNa du kattA AdA saeNa bhAveNa etena kAraNena pUrvasUtradvayavyAkhyAnarUpeNa tu nirmalAtmAnubhUtilakSaNapariNAmena zuddhopAdAnakAraNabhUtenAvyAghAdhAnaMtasukhAdizuddhabhAvAnAM kartA / tadvilakSaNenAzuddhopAdAnakAraNabhUtena rAgAdyazuddhabhAvAnAM kartA bhavatyAtmA / kathaM / yathA mRttikAkalazasyeti puggalakammakadANaM Na du kattA savvabhAvANaM pudgalakarmakRtAnAM na tu kartA sarvabhAvAnAM jJAnAvaraNAdipudgalakarmaparyAyANA [ pudgalakarmanimittaM ] jisako pudgalakarmanimitta hai aise karmapanerUpa [ pariNamati ] pariNamatA hai / [ jIvaH ] jIva [ karmaguNAn ] karmake guNoMko [ nApi ] nahIM [ karoti ] karatA [ tathaiva ] usItaraha [ karma ] karma [ jIvaguNAn ] jIvake guNoMko nahIM karatA / [tu ] kiMtu [ dvayorapi ] ina donoMke [ anyonyanimitena ] paraspara nimittamAtrase [ pariNAmaM ] pariNAma [ jAnIhi ] jAno [ etena kAraNena tu ] isI kAraNa se [ svakena bhAvena ] apane bhAvoMkara [AtmA ] AtmA [kartA ] kartA kahA jAtA hai [ tu] paraMtu [ pudgalakarmakRtAnAM ] pudgalakarma kara kiye gaye [ sarvabhAvAnAM ] saba bhAvoMkA [kartA na ] kartA nahIM hai // TIkA - jisa kAraNa jIvapariNAmako nimittamAtrakara pudgala karmabhAvase pariNamate haiM aura pudgalakarmako nimittamAtrakara jIva bhI pariNamatA hai / aiseM jIvake pariNAmakA tathA pugalake pariNAmakA paraspara hetupanekA sthApana honepara bhI jIva aura pudgala ke paraspara vyApyavyApaka bhAvake abhAva se jIvake to pudgalapariNAmoMkA aura pudgalakarmake jIvake pariNAmoM ke kartA karmapanekI asiddhi honepara nimittanaimittikabhAvamAtrakA niSedha nahIM hai kyoMki paraspara nimittamAtra honekara hI donoMkA pariNAma hai isa kAraNa mRttikAke kalazakI taraha apane bhAvakara apane bhAvake karanese jIva apane bhAvakA kartA sadAkAla hotA hai / tathA mRttikA jaise kapar3ekI kartA nahIM hai vaise apane bhAvakara parake bhAvoMke karaneke asamarthapanese pudgala ke bhAvoMkA to kartA kabhI nahIM hai aisA nizcaya hai / bhAvArtha-jIva aura pudgalapariNAmoMkA parasparanimittamAtrapanA hai taubhI Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ..... samayasAraH / ... , khapariNAmaireva saha kartRkarmabhAvo bhoktabhogyabhAvazca // 80 // 81 // 82 // .... NicchayaNayasya evaM AdA appANameva hi karedi / vedayadi puNo taM ceva jANa attA du attANaM // 83 // nizcayanayasyaivamAtmAtmAnameva hi karoti / vedayate punastaM caiva jAnIhi AtmA tvAtmAnaM // 83 // yathottaraMganistaraMgAvasthayoH samIrasaMcaraNAsaMcaraNanimittayorapi samIrapArAvArayorvyApyabyApakabhAvAbhAvAtkartRkarmatvAsiddhau pArAvAra eva svayamaMtApako bhUtvAdimadhyAMteSUttaraMganistaraMgAvasthe vyApyottaraMgaM nistaraMgaM tvAtmAnaM kurvannAtmAnamekameva kurvan pratibhAti na punaranyat / yathA sa eva ca bhAvyabhAvakabhAvAbhAvAtparabhAvasya pareNAnubhavitumazakyatvAduttaraMgaM nistaraMgaM tvAtmAnamanubhavannAtmAnamekamevAnubhavan pratibhAti na punaranyat / tathA saMmiti / evaM jIvapudgalaparasparanimittakAraNavyAkhyAnamukhyatvena gAthAtrayaM gataM // 80 // 81 // // 82 // atha tata etadAyAti-jIvasya svapariNAmaireva saha nizcayanayena kartRkarmabhAvo bhoktabhogyabhAvazca bhavati-NicchayaNayasya evaM AdA appANameva hi karedi yathA yadyapi samIro nimittaM bhavati tathApi nizcayanayena pArAvAra eva kallolAn karoti pariNamati ca / evaM yadyapi dravyakarmodayasadbhAvAsadbhAvAt zuddhAzuddhabhAvayonimittaM bhavati tathAei nizcayena nirvikAraparamasvasaMvedanajJAnapariNataH kevalajJAnAdizuddhabhAvAn tathaivAzuddhapariNatastu sAMsArikaparaspara kartRkarmabhAva nahIM hai / parake nimittase jo apane bhAva hue the unakA kartA to ajJAnadazAmeM kadAcit kaha bhI sakate haiM lekina parabhAvakA kartA kabhI nahIM hosakatA // 80 // 81 // 82 // - Age kahate haiM ki isa hetuse yaha siddhA huA ki jIvakA apane pariNAmoMke hI sAtha kartRkarmabhAva aura bhoktabhogya bhAva hai;-[nizcayanayasya ] nizcayanayakA [evaM ] yaha mata hai ki [AtmA ] AtmA [AtmAnaM eva hi ] apaneko hI [karoti] karatA hai [tu punaH] phira [AtmA] vaha AtmA [taM caiva AtmAnaM] apaneko hI [ vedayate ] bhogatA hai aisA he ziSya ! tU [jAnIhi] jAna // TIkA-vahAM prathama dRSTAMta-jaise pavanakA calanA aura na calanA jinako nimitta hai aisI samudrakI taraMgoMkA uThanA aura vilaya honArUpa do avasthA unake pavana aura samudrake vyApya vyApaka bhAvake abhAvase kartA karmapanekI asiddhi honepara samudra hI Apa una avasthAome aMtarvyApaka hoke Adi madhya aMtameM una avasthAoMmeM vyApakara uttaraMganistaraMgarUpa apaneko ekako hI karatA huA pratibhAsatA hai kisI dUsareko nahIM karatA hai / usI taraha vahI samudra usa pavana aura samudrake bhAvyabhAvaka bhAvake abhAvase parabhAvako parakara anubhava karaneke asamarthapanese uttaraMganistaraMgakharUpa apaneko hI anubhavatA huA 18 samaya. Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm / sAraniHsaMsArAvasthayoH pudgalakarmavipAkasaMbhavAsaMbhavanimittayorapi pugalakarmajIvayoppyavyApakabhAvAbhAvAtkartRkarmatvAsiddhau jIva eva svayamaMtApako bhUtvAdimadhyAMteSu sasaMsAraniHsaMsArAvasthe vyApya sasaMsAraM niHsaMsAraM vAtmAnaM kurvannAtmAnamekameva kurvan pratibhAtu mA punaranyat / tathAyameva ca bhAvyabhAvakabhAvAbhAvAt parabhAvasya pareNAnubhavitumazakyatvAtsasaMsAraM niHsaMsAra vAtmAnamanubhavannAtmAnamekamevAnubhavanpratibhAtu mA punaranyat // 83 // atha vyavahAraM darzayati; vavahArassa du AdA puggalakammaM karedi yavihaM / taM cevaya vedayade puggalakammaM aNeyavihaM // 84 // vyavahArasya tvAtmA pudgalakarma karoti naikavidhaM / __tacaiva punarvedayate pudgalakarmAnekavidhaM // 84 // yathAMtApyavyApakabhAvena mRttikayA kalaze kriyamANe bhAvyabhAvakabhAvena mRttikayaivAsukhaduHkhAdyazuddhabhAvAMzcopAdAnarUpeNAtmaiva karoti / atra pariNAmAnAM pariNamanameva kartRtvaM jnyaatvymiti| na kevalaM karoti vedayadi puNo taM ceva jANa attA du attANaM vedayatyanubhavati bhukte pariNamati punazca svazuddhAtmabhAvanotthasukharUpeNa zuddhopAdAnena tadeva zuddhAtmAnamazuddhopAdAnenAzuddhAtmAnaM ca / sa kaH kartA ? Atmeti jAnIhi / evaM nizcayakartRtvabhoktatvavyAkhyAnarUpeNa gAthA gatA // 83 // atha lokavyavahAraM darzayati;-vavahArassa du AdA puggalakammaM karedi aNeyavihaM yathA loke yadyapi mRtpiDa upAdAnakAraNaM tathApi kuMbhakAro pratibhAsatA hai anya kisako nahIM anubhavatA / usI taraha dArTAta hai-pudgalakarmake udayakA saMbhava asaMbhava jisako nimitta hai aisI jo saMsAra aura niHsaMsAra do avasthA unake pudgalakarma aura jIvake vyApyavyApakapaneke abhAvase kartAkarmapanekI asiddhi hai / kyoMki jIva Apa aMtarvyApaka hoke Adi madhya aMtameM sasaMsAra niHsaMsAra avasthAmeM vyApakara sasaMsAra niHsaMsArarUpa AtmAko karatA huA apaneko kartA pratibhAsai anyako karatA nahIM pratibhAsau / usI taraha yahI jIva bhAvyabhAvakabhAvake abhAvase parabhAvake parakara anubhava karanekA asamarthapanA hai isaliye sasaMsAra niHsaMsArarUpa AtmAko hI anubhavatA Apako hI anubhavana karatA pratibhAso anyako karatA nahIM pratibhAso // bhAvArtha-AtmAkI sasaMsAra niHsaMsAra avasthA paradravya pudgalakarmake nimittase hai vahAM una avasthArUpa Apa hI pariNamatA hai isaliye apanA hI kartA bhoktA hai nimittamAtra pudgalakarma hai usakA kartA bhoktA nahIM hai // 83 // Age vyavahArako dikhalAte haiM;-[vyavahArasya tu] vyavahAra nayakA yaha mata hai ki [AtmA] AtmA [nekavidhaM ] aneka prakAra [ pudgalakarma] pudgalakoko [ karoti ] karatA hai [ punaH] aura [ tadeva ] usI [anekavidhaM ] aneka Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smysaarH| 139 nubhUyamAne ca bahirvyApyavyApakabhAvena kalazasaMbhavAnukUlaM vyApAraM kurvANaH kalazakRtatoyopayogajAM tRptiM bhAvyabhAvakabhAvenAnubhavaMzca kulAlaH kalazaM karotyanubhavati ceti lokAnAmanAdirUDhosti tAvadvyavahAraH, tathAMtApyavyApakabhAvena pudgaladravyeNa karmaNi kriyamANe bhAvyabhAvakabhAvena pudgaladravyeNaivAnubhUyamAne ca bahiApyavyApakabhAvenAjJAnAtpudgalakarmasaMbhavAnukUlaM pariNAmaM kurvANaH pudgalakarmavipAkasaMpAditaviSayasannidhipradhAvitAM sukhaduHkhapariNatiM bhAvyabhAvakabhAvenAnubhavaMzca jIvaH pudgalakarma karotyanubhavati cetyajJAninAmAsaMsAraprasiddhosti taavdvyvhaarH|| 84 // ghaTaM karoti tatphalaM ca jaladhAraNamUlyAdikaM muktaM iti lokAnAmanAdirUDhosti vyavahAraH / tathA yadyapi karmavargaNAyogyapudgaladravyamupAdAnakAraNabhUtaM tathApi vyavahAranayasyAbhiprAyeNAtmA pudgalakarmAnekavidhaM mUlottaraprakRtibhedabhinnaM karoti taM ceva ya vedayade puggalakamma aNeyavihaM tathaiva ca tamevodayAgataM pudgalakarmAnekavidhaM iSTAniSTapaMcendriyaviSayarUpeNa vedayati anubhavati ityajJAninAM nirviSayazuddhAtmopalaMbhasaMjAtasukhAmRtarasAsvAdarahitAnAmanAdirUDhosti vyavahAraH // 84 // prakAra [pudgalakarma] pudgalakarmako [ vedayate] bhogatA hai // TIkA-vahAM pahale dRSTAMta kahate haiM-jaise maTTI ghar3eko karatI hai aura bhogatI hai vaha aMtApyavyApakabhAvakara karatI hai tathA bhAvyabhAvakabhAvakara bhogatI hai taubhI bAhya vyApyavyApakabhAvakara kalaza honemeM saMbhava usake anukUla vyApArako apane hastAdika kara karatA tathA kalazakara kiye jalake upayogase hue tRptibhAvako bhAvyabhAvakabhAvakara anubhavakaratA ( bhogatA) jo kumhAra usako loka kahate haiM ki isa kalazako kumhAra karatA hai tathA bhogatA hai| aisA lokoMkA anAdise prasiddha huA vyavahAra pravarta rahA hai| usI taraha dASTIta haipudgalakarmako aMtApyavyApakabhAvakara pudgaladravya karatA hai aura bhAvyabhAvakabhAvakara pudgaladravya hI anubhavatA ( bhogatA ) hai taubhI bAhya vyApyavyApakabhAvakara ajJAnase pudgalakarmake honeke anukUla apane rAgAdi pariNAmako karatA aura pudgalakarmake udayakara utpanna kIgaI jo viSayoMkI samIpatA usase daur3I jo apanI sukhaduHkharUpa pariNati usako bhAvyabhAvakabhAvakara anubhavatA (bhogatA) jo jIva vaha pudgalakarmako karatA hai aura bhogatA hai / aiseM ajJAnI lokoMkA anAdi saMsArase lekara prasiddha huA vyavahAra pravartatA hai // bhAvArtha-pudgalakarmako paramArthase pudgaladravya hI karatA hai aura pudgalakarmake honeke anukUla apane rAgAdipariNAmoMko jIva karatA hai usake nimittanaimittika bhAvako dekhakara ajJAnIke yaha bhrama hai ki jIva hI pudgalakarmako karatA hai / so anAdi ajJAnase prasiddha vyavahAra hai| jabataka jIva pudgalakA bhedajJAna nahIM hai tabataka donoMkI pravRtti eka sarIkhI dIkhatI hai isakAraNa javataka bhedajJAna na ho tabataka dIkhatI hai vaisA kahatA hai| zrIguru bhedajJAna karAke paramArtha jIvakA svarUpa dikhalAke ajJAnIke pratibhAsako vyavahAra kahate haiM // 4 // Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / athainaM dUSayati; jadi puggalakammamiNaM kuvvadi taM ceva vedayadi AdA / do kiriyAvAdittaM pasajadi sammaM jiNAvamadaM // 85 // yadi pudgalakarmedaM karoti tacaiva vedayate AtmA / dvikriyAvyatiriktaH prasajati sa jinAvamataM // 85 // iha khalu kriyA hi tAvadakhilApi pariNAmalakSaNatayA na nAma pariNAmatosti bhinnA, pariNAmopi pariNAmapariNAminorabhinnavastutvAtpariNAmino na bhinnastato yA kAcana kriyA kila sakalApi sA kriyAvato na bhinneti kriyAkauravyatiriktatAyAM vastusthityA pratapatyAM yathA vyApyavyApakabhAvena svapariNAmaM karoti, bhAvyabhAvakabhAvena tamevAnubhavati ca evaM vyavahAreNa sukhaduHkhakartRtvabhoktRtvakathanamukhyatayA gAthA gatA / iti jJAnijIvasya vizeSavyAkhyAnarUpeNaikAdazagAthAbhirdvitIyAMtarAdhikAro vyAkhyAtaH / ataH paraM paJcaviMzatigAthAparyaMta dvikriyAvAdinirAkaraNarUpeNa vyAkhyAnaM karoti / tatra cetanAcetanayorekopAdanakartRtvaM dvikriyAvAditvamucyate tasya saMkSepavyAkhyAnarUpeNa jadipuggalakammamiNaM ityAdi gAthAdvayaM bhavati / tadvivaraNadvAdazagAthAsu madhye puggalakammaNimittaM ityAdigAthAkrameNa prathamagAthASaTuM svataMtraM / tadanaMtaramajJAnijJAnijIvakartRtvAkartRtvamukhyatayA paramappANaM kuvvadi ityAdidvitIyaSaTuM / ataH paraM tasyaiva dvikriyAvAdinaH punarapi vizeSavyAkhyAnArthamupasaMhArarUpeNaikAdazagAthA bhavaMti / tatraikAdazagAthAsu madhye vyavahAranayamukhyatvena Age isa vyavahArako dUSaNa dete haiM;-[ yadi ] jo [AtmA ] AtmA [idaM] isa [pudgalakama ] pudgalakarmako [karoti ] kare [ca ] aura [tat eva] usIko [vedayate ] bhoge to [ saH ] vaha [vikriyAvyatiriktaH ] AtmA do kriyAse abhinna [prasajati ] Thahare aisA prasaMga AtA hai so yaha [jinAvamataM] jinadevakA mata nahIM hai / TIkA-isa lokameM jo kriyA hai vaha pahale to sabhI pariNAmasvarUpa hai isakAraNa pariNAma hI hai kucha bhinna vastu nahIM hai aura pariNAma tathA pariNAmI dravya donoM abhinna vastu haiM jude jude vastu nahIM haiM isaliye pariNAma pariNAmIse judA nahIM hai / isase yaha siddha huA ki jo kucha kriyA hai vaha kriyAvAn dravyase judI nahIM hai / isa taraha kriyAkA aura kriyAvAnakA abhedapanA hai / aisI vastukI maryAdA honepara jaisA jIva vyApyavyApaka bhAvakara apane pariNAmako karatA hai aura bhAvya bhAvaka bhAvakara usI apane pariNAmako anubhavatA hai bhogatA hai usItaraha vyApya vyApaka bhAvakara pudgala karmako bhI kare tathA bhAvya bhAvaka bhAvakara usIko anubhave bhoge to apanI aura parakI milI do kriyAoMkA abheda siddha huaa| aisA honepara apane aura parake bhedakA abhAva huaa| isataraha aneka dravyasvarUpa eka AtmAko Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAraH / jIvastathA vyApyavyApakabhAvena pudgalakarmApi yadi kuryAt bhAvyabhAvakabhAvena tadevAnubhavecca tato yaM svaparasamavetakriyAdvayAvyatiriktatAyAM prasatyAM svaparayoH parasparavibhAgapratyastamanAdanekAtmakamekamAtmAnamanubhavanmithyAdRSTitayA sarvajJAvamataH syAt // 85 // kuto dvikriyAnubhAvI mithyAdRSTiriti cet ; jamA du attabhAvaM puggalabhAvaM ca dovi kuvvNti| teNa du micchAdiTThI dokiriyAvAdiNo huMti // 86 // yasmAttvAtmabhAvaM pudgalabhAvaM ca dvAvapi kurvati / tena tu mithyAdRSTayo dvikriyAvAdino bhavaMti // 86 // yataH kilAtmapariNAmaM pudgalapariNAmaM ca kurvatamAtmAnaM manyate dvikriyAvAdinastataste vavahArassa du ityAdi gAthAtrayaM / tadanaMtaraM nizcayanayamukhyatayA jo puggaladavvANaM ityAdisUtracatuSTayaM / tatazca dravyakarmaNAmupacArakartRtvamukhyatvena jIvaMhi hedubhUde ityAdisUtracatuSTayamiti samudAyena paMcaviMzatigAthAbhistRtIyasthale samudAyapAtanikA / tadyathA-athedaM pUrvoktaM karmakartRtvabhoktRtvanayavibhAgavyAkhyAnaM karmatApannamanekAMtena sammatamapyekAMtanayena manyate / kiM manyate bhAvakarmavannizcayena dravyakarmApi karotIti cetanAcetanakAryayorekopAdAnakartRtvalakSaNaM dvikriyAvAditvaM syAt / tAn dvikriyAvAdino dUSayati;-jadi puggalakammamiNaM kuvvadi taM ceva vedayadi AdA yadi cetpudgalakarmodayamupAdanarUpeNa karoti tadeva ca punarupAdAnarUpeNa vedayatyanubhavatyAtmA dokiriyAvAdittaM pasajadi tadA cetanAcetanakriyAdvayasyopAdAnakartRtvarUpeNa dvikriyAvAditvaM prasajati prApnoti / athavA do kiriyAvidiritto pasajadi so tatra pAThAMtare dvAbhyAM cetanAcetanakriyAbhyAmavyatirikto'bhinnaH prasajati prApnoti sa puruSaH / sammaM jiNAvamadaM taca vyAkhyAnaM jinAnAM samyagasaMmataM / yazcedaM vyAkhyAnaM manyate sa nijazuddhAtmopAdeyarucirUpaM nirvikAraciccamatkAramAtralakSaNaM zuddhopAdAnakAraNotpannaM nizcayasamyaktvamalabhamAno mithyAdRSTirbhavatIti // 85 // atha kuto dvikriyAvAdI mithyAdRSTirbhavatIti prazne pratyuttaraM prayacchaMtastamevArtha prakArAMtareNa dRDhayati;jahyA du attabhAvaM pudgalabhAvaM ca dovi kuvvaMti yasmAdAtmabhAvaM cidrUpaM pudgalabhAvaM anubhava karatA mithyAdRSTi hotA hai / paraMtu aisA vastusvarUpa jinadevane kahA nahIM hai isaliye jinadevake matake bAhara hai // bhAvArtha-do dravyoMkI kriyA bhinna hI haiM jar3akI kriyA cetana nahIM karatA cetanakI kriyA jar3a nahIM karatA / jo puruSa do kriyAoMkA kartA eka dravya mAnatA hai vaha mithyAdRSTi hai kyoMki do dravyoMkI kriyA eka dravyake mAnanA yaha jinakA mata nahIM hai // 85 // Age phira pUchate haiM ki eka puruSa do kriyAoMko anubhava karanevAlA mithyAdRSTi kaise hosakatA hai usakA samAdhAna kahate haiM;-[yasmAt tu] jisakAraNa [A Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / mithyAdRSTaya eveti siddhAMtaH / bhAvaikadravyeNa dravyadvayapariNAmaH kriyamANaH pratibhAtu / yathA kila kulAlaH kalazasaMbhavAnukUlamAtmavyApArapariNAmamAtmano'vyatiriktamAtmanovyaktiriktatayA pariNatimAtrayA kriyayA kriyamANaM kurvANaH pratibhAti na punaH kalazakAraNAhaMkAranirbharopi svavyApArAnurUpaM mRttikAyAH kalazapariNAmaM mRttikAyAH avyatiriktamRttikAyAH avyatiriktatayA pariNatimAtrayA kriyayA kriyamANaM kurvANaH pratibhAti / tathAtmApi pudgalakarmapariNAmAnukUlamajJAnAdAtmapariNAmamAtmano'vyatiriktamAtmano vyatiriktatayA pariNatimAtrayA kriyayA kriyamANaM kurvANaH pratibhAtu mA punaH pudgalapariNAmakaraNAhaMkAranirbharopi cAcetanaM jaDasvarUpaM dvayamapyupAdAnarUpeNa kurvati teNa du micchAdihI dokiriyAvAdiNo hu~ti tatastena kAraNena cetanAcetanakriyAdvayavAdinaH puruSAH mithyAdRSTayo bhavaMtIti / tathAhi-yathA kuMbhakAraH svakIyapariNAmamupAdAnarUpeNa karoti tathA ghaTamapi yadyupAdAnarUpeNa karoti tadA kuMbhakArasyAcetanatvaM ghaTarUpatvaM prApnoti / ghaTasya vA cetanakuMbhakArarUpatvaM prApnotIti / tathA jIvopi yadyupAdAnarUpeNa pudgaladravyakarma karoti tadA jIvasyAcetanatmabhAvaM ] AtmAke bhAvako [ca ] aura [ pudgalabhAvaM ] pudgalake bhAvako [dau api ] donoMhIko AtmA [kurvati ] karatA hai aisA kahate haiM [ tena tu] isI . kAraNa [ dvikriyAvAdino] do kriyAoMko ekake hI kahanevAle [mithyAdRSTayaH] mithyAdRSTi hI [bhavaMti] haiM / TIkA-nizcayase AtmAke pariNAmakA aura pudgalake pariNAmakA karatA AtmAko jo mAnate haiM donoM kriyAyeM ekake hI kahanevAle haiM ve mithyAdRSTi hI haiM aisA siddhAMta hai / so ekadravyakara do pariNAma kiye gaye mata prtibhaaso| jaise kuMbhAra ghar3eke honeke anukUla apanA vyApArarUpa hastAdika kriyA tathA icchArUpa pariNAma apanese abhinna tathA apanese abhinna pariNatimAtra kriyAkara kiye hueko karatA huA pratibhAsatA hai aura ghaTavanAneke ahaMkAra sahita hai taubhI mRttikAkA mRttikAke vyApArake anukUla ghaTapariNAma maTTIse abhedarUpa tathA maTTIse abhinna mRttikA pariNatimAtra kriyAkara kiye hueko karatA nahIM pratibhAsatA / usItaraha AtmA bhI ajJAnase pudgala karmake pariNAmake anukUla apane pariNAma apanese abhinnako, aura apanese abhinna apanI pariNatimAtra kriyAkara kiye hueko karatA huA pratibhAso / paraMtu pudgalake pariNAmake karaneke ahaMkArakara sahita honepara bhI pudgalake pariNAmake anukUla pudgalase abhinna jo pudgalakA pariNAma tathA pudgalase abhinna jo pudgalakI pariNatimAtrakriyA usakara kiye hueko karatA huA mata (nahIM) pratibhAso // bhAvArtha-AtmA apane hI pariNAmako karatA huA pratibhAsita ho pudgalake pariNAmako karatA huA nahIM pratibhAso isI kAraNa AtmA aura pudgala ina donoMkI kriyAyeM eka AtmAkI hI mAnanevAleko mithyA dRSTi kahA hai| Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smysaarH| 143 khapariNAmAnurUpaM pudgalasya pariNAmaM pudgalAdavyatiriktaM pudgalAdavyatiriktayA pariNatimAtrayA kriyayA kriyamANaM kurvANaH pratibhAtu / "yaH pariNamati sa kartA yaH pariNAmo bhavettu tatkarma / yA pariNatiH kriyA sA trayamapi bhinnaM na vastutayA // 51 // ekaH pariNamati sadA pariNAmo jAyate sadaikasya / ekasya pariNatiH syAdanekamapyekameva yataH // 52 // nobhau pariNamataH khalu pariNAmo nobhayoH prajAyeta / ubhayona pariNatiH syAghadanekamanekameva sadA // 53 // naikasya hi kartArau dvau sto dve karmaNI na caikasya / naikasya ca pudgaladravyatvaM prApnoti / pudgalakarmaNo vA cidrUpaM jIvatvaM prApnoti / kiM ca / zubhAzubhaM karma kurvehamiti mahAhaMkArarUpaM tamo mithyAjJAninAM na nazyati / tarhi keSAM nazyatIti cet, viSayasukhAnubhavAnaMdavarjite vItarAgasvasaMvedanavedye bhUtArthanayenaikatvavyavasthApite cidAnaMdaikasvabhAve zuddhaparamAtmadravye sthitAnAmeva samastazubhAzubhaparabhAvazUnyena nirvikalpasamAdhilakSaNena zuddhopayogabhAyadi jaDa aura cetanakI eka kriyA ho jAya to sarva dravya palaTanese sabakA lopa ho jAya yaha bar3A bhArI doSa ho // aba isI arthake samarthanakA kalazarUpa kAvya kahate haiM / yaHpariNamati ityAdi / artha-jo pariNamatA hai vaha kartA hai aura jo pariNamA usakA pariNAma hai vaha karma hai tathA jo pariNati hai vaha kriyA hai| ye tInoM hI vastupanese bhinna nahIM haiN| bhAvArtha-dravyadRSTise pariNAma aura pariNAmImeM abheda hai tathA paryAyadRSTikara bheda hai| vahAM bheda dRSTikara to kartA karma kriyA ye tIna kahe gaye haiM aura abheda dRSTikara vAstavameM yaha kahA gayA hai ki kartA karma kriyA ye tInoM hI eka dravyakI avasthAyeM haiM pradezabhedarUpa jude vastu nahIM haiN| phira bhI kahate haiM-ekaH ityAdi / artha-vastu akelI hI sadA pariNamatI hai ekake hI sadA pariNAma hote haiM arthAt eka avasthAse anya avasthA hotI hai / tathA ekakI hI pariNatikriyA hotI hai / anekarUpa huI taubhI eka hI vastu hai bheda nahIM hai| bhAvArtha-eka vastuke aneka paryAya hote haiM unako pariNAma bhI kahate haiM avasthA bhI kahate haiM / ve saMjJA saMkhyA lakSaNa prayojanAdikakara jude 2 pratibhAsarUpa haiM taubhI eka vastu hI haiM jude nahIM haiM aisA bhedAbheda svarUpa hI vastukA svabhAva hai / phira kahate haiM-nobhau ityAdi / artha-do dravya eka hoke nahIM pariNamate aura do dravyakA eka pariNAma bhI nahIM hotA tathA do dravyakI eka pariNati kriyA bhI nahIM hotii| kthoMki jo aneka dravya haiM ve aneka hI haiM eka nahIM hote // bhAvArtha-do vastu haiM ve sarvathA bhinna hI haiM pradeza bhedarUpa hI haiM donoM ekarUpa hokara nahIM pariNamatIM eka pariNAmako bhI nahIM upajAtIM aura eka kriyA bhI unakI nahIM hotI aisA niyama hai| jo do dravya ekarUpa ho pariNamaiM to saba dravyoMkA lopa ho jAya // phira isI arthako dRDha karate haiM-naikasya ityAdi / artha-eka dravyake do kartA nahIM hote, eka dravyake do karma nahIM hote aura eka dravyakI do kriyAyeM Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / kriye dve ekamanekaM yato na syAt // 54 // AsaMsArata eva dhAvati paraM kurvehamityuccakaiH durvAraM nanu mohinAmiha mahAhaMkArarUpaM tamaH / sadbhUtArthaparigraheNa vilayaM yadyekavAraM vrajet taki jJAnaghanasya baMdhanamaho bhUyo bhavedAtmanaH // 55 // AtmabhAvAnkarotyAtmA parabhAvAnsadA paraH / Atmaiva hyAtmano bhAvAH parasya para eva te // 56 // " // 86 // micchantaM puNa duvihaM jIvamajIvaM taheva aNNANaM / aviradi jogo moho kodhAdIyA ime bhAvA // 87 // mithyAtvaM punardvividhaM jIvo'jIvastathaivAjJAnaM / aviratiyogo mohaH krodhAdyA ime bhAvAH // 87 // mithyAdarzanamajJAnamaviratirityAdayo hi bhAvAH te tu pratyekaM mayUramukuraMdavajIvAjIvanAbalena sajJAninAmeva vilayaM vinAzaM gacchati / tasminmahAhaMkAra vikalpajAle naSTe sati punarapi baMdho na bhavatIti jJAtvA bahirdravyaviSaye idaM karomIdaM na karomIti durAgrahaM tyaktvA rAgAdivikalpajAlazUnye pUrNakalazavaccidAnaMdaikasvabhAvena bharitAvasthe svakIyaparamAtmani niraMtaraM bhAvanA karttavyeti bhAvAMrthaH // 86 // iti dvikriyAvAdisaMkSepavyAkhyAnamukhyatvena gAthAdvayaM gataM / bhI nahIM hotIM kyoMki eka dravya aneka dravyarUpa nahIM hotA || bhAvArtha - nizcayanayakara yaha niyama hai vaha zuddha dravyArthikanayakara kahA jAnanA || aba kahate haiM ki AtmAke anAdi se paradravyake kartA karmapanekA ajJAna hai vaha yadi paramArthanayake grahaNakara eka vAra bhI vilaya ho jAya to phira kabhI nahIM AsakatA -- AsaMsArata ityAdi / artha- -- isa jagatameM mohI ajJAnI jIvoMkA "yaha maiM paradravyako karatA hUM" aisA paradravyake kartApanekA ahaMkArarUpa ajJAnAMdhakAra anAdi saMsArase lekara calA AyA hai / jo ki atyaMta durnivAra hai dUra nahIM kiyA jAsakatA / so AcArya kahate haiM ki paramArtha satyArtha zuddha dravyArthika abheda nayake grahaNa kara jo vaha ekavAra bhI nAza ho jAya to yaha jIva jJAnaghana hai / yathArtha jJAna hue vAda jJAna kahAM jAsakatA hai| kahIM bhI nahIM jA sakatA / jaba jJAna nahIM jA sakatA taba phira kaise ajJAnase baMdha ho sakatA hai kabhI nahIM ho sakatA // bhAvArtha - yahAM aisA tAtparya hai ki ajJAna to anAdikA hI hai paraMtu darzana mohakA nAza kara eka vAra yathArtha jJAna hoke kSAyika samyaktva utpanna ho jAya to phira midhyAtva nahIM Asake taba usa midhyAtvakA baMdha bhI na ho aura mithyAtva gaye bAda saMsArabaMdhana kaise raha sakatA hai mokSa hI pAye, aisA jAnanA // phira bhI vizeSatAse kahate haiM-- Atma ityAdi / artha- AtmA to apane bhAvoMko hI karatA hai aura paradravya parake bhAvoMko karatA hai / kyoMki apane bhAva to apane hI hai tathA parabhAva parake hI haiM yaha niyama hai // 86 // Age paradravyakA kartAkarmapaneke mAnaneko ajJAna kahA ki aisA mAne vaha mithyA Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smysaarH| 145 vAbhyAM bhAvyamAnatvAjIvAjIvau / tathAhi-yathA nIlakRSNaharitapItAdayo bhAvAH khadravyasvabhAvatvena mayUreNa bhAvyamAnAH mayUra eva / yathA ca nIlaharitapItAdayo bhAvAH svacchatAvikAramAtreNa mukuraMdena bhAvyamAnA mukuraMda eva / tathA mithyAdarzanamajJAnamaviatha tasyaiva vizeSavyAkhyAnaM karoti; puggalakammaNimittaM jaha AdA kuNadi appaNo bhAvaM / puggalakammaNimittaM taha vedadi appaNo bhAvaM // pudgalakarmanimittaM yathAtmA karoti AtmanaH bhAvaM / pudgalakarmanimittaM tathA vedayati Atmano bhAvaM puggalakammaNimittaM jaha AdA kuNadi appaNo bhAvaM udayAgataM dravyakarmanimittaM kRtvA yathAtmA nirvikArasvasaMvittipariNAmazUnyaH sankarotyAtmanaH saMbaMdhinaM sukhaduHkhAdibhAvaM pariNAma puggalakammaNimittaM taha vedadi appaNo bhAvaM tathaivodayAgatadravyakarmanimittaM labdhvA svazuddhAtmabhAvanotthavAstavasukhAsvAdamavedayansan tameva karmodayajanitasvakIyarAgAdibhAvaM vedayatyanubhavati / na ca dravyakarmarUpaparabhAvamityabhiprAyaH / atha cidrUpAnAtmabhAvAnAtmA karoti tathaivAcidrUpAn dravyakarmAdiparabhAvAn paraH pudgalaH karotItyAkhyAti;micchattaM puNa duvihaM jIvamajIvaM mithyAtvaM punardvividhaM jIvasvabhAvamajIvasvabhAvaM ca taheva aNNANaM aviradi jogo moho kodhAdiyA ime bhAvA tathaiva cAjJAnamaviratiryogo mohaH krodhAdayo'mI bhAvAH paryAyAH jIvarUpA ajIvarUpAzca bhavaMti dRSTi hai vahAMpara AzaMkA hotI hai ki yaha mithyAtvAdi bhAva kyA vastu hai ? yadi jIvake pariNAma kahe jAMya to pahale rAgAdi bhAvoMko pudgalake pariNAma kahe the usa kathanase yahAM virodha AtA hai / aura jo pudgalake pariNAma kahe jAMya to jIvakA kucha prayojana nahIM isaliye phira usakA phala jIva kyoM pAvai ? isa zaMkAke dUra karaneko kahate haiM;pahalI gAthAmeM do kriyAvAdIko mithyAdRSTi kahA thA usake saMbaMdha karaneko punaH zabda hai yahI kahate haiN| [punaH ] jo [mithyAtvaM ] mithyAtva kahA gayA thA vaha [dvividhaM ] do prakAra hai [jIvaM ajIvaM] eka jIvamithyAtva eka ajIvamithyAtva [ tathaiva ] aura usItaraha [ajJAnaM] ajJAna [ aviratiH] avirati [yogaH ] yoga [mohaH ] moha aura [krodhAdyAH] krodhAdi kaSAya [ ime bhAvAH ] ye sabhI bhAva jIva ajIvake bhedakara do do prakAra haiM // TIkA-mithyAdarzana ajJAna avirati ityAdika jo bhAva haiM ve pratyeka jude 2 mayUra aura darpaNakI taraha jIva ajIvakara bhAvita haiM isaliye jIva bhI haiM aura AjIva bhI haiN| yahI kahate haiMjaise mayUrake nIle kAle hare pIle Adi varNarUpa bhAva haiM ve mayUrake nijasvabhAvakara bhAye hue mayUra hI haiM / tathA jaise darpaNameM una vargoM ke pratibiMba dIkhate haiM ve darpaNakI svacchatA nirmalatAke vikAramAtrakara bhAye hue darpaNa hI haiN| mayUrakI aura darpaNakI atyaMta bhinatA hai / usItaraha mithyAdarzana ajJAna avirati ityAdika bhAva haiM ve apane ajIvake 19 samaya. Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / ratirityAdayo bhAvAH khadravyakhabhAvatvenAjIvena bhAvyamAnA ajIva eva / tathaiva ca mithyAdarzanamajJAnamaviratirityAdayo bhAvAzcaitanyavikAramAtreNa jIvena bhAvyamAnA jIva eva // 87 // kAviha jIvAjIvAviti cet ; puggalakamma micchaM jogo aviradi aNANamanjIvaM / uvaogo aNNANaM avirai micchaM ca jIvodu // 88 // pudgalakarma mithyAtvaM yogo'virtirjnyaanmjiivH| upayogo'jJAnamaviratirmithyAtvaM ca jIvastu // 88 // yaH khalu mithyAdarzanamajJAnamaviratirityAdirajIvastadamUrtAcaitanyapariNAmAdanyat mUrta mayUramukuraMdavat / tadyathA-yathA mayUreNa bhAvyamAnA anubhUyamAnanIlapItAdyAhAravizeSA mayUrazarIrAkArapariNatA mayUra eva cetanA eva / tathA nirmalAtmAnubhUticyutajIvena bhAvyamAnA anubhUyamAnAH sukhaduHkhAdivikalpA jIva evAzuddhanizcayena cetanA eva / yathA ca mukuraMdena svacchatArUpeNa bhAvyamAnAH prakAzamAnamukhapratibiMbAdivikArA mukuraMda eva acetanA eva tathA karmavargaNAyogyapudgaladravyeNopAdAnabhUtena kriyAmANA jJAnAvaraNAdidravyakarmaparyAyAH pudgala eva acetanA eveti // 87 // atha katividhau jIvAjIvAviti pRSThe pratyuttaramAha;puggalakamma micchaM jogo aviradi aNANamajIvaM pudgalakarmarUpaM mithyAtvaM yogo'viratirajJAnamityajIvaH / uvaogo aNNANaM aviradi micchatta jIvo du dravyasvabhAvakara ajIvapanekara bhAye hue ajIva hI haiM tathA ve mithyAdarzana ajJAna avirati Adi bhAva caitanyake vikAramAtrakara jIvakara bhAye hue jIva hI haiM // bhAvArthakarmake nimittase jIva vibhAvarUpa pariNamate haiM ve jo cetanake vikAra haiM ve jIva hI haiM aura jo pudgala mithyAtvAdikarmarUpa pariNamate haiM ve pudgalake paramANU haiM tathA unakA vipAka udayarUpa ho svAdarUpa hote haiM ve mithyAtvAdi ajIva haiM / aise mithyAtvAdi bhAva jIva ajIvake bhedase do prakAra haiM / yahAMpara aisA jAnanA ki jo mithyAtvAdi karmakI prakRtiyAM haiM ve pudgala dravyake paramANU haiM unakA udaya ho taba upayogasvarUpa jIvake upayogakI svacchatAke kAraNa jisake udayakA svAda Aye taba usIke AkAra upayoga ho jAtA hai taba ajJAnase usakA bhedajJAna nahIM hotA usa svAdako hI apanA bhAva jAnatA hai / so isakA bhedajJAna aisA ho ki jIvabhAvako jIva jAneM ajIvabhAvako ajIva jAneM tabhI mithyAtvakA abhAva hoke samyagjJAna hotA hai // 87 // __ Age pUchate haiM ki ye mithyAtvAdika jIva ajIva kahe haiM ve koMna haiM usakA uttara kahate haiM-[ mithyAtvaM ] jo mithyAtva [ yogaH ] yoga [aviratiH] avirati [ajJAnaM ] ajJAna [ajIvaH ] ye ajIva haiM ve to [ pudgalakarma] pudgalakarma haiM [ca] aura jo [ ajJAnaM ] ajJAna [ aviratiH ] avirati [ mithyAtvaM ] Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAraH / 147 pudgalakarma, yastu mithyAdarzanamajJAnamaviratirityAdi jIvaH sa mUrtAtpudgalakarmaNo'nyazcaitanyapariNAmasya vikaarH||88|| mithyAdarzanAdicaitanyapariNAmasya vikAraH kuta iti cet ; uvaogassa aNAI pariNAmA tiNNi mohajuttassa / micchattaM aNNANaM aviradibhAvo ya NAyavvo // 89 // upayogasyAnAdayaH pariNAmAstrayo mohayuktasya / mithyAtvamajJAnamaviratibhAvazca jJAtavyaH // 89 // upayogasya hi svarasata eva samastavastusvabhAvabhUtasvarUpapariNAmasamarthatve satyanAdivastvaMtarabhUtamohayuktatvAnmithyAdarzanamajJAnamaviratiriti trividhaH prinnaamvikaarH| satu tasya sphaTiupayogarUpo bhAvarUpaH zuddhAtmAditattvabhAvaviSaye viparItaparicchittivikArapariNAmo jIvasyAjJAnaM nirvikArasvasaMvittiviparItatratapariNAmavikAro'viratiH / viparItAbhinivezopayogavikArarUpaM zuddhajIvAdipadArthaviSaye viparItazraddhAnaM mithyAtvamiti jIvaH / jIva iti korthaH / jIvarUpA bhAvapratyayA iti // 88 // atha zuddhacaitanyasvabhAvajIvasya kathaM mithyAdarzanAdivikAro jAta iti cet ;-uvaogasya aNAI pariNAmA tiNi upayogalakSaNatvAdupayoga AtmA tasya saMbaMdhitvenAdisaMtAnApekSayA trayaH pariNAmA jJAtavyAH / kathaMbhUtasya tasya / mohajuttassa mohayuktasya / ke te pariNAmAH / micchattaM aNNANaM aviradibhAvo ya NAvo mithyAtvamajJAnamaviratibhAvazceti jJAtavya iti / tathAhi-yadyapi zuddhanizcayanayena mithyAtva [tu jIvaH ] ye jIva haiM ve [upayogaH] upayoga haiM / TIkA-jo nizcayakara mithyAdarzana ajJAna avirati ityAdi ajIva haiM amUrtIka caitanyake pariNAmase anya haiM mUrtIka haiM ve to pudgalakarma haiM aura jo mithyAdarzana ajJAna avirati ityAdi jIva haiM ve mUrtIka pudgalakarmase anya haiM caitanyapariNAmake vikAra haiM // 88 // phira pUchate haiM ki jIva mithyAtvAdi caitanyapariNAmakA vikAra kisa kAraNa hai usakA uttara kahate haiM;-[mohayuktasya ] anAdise mohayukta honese [ upayogasya] upayogake [ anAdayaH] anAdise lekara [trayaH pariNAmAH] tIna pariNAma haiM ve [mithyAtvaM ] mithyAtva [ajJAnaM ] ajJAna [ca aviratibhAvaH ] aura aviratibhAva ye tIna [jJAtavyaH] jAnane // TIkA-nizcayakara samasta vastuoMkA apane svarasapariNamanase svabhAvabhUta svarUpapariNAmameM samarthapanA honepara bhI AtmAke upayogake anAdise hI abhya vastubhUta mohasahitapanese mithyAdarzana ajJAna avirati aise tIna prakAra pariNAmake vikAra haiN| so ye " jaise sphaTikamaNikI svacchatAmeM parake DaMkase pariNAmavikAra huA dekhA jAtA hai" usItaraha haiM / yahI pragaTakara kahate haiM / jaise sphaTikakI svacchatAke apanA svarUpa ujvalatArUpa pariNAmakI sAmarthya honepara bhI Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / kasvacchatAyA iva paratopi prabhavan dRSTaH / yathA hi sphaTikasvacchatAyAH svarUpapariNAmasamarthatve sati kadAcinnIlaharitapItatamAlakadalIkAMcana pAtropAzrayayuktatvAnnIlo haritaH pIta iti trividhaH pariNAmavikAro dRSTastathopayogasyAnAdimithyAdarzanAjJAnAviratisvabhAvavastvaMtarabhUtamohayuktatvAnmithyAdarzanamajJAnamaviratiriti trividhaH pariNAmavikAro dRSTavyaH // 89 // athAtmanastrividhapariNAmavikArasya kartRtvaM darzayati ; - eesa ya uvaogo tiviho suddho NiraMjaNo bhAvo / jaM so karedi bhAvaM uvaogo tassa so kattA // 90 // eteSu copayogastrividhaH zuddho niraMjano bhAvaH / yaM karoti bhAvamupayogastasya sa karttA // 90 // athaivamayamanAdivastvaMtarabhUtamohayuktatvAdAtmanyutplavamAneSu mithyAdarzanAjJAnAviratibhAveSu pariNAmavikAreSu triSveteSu nimittabhUteSu paramArthataH zuddhaniraMjanAnAdinidhanavastusarvasvabhUtacinmAtrabhAvatvenaikavidhopyazuddhasAMjanAnekabhAvatvamApadyamAnastrividho bhUtvA svazuddhabuddhaikasvabhAvo jIvastathApyanAdimohanIyAdikarmabaMdhavazAnmithyAtvAjJAnAviratirUpAstrayaH pariNAmavikArAH saMbhavati / tatra zuddhajIvasvarUpamupAdeyaM mithyAtvAdivikArapariNAmA heyA iti bhAvArthaH // 89 // athAtmano mithyAtvAditrividhapariNAmavikArasya kartRtvamupadizati;edesu ya eteSu ca mithyAdarzanajJAnacAritreSUdayAgateSu nimittabhUteSu satsu uvaogo jJAnadarzanopayogalakSaNatvAdupayoga AtmA tiviho kRSNanIlapItatrividhopAdhipariNatasphaTika bhavati / paramArthena tu suddho zuddho rAgAdibhAvakarmarahitaH NiraMjaNo niraMjana jJAnAvaraNAdidravyakarmAjanarahitaH / punazca kathaMbhUtaH / bhAvo bhAvapadArthaH / akhaMDaikapratibhAsamayajJAnasva kisI samaya kAlA harA pIlA jo tamAla kelA kaMcanake pAtrakI samIpatAyuktatAse nIlA harA pIlA aisA tIna prakAra pariNAmakA vikAra dIkhatA hai usItaraha AtmA ke upayogake anAdi mithyAdarzana ajJAna avirati svabhAvarUpa jo anya vastubhUta moha usake sAtha mithyAdarzana ajJAna avirati aise tIna prakAra pariNAmavikAra jAnanA || bhAvArthaAtmAke upayogameM ye tIna prakArake pariNAmavikAra anAdikarmake nimitta se haiM aisA nahIM ki pahale zuddha hI thA aba yaha navIna huA hai / aise hoya to siddhoM ke bhI navIna honA cAhiye so aisA hai nahIM yaha jAnanA // 89 // Age AtmA ke ina tIna prakArake pariNAma vikAroMkA kartApanA dikhalAte haiM;[ eteSu ca ] midhyAtva ajJAna avirati ina tInoMkA anAdise nimitta honepara [ upayogaH ] AtmAkA upayoga [ zuddhaH ] zuddha nayakara eka zuddha [ niraMjanaH ] niraMjana hai taubhI [ trividhaH bhAvaH ] midhyAdarzana ajJAna avirati isa taraha tIna prakAra pariNAmavAlA hai / [ saH ] vaha AtmA [ yaM ] ina tInoMmeMse jisa [ bhAvaM ] Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smysaarH| 149 yamajJAnIbhUtaH kartRtvamupaDhaukamAno vikAreNa pariNamya yaM yaM bhAvamAtmanaH karoti tasya tasya kilopayogaH kartA syAt // 90 // ___ athAtmanastrividhapariNAmavikArakartRtve sati pudgaladravyaM khata eva karmatvena pariNamatItyAha; jaM kuNai bhAvamAdA kattA so hodi tassa bhaavss| kammataM pariNamade tahmi sayaM puggalaM davvaM // 91 // yaM karoti bhAvamAtmA kA sa bhavati tasya bhAvasya / karmatvaM pariNamate tasmin svayaM pudgaladravyaM // 91 // AtmA hyAtmanA tathApariNamanena yaM bhAvaM kila karoti tasyAyaM kartA syAtsAdhakavat bhAvenekavidhopi pUrvoktamithyAdarzanajJAnacAritrapariNAmavikAreNa trividho bhUtvA jaM so karedi bhAvaM yaM pariNAmaM karoti sa AtmA uvaogo caitanyAnuvidhAyipariNAma upayogo bhaNyate tallakSaNatvAdupayogarUpaH / tassa so kattA nirvikArasvasaMvedanajJAnapariNAmacyutaH san tasyaiva mithyAtvAditrividhavikArapariNAmasya kartA bhavati / na ca dravyakarmaNa iti bhAvaH // 9 // athAtmano mithyAtrividhapariNAmavikArakartRtve sati karmavargaNAyogyapudgaladravyaM svata evopAdAnarUpeNa karmatvena pariNamatIti kathayati;-jaM kuNadi bhAvamAdA kattA so hodi bhAvako [ karoti ] svayaM karatA hai [ tasya ] usIkA [saH] vaha [kartA] kartA [bhavati ] hotA hai // TIkA-paha lI gAthAmeM kahe gaye jo tIna prakArake upayogake pariNAma ve aba pUrvokta prakAra anAdi anyavastubhUta mohakara sahita honese AtmAmeM utpanna hue jo mithyAdarzana ajJAna avirati bhAvarUpa tIna pariNAma vikAra unako nimittakAraNa honese, AtmAkA svabhAva paramArthase dekhA jAya to zuddha niraMjana eka anAdinidhana vastukA sarvasvabhUta caitanya bhAvapanekara eka prakAra hai taubhI, azuddha sAMjana aneka bhAvapaneko prAptahuA tIna prakAra hoke Apa ajJAnI huA kartApaneko prApta hotA vikArarUpa pariNAmakara jisa jisabhAvako Apa karatA hai usa usa bhAvakA upayoga pragaTapane nizcayakara kartA hotA hai // bhAvArtha-pahale kahA thA ki jo pariName vaha kartA hai so yahAM ajJAnarUpa hoke upayoga pariNamA vaha jisarUpa pariNamA usIkA kartA kahA / zuddha dravyArthika nayakara AtmA kartA nahIM hai / yahAM upayogako kartA jAnanA upayoga aura AtmA eka hI vastu hai isaliye AtmAko hI kartA kahA jAtA hai // 90 // ___ Age AtmAke tIna prakAra pariNAmavikArakA kartApanA honepara pudgaladravya Apa hI karmapanerUpa hoke pariNamatA hai aise kahate haiM;-[ AtmA] AtmA [yaM bhAvaM] jisa bhAvako [karoti ] karatA hai [tasya bhAvasya ] usa bhAvakA [kartA] Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / tasminnimitte sati pudgaladravyaM karmatvena svayameva pariNamate / tathAhi-yathA sAdhakaH kila tathAvidhadhyAnabhAvanAtmanA pariNamamAno dhyAnasya kartA syAt / tasmiMstu dhyAnabhAve sakalasAdhyabhAvAnukUlatayA nimittamAtrIbhUte sati sAdhakaM kartAramantareNApi svayameva bAdhyate viSayavyAptayo, viDaMbyaMte yoSito, dhvaMsyaMte baMdhAstathAyamajJAnAdAtmA mithyAdarzanAdibhAvenAtmano pariNamamAne mithyAdarzanAdibhAvasya kartA syAt / tasmiMstu mithyAdarzanAdau bhAve khAnukUlatayA nimittamAtrIbhUte satyAtmAnaM kartAramaMtareNApi pudgaladravyaM mohanIyAdikarmatvena khayameva pariNamate // 91 // tassa bhAvassa yaM bhAvaM mithyAtvAdivikArapariNAmaM zuddhasvabhAvacyutaH san AtmA karoti tasya bhAvasya sa kartA bhavati kammattaM pariNamade tamhi sayaM pugmalaM vvaM tasmineva triviSavikArapariNAmakartRtve sati karmavargaNAyogyapudgaladravyaM svayamevopAdAnarUpeNa dravyakamatvena pariNamati / gAruDAdimaMtrapariNatapuruSapariNAme sati dezAMtare svayameva tatpuruSavyApAramaMtareNApi viSApahArabaMdhavidhvaMsastrIviDaMvanAdipariNAmavat / tathaiva ca mithyAtvarAgAdivibhAvavinAzakAle nizcayaratnatrayasvarUpazuddhopayogapariNAme sati gAruDamaMtrasAmarthyena nirbIjaviSavat svayameva nIrasIbhUya pUrvabaddhaM dravyakarma jIvAtpRthagbhUtvA nirjarAM gacchatIti bhAvArthaH / evaM svataMkartA [saH ] Apa [ bhavati ] hotA hai [ tasmin ] usako kartA honepara [pyudgaladravyaM ] pudgaladravya [ svayaM ] apane Apa [ karmatvaM] karmapanerUpa [ pariNamate ] pariNamatA hai // TIkA-AtmA nizcayakara Apa hI usataraha pariNamanekara pragaTapanese jisa bhAvako kartA hai usIkA vaha kartA hotA hai maMtrasAdhanevAlekI taraha / tathA usa AtmAko vaisA nimitta honepara pudgaladravya karmabhAvarUpa Apa hI pariNamatA hai / yahI pragaTa kahate haiM-jaise maMtrasAdhanevAlA puruSa jisa prakArake dhyAnarUpa bhAvakara Apa pariNamatA hai usI dhyAnakA kartA hotA hai / aura jo samasta usa sAdhakake sAdhane yogya vastu unake anukUlapanekara usa dhyAnabhAvako nimittamAtra honepara usa sAdhakake vinA hI anya sAdikakI viSakI vyApti svayameva miTa jAtI hai, strIjanaviDaMbanArUpa ho jAtI haiM aura baMdhana khula jAte haiN| ityAdi kArya maMtrake dhyAnakI sAmarthya se ho jAte haiN| usItaraha yaha AtmA ajJAnase mithyAdarzanAdibhAvakara pariNamatA huA mithyAdarzanAdi bhAvakA kartA hotA hai tava usa mithyAdarzanAdi bhAvako apane karaneke anukUlapanese nimittamAtra honepara AtmA kartAke vinA pudgaladravya Apa hI mohanIyAdi karmabhAvakara pariNamatA hai // bhAvArtha-AtmA jaba ajJAnarUpa pariNamatA hai taba kisIse mamatva karatA hai kisIse rAga karatA hai kisIse dveSa karatA hai una bhAvoMkA Apa kartA hotA hai / usako nimittamAtra honepara pudgaladravya Apa apane bhAvakara karmarUpa hoke pariNamatA hai| paraspara nimitta naimittika bhAva hai / kartA donoM apane 2 bhAvake haiM yaha nizcaya hai // 11 // Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAraH / ajJAnAdeva karma prabhavatIti tAtparyamAha; paramappANaM kuvvaM appANaM pi ya paraM karito so| aNNANamao jIvo kammANaM kArago hodi // 92 // paramAtmAnaM kurvannAtmanAmapi ca paraM kurvan sH|| ajJAnamayo jIvaH karmaNAM kArako bhavati // 92 // ___ ayaM kilAjJAnenAtmA parAtmanoH parasparavizeSAnirjJAne sati paramAtmAnaM kurvannAtmAnaM ca paraM kurvansvayamajJAnamayIbhUtaH karmaNAM kartA pratibhAti / tathAhi-tathAvidhAnubhavasaMpAdanasamarthAyAH rAgadveSasukhaduHkhAdirUpAyAH pudgalapariNAmAvasthAyAH zItoSNAnubhavasaMpAdanasamarthAyAH zItoSNAyAH pudgalapariNAmAvasthAyA iva pudgalAdabhinnatvenAtmano nityamevAtyaMtabhinnAyAstannimittaM tathAvidhAnubhavasya cAtmano bhinnatvena pudgalAnnityamevAtyaMtabhinnasyAjJAtravyAkhyAnamukhyatvena gAthASaTuM gataM // 91 // atha nizcayena vItarAgasvasaMvedanajJAnasyAbhAva evAjJAnaM bhaNyate / tasmAdajJAnAdeva karma prabhavatIti tAtparyamAha;-paraM paradravyaM bhAvakarmadravyakarmarUpaM appANaM kuvvadi paradravyAtmanoheMdajJAnAbhAvAdAtmAnaM karoti appANaM piya paraM karaMto zuddhAtmAnaM ca paraM karoti yaH so aNNANamao jIvo kammANaM kArago hodi sa cAjJAnamayo jIvaH karmaNAM kartA bhavati / tadyathA-yathA kopi puruSaH zItoSNarUpAyAH pudgalapariNAmAvasthAyAstathAvidhazItoSNAnubhavasya caikatvAbhyAsAdbhedamajAnan zItohamuSNohamiti prakAreNa zItoSNapariNateH kartA bhavati / tathA jIvopi nijazuddhAtmAnubhUterbhinnAyA __ Age karma bhI ajJAnase hotA hai yaha tAtparya kahate haiM;-jIvaH 1 jIva [ ajJAnamayaH ] Apa ajJAnI huA [ paraM] parako [AtmAnaM kurvan ] apane karatA hai [ca ] aura [AtmAnaM api] apaneko [ paraM] parake [ kurvan ] karatA hai isataraha [sa] vaha [karmaNAM ] karmoMkA [kArakaH] kartA [bhavati ] hotA hai // TIkA-yaha AtmA pragaTa ajJAnakara parake aura apane vizeSakA bhedajJAna na karatA huA parako to apane karatA hai aura apaneko parake karatA hai isataraha Apa ajJAnI huA koMkA kartA hotA hai / yahI pragaTakara karate haiM jaise zIta uSNakA anubhava karAne meM samartha jo pudgalapariNAmakI zIta uSNa avasthA hai vaha pudgalase abhinnapanekara AtmAse nitya hI atyaMta bhinna hai usItaraha usa prakArakA anubhava karAnemeM samartha jo rAgadveSa sukhaduHkhAdirUpa pudgala pariNAmakI avasthA vaha pudgalase abhinnapanekara AtmAse nitya hI atyaMta bhinna hai / usa nimittase hue usa prakArake rAgadveSAdikake anubhavakA AtmAse abhinnapanAkara pudgalase nitya hI atyaMta bhinnapanA hai to bhI usa rAgadveSAdikakA aura usake anubhavakA ajJAnase paraspara bhedajJAna nahIM honese ekapaneke nizcayase jisa taraha zIta uSNarUpakara AtmAke pariNamanakA asamarthapanA hai usItaraha Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / nAtparasparavizeSAnirjJAne satyekatvAdhyAsAt zItoSNarUpeNaivAtmanA pariNamitumazakyena rAgadveSasukhaduHkhAdirUpeNAjJAnAtmanA pariNamamAno jJAnasyAjJAnatvaM prakaTIkurvanvayamajJAnamayIbhUta eSohaM rajye ityAdividhinA rAgAdeH karmaNaH kartA pratibhAti // 92 // jJAnAttu na karma prabhavatItyAha; paramappANamakuvvaM appANaM pi ya paraM akuvvNto| so NANamao jIvo kammANamakArao hodi // 93 // paramAtmAnamakurvannAtmAnamapi ca paramakurvan / sa jJAnamayo jIvaH karmaNAmakArako bhavati // 93 // ayaM kila jJAnAdAtmA parAtmanoH parasparavizeSanirjJAne sati paramAtmAnamakurvannAtmAnaM ca paramakurvansvayaM jJAnamayIbhUtaH karmaNAmakartA pratibhAti / tathAhi-tathAvidhAnubhavasaMpAdaudayAgatapudgalapariNAmAvasthAyAstannimittasukhaduHkhAnubhavasya caikatvAdhyavasAyAropAt paradravyAtmanoH samastarAgAdivikalparahitasvasaMvedanajJAnAbhAvAdbhedamajAnannahaM sukhI duHkhIti prakAreNa pariNamatkarmaNAM kartA bhavatIti bhAvArthaH // 92 // atha vItarAgasvasaMvedanajJAnAtsakAzAtkarma na prabhavatItyAha;-paraM paraM paradravyaM bahirviSaye dehAdikamabhyaMtare rAgAdikaM bhAvakarmadravyakarmarUpaM vA appANamakuvvI bhedavijJAnabalenAtmAnamakurvannAtmasaMbaMdhamakurvan appANaM pi ya paraM akuvvaMto zuddhadravyaguNaparyAyasvabhAvaM nijAtmAnaM ca paramakurvan so NANamao jIvo rAgadveSa sukhaduHkhAdirUpa bhI apanekara pariNamanekA asamarthapanA hai taubhI rAgadveSAdika pudgalapariNAmakI avasthAko usake anubhavakA nimittamAtra honese ajJAnasvarUpa rAga. dveSAdirUpa pariNamatA apane jJAnake ajJAnapaneko pragaTakaratA Apa ajJAnI huA "yaha maiM rAgI hUM" ityAdi vidhAnakara rAgAdika karmakA kartA pratibhAsatA hai // bhAvArtharAgadveSasukhaduHkhAdi avasthA pudgalakarmake udayakA svAda hai so yaha pudgalakarmase abhinna hai AtmAse atyaMta bhinna hai jaise zIta uSNapanA / AtmAko ajJAnase isakA bhedajJAna nahIM hai isaliye aisA jAnatA hai ki yaha svAda merA hI hai / kyoMki jJAnakI svacchatA aisI hI hai ki rAgadveSAdikA svAda zIta uSNakI taraha jJAnameM pratibiMbita hotA hai taba aisA mAlUma hotA hai ki mAnoM ye jJAna hI haiM / isakAraNa aise ajJAnase isa ajJAnI jIvake inakA kartApanA bhI AyA / kyoMki isake aisI mAnya huI rAgI hUM dveSI hUM krodhI hUM mAnI hUM ityAdi / isataraha kartA hotA hai // 92 // Age kahate haiM ki jJAnase karma nahIM utpanna hotA;-[jIvaH ] jo jIva [AtmAnaM] apanako [paraM] para [ akurvan ] nahIM karatA [ca ] aura [paraM] parako [AtmAnaM api ] apanA bhI [ akurvan ] nahIM karatA [ sajIvaH] vaha jIva [jJAnamayaH] jJAnamaya hai [karmaNAM] kA~kA [akArakaH ] karanevAlA nahIM Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAraH / 153 nasamarthAyAH rAgadveSasukhaduHkhAdirUpAyAH pudgalapariNAmAvasthAyAH zItoSNAnubhavasaMpAdanasamarthAyAH zItoSNAyAH pudgalapariNAmAvasthAyA iva pudgalAdibhinnatvenAtmano nityamevAtyaMtabhinnAyAstannimittaM tathAvidhAnubhavasya cAtmano bhinnatvena pudgalAnnityamevAtyaMtabhinnasya jJAnAtparasparavizeSanirjJAne sati nAnAtvavivekAcchItoSNarUpeNaivAtmanA pariNamitumazakyena rAgadveSasukhaduHkhAdirUpeNAjJAnAtmanA manAgapyapariNamamAno jJAnasya jJAnatvaM prakaTIkurvan svayaM jJAnamayIbhUtaH eSohaM jAnAmyeva, rajyate tu pudgala ityAdividhinA samagrasyApi rAgAdeH karmaNo jJAnaviruddhasyAkartA pratibhAti // 93 // kammANamakArao hodi sa nirmalAtmAnubhUtilakSaNabhedajJAnI jIvaH karmaNAmakartA bhavatIti / tathAhi-yathA kazcit puruSaH zItoSNarUpAyAH pudgalapariNAmAvasthAyAstathAvidhazItoSNAnubhavasya cAtmanaH sakAzAdbhedajJAnAt zItohamuSNohamiti pariNateH kartA na bhavati / tathA jIvopi nijazuddhAtmAnubhUterbhinnAyAH pudgalapariNAmAvasthAyAstannimittasukhaduHkhAnubhavasya ca svazuddhAtmabhAvanotthasukhAnubhavAbhinnasya bhedajJAnAbhyAsAtparAtmanoheMdajJAne sati rAgadveSamohapariNAmamakurvANaH karmaNAM kartA na bhavati / tataH sthitaM jJAnAtkarma na prabhavatItyabhiprAyaH // 93 // [bhavati ] hai / TIkA- yaha jIva jJAnase parakA aura apanA paraspara bhedakari bhedajJAna honese parako to Apa nahIM karatA hai aura apaneko para nahIM karatA pravartatA hai taba Apa jJAnI huA kA~kA akartA pratibhAsatA hai / yahI pragaTakara kahate haiM jaise zIta uSNa svarUpa pudgala pariNAmakI avasthA hai vaha zIta uSNa anubhavana karAneko samartha hai so pudgalase abhinnapanekara AtmAse niya hI atyaMta bhinna hai usItaraha rAgadveSa sukhaduHkhAdirUpa pudgalapariNAmakI avasthA hai vaha rAgadveSasukhaduHkhAdirUpa anubhava karAne meM samartha hai aisI avasthA jisako nimitta hai aura usa prakArakA anubhava AtmAse abhiapanekara pudgalase atyaMta sadA hI bhinnatAke jJAnase paraspara vizeSakA bhedajJAna honepara nAnApaneke vivekase, jaise zIta uSNarUpa AtmA Apakara pariNameko asamartha hai usataraha rAgadveSasukhaduHkhAdirUpa bhI Apakara pariNamaneko asamartha hai / isataraha ajJAnasvarUpa jo rAgadveSasukhaduHkhAdika unarUpakara nahIM pariNamatA jJAnake jJAnapaneko pragaTa karatA jJAnamaya huA aisA jAnatA hai ki "yaha maiM rAgadveSAdikako jAnatA hI hUM aura ye rAgarUpa pudgala haiN| ityAdi vidhAnakara sarva hI jo jJAnase viruddha rAgAdika karma unakA kartA nahIM pratibhAsatA // bhAvArtha-jaba rAgadveSasukhaduHkha avasthAko jJAnase bhinna jAne "ki jaise pudgalakI zIta uSNa avasthA hai usItaraha rAgadveSAdika bhI haiM" aisA bhedajJAna ho taba apaneko jJAtA jAne rAgAdirUpa pudgalako jAne / aisA honepara inakA kartA AtmA nahIM hotA jJAtA hI rahatA hai // 93 // 20 samaya. Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / kathamajJAnAtkarma prabhavatIti cet; tiviho esuvaogo appaviyappaM karei kohohaM / kattA tassuvaogassa hoi so attabhAvassa // 94 // trividha eSa upayoga AtmavikalpaM karoti krodhohaM / kartA tasyopayogasya bhavati sa AtmabhAvasya // 94 // ___ eSa khalu sAmAnyenAjJAnarUpo mithyAdarzanAjJAnAviratirUpastrividhaH savikArazcaitanyaparimAmaH paramAtmanoravizeSadarzanenAvizeSajJAnenAvizeSaviratyA ca samastaM bhedamapahRtya bhAvabhAvakabhAvApannayozcetanAcetanayoH sAmAnyAdhikaraNyenAnubhavanAtkodhohamityAtmano vikalpamutpAdayati / tatoyamAtmA krodhohamiti bhrAMtyA savikAreNa caitanyapariNAmena pariNaman tasya savikAracaitanyapariNAmarUpasyAtmabhAvasya kartA syAt / evameva ca krodhapadaparivartanena atha kathamajJAnAtkarma prabhavatIti pRSThe gAthAdvayena pratyuttaramAha;-tiviho esuvaogo trividhastriprakAra eSa pratyakSIbhUta upayogalakSaNatvAdupayoga AtmA assaviyapyaM karedi svasthabhAvasyAbhAvAdasadvikalpaM mithyAvikalpaM karoti / kena rUpeNa, kodhohaM krodhohamityAdi kattA tassuvaogassa hodi so sa jIvaH tasya krodhAdyupayogasya vikalpasya kartA bhavati / kathaMbhUtasya, attabhAvassa AtmabhAvasyAzuddhanizcayena jIvapariNAmasyeti / tathAhisAmAnyenAjJAnarUpeNaikavidhopi vizeSeNa mithyAdarzanajJAnacAritrarUpeNa trividho bhUtvA eSa upayoga AtmA krodhAdyAtmano vyabhAvakabhAvApannayoH / bhAvyabhAvakabhAvApannayoH korthaH ? bhAvyaH krodhAdipariNata AtmA, bhAvako raMjakazcAMtarAtmabhAvanAvilakSaNo bhAvakrodhaH / itthaMbhUtayoIyorbhedajJAnAbhAvAdbhedamajAnannirvikalpasvarUpAd bhraSTaH san krodhohamityAtmano vikalpamutpAdayati, tasyaiva krodhAdyupayogapariNAmasyAzuddhanizcayena kartA bhavatIti bhAvArthaH / evameva ca krodhapadaparivarttanena Age pUchate haiM ki ajJAnase karma kaise utpanna hotA hai ? usakA uttara kahate haiM[eSaH ] yaha [trividhaH ] tIna prakArakA [upayogaH ] upayoga [ AtmavikalpaM ] apanemeM vikalpa karatA hai ki [ahaM krodhaH] meM krodha svarUpa hUM [ tasya ] usa [AtmabhAvasya ] apane [upayogasya ] upayogabhAvakA [saH] vaha [kartA ] kartA [bhavati ] hotA hai / TIkA-nizcayakara yaha vikArasahita caitanya pariNAma hai vaha sAmAnyakara ajJAnarUpa hai vahI mithyAdarzana ajJAna aviratirUpa tIna prakAra hai / so yaha pariNAma parake aura AtmAke abheda dekhanekara abheda jAnanekara avizeSa ( abheda ) rUpa ratikara saba bhedako chipAke aura bhAvyabhAvakabhAvako prApta hue jo cetana acetana donoM unakA eka AdhArakara anubhava karanese maiM krodha hUM aisA AtmAkA vikalpa utpanna karatA hai krodhako hI apanA jAnatA hai / isaliye yaha AtmA maiM krodha hUM aisI bhrAMtikara vikArasahita caitanya pariNAmakara pariNamatA usa vikArasahita Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAraH / 155 mAnamAyAlobhamoharAgadveSakarmano karmamanovacanakAya zrotracakSurprANarasanasparzanasUtrANi SoDaza vyAkhyeyAnyanayA dizAnyAnyaphyAni // 94 // tiviho esuvaogo appaviyappaM karedi dhammAI / kattA tassuvaogassa hodi so attabhAvassa // 95 // trividha eSa upayoga AtmavikalpaM karoti dharmAdikaM / karttA tasyopayogasya bhavati sa AtmabhAvasya // 95 // eSa khalu sAmAnyenAjJAnarUpo mithyAdarzanAjJAnAviratirUpastrividhaH savikAra caitanyapariNAmaH parasparamavizeSadarzanenAvizeSajJAnenAvizeSaviratyA ca samastaM bhedamapahnutya jJeyajJAyakamAnamAyAlobhamoharAgadveSakarmano karmamanovacanakAyazrotracakSurmANarasanasparzanasUtrANi SoDaza vyAkhyeyAni / anena prakAreNAvikSiptacittasvabhAvazuddhAtmatattvavilakSaNA asaMkhyeyalokamAtrapramitA vibhAvapariNAmA jJAtavyA iti // 94 // atha - tiviho esuvaogo sAmAnyenAjJAnarUpeNaikavidhopi vizeSeNa midhyAdarzanajJAnacAritrarUpeNa trividhaH sanneSa upayoga AtmA assavipaM karedi dhammAdI paradravyAtmanojJeyajJAyaka bhAvApannayora vizeSadarzanenAvizeSapariNatyA ca bhedajJAnAbhAvAdbhedamajAnan dharmAstikAyohamityAdyAtmano'sadvikalpamutpAdayati / kattA tassuvaogassa hodi so attabhAvassa nirmalAtmAnubhUtirahitasvasyaiva mithyAvikalparUpajIvapariNAmasyAzuddhanizcayena karttA bhavati / nanu dharmAstikAyohamityAdi kopi na brUte tatkathaM ghaTata caitanya pariNAmarUpa apane bhAvakA kartA hotA hai / isataraha jaise krodha kahA hai usItaraha krodhakI jagaha mAna, mAyA, lobha, rAga, dveSa, karma, nokarma, mana, vacana, kAya, zrotra, cakSu, ghrANa, rasana, sparzana, ye pada palaTake solaha sUtrakA vyAkhyAna karanA cAhiye / aura isI upadeza se anya bhI vicAra lenA // bhAvArtha -- mithyAdarzana ajJAna avirati aise tIna prakAra vikArasahita caitanya pariNAma hai / so Apa parakA bheda na jAnakara aisA mAnatA hai ki maiM krodhI hUM maiM mAnI hUM ityAdi / aisA mAnane se apane vikArasahita caitanyapariNAmakA yaha ajJAnI jIva kartA hotA hai aura jaba kartA huA taba ve ajJAnabhAva apane karma hue / isataraha ajJAnase hI karma hotA hai // 94 // Age kahate haiM ki aiseM hI dharmadravya Adi anya dravyoMmeM bhI Atmavikalpa karatA hai; - [ eSaH ] yaha [ upayogaH ] upayoga [ trividhaH ] tIna prakArakA hone se [ dharmAdikaM ] dharmaAdika dravyarUpa [ AtmavikalpaM ] Atmavikalpa [ karoti ] karatA hai unako apane jAnatA hai [ saH ] vaha [ tasya ] usa [ upayogasya ] upayogarUpa [ AtmabhAvasya ] apane bhAvakA [ kartA ] kartA [ bhavati ] hotA hai // TIkA - yaha sAmAnyakara ajJAnarUpa savikAra caitanya pariNAma vahI midhyAdarzana ajJAna aviratirUpa tIna prakAra hai / jaba yaha parakA aura apanA paraspara vizeSa nahIM dekhanekara Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / bhAvApannayoH parAtmanoH sAmAnAdhikaraNyenAnubhavanAddharmohamadharmohamAkAzamahaM kAlohaM pudgalohaM jIvAMtaramahamityAtmano vikalpamutpAdayati / tatoyamAtmA dharmohamadharmohamAkAzamahaM kAlohaM pudgalohaM jIvAMtaramahamiti bhrAMtyA sopAdhinA caitanyapariNAmena pariNaman tasya sopAdhicaitanyapariNAmatvarUpasyAtmabhAvasya kartA syAt / tataH sthitaM kartRtvamUlamajJAnaM // 95 // evaM parANi vvANi appayaM kuNadi mNdbuddhiio| appANaM avi ya paraM karei aNNANabhAveNa // 96 // evaM parANi dravyANi AtmAnaM karoti maMdabuddhistu / AtmAnamapi ca paraM karoti ajJAnabhAvena // 96 // yatkila krodhohamityAdivaddharmohamityAdivacca paradravyANyAtmIkarotyAtmAnamapi paradraiti / atra parihAraH / dharmAstikAyoyamiti yosau parichittirUpavikalpo manasi vartate sopyupacAreNa dharmAstikAyo bhaNyate / yathA ghaTAkAravikalpapariNatijJAnaM vaTa iti / tathA taddharmAstikAyoyamityAdivikalpaH yadA jJeyatattvavicArakAle karoti jIvaH tadA zuddhAtmasvarUpaM vismarati tasminvikalpe kRte sati dharmohamiti vikalpa upacAreNa ghaTata iti bhAvArthaH / sthitaM zuddhAtmasaMvitterabhAvarUpamajJAnaM karmakartRtvasya kAraNaM bhavati // 95 // evaM evaM pUrvoktagAthAdvayakathitaprakAreNa parANi vvANi appayaM kuNadi krodhohamityAdivaddharmAstikAyohamityAdivacca tathA avizeSa jAnanekara aura avizeSa rati (lInatA ) kara samasta bhedoMkA lopakara jJeyajJAyaka bhAvako prApta jo dharmAdi dravya unako apanA aura unakA eka AdhArake anubhava karanese aisA mAnatA hai ki maiM dharmadravya hUM maiM adharmadravya hUM maiM AkAzadravya hUM maiM kAladravya hUM maiM pudgaladravya hUM maiM anya jIva bhI hUM aiseM bhramakara upAdhisahita apanA jo caitanya pariNAma usakara pariNamatA usa upAdhisahita caitanyapariNAmarUpa apane bhAvakA kartA hotA hai // bhAvArtha-yaha AtmA ajJAnase dharmAdidravyameM bhI ApA mAnatA hai so usa apane ajJAnarUpa caitanyapariNAmakA Apa kartA hotA hai| yahAM koI pUche ki pudgala aura anya jIva to pravRttimeM dIkhate haiM unameM to ajJAnase ApA mAnanA ThIka hai paraMtu dharmadravya adharmadravya AkAzadravya kAladravya to dekhanemeM bhI nahIM Ate unameM ApA mAnanA kaise kahA ? usakA samAdhAna-dharmAdikakA bhI lakSaNa anubhavameM AtA hai / dharma adharmakA to gatihetupanA sthitihetupanA hai unakA gamana karanA ThaharanA jisase hotA hai usameM mamatvabuddhi hotI hai / aura AkAzake avagAharUpa kSetrameM mamattva hotA hai / aura kAlake samaya muhUrtaAdimeM maranA jInA Adi kArya hotA hai usameM mamatvabuddhi hotI hai aisA jAnanA // 95 // __ Age kahate haiM ki isa hetuse kartApanekA mUlakAraNa ajJAna ThaharA;-[evaM tu] aise pUrvakathitarItise [ maMdabuddhiH ] ajJAnI [ajJAnabhAvena ] ajJAnabhAvakara Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAraH / 157 vyIkarotyevamAtmA, tadayamazeSavastusaMbaMdhavidhuraniravadhivizuddhacaitanyadhAtumayopyajJAnAdeva savikArasopAdhIkRtacaitanyapariNAmatayA tathAvidhasyAtmabhAvasya kartA pratibhAtItyAtmano bhUtAviSTadhyAnAviSTasyeva pratiSThitaM kartRtvamUlamajJAnaM / tathAhi- - yathA khalu bhUtAviSTo'jJAnAdbhUtAtmAnAvekIkurvannamAnuSocitavi ziSTaceSTAvaSTaMbhanirbhara bhayaMkarAraMbha gaMbhIrAmAnuSavyavahAratayA tathAvidhasya bhAvasya kartA pratibhAti / tathAyamAtmApyajJAnAdeva bhAvyabhAvakau parAtmA'nAvekIkurvannavikArAnubhUtimAtrabhAvakAnucitavicitrabhAvya krodhAdivikArakaraMvitacaitanyaparikrodhAdisvakIyapariNAmarUpANi tathaiva dharmAstikAyAdijJeyarUpANi ca paradravyANi AtmAnaM karoti / saH kaH kartA, maMdabuddhIo maMdabuddhirnirvikalpasamAdhilakSaNabhedavijJAnarahitaH appANaM avi ya paraM karedi zuddhabuddhaikasvabhAvamAtmAnamapi ca paraM svasvarUpAdbhinnaM karoti rAgAdiSu yojayatItyarthaH / kena, aNNANabhAveNa ajJAnabhAveneti / tataH sthitaM krodhAdiviSaye bhUtAviSTadRSTAM - tena dharmAdijJeyaviSaye dhyAnAviSTadRSTAMtenaiva zuddhAtsaMvityabhAvarUpamajJAnaM karmakartRtvasya kAraNaM bhavati / tadyathA--yathA kopi puruSo bhUtAdigrahAviSTo bhUtAtmanorbhedamajAnan sanmAnuSocitazilAstaMbhacAlanAdikamadbhutavyApAraM kurvansan tasya vyApArasya kartA bhavati / tathA jIvopi vItarAgaparamasAmAyikapariNatazuddhopayogalakSaNabhedajJAnAbhAvAtkAmakrodhAdizuddhAtmanordvayorbhedamajAnan krodhohaM kAmohamityAdivikalpaM kurvansan karmaNaH kartA bhavati / evaM krodhAdiviSaye bhUtAviSTadRSTAMto gataH / [ parANi dravyANi ] paradravyoM ko [ AtmAnaM ] apanI [karoti ] karatA hai [ api ca ] aura [ AtmAnaM ] apaneko [ paraM karoti ] parakA karatA hai | TIkA - jo pragaTapane yaha AtmA maiM krodha hUM maiM dharmadravya hUM ityAdi pUrvokta prakAra paradravyoMko apanI karatA hai ora apaneko paradravyarUpa karatA hai aisA yaha AtmA yadyapi samasta vastuke saMbaMdha se rahita amaryAdarUpa zuddhacainanya dhAtumaya hai taubhI ajJAnase savikAra sopAdhirUpa kiye apane caitanya pariNAmapanekara usa prakArakA apane pariNAmakA kartA pratibhAsatA hai / isa taraha AtmAke bhUtAviSTa puruSakI taraha tathA dhyAnAviSTa puruSakI taraha kartApanekA mUla ajJAna pratiSThita huA ( pragaTapane ThaharA ) / yahI pragaTa dRSTAMtakara dikhalAte haiM-- jaise koI puruSa bhUtAviSTa huA apane zarIra meM bhUtapraveza kiyA so vaha puruSa ajJAnase bhUtako aura apaneko ekarUpa karatA jaisI manuSya ke yogya ceSTA na ho vaisI karane lagA / usI ceSTAkA AlaMbanarUpa atyaMta bhayakArI AraMbha kara bharA amAnuSa vyavahArapanekara usaprakAra ceSTArUpa bhAvakA kartA pratibhAsatA hai, usI taraha yaha AtmA bhI ajJAnase hI para aura AtmAko bhAvyabhAva karUpa eka karatA huA nirvikAra anubhUtimAtra bhAvakake ayogya aneka prakAra bhAvyarUpa krodhAdi vikAra - kara mile caitanyake vikArasahita pariNAmapanekara usa prakArake bhAvakA kartA pratibhAtA hai / jaise koI bholApuruSa aparIkSaka AcAryake upadezakara bheMsekA dhyAna karane * Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / . NAmavikAratayA tathAvidhasya Avasya kartA pratibhAti / yathA vAparIkSakAcAryAdezena mugdhaH kazcinmahiSadhyAnAviSTo jJAnAnmahiSAtmAnAvekIkurvannAtmanyabhraMkaSaviSANamahAmahiSatvAdhyAsAtpracyutamAnuSocitApavarakadvAravinissaraNatayA tathAvidhasya bhAvasya kartA pratibhAti / tathAyamAtmApyajJAnAda jJeyajJAyakau parAtmAnAvekIkurvannAtmani paradravyAdhyAsAnnoiMdriyaviSayIkRtadharmAdharmAkAzakAlapudgalajIvAMtaraniruddhacaitanyadhAtutayA tatheMdriyaviSayIkRtarUpipadArtha tathaiva ca yathA kazcid mahAmahiSAdidhyAnAviSTo mahiSAdyAtmanoIyorbhedamajAnanmahAmahiSohaM garuDohaM kAmadevohamagnirahaM dugdhadhArAsamAnAmRtarAziraha mityAdyAtmavikalpaM kurvANaH san tasya vikalpasya kartA bhavati / tathA ca jIvopi sukhaduHkhAdisamatAbhAvanApariNatazuddhopayogalakSaNabhedajJAnAbhAvAddharmAdijJeyapadArthAnAM zuddhAtmanazca bhedamajAnan dharmAstikAyohamityAdyAtmavikalpaM karoti, tasyaiva vikalpasya kartA bhavati / tasmin vikalpakartRtve sati dravyakarmabaMdho bhavatIti / evaM dharmAstikAyAdizeyapadArthaviSaye dhyAnadRSTAnto gataH / he bhagavan dharmAstikAyoyaM jIvoyamityAdijJeyatatvavicAravikalpe kriyamANe yadi karmabaMdho bhavatIti tarhi jJeyatattva vicAro vRtheti na kartavyaH / naivaM vaktavyaM / triguptipariNatanirvikalpasamAdhikAle yadyapi na kartavyastathApi tasya triguptidhyAnasyAbhAve zuddhAtmAnamupAdeyaM kRtvA AgamabhASayA tu mokSamupAdeyaM kRtvA sarAgasamyaktvakAle viSayakaSAyavaMcanArthaM kartavyaH / tena tattvavicAreNa mukhyavRttyA puNyabaMdho bhavati paraMparayA nirvANaM ca bhavatIti nAsti dossH| kiMtu tatra tattvavicArakAle vItarAgasvasaMvedanajJAnapariNataH zuddhAtmA sAkSAdupAdeyaH kartavyaH iti jJAtavyaM / nanu vItarAgasvasaMvedanavicArakAle vItarAgavizeSaNaM kimiti kriyate pracureNa bhavadbhiH, kiM sarAgamapi svasaMvedanajJAnamastIti ? atrottaraM / viSayasukhAnubhavAnaMdarUpaM svasaMvedanajJAnaM sarvajanaprasiddhaM sarAgamapyasti / zuddhAtmasukhAnubhUtirUpaM svasaMvedanajJAnavyAkhyA lagA so ajJAnase bhaiMseko aura apaneko ekarUpa karatA apane meM vAdalako sparzakara bhedate sIMgavAle mahAn ( baDe ) bhaiMsApaneke adhyAsase manuSyake yogya ovarA kuTIke dvArase nikalanese cyutahuA usa prakArake bhAvakA kartA pratibhAsatA hai usItaraha yaha AtmA bhI ajJAnase jJeyajJAyaka jo para aura AtmA unako ekarUpa karatA AtmAmeM paradravyake adhyAsake nizcayase manake viSayarUpa kiye dharma adharma AkAza kAla pudgala anya jIva dravya unakara rukI jo zuddhacaitanya dhAtu usapanekara tathA iMdriyoMke viSayarUpa kiye jo rUpI padArtha unakara DhakA gayA jo apanA kevala eka jJAna usapanekara tathA mRtaka zarIrameM mUrchita huA parama amRtarUpa vijJAnaghana AtmA usapanekara usa prakArake bhAvakA kartA pratibhAsatA hai // bhAvArtha-yaha AtmA ajJAnase krodhAdikako to bhAvyabhAvakasaMbaMdhase apanese ekarUpa mAnatA hai aura dharmAdidravya jJeyarUpa haiM unako bhI apanese ekakara mAnatA hai / so jaisA apanA bhAva hotA hai usI bhAvakA kartA hotA hai / Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smysaarH| 159 tirohitakevalabodhatayA mRtakakalevaramUrchitaparamAmRtavijJAnaghanatayA ca tathAvidhasya bhAvasya kartA pratibhAti // 96 // . tataH sthitametad jJAnAnnazyati kartRtva; edeNa du so kattA AdA NicchayavidUhiM prikhido| evaM khalu jo jANadi so muMcadi savvakattittaM // 97 // etena tu sa kartAtmA nizcayavidbhiH parikathitaH / evaM khalu yo jAnAti sa muMcati sarvakartRtvaM // 97 // yenAyamajJAnAtparAtmanorekatvavikalpamAtmanaH karoti tenAtmA nizcayataH kartA pratibhAti / yastvevaM jAnAti sa samastaM kartRtvamutsRjati, tataH sa khalvakartA pratibhAti / tathAhiihAyamAtmA kilAjJAnIsannajJAnAdAsaMsAraprasiddhena militasvAdasvAdanena mudritabhedasaMvedanazaktiranAdita eva syAt tataH parAtmAnAvekatvena jAnAti tataH krodhohamityAdivikalpamAtmanaH nakAle sarvatra jJAtavyamiti bhAvArthaH // 96 // tataH sthitametat zuddhAtmAnubhUtilakSaNasamyagjJAnAnnazyati karmakartRtvaM;-edeNa du so kattA AdA NicchayavidUhi parikahido etena pUrvoktagAthAtrayavyAkhyAnarUpeNAjJAnabhAvena sa AtmA kartA bhaNitaH / kairnizca. yavidbhinizcayajJaiH sarvajJaiH / tathAhi-vItarAgaparamasAmAyikasaMyamapariNatAbhedaratnatrayasya pratipakSabhUtena pUrvagAthAtrayavyAkhyAnaprakAreNAjJAnabhAvena yadAtmA pariNamati, tadA tasyaiva mithyAtvarAgAdirUpasyAjJAnasyAjJAnabhAvasya kartA bhavati tatazca dravyakarmabaMdho bhavati / yadA tu cidAnaMdaikasvabhAvazuddhAtmAnubhUtipariNAmena pariNamati tadA samyagjJAnI bhUtvA mithyAtvarAgAdibhAvakamarUpasyAjJAnabhAvasya kartA na bhavati / tatkartRtvAbhAvepi dravyakarmabaMdhopi na bhavati / evaM khala jo jANadi so muMcadi savvakattittaM evaM gAthApUrvArddhavyAkhyAnaprakAreNa manasi yosau vahAM krodhAdikase eka mAnanekA to bhUtAviSTa puruSakA dRSTAMta hai aura dharmAdi anyadravyase ekatA mAnanekA dhyAnAviSTa puruSakA dRSTAMta hai // 96 // ___ Age kahate haiM ki isI kAraNase yaha sthitahuA ki jJAnase kartApanekA nAza hotA hai;-[ etena tu] isa pUrvakathita kAraNase [nizcayavidbhiH ] nizcayake jAnanevAle jJAniyoMne [saAtmA] vaha AtmA-[kartA parikathitaH ] kartA kahA hai [evaM khalu] isataraha [ yaH ] jo [jAnAti ] jAnatA hai [sa] vaha jJAnI huA [sarvakartRtvaM ] saba kartApaneko [ muMcati] choDa detA hai // TIkA-jisa kAraNa yaha AtmA ajJAnase parake aura AtmAke ekapanekA vikalpa karatA hai usa kAraNakara nizcayase kartA pratibhAsatA hai aisA jo jAnatA hai vaha samasta kartApaneko choDa detA hai isakAraNa vaha akartA pratibhAsatA hai / yahI pragaTa kahate haiMisa jagatameM yaha AtmA pragaTa ajJAnI huA ajJAnakara anAdi saMsArase lagAke pudgala Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandranainazAstramAlAyAm / 160 karoti tato nirvikalpAdakRtakAdekasmAdvijJAnaghanAtprabhraSTo vAraMvAramanekavikalpaiH pariNaman kartA pratibhAti / jJAnI tu san jJAnAttadAdiprasiddhyA pratyekasvAdasvAdanenonmudritabhedasaMvedanazaktiH syAt / tato'nAdinidhanAnavarata svadamAnanikhilarasAMtara viviktAtyaMtamadhuracaitanyaikaraso'yamAtmA bhinnarasAH kaSAyAstaiH saha yadekatvavikalpakaraNaM tadajJAnAdityevaM nAnAtvena parAtmAnau jAnAti / tato'kRtakamekaM jJAnamevAhaM na punaH kRtako'nekaH krodhAdirapIti krodhohamityAdivikalpamAtmano manAgapi na karoti tataH samastamapi kartRtvamapAsyati / tato nityamevodAsInAvastho jAnan evAste / tato nirvikalpo'kRtaka eko vijJAnaghano bhUto'tyaMtamakartA pratibhAti / " ajJAnatastu satRRNAbhyavahArakArI jJAnaM svayaM kila bhavavastusvarUpaM jAnAti sa sarAgasamyagdRSTiH sannazubhakarmakartRtvaM muMcati / nizcayacAritrAvinAbhAvivItarAgasamyagdRSTirbhUtvA zubhAzubhasarvakarmakartRtvaM ca muMcati / evamajJAnAtkarma prabhavati saMjJAnAnnakarmakA aura apane bhAvakA milA huA AsvAdakA svAda lenese jisakI apane jude anubhavakI zakti mudrita hogaI hai aisA anAdi kAla se hI hai / isakAraNa parako aura apaneko ekapanekara jAnatA hai / maiM krodha hUM ityAdika vikalpa apaneme karatA hai isaliye nirvikalparUpa akRtrima eka jo apanA vijJAnaghana svabhAva usase bhraSTa huA vAraMvAra aneka vikalpoMkara pariNamatA kartA pratibhAsatA hai / aura jaba jJAnI ho jAya taba samyagjJAnase usa samyagjJAnako Adi lekara prasiddha huA jo pudgalakarmake svAdase apanA bhinna svAda usake AsvAdanakara jisakI bhedake anubhavakI zakti ughar3a 1 hai aisA hotA hai taba aisA jAnatA hai ki anAdinidhana niraMtara svAda meM AtA huA samasta anya rasake svAdoM se vilakSaNa ( bhinna ) atyaMta madhura ( mIThA ) jo eka caitanyasvarUparasa usa svarUpa to yaha AtmA hai aura kaSAya isase bhinna rasa haiM kaSAyale vesvAda haiM unakara sahita jo ekapanekA vikalpa karanA hai vaha ajJAnase hai / isa prakAra parako aura AtmAko jude 2 nAnApanekara jAnatA hai / isaliye akRtrima nitya eka jJAna hI maiM hUM aura kRtrima anitya aneka jo ye krodhAdika ve maiM nahIM hUM aisA jAne ba "krodhAdika maiM hUM" ityAdika vikalpa apane meM kiMcinmAtra bhI nahIM karatA / isakA samastahI kartApaneko chor3atA hai sadA hI udAsIna vItarAgaavasthAkharUpa hoke mAnatA huA tiSThata hai isIliye nirvikalpasvarUpa akRtrima nitya eka vijJAnaghana huA atyaMta akartA pratibhAsatA hai // bhAvArtha - jo paradravyakA aura paradravyake bhAvoMkA apane kartApaneko ajJAna jAne taba Apa kartA kyoM vaneM ? ajJAnI rahanA ho to para dravyakA kartA vaneM / isaliye jJAna hue vAda paradravyakA kartApanA nahIM rahatA / / ava isI arthakA kalazarUpa kAvya kahate haiM - ajJAna ityAdi / artha- jo puruSa Apa nizcayase jJAnasvarUpa huA bhI ajJAnase tRNasahita milehue annAdika suMdara AhArako khAnevAle Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 161 samayasAraH / napi rajyate yaH / pItvA dadhIkSumadhurAmlarasAtigRGkhyA gAM dogdhi dugdhamiva nUnamasau rasAlaM // 57 // ajJAnAnmRgatRSNikAM janadhiyA dhAvaMti pAtuM mRgA ajJAnAttamasi dravaMti bhujagAdhyAsena rajau janAH / ajJAnAca vikalpacakrakaraNadvAtottaraMgAbdhivat zuddhajJAnamayA api khayamamI kIbhavaMtyAkulAH // 58 // jJAnAdvivecakatayA tu parAtmanAryoM jAnAti haMsa iva vAH payasA vizeSe / caitanyadhAtumacalaM sa sadAdhirUDho jAnAti eva hi karoti na kiMcanApi // 59 // jJAnAdeva jvalanapayasoroSNyazaityavyavasthA jJAnAdevollasati lavaNazyatIti sthitaM / ityajJAnisaMjJAnijIvapratipAdanamukhyatvena dvitIyasthale gAthASaTuM gataM / evaM dvikriyAvAdinirAkaraNavizeSavyAkhyAnarUpeNa dvAdazagAthA gatAH / atha punarapyupasaMhArarUpeNaikAhastI Adi tiryacake samAna hotA hai vaha kyA karatA hai usakA dRSTAMta kahate haiM / jaise koI zikharinako pIkara usake dahI mIThekA milAhuA khATA mIThA rasa usakI atyaMta icchAkara usake rasabhedako na jAnakara dUdhake liye gAyako dohatA hai // bhAvArthajaise koI puruSa zikharinako pIkara usake svAdakI atiicchAse rasake jJAnavinA aisA jAnatA hai ki yaha gAyake dUdhameM svAda hai so atilubdha huA gAyako dohatA hai usItaraha ajJAnI puruSa apanA aura parakA bheda na jAna viSayoMmeM svAda jAna pudgalakarmako atilubdha hoke grahaNa karatA hai apane jJAnakA aura pudgalakarmakA svAda judA nahIM anubhavatA / tiryaMca (pazu) kI taraha ghAsameM milehue annakA eka svAda letA hai / / phira kahate haiM ki aise ajJAnase pudgalakarmakA kartA hotA hai-ajJAnAnmRga ityAdi / artha-ye lokake jana haiM ve nizcayakara zuddha eka jJAnamaya haiM taubhI Apa ajJAnase vyAkula hoke paradravyake kartArUpa hote haiM / jaise pavanakara kaloloMsahita samudra hotA hai usItaraha vikalpoMke samUha karate haiM isaliye kartA vana rahe haiM / dekho ajJAnase hI mRga bAlUko jala jAnakara pIneko daur3ate haiM aura ajJAnase hI loka aMdhakArameM rassImeM sarpakA nizcayakara bhayase bhAgate haiN| bhAvArtha-ajJAnase kyA kyA nahIM hotA ? mRgato bAlUko jala jAna pIneko daur3atA khedakhinna hotA hai loka aMdhere meM rasseko sarpa mAna Darakara bhAgate haiM usI prakAra yaha AtmA jaise vAyukara samudra kSobharUpa ho jAtA hai vaise ajJAnakara aneka vikalpoMse kSobharUpa hotA hai / vaha paramArthase zuddha jJAnaghana hai taubhI ajJAnase kartA hotA hai| phira kahate haiM ki jJAnase kartA nahIM hotA-jJAnAd ityAdi / artha-jo puruSa jJAnase aura bhedajJAnIpanese parakA tathA AtmAkA vizeSakara bheda jAnatA hai vaha puruSa haMsake samAna (jaisai haMsa dUdha jalamile hueko bhedakara grahaNa karatA hai ) caitanya dhAtu acalako sadA Azraya karatA huA jAnatA hI ( jJAtA hI) hai kucha bhI nahIM karatA // bhAvArtha-jo apanA parAyA bheda jAnatA hai vaha jJAtA hI hai kartA nahIM hai // Age kahate haiM ki jo kucha jAnA jAtA hai vaha jJAnasehI jAnA 21 samaya Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 rAyacandra jainazAstramAlAyAm / svAdabhedavyudAsaH / jJAnAdeva svarasavikasannityacaitanyadhAtoH krodhAdezva prabhavati bhidA bhiMdatI kartRbhAvaM // 60 // ajJAnaM jJAnamapyevaM kurvannAtmAnamaMjasA / syAtkartAtmAtmabhAvasya parabhAvasya na kvacit // 61 // AtmA jJAnaM svayaM jJAnaM jJAnAdanyatkaroti kiM / parabhAvasya kartAtmA mohoyaM vyavahAriNAM // 62 // " // 97 // tathA hi vavahAreNa du evaM karedi ghaDapaDasthANi davvANi / karaNANi ya kammANi ya NokammANIha vivihANi // 98 // vyavahAreNa tvAtmA karoti ghaTapaTarathAn dravyANi / karaNAni ca karmANi ca nokarmANIha vividhAni // 98 // vyavasthA vyavahAriNAM hi yato yathAyamAtmAtmavikalpavyApArAbhyAM ghaTAdiparadravyAtmakaM bahiHkarma dazagAthAparyaMtaM dvikriyAvAdinirAkaraNaviSaye vizeSavyAkhyAnaM karoti // 97 // tadyathA - parabhAvAnAtmA karotIti yadvyavahAriNo vadaMti sa vyAmoha ityupadizati; - vavahAreNa du evaM karedi dhaDapaDarathANi davvANi yato yathA anyonyavyavahAreNaivaM tu punaH ghaTapaTAdi bahirdravyANIhApUrveNa karotyAtmA karaNANi ya kammANi ya NokammANIha vivihANi jAtA hai-- jJAnAdeva ityAdi / artha --- agni aura jalakI uSNapane aura zItapanekI vaha jJAnase hI jAnI jAtI hai aura lavaNa tathA vyaMjanake svAdakA bheda hai vaha jJAnase hI jAnA jAtA hai / aura apane rasakara vikAzarUpa huA nitya caitanya dhAtu usakA tathA krodhAdika bhAvoMkA bheda bhI jJAnase hI jAnA jAtA hai / jo yaha bheda kartApane bhAvako bhedarUpa karatA pragaTa hotA hai | phira kahate haiM ki AtmA kartA hotA hai tabhI apane bhAvakA hI hai-ajJAnaM ityAdi / artha - isa prakAra ajJAnarUpa tathA jJAnarUpa bhI AtmAko hI karatAhuA AtmA pragaTapanese apane hI bhAvakA kartA hai parabhAvakA kartA to kabhI nahIM hai | Age AgekI gAthAkI sUcanikArUpa loka kahate haiM-- AtmA ityAdi / artha - AtmA jJAnasvarUpa hai vaha Apa jJAna hI hai jJAnase anya kisako kare ? kisIko nahIM karatA / aura parabhAvakA kartA AtmA hai aisA mAnanA tathA kahanA hai yaha vyavahArI jIvoMkA moha ( ajJAna ) hai // 97 // Age yahI kahate haiM ki vyavahArI aisA kahate haiM; - [ AtmA ] AtmA [ vyavahAreNa tu ] vyavahArakara [ ghaTapaTarathAn dravyANi ] ghaTa paTa ratha ina vastuoM ko [ karoti ] karatA hai [ca] aura [ karaNAni ] iMdriyAdika karaNapadArthoM ko karatA hai [ca] aura [ karmANi ] jJAnAvaraNAdika tathA krodhAdika dravyakarma bhAvakarmoM ko karatA hai [ ca iha ] tathA isa lokameM [ vividhAni ] anekaprakArake 1 atra AdA ityapi pAThaH / Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAraH / 163 kurvana pratibhAti tatastathA krodhAdiparadravyAtmakaM ca samastamaMtaHkarmApi karotyavizeSAdityasti vyAmohaH // 98 // sa na san jadi so paradavvANi ya karija NiyameNa tammao hoja / jahmA Na tammao teNa so Na tesiM havadi kattA // 99 // yadi sa paradravyANi ca kuryAnniyamena tanmayo bhavet / yasmAnna tanmayastena sa na teSAM bhavati kartA // 99 // yadi khalvayamAtmA paradravyAtmakaM karma kuryAt tadA pariNAmapariNAmibhAvAnyathAnupapatteniyamena tanmayaH syAt na ca dravyAMtaramayatve dravyocchedApattestanmayosti / tato tathAbhyaMtarepi karaNANIMdriyANi ca nokarmANi iha jagati vividhAni krodhAdidravyakANIhApUrveNa vizeSeNa karotIti manyate, tatosti vyAmoho mUDhatvaM vyavahAriNAM // 98 // atha sa vyAmohaH satyo na bhavatIti kathayati;-jadi so paradavvANi ya karija NiyameNa tammao hoja yadi sa AtmA paradravyANi niyamenaikAMtarUpeNa karoti tadA tanmayaH syAt jahmA Na tammao teNa so Na tesiM havadi kattA yasmAtsahajazuddhasvAbhAvikAnaMtasukhAdisvarUpaM tyaktvA paradravyeNa saha tanmayo na bhavati / tataH sa AtmA teSAM [ nokarmANi ] zarIrAdi nokarmoko karatA hai // TIkA-jisakAraNa vyavahArI jIvoMke yaha AtmA jaise apane vikalpa aura vyApAra ina donoMkara ghaTaAdi paradravyasvarUpa bAhyakarma karatA pratibhAsatA hai isakAraNa usItaraha krodhAdika paradravyasvarUpa samasta aMtaraMgakarmako bhI karatA hai / kyoMki donoM paradravyasvarUpa haiM inake karane meM vizeSa ( bheda ) nahIM isataraha vyavahArI jIvoMkA ajJAna hai // bhAvArtha-paradravyoMkA kartA apaneko mAnanA yaha vyavahAra hai vaha paramArthadRSTi meM ajJAna hai // 98 // Age kahate haiM ki yaha vyavahArakA mAnanA paramArthadRSTimeM acchA nahIM hai satyArtha nahIM hai;-[ yadi ] jo [ saH] vaha AtmA [ paradravyANi ] paradravyoMko [kuyAt ] kare [ca ] to [niyamena] vaha AtmA una paradravyoMse niyamakara tanmayaH] tanmaya [ bhavet ] hojAya [ yasmAt ] paraMtu [ tanmayaH na ] tanmaya nahIM hotA [ tena ] isIkAraNa [ saH ] vaha [teSAM ] unakA [kartA ] kartA [ na bhavati] nahIM hai // TIkA-jo nizcayakara yaha AtmA paradravyasvarUpa karmako kare to pariNAmapariNAmIbhAvakI anyathA aprApti honese niyamakara tanmaya ho jAya so aisA nahIM hai| yadi aiseM ho to anyadravyase anyadravya tanmaya honese anyadravyakA nAza ho jAya / isaliye vyApyavyApakabhAvakara to usa paradravyakA kartA AtmA nahIM hai| bhAvArtha-anyadravyakA kartA hove to jude 2 dravya kyoM rahaiM anyadravyakA nAza hoya yaha Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / vyApyavyApakabhAvena na tasya kartAsti // 99 // nimittanaimittakabhAvenApi na kartAsti; jIvo Na karedi ghaDaM Neva paDaM Neva sesage davve / joguvaogA uppAdagA ya tesiM havadi kattA // 10 // jIvo na karoti ghaTaM naiva paTaM naiva zeSakAni dravyANi / yogopayogAvutpAdakau ca tayorbhavati kartA // 10 // yatkila ghaTAdi krodhAdi vA paradravyAtmakaM karma tadayamAtmA tanmayatvAnuSaMgAda vyApyavyApakabhAvena tAvanna karoti nityakartRtvAnuSaMgAnimittakanaimittakabhAvenApi na tatkuryAt / anityau yogopayogAveva tatra nimittatvena kartArau yogopayogayostvAtmaviparadravyANAmupAdAnarUpeNa kartA na bhvtiitybhipraayH||99|| atha na kevalamupAdAnarUpeNa kartA na bhavati kiMtu nimittarUpeNApItyupadizati;-jIvo Na karedi ghaDaM va paDaM va sesage vve na kevalamupAdAnarUpeNa nimittarUpeNApi jIvo na karoti ghaTaM na paTaM naiva zeSadravyANi / kuta iti cet ? nityaM sarvakAlaM karmakartRtvAnanuSaMgAt / kastarhi karoti ? joguvaogA uppAdagA ya Atmano vikalpavyApArarUpau vinazvarau yogopayogAveva tatrotpAdakau bhavataH / so tesiM havadi kattA sukhaduHkhajIvitamaraNAdisamatAbhAvanApariNatAbhedaratnatrayalakSaNabhebar3A doSa Ave / isaliye anyadravyakA kartA anyadravyako kahanA acchA nahIM hai // 99 // ___ Age koI jAnegA ki vyApyavyApakabhAvakara to kartA nahIM hai taubhI nimittanaimittikabhAvakara to kartA hogA usako niSedhate haiM ki nimittanaimittikabhAvakara bhI kartA nahIM hai;-[jIvaH ] jIva [ ghaTaM] ghar3eko [na karoti ] nahIM karatA [eva ] aura [ paTaM ] paTako bhI [na] nahIM karatA [zeSakANi ] zeSa [ dravyANi ] dravyoMko bhI [ naiva ] nahIM karatA [ yogopayogau ca ] jIvake yoga aura upayoga ye donoM [ utpAdakau ] ghaTAdikake utpanna karaneke nimitta haiM [ tayoH ] una donoM yogaupayogoMkA yaha jIva [ kartA] kartA [bhavati ] hai // TIkA-jo kucha ghaTAdika tathA krodhAdika paradravyasvarUpa pragaTa karma dekhe jAte haiM unako yaha AtmA vyApyavyApakabhAvakara nahIM karatA / jo aiseM kare to unase tanmayapanekA prasaMga Aye / tathA nimittanaimittikabhAvakara bhI nahIM krtaa| kyoMki aise kare to sadA saba avasthA oMmeM kartApanekA prasaMga AjAya / ina karmoMko koMna karatA hai so kahate haiN| isa AtmAke yoga (manavacanakAyake nimittase pradezoMkA calanA) aura upayoga (jJAnakA kapAyoMse upayukta honA) ye dono anitya haiM saba avasthAoMmeM vyApaka nahIM haiN| ve una ghaTAdikake tathA krodhAdiparadravyasvarUpa karmoM ke nimittamAtrakara kartA kahe jAte haiN| yoga to AtmAke pradezoMkA calanarUpa vyApAra hai aura upayoga AtmAke caitanyakA rAgAdi Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAraH / 165 kalpavyApArayoH kadAcidajJAnena karaNAdAtmApi kartAstu tathApi na paradravyAtmakakarmakartA syAt // 100 // jJAnI jJAnasyaiva kartA syAt ; je puggaladavvANaM pariNAmA hoti nnaannaavrnnaa| Na karedi tANi AdA jo jANadi so havadi gANI // 101 // ye pudgaladravyANAM pariNAmA bhavaMti jJAnAvaraNAni / na karoti tAnyAtmA yo jAnAti sa bhavati jJAnI // 101 // ye khalu pudgaladravyANAM pariNAmA gorasavyAptadadhidugdhamadhurAmlapariNAmavatpudgaladravyadavijJAnAbhAvAdyadA kAle zuddhabuddhaikasvabhAvAtparamAtmasvarUpAdbhaSTo bhavati tadA sa jIvastayoryogopayogayoH kadAcitkartA bhavati / na sarvadA / atra yogazabdena bahiraMgahastAdivyApAraH upayogazabdena cAMtaraMgavikalpo gRhyate / iti paraMparayA nimittarUpeNa ghaTAdiviSaye jIvasya kartRtvaM syAt / yadi punaH mukhyavRttyA nimittakartRtvaM bhavati tarhi jIvasya nityatvAt sarvadaiva karmakartRtvaprasaMgAt mokSAbhAvaH / iti vyavahAravyAkhyAnamukhyatvena gAthAtrayaM gataM // 10 // atha vItarAgasvasaMvedanajJAnI jJAnasyaiva kartA na ca parabhAvasyeti kathayati;-je puggalavvANaM pariNAmA hoti NANaAvaraNA ye karmavargaNAyogyapudgalapariNAmAH paryAyA jJAnAvaraNAdidravyakarmarUpA bhavaMti Na karedi tANi AdA tAn paryAyAn vyApyavyApakabhAvena mRttikAkalazamivAtmA na karoti gorasAdhyakSavat jo jANadi so havadi NANI iti yo vikArarUpa pariNAma hai| ina donoMkA kadAcitkAla ajJAnase inako karanese inakA AtmAko bhI kartA kahA jAtA hai| paraMtu paradravyasvarUpa karmakA to kartA kabhI bhI nahIM hai // bhAvArtha-AtmAke yoga upayoga, ghaTAdi tathA krodhAdikako nimitta haiM unako to unakA nimittakartA kahA jAsakatA hai paraMtu AtmAko unakA kartA nahIM kahA jAsakatA / tathA AtmAko yogaupayogakA kartA saMsAraavasthAmeM ajJAnase kahate haiN| yahAM tAtparya aisA hai ki, dravyadRSTikara to koI dravya anya kisI dravyakA kartA nahIM hai paraMtu paryAyadRSTikara kisI dravyakA paryAya kisI samaya kisI anya dravyake paryAyako nimitta hotA hai| isa apekSAse anyake pariNAma anyake pariNAmake nimittakartA kahe jAte haiM paraMtu paramArthase dravya apane pariNAmakA kartA hai anyake pariNAmakA anyadravya kartA nahIM hai aisA jAnanA // 10 // Age aisA kahate haiM ki jJAnI jJAnakA hI kartA hai,-[ye] jo [jJAnAvaraNAni ] jJAnAvaraNAdika [ pudgaladravyANAM ] pudgaladravyoMke [pariNAmAH ] pariNAma [ bhavaMti ] haiM [ tAni ] unako [ AtmA ] AtmA [ na karoti ] nahIM karatA Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / vyAptatvena bhavato jJAnAvaraNAni bhavaMti tAni taTasthagorasAdhyakSa iva na nAma karoti jJAnI kiMtu yathA sa gorasAdhyakSastaddarzanamAtmavyAptatvena prabhavadvayApya pazyatyeva tathA pudgaladravyapariNAmanimittaM jJAnamAtmavyApyatvena prabhavaDhyApya jAnAtyeva jJAnI jJAnasyaiva kartA syAt / evameva ca jJAnAvaraNapadaparivartanena karmasUtrasya vibhAgenopanyAsAddarzanAvaraNavedanIyamohanIyAyurnAmagotrAMtarAyasUtraiH saptabhiH saha moharAgadveSakrodhamAnamAyAlobhanokarmamanovacanakAyazrotracakSurghANarasanasparzanasUtrANi SoDaza vyAkhyeyAni / anayA dizAnyAnyapyUyAni // 101 // jAnAti mithyAtvaviSayakaSAyaparityAgaM kRtvA nirvikalpasamAdhau sthitaH san sa jJAnI bhavati / na ca parijJAnamAtreNa / idamatra tAtparya / vItarAgasvasaMvedanajJAnI jIvaH zuddhanayena zuddhopAdAnarUpeNa zuddhajJAnasyaiva kartA / kiMvaditi cet / pItatvAdiguNAnAM suvarNavat uSNAdiguNAnAmagnivat anaMtajJAnAdiguNAnAM siddhaparameSThivaditi / na ca mithyAtvarAgAdirUpasyAjJAnabhAvasya karteti zuddhopAdAnarUpeNa zuddhajJAnAdibhAvanAmazuddhopAdAnarUpeNa mithyAtvarAgAdibhAvAnAM ca tadrUpeNa pariNamanneva kartRtvaM jJAtavyaM / bhoktRtvaM ca na ca hastavyApAravadIhApUrvakaM ghaTakuMbhakAravaditi / evameva ca jJAnAvaraNapadaparivartanena darzanAvaraNavedanIyamohanIyAyurnAmagotrAMtarAyasaMjJaiH saptabhiH karmabhedaiH saha moharAgadveSakrodhamAnamAyAlobhanokarmamanovacanakAyazrotracakSurghANarasanasparzanasUtrANi SoDaza vyAkhyeyAni / anena prakAreNa zuddhAtmAnubhUtivilakSaNA asaMkhyeyalokamAtrapramitA anyepi vibhAvapariNAmA jJAtavyAH // 101 // athAjJAnI cApi rAgAdisvarUpasyAjJAnabhAva[yaH] jo [jAnAti ] jAnatA hai [ saH] vaha [ jJAnI ] jJAnI [bhavati ] hai // TIkA-jo nizcayanayakara jJAnAvaraNarUpa pariNAma haiM ve "jaise gorasameM vyApta dahI dUdha mIThA khaTTA pariNAma hai vaise" pudgaladravyase vyAptapanekara hue pudgaladravyake hI pariNAma haiM unako jaise gorasake nikaTa baiThA puruSa usake pariNAmako dekhatA hai jAnatA hai usItaraha AtmA jJAnI una pudgalake pariNAmoMkA jJAtA draSTA hai kartA nahIM hai / to kyA hai ? / jaise gorasake nikaTa baiThAhuA puruSa usako dekhatA hai usa dekhanerUpa apane pariNAmase vyApanerUpa huA usako vyAptakara dekhatA hI hai usItaraha jisako pudgalapari. NAmanimitta hai aise apane jJAnako apanese vyAptapanekara huA usako vyApyakara jAnatAhI hai| isataraha jJAnI jJAnakA hI kartA hotA hai / isItaraha jJAnAvaraNapadako palaTakara karmasUtrake vibhAgakara sthApanese darzanAvaraNa vedanIya mohanIya Ayu nAma gotra aMtarAya inake sAta sUtroMkara aura unake sAtha moha rAga dveSa krodha mAna mAyA lobha nokarma mana vacana kAya zrotra cakSu ghrANa rasana sparzana ye solahasUtra vyAkhyAnarUpa karanA / tathA isIrItise anya bhI vicAra lenA // 101 // Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smysaarH| 167 ajJAnI cApi parabhAvasya na kartA syAt ; jaM bhAvaM suhamasuhaM karedi AdA sa tassa khalu kttaa| taM tassa hodi kamma so tassa du vedago appA // 102 // yaM bhAvaM zubhamazubhaM karotyAtmA sa tasya khalu kartA / tattasya bhavati karma sa tasya tu vedaka AtmA // 102 // iha khalvanAderajJAnAtparAtmanorekatvAdhyAnena pudgalakarmavipAkadazAbhyAM maMdatIvrasvAdAbhyAmacalitavijJAnaghanaikasvAdasyApyAtmanaH svAdaM bhiMdAnaH zubhamazubhaM vA yoyaM bhAvamajJAnarUpamAtmA karoti sa AtmA tadA tanmayatvena tasya bhAvasya bhAvakatvAdbhavatyanubhavitA, syaiva kartA na ca jJAnAvaraNAdiparadravyasyeti nirUpayati;-jaM bhAvaM suhamasuhaM karedi AdA sa tassa khalu kattA sAtAsAtodayAvasthAbhyAM tItramaMdasvAdAbhyAM sukhaduHkharUpAbhyAM vA cidAnaMdaikasvabhAvenaikasyApyAtmano dvidhA bhedaM kurvANaH sana yaM bhAvaM zubhamazubhaM vA karotyAtmanaH svataMtrarUpeNa vyApakatvAtsa tasya bhAvasya khalu sphuTaM kartA bhavati taM tassa hodi kammaM tadeva tasya zubhAzubharUpaM bhAvakarma bhavati / tenAtmanA kriyamANatvAt so tassa du vedago appA sa AtmA tasya tu zubhAzubharUpasya bhAvakarmaNo vedako bhoktA bhavati svataMtrarUpeNa bhoktRtvAt na ca dravyakarmaNaH / kiM ca vizeSaH / ajJAnI jIvo zuddhanizcayanayenAzuddhopAdAnarUpeNa mithyAtvarAgAdibhAvAnAmeva kartA na ca dravyakarmaNaH sa cAzuddhanizcayaH / yadyapi dravyakarmakartRtvarUpAsadbhUtavyavahArApekSayA nizcayasaMjJAM labhate tathApi zuddhanizcayApekSayA vyavahAra eva / he bhagavan rAgAdInAmazuddhopAdAnarUpeNa kartRtvaM bhaNitaM tadupAdAnaM zuddhAzuddhabhe___ Age kahate haiM ki jo ajJAnI hai vaha bhI paradravyake bhAvakA kartA nahIM hai;[AtmA ] AtmA [yaM] jisa [zubhaM azubhaM] zubha azubha [ bhAvaM ] apane bhAvako [karoti ] karatA hai [sa] vaha [ tasya ] usa bhAvakA [ kartA ] kartA [khalu ] nizcayase hotA hai [ tat ] vaha bhAva [ tasya ] usakA [karma ] karma [bhavati ] hotA hai [ sa AtmA tu] vahI AtmA [ tasya ] usa bhAvarUpa kamakA [vedakaH ] bhoktA hotA hai / TIkA-isa lokameM AtmA anAdikAlase ajJAnase parakA aura AtmAkA ekapanekA nizcayakara tIvra maMda svAdarUpa jo pudgalakarmakI do dazAyeM unakara yadyapi Apa acalita vijJAnaghanarUpa ekasvAdasvarUpa hai taubhI svAdako bhedarUpa karatA huA zubha tathA azubha ajJAnarUpa bhAvako karatA hai / vaha AtmA usakAla usa bhAvase tanmayapanekara usa bhAvake vyApakapanekara usa bhAvakA kartA hotA hai / tathA vaha bhAva bhI usa samaya usa AtmAke tanmayapanekara usa AtmAkA vyApya hotA hai isaliye usakA karma hotA hai / vahI AtmA usasamaya usa bhAvase tanmayapanekara usa bhAvakA bhAvaka hotA hai isaliye usakA anubhava karanevAlA bhoktA hotA hai / vaha bhAva Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / sa bhAvopi ca tadA tanmayatvena tasyAtmano bhAvyatvAt mavatyanubhAvyaH / evamajJAnI cApi parabhAvasya na kartA syAt // 102 // na ca parabhAvaH kenApi kartuM pAryeta; jo jahmi guNo dvve so aNNami du Na saMkamadi vve / so aNNamasaMkaMto kaha taM pariNAmae davyaM // 103 // yo yasmin guNo dravye sonyasmiMstu na saMkrAmati dravye / sonyadasaMkrAMtaH kathaM tatpariNAmayati dravyaM // 103 // iha kila yo yAvAn kazcidvastuvizeSo yasmin yAvati kasmiMzciccidAtmanyacidAtmani vA dravye guNe ca svarasata evAnAdita eva vRttaH sa khalvacalitasya vastusthitisIno dena kathaM dvidhA bhavatIti / tatkathyate / aupAdhikamupAdAnamazuddhaM taptAyaHpiMDavat , nirupAdhirUpamupAdAnaM zuddhaM pItatvAdiguNAnAM suvarNavat anaMtajJAnAdiguNAnAM siddhajIvavat uSNatvAdiguNAnAmagnivat / idaM vyAkhyAnamupAdAnakAraNavyAkhyAnakAle zuddhAzuddhopAdAnarUpeNa sarvatra smaraNIyamiti bhAvArthaH // 102 // atha na ca parabhAvaH kenApyupAdAnarUpeNa kartuM zakyate;jo jami guNo vve so aNNa du Na saMkamadi dave yo guNazcetanastathaivAcetano vA yasmiMzcetanAcetane dravye anAdisaMbaMdhena svabhAvata eva svata eva pravRttaH so'nyadravye tu ma saMkramatyeva sopi so aNNamasaMkaMto kaha taM pariNAmae vvaM sa cetano'cetano bhI usasamaya usa AtmAke tanmayapanekara AtmAke bhAvane yogya hotA hai isakAraNa anubhavane yogya ( bhogane yogya ) hotA hai / isataraha ajJAnI bhI parabhAvakA kartA nahIM hai / bhAvArtha-ajJAnI bhI apane ajJAnabhAvarUpa zubhAzubhabhAvoMkA hI kartA ajJAnaavasthAmeM hai paradravyake bhAvakA kartA to kabhI nahIM hai // 102 // ___ Age kahate haiM ki parabhAvako koI bhI nahIM kara sakatA aisA nyAya hai,-[yaH] jo dravya [ yasmin ] jisa apane [ dravye ] dravyasvabhAvameM [guNe ] tathA apane jisa guNameM vartatA hai [saH] vaha [anyasmin tu] anya [ dravye ] dravyameM tathA guNameM [na saMkrAmati ] saMkramaNarUpa nahIM hotA palaTakara anyameM nahIM mila jAtA [ saH] vaha [ anyadasaMkrAMtaH ] anyameM nahIM milatA huA [ tat dravyaM] usa anyadravyako [ kathaM ] kaise [ pariNAmayati ] pariNamA sakatA hai kabhI nahIM pariNamA sakatA // TIkA-isa lokameM jitane vastuvizeSa haiM ve apane caitanyasvarUpa tathA acetanasvarUpa dravyameM tathA apane guNameM apane nijarasase hI anAdise vartate haiN| so nizcayakara calita jo apanI vastusthitikI maryAdA usake bhedanako asamartha haiM isaliye apane svabhAvameM hI rahate haiM / dravyAMtara tathA guNAMtarase saMkramaNarUpa nahIM hote arthAt nahIM plttte| isataraha AtmA bhI anyadravyarUpa tathA anyaguNarUpa nahIM hotA to anya vastu Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAraH / 169 bhettumazakyatvAttasminneva vartate na punaH dravyAMtaraM vA saMkrAmeta / dravyAMtaraM guNAMtaraM vA'saMkAmaMzca kathaM tvanyaM vastuvizeSa pariNAmayet / ataH parabhAvaH kenApi na kartuM pAryata103 ataH sthitaH khalvAtmA pudgalakarmaNAmakartA; vvaguNassa ya AdA Na kuNadi puggalamayami kammami / taM ubhayamakuvvaMto tahmi kahaM tassa so kattA // 104 // dravyaguNasya cAtmA na karoti pudgalamaye karmaNi / tadubhayamakurvaMstasminkathaM tasya sa kartA // 104 // yathA khalu mRNmaye kalazakarmaNi mRdravyamRdguNayoH svarasata eva vartamAne dravyaguNAMtarasaMkramasya vastusthityaiva niSiddhatvAdAtmAnamAtmaguNaM vA nAdhatte sa kalazakAraH dravyAMtarasaMkramamaMtareNAnyasya vastunaH pariNamayitumazakyatvAt tadubhayaM tu tasminnanAdadhAno na vA guNaH kartA anyadbhinnaM dravyAMtaramasaMkrAMtaH san kathaM dravyAMtaraM pariNAmayettatkathaM kuryAdupAdAnarUpeNa na kathamapi // 103 // tataH sthitaM AtmA pudgalakarmaNAmakarteti vvaguNassa ya AdA Na kuNadi puggalamayahmi kammami yathA kuMbhakAraH kartA mRNmayakalazakarmaviSaye mRttikAdravyasya saMbaMdhi jaDasvarUpaM varNAdimRttikAkalazamiva tanmayatvena na karoti tathAsmApi pudgalamayadravyakarmaviSaye pudgaladravyakarmasaMbaMdhi jaDasvarUpaM varNAdipudgaladravyaguNasaMbaMdhisvarUpaM vA tanmayatvena na karoti taM ubhayamakuvvaMto tami kahaM tassa so kattA tadubhayamapi pudgaladravyakarmasvarUpaM varNAdi tadguNaM vA tanmayatvenAkurvANaH san tatra pudgalakarmaviSaye sa jIvaH kathaM kartA bhavati na kathamapi / cetanAcetanena parasvarUpeNa na pariNamatItyarthaH / anena kimuktaM bhavati / yathA sphaTiko nirmalopi japApuSpAdiparopAdhinA pariNamati tathA kopi sadAvizeSako kaise pariNamAve kabhI nahIM pariNamAtA / isIliye parabhAvako koI bhI nahIM pariNamA sakatA // bhAvArtha-jo dravyasvabhAva hai use koI bhI nahIM palaTa sakatA yaha vastukI maryAdA hai // 103 // __ Age kahate haiM ki isakAraNa AtmA nizcayakara pudgalakarmoMkA akartA hai yaha siddha huA;-[ AtmA ] AtmA [ pudgalamaye karmaNi ] pudgalamayakarmameM [ dravyaguNasya ca ] dravyako tathA guNako [ na karoti ] nahIM karatA [ tasmin ] usameM [ tadubhayaM ] una donoMko [ akurvan ] nahIM karatA huA [ tasya ] usakA [sakA ] vaha kartA [kathaM ] kaise hosakatA hai / TIkA-pahale dRSTAMta kahate haiMjaise mRttikAmaya kalazanAmA karma, mRttikAnAmA dravya aura mRttikAkA guNa ina donoMmeM apane nijarasakara hI vartamAna hai usameM kumhAra apane dravyasvarUpako tathA apane gu. Nako nahIM milaataa| kyoMki anya dravyakA aura anyaguNakA anyadravyaguNarUpa palaTanekA niSedha vastukI maryAdA kara rahita hai / anyadravyarUpa hue vinA anyavastuko anyake 22 samaya. Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / tattvatastasya kartA pratibhAti / tathA pudgalamayajJAnAvaraNAdau karmaNi pudgaladravyapudgalaguNayoH svarasata eva vartamAne dravyaguNAMtarasaMkramasya vidhAtumazakyatvAdAtmadravyamAtmaguNaM vAtmA na khalvAdhatte / dravyAMtarasaMkramamaMtareNAnyasya vastunaH pariNamayitumazakyatvAttadubhayaM tu tasminnanAdadhAnaH kathaM nu tattvatastasya kartA pratibhAyAt / tataH sthitaH khalvAtmA pudgala - karmaNakarttA // 104 // atonyastUpacAraH-- jIva hetubhUde baMdhassa du passidRNa pariNAmaM / jIveNa karda kammaM bhaNNadi uvayAramatteNa // 105 // jIve hetubhUte baMdhasya tu dRSTvA pariNAmaM / jIvena kRtaM karma bhaNyate upacAramAtreNa // 105 // iha khalu paudgalikakarmaNaH svabhAvAdanimittabhUtepyAtmanyanAderajJAnAttannimittabhUtenAjJAzivanAmA sadA muktopyamUrtopi paropAdhinA pariNamya jagat karoti taM nirastaM / kasmAditi cet / mUrttasphaTikasya mUrttena sahopAdhisaMbaMdho ghaTate tasya punaH sadA muktasya mUrttasya kathaM mUrtIpAdhi: ? na kathamapi siddhajIvavat / anAdibaMdhajIvasya punaH zaktirUpeNa zuddha nizcayenAmUrttasyApi vyaktirUpeNa vyavahAreNa mUrttasya mUrttopAdhidRSTAMto ghaTata iti bhAvArthaH / evaM nizcayanayamukhyatvena gAthAcatuSTayaM gataM // 104 // ataH kAraNAdAtmA dravyakarma karotIti yadabhidhIyate sa upacAraH - jIvamhi hedubhUde baMdhassa du passitRRNa pariNAmaM paramopekSAsaMyamabhAvanApariNatAbhedaratnatrayalakSaNasya bhedajJAnasyAbhAve midhyAtvarAgAdipariNatinimittahetubhUte jIve sati meghADaMbaracaMdrArkapariveSAdiyogyakAle nimittabhUte sati megheMdracApAdipariNatapudgalAnAmiva karma vargaNA yogyapariNamAneke asamarthapanese una dravyoMko tathA guNoMko anyameM nahIM dhAratA huA paramAse usa mRttikAmaya kalazanAmA karmakA nizcayakara kuMbhakAra kartA nahIM pratibhAsatA / usI taraha pudgalamaya jJAnAvaraNAdikarma haiM ve pudgaladravya aura pudgalake guNoMmeM apane rasasehI vartamAna hai unameM AtmA apane dravyasvabhAvako aura apane guNako nizcayakara nahIM dhAraNa kara sakatA / kyoMki anyadravyakA anyadravyameM tathA anyadravyakA anyadravyake guNoM meM saMkramaNa honekA asamarthapanA hai / isataraha anyadravyakA anyadravyameM saMkramaNa ke vinA anya vastuko pariNamAnekA asamarthapanA honese una dravya aura guNa donoM ko usa anya meM nahIM rakhatA AtmA usa anyapudgaladravyakA kaise kartA hove kabhI nahIM hosakatA / isaliye yaha nizcaya huA ki AtmA pudgalakarmoMkA akartA hai // 104 // Age kahate haiM ki isake sivAya anya nimitta naimittikAdi bhAva haiM unako dekha kucha anyaprakArase kahanA vaha upacAra hai; - [ jIve ] jIvako [ hetubhUte ] nimi - tarUpa hone se [ baMdhasya tu] karmabaMdhakA [ pariNAmaM ] pariNAma hotA hai use Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAraH / 171 nabhAvena pariNamanAnnimittIbhUte sati saMpadyamAnatvAt paudgalikaM karmAtmanA kRtamiti nirvikalpavijJAnaghanabhraSTAnAM vikalpaparAyaNAnAM pareSAmasti vikalpaH / sa tUpacAra eva na tu paramArthaH // 105 // kathaM iti cet ; jodhehi kade juddhe rAeNa kadaMti jaMpade logo| taha vavahAreNa kadaM NANAvaraNAdi jIveNa // 106 // yodhaiH kRte yuddhe rAjJA kRtamiti jalpate lokaH / / tathA vyavahAreNa kRtaM jJAnAvaraNAdi jIvena // 106 // - yathA yuddhapariNAmena svayaM pariNamamAnaiH yodhaiH kRte yuddhe yuddhapariNAmena svayamapariNamamAnasya rAjJo rAjJA kila kRtaM yuddhamityupacAro na prmaarthH| tathA jJAnAvaraNAdikarmapariNAmena pudgalAnAM jJAnAvaraNAdirUpeNa dravyakarmabaMdhasya pariNAmaM paryAyaM dRSTvA jIveNa kadaM kammaM bhapaNadi uvayAramatteNa jIvena kRtaM karmeti bhaNyate upacAramAtreNeti // 105 // atha tadevopacArakarmakartRtvaM dRSTAMtadA tAbhyAM dRDhayati;-jodhehi kade juddhe rAeNa kadaMti jaMpade logo yathA yodhaiH yuddhe kRte sati rAjJA yuddhaM kRtamiti jalpati lokaH / taha vavahAreNa kadaM NANAvaraNAdi jIveNa tathA vyavahAranayena kRtaM bhaNyate jJAnAvaraNA[ dRSTA ] dekhakara [ jIvena ] jIvane [karma kRtaM ] karma kiye haiM yaha [ upacAreNa] upacAramAtrase [ bhaNyate ] kahA jAtA hai / TIkA-isa lokameM AtmA nizcayakara svabhAvase pudgalakarmakA nimittabhUta nahIM hai to bhI anAdi ajJAnase usakA nimittarUpa huA jo ajJAnabhAva usakara pariNamanese pudgalakarmakA nimittarUpa honepara utpanna jo pudgalakarma usako AtmAne kiyA aisA vikalpa hotA hai vaha jo nirvikalpa vijJAnaghanasvabhAvase bhraSTa haiM aura vikalpoMmeM tatpara haiM una ajJAniyoMke hotA hai / yaha AtmAne kiyA aisA kahanA upacAra hai paramArtha nahIM hai // bhAvArtha-kadAcit hue nimittanaimittikabhAvameM kartRkarmabhAva kahanA upacAra hai // 105 // __ Age yaha upacAra kaise hai so dRSTAMtakara kahate haiM;-[yodhaiH] jaise yodhAoMne [yuddhe kRte ] yuddha kiyA usa jagaha [loka] loka [iti jalpate ] aisA kahate haiM ki [ rAjJA kRtaM] rAjAne yuddha kiyA so yaha [ vyavahAreNa ] vyavahArase kahanA hai [ tathA] usItaraha [jJAnAvaraNAdi ] jJAnAvaraNAdi karma [jIveNa kRtaM ] jIvane kiye haiM aisA kahanA vyavahArase hai // TIkA-jaise yuddhapariNAmoMse Apa pariName jo yodhA unhoMkara kiye gaye yuddhako yuddhapariNAmoMse Apa nahIM pariNata huA jo rAjA usako loka kahate haiM ki yuddha rAjAne kiyA / aisA upacAra paramArtha nahIM hai / usItaraha jJAnAvaraNAdikarma pariNAmoMse Apa pariNamatA jo pudgaladravya usa Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / svayaM pariNamamAnena pudgaladravyeNa kRte jJAnAvaraNAdikarmANi jJAnAvaraNAdikamapariNAmena svayamapariNamamAnasyAtmanaH kilAtmanA kRtaM jJAnAvaraNAdikarmetyupacArona paramArthaH // 106 // ata etatsthitaM; uppAdedi karedi ya baMdhadi pariNAmaedi giNhadi ya / AdA puggaladvvaM vavahAraNayassa vattavvaM // 107 // utpAdayati karoti ca badhnAti pariNamayati gRhNAti ca / AtmA pudgaladravyaM vyavahAranayasya vaktavyaM // 107 // athaM khalvAtmA na gRhNAti na pariNamayati notpAdayati na karoti na badhnAti vyApyavyApakabhAvAbhAvAt prApyaM vikArya nirvatyai ca pudgaladravyAtmakaM karma / yattu vyApyavyApakabhAvAbhAvepi prApyaM vikArya nirvaryaM ca pudgaladravyAtmakaM karma gRhNAti pariNamayatyutpAdayati karoti badhnAti vAtmeti vikalpaH sa kilopacAraH // 107 // dikarma jIveneti / tataH sthitametat / yadyapi zuddhanizcayanayena zuddhabuddhaikasvabhAvatvAnnotpAdayati na karoti na badhnAti na pariNamayati na gRhNAti ca tathApi // 106 // anAdibaMdhaparyAyavazena vItarAgasvasaMvedanalakSaNabhedajJAnAbhAvAt rAgAdipariNAmasnigdhaH sannAtmA karmavargaNAyogyapudgaladravyaM kuMbhakAro ghaTamiva dravyakarmarUpeNotpAdayati karoti sthitibaMdhaM badhnAtyanubhAgabaMdhaM pariNamayati pradezabaMdhaM taptAyaH piMDo jalavatsarvAtmapradezairgRhNAti cetyabhiprAyaH // 107 // kara kiye jo jJAnAvaraNAdi karma unake honepara jJAnAvaraNAdi karmapariNAmoMkara Apa nahIM pariNamatA jo AtmA use kahate haiM ki ye jJAnAvaraNAdi karma AtmAne kiye haiM aisA upacAra hai paramArtha nahIM hai // bhAvArtha-jaisA yodhA yuddha kare vahAMpara rAjAne kiyA upacAra kara kahate haiM vaise pudgalakarma jIvane kiye aisA upacAra kara kahA jAtA hai // 106 // Age kahate haiM ki isa hetuse aisA nizcaya huA;-[AtmA ] AtmA [pudgaladravyaM ] pudgaladravyako [ utpAdayati ] utpanna karatA hai [ca] aura [karoti] karatA hai [ badhnAti] bAMdhatA hai [pariNAmayati] pariNamAtA hai [ca ] tathA [gRhNAti ] grahaNa karatA hai aisA [ vyavahAranayasya ] vyavahAranayakA [vaktavyaM] vacana hai / TIkA-yaha AtmA nizcayakara pudgaladravyasvarUpa karmako vyApya vyApakabhAvake abhAvase prApya vikArya nirvartya ye tIna prakArake karmako grahaNa nahIM karatA na pariNamAtA hai na upajAtA hai na karatA hai aura na bAMdhatA hai| vyApyavyApaka bhAvake abhAva honepara bhI prApya vikArya nivartya aise tIna prakArake pudgaladravyasvarUpa karmako yaha AtmA grahaNa karatA hai upajAtA hai karatA hai bAMdhatA hai| aisA vikalpa hotA hai yaha pragaTa upacAra hai // bhAvArtha-vyApyavyApakabhAvake vinA karmakA kartA kahanA vaha upacAra hai // 107 // Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smysaarH| 173 kathamiti cet ; jaha rAyA vavahArA dosaguNuppAdagotti aalvido| taha jIvo vavahArA vvaguNuppAdago bhaNido // 108 // yathA rAjA vyavahArAghoSaguNotpAdaka ityaalpitH| tathA jIvo vyavahArAd dravyaguNotpAdako bhnnitH|| 108 // yathA lokasya vyApyavyApakabhAvena svabhAvata evotpadyamAneSu guNadoSeSu vyApyavyApakabhAvAbhAve'pi tadutpAdako rAjetyupacAraH / tathA pudgaladravyasya vyApyavyApakabhAvena svabhAvata evotpadyamAneSu vyApyavyApakabhAvAbhAvepi tadutpAdako jIva ityupacAraH // "jIvaH karoti yadi pudgalakarma naiva kastarhi tatkuruta ityabhizaMkayaiva / etarhi tIvrarayamohanivarhaNAya saMkIrtyate zRNuta pudgalakarma kartR // 63 // " // 108 // athaitadeva vyAkhyAnaM dRSTAMtadASTItAbhyAM samarthayati;-jaha rAyA vavahArA dosaguNuppAdagotti Alavido yathA rAjA loke vyavahAreNa sadoSinirdoSijanAnAM doSaguNotpAdako bhaNitaH taha jIvo vavahArA vvaguNuppAdago bhaNido tathA jIvopi vyavahAreNa pudgaladravyasya puNyapApaguNayorutpAdako bhaNitaH / iti vyavahAramukhyatvena sUtracatuSTayaM gataM / evaM dvi Age pUchate haiM ki yaha upacAra kisa tarahase hai usakA uttara dRSTAMta kara kahate hai;[ yathA ] jaise [ rAjA ] prajAmeM rAjA [ doSaguNotpAdakaH ] doSa aura guNoMkA utpanna karanevAlA hai [iti ] aisA [vyavahArAt ] vyavahArase [ AlapitaH] kahA hai [ tathA ] usItaraha [ jIvaH ] jIvako bhI [vyavahArAt ] vyavahArase [ dravyaguNotpAdakaH ] pudgaladravyameM dravyaguNakA utpAdaka [bhaNitaH ] kahA gayA hai // TIkA-jaise prajAke vyApyavyApakabhAvakara svabhAvase hI utpanna jo guNa aura doSa unameM rAjAke vyApya vyApakabhAvakA abhAva hai taubhI loka kahate haiM ki guNa doSakA upajAnevAlA rAjA hai aisA upacAra (vyavahAra ) hai usItaraha pudgala dravyake vyApyavyApakabhAvakara svabhAvase hI utpanna guNa doSoMmeM jIvake vyApyavyApakabhAvakA abhAva hai taubhI una guNa doSoMkA upajAnevAlA jIva hai aisA upacAra hai|| bhAvArtha-jaise lokameM kahate haiM ki jaisA rAjA ho vaisI hI prajA hotI hai aisA kahakara guNa doSakA kartA rAjAko kahA jAtA hai usItaraha pudgala dravyake guNadoSakA kartA jIvako kahate haiM / jaba paramArthadRSTise vicAro to upacAra hai // Age pUchate haiM ki pudgala karmakA kartA yadi jIva nahIM hai to kauna hai aise praznakA kAvya kahate haiM-jIvaH ityAdi / artha-jo pudgala karmako jIva nahIM karatA to usa pudgalakarmako kauna karatA hai ? aisI AzaMkAkara isa kartA karmakA tIvra vegarUpa moha (ajJAna ) ke dUra karaneko pudgalakarmakA kartA kahate haiM / so he jJAnake icchaka puruSo ! tuma suno / / 108 // Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm / sAmaNNapaccayA khalu cauro bhaNNaMti baMdhakattAro / micchattaM aviramaNaM kasAyajogA ya boddhavvA // 109 // tesiM puNovi ya imo bhaNido bhedo du terasaviyappo / micchAdiTThI AdI jAva sajogissa caramaMtaM // 110 // ede acedaNA khalu puggalakammudadyasaMbhavA jahmA / te jadi karaMti kammaM Navi tesiM vedago AdA // 111 // guNasadA du ede kammaM kuvvaMti paccayA jahmA / tahmA jIvo kattA guNA ya kuvvaMti kammANi // 112 // sAmAnyapratyayAH khalu catvAro bhaNyaMte baMdhakarttAraH / mithyAtvamaviramaNaM kaSAyayogau ca boddhavyAH // 109 // teSAM punarapi cAyaM bhaNito bhedastu trayodazavikalpaH / mithyAdRSTyAdiryAvatsayoginazcaramAMtaH // 110 // ete acetanAH khalu pudgalakarmodayasaMbhavA yasmAt / te yadi kurvaMti karma nApi teSAM vedaka AtmA // 111 // guNasaMjJitAstu te karma kurvaMti pratyayA yasmAt / tasmAjjIvo karttA guNAzca kurvati karmANi // 112 // pudgalakarmaNaH kilaH pudgaladravyamevaikaM kartR tadvizeSAH mithyAtvAviratikaSAyayogA baMdhasya kriyAvAdinirAkaraNopasaMhAravyAkhyAna mukhyatvenaikAdazagAthA gatAH // 108 // nanu nizcayena dravyakarma na karotyAtmA bahudhA vyAkhyAtaM tenaiva dvikriyAvAdinirAkaraNaM siddhaM punarapi kimarthaM piSTapeSaNamiti / naivaM, hetuhetumadbhAvavyAkhyAnajJApanArthamiti nAsti doSaH / tathAhi- -- yata eva hetornizcayena dravyakarma na karoti tata eva hetordvikriyAvAdinirAkaraNaM siddhyatIti hetumadbhAvavyAkhyAnaM jJAtavyaM / iti puNyapApAdisaptapadArthapIThikArUpai mahAdhikAramadhye pUrvoktaprakAreNa jadi so puggaladavvaM karejja ityAdigAthAdvayena saMkSepavyAkhyAnaM / tataH paraM dvAdazagAthAbhistasyaiva vizeSavyAkhyAnaM tatopyekAdazagAthAbhistasyaivopasaMhArarUpeNa punarapi vizeSavivaraNamiti samudAyena paMcaviMzatigAthAbhiH dvikriyAvAdiniSedhakanAmA tRtIyottarAdhikAraH samAptaH / athAnaMtaraM sAmaNNapaccayA ityAdigAthAmAdiM kRtvA pAThakrameNa saptagAthAparyaMtaM mUlapratyayacatuSTayasya karmakartRtva mukhyatvena vyAkhyAnaM karoti / tatra saptakamadhye jainamate zuddhanizvayena zuddhopAdAnarUpeNa jIvaH karma na karoti pratyayA eva kurvatIti kathanarUpeNa gAthAcatuSTayaM / athavA zuddha nizcayavivakSAM ye necchaMtyekAMtena jIvo na karotIti vadaMti sAMkhyamatAnusAriNaH tAnprati aba isake uttarakI gAthA kahate haiM; - [ sAmAnyapratyayAH ] pratyaya arthAt karma 174 Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAraH / 175 sAmAnyahetutayA catvAraH karttAraH, ta eva vikalpyamAnA mithyAdRSTyA disayoga kevalyaM tAstrayodaza karttAraH / athaite pudgalakarmavipAkavikalpAdatyaMtamacetanAH saMtastrayodaza kartAraH kevalA eva yadi vyApyavyApakabhAvena kiMcanApi pudgalakarma kuryustadA kuryureva kiM jIvasyAtrApatitaM / athAyaM tarkaH / pudgalamayamithyAtvAdIn vedayamAno jIvaH svayameva mithyAdRSTirbhUtvA dUSaNaM dadAti / kathamiti cet / yadi te pratyayA eva karma kurvati tarhi jIvo na hi vedakasteSAM karmaNAmityekaM dUSaNaM / athavA teSAM mate jIva ekAMtena karma na karotIti dvitIyaM dUSaNaM / tadanaMtaraM zuddhanizcayena zuddhopAdAnarUpeNa na ca jIvapratyayayorekatvaM jainamatAbhiprAyeNeti gAthAtrayaM / athavA pUrvoktaprakAreNa ye nayavibhAgaM necchati tAnprati punarapi dUSaNaM / kathamiti cet / jIvapratyayayorekAMtenaikatve sati jIvAbhAva ityekaM dUSaNaM / ekAMtena bhinnatve sati saMsArAbhAva iti dvitIyaM dUSaNamiti caturthAMtarAdhikAre samudAyapAtanikA / tadyathA -- nizcayena mithyAtvAdipaudgalikapratyayA eva karma kurvatIti pratipAdayati ; -- sAmaNNapaccayA khalu cauro bhAMti baMdhakattAro nizcayanayenAbhedavivakSAyAM pudgala eka eva kartA bhedavivakSAyAM tu sAmAnyapratyayA mUlapratyayA khalu sphuTaM catvAro baMdhasya kartAro bhaNyaMte sarvajJaiH uttarapratyayAzca punarbahavo bhavati / sAmAnya korthaH / vivakSAyA abhAvaH sAmAnyamiti sAmAnyazabdasyArthaH sarvatra sAmAnyavyAkhyAnakAle jJAtavya iti / micchattaM aviramaNaM kasAyajogA ya boddhavvA te camithyAtvAviratikaSAyayogA boddhavyAH / atha - - tesiM puNo vi ya imo bhaNido bhedo du terasaviyapa teSAM pratyayAnAM guNasthAnabhedena punarimo bhaNito bhedastrayodazavikalpaH kena prakAreNa micchAdiTThI AdI jAva sajogissa caramaMtaM mithyAdRSTiguNasthAnAdisayogibhaTTArakasya caramasamayaM yAvaditi / atha ede acedaNA khalu puggalakammudayasaMbhavA jahmA ete mithyAtvAdibhAvapratyayAH zuddhanizcayenAcetanAH khalu sphuTaM / kasmAt pudgalakarmodayasaMbhavA yasmAditi / yathA strIpuruSAbhyAM samutpannaH putro vivakSAvazena devadattAyAH putroyaM kecana vadaMti, devadattasya putroyamiti kecana vadaMti doSo nAsti / tathA jIvapudgalasaMyogenotpannAH mitthAtvarAgAdibhAvapratyayA azuddhanizcayenAzuddhopAdAnarUpeNa cetanA jIvasaMbaddhAH 1 baMdhake kAraNa jo Asrava ve sAmAnyase [ catvAraH ] cAra [ baMdhakartAraH ] baMdhake kartA [ bhaNitAH ] hai haiM ve [ midhyAtvaM ] mithyAtva [ aviramaNaM ] aviramaNa [ca] aura [ kaSAyayogau ] kaSAya yoga [ boddhavyAH ] jAnane [teSAM ca ] aura unakA [ punarapi ] phira [ ayaM bhedaH ] yaha bheda [ trayodazavikalpaH ] teraha bhedarUpa kahA gayA hai vaha [ mithyAdRSTyAdi ] midhyAdRSTiko Adi lekara [ sayogicaramAMtaH yAvat ] saMyoga kevalI taka hai, ve teraha guNasthAna jAnane / ] ete ] ye [ khalu ] nizcaya dRSTikara [ acetanA: ] acetana haiM [ yasmAt kyoMki [ pudgalakarmodayasaMbhavAH ] pudgalakarmake udayase hue haiM [ yadi te ] jo ve Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / pudgalakarma karoti sa kilAviveko yato na khalvAtmA mAvyabhAvakabhAvAbhAvAt / pudgaladravyamayamithyAtvAdiveda kopi kathaM punaH pudgalakarmaNaH kartA nAma / athaitadAyAtaM yataH pudgaladravyamayAnAM caturNAM sAmAnyapratyayAnAM vikalpAtrayodaza vizeSapratyayA guNazabdavAcyAH zuddhanizcayena zuddhopAdAnarUpeNAcetanAH paudgalikAH / paramArthataH punarekAMtena na jIvarUpAH na ca pudgalarUpAH zuddhAharidrayoH saMyogapariNAbhavat / vastutastu sUkSmazuddha nizcayanayena na saMtyevAjJAnodbhavAH kalpitA iti / etAvatA kimuktaM bhavati / ye kecana vadatyekAMtena rAgAdayo jIvasaMbaMdhinaH pudgalasaMbaMdhino vA tadubhayamapi vacanaM mithyA / kasmAditi cet, pUrvoktastrIpuruSadRSTAMtena saMyogodbhavatvAt / atha mataM sUkSmazuddhanizcayanayena kasyeti pracchAmo vayaM sUkSmazuddhanizcayena teSAmastitvameva nAsti pUrvameva bhaNitaM tiSThati kathamuttaraM prayacchAmaH iti / te jadi kati kammaM te pratyayA yadi cet kurveti karma tadA kuryureva jIvasya kimAyAtaM zuddhanizvayena sammatameva 'savve suddhA hu suddhANayA' iti vacanAt / atha mataM / jIvo mithyAtvodayena mithyAdRSTirbhUtvA midhyAtvarAgAdibhAvakarma bhuMkte yatastataH kartApi bhavatIti / naivaM / vi tesiM vedago AdA yataH zuddhanizcayena vedakopi na hi teSAM karmaNAM / yadA vedako na bhavati tadA karttApi kathaM bhaviSyati na kathamapi iti zuddhanizcayena sammatameva / athavA ye punarekAMtenAkartteti vadaMti tAnprati dUSaNaM / kathamiti cet / yadaikAMtenAkartA bhavati tadA yathA zuddhanizcayenAkartA tathA vyavahAreNApyakartA prApnoti / tatazca sarvathaivAkartRtve sati saMsArAbhAva ityekaM dUSaNaM / teSAM mate vedakopi na bhavatIti dvitIyaM ca dUSaNaM / atha ca vedakamAtmAnaM manyaMte sAMkhyAsteSAM svamatavyAghAtadUSaNaM prApnotIti / atha- - guNasaNidA du ede kamma kuvvaMti paccayA jahmA tataH sthitaM guNasthAnasaMjJitAH pratyayAH ete karma kurvatIti yasmAdevaM pUrvasUtreNa bhaNitaM / tahmA jIvo kattA guNA ya kuvvaMti kammANi tasmAt [ karma ] karmako [ kurvanti ] karate haiM [ teSAM vedaka: ] unakA bhoktA [ AtmA nApi ] AtmA nahIM hotA [ ete tu ] [ pratyayAH ] pratyaya [ guNasaMjJitAH ] guNa nAma vAle haiM [ yasmAt ] kyoMki [ karma kurvati ] karmako karate haiM [ tasmAt ] isakAraNa [ jIvaH ] jIva to [ akartA ] karmakA kartA nahIM hai [ca] aura [ guNA: ] ye guNa hI [ karmANi ] karmoM ko [ kurveti ] karate haiM // TIkA - nizcayakara pudgalakarmakA eka pudgala dravya hI kartA hai / usa pudgaladravyake midhyAtva avirati kaSAya yoga e cAra bheda sAmAnyapane baMdhake kartA haiM / ve hI mithyAdRSTiko Adi lekara sayoga kevalI taka bhedarUpa hue teraha kartA haiM / so ye pudgalakarma vi pAkake bheda haiM isaliye atyaMta acetana haiM jaDa haiM / ve hI acetana hue kevala pugalakarmake kartA hokara vyApyavyApakabhAvakara kucha pudgalakarmako kareM to karo jIvakA isameM kyA AyA ? kucha bhI nahIM / athavA yahAM yaha tarka hai ki pugalamayI midhyAtvAdiko Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAraH / 177 kevalA eva kurvaMti karmANi / tataH pudgalakarmaNAmakartA jIvo guNA eva tatkartAraste tu pudgaladravyameva / tataH sthitaM pudgalakarmaNaH pudgaladravyamevaikaM kartR // 109 / 110 111 / 112 // na ca jIvapratyayayorekatvaM; H jaha jIvassa aNaNNuvaogo koho vi taha jadi aNaNNo / jIvassAjIvassa ya evamaNaNNattamAvaNNaM // 113 // evamiha jo du jIvo so ceva du niyamado tahAjIvo / ayameyante doso paccayaNokammakammANaM // 114 // aha de aNNo koho aNNuvaogappago havadi cedA / jaha koho taha paccaya kammaM Nokammamavi aNNaM // 115 // yathA jIvasyAnanya upayogaH krodhopi tathA yadyananyaH / jIvasya jIvasya caivamananyatvamApannaM // 113 // evamiha yastu jIvaH sa caiva tu niyamatastathAjIvaH / ayamekatve doSaH pratyayanokarmakarmaNAM // 114 // atha te anyaH krodho'nyaH upayogAtmako bhavati cetayitA / yathA krodhastathA pratyayAH karma nokarmApyanyat // 115 // yadi yathA jIvasya tanmayatvAjIvAdananya upayogastathA jaDaH krodhopyananya eveti pratizuddhanizcayena teSAM karmaNAM jIvaH kartA na bhavati / guNasthAnasaMjJitAH pratyayA eva karma kurvaM - tIti sammatameva / evaM zuddhanizcayena pratyayA eva karma kurvatIti vyAkhyAnarUpeNa gAthAcatuSTayaM gataM // / 109 / 110 / 111 / 112 // atha na ca jIvapratyayayorekatvamekAMteneti kathavedatA huA jIva Apa hI mithyAdRSTi hokara pudgalakarmako karatA hai ? usakA samAdhAna aisA hai ki yaha ajJAna hai kyoMki AtmA bhAvyabhAvaka bhAvake abhAva se mithyAtvAdi pudgalakamakA bhoktA bhI nizcayakara nahIM hai to pudgalakarmakA kartA kaise ho sakatA hai / isaliye yaha siddha huA ki pudgaladravyamayI sAmAnya cAra pratyaya unake vizeSa bhedarUpa teraha pratyaya ve guNazabdase kahe haiM arthAt unakA nAma guNasthAna hai ve hI kevala karmoM ko karate haiM / isakAraNa jIva pudgalakarmoMkA akartA hai aura ve guNasthAna hI unake kyoMki ve guNa pudgaladravyamayI hI haiM / isase pudgalakarmakA pudgaladravya hI eka kartA hai yaha siddha huA || bhAvArtha - "anyadravyakA anyadravya kartA nahIM hotA" isa nyAyase Atmadravya pudgaladravyakarmakA kartA nahIM hai baMdhake kartA to yogakaSAyAdikase utpanna hue guNasthAna haiM ve vAstava meM acetana pugalamayI haiM isaliye ve pudgalakarmake kartA haiM, jIvako kartA mAnanA ajJAna hai / / 109 / 110 / 111 / 112 / / kartA hai Age kahate haiM ki jIvake aura una pratyayoMke ekapanA bhI nahIM hai; - [ pathA ] 23 samaya 0 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / pattistadA cidruupjddyornnytvaanjiivsyopyogmytvvjddkrodhmytvaapttiH| tathA sati tu ya eva jIvaH sa evAjIva iti dravyAMtaraluptiH / evaM pratyayanokarmakarmaNAmapi jIvAdananyatvapratipattAvayameva doSaH / athaitaddoSabhayAdanya evopayogAtmA jIvo'nya eva jaDakhabhAvaH yati;-jaha jIvassa aNaNNuvaogo yathA jIvasyAnanyastanmayo jJAnadarzanopayogaH / kasmAt , ananyavedyatvAt azakyavivecanatvAcAgneruSNatvavat kohovi taha jadi aNaNNo tathA krodhopi yadyananyo bhavatyekAMtena / tadA kiM dUSaNaM, jIvassAjIvassa ya evamaNapaNattamAvaNNaM evamabhede sati sahajazuddhAkhaMDaikajJAnadarzanopayogamayajIvasyAjIvasya caikatvamApannamiti / atha-evamiha jo du jIvo so ceva duNiyamado tahAjIvo evaM pUrvoktasUtravyAkhyAnakrameNa ya eva jIvaH sa eva tathaivAjIvaH bhavati niyamAnnizcayAt / tathA sati jIvAbhAvAd dUSaNaM prApnoti / ayameyatte doso paccayaNokammakammANaM ayameva ca doSo jIvAbhAvarUpaH / kasmin sati / ekAMtena niraMjananijAnaMdaikalakSaNajIvena sahaikatve sati / keSAM / mithyAtvAdipratyayanokarmakarmaNAmiti / atha prAkRtalakSaNabalena pratyayazabdasya hasvasvamiti / aha puNa aNNo koho aNNuvaogappago havadi cedA atha punarabhiprAyo bhavatAM pUrvoktajIvAbhAvadUSaNabhayAt anyo bhinnaH krodho jIvAdanyazca vizuddhajJAnadarzanamaya AtmA krodhAtsakAzAt / jaha koho taha paccaya kammaM Nokamma mavi aNNaM yathA jaDaH krodho nirmalacaitanyasvabhAvajIvAdbhinnastathA pratyayakarmanokarmANyapi bhinnAni zuddhanizcayena sammata eva / kiMca, zuddhanizcayena jIvasyAkartRtvamabhoktRtvaM ca krodhAdibhyazca bhinnatvaM ca bhavatIti vyAkhyAne kRte sati dvitIyapakSe vyavahAreNa kartRtvaM bhoktRtvaM ca krodhAdibhyazcAbhijaise [ jIvasya ] jIvake [ananya upayogaH] ekarUpa upayoga hai [ tathA ] usItaraha [ yadi ] jo [ krodhopi ] krodha bhI [ananyaH ] ekarUpa hojAya to [ evaM] isataraha [ jIvasya ] jIva [ca] aura [ ajIvasya ] ajIvake [ ananyatvaM ] ekapanA [ ApannaM ] prApta huA [ evaM ca iha ] aisA honese isa lokameM [yaH tu] jo [ jIvaH ] jIva hai [sa eva] vahI [niyamataH] niyamase [tathA ] vaisA hI [ ajIvaH ] ajIva huA [ ekatve ] aise donoMke ekatva ho. nemeM [ ayaM doSaH ] yaha doSa prApta huaa| [pratyayanokarmakarmaNAM] isItaraha pratyaya nokarma aura karma inameM bhI yahI doSa jaannaa| [atha ] athavA isa doSake bhayase [ te ] tere matameM [ krodhaH] krodha [anyaH] anya hai aura [ upayogAtmakaH ] upayoga svarUpa [cetayitA] AtmA [ anyaH] anya [bhavati ] hai aura [yathA krodhaH ] jaise krodha hai [tathA ] usItaraha [pratyayAH] pratyaya [karma] karma [ nokarma api] aura nokarma ye bhI [anyat ] AtmAse anya hI haiM // TIkA-jaise jIvake sAtha tanmayIpanese jIvase upayoga ananya (eka Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smysaarH| krodhaH ityabhyupagamaH tarhi yathopayogAtmano jIvAdanyo jaDasvabhAvaH krodhaH tathA pratyayanokarmakANyapyanyAnyeva jaDakhabhAvatvAvizeSAnnAsti jIvapratyayayorekatvaM 113 / 114 / 115 natvaM ca labhyate eva / kasmAt / nizcayavyavahArayoH parasparasApekSatvAt / kathamiti cet / yathA dakSiNena cakSuSA pazyatyayaM devadattaH ityukte vAmena na pazyatItyanuktasiddhamiti / ye punarevaM parasparasApekSanayavibhAgaM na manyate sAMkhyasadAzivamatAnusAriNasteSAM mate yathA zuddhanizcayanayena kartA na bhavati krodhAdibhyazca bhinno bhavati tathA vyavahAreNApi / tatazca krodhAdipariNamanAbhAve sati siddhAnAmiva karmabaMdhAbhAvaH / karmabaMdhAbhAve saMsArAbhAvaH saMsArAbhAve sarvadA muktatvaM prApnoti / sa ca pratyakSavirodhaH, saMsArasya pratyakSeNa dRzyamAnatvAditi / evaM pratyayajIvayorekAMtenaikatvanirAkaraNa rUpeNa gAthAtrayaM gataM / atrAha ziSyaH / zuddhanizcayenAkartA vyavahAreNa karteti bahudhA vyAkhyAtaMtatraivaM sati yathA dravyakarmaNAM vyavahAreNa kartRtvaM tathA rAgAdibhAvakarmaNAM ca dvayordravyabhAvakarmaNorekatvaM prApnotIti / naivaM / rAgAdibhAvakarmaNAM yosau vyavahArastasyAzuddhanizcayasaMjJA bhavati dravyakarmaNAM bhAvakarmabhiH saha tAratamyajJApanArtha / kathaM tAratamyamiti cet / dravyakarmANyacetanAni bhAvakarmANi ca cetanAni tathApi zuddhanizcayApekSayA acetanAnyeva / yataH kAraNAdazuddhanizcayopi zuddhanizcayApekSayA vyavahAra eva / ayamatra bhAvArthaH / dravyakarmaNAM kartRtvaM bhoktRtvaM cAnupacaritAsadbhUtavyavahAreNa rAgAdibhAvakarmaNAM cAzuddhanizcayena / sacAzuddhanizcayApekSayA vyavahAraeveti / evaM puNyapApAdisaptapadArthAnAM () pIThikArUpe mahAdhikAre saptagAthAbhiH caturthotarAdhikAraH samAptaH / ataH paraM jIveNa sayaM baLa ityAdi gAthAmAdiM kRtvA gAthASTakaparyaMtaM sAMkhyamatAnusAriziSyasaMbodhanArthaM jIvapudgalayorekAMtena pariNAmitvaM niSedhayan san kathaMcit pariNAmitvaM sthApayati / tatra gAthASTakamadhye pudgalapariNAmitvavyAkhyAnamukhyatvena gAthAtrayaM / tadanaMtaraM jIvapariNAmitvamukhyatvena gAthApaMrUpa ) hai usItaraha jaDa krodha bhI ananya hI hai aisI pratIti hojAya ( mAnA jAya ) to cidrUpake aura jaDake ananyapanese jIvake upayogamayIpanekI taraha jaDa krodhamayIpanekI bhI prApti huI / aisA honepara jo jIva hai vahI ajIva hai isataraha jude (anya ) dravyakA lopa hogayA / isItaraha pratyaya nokarma aura koMkI bhI jIvake sAtha ekatva kI pratItimeM yahI doSa AtA hai / isa doSake bhayase aisA mAno ki upayogasvarUpa jIva to anya hai aura jaDasvarUpa krodha anya hai| jaise upayogasvarUpa jIvase jar3asvabhAva krodha anya hai usItaraha pratyaya nokarma aura karma bhI anya hI haiM kyoMki jaisA jaDa svabhAva krodha hai. usItaraha pratyaya nokarma karma ye bhI jaDa haiM inameM vizeSatA nahIM hai / isataraha jIva aura pratyayameM ekapanA nahIM hai // bhAvArtha-mithyAtvAdi Asrava to jaDa svabhAva haiM aura jIva cetanasvabhAva hai / yadi jar3a aura cetana eka ho jAya~ to bar3A bhArI doSa Ave bhinna dravyakA hI lopa hojAya / isaliye Asrava aura AtmAmeM ekapanA nahIM hai yaha nizcayanayakA siddhAnta hai / / 113 / 114 / 115 // Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / atha pudgaladravyasya pariNAmasvabhAvatvaM sAdhayati sAMkhyamatAnuyAyiziSyaM prati; jIve Na sayaM baddhaM Na sayaM pariNamadi kammabhAveNa / / jai puggaladvvamiNaM appariNAmI tadA hodi // 116 // kammaiyavaggaNAsu ya apariNamaMtIsu kammabhAveNa / saMsArassa abhAvo pasajade saMkhasamao vA // 117 // jIvo pariNAmayade puggalavvANi kammabhAveNa / te sayamapariNamaMte kahaM tu pariNAmayadi cedA // 198 // aha sayameva hi pariNamadi kammabhAveNa puggalaM davvaM / jIvo pariNAmayade kammaM kammattamidi micchA // 119 // NiyamA kammapariNadaM kammaM ci ya hodi puggalaM vvaM / taha taM NANAvaraNAipariNadaM muNasu tacceva // 120 // jIve na svayaM baddhaM na svayaM pariNamate karmabhAvena / yadi pudgaladravyamidamapariNAmi tadA bhavati // 116 // kArmaNavargaNAsu cApariNamamANAsu karmabhAvena / saMsArasyAbhAvaH prasajati sAMkhyasamayo vA // 117 // jIvaH pariNAmayati pudgaladravyANi karmabhAvena / tAni svayamapariNamamAnAni kathaM nu pariNAmayati cetayitA // 118 // atha khayameva hi pariNamate karmabhAvena pudgaladravyaM / jIvaH pariNAmayati karma karmatvamiti mithyA // 119 // niyamAtkarmapariNataM karma caiva bhavati pudgaladravyaM / tathA tadajJAnAvaraNAdipariNataM jAnIta taccaivaM // 120 // yadi pudgaladravyaM jIve svayamabaddhasatkarmabhAvena svayameva na pariNameta tadA tadapariNAmyeva cakamiti paMcamasthale samudAyapAtanikA // 113 / 114 / 115 // atha sAMkhyamatAnuyAyiziSyaM prati pudgalasya kathaMcitpariNAmasvabhAvatvaM sAdhayati;-jIve Na sayaM baddhaM jIve adhikaraNabhUte na svayaM svabhAvena pudgaladravyakarmabaddhaM nAsti / kasmAt, sarvadA jIvasya zuddhatvAt Na sayaM pariNamadi kammabhAveNa na ca svayaM svayameva karmabhAvena dravyakarmaparyAyeNa pariNamati / Age sAMkhyamatako mAnanevAle ziSyake prati pudgaladravyameM pariNAmasvabhAva honA siddha karate haiM arthAt sAMkhyamatI prakRti puruSako apariNAmI mAnatA hai use samajhAte haiM;-[ pudgaladravyaM ] pudgaladravya [ jIve ] jIvameM [svayaM ] Apa [ na baddhaM ] na to baMdhA hai [na karmabhAvena ] aura na karmabhAvase [vayaM ] svayaM [pariNamate] 1 NANI ityapi paatthH| Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smysaarH| 181 syAt / tathA sati sNsaaraabhaavH| atha jIvaH pudgaladravyaM karmabhAvena pariNamayati tato na saMsArAbhAvaH iti tarkaH? kiM svayamapariNamamAnaM pariNamamAnaM vA jIvaH pudgaladravyaM karmabhAvena pariNAmayet ? na tAvattatsvayamapariNamamAnaM pareNa pariNamayituM pAryeta / na hi svato'satI zaktiH kartumanyena pAryeta / svayaM pariNamamAnaM tu na paraM pariNamayitAramapekSeta / na hi vastuzaktayaH kasmAt, sarvathA nityatvAt / jadi puggalavvamiNaM evamitthaMbhUtamidaM pudgaladravyaM yadi cedbhavatAM sAMkhyamatAnusAriNAM appariNAmI tadA hodi tataH kAraNAttatpudgaladravyamapariNAmyeva bhavati / tatazcApariNAmitve sati kiM dUSaNaM bhavati / atha-kArmaNavargaNAbhirapariNamaM tIbhiHkarmabhAvena dravyakarmaparyAyeNa tadA saMsArasyAbhAvaH prasajati prApnoti he ziSya ! sAMkhyasamayavaditi / atha mataM / jIvo pariNAmayade puggaladavvANi kammabhAveNa jIvaH karttA karmavargaNAyogyapudgaladravyANi jJAnAvaraNAdikarmabhAveNa dravyakarmaparyAyeNa haThAtpariNAmayati tataH kAraNAtsaMsArAbhAvadUSaNaM na bhavatIti cet te sayamapariNamaMtaM kahaM tu pariNAmayadi NANI jJAnI jIvaH svayamapariNamamAnaH san tatpudgaladravyaM kiM svayamapariNamamAnaM pariNamamAnaM vA pariNamayet ? na tAvadapariNamamAnaM pariNamayati na ca svatosatI zaktiH kartumanyena pAryeta / pariNamatA hai [ yadi idaM tadA ] jo aisA mAno to yaha pudgaladravya [apariNAmI] apariNAmI [ bhavati ] hojAyagA [ vA ] athavA [ kArmaNavargaNAsu] kArmANavargaNA Apa [karmabhAvena ] karmabhAvase [ apariNamamAnAsu] nahIM pariNamatI aisA mAniye to [saMsArasya ] saMsArakA [ abhAvaH ] abhAva [prasajati ] ThaharegA [ vA ] athavA [sAMkhyasamayaH ] sAMkhyamatakA prasaMga aayegaa| [jIvaH ] jIva hI [ pudgaladravyANi ] pudgaladravyoMko [karmabhAvena ] karmabhAvoMse [pariNAmayati pariNamAtA hai aisA mAnA jAya to [ tAni ] ve pudgaladravya [svayaM apariNamamAnAni ] Apa hI nahIM pariNamate unako [cetayitA ] yaha cetana jIva [kathaM nu ] kaise [ pariNamayati ] pariNamA sakatA hai yaha prazna hosakatA hai [atha] athavA [ pudgaladravyaM ] pudgaladravya ] [ khayameva hi ] Apa hI [karmabhAvena ] karmabhAvase [ pariNamate ] pariNamatA hai aisA mAnA jAya to [ jIvaH ] jIva karmatvaM ] karma bhAvakara [ karma] karmarUpa pugalako [ pariNamayati ] pariNamAtA hai [iti ] aisA kahanA [ mithyA ] jhUTha ho jAya / isaliye yaha siddha huA ki [ pudgalaM dravyaM] pudgala dravya [ karmapariNataM ] karmarUpa pariNata huA [niyamAt caiva ] niyamase hI [ karma ] karmarUpa [bhavati ] hotA hai [ tathA ] aisA honepara [ taccaiva ] vaha pudgala dravya hI [ jJAnAvaraNAdi pariNataM ] jJAnAvaraNAdirUpa pariNata [tat ] karma [jAnIta ] jAno // TIkA-jo pudgaladravya jIvameM Apa nahIM baMdhA huA svayameva karmabhAvakara nahIM pariNamatA hai to pudgaladravya apariNAmI hI Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / paramapekSate / tataH pudgaladravyaM pariNAmasvabhAvaM svayamevAstu / tathA sati kalazapariNatA mRttikA svayaM kalaza iva jaDasvabhAvajJAnAvaraNAdikarmapariNataM tadeva svayaM jJAnAvaraNAdikarma syAt / iti siddhaM pudgaladravyasya pariNAmasvabhAvatvaM / "sthitetyavinA khalu pudgalasya svabhAvabhUtA tathA japApuSpAdikaM kartR sphaTike janayatyupAdhiM tathA kASTastaMbhAdau kiM na janayatIti / athaikAMtena pariNamamAnaM pariNamayati / tadapi na ghaTate / na hi vastuzaktayaH paramapekSate tarhi jIvanimittakartAramaMtareNApi svayameva karmarUpeNa pariNamatu / tathA ca sati kiM dUSaNaM / ghaTapaTastaMbhAdipudgalAnAM jJAnAvaraNAdikarmapariNatiH syAt / sa ca pratyakSavirodhaH / tataH sthitA pudgalAnAM svabhAvabhUtA kathaMcitpariNAmitvazaktiH tasyAM pariNAmazaktau sthitAyAM sa pudgalaH kartA / yaM svasya saMbaMdhinaM jJAnAvaraNAdidravyakarmapariNAmaM paryAyaM karoti tasya sa evopAdAnakAraNaM kalazasya mRtpiMDamiva / na ca jIvaH, sa tu nimittakAraNameva heyatattvamidaM / tasmAtpudgalAdvyatiriktazuddhaparamAtmabhAvanApariNatA'bhedaratnatrayalakSaNena bhedajJAnena gamyazcidAnaMdaikasvabhAvo nijazuddhAtmaiva zuddhanizvayenopAdeyaM bhedaratnatrayasvarUpaM tu upAdeyamabhedaratnatrayasAdhakatvAdvyavahAreNopAdeyamiti / evaM gAthA - yazabdArthavyAkhyAnena zabdArtho jJAtavyaH / vyavahAranizcayarUpeNa nayArtho jJAtavyaH / sAMkhyaM prati matArtho jJAtavyaH / AgamArthastu prasiddhaH / heyopAdAnavyAkhyAnarUpeNa bhAvArthopi jJAtavyaH / siddha huA / aisA honepara saMsArakA abhAva hotA hai kyoMki karmarUpa huai vinA jIva karmarahita ThaharatA hai to saMsAra kisakA ? / aura jo aisA tarka kare ki jIva pudgala dravyako karmabhAvakara pariNamAtA hai isaliye saMsArakA abhAva nahIM hosakatA usakA samAdhAna yaha hai ki pahale do pakSa lekara pUchate haiM-- jo jIva pugalako pariNamAtA hai vaha svayaM apariNamateko pariNamAtA hai yA svayaM pariNamateko pariNamAtA hai ? unameM se pahalA pakSa liyA jAya to svayaM apariNamateko nahIM pariNamA sakatA kyoMki Apa na pariNamateko parake pariNamAnekI sAmarthya nahIM hotI svataH zakti jisameM nahIM hotI vaha parakara bhI nahIM kI jAsakatI / aura jo pudgala dravyako svayaM pariNamateko jIva karmabhAvakara pariNamAtA hai aisA dUsarA pakSa liyA jAya to yaha bhI ThIka nahIM kyoMki apane Apa pariNamate hueko anya pariNamAnevAlekI AvazyakatA hI nahIM, kyoMki vastukI zakti parakI apekSA nahIM karatI / isaliye pudgaladravya pariNAmasvabhAva svayameva hove / aisA honepara jaise kalazarUpa pariNata huI maTTI apane Apa kalaza hI hai| usItaraha jar3a svabhAva jJAnAvaraNa Adi karmarUpa pariNata huA pudgala dravya hI Apa jJAnAvaraNa Adi karma hI hai / aise pudgala dravyako pariNAma svabhAvapanA siddha huA || aba isa arthake kalazarUpa kAvya kahate haiM / sthite ityAdi / artha - isataraha ukta prakArase pudgala dravyakI pariNamana zakti svabhAvabhUta nirvighna siddha huI / usake siddha honepara pudgala dravya jisa bhAvako apane karatA hai usakA vaha pudgaladravya hI kartA hai / Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smysaarH| pariNAmazaktiH / tasyAM sthitAyAM sa karoti bhAvaM yamAtmanastasya sa eva kartA // 64 // " // 116 / 117 / 118 / 119 / 120 // jIvasya pariNAmitvaM sAdhayati; Na sayaM baddho kamme Na sayaM pariNamadi kohamAdIhiM / jai esa tujjha jIvo appariNAmI tadA hodI // 121 // apariNamaMtamhi sayaM jIve kohAdiehi bhaavhiN| saMsArassa abhAvo pasajade saMkhasamao vA // 122 // puggalakammaM koho jIvaM pariNAmaedi kohttN| taM sayamapariNamaMtaM kahaM Nu pariNAmayadi koho // 123 // aha sayamappA pariNamadi kohabhAveNa esa de buddhii| koho pariNAmayade jIvaM kohattamidi micchA // 124 // kohuvajutto koho mANuvajutto ya mANamevAdA / mAuvajutto mAyA lohuvajutto havadi loho // 125 // na svayaM baddhaH karmaNi na svayaM pariNamate krodhAdibhiH / yadyeSaH tava jIvo'pariNAmI tadA bhavati // 121 // apariNamamAne svayaM jIve krodhAdibhiH bhaavH| saMsArasyAbhAvaH prasajati sAMkhyasamayo vA // 122 // pudgalakarma krodho jIvaM pariNAmayati krodhatvaM / taM khayamapariNamamAnaM kathaM nu pariNAmayati krodhaH // 123 // atha svayamAtmA pariNamate krodhabhAvena eSA te buddhiH / krodhaH pariNAmayati jIvaM krodhatvamiti mithyA // 124 // krodhopayuktaH krodho mAnopayuktazca mAna evAtmA / mAyopayukto mAyA lobhopayukto bhavati lobhaH // 125 // yadi karmaNi svayamabaddhaH sanU jIvaH krodhAdibhAvena svayameva na pariNamate tadA sa iti zabdanayamatAgamabhAvArthAH vyAkhyAnakAle yathAsaMbhavaM sarvatra jJAtavyAH / evaM pudgalapariNAmasthApanAmukhyatvena gAthatrayaM gataM // 116 / 117118 / 119 / 120 // sAMkhyamanusAriziSyaM prati jIvasya kathaMcitpariNAmasvabhAvatvaM sAdhayati;-Na sayaM baddho kamme svayaM svabhAvena bhAvArtha-saba dravyoMkA pariNAmasvabhAvapanA siddha hai isaliye apane bhAvakA Apa hI karatA hai / so pudgala bhI jisa bhAvako apane meM karatA hai usakA vahI kartA hai // 116 / 111118 / 119 / 120 // Age jIva dravyakA pariNAmasvabhAvapanA siddha karate haiM;-sAMkhyamatavAle ziSyako Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / kilApariNAmyeva syAt / tathA sati saMsArAbhAvaH / atha pudgalakarmakrodhAdi jIvaM krodhAdibhAvena pariNAmayati tato na saMsArAbhAva iti tarkaH / kiM svayamapariNamamAnaM pariNamamAnaM vA pudgalakarma krodhAdi jIvaM krodhAdibhAvena pariNAmayet ? na tAvatsvayamapariNamamAnaH pareNa pariNamayituM pAryata, na hi svato'satI zaktiH kartumanyena pAryate / svayaM pariNamamAnastu na paraM pariNamayitAramapekSeta / na hi vastuzaktayaH paramapekSate / tato jIvaH pariNAmakarmaNyadhikaraNabhUte ekAMtena baddho nAsti sadA muktatvAt / Na sayaM pariNamadi kohamAdIhiM na ca svayaM svayameva dravyakarmodayanirapekSo bhAvakrodhAdibhiH pariNamati / kasmAdekAMtenApariNAmitvAt / jadi esa tujjha jIvo appariNAmI tadA hodi yadi cedeSa jIvaH pratyakSIbhUtaH tava matAbhiprAyeNetthaMbhUtaH syAttataH kAraNAdapariNAmyeva bhavati / apariNAmitve sati kiM dUSaNaM ? atha- apariNamamAne sati tasmin jIve svayaM svayameva bhAvakrodhAdipariNAmaiH tadA saMsArasyAbhAvaH prApnoti he ziSya sAMkhyasamayavat / atha mataM puggalakamma koho jIvaM pariNAmaedi kohattaM pudgalakarmarUpo dravyakrodha udayAgataH kartA jIvaM karmatApannaM haThAtpariNAmayati bhAvakrodhatveneti cet taM sayamapariNamaMtaM kaha pariNAmaedi kohattaM atha kiM svayamapariNamamAnaM pariNamamAnaM vA pariNAmayet ? na tAvatsvayamapariNamamAnaM pariNAmayet / kasmAt / na hi svato'satI zaktiH kartumanyena pAryate / na hi japApuSpAdaya kartAro yathA sphaTikAdiSu janayaMtyupAdhi tathA kASThastaMbhAdiSvapi / athaikAMtena pariNamamAnaM vA tarhi udayAgatadravyakrodhanimittamaMtareNApi bhAvakrodhAdibhiH pariNamaMtu / kasmAditi cet / na hi vastuzaktayaH paramapekSate / tathA ca sati muktAtmanAmapi karmodayanimittAbhAvepi bhAvakrodhAdayaH prApnuvaMti / na ca tadiSTamAgamavirodhAt / atha mataM / aha sayamappA pariNamadi AcArya kahate haiM ki he bhAI [ taba ] terI buddhimeM [ yadi ] yadi [ eSa jIvaH] yaha jIva [ karmaNi] koMmeM [vayaM ] Apa to [baddhaH na ] baMdhA nahIM hai aura [krodhAdibhiH ] krodhAdi bhAvoMkara [svayaM] Apa [ pariNamati na] pariNamatA bhI nahIM hai aisA hai [ tadA ] to [apariNAmI ] apariNAmI [ bhavati ] vaha apariNAmI hogA aisA honepara [krodhAdibhiH bhAvaiH ] krodhAdi bhAvoMkara [jIve] jIvako [vayaM apariNamamAne ] Apa nahIM pariNata honepara [ saMsArasya abhAvaH ] saMsArakA abhAva [prasajati ] ho jAyagA [vA ] aura [sAMkhyasamayaH ] sAMkhyamatakA prasaMga AvegA / yadi kahegA ki [ pudgalakarma ] pudgalakarma [krodhaH] krodha hai vaha [ jIvaM ] jIvako [krodhatvaM] krodha bhAvarUpa [ pariNamayati ] pariNamAtA hai to [vayaM apariNamamAnaM taM ] Apa svayaM na pariNamate hue [taM] jIvako [krodhaH ] krodha [ kathaM nu ] kaise [ pariNAmayati] pariNamA sakatA hai aisA prazna hai| [atha ] athavA [ te eSA buddhiH ] terI Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smysaarH| 185 svabhAvaH svayamevAstu tathA sati garuDadhyAnapariNataH sAdhakaH svayaM garuDa ivAjJAnasvabhAvakrodhAdipariNatopayogaH sa eva svayaM krodhAdiH syAditi siddhaM jIvasya pariNAmasvabhAvatvaM / kohabhAveNa esa de buddhI atha pUrvadUSaNabhayAtsvayamevAtmA dravyakarmodayanirapekSo bhAvakrodharUpeNa pariNatyeSA tava buddhiH he ziSya ! koho pariNAmayade jIvaM kohattamidi micchA tarhi dravyakrodhaH kartA jIvasya bhAvakrodhatvaM pariNAmayati karoti yaduktaM pUrvagAthAyAM tadvacanaM mithyA prApnoti / tataH sthitaM-ghaTAkArapariNatA mRtpiDapudgalAH ghaTa iva agnipariNatAyaH piMDo'gnivat tathAtmApi krodhopayogapariNataH krodho bhavati mAnopayogapariNato mAno bhavati mAyopayogapariNato mAyA bhavati lobhopayogapariNato lobho bhavatIti sthitA siddhA jIvasya svabhAvabhUtA pariNAmazaktiH / tasyAM pariNAmazaktau sthitAyAM sa jIvaH kartA yaM pariNAmamAtmanaH karoti tasya sa evopAdAnakartA dravyakarmodayastu nimittamAtrameva / tathaiva ca sa eva jIvo nirvikAraciccamatkArazuddhabhAvena pariNataH san siddhAtmApi bhavati / kiM ca vizeSaH-'jAva Na di visesaMtaraM' ityAdyajJAnijJAnijIvayoH saMkSepavyAkhyAnarUpeNa gAthASaTraM yaduktaM pUrva puNyapAaisI samajha hai ki [AtmA] AtmA [svayaM] apane Apa yaha AtmA [krodhabhAvena] krodha bhAvakara [ pariNamate ] pariNamatA hai to [ krodhaH] krodha [jIvaM ] jIvako [ krodhatvaM ] krodhabhAvarUpa [pariNamayati ] pariNamAtA hai [ iti mithyA ] aisA kahanA mithyA ThaharatA hai / isaliye yaha siddhAMta hai ki [ AtmA ] AtmA [krodhopayuktaH] krodhase upayoga sahita hotA hai arthAt upayoga krodhAkArarUpa pariNamatA hai tava to [ krodhaH ] krodha hI hai [ mAnopayuktaH] mAnase upayukta hotA hai taba [ mAna eva ] mAna hI hai ] mAyopayuktaH] mAyAkara upayukta hotA hai taba [mAyA ] mAyA hI hai [ca ] aura [ lobhopayuktaH ] lobhakara upayukta hotA hai taba [ lobhaH ] lobha hI [bhavati ] hai / TIkA-jIva, karmameM Apa svayaM nahIM baMdhA huA krodhAdi bhAvakara Apa nahIM pariNamatA to vaha jIva apariNAmI hI hotA hai / aisA honepara saMsArakA abhAva AtA hai / athavA aisA koI kahe ki pudgalakarma krodhAdika hI jIvako krodhAdika bhAvakara pariNamAte haiM isaliye saMsArakA abhAva nahIM hosakatA / aisA kahanemeM do pakSa hote haiM ki puddhalakarma krodhAdika haiM ve jIvako apane Apa apariNamateko pariNamAte haiM yA pariNamateko pariNamAte haiM ? / prathama to Apa nahIM pariNamatA ho usako parake pariNamAnekA asamarthapanA hai kyoMki ApameM zakti nahIM to parameM bhI nahIM kI jAsakatI / tathA svayaM pariNamatA ho vaha parako pariNamAnevAleko nahIM cAhatA kyoMki vastukI zakti parakI apekSA nahIM krtii| anyameM anya koI navIna zakti utpanna nahIM kara sakatA / isaliye yaha siddha huA ki jIva hI pariNamana svabhAvarUpasvayameva hove / aisA honepara jaise koI maMtrasAdhaka garuDakA dhyAna karatA . usa garuDabhAva 24 samaya. Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / "sthiteti jIvasya niraMtarAyA svabhAvabhUtA pariNAmazaktiH / tasyAM sthitAyAM sa karoti pAdisaptapadArthajIvapudgalasaMyogapariNAmanivRttAste ca jIvapudgalayoH kathaMcitpariNAmitve sati ghaTate / tasyaiva kathaMcitpariNAmitvasya vizeSavyAkhyAnamidaM / athavA 'sAmANNapaccayA khalu cauro' ityAdi gAthAsaptake yaduktaM pUrva sAmAnyapratyayA eva zuddhanizcayena karma kurvatIti na jIva iti jainamataM / ekAMtenAkartRtve sati sAMkhyAnAM saMsArAbhAvadUSaNaM tasyaiva saMsArAbhAvadUSaNasya vizeSadUSaNamidaM / kathamiti cet / tatraikAMtena kartRtvAbhAve sati saMsArAbhAvadUSaNaM atra punarekAMtena pariNAmitvAbhAve sati saMsArAbhAvadUSaNaM / yataH kAraNAdbhAvakarmapariNAmitvameva kartRtvaM ca bhaNyate // 1211122 / 123 / 124 / 125 // iti jIvapariNAmitve vyAkhyAnamukhyatvena gAthApaMcakaM gataM / evaM puNyapApAdisaptapadArthAnAM pIThikArUpe mahAdhikAre jIvapudgalapariNAmitvavyAkhyAnamukhyatvenASTagAthAbhiH paMcamAMtarAdhikAraH samAptaH / atha-jAva Na vedi visesaMtaraM tu AdAsavANa doNhapi / aNNANI tAvadu ityAdi gAthAdvaye tAvadajJAnI jIvasvarUpaM pUrva bhaNitaM sa cAjJAnI jIvo yadA visayakasAyayugADha ityAdyazubhopayogena pariNamati tadA pApAsravabaMdhapadArthAnAM trayANAM kartA bhavati / tadA tu mithyAtvakaSAyANAM maMdodaye sati bhogAkAMkSArUpanidAnabaMdhAdirUpeNa dAnapUjAdinidAnaM pariNamati tadA puNyapadA rthasyApi kartA bhavatIti pUrva saMkSepeNa sUcitaM jaiyA imeNa jIveNa AdA savANa dohaMpi / NAdaM hodi visesaMtaraM tu ityAdigAthAcatuSTaye jJAnI jIvasvarUpaM ca saMkSepeNa sUcitaM sa ca jJAnI jIvaH zuddhopayogabhAvapariNato'bhedaratnatrayalakSaNenAbhedajJAnena yadA pariNamati tadA nizcayacAritrAvinAbhAvivItarAgasamyagdRSTibhUtvA saMvaranirjarAmokSapadArthAnAM trayANAM kartA bhavatItyapi saMkSepeNa nirUpitaM pUrva / nizcayasamyaktvasyAbhAve yadA tu sarAgasamyaktvena pariNamati tadA zuddhAtmAnamupAdeyaM kRtvA paraMparayA nirvANakAraNasya tIrthakaraprakRtyAdipuNyapadArthasyApi kartA bhavatItyapi pUrvaM nirUpitaM tatsarva jIvapudgalayoH kathaMcitpariNAmitve sati bhavatIti tatkathaMcitpariNAmitvamapi puNyapApAdisaptapadArthAnAM saMkSepasUcanArthaM pUrvameva saMkSepeNa nirUpitaM / punazca jIvapudgalapariNAmitvavyAkhyAnakAle vizeSeNa kathitaM / tatraivaM kathaMcitpariNAmitve siddhe sati ajJAnijJAnijIvayoH guNinoH puNyapAdisaptapadArthAnAM saMkSepasUcanArtha saMkSepavyAkhyAnaM rUpa pariNata huA garuDa hI hai usI taraha yaha jIvAtmA ajJAna svabhAva krodhAdirUpapariNata hue upayogarUpa huA Apa svayameva krodhAdika hI hotA hai / isataraha jIvakA pariNamana svabhAva honA siddha huA // bhAvArtha-jIva pariNAmasvabhAva hai / jaba apanA upayoga krodhAdirUpa pariNamatA hai taba Apa krodhAdirUpa hI hotA hai aisA jAnanA / aba isa arthakA kalazarUpa kAvya kahate haiM-sthiteti ityAdi / artha-jIvake apane svabhAvase hI huI aisI pariNamana zakti pUrvakathita rItise nirvighna siddha huI / usake siddha honese yaha jIva jisa bhAvako apane karatA hai usIkA vaha kartA hotA hai / bhAvArtha Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smysaarH| kRtaM / idAnIM punarajJAnamayaguNajJAnamayaguNayoH mukhyatvena vyAkhyAnaM kriyate / naca jIvAjIvaguNamukhyatveneti / kimarthamiti cet ? teSAmeva puNyapApAdisaptapadArthAnAM saMkSepasUcanArthamiti / tatra jo saMgaM tu muittA ityAdigAthAmAdiM kRtvA pAThakrameNa gAthAnavakaparyaMtaM vyAkhyAnaM karoti / tatrAdau gAthAtrayaM jJAnabhAvamukhyatvena tadanaMtaraM gAthASaTuM jJAnijIvasya jJAnamayo bhAvo bhavatyajJAnijIvasyAjJAnamayo bhAvo bhavatIti mukhyatvena kathyata iti SaSThAMtarAdhikAre samudAyapAtanikA / tadyathA-kathaMcitpariNAmitve siddhe sati jJAnI jIvo jJAnamayasya bhAvasya kartA bhavatItyabhiprAyaM manasi saMpradhAu~daM sUtratrayaM pratipAdayati; jo saMgaM tu muittA jANadi uvaogamappagaM suddhaM / taM NissaMgaM sAhuM paramaTTaviyANayA viMti // ___ yaH saMga tu muktvA jAnAti upayogamayakaM zuddhaM / taM nissaMgaM sAdhuM paramArthavijJAyakA vidaMti // jo saMgaM tu muittA jANadi uvaoga mappagaM suddhaM yaH paramasAdhurbAhyAbhyaMtaraparigrahaM muktvA vItarAgacAritrAvinAbhUtabhedajJAnena jAnAtyanubhavati / kaM karmatApanaM AtmAnaM / kathaMbhUtaM / vizuddhajJAnadarzanopayogasvabhAvatvAdupayogastamupayogaM jJAnadarzanopayogalakSaNaM / punarapi kathaMbhUtaM / zuddhaM bhAvakarmadravyakarmanokarmarahitaM / taM NissaMgaM sAhuM paramaviyANayA vititaM sAdhu nissaMga saMgarahitaM vidaMti jAnaMti bruvaMti kathayati vA / ke te, paramArthavijJAyakA gaNadharadevAdaya iti / jo mohaM tu muittA NANasahAvAdhiyaM muNadi AdaM / taM jidmohaM sAhuM paramaviyANayA viMti // yaH mohaM tu muktvA jJAnasvabhAvAdhikaM manute AtmAnaM / taM jitamohaM sAdhu paramArthavijJAyakA vidaMti // jo mohaM tu muittA NANasahAvAdhiyaM muNadi AdaM yaH paramasAdhuH kartA samastacetanAcetanazubhAzubhaparadravyeSu mohaM muktvAtmazubhAzubhamanovacanakAyavyApArarUpayogatrayaparihArapariNatAbhedaratnatrayalakSaNena bhedajJAnena manute jAnAti / kaM karmatApannaM, AtmAnaM / kiM viziSTaM ? nirvikArasvasaMvedanajJAnenAdhikaM pariNataM paripUrNa / taM jidamohaM sAhuM paramahaviyANayA viMti taM sAdhuM karmatApannaM jitamohaM nirmohaM vidaMti jAnaMti / ke te? paramArthavijJAyakAstIrthakaraparamadevAdaya iti / evaM mohapadaparivartanena rAgadveSakrodhamAnamAyAlobhakarmanokarmamanovacanakAyabuddhyudayazubhAzubhapariNAmazrotracakSurghANajihvAsparzanasaMjJAni viMzatisUtrANi vyAkhyeyAni / tenaiva prakAreNa nirmalaparamacijjyotiHpariNatervilakSaNA asaMkhyeyalokamAtravibhAvapariNAmA jJAtavyAH / athajIva bhI pariNAmI hai so Apa jisa bhAvarUpa pariNamatA hai usI bhAvakA kartA hotA hai // 1211.122 / 1233124 / 125 // Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / bhAvaM yaM svasya tasyaiva bhavetsa kartA // 65 // " // 1211122 / 1233124 / 125 // tathAhi; jaM kuNadi bhAvamAdA kattA so hodi tassa kammarasa / NANissa duNANamao aNNANamao aNANissa // 126 // yaM karoti bhAvamAtmA kartA sa bhavati tasya krmnnH| jJAninaH sa jJAnamayo'jJAnimayo'jJAninaH // 126 // evamayamAtmA svayameva pariNAmasvabhAvopi yameva bhAvamAtmanaH karoti tasyaiva karmatAmApadyamAnasya kartRtvamApadyeta / sa tu jJAninaH samyaksvaparavivekenAtyaMtoditaviviktAtmakhyAtitvAt jJAnamaya eva syAt ajJAnena tu samyaksvaparavivekAbhAvenAtyaMtapratyastamita jo dhammaM tu muittA jANadi uvaogamayyagaM suddh| taM dhammasaMgamukaM paramahaviyANayA viti // yaH dharma tu muktvA jAnAti upayogamayakaM zuddhaM / taM dharmasaMgamuktaM paramArthavijJAyakA vidaMti // jo dhammaM tu muittA jANadi uvaogamappagaM suddhaM yaH paramayogIMdraH svasaMvedanajJAne sthitvA zubhopayogapariNAmarUpaM dharma puNyasaMgaM tyaktvA nijazuddhAtmapariNatAbhedaratnatralakSaNenAbhedajJAnena jAnAtyanubhavati / kaM karmatApannaM / AtmAnaM / kathaMbhUtaM, vishuddhjnyaandrshnopyogprinntN| punarapi kathaMbhUtaM / zuddhaM zubhAzubhasaMkalpavikalparahitaM / taM dhammasaMgamukaM paramaTThaviyANayA viti / taM paramatapodhanaM nirvikArasvakIyazuddhAtmopalaMbharUpanizcayadharmavilakSaNabhogAkAMkSAsvarUpanidAnabaMdhAdipuNyaparigraharUpavyavahAradharmarahitaM vidaMti jAnaMti / ke te? paramArthavijJAyakAH pratyakSajJAnina iti / kiM ca, kathaMcitpariNAmitve sati jIvaH zuddhopayogena pariNamati pazcAnmokSaM sAdhayati pariNAmitvAbhAve baddho baddha eva zuddhopayogarUpaM pariNAmAMtarasvarUpaM na ghaTate tatazca mokSAbhAva ityabhiprAyaH / evaM zuddhopayogarUpajJAnamayapariNAmaguNavyAkhyAnamukhyatvena gAthAtrayaM gataM // tadanaMtaraM yathA jJAnamayA'jJAnamayabhAvadvayasya kartA bhavati tathA kathayatijaM kuNadi bhAvamAdA kattA so hodi tassa bhAvassaM yaM bhAvaM pariNAmaM karotyAtmA sa tasyaiva bhAvasyaiva kA bhavati NANissa daNANamao sa ca bhAvo'naMtajJAnAdicatuSTayalakSaNakAryasamayasArasyotpAdakatvena nirvikalpasamAdhipariNAmapariNatakAraNasamayasAralakSa__ Age isI arthako lekara bhAvoMkA vizeSakara kartA kahate haiM;-[AtmA] jo AtmA [yaM bhAvaM ] jisa bhAvako [ karoti ] karatA hai [saH] vaha [ tasya karmaNaH ] usa bhAvarUpa karmakA [ kartA] kartA [bhavati ] hotA hai / usajagaha [jJAninaH] jJAnIke to [saH] vaha bhAva [jJAnamayaH ] jJAnamaya hai aura [ajJAninaH] ajJAnIke [ ajJAnamayaH ] ajJAnamaya hai // TIkA-isataraha pUrvoktarItise yaha AtmA Apa svayameva pariNamana svabhAva hai to bhI jisa bhAvako Apa 1 kammassa ityapi pAThaH / Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smysaarH| . 189 viviktAtmakhyAtitvAdajJAnamaya eva syAt // 126 // kiM jJAnamayabhAvAtkimajJAnamayAdbhavatItyAha; aNNANamao bhAvo aNANiNo kuNadi teNa kammANi / NANamao NANissa du Na kuNadi tahmA du kammANi // 127 // ajJAnamayo bhAvo'jJAninaH karoti tena karmANi / jJAnamayo jJAninastu na karoti tasmAttu karmANi // 127 // ajJAnino hi samyaksvaparavivekAbhAvenAtyaMtapratyastamitaviviktAtmakhyAtitvAdyasmAdajJAnamaya eva syAt tasmiMstu sati svaparayorekatvAdhyAsena jJAnamAtrAtsvasmAtprabhraSTaH parAbhyAM rAgadveSAbhyAM samamekIbhUya pravartitAhaMkAraH svayaM kilaipohaM rajye ruSyAmIti rajyate ruSyati ca tasmAdajJAnamayabhAvAdajJAnI parau rAgadveSAvAtmAnaM kurvan karoti karmANi / Nena bhedajJAnena sarvAraMbhapariNatatvAMjjJAnino jIvasya zuddhAtmakhyAtipratItisaMvityupalabdhyanubhUtirUpeNa jJAnamaya eva bhavati aNNANamao aNANissa ajJAninastu pUrvAktabhedajJAnAbhAvAt zuddhAtmAnubhUtisvarUpAbhAve satyajJAnamaya eva bhavatItyarthaH // 126 / / atha kiM jJAnamayabhAvAtphalaM bhavati kimajJAnamayAdbhavatIti prazne pratyuttaramAha;-aNNANamao bhAvo aNANiNo kuNadi teNa kammANi svopalabdhibhAvanAvilakSaNatvenAjJAnamayabhAvo bhaNyate / kasmAt / yasmAttena bhAvena pariNAmena karmANi karotyajJAnI jIvaH / NANamao NANissa du Na kuNadi tahmA du kammANi jJAninastu nirvikAraciccamatkArabhAvanAvazena jJAnamayo bhavati karatA hai vahI bhAva karmapaneko prApta hotA hai usakA Apa kartApaneko prApta hotA hai / vaha bhAva jJAnIke jJAnamaya hI hai kyoMki usake acchItaraha apane parakA bheda jJAna hogayA hai, usase atyaMta udayako prApta huI jo saba paradravya bhAvoMse bhinna AtmAkI khyAti usa kharUpapanA hai / tathA vaha bhAva ajJAnIke ajJAnamaya hI hai, kyoMki usake acchItaraha khaparake bhedajJAnakA abhAva honese bhinna AtmAkI khyAti ( pragaTatA ) atyaMta asta hogaI hai bhedajJAnake abhAvase bhinna AtmAko nahIM jAnatA // bhAvArtha-jJAnIke to apanA parakA bhedajJAna hogayA hai isaliye apane jJAnamaya bhAvakA hI kartApanA hai aura ajJAnIke Apa parakA bhedajJAna nahIM hai isakAraNa ajJAnamaya bhAvakA hI kartApanA hai 126 ___ Age kahate haiM ki jJAnamaya bhAvase kyA hotA hai aura ajJAnamayabhAvase kyA hotA hai;-[ ajJAninaH] ajJAnIkA [ ajJAnamayaH] ajJAnamaya [ bhAvaH ] bhAva hai [tena ] isakAraNa [karmANi ] ajJAnI karmoMko [ karoti ] karatA hai [tu] aura [jJAninaH ] jJAnIke [ jJAnamayaH] jJAnamayabhAva hotA hai [ tasmAttu] isaliye vaha jJAnI [karmANi] koMko [na ] nahIM [karoti] karatA // TIkAajJAnIke nizcayakara acchItaraha svaparakA bheda jJAna nahIM hai isase jisake bhinna A Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / jJAninastu samyaksaparavivekenAtyaMtoditaviviktAtmakhyAtitvAdyasmAd jJAnamaya eva mAvaH syAt tasmiMstu sati svaparayo nAtvavijJAnena jJAnamAtre khasminsuniviSTaH parAbhyAM rAgadveSAbhyAM pRthagbhUtatayA svarasata eva nivRttAhaMkAraH svayaM kila kevalaM jAnAtyeva na rajyate na ca ruSyati tasmAd jJAnamayabhAvAt jJAnI parau rAgadveSAvAtmAnamakurvanna karoti karmANi // 127 // tasmAd jJAnamayabhAvAt jJAnI jIvaH karmANi na karotIti / kiM ca, yathA stokopyagniH tRNakASTharAzi mahAMtamapi kSaNamAtreNa dahati tathA triguptisamAvilakSaNo bhedajJAnAgniraMtarmuhUrtenApi bahubhavasaMcitaM karmarAziM dahatIti jJAtvA sarvatAtparyeNa tatraiva paramasamAdhau bhAvanA kartavyeti bhAvArthaH // 127 // tmAkA pragaTapanA atyaMta asta hogayA hai usapanekara ajJAnamaya hI bhAva hotA hai / usa ajJAnamaya bhAvake honepara AtmAke aura parake ekapanekA nizcaya Azayakara jJAnamAtra apane AtmasvarUpase bhraSTa huA paradravyasvarUpa rAgadveSoMsahita eka hoke jisake ahaMkAra pravarta rahA hai aisA huA ajJAnI aise mAnatA hai ki 'maiM rAgI hUM, dveSI hUM' isataraha rAgI dveSI hotA hai / usa rAgAdisvarUpa ajJAnamayabhAvase ajJAnI huA paradravyasvarUpa jo rAgadveSa unarUpa apaneko karatA huA koko karatA hai / aura jJAnIke acchItaraha apanA parakA bhedajJAna hogayA hai isaliye jisake bhinna AtmAkA pragaTapanA atyaMta udaya hogayA hai usa bhAvakara jJAnamaya hI bhAva hotA hai| usa bhAvake honese apanA parakA bhedajJAnakara jJAnamAtra apane AtmasvarUpameM ThaharA huA jJAnI vaha paradravyasvarUpa rAgadveSase judepanekara jisake apane rasase hI parameM ahaMkAra nivRtta hogayA hai aisA huA nizcayase jAnatA hI hai rAgadveSarUpa nahIM hotA / isaliye jJAnamaya bhAvase jJAnI huA paradravyasvarUpa jo rAgadveSa unarUpa AtmAko nahIM karatA karmoMko nahIM karatA hai // bhAvArtha-isa AtmAke krodhAdika mohakI prakRtikA udaya AtA hai usakA apane upayogameM rAgadveSarUpa malina svAda AtA hai, usake bhedajJAnake vinA ajJAnI huA aisA mAnatA hai ki yaha rAgadveSamaya malina upayoga hI merA svarUpa hai yahI maiM hUM aise ajJAnarUpa ahaMkArakara sahita huA karmoMko bAMdhatA hai| isataraha ajJAnamayabhAvase karmabaMdha hotA hai| aura jaba aisA jAnatA hai ki jJAnamAtra zuddha upayoga to merA svarUpa hai 'vaha maiM hUM' aisA, tathA rAgadveSa haiM ve karmake rasa haiM merA svarUpa nahIM haiM / aisA bhedajJAna hove tabhI jJAnI hotA hai taba apaneko rAgadveSabhAvarUpa nahIM karatA kevala jJAtA hI rahatA hai taba karmako nahIM karatA Age agalI gAthAke arthakI sUcanAkA kAvya kahate haiM-jJAnamaya ityAdi / arthayahAM praznarUpa vacana hai ki jo jJAnIke to jJAnamaya hI bhAva hotA hai anya nahIM hotA yaha kyoM ? aura ajJAnIke ajJAnamaya hI saba bhAva hote haiM anya nahIM yaha kaise ? // 127 // Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAraH / 191 jJAnamaya eva bhAvaH kuto bhaved jJAnino na punaranyaH ajJAnamayaH sarvaH kutoyamajJAnino nAnyaH NANamayA bhAvAo NANamao ceva jAyade bhAvo / jamhA tamhA NANissa savve bhAvA hu NANamayA // 128 // aNNANamayA bhAvA aNNANo ceva jAyae bhaavo| jamhA tamhA bhAvA aNNANamayA aNANissa // 129 // jJAnamayAdbhAvAd jJAnamayazcaiva jAyate bhaavaaH| yasmAttasmAjjJAninaH sarve bhAvAH khalu jJAnamayAH // 128 // ajJAnamayAdbhAvAdajJAnazcaiva jAyate bhAvaH / / yasmAttasmAdbhAvAdajJAnamayA ajJAninaH // 129 // yato hyajJAnabhayAdbhAvAdyaH kazcanApi bhAvo bhavati sa sarvopyajJAnamayatvamanativartamAno'jJAnamaya eva syAt tataH sarva evAjJAnamayA ajJAnino bhAvAH / yatazca jJAnamayAdbhAvAdyaH atha jJAnamaya eva bhAvo bhavati jJAnino jIvasya na punarajJAnamayastathaivAjJAnamaya eva bhavatyajJAnijIvasya na punarjJAnamayaH / kimarthamiti cet;-NANamayA bhAvAoNANamao ceva jAyade bhAvo jahmA jJAnamayAd bhAvAd nizcayaratnatrayAtmakajIvapadArthAd jJAnamaya eva jAyate bhAvaH svazuddhAtmAvAptilakSaNo mokSaparyAyo yasmAtkAraNAt tahmA NANissa savve bhAvA du NANamayA tasmAtkAraNAtsvasaMvedanalakSaNabhedajJAnino jIvasya sarve bhAvAH pariNAmA jJAnamayA jJAnena nivRttA bhavaMti / tadapi kasmAt, upAdAnakAraNasadRzaM kArya bhavatIti vcnaat| na hi yavanAlabIje vapite rAjAnnazAliphalaM bhavatIti / tathaiva ca-aNNANamayA bhAvA aNNANo ceva jAyae bhAvo ajJAnamayAdbhAvAjjIvapadArthAt ajJAnamaya eva jAyate bhAvaH paryAyo yasmAtkAraNAt tahmA savve bhAvA aNNANamayA aNA___ isI praznakI uttararUpa gAthA kahate haiM;-[ yasmAt ] jisakAraNa [ jJAnamayAt bhAvAt ca ] jJAnamayabhAvase [jJAnamaya eva ] jJAnamaya hI [ bhAvaH] bhAva [jAyate ] utpanna hotA hai / [tasmAt ] isakAraNa [jJAnina:] jJAnIke [khalu ] nizcayakara [ sarve bhAvAH ] saba bhAva [ jJAnamayAH ] jJAnamaya haiN| aura [ yasmAt ] jisakAraNa [ajJAnamayAt bhAvAt ca] ajJAnamayabhAvase [ajJAna eva ] ajJAnamaya hI [ bhAvaH ] bhAva [ jAyate ] hotA hai [ tasmAt ] isakAraNa [ajJAninaH ] ajJAnIke [ ajJAnamayAH ] ajJAnamaya hI [bhAvAH] bhAva utpanna hote haiM / TIkA-jisakAraNa nizcayakara ajJAnamayabhAvase jo kucha bhAva hotA hai vaha sabhI ajJAnapaneko nahIM ullaMghana karatA ajJAnamaya hI hotA hai; isaliye ajJAnIke sabhI bhAva ajJAnamaya haiM / aura jisakAraNa jJAnamayabhAvase jo kucha Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / kazcanApi bhAvo bhavati sa sarvopi jJAnamayatvamanativartamAno jJAnamaya eva syAt tataH sarve eva jJAnamayA jJAnino bhAvAH / "jJAnino jJAnanivRttAH sarve bhAvA bhavaMti hi / sarvepyajJAnanivRttAH bhavaMtyajJAninastu te // 66 // " 128 / 129 // athaitadeva dRSTAMtena samarthayate; kaNayamayA bhAvAdo jAyaMte kuMDalAdayo bhaavaa| ayamayayA bhAvAdo jaha jAyaMte tu kaDayAdI // 130 // aNNANamayA bhAvA aNANiNo bahubihA vi jaayte| NANissa duNANamayA savve bhAvA tahA hoMti // 131 // kanakamayAdbhAvAjAyaMte kuMDalAdayo bhAvAH / ayomayakAdbhAvAdyathA jAyate tu kaTakAdayaH // 130 // ajJAnamayAdbhAvAdajJAnino bahuvidhA api jAyate / jJAninastu jJAnamayAH sarve bhAvAstathA bhavaMti // 131 // yathA khalu pudgalasya svayaM pariNAmasvabhAvatve satyapi kAraNAnuvidhAyitvAtkAryANAM Nissa yataH evaM tasmAtkAraNAtsarve bhAvAH pariNAmA ajJAnamayA mithyAtvarAgAdirUpA bhavaMti / kasya, ajJAninaH zuddhAtmopalabdhirahitasya mithyAdRSTerjIvasyeti // 128 / 129 // atha tadeva vyAkhyAnaM dRSTAMtadASTatAbhyAM samarthayati;-kanakamayAdbhAvAtpadArthAt "upAdAnakAraNasadRzaM kArya bhavatIti" kRtvA kuMDalAdayo bhAvAH paryAyAH kanakamayA eva bhavaMti / ayomayAllohamayAdbhAvApadArthAt ayomayA eva bhAvA paryAyAH kaTakAdayo bhavaMti yathA yena prakAraNeti dRSTAMtagAthA gatA / atha drASTItamAha / aNNANeti tathA pUrvoktalohadRSTAMtenAjJAnamayAdbhAvAjjIvapadArthAdajJAnino bhAvAH paryAyA bahuvidhA mithyAtvarAgAdirUpA ajJAnamayA jAyate / tathaiva ca pUrvoktajAMbhAva hotA hai vaha sabhI jJAnamayapaneko nahIM ullaMghatA huA jJAnamaya hI hotA hai isaliye jJAnIke sabhI bhAva jJAnamaya haiM / isakA bhAvArtha sugama hai // aba isI arthakA kalazarUpa kAvya kahate haiM-jJAnino ityAdi / artha-jJAnIke sabhI bhAva jJAnakara utpanna hote haiM aura ajJAnIke sabhI bhAva ajJAnase utpanna hote haiM // 128 / 129 // Age isa arthako dRSTAMtase dRDha karate haiM;-prathama dRSTAMta [yathA] jaise [kanakamayAt bhAvAt ] suvarNamayabhAvase [ kuMDalAdayaH bhAvAH ] suvarNamaya kuMDalAdika bhAva [ jAyaMte ] hote haiM [tu] aura [ ayomayAt bhAvAt ] lohamayabhAvase [kaTakAdayaH ] lohamayI kar3e ityAdika bhAva hote haiM / usakA dArTIta / [ tathA] usItaraha [ ajJAninaH ] ajJAnIke [ajJAnamayAt bhAvAt ] ajJAnamaya bhAvase [ bahuvidhA api ] aneka taraha ke ajJAnamaya bhAva [jAyaMte ] hote haiM [tu] aura [ jJAninaH] jJAnIke [ sarve ] sabhI [ jJAnamayAH bhAvAH] jJAna Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smysaarH| 193 jAbUnadamayAdbhAvAjAMbUnadajAtimanativartamAnAjAMbUnadakuMDalAdaya eva bhAvA bhaveyurna punaH kAlAyasavalayAdayaH / kAlAyasamayAdbhAvAca kAlAyasajAtimanativartamAnAH kAlAyasavalayAdaya eva bhaveyurna punarjAbUnadakuMDalAdayaH / tathA jIvasya svayaM pariNAmasvabhAvatve satyapi kAraNAnuvidhAyitvAdeva kAryANAM ajJAninaH svayamajJAnamayAdbhAvAdajJAnajAtimanativartamAnA vividhA apyajJAnamayA eva bhAvA bhaveyurna punarjJAnamayAH, jJAninazca svayaM jJAnamayAdbhAvAbUnadadRSTAMtena jJAnino jIvasya jJAnamayAH sarve bhAvAH paryAyA bhavaMti / kiM ca vistaraH / vItarAgasvasaMvedanabhedajJAnI jIvaH yaM zuddhAtmabhAvanArUpaM pariNAmaM karoti sa pariNAmaH sarvopi jJAnamayo bhavati / tatazca yena jJAnamayapariNAmena saMsArasthitiM hitvA deveMdralokAMtikAdimaharddhikadevo bhUtvA ghaTikAdvayena matizrutAvadhirUpaM jJAnamayabhAvaM paryAyaM labhate / tatazca vimAnaparivArAdivibhUti jIrNatRNamiva gaNayanpaMcamahAvidehe gatvA pazyati / kiM pazyatIti cet, tadidaM samavasaraNaM ta ete vItarAgasarvajJAsta ete bhedAbhedaratnatrayArAdhanApariNatA gaNadharadevAdayo ye pUrva zrUyaMte paramAgame te dRSTvAH pratyakSeNeti matvA, vizeSeNa dRDhadharmamatirbhUtvA tu caturthaguNasthAnayogyAzuddhabhAvanAmaparityajanniraMtaraM dharmadhyAnena devaloke kAlaM gamayitvA, pazcAnmanuSyabhave rAjAdhirAjamahArAjArddhamaMDalIkamahAmaMDalIkabaladevacakravartitIrthakaraparamadevAdipade labdhepi pUrvabhavavAsanAvAsitazuddhAtmarUpaM mayabhAva honese jJAnamayabhAva [bhavaMti] hote haiM // TIkA-jaise nizcayakara pudgaladravyake svayaM pariNAmasvabhAvapanArUpa honepara bhI jaisA pudgala kAraNa ho usasvarUpa kArya hotA hai yaha prasiddha hai / aisA honepara suvarNamayabhAvase suvarNajAtiko nahIM ullaMghake vartate suvarNamaya hI kuMDalaAdika bhAva hote haiM, suvarNase lohamayI kar3AAdika bhAva nahIM hote| aura lohamayI bhAvase lohakI jAtiko nahIM ullaMghake vartate lohamaya kar3eAdika bhAva hote haiM, lohase suvarNamayI kuMDalaAdika bhAva nahIM hote usItaraha jIvake svayaM pariNAmabhAvarUpa honepara bhI "jaisA kAraNa hotA hai vaisA hI kArya hotA hai" isa nyAyase ajJAnIke svayameva ajJAnamayabhAvase ajJAnakI jAtiko nahIM ullaMghakara vartanevAle aneka prakArake ajJAnamaya hI bhAva hote haiM jJAnamayabhAva nahIM hote, aura jJAnIke jJAnakI jAtiko nahIM ullaMghakara vartate saba jJAnamaya hI bhAva hote haiM ajJAnamaya nahIM hote // bhAvArtha-jaisA kAraNa ho vaisA hI kArya hotA hai' isa nyAyase jaise suvarNase suvarNamayI AbhUSaNa hote haiM lohase lohamayI hote haiM usItaraha ajJAnIke ajJAnase ajJAnamayabhAva hote haiM aura jJAnIke jJAnase jJAnamaya hI bhAva hote haiM / yahAMpara aisA Azaya samajhanA ki ajJAnabhAva to krodhAdika haiM aura jJAnabhAva kSamAAdika haiM / yadyapi avirata samyagdRSTike cAritramohake udayase krodhAdika bhI pravartate haiM taubhI unameM Atmabuddhi nahIM hai, parake nimittase huI upAdhi mAnatA hai vaha udaya deke khira jAtA hai AgAmI aisA baMdha nahIM karatA ki jisase saMsArakA bhramaNa vaDhe / 25 samaya Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / jjJAnajAtimanativartamAnAH sarve jJAnamayA eva bhAvA bhaveyurna punarajJAnamayAH / "ajJAnamayabhAvAnAmajJAnI vyApyabhUmikAM / dravyakarmanimittAnAM bhAvAnAmeti hetutAM // 67 // " // 130 // 131 // aNNANassa sa udao jaM jIvANaM atcuvlddhii| micchattassa du udao jIvassa asadahANattaM // 132 // udao asaMjamassa du jaM jIvANaM havei aviramaNaM / jo du kalusovaogo jIvANaM so kasAudao // 133 // taM jANa jogaudayaM jo jIvANaM tu citttthucchaaho| sohaNamasohaNaM vA kAyavvo viradibhAvo vA // 134 // edesu hedubhUdesu kammaiyavaggaNAgayaM jaM tu / pariNamade aTTavihaM NANAvaraNAdibhAvehiM // 135 // taM khalu jIvaNibaddhaM kammaiyavaggaNAgayaM jaiyA / taiyA du hodi hedU jIvo pariNAmabhAvANaM // 136 // ajJAnasya sa udayo yA jIvAnAmatattvopalabdhiH / mithyAtvasya tUdayo jIvasyAzraddadhAnatvaM // 132 // udayo'saMyamasya tu yajIvAnAM bhavedaviramaNaM / / yastu kaluSopayogo jIvAnAM sa kssaayodyH|| 133 // bhedabhAvanAbalena mohaM na gacchati rAmapAMDavAdivat / tatazca jinadIkSAM gRhItvA saptarddhicaturjJAnamayabhAvaM paryAyaM labhate / tadanaMtaraM samastapuNyapApapariNAmaparihArapariNatAbhedaratnatrayalakSaNena dvitIyazukladhyAnarUpeNa viziSTabhedabhAvanAbalena svAtmabhAvanotthasukhAmRtarasena tRpto bhUtvA sarvAtizayaparipUrNalokatrayAdhipArAdhyaM paramAciMtyavibhUtivizeSaM kevalajJAnarUpaM bhAvaM paryAyaM labhata ityabhiprAyaH / ajJAnijIvastu mithyAtvarAgAdimayamajJAnabhAvaM kRtvA naranArakAdirUpaM bhAvaM paryAyaM labhata iti bhAvArthaH // 130 / 131 // evaM jJAnamayAjJAnamayabhAvakathanamukhyatvena gAthASadaM gataM / iti aura Apa udyamI hoke unarUpa pariNamatA bhI nahIM hai udayakI jabaradastIse pariNamatA hai isaliye vahAM bhI jJAnameM hI apanA svAmIpanA mAnanese una krodhAdibhAvoMkA bhI anya jJeyake samAna jJAtA hI hai kartA nahIM hai / isataraha vahAMbhI jJAnIpanekara jJAnabhAva hI huA jAnanA // Age agalI gAthAkI sUcanAke artharUpa zloka kahate haiMajJAna ityAdi / ajJAnI ajJAnamaya apane bhAvoMkI bhUmikAko vyApakara AgAmI vyakarmake kAraNa jo ajJAnAdika bhAva unake hetupanako prApta hotA hai // 130 / 131 // ___ yahI artha pAMca gAthAoMse kahate haiM;-[yA ] jo [ jIvAnAM ] jo jIvoMke [atattvopalabdhiH ] anyathAsvarUpakA jAnanA hai [ saH] vaha [ ajJAnasya ] Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 195 samayasAraH / taM jAnIhi yogodayaM yo jIvAnAM tu ceSTotsAhaH / zobhano'zobhano vA kartavyo viratibhAvo vA // 134 // // ..... eteSu hetubhUteSu kArmaNavargaNAgataM yattu / pariNamate'STavidhaM jJAnAvaraNAdibhAvaiH // 135 // tatkhalu jIvanibaddhaM kArmaNavargaNAgataM yadA / tadA tu bhavati heturjIvaH pariNAmabhAvAnAM // 136 // atattvopalabdhirUpeNa jJAne svadamAno ajJAnodayaH / mithyAtvA saMyamakaSAyayogodayAH karmahetavastanmayAzcatvAro bhAvAH / tattvAzraddhAnarUpeNa jJAne svadamAno mithyAtvodayaH aviramaNarUpeNa jJAne svadamAno'saMyamodayaH kaluSopayogarUpeNa jJAne svadamAnaH kaSAyodayaH zubhAzubhapravRttinivRttivyApArarUpeNa jJAne svadamAno yogodayaH / athaiteSu paunalipUrvoktaprakAreNa puNyapApAdisaptapadArthAnAM pIThikA rUpeNa mahAdhikAre kathaMcitpariNAmitve sati jJAnivo jJAnamayabhAvasya kartA tathaiva cAjJAnijIvo'jJAnamayasya bhAvasya kartA bhavatIti, ajJAnamukhyatayA gAthAnavakena SaSThontarAdhikAraH samAptaH / atha pUrvokta evAjJAnamayabhAvo dravyabhAvagatapaMcapratyayarUpeNa paMcavidho bhavati sa cAjJAnijIvasya zuddhAtmaivopAdeya ityarocamAnasya tameva zuddhAtmAnaM svasaMvedanajJAnenAjAnatastameva paramasamAdhirUpeNAbhAvayatazca baMdhakAraNaM bhavatIti saptamAMtarAdhikAre samudAyapAtanikA ; - micchattassa du udayaM jaM jIvANaM ataccasaddahaNaM mithyAtvasyo - dayo bhavati jIvAnAmanaMtajJAnAdicatuSTayarUpaM zuddhAtmatattvamupAdeyaM vihAyAnyatra yacchraddhAnaM rucirupAdeyabuddhiH asaMjamassa du uo jaM jIvANaM aviradattaM asaMyamasya ca sa udayo bhavati jIvAnAmAtmasukhasaMvittyabhAve sati viSayakaSAyebhyo yadanivarttanamiti / atha-aNNANassa du udao jaM jIvANaM ataccauvaladdhI ajJAnasyodayo bhavati yatkiM bhedajJAnaM vihAya jIvAnAM viparItarUpeNa paradravyaikatvenopalabdhiH pratItiH jo du kasAuvaogo so jIvANaM kasAudao sa jIvAnAM kaSAyodayo bhavati yaH zAMtAtmopalabdhilakSaNaM zuddhopayogaM vihAya krodhAdikaSAyarUpa upayogaH pariNAma iti / atha taM jANa jogaudayaM jaM jIvANaM tu ciucchAho taM yogodayaM jAnIhi tvaM he ziSya jIvAnAM manovacanakAyavargaNAdhAreNa vIryaMtarAyakSayopazamajanitaH karmAdAna heturAtmapradeza parispaMdalakSaNaH prayatnarUpeNa ajJAnakA [ udayaH ] udaya hai [ tu ] aura jo [ jIvasya ] jIvake [ azraddadhAnatvaM ] atattvakA zraddhAna hai vaha [ midhyAtvasya ] mithyAtvakA [ udayaH ] udaya hai [ yattu ] aura jo [ jIvAnAM ] jIvoMke [ aviramaNaM ] atyAgabhAva [ bhavet ] hai [ asaMyamasya ] vaha asaMyamakA [ udayaH ] udaya hai [ tu ] aura [ ya: ] jo [ jIvAnAM ] jIvoMke [ kaluSopayogaH ] malina ( jAnapanekI svacchatA se rahita ) upayoga hai [ saH ] vaha [ kaSAyodayaH ] kaSAyakA udaya hai [ tu yaH ] aura jo Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / keSu mithyAtvAdyudayeSu hetubhUteSu yatpudgaladravyaM karmavargaNAgataM jJAnAvaraNAdibhAvairaSTadhA svayameva pariNamate tatkhalu karmavargaNAgataM jIvanibaddhaM yadA syAttadA jIvaH svayamevAjJAnAyastu ceSTotsAho vyApArotsAhaH sohaNamasohaNaM vA kAyavvo viradibhAvo vA sa ca zubhAzubharUpeNa dvidhA bhavati / tatra vratAdikartavyarUpaH zobhanaH pazcAdavratAdirUpo varjanIyaH sa cAzobhanaH iti / atha-edesu hedubhUdesu kammaiyavaggaNAgayaM jaM tu eteSu pUrvokteSu hetubhUteSu yat mithyAtvAdipaMcapratyayeSu kArmaNavargaNAgataM pariNataM yadabhimataM navataraM pudgaladravyaM pariNamade aTThavihaM NANAvaraNAdibhAvehiM jIvasya samyagdarzanajJAnacAritraikapariNatirUpaparamasAmayikAbhAve sati jJAnAvaraNAdidravyakarmarUpeNASTavidhaM pariNamatIti / athataM khalu jIvaNibaddhaM kammaiyavaggaNAgayaMjaiyA tatpUrvoktasUtroditaM karmavargaNAyogyamabhinavaM pudgaladravyaM jIvanibaddhaM jIvasaMbaddhaM yogavazenAgataM yadA bhavati khalu sphuTaM taiyA du hodi hedU jIvo pariNAmabhAvANaM tadA kAle pUrvokteSUdayAgateSu dravyapratyayeSu satsu svakIyaguNasthAnAnusAreNa jIvo hetuH kAraNaM bhavati keSAM pariNAmarUpANAM bhAvAnAM pratyayAnAmiti / kiMca, [jIvAnAM ] jIvoMke [ zobhana: ] zubharUpa [ vA ] athavA [azobhana: ] azubharUpa [ceSTotsAhaH ] manavacanakAyakI ceSTAke utsAhakA [ kartavyaH ] karane yogya [ vA ] athavA [viratibhAvaH ] na karane yogya vyApAra hai [taM] use [ yogodayaM ] yogakA udaya [ jAnIhi ] jaano| [ eteSu ] inako [ hetubhUteSu ] hetubhUta honepara [ yattu ] jo [karmavargaNAgataM ] kArmANavargaNArUpa Akara prApta huA [ jJAnAvaraNAdibhAvaiH aSTavidhaM ] jJAnAvaraNa Adi bhAvoMkara ATha prakAra [ pariNamate ] pariNamatA hai [ tat khalu ] vaha nizcayakara [ yadA] jaba [ kArmaNavargaNA gataM ] kArmaNavargaNArUpa AyA huA [jIvanibaddhaM ] jIvameM baMdhatA hai [ tadA tu] usa samaya [ pariNAmabhAvAnAM ] una ajJAnAdika pariNAma bhAvoMkA [ hetuH ] kAraNa [ jIvaH ] jIva [ bhavati ] hotA hai // TIkA-ayathArtha vastusvarUpakI upalabdhikara jJAnameM jo svAdarUpa ho vaha ajJAnakA udaya hai / usake mithyAtva, asaMyama, kaSAya, yogAdika ajJAnamaya cAra bhAva haiM / jo ki jJAnAvaraNAdi karmake kAraNa haiN| unameMse jo tattvake azraddhAnarUpakara jJAnameM AsvAdakA AnA vaha to mithyAtvakA udaya hai, jo atyAgabhAvakara jJAnameM AsvAdarUpa Aye vaha asaMyamakA udaya hai, jo malina upayogakara jJAnameM AsvAdarUpa Aye vaha kaSAyakA udaya hai aura jo zubhAzubhapravRttinivRttirUpa vyApArakara jJAnameM svAdarUpa hotA hai vaha yogakA udaya hai / ye mithyAtvAdike udayasvarUpa cAroM bhAva pudgalake haiM ve AgAmI karmabaMdhako kAraNa hote haiM / unako kAraNarUpa honepara jo pudgaladravya karmavargaNArUpa AyA huA jJAnAvaraNa Adi bhAvoMkara aSTaprakAra svayameva pariNamatA hai| so yaha jJAnAvaraNAdikarUpa karmavargaNAkara Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smysaarH| 197 parAtmanorekatvAdhyAsenAjJAnamayAnAM tattvazraddhAnAdInAM svasya pariNAmabhAvAnAM heturbhavati // 132 / 1336134 / 135 / 136 // pudgaladravyAtpRthagbhUta eva jIvasya pariNAmaH jIvassa du kammeNa ya saha pariNAmA hu hoti raagaadii| evaM jIvo kammaM ca dovi rAgAdimAvaNNA // 137 // ekassa du pariNAmA jAyadi jIvassa rAgamAdIhiM / tA kammodayahedUhi viNA jIvassa pariNAmo // 138 // jIvasya tu karmaNA ca saha pariNAmAH khalu bhavaMti rAgAdayaH / evaM jIvaH karma ca dve api rAgAditvamApanne // 137 // ekasya tu pariNAmo jAyate jIvasya rAgAdibhiH / tatkarmodayahetubhirvinA jIvasya pariNAmaH // 138 // yadi jIvasya tannimittabhUtavipacyamAnapudgalakarmaNA sahaiva rAgAdyajJAnapariNAmo bhavatIti udayAgatadravyapratyayanimittena mithyAtvarAgAdi bhAvapratyayarUpeNa pariNamya jIvo navataraM karmabaMdhasya kAraNaM bhavatIti tAtparya / ayamatra bhAvArthaH, udayAgateSu dravyapratyayeSu yadi jIvaH svasvabhAvaM muktvA rAgAdirUpeNa bhAvapratyayena pariNamatIti tadA baMdho bhavatIti naivodayamAtreNa ghoropasargepi pAMDavAdivat, yadi punarudayamAtreNa baMdho bhavati tadA sarvadaiva saMsAraeva / kasmAditi cet, saMsAriNAM sarvadaiva karmodayasya vidyamAnatvAt / iti puNyapApasaptapadArthAnAM pIThikArUpe mahAdhikAre'jJAnibhAvaH paMcapratyayarUpeNa zuddhAtmasvarUpacyutAnAM jIvAnAM baMdhakAraNaM bhavatIti vyAkhyAnamukhyatvena paMcagAthAbhiH saptamontarAdhikAraH samAptaH // 132 / 133 / 134 / 135 / 136 // ataH paraM jIvapudgalayoH parasparopAdAnakAraNaniSedhamukhyatvena gAthAtrayamityaSTamAMtarAdhikAre smudaaypaatnikaa| atha nizcayena karmapudgalAtpRthagbhUta eva jIvasya pariNAma iti pratipAdayati;-jIvassa du prApta huA jaba jIvameM nibaddha hotA hai taba jIva svayameva apane ajJAna bhAvase para aura AtmAkA ekapanA nizcayakara ajJAnamaya atattvazraddhAnAdika apane pariNAmasvarUpa bhAvoMkA kAraNa hotA hai // bhAvArtha-ajJAnabhAvake bhedarUpa jo mithyAtva, avirata, kaSAya, yogarUpa pariNAma haiM ve pudgalake pariNAma haiN| ve jJAnAvaraNAdi AgAmI karmabaMdhaneko kAraNa haiM / aura jIva una mithyAtvAdibhAvoMke udaya honese apane ajJAnabhAvase atattvazraddhAnAdibhAvoMrUpa pariNamatA hai una apane ajJAnarUpa bhAvoMkA kAraNa hotA hai / 132 / 133 / 134 / 135 / 136 // __ Age kahate haiM ki pudgaladravyakA pariNAma jIvase judA hI hai;-[ yadi ] jo [jIvena saha caiva ] jIvake sAtha hI [ pudgaladravyasya ] pudgaladravyakA [karmapa Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / vitarkaH tadA jIvapudgalakarmaNoH sahabhUtasudhAharidrayoriva dvayorapi rAgAdyajJAnapariNAmApattiH / atha caikasyaiva jIvasya bhavati rAgAdyajJAnapariNAmaH tataH pudgalakarmavipAkAddhetoH pRthagbhUto jIvasya pariNAmaH // 137 // 138 // kammeNa ya saha pariNAmA du hoti rAgAdI yadi jIvasyopAdAnakAraNabhUtasya karmodayenopAdAnabhUtena saha rAgAdipariNAmA bhavaMti / evaM jIvo kammaca dovirAgAdimAvaNNA evaM dvayorjIvapudgalayoH rAgAdipariNAmAnAmupAdAnakAraNatve sati sudhAharidrayoriva dvayorAgitvaM prApnoti / tathA sati pudgalasya cetanatvaM prApnoti sa ca pratyakSavirodha iti / atha- ekassa du pariNAmo jAyadi jIvassa rAgamAdIhiM athAbhiprAyo bhavatAM pUrvadUSaNabhayAdekasya jIvasyaikAMtenopAdAnakAraNasya rAgAdipariNAmo jAyate tA kammodayaheduhi viNA jIvassa pariNAmo tasmAdidaM dUSaNaM karmodayahetubhirvinApi zuddhajIvasya rAgAdipariNAmo jAyate sa ca pratyakSavirodha Agamavirodhazca / athavA dvitIyavyAkhyAnaM ekasya jIvasyopAdAnakAraNabhUtasya karmodayopAdAnahetubhirvinA rAgAdipariNAmo yadi bhavati tadA sammatameva / kiM ca dravyakarmaNAmanupacaritAsadbhUtavyavahAreNa kartA jIvaH rAgAdibhAvakarmaNAmazuddhanizcayena sa cAzuddhanizcayaH yadyapi dravyakarmakartRtvaviSayabhUtasyAnupacaritAsadbhUtavyavahArasyApekSayA nizcayasaMjJAM labhate, tathApi zuddhAtmadravyaviSayabhUtasya zuddhanizcayasyApekSayA vastuvRttyA vyavahAra eveti bhAvArthaH // 137 / 138 // atha nizcayena jIvAtpRthagbhUta eva pudgalakarmaNaH pariNAma riNAmaH ] karmarUpa pariNAma hotA hai aisA mAnA jAya to [ evaM] isataraha [ pudgalajIvI dvau api ] pudgala aura jIva donoM [khalu] hI [karmatvaM Apannau ] karmapaneko prApta hue aisA huaa| [tat ] isaliye [ jIvabhAvahetubhiH vinA] jIvabhAva nimitta kAraNake vinA [karmaNaH ] judA hI karmakA [ pariNAmaH] pariNAma hai / so eka pudgaladravyakA hI karmabhAvakara pariNAma hai // TIkA-pudgaladravyake karma pariNAmakA nimittabhUta jo jIvakA rAgAdi ajJAna pariNAma usarUpa pariNata huA jo jIva usake sAtha hI hotA hai, aisI tarka kI jAya to pudgala aura jIva ina donoMke haladI aura phiTakarIkI taraha milakara karmapariNAmakI prApti AjAya paraMtu aisA nahIM hai / isaliye aisA siddha huA ki karma pariNAma eka pudgala dravyakA hI hai aura jIvakA rAgAdisvarUpa ajJAna pariNAma jo ki karmako nimittakAraNa hai usase judA hI pudgalakarmakA pariNAma hai // bhAvArtha-jo pudgaladravyakA karma pariNAma honA jIvake sAtha hI mAnAjAya to donoMke karma pariNAma siddha ho / isaliye jIvakA ajJAnarUpa rAgAdipariNAma karmako nimitta hai usase pudgaladravyakA pudgalakarmapariNAma jIvase judA hI hai // 1371138 // Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAraH / jIvAtpRthagbhUta eva pudgaladravyasya pariNAma; jai jIveNa sahacciya puggaladavvassa kmmprinnaamo| evaM puggalajIvA hu dovi kammattamAvaNNA // 139 // ekassa du pariNAmo puggalavvassa kammabhAveNa / / tA jIvabhAvahedUhi viNA kammassa pariNAmo // 14 // yadi jIvena saha caiva pudgaladravyasya karmapariNAmaH / evaM pudgalajIvau khalu dvAvapi karmatvamApannau // 139 // ekasya tu pariNAmaH pudgaladravyasya karmabhAvena / tajjIvabhAvahetubhirvinA karmaNaH pariNAmaH // 140 // yadi pudgaladravyasya tannimittabhUtarAgAdyajJAnapariNAmapariNatajIvena sahaiva karmapariNAmo bhavatIti vitarkaH tadA pudgaladravyajIvayoH sahabhUtaharidrAsudhayoriva dvayorapi karmapariNAmAiti nirUpayati;-ekassa pariNAmo puggalavvassa kammabhAveNa ekasyopAdAnabhUtasya karmavargaNAyogyapudgaladravyasya dravyakarmarUpeNa pariNAmaH yata evaM tA jIvabhAvahedUrhi viNA kammassa pariNAmo tasmAtkAraNAjIvagatamithyAtvarAgAdipariNAmopAdAnahetubhi Age kahate haiM ki isItaraha jIvakA pariNAma bhI pudgaladravyase judA hI hai, jo aisA mAnAjAya ki [jIvasya ] jIvake [ pariNAmAH ] pariNAma [ rAgAdayaH] rAgAdika haiM ve [khalu] nizcayase [karmaNA ca saha] karmake sAtha hote haiM [ evaM tu] to [ jIvaH ca karma ] jIva aura karma [ he api] ye donoM hI [rAgAditvaM Apanne] rAgAdi pariNAmako prApta ho jaayN| isaliye yaha siddha huA ki [rAgAdibhiH] ina rAgAdikoMse [ ekasya jIvasya tu] eka jIvakA hI [pariNAmaH ] pariNAma [jAyate ] utpanna hotA hai [ tat ] vaha [karmodayahetubhivinA ] karmakA udayarUpa nimitta kAraNase judA [ jIvasya pariNAmaH] eka jIvakA hI pariNAma hai // TIkA-jo jIvakA pariNAma rAgAdirUpa hotA hai usako nimittabhUta udaya AyA jo pudgalakarma usake sAtha hI hotA hai aisA mAnAjAya to jIva aura pudgalakarma donoMke hI haladI aura phiTakarIkI taraha ( jaise raMgameM haladI aura phiTakarI sAtha DAlanese una donoMkA eka raMgasvarUpa pariNAma hotA hai vaise ) karmapariNAmakI prApti hojaaygii| aisA iSTa nahIM hai| yadi aisA hI mAnAjAya ki rAgAdi ajJAna pariNAmakI prApti kevala eka jIvake hI hotI hai to isa hetuse aisA AyA ki pudgalakarmakA udaya jIvake rAgAdi ajJAna pariNAmoMko nimitta hai usase rahita judA hI jIvakA pariNAma hai / bhAvArtha-pudgalakarmake udayake sAtha hI jIvakA pariNAma mAnAjAya to jIva aura karma ina donoMke rAgAdikakI prApti Aye so aisA nahIM hai / isa Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / pattiH / atha caikasyaiva pudgaladravyasya bhavati karmatvapariNAmaH tato rAgAdijIvAjJAnapariNAmAddhetoH pRthagbhUta eva pudgalakarmaNaH pariNAmaH // 139 // 140 // kimAtmani baddhAspRSTaM kimabaddhaspRSTaM karmeti nayavibhAgenAha; - jIve kammaM baddhaM puDhaM cedi vavahAraNayabhaNidaM / suddhaNayassadu jIve abaddhapuTThe havai kammaM // 141 // jIve karma baddhaM spRSTaM ceti vyavahAranayabhaNitaM / zuddhanayasya tu jIve abaddhaspRSTaM bhavati karma // 141 // jIvapudgalakarmaNorekabaMdhaparyAyatvena tadativyatirekAbhAvAjjIve baddhAspRSTaM karmeti vyavahAranayapakSaH / jIvapudgalakarmaNoranekadravyatvenAtyaMta vyatirekAjjIve'baddhaspRSTaM karmeti nizcayapakSaH 141 vinApi dravyakarmaNaH pariNAmaH syAt // 139 | 140 // iti puNyapApAdisaptapadArthAnAM pIThi - kArUpe mahAdhikAre jIvakarmapudgalaparasparopAdAnakAraNaniSedhamukhyatayA gAthAtrayeNASTamoMtarAdhikAraH samAptaH / athAnaMtaraM vyavahAreNa baddho nizcayenAbaddho jIva ityAdivikalparUpeNa nayapakSapAtena svIkAreNa rahitaM zuddhapAriNAmikaparamabhAvagrAhakena zuddhadravyArthikanayena puNyapApAdipadArthebhyo bhinnaM zuddhasamayasAraM gAthAcatuSTayena kathayatIti navameMtarAdhikAre samudAyapAtanikA / tadyathA / atha kimAtmani baddhaspRSTaM kimabaddhaspRSTaM karmeti prazne sati nayavibhAgena parihAramAha; -- jIve kammaM baddhaM puDhaM cedi vavahAraNayabhaNidaM jIve'dhikAraNabhUte baddhasaMzleSarUpeNa kSIranIravatsaMbaddhaM spRSTaM yogamAtreNa lagnaM ca karmeti vyavahAranayapakSo vyavahAranayAbhiprAyaH / suddhaNayassa dujIve abaddha havai kammaM zuddhanayasyAbhiprAyeNa punarjIvedhikaraNabhUte abaddhaM spRSTaM karma iti nizcayavyavahAranayadvayavikalparUpaM zuddhAtmasvarUpaM na bhavatIti bhAvArthaH // 141 // atha liye pudgalakarmakA udaya jIvake ajJAnarUpa rAgAdi pariNAmoMko nimitta hai / usa nimise judAhI jIvakA pariNAma hai || 139 140 // Age pUchate haiM ki AtmAmeM karma baddha spRSTa hai ki abaddhaspRSTa ? usakA uttara nayavibhAgase kahate haiM; - [ jIve ] jIvameM [ karma ] karma [ baddhaM ] baddha hai arthAt jIvake pradezoM se baMdhA huA hai [ ca ] tathA [ spRSTaH ] sparzatA hai [ iti ] aisA [ vyavahAranayabhaNitaM ] vyavahAranayakA vacana hai [ tu ] aura [ jIve ] jIvameM [ karma] [ abaddhaspRSTaM ] abaddhaspRSTa [ bhavati ] hai arthAt na ba~dhatA hai na sparzatA hai aisA [ zuddhanayasya ] zuddhanayakA vacana hai / TIkA - jIva aura pudgala karmake eka baMdha paryAya se dekhA jAya to usa samaya bhinnatAkA abhAva hai vahAM jIvameM karma baMdhatebhI haiM sparzate bhI haiM aisA kahanA to vyavahAranayakA pakSa hai aura jIva tathA pudgalakarmake aneka dravyapanekara dekhA jAya to atyaMta bhinnapanA hai isaliye jIvameM karma baddha spRSTa nahIM haiM aisA kahanA nizcayakA pakSa hai // 141 // Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smysaarH| tataH kiM; kammaM baddhamabaddhaM jIve evaM tu jANa NayapakkhaM / pakkhAtikato puNa bhaNNadi jo so samayasAro // 142 // karma baddhamabaddhaM jIve evaM tu jAnIhi nayapakSaM / pakSAtikrAMtaH punarbhaNyate yaH sa samayasAraH // 142 // yaH kila jIve baddhaM karmeti yazca jIve'baddhaM karmeti vikalpaH sa dvitayopi hi nayapakSaH / ya evainamatikAmati sa eva sakalavikalpAtikrAMtaH svayaM nirvikalpaikavijJAnaghanasvabhAvo bhUtvA sAkSAtsamayasAraH saMbhavati / tatra yastAvajIve baddhaM karmeti vikalpayati sa jIve'baddhaM karmeti ekaM pakSamatikAmannapi na vikalpamatikAmati / yastu jIve'baddhaM karmeti vikalpayati sopi jIve baddhaM karmetyekaM pakSamatikrAmannapi na vikalpamatikAmati / yaH puyasmAdbaddhAbaddhAdivikalparUpa nayasvarUpamuktaM tasmAcchuddhapAriNAmikaparamabhAvagrAhakeNa zuddhadravyArthikanayena baddhAbaddhAdinayavikalparUpo jIvo na bhavatIti pratipAdayati;-kammaM baddhamabaddhaM jIve evaM tu jANa NayapakkhaM jIvedhikaraNabhUte karma baddhamabaddhaM ceti yo'sau vikalpaH sa ubhayopi nayapakSapAtaH svIkAra ityarthaH pakkhAtikaMto puNa bhaNNadi jo so samayasAro nayapakSAtikrAMto bhaNyate yaH sa samayasAraH zuddhAtmA / tadyathA-vyavahAreNa baddho bhAge kahate haiM ki ye donoM nayapakSa haiM unase kyA hotA hai ?;-[jIve ] jIvameM [karma ] karma [baddhaM ] baMdhe hue haiM athavA [abaddhaM ] nahIM baMdhe hue haiM [evaM tu] isaprakAra to [ nayapakSaM] nayapakSa [jAnIhi ] jAno [punaH yaH] aura jo [pakSAtikrAMtaH ] pakSase dUravartI [ bhaNyate] kahA jAtA hai [saH samayasAraH] yaha samayasAra hai nirvikalpa zuddha Atmatattva hai // TIkA-jo nizcayakara jIvameM karma baMdhe hue haiM aisA kahanA tathA jIvameM karma nahIM baMdhe hue hai aisA kahanA ye donoM hI vikalpa nayapakSa hai / jo isa nayapakSake vikalpako ullaMghake vartatA hai arthAt chor3atA hai vahI samasta vikalpoMse dUra rahatA hai / vahI Apa nirvikalpa eka vijJAnadhana svabhAvarUpa hokara sAkSAt samayasAra ho jAtA hai / prathama to jo jIvameM karma baMdhA hai aisA vikalpa karatA hai vaha "jIvameM karma nahIM baMdhA hai" aisA eka pakSako chor3atA huA bhI vikalpako nahIM chor3atA / aura jo jIvameM karma nahIM baMdhA hai aisA vikalpa karatA hai vaha "jIvameM karma baMdhA hai, aise vikalparUpa eka pakSako chor3atA huA bhI vikalpako nahIM chor3atA, aura jo jIvameM karma baMdhA bhI hai tathA nahIM bhI baMdhA hai aisA vikalpa karatA hai vaha una donoM hI nayapakSoMko nahIM chor3atA huA vikalpako nahIM chor3atA / isaliye jo sabhI nayapakSoMko chor3atA hai vahI samasta vikalpoMko chor3atA hai tathA vahI samayasArako anubhavatA hai|| bhAvArtha-jIva koMse baMdhA 26 samaya. Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 rAyacandra jainazAstramAlAyAm / narjIve baddhamabaddhaM ca karmeti vikalpayati sa tu taM dvitayamapi pakSamanatikrAmanna vikalpamatikrAmati / tato ya eva samastanayapakSamatikrAmati sa eva samastaM vikalpamatikrAmati / ya eva samastaM vikalpamatikrAmati sa eva samayasAraM viMdati / yadyevaM tarhi ko hi nAma pakSasaMnyAsabhAvanAM na nATayati / " ya eva muktvA nayapakSapAtaM svarUpaguptA nivasaMti nityaM / vikalpajAlacyutazAMtacittAsta eva sAkSAdamRtaM pibaMti // 70 // ekasya baddho na tathA parasya citidvayordvAviti pakSapAtau / yastattvavedI cyutapakSapAtastasyAsti nityaM khalu cicideva // 71 // ekasya mUDho na tathA parasya citidvayordvAviti pakSapAtau / yastattvavedI cyutapakSapAtastasyAsti nityaM khalu ciccideva // 72 // ekasya rakto na tathA parasya citidvayordvAviti pakSapAtau / yastattvavedI cyutapakSapAtastasyAsti nityaM khalu ciccideva // 73 // ekasya duSTo na tathA parasya citidvayordvAviti pakSapAtau / yastattvavedI cyutapakSapAtastasyAsti nityaM khalu cicideva // 74 // ekasya kartA na tathA parasya citidvayordvAviti pakSapAtau / yastattvavedI cyutapakSapAtastasyAsti nityaM khalu ciccideva // 75 // ekasya bhoktA jIva iti nayavikalpaH zuddhajIvasvarUpaM na bhavati nizcayenAbaddho jIva iti ca nayavikalpaH zuddhajIvasvarUpaM na bhavati nizvayavyavahArAbhyAM baddhAbaddhajIva iti vacanavikalpaH zuddhajIvasvarUpaM na bhavati / kasmAditi cet ? zrutavikalpA nayA iti vacanAt / zrutajJAnaM ca kSAyopazamikaM huA bhI hai tathA nahIM baMdhA bhI hai ye donoM nayapakSa hai / unameM se kisIne to baMdhapakSako pakar3A usane bhI vikalpa hI grahaNa kiyA, kisIne abaMdhapakSa svIkAra kiyA usane bhI vikalpa hI liyA aura kisIne donoM pakSa lIM usane bhI pakSakA hI vikalpa grahaNa kiyA / paraMtu aise vikalpoMko chor3a jo kisI bhI pakSako nahIM pakar3atA vaha hI zuddha padArthakA svarUpa jAna usarUpa samayasAra zuddha AtmAko pAtA hai / nayoMkA pakSa pakar3anA rAga hai so saba naya pakSoMko chor3a vItarAga samayasAra ho jAtA hai | yahAMpara pUchate haiM ki yadi aisA hai to nayapakSake tyAgakI bhAvanAko koMna nRtya karAtA hai ? usakA uttararUpa kAvya kahate haiM - ya eva ityAdi / artha -- jo puruSa nayake pakSapAtako chor3a * apane svarUpameM gupta hoke niraMtara sthira hote haiM ve hI puruSa vikalpake jAlase rahita zAMtacitta hue sAkSAt amRtako pIte haiM / bhAvArtha- - jabataka kucha pakSapAta rahatA hai| tabataka cittakA kSobha nahIM miTatA, jaba saba nayoMkA pakSapAta miTajAya taba vItarAgadazA hoke svarUpakI zraddhA nirvikalpa hotI hai aura svarUpa meM pravRtti hotI hai // aba nayapakSako pragaTakara kahate haiM jo usako chor3atA hai vaha tattvajJAnI hoke svarUpako pAtA hai aise arthake kalazarUpa vIsa kAvya kahate haiM-- ekasya ityAdi / arthato aisA pakSa hai ki yaha cinmAtra jIva karmase baMdhA huA hai aura -- eka nayakA dUsare nayakA pakSa Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 203 samayasAraH / na tathA parasya citidvayoAviti pakSapAtau / yastattvavedI cyutapakSapAtastasyAsti nityaM khalu ciccideva // 76 // ekasya jIvo na tathA parasya citidvayoviti pakSapAtau / yastattvavedI cyutapakSapAtastasyAsti nityaM khalu cicideva // 77 // ekasya sUkSmo na tathA parasya citidvayoviti pakSapAtau / yastattvavedI cyutapakSapAtastasyAsti nityaM khalu ciccideva // 78 // ekasya heturna tathA parasya citidvayoAviti pakSapAtau / yastattvavedI cyutapakSapAtastasyAsti nityaM khalu ciccideva // 79 // ekasya kAryaM na tathA parasya citidvayoviti pakSapAtau / yastattvavedI cyutapakSapAtastasyAsti nityaM khalu ciccideva // 80 // ekasya bhAvo na tathA parasya citidvayoviti pakSapAtau / yastattvavedI cyutapakSapAtastasyAsti nityaM khalu cicideva // 81 // ekasya caiko na tathA parasya citidvayodhaviti pakSapAtau / yastattvavedI cyutapakSapAtastasyAsti nityaM khalu ciccideva // 82 // kSAyopazamastu jJAnAvaraNIyakSayopazamajanitatvAt / yadyapi vyavahAranayena chadmasthApekSayA jIvasvarUpaM bhaNyate tathApi kevalajJAnApekSayAzuddhajIvasvarUpaM na bhavati / tarhi kathaMbhUtaM jIvasvarUpamiti cet / yosau nayapakSapAtarahitasvasaMvedanajJAnI tasyAbhiprAyeNa baddhAbaddhamUDhAmUDhAdinayavikaaisA hai ki karmase nahIM baMdhA / isataraha do nayoMke do pakSa haiM / isataraha donoM nayoMkA jisake pakSapAta hai vaha tattvavedI nahIM hai aura jo tattvavedI ( tattvakA svarUpa jAnanevAlA ) hai vaha pakSapAtase rahita hai usa puruSakA cinmAtra AtmA cinmAtra hI hai usameM pakSapAtase kalpanA nahIM karatA // bhAvArtha-yahAM zuddhanayako pradhAnakara kathana hai| vahAM jIvanAmA padArthako zuddha nitya abheda caitanya mAtra sthApanakara kahate haiM ki jo isa zuddha nayakA bhI pakSapAta karegA vaha bhI usa svarUpake svAdako nahIM pAyegA / azuddha pakSakI to kyA bAta hai zuddha nayakA bhI pakSapAta karegA to pakSakA rAga nahIM miTegA taba vItarAgatA nahIM hogii| isaliye pakSapAtako chor3a cinmAtrasvarUpameM lIna honepara hI samayasArako pAsakatA hai / caitanyake pariNAma paranimittase aneka hote haiM una sabako gauNakara kahA gayA hai / isaliye saba pakSako chor3a zuddhasvarUpakA zraddhAnakara kharUpameM pravRttirUpacAritra honese vItarAga dazA karanI yogya hai // aba jaise baddha abaddha pakSa chur3AI thI usItaraha anya pakSako pragaTa kahakara chur3Ate haiM // ekasya ityAdi artha-eka nayakA yaha pakSa hai ki jIva mohI hai aura dUsarI nayakA yaha pakSa hai ki mohI nahIM hai / isataraha ye donoM hI caitanyameM pakSapAta haiN| jo tattvavedI hai vaha pakSapAtarahita hai usake cita cita hI hai mohI amohI nahIM hai // ekasya ityAdi / arthaeka nayakA to aisA pakSa hai kI yaha jIva rAgI hai aura dUsarI nayakA aisA pakSapAta hai ki rAgI nahIM hai| so ye donoM hI caitanyameM nayake pakSapAta haiN| jo tattvavedI hai Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / ekasya zAMto na tathA parasya citidvayoviti pakSapAtau / yastattvavedI cyutapakSapAtastassAsti nityaM khalu ciccideva // 83 // ekasya nityo na tathA parasya citidvayoviti pakSapAtau / yastattvavedI cyutapakSapAtastasyAsti nityaM khalu cicideva // 84 // ekasya vAcyo na tathA parasya citidvayoAviti pakSapAtau / yastattvavedI cyutapakSapAtastasyAsti nityaM khalu ciccideva // 85 // ekasya nAnA na tathA parasya citidvayoviti pakSapAtau / yastattvavedI cyutapakSapAtastasyAsti nityaM khalu cicideva // 86 // ekasya cetyo na tathA parasya citidvayorkIviti pakSapAtau / yastattvavedI cyutapakSapAtastasyAsti nityaM khalu ciccideva // 87 // ekasya dRzyo na tathA parasya citidvayoAviti pakSapAtau / yastattvalparahitaM cidAnaMdaikasvabhAvaM jIvasvarUpaM bhavatIti / tathA coktaM ya evamuktvA nayapakSapAtaM svarUpaguptA nivasaMti nityaM / vikalpajAlacyutazAMtacittAsta eva sAkSAdamRtaM pibaMti // 68 // vaha pakSapAtarahita hai usake pakSapAta nahIM hai jo cit hai vaha cit hI hai / ekasya duSTo ityAdi 17 kAvyoMkA artha-eka nayake to dveSI hai aisA pakSa hai aura dUsarI nayake dveSI nahIM hai / aise ye caitanyameM donoM nayoMke do pakSapAta haiM // eka nayake kartA hai dUsarI nayake kartA nahIM hai aise ye caitanyameM donoM nayoMke do pakSapAta haiM // eka nayake bhoktA hai dUsarI nayake bhoktA nahIM hai / ye caitanyameM do nayoMke do pakSapAta haiM / eka nayake jIva hai dUsarI nayake jIva nahIM hai / ye caitanyameM donoM nayoMke do pakSapAta haiN| eka nayake sUkSma hai dUsarI nayake sUkSma nahIM hai aise ye caitanyameM donoM nayoMke do pakSapAta haiM // eka nayake hetu hai dUsarI nayake hetu nahIM hai ye caitanyameM0 // eka nayake kArya hai dUsarI nayake kArya nahIM hai ye caitanyameM0 // eka nayake bhAvarUpa hai dUsarI nayake abhAvarUpa hai ye caitnymeN0|| eka nayake eka hai dUsarI nayake aneka hai ye caitanyameM0 // eka nayake sAMta ( aMtasahita ) hai dUsarI nayake aMtasahita nahIM hai ye caitanyameM0 // eka nayake nitya hai dUsarI nayake anitya hai ye caitanyameM0 // eka nayake vAcya ( vacanase kahane meM Aye) hai dUsarI nayake vacanagocara nahIM hai ye caitanyameM0 // eka nayake nAnArUpa hai dUsarI nayake nAnArUpa nahIM hai ye caitanyameM0 // eka nayake cetya arthAt jAnane yogya hai dUsarI nayake cetane yogya nahIM hai ye caitanyameM0 // eka nayake dRzya ( dekhane yogya) hai dUsarIke dekhanemeM nahIM AtA ye caitanyameM0 // eka nayake vedya (vedane yogya ) hai dUsarIke vedanemeM nahIM AtA, ye caitanyameM0 // eka nayake vartamAna pratyakSa hai dUsarIke nahIM ye donoM nayoMke caitanyameM do pakSapAta haiM / isataraha caitanya sAmAnyameM ye saba pakSapAta haiM / jo tattvavedI hai vaha svarUpako yathArtha anubhava karanevAlA hai usakA cinmA Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smysaarH| 205 vedI cyutapakSapAtastasyAsti nityaM khalu ciccideva // 88 // ekasya vedyo na tathA parasya citidvayoviti pakSapAtau / yastattvavedI cyutapakSapAtastasyAsti nityaM khalu cicideva // 89 // ekasya bhAto na tathA parasya citidvayoviti pakSapAtau / yastattvavedI cyutapakSapAtastasyAsti nityaM khalu ciccideva // 90 // khecchAsamucchaladanalpavikalpajAlAmevaM vyatItya mahatIM nayapakSakakSA / aMtarbahiH samarasaikarasasvabhAvaM khaM bhAvamekamupayAtyanubhUtimAnaM // 91 // iMdrajAlamidamevamucchalatpuSkalocalavikalpavIcibhiH / yasya visphuraNameva tatkSaNaM kRtsnamasyati tadasmi cinmahaH // 92 // " // 142 // ekasya baddho na tathA parasya citidvayoviti pakSapAtau / yastattvavedI cyutapakSapAtastasyAsti nityaM khalu ciccideva // 69 // "samayAkhyAnakAle yA buddhirnayadvayAtmikA / vartate buddhatattvasya sA svasthasya nivartate // heyopAdeyatatve tu vinizcitya nayadvayAt / tyaktvA heyamupAdeyAvasthAnaM sAdhusammataM" // 142 // trabhAva hai vaha cinmAtra hI hai pakSapAtase rahita hai // bhAvArtha-jIvake paranimittase aneka pariNAma hote haiM aura isameM sAdhAraNa aneka dharma haiM to bhI asAdhAraNa dharma citsvabhAva hai| vahI sAmAnya bhAvase zuddha nayakA viSaya hai usIko pradhAnakara kathana hai / so isake sAkSAt anubhavake liye aisA kahA hai ki isameM nayoMke aneka pakSapAta utpanna hote haiM / baddha abaddha, mUDha amUDha, rAgI virAgI, dveSI adveSI, kartA akartA, bhoktA abhoktA, jIva ajIva, sUkSma sthUla, kAraNa akAraNa, kArya akArya, bhAva abhAva, eka aneka, zAMta azAMta, nitya anitya, vAcya avAcya, nAnA anAnA, cetya acetya, dRzya adRzya, vedya avedya, bhAta abhAta ityAdi nayoMke pakSapAta haiN| so tattvakA anubhava karanevAlA pakSapAta nahIM karatA nayoMko yathAyogya vivakSAse sAdhatA hai aura caitanyako cetanamAtra hI anubhava karatA hai / isI arthako saMkSepakara kAvya kahate haiM-khecchA ityAdi / artha-jo tattvakA jAnanevAlA puruSa hai vaha pUrva kahIhuI rItise jisameM bahutavikalpoMke jAla apane Apa uThate haiM aisA jo bar3A nayapakSarUpavana usako ulaMghakara jisameM vItarAgabhAva hI ekarasa hai aise svabhAvavAle anubhUtimAtra AtmAke bhAvarUpa apane svarUpako prApta hotA hai // phira kahate haiM-iMdrajAla ityAdi / artha-tattvavedI aisA anubhava karatA hai ki maiM cinmAtra tejakA puMja hUM jisakA sphurAyamAna honA hI, bahuta bar3I puSTa uThatI caMcala jo vikalparUpa lahareM unase uchalatA huA ina nayoMke pravartanarUpa iMdrajAla usa sabako tatkAla hI dUra karatA hai| bhAvArtha-caitanyakA anubhava aisA hai ki isake honese samasta nayoMkA vikalparUpa iMdrajAla usI samaya vilAya jAtA hai // 142 // Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / pakSAtikrAMtasya kiMvarUpamiti cet; doNhavi NayANa bhaNiyaM jANai NavaraM tu smypddivddho| Na du NayapakkhaM giNhadi kiMcivi NayapakkhaparihINo // 143 // dvayorapi nayayorbhaNitaM jAnAti kevalaM tu samayapratibaddhaH / na tu nayapakSaM gRhNAti kiMcidapi nayapakSaparihInaH // 143 // yathA khalu bhagavAnkevalI zrutajJAnAvayavabhUtayorvyavahAranizcayanayapakSayoH vizvasAkSitayA kevalaM svarUpameva jAnAti na tu satatamullasitasahajavimalasakalakevalajJAnatayA nityaM svayameva vijJAnaghanabhUtatvAcchrutajJAnabhUmikAtikrAMtatayA samastanayapakSaparigrahadUrIbhUtatvAtkaMcanApi nayapakSaM prigRhnnaati| tathA kila yaH zrutajJAnAvayavabhUtayorvyavahAranizcayanayapakSayoH kSayopazamavijUMbhitazrutajJAnAtmakavikalpapratyudgamanepi paraparigrahapratinivRttautsukyatayA svaatha nayapakSAtikrAMtasya zuddhajIvasya kiMsvarUpamiti pRSTe sati punarvizeSeNa kathayati;yosau nayapakSapAtarahitaH svasaMvedanajJAnI tasyAbhiprAyeNa baddhAbaddhamUDhAmUDhAdinayavikalparahitaM cidAnaMdaikasvabhAvaM / doNhavi NayANa bhaNiyaM jANai yathA bhagavAn kevalI nizcayavyavahArAbhyAM dvAbhyAM bhaNitamarthaM dravyaparyAyarUpaM jAnAti / NavaraMtu samayaparibaddho tathApi navari kevalaM sahajaparamAnaMdaikakhabhAvasya samayasya pratibaddha AdhInaH san NayapakkhaparihINo satatasamullasan kevalajJAnarUpatayA zrutAjJAnAvaraNIyakSayopazamajanitavikalpajAlarUpAnnayadvayapakSapAtAdadUrIbhUtatvAt Na duNayapakkhaM giNhadi kiMcivi na tu nayapakSaM vikalpaM kimapyA Age pUchate haiM ki jo pakSase dUravartI hai usakA kyA svarUpa hai ? usakA uttararUpa gAthA kahate haiM, jo puruSa [ samayapratibaddhaH ] apane zuddhAtmAse pratibaddha hai AsmAko jAnatA hai vaha [dvayorapi] donoM hI [ nayayoH ] nayoMke [bhaNitaM ] kathanako [ kevalaM] kevala [jAnAti tu] jAnatA hI hai [ tu] paraMtu [nayapakSaM] nayapakSako [kiMcidapi kucha bhI [ na gRhNAti ] nahIM grahaNa karatA kyoMki vaha [ nayapakSaparihInaH] nayake pakSase rahita hai // TIkA-yahAM para pahale dRSTAMta kahate haiM--jaise kevalI bhagavAna sarvajJa vItarAga samasta vastuoMke sAkSIbhUta haiM jJAtA draSTA haiM / so zrutajJAnake avayavabhUta jo vyavahAra nizcayanayake pakSarUpa do naya unake kevala svarUpako jAnate hI haiM paraMtu kisI bhI nayake pakSako nahIM grahaNa karate / kyoMki kevalI bhagavAna niraMtara udayarUpa svAbhAvika nirmala kevalajJAnasvabhAva haiM isaliye nitya hI svayameva vijJAnaghana svarUpa haiM / isIliye zrutajJAnakI bhUmikAse atikrAMtapanekara samasta nayapakSoMke parigrahase dUravartI haiN| usI taraha jo mati zrutajJAnI hai vaha bhI zruta jJAnake avayavabhUta vyavahAra nizcayarUpa donoM nayoMke pakSake svarUpako kevala jAnatA hai kyoMki isake kSAyopazamikajJAna hai usase utpanna jo zrutajJAnasvarUpavikalpa unakA phira Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAraH / 207 rUpameva kevalaM jAnAti na tu kharataradRSTigRhItasunistuSanityoditacinmayasamayapratibaddhatayA tadAtve svayameva vijJAnaghanabhUtatvAt zrutajJAnAtmakasamastAMtarbahirjanyarUpavikalpabhUmikAtikrAMtatayA samastanayapakSaparigrahabhUtatvAtkaMcanApi nayapakSaM parigRhNAti sa khalu nikhilavikalpebhyaH parataraH paramAtmA jJAnAtmA pratyagjyotirAtmakhyAtirUponubhUtimAtraH samayasAraH / citsvabhAvabharabhAvitabhAvA'bhAvabhAvaparamArthatayaikaM / baMdhapaddhatimapAsya samastAM cetaye samayasAramapAraM // 93 // " 143 // tmarUpatayA gRhNAti tathAyaM gaNadharadevAdichadmasthajanopi nayadvayoktaM vastusvarUpaM jAnAti tathApi navari kevalaM cidAnaMdaikasvabhAvasya samayasya pratibaddha AdhInaH san zrutajJAnAvaraNIyakSayopazamajanitakavilpajAlarUpAnnayadvayapakSapAtAt zuddhanizcayena dUrIbhUtatvAnnayapakSapAtarUpaM svIkAraM vikalpaM utpanna honA hotA hai taubhI para jJeyoMke grahaNa karanemeM utsAhakI nivRtti hai / isa kAraNa nayoMke svarUpakA jJAtA hI hai kisI bhI nayapakSako nahIM grahaNa karatA kyoMki tIkSNa jJAnadRSTikara grahaNa kiyA jisakA nirmala nitya udaya aisA caitanya svarUpa apanA zuddhAtmA usase isake pratibaddhapanA hai usakara usa svarUpake anubhavaneke samaya svayameva kevalIkI taraha vijJAnaghanarUpa huA hai / isIse zrutajJAnasvarUpa jo samasta aMtaraMga aura bAhya akSarasvarUpa vikalpa usakI bhUmikAse atikrAMta hai usapanese kevalIkI taraha samasta nayapakSake grahaNase dUrIbhUta hai / aisA matizrutajJAnI bhI hai, vaha nizcayakara samastavikalpoMse dUravartI paramAtmA jJAnAtmA pratyagjoti AtmakhyAtirUpa anubhUtimAtra samayasAra hai // bhAvArtha-jaise kevalI bhagavAn sadA nayoMkI pakSake jJAtA draSTA haiM vaise zrutajJAnI bhI jisa samaya samasta nayapakSoMse rahita hoke zuddha caitanyamAtra bhAvakA anubhava karatA hai taba nayapakSakA jJAtA hI hai / eka nayakI sarvathA pakSa grahaNa kare to mithyAtvase milA huA pakSakA rAga ho / tathA prayojanake vazase eka nayako pradhAnakara grahaNakare to mithyAtvake vinA cAritra mohakI pakSase rAga rahe aura jaba nayapakSako chor3a vastu svarUpako kevala jAnatA hI ho taba usakAla zrutajJAnI bhI kevalIkI taraha vItarAgake samAna hI hotA hai aisA jAnanA // isa arthako manameM dhAraNakara tattvavedI aisA anubhava karatA hai aise artharUpa kahate haiM-citsvabhAva ityAdi / artha-maiM tatvakA jAnanevAlA paramAtmAko anubhavatA huuN| jo samayasArarUpa paramAtmA, caitanyakhabhAvake puMjakara bhAvita bhAva abhAvasvarUpa eka bhAvarUpa paramArthapanese eka hai paramArthase vidhi pratiSedhakA vikalpa jisameM nahIM hai / pahale kyA karake anubhavatA hUM ? samasta baMdhakI paripATIko dUrakarake // bhAvArtha-paradravyake kartAkarmabhAvakara baMdhakI paripATI calarahI thI usako pahale dUrakara samayasArako anubhavatA hUM jo ki apAra hai arthAt jisake kevalajJAnAdi guNakA pAra nahIM hai / / 143 // Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / pakSAtikrAMta eva samayasAra ityavatiSThate; sammaiMsaNaNANaM evaM lahaditti Navari vavadesaM / savvaNayapakkharahido bhaNido jo so samayasAro // 144 // samyagdarzanajJAnametallabhata iti kevalaM vyapadezaM / ' sarvanayapakSarahito bhaNito yaH sa samayasAraH // 144 // ayameka eva kevalaM samyagdarzanajJAnavyapadezaM kila labhate / yaH khalvakhilanagapakSAkSuNNatayA vizrAMtasamastavikalpavyApAraH sa samayasAraH / yataH prathamataH zrutajJAnAvaSTaMbhena jJAnasvabhAvamAtmAnaM nizcitya tataH khalvAtmakAkhyAtaye parakhyAtihetUnakhilA eveMdriyAnindriyabuddhIravadhArya AtmAbhimukhIkRtamatijJAnatattvaH, tathA nAnAvidhapakSAlaMbanenAnekavikalpainirvikalpasamAdhikAle zuddhAtmasvarUpatayA na gRhNAti // 143 // atha zuddhapAriNAmikaparamabhAvagrAhakeNa zuddhadravyArthikanayena nayavikalpasvarUpasamastapakSapAtenAtikrAMta eva samayasAre ityeva tiSThati savvaNayapakkharahido bhaNido jo so samayasAro iMdriyAnidriyajanitabahirviSayasamastamatijJAnavikalparahitaH san baddhAbaddhAdivikalparUpanayapAtarahitaM samayasAramanubhavanneva nirvikalpasamAdhisthaiH puruSairdazyate jJAyate ca yata AtmA tataH kAraNAt sammaiMsaNaNANaM edaM lahaditti Navari vavadesaM navari kevalaM sakalavimalakevaladarzanajJAnarUpavyapadezaM saMjJAM labhate / na ca baddhAbaddhAdivyapadezAviti / evaM nizcayavyavahAranayadvayapakSapAtarahitazuddhasamayasAravyAkhyAnamukhyatayA gAthAcatuSTayena navamotarAdhikAraH samAptaH / ityanena prakAreNa jAva Na vedi visesaM ityAdigAthAmAdiM kRtvA pAThakrameNAjJAnisajJAnijIvayoH saMkSepasUca Age aisA niyamase siddha karate haiM ki pakSase dUravartI hI samayasAra hai,-[yaH] jo [ sarvanayapakSarahitaH ] saba nayapakSoMse rahita hai [ saH] vahI [ samayasAraH] samayasAra aisA [ bhaNitaH ] kahA hai / [eSaH] yaha samayasAra hI [ kevalaM] kevala [samyagdarzanajJAnaM] samyagdarzana jJAna [iti] aise [vyapadezaM] nAmako [labhate] pAtA hai / usIke nAma haiM vastu do nahIM haiM // TIkA-jo nizcayase samasta nayapakSase bhedarUpa na kiyA jAya aise cinmAtrabhAvakara jisameM samasta vikalpoMke vyApAra vilaya hogaye haiM aisA samayasAra zuddhasvarUpa hai so yahI eka kevala samyagdarzana samyarajJAna aise nAmako pAtA hai| paramArthase eka hI hai, kyoMki AtmA, prathama to zrutajJAnake avalaMbanase jJAnasvabhAva AtmAkA nizcayakara pIche nizcayase AtmAkI pragaTa prasiddhi honekeliye AtmAse parapadArthaka pragaTa honeko kAraNa jo iMdriya aura manake dvArA pravRttirUpa dhuddhi usako gauNakara jisane matijJAnakA svarUpa AtmAke sanmukha kiyA hai aisA hotA hai| aura usItaraha nAnA prakArake nayoM ke pakSoMko avalaMbanakara aneka vikalpoMse AkulatA utpanna karAnevAlI zrutajJAnakI buddhiko bhI gauNakara tathA zrutajJAnako bhI Atmatatvake Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAraH / 209 rAkulayaMtIH zrutajJAnabuddhIrapyavadhArya zrutajJAnatattvamapyAtmAbhimukhIkurvannatyaMtamavikalpo bhUtvA jhagityeva svarasata eva vyaktIbhavaMtamAdimadhyAMtavimuktamanAkulamekaM kevalamakhilasyApi vizvasyopari taraMtamivAkhaMDapratibhAsamayamanaMtaM vijJAnaghanaM paramAtmAnaM samayasAraM viMdannevAtmA samyagdRzyate jJAyate ca tataH samyagdarzanaM jJAnaM ca samayasAra eva / AkrAmannavikalpabhAvamacalaM pakSairnayAnAM vinA sAro yaH samayasya bhAti nibhRtairAsvAdyamAnaH svayaM / vijJAnakarasaH sa nArtha gAthASaTkaM / tadanaMtaramajJAnisajJAnijIvayorvizeSavyAkhyAnarUpeNaikAdaza gAthAH / tatazcetanAcetanakAryayorekopAdAnakartRtvalakSaNadvikriyAvAdinirAkaraNamukhyatvena gAthApaMcaviMzatiH / tada svarUpameM sanmukha karatA huA atyaMta nirvikalparUpa hoke tatkAla apane nijarasakara hI pragaTa huA Adi madhya aMtake bhedakara rahita anAkula eka (kevala ) samasta padArtha samUharUpa lokake Upara tairatA jaisA ho usa taraha akhaMDa pratibhAsamaya avinAzI anaMta vijJAna ghanasvarUpa paramAtmArUpa samayasArako hI anubhavatA samyak prakAra dekhA jAtA hai zraddhAna kiyA jAtA hai samyak prakAra jAnA jAtA hai / isaliye yaha hI samyagdarzana hai yahI samyagjJAna hai aisA yahI samayasAra hai // bhAvArtha-AtmAko pahale Agama jJAnase jJAnasvarUpa nizcayakara pIche iMdriyabuddhirUpa matijJAnako bhI jJAnamAtrameM hI milAke zrutajJAnarUpa nayoMke vikalpa meMTa zruta jJAnako bhI nirvikalpakara eka jJAnamAtra akhaMDa pratibhAsakA anubhava karanA yahI samyagdarzana samyagjJAna nAma pAtA hai kucha judA nahIM hai| aba isI arthakA kalazarUpa kAvya kahate haiM-AkrAman ityAdi / artha-jo nayoMke pakSavinA nirvikalpa bhAvako prApta huA nizcala jaisA ho usataraha samaya (Agama, AtmA ) kA sAra zobhatA hai, jo nizciMta puruSoMkara svayaM AsvAdyamAna hai arthAt unhoMne anubhavase jAna liyA hai vahI yaha bhagavAn jisakA vijJAna hI eka rasa hai aisA pavitra purANapuruSa hai / isako jJAna kaho athavA darzana kaho athavA kucha . anya nAmase kaho jo kucha hai so yaha eka hI hai aneka nAmoMse kahA jAtA hai / aba kahate haiM ki yaha AtmA jhAnase cyuta huA thA so jJAnase hI Aya milatA hai- dUraM ityAdi / artha-yaha AtmA apane vijJAnaghana svabhAvase cyuta huA bahuta vikalpoMke jAlake gahanavanameM atyaMta bhramaNa karatA thA usa bhramatehueko vivekarUpa nIce mArgameM gamanakara jalakItaraha apane Apa apane vijJAnaghana svabhAvameM dUrase A milA / kaisA hai vaha ? jo vijJAnake rasake hI eka rasIle haiM unako eka vijJAnarasa svarUpa hI hai| aisA AtmA apane AtmasvabhAvako apanemeM hI sameMTatA jaise bAhya gayA thA usItaraha apane khabhAvameM Ake prApta hotA hai / bhAvArtha-yahAM jalakA dRSTAMta hai / jaise jala jalake nivAsameMse kisI mArgase bAhara nikale to vaha vanameM aneka jagaha bhramatA hai phira koI 27 samaya. Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 rAyacandra jainazAstramAlAyAm / eSa bhagavAnpuNyaH purANaH pumAn jJAnaM darzanamapyayaM kimathavA yatkiMcanaikopyayaM // 94 // dUraM bhUrivikalpajAlagahane bhrAmyannijaughAcyuto dUrAdeva vivekanimnagamanAnnIto nijaughaM balAt / vijJAnaikarasasta dekara sinAmAtmAnamAtmA haran Atmanyeva sadA gatAnugatatAmAyAtyayaM toyavat // 95 // vikalpakaH paraM kartA vikalpaH karma kevalaM / na jAtu kartRkarmatvaM savikalpasya nazyati // 96 // yaH karoti sa karoti kevalaM yastu vetti sa tu vetti kevalaM / naMtaraM pratyayA eva karma kurvatIti samarthanadvAreNa sUtrasaptakaM / tatazca jIvapudgala kathaMcitpariNAmitvasthApanamukhyatvena sUtrASTakaM / tataH paraM jJAnamayAjJAnamayapariNAmakathanamukhyatayA gAthAnavakaM / nIce mArgakara jaisekA taisA apane jalake nivAsameM A milatA hai / usItaraha AtmA bhI aneka vikalpoMke mArgakara svabhAvase cyuta huA bhramaNa karatA koI bhedajJAnarUpa ( viveka ) nIce mArgakara apane Apa apaneko khIMcatA huA apane svabhAvarUpa vijJAnaghanameM A milatA hai / aba kartA karma adhikArako pUrNa karate haiM so kartA karma ke saMkSepa arthake kalazarUpa zloka kahate haiM-- vikalpakaH ityAdi / artha -- vikalpa karanevAlA hI kevala kartA hai aura vikalpa kevala karma hai anya kucha kartA karma nahIM haiM / isa kAraNa jo vikalpasahita hai usakA kartA karmapanA kabhI naSTa nahIM hotA / bhAvArthajahAMtaka vikalpabhAva hai vahAMtaka kartA karmabhAva hai / jisasamaya vikalpakA abhAva hotA hai usasamaya kartA karmabhAvakA bhI abhAva ho jAtA hai / aba kahate haiM ki jo karatA hai vaha karatA hI hai jo jAnatA hai vaha jAnatA hI hai-yaH karoti ityAdi / artha- jo karatA hai vaha kevala karatA hI hai aura jo jAnatA hai vaha kevala jAnatA hI hai / jo karatA hai vaha kucha jAnatA hI nahIM hai aura jo jAnatA hai vaha kucha bhI nahIM karatA hai || bhAvArtha -- kartA hai vaha jJAtA nahIM hai aura jJAtA hai vaha kartA nahIM hai // aba kahate haiM ki isItaraha karanerUpa kriyA aura jAnanerUpa kriyA ye donoM bhinna haiMjJaptiH ityAdi / artha - jAnanerUpa kriyA karanerUpa kriyAke aMdara nahIM bhAsatI aura karanerUpa kriyA jAnanerUpa kriyAke aMtaraMga meM nahIM bhAsatI isaliye jJaptikriyA aura karotikriyA donoM bhinna haiM / isakAraNa yaha siddhahuA ki jo jJAtA hai vaha kartA nahIM hai // bhAvArtha - jisasamaya aisA pariNamatA hai ki maiM paradravyako karatA hUM usasamaya to usa pariNamana kriyAkA kartA hI hai tathA jisasamaya aisA pariNamatA hai ki maiM paradravyako jAnatA hUM usasamaya usa jAnane kriyArUpa jJAtA hI hai / yahAM koI pUche ki avirata samyagkadRSTi Adike jabataka cAritramohakA udaya hai tabataka kaSAyarUpa pariNamana hotA hai vahAM kartA kahaiM yA nahIM ? / usakA samAdhAna - jo aviratasamyagdRSTi Adi ke zraddhAna jJAnamaya paradravyake svAmIpanerUpa kartApanekA abhiprAya nahIM hai paraMtu udayakI I 1 Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAraH / 211 yaH karoti na hi vetti sa kvacit yastu vetti na karoti sa kvacit // 97 // jJaptiH karotau na hi bhAsateMtaH jJaptau karotizca na bhAsateMtaH / jJaptiH karotizca tato vibhinne jJAtA na karteti tataH sthitaM ca // 98 // kartA karmaNi nAsti nAsti niyataM karmApi tatkartari dvaMdvaM vipratiSidhyate yadi tadA kA kartRkarmasthitiH / jJAtA jJAtari karma karmaNi sadA vyakteti vastusthitirnepathye bata nAnaTIti rabhasA mohastathApyeSa kiM // 99 // athavA nAna tadanaMtaramajJAnamayabhAvasya mithyAtvAdipaMcapratyayabhedapratipAdanarUpeNa gAthApaMcakaM / tatazca jIvapudgalayoH parasparopAdAnakartRtvaniSedhamukhyatvena gAthAtrayaM / tataH paraM nayapakSapAtarahita zuddhasamayasAra 1 jabaradastI se kaSAyarUpa pariNamana hai usakA yaha jJAtA hai isaliye ajJAnasaMbaMdhI kartApanA isake nahIM hai paraMtu nimittakI jabaradastI ke pariNamanakA phala kucha hotA hai vaha saMsArakA kAraNa nahIM hai / jaise vRkSa jar3a kaTaneke bAda kiMcit samayataka rahatA hai yA nahIM bhI rahatA usItaraha yahAM bhI jAnanA || phira bhI isIko puSTa karate haiM--kartA ityAdi / artha -- kartA to karma meM nizcayase nahIM hai aura karma hai vaha bhI kartA meM nizcayakara nahIM hai / isataraha donoM hI paraspara vizeSakara niSedha kiye jAya~ tava kartA karmakI kyA sthiti ho sakatI hai ? nahIM ho sakatI / taba vastukI maryAdA vyaktarUpa yaha siddha huI ki jJAtA to sadA jJAnameM hI hai aura karma hai vaha sadA karmameM hI hai / taubhI yaha moha ( ajJAna ) nepathyameM kyoM nAcatA hai ? yaha bar3A kheda hai / nepathya arthAt zAMta lalita udAtta dhIra ina cAra AcaraNoMsahita jo yaha tattvoMkA nRtya usameM yaha moha kaise nAcatA hai ? kartA karmabhAva to nepathyasvarUpa nRtyakA AbhUSaNa nahIM hai isataraha khedasahita vacana AcArya kahA hai // bhAvArtha -- karma to pudgala hai usakA kartA jIvako kahA jAya to una donoM meM to bar3A bheda hai jIva to pudgalameM nahIM hai aura pudgala jIvameM nahIM hai| taba ina donoM ke kartA karma bhAva kaise vana sakatA hai ? isase jIva to jJAtA hai so jJAtA hI hai pugalakA kartA nahIM hai / aura pudgalakarma hai vaha karma hI hai / vahAM AcAryane kheda karake kahA hai ki aise pragaTa bhinna dravya haiM taubhI ajJAnIkA yaha moha kaise nAcatA hai ? ki "maiM to kartA hUM aura yaha pudgala merA karma hai" yaha bar3A ajJAna hai / phira bhI kahate haiM ki isataraha moha nAce to nAco paraMtu vastukA svarUpa to jaisA hai vaisA hI rahatA hai-- kartA kartA ityAdi / artha - yaha jJAnajyoti aMtaraMgameM atizaya se apanI caitanyazaktike samUha ke bhArase atyaMta gaMbhIra jisakA thAha nahIM isataraha nizcala vyaktarUpa ( pragaTa ) huA taba pahale jaise ajJAnameM AtmA kartA thA usa taraha aba kartA nahIM hotA aura isake ajJAnase jo pudgala karmarUpa hotA thA vaha bhI aba karmarUpa nahIM hotA kiMtu jJAna to jJAnarUpa hI huA aura pudgala pudgalarUpa rahA aiseM pragar3ha 1 Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / yatAM tathApi / "kartA kartA bhavati na yathA karma karmApi naiva jJAnaM jJAnaM bhavati cayathA pudgalaH pudgalopi / jJAnajyotirjvalitamacalaM vyaktamaMtastathoccaizcicchaktInAM nikara bharato'tyaMtagaMbhIrametat // 100 // 144 // iti jIvAjIvau kartRkarmaveSavimuktau niSkrAMtau // iti zrImadamRtacaMdrasUriviracitAyAM samayasArakhyAkhyAyAmAtmakhyAtau dvitIyo'kaH // 2 // kathanarUpeNa gAthAcatuSTayaM ceti samudAyenASTAdhikasaptatigAthAbhirnavabhiraMtarAdhikAraiH // 144 // iti zrIjayasenAcAryakRtAyAM samayasArakhyAkhyAyAM zuddhAtmAnubhUtilakSaNAyAM tAtparyavRttau puNyapApAdisaptapadArthAnAM saMbaMdhI pIThikArUpastRtIyo mahAdhikAraH samAptaH // 2 // huA || bhAvArtha - AtmA jJAnI jaba hotA hai taba jJAna to jJAnarUpa hI pariNamatA hai pudgala karmakA kartA nahIM banatA aura pudgala pudgalarUpa hI rahatA hai karmarUpa nahIM pariNamatA / isataraha AtmAke yathArtha jJAna honese donoM dravyoMke pariNAmoM meM nimitta naimittikabhAva nahIM hotA aisA samyagdRSTike jJAna hotA hai / isataraha jIva aura ajIva donoMne kartA karmake veSakara eka hoke nRtyake akhAr3e meM praveza dekhanevAle samyagdRSTike jJAnane donoMko jude jur3e lakSaNase do dUrakara raMgabhUmi se bAhara nikala gaye / kyoMki bahurUpiyA ke dekhanevAlA jabataka nahIM pahacAnatA tabataka ceSTA karatA pahacAna le taba vaha nijarUpa pragaTa kara ceSTA nahIM usI taraha yahAM bhI jAnanA // 144 // isaprakAra kartA karma pUrNa huA // kiyA thA so yathArtha jAna liye taba ve veza vezakI yahI pravRtti hai rahatA hai aura jaba yathArtha karatA vaisA hI rahatA hai nAmA dUsarA adhikAra savaiyA - "jIva anAdi ajJAna vasAya vikAra upAya vaNai karatA so, tAkari baMdhana Ana taNUM phala le sukha duHkha bhavAzramavAso / jJAna hoya khulai para pAso, AtamamAMhi sadA suvilAsa karai bhaye karatA na vane taba baMdhana siva pAya rahe niti thAso // 1 // " isa adhikArakI 76 gAthA aura kalazA 55 tathA pahale adhikArakI gAthA 68 aura kalasA 45 saba milakara gAthA 144 aura kalasA 100 hue // isa prakAra paM0 jayacaMdrajIkRta isa samayasAra graMthakI AtmakhyAti nAmA TIkAkI bhASATIkA meM kartA karma nAmA dUsarA adhikAra pUrNa huA // 2 // Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smysaarH| 213 atha punnypaapaadhikaarH||3|| athaikameva karma dvipAtrIbhUya puNyapAparUpeNa pravizati;-tadatha karma zubhAzubhabhedato dvitayatAM gatamaikyamupAnayan / glapitanirbharamoharajA ayaM svayamudetyavabodhasudhAplavaH // 101 // eko dUrAtyajati madirAM brAhmaNatvAbhimAnAdanyaH zUdraH svayamahamiti nAti nityaM tayaiva / dvAvapyetau yugapadudarAnnirgatau zUdrikAyAH zUdrau sAkSAdatha ca carato jAtibhedabhrameNa // 102 // kammamasuhaM kusIlaM suhakammaM cAvi jANaha susIlaM / kiha taM hodi susIlaM jaM saMsAraM pavesedi // 145 // karmAzubhaM kuzIlaM zubhakarma cApi jAnIta suzIlaM / kathaM tad bhavati suzIlaM yatsaMsAraM pravezayati // 145 // zubhAzubhajIvapariNAmanimittatve sati kAraNabhedAt zubhAzubhapudgalapariNAmamayatve sati tatraivaM sati jIvAjIvAdhikAraraMgabhUmau nRtyAnaMtaraM zRMgArapAtrayoH parasparapRthagbhAvavat zuddhanizcayena jIvAjIvau kartRkarmaveSavimuktau niSkrAntAviti / athAnaMtaraM nizcayenaikamapi atha puNyapApAdhikAra // dohA-"puNyapApa doU karama, baMdharUpa dura mAni / zuddha AtmA jina lahyo, namUM carana hita jAni // " aba TIkAkArake vacana kahate haiMkarma eka prakAra hI hai vaha puNya pApa dorUpoMkara praveza karatA hai| jaise nRtyake akhAr3emeM eka hI puruSa apane dorUpa dikhalAke nAca kare usako yathArthajJAnI pahacAne taba ekahI jAnatA hai usI taraha samyagdRSTikA jJAna yathArtha hai| yadyapi karma eka hI hai vahI puNyapApa bhedakara do bhedarUpakara nAcatA hai usako jJAna ekarUpa pahacAna letA hai usI jJAnakI mahimArUpa isa adhikArake AdimeM kAvya kahate haiM-tadadya ityAdi / arthakartA karma adhikArake vAda yaha pratyakSa anubhavagocara samyagjJAnarUpa caMdramA svayaM (apaneApa) udayako prApta hotA hai / vaha jJAna, zubha azubhake bhedase dorUpapaneko prAptahue karmako ekapaneko prApta karatA huA udaya hotA hai / bhAvArtha-ajJAnase karma eka bhI dotarahase dIkhatA thA use jJAnane eka prakAra dikhalA diyaa| jisa jJAnane atizaya mohamayI raja dUra kara dI hai arthAt jJAnameM moharUpI raja (dhUli) lagI huI thI vaha dUra kara dI taba yathArtha jJAna huA / jaise caMdramAke sAmane bAdala athavA pAlekA samUha AjAya taba yathArtha prakAza nahIM hotA AvaraNa dUra honepara yathArtha prakAzatA hai usataraha yahAM bhI jaannaa|| Age puNyapApake svarUpakA dRSTAMtarUpa kAvya kahate haiM-eko dUrAt ityAdi / arthakisI zUdrI strIke udarase ekahI samaya do putra janme ( paidA hue ) unameMse eka to Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 tramAlAyAm / [ puNyapApasvabhAvabhedAt zubhAzubhaphalapAkave satyanubhavabhedAt zubhAzubhamokSabaMdhamArgAzritatve satyAzrayabhedAt caikamapi karma kiMcicchubhaM kiMcidazubhamiti keSAMcitkila pakSaH, sa tu pratipakSaH / tathAhi-zubho'zubho vA jIvapariNAmaH kevalAjJAnatvAdekastadekatve sati kAraNabhedAt ekaM karma / zubho'zubho vA pudgalapariNAmaH kevalapudgalamayatvAdekastadekatve sati svabhApudgalakarma vyavahAreNa dvipadIbhUtapuNyapAparUpeNa pravizati / kammamasuhaM kusIlaM ityAdi gAthAmAdiM kRtvA krameNaikonaviMzatisUtraparyaMtaM puNyapApavyAkhyAnaM karoti / tatra yadyapi puNyapApayorvyavahAreNa bhedo'sti tathApi nizcayena nAsti iti vyAkhyAnamukhyatvena sUtraSaTkaM tadanaMtaramadhyAtmabhASAyAH zuddhAtmabhAvanAM vinA AgamabhASayA tu vItarAgasamyaktvaM vinA vratadAnAdikaM puNyabaMdhakAraNameva na ca muktikAraNaM / samyaktvasahitaM punaH paraMparayA muktikAraNaM ca bhavati iti mukhyatayA paramaTTokhalu, ityAdisUtracatuSTayaM / tataH paraM nizcayavyavahAramokSamArgamukhyatvena jIvAdIsadahaNaM, ityAdigAthAnavamaM kathayatIti puNyapApapadArthAdhikArasamudAyapAtanikA / tadyathA-brAhmaNyAH putradvayaM jAtaM tatraika upanayanavazAbrAhmaNo jAtaH dvitIyaH punarupanayanAbhAvAcchUdra iti / tathaikamapi nizcayanayena pudgalakarma zubhAzubhajIvapariNAmanimittena vyavahAreNa dvidhA bhavatIti kathayati;-kammamasuhaM kusIlaM suhakammaM cAvi jANaha susIlaM karmAzubhaM kutsitaM kuzIlaM heyamiti / zubhakarma suzIlaM zobhanamupAdeyamiti keSAMcid vyavahAriNAM pakSaH san nizcayarUpeNa pakSAMtareNa bAdhyate / kiha taM hodi susIlaM jaM saMsAraM pavesedi nizcayavAdI brUte kathaM tatpuNyakarma suzIlaM zobhanaM bhavati ? yajjIvaM brAhmaNake ghara palA usake brAhmaNapanekA abhimAna huA ki maiM brAhmaNa hUM usa abhimAnase madya ( zarAva ) ko dUrase hI chor3a detA hai chUtA bhI nahIM hai / tathA dUsarA putra usa zUdrake ghara hI rahA isaliye maiM zUdra hUM aisA mAna usa madirAse nitya snAna karatA hai use zuddha mAnatA hai / jaba isakA paramArtha vicArA jAya taba donoM hI zUdrIke putra haiM kyoMki donoM hI zUdrIke udarase janme haiM isakAraNa sAkSAt zUdra haiM / ve jAtibhedake bhramase pravartate haiM AcaraNa karate haiM / isItaraha puNya pApa karma jAnanA // vibhAvapariNatise utpannahue haiM isaliye donoM hI baMdharUpa haiM, pravRttike bhedase do dIkhate haiM paramArthadRSTi karmako eka hI jAnatI hai // Age zubhAzubha karmake svabhAvakA varNana karate haiM;-[ azubhaM karma ] azubha karma to [ kuzIlaM ] pApasvabhAva hai burA hai [ api ca] aura [zubhakarma ] zubhakarma [suzIlaM ] puNyasvabhAva hai acchA hai aisA jagat [jAnAti ] jAnatA hai / paraMtu paramArthadRSTise kahate haiM ki [yat ] jo [saMsAraM ] prANIko saMsArameM hI [ pravezayati ] praveza karatA hai [ tat ] vaha karma [suzIlaM ] zubha acchA [kathaM ] kaise [bhavati ] ho sakatA hai ? nahIM ho sakatA // TIkA-kitaneeka lokoMkA aisA pakSa hai ki karma eka to hai paraMtu zubha Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 3 ] samayasAraH / 215 vAbhedAdekaM karma / zubho'zubho vA phalapAkaH kevalapudgalamayatvAdekastadekatve satyanubhavAbhedAdekaM karma / zubhAzubhau mokSabaMdhamArgoM tu pratyekaM kevalajIvapudgalamayatvAdanekau tadanekatve satyapi kevalapudgalamayabaMdhamArgAzritatvenAzrayAbhedAdekaM karma // hetusvabhAvAnubhavAsaMsAre pravezayati / hetusvabhAvAnubhavabaMdharUpAzrayANAM nizcayenAbhedAt karmabhedo nAstIti / tathAhihetustAvatkathyate, zubhAzubhapariNAmo hetuH / sa ca zuddhanizcayenAzubhatvaM prati, eka eva dravyaM puNyapAparUpaM pudgaladravyasvabhAvaH / so'pi nizcayena pudgaladravyaM prati, eka eva tatphalaM sukhaduHkharUpaM sa ca phalarUpAnubhavaH / sopyAtmotthanirvikArasukhAnaMdApekSayA duHkharUpeNaika eva Azrayastu zubhAzubhabaMdharUpaH / so'pi baMdhaM pratyeka eva iti hetusvabhAvAnubhavAzrayANAM sadApyabhedAt / yadyapi azubhake bhedase do bhedarUpa hai kyoMki zubha aura azubha jo jIvake pariNAma haiM ve usako nimitta haiM usapanese kAraNake bhedase bheda hai, zubha aura azubha jo pudgalake pariNAma unamaya honese svabhAvake bhedase bheda hai, athavA karmakA jo zubha azubha phala usake rasapanese svAdake bhedase bheda hai tathA zubhaazubha jo mokSakA tathA baMdhakA mArga usakA AzritapanA honepara Azrayake bhedase bheda hai| isa prakAra ina cAroM hetuoMse koI karma zubha hai koI karma azubha hai aisA kisIkA pakSa hai usakA niSedha karanevAlA dUsarA pakSa hai| yahI kahate haiM jo zubha athavA azubha jIvakA pariNAma hai vaha kevala ajJAnamayapanese eka hI hai usake eka honepara kAraNakA abheda hai isaliye karma eka hI hai / tathA zubha athavA azubha pudgalakA pariNAma hai vaha kevala pudgalamaya hai isaliye eka hI hai / usake eka honepara svabhAvake abhedase bhI karma eka hI hai / zubha athavA azubha jo karmake phalakA rasa vaha kevala pudgalamaya hI hai usake eka honepara AsvAdake abhedase bhI karma eka hI hai / zubha athavA azubha mokSakA aura baMdhakA mArga ye donoM jude haiM kevala jIvamaya to mokSakA mArga hai aura kevala pudgalamaya baMdhakA mArga hai / ve aneka haiM eka nahIM haiM unako eka na honepara bhI kevala pudgalamaya jo baMdhamArga usake Azritapanekara Azrayake abhedase karma eka hI hai // bhAvArtha-karmameM zubha azubhake bhedakI pakSa cAra hetuoMse kahI hai usameM zubhakA hetu to jIvakA zubha pariNAma hai vaha arahaMtAdimeM bhaktikA anurAga, jIvoMmeM anukaMpA pariNAma, aura maMdakaSAyase cittakI ujvalatA ityAdi haiM / tathA azubhakA hetu jIvake azubha pariNAma; tIvra krodhAdika, azubha lezyA, nirdayapanA, viSayAsaktapanA, deva guru Adi pUjya puruSoMse vinayarUpa nahIM pravartanA ityAdika haiN| isaliye ina hetuoMke bhedase karma zubhAzubharUpa doprakArake haiM / aura zubhaazubha pudgalake pariNAmake bhedase svabhAvakA bheda hai, zubha dravyakarma to sAtAvedanIya zubhaAyu zubhanAma zubhagotra haiM tathA azubha cAra ghAtiyAkarma, asAtAvedanIya, azubhaAyu, azubhanAma, azubhagotra ye haiM / inake udayase prANIko iSTa aniSTa ( acchI burI) sAmagrI milatI hai Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [ puNyapApazrayANAM sadApyabhedAnna hi karmabhedaH / tadvaMdhamArgAzritamekamiSTaM svayaM samastaM khalu baMdhahetuH // 130 // " 145 // athobhayaM karmAvizeSeNa baMdhahetuM sAdhayati; sauvaNiyami NiyalaM baMdhadi kAlAyasaM ca jaha purisaM / baMdhadi evaM jIvaM suhamasuhaM vA kadaM kammaM // 146 // sauvarNikamapi nigalaM badhnAti kAlAyasamapi ca yathA puruSa / bannAtyevaM jIvaM zubhamazubhaM vA kRtaM karma // 146 // vyavahAreNa bhedo'sti tathApi nizcayena zubhAzubhakarmabhedo nAsti iti vyavahAravAdinAM pakSo bAdhyata eva // 145 // athobhayaM karma, avizeSeNa baMdhakAraNaM sAdhayati;-yathA suvarNanigalaM lohanigalaM ca avizeSeNa puruSaM badhnAti tathA zubhamazubhaM vA kRtaM karma avizeSeNa jIvaM badhnAtIti / kiMca / bhogAkAMkSAnidAnarUpeNa rUpalAvaNyasaubhAgyakAmadevendrAhamiMdrakhyAtipUjAlAbhAso ye pudgalake svabhAva haiM / inake bhedase karmameM svabhAvakA bheda hai / zubhaazubha anubhavake bhedase bheda hai zubhakA anubhava to sukharUpa svAda hai aura azubhakA duHkharUpa svAda hai| zubhAzubha Azrayake bhedase bheda hai zubhakA to Azraya mokSamArga hai aura azubhakA Azraya baMdhamArga hai| aisA to bhedapakSa hai / aba isa bhedakA niSedhapakSa kahate haiM jo zubha aura azubha donoM jIvake pariNAma ajJAnamaya haiM isaliye donoMkA eka ajJAna hI kAraNa hai isaliye hetuke bhedase karmameM bheda nahIM haiM / zubhaazubha ye donoM pudgalake pariNAma haiM isa liye pudgalapariNAmarUpa svabhAva bhI donoMkA eka hI hai isakAraNa svabhAvake abhedase bhI karma eka hI hai / zubhAzubha phala sukhaduHkharUpa svAda bhI pudgalamaya hI hai isaliye svAdake abhedase bhI karma eka hI hai / zubhaazubha mokSabaMdhamArga kahe haiM vahAM bhI mokSamArga to kevala ( eka ) jIvakA hI pariNAma hai aura baMdhamArga kevala eka pudalakA hI pariNAma hai Azraya bhinna bhinna haiM isaliye baMdhamArgake Azrayase bhI karma eka hI hai| aise yahAM karmake zubhAzubha bhedake pakSako gauNakara niSedha kiyA kyoMki yahAM abhedapakSa pradhAna hai so abhedapakSakara dekhAjAya to karma eka hI hai do nahIM haiM / aba isI arthako lekara kalazarUpa kAvya kahate haiM-hetu ityAdi / artha hetu svabhAva anubhava Azraya ina cAroMke sadAkAla hI abhedase karmameM bheda nahIM hai isaliye baMdhake mArgako Azrayakara karma eka hI mAnA hai kyoMki zubharUpa tathA azubharUpa donoM hI Apa ( svayaM ) nizvayase baMdhake hI kAraNa haiM // 145 // __ Age zubhaazubha donoM karmoMko hI avizeSa ( abheda )kara baMdhake kAraNa sAdhate haiM;-[yathA ] jaise [ kAlAyasaM nigalaM ] lohekI ber3I [ puruSaM badhnAti ] puruSako bAMdhatI hai [ api] aura [ sauvarNikaM ] suvarNakI [ api ] bhI bAMdhatI Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 3 ] samayasAraH / 217 zubhamazubhaM ca karmavizeSeNaiva puruSaM badhnAti baMdhatvAvizeSAt kaMcanakAlAyasa nigalavat // 146 // athobhayaM karma pratiSedhayati; tA du kusIlehiya rAyaM mA kuha mA va saMsagaM / sAdhINo hi viNAso kusIlasaMsaggarAyeNa // 147 // tasmAttu kuzIlAbhyAM rAgaM mA kuruta mA vA saMsarga | svAdhIno hi vinAzaH kuzIlasaMsargarAgeNa // 147 // kuzIlazubhAzubhakarmabhyAM saha rAgasaMsargau pratiSiddhau baMdhahetutvAt kuzIlamanoramA'manoramakareNukuTTinIrAgasaMsargavat // 147 // dinimittaM yo vratatapazcaraNadAnapUjAdikaM karoti, sa puruSaH takranimittaM ratnavikrayavat, bhasmanimittaM ratnarAzidahanavat, sUtranimittaM hAracUrNavat, kodravakSetravRttinimittamaguruvanacchedanavat / vRthaiva vratAdikaM nAzayati / yastu zuddhAtmabhAvanA sAdhanArthaM bahiraMgatratatapazcaraNadAnapUjAdikaM karoti sa paraMparayA mokSaM labhate iti bhAvArthaH // 146 // athobhayakarmAvizeSeNa mokSamArgaviSaye niSedhayati;-tamhAdu kusIlehi ya rAyaM mA kAhi mA va saMsaggaM tasmAt kAraNAt kuzIlaiH kutsitaiH zubhAzubhakarmabhiH saha cittagatarAgaM mA kuru / bahiraMgavacanakAyagatasaMsargaM ca mA kuru / kasmAt ? iti cet / sAdhINo hi viNAso kusIlasaMsaggarAyeNa kuzIlasaMsargarAgAbhyAM svAdhIno niyamena vinAzaH nirvikalpasamAdhivighAtarUpaH svA zo hi sphuTaM bhavati athavA svAdhInasyAtmasukhasya vinAza iti // 147 // athobhayakarma hai [ evaM ] usItaraha [ zubhaM vA azubhaM ] zubha tathA azubha [ kRtaM karma ] kiyA huA karma [ jIvaM ] jIvako [ badhnAti ] bAMdhatA hI hai / TIkA - zubha aura azubha karma abhedapanese AtmAko bAMdhate hI haiM kyoMki donoM hI baMdhapanekara vizeSarahita haiM / jaise suvarNakI veDI aura lohekI ber3ImeM baMdhakI apekSA bheda nahIM hai usItaraha karmameM bhI baMdha apekSA bheda nahIM hai // 146 // Age zubha azubha donoM hI karmokA niSedha karate haiM; -- he munijana ho ! [ tasmAt ] isaliye (pUrvakathita zubhaazubha karma haiM ve kuzIla haiM niMdya svabhAva haiM ) [ kuzIlAbhyAM ] una donoM kuzaloMse [rAgaM] prIti [ mA kuruta ] mata karo [vA ] athavA [ saMsarga ca] saMbaMdha bhI [ mA ] mata karo [hi ] kyoMki [kuzIlasaMsargarAgeNa] kuzIlake saMsargase aura rAga [ svAdhIno vinAzaH ] apanI svAdhInatAkA vinAza hotA hai apanA ghAta Apase hI hotA hai / TIkA-kuzIla jo zubha azubha karma unake sAtha rAga aura saMgati donoMkA niSedha kiyA hai, kyoMki ye donoM hI karma baMdhake kAraNa haiM / jaise kuzIla jo manako ramAne ( prasanna karane ) vAlI athavA nahIM ramAnevAlI hathinIrUpa kuTTanIke sAtha rAga aura saMgatikaranevAle hAthIke svAdhInapanakA vinAza ho jAtA hai // 147 // 28 samaya 0 Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ puNyapApa 218 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / athobhayaM karma pratiSedhyaM svayaM dRSTAMtena samarthayate; jaha NAma kovi puriso kucchiyasIlaM jaNaM viyaannittaa| vajjedi teNa samayaM saMsaggaM rAyakaraNaM ca // 148 // emeva kammapayaDI sIlasahAvaM hi kucchidaM NAuM / vajaMti pariharaMti ya tassaM saggaM sahAvarayA // 149 // yathA nAma kazcitpuruSaH kutsitazIlaM janaM vijJAya / varjayati tena samakaM saMsarga rAgakaraNaM ca // 148 // evameva karmaprakRtizIlasvabhAvaM ca kutsitaM jJAtvA / varjayaMti pariharaMti ca tatsaMsarga svabhAvaratAH // 149 // yathA khalu kuzalaH kazcidvanahastI svasya baMdhAya upasarpantI caTulamukhIM manoramAmamanoramAM vA kareNukuTTinI tattvataH kutsitazIlAM vijJAya tayA saha rAgasaMsau pratiSedhayati / prati niSedhaM svayameva zrIkundakundAcAryadevA dRSTAMtadA tAbhyAM samarthayaMti;-yathA nAma sphuTamaho vA kazcitpuruSaH kutsitazIlaM janaM jJAtvA vajedi teNa samayaM saMsaggaM rAyakaraNaM ca tenasamakaM saha bahiraMgavacanaM kAyagataM saMsarga manogataM rAgaM ca varjayatIti dRSTAMtaH emeva kammapayaDI sIlasahAvaM hi kucchidaM NAeM evameva pUrvoktadRSTAntanyAyena karmaNaH prakRtizIlaM svabhAvaM kutsitaM heyaM jJAtvA vajaMti pariharaMti ya taM saMsaggaM sahAvaradA Age donoM karmoMke niSedhako Apa dRSTAMtase dRDha karate haiM;-[yathA nAma ] jaise [kopi ] koI [puruSaH] puruSa [kutsitazIlaM ] niMditasvabhAvavAle [janaM] kisI puruSako [vijJAya] jAnakara [tena samakaM] usake sAtha [saMsarga] saMgati [ca rAgakaraNaM] aura rAga karanA [varjayati ] chor3a detA hai [ evameva ca] isI taraha jJAnI jIva [karmaprakRtizIlasvabhAvaM] karma prakRtiyoMke zIla svabhAvako [kutsitaM jJAtvA ] niMdane yogya khoTA jAnakara [ varjayaMti ] usase rAga chor3a dete haiM [ca ] aura [tatsasaMga] usakI saMgati bhI [pariharaMti ] chor3a dete haiM pazcAt [khabhAvaratAH ] apane svabhAvameM lIna ho jAte haiM // TIkA-jaise koI catura vanakA hAthI; apane baMdhaneke liye samIpa rahanevAlI, caMcalamukhako lIlArUpa karatI manako ramAnevAlI, suMdara athavA asuMdara hathinIrUpI kuTTinIko burI samajha usake sAtha rAga tathA saMsarga ( samIpa jAnA) donoM hI nahIM karatA usI taraha AtmA bhI rAga rahita jJAnI huA apane baMdhake kAraNa samIpa udaya AtI zubharUpa athavA azubharUpa sabhI karma prakRtiyoMko paramArthase burI jAnakara unake sAtha rAga aura saMsarga nahIM karatA // bhAvArtha-jaise hAthIke pakar3aneko koI kapaTakI (nakalI ) hathinI dikhalAve taba hAthI kAmAMdha huA usase rAga tathA saMsargakara gaDDemeM par3a parAdhIna hoke duHkha bhogatA hai, Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 3 ] samayasAraH / 219 tathA kilAtmA'rAgo jJAnI svasya baMdhAya upasarpatIM manoramAmamanoramAM vA sarvAmapi karmaprakRtiM tattvattaH kutsitazIlAM vijJAya tayA saha rAgasaMsaga pratiSedhayati // 148 // 149 // athobhayakarmahetuM pratiSedhyaM cAgamena sAdhayati ; rato baMdhadi kammaM muMcadi jIvo virAgasaMpatto / eso jiNovadeso tahmA kammesu mA rajja // 150 // rakto nAti karma mucyate jIvo virAgasamprAptaH / eSa jinopadezaH tasmAt karmasu mA rajyasva // 150 // yaH khalu rakto'vazyameva karma banIyAt virakta eva mucyetetyayamAgamaH sa sAmAnyena raktatvanimittatvAcchubhamazubhamubhayakarmAvizeSeNa baMdhahetuM sAdhayati tadubhayamapi karma pratiSe iha jagati varjayanti tatsaMsarga vacanakAyAbhyAM pariharanti manasA rAgaM ca tasya karmaNaH / ke te ? samastadravyabhAvagatapuNyapApapariNAmaparihArapariNatA bhedaratnatrayalakSaNa nirvikalpasamAdhisvabhAvaratAH sAdhava iti dASTataH // 148 | 149 // athobhayakarma zuddhanizcayena kevalaM baMdhahetuM na kevalaM baMdhahetuM pratiSedhyaM cAgamena sAdhayati ; -ratto baMdhadi kammaM muMcadi jIvo virAgasaMpaNa yasmAt kAraNAt raktaH sa karmANi badhnAti / mucyate jIvaH karmajanitabhAveSu virAgasaMpannaH eso jiNovadeso tamA kammesu mA raja eSa pratyakSIbhUto jinopadezaH kartA, kiM karoti ? ubhayaM karma baMdhahetuM na kevalaM baMdhahetuM pratiSedhyaM heyaM ca kathayati tasmAtkAraNAt aura pravINa ( catura ) hAthI hove to usase rAga saMsarga nahIM karatA usItaraha karma prakRtiyoMko acchI samajha ajJAnI jana unase rAga tathA saMsarga karatA hai tava baMdha meM par3a saMsArake duHkha bhogatA hai aura jo jJAnI hovai to unase saMsarga tathA rAga kabhI nahIM karatA / / 148 // 149 // Age zubha tathA azubha donoM hI karma baMdhake kAraNa hai aura niSedha karane yogya haiN| yaha bAta Agamase sAdhate haiM; - [ raktaH ] rAgI [jIvaH ] jIva to [ karma ] karmoko [ badhnAti ] bAMdhatA hai [virAgasaMprAptaH ] tathA vairAgyako prApta huA jIva [mucyate ] karma se chUTa jAtA hai [ eSaH ] yaha [ jinopadezaH ] jina bhagavAnakA upadeza hai [tasmAt ] isa kAraNa bho bhavyajIko tuma [ karmasu ] karmoM meM [ mA rajyakha ] prati matakaro rAgI mata hoo // TIkA - jo rAgI hai vaha avazya kamoMko bAMdhatA hI hai aura jo virakta hai vahI karmoMse chUTatA hai aisA yaha AgamakA vacana hai yaha vacana, sAmAnya se rAgIpaneke nimitta se karma zubha azubha ye donoM haiM unako avizeSakara baMdhakA kAraNa sAdhA hai isaliye una donoM hI karmoMko niSedhate haiM / isI artha kA kalazarUpa kAvya kahate haiM-karma ityAdi / artha -- sarvajJadeva sabhI zubha tathA azubha karmoM ko sAmAnyase baMdhakA kAraNa kahate haiM isIliye sabhI karmoM kA niSedha kiyA hai / mokSakA kAraNa eka jJAna hI kahA hai / aba Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [ puNyapApadhayati / " karma sarvamapi sarvavido yabaMdhasAdhanamuzantyavizeSAt / tena sarvamapi tatpratiSiddhaM jJAnameva vihitaM zivahetuH // 104 // niSiddhe sarvasmin sukRtadurite karmaNi kila pravRtte naiSkarye na khalu munayaH saMtyazaraNAH / tadA jJAne jJAnaM praticaritameSAM hi zaraNaM svayaM vindantyete paramamamRtaM tatra nirtaaH||5||" // 150 // atha jJAnahetuM sAdhayati; paramaTTho khalu samao suddho jo kevalI muNI NANI / tami dvidA sahAve muNiNo pAvaMti NivvANaM // 151 // paramArthaH khalu samayaH zuddho yaH kevalI munirjnyaanii| tasmin sthitAH svabhAve muninaH prApnuvaMti nirvANaM // 151 // jJAnaM mokSahetuH, jJAnasya zubhAzubhakarmaNorabaMdhahetutve sati mokSahetutvasya tathopapatteH / tattu sakalakarmAdijAtyaMtaraviviktavijAtimAtraH paramArtha Atmeti yAvat sa tu yugapadekIzubhAzubhasaMkalpavikalparahitatvena svakIyazuddhAtmabhAvanotpannanirvikArasukhAmRtarasasvAdena tRpto bhUtvA zubhAzubhakarmaNi mA rajyasva rAgaM mA kurviti / evaM yadyapyanupacaritAsadbhUtavyavahAreNa dravyapuNyapApayorbhedo'sti azuddhanizcayena punastavyajaniteMdriyasukhaduHkhayorbhedo'sti tathApi zuddhanizcanayena nAsti iti vyAkhyAnamukhyatvena gAthASaTraM gataM // 150 // atha vizuddhajJAnazabdavAcyaM paramAtmAnaM mokSakAraNaM kathayati;-paramaTTho khalu samao utkRSTArthaH paramArthaH sa kaH ? paramAtmA athavA dharmArthakAmamokSalakSaNeSu paramArtheSu parama utkRSTo mokSalakSaNArthaH paramArthaH so'pi sa eva / athavA matizrutAvadhimanaHparyayakevalajJAnabhedarahitatvena nizcayenaikaH paramArthaH so'pi paramAtmaiva khalu sphuTaM samao samyagayati gacchati zuddhaguNaparyAyAn pariNakahate haiM ki sabhI karma niSedhA hai to muni kisake Azraya ( zaraNa ) munipada pAlasakeMge ? usake nirvAhakA kAvya kahate haiM-niSiddhe ityAdi / artha-zubha AcaraNarUpa karma tathA azubha AcaraNarUpa karma aise sabhI karmakA niSedha karate hue, karmarahita nivRtti avasthAko pravartate hue muni azaraNa nahIM haiN| yahAMpara yaha zaMkA karanA ThIka nahIM ki munipada kisake Azraya paaleNge| jisa samaya nivRtti avasthA pravartatI hai usa samaya ina muniyoMke jJAnameM jJAnako hI AcaraNa karanA zaraNa hai / ve muni usa jJAnameM lIna hue parama (utkRSTa) amRtako Apa bhogate haiM / bhAvArtha-saba karmakA tyAga honese jJAnakA var3A zaraNa hai usa jJAnameM lIna honese saba AkulatAoMse rahita paramAnaMdakA bhoganA hotA hai| isakA svAda jJAnI hI jAnatA hai ajJAnI kaSAyI jIva karmako hI sarvasva jAna usameM lIna horahA hai jJAnAnaMdakA svAda nahIM jAnatA // 150 // ___ Age jJAnako mokSakA kAraNa siddha karate haiM;-[khalu ] nizcayakara [paramArthaH samayaH] paramArtharUpa jIvanAmA padArthakA svarUpa yaha hai ki [ yaH ] jo [zuddhaH] Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 3] samayasAraH / 221 bhAvapravRttajJAnagamanatayA samayaH / sakalanayapakSAsaMkIrNaikajJAnatayA zuddhaH / kevalacinmA vastutayA kevalI / mananamAtrabhAvamAtratayA muniH svayameva jJAnatayA jJAnI / svasya bhavanamAtratayA svasvabhAvaH svatazcito bhavanamAtratayA sadbhAvo veti zabdabhede'pi na ca vastubhedaH // 151 // matIti samayaH / athavA samyagayaH saMzayAdirahito bodho jJAnaM yasya bhavati sa samayaH / athavA samityekatvena paramasamarasIbhAvena svakIyazuddhasvarUpe ayanaM gamanaM pariNamanaM samayaH so'pi sa eva zuddho rAgAdibhAvakarmarahito yaH so'pi sa eva kevalI paradravyarahitatvenAsahAyaH kevalI so'pi sa eva muNI muniH pratyakSajJAnI so'pi paramAtmaiva / tami hidA sahAve muNiNo pAvaMti NivvANaM / tasmin paramAtmasvabhAve sthitA vItarAgasvasaMvedanajJAnaratA munayastapodhanA nirvANaM prApnuvaMti labhaMta ityarthaH // 151 // atha tasminneva paramAtmani svasaMzuddha hai [ kevalI ] kevalI hai [muniH ] muni hai [ jJAnI ] jJAnI hai ye jisake nAma haiM [tasmin khabhAve ] usa svabhAvameM [sthitAH] tiSThe hue [munayaH ] muni [nirvANaM] mokSako [prAmavaMti ] prApta hote haiM // TIkA-jJAna hI mokSakA kAraNa hai kyoMki ajJAna zubha azubha karmarUpa hai usako baMdhakA kAraNapanA honese mokSakA kAraNapanA asiddha hai / mokSakA hetupanA jJAnake hI vanatA hai yaha jJAna hI paramArtha hai AtmA hai kyoMki samasta kauMko Adi lekara anyapadArthoMse bhinna jAtyaMtara cijAtimAtra hai vahI paramArthasvarUpa AtmA hai jaDajAtise bhinna hai isIko samaya kahate haiN| samaya zabdakA artha pahale bhI kahacuke haiM sam aisA to upasarga hai usakA artha ekakAla ekarUpa pravartanA hai tathA aya aise zabdakA artha jJAna bhI hai gamana bhI hai, donoM kriyArUpa ekakAla pravarte usako samaya kahate haiM aisA pravartana jIva nAmA padArthakA hai vahI AtmA hai usIkA zuddha aisA nAma hai kyoMki samasta dharma tathA dharmIke grahaNa karanevAle nayoMke pakSoMse nahIM milatA judA hI jJAnapanerUpa asAdhAraNadharma hai vaha anya dharmoMse judA hI prakAzarUpa hai anyase nahIM milatA / usa ekako hI zuddha kahate haiM isIko kevalI kahate haiM kyoMki eka caitanyamAtra vastupanA isake hai kevala zabdakA artha eka hai / isIko muni kahate haiM kyoMki mananamAtra arthAt jJAnamAtra bhAvarUpa yaha hai usapanese muni bhI yahI hai aura svayameva ( Apa ) jJAnI hai hI usapanese isako jJAnI bhI kahate haiN| apane jJAnasvarUpakA sattArUpa pravartanA usapanekara svabhAva bhI isako kahate haiM tathA apanI cetanAkA sattArUpa honA usase sadbhAva aisA bhI nAma hai / aiseM zabdoMke bhedase nAmabheda honepara bhI vastubheda nahIM hai // bhAvArtha-mokSakA upAdAna kAraNa AtmA hI hai so AtmAkA paramArthase jJAnasvabhAva hai jJAna hai vaha AtmA hI hai AtmA hai vaha jJAna hI hai isaliye jJAnako hI mokSakA kAraNa kahanA yukta hai // 151 // Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [puNyapApaatha jJAnaM vidhyApayati; paramaTTamhi du aThido jo kuNadi tavaM vadaM ca dhAreI / taM savvaM vAlatavaM vAlavadaM viMti savvaNhU // 152 // paramArthe tvasthitaH karoti tapo vrataM ca dhArayati / tatsarve vAlatapo vAlavrataM vidaMti sarvajJAH // 152 // jJAnameva mokSasya kAraNaM vihitaM paramArthabhUtajJAnazUnyasyAjJAnakRtayotatapaHkarmaNoH baMdhahetutvAdvAlavyapadezena pratiSiddhatve sati tasyaiva mokSahetutvAt // 152 // atha jJAnAjJAnamokSabaMdhahetU niyamayati; vadaNiyamANi dharaMtA sIlANi tahA tavaM ca kuvvNtaa| paramaTTavAhirA je NivvANaM te Na vidaMti // 153 // vedanajJAnarahitAnAM vratatapazcaraNAdikaM puNyabaMdhakAraNameveti pratipAdayati;-paramammi ya aThido jo kuNadi tavaM vadaM ca dhArayadi tasminneva pUrvasUtroktaparamArthalakSaNe paramAtmasvarUpe asthito rahito yastapazcaraNaM karoti vratAdikaM ca dhArayati taM savvaM vAlatavaM vAlavadaM viti savvala-tatsarvaM vAlatapazcaraNaM vAlavrataM bruvaMti kthyNti| ke te? sarvajJAH / kasmAt ? iti cet, puNyapApodayajanitasamasteMdriyasukhaduHkhAdhikAraparihArapariNatAbhedaratnatrayalakSaNena viziSTAnaMdajJAnena rahitatvAt iti // 152 // atha svasaMvedanajJAnaM tathaivAjJAnaM ceti yathAkrameNa mokSabaMdhahetU darzayati;-vaNiyamANi dharaMtA sIlANi tahA tavaM ca ___ Age koI jAnegA ki bAhya tapazcaraNAdi karanA hI jJAna hai usako jJAnakI vidhi vatalAte haiM;-[yaH] jo [paramArthe tu] jJAnasvarUpa AtmAmeM to [ asthitaH] sthira nahIM hai [ tapaH karoti ] aura tapa karatA hai [ca] tathA [vrataM dhArayati] vratoMko dhAraNa karatA hai [ tatsarva ] usa saba tapa vratako [sarvajJAH ] sarvajJa deva [bAlatapaH] ajJAnatapa [bAlavrataM] ajJAnavrata [vidaMti ] kahate haiM / TIkA-mokSakA kAraNa jJAna hI hai yaha vidhi hai kyoMki paramArtha bhUta jJAnakara zUnya jo ajJAna usase kiye gaye tapa aura bratarUpa karma una donoMke baMdhakA kAraNapanA hai isaliye bAlatapa bAlavrata aisA nAma kahakara sarvajJadevane pratiSedha kiye haiM isakAraNa pUrvakathita jJAnake hI mokSakA kAraNapanA hai| bhAvArtha-jJAnake vinA tapa vratakaranA bAlatapa bAlavrata kahA hai isaliye mokSakA kAraNa jJAna hI hai // 152 // ___ Age jJAna to mokSakA hetu hai aura ajJAna baMdhakA hetu hai aisA niyamase kahate haiM;-[ye] jo koI [ vrataniyamAn ] vrata aura niyamoMko [ dhArayaMtaH] 1 tAtparyavRttau tu Na teNa te hoMti aNNANI ityapi pAThaH / Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 3] samayasAraH / 223 vrataniyamAn dhArayaMtaH zIlAni tathA tapazca kurvaMtaH / paramArthabAhyA ye nirvANaM te na vidaMti // 153 // jJAnameva mokSahetustadabhAve svayamajJAnabhUtAnAmajJAninAmantavrataniyamazIlatapaHprabhRtizubhakarmasadbhAve'pi mokSAbhAvAt / ajJAnameva baMdhahetuH, tadabhAve svayaM jJAnabhUtAnAM jJAninAM bahirvataniyamazIlatapaHprabhRtizubhakarmAsadbhAve'pi mokSasadbhAvAt // kuvvaMtA triguptasamAdhilakSaNAdbhedajJAnAd bAhyA ye te vrataniyamAn dhArayaMtaH, zIlAni tapazcaraNaM ca kurvANA api mokSaM na labhaMte / kasmAditi cet , paramavAhirA jeNa teNa te hoti aNNANI yena kAraNena pUrvoktabhedajJAnAbhAvAt paramArthabAhyAstena kAraNena te bhavaMtyajJAninaH / ajJAninAM tu kathaM mokSaH ? ye tu paramasamAdhilakSaNabhedajJAnasahitAste tu vrataniyamAnadhArayanto'pi zIlAni tapazcaraNaM bAhyadravyarUpamakurvANA api mokSaM labhaMte / tadapi kasmAt , yena kAraNena pUrvoktabhedajJAnasadbhAvAt paramArthAdabAhyAstena kAraNena te ca jJAnino bhavaMti / jJAninAM tu mokSo bhavatyeveti / kiMca vistrH| vrataniyamazIlabahiraMgatapazcaraNAdikaM vinApi yadi mokSo bhavati iti sAMkhyazaivamatAnusAriNo vadantIti teSAmeva mataM siddhamiti / naivaM, nirvikalpatriguptisamAdhilakSaNabhedajJAnasahitAnAM mokSo bhavatIti vizeSeNa bahudhA bhaNitaM tiSThati / evaMbhUtabhedajJAnakAle zubharUpA ye manovacanakAyavyApArAH paraMparayA muktikAraNabhUtAste'pi na saMti / ye punarazubhaviSayakaSAyavyApArarUpAste vizeSeNa na saMti / na hi cittasthe rAgabhAve dhAraNakarate haiM [ tathA ] usItaraha [zIlAni ca tapaH kurvataH] zIla aura tapako karate haiM paraMtu [ paramArthabAhyAH ] paramArthabhUta jJAnasvarUpa AtmAse bAhya haiM arthAt usake svarUpakA jJAna zraddhAna jinake nahIM hai [te ve [nirvANaM] mokSako [na] nahIM [vidaMti] pAte // TIkA-jJAna hI mokSakA hetu hai kyoMki jJAnakA abhAva honese Apa ajJAnarUpa hue ajJAniyoMke aMtaraMgameM vrata niyama zIla taporUpa zubhakarmakA sadbhAva honepara bhI mokSakA abhAva hai| jJAnake vinA zubhakarmarUpa vrata niyama zIla taporUpa pravRtti honepara bhI mokSa nahIM hotI / ajJAna hI baMdhakA hetu hai kyoMki ajJAnakA abhAva honepara Apa jJAnarUpa hue jJAniyoMke bAhya vrata niyama zIla tapa Adi zubha karmakA asadbhAva honepara bhI mokSakA sadbhAva hai // bhAvArtha-jJAna honepara jJAnIke vrata niyama zIla taporUpa zubhakarma bAhya na honepara bhI mokSa hotI hai| yahAM aisA jAnanA ki jo ata AdikI pravRtti zubhakarma hai usa pravRttikA abhAva hote nivRtti avasthA hote vrata niyama zIla tapa svarUpa bAhyapravRttikA abhAva hai to bhI mokSa hotI hai yaha niyama jAnanA // isI arthakA kalazarUpa kAvya kahate haiM-yadeta ityAdi / artha-jo yaha jJAnasvarUpa AtmA dhruva hai so jaba nizcala apane jJAnasvarUpa huA zobhAyamAna hotA hai taba hI yaha mokSakA kAraNa hai kyoMki Apa svayameva mokSasvarUpa hai aura isake sivAya Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [ puNyapApa " yadetad jJAnAtmA dhruvamacalamAbhAti bhavanaM zivasyAyaM hetuH svayamapi yatastacchiva iti / atonyadvaMdhasya svayamapi yato baMdha iti tat tato jJAnAtmatvaM bhavanamanubhUtirhi vihitaM // 106 // 153 // atha punarapi puNyakarmapakSapAtinaH pratibodhanAyopakSipati; paramaDabAhirA je te aNNANeNa puNNamicchaMti / saMsAragamaNahetuM vi mokkhaheuM ajANatA // 154 // paramArthabAhyA ye te ajJAnena puNyamicchati / saMsAragamanahetuM api mokSahetumajAnaMtaH // 154 // iha khalu kecinnikhilakarmapakSakSayasaMbhAvitAtmalAbhaM mokSamabhilaSaMto'pi taddhetubhUtaM sa vinaSTe sati bahiraMgaviSayavyApAro dRzyate / taMdulasyAbhyaMtare tuSe gate bahiraMgatuSa iva / tadapi kasmAt ? iti cet nirvikalpasamAdhilakSaNabhedajJAnaviSayakaSAyayordvayoH parasparaM viruddhatvAt zItoSNavaditi // 153 // atha vItarAgasamyaktvarUpAM zuddhAtmabhAvanAM vihAya tena puNyamevaikAM - tena muktikAraNaM ye vadaMti teSAM pratibAdhanArthe punarapi dUSaNaM dadAti; -- iha hi kecana sakalakarmakSayamokSamicchaMto'pi nijaparamAtmabhAvanApariNatA bhedaratnatrayalakSaNaM paramasAmAyikaM pUrvaM dIkSAkAle pratijJAyApi cidAnaMdaikasvabhAvazuddhAtmasamyak zraddhAnaparijJAnAnuSThAnasAmarthyAbhAvAtpUrvoktaparamasAmAyikamalabhamAnAH paramArthabAhyAH saMtaH saMsAragamanahetutvena baMdhakAraNamapyajJAnabhAvena kRtvA puNyamicchaMti / kiM kurvanta ? abhedaratnatrayAtmakaM mokSakAraNamajAnaMtaH / athavA dvitIyavyAkhyAnaM, baMdhahetumapi puNyaM mokSahetumicchati / kiM kurvantaH ? pUrvoktamabhedaratnatrayAtmakaparamasAmAyikaM mokSakAraNajo anya hai vaha baMdhakA kAraNa hai kyoMki Apa svayametra baMdhasvarUpa hai / isaliye jJa svarUpa apanA honA hI anubhUti hai isataraha nizcayase baMdhamokSake hetukA vidhAna kiyA hai // 153 // Age phira bhI puNyakarmakA jo pakSapAta kare usake samajhAne ke liye uttara kahate haiM;-- [ ye ] jo jIva [ paramArthabAhyA ] paramArthase bAhya haiM paramArthabhUta jJAna - svarUpa AtmAko nahIM anubhavate [ te ] ve jIva [ ajJAnena ] ajJAnase [ puNyaM ] puNya [ icchaMti ] acchA mAnake cAhate haiM vaha puNya [ saMsAragamanahetuM api ] saMsArake gamanako kAraNa hai to bhI ve jIva [ mokSahetuM ] mokSakA kAraNa jJAnasvarUpa AtmAko [ ajAnaMtaH ] nahIM jAnate / puNyako hI mokSakA kAraNa mAnate haiM / / TIkAisa loka meM nizcayase koI eka jIva aise haiM ki jo samasta karmake pakSakA nAzakara jisameM nijasvarUpakA lAbha utpanna huA hai aise mokSako cAhate bhI haiM taubhI usa mokSake kAraNabhUta samyagdarzana jJAna cAritra svabhAva paramArthabhUta jJAnake honemAtra ekAgratA lakSaNa samayasArabhUta sAmAyika cAritrakI pratijJA lekara bhI duraMtakarma ke samUha ke pAra hone meM sama Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smysaarH| adhikAraH 3] 225 myagdarzanajJAnacAritrasvabhAvaparamArthabhUtajJAnabhavanamAtramaikAgryalakSaNaM samayasArabhUtaM sAmAyikaM pratijJAyApi duraMtakarmacakrottaraNaklIbatayA paramArthabhUtajJAnAnubhavanamAtrasAmAyikamAtmasvabhAvamalabhamAnAH pratinivRttasthUlatamasaMklezapariNAmakarmatayA pravRttamAnasthUlatamavizuddhapariNAmakarmANaH karmAnubhavagurulAghavapratipattimAtrasaMtuSTacetasaH sthUlalakSyatayA sakalaM karmakAMDamanunmUlayaMtaH svayamajJAnAdazubhakarma kevalaM baMdhahetumadhyAsya evaM vrataniyamazIlatapaHprabhRtizubhakarmabaMdhahetumapyajAnato mokSahetumabhyupagacchaMti // 154 // atha paramArthamokSahetusteSAM darzayati; jIvAdIsaddahaNaM sammattaM tesimadhigamo NANaM / rAyAdIpariharaNaM caraNaM eso du mokkhapaho // 155 // jIvAdizraddhAnaM samyaktvaM teSAmadhigamo jJAnaM / / rAgAdipariharaNaM caraNaM eSa tu mokSapathaH // 155 // mokSahetuH kila samyagdarzanajJAnacAritraM / tatra samyakdarzanaM tu jIvAdizraddhAnasvabhAmajAnaMtaH saMta iti / kiM ca nirvikalpasamAdhikAle vratAvratasya svayameva prastAvo nAsti / athavA nizcayavrataM tadevetyabhiprAyaH / iti vItarAgasamyaktvarUpAM zuddhAtmopAdeyabhAvanAM vinA vratatapazcaraNAdikaM puNyakAraNameva bhavati tadbhAvanAsahitaM punarbahiraMgasAdhakatvena muktikAraNaM ceti vyAkhyAnamukhyatvena gAthAcatuSTayaM gataM // 154 // evaM gAthAdazakena puNyAdhikAraH samAptaH // atha savikalpatvAparAzritatvAcca nizcayena pApAkhyAnamukhyatvena, athavA nizcayavyavahAramokSamArgamukhyatvena jIvArthapaneke abhAvakara paramArthabhUta jJAnake honemAtra jo sAmAyika cAritrasvarUpa AtmAkA svabhAva usako pAte hue atizayakara sthUla saMklezapariNAmasvarUpa karmase to nivRtta hue haiM aura atizayakara moTe vizuddha pariNAmarUpa karmakara pravarte haiM ve karmake anubhavakA gurupanA aura laghupanekI prAptimAtrase hI saMtuSTacittavAle hue sthUlalakSyatArUpa sthUla anu bhava gocara saMklezarUpa karmakAMDako to chor3ate haiM paraMtu samasta karmakAMDako mUlase nahIM ukhAr3ate ve Apa hI apane ajJAnase azubhakarmako hI kevala baMdhakA kAraNa nizcayakara vrata niyama zIla tapa Adika zubhakarmabaMdhake kAraNako baMdhakA kAraNa nahIM jAnate usako mokSakA kAraNa mAnate haiM aMgIkAra karate haiM ve paramArthase bAhya haiM // bhAvArtha-kitane hI jIva atisaMklezapariNAmarUpa karmako to baMdhakA kAraNa jAna chor3ate haiM aura ativizuddhatA pariNAmarUpa karma sahita vartate haiM karmakA bahuta thor3ApanAmAtra hI baMdha mokSakA kAraNa jAnate haiM tathA sakala karmoMse rahita apanA svarUpa mokSakA kAraNa nahIM jAnate ve azubhakarmako chor3a vrata niyama zIlataparUpa zubhakarmako hI mokSakA kAraNa mAna aMgIkAra karate haiN| ve vrata Adiko pAlate hue bhI ajJAnI hI haiM paramArthako nahIM jaante||154|| Age aise jIvoMko paramArthasvarUpa mokSakA kAraNa dikhalAte haiM;-[jIvAdizraddhAnaM] 29 samaya. Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [ puNyapApavena jJAnasya bhavanaM / jIvAdijJAnasvabhAvena jJAnasya bhavanaM jJAnaM / rAgAdipariharaNasvabhAvena jJAnasya bhavanaM cAritraM / tato jJAnameva prmaarthemoksshetuH||155 // atha paramAthemokSahetoranyat karma pratiSedhayati; mottUNa NicchayaTuM vavahAreNa vidusA pavaTuMti / paramaTTamassidANa du jadINa kammakkhao vihio // 156 // dIsaddahaNamityAdisUtradvayaM / tadanaMtaraM mokSahetubhUto yo'sau samyaktvAdijIvaguNastatpracchAdanamukhyatvena vatthassa sedabhAvo ityAdi gAthAtrayaM / tataH paraM pApaM puNyaM ca baMdhakAraNamevetimukhyatayA so savvaNANa ityAdi sUtramekaM / tatazca mokSahetubhUto yosau jIvo guNI tatpracchAdanamukhyatayA sammatta ityAdi gAthAtrayamiti samudAyena sUtranavakaparyaMtaM tRtIyasthale vyAkhyAnaM karoti / tadyathA / atha teSAmajJAninAM nizcayamokSahetuM darzayati;-jIvAdIsaddahaNaM sammattaM jIvAdinavapadArthAnAM viparItAbhinivezarahitatvena zraddhAnaM samyagdarzanaM tesimadhigamo NANaM teSAmeva saMzayavimohavibhramarahitatvenAdhigamo nizcayaH parijJAnaM samyagjJAnaM rAgAdIpariharaNaM caraNaM teSAmeva saMbadhitvena rAgAdiparihArazcAritraM eso du mokkhapaho ityeva vyavahAramokSamArgaH / athavA teSAmeva bhUtArthenAdhigatAnAM padArthAnAM zuddhAtmanaH sakAzAt bhinnatvena samyagavalokanaM nizcayasamyaktvaM / teSAmeva samyakparicchittirUpeNa zuddhAtmano bhinnatvena nizcayaH samyagjJAnaM / teSAmeva zuddhAtmano bhinnatvena nizcayaM kRtvA rAgAdivikalparahitatvena svazuddhAtmanyavasthAnaM nizcayacAritramiti nizcayamokSamArgaH // 155 // atha nijIvAdika padArthoM kA zraddhAna to [samyaktvaM] samyaktva hai aura [teSAM adhigamaH] una jIvAdi padArthoMkA [ adhigamaH] adhigama vaha [jJAnaM] jJAna hai tathA [rAgA. dipariharaNaM] rAgAdikakA tyAga [caraNaM ] vaha cAritra hai [ eSa tu] yahI [mokSapathaH ] mokSakA mArga hai // TIkA-mokSake kAraNa pragaTapanese samyagdarzana jJAna cAritra haiM / jo jIvAdipadArthoM kA yathArtha zraddhAna usa svabhAvase jJAnakA pariNamanA vaha to samyagdarzana hai aura usItaraha jIvAdipadArthoMkA jJAna usa svabhAvakara jJAnakA honA vaha samyagjJAna hai tathA jo rAgAdikA tyAganA usa svabhAvakara jJAnakA honA vaha samyak cAritra hai| isa taraha samyagdarzana jJAna cAritra ye tInoM hI jJAnake pariNamanameM AjAte haiM / isakAraNa jJAna hI paramArtharUpa mokSakA kAraNa siddha huA // bhAvArthaAtmAkA asAdhAraNa svarUpa jJAna hI hai aura isa prakaraNameM jJAnako hI pradhAnakara vyAkhyAna hai / isaliye samyagdarzana jJAna cAritra ye tInoM jJAnake hI pariNamana haiM / isataraha kahake jJAnako hI mokSakA kAraNa kahA hai| jJAna hai vaha abhedavivakSAmeM AtmA hI hai aisA kahanemeM kucha virodha nahIM hai // 155 // - Age paramArtharUpa mokSake karaNase anya jo karma usakA niSedha karate haiM;-[vidvAMsaH] Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 3] samayasAraH / 227 muktvA nizcayArthaM vyavahAreNa vidvAMsaH pravartate / paramArthamAzritAnAM tu yatInAM karmakSayo vihitH||156 // yaH khalu paramArthamokSahetoratirikto vratatapaHprabhRtizubhakarmA keSAMcinmokSahetuH sa sarvo'pi pratiSiddhastasya dravyAntarasvabhAvatvAt tatsvabhAvena jJAnabhavanasyAbhavanAt / paramArthamokSahetorevaikadravyasvabhAvatvAt tatsvabhAvena jJAnabhavanasya bhavanAt / "vRttaM jJAnasvabhAvena jJAnasya bhavanaM sadA / ekadravyasvabhAvatvAnmokSahetustadeva tat // 107 // vRttaM karmasvabhAzcayamokSamArgahetoH zuddhAtmasvarUpAt yadanyacchubhAzubhamanovacanakAyavyApArarUpaM karma tanmokSamArgo na bhavati iti pratipAdayati;-motUNa NicchayahUM vavahAre nizcayArtha muktvA vyavahAraviSaye Na vidusA pavati vidvAMso jJAnino na pravartate / kasmAt ? / paramaTThamAsidANa du jadINa kammakkhao hodi samyagdarzanajJAnacAritraikAgryapariNatilakSaNaM nijapaMDita jana [nizcayArtha] nizcayanayake viSayako [ muktvA ] chor3a [ vyavahAreNa ] vyavahArakara [pravartate] pravartate haiM [tu ] paraMtu[ paramArtha ] paramArthabhUta AtmasvarUpako [AzritAnAM] Azrita [ yatInAM ] yatIzvaroMke hI [ karmakSayaH ] karmakA nAza [vihitaH] kahA gayA hai| vyavahArameM pravartanevAlekA karmakSaya nahIM hotA // TIkAkitanoM hI ke to aisA mokSakA kAraNa mAnA hai ki paramArthabhUta mokSake kAraNase rahita aura vrata tapa Adika zubha karma svarUpase hI mokSa hai| aisA mokSakA hetu mAnanA sabhI niSedha kiyA gayA hai kyoMki aise mokSake kAraNake anyadravyakA svabhAvapanA hai usa svabhAvakara jJAnake pariNamanakA na honA hai / jJAnakA pariNamana paramArthase zubha azubharUpa nahIM hai paramArthabhUta jo mokSakA kAraNa usIke eka dravyakA svabhAvapanA hai usa svabhAvakarake hI jJAnake pariNamanakA honA hai // bhAvArtha-mokSa AtmAke hotI hai usakA kAraNa bhI AtmAkA svabhAva hI honA cAhiye / jo anya dravyakA svabhAva ho usakara AtmAke mokSa kaise ho ? yaha nizcayanayakA mata hai / isaliye zubhakarma pudgaladravyakA svabhAva hai vaha AtmAke mokSakA kAraNa nahIM hai| jJAna AtmAkA svabhAva hai vahI AtmAke paramArthabhUta mokSakA kAraNa hai // aba isI arthake kalazarUpa do zloka kahate haiM-vRttaM ityAdi / arthajo jJAnasvabhAvakara vartanA jJAnakA honA vahI mokSakA kAraNa hai kyoMki jJAnake hI eka AtmadravyakA svabhAvapanA hai aura jo karmasvabhAvakara vartanA hai vaha jJAnakA honA nahIM hai vaha karmakA vartanA mokSakA kAraNa nahIM hai kyoMki karmake anya dravyakA svabhAvapanA hai / bhAvArtha-mokSa AtmAke hotI hai isaliye AtmAkA svabhAva hI mokSakA kAraNa hosakatA hai aura jJAna AtmAkA svabhAva hai vahI mokSakA kAraNa hai / tathA karma anya ( pudgala ) dravyakA svabhAva hai isaliye AtmAke mokSakA kAraNa nahIM hotA yaha nizcaya hai // Age agale kathanakI sUcanAkA zloka kahate haiM-karma hai vaha mokSake kAraNoMkA Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [puNyapApavena jJAnasya bhavanaM na hi / dravyAMtarasvabhAvatvAnmokSaheturna karma tat // 108 // mokSahetutirodhAnAdvaMdhatvAtsvayameva c| mokSahetutirodhAyibhAvatvAttanniSidhyate // 109 // "156 // atha karmaNo mokSahetutirodhAnakaraNaM sAdhayati; vatthasya sebhAvo jaha NAsedi mlmelnnaastto| micchattamalocchaNNaM taha sammattaM khu NAyavvaM // 157 // vatthassa sedabhAvo jaha NAsedI mlmelnnaastto| aNNANamalocchaNNaM taha NANaM hodi NAyavvaM // 158 // vatthassa sedabhAvo jaha NAsedI mlmelnnaastto| kasAyamalocchaNNaM taha cArittaM pi NAvvaM // 159 // vastrasya zvetabhAvo yathA nazyati malamelanAsaktaH / mithyAtvamalAvacchannaM tathA samyaktvaM khalu jJAtavyaM // 157 // vastrasya zvetabhAvo yathA nazyati malamelanAsaktaH / ajJAnamalAvacchannaM tathA jJAnaM bhavati jJAtavyaM // 158 // vastrasya zvetabhAvo yathA nazyati malamelanAsaktaH / kaSAyamalAvacchannaM tathA cAritramapi jJAtavyaM // 159 // jJAnasya samyaktvaM mokSahetuH svabhAvaH, parabhAvena mithyAtvanAmnA karmamalenAvacchannatvAt tirodhIyate parabhAvabhUtamalAvacchinnazvetasvabhAvavat / jJAnasya jJAnaM mokSahetuH svazuddhAtmabhAvanArUpaM paramArthamAzritAnAM tu yatInAM karmakSayo bhavatIti yataH kAraNAditi / evaM mokSamArgakathanarUpeNa gAthAdvayaM gataM // 156 // vastrasya zvetabhAvo yathA nazyati malavimelanA, malasya vizeSeNa melanA saMbaMdhastenAcchannaH / tathaiva mithyAtvamalenocchanno mokSahetubhUto jIvasya samyaktvaguNo nazyatIti jJAtavyaM / vastrasya zvetabhAvo yathA nazyati malavimelanA, malasya vizeSeNa AcchAdana karanevAlA hai aura Apa svayameva baMdhasvarUpa hai tathA mokSake kAraNakA AcchAdakapanA isake hai aiseM tIna hetuoMse karmakA niSedha kiyA gayA hai yahI artha Age gAthAoMkara sAdhate haiM // 156 // _ vahAM prathama hI karmake, mokSakA kAraNa jo darzana jJAna cAritra unakA AcchAdanapanA usako sAdhate haiM;-[ yathA] jaise [vastrasya ] vasrakA [zvetabhAvaH] saphedapanA [malamelanAsaktaH] malake milanekara lipta huA [ nazyati ] naSTa ho jAtA hai tirobhUta hotA hai [ tathA ] usI taraha [ mithyAtvamalAvacchannaM] mithyAtvamalase vyApta huA [samyaktvaM] AtmAkA samyaktvaguNa [ khalu ] nizcayakara [ jJAtavyaM ] AcchAdita horahA hai aisA jAnanA cAhiye // [ yathA ] jaise [ vastrasya zvetabhAvaH ] vastrakA saphedapana Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 3] samayasAraH / 229 bhAvaH, parabhAvenAjJAnanAmnA karmamalenAvacchannatvAttirodhIyate parabhAvabhUtamalAvacchannazvetavastrasvabhAvabhUtazvetakhabhAvavat / jJAnasya cAritraM mokSahetuH svabhAvaH, parabhAvana kaSAyanAnA karmamalenAvacchannatvAttirodhIyate parabhAvabhUtamalAvacchinnazvetavastrasvabhAvabhUtazvetasvabhAvavat / ato mokSahetutirodhAnakaraNAt karma pratiSiddhaM // 157 / 158 / 159 // melanA saMbaMdhastenacchannaH / tathaivAjJAnamalenocchanno mokSahetubhUto jIvasya jJAnaguNo nazyatIti jJAtavyaM / vastrasya zvetabhAvo yathA nazyati malavimelanA, malasya vizeSeNa melanA saMbaMdhastena cchannaH / tathA kaSAyakarmamalenocchanno mokSahetubhUto jIvasya cAritraguNo nazyatIti jJAtavyaM / iti mokSahetubhUtAnAM samyaktvAdiguNAnAM mithyAtvAjJAnakaSAyapratipakSaiH pracchAdanakathanarUpeNa gAthAtrayaM gataM // 157 / 158 / 159 // atha karma svayameva baMdhahetuH kathaM mokSakAraNaM bhava [ malamelanAsaktaH ] malake melase lipta huA [ nazyati ] naSTa ho jAtA hai [ tathA ] usI taraha [ajJAnamalAvacchannaM ] ajJAnamalakara vyApta huA [jJAnaM ] AtmAkA jJAnabhAva [jJAtavyaM bhavati ] AcchAdita hotA hai aisA jAnanA cAhiye // tathA [ yathA ] jaise [ vastrasya zvetabhAvaH ] kapar3ekA saphedapana [ malamelanAsaktaH ] malake milanese vyApta huA [ nazyati ] naSTa ho jAtA hai [tathA ] usI taraha [kaSAyamalAvacchannaM ] kaSAyamalakara vyApta huA [cAritraM api ] AtmAkA cAritra bhAva bhI [jJAtavyaM ] AcchAdita ho jAtA hai aisA jAnanA cAhiye // TIkA-jJAnameM samyaktva hai vaha mokSakA kAraNarUpa svabhAva hai / yaha samyaktva, parabhAvasvarUpa mithyAtvakarmamailakara vyAptapanese AcchAdita ho jAtA hai / jaise parabhAvabhUta maila (raMga) kara sahita huA sapheda vastra usakA svabhAvabhUta sapheda svabhAva AcchAdita ho jAtA hai usI taraha / jJAnakA jJAna hai vaha mokSakA kAraNarUpa svabhAva hai vaha parabhAvarUpa ajJAnanAmA karmarUpI malakara vyAptapanese AcchAdita kiyA jAtA hai jaise parabhAvarUpa maila ( raMga ) kara vyApta huA zvetavastrakA svabhAvabhUta saphedapana AcchAdita hotA hai usI taraha // aura jJAnake cAritra hai vaha bhI mokSakA kAraNarUpa svabhAva hai vaha parabhAvasvarUpa kaSAyanAmA karmarUpI bhaila kara vyAptapanese AcchAdita kiyA jAyA hai jaise parabhAvarUpamaila (raMga) kara vyApta huA sapheda kapar3ekA svabhAvabhUta saphedapana AcchAdita kiyA jAtA hai usI taraha // isaliye mokSake kAraNa jo samyagdarzana jJAna cAritra haiM unakA AcchAdana karanese karmakA niSedha kiyA gayA hai // bhAvArtha-samyagdarzana jJAna cAritrarUpa jJAnake pariNamanasvarUpa mokSamArgake pratibaMdhaka ( rokanevAle ) mithyAtva . ajJAna kaSAyarUpI karma haiM / ye karma usa mokSake kAraNabhAvoMko AcchAdita karate haiM isaliye karmakA niSedha hai // 157 / 158 / 159 // Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [puNyapApaatha karmaNaH svayaM baMdhatvaM sAdhayati; so savvaNANadarisI kammaraeNa NiyeNavacchaNNo / saMsArasamAvaNNo Na vijANadi savvado savvaM // 160 // sa sarvajJAnadI karmarajasA nijenaavcchnnH|| ___ saMsArasamApanno na vijAnAti sarvataH sarvaM // 16 // ___ yataH yameva jJAnatayA vizvasAmAnyavizeSajJAnazIlamapi jJAnamanAdisvapuruSAparAdhapravartamAnakarmamalAvacchannatvAdeva baMdhAvasthAyAM sarvataH sarvamapyAtmAnamavijAnadajJAnabhAvenaivedamevamavatiSThate / tato niyataM svayameva karmaiva bNdhH| ataH svayaM baMdhatvAtkarma pratiSiddhaM // 160 // tIti kathayati;-so savvaNANadarisI kammarayeNa NiyeNa ucchaNNo-sa zuddhAtmA nizcayena samastaparipUrNajJAnadarzanasvabhAvo'pi nijakarmarajasocchanno jhaMpitaHsan / saMsArasamAvaNNo Navi jANadi savvado savvaM / saMsArasamApannaH, saMsAre patitaH san naiva jAnAti sarva vastu, sarvataH sarvaprakAreNa / tato jJAyate karma kartR jIvasya svayameva baMdha. rUpaM kathaM mokSakAraNaM bhavatIti / evaM pApavatpuNyaM baMdhakAraNameveti kathanarUpeNa gAthA gatA Age karmakA svayameva baMdhapanA siddha karate haiM;-[saH] vaha AtmA svabhAvase [ sarvajJAnadarzI] sabakA jAnanevAlA aura dekhanevAlA hai taubhI [nijena karmarajasA] apane karmarUpIrajase [ avacchannaH] AcchAdita ( vyApta ) huA [ saMsArasamApannaH ] saMsArako prApta hotA huA [ sarvataH ] saba tarahase [ sarva] saba vastuko [na vijAnAti ] nahIM jAnatA // TIkA-jisa kAraNa yaha jJAnarUpa AtmA Apa svayameva jJAnapanekara saba padArthoMko sAmAnyavizeSatAse jAnaneke svabhAvavAlA hai taubhI anAdi kAlase apane puruSArthakara kiye hue aparAdhase pravartita jo karmarUpamala usase AcchAdita ( vyApta-malina ) hai / usa malina bhAvase baMdhAvasthAmeM saba prakArake saba jJeyAkArarUpa apane svarUpako nahIM jAnatA huA ajJAnabhAvase hI yaha Apa tiSThatA hai| isa kAraNa yaha nizcaya huA ki karma Apa hI baMdhasvarUpa hai| isIliye Apa hI baMdhapanerUpa jAnake pratiSedhA gayA hai / bhAvArtha-yahAM jJAnazabdakara AtmAkA hI grahaNa kiyA gayA hai / so yaha jJAna svabhAvakara to sabakA dekhane aura jAnanevAlA hai paraMtu anAdise Apa aparAdhI hai isaliye bAMdhe hue karmoMse AcchAdita hai ataH apane saMpUrNarUpako nahIM jAnatA huA ajJAnarUpa huA Apa sthita hai usake karma apane Apa hI baMdhate haiM karmoMko Apa lekara nahIM bAMdhatA Apa to apane ajJAnabhAvoMrUpa pariNamatA hai taba karma svayameva ( Apa hI ) baMdharUpa ho jAte haiM isIlie karmakA pratiSedha hai||160|| Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 3] samayasAraH / atha karmaNo mokSahetutirodhAyibhAvatvaM darzayati ; sammattapaDiNibaddhaM micchattaM jiNavarehi parikahiyaM / tassodayeNa jIvo micchAdiDitti NAyavvo // 169 // NANassa paDiNibaddhaM aNNANaM jiNavarehi parikahiyaM / tarasodayeNa jIvo aNNANI hodi NAyacvo // 162 // cArita paDiNibaddhaM kasAyaM jiNavarehi parikahiyaM / tarasodayeNa jIvo acaritto hodi NAyavvo // 163 // samyaktva pratinibaddhaM mithyAtvaM jinavaraiH parikathitaM / tasyodayena jIvo mithyAdRSTiriti jJAtavyaH // 161 // jJAnasya pratinibaddhaM ajJAnaM jinavaraiH parikathitaM / tasyodayena jIvo'jJAnI bhavati jJAtavyaH // 162 // cAritrapratinibaddhaH kaSAyo jinavaraiH parikathitaH / tasyodayena jIvo'cAritro bhavati jJAtavyaH // 163 // samyaktvasya mokSahetoH svabhAvasya pratibaMdhakaM kila mithyAtvaM tattu svayaM karmaiva tadudayAdeva jJAnasya mithyAdRSTitvaM / jJAnasya mokSahetoH svabhAvasya pratibaMdhakamajJAnaM tattu svayaM karmaiva tadudayAdeva jJAnasyAjJAnatvaM / cAritrasya mokSahetoH svabhAvasya pratibaMdhakaH kila kaSAyaH, sa tu svayaM karmaiva tadudayAdeva jJAnasyAcAritratvaM / ataH svayaM mokSa hetutirodhAyi 231 // 160 // atha pUrvaM mokSahetubhUtAnAM samyaktvAdijIvaguNAnAM mithyAtvAdikarmaNA pracchAdanaM bhavatIti kathitaM idAnIM tadguNAdhArabhUto guNI jIvo mithyAtvAdikarmaNA pracchAdyate iti prakaTIkaroti;--samyaktvapratinibaddhaM pratikUlaM midhyAtvaM bhavatIti jinavaraiH parikathitaM tasyodayena jIvo mithyAdRSTirbhavatIti jJAtavyaH / jJAnasya pratinibaddhaM pratikUlamajJAnaM bhavatIti jinavaraiH parikathitaM tasyodayena jIvazcAjJAnI bhavatIti jJAtavyaH / cAritrasya pratinibaddhaH pratikUlaH krodhA Age karmake, mokSake kAraNa samyagdarzana jJAnacAritroMkA tirodhAyIbhAvapanA dikhalAte haiM, inako pragaTa na hone denA hI tirodhAyIbhAvapanA hai; - [ samyaktvapratinibaddhaM ] samyaktvakA rokanevAlA [ mithyAtvaM ] midhyAtvakarma hai aisA [ jinavaraiH ] jinavadevane [ parikathitaM ] kahA hai [ tasyodayena ] usa midhyAtvake udayase [ jIvaH ] yaha jIva [ mithyAdRSTi: ] midhyAdRSTi ho jAtA hai [ iti jJAtavyaH ] aisA jAnanA cAhiye / [ jJAnasya pratinibaddhaM ] jJAnakAro kanevAlA [ ajJAnaM ] ajJAna hai aisA [ jinavaraiH parikathitaM ] jinavarane kahA hai [ tasyodayena ] usake udayase [ jIvaH ] yaha jIva [ ajJAnI ] ajJAnI [ bhavati ] hotA hai [ jJAtavyaH ] aisA jAnanA cAhiye / [ cAritrapratinibaddhaH ] cAritrakA pratibaMdhaka [ kaSAyaH ] Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [ puNyapApa bhAvatvAtkarma pratiSiddhaM / " saMnyastavyamidaM samastamapi tatkarmaiva mokSArthinA saMnyaste sati tatra kA kila kathA puNyasya pApasya vA / samyaktvAdinijasvabhAvabhavanAnmokSasya heturbhavannaiSkarmyapratibaddhamuddhatarasaM jJAnaM svayaM dhAvati // 1 // yAvatpAkamupaiti karmaviratirjJAnasya samyaG na sA karmajJAnasamuccayo'pi vihitastAvanna kAcitkSatiH / kiMtvatrApi samullasatyadikaSAyo bhavatIti jinavaraiH parikathitaH tasyodayena jIvo'caritro bhavatIti jJAtavyaH / evaM mokSahetubhUto yo'sau jIvo guNI tatpracchAdanakathanamukhyatvena gAthAtrayaM gataM iti samyaktvA - kaSAya hai aisA [ jinavaraiH ] jineMdradevane [ parikathitaH ] kahA hai [ tasya udayena ] usake udayase [ jIvaH ] yaha jIva [ acAritraH ] acAritrI [ bhavati ] ho jAtA hai [ jJAtavyaH ] aisA jAnanA cAhiye || TIkA - samyaktvako mokSakA kAraNasvabhAva hai usakA rokanevAlA midhyAtva hai so Apa ( svayaM ) karma hI hai usake udayase hI jJAnako midhyAdRSTipanA hai, jJAnako bhI mokSakA kAraNasvabhAva hai usake roka - nevAlA pragaTa ajJAna hai so Apa ( svayaM ) karma hI hai usake udayase jJAnako ajJAnIpanA hai, aura cAritrako bhI mokSakA kAraNasvabhAva hai usakA pratibaMdhaka pragaTa kaSAya hai so Apa (svayaM) karma hI hai usake udayase hI jJAnake acAritrapanA hai / jisakAraNa karmake, svayameva mokSakA kAraNa samyagdarzana jJAna cAritra unakA tirodhAyIpanA hai isI - kAraNa karmakA pratiSedha kiyA gayA hai / bhAvArtha - jJAnake mokSakA kAraNa nAsvabhAva samyagdarzana jJAna cAritra haiM / ina tInoMke pratipakSIkarma midhyAtva ajJAna kaSAya ye tIna haiM isaliye una tInoMko pragaTa nahIM hone dete / isakAraNa karmako mokSake kAraNoMkA tirodhAyIbhAvapanA hai isIliye karmakA pratiSedha hai / azubha karmake mokSakA kAraNapanA to kyA hai bAdhakapanA hI prasiddha hai paraMtu zubhakarma bhI baMdharUpa hI hai / isakAraNa yaha bhI karma sAmAnya pratiSedharUpa hI jAnanA / / Age isI arthakA kalazarUpa kAvya kahate haiM-- saMnyasta ityAdi / artha -- mokSa ke cAhanevAloMko yaha samastakarma hI tyAgane yogya hai isataraha isa samasta hI karmako chor3ane se puNyapApakI to kyA vAta hai karmasAmAnya meM donoM hI AjAte haiM / isataraha samasta karmoMkA tyAga honepara jJAna hai vaha samyaktva Adika apane svabhAvarUpa honese mokSakA kAraNa huA karmarahita avasthA se jisakA rasa pratibaddha ( uddhata ) hai aisA apaneApa daur3a AtA hai / bhAvArtha - karmako dUra karake jJAna, apaneApa apane mokSake kAraNasvabhAvarUpa huA pragaTa hotA hai phira use kauna roka sakatA hai ? koI nahIM | Age AzaMkA utpanna hotI hai ki avirata samyagdRSTi Adike jabataka karmakA udaya rahatA hai tabataka jJAna mokSakA kAraNa kaise ho sakatA hai ? tathA karma aura jJAna donoM sAtha kisa taraha rahate haiM ? usake samAdhAnakA kAvya kahate haiM -- yAvat ityAdi / artha - jaba taka karmakA udaya hai aura jJAnakI samyak karmavi Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 3] smysaarH| 233 vazato yatkarma baMdhAya tanmokSAya sthitamekameva paramaM jJAnaM vimuktaM svataH // 2 // magnAH karmanayAvalambanaparA jJAnaM na jAnaMti ye manA jJAnanayaiSiNo'pi yadatisvacchaMdamaMdAdhamAH / vizvasyopari te taraMti satataM jJAnaM bhavaMtaH svayaM ye kurvati na karma jAtu na vazaM yAMti pradijIvaguNA muktikAraNaM tadguNapariNato vA jIvo muktikAraNaM bhavati tasmAcchuddhajIvAdbhinnaM zubhAzubhamanovacanakAyavyApArarUpaM, tadvyApAreNopArjitaM vA zubhAzubhakarma mokSakAraNaM na bhavarati nahIM hai tabataka karma aura jJAna donoMkA ikaTThApana bhI kahA gayA hai tabataka isameM kucha hAni bhI nhiiN| yahAMpara yaha vizeSatA hai ki isa AtmAmeM karmake udayakI jabaradastIse AtmAke vazake vinA karma udaya hotA hai vaha to baMdhake hI liye hai aura mokSake liye to eka paramajJAna hI hai / vaha jJAna, karmase Apa hI rahita hai, karmake karanemeM apane svAmIpanerUpa kartApanekA bhAva nahIM hai / bhAvArtha-jabataka karmakA udaya hai tabataka karma to apanA kArya karatA hI hai aura vahIMpara jJAna hai vaha bhI apanA kArya karatA hai / eka hI AtmAmeM jJAna aura karma donoMke ikaTThe rahanemeM bhI virodha nahIM AtA / jaise mithyAjJAna aura samyagjJAnakA paraspara virodha hai usataraha karmasAmAnyake aura jJAnake virodha nahIM hai // Age karma aura jJAnakA naya vibhAga dikhalAte haiM-manAH ityAdi / artha-jo koI karmanayake avalaMbanameM tatpara haiM usake pakSapAtI haiM ve bhI DUba jAte haiM / jo jJAnako to jAnate nahIM aura jJAnanayake pakSapAtI ( icchuka ) haiM ve bhI DUbate haiN| jo kriyAkAMDako chor3a svacchaMda ho pramAdI hue svarUpameM maMda udyamI haiM ve bhI DUbate haiM / aura jo Apa niraMtara ( hamezA ) jJAnarUpa hue karmako to karate nahIM tathA pramAdake vaza bhI nahIM hote svarUpameM utsAhavAna haiM ve sabalokake Upara tairate haiN| bhAvArthayahAM sarvathA ekAMta abhiprAyakA niSedha kiyA gayA hai kyoMki sarvathA ekAMtakA abhiprAya honA hI mithyAdRSTi hai / vahAM jo paramArthabhUta jJAnasvarUpa AtmAko to jAnatA nahIM hai aura vyavahAra darzana jJAna cAritrarUpa kriyAkAMDake ADaMbarako hI mokSakA kAraNa jAna usameM hI tatpara rahatA hai usIkA pakSapAta karatA hai yaha karmanaya hai / isake pakSapAtI, jJAnako to jAnate nahIM hai aura isa karmanayameM hI khedakhinna haiM ve saMsArasamudrameM DUbate haiN| aura jo paramArthabhUta AtmasvarUpako yathArtha to jAnate nahIM haiM tathA mithyAdRSTi sarvathA ekAMtiyoMke upadezase athavA svayameva kucha aMtaraMgameM jJAnakA svarUpa mithyA kalpanA karake usameM pakSapAta karate haiM aura vyavahAra darzana jJAna cAritrake kriyAkAMDako nirarthaka jAna chor3adete haiM jJAnanayake pakSapAtI bhI haiM ve bhI saMsArasamudra meM DUbate haiM, kyoMki bAhyakriyAkAMDako chor3a svecchAcArI rahate haiM svarUpameM maMdaudyamI rahate haiM / isaliye jo pakSapAtakA abhiprAya chor3a niraMtara jJAnarUpa hue karmakAMDako chor3ate haiM aura niraMtara jJAnakharUpameM "jabataka na thaMbhA jAya tabataka" azubhakarmako chor3a svarUpake sAdhanarUpa zubha 30 samaya. Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [ puNyapApa-, mAdasya ca // 3 // "bhedonmAdabhramarasabharAnnATayatpItamohaM mUlonmUlaM sakalamapi tatkarma kRtvA balena / helonmIlatparamakalayA sArdhamArandhakeli jJAnajyotiH kavalitatamaH proja tIti matvA heyaM tyAjyamiti vyAkhyAnamukhyatvena gAthAnavakaM gataM // 161 / 162 / 163 // dvitIyapAtanikAbhiprAyeNa pApAdhikAravyAkhyAnamukhyatvena gataM / atrAha ziSyaH / jIvAdI saddahaNamityAdi vyavahAraratnatrayavyAkhyAnaM kRtaM tiSThati kathaM pApAdhikAra iti / tatra parihAraH--yadyapi vyavahAramokSamArge nizcayaratnatrayasyopAdeyabhUtasya kAraNabhUtatvAdupAdeyaH paraMparayA jIvasya pavitratAkaraNAt pavitrastathApi bahirdravyAlaMbanatvena parAdhInatvAtpatati nazyatItyekaM kAraNaM / nirvikalpasamAdhiratAnAM vyavahAravikalpAlaMbanena svarUpAtpatitaM bhavatIti dvitIyaM kAraNaM / iti nizcayanayApekSayA pApaM / athavA samyaktvAdivipakSabhUtAnAM mithyAtvAdInAM vyAkhyAnaM 1 1 karmakAMDameM pravartate haiM ve karmakA nAzakara saMsArase nivRtta hote haiM, ve hI saba lokoM ke Upara rahate haiM aisA jAnanA / / Age isa puNyapApAdhikArako saMpUrNakara jJAnakI mahimA karate haiM- bhedonmAdaM ityAdi / artha - jJAnajyoti atizayakara udayako prApta huI saba jagaha phailatI hai / kaisI jyoti hai ? ki jo lIlAmAtrakara ughar3I apanI paramakalA kevalajJAnake sAtha jisane krIr3A AraMbha kI hai / yahAM aisA abhiprAya samajhanA ki jabataka samyagdRSTi chadmastha hai tabataka to usakI jo jJAnaparamakalA kevalajJAna usake sAtha zuddhanayake balase parokSakrIDA karatA hai aura jaba kevalajJAna utpanna ho jAtA hai taba hai / phira kaisI jyoti hai ? ki jisane ajJAnarUpI aMdhakArako dUra kara diyA hai| aisI jJAna jyoti kyA karake pragaTa huI ? pUrvokta zubha azubharUpa samasta karmoM ko apane bala (zakti) kara mUlase ukhAr3akarake / kaisA hai yaha karma ? ki jisane moha pIliyA' hai isIliye bhramake rasa ke bhArase zubha azubhake bhedarUpa unmAdako nacAtA huA hai || bhAvArtha - jJAnajyoti, apane pratibaMdhakakarma joki bhedarUpa hoke nRtya karatAthA jJAnako bhulAdetAthA usa karmako apanI zaktise bigAr3a Apa apane saMpUrNa rUpa sahita prakAzarUpa huI / yahAM abhiprAya aisA jAnanA ki karma sAmAnyapanese eka hI hai taubhI zubhaazubha do bhedarUpa svAMgakara raMgabhUmimeM usane praveza kiyA thA use jJAnane yathArtha eka jAna liyA taba karma raMgabhUmi se nikala gayA / usake vAda jJAna apanI zaktikara yathArthaprakAzarUpa huA aisA jAnanA || isataraha karma nRtyake akhAr3e meM puNyapAparUpakara do nRtyakAriNI . banakara nAcatA thA use jJAnane yathArtha jAna liyA ki karma eka hI hai, taba ekarUpakara nikalagayA nRtya karate rahagayA || savaiyA - "AzrayakAraNarUpa savAdasuM bheda vicAri gineM doU nyAre, puNyaru pApa zubhAzubha bhAvani baMdhabhaye sukhaduHkhakarA re / jJAna bhaye doU eka lakhai budha Azraya Adi samAna vicAre, baMdhake kAraNa haiM doUrUpa inheM taji jina Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smysaarH| adhikAraH 4 ] 235 jumbhe bhareNa // 4 // " 161 // 162 // 163 // iti puNyapAparUpeNa dvipAtrIbhUtamekapAtrIbhUya karma niSkrAMtam // iti zrImadamRtacaMdrasUriviracitAyAM samayasAravyAkhyAyAmAtmakhyAtau puNyapApaprarUpakaH tRtIyo'kaH // 3 // atha aasrvaadhikaarH||4|| atha pravizatyAsravaH / "atha mahAmadanirbharamaMtharaM samararaMgaparAgatamAJavaM / ayamudAragabhIramahodayo jayati durjayayodhadhanurdharaH // 120 // tatrAsravakharUpamabhidadhAti micchattaM aviramaNaM kasAyajogA ya saNasaNNA du / bahuvihabheyA jIve tasseva aNaNNapariNAmA // 164 // NANAvaraNAdIyassa te du kammarasa kAraNaM hoti / tesipi hodi jIvo ya rAgadosAdibhAvakaro // 165 // mithyAtvamaviramaNaM kaSAyayogau ca saMjJAsaMjJAstu / bahuvidhabhedA jIve tasyaivAnanyapariNAmAH // 164 // jJAnAvaraNAdyasya te tu karmaNaH kAraNaM bhavaMti / teSAmapi bhavati jIvaH ca rAgadveSAdibhAvakaraH // 165 // kRtamiti vA pApAdhikAraH / tatraivaM sati vyavahAranayena puNyapAparUpeNa dvibhedamapi karma nizcayena zRMgArarahitapAtravatpudgalarUpeNaikIbhUya niSkrAMtaM // iti zrIjayasenAcAryakRtAyAM samayasAravyAkhyAyAM zuddhAtmAnubhUtilakSaNAyAM tAtparyavRttau sthalatrayasamudAyenaikonaviMzatigAthAbhizcaturthaH puNyapApAdhikAraH samAptaH // 3 // atha prvishtyaanvH| yatra samyagbhedabhAvanApariNataH kAraNasamayasArarUpaH saMvaro nAsti tatrAsravo bhavatIti saMvaravipakSadvAreNa saptadazagAthAparyaMtamAsravavyAkhyAnaM karoti / tatra muni mokSapadhAre // 1 // 161 / 162 / 163 / / yahAMtaka 163 gAthA huI 112 kalazA hue // iti zrI paMDita jayacaMdra kRta samayasAragraMthakI AtmakhyAti nAma TIkAkI bhASA___ vacanikAmeM tIsarA puNyapApa nAmA adhikAra pUrNa huA // 3 // aba AsravakA adhikAra hai / dohA-"dravyAsrava bhinna hai, bhAvAsrava kari nAsa / bhaye siddha paramAtamA, namUM tinahiM sukha Asa // " aba yahAM Asrava praveza karatA hai / Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [AsravarAgadveSamohA AsravAH iha hi jIve svapariNAmanimittAH, ajaDatve sati cidAbhAsAH, mithyAtvAviratikaSAyayogAH pudgalapariNAmAH, jJAnAvaraNAdipudgalakarmAsravaNanimiprathamatastAvat , vItarAgasamyagdRSTerjIvasya rAgadveSamoharUpA AsravA na saMtIti saMkSepeNa vyAkhyAnarUpeNa 'micchattaM aviramaNaM' ityAdi gAthAtrayaM / tadanaMtaraM rAgadveSamohAsravANAM punarapi vizeSavivaraNamukhyatvena 'bhAvo rAgAdijudo' ityAdi svataMtragAthAtrayaM / tataH paraM kevalajJAnAdivyaktirUpakAryasamayasArakAraNabhUtanizcayaratnatrayapariNatasya jJAnijIvasya rAgAdibhAvapratyayaniSedhamukhyatvena cauviha ityAdi gAthAtrayaM / ataHparaM tasyaiva jJAnino jIvasya mithyAtvAdidravyapratyayAstitve'pi vItarAgacAritrabhAvanAbalena rAgAdibhAvapratyayaniSedhamukhyatayA savve puvvaNibaddhA ityAdi sUtracatuSTayaM / tadanaMtaraM navataradravyakarmAstravasyodayAgatadravyapratyayAnAM jIvagatarAgAdibhAvapratyayAH kAraNamiti kAraNavyAkhyAnamukhyatvena rAgo doso ityAdisUtracatuSTayaM kathayati, iti samudAyena saptadazagAthAbhiH paMcasthalaiH AsravAdhikArasamudAyapAtanikA / atha dravyabhAvAsravasvarUpaM kathayati;-micchattaM aviramaNaM kasAyajogA ya saNasaNNA du saNNasaNNA ityatra prAkRtalakSaNabalAt akAralopo draSTavyaH / mithyAtvAviratipramAdakaSAyayogAH, kathaMbhUtAH, bhAvapratyayadravyapratyayarUpeNa saMjJA'saMjJAzcetanAcetanAH / athavA saMjJAH, AhArabhayamaithunaparigraharUpAH, asaMjJAH ISatsaMjJAH, ihalokAkAMkSA paralokAkAMkSAkudharmAkAMkSArUpAstisraH / jaisA nRtyake akhAr3e nAcanevAlA svAMgakara praveza karatA hai usItaraha yahAM AsravakA svAMga hai / vahAM isa svAMgako yathArtha jAnanevAlA jo samyagjJAna hai usakI mahimArUpa maMgala . karate haiM-atha ityAdi / artha- 'atha' zabda maMgala tathA prAraMbha vAcI hai so yahAMse Age kahate haiM-jo kisIse nahIM jItA jAsake aisA yaha anubhava gocara dhanuSadhArI jJAnarUpI subhaTa Asravako jItatA hai / kaisA hai jJAnarUpa subhaTa ? jo amaryAdarUpa phailatA aura jisakI thAha chadmastha (alpajJAnI) nahIM pAsakatA aisA mahAn udayavAlA hai / kaisA Asrava hai ki mahAna madakara atizayase bharA huA unmatta hai tathA saMgrAma (lar3AIkI ) kI bhUmimeM AgayA hai // bhAvArtha-yahAM nRtyake akhAr3emeM Asravane praveza kiyA hai / so nRtyameM aneka rasoMkA varNana hotA hai isaliye rasavat alaMkArakara zAMtarasameM vIra rasako pradhAnakara varNana kiyA hai ki jJAnarUpa dhanuSadhArI Asravako jItatA hai / vaha Asrava saba jagatako jIta madonmatta huA saMgrAmakI raMgabhUmimeM Akara khar3A hogayA taba jJAna isase bhI balavAn subhaTa hai vaha usIsamaya usa Asravako jItaletA hai arthAt aMtarmuhUrta meM karmakA nAzakara kevala jJAna utpanna karadetA hai / aisI jJAnakI sAmarthya hai // Age AsravakA svarUpa kahate haiM;-[mithyAtvaM aviramaNaM] mithyAtva avirati [ kaSAyayogau ca ] aura kaSAya yoga [ saMjJAsaMjJAH tu] ye cAra Asravake bheda cetanAke aura jar3a-pudgalake vikAra aise do do bheda jude 2 haiN| Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 4] . smysaarH| 237 tatvAtkilAsravAH / teSAM tu tadAsravaNanimittatvanimittaM, ajJAnamayA AtmapariNAmA rAgadveSamohAH ? / tata AsravaNanimittatvanimittatvAt rAgadveSamohA evAsravAH, te cAjJAnina kathaMbhUtAH, ete bahuvihabhedA jIve / uttarapratyayabhedena bahudhA vividhAH, ka ? jIve, adhikaraNabhUte / punarapi kthNbhuutaaH| tasseva aNaNNapariNAmA ananyapariNAmAH, abhinapariNAmAH tasyaiva jIvasyAzuddhanizcayanayeneti / NANAvaraNAdIyassa te du kammarasa kAraNaM hoMti te ca pUrvoktadravyapratyayAH udayAgatAH saMtaH nizcayacAritrAvinAbhUtavItarAgasamyaktvAbhAve sati zuddhAtmasvarUpacyutAnAM jIvAnAM jJAnAvaraNAdyaSTavidhasya dravyakarmAsravasya kAraNabhUtA bhavaMti / tesiMpi hodi jIvo rAgadosAdibhAvakaro teSAM ca dravyapratyayAnAM jIvaH kAraNaM bhavati / kathaMbhUtaH ? rAgadveSAdibhAvakara raagdvessaadibhaavprinntH| ayamatra bhAvArthaHdravyapratyayodaye sati zuddhAtmasvarUpabhAvanAM tyaktvA yadA rAgAdibhAvena pariNamati tadA baMdho bhavati naivodayamAtreNa / yadi udayamAtreNa baMdho bhavati ? tadA sarvadA saMsAra eva / kasmAt ? iti cet saMsAriNAM sarvadaiva karmodayasya vidyamAnatvAt / tarhi karmodayo baMdhakAraNaM na bhavati, ? iti cet unameMse cetanake vikAra haiM ve [ jIve ] jIvameM [ bahuvidhabhedAH ] bahuta bheda liye hue haiM ve [ tasyaiva ananyapariNAmAH ] usa jIvake hI abhedarUpa pariNAma haiM aura jo mithyAtva Adi pudgalake vikAra haiM [ te tu] ve to [ jJAnAvaraNAdyasya] jJAnAvaraNa Adi [karmaNaH ] karmoM ke baMdhaneke [kAraNaM] kAraNa [bhavaMti] hai [ca ] aura [ teSAmapi ] una mithyAtva Adi bhAvoMko bhI [rAgadveSAdibhAvakaraH] rAgadveSa Adi bhAvoMkA karanevAlA [jIvaH ] jIva [ bhavati ] kAraNa hotA hai| TIkA-isa jIvameM rAga dveSa moha hI Asrava haiM / kaise haiM ve ? ki jinako apanA pariNAma nimitta hai isIliye jar3a bhI nahIM haiM / aisA honepara ve cidAbhAsa haiM jinameM caitanyakA AbhAsa hai, kyoMki mithyAtva avirati kaSAya aura yoga pudgalake pariNAma haiM ve jJAnAvaraNa Adi pudgaloM ke Aneke nimitta haiM usapanese ve pragaTa Asrava haiM / tathA una mithyAtvAdikoMko jJAnAvaraNAdi karmoMke AgamanakA nimittapanA honeke kAraNa AtmAke ajJAnamaya rAga dveSa moha pariNAma haiM isaliye mithyAtva Adike karmake AsavaNake nimittapaneke nimittapanese rAga dveSa moha hI Asrava haiM ve ajJAnIke hI hote haiM aisA tAtparyase artha nikalatA hai sUtra meM nahIM kahA huA bhI prakaraNase aisA artha AsakatA hai // bhAvArtha-jJAnAvaraNAdi karmoMke AnekA kAraNa to mithyAtvAdi karmakA udayarUpa pudgalake pariNAma haiM aura una karmoM ke AnekA nimitta jIvake rAga dveSa moharUpa pariNAma haiM unako cidvikAra bhI kahate haiM, ve jIvake ajJAna avasthAmeM hote haiN| samyagdRSTIke ajJAna avasthA hotI nahIM kyoMki mithyAtvasahita jJAnako ajJAna kahate haiM / samyagdRSTi jJAnI hogayA hai isaliye ve jJAna avasthAmeM nahIM haiN| tathA a Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [Asravaeva bhavaMtIti arthAdevApadyate // 164 // 165 // atha jJAninastadabhAvaM darzayati; Natthi du AsavavaMdho sammAdihissa aasvnniroho| saMte puvvaNibaddhe jANadi so te abaMdhaMto // 166 // nAsti tvAsravabaMdhaH samyagdRSTerAsravanirodhaH / saMti pUrvanibaddhAni jAnAti sa tAnyavaghnan // 166 // yato hi jJAninojJAnamayairbhAvairajJAnamayA bhAvAH avazyameva nirudhyate / tato 'jJAnamayAnAM bhAvAnAM rAgadveSamohAnAM AsravabhUtAnAM nirodhAt jJAnino bhavatyeva Asravatatra nirvikalpasamAdhibhraSTAnAM mohasahitakarmodayo vyavahAreNa nimittaM bhavati / nizcayena punaH azuddhopAdAnakAraNaM svakIyarAgAdyajJAnabhAva eva // 164 / 165 // atha vItarAgasvasaMvedanajJAnino jIvasya rAgadveSamoharUpabhAvAsravANAmabhAvaM darzayati;-Natthi ityAdi padakhaMDanArUpeNa vyAkhyAnaM kriyate / Natthi du AsavabaMdho sammAdiThissa AsavaNiroho na bhavataH, na vidyate / ko ? tau AsravabaMdhau / gAthAyAM punaH samAhAradvandvasamAsApekSayA dvivacanamapyekavacanaM kRtaM / kasyAsravabaMdhau na staH? samyagdRSTerjIvasya / tarhi kimasti ? AsravanirodhalakSaNasaMvaro'sti so sa samyagdRSTiH saMte saMti vidyamAnAni te tAni puvvaNibaddhe pUrvanibaddhAni jJAnAvaraNAdi karmANi / athavA pratyayApekSayA pUrvanibaddhAn mithyAtvAdipratyayAn jANadi jAnAti vastusvarUpeNa jAnAti / kiM kurvan san ? abaMdhaMto viziSTabhedajJAnabalAnavatarANyabhinavAnyabadhnan-anupArjayan iti / ayamatra bhAvArthaH / sarAgavItarAgabhedena dvidhA virata samyagdRSTi Adike cAritramohake udayase jo rAgAdika hote haiM unakA isake svAmIpanA nahIM hai udayakI jabaradastI hai unako vaha rogake samAna samajha maiMTanA cAhatA hai isa apekSA inase rAga nahIM hai isaliye mithyAtvasahita rAgAdika jo hote haiM ve hI ajJAnamaya rAga dveSa moha haiM ve samyagdRSTike nahIM haiM aisA jAnanA cAhiye // 164 / 165 // ___ Age jJAnIke una AsravoMkA abhAva dikhalAte haiM;-[samyagdRSTeH ] samyagdRSTike [AsravabaMdhaH ] Asrava baMdha [ nAsti] nahIM hai [tu] aura [AsravanirodhaH] AsravakA nirodha hai [pUrvanibaddhAni] aura jo pahaleke bAMdhe hue [ saMti ] sattAmeM maujUda haiM [ tAni ] unako [ abadhnan ] AgAmI nahIM bAMdhatA huA [ saH] vaha [jAnAti ] jAnatA hI hai // TIkA-jisakAraNa nizcayase jJAnIke ajJAnamaya bhAva haiM ve avazya nirodharUpa ( abhAvarUpa ) hote haiM, jJAnamayabhAvoMse ajJAnamaya bhAva ruka jAte haiM aura jisakAraNa ve paraspara virodhI haiM virodhiyoMkA eka jagaha rahanA hotA nahIM hai isakAraNa rAga dveSa moha bhAva haiM ve ajJAnamaya haiM AsravasvarUpa haiM unake nirodhase jJAnIke AsravakA nirodha hotA hI hai isaliye jJAnI, AsravanimittavAle jJAnAvaraNa Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 4 ] samayasAraH / nirodhaH / ato jJAnI nAsravanimittAni pudgalakarmANi badhnAti nityamevAkartRkatvAnnavAni na badhnan sadavasthAni pUrvabaddhAni jJAnasvabhAvatvAtkevalameva jAnAti // 166 // atha rAgadveSamohAnAmAsravatvaM niyamayati ; -- bhAvo rAgAdijudo jIveNa kado du baMdhago bhaNido / rAyAdiviSpamuko abaMdhago jANago NavariM // 167 // bhAvo rAgAdiyutaH jIvena kRtastu baMdhako bhaNitaH / rAgAdivipramukto'baMdhako jJAyako navari // 167 // samyagdRSTirbhavati / tatra yo'sau sarAgasamyagdRSTiH, 239 solasapaNavIsaNabhaM dasacauchakkeka baMdhavochiNNA / dugatIsaca durave paNa solasajogiNo ikko // ityAdi baMdhatribhaMgakathitabaMdhavicchedakrameNa mithyAdRSTayapekSayA tricatvAriMzatprakRtInAmabaMdhakaH / saptAdhikasaptatiprakRtInAmatpasthityanubhAgarUpANAM baMdhako'pi san saMsArasthiticchedako bhavati / tena kAraNenAbaMdhaka iti / tathaivAviratisamyagdRSTerguNasthAnAdupari yathAsaMbhavaM sarAgasamyaktvaparyaMtaM, adhastanaguNasthAnApekSayA tAratamyenAbaMdhakaH / uparimaguNasthAnApekSayA punarbaMdhakaH / tatazca vItarAgasamyaktve jAte sAkSAdabaMdhako bhavati, iti matvA vayaM samyagdRSTayaH sarvathA baMdho nAstIti vaktavyaM / iti AsravavipakSadvAreNa saMvarasya saMkSepasUcanavyAkhyAnamukhyatvena gAthAtrayaM gataM // 166 // atha rAgadveSamoharUpabhAvAnAmAsravatvaM nizcinoti ; -- bhAvo rAgAdijudo jIveNa kado Adi pudgalakamako nahIM bAMdhatA / jisakAraNa sadA una karmoMkA akartA hai isakAraNa una karmoMko navIna nahIM bAMdhatA pahale baMdhe hue the ve sattArUpa avasthita haiM unako kevala jAnatA hI hai kyoMki jJAnIkA jJAna hI svabhAva hai kartA svabhAva nahIM hai kartA hove to bAMdhe // bhAvArtha - jJAnI hue vAda ajJAnarUpa rAgadveSa moha bhAvoMkA nirodha hai, rAgadveSa mohakA nirodha honepara mithyAtva Adi Asrava bhAvoMkA nirodha hotA hai aura Asrava nirodhase navIna baMdhakA nirodha hotA hai / tathA pUrva baMdhe hue sattA meM sthita haiM unakA jJAtA hI rahatA hai kartA nahIM hotA aura jaba kartA nahIM huA taba jJAnIkA jJAna svabhAva hai / yadyapi avirata samyagdRSTi Adike cAritramohakA udaya hai usako aisA jAnanA ki yaha udayakI balavattA hai vaha apanI zaktike anusAra unako rogarUpa jAna kATatA hI hai isaliye hue bhI anahue sarIkhe kahe jAte haiM AgAmI sAmAnyasaMsAra ke baMdharUpa ve nahIM hai / jo alpasthiti anubhAgarUpa baMdha karate haiM ve ajJAnakI pakSa meM nahIM gine / ajJAnakI pakSa meM to midhyAtva anaMtAnubaMdha ke nimittase baMdhatA hai vaha ginA jAtA hai / isataraha jJAnIke Asrava baMdha nahIM ginA // 166 // I / Age rAga dveSa moha inake hI AsravapanekA niyama karate haiM; - [ rAgAdiyukto Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 rAyacandra jainazAstramAlAyAm / [ Asrava iha khalu rAgadveSamohasaMparkajo'jJAnamaya eva bhAvaH, ayaskAMtopalasaMparkaja iva kAlAyasasUcI karma kartumAtmAnaM codayati / tadvivekajastu jJAnamayaH, ayaskAMtopalavivekaja iva kAlAyasasUcIM akarmakaraNautsukyamAtmAnaM svabhAvenaiva sthApayati / tato rAgAdisaM - karNo'jJAnamaya eva kartRtve codakatvAdvaMdhakaH / tadasaMkIrNastu svabhAvodbhAsakatvAtkevalaM jJAyaka eva, na manAgapi baMdhakaH // 167 // atha rAgAdyasaMkIrNabhAva saMbhavaM darzayati ; - pakke phalami paDie jaha Na phalaM vajjhae puNo viMTe / jIvassa kammabhAve paDie Na puNodayamuveI // 168 // du baMdhago hodi yathA ayaskAMtopalasaMparkajo bhAvaH pariNativizeSaH, kAlAyasasUciM prerayati tathA jIvena kRto rAgAdyajJAnajo bhAvaH pariNativizeSaH kartA, zuddhasvabhAvena sAnaMdamavyayamanAdimanaMtazaktimudyotinaM nirupalepaguNamapi jIvaM zuddhasvabhAvAtpracyutaM kRtvA karmabaMdhaM kartuM prerayati / rAgAdivimuko abaMdhago jANago Navari rAgAdijJAnavipramukto bhAvastvabaMdhakaH san navari kiMtu jIvaM karmabaMdha kartuM na prerayati / tarhi kiM karoti ? pUrvoktazuddhasvabhAvenaiva sthApayati / tato jJAyate niruparAgacaitanyacicamatkAramAtraparamAtmapadArthAdbhinnA rAgadveSamohA eva baMdhakAraNamiti // 167 // atha rAgAdirahitazuddhabhAvasya saMbhavaM darzayati ; -- pakke phalammi bhAvaH ] jo rAgAdikara yukta bhAva [ jIvena kRtaH ] jIvakara kiyA gayA ho [tu] vahI [baMdhako bhaNitaH ] navInakarmakA baMdhakaranevAlA kahA gayA hai aura jo [rAgAdivipramuktaH ] rAgAdika bhAvoMse rahita hai vaha [ abaMdhaka: ] baMdha karanevAlA nahIM hai [ kevalaM ] kevala [ jJAyaka: ] jAnanevAlA hI hai / TIkA - isa AtmAmeM nizcayase jo rAga dveSa mohake milApase utpanna huA bhAva hai vaha ajJAnamaya hI hai / jaise cuMbaka patthara ke saMbaMdhase utpanna huA bhAva lohekI sUIko calAtA hai usI taraha vaha ajJAnabhAva AtmAko karma karane ke liye preraNA karatA hai tathA una rAgAdikoMke bhedajJAnase utpanna huA jo bhAva hai vaha jJAnamaya hai / jaise cuMbakapASANake saMsarga vinA sUIkA svabhAvacalanerUpa nahIM hai usItaraha AtmAko karmakarane meM utsAharUpa nahIM aise svabhAvakara sthApita karatA hai / isaliye rAgAdikoM se milA huA ajJAnamaya bhAva hI karmake kartAmeM preraka hai isakAraNa navIna baMdhakA karanevAlA hai tathA rAgAdikase nahIM milA huA bhAva hai vahI apane svabhAvakA pragaTa karanevAlA hai / vaha kevala jAnanevAlA hI hai, vaha navInakarmakA kiMcinmAtra bhI baMdha karanevAlA nahIM hai / bhAvArtha - rAgAdika ke milApase huA ajJAnamaya bhAva hI baMdha karanevAlA hai aura rAgAdikase nahIM milA aisA jJAnamaya bhAva vaha baMdhakA karanevAlA nahIM hai yaha niyama hai // 167 // Age rAgAdikase nahIM milA aise jJAnamayabhAvakA saMbhavanA dikhalAte haiM; - [ yathA ] Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 4 ] smysaarH| 241 pakke phale patite yathA na phalaM badhyate punavRtaiH / jIvasya karmabhAve patite na punarudayamupaiti // 168 // yathA-khalu pakkaM phalaM vRtAtsakRdvizliSTaM sat , na punarvRtasaMbaMdhamupaiti tathA karmodayajo bhAvo jIvabhAvAtsakRdvizliSTaH san , na punarjIvabhAvamupaiti / evaM jJAnamayo rAgAdyasaMkIrNo bhAvaH saMbhavati / "bhAvo rAgadveSamohaivinA yo jIvasya syAd jJAnanivRtta eva / ruMdhan sarvAn daivyakarmAsravaughAn eSo'bhAvaH sarvabhAvAsravANAM // 121 // " 168 // paDide jaha Na phalaM vajjhade puNo viMTe yathA pake phale patite sati punarapi tadeva phalaM te na badhyate / jIvassa kammabhAve paDide Na puNodayamuvehi tathA tattvajJAnino jIvasya sAtAsAtodayajanitasukhaduHkharUpakarmabhAve karmaparyAye patite galite nirjIrNe sati rAgadveSamohAbhAvAt punarapi tatkarma baMdhaM nAyAti, naivodayaM ca / tato rAgAdyabhAvAt zuddhabhAvaH saMbhavati / tata eva ca samyagdRSTerjIvasya nirvikArasvasaMvittibalena saMvarapUrvikA nirjarA bhavatIjaise [phale ] vRkSa tathA velikA phala [pake patite ] pakakara girajAya vaha [punaH] phira [ vRtaiH ] gucchese [ na badhyate ] nahIM baMdhatA usItaraha [ jIvasya ] jIvameM [karmabhAve ] pudgalakarmabhAvarUpa [ patite ] pakakara jhar3ajAya arthAt nirjarA ho gaI ho vaha karma [punaH] phira [ udayaM ] udaya [na upaiti] nahIM hotA // TIkAjaise nizcayakara yaha pragaTa hai ki pakAhuA phala gucchese ekavAra girajAya to vaha phala phira gucchese saMbaMdharUpa nahIM hotA usItaraha karmake udayase utpannahuA jo jIvakA bhAva vaha ekavAra bhI jIvase bhinnahuA phira jIvabhAvako nahIM prApta hotA / isataraha jJAnabhAva rAgAdikase nahIM milAhuA hI saMbhavatA hai // bhAvArtha-karmakI nirjarA honeke vAda vaha karma phira udayameM nahIM AtA taba jJAnamaya hI bhAva rahajAtA hai / isataraha jaba jIvakA mithyAtvakarma anaMtAnubaMdhIsahita sattAmeMse kSaya ho jAtA hai taba phira udayameM nahIM AtA taba jJAnI huA phira karmakA kartA nahIM hotA / mithyAtvake sAtha rahanevAlI prakRtiyAM to baMdhatIM nahIM aura anya prakRtisAmAnya saMsArakA kAraNa nahIM hai / mUlase kaTehue vRkSake hare patte ke samAna haiM ve zIghra hI sUkhane yogya haiN| isaprakAra jJAnIkA rAgAdikase nahIM milA huA jJAnamaya bhAva saMbhavatA hai cAritramohake udayakA rAga ajJAnamaya nahIM ginAjAtA kyoMki samyagdRSTike usakA svAmIpanA nahIM hai // aba isa arthakA kalazarUpa kAvya kahate haiM-bhAvo ityaadi| artha-jo jIvakA rAgadveSa mohake vinA bhAva hotA hai vaha bhAva jJAnakara hI racAhuA hai, yaha bhAva saba dravyAsravoMko rokanevAlA hai isaliye sabhI bhAvAsravoMkA abhAva kahanA 1 samyaktvapUrvaH zuddhasvarUpAnubhavaH pariNAmaH / 2 dravyakarmaNAM jJAnAvaraNAdInAmAtravaH pratisamayaM dhArApravAharUpatayA AtmapradezaiH sahAnyonyAnugamaH, tasyaughAn / 31 samaya0 Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [Asravaatha jJAnino dravyAsravAbhAvaM darzayati; puDhavIpiMDasamANA puvvaNibaddhA du paccayA tassa / kammasarIreNa du te baddhA savvepi NANissa // 169 // . pRthvIpiMDasamAnAH pUrvanibaddhAstu pratyayAstasya / karmazarIreNa tu te baddhAH sarve'pi jJAninaH // 169 // ye khalu pUrva, ajJAnenaiva baddhA mithyAtvAviratikaSAyayogA dravyAsravabhUtAH pratyayAH, te jJAnino dravyAMtarabhUtAH cetanapudgalapariNAmatvAt pRthvIpiMDasamAnAH / te tu sarve'pi tyarthaH // 168 // atha jJAnino navataradravyAsravAbhAvaM darzayati;-puDhavIpiMDasamANA puvvaNibaddhA du paccayA tassa pRthvIpiMDasamAnAH akiMcitkarA bhavaMti / ke te? pUrvanibaddhAH mithyAtvAdidravyapratyayAH / kasya ? tasya vItarAgasamyagdRSTerjIvasya / yato rAgAdyajanakatvAdakiMcitkarAstataH kAraNAt , navataradravyakarmabaMdho na bhavati / tarhi pRthvIpiMDasamAnAH saMtaH kena rUpeNa tiSThaMti ? kammasarIreNa du te baDA savvepi NANissa kArmaNazarIrarUpeNaiva te sarve baddhAstiSThaMti, na ca rAgAdibhAvapariNatajIvarUpeNa / kasya ? nirmalAtmAnubhUtilakSaNabhedavijJAnino jIvasyeti / kiMca yadyapi dravyapratyayAH kArmANazarIrarUpeNa muSTibaddhaviSavattiSThaMti tathApi udayAbhAve sukhaduHkhavikRtirUpAM bAdhAM na kurvati / tena kAraNena jJAnino jIvasya, navatarakarmAsravAbhAva iti bhAvArthaH / evaM rAgadveSamoharUpAsravANAM vizeSavivaraNarUpeNa svataMtragAcAhiye // bhAvArtha-pUrvakathita hI jAnanA yahAM saba bhAvAtravoMkA abhAva kahA hai| vaha isakAraNa ki saMsArakA kAraNa mithyAtva hI hai usa saMbaMdhI rAgAdikakA abhAva huA to sabhI bhAvAsravoMkA abhAva hogayA samajhanA // 168 // Age jJAnIke dravyAsravakA abhAva dikhalAte haiM;-[tasya jJAninaH ] usa pUrvokta jJAnIke [ pUrvanibaDAH] pahale ajJAnaavasthAmeM baMdhehue [sarvepi ] sabhI [pratyayAH ] karma [ pRthivIpiMDasamAnAH] jIvake rAgAdibhAvoMke hue vinA pRthvIke piMDasamAna haiM jaise maTTIAdi anya pudgalaskaMdha haiM usItaraha ve bhI haiM [tu] aura ve [karmazarIreNa baddhAH ] kArmaNazarIrake sAtha baMdhehue haiM // TIkA-jo pragaTapane pahale ajJAnakara bAMdhe jo mithyAtva avirati kaSAya yogarUpa dravyAsravabhUta pratyaya ve jJAnIke anya dravyarUpa acetana pudgala dravyake pariNAmapanese pRthivIke piMDasamAna haiN| ve sabhI apane pudgalasvabhAvase kArmaNa zarIrakara hI eka hoke baMdhe haiM paraMtu jIvakara nahIM baMdhe haiM isa kAraNa jJAnIke dravyAsravakA abhAva khabhAvase hI siddha hai // bhAvArtha-jabase AtmA jJAnI huA tabase jJAnIke bhAvAsravakA to abhAva huA hI aura dravyAsrava hai vaha mithyAtvAdi pudgala dravyake pariNAma haiM ve kArmANa zarIrase svayameva baMdha rahe haiM ve jaise anya Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 4] smysaarH| svabhAvata eva kArmANazarIreNaiva saMbaddhA na tu jIvena, ataH svabhAvasiddha eva drvyaasrvaabhaavo'jnyaaninH| bhAvAsravAbhAvamayaM prapanno dravyAsravebhyaH svata eva bhinnH| jJAnI sadA jJAnamayaikabhAvo nirAsravo jJAyaka eka eva // 122" // 169 // kathaM jJAnI nirAsravaH 1 iti cet; cahuviha aNeyabheyaM baMdhate NANadaMsaNaguNehiM / samaye samaye jahmA teNa avaMdhotti NANI du|| 170 // caturvidhA anekabhedaM badhnati jJAnadarzanaguNAbhyAM / samaye samaye yasmAt tenAbaMdha iti jJAnI tu // 170 // thAtrayaM gataM // 169 // atha kathaM jJAnI nirAstravaH ? iti pRcchati;-cahaviha aNeyabheyaM baMdhate NANadaMsaNaguNehiM cahuviha iti bahuvacane prAkRtalakSaNabalena hasvatvaM / caturvidhA mUlapratyayAH kartAraH jJAnAvaraNAdibhedabhinnamanekavidhaM karma kurvati / kAbhyAM kRtvA ? jJAnadarzanaguNAbhyAM darzanajJAnaguNau kathaM baMdhakAraNabhUtau bhavataH ? iti cet-ayamatra bhAvaH, dravyapratyayA udayamAgatAH saMtaH jIvasya jJAnadarzanadvayaM rAgAdyajJAnabhAvena pariNamayaMti, tadA rAgAdyajJAnabhAvapariNataM jJAnadarzanaguNadvayaM baMdhakAraNaM bhavati / vastutastu rAgAdyajJAnabhAvapariNataM jJAnadarzanaguNadvayaM ajJAnameva bhaNyate tat / 'aNANadaMsaNaguNehi' iti pAThAntaraM kecana paThati / samae samae jamA teNa abaMdhutti NANI du samaye samaye yasmAt pratyayAH kartAraH / jJAnadarzanaguNaM rAgAdyajJAnapariNataM kRtvA navataraM karma kurvati / tena kAraNena bhedajJAnI mRttikAke piMDa haiM vaise ve bhI haiM, bhAvAsravake vinA kucha AgAmI karmabaMdhako kAraNa nahIM haiM aura pudgalamaya haiM isa kAraNa amUrtIka caitanyasvarUpa jIvase svayameva hI bhinna haiM aisA jJAnI jAnatA hai| aba isa arthakA kalazarUpa kAvya kahate haiM-bhAvA ityAdi / artha-yaha jJAnI bhAvAsravake abhAvako prAptahuA hai isaliye dravyAsravase to svayameva hI bhinna hai, kyoMki jJAnI to sadA jJAnamaya hI kevala (eka) bhAvavAlA hai isakAraNa nirAsrava hI hai eka jJAyaka hI hai| bhAvArtha-bhAvAsrava jo rAga dveSa moha unakA to.jJAnIke abhAva hogayA hai aura dravyAsrava haiM ve pudgalapariNAma haiM unase sadA hI svayameva bhinna hai, isaliye jJAnI nirAsrava hI hai // 169 // ___ Age pUchate haiM ki, jJAnI nirAsrava kisataraha hai ? usake uttarakI gAthA kahate haiM;[yasmAt ] jisakAraNa [ caturvidhAH ] cAra prakArake jo pUrva kahe gaye mithyAtva aviramaNa kaSAya yoga Asrava haiM ve [jJAnadarzanaguNAbhyAM ] darzanajJAnaguNoMkara [samaye samaye ] samaya samaya [anekabhedaM ] aneka bheda liye [badhnati] Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 rAyacandra jainazAstramAlAyAm / [ Asrava jJAnI hi tAvadAvabhAvanAbhiprAyAbhAvAnnirAsrava eva / yattu tasyApi dravyapratyayAH pratisamayamanekaprakAraM pudgalakarma banaMti tatra jJAnaguNapariNAmahetuH // 170 // kathaM jJAnaguNapariNAmo baMdhaheturiti cet; jAdu jahaNNAdo NANaguNAdo puNovi pariNamadi / aNNattaM NANaguNo teNa du so baMdhago bhaNido // 171 // yasmAttu jaghanyAt jJAnaguNAt punarapi pariNamate / anyatvaM jJAnaguNaH tena tu sa baMdhako bhaNitaH // 171 // jJAnaguNasya hi yAvajaghanyo bhAvaH tAvat tasyAMtarmuhUrta vipariNAmitvAt punaH punara 1 baMdho na bhavati / kiM tu jJAnadarzanaraMjakatvena pratyayA eva baMdhakAH, iti jJAnino nirAsravatvaM siddhaM // 170 // atha kathaM jJAnaguNapariNAmo baMdhaheturiti punarapi pRcchati ; - jahmA du jahaNNAdo NANaguNAdo puNovi pariNamadi aNNattaM NANaguNo yasmAt yathAkhyAtacAritrAtpUrvaM jaghanyo hInaH sakaSAyo jJAnaguNo bhavati / tasmAt jaghanyatvAdiva jJAnaguNAt sakAzAt, aMtarmuhUrtAnaMtaraM nirvikalpasamAdhau sthAtuM na zaknoti jIvaH / tataH kAraNAt anyatvaM savikalpakaparyAyAMtaraM pariNamati / sa kaH ? kartA / jJAnaguNaH / teNa du so baMdhago bhaNido tena savikalpena kaSAyabhAvena sa jJAnaguNo baMdhako bhaNita: / athavA dvitIyavyAkhyAnaM / jaghanyAt ko'rthaH, jaghanyAt midhyAdRSTijJAnaguNAt / kAlalabdhivazena samyaktve prApte sati jJAnaguNaH kartA mithyAparyAyaM tyaktvA anyatvaM samyagjJAnitvaM pariNamati / teNa du so baMdhago bhaNido tena kAraNena jJAnaguNo jJAnaguNapariNatajIvo vA abaMdhako bhaNita kamoMko bAMdhate haiM [ tena ] isakAraNa [ jJAnI tu ] jJAnI to [ abaMdha iti ] adharUpa hI hai | TIkA - prathama hI jJAnI to AsravabhAvakI bhAvanA ke abhiprAyake abhAvase nirAsrava hI hai aura usa jJAnIke dravyAsava bhI samaya samaya prati aneka prakAra pudgalakarmoMko bAMdhatA hai usameM jJAnaguNakA pariNamana kAraNa hai // 170 // Age phira pUchate haiM ki jJAnaguNakA pariNAma baMdhakA kAraNa kaise hai usake uttara kI kahate haiM; - [ yasmAt tu ] jisa kAraNa [ jJAnaguNaH ] jJAnaguNa [ punarapi ] phira bhI [ jaghanyAt jJAnaguNAt ] jaghanya jJAnaguNase [ anyatvaM ] anyapanerUpa [ pariNamate ] pariNamatA hai [ tena tu ] isIkAraNa [ sa ] vaha jJAnaguNa [baMdhako bhaNita: ] karmakA baMdha karanevAlA kahAgayA hai || TIkA - jabataka jJAnaguNakA jaghanya bhAva hai----kSayopazamarUpa bhAva hai tabataka aMtarmuhUrta vipariNAmI hai jJAnabhAvarUpa antarmuhUrta hI rahatA hai vAda anya prakAra pariNamatA hai / isaliye anyapanArUpa bhI isakA pariNAma hai vaha yathAkhyAta cAritraavasthAke nIce avazyaMbhAvI rAgapariNAmakA sadbhAva Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 4] smysaarH| 245 nyatayAsti pariNAmaH / sa tu yathAkhyAtacAritrAvasthAyA adhastAdavazyabhAvirAgasadbhAvAt baMdhahetureva syAt // 171 // ___ evaM sati kathaM jJAnI nirAsravaH ? iti cet ; daMsaNaNANacarittaM jaM pariNamade jahaNNabhAveNa / NANI teNa du bajjhadi puggalakammeNa viviheNa // 172 // darzanajJAnacAritraM yatpariNamate jaghanyabhAvena / jJAnI tena tu badhyate pudgalakarmaNA vividhena // 172 // ityabhiprAyaH // 171 // atha yathAkhyAtacAritrAdhastAdaMtarmuhUrtAnaMtaraM nirvikalpasamAdhau sthAtuM na zakyata iti bhaNitaM pUrva / evaM sati kathaM jJAnI nirAsrava iti cet ;-daMsaNaNANacarittaM jaM pariNamade jahaNNabhAveNa jJAnI tAvadIhApUrvarAgAdivikalpakAraNAbhAvAnnirAsrava eva / kiM tu so'pi yAvatkAlaM paramasamAdheranuSThAnAbhAve sati zuddhAtmasvarUpaM draSTuM jJAtumanucarituM vAsamarthaH tAvatkAlaM tasyApi saMbaMdhi yadarzanaM jJAnaM cAritraM tajjaghanyabhAvena sakaSAyabhAvena a. nIhitavRttyA pariNamati / NANI teNa du bajjhadi puggalakammeNa viviheNa tena kAraNena san bhedajJAnI svakIyaguNasthAnAnusAreNa paraMparayA muktikAraNabhUtena tIrthakaranAmakahai isaliye baMdhakA kAraNa hI hai bhAvArtha-kSayopazamajJAnakA eka jJeyake Upara ThaharanA aMtarmuhUrta hI hotA hai pIche avazya anya jJeyako avalaMbana karatA hai isakAraNa svarUpameM bhI aMtamuhUrta hI ThaharanA hosakatA hai / isaliye aisA anumAna hai ki yathAkhyAta cAritra avasthAke nIce avazya rAga pariNAmakA sadbhAva hai usa rAgake sadbhAvase baMdha bhI hotA hai / isa kAraNa jJAna guNakA jaghanyabhAva baMdhakA kAraNa kahA gayA hai // 171 // Age phira pUchate haiM ki jo jJAnaguNakA jaghanya bhAva anyapanArUpa pariNAma baMdhakA kAraNa hai to jJAnI nirAsrava hai aisA kisatarahase kahA ? usake uttarakI gAthA kahate haiM;-[darzanajJAnacAritraM ] darzanajJAnacAritra [yat ] jisakAraNa [ jaghanyabhAvena ] jaghanya bhAvakara [pariNamate ] pariNamate haiM [ tena tu] isa kAraNase [jJAnI ] jJAnI [vividhena ] aneka prakArake - [ pudgalakarmaNA ] pudgalakose [badhyate] baMdhatA hai // TIkA-nizcayakara jo jJAnI hai vaha buddhipUrvaka rAgadveSamoharUpa AsravabhAvake abhAvase nirAsrava hI hai| vahAM yaha vizeSatA hai ki vahI jJAnI jabataka jJAnako sarvotkRSTabhAvakara dekhaneko jAnaneko AcaraNa karaneko asamartha hai tathA jaghanyabhAvase hI jJAnako dekhatA hai jAnatA hai AcaratA hai tabataka usa jJAnIke bhI jJAnake jaghanyabhAvakI anyathA aprAptikara anumAnarUpa kiyAgayA abuddhipUrvaka karmamalakalaMkakA sadbhAva hai| isaliye pudgalakarmakA baMdha hotA hai / isakAraNa yaha upadeza Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [ Asravayo hi jJAnI sa buddhipUrvakarAgadveSamohAsravabhAvAbhAvAt nirAsrava eva, kiMtu so'pi yAvajjJAnaM sarvotkRSTabhAvena dRSTuM jJAtumanucarituM vA'zaktaH sanU jaghanyabhAvenaiva jJAnaM pazyati jAnAtyanucarati tAvattasyApi jaghanyabhAvAnyathAnupapattyA'numIyamAnAbuddhipUrvakakalaMkavipAkasabhAvAt pudgalakarmabaMdhaH syAt / atastAvajjJAnaM draSTavyaM jJAtavyamanucaritavyaM ca yAvajjJAnasya yAvAn pUrNo bhAvastAvAn dRSTo jJAto'nucaritazca samyagbhavati / tataH sAkSAt jJAnIbhUtaH sarvathA nirAsrava eva syAt / saMnyasyannijabuddhipUrvamanizaM rAgaM samagraM svayaM vAraMvAramabuddhipUrvamapi taM jetuM svazaktiM maMprakRtyAdipudgalarUpeNa vividhapuNyakarmaNA badhyate / iti jJAtvA khyAtipUjAlAbhabhogAkAMkSArUpanidAnabaMdhAdibhAvapariNAmaparihAreNa nirvikalpasamAdhau sthitvA tAvatparyaMta zuddhAtmarUpaM draSTavyaM jJAtavyamanucaritavyaM ca yAvattasya zuddhAtmasvarUpasya paripUrNaH kevalajJAnarUpo bhAvo dRSTo jJAtos hai ki tabhItaka jJAnako dekhanA jAnanA AcaraNa karanA jabataka jJAnakA pUrNabhAva jitanA hai utanA dekhA jAnA AcaraNa karanA acchItaraha na ho jAya / usake bAda sAkSAt jJAnI huA sarvathA nirAsrava hI hotA hai / bhAvArtha-jJAnIko nirAsrava isataraha kahA hai ki jabataka isake kSayozamajJAna hai tabataka to buddhipUrvaka ajJAnamaya rAgadveSamohakA abhAva hai isaliye nirAsrava hai aura jabataka kSayopazamajJAna hai tabataka darzana jhAna cAritra jaghanya bhAvakara pariNamate haiM tabataka saMpUrNa jJAnakA dekhanA jAnanA AcaraNa honA nahIM hotaa| so isa jaghanyabhAvakara hI aisA jAnate haiM ki isake abuddhipUrvaka karmakalaMka vidyamAna hai usIse baMdhabhI hotA hai vaha cAritramohake udayakara hai ajJAnamaya bhAva nahIM hai / isaliye aisA upadeza hai ki jabataka jJAna saMpUrNa na ho-kevalajJAna na prakaTa ho tabataka jJAnakA hI dhyAna niraMtara karanA jJAnako hI dekhanA, jJAnako hI jAnanA, jJAnako hI aacrnaa| isI mArgase hI cAritramohakA nAza hotA hai aura kevala jJAna prakaTa hotA hai taba sabatarahase sAkSAt nirAsrava hotA hai / yaha vivakSA (vaktAkI icchA)kA vicitra panA hai / buddhipUrvakarAgAdikake abhAvakI apekSA to abuddhipUrvaka rAgAdika honepara bhI nirAsrava kahA hai aura abuddhipUrvakakA abhAva honevAda to kevala jJAna hI utpanna hogA taba sAkSAt nirAsrava hogA hI aise jAnanA / aba isI arthakA kalazarUpakAvya kahate haiM;-saMnya ityAdi / artha-yaha AtmA jaba jJAnI hotA hai taba apane buddhipUrvaka rAgako to sabako hI Apa dUra karatAhuA niraMtara pravartatA hai aura abuddhipUrvaka rAgako bhI jItanekeliye vAraMvAra apanI jJAnAnubhavanarUpa zaktiko sparzatAhuA pravartatA 1 dhuddhipUrvakAste pariNAmA ye manodvArA bAhyaviSayAnAlaMbya pravartate, pravartamAnAzca khAnubhavagamyAH asamAnena parasyApi gamyA bhavaMti / abuddhipUrvakAstu pariNAmA iMdriyamanovyApAramaMtareNa kevalamohodayanimittAste tu khAnubhavagocarakhAdabuddhipUrvakA iti vishessH| Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 4] smysaarH| . 247 spRzan / ucchiMdan parivRttimeva sakalAM jJAnasya pUrNobhavannAtmA nityanirAsravo bhavati hi jJAnI yadA syAttadA // "sarvasyAmeva jIvaMtyAM dravyapratyayasaMtatau / kuto nirAsravo jJAnI nityameveti cenmatiH // 123 // " 172 // savve puvvaNibaddhA du paccayA saMti smmdihiss| uvaogappAogaM baMdhate kammabhAveNa // 173 // saMtI duNirubabhojA bAlA icchI jaheva purusss| vaMdhadi te uvabhoje taruNI icchI jaha Narassa // 174 // hodUNa NiravabhojjA taha baMdhadi jaha havaMti uvabhojjA / sattahavihA bhUdA NANAvaraNAdibhAvehiM // 175 // edeNa kAraNeNa du sammAdiTThI abaMdhago hodi / AsavabhAvAbhAve Na paccayA baMdhagA bhaNidA // 176 // catuSkaM sarve pUrvanibaddhAstu pratyayAH saMti samyagdRSTeH / upayogaprAyogya bannati karmabhAvena // 173 // saMti tu nirupabhogyAni bAlA strI yatheha puruSasya / badhnAti tAni upabhogyAni taruNI strI yathA narasya // 174 // bhUtvA nirupabhogyAni tathA badhnAti yathA bhavaMtyupabhogyAni / saptASTavidhAni bhUtAni jJAnAvaraNAdibhAvaiH // 175 // etena kAraNena tu samyagdRSTirabaMdhako bhaNitaH / AsravabhAvAbhAve na pratyayA baMdhakA bhaNitAH // 176 // nucaritazca bhavatIti bhAvArthaH / evaM jJAnino bhAvAsravasvarUpaniSedhamukhyatvena gAthAtrayaM gataM // 172 // atha dravyapratyayeSu vidyamAneSu kathaM jJAnI nirAsravaH ? iti cet ;-savve puhai tathA jJAnake samasta palaTaneko dUra karatAhuA jJAnako svarUpameM ThaharAtA pUrNahuA pravartatA hai / aise jJAnI jaba hove taba zAzvatA nirAsrava hotA hai // bhAvArtha-jaba saba rAgako heya jAnA taba usake maiMTanekA hI udyama pravartatA hai taba sadA nirAsrava hI kahanA cAhiye, kyoMki isake AsravabhAvoMkI bhAvanAke abhiprAyakA abhAva hai / yahAM buddhipUrvaka abuddhipUrvakakI do sUcanAyeM haiN| eka to vaha ki Apa to karanA nahIM cAhatA aura paranimittase jabaradastIse ho, usako Apa jAnatA hai to bhI usako buddhipUrvaka kahanA cAhiye / aura dUsarA vaha ki apane jJAnagocara hI nahIM pratyakSa jJAnI jise jAnate haiM tathA usake avinAbhAvI cinhakara anumAnase jAniye use abuddhipUrvaka jAnanA // 172 // Age pUchate haiM ki sabhI dravyAsravakI saMtatiko jInese jJAnI nirAsrava kisataraha hai ? Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [ AsravayataH sadavasthAyAM tadAtvapariNItabAlastrIvat pUrvamanupabhogyatve'pi vipAkAvasthAyAM prAptayauvanapUrvapariNItastrIvat upabhogyaprAyogyaM pudgalakarmadravyapratyayAH saMto'pi karmodayakAryajI vvaNivaddhA du paccayA saMti sammadihissa sarve pUrvanibaddhA dravyapratyayAH saMti tAvatsamyagdRSTeH / uvaogappAogaM baMdhate kammabhAveNa yadyapi vidyate tathApyupayogena prAyogyaM tatkAlodayaprAyogyakarmatApannaM karma banaMti / kena- kRtvA ? bhAvena rAgAdipariNAmena, nacAstitvamAtreNa baMdhakAraNaM bhavaMtIti / saMtAvi NiravabhojA bAlA icchI jaheva aise praznakA zloka hai--sarvasyA ityAdi / artha-jJAnIke sabhI dravyAsravakI saMtatiko jInese jJAnI nitya hI nirAsrava hai aisA kyoM kahA ? aisI ziSyakI AzaMkArUpa buddhi hai usake uttarakI gAthA kahate haiM;-[samyagdRSTeH ] samyagdRSTike [ sarve ] sabhI [ pUrvanibaddhAH tu] pUrva ajJAnaavasthAmeM bAMdhe [pratyayAH ] mithyAtvAdi Asrava [saMti ] sattArUpa maujUda haiM ve [ upayogaprAyogyaM ] upayogake prayoga karanerUpa jaise ho vaise [karmabhAvena ] usake anusAra karma bhAvakara [ bannati ] AgAmI baMdhako prApta hote haiM [ nirupabhogyAni ] aura jo pUrvabaMdhe pratyaya udayavinA Aye bhogane yogyapanese rahita [ bhUtvA ] hokara tiSTha rahe haiM ve phira [tathA badhnaMti ] AgAmI usataraha baMdhate haiM [ yathA ] jaise [ jJAnAvaraNAdi bhAvaiH] jJAnAvaraNAdibhAvoMkara [saptASTavidhAni ] sAta ATha prakAra phira [upabhogyAni] bhogena yogya [ bhavaMti ] ho jAya~ [tu] aura [nirupabhogyAni saMti] ve pUrvabaMdhe pratyaya sattAmeM aise haiM [ yathA] jaise [ iha ] isalokameM [puruSasya] puruSake [bAlA strI ] bAlikA strI bhogane yogya nahIM hotI [ tAni ] aura vehI [upa bhogyAni ] bhogane yogya hote haiM taba [ badhnAti ] puruSako bAMdhate haiM [yathA ] jaise [ taruNI strI ] vahI bAlA strI javAna hojAya taba [ narasya ] puruSako bAMdhaletI hai arthAt puruSa usake AdhIna ho jAtA hai yahI baMdhanA hai| [ etena tu kAraNena ] isIkAraNase [ samyagdRSTiH ] samyagdRSTi [ abaMdhakaH ] abaMdhaka [bhaNitaH] kahA gayA hai kyoMki [AsravabhAvAbhAve] AsravabhAva jo rAga dveSa moha unakA abhAva honese [pratyayAH] mithyAtvaAdi pratyaya sattAmeM honepara bhI [baMdhakAH ] AgAmI karmabaMdhake karanevAle [na ] nahIM [ bhaNitAH ] kahe gaye haiN| TIkA-jisakAraNa aiseM hai ki jaise tatkAlakI vivAhita bAlastrI pahale bAlakaavasthAmeM puruSake bhogane yogya nahIM hotI phira vahI strI jaba taruNI hojAya taba yauvanaavasthAmeM bhogane yogya hotI hai taba puruSa bhI usake AdhIna hojAtA hai / usItaraha pahale bAMdhe karma jabataka sattAavasthAmeM haiM tabataka bhogane yogya nahIM hote phira ve hI Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 4 ] smysaarH| 249 vabhAvasadbhAvAdeva banaMti tato jJAnino yadi dravyapratyayAH pUrvabaddhAH saMti / saMtu, tathApi sa tu nirAsrava eva karmodayakAryasya rAgadveSamoharUpasyAsravabhAvasthAbhAve dravyapratyayAnAmabaMdhahetutvAt / purusassa vidyamAnAnyapi karmANi kacitprAkRte liMgavyabhicAro'pi, iti vacanAnnapuMsakaliMge puliMganirdezaH / puliMge'pi napuMsakaliMganirdezaH / kArake kArakAMtaranirdezo bhavati, iti| tAni karmANi udayAtpUrvaM nirupabhogyAni bhavaMti / kena dRSTAMtena ? bAlA strI yathA puruSasya / baMdhadi te uvabhoje taruNI icchI jaha Narassa tAni karmANi udayakAle upabhogyAni bhavati / rAgAdibhAvena navatarANi ca badhnati / kathaM? yathA taruNI strI narasyeti / atha tamevArthaM dRDhayati / udayAtpUrva nirupabhogyAni bhUtvA karmANi svakIyaguNasthAnAnusAreNa, udayakAlaM prApya yathAbhogyAni bhavaMti, tathA rAgAdibhAvena pariNAmena AyuSkabaMdhakAle aSTavidhabhUtAni zeSakAle saptavidhAni jJAnAvaraNAdidravyakarmabhAvena paryAyeNa navatarANi bannaMti, nacAstitvamAtreNeti / rAgAdibhAvAsravasyAbhAve dravyapratyayA astitvamAtreNa baMdhakAraNaM na bhavaMti / karma jaba vipAkaavasthAko prApta hojAte haiM taba usa udayaavasthAmeM bhogane yogya ho jAte haiM taba jaisA AtmAkA upayoga vikArasahita ho usI yogyatAke anusAra pudgalakarmarUpa dravyapratyaya sattArUpa honepara bhI karmake udayAnusAra jIvake bhAvoMke sadbhAvase hI baMdhako prApta hote haiN| isakAraNa jJAnIke dravyakarmarUpa pratyaya ( Asrava ) sattAmeM maujUda haiM to raho taubhI vaha jJAnI to nirAsrava hI hai, kyoMki karmake udayakA kArya jo jIvakA bhAva rAgadveSa moharUpa AsravabhAva usake abhAvake honepara dravyAsravoMke baMdhakA kAraNapanA nahIM hai / bhAvArtha-sattAmeM mithyAtvAdi dravyAsrava vidyamAna hai taubhI ve AgAmI karmabaMdhake karanevAle nahIM hai / kyoMki baMdhake karanevAle to jIvake rAgadveSamoharUpa bhAva hote haiM ve hI haiM / so mithyAtvAdi dravyAsravake udayake aura jIvake bhAvoMke kAryakAraNabhAva nimittanaimittikarUpa hai / jaba mithyAtvAdikA udaya AtA hai taba jIvakA rAgadveSamoharUpa jaisA bhAva ho usabhAvake anusAra AgAmI baMdha hotA hai| aura jaba samyagdRSTi hojAtA hai taba mithyAtva sattAmeMse nAza hojAtA hai usasamaya usake sAtha anaMtAnubaMdhI kaSAya tathA usasaMbaMdhI avirati, yogabhAva ye bhI naSTa ho jAte haiM taba usasaMbaMdhI jIvake rAgadveSamohabhAva bhI nahIM hote aura usa mithyAtva anaMtAnubaMdhIkA baMdha bhI AgAmI nahIM hotA / tathA mithyAtvakA upazama hotA hai vaha sattAmeM hI rahatA hai taba sattAkA dravya udayake vinA baMdhakA kAraNa hI nahIM hai / aura jabataka avirata samyagdRSTi Adika guNasthAnoMkI paripATImeM cAritramohake udayasaMbaMdhI baMdha kahA gayA hai vaha yahAM saMsAra sAmAnyakI apekSA to baMdhameM ginA nahIM hai kyoMki jJAnI ajJAnIkA bheda hai| jabataka karmake udayameM karmakA svAmIpanA rakhake pariNamatA hai taba 32 samaya. Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 rAyacandra jainazAstramAlAyAm / [Asravavijahati nahi sattA pratyayAH pUrvabaddhAH samayamanusaraMto yadyapi drvyruupaaH| tadapi sakalarAgadveSamohavyudAsAdavatarati na jAtu jJAninaH karmabaMdhaH // 124 // "rAgadveSavimohAnAM jJAnino yadasaMbhavaH / tata eva na baMdhosya te hi baMdhasya kAraNaM // 125 // " 173 / 174 / 175 / 176 // etena kAraNena samyagdRSTirabaMdhako bhaNita iti / kiM ca vistaraH, mithyAdRSTayapekSayA caturthaguNasthAne sarAgasamyagdRSTiH, tricatvAriMzatprakRtInAmabaMdhakaH / saptAdhikasaptatiprakRtInAmalpasthityanubhAgarUpANAM baMdhako'pi saMsArasthiticchedaM karoti / tathA coktaM siddhAMte "dvAdazAMgAvagamastatIvrabhaktiranivRttipariNAmaH kevalisamuddhAtazceti saMsArasthitighAtakaraNAni bhavaMti" tadyathA, tatra dvAdazAMgazrutaviSaye avagamo jJAnaM vyavahAreNa bahirviSayaH / nizcayena tu vItarAgasvasaMvedanalakSaNaM ceti / bhakti punaH samyaktvaM bhaNyate vyavahAreNa sarAgasamyagdRSTInAM parameSThayArAdhanArUpA / nizcayena samyagdRSTInAM zuddhAtmatattvabhAvanArUpA ceti |n nivRttiranivRttiH zuddhAtmasvarUpAdacalanaM ekAgrapariNatiriti / tatraivaM sati dvAdazAMgAvagamo nizcayavyavahArajJAnaM jAtaM / bhaktistu nizcayavyavahArasamyaktvaM jAtaM / anivRttipariNAmastu sarAgacAritrAnaMtaraM vItarAgacAritraM jAtamiti samyagdarzanajJAnacAritrANi bhedAbhedaratnatrayarUpeNa saMsAravicchittikAraNAni bhvNti| keSAM ? chadmasthAnAmiti / kevalinAM tu bhagavatAM daMDakapATaprataralokapUraNarUpakevalisamuddhAtaH saMsAravicchittikAraNamiti bhAvArthaH / evaM dravyapratyayA vidyamAnA api rAgAdibhAvAsravAbhAve baMdhakAraNaM na bhavaMtIti vyAkhyAnamukhyatvena gAthAcatuSTayaM gataM // 173 / 174 / 175 / 176 // taka hI karmakA kartA kahA gayA hai parake nimittase pariName usakA jJAtA draSTA ho taba jJAnI hI hai kartA nahIM hai / isataraha apekSAse samyagdRSTi hue vAda cAritramohakA udayarUpa pariNAma honepara bhI jJAnI hI kahA gayA hai / jabataka mithyAtvakA udaya hai tabataka usa saMbaMdhI rAgadveSamohabhAvarUpa pariNamanese ajJAnI kahA jAtA hai / aise jJAnI ajJAnI kahanekA vizeSa ( bheda ) jAnanA / isataraha baMdha abaMdhakA vizeSa hai / aura zuddhasvarUpa meM lIna rahaneke abhyAsase sAkSAt saMpUrNajJAnI kevalajJAna prakaTa honese hotA hai taba sarvathA nirAsrava ho jAtA hai aiseM pahale kahA bhI hai // aba isa arthakA kalazarUpa kAvya kahate haiM-vijahati ityAdi / artha-yadyapi pahale ajJAnaavasthAmeM baMdharUpa jo hue the ve dravyarUpa pratyaya ( dravyAsrava ) sattAmeM vidyamAna hai kyoMki unakA udaya apanI sthiti ke anusAra hai isaliye jabataka udayakA samaya nahIM AtA tabataka sattAmeM hI dravyAsrava rahate haiM ve apanI sattAko nahIM chor3ate taubhI jJAnIke samasta rAgadveSamohake abhAvase navIna karmakA baMdha kabhI avatAra nahIM rakhatA // bhAvArtha-rAgadveSamohabhAvoMke vinA sattAkA dravyAsrava baMdhakA kAraNa nahIM hai / yahAM sakala rAgadveSamohakA abhAva buddhipUrvaka apekSAse jaannaa|| Age isI arthake dRDha karanerUpa gAthAkI sUcanikAkA zloka kahate haiMrAga ityaadi| artha-jisakAraNa jJAnIke rAgadveSamohakA asaMbhava hai isIkAraNa jJAnIke baMdha nahIM hai kyoMki rAgadveSamoha hI baMdhake kAraNa haiM // 173 / 174 / 175 / 176 / / Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 4 ] 251 samayasAraH / rAgo doSo moho ya AsavA Natthi sammadiTThissa / tahmA AsavabhAveNa viNA hedU Na paJcayA hoMti // 977 // hedU caduviyappo aTThaviyappassa kAraNaM bhaNidaM / tesiM piya rAgAdI tesimabhAve Na bajjhati // 178 // rAga dveSo mohazca AsravA na saMti samyagdRSTeH / tasmAdAsravabhAvena vinA hetavo na pratyayA bhavaMti // 177 // hetuzcaturvikalpaH aSTavikalpasya kAraNaM bhaNitaM / teSAmapi ca rAgAdayasteSAmabhAve na badhyaMte // 178 // rAgadveSamohA na saMti samyagdRSTeH samyagdRSTitvAnyathAnupapatteH / tadabhAve na tasya dravyapratyayAH rAgo doso moho ya AsavA Natthi sammadiTThissa rAgadveSamohAH samyagdRSTerna bhavaMti, samyagdRSTitvAnyathAnupapatteriti hetuH / tathAhi, anaMtAnubaMdhikrodhamAnamAyAlobhamithyAtvodayajanitA rAgadveSamohAH samyagdRSTerna saMtIti pakSaH / kasmAt ? iti cet, kevalajJAnAdyanaMtaguNasahitaparamAtmopadezatve sati vItarAgasarvajJapraNItaSaddravyapaMcAstikAyasaptatattvanavapadArtharucirUpasya mUDhatrayAdipaMcavizatidoSarahitasya - "saMveo Nivveo niMdA garuhA ya uvasamo bhattI / Age isI artha samarthanakI gAthA kahate haiM; - [ rAgaH ] rAga [ dveSaH ] dveSa [ ca moha: ] aura moha [ AsravAH ] ye Asrava [ samyagdRSTeH ] samyagdRSTi ke [ na saMti ] nahIM haiM [ tasmAt ] isaliye [ AsravabhAvena vinA ] AsravabhAke vinA [ pratyayAH ] dravyapratyaya [ hetavaH ] karmabaMdhako kAraNa [ na bhavaMti ] nahIM haiM [ caturvikalpaH ] mithyAtvaAdi cAra prakArakA [ hetuH ] hetu [ aSTavikalpasya ] ATha prakArake karmake baMdhanekA [ kAraNaM bhaNitaM ] kAraNa kahA gayA hai [ ] aura [ teSAmapi ] una cAra prakArake hetuoMko bhI [ rAgAdayaH ] jIvake rAgAdika bhAva kAraNa haiM so samyagdRSTike [ teSAM abhAve ] una rAgAdika bhAvoMkA abhAva honese [ na badhyaMte ] karmabaMdha nahIM hai / TIkA -- samyagdRSTike rAga dveSa moha nahIM haiM kyoMki rAgadveSamohake abhAva ke vinA samyagdRSTipanA bana nahIM sakatA aura una rAgadveSamohake abhAva se usa samyagdRSTike dravyAsrava haiM ve pudgalakarmake baMdhaneko kAraNapanA nahIM dhArate / kyoMki dravyAsravake pudgalakarma baMdhanekA kAraNapanekA kAraNapanA rAgAdikake hI hai isaliye kAraNake kAraNakA abhAva honese kAryakA abhAva acchItaraha prasiddha hai| isakAraNa jJAnIke baMdha nahIM hai // bhAvArtha -- samyagdRSTi, rAgadveSamohake abhAva vinA nahIM hotA - aisA avinAbhAva niyama kahA hai so yahAM mithyAtva saMbaMdhI rAgAdikoMkA abhAva jAnanA unhIMko rAgAdi mAnAgayA hai / samyagdRSTi honeke vAda kucha cAritramohasaMbaMdhI rAga rahatA hai so yahAMpara nahIM ginA vaha gauNa hai isaliye una Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [ AsravapudgalakarmahetutvaM bibhrati dravyapratyayAnAM pudgalakarmahetutvasya rAgAdyahetutvAt / tato hetvabhAve hetumadabhAvasya prasiddhatvAt jJAnino nAsti baMdhaH // vacchallaM aNukaMpAM guNaha sammattajuttassa // " iti gAthAkathitalakSaNasya caturthaguNasthAnavartisarAgasamyaktvAnyathAnupapatteriti hetuH / athavA, anaMtAnubaMdhyapratyAkhyAnAvaraNasaMjJAH krodhamAnamAyAlobhodayajanitA rAgadveSamohAH samyagdRSTerna saMtIti pakSaH / kasmAt ? iti cet ; nirvikAraparamAnaMdaikasukhalakSaNaparamAtmopAdeyatve sati SadravyapaMcAstikAyasaptatattvanavapadArtharucirUpasya mUDhatrayAdipaMcaviMzatidoSarahitasya tadanusAri-prazamasaMvegAnukampAdevadharmAdiviSayAstikyAbhivyaktilakSaNasya paMcamaguNasthAnayogyadezacAritrAvinAbhAvisarAgasamyaktvasyAnyathAnupapatteriti hetuH / athavA anaMtAnubaMdhyapratyAkhyAnapratyAkhyAnAvaraNakrodhamAnamAyAlobhodayajanitarAgadveSamohAH samyagdRSTena saMtIti pkssH| kasmAditi cet, cidAnaMdaikasvabhAvazuddhAtmopAdeyatve sati SadravyapaMcAstikAyasaptatattvanavapadArtharucirUpasyamUDhatyAdipaMcaviMzatidoSarahitasya tadanusAriprazamasaMvegAnukaMpAdevadharmAdiviSayAstikyAbhivyaktilakSaNasya SaSThaguNasthAnarUpasarAgacAritrAvinAbhAvisarAgasamyaktvasyAnyathAnupapatteriti hetuH / athavA anaMtAnubaMdhyapratyAkhyAnapratyAkhyAnAvaraNasaMjvalanakrodhamAnamAyAlobhatIvrodayajanitAH pramAdotpAdakAH rAgadveSamohAH samyagdRSTena saMtIti pkssH| kasmAt ? iti cet-zuddhabuddhakasvabhAvaparamAtmopAdeyatve sati tadyogyasvakIyazaddhAtmasamAdhisaMjJAtasahajAnaMdaikasvalakSaNasukhAnubhUtimAbhAvAsavoMke vinA dravyAsrava baMdhake kAraNa nahIM haiM, kAraNakA kAraNa na ho tabhI kAryakA bhI abhAva ho jAtA hai yaha prasiddhi hai / isaliye samyagdRSTi jJAnI hI hai isake baMdha nahIM hai / yahAM samyagdRSTiko jJAnI kahanekI apekSA aisI jAnanA ki prathama to jisake jJAna ho vahI jJAnI kahalAtA hai so sAmAnyajJAnakI apekSA to sabhI jIva jJAnI hai aura samyagjJAna mithyAjJAnakI apekSA lIjAya to samyagdRSTike samyagjJAna hai usakI apekSA jJAnI hai tathA mithyAdRSTi ajJAnI hai| yadi saMpUrNajJAnakI apekSA jJAnI kahAjAya to kevalI bhagavAna jJAnI hai kyoMki jabataka sarvajJa na ho tabataka pAMcabhAvoMke kathanameM ajJAnabhAva bAraveM guNasthAnataka siddhAMtameM kahA hai / isataraha anekAMtase vidhiniSedha saba apekSAse nirbAdha siddha hote haiM sarvathA ekAMtase kucha bhI nahIM sadhatA / isataraha jJAnI hoke baMdha nahIM karatA / yaha zuddhanayakA mAhAtmya hai, isaliye zuddha nayakI mahimA kahate haiM-adhyAsya ityAdi / artha-jo puruSa zuddhanayako aMgIkAra kara niraMtara ekAgrapanekA abhyAsa karate haiM ve puruSa rAgAdirahita cittavAlehue baMdhakara rahita apane zuddha AtmasvarUpako avalokana karate haiN| kaisA hai zuddhanaya ? ki jisakA cinha ujjvala jJAna hai jo ki kisIkA chipAyA nahIM chipatA // bhAvArtha-yahAM zuddhanayakara ekAgra honA kahA hai / so sAkSAt zuddhanayakA honA to kevalajJAna honepara hotA hai aura zuddhanaya, zrutajJAnakA aMza hai isake dvArA zuddhasvarUpakA zraddhAna karanA tathA dhyAnakara ekAgra Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra : 4 ] samayasAraH / "adhyAsya zuddhanayamuddhatabodhacihnamaikAgryameva kalayaMti sadaiva ye te | rAgAdimuktamanasaH satataM bhavaMtaH pazyaMti baMdhavidhuraM samayasya sAraM // 126 // pracyutya zuddhanayataH punareva ye tu rAgAdiyogamupayAMti vimuktabodhAH / te karmabaMdhamiha bibhrati pUrvabaddhadravyAsravaiH kRtavicitra vikalpajAlaM 127|" 177 178 // 253 trasvarUpA'pramattAdiguNasthAnavartivItarAgacAritrAvinAbhUtavItarAgasamyaktvasyAnyathAnupapatteriti / tathAcoktaM--AdyA samyakvacAritre dvitIyA ghnantyaNuvrataM / tRtIyA saMyamaM tu yathAkhyAtaM krudhaadyH|| iti gAthApUrvArddhe vyAkhyAnaM gataM / tahmA AsavabhAveNa viNA hedU Na paccayA hoMti - yasmAt gAthAyAH pUrvArdhakathitakrameNa rAgadveSamohA na saMti tasmAtkAraNAt rAgAdirUpabhAvAsraveNa vinA astitvamAtreNa, udayamAtreNa vA bhAvapratyayAH samyagdRSTe bhavaM / hedU caduvippo aTThaviyappassa kAraNaM hodi mithyAtvAviratipramAdakaSAyayogarUpacaturvidho hetuH jJAnAvaraNAdirUpasyASTavidhasya navataradravyakarmaNaH kAraNaM bhavati / tesiM piya rAgAdI teSAmapi mithyAtvAdidravyapratyayAnAM udayAgatAnAM jIvagatarAgAdibhAvapratyayAH kAraNaM bhavaMti / kasmAt? iti cet tesimabhAve Na bajjhaMti teSAM jIvagatarAgAdibhAvapratyayAnAmabhAve sati dravyapratyayeSvudayAgateSvapi vItarAgaparamasAmAyikabhAvanApariNatAbhedaratnatrayalakSaNabhedajJAnasya sadbhAve sati karmaNA jIvA na badhyaMte yataH kAraNAditi / tataH sthitaM navataradravyakarmAsravasyodayAgatadravyapratyayAH kAraNaM, teSAM ca jIvagatA rAgAdibhAvapratyayA kAraNamiti honA hai / so yaha parokSa anubhava hai / eka deza zuddhakI apekSA vyavahArakara pratyakSa bhI kahate haiM / aba phira kahate haiM ki jo isase ciga jAte haiM ve kamoMko bAMdhate haiMpracyutya ityAdi / artha-- jo puruSa zuddhanayase chUTa phira rAgAdikake saMbaMdhako prApta hote haiM ve jJAnako chor3a karmabaMdhako dhAraNa karate haiM, jisa karmabaMdhane pUrvabaMdhe dravyAstra - ghoMkara aneka prakAravikalpoMkA jAla kararakkhA hai // bhAvArtha - phira zuddha yase ca jAya to rAgAdikake saMbaMdhase dravyAsravake anusAra anekabhedoMko liye karmoMko bAMdhatA hai / nayase ciganekara jo phira midhyAtvakA udaya AjAya taba baMdha hone lagatA hai kyoMki yahAM mithyAtvasaMbaMdhI rAgAdikase baMdha hone kI pradhAnatA kI hai aura upayogakI apekSA gauNa hai / zuddhopayogarUpa rahanekA kAla thor3A hai isaliye usake chUTanekI apekSA yahAM nahIM hai / jJAna anya jJeyoMse upayukta hove taubhI mithyAtvake vinA rAgakA aMza hai vaha jJAnIke abhiprAyapUrvaka nahIM hai isaliye alpabaMdha saMsArakA kAraNa nahIM hai / athavA upayogakI apekSA lIjAya to zuddhasvarUpase cige aura samyaktvase nahIM chUTe taba cAri 1 mohake rAgase kucha baMdha hotA hai vaha ajJAnakI pakSameM nahIM ginA paraMtu baMdha to avazya hai usIke meMTane ko zuddhanayase na chUTanekA aura zuddhopayoga meM lIna honekA samyagdRSTi jJAnIko upadeza hai aiseM jAnanA / / 177 / 178 // Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [Asravajaha puriseNAhAro gahio pariNamai so aNeyavihaM / maMsavasAruhirAdI bhAve uyaraggisaMjutto // 179 // taha NANissa du puvvaM je baddhA paccayA bahuviyappaM / vajjhaMte kammaM te NayaparihINA u te jIvA // 180 // yathA puruSeNAhAro gRhItaH pariNamati so'nekavidhaM / mAMsavasArudhirAdIn bhAvAn udraagnisNyuktH|| 179 // tathA jJAninastu pUrva baddhA ye pratyayA bahuvikalpaM / badhnati karma te nayaparihInAstu te jIvAH // 180 // yadA tu zuddhanayAt parihINo bhavati jJAnI tadA tasya rAgAdisadbhAvAt pUrvabaddhAH kAraNakAraNavyAkhyAnaM jJAtavyaM // 177 / 178 // atha yaduktaM pUrva rAgAdivikalpopAdhirahitaparamacaitanyacamatkAralakSaNanijaparamAtmapadArthabhAvanArahitAnAM bahirmukhajIvAnAM pUrvabaddhapratyayAH navatarakarma banaMti tamevArtha dRSTAMtAbhyAM dRDhayati;-jaha puriseNAhAro gahido pariNamadi so aNeyavihaM yathA puruSeNa gRhItAhAraH sa pariNamati anekavidhaM bahuprakAraM / kiM ? maMsavasAruhirAdI bhAve udaraggisaMjutto mAMsavasArudhirAdIn paryAyAn karmatApannAn pariNamati / kathaMbhUtaH san ? udarAgnisaMyuktaH iti dRSTAMto gataH / taha NANissa du puvvaM je baddhA paccayA bahuviyappaM bajjhaMte kammaM te-tathaiva ca pUrvoktodarAgnisaMyuktA Age isI arthake samarthana karaneko dRSTAMtakara dikhalAte haiM;-yathA] jaise [puruSeNa ] puruSakara [ gRhItaH] grahaNakiyA gayA [ AhAraH] AhAra [sa udarAgnisaMyuktaH ] vaha udarAgnikara yukta huA [anekavidhaM ] anekaprakAra [ mAMsavasArudhirAdIn ] mAMsa vasA rudhira Adi [ bhAvAn ] bhAvoMrUpa [ pariNamati] pariNamatA hai [ tathA tu jJAninaH ] usItaraha jJAnIke [ pUrva baddhAH ] pUrva baMdhe [ye] jo [ pratyayAH] dravyAsrava [ te ] ve [bahuvikalpaM ] bahutabhedoMko liye [karma ] karmoMko [badhnati ] bAMdhate haiN| [te] ve [jIvAH] jIva [ tu nayaparihInAH] zuddhanayase chUTa gaye haiM arthAt rAgAdi avasthAko prApta hue haiM // TIkAjisa samaya jJAnI zuddhanayase chUTa jAtA hai usa samaya usake rAgAdibhAvoMke sadbhAvase pUrva baMdhe hue dravyAsrava, ve apane hetupaneke hetukA sadbhAva honese kArya bhAvako anivAraNa haiM arthAt avazya hote haiM isakAraNa jJAnAvaraNAdi bhAvoMkara pudgalakarmako baMdharUpa pariNamAte haiM / yaha dRSTAMtase prasiddha hai / jaise puruSakara grahaNa kiyA gayA AhAra udarAnise rasa rudhira mAMsa AdibhAvoMkara pariNAma karanekA pratyakSa darzana hai dekhanemeM AtA hai usataraha dRSTAMtameM bhI jAnanA // bhAvArtha-jJAnI zuddhanayase chUTe taba rAMgAdibhAvoMkA sadbhAva hotA hai tabhI rAgAdirUpa huA kamoMko bAMdhatA hai / kyoMki rAgAdibhAva haiM ve dravyAsavako nimitta hote haiM taba ve Asrava avazya karmabaMdhake kAraNa hote haiM // yahAM isI arthakA Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 4] smysaarH| 255 dravyapratyayAH svasya hetutvahetusadbhAve hetumadbhAvasyAnivAryatvAt jJAnavaraNAdibhAvaiH pudgalakarmabaMdhaM pariNamayaMti / na caitadaprasiddha puruSagRhItAhArasyodarAgninA rasarudhiramAMsAdibhAvaiH pariNAmakAraNasya drshnaat| "idamevAtra tAtparya heyaH zuddhanayo nhi| nAsti baMdhastadatyAgAt tattyAgAdvaMdha eva hi // 128 // dhIrodAramahimnayanAdinidhane bodhe nibadhnan dhRti tyAjyaH zuddhanayo na jAtu kRtibhiH sarvakaSaH karmaNAM / tatrasthAH svamarIcicakramacirAtsaMhRtya niryadvahiH pUrNa jJAnaghanaughamevamacalaM pazyaMti zAMtaM mahaH // 129 // "rAgAdInAM jhagiti vigamAt sarvatopyAsravANAM nityodyotaM kimapi paramaM vastu saMpazyato'taH / hAradRSTAMtena ajJAninazcaitanyalakSaNajIvasya, naca vivekinaH / pUrva ye baddhAH, mithyAtvAdidravyapratyayAH, jIvagatarAgAdipariNAmamudarAgnisthAnIyaM labdhvA te bahuvikalpaM karma badhnati / NayaparihINA du te jIvA yeSAM jIvAnAM saMbaMdhinaH pratyayAH karma badhnaMti te jIvAH / kathaMbhUtAH? paramasamAdhilakSaNabhedajJAnarUpAt zuddhanayAd bhraSTAH cyutAH / athavA dvitIyavyAkhyAnaM, te pratyaya tyayA azuddhanayena jIvAta sakAzAta parihINA bhinnA na ca bhavaMti / idamatra tAtparya, nitAtparyarUpa zloka kahate haiM--ida ityAdi / artha-yahAM pahale kathanakA yaha tAtparya hai ki zuddhanaya hai vaha tyAgane yogya nahIM hai yaha upadeza hai| kyoMki usa zuddhanayake nahIM tyAganese to karmakA baMdha nahIM hotA aura usake tyAgase karmakA baMdha hotA hI hai // phira usa zuddhanayake hI grahaNako dRDha karate hue kAvya kahate haiM-dhIro ityAdi / arthapuNyavAn mahAna puruSoMkara zuddhanaya kabhI chor3ane yogya nahIM hai / kaisI zuddhanaya hai ? jo jJAnameM sthiratAko atizayase bAMdhatI hai / kaisA vaha jJAna hai ? calAcalapanese rahita aura sarva padArthoM meM vistAra yukta mahimAvAlA hai, anAdinidhana hai arthAt jisakA AdiaMta nahIM hai / kaisI zuddhanaya hai ? karmoMkA mUlase nAza karanevAlI hai / aisI zuddhanayameM jo Thahara rahe haiM ve puruSa apane jJAnakI vyaktivizeSako tatkAla sameMTakara karmake paTalase bAhya nikalatA tathA saMpUrNa jJAnaghanakA samUhasvarUpa nizcala jo zAMtarUpa jJAnamaya pratApakA puMja use avalokana karate (dekhate ) haiM // bhAvArtha-zuddhanaya, eka jJAnamaya teja (pratApa ) ke puMja va eka caitanyamAtra AtmAko samastajJAnake vizeSoMko gauNakara tathA samasta para nimittase hue bhAvoMko gauNakara zuddha nitya abheda (eka) rUpa grahaNa karatA hai / so aise zuddhake viSayasvarUpa apane AtmAko jo anubhava karate haiM ekAgra ho tiSThate haiM ve hI samasta karmoM ke samUhase jude kevalajJAnasvarUpa amUrtIka puruSAkAra vItarAga jJAnamUrtisvarUpa apane AtmAko dekhate haiM / isa zuddhanayameM aMtarmuhUrta Thaharanese zukladhyAnakI pravRtti hokara kevalajJAna utpanna hotA hai aisA isakA mAhAtmya hai / so isako avalaMbanakara jabataka kevalajJAna na utpanna ho tabataka phira isase ciganA nahIM 1 raagaadisdbhaave| 2 AtmazuddhatvAnubhavaH / 3 jJAna vizeSavyaktisamUhaH / 4 vahiranAtmapadArthe niryad bhraamyt| Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [ AsravasphorasphAraiH kharasavisaraiH plAvayatsarvabhAvAnAlokAMtAdacalamatulaM jJAnamunmagnametat // 124 // " 179 / 180 // iti Asravo nisskraaNtH| iti zrImadamRtacaMdrasUriviracitAyAM samayasAravyAkhyAyAmAtmakhyAtau AsravaprarUpakaH caturtho'kaH // 4 // jazuddhAtmadhyeyarUpasarvakarmanirmUlanasamarthazuddhanayo vivekibhirna tyAjya iti| evaM kAraNavyAkhyAnamukhyatvena gAthAcatuSTayaM gataM // 179 / 180 // iti zrIjayasenAcAryakRtAyAM samayasAravyAkhyAyAM zuddhAtmAnubhUtilakSaNAyAM tAtparyavRttau saptadazagAthAbhiH paMcasthalaiH saMvaravipakSadvAreNa paMcamaHAsravAdhikAraH samAptaH // 4 // aisA zrIguruoMkA upadeza hai / isataraha AsravakA adhikAra pUrNa kiyA // aba raMgabhUmimeM AsravakA svAMga praveza huA thA usako jJAnane yathArtha jAna svAMga dUra karAyA aura Apa pragaTa huA isa taraha jJAnakI mahimAke artharUpa kAvya kahate haiM-rAgAdInAM ityAdi / artha-rAgAdika AsravoMke tatkAla (kSaNamAtrameM) saba taraha dUra honese niya udyotarUpa kucha parama vastuko aMtaraMgameM avalokana karanevAle puruSake yaha jJAna, ati vistArarUpa phailate hue apane nijarasake pravAhakara saba lokaparyaMta anya bhAvoMko aMtarmagna karatA huA udayarUpa pragaTa huaa| kaisA hai jJAna ? acala hai arthAt jaiseke taise saba padArtha jisameM sadA pratibhAse haiM cale nahIM / phira kaisA hai ? jisake barAbara dasarA koI nahIM hai // bhAvArtha-zuddhanayako avalaMbanakara jo puruSa aMgaraMgameM caitanyamAtra paravastuko ekAgra anubhavate haiM unake saba rAgAdika Asrava bhAva dUra hoke saba padArthoMko jAnanevAlA nizcaya atulya kevalajJAna pragaTa hotA hai / aisA yaha jJAna sabase mahAna hai / isaprakAra AsravakA svAMga raMgabhUmimeM praveza huA thA usako jJAnane yathArthasvarUpa jAna liyA taba vaha nikala gayA // 179 // 180 // savaiyA teIsA-'yoga kaSAya mithyAtva asaMyama Asrava dravyata Agama gAye, rAga virodha vimoha vibhAva ajJAnamayI yaha bhAvita jAye / je munirAja kareM ini pAla suriddhi samAja laye siva thAye, kAya navAya namUM citalAya kahUM jaya pAya lahUM mana bhAye // " yahAMtaka 180 gAthA aura 124 kalazA hue| isaprakAra paMDita jayacaMdrajI kRta samayasAragraMthakI AtmakhyAti nAma TIkAkI bhASAvacanikAmeM Asrava nAmA cauthA adhikAra pUrNa huA // 4 // 1 anaMtAnaMtaiH / 2 kharasasya cidrUpatAyAH visaraiH prasaraiH / 3 sarvabhAvAnatItAnAgatavartamAnAn padArthAn plAvayannAtmani pratibiMbitAn kurvan / Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 5] 257 smysaarH| atha sNvraadhikaarH||5|| atha pravizati sNvrH| "AsaMsAravirodhisaMvarajayakAMtAvaliptAsravaH nyakkArAtpratilabdhanityavijayaM saMpAdayatsaMvaraM / vyAvRttaM pararUpato niyamitaM samyak svarUpe sphurajjyotizcinmayamujjalaM nijarasaprAgbhAramujjRmbhate" // tatrAdAveva sakalakarmasaMvaraNasya paramopAyabhedavijJAnamabhinaMdati; uvaoe uvaogo kohAdisu Natthi kovi uvogo| . kohe koho ceva hi uvaoge Natthi khalu koho // 181 // aTTaviyappe kamme Nokamme cAvi Natthi uvogo| uvaogahmi ya kammaM NokammaM cAvi No asthi // 182 // eyaM tu avivarIdaM NANaM jaiyA u hodi jIvassa / taiyA Na kici kuvvadi bhAvaM uvaogasuddhappA // 183 // upayoge upayogaH krodhAdiSu nAsti kopyupyogH| krodhe krodhazcaiva hi upayoge nAsti khalu krodhaH // 181 // aSTavikalpe karmaNi nokarmaNi cApi nAstyupayogaH / upayoge ca karma nokarma cApi no asti // 182 // etattvaviparItaM jJAnaM yadA tu bhavati jIvasya / tadA na kiMcitkaroti bhAvamupayogazuddhAtmA // 183 // atha pravizati sNvrH| saMvarAdhikAre'pi yatra mithyAtvarAgAdipariNatabahirAtmabhAvanArUpa Asravo nAsti tatra saMvaro bhavatItyAsravavipakSadvAreNa, caturdazagAthAparyaMtaM vItarAgasamyaktvarUpasaMvaravyAkhyAnaM karoti / tatrAdau bhedajJAnAt zuddhAtmopalAbho bhavati iti saMkSepavyA___ atha saMvarAdhikAra // dohA-'moharAgaruSa dUrikari, samiti gupti brata pAri / saMvaramaya Atama kiyo, namUM tAhi mana dhAri // " aba raMgabhUmimeM saMvara praveza karatA hai usa jagaha prathama hI TIkAkAra maMgalake liye saba svAMgoMko jAnanevAle samyagjJAnakI mahimArUpa maMgala karate haiM-AsaMsAra ityAdi / artha-caitanyasvarUpamaya sphurAyamAna prakAzarUpa jyoti udayarUpa hoke phailatI hai / kaisI hai jyoti ? anAdi saMsArase lekara apane virodhI saMvarako jItakara ekAMtapanese madako prApta hue Asravake tiraskArase jisane nitya hI jIta pAI hai aise saMvarako utpanna karAtI hai / tathA paradravya aura paradravyake nimitase hue bhAvoMse bhinna hai| phira kaisI hai ? apane yathArtha svarUpameM nizcita hai, ujjvala 33 samaya. Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [ saMvara na khalvekasya dvitIyamasti dvayorbhinna pradezatvenaika sattAnupapattestadasattve ca tena sahAdhArAdheyasaMbaMdho'pi nAstyeva, tataH svarUpapratiSThatvalakSaNa evAdhArAdheya saMbaMdho'vatiSThate / tena jJAnaM jJAnatAyAM svarUpe pratiSThitaM / jAtanAyA jJAnAdapRthagbhUtatvAt jJAne eva syAt / krodhAdIni krudhyatAdau svarUpe pratiSThitAni krudhyatAdeH krodhAdeH pRthagbhUtatvAtkrodhAdiSveva syuH, na punaH krodhAdiSu karmaNi nokarmaNi vA jJAnamasti, naca jJAne krodhAdayaH karma nokarma vA saMti parasparamatyaMtasvarUpavaiparItyena paramArthAdhArAdheya saMbaMdhazUnyatvAt / naca jJAnasya khyAnamukhyatvena uvaoge - ityAdi gAthAtrayaM / tadanaMtaraM bhedajJAnAtkathaM zuddhAtmopalambho bhavatIti prazne parihArarUpeNa jaha kaNayamaggi ityAdi gAthAdvayaM / tataH paraM zuddhabhAvanayA punaH zuddho bhavatIti mukhyatvena zuddhaM tu viyANaMto ityAdi gAthaikaM / tataH paraM kena prakAreNa saMvaro bhavatIti pUrvapakSe kRte sati parihAramukhyatayA appANamappaNA ityAdi gAthAtrayaM / athAtmA parokSastasya dhyAnaM kathaM kriyeteti pRSTe sati devatArUpadRSTAMtena parokSe'pi jJAyata iti parihArarUpeNa ubadeseNa ityAdi gAthAdvayaM / tadanaMtaraM athodayaprAptapratyAgatAnAM rAgAdyadhyavasAnAnAmabhAve sati jIvagatAnAM rAgAdibhAvAstravANAmabhAvo bhavatItyAdi saMvarakramAkhyAnamukhyatvena tesiM hedU ityAdi gAthAtrayaM / evaM AsravavipakSadvAreNa saMvaravyAkhyAne samudAyapAtanikA / hai nirAbAdha nirmala daidIpyamAna prakAzarUpa hai aura apane jJAnapravAharUpI rasakA jisake prAgbhAra hai arthAt apane rasa ke bojheko liye hue hai anya bojhA utArake rakha diyA hai / bhAvArtha - anAdikAlase saMvara AsravakA virodhI hai usako Asravane jIta liyAthA isaliye madase garvita huA usakA phira tiraskAra kara jayako prApta hue saMvarako prApta karatA huA aura saba pararUpoMse judA hoke apane svarUpa meM nizcala huA jo yaha caitanya prakAza hai vaha apane jJAnarasarUpa bhArako liye hue nirmala udayarUpa hotA hai / Age saMvarake pravezakI AdimeM hI saba karmoMke saMvara honekA utkRSTa upAya jo bhedavijJAna hai| usakI prazaMsA karate haiM;- [ upayoge ] upayoga meM [ upayogaH ] upayoga hai [ krodhAdiSu ] krodha AdikoM meM [ kopi upayogaH ] koI upayoga [ nAsti ] nahIM hai [ ca ] aura [hi ] nizcayakara [ krodhe eva ] krodhameM hI [ krodhaH ] krodha hai [ upayoge ] upayogameM [ khalu ] nizcayakara [ krodhaH nAsti ] krodha nahIM hai, [ aSTavikalpe karmaNi ] ATha prakAra ke jJAnAvaraNa AdikamoM meM [ ca ] tathA [ nokarmaNi api ] zarIra Adi nokamoM meM bhI [ upayogaH nAsti ] upayoga nahIM hai [ ca ] aura [ upayoge ] upayogameM [ karma api ca nokarma ] karma aura nokarma bhI [ no asti ] nahIM hai [ yadA tu ] jisakAlameM [ etattu ] aisA [ aviparItaM ] satyArtha [ jJAnaM ] jJAna [ jIvasya ] jIvake [ bhavati ] hojAtA hai Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 5] samayasAraH / 259 jAnatAsvarUpaM tathA krudhyatAdirapi krodhAdInAM ca yathA krudhyatAdi svarUpaM tathA jAnatApi kathaMcanApi vyavasthApayituM zakyeta, jAnatAyAH krudhyatAdezca bhAvabhedenodbhAsamAnatvAt khabhAvabhedAca vastubheda eveti nAsti jJAnAjJAnayorAdhArAdheyatvaM / kiM ca yadA kilaikamevAkAzaM svabuddhimadhiropyAdhArAdheyabhAvo vibhAvyate tadA zeSadravyAMtarAdhiropitarodhAdeva buddherna bhinnAdhikaraNApekSA prabhavati / tadaprabhave caikamAkAzamevaika tadyathA-prathamatastAvacchubhAzubhakarmasaMvarasya paramopAyabhUtaM nirvikArasvasaMvedanajJAnalakSaNaM bhedajJAnaM nirUpayati;-uvaoge uvaogo jJAnadarzanopayogalakSaNatvAdabhedanayenAtmaivopayogastasminnupayogAbhidhAne zubhAtmanyupayoga AtmA tiSThati kohAdisu Natthi kovi uva ogo zuddhanizcayena krodhAdipariNAmeSu nAsti kopyupayoga AtmA kohe koho ceva hi krodhe krodhazcaiva hi sphuTaM tiSThati uvaoge Natthi khalu koho upayoge zuddhAtmani [tadA] usakAlameM [ upayogazuddhAtmA ] kevala upayogasvarUpa zuddhAtmA [kiMcit bhAvaM ] upayogake vinA anya kucha bhI bhAva [ na karoti] nahIM karatA / TIkA-nizcayakara eka dravyakA dUsarA dravya kucha bhI saMbaMdhI nahIM hai kyoMki dravya bhinna 2 pradezarUpa hai isaliye eka sattAkI aprApti hai hara eka dravyakI sattA judI 2 hai aura sattAke eka na honese anya dravyakA anyadravyake sAtha AdhArAdheyasaMbaMdha bhI nahIM hai / isakAraNa dravyakA apane svarUpameM hI pratiSThArUpa ArAdheyasaMbaMdha sthita hai isaliye jJAna Adheya jAnapane apane svarUpa AdhArameM pratiSThita hai kyoMki jAnapanA jJAnase abhinnasvarUpa hai arthAt bhinna pradezarUpa nahIM hai isakAraNa jAnane kriyAsvarUpa jJAna hai vaha jJAnameM hI hai, aura krodhAdika haiM ve krodharUpa kriyA jo krodhapanA apanA svarUpa usImeM pratiSThita haiN| kyoMki krodhapanArUpa kriyA krodhAdikase abhinnapradeza hai isaliye ko. dharUpa kriyA krodhAdimeM hI hotI hai / tathA krodhAdikameM athavA karma nokarmameM jJAna nahIM hai aura jJAnameM krodhAdika athavA karma nokarma nahIM haiM kyoMki jJAnakA tathA krodhAdika aura karma nokarmakA ApasameM svarUpakA atyaMta viparItapanA hai unakA svarUpa eka nahIM hai / isaliye paramArtharUpa AdhArAdheyasaMbaMdhakA zUnyapanA hai / jaise jJAnakA jAnanakriyArUpa jAnapanA svarUpa hai usataraha krodharUpa kriyApanAsvarUpa nahIM hai, tathA jaise krodhAdikakA krodhapanA Adika kriyApanAsvarUpa hai usataraha jAnanakriyAsvarUpa nahIM hai| kisItarahase jJAnako krodhAdi kriyArUpa pariNAmasvarUpa sthApana nahIM kiyA jAtA kyoMki jAnanakriyAke aura krodharUpakriyAke svabhAvako bhedakara pragaTa pratibhAsamAnapanA hai, svabhAvake bhedase hI vastukA bheda hai yaha niyama hai| isaliye jJAnakA aura ajJAnasvarUpa krodhAdikakA AdhArAdheyabhAva nahIM hai| yahAM dRSTAMtakara vizeSa kahate haiN| jaise A Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [ saMvarasminnAkAza eva pratiSThitaM vibhAvayato na parAdhArAdheyatvaM pratibhAti / tato jJAnameva jJAne eva krodhAdaya eva krodhAdiSveveti sAdhu siddhaM bhedavijJAnaM // "caidrUpyaM jaDarUpatAM ca dadhatoH kRtvA vibhAga dvayoraMtardAruNadAraNena parito jJAnasya rAgasya ca / bhedajJAnamudeti nirmalamidaM modadhvamadhyAsitAH zuddhajJAnaghanaughamekamadhunA saMto nAsti khalu sphuTaM krodhaH // aTTaviyappe kamme Nokamme cAvi Nathi uvaogo tathaiva cASTavidhajJAnAvaraNAdidravyakarmaNi, audArikazarIrAdinokarmaNi caiva nAstyupayogaH upayogazabdavAcyaH zuddhabuddhaikasvabhAvaH paramAtmA uvaogami ya kamme Nokamme cAvi No asthi upayoge zuddhAtmani zuddhanizcayena karma nokarma caiva nAsti iti / edaM tu avivarIdaM NANaM jaiyA du hodi jIvassa idaM tu cidAnaMdaikasvabhAvazuddhAtmasaMvitti kAza dravya eka hI hai usako apanI buddhimeM sthApitakarake AdhArAdheyabhAva kalpita kIjiye taba AkAzake sivAya anyadravyoMkA to adhikaraNarUpa AropakA nirodha huA isIse buddhiko bhinna AdhArakI apekSA nahIM rahI / aura jaba bhinna AdhArakI apekSA na rahI taba buddhimeM yahI ThaharA ki AkAza eka hI hai vaha eka AkAzameM hI pratiSThita hai AkAzakA AdhAra anyadravya nahIM hai Apa apane hI AdhAra hai / aisI bhAvanA karanevAleke anyakA anyameM AdhArAdheyabhAva nahIM pratibhAsatA / isItaraha jaba eka hI jJAnako apanI buddhimeM sthApakara AdhArAdheyabhAva kalpanA kIjiye taba avazeSa anyadravyoMkA adhiropa karanekA nirodha huA kyoMki buddhiko bhinna AdhArakI apekSA nahIM rahatI / jaba bhinna AdhArakI apekSA hI buddhimeM na rahI taba eka jJAna hI eka jJAnameM pratiSThita siddha huaa| aisI bhAvanA karanevAleko anyakA anyameM AdhArAdheyabhAva nahIM pratibhAsatA / isaliye jJAna to jJAnameM hI hai aura krodhAdika krodhAdikameM hai / isataraha jJAnakA aura krodhAdikakA tathA karma nokarmakA bhedakA jJAna acchItaraha siddha huA // bhAvArtha-upayoga to caitanyakA pariNamana hai vaha jJAnasvarUpa hai aura krodhAdika bhAvakarma, jJAnAvaraNAdi dravyakarma, zarIrAdi nokarma ye saba pudgaladravyake hI pariNAma haiM ve jar3a haiM, inakA aura jJAnakA pradezabheda hai isaliye atyaMta bheda hai / isakAraNa upayogameM to krodhAdika, karma, nokarma nahIM haiM aura krodhAdika, karma, nokamameM upayoga nahIM hai / isataraha inameM paramArthasvarUpa AdhArAdheyabhAva nahIM hai apanA apanA AdhArAdheyabhAva apane apanemeM hai / isaprakAra inameM paraspara paramArthase atyaMtabheda hai / aisA bheda jAnanA vaha bhedavijJAna hai vaha acchItaraha siddha hotA hai // aba isa arthakA kalazarUpa kAvya kahate haiM-caidrUpyaM ityAdi / artha-yaha nirmala bhedajJAna udayako prApta hotA hai so isakA nizcaya karanevAle satpuruSoMko saMbodhanakara kahate haiM Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 5] samayasAraH / 261 dvitIyacyutAH // " evamidaM bhedajJAnaM yadA jJAnasya vaiparItyakaNikAmapyanAsAdayadavicalitamavatiSThate tadA zuddhopayogamayAtmatvena jJAnaM jJAnameva kevalaM sanna kiMcanApi rAgadveSamoharUpaM bhAvamAracayati / tato bhedavijJAnAcchuddhAtmopalabhaMH prabhavati / zuddhAtmopalaMbhAt rAgadveSamohAbhAvalakSaNaH saMvaraH prabhavati // 181 // 182 // 183 // rUpaM viparItAbhinivezarahitaM bhedajJAnaM yadA bhavati jIvasya taiyA Na kiMci kuvvadi bhAvaM uvaogasuddhappA tasmAdbhedavijJAnAtsvAtmopalaMbho bhavati zuddhAtmopalaMbhe jAte kimapi mithyAtvarAgAdibhAvAnna karoti na pariNamati / kathaMbhUtaH san ? nirvikAracidAnaMdaikazuddhopayogazuddhAtmA zuddhasvabhAvaH sanniti / yatraivaMbhUto saMvaro nAsti tatrAsravo bhavatyasminnadhikAre sarvatra jJAtavyamiti tAtparya / evaM pUrvaprakAreNa bhedavijJAnAt zuddhAtmopalAbho bhavati / zuddhAtmopalaMbhe sati mithyAtvarAgAdibhAvaM na karoti tato navatarakarmasaMvarA bhavatIti saMkSepavyAkhyAnamu ki he satpuruSo! tuma isako pAkara dUsare rAgAdibhAvoMse rahita hue eka zuddha jJAnaghanake samUhako Azrayakara usameM lIna hue bahuta AnaMda mAno / kyA karake yaha jJAna udaya hotA hai ? caitanyarUpako dhAraNa karatA jJAna aura jaDarUpako dhAratA huA rAga ina donoMkA jo ajJAnadazAmeM ekapanAsA dIkhatA thA usako aMtaraMgameM anubhavake abhyAsarUpa balakara acchItaraha vidAraNakara ( saba prakAra vibhAgakara ) udaya hotA hai // bhAvArtha-jJAna to cetanAsvarUpa hai aura rAgAdi pudgalake vikAra honese jar3a haiM so donoM ajJAnase eka jar3arUpa bhAsate haiM / so bhedavijJAna jaba pragaTa hojAtA hai taba jJAnakA aura rAgAdikakA bhinnapanA aMtaraMga anubhavake abhyAsase pragaTa hotA hai taba aisA jAnatA hai ki, jJAnakA svabhAva to jAnanemAtra hI hai aura jJAnameM rAgAdikakI kaluSatA ( malinatA) AkulatArUpa saMkalpa vikalpa bhAsate haiM ye saba pudgalake vikAra haiM jar3a haiN| aise jJAna aura rAgAdikake bhedakA AsvAda AtA hai / so yaha bhedavijJAna saba vibhAvabhAvoMke meMTaneko kAraNa hotA hai aura AtmAmeM paramasaMvara bhAvako prApta karatA hai / isaliye satpuruSoMse kahate haiM ki isako pAkara rAgAdikoMse rahita hoke zuddha jJAnaghana AtmAkA Azraya lekara AnaMdako prApta hoo // aba kahate haiM ki aise yaha bhedavijJAna, jisa samaya jJAnameM rAgAdi vikArarUpa viparItapanekI kaNikAko nahIM prApta karatA avicalita hotA hai usasamaya vaha jJAna zuddhopayoga svarUpapanekara jJAna hI rUpa kevala huA kiMcinmAtra bhI rAga dveSamohabhAvako nahIM prApta hotA / isaliye yaha siddha huA ki bhedavijJAnase zuddhAtmAkI prApti hotI hai aura zuddhAtmAkI prAptise rAga dveSa moha svarUpa AsravabhAvoMkA abhAvasvarUpa saMvara hotA hai // 181 / 182 / 183 // Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / kathaM bhedavijJAnAdeva zuddhAtmopalaMbha ? iti cet ; [ saMvara jaha kaNaya maggitaviyaMpi kaNayahAvaM Na taM paricaya | taha kammodayatavido Na jahadi NANI u NANittaM // 184 // evaM jANai NANI aNNANI muNadi rAyamevAdaM / aNNANatamocchaNNo AdasahAvaM ayANaMto // 185 // yathA kanakamagnitatamapi kanakabhAvaM na taM parityajati / tathA karmodayatapto na jahAti jJAnI tu jJAnitvaM // 184 // evaM jAnAti jJAnI ajJAnI jAnAti rAgamevAtmAnaM / ajJAnatamo'vacchannaH AtmasvabhAvamajAnan // 185 // - yato yasyaiva yathoditabheda vijJAnamasti sa eva tatsadbhAvAt jJAnI sannevaM jAnAti / yathA pracaMDapAvakaprataptamapi suvarNaM na suvarNatvamapohati tathA pracaMDa vipAkopaSTabdhamapi jJAnaM na khyatvena gAthAtrayaM gataM // 181 / 182 / 183 // atha kathaM bhedajJAnAdeva zuddhAtmopalaMbho bhavatIti pRcchati;--jaha kaNayamaggitaviyaM kaNayasahAvaM Na taM parizvayadiyathA kanakaM suvarNamagnitaptamapi taM kanakasvabhAvaM na parityajati / taha kammodayatavido Na cayadi NANI du NANintaM tena prakAreNa tIvraparItrahopasargeNa karmodayena saMtapto'pi rAgadveSamohapariNAmaparihArapariNato bhedaratnatrayalakSaNabhedajJAnI na tyajati / kiM tat ? -- zuddhAtmasaMvittilakSaNaM jJAnitvaM pAMDavAdivaditi / evaM jANadi NANI evamuktaprakAreNa zuddhAtmAnaM Age pUchate haiM ki bhedavijJAnase hI zuddhAtmAkI prApti kaise hotI hai ? usakA uttara gAthAmeM kahate haiM; - [ yathA ] jaise [ kanakaM ] suvarNa [ agnitaptaM api ] a tapta huA bhI [taM ] apane [ kanakabhAvaM ] suvarNapaneko [ na parityajati ] nahIM chor3atA [ tathA ] usI taraha [ jJAnI ] jJAnI [ karmodayataptastu ] karmoM ke udayase taptAyamAna huA bhI [ jJAnitvaM ] jJAnIpane svabhAvako [ na jahAti ] nahIM chor3atA [ evaM ] isataraha [ jJAnI ] jJAnI [ jAnAti ] jAnatA hai / aura [ ajJAnI ] ajJAnI [ rAgameva ] rAgako hI [ AtmAnaM ] AtmA jAnatA hai kyoMki vaha ajJAnI [ ajJAnatamovacchannaH ] ajJAnarUpa aMdhakAra se vyApta hai isaliye [ AtmasvabhAvaM ] AtmA ke svabhAvako [ ajAnan ] nahIM jAnatA huA pravartatA 1 // TIkA - jisake jaisA kahA gayA hai vaisA bhedavijJAna hai vahI usa bhedajJAnake sadbhAvase jJAnI huA aisA jAnatA hai / jaise pracaMDa agnise tapAyA huA bhI suvarNa apane suvarNapane svabhAvako nahIM choDatA usItaraha tIvrakarmake udayakara sahita huA bhI jJAnI apane jJAnapaneko nahIM chor3atA, kyoMki jo jisakA svabhAva hai vaha hajAroM kAraNa mi Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 5] samayasAraH / 263 jJAnatvamapohati, kAraNasahasreNApi svabhAvasyApoDhumazakyatvAt / tadapohe tanmAtrasya vastuna evocchedAt / nacAsti vastUcchedaH sato nAzAsaMbhavAt / evaM jAnaMzca karmAkrAMto'pi na rajyate na dveSTi na muhyati kiM tu zuddhamAtmAnamupalabhate / yasya tu yathoditaM bhedavijJAnaM nAsti sa tadabhAvAdajJAnI sanna'jJAnatamasAcchannatayA caitanyacamatkAramAtramAtmasvabhAvamajAnan rAgamevAtmAnaM manyamAno rajyate dveSTi muhyate ca na jAtu zuddhamAtmAnamupalabhate / tato bhedavijJAnAdeva zuddhAtmopalaMbhaH // 184 // 185 // kayaM zuddhAtmopalaMbhAdeva saMvara ? iti cet ; suddhaM tu viyANaMto suddhaM cevappayaM lahadi jiivo| jANaMto du asuddhaM asuddhamevappayaM lahai // 186 // zuddhaM tu vijAnan zuddhaM cevAtmAnaM labhate jIvaH / jAnaMstvazuddhamazuddhamevAtmAnaM labhate // 186 // jAnAti vItarAgasvasaMvedanalakSaNabhedajJAnI aNNANI muNadi rAgamevAdaM ajJAnI punaH pUrvoktabhedajJAnAbhAvAt mithyAtvarAgAdirUpamevAtmAnaM manute jAnAti / kathaMbhUtaH san ? aNNANatamocchaNNo ajJAnatamasocchannaH pracchAdito jhaMpitaH / punarapi kathaMbhUtaH san / AdasahAvaM ayANaMto nirvikAraparamacaitanyacamatkArasvabhAvaM zuddhAtmAnaM nirvikalpasamAdherabhAvAdajAnan ananubhavan iti / evaM bhedajJAnAtkathaM zuddhAtmopalaMbho bhavatIti pRSTe pratyuttarakathanarUpeNa lanepara bhI apane svabhAvake chor3aneko asamartha hai / yadi svabhAvako chor3a de to usake choDanese usa svabhAvamAtra vastukA hI abhAva hojAya aisA vastukA abhAva hotA nahIM hai kyoMki sattAkA nAza honA asaMbhava hai / aisA jAnatA huA jJAnI karmoMkara vyApta huA bhI rAgarUpa, dveSarUpa aura moharUpa nahIM hotA / vaha to eka zuddha AtmAko hI pAtA hai / tathA jisake jaisA kahA gayA hai vaisA vijJAna nahIM hai vaha usa bhedavijJAnake abhAvase ajJAnI huA ajJAnarUpa aMdhakArakara AcchAditapanA honeke kAraNa caitanya camatkAramAtra AtmAke svabhAvako nahIM jAnatA rAgasvarUpa hI AtmAko mAnatA huA rAgI hotA hai dveSI hotA hai mohI hotA hai paraMtu zuddha AtmAko kabhI nahIM paataa| isaliye yaha siddha huA ki bhedavijJAnase hI zuddha AtmAkI prApti hai // bhAvArtha-bhedavijJAnase AtmA jaba jJAnI hotA hai taba karmakA udaya Anese taptAyamAna huA bhI apane jJAnasvabhAvase nahIM chUTatA / yadi svabhAvase chUTa jAya to vastukA nAza ho jAya aisA nyAya hai / isaliye karmake udayake samaya jJAnI, rAgI dveSI mohI nahIM hotA / aura jisake bhedavijJAna nahIM hai vaha ajJAnI huA rAgI dveSI mohI hotA hai / isaliye yaha nizcaya huA ki bhedavijJAnase hI zuddha AtmAkI prApti hotI hai // 184 // 185 // Age pUchate haiM ki zuddha AtmAkI prAptise hI saMvara kaise hotA hai ? usakA uttara ka Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [saMvarayo hi nityamevAcchinnadhArAvAhinA jJAnena zuddhamAtmAnamupalabhamAno'vatiSThate sa jJAnamayAd bhAvAt jJAnamaya eva bhAvo bhavatIti kRtvA pratyagUkarmAsravaNanimittasya rAgadveSamohasaMtAnasya nirodhAcchuddhamevAtmAnaM prApnoti / yo hi nityamevAjJAnenAzuddhamAtmAnamupalabhano'vatiSThate so'jJAnamayAdbhAvAdajJAnabhayo bhAvo bhavatIti kRtvA pratyakkAsravaNanimittasya rAgadveSamohasaMtAnasyAnirodhAdazuddhamevAtmAnaM prApnoti / ataH zuddhAtmopalaMbhA gAthAdvayaM gataM // 184 / 185 // atha kathaM zuddhAtmopalaMbhAtsaMvara iti punarapi pRcchati;suddhaM tu viyANaMto suddhamevappayaM lahadi jIvo bhAvakarmadravyakarmanokarmarahitamanaMtajJAnAdiguNasvarUpaM zuddhAtmAnaM nirvikArasukhAnubhUtilakSaNena bhedajJAnena vijAnannanubhavan jJAnI jIvaH / evaM guNaviziSTaM yAdRzaM zuddhAtmAnaM dhyAyati bhAvayati tAdRzameva labhate / kasmAt ? iti cet upAdAnasadRzaM kAryamitihetoH jANaMto du asuddhaM asuddhemavappayaM lahadi azuddhamithyAtvAdipariNatamAtmAnaM jAnannanubhavan san azuddhaM, naranArakAdirUpamevAtmAnaM labhate / hate haiM;-[zuddhaM tu] zuddha AtmAko [ vijAnan ] jAnatA huA [ jIvaH ] jIva [zuddhaM caiva] zuddha hI [AtmAnaM ] AtmAko [ labhate ] pAtA hai [tu] aura [azuddhaM AtmAnaM ] azuddha AtmAko [ jAnan ] jAnatA huA jIva [ azu. ddhemava ] azuddha AtmAko hI [ labhate ] pAtA hai // TIkA-jo puruSa usI avicchedarUpa dhArAvAhI jJAnase zuddha AtmAko pAtA huA sthita hai vaha puruSa "jJAnamayabhAvase jJAnamaya hI bhAva hote haiM" aise nyAyakara AgAmI karmake Asravake nimitta jo rAgadveSa moha unakI saMtAna (paripATI ) rUpa utpattike nirodhase zuddha AtmAko hI pAtA hai / aura jo jIva nitya hI ajJAnakara azuddha AtmAko pAtA huA tiSTatA hai vaha jIva "ajJAnamaya bhAvase ajJAnamaya hI bhAva hotA hai" aise nyAyakara AgAmI karmake AsravaNake nimitta jo rAgadveSa moha unakI saMtAnarUpa utpattikA nirodha na honese azuddha AtmAko hI pAtA hai| isaliye zuddha AtmAkI prAptise hI saMvara hotA hai / bhAvArtha-AtmAko zuddha anubhavatA hai vaha to zuddhako hI pAtA hai usake Asrava rukakara saMvara hotA hai aura jo AtmAko azuddha anubhavatA hai vaha azuddhako hI pAtA hai usake Asrava nahIM rukate arthAt saMvara nahIM hotA // aba isa arthakA kalazarUpa kAvya kahate haiM-yadi ityAdi / artha-jo AtmA kisItaraha (mahAn bhAgyase) dhArAvAhI jJAnakara nizcala zuddha AtmAko prApta huA tiSThatA hai taba yaha AtmA, udaya hote hue AtmArUpa krIDAvanavAle apane AtmAko parapariNatirUpa rAga dveSa mohake nirodhase zuddhako pAtA hai / isataraha zuddha AtmAkI prAptise saMvara hotA hai / yahAMpara jo dhArAvAhI jJAna kahA gayA hai usakA artha yaha hai ki jo eka pravAharUpa jJAna ho vaha Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 5 ] samayasAraH / 265 deva saMvaraH / "yadi kathamapi dhArAvAhinA bodhanena dhruvamupalabhamAnaH zuddhamAtmAnamAste / tadayamudayamAtmArAmamAtmAnamAtmA parapariNatirodhAcchuddhamevAbhyupaiti // 1 // " 186 // kena prakAreNa saMvaro bhavatIti cet ; -- appANamapaNA saMdhiUNa do puNNapAvajoesu / daMsaNaNANa iThido icchAvirao ya aNNa i // 187 // jo savvasaMgamuko jhAyadi appANamappaNo appA / Navi kammaM NokammaM cedA ciMtedi eyattaM // 188 // appANaM jhAyaMto daMsaNaNANamao aNaNNamao / lahai acireNa appANameva so kammapavimukkaM // 189 // AtmAnamAtmanA rundhvA dvipuNyapApayogayoH / darzanajJAne sthitaH icchAviratazcAnyasmin // 187 // yaH sarvasaMgamukto dhyAyatyAtmAnamAtmanAtmA / nApi karma nokarma cetayitA ciMtayatyekatvaM // 188 // AtmAnaM dhyAyan darzanajJAnamayo'nanyamayaH / labhate'cireNAtmAnameva sa karmapravimuktaM // 189 // yo hi nAma rAgadveSamohamUle zubhAzubhayoge vartamAnaH, dRDhatarabhedavijJAnAvaSTaMbhena AtmAnaM sa ka: ? / ajJAnI jIva iti / evaM zuddhAtmopalaMbhAdeva kathaM saMvaro bhavatIti pRSThe pratyuttarakathanarUpeNa gAthA gatA // 186 // atha kena prakAreNa saMvaro bhavatIti pRSThe punarapi vizeSeNottaraM dadAti;- appANamappaNA ruMbhidUNa do (su) puNNapAvajogesu AtmAnaM karma dhArAvAhI hai / so isakI do rItiyAM haiM - eka to mithyAjJAna bIcameM na Aye aisA samyagjJAna vaha dhArAvAhI hai aura dUsarA upayogakA jJeyake sAtha upayukta honekI apekSA hai / so jahAMtaka eka jJeyase upayoga upayukta hotA hai vahAMtaka dhArAvAhI kahA jAtA hai / isakI sthiti aMtarmuhUrta hI hai bAdameM viccheda ho jAtA hai / so jahAM jaisI vivakSAko vahAM vaisA jAnanA / zreNI car3he taba zuddha AtmAse upayukta ho dhArAvAhI hotA hai // 986 // Age pUchate haiM ki vaha saMvara kisataraha se hotA hai ? usakA uttara kahate haiM [ yaH ] jo [ AtmA ] jIva [ AtmAnaM ] apane AtmAko [ AtmanA ] apanekara dvipuNyapApayogayoH ] do puNyapAparUpa zubhAzubhayogoM se [ rundhvA ] rokake [ darzanajJAne ] darzanajJAna meM [ sthitaH ] ThaharA huA [ anyasmin icchAvi [ 34 samaya 0 Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / . [saMvaraAtmanaivAtyaMta ruMdhvA zuddhadarzanajJAnAtmadravye suSTha pratiSThitaM kRtvA samastaparadravyecchAparihAreNa samastasaMgavimukto bhUtvA nityamevAtiniSprakaMpaH san , manAgapi karmanokarmaNorasaMsparzena AtmIyamAtmAnamevAtmanA dhyAyan svayaM sahajacetayitRtvAdekatvameva cetayate; sa khalvekatvacetanenAtyaMtaviviktaM caitanyacamatkAramAtmAnaM dhyAyan zuddhadarzanajJAnamayamAtmadravyamavAptaH zuddhAtmopalaMbhe sati samastaparadravyamayatvamatikrAMtaH san acireNaiva tvApannaM AtmanA karaNabhUtena dvayoH puNyapApayogayoradhikArabhUtayorvartamAnaM svasaMvedanajJAnabalena zubhAzubhayogAbhyAM sakAzAdrundhvA vyAvartya / daMsaNaNANami Thido darzanajJAne sthitaH san / icchAvirado ya aNNami anyasmin deharAgAdiparadravye sarvatrecchArahitazceti prathamagAthA gatA // jo savvasaMgamuko jhAyadi appANamappaNo appA AtmA, punarapi kathaMbhUtaH // savvasaMgamukko nissaMgAtmatattvavilakSaNabAhyAbhyantarasarvasaMgamuktaH san / jhAyadi dhyAyati / kaM, appANaM nijazuddhAtmAnaM / kena karaNabhUtena / appaNo svazuddhAtmanA / Navi kammaM NokammaM naiva karma nokarma dhyAyati, AtmAnaM dhyAyan / kiM karoti / cedA ciMtedi evaM guNaviziSTazcetayitAtmA ciMtayati / kiM ? eyattaM "ekohaM nirmamaH zuddho jJAnI yogIndragocaraH / bAhyAH saMyogajA bhAvA mattaH sarve'pi sarvathA // " ityAyekatvaM iti dvitIyagAthA gatA // so ityaadi| so sa pUrvasUtradvayoktaH puruSaH appANaM jhAyaMto evaM pUrvoktaprakAreNA rataH] anyavastumeM icchArahita [ca ] aura [ sarvasaMgamuktaH] saba parigrahase rahita huA [ AtmanA ] AtmAkara hI [ AtmAnaM ] AtmAko [ dhyAyati ] dhyAtA hai tathA [ karma nokarma ] karma nokarmako [ na api ] nahIM dhyAtA aura Apa [cetayitA] cetanArUpa honese [ ekatvaM] usa svarUpa ekapaneko [ ciMtayati ] anubhavatA hai vicAratA hai [sa] vaha jIva [ darzanajJAnamayaH ] darzanajJAnamaya huA [ ananyamayaH] anyamaya nahIM hoke [ AtmAnaM dhyAyan ] AtmAko dhyAtA huA [ acireNa ] thor3e samayameM [ eva] hI [karmavipramuktaM ] karmoMkara rahita [AtmAnaM ] AtmAko [ labhate ] pAtA hai // TIkA-nizcayakara jo jIva rAga dveSamoharUpa mUlavAle aise zubhAzubhayogomeM vartamAna apane AtmAko dRDhatara bhedavijJAnake avalaMbanase Apase hI atyaMta rokakara, zuddhajJAna darzanarUpa apane AtmadravyameM acchItaraha ThaharAke, samasta paradravyoMkI icchArUpa parigrahase rahita hoke nitya hI nizcala huA kiMcitamAtra bhI karmako nahIM sparza karake apane AtmAko hI apanekara dhyAvatA Apa (svayaM) cetanevAlA hai apane cetanArUpa hI ekatvako anubhavatA hai jJAnacetanAmaya hotA hai vaha jIva nizcayakara ekapanekA anubhava karanese paradravyase atyaMta bhinna caitanya camatkAramAtra apane AtmAko dhyAtA huA, zuddha darzana jJAnamaya Atmadravyako Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 5] smysaarH| 267 sakalakarmavimuktamAtmAnamavApnoti / eSa sNvrprkaarH| "nijamahimaratAnAM bhedavijJAnazaktyA bhavati niyatameSAM shuddhmaatmoplNbhH| acalitamakhilAnyadravyadUre sthitAnAM bhavati sati ca tasminnakSayaH karmamokSaH // " 187 // 188 // 189 // kena krameNa saMvaro bhavatIti cet ; tesiM heU bhaNidA ajjhavasANANi svvdrsiihiN| micchattaM aNNANaM avirayabhAvoya jogo y|| 190 // heuabhAve NiyamA jAyadi NANissa aasvnniroho| AsavabhAveNa viNA jAyadi kammassa vi giroho // 191 // kammassAbhAveNa ya gokammANaM pi jAyai nniroho| NokammaNiroheNa ya saMsAraNirohaNaM hoi // 192 // teSAM hetavaH bhaNitAH adhyavasAnAni sarvadarzibhiH / mithyAtvamajJAnamaviratabhAvazca yogazca // 19 // hetvabhAve niyamAjAyate jJAninaH AsravanirodhaH / AsravabhAvena vinA jAyate karmaNo'pi nirodhaH // 191 // karmaNo'bhAvena ca nokarmaNAmapi jAyate nirodhH| nokarmanirodhena ca saMsAranirodhanaM bhavati // 192 // tmAnaM karmatApannaM ciMtayan nirvikalparUpeNa dhyAyan san / dasaNaNANamaio darzanajJAnamayo bhUtvA / aNaNNamaNo ananyamanAzca lahadi labhate / kameva, appANameva aatmaanmev| kathaMbhUtaM, kammaNimmukkaM bhAvakarmadravyakarmanokarmavimuktaM / kena, acireNa stokakAlena / evaM kena prakAreNa saMvaro bhavati, iti prazne sati vizeSaparihAravyAkhyAnamukhyatvena prApta honese samasta paradravyamayapanese dUra huA thor3e samayameM hI saba karmoMse rahita AtmAko pAtA hai| yaha saMvarakA prakAra hai| bhAvArtha-jo jIva pahale to rAgadveSa mohase mile hue zubha azubha manavacana kAyake yogoMse apane AtmAko bhedajJAnake balakara calane na de, pIche zuddhadarzana jJAnamaya apane svarUpameM nizcala kare aura phira saba bAhya abhyaMtarake parigrahoMse rahita hokara karma nokarmase bhinna apane svarUpameM ekAgra hoke dhyAna karatA huA tiSThatA hai vaha thor3e samayameM hI saba karmoMkA nAza karatA hai / yaha saMvara honekI rIti hai // aba isa arthakA kalazarUpa kAvya kahate haiM-nija ityAdi / artha-jo puruSa bhedavijJAnakI zakti kara apane svarUpakI mahimAmeM lIna haiM unako niyamase zuddhatattvakI prApti hotI hai, aura jo usa zuddhatattvakI prApti honepara nizcala hoke samasta anyadravyoMse dUra Thahare hue haiM unake akSaya karmakA abhAva hotA hai phira karmakA baMdha nahIM hotA // 187 / 188 / 189 // Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [saMvarasaMti tAvajIvasya, AtmakamaikatvAzayamUlAni mithyAtvAjJAnAviratiyogalakSaNAni adhyavasAnAni / tAni rAgadveSamohalakSaNasyAsravabhAvasya hetavaH / AsravabhAvaH karmahetuH / gAthAtrayaM gataM // 187 / 188 / 189 // atha parokSasyAtmanaH kathaM dhyAnaM bhavatIti prazne satyuttaraM dadAti; uvadeseNa parokkhaM rUvaM jaha passidUNa NAdedi / bhaNNadi taheva dhippadi jIvo diTTho ya NAdo ya // upadezena parokSarUpaM yathA draSTA jAnAti / bhaNyate tathaiva dhriyate jIvo dRSTazca jJAtazca // uvadeseNa parokkhaM rUvaM jaha passidUNa NAdedi yathA loke parokSamapi devatArUpaM paropadezAllikhitaM dRSTvA kazcidevadatto jaanaati| bhaNNadi taheva dhippadi karma / __ Age pUchate haiM ki kisa kramase hotA hai ? usakA uttara kahate haiM;-[ teSAM pUrvakahe hue rAgadveSa moharUpa AsravoMke [ hetavaH ] hetu [ sarvadarzibhiH ] sarvajJadevane [mithyAtvaM ] mithyAtvaM [ajJAnaM ] ajJAna [ca aviratabhAvaH ] aviratabhAva [ca yogaH ] aura yoga ye cAra [ adhyavasAnAni ] adhyavasAna [bhaNitAH] kahe haiM so [ jJAninaH ] jJAnIke [ hetvabhAve ] ina hetuoMkA abhAva honese [ niyamAt ] niyamase [ AsravanirodhaH ] AsravakA nirodha [jAyate] hotA hai aura [ AsravabhAvena vinA] AsravabhAvake vinA ( na honese ) [kamaNaH api ] karmakA bhI [ nirodhaH ] nirodha [ jAyate ] hotA hai [ca ] aura [karmaNaH abhAvena ] karmake abhAvase [ nokarmaNAM api ] nokarmoMkA bhI [nirodhaH] nirodha [ jAyate ] hotA hai [ca] tathA [ nokarmanirodhena ] nokarmake nirodha honese [ saMsAranirodhanaM ] saMsArakA nirodha [ bhavati ] hotA hai / TIkA-pahale hI jIvake AtmA aura karmake ekapaneke nizcayarUpa AzayasvarUpa mUlakAraNavAle mithyAtva ajJAna avirati yogasvarUpa adhyavasAna vidyamAna haiM ve rAga dveSa mohasvarUpa AsravoMke kAraNa haiM, AsravabhAva karmake kAraNa haiM, karma nokarmake kAraNa haiM aura nokarma saMsArake kAraNa haiM / isaliye AtmA nitya hI AtmA aura karmake ekapaneke nizcayarUpa Azayase AtmAko nizcayakara mithyAtva ajJAna avirati yogamaya mAnatA hai / usa nizcayase rAga dveSa moharUpa Asrava bhAvoMko bhAtA hai usase karmakA Asrava hotA hai, karmase nokarma hotA hai aura nokarmase saMsAra pragaTa pravartatA hai / tathA jisa samaya yaha AtmA, AtmA aura karmake bheda jJAnakara zuddha caitanya camatkAra mAtra AtmAko pAtA hai usa samaya mithyAtva ajJAna avirati yogasvarUpa adhyavasAnarUpa AsavabhAvoMke kAraNoMkA isa ( AtmA ) ke abhAva hotA hai, mithyAtva AdikA abhAva Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 269 adhikAraH 5] smysaarH| nokarmahetuH / nokarma, saMsArahetuH iti tato nityamevAyamAtmA, AtmakarmaNorekatvAdhyAsena mithyAtvAjJAnAviratiyogamayamAtmAnamadhyavasyati / tato rAgadveSamoharUpamAsravabhAvaM bhAvajIvo diTTho ya NAdo ya / tathaiva vacanena bhaNyate tathaiva manasi gRhyte| kosau ? jIvaH, kena rUpeNa ? mayA dRSTo jJAtazceti manasA saMpradhArayati / tathA coktaM / "gurUpadezAdabhyAsAtsaMvittaH svaparAMtaraM / jAnAti yaH sa jAnAti mokSasaukhyaM niraMtaraM // " atha kovididaccho sAhU saMpaDikAle bhaNijja rUvamiNaM / paJcakkhameva dilaM parokkhaNANe pavahRtaM // koviditArthaH sAdhuH saMpratikAle bhaNet rUpamidaM / pratyakSameva dRSTaM parokSajJAne pravartamAnaM // atha mataM bhaNija rUvamiNaM paccakkhameva die parokkhaNANe pavaTuMtaM / yosau pratyakSeNAtmAnaM darzayati tasya pArzve pRcchAmo vayaM / naivaM (?) kovidadiccho sAha saMpaDikAle bhaNijja ko'viditArthaH sAdhuH saMpratikAle brUyAt ? na kopi / kiM brUyAt , na ko'pi / kiMtu rUvamiNaM paccakkhameva dihaM idamAtmasvarUpaM pratyakSameva mayA dRSTaM / caturthakAle kevalijJAnivat / api tu naivaM / kathabhUtamidamAtmasvarUpaM / parokkhaNANe pavaTuMtaM kevalajJAnApekSayA parokSe zrutajJAne pravartamAnaM, iti / kiMca vistaraH / yadyapi kevalajJAnApekSayA rAgAdivikalparahitaM svasaMvedanarUpaM bhAvazrutajJAnaM zuddhanizcayanayena parokSaM bhaNyate, tathApi iMdriyamanojanitasavikalpajJAnApekSayA pratyakSaM / tena kAraNena AtmA svasaMvedanajJAnApekSayA honese rAga dveSa moharUpa Asrava bhAvakA abhAva hotA hai, rAga dveSa mohakA abhAva honese nokarmakA abhAva hotA hai aura nokarmakA abhAva honese saMsArakA abhAva hotA hai / aisA yaha saMvarakA anukrama hai // bhAvArtha-jIvake jabataka AtmA aura karmake ekapanekA Azaya hai bhedavijJAna nahIM hai tabataka mithyAtva ajJAna avirata yogarUpa adhyavasAna vidyamAna haiM, unase rAga dveSa moharUpa AsravabhAva hotA hai, AsravabhAvase karma baMdhate haiM, karmase nokarma zarIrArAdika pragaTa hote haiM aura nokarmase saMsAra hai / paraMtu jisasamaya AtmA aura karmakA bhedavijJAna hojAtA hai taba zuddha AmAkI prApti hotI hai, usake honese mithyAtvAdi adhyavasAnakA abhAva hotA hai, adhyavasAnakA abhAva honese rAga dveSa moharUpa AsravakA abhAva hotA hai, Asravake abhAvase karma nahIM baMdhatA, karmake abhAvase nokarma nahIM pragaTa hotA aura nokarmake abhAvase saMsArakA abhAva hotA hai| aisA saMvarakA anukrama jAnanA // aba isa saMvarakA kAraNa jo pahale hI bhedavijJAna kahA thA usakI bhAvanAkA upadeza karate haiM usakA kalazarUpa kAvya kahate haiM-saMpadyate ityAdi / artha-jisakAraNa yaha saMvara nizcayase sAkSAt zuddhAtmatattvake pAnese hotA hai aura zuddhAtma tattvakA pAnA AtmA aura karmake bhedavijJAnase hotA hai arthAt Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [saMvarayati / tataH karma Asravati, tato nokarma bhavati, tataH saMsAraH prabhavati / yadA tu AtmakarmaNorbhedavijJAnena zuddhacaitanyacamatkAramAtramAtmAnaM upalabhate tadA mithyAtvAviratiyogalakSaNAnAM adhyavasAnAnAM AsravabhAvahetUnAM bhavatyabhAvaH / tadabhAve rAgadveSa pratyakSo bhavati, kevalajJAnApekSayA parokSo'pi bhavati / sarvathA parokSa eveti vaktuM nAyAti / kiMtu caturthakAle'pi kevalinaH, kimAtmAnaM haste gRhItvA darzayati ? tepi divyadhvaninA bhaNitvA gacchaMti / tathApi zravaNakAle zrotRNAM parokSa eva pazcAtparamasamAdhikAle pratyakSo bhavati / tathA idAnIM kAle'pIti bhAvArthaH / evaM parokSasyAtmanaH kathaM dhyAnaM kriyate, iti prazne parihArarUpeNa gAthAdvayaM gataM // atha, udayaprAptadravyapratyayasvarUpANAM rAgAdyadhyavasAnAnAmabhAve sati jIvagatarAgAdibhAvakarmarUpANAM adhyavasAnAnAM abhAvo bhavatItyAdirUpeNa saMvarasya kramAkhyAnaM kathayati; tesiM hedU bhaNidA ajjhavasANANi sadhvadarasIhiM / teSAM prasiddhAnAM jIvagatarAgAdivibhAvakarmarUpANAM bhAvAtravANAM hetavaH kAraNAni bhaNitAni / kAni?, udayaprAptadravyapratyayAgatAni rAgAdyadhyavasAnAni / kaiH, sarvadarzibhiH / nanu adhyavasAnAni bhAvakarmarUpANi tAni jIvagatAnyeva bhavaMti udayaprAptadravyapratyayAgatAni bhAvapratyayAni kathaM bhavaMtIti ? / naivaM, yataH karma aura AtmAko jude jAne taba AtmAko anubhave / isa kAraNa bhedavijJAna atizayakara bhAvaneyogya hai // phira kahate haiM ki bhedavijJAna kahAMtaka bhAvanA ? bhAvaye ityAdi / artha-isa bhedavijJAnako niraMtara dhArApravAharUpa jisameM ki viccheda na par3e isataraha taba taka bhAve jabataka ki jJAna parabhAvoMse chUTakara apane svarUpajJAnameM hI ThaharajAya // bhAvArtha-yahAM jJAnakA jJAnameM ThaharanA doprakArase jAnanA / eka to mithyAtvakA abhAva hoke samyagjJAna ho phira mithyAtvakA abhAva hoke samyagjJAna hojAya usake bAda mithyAtva nahIM Aye / dUsarA yaha hai ki zuddhopayogarUpa hoke jJAna Thahare anyavikArarUpa nahIM pariNameM / so jabataka donoM prakAra na banaiM tabataka niraMtara bheda vijJAnakI bhAvanA rakhanI caahiye|| phira bhedavijJAnakI mahimA kahate haiM-bheda ityAdi / arthajo koI siddha hue haiM ve isa bhedavijJAnase hI hue haiM aura jo karmase baMdhe haiM ve isI bhedavijJAnake abhAvase baMdhe hue haiM // bhAvArtha-AtmA aura karmakI ekatAke mAnanese hI saMsAra hai vahAM anAdise javataka bhedavijJAna nahIM hai tabataka karmase baMdhatA hI hai / isaliye karmabaMdhakA mUla bhedavijJAnakA abhAva hI hai / jo baMdhe haiM ve isIke abhAvase baMdhe haiM aura jo siddha hue haiM ve isa bhedavijJAnake honepara hI hue haiM / isakAraNa prathama bhedavijJAna hI mokSakA kAraNa hai / yahAM aisA bhI jAnanA ki vijJAnAdvaitavAdI bauddha tathA vedAMtI vastuko advaita kahate haiM ve advaitakI siddhi anubhavase hI kahate haiM unakA bhI isa bheda vijJAnase siddhi kahanese niSedha huA, kyoMki sarvathA advaita vastukA Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 5] smysaarH| 271 moharUpAsravabhAvasya bhavatyabhAvaH, tadabhAve'pi bhavati karmAbhAvaH, tadabhAve'pi bhavati saMsArAbhAvaH / ityeSa saMvarakramaH / "saMpadyate saMvara eva sAkSAt zuddhAtmatattvasya kilopalaMbhAt / sa bhedavijJAnata eva tasmAttadbhedavijJAnamatIva bhAvyaM // 117 // bhAvayedbhedavijJAnamidamacchinnadhArayA / tAvadyAvatparAcyutvA jJAnaM jJAne pratiSThitaM // bhedavijJAnataH siddhAH siddhA ye kila kecana / kAraNAt bhAvakarma dvidhA bhvti| jIvagataM pudgalakarmagataM ca / tathAhi-bhAvakrodhAdivyaktirUpaM jIvabhAvagataM bhaNyate / pudgalapiMDazaktirUpaM pudgaladravyagataM / tathA coktaM-puggalapiMDo davvaM kohAdI bhAvavvaM tu iti jIvabhAvagataM bhaNyate // puggalapiMDo davvaM tassattI bhAvakammaM tu iti pudgaladravyagataM // atra dRSTAMto yathA-madhurakaTukAdidravyasya bhakSaNakAle jIvasya madhurakaTukasvAdavyaktivikalparUpaM jIvabhAvagataM, tadvyaktikAraNabhUtaM madhurakaTukadravyagataM zaktirUpaM pudgaladravyagataM / evaM bhAvakarmasvarUpaM jIvagataM pudgalagataM ca dvidheti bhAvakarmavyAkhyAnakAle sarvatra jJAtavyaM / kAni tAni, adhyavasAnAni ? / micchattaM aNNANaM aviradibhAvo ya jogo ya mithyAtvamajJAnamaviratiryogazceti prathamagAthA gatA ? // heabhAve NiyamA jAyadi NANissa AsavaNiroho pUrvoktAnAmudayAgatadravyapratyayAnAM jIva. gatabhAvAsravahetubhUtAnAM vItarAgasvasaMvedanajJAnino jIvasya udayadravyakarmarUpANAM abhAve sati niyamAnnizcayAt rAgAdibhAvAsravanirodhalakSaNaH saMvaro jAyate / AsavabhAveNa viNA jAyadi kammassa duNiroho nirAsravaparamAtmatattvavilakSaNasya jIvagatabhAvAsravasya svarUpa nahIM haiM, paraMtu jo mAnate haiM unakA bhedavijJAna kahanA nahIM vanasakatA / bhedavijJAna kahanA to vastu dvaita ho taba vanasakatA hai / so jaba jIva ajIva do vastueM mAneM aura dokA saMyoga mAneM taba bhedavijJAna banaiM / isI kAraNa syAdvAdiyoMke saba nirbAdha siddhi hotI hai // Age saMvarakA adhikAra pUrNa huA so isa saMvarake honese jJAna kaisA hai ? aise usa jJAnakI mahimAkA kalazarUpa kAvya kahate haiM-bhedajJAno ityAdi / arthayaha jJAna, jJAnameM hI nizcala niyamarUpa udayako prApta huaa| kisa kramase huA ? ki prathama to bheda jJAnake udaya honekA abhyAsa huA, phira usa bhedavijJAnake abhyAsase zuddha tattvakI prApti huI, usa zuddha tattvake upalaMbha (prApti ) se rAgake samUhakA pralaya huA, rAgake samUhakA pralaya karanese Asravake rukanese karmoMkA saMvara huA aura karmoMkA saMvara honese parama ( utkRSTa) saMtoSako dhAratA huA jJAna pragaTa huA / kaisA hai yaha jJAna ? jisa (jJAna ) kA prakAza nirmala hai / kSayopazamake doSase jo malinatA thI vaha aba nahIM Apa bhI amlAna hai arthAt rAgAdikase jo kaluSatA thI vaha aba na honese nirmala hai / phira kaisA hai ? eka hai, kSayopazamakara bheda the ve aba nahIM haiM Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [ saMvaraasyaivAbhAvato baddhA baddhA ye kila kecana // 118 // bhedajJAnocchalanakalanAcchuddhatattvopalaMbhAt rAgagrAmapralayakaraNAtkarmaNAM saMvareNa / bibhrattoSaM paramamamalAlokamamlAnamekaM jJAnaM jJAne niyatamuditaM zAzvatodyotametat // 132 // " 190 // 191 // 192 // iti saMvaro nisskraaNtH| // iti zrImadamRtacaMdasUriviracitAyAM samayasAravyAkhyAyAmAtmakhyAtau saMvaraprarUpakaH paJcamo'kaH // 5 // bhAvena svarUpeNa vinA jAyate nirodhaH saMvaraH / kasya ? paramAtmatattvapracchAdakanavataradravyakarmaNaH iti dvitIyagAthA gatA // kammassAbhAveNa ya NokammANaM ca jAyadi nniroho| tatazca navatarakarmAbhAvena saMvareNa zarIrAdinokarmaNAM ca jAyate nirodhaH saMvaraH / NokammaNiroheNa ya saMsAraNirohaNaM hodi / nokarmanirodhanena saMvareNa saMsArAtItazuddhAtmatattvapratipakSabhUtadravyakSetrAdipaMcaprakArasaMsAranirodhanaM bhavatIti tRtIyagAthA gatA // 190 // 191 // 192 // evaM saMvarakramAkhyAnena gAthAtrayaM gataM / evaM pAtravadAvasravipakSabhUtaH saMvaro niSkrAMtaH / iti zrIjayasenAcAryakRtAyAM samayasAravyAkhyAyAM zuddhAtmAnubhUtilakSaNAyAM tAtparyavRttau caturdazagAthAbhiH SaTsthalaiH AsravavipakSadvAreNa saMvaranAmA paJcamo'dhikAraH samAptaH // 5 // aura jisakA udyota hamezA hai, kSayopazama jJAnameM krama honA thA vaha aba nahIM hai // aisA raMgabhUmimeM saMvarakA svAMga praveza huA thA usako jJAnane jAna liyA so nRtyakara baha raMgabhUmise nikalagayA // 190 / 191 / 192 // savaiyA teIsA-"bhedavijJAnakalA pragaTai taba zuddhasvabhAva lahai apanA hI, rAga dveSa vimoha saba hi gali jAya ime duTha karma rukAhI / ujvala jJAna prakAza karai bahu toSa dharai paramAtamamAhI, yoM munirAja bhalI vidhi dhArata kevala pAya sukhI ziva jAhI // 1 // " yahAMtaka gAthA 192 huI aura kalaza 132 hue / isa prakAra paM0 jayacaMdrajI kRta isa samayasAra graMthakI AtmAkhyAti nAmA TIkAkI bhASA vacanikAmeM pAMcavA~ saMvara adhikAra pUrNa huA // 5 // 1 yadanAdikAlAdArabhyAzuddharAgAdi vibhAvarUpeNa pariNataM tadeva kAlalabdhi prApya zuddhakharUpeNa prinnttmityrthH| Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 6] 273 smysaarH| atha nirjraadhikaarH||6|| ___ atha pravizati nirjarA-rAgAdyAsravarodhato nijadhurAM dhRtvA paraH saMvaraH karmAgAmi samastameva bharato dUrAnniraMdhana sthitaH / prAgbaddhaM tu tadeva dagdhumadhunA vyAjRmbhate nirjarA jJAnajyotirapAvRttaM na hi yato rAgAdibhirmUrchati // 133 // uvabhogamidiyehiM vvANaM cedaNANamidarANaM / jaM kuNadi sammadiTThI taM savvaM NijjaraNimittaM // 193 // upabhogamiMdriyaiH dravyANAM cetanAnAmitareSAM / / yatkaroti samyagdRSTiH tatsarvaM nirjarAnimittaM // 193 // tatraivaM sati raMgabhUmeH sakAzAt zrRMgArarahitapAtravat zuddhajIvasvarUpeNa saMvaro niSkrAMtaH / atha vItarAganirvikalpasamAdhirUpA zuddhopayogalakSaNA saMvarapUrvika nirjarA pravizati / uvabhojamiMdiyehiM ityAdigAthAmAdiM kRtvA daMDakAn vihAya pAThakrameNa paMcAzadgAthAparyaMtaM SaTsthalairnirjarAvyAkhyAnaM karoti / tatra dravyanirjarAbhAvanirjarAjJAnazaktivairAgyazaktInAM krameNa vyAkhyAnaM karoti, iti pIThikArUpeNa prathamasthale gAthAcatuSTayaM / tadanaMtaraM jJAnavairAgyazakteH sAmAnyavyAkhyAnArtha sevaMtovi Na sevadi ityAdi dvitIyasthale gAthApaMcakaM / tataH paraM tayoreva jJAnavairAgyazakyorvizeSavivaraNArtha paramANumittiyaMpi ityAdi tRtIyasthale sUtradazakaM / tatazca matizrutA atha nirjarAdhikAra ||dohaa-'raagaadikkuu meTikari, nave baMdha hati sNt| pUrva udayameM samarahe, namUM nirjarAvaMta" yahAM nirjarA praveza karatI hai / arthAt jaise nRtyake akhAr3emeM nRtya karanevAlA svAMga vanAke praveza karatA hai usItaraha yahAM tattvoMkA nRtya hai / vahAM raMgabhUmimeM nirjarAke svAMgakA praveza hai / usa jagaha prathama hI saba svAMga dekhakara yathArtha jAnanevAlA jo samyagjJAna hai use TIkAkAra maMgalarUpa jAna prakaTa karate haiM-rAgAdyA ityAdi / artha-prathama to utkRSTa saMvara rAgAdika AsravoMke rokanese apanI sAmarthyakI hadako dhAraNakara AgAmI saba hI-pharmoko mUlameM dUrahIse rokatA huA tiSTha rahA thA, aba isa saMvarake honeke pahale jo karma baMdharUpa huA thA use jalAneko (nAza karaneko) nirjarArUpa agni phailatI hai so isa nirjarAke pragaTa honese jJAnajyoti AvaraNarahita huI phira rAgAdi bhAvoMkara mUchita nahIM hotI, sadA nirAvaraNa rahatI hai // bhAvArtha-saMvara honeke vAda navIna karma nahIM baMdhate aura jo pahale baMdhehue the ve nirjara hue taba jJAnakA AvaraNa dUra honese jJAna aisA ho jAtA hai ki phira rAgAdirUpa nahIM pariNamatA, sadA prakAzarUpa hI rahatA hai // Age nirjarAkA svarUpa kahate haiM; 35 samaya. Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [ nirjarA virAgasyopabhogo nirjarAyaiva, rAgAdibhAvAnAM sadbhAvena mithyAdRSTeracetanAnyadravyopabhogo baMdhanimittaM syAt / etena dravyanirjarAskharUpamAveditaM // 193 // vaMdhimanaHparyayakevalajJAnamabhedarUpaM paramArthasaMjJaM muktikAraNabhUtaM yatparamAtmapadaM tatpadaM yena svataMvedanajJAnaguNena labhyate tasya sAmAnyavyAkhyAnArthe NANaguNeMhi vihINA ityAdi caturtha - sthale sUtrASTakaM / tataH paraM tasyaiva jJAnaguNasya vizeSavivaraNArthaM NANI rAgappajaho ityAdi paMcamasthale gAthA: caturdaza / tadanaMtaraM zuddhanayamAzritya cidAnaMdaikasvabhAvazuddhAtmabhAvanAzritAnAM nizcayanizzaMkAdyaSTaguNAnAM vyAkhyAnArthaM sammAdiTThI jIvo ityAdi SaSThasthale sUtranavakaM kathayati / iti SaDbhiraMtarAdhikAraiH nirjarAdhikAre samudAyapAtanikA / tadyathA, atha dravyanirjarAM kathayati;- uvabhojamiMdiyehiM davvANamacedaNANamidarANaM jaM kuNadi sammadiTThI-- samyagdRSTiH kartA cetanAcetanadravyANAM saMbaMdhi yadvastUpabhogyaM karoti / kaiH kRtvA ? paMcendriyaviSayaiH taM NijjaraNimittaM tadvastu midhyAdRSTerjIvasya rAgadveSamohAnAM sadbhAvena baMdhakAraNamapi samyagdRSTerjIvasya rAgadveSamohAnAmabhAvena samastamapi nirjarAnimittaM bhavatIti / atrAha ziSyaH -- rAgadveSamohAbhAve sati nirjarAkAraNaM bhaNitaM samyagdRSTestu rAgAdayaH saMti, tataH kathaM nirjarAkAraNaM bhavatIti ? asminpUrvapakSe parihAraH / atra graMthe vastuvRttyA vItarAgasamyagdRSTergrahaNaM, tatra tu parihAraH pUrvameva bhaNitaH / kathamiti cet ? mithyAdRSTe : sakAzAdasaMyatasamyagdRSTeH anaMtAnubaMdhikrodhamAnamAyAlo bhamithyAtvodayajanitAH, zrAvakasya vA [ samyagdRSTiH ] samyagdRSTi jIva [ yat ] jo [ iMdriyaiH ] iMdriyoMkara [ cetanAnAM ] 'cetana aura [ itareSAM ] anya acetana [ dravyANAM ] dravyoMkA [ upabhogaM ] upabhoga [ karoti ] karatA hai - unako bhogatA hai [ tat sarva ] vaha saba hI [ nirjarAnimittaM ] nirjarAke nimitta hai / TIkA-virAgIkA upabhoga nirjarAke liye hI hotA hai aura midhyAdRSTike rAgAdi bhAvoMke sadbhAvase cetana acetana dravyakA upabhoga baMdhake nimitta hI hotA hai / isa kathanase dravyanirjarAkA svarUpa kahA // bhAvArtha - samyagdRSTiko jJAnI kahA gayA hai aura jJAnIke rAga dveSa mohakA abhAva kahA hai isaliye virAgIke jo iMdriyoMkara bhoga hotA hai usa bhogakI sAmagrIko yaha samyagdRSTi aisA jAnatA hai ki ye paradravya haiM merA inakA kucha saMbaMdha nahIM hai lekina karmake udaya ke nimittase inakA merA saMyoga viyoga hai vaha cAritra mohake udayakara kIhuI pIr3A hai so balahIna hone se jaba taka sahI nahIM jAtI tabataka rogIkI taraha ( jaise rogI rogako acchA nahIM jAnatA parantu pIDA nahIM sahI jAtI tabataka auSadhiAdikara ilAja karatA hai| usa taraha ) viSayarUpa bhoga upabhoga sAmagrI se ilAja karatA hai paraMtu karmake udayase tathA bhogopabhogakI sAmagrIse rAga dveSa moha nahIM hai / isaliye samyagdRSTi isa Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 6 ] samayasAraH / 275 atha bhAvanirjarAskharUpamAvedayati ; davve uvabhuMjate NiyamA jAyadi suhaM ca dukkhaM vA / taM suhadukkhamudiNaM vedadi aha NijjaraM jAdi // 194 // dravye upabhujyamAne niyamAjjAyate sukhaM ca duHkhaM vA / tatsukhaduHkhamudIrNa vedayate atha nirjarAM yAti // 194 // upabhujyamAne sati hi paradravye tannimittaH sAtAsAta vikalpAnatikramaNena vedanAyAH pratyAkhyAnakrodhamAnamAyAlobhodayajanitA rAgAdayo na saMtItyAdi / kiM ca samyagdRSTeH saMvarapUrvikA nirjarA bhavati, mithyAdRSTestu gajasnAnavat baMdhapUrvikA bhavati / tena kAraNena mithyAdRSTyapekSayA samyagdRSTirabaMdhakaH / evaM dravyanirjarAvyAkhyAnarUpeNa gAthA gatA // 193 // atha bhAvanirjarA svarUpamAkhyAti;--davve uvabhujjaMte niyamA jAyadi suhaM ca dukkhaM ca udayAgatadravyakarmaNi jIvenopabhujyamAne sati niyamAt nizcayAt sAtAsAtodayavazena sukhaM duHkhaM vA vastusvabhAvata eva jAyate tAvat / taM suhadukkhamudiSNaM vedadi niruparAgasvasaMvittibhAvena utpannapAramArthikasukhAdbhinnaM tatsukhaM vA duHkhaM vA samudIrNa sat samyagdRSTirjIvo rAgadveSau na kurvan heyabuddhyA vedayati / na ca tanmayo bhUtvA, ahaM sukhI duHkhItyAdyahamiti pratyayenAnubhavati / taraha virAgI hai so isake bhoga upabhoga nirjarAke hI nimitta haiM / karma udaya hotA hai vaha apanA rasa dekara jhar3a jAtA hai udaya Aneke vAda dravyakarmakI sattA nahIM rahatI nirjarA hI hotI hai / samyagdRSTikA usa karma udayase rAga dveSa moha nahIM hai udayameM Aye ko jAnatA hai aura phalako bhI bhogatA hai vaha rAga dveSa mohake vinA bhogatA hai isaliye karmakA Asrava nahIM hotA, Asravake vinA usa virAgI samyagdRSTike AgAmI baMdha nahIM hotA / aura jaba baMdha AgAmI nahIM huA taba kevala nirjarA hI huI / isakAraNa samyagdRSTi virAgIkA bhogopabhoganirjarAke hI nimitta kahA gayA hai / tathA pUrvakamakA dravya udaya Akara jhar3a jAnA vahI dravyanirjarA hai // 193 // Age bhAvanirjarAkA svarUpa kahate haiM; - [ dravye ca upabhujyamAne ] paradravyako bhogane se [ sukhaM vA duHkhaM ] sukha athavA duHkha [ niyamAt ] niyamase [jAyate ] hotA hai / [ udIrNa ] udayameM Aye hue [ tatsukhaduHkhaM ] usa sukhaduHkhako [ vedayate ] anubhavatA hai bhogatA hai AsvAdatA hai [ atha ] phira vaha AsvAda dekara karmadravya [ nirjarAM yAti ] jhar3a jAtA hai | nirjarA hone bAda phira vaha karma nahIM AtA // TIkA - paradravyako bhogatehue jIvake sukharUpa athavA duHkharUpa bhAva niyamase udayarUpa hote haiM utpanna hote haiM / kaise haiM bhAva ? jinako paradravyanimitta kAraNa hai / jisakAraNa vedanA ke sAtA tathA asAtA isataraha do rUpapanA hI hai ina donoM Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [nirjarAsukharUpo duHkharUpo vA niyamAdeva jIvasya bhAva udeti / sa tu yadA vedyate tadA mithyAdRSTeH rAgAdibhAvAnAM sadbhAvena baMdhanimittaM bhUtvA nirjIyamANopyajIrNaH san baMdha eva syAt / samyagdRSTastu rAgAdibhAvAbhAvena baMdhanimittamabhUtvA kevalameva nirjIyamANopyajIrNaH sannirjaraiva syAt / "tad jJAnasyaiva sAmarthya virAgasya ca vA kila / yatko'pi karmabhiH karma bhuMjAno'pi na badhyate // 134 // " 194 // atha jJAnasAmarthya darzayati; jaha visamuvabhujaMto vejo puriso Na maraNamuvayAdi / poggalakammassuyaM taha bhuMjadi va vajjhae NANI // 195 // yathA viSamupamuMjAno vaidyaH puruSo na maraNamupayAti / pudgalakarmaNa udayaM tathA bhukte naiva badhyate jJAnI // 195 // atha NijaraM jAdi atha aho tataH kAraNAnirjarAM yAti svasthabhAvena nirjarAyA nimittaM bhavati / mithyAdRSTeH punaH upAdeyabuddhyA, sukhyahaM duHkhyahamiti pratyayena baMdhakAraNaM bhavati / kiM ca, yathA ko'pi taskaro yadyapi maraNaM necchati tathApi talavareNa gRhItaH san maraNamanubhavati / tathA samyagdRSTiH yadyapyAtmotthasukhamupAdeyaM ca jAnAti, viSayasukhaM ca heyaM jAnAti / tathApi cAritramohodayatalavareNa gRhItaH san tadanubhavati, tena kAraNena nirjarAnimittaM syAt / iti bhAvanirjarAvyAkhyAnaM gataM // 194 // atha vItarAgasvasaMvedanajJAnasAmarthya darzayati;bhAvoMko nahIM ulaMghake vartatI / so isa bhAvako jisa samaya jIva anubhavatA hai usa samaya mithyAdRSTike to usase rAgAdibhAvoMke honese AgAmI karmabaMdhakA nimitta hoke nirjarArUpa huA bhI nirjarArUpa nahIM kahA jA sakatA, kyoMki AgAmI baMdha karake nirjarArUpa huA isaliye baMdha hI kahanA cAhiye / aura samyagdRSTike usa sukhaduHkhake anubhavase rAgAdi bhAvoMkA abhAva honekara AgAmI baMdhake nimitta nahIM honese kevala nirjarArUpa hI hotA hai so nirjarArUpa huA nirjarA hI kahanA cAhiye baMdha nahIM kahasakate // bhAvArtha-karmakA udaya Anepara sukha duHkha bhAva niyamase utpanna hote haiM unako anubhavate hue mithyAdRSTike to rAgAdikake nimittase AgAmI baMdhakara karma jhar3atA hai isaliye nirjarA kisa kAmakI ? baMdha hI kiyA gayA / aura samyagdRSTike usa anubhavase rAgAdika bhAva nahIM hote isaliye AgAmI baMdhabhI nahIM hotA to kevala nirjarA hI huI / isataraha bhAvarUpa hotI hai / isake arthakI Ageke kathanakI sUcanAkA kalazarUpa zloka yaha hai- tajjJAna ityAdi / artha-jo karmako bhogatA huA bhI karmase nahIM baMdhatA yaha koI AzcaryarUpa sAmarthya jJAnakI hI hai athavA virAgakI hai / ajJAnIko to Azcaryako upajAnevAlI hai aura jJAnI yathArtha jAnatA hai // 194 // Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 6] samayasAraH / 277 yathA kazcidviSavaidyaH pareSAM maraNakAraNaM viSamupabhuMjAno'pi amoghavidyAsAmarthyena niruddhatacchaktitvAnna mriyate, tathA ajJAninAM rAgAdibhAvasadbhAvena baMdhakAraNaM pudgalakarmoMdayamupabhujAno'pi amoghajJAnasAmarthyAt rAgAdibhAvAnAmabhAve sati niruddhatacchaktitvAt na badhyate jJAnI // 195 // atha vairAgyasAmarthya darzayati; jaha majaM pivamANo aradibhAveNa majadi Na puriso| vvuvabhoge arado NANI vi Na vajjhadi taheva // 196 // yathA madyaM piban aratibhAvena mAdyati na puruSaH / dravyopabhoge arato jJAnyapi na badhyate tathaiva // 196 // yathA kazcitsuruSo maireyaM prati pravRttatIvrAratibhAvaH san maireyaM pibannapi tIvrAratisAmajaha visamuvabhujaMtA vijApurisA Na maraNabhuvayaMti yathA viSamupabhujAnAH saMto gAruDavidyApuruSAH, amoghamaMtrasAmarthyAt naiva maraNamupayAMti / puggalakammassudayaM taha bhuMjadi va vajjhade NANI tathA paramatattvajJAnI zubhAzubhakarmaphalaM bhuMkte tathApi nirvikalpasamAdhilakSaNabhedajJAnAmoghamaMtrabalAnnaiva badhyate karmaNeti jJAnazaktivyAkhyAnaM gataM // 195 // atha saMsArazarIrabhogaviSaye vairAgyaM darzayati;-jaha majaM pivamANo aradbhiAveNa __ Age jJAnakI sAmarthyako dikhalAte haiM;-[yathA ] jaise [vaidyaH] vaidya [ viSaM upa jAnaH] viSako bhogatA huA bhI [maraNaM ] maraNako [na upayAti ] nahIM prApta hotA [tathA ] usItaraha [jJAnI ] jJAnI [ pudgalakarmaNaH ] pudgalakarmake [udayaM ] udayako [ bhuMkte ] bhogatA hai to bhI [ naiva badhyate ] baMdhatA nahIM hai / TIkA-jaise koI viSavaidya, dUsareke maraNakA kAraNa viSako bhogatA huA bhI saphala maMtra taMtra auSadha Adika vidyAkI sAmarthyase viSakI mAraNazaktiko rokakara usase maraNako prApta nahIM hotA, usItaraha ajJAnIko rAgAdi bhAvoMke sadbhAvase baMdhakA kAraNa aise pudgalakarmake udayako bhogatA huA bhI jJAnI saphala satyArtha jJAnakI sAmarthyase rAgAdi bhAvoMke abhAvakara karmake udayakI AgAmI baMdha karanevAlI zaktiko roka detA hai isaliye AgAmI kA~kara nahIM baMdhatA // bhAvArtha-jaise vaidya apanI vidyAkI sAmarthyase viSakI mAranerUpa zaktikA abhAva karatA hai usa viSako khAnepara bhI usase nahIM maratA, usItaraha jJAnIke jJAnakI sAmarthya esI hai ki karmake udayakI baMdha karanerUpa zaktiko roka detI hai / isaliye usake karmakA udaya bhoganemeM AtA hai to bhI AgAmI baMdha nahIM karatA / yaha samyagjJAnakI sAmarthya hai // 195 // Age vairAgyakI sAmarthya dikhalAte haiM;-[ yathA ] jaise [puruSaH] koI puruSa Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 rAyacandra jainazAstramAlAyAm / [ nirjarA rthyAnna mAdyati tathA rAgAdibhAvAnAmabhAvena sarvadravyopabhogaM prati pravRttatItravirAgabhAvaH san viSayAnupabhuMjAno'pi tIvravirAgabhAvasAmarthyAnna badhyate jJAnI // " nAznute viSayasevane'pi yaH svaM phalaM viSayasevanasya nA / jJAnavaibhavavirAgatAbalAt sevako'pi tadasAvasevakaH // 135 // " 196 // athaitadeva darzayati ; sevatovi Na sevai asevamANovi sevago koI / pagaraNaceTThA kassavi Na ya pAyaraNotti so hoI // 197 // sevamAno'pi na sevate asevamAno'pi sevakaH kazcit / prakaraNaceSTA kasyApi na ca prAkaraNa iti sa bhavati // 197 // majjadi Na puriso yathA kazcit puruSo vyAdhipratIkAranimittaM madyamadhye madyapratipakSabhUtamauSadhaM nikSipya madyaM pibannapi raterabhAvAnna mAdyati / dabbuvabhoge arado NANIvi Na vajjhadi tava tathA paramAtmatattvajJAnI paMceMdriyaviSayabhUtAzanapAnAdidravyopabhoge satyapi yAvatA yAvatAMzena nirvikArasvasaMvittizUnya bahirAtmajIvApekSayA rAgabhAvaM na karoti tAvatA tAvatAMzena karmaNA na badhyate / yadA tu harSaviSAdAdirUpa samasta vikalpa jAlarahitaparamayogalakSaNabhedajJAnabalena sarvathA vItarAgo bhavati / tadA sarvathA na badhyate iti vairAgyazaktivyAkhyAnaM gataM / evaM yathAkrameNa dravyanirjarAbhAvanirjarAjJAnazaktivairAgyazaktipratipAdanarUpeNa nirjarAdhikAre tAtparyavyAkhyA " [ madyaM ] madirAko [ aratibhAvena ] vinA prIti se [ piban ] pItAhuA [ na mAdyati ] matavAlA nahIM hotA [ tathaiva ] usItaraha [ jJAnI api ] jJAnI bhI [ dravyopabhoge ] dravyake upabhoga meM [arataH ] tIvra rAgarahita huA [ na badhyate ] karmoMse nahIM baMdhatA // TIkA - jaise koI puruSa madirAmeM tIvra arati bhAvakara pravRtta hone se madirA ( zarAba ) ko pItAhuA bhI tIvra aratibhAvakI sAmarthya se matavAlA nahIM hotA, usItaraha jJAnI bhI rAgAdibhAvoMke abhAvase saba dravyoMke bhoganemeM tIvra virAgabhAva pravartanekara viSayoMko bhogatA huA bhI tIvra virAgabhAvakI sAmarthya se karmoMkara nahIM baMdhatA || bhAvArtha- - yaha vairAgyakI sAmarthya hai ki viSayoMko sevatA huA bhI kamoMkara nahIM baMdhatA || aba isa arthakA kalazarUpa kAvya kahate haiM-- nAinute ityAdi / artha -- yaha puruSa, viSayoMko sevatA huA bhI viSayasevaneke nijaphalako nahIM pAtA so jJAnake vibhavake tathA virAgatAke balase viSayoM kA sevanevAlA hone para bhI sevane - vAlA nahIM kahA jAtA / bhAvArtha- -- jJAna aura virAgatAkI aisI koI aciMtya sAma hai ki iMdriyoMse viSayoM ko sevanepara unakA sevanevAlA nahIM kahA jAtA / kyoMki viSayasevanakA sAmAnya nijaphala saMsAra hai / so jJAnI vairAgIke midhyAtvakA abhAva hone se saMsArakA bhramaNarUpa phala nahIM hotA // 196 // Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 6 ] 279 yathA kazcit prakaraNe vyApriyamANopi prakaraNasvAmitvAbhAvAt na prAkaraNikaH, aparastu tatrAvyApriyamANo'pi tatsvAmitvAtprAkaraNikaH / tathA samyagdRSTiH pUrvakarmodayasaMpannAn viSayAn sevamAno'pi rAgAdibhAvAnAmabhAvena viSayasevana phalasvAmitvAbhAvAdasevaka eva / mithyAdRSTistu viSayAnasevamAno'pi rAgAdibhAvAnAM sadbhAvena viSayasevanaphala svAmitvAtse samayasAraH / namukhyatvena gAthAcatuSTayaM gataM // 196 // athaitadeva vairAgyasvarUpaM vivRNoti ; sevatovi Na sevadi asevamANovi sevago kovi nirvikArasvasaMvedanajJAnI jIvaH svakIyaguNasthAnayogyAzanapAnAdipaMceMdriyabhogaM sevannapi sevako na bhavati / anyaH punaH ajJAMnI kazcit rAgAdisadbhAvAdasevannapi sevako bhavati / amumevArthaM dRSTAMtena dRDhayati / paragaNaceTThA kassavi Na ya pAyaraNotti so hodi yathA kasyApi paragRhAdAgatasya vivAhAdiprakaraNaceSTA tAvadasti, tathApi vivAhAdiprakaraNasvAmitvAbhAvAt prAkaraNiko na bhavati / anyaH punaH prakara Age isI arthako prakaTa dRSTAMtakara dikhalAte haiM; - [ kazcit ] koI to [ sevamAnopi ] viSayoMko sevatA huA bhI [na sevate ] nahIM sevatA hai aisA kahA jAtA hai, aura [ asevamAnopi ] koI nahIM sevatA huA bhI [ sevakaH ] sevanevAlA kahA jAtA hai [kasyApi ] jaise kisI puruSake [ prakaraNaceSTA api ] kisI kAryake karanekI ceSTA to hai arthAt usa prakaraNakI saba kriyAoMko karatA hai tau bhI kisIkA karAyA huA karatA hai [ saH ] vaha [ prAkaraNaH ] kArya karanevAlA svAmI hai [ iti na ca bhavati ] aisA nahIM kahA jAtA || TIkA - jaise koI puruSa kisI kAryakI prakaraNakriyAmeM vyApArarUpa hoke pravartatA hai usasaMbaMdhI saba kriyAoMko karatA hai taubhI usa kAryakA svAmI koI dUsarA hI hai usakA karAyA karatA hai / isaliye prakaraNake svAmIpaneke abhAva se karanevAlA nahIM hai / tathA dUsarA koI puruSa usa prakaraNa meM vyApArarUpa nahIM pravartatA hai usa kAryasaMbaMdhI kriyAko nahIM bhI karatA hai tabhI u kArya ke svAmIpanese usa prakaraNakA karanevAlA kahA jAtA hai / usItaraha samyagdRSTi bhI pUrvasaMcita karmoMke udayakara prAptahue iMdriyoMke viSayoMko sevatA hai taubhI rAgAdika bhAvoMke abhAva se viSaya sevanake phalake svAmIpanekA abhAva honese sevanevAlA nahIM kahA jAtA / aura midhyAdRSTi, viSayoMko nahIM sevatAhuA bhI rAgAdi bhAvoM ke sadbhAvase viSaya sevaneke phalake svAmIpanese viSayoMkA sevanevAlA hI kahA jAtA hai // bhAvArtha - jaise kisI vyApArI ( dhanake svAmI ) ne kisIko hATa ( dukAna ) para naukara rakkhA so dukAnakA kAma ( vyApAra - vanaja - denA lenA ) saba vaha naukarI hI karatA hai aura dhanI apane ghara meM baiThA huA hai dukAnasaMbaMdhI kAryako nahIM karatA / vahAM aisA vicAro ki usa dukAna ke hAni lAbhakA svAmI kauna hai ? vAstavameM to yaha vAta Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [ nirjarA vakaH / "samyagdRSTerbhavati niyataM jJAnavairAgyazaktiH svaM vastutvaM kalayitumayaM svAnyarUpAzimuktyA / yasmAd jJAtvA vyaktikaramidaM tattvataH svaM paraM ca svasminnAste viramati parAtsarvato rAgayogAt // 136 // " 197 // samyagdRSTiH sAmAnyena khaparAvevaM tAvajjAnAti ; udayavivAgo viviho kammANaM vaNNio jiNavarehiM / Na du te majjha sahAvA jANagabhAvo du ahamikko // 198 // udayavipAko vividhaH karmaNAM varNito jinavaraiH / na tu te mama svabhAvAH jJAyakabhAvastvahamekaH // 198 // NasvAmI nRtyagItAdiprakaraNavyApAramakurvANo'pi prakaraNarAgasadbhAvAt prAkaraNiko bhavati / tathA paramatattvajJAnI sevamAnopyasevako bhavati / ajJAnI jIvo rAgAdisadbhAvAdasevako'pi sevaka iti // 197 // atha samyagdRSTiH sAmAnyena khaparasvabhAvamanekaprakAreNa jAnAti ; - udayavivAgo viviho kammANaM vaNido jiNavarehiM udayavipAko vividho nAnAprakAraH karmaNAM saMbaMdhI varNitaH kathitaH, jinavaraiH Na du te majjha sahAvA jANagabhAvo du ahamikko te karmodayaprakArA karmabhedA mama svabhAvA na bhavati iti / kasmAt ? iti cet, TaMkohai ki dukAnake kAryasaMbaMdhI ToTA naphAkA svAmI vaha dhanakA svAmI hI hai / naukara vyApArAdika kriyA karatA hai taubhI svAmIpaneke abhAva se usake phalakA bhoktA nahIM hotA, tathA dhanakA svAmI kucha vyApArAdika nahIM karatA hai taubhI usake svAmIpanese ToTA phAke phalakA bhoganevAlA hotA hai / usI taraha saMsAra meM sAhakI taraha to midhyAdRSTi jAnanA aura cAkarake samAna samyagdRSTi jAnanA || aba isI arthakA samarthanarUpa samyagdRSTike bhAvoMkI pravRttikA kalazarUpa kAvya kahate haiM-- samya ityAdi / arthasamyagdRSTi ke niyamase jJAna aura vairAgyakI zakti hotI hai / kyoMki yaha samyagdRSTi apane vastupanA yathArthasvarUpakA abhyAsa karane ko apane svarUpakA grahaNa aura parake tyAgakI vidhikara "yaha to apanA svarUpa hai aura yaha paradravyakA hai aise" donoMkA bheda paramArthase jAnakara apane svarUpa meM tiSThatA hai aura paradravyase sabataraha rAgakA yoga chor3atA hai| so yaha rIti jJAna vairAgyako zaktike vinA nahIM hotI // 197 // Age isa kAvyakA artharUpa gAthA hai vahAM kahate haiM ki samyagdRSTi prathama hI apaneko aura parako sAmAnyase to aise jAnatA hai; - [ karmaNAM ] karmoMke [ udadyavipAkaH ] udayakA rasa [ jinavaraiH ] jinezvara devane [ vividhaH ] aneka tarahakA [ varNitaH ] kahA hai [te] ve karmavipAkase hue bhAva [ mama svabhAvAH ] merA svabhAva [ na tu ] nahIM haiM [ ahaM tu ] maiM to [ eka: ] eka [ jJAyakabhAvaH ] jJAyakasvabhAvasvarUpa Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 6] smysaarH| 281 ye karmodayavipAkaprabhavA vividhA bhAvA na te mama svabhAvAH / eSa TaMkotkIrNaikajJAyakasvabhAvo'haM // 198 // samyagdRSTi vizeSeNa svaparAvevaM tAvajAnAti; puggalakammaM rAgo tassa vivAgodao havadi eso| Na du esa majjha bhAvo jANagabhAvo hu ahamiko // 199 // pudgalakarma rAgastasya vipAkodayo bhavati eSaH / natveSa mama bhAvaH jJAyakabhAvaH khalvahamekaH // 199 // asti kila rAgo nAma pudgalakarma tadudayavipAkaprabhavoyaM rAgarUpo bhAvaH, na punarmama khabhAvaH / eSa TaMkotkIrNajJAyakakhabhAvohaM / evameva ca rAgapadaparivartanena dveSamohakrodhatkIrNaparamAnaMdajJAyakaikatvabhAvo'haM yataH kAraNAt samyagdRSTiH sAmAnyena svaparasvarUpAvevaM jAnAti iti bhaNitaM / kathaM sAmAnyaM ? iti cet krodhohaM mAnohamityAdi vivakSA nAstIti / tadapi kathamiti cet "vivakSAyA abhAvaH sAmAnyamiti vacanAt" / evaM bhedabhAvanArUpeNa jJAnavairAgyayoH sAmAnyavyAkhyAnamukhyatvena gAthApaMcakaM gataM // 198 // ita Urdhva gAthAdazakaparyaMtaM punarapi jJAnavairAgyazaktyorvizeSavivaraNaM karoti / atha samyagdRSTiH syaparasvarUpamevaM vizeSeNajAnAti;puggalakamma koho tassa vivAgodayo havadi eso pudgalakarmarUpo yo'sau dravyakrodho jIve pUrvabaddhastiSThati tasya viziSTapAko vipAkaH phalarUpa udayo bhavati / sa kaH ? zAMtAtmatattvAtprathagbhUta eSaH akSamArUpo bhAvaH krodhaHNa du esa majjha bhAvojANagabhAvoda ahamiko na vaiSa mama bhAvaH / kasmAt ? iti cet, TaMkotkIrNaparamAnaMdajJAyakaikabhAvo'haM yataH / hUM // TIkA-jo karmake udayake rasase utpanna hue aneka prakAra bhAva haiM ve merA svabhAva nahIM haiM maiM to yaha pratyakSa anubhavagocara TaMkotkIrNa eka jJAyaka bhAva huuN| aise sAmAnyakara saba hI karmajanya bhAvoMko samyagdRSTi para jAnatA hai, apaneko to eka jAnanevAlA hI jAnatA hai / isataraha sAmAnyase jAnanA huA // 198 // Age kahate haiM ki samyagdRSTi apaneko aura parako vizeSakara isataraha jAnatA haisamyagdRSTi aisA jAnatA hai ki [eSaH] yaha [rAgaH] rAga [ pudgalakame] pudgalakarma hai [ tasya ] usake [ vipAkodyaH] vipAkakA udaya [ bhavati ] hai jo mere anubhavameM rAgarUpa prItirUpa AsvAda hotA hai so [eSaH] yaha [ mama bhAvaH ] merA bhAva [na ] nahIM hai, kyoMki [khalu] nizcayakara [ ahaM tu] maiM to [ ekaH ] eka [jJAyakabhAvaH] jJAyakabhAvasvarUpa huuN||ttiikaa-nishcykr rAganAmA pudgalakarma hai usa pudgala karmake udayake vipAkakara utpanna yaha pratyakSa anubhavagocara rAgarUpa bhAva hai vaha merA khabhAva nahIM hai, maiM to TaMkotkIrNa eka jJAyakabhAvasvarUpa huuN| aise samyagdRSTi vizeSakara 36 samaya Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [nirjarAmAnamAyAlobhakarmanokarmamanovacanakAyazrotracakSurghANarasanasparzanasUtrANi SoDaza vyAkhyeyAni, anayA dizA anyAnyapyUhyAni / evaM ca samyagdRSTiH skhaM jAnan rAgaM muMzca niyamAjjJAnavairAgyAbhyAM saMpanno bhavati // 199 // evaM sammahiTThI appANaM muNadi jANayasahAvaM / udayaM kammavivAgaM ya muadi tacaM viyANaMto // 20 // evaM samyagdRSTiH AtmAnaM jAnAti jJAyakasvabhAva / udayaM karmavipAkaM ca muMcati tattvaM vijAnan // 20 // kiM ca-pudgalakarmarUpo dravyakrodhastadudayajanito yazcAkSamArUpaH sa bhAvakrodhaH / iti vyAkhyAna pUrvameva kRtaM tiSThati / kathaM ? iti cet puggalapiMDo davvaM tassattIbhAvakammaMtu ityAdi / evameva ca krodhapadaparivartanena mAnamAyAlobharAgadveSamohakarmanokarmamanovacanakAyazrotracakSurghANarasanasparzanasaMjJASoDazasUtrANi vyAkhyeyAni / tenaiva prakAreNAnyAnyapi, asaMkhyeyalokamAtrapramitAni vibhAvapariNAmasthAnAni varjanIyAnIti // 199 // atha kathaM tava svarUpaM na bhavatIti pRSTe sati bhedabhAvanArUpeNottaraM dadAti; kaha esa tujjha Na havadi viviho kmmodyphlvivaago| paravANuvaogo Nadu deho havadi aNNANI // kathameSa tava na bhavati vividhaH karmodayaphalavipAkaH / paradravyANAmupayogo na tu deho bhavati Apako parako jAnatA hai / isa gAthAmeM parabhAvakA vizeSa rAga kahA hai, usItaraha rAgakI jagaha pada palaTanese dveSa moha krodha mAna mAyA lobha karma nokarma mana vacana kAya zrotra cakSu ghrANa rasana sparzana ye pada rakhakara solaha sUtroMkA vyAkhyAna krnaa| aura isI upadezase anyako bhI vicAra lenaa| isataraha samyagdRSTi apaneko jAnatA huA rAgako chor3atA niyamase jJAna vairAgyakara sahita hotA hai // 199 // ___ Age isI arthako sUcita karanevAlI gAthA kahate haiM;-[evaM ] isa taraha [samyagdRSTiH ] samyagdRSTi [AtmAnaM] apaneko [jJAyakasvabhAvaM ] jJAyakakhabhAva [jAnAti ] jAnatA hai [ca] aura [ tattvaM] vastuke yathArthasvarUpako [vijAnan ] jAnatA huA [udayaM ] karmake udayako [karmavipAkaM ] karmakA vipAka jAna use [ muMcati] choDatA hai aisI pravRtti karatA hai // TIkA-isataraha samyagdRSTi, sAmAnyakara tathA vizeSakara sabhI parabhAvoMse bhinna hoke TaMkolkIrNa eka jJAyakabhAvakhabhAvarUpa AtmAke tattvako acchItaraha jAnatA hai aura usaprakAra tattvako acchI taraha jAnatAhuA svabhAvakA grahaNa aura parabhAvakA tyAgakara utpannahue apane vastupaneko phailAtA huA karmake udayake vipAkakara utpanna hue jo bhAva una sabako choDatA Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 6 ] smysaarH| 283 evaM samyagdRSTiH sAmAnyena vizeSeNa ca parasvabhAvebhyo bhAvebhyo sarvebhyo'pi vivicya TaMkotkIrNaMkajJAyakasvabhAvamAtmanastattvaM vijAnAti / tathA tattvaM vijAnaMzca svaparabhAvopAdAnApohananiSpAdyaM khasya vastutvaM prathayan karmodayavipAkaprabhavAn bhAvAn sarvAnapi ajJAnI // kaha esa tujjha Na havadi viviho kammodayaphalavivAgo kathameSa vividhakarmodayaphalavipAkastava rUpaM na bhavatIti kenApi pRSTaH tatrottaraM dadAti paradavvANuva ogo nirvikAraparamAhAdaikalakSaNasvazuddhAtmadravyAtpRthagbhUtAni paradravyANi yAni karmANi jIve lagnAni tiSThati teSAmupayoga udayoyaM, aupAdhikasphaTikasya paropAdhivat / na kevalaM bhAvakrodhAdi mama svarUpaM na bhavati, iti Na du deho havahi aNNANI deho'pi mama svarUpaM na bhavati hu sphuTaM / kasmAditi cet , ajJAnI jaDasvarUpo yataH kAraNAt , ahaM punaH anaMtajJA hai| isaliye yaha samyagdRSTi niyamase jJAna vairAgyakara sahita hotA hai yaha siddha huA // bhAvArtha-jaba apaneko to jJAyakabhAvasvarUpa sukhamaya jAne aura karmake udayakara hue bhAvoMko AkulatArUpa duHkhamaya jAne taba jJAnarUpa rahanA tathA parabhAvoMse virAgatA ye donoM hote hI haiM / yaha bAta pragaTa anubhavagocara hai, yahI samyagdRSTikA cinha hai // Age kahate haiM ki aisA na ho aura paradravyoMse AsaktatArUpa rAgI ho tathA samyagdRSTipanekA abhimAnakare vaha kaisA samyagdRSTi? vRthA hI samyagdRSTipanekA abhimAna karatA hai aisA kAvyameM kahate haiM-samyagdRSTa ityAdi / artha-jo paradravyameM rAgadveSa mohabhAvakara to saMyukta haiM aura apaneko aisA mAnate haiM ki maiM samyagdRSTi hUM mere kadAcit karmakA baMdha nahIM hotA kyoMki zAstroMmeM samyagdRSTike baMdha honA nahIM kahA hai, aisA mAnakara jinakA mukha garvasahita UMcA huA hai tathA harSasahita romAMcarUpa huA hai aise haiM ve jIva mahAvratAdi AcaraNa kareM tathA vacana vihAra AhArakI kriyAmeM yatnase pravartanekI utkRSTatAko bhI abalaMbana kareM to bhI pApI mithyAdRSTi hI haiM, kyoMki AtmA aura anAtmAke jJAnase rahita haiN| isaliye samyaktvase zUnya haiM unake samyaktva nahIM hai| bhAvArtha-jo apaneko samyagdRSTimAne aura paradravyase rAga ho to usake samyaktva kaisA ? arthAt nahIM hai / vratasamiti pAle taubhI Apaparake jJAnake vinA pApI hI hai, tathA apane baMdha nahIM honA mAnakara svacchaMda prarvate to kaisA samyagdRSTi ? nahIM hosaktA / kyoMki cAritramohake rAgase jabataka yathAkhyAta cAritra na ho tabataka baMdha to hotA hI hai / jabataka rAga rahatA hai tabataka samyagdRSTi apanI niMdA (garhA) karatA hI rahatA hai jJAna hone mAtrase to baMdhase chUTanA nahIM hotA jJAna honeke bAda usImeM lInarUpa zuddhopayogarUpa cAritrase baMdhana kaTatA hai / isaliye rAga honepara baMdha na honA mAna svacchaMda honA to mithyAdRSTi hI hai| yahAM koI pUche ki vratasamiti to zubhakArya haiM unako pAlanepara bhI pApI kyoM kahA ? usakA samAdhAna Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [ nirjarAmuMcati / tato'yaM niyamAt jJAnavairAgyAbhyAM saMpanno bhavati / "samyagdRSTiH svayamayamahaM nAdiguNasvarUpa iti / atha samyagdRSTiH svasvabhAvaM jAnan rAgAdIMzca muMcan niyamAjJAnavairAgyasaMpanno bhavati iti kathayati;-evaM sammAiTTI appANaM muNadi jANagasahAvaM evaM pUrvoktaprakAreNa samyagdRSTirjIvaH AtmAnaM jAnAti / kathaMbhUtaM ? TaMkotkIrNaparamAnaMdajJAyakaika siddhAMtameM pApa mithyAtvako hI kahA hai jahAMtaka mithyAtva rahatA hai vahAMtaka zubhaazubha sabhI kriyAoMko adhyAtmameM paramArthakara pApa hI kahA hai aura vyavahAranayakI pradhAnatAmeM vyavahArI jIvoMko azubha chur3Ake zubhameM lagAneko kisItaraha puNya bhI kahA hai / syAdvAdamatameM koI virodha nahIM hai // phira koI pUche ki, paradravyase jabataka rAga rahe tabataka mithyAdRSTi kahA hai so isako hama nahIM samajhe kyoMki aviratasamyagdRSTi Adike cAritramohake udayase rAgAdibhAva hote haiM usake samyaktva kisataraha kahA hai ? usakA . samAdhAna-yahAM mithyAtvasahita anaMtAnubaMdhIkA rAga pradhAnakarake kahA hai, kyoMki apane parake jJAna zraddhAnake vinA paradravyameM tathA usake nimittase hue bhAvoMmeM Atmabuddhi ho tathA prIti aprIti ho taba samajhanA ki isake bhedajJAna nahIM huA / munipada lekara vratasamiti bhI pAlatA hai vahAMpara jIvoMkI rakSA tathA zarIrasaMbaMdhI yatnase pravartanA apane zubhabhAva honA ityAdi paradravyasaMbaMdhI bhAvoMkara apanA mokSa honA mAne aura parajIvoMkA ghAta honA ayatnAcArarUpa pravartanA apanA azubhabhAva honA ityAdi paradravyoMkI kriyAse hI apane meM baMdha mAne tabataka jAnanA ki isake apanA parakA jJAna nahIM huaa| kyoMki baMdhamokSa to apane bhAvoMse thA paradravya to nimittamAtra thA usameM vipayeya mAnA, isaliye paradravyasehI bhalA burA mAna rAgadveSa karatA hai tabataka samyagdRSTi nahIM hai / aura jabataka cAritramohake rAgAdika rahate haiM unako tathA unakara prerita paradravyasaMbaMdhI zubhAzubhakriyAmeM pravRttiyoMko aisA mAnatA hai ki yaha karmakA jora hai isase nivRtta honese hI merA bhalA hai / unako rogake samAna jAnatA hai, pIDA sahI nahIM jAtI taba unakA ilAja karanerUpa pravartatA hai to bhI isake unase rAga nahIM kahA jA sakatA, kyoMki jo roga mAneM usake rAga kaisA ? usake maiMTanekA hI upAya karatA hai so maiMTanA bhI apane hI jJAnapariNAmarUpa pariNamanase mAnatA hai / isataraha paramArtha adhyAtmadRSTise yahAM vyAkhyAna jAnanA / mithyAtvake vinA cAritra mohasaMbaMdhI udayake pariNAmako yahAM rAga nahIM kahA, isaliye samyagdRSTike jJAna vairAgyazaktikA avazya honA kahA hai / vahAM mithyAtvasahita rAgako hI rAga kahA gayA hai vaha samyagdRSTike nahIM haiM aura jisake mithyAtvasahita rAga hai vaha samyagdRSTi nahIM hai| aise bhedako samyagdRSTi hI jAnatA hai / mithyAdRSTikA adhyAtmazAstrameM prathama to praveza hI nahIM hai aura jo praveza Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 6] smysaarH| 285 jAtu baMdho na me syAdityuttAnotpulakavadanA rAgiNopyAcaraMtu / AlaMbaMtAM samitiparatA te yatodyApi pApA AtmAnAtmAvagamavirahAtsaMti samyaktvariktAH // 137 // " // 200 // kathaM rAgI na bhavati samyagdRSTiriti cet ; paramANumittayaM pi hu rAyAdINaM tu vijade jassa / Navi so jANadi appA-NayaM tu savvAgamadharovi // 201 // appANamayANaMto aNappayaM cAvi so ayaannNto|| kaha hodi sammadiTThI jIvAjIve ayANaMto // 202 // jummaM / paramANumAtramapi khalu rAgAdInAM tu vidyate yasya / nApi sa jAnAtyAtmAnaM sarvAgamadharo'pi // 201 // AtmAnamajAnan anAtmAnamapi sojjAnan / kathaM bhavati samyagdRSTirjIvAjIvAvajAnan // 202 // yugmaM / svabhAvaM / udayaM kammavivAgaM muadi tacaM viyANaMto udayaM punarmama svarUpaM na bhavati karmavipAkoyamiti matvA muMcati / kiM kurvan san ? nityAnaMdaikasvabhAvaM paramAtmatattvaM triguptisamAdhau sthitvA jAnanniti // 200 // tadyathA / rAgI samyagdRSTirna bhavatIti kathayati;paramANumittayaMpiya rAgAdINaM tu vijade jassa paramANumAtramapi rAgAdInAM tu vidyate yasya hRdaye hu sphuTaM Naviso jANadi appANayaM tu savvAgamadharovi sa tu paramAtmatakare to viparyaya ( ulaTA) samajhatA hai vyavahArako sarvathA choDa bhraSTa ho jAtA hai, athavA nizcayako acchItaraha nahIM jAnakara vyavahArase hI mokSa mAnatA hai paramArthatattvameM mUDha hai / isaliye yathArtha syAdvAdanayakara satyArtha samajhanese hI samkyatvakI prApti hotI hai // 200 // ___ Age pUchate haiM ki samyagdRSTi rAgI kisataraha nahIM hotA ? usakA uttara kahate haiM;[khalu ] nizcayakarake [yasya ] jisa jIvake [ rAgAdInAM] rAgAdikoMkA [ paramANumAtramapi ] lezamAtra (aMzamAtra ) bhI [ tu vidyate ] maujUda hai to [ saH] vaha jIva [ sarvAgamadharopi] saba zAstroMko paDhA huA honepara bhI [ AtmAnaM tu] AtmAko [ nApi ] nahIM [ jAnAti ] jAnatA [ca] aura [AtmAnaM] AtmAko [ajAnan ] nahIM jAnatA huA [anAtmAnaM api] parako bhI [ajAnan ] nahIM jAnatA hai [jIvAjIvau ] isataraha jo jIva aura ajIva donoM padArthoM ko bhI [ajAnan ] nahIM jAnatA [saH] vaha [samyagdRSTiH ] samyagdRSTi [kathaM bhavati ] kaise hosakatA hai ? nahIM hosakatA // TIkA-jisa jIvake ajJAnamaya rAgAdibhAvoMkA lezamAtra bhI maujUda hai vaha jIva zrutakevalIke samAna bhI ho to bhI Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [ nirjarA yasya rAgAdyajJAnabhAvAnAM lezato'pi vidyate sadbhAvaH, bhavatu sa zrutakevalisadRzo'pi tathApi jJAnamayabhAvAnAmabhAvena na jAnAtyAtmAnaM / yastvAtmAnaM na jAnAti so'nAtmAnamapi na jAnAti svarUpapararUpasattAsattAbhyAbhyAmekasya vastuno nizcIyamAnatvAt / tato ya AtmAnAtmAnau na jAnAti sa jIvAjIvau na jAnAti / yastu jIvAjIvau na jAnAti tvajJAnAbhAvAt zuddhabuddhaikasvabhASaparamAtmAnaM na jAnAti, nAnubhavati / kathaMbhUto'pi ? sarvAgamadharo'pi siddhAMta siMdhupArago'pi / appANamayANaMto aNappayaM ceva so ayANaMto svasaMvedanajJAnabalena sahajAnaMdaikasvabhAvaM zuddhAtmAnamajAnan, tathaivAbhAvayaMzca zuddhAtmano bhinnarAgAdirUpamanAmAnaM jAnan kaha hodi sammadiTThI jIvAjIve ayANaMto sa puruSo jIvAjIvasvarUpamajAnan san kathaM bhavati samyagdRSTi: ? na kathamapIti / rAgI samyagdRSTirna bhavatIti bhaNitaM bhavadbhiH / tarhi caturthapaMcamaguNasthAnavartinaH, tIrthaMkara - - kumarabharata-sagara-rAma-pAMDavAdayaH jJAnamayabhAvake abhAvase AtmAko nahIM jAnatA / aura jo apane AtmAko nahIM jAnatA hai vaha anAtmA ( para ) ko bhI nahIM jAnatA / kyoMki apanA aura parakA svarUpakA sattva tathA asattva donoM eka hI vastuke nizcayameM A jAte haiM / isaliye aisA hai ki jo AtmA aura anAtmA donoMko nahIM jAmatA hai vaha jIva ajIva vastuko hI nahIM jAnatA, tathA jo jIva ajIvako nahIM jAnatA vaha samyagdRSTi nahIM hai / isaliye rAgI hai vaha jJAnake abhAvase samyagdRSTi nahIM hai // bhAvArtha - yahAM rAgI kahane se ajJAnamaya rAgadveSamohabhAva liye gaye haiM / usameM bhI ajJAnamaya kahanese mithyAtva anaMtAnubaMdhI se hue rAgAdika samajhanA, mithyAtvake vinA cAritramohake udayakA rAga nahIM lenA / kyoMki avirata samyagdRSTiAdike cAritramohake udayasaMbaMdhI rAga hai vaha jJAnasahita hai| usako rogake samAna jAnatA hai usa rAgake sAtha rAga nahIM hai karmodayase jo rAga huA hai usako maiMTanA cAhatA hai / aura jo rAgakA lezamAtra bhI isake nahIM kahA so jJAnIke azubharAga to atyaMta gauNa hai paraMtu zubharAga hotA hai usa zubharAgako acchA samajha lezamAtra bhI usa rAgase rAga kare to sarvazAstra bhI paDha liye haiM muni bhI ho vyavahAracAritra bhI pAle tau bhI aisA samajhanA cAhiye ki isane apane AtmAkA paramArthasvarUpa nahIM jAnA karmodayajanitabhAvako hI acchA samajhA hai usIse apanA mokSa honA mAna rakkhA hai| aise mAnanese ajJAnI hI hai / apane aura parake paramArtharUpako nahIM jAnA taba jAnanA cAhiye ki jIva ajIva padArthakA bhI paramArtharUpa nahIM jAnA aura aba jIvaajIvako hI nahIM jAnA taba kaisA samyagdRSTi ? aisA jAnanA // aba isa arthakA kalazarUpa kAvya kahate haiM usameM jo rAgI prANI anAdise rAgAdikako Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 287 adhikAraH 6] smysaarH| samyagdRSTireva na bhavati / tato rAgI jJAnAbhAvAnna bhavati samyagdRSTiH / "A saMsArAtpratipadamamI rAgiNo nityamattAH suptA yasminnapadamapadaM taddhi budhyadhvamaMdhAH / etaitetaH padamidamidaM yatra caitanyadhAtuH zuddhaH zuddhaH kharasabharataH sthAyibhAvatvameti // 138 // " // 201 // 202 // samyagdRSTayo na bhavaMti, iti / tanna, mithyAdRSTayapekSayA tricatvAriMzatprakRtInAM baMdhAbhAvAt sarAgasamyagdRSTayo bhavaMti / kathaM ? iti cet , caturthaguNasthAnavartinAM jIvAnAM anaMtAnubaMdhikrodhamAnamAyAlobhamithyAtvodayajanitAnAM pASANarekhAdisamAnAnAM rAgAdInAmabhAvAt / paMcamaguNasthAnavartinAM punarjIvAnAM, apratyAkhyAnakrodhamAnamAyAlobhodayajanitAnAM bhUmirekhAdisamAnAM rAgAdInAmabhAvAt , iti pUrvameva bhaNitamAste / atra tu graMthe paMcamaguNasthAnAduparitanaguNasthAnavartinAM vItarAgasamyagdRSTInAM mukhyavRttyA grahaNaM, sarAgasamyagdRSTInAM gauNavRttyeti vyAkhyAnaM samyagdRSTivyA apanA pada jAnate haiM unako upadeza karate haiM--A saMsArA ityAdi / artha-zrIguru saMsArI bhavyajIvako saMbodhate haiM ki he aMdhe prANiyo ! jo rAgI puruSa haiM ve anAdi saMsArase lekara jisapadameM sote haiM nidrAmeM magna haiM usa padako tuma apada samajho, yaha tumArA sthAna nahIM hai / yahAM dovAra kahanese atikaruNAbhAva sUcita hotA hai / phira kahate haiM ki tumArA ThikAnA yaha hai yaha hai jahAM caitanyadhAtu zuddha hai zuddha hai apane svAbhAvika rasake samUhase sthAyIbhAvapaneko prApta hai| yahAMpara do zuddhapada haiM ve dravya aura bhAva donoMkI zuddhatAke liye haiM / so saba anyadravyoMse judApanA vaha to dravyazuddhatA hai aura parake nimittase hue apane bhAva unase rahitabhAva zuddha kahe jAte haiM so isa tarapha Ao isa tarapha Ao yahAM nivAsa karo // bhAvArtha-ye prANI anAdi saMsArase lekara rAgAdikako acchA jAnakara unako hI apanA svabhAvamAna unhIM meM nizcita tiSThate (sote ) haiM unako zrIguru dayALu hoke saMbodhate haiM ( jagAte haiM sAvadhAna karate haiM) ki he aMdhe prANiyo ! tuma jisa padameM sote ho vaha tumArA pada nahIM hai tumArA pada to caitanyasvarUpa-maya hai usako prApta hoo aiseM sAvadhAna karate haiM / jaise koI mahaMtapuruSa mada pIkara malina jagahameM sotA ho usako koI Akara jagAve aura kahe ki terI jagaha to suvarNamaya dhAtukI atidRDha zuddha suvarNase racI aura bAhya kajaur3ekara rahita zuddha aisI hai / so hama batalAte haiM vahAM Ao vahAM hI zayanA dikara AnaMdarUpa ho| usItaraha zrIgurune upadezakara sAvadhAna kiyA hai ki bAhya to anyadravyoMkara milApa nahIM aura aMtaraMga vikAra nahIM aise zuddhacaitanyarUpa apane bhAvakA Azraya kro| do do vAra kahanese atikaruNA anurAga sUcita hotA hai // 201 / 202 // Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [ nirjarAkiM tatpadaM? Adahmi davvabhAve aMpade mottUNa giNha taha NiyadaM / thiramegamimaM bhAvaM uvalaMbbhaMtaM sahAveNa // 203 // Atmani dravyabhAvAnapadAni muktvA gRhANa tathA niyataM / sthiramekamimaM bhAvaM upalabhyamAnaM svabhAvena // 203 // iha khalu bhagavatyAtmani bahUnAM dravyabhAvAnAM madhye ye kila atatsvabhAvenopalabhyamAnAH, aniyatatvAvasthAH, aneke, kSaNikAH, vyabhicAriNo bhAvAH te sarve'pi svayamakhyAnakAle sarvatra tAtparyeNa jJAtavyaM // 201 / 202 // atha kiM tat paramAtmapadamiti pRcchati;-Adami vvabhAve athire mottUNa Atmadravye'dhikaraNabhUte, dravyakarmANi bhAvakarmANi ca yAni tiSThati tAni vinazvarANi, iti vijJAya muktvA giNha he bhavya gRhANa / Age pUchate haiM ki he zrIguro tuma vatAo vaha pada kahAM hai ? usakA uttara kahate haiM;[AtmAnaM ] AmAmeM [apadAni ] paranimittase hue apadarUpa [dravyabhAvAn ] dravya bhAvarUpa sabhI bhAvoMko [ muktvA ] chor3akara [ niyataM ] nizcita [sthiraM] sthira [ eka ] eka [svabhAvena ] khabhAvakara hI [upalabhyamAnaM] grahaNa hone yogya [imaM ] isa pratyakSa anubhavagocara [ bhAvaM] caitanyamAtra bhAvako he bhavya ! tU [ tathA gRhANa] jaisA hai vaisA grahaNa kara / vahI apanA pada hai // TIkA-nizcayakara isa bhagavAn AtmAmeM dravyabhAvarUpa bahuta bhAva dIkhate haiM / unameM koI to usa AtmAke khabhAvase rahita haiM ve anizcita avasthArUpa haiM, aneka haiM kSaNika haiM vyabhicArI haiM aise bhAva haiM, ve sabhI asthAyI haiM jinakA ThaharanekA svabhAva nahIM hai, isaliye ThaharanevAle AtmAke ThaharanekA sthAna honeke yogya nahIM haiM / isakAraNa ve apadasvarUpa haiM / aura jo bhAva AtmasvabhAvakara to grahaNameM AtA hai tathA sadA nizcita rahatA hai, eka hai, nitya hai, avyabhicArI hai aisA eka caitanyamAtra jJAnabhAva hai / so Apa sthAyIbhAvasvarUpa hai sadA vidyamAna pAyA jAtA hai, vaha hI tiSThanevAle AtmAkA ThaharanekA sthAna hone yogya hai| isaliye yaha bhAva padabhUta hai / isakAraNa sabhI asthAyIbhAvoMko chor3akara sthAyIbhUta paramArtharasapanese svAdameM AtA huA yaha jJAna hai vahI eka AsvAdane yogya hai // bhAvArtha-pUrva varNAdika guNasthAnAMta bhAva kahe the ve samI AtmAmeM aniyata, aneka kSaNika, vyabhicArI aise bhAva haiM ve AtmAke pada nahIM haiN| aura yaha jo svasaMvedanasvarUpa jJAna hai vaha niyata hai, eka hai, nitya hai, avyabhicArI hai, sthAyIbhAva hai| vaha AtmAkA pada hai so jJAniyoMkara yahI eka svAda lene yogya hai // aba isa arthakA 1 tAtparyavRttau, 'athire mottUNa' iti pAThaH / Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 6 ] samayasAraH / sthAyitvena sthAtuH sthAnaM bhavitumazakyatvAt apadabhUtAH / yastu tatsvabhAvanopalabhyamAnaH, niyatatvAvasthaH, ekaH, nityaH, avyabhicArI bhAvaH, sa eka eva svayaM sthAyitvena sthAnaM bhavituM zakyatvAt padabhUtaH / tataH sarvAneva sthAyibhAvAn muktvA sthAyibhAvabhUtaM, paramArtharasatayA svadamAnaM jJAnamekamevedaM svAdyaM / " ekamevaM hi tatsvAdyaM vipadAmapadaM padaM / apadAnyeva bhAsate padAnyanyAni yatpuraH // 139 // ekaM jJAyakabhAvanirbhara mahAsvAdaM samAsAdayan svAdaM dvaMdvamayaM vidhAtumasahaH svAM vastuvRttiM vidan / AtmAtmAnubhavAnubhAvavivazo bhrazyadUvizeSodayaM sAmAnyaM kalayatkilaiSa sakalaM jJAnaM nayatyekatAM // 140 // " // 203 // 289 kaM ? karmatApanaM tava NiyadaM thiramegamimaM bhAvaM upalabbhataM sahAveNa bhAvaM AtmapadArtha / kathaMbhUtaM ? tava saMbaMdhi svarUpaM / niyataM nizcitaM / punarapi kathaMbhUtaM ? sthiraM, avinazvaraM / ekaM, asahAyaM / idaM pratyakSIbhUtaM / punarapi kiM viziSTaM ? upalabhyamAnaM anubhUyamAnaM / kalazarUpa zloka kahate haiM -- ekameva ityAdi / artha- vahI eka pada AsvAdane yogya hai / jo pada, ApadAoMkA pada nahIM hai arthAt jisa padameM koI bhI ApadA praveza nahIM karasakatI / jisake Age anya sabhI pada apada pratibhAsate haiM | bhAvArtha - eka jJAna hI AtmAkA pada hai isameM kucha bhI ApadA nahIM hai isake Age anya sabhI pada ApadAsvarUpa ( AkulatAmaya ) apada bhAsate haiM | phira kahate haiM ki AtmA, jJAnakA anubhava isataraha karatA hai-- ekaM jJAyaka ityAdi / artha- yaha AtmA, jJAnake vizeSoMke udayako gauNa karatA huA sAmAnyamAtra jJAnako abhyAsa karatA saba jJAnako ekabhAvasvarUpa prApta karatA hai / kaisA huA ? ki eka jJAyakamAtra bhAvakara bhare hue jJAnako mahAsvAdako letA huA / phira kaisA hai ? jo milA huA varNAdika rAgAdika tathA kSAyopazamarUpa jJAnake bhedarUpa svAda usake leneko asamartha hai arthAt jJAnameM hI . ekAgra ho jAtA hai taba dUsarA svAda nahIM AtA / phira kaisA hai ? apanI vastuka pravRttiko jAnatA hai AsvAda karatA hai kyoMki vaha AtmA ke anubhava (AsvAda ) ke prabhAva se vivaza hai arthAt usI svAdake AdhIna hai vahAMse ciga nahIM sakatA, advitIya svAda letA huA bAhara kyoM Aye ? // bhAvArtha - isa eka svarUpajJAnake rasIle svAdake sAmane anyarasa phIke haiM / saba bhedabhAva miTa jAtA hai / jJAnake vizeSa jJeyake nimittase hote haiM / so jaba jJAnasAmAnyakA svAda liyA jAtA hai taba saba jJAnake bheda bhI gauNa ho jAte haiM eka jJAna hI jJeyarUpa ho jAtA hai / yahAM koI pUche ki chadmastha pUrNarUpa kevalajJAnakA svAda kaise AtA hai ? usakA uttara pahale zuddhanayake kathanameM de 1 1 vipadAM cAturgatikaduHkhAnAM / 2 apadAni asvabhAvabhUtAni cAturgatikaparyAyA vA - rAgadveSasukhaduHkhAmasthAbhedA vA / 3 sthairyAdidharmAnvitasya caitanyasya purastAt / 4 gauNIkurvat / 37 samaya0 Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm / AbhiNisudohimaNakevalaM ca taM hodi ekameva padaM / so eso paramaTTho jaM lahiduM NivbudiM jAdi // 204 // Abhinibodhika zrutAvadhimanaH paryaya kevalaM ca tadbhavatyekameva padaM / sa eSa paramArthaH yaM labdhvA nirvRtiM yAti // 204 // AtmA kila paramArthaH tattu jJAnaM, AtmA ca eka eva padArthaH, tato jJAnamapyekameva padaM, yadetattu jJAnaM nAmaikaM padaM sa eSa paramArthaH sAkSAnmokSopAyaH / na cAbhinibodhikA bhedA idamekapadamiha miMdaMti ? kiM tu tepIdamevaikaM padamabhinaMdati / tathAhi yathAtra saviturghanapaTalAvaguMThitasya tadvighaTanAnusAreNa prAkaTyamAsAdayataH prakAzanAtizayabhedA na kena kRtvA ? paramAtmasukhasaMvittirUpa svasaMvedanajJAnasvabhAveneti // 203 // atha matizrutAvadhimana:paryaya kevalajJAnAbhedarUpaM paramArthasaMjJaM mokSakAraNabhUtaM yatparamAtmapadaM tatsamastaharSaviSAdAdivikalpajAlarahitaM paramayogAbhyAsAdevAtmAnubhavati, iti pratipAdayati ;AbhiNimudohimaNakevalaM ca taM hodi ekameva padaM matizrutAvadhidvArA pUrNarUpa 290 diyA thA ki zuddhanaya AtmAkA zuddha pUrNarUpa jatAtA hai so isa nayake kevalajJAnakA parokSasvAda AtA hai / aisA jAnanA // 203 // [ nirjarA Age isI artharUpa gAthA kahate haiM ki karmake kSayopazamake nimittase jJAnameM bheda hai jaba jJAnakA svarUpa vicArA jAya to jJAna eka hI hai; - [ Abhinibodhika zrutAvadhimanaH paryayakevalaM ca ] matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, mana:paryayajJAna, kejJAna [ tat ekameva padaM bhavati ] ye jJAnake bheda haiM ve jJAna padako hI prApta haiM sabhI eka jJAna nAmase kahe jAte haiM [ sa eSaH paramArthaH ] so yaha zuddhanayakA viSa yasvarUpa jJAnasAmAnya hai isaliye yahI zuddhanaya hai [ yaM labdhvA ] jisako pAra AmA [nirvRtiM] mokSapadako [ yAti ] prApta hotA hai // TIkA - nizcayakara AtmA paramapadArtha hai, vaha AtmA pUrvakathita jJAna hI hai, vaha AtmA eka hI padArtha hai isaliye jJAna bhI eka padako hI prApta hai, yaha jJAnanAmA eka pada hai vaha paramArthasvarUpa sAkSAt mokSakA upAya hai / matijJAnAdika jo jJAnake bheda haiM ve usa jJAnanAmA eka padako bhedarUpa nahIM karate ikaTThA karate haiM arthAt eka jJAnanAmA padako hI vRddhirUpa pragaTakara prakAzate haiM / yahI kahate haiM-- jaise isa loka meM bAdaloMse saMkocarUpa AcchAdita sUryakA usa bAdalake dUra honeke anusArase pragaDhapanA hotA hai tisake pragaTa hone ke va prakAzake hInAdhika bheda haiM ve usake prakAzarUpa sAmAnyasvabhAvako nahIM bhedate, usI taraha karmasamUhoM ke udayakara saMkocarUpa AcchAdita AtmA usa karmake kSayopazama ke anusAra pragaTapaneko prApta hue jJAnake hInAdhika bheda haiM ve AtmA ke sAmAnya jJAna - bhAvako nahIM bhedate kiMtu ( ulaTe ) prakAzarUpa pragaTa hI karate haiM / isaliye jisameM samasta bheda dUra hogaye haiM aise AtmAke svabhAvabhUta eka jJAnako hI AlaMbana karanA cAhiye Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 6 ] samayasAraH / tasya prakAzasvabhAvaM bhiMdaMti / tathA, AtmanaH karmapaTalodayAvaguMThitasya tadvighaTanAnusAreNa prAkaTyamAsAdayato jJAnAmizayabhedA na tasya jJAnasvabhAvaM bhiMdyuH / kiM tu pratyutamabhi - naMdeyuH / tato nirastasamasta bhedamAtmasvabhAvabhUtaM jJAnamevaikamAlambyaM / tadAlaMbanAdeva bhavati padaprAptiH, nazyati bhrAMtiH, bhavatyAtmalAbhaH siddhatyanAtmaparihAraH, na karma mUrchati, na rAgadveSamohA utplavate, na punaH karma Asravati, na punaH karma badhyate, prAgbaddhaM karma upabhuktaM nirjIryate, kRtstrakarmAbhAvAt sAkSAnmokSo bhavati / " acchAcchAH svayamu 291 mana:paryayakevalajJAnAbhedarUpaM yattannizcayena, ekameva padaM paraM kiM tu yathAdityasya meghAvaraNatAratamyavazena prakAzabhedA bhavaMti, tathA matijJAnAvaraNAdibhedakarmavazena matizrutajJAnAdibhedabhinnaM usa jJAnake AlaMbanase hI nijapadakI prApti hotI hai, usIse bhramakA nAza hotA hai, usIse AtmAkA lAbha hotA hai aura anAtmA ke parihArakI siddhi hotI hai / aisA hone para karmake udayakI mUrchA nahIM hotI, rAgadveSa moha nahIM utpanna hote, rAgadveSa mohake vinA phira karmakA Asrava nahIM hotA, Asrava na honese phira karmako nahIM bAMdhatA, pahale jo karma bAMdhe the ve bhogane vAda nirjarAko prApta hote haiM / saba karmoMkA abhAva hokara sAkSAt mokSa hotA hai / aisA jJAnake AlaMbanakA mahAtma hai | bhAvArtha - jJAnameM bheda karmoMke kSayopazamake anusAra hue haiM ve kucha jJAnasAmAnyako ajJAnarUpa nahIM karate ulTe jJAnako hI pragaTa karate haiM / isaliye bhedoMko gauNakara eka jJAna sAmAnyakA AlaMbana leke AtmAko dhyAvanA / isIse saba siddhi hotI hai | aba isa arthakA kalazarUpa kAvya kahate haiM - acchAcchAH ityAdi / artha - AtmAkI jo yaha saMvedanakI vyakti hai arthAt anubhava meM Aye hue jJAna ke bheda haiM ve nirmalase nirmala apane Apa uchate haiM--pragaTa anubhava meM Ate haiN| kaise haiM ve bheda ? samasta padArthoM ke samUharUpa rasake pIneke bahuta bojhese mAnoM matavAle ho gaye haiM / yaha bhagavAn caitanyarUpa samudra uThatI huI laharoMse abhinnarasa huA eka hai tau bhI anekarUpa huA dolAyamAna prarvatatA hai, jisakI nidhi adbhuta hai aisA hai // bhAvArtha - jaise bahutaratnoMkara bharA samudra eka jalakara bharA hai to bhI usameM nirmala choTI bar3I aneka lahareM uThatI haiM ve saba eka jalarUpa hI haiM, usItaraha yaha AtmA jJAnasamudra hai so eka hI hai isameM aneka guNa haiN| aura karmake nimittase jJAnake aneka bheda apane Apa vyaktirUpa hoke pragaTa hote haiM ve vyaktiyAM eka jJAnarUpa hI jAnanI khaMDakhaMDarUpa nahIM anubhava karanI / aba phira bhI vizeSatAse kahate haiM--klizyatAM ityAdi / artha -- koI jIva, duHkhakara kiye jAnevAle aura mokSase parAnmukha karmoMse svayametra ( jinAjJA vinA ) keza kareM aura koI mokSa ke sanmukha, kathaMcit jinAjJA meM kahe gaye aise mahAvrata tathA tapake bhArase bahuta kAlataka Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [nirjarAcchalaMti yadimAH saMvedanavyaktayo niSphItAkhilabhAvamaMDalarasaprAgbhAramattA iva / yasyAbhinarasaH sa eSa bhagavAnekopyanekI bhavan valgatyutkalikAbhiradbhutanidhizcaitanyaratnAkaraH // 141 // kiMca-"klizyatAM svayameva duSkaratarairmokSonmukhaiH karmabhiH klizyatAM ca paire mahAvratatapobhAreNa bhagnAzciraM / sAkSAnmokSa idaM nirAmayapadaM saMvedyamAnaM svayaM jJAnaM jJAnaguNaM vinA kathamapi prAptuM kSamate na hi // 142 // " // 204 // __NANaguNeNa vihINA eyaM tu payaM vahavi Na lhNti| taM giNha NiyadamedaM jadi icchasi kammaparimokkhaM // 205 // jJAnaguNena vihInA etattu padaM bahavo'pi na labhaMte / tagRhANa niyatametad yadIcchasi karmaparimokSaM // 205 // jAtaM so eso paramaTTho jaM lahiduMNivvudi jAdi sa eSa lokaprasiddhaH paMcajJAnAbhedarUpaH paramArthaH yaM paramArtha labdhvA jIvo nirvRtiM yAti labhata ityarthaH / evaM jJAnazaktivairAgyazaktivizeSavivaraNarUpeNa sUtradazakaM gataM // 204 // ata UrdhvaM gAthASTakaparyaMtaM tasyaiva paramAtmapadasya prakAzako yosau jJAnaguNaH, tasya sAmAnyavivaraNaM karoti / tadyathA / atha matyAdipaMcajJAnAbhedarUpaM sAkSAnmokSakAraNabhUtaM yatparamAtmapadaM, tatpadaM zuddhAtmAnubhUtizUnyaM vratatapazcaraNAdikAyaklezaM kurvANA api svasaMvedanajJAnaguNena vinA na labhaMta iti kathayati;-NANaguNehiM vihINA evaM bhagna (pIDita ).hue karmokara kleza karo una karmoMse to mokSa hotI nahIM / isaliye yaha jJAna hI sAkSAt mokSasvarUpa hai aura nirAmayapada hai arthAt jisameM kucha rogAdika kleza nahIM haiM tathA apanese hI Apa vedane yogya hai / aisA jJAna to jJAnaguNake vinA kisItarahake kaSTase prApta nahIM ho sktaa||bhaavaarth-jnyaan hai vaha sAkSAt mokSa hai vaha jJAnase hI milatA hai anya kisI bhI kriyAkAMDase nahIM prApta hotA // 204 // ___ Age isI artharUpa upadeza karate haiM; he bhavya [yadi ] jo tU [karmaparimokSaM ] karmakA sava taraphase mokSa karanA [icchasi ] cAhatA hai [tu] to [ tat etat niyataM ] usa nizcita jJAnako [ gRhANa ] grahaNakara / kyoMki [jJAnaMguNena vihInAH] jJAnaguNakara rahita [ bahavaH api ] bahuta puruSa bahuta prakArake karma karate haiM to bhI [ etat padaM ] isa jJAnasvarUpa padako [na labhaMte ] nahIM prApta hote // TIkA-jisakAraNa sabhI karmoM meM jJAnakA prakAzanA nahIM hai isakAraNa jJAnakA pAnA karmakara nahIM hotA, kevala eka jJAnakara hI jJAnameM jJAnakA prakAzana hai isaliye 1 yAvaMtaH paryAyAstebhyo'bhinnasattAkaH / 2 pariNamati / 3 anAdito matyAdyanekabhedaiH / 4 shuddhkhruupaanubhvbhrssttaaH| 5 sAMsArikaklezarahitaM / 6 zuddhakharUpAnubhavazaktimaMtareNa / 7 supadamititAtparyavRttau paatthH| Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 6 ] samayasAraH / 293 yato hi sakalenApi karmaNA karmaNi jJAnasyAprakAzanAt jJAnasyAnupalaMbhaH / kevalena jJAne jJAna va jJAnasya prakAzanAd jJAnasyopalaMbhaH / tato bahavo'pi bahunApi karmaNA jJAnazUnyA nedamupalabhaMte / idamanupalabhamAnAzca karmabhirvipramucyate tataH karmamokSArthinA kevalajJAnAvaSTaMbhena niyatamevedamekaM padamupalaMbhanIyaM // " padamidaM nanu karmadurAsadaM sahajabodhakalAsulabhaM kila / tata idaM nijabodhakalAbalAtkalayituM yatatAM satataM jagat // 143 // " // 205 // darido NicaM saMtuTTho hohi Niccamedami / edeNa hohi titto hohadi tuha uttamaM sokkhaM // 206 // etasmin rato nityaM saMtuSTo bhava nityametasmin / etena bhava tRpto bhaviSyati tavottamaM saukhyaM // 206 etAvAneva satya AtmA yAvadetajjJAnamiti nizcitya jJAnamAtra eva nityameva ratimupaitu padaM bahuvi Na lahaMti nirvikAraparamAtmatattvopalabdhilakSaNajJAnaguNena vihInAH rahitAH puruSAH bahavo'pi zuddhAtmopAdeyasaMvittirahitaM durdharakAyaklezAditapazcaraNaM kurvANA api matyAdi - paMcajJAnAbhedarUpaM sAkSAnmokSakAraNaM svasaMvedyaM zuddhAtmasaMvittivilakSaNamidaM padaM na labhaMte / taM ginha supadamedaM jadi icchasi kammaparimokkhaM he bhavya tatpadaM gRhANa yadIcchasi karmaparimokSamiti // 205 // athAtmasukhe saMtoSaM darzayati edami jJAnakara hI jJAnakA pAnA hotA hai isakAraNaM jJAnakara zUnya bahuta prANI bahuta taraha ke karmoMke karanese bhI isa jJAnake padako nahIM pAte aura isa padake na pAnese hI kama se nahIM chUTate / isaliye jo karmoMkA mokSa karanA cAhatA hai usako to kevala eka jJAnake avalaMbanakara nizcita isI eka padako prApta honA cAhiye || bhAvArtha - jJAnase hI mokSa hotI hai karmase nahIM hai / isaliye mokSArthIko jJAnakA hI dhyAna karanA cAhiye yaha upadeza hai || aba isa arthakA kalazarUpa kAvya kahate haiM - padamidaM ityAdi / artha- - yaha jJAnamayapada karmakaranese to duSprApya hai aura svAbhAvika jJAnakI kalAse sulabha hai yaha pragaTa nizcayase jAne | isaliye apane nijajJAnakI kalAke balase isa jJAnake abhyAsa karaneko saba jagat abhyAsakA yatna karo // bhAvArtha-sakala kamako chur3Ake jJAnake abhyAsa karanekA upadeza kiyA hai / aura jJAnakI kalA kahane se aisA sUcita hotA hai ki jabataka pUrNakalA pragaTa na ho tabataka jJAna hai vaha hIna kalAsvarUpa hai matijJAnAdirUpa hai / usa jJAnakI kalAke abhyAsase pUrNakalA jo kevalajJAnasvarUpa kalA vaha pragaTa hotI hai / 205 // Age phira isI upadezako pragaTakara ( vizeSakara ) kahate hai ; bhavya jIva ! tU Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [ nirjarA hi / etAvatyeva satyAzIH, yAvadetajjJAnamiti nizcitya jJAnamAtreNaiva nityameva saMtoSamupaihi / etAvadeva satyamanubhavanIyaM yAvadeva jJAnamiti nizcitya jJAnamAtreNaiva nityameva tRptimupaihi / athaivaM tava tannityamevAtmaratasya, AtmasaMtuSTasya, AtmatRptasya ca vAcAmagocaraM saukhyaM bhaviSyati / taca tatkSaNa eva tvameva svayameva drakSyasi mA anyAn prAkSIH / "aciMtyazaktiH svayameva devazcinmAtraciMtAmaNireva yasmAt / sarvArthasiddhAtmatayA vidhatte jJAnI kimanyasya parigraheNa // 144 " 206 // rado NicaM saMtuTTho hohi Nicamedami edeNa hohi titto he bhavya paMceMdriyasukhanivRttiM kRtvA nirvikalpayogabalena svAbhAvikaparamAtmasukhe rato bhava saMtuSTo bhava tRpto bhava nityaM sarvakAlaM to hohadi uttamaM sukkhaM tatastasmAdAtmasukhAnubhavanAt etasmin ] isa jJAnameM [nityaM ] sadAkAla [ rataH bhava ] rucise lIna ho aura [ etasmin ] isImeM [ nityaM ] hamezA [ saMtuSTaH bhava ] saMtuSTa ho anya koI kalyANakArI nahIM hai aura [ etena ] isIse [ tRptaH bhava ] tRpta ho anya kucha icchA nahIM rahe aisA anubhavakara aisA karane se [ tava ] tere [ uttamaM sukhaM ] uttama sukha [ bhaviSyati ] hogA || TIkA - he bhavya itane mAtra hI satya paramArthasvarUpa AtmA hai jitanA yaha jJAna hai / aisA nizcaya karake jJAnamAtra AtmAmeM hI niraMtara rati ruciko prApta ho / itanAmAtra hI satyArtha kalyANa hai jitanA yaha jJAna hai aisA nizcaya karake jJAnamAtra AtmAse nitya hI saMtoSako prApta ho nitya hI tRptiko prApta ho, aura itanA hI satyArtha anubhava karane yogya hai jitanA yaha jJAna hai aisA nizcayakara jJAnamAtra hI AtmAkara nitya tRptiko prApta ho / isataraha nitya hI AtmAmeM rata, AtmAmeM saMtuSTa, AtmA tRpta hone se tere bacanake agocara nitya uttamasukha hogA usa sukhako usI samaya svayameva hI dekhegA | dUsare se mata pUche, yaha sukha apane anubhavagocara hI hai dUsareko kyoM pUchatA hai // bhAvArtha - jJAnamAtra AtmAmeM lIna honA isIse saMtuSTa rahanA isI tRpta honA yaha paramadhyAna hai / isIse vartamAna meM AnaMdarUpa hotA hai aura usake bAda hI saMpUrNa jJAnAnaMdasvarUpa kevalajJAnakI prApti hotI hai / isa sukhako aisA pUrvokta karanevAlA hI jAnatA hai anyakA isameM praveza nahIM hai | aba isakI mahimAko Age ke kathanakI sUcanAsvarUpa kalazarUpa kAvya kahate haiM - aciMtya ityAdi / artha-jisa kAraNa yaha caitanyamAtra ciMtAmaNivAlA aisA jJAnI, svayameva Apa deva hai / kaisA hai ? ki jisameM aisI zakti hai jo kisIke vicAra meM nahIM AsakatI / aise jJAnIke saba prayojana siddha haiM aise svarUpa huA anya vastuke parigrahakara kyA karanA ? kucha bhI nahIM karanA // bhAvArtha - yaha jJAnamUrti AtmA anaMtazaktikA dhAraka vAMchitakArya kI siddhi Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 6] samayasAraH / kuto jJAnI na paraM gRhNAtIti cet ; ko NAma bhaNija vuho paradavvaM mama imaM havadi davvaM / appANamappaNo parigahaM tu NiyadaM viyANaMto // 207 // ko nAma bhaNed budhaH paradravyaM mamedaM bhavati dravyaM / AtmAnamAtmanaH parigrahaM tu niyataM vijAnan // 207 // yato hi jJAnI, yo hi yasya skho bhAvaH sa tasya svaH sa tasya svAmIti kharataratattvahaSTyavaSTaMbhAt AtmAnamAtmanaH parigrahaM tu niyamena jAnAti / tato na mamedaM khaM nAhamasya svAmI iti paradravyaM na parigRhNAti ato'hamapi na tat parigRhAmi // 207 // tavottamamakSayaM mokSasukhaM bhaviSyati // 206 // atha jJAnI paradravyaM jAnAtIti bhedabhAvanAM pratipAdayati;-ko NAma bhaNija buho paradavvaM mamamidaMhavAdi vvaM paradravyaM mama bhavatIti nAma sphuTamaho vA ko brUyAt ? budho jJAnI, na kopi / kiM kurvan ? appANamappaNo pariggahaM tu NiyadaM viyANaMto cidAnaMdaikasvabhAvazuddhAtmAnameva, AtmanaH parigrahaM vijAnan niyataM nizcitamiti // 207 // atha mithyAtvarAkaranevAlA Apa hI deva hai isaliye saba prayojanoMke siddhapanekara jJAnIke anyaparigrahake sevana karanese kyA sAdhya hai ? kucha bhI nahIM, yaha nizcayanayakA upadeza jAno // 206 // Age pUchate haiM ki jJAnI parako kyoM nahIM grahaNa karatA? 'usakA uttara kahate haiM;-- [kaH nAma budhaH ] aisA kauna jJAnI paMDita hai ? jo [idaM paradravyaM] yaha paradravya [mama dravyaM ] merA dravya [ bhavati ] hai [ bhaNet ] aisA kahe, jJAnI to na kahe / kaisA hai jJAnI paMDita ? [AtmAnaM tu] apane AtmAko hI [niyataM] niyamase [AtmanaH parigrahaM ] apanA parigraha [vijAnan ] jAnatA huA pravartatA hai // TIkA-jisakAraNa jo jJAnI hai vaha niyamase aisA jAnatA hai ki jo jisakA svabhAva hai vahI usakA sva hai, dhana hai dravya hai| aura usI svabhAvarUpa vaha dravyakA svAmI hai| aise sUkSma tIkSNa tattvadRSTike avalaMbanase AtmAkA parigraha apanA AtmasvabhAva hI hai aisA jAnatA hai / isakAraNa paradravyako aisA jAnatA hai ki yaha merA sva nahIM, maiM isakA svAmI nahIM / isaliye paradravyako apanA parigraha nahIM karatA / isaliye maiM bhI jJAnI hUM so paradravyako nahIM grahaNa karatA // bhAvArtha-lokameM yaha rIti hai ki samajhadAra catura manuSya hai vaha parakI vastuko apanI nahIM jAnatA usako grahaNa nahIM karatA usItaraha paramArthajJAnI apane svabhAvako hI apanA dhana jAnatA hai parake bhAvako apanA nahIM jAnatA aisA jJAnI parakA grahaNa sevana nahIM karatA // 207 // Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [ nirjarAmajjhaM pariggaho jai tado ahamajIvadaM tu gacchenja / NAdeva ahaM jahmA tamA Na pariggaho majjha // 208 // mama parigraho yadi tato'hamajIvatAM tu gaccheyaM / jJAtaivAhaM yasmAttasmAnna parigraho mama // 208 // yadi paradravyamahaM parigRNhIyAM tadAvazyamevAjIvo mamAsau svaH syAt / ahamapyavazyamevAjIvasyAmuSya svAmI syAM / ajIvasya tu yaH svAmI, sa kilAjIvaH / evamavazenApi mamAjIvatvamApadyeta / mama tu eko jJAyaka eva bhAvaH yaH svaH, asyaivAhaM svAmI, tato mAbhUnmamAjIvatvaM jJAtaivAhaM bhaviSyAmi na paradravyaM parigRNhAmi, ayaM ca me nizcayaH // 208 // gAdirUpamapadhyAnaM mama parigraho na bhavatIti punarapi bhedajJAnazaktiM vairAgyazaktiM ca prakaTayati;majjhaM pariggaho jadi tado ahamajIvidaM tu gaccheja sahajazuddhakevalajJAnadarzanavabhAvasya mama yadi mithyAtvarAgAdikaM paradravyaM parigraho bhavati tato'haM ajIvatvaM jaDatvaM gacchAmi / na cAhaM ajIvo bhavAmi / NAdeva ahaM jahmA tahmA Na pariggaho majjha paramAtmajJAnapadamevAhaM yasmAttataH paradravyaM mama parigraho na bhavatItyarthaH // 208 // athAyaM ca me nizcayaH Age isI arthako yuktise dRDha karate haiM;-jJAnI aisA jAnatA hai ki [ yadi] jo [ mama ] merA paradravya [ parigrahaH ] parigraha ho [ tataH] to [ ahaM ] maiM bhI [ajIvatAM] ajIvapaneko [gaccheyaM ] prApta ho jAuM [yasmAt ] jisakAraNa [ahaM tu] maiM to [jJAtA eva] jJAtA hI hUM [tasmAt ] isakAraNa [ mama ] mere [parigrahaH ] kucha bhI parigraha [na] nahIM hai // TIkA-jo ajIva paradravyako maiM grahaNa karUM to ajIva merA sva avazya ho jAya aura maiM bhI usa ajIvakA avazya svAmI ThaharUM / kyoMki yaha nyAya hai ki ajIvakA svAmI nizcayakara ajIva hI hotA hai isataraha mere bhI ajIvapanA avazya A par3e / isaliye merA to eka jJAyaka bhAva hI merA sva hai usIkA maiM svAmI huuN| isakAraNa mere ajIvapanA na ho, maiM to jJAtA hI hoUMgA paradravyako nahIM grahaNa karUMgA yaha merA nizcaya hai // bhAvArtha-nizcayanayakara yaha siddhAMta hai ki jIvakA bhAva to jIva hI hai usIkara jIvakA sva svAmI saMbaMdha hai| aura ajIvake bhAva ajIva hI haiM unhIMke sAtha ajIvakA svasvAmI saMbaMdha hai / so yadi jIvake ajIvakA parigraha mAniye to jIva ajIvapaneko prApta ho jAya / isaliye paramArthase jIvake ajIvakA parigraha mAnanA mithyAbuddhi hai / jJAnIke yaha mithyAbuddhi nahIM hotI / jJAnI to isataraha mAnatA hai ki paradravya merA parigraha nahIM hai maiM to jJAtA huuN| 208 // Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhikAraH 6 ] 297 samayasAraH / chidu vA bhijadu vA Nijadu vA ahava jAdu vippalayaM / jahmA tahmA gacchadu tahavi hu Na pariggaho majjha // 209 // chidyatAM vA bhidyatAM vA nIyatAM vAthavA yAtu vipralayaM / yasmAttasmAd gacchatu tathApi khalu na parigraho mama // 209 // chidyatAM vA bhidyatAM vA nIyatAM vA vipralayaM yAtu vA yatastato gacchatu vA tathApi na paradravyaM parigRNhAmi / yato na paradravyaM mama svaM nAhaM paradravyasya svAmI / paradravyameva paradravyasya svaM paradravyameva paradravyasya svAmI / ahameva mama svaM ahameva mama svAmIti jAnAti / itthaM parigrahamapAsya samastameva sAmAnyataH svaparayoravivekahetuM / ajJAnamujjhitumanA adhunA vizeSAd bhUyastameva parihartumayaM pravRttaH // 145 // " 209 // deharAgAdi mama parigraho na bhavatIti bhedajJAnaM nirUpayati ; -- chijadu vA bhijadu vA ahava jAdu vippalayaM chidyatAM vA dvidhA bhavatu, bhidyatAM vA chidrI bhavatu, nIyatAM vA kenacit / athavA vipralayaM vinAzaM gacchatu, evameva jahmA tahmA gacchadu tahAvi Na pariggaho majjha anyasmAt yasmAt tasmAt kAraNAdvA gacchatu tathApi zarIraM mama parigraho na bhavati / kasmAt ? iti cet TaMkotkIrNaparamAnaMdajJAya kaikasvabhAvohaM, yataH kAraNAt / ayaM ca me nizcayaH // 209 // atha vizeSaparipragrahatyAgarUpeNa tameva jJAnaguNaM vivRNoti; Age kahate haiM ki aisA mAnanevAle jJAnIke paradravyake vigaDane, sudharanemeM donoM meM samatA hai; - jJAnI aisA vicAratA hai ki paradravya [ chidyatAM vA ] chida jAo [bhi vA ] athavA bhida jAo [nIyatAM vA ] athavA koI le jAo [ athavA ] yA [ vipralayaM yAtu ] naSTa ho jAo [ yasmAt tasmAt ] jisatisataraha se [gacchatu ] calIjAo [ tathApi ] taubhI [ khalu ] nizcayakara [ mama ] merA [ parigrahaH na ] paradravya parigraha nahIM hai / TIkA - paradravya chido, vA bhido, vA koI leo, vA naSTa hojAo, vA jisa tisa kAraNa se calIjAo taubhI maiM paradravyako parigrahaNa nahIM karatA, kyoMki paradravya merA sva nahIM hai aura na maiM usakA svAmI hUM / maiM apanA hI svAmI hUM aisA jAnatA hUM // bhAvArtha-jJAnIke paradravyake vigaDane sudhAranekA harSaviSAda nahIM hai / aba isa arthakA kalazarUpa tathA Age ke kathana kI sUcanikArUpa kAvya kahate haiM; -- itthaM ityAdi / artha - isaprakAra sAmAnyase sabhI parigrahako choDakara apane parake avivekakA kAraNa ajJAnako chor3ane kA jisakA mana hai aisA jo yaha jJAnI vaha usa parigrahako vizeSakara judA judA chor3aneko phira pravRtta hotA hai | bhAvArtha - jisa kAraNa sva parako ekarUpa jAnanekA hetu ajJAna hai isI kAraNa paradravyakA parigrahaNa hai / isaliye jJAnIke pahalI gAthAmeM parigrahakA sAmAnyakara tyAga karanA kahA gayA // 209 // 1 38 samaya 0 Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [ nirjarAapariggaho aNiccho bhaNido NANI ya Nicchade dhammaM / apariggaho du dhammassa jANago teNa so hoI // 210 // aparigraho'niccho bhaNito jJAnI ca necchati dharma / aparigrahastu dharmasya jJAyakastena sa bhavati // 210 // icchA parigrahaH tasya parigraho nAsti yasyecchA nAsti, icchAtvajJAnamayo bhAvaH, ajJAnamayo bhAvastu jJAnino na bhavati, jJAnino jJAnamaya eva bhAvo'sti, tato jJAnI ajJAnamayasya bhAvasya icchAyA abhAvAt dharma necchati / tena jJAnino dharmaparigraho nAsti / jJAnamayassaikasya jJAyakabhAvasya bhAvAd dharmasya kevalaM jJAyaka evAyaM syAt // 210 // apariggaho aNiccho bhaNido NANI ya Nicchadi ahammaM / apariggaho adhammassa jANago teNa so hodi // 211 // aparigraho'niccho bhaNito jJAnI ca necchatyadharma / aparigraho'dharmasya jJAyakastena sa bhavati // 211 // apariggaho aNiccho bhaNido NANI ya Nicchade dhammaM aparigraho bha. NitaH / kosau ? anicchaH / tasya parigraho nAsti yasya bahirdravyeSvicchA vAMchA moho nAsti / tena kAraNena svasaMvedanajJAnI zuddhopayogarUpaM nizcayadharma vihAya zubhopayogarUpaM dharma puNyaM necchati apariggaho du dhammassa jANago teNa so hodi tataH kAraNAtpuNyarUpadharmasyAparigrahaH san puNyamidaM mama svarUpaM na bhavatIti jJAtvA tadrUpeNApariNaman atanmayo bhavan darpaNe bimbasyeva jJAyaka eva bhavati // 210 // apariggaho aNiccho bhaNido __ aba Age ajJAnake chor3aneko vizeSakara judA judA nAma lekara tyAga karanA kahate haiN|-[jnyaanii] jJAnI [ aparigrahaH ] parigrahase rahita hai [ anicchaH ] isaliye pariprahakI icchAse rahita hai [ bhaNitaH ] aisA kahA hai isIkAraNa [dharma ca ] dharmako [ na icchati ] nahIM cAhatA [tena ] isIliye [dharmasya aparigrahaH] dharmakA parigraha nahIM hai [saH] vaha jJAnI [jJAyakaH bhavati tu] dharmakA jJAyaka hI hai // TIkA-icchA hai vahI parigraha hai jisake icchA nahIM usake parigraha bhI nahIM aura jo icchA hai vaha ajJAnamaya bhAva hai vaha bhAva jJAnIke nahIM hai, jJAnIke to jJAnamaya hI bhAva hai| isaliye jJAnI ajJAnamaya bhAvarUpa icchAke abhAvase dharmako nahIM cAhatA isa kAraNa jJAnIke dharma parigraha nahIM hai jJAnamaya eka jJAyaka bhAvake sadbhAvase dharmakA kevala jJAtA hI yaha jJAnI hai // 210 // Age isItaraha jJAnIke adharmaparigraha nahIM hai aisA kahate haiM;-[jJAnI ] jJAnI [anicchaH] icchArahita hai isaliye [ aparigrahaH ] parigraharahita [bhaNitaH] Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 6] smysaarH| 299 icchA parigrahaH tasya parigraho nAsti yasyecchA nAsti, icchAtvajJAnamayo dharmaH / ajJAnamayo bhAvastu jJAnino nAsti, jJAnino jJAnamaya eva bhAvo'sti / tato jJAnI ajJAnamayasya bhAvasya icchAyA abhAvAt adharma necchati tena jJAninaH adharmaparigraho nAsti, jJAnamayassaikasya jJAyakabhAvasya bhAvAdadharmasya kevalaM jJAyaka evAyaM syAt / evameva cAdharmapadaparivartanena rAgadveSakrodhamAnamAyAlobhakarmanokarmamanovacanakAyazrotracakSurghANarasanasparzanasUtrANi SoDaza vyAkhyeyAni, anayA dizA'nyAnyapyUhyAni // 211 // apariggaho aNiccho bhaNido NANI ya Nicchade asaNaM / apariggaho du asaNassa jANago teNa so hodi / / 212 // aparigraho'niccho bhaNito jJAnI ca necchati azanaM / aparigrahastvazanasya jJAyakastena sa bhavati // 212 // NANI ya Nicchadi ahammaM aparigraho bhnnitH| sa kaH ? aniccha:-tasya parigraho nAsti yasya bahirdravyeSu icchA kAMkSA nAsti / tena kAraNena tattvajJAnI viSayakaSAyarUpaM adharma pApaM necchati / apariggaho adhammassa jANago teNa so hodi tata eva kAraNAt-. viSayakaSAyarUpasyAdharmasyA'parigrahaH san pApamidaM mama svarUpaM na bhavatIti jJAtvA tadrUpeNApariNaman darpaNe bimbasyeva jJAyaka eva bhavati / evameva ca, adharmapadaparivartanena rAgadveSakrodhamAnamAyAlobhakarmanokarmamanovacanakAyazrotracakSurghANarasanasparzanasaMjJAni saptadazasUtrANi vyAkhyeyAni tenaiva prakAreNa zubhAzubhasaMkalpavikalparahitAnaMtajJAnAdiguNavarUpazuddhAtmanaH pratipakSabhUtAni zeSANyapyasaMkhyeyalokapramitAni vibhAvapariNAmasthAnAni varjanIyAni // 211 // kahA hai isIse [ adharma na icchati ] adharmakI icchA nahIM karatA [saH] vaha jJAnI [ adharmasya ] adharmakA [ aparigrahaH ] parigraha nahIM rakhatA [tena ] isaliye vaha [jJAyakaH bhavati ca ] usa adharmakA jJAyaka hI hai // TIkA-icchA hai vaha parigraha hai jisake icchA nahIM hai| usake parigraha nahIM hai / aura icchA hai vaha ajJAnamayabhAva hai vaha bhAva jJAnIke nahIM hai / jJAnIke to jJAnamaya hI bhAva hai isaliye jJAnI ajJAnamaya bhAvarUpa icchAke abhAvase adharmakI nahIM icchA karatA isa kAraNa jJAnIke adharmakA parigraha nahIM hai / jJAnamaya jo eka jJAyakabhAva usake sadbhAvase yaha jJAnI adharmakA kevala jJAyaka hI hai / isItaraha gAthAmeM adharmapadake palaTanese adharmakI jagaha rAga dveSa krodha mAna mAyA lobha karma nokarma mana vacana kAya zrotra cakSu ghrANa rasana sparzana-ye solaha pada rakha solaha gAthA sUtroMkara vyAkhyAna karanA / aura isI upadezase anyabhI vicAra lenA // 211 // 1'bhaNido asaNaM tu Nicchade NANI' tAtparyavattau pATho'yaM / Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [ nirjarA' icchA parigrahaH tasya parigraho nAsti yasyecchA nAsti icchAtvajJAnamayo bhAvaH, ajJAnamayo bhAvastu jJAnino nAsti / jJAnino jJAnamaya eva bhAvo'sti / tato jJAnI ajJA dhammacchi adhammacchI AyAsaM suttamaMgapuSvesu / saMgaM ca tahA NeyaM devamaNuattiriyaNeraiyaM // aparigraho bhaNitaH / ko'sau ? anicchaH tasya parigraho nAsti yasya bahirdravyeSu AkAMkSA nAsti tena kAraNena paramatattvajJAnI cidAnaMdaikasvabhAvaM zuddhAtmAnaM vihAya dharmAdharmAkAzAdyaMgapUrvagatazrutabAhyAbhyaMtaraparigrahadevamanuSyatiryaGnarakAdivibhAvaparyAyAnecchati iti jJeyaM jJAtavyaM / tataH kAraNAttadviSaye niSparigraho bhUtvA tadrUpeNApariNaman san darpaNe bimbasyeva jJAyaka eva bhavati / apariggaho aNiccho bhaNido asaNaM ca Nicchade NANI aparigraho bhaNitaH / sa kaH ? anicchaH / tasya parigraho nAsti yasya bahirdravyeSu icchA mUrchA mamatvaM nAsti / icchAtvajJAnamayo bhAvaH sa ca jJAnino na saMbhavati / apariggaho du asaNassa jANago teNa so hodi tata eva kAraNAt Atmasukhe tRpto bhUtvA azanaviSaye niSparigrahaH Age jJAnIke AhAra karanA bhI parigraha nahIM hai yaha kahate haiM;-[anicchaH aparigrahaH ] icchArahita ho vahI parigraha rahita hai [bhaNitaH] aisA kahA hai [ca] aura [jJAnI] jJAnI [azanaM ] bhojanako [ na icchati ] nahIM icchatA isaliye [ azanasya ] jJAnIke bhojanakA [ aparigrahaH ] parigraha nahIM hai [ tena ] isa. kAraNa [ saH] vaha jJAnI [jJAyakaH tu] azanakA jJAyaka hI [bhavati ] hai // TIkA-icchA hai vahI parigraha hai jisake icchA nahIM hai usake parIgraha bhI nahIM / aura icchA hai vaha ajJAnamaya bhAva hai so jJAnIke ajJAnamaya bhAva nahIM hai / jJAnIke to jJAnamaya hI bhAva hai isaliye jJAnI ajJAnamaya bhAvarUpa icchAke abhAvase bhojanako nahIM cAhatA isa kAraNa jJAnIke azanakA parigraha nahIM hai jJAnamaya jo eka jJAyaka bhAva usake sadbhAvase yaha jJAnI kevala azanakA jJAyaka hI hai / bhAvArthajJAnIke AhArakI bhI icchA nahIM hai isakAraNa jJAnIke AhAra karanA bhI parigraha nahIM hai| yahAMpara yaha prazna hotA hai ki AhAra to muni bhI karate haiM unake icchA hai yA nahIM? vinA icchA AhAra kisa taraha karate haiM ? usakA samAdhAna-asAtAvedanIyakarmake udayase to jaTharAgnirUpa kSudhA upajatI hai vIryAMtarAyake udayakara usakI vedanA sahI nahIM jAtI aura cAritramohake udayakara grahaNa karanekI icchA utpanna hotI hai so isa icchAko karmake udayakA kArya jAnatA hai usa icchAko rogake samAna jAna maiMTanA cAhatA hai / icchAse anurAgarUpa icchA nahIM hai arthAt aisI icchA nahIM hotI ki merI Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 6 ] smysaarH| 301 namayasya bhAvasya icchAyA abhAvAt azanaM necchati tena jJAnino'zanaparigraho nAsti jJAnamayassaikasya jJAyakabhAvasya bhAvAdazanasya kevalaM jJAyaka evAyaM syAt // 112 // apariggaho aNiccho bhaNido NANIya Nicchade pANaM / apariggaho du pANassa jANago teNa so hodi // 213 // aparigraho aniccho bhaNitaH jJAnI ca necchati pAnaM / aparigrahastu pAnasya jJAyakastena sa bhavati // 213 // icchA parigrahaH tasya parigraho nAsti yasyecchA nAsti, icchAtvajJAnamayo bhAvaH ajJAnamayo bhAvastu jJAnino nAsti / jJAnino jJAnamaya eva bhAvo'sti / tato jJAnI, ajJAnamayasya bhAvasya icchAyA abhAvAt pAnaM necchati / tena jJAninaH pAnaparigraho nAsti san darpaNe bimbasyeva azanAdyAhArasya vastuno vasturUpeNa jJAyaka eva bhavati / na ca rAgarUpeNa grAhaka iti // 212 // apariggaho aNiccho bhaNido pANaM tu Nicchade NANI aparigraho bhaNitaH / kosau ? anicchaH / tasya parigraho nAsti yasya bahirdravyeSvAkAMkSA tRSNA moha icchA nAsti / icchAtvajJAnamayo bhAvaH sa ca jJAnino na saMbhavati apariggaho du pANassa jANago teNa so hodi tataH kAraNAt svAbhAvikaparamAnaMdasukhe tRpto bhUtvA vividhapAnakaviSaye niSparigrahaH san darpaNe bimbasyeva vastusvarUpeNa jJAyaka eva bhavati, naca rAgarUpeNa grAhaka iti / tathA coktaM -Na valAusAhaNalaM Na sarIrassa ya vayahatejaha~ / NANa, saMjamahU~ jhANaDhaM ceva bhuMjaMti // 1 // akkhAbhakkhaNimittaM isiNo bhuMjaMti pANadhAraNaNimittaM / pANA yaha icchA sadA rahe isaliye ajJAnamaya icchAkA abhAva hai parajanya icchAkA svAmIpanA jJAnIke nahIM hai isaliye jJAnI icchAkA bhI jJAyaka hI hai / aisA zuddha nayako pradhAnakara kathana jAnanA // 212 // ___ Age pAnakA bhI parigraha jJAnIke nahIM hai aisA kahate haiM;-aniccha:] icchArahita hai vaha [aparigrahaH] parigraharahita [ bhaNitaH] kahA gayA hai [ca] aura [jJAnI] jJAnI [pAnaM ] jala Adi pInekI [na icchati] icchA nahIM rakhatA [ tena] isakAraNa [pAnasya ] pAnakA [aparigrahaH ] parigraha jJAnIke nahIM hai isaliye [saH] vaha jJAnI [jJAyakaH tu] pAnakA jJAyaka hI [bhavati] hai // TIkA-icchA hai vaha ajJAnamaya bhAva hai so jJAnIke ajJAnamaya bhAva nahIM hai| jJAnIke to jJAnamaya hI bhAva hai isaliye jJAnI ajJAnamaya bhAva jo icchA usake abhAvase pAnako nahIM icchatA isaliye jJAnIke pAnakA parigraha nahIM hai jJAnamaya jo 1'tAtparyavRttau-bhaNido pANaM ca Nicchade NANI' iti paatthH| dAMta pATa. . . Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [nirjarAjJAnamayasyaikasya jJAyakabhAvasya bhAvAta kevalaM pAnakasya jJAyaka evAyaM syAt // 213 // emAdie du vivihe savve bhAve ya Nicchade nnaannii| jANagabhAvo Niyado NIrAlaMbo du savvattha // 214 // evamAdikAMstu vividhAn sarvAn bhAvAMzca necchati jJAnI / jJAyakabhAvo niyataH nirAlaMbastu sarvatra // 214 // ___ evamAdayo'nye'pi bahuprakArAH paradravyasya ye bhAvAstAn sarvAneva necchati jJAnI tena jJAninaH sarveSAmapi paradravyabhAvAnAM parigraho nAsti iti siddhaM jJAnino'tyaMtaniSparigradhammaNimittaM dhammaM hi caraMti mokkhalu // 2||"213||ath parigrahatyAgavyAkhyAnamupasaMharati;ibvAdu edu vivihe savve bhAveya Nicchade NANI ityAdikAn puNyapApAn pAnAdibahirbhAvAn sarvataH paramAtmatattvajJAnI necchati / anicchan sa kathaMbhUto bhavan ? jANagabhAvo Niyado NIrAlaMbo ya savvattha TaMkotkIrNaparamAnaMdajJAyakaikasvabhAva eva bhavati niyato nizcitaH / punazca kathaMbhUto bhavati? jagattraye kAlatraye'pi manovacanakAyaiH kRtakAritAeka jJAyaka bhAva usake sadbhAvase yaha jJAnI pAnakA kevala jJAyaka hI hai |bhAvArthaAhArake samAna jAnanA // 213 // - Age kahate haiM ki isItaraha anya jo aneka prakArake parajanya bhAva unako bhI jJAnI nahIM cAhatA;-[ evamAdikAn tu ] isa prakArako Adi lekara [vividhAn ] aneka prakArake [ sarvAn bhAvAn ] saba bhAvoMko [ jJAnI ] jJAnI [na icchati ] nahIM icchatA / kyoMki [niyataH ] niyamase [jJAyakabhAva:] Apa jJAyaka bhAva hai isaliye [ sarvatra nirAlaMbaH tu] sabameM nirAlaMba hai // TIkAisI pUrvokta prakArako Adi lekara anya bhI bahuta prakAra paradravyake jo svabhAva haiM una sabako hI jJAnI nahIM icchatA isa kAraNa jJAnIke sabhI paradravyoMke bhAvoMkA parigraha nahIM hai / isataraha jJAnIkA atyaMta niSparigrahapanA siddha huaa| isaprakAra yaha jJAnI samasta anya bhAvoMke parigraha kara zUnyapanese jisane samasta ajJAna ugala diyA hai aisA huA saba jagaha ati nirAlaMbana svarUpa hokara judA hI eka TaMkotkIrNa jJAyaka bhAva huA sAkSAt vijJAnaghana AtmAko anubhavatA hai // bhAvArtha-pUrvokta prakAra Adi lekara sabhI anya bhAvoMkA jJAnIke parigraha nahIM hai kyoMki sabhI parabhAvoMko heya jAne taba unakI prAptikI icchA nahIM hotI / udayameM Aye hueko anAsakta huA bhogatA hai| saMsAra dehabhogoMse rAgarUpa icchAke vinA parigrahakA abhAva kahA gayA hai| aba usa arthakA kalazarUpa kahate haiM--pUrvabaddha ityAdi artha-jJAnIke jo pUrva baMdhe apane 1 'ivvAduedu' iti tAtparyavRttau paatthH| Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 303 adhikAraH 6] smysaarH| hatvaM / athaivamayamazeSabhAvAMtaraparigrahazUnyatvAt udvAMtasamastAjJAnaH sarvatrApyatyaMtanirAlaMbo bhUtvA pratiniyataTaMkotkIrNaikajJAyakabhAvaH san sAkSAdvijJAnaghanamAtmAnamanubhavati / pUrvabaddhanijakarmavipAkAd jJAnino yadi bhavatyupabhogaH / tadbhavatvatha ca rAgaviyogAnnUnameti na parigrahabhAvaM // 146 // " 214 // uppaNNodayabhogo viogabuddhIe tassa so NicaM / kaMkhAmaNAgayassa ya udayassa Na kuvvae NANI // 215 // utpannodayabhogo viyogabuddhyA tasya sa nityaM / kAMkSAmanAgatasya codayasya na karoti jJAnI // 215 // karmodayopabhogastAvat atItaH pratyutpanno nAgato vA syaat| tatrAtItastAvat atInumitaizca bAhyAbhyaMtaraparigraharUpe cetanAcetanaparadravye sarvatra nirAlaMbo'pi, anaMtajJAnAdiguNakharUpe svasvabhAve pUrNakalaza iva sAlaMbana eva tiSThatIti bhAvArthaH // 214 // atha jJAnI vartamAnabhAvibhogeSu vAMchAM na karotIti kathayati;-uppaNNodayabhoge viyogabuddhIya tassa so NicaM utpannodayabhoge viyogabuddhizca heyabuddhirbhavati 'tasya tasmin bhogaviSaye 'SaSThIsaptamyorabheda iti vacanAt' kosau nirIhavRttirbhavati ? svasaMvedanajJAnI nityaM sarvakAlaM kaMkhAmaNAgadassa ya udayassa Na kuvvade NANI sa eva jJAnI, karmake udayase upabhoga hotA hai so hove paraMtu rAgake viyogase nizcayakara vaha upabhoga parigrahabhAvako nahIM prApta hotA // bhAvArtha-pUrva bAMdhe hue kA~kA jaba udaya Aye taba upabhogasAmagrI prApta hove usako ajJAnamaya rAga bhAvakara bhoge taba to vaha parigrahabhAvako prApta hove / paraMtu jJAnIke ajJAnamaya rAgabhAva nahIM haiM udaya AyA hai use bhogatA hai / yaha jAnatA hai ki pUrva bAMdhA thA vahI udaya AgayA pIchA chUTA AgAmI nahIM vAMchA karatA huuN| isataraha unase rAgarUpa icchA nahIM hai taba ve parigraha bhI nahIM haiM // 214 // Age jJAnIke tIna kAlagata parigraha nahIM hai aisA kahate haiM;-[ utpannodayabhogaH ] utpanna huA vartamAna kAlake udayakA bhoga [ tasya ] usa jJAnIke [nityaM] hamezA [sa] vaha [viyogabuddhyA ] viyogakI buddhikara vartatA hai isaliye parigraha nahIM hai [ca ] aura [anAgatasya udayasya ] AgAmI kAlameM honevAle udayakI [jJAnI ] jJAnI [ kAMkSAM] vAMchA [ na karoti ] nahIM karatA isaliye parigraha nahIM hai / tathA atItakAlakA vIta hI cukA so yaha vinA kahA sAmarthyase hI jAnanA ki isake parigraha nahIM hai / gayehuekI vAMchA jJAnIke kaise ho ? TIkA karmake udyakA upabhoga tIna prakAra hai-atItakAlakA, vartamAnakAlakA, agaamiikaalkaa| unameM Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [nirjarA-- tatvAdeva san parigrahabhAvaM bibharti / anAgatastu AkAMkSyamANa eva parigrahabhAvaM bibhRyAt / pratyutpannastu sa kila rAgabujhyA pravartamAna eva tathA syAt / naca pratyutpannaH karmodayopabhogo jJAnino rAgabuddhyA pravartamAno dRSTaH, jJAnino'jJAnamayabhAvasya rAgabuddherabhAvAt / viyogabuddhyaiva kevalaM pravartamAnastu sa kila na parigrahaH syAt / tataH pratyutpannaH karmodayopabhogo jJAninaH parigraho na bhavet / anAgatastu sa kila jJAnino na anAgatasya nidAnabaMdharUpabhAvibhogodayasyAkAMkSAM na karoti / kiM ca vizeSaH / ya eva bhogopabhogAdicetanAcetanasamastaparadravyanirAlaMbano bhAvapariNAmaH sa eva svasaMvedanajJAnaguNo bhaNyate / tena jJAnaguNAlaMbanena ya eva puruSaH khyAti-pUjA-lAbhabhogAkAMkSArUpanidAnabaMdhAdivibhAvarahitaH san jagattraye kAlatraye'pi manovacanakAyaiH kRtakAritAnumitaizca viSayasukhAnaMdavAsanAvAsitaM cittaM muktvA zuddhAtmabhAvanotthavItarAgaparamAnaMdasukhena vAsitaM raMjitaM mUrchitaM pariNataM tanmayaM tRptaM rataM saMtuSTaM cittaM kRtvA vartate sa eva matizrutAvadhimanaHparyayakevalajJAnAbhedarUpaM paramArthazabdAbhidheyaM sAkSAnmokSakAraNabhUtaM zuddhAtmasaMvittilakSaNaM paramAgamabhASayA vItarAgadharmadhyAnazukladhyAnasvarUpaM svasaMvedyazuddhAtmapadaM paramasamarasIbhAvena anubhavati na cAnyaH / yAdRzaM paramAtmapadamanubhavati tAdRzaM paramAtmapadasvarUpaM mokSaM labhate / kasmAt ? iticet, upAdAnakAraNasadRzaM kAryaM bhavati yataH kAraNAt iti / evaM svasaMvedanajJAnaguNaM vinA matyAdipaMcajJAnavikalparahi se atItakAlakA to vIta hI gayA isaliye jJAnI parigrahabhAvako nahIM dhAraNa karatA; AgAmIkAlakI vAMchA kare taba parigraha bhAvako dhAre so jJAnIke AgAmI vAMchA nahIM hai isaliye parigrahabhAvako nahIM dhAratA, jisa kamako jJAnI apanA ahita jAnatA hai usake udayake bhogakI AgAmI vAMchA kaise karasakatA hai ? aura vartamAnakA upabhoga rAgabuddhise pravartamAna ho taba parigraha bhAvako dhAre so jJAnIke vartamAnakA upabhoga rAgabuddhikara pravartamAna nahIM dIkhatA, kyoMki jJAnIke ajJAnamaya bhAvarUpa rAgabuddhikA abhAva hai| kevala virAga buddhikara hI pravartamAna honA parigraha nahIM hai kyoMki jJAnIkI aisI buddhi hai ki jisakA saMyoga huA usakA viyoga avazya hogA isaliye vinAzIkase prIti nahIM krnii| isakAraNa vartamAna karmake udayakA upabhoga hai vaha jJAnIke parigraha nahIM hai aura AgAmI karmake udayako na cAhanevAle jJAnIke anAgata upabhoga parigraha nahIM hai kyoMki jJAnIke ajJAnamaya bhAvarUpa vAMchAkA abhAva hai isaliye anAgata bhI karmake udayakA upabhoga jJAnIke parigraha nahIM hai / bhAvArtha-atIta to vIta hI gayA, anAgatakI vAMchA nahIM aura vartamAnameM rAga nahIM hai heya jAne usameM rAga kisataraha hosakatA hai / isaliye jJAnIke tInoM hI kAlake karmake udayakA bhoganA pari Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 6] smysaarH| 305 kAMkSita eva, jJAnino'jJAnamayabhAvasyAkAMkSAyA abhAvAt / tato nAgato'pi karmodayopabhogo jJAninaH parigraho na bhavet // 215 // kuto'nAgataM jJAnI nAkAMkSatIti cet ; jo vedadi vedijadi samae samae viNassade uhayaM / taM jANago du NANI ubhayapi Na kaMkhai kayAvi // 216 // yo vedayate vedyate samaye samaye vinazyatyubhayaM / / tad jJAyakastu jJAnI, ubhayamapi na kAMkSati kadAcit // 216 // __ jJAnI hi tAvad dhruvatvAt svabhAvabhAvasya TaMkotkIrNaikajJAyakabhAvo nityo bhavati, yau tu vedyavedakabhAvau tau tUtpannapradhvaMsitvAdvibhAvabhAvAnAM kSaNikau bhavataH / tatra yo bhAvi tamakhaMDaparamAtmapadaM na labhyate iti saMkSepavyAkhyAnamukhyatvena sUtrASTakaM gataM // 215 // atha bhAvinaM bhogaM jJAnI na kAMkSatIti kathayati;-jo vedadi vedijadi samae samae viNassade uhayaM yosau rAgAdivikalpaH kartA vedayatyanubhavati yastu graha nahIM hai / vartamAnake kAraNa milAtA hai so pIr3A nahIM sahI jAtI usakA ilAja rogakI taraha karatA hai yaha nibalAIkA doSa hai // 215 // ___ Age pUchate haiM ki anAgatakAlake karmake udayako jJAnI kyoM nahIM vAMchatA? usakA uttara kahate haiM;-[ya] jo [vedayate] anubhava karanevAlA bhAva arthAt vedakabhAva aura jo [vedyate] anubhava karane yogya bhAva arthAt vedyabhAva [ubhayaM] isataraha vedaka aura vedya ye donoM bhAva AtmAke hote haiM so kramase hote haiM eka samayameM nahIM hote / ye donoM hI [samaya samaye] samaya samayameM [vinazyati ] vinasa jAte haiN| AtmA donoM bhAvoMmeM nitya hai [ tat ] isaliye [ jJAnI ] jJAnI AtmA [ jJAyakaH tu] donoM bhAvoMkA jJAyaka (jAnanevAlA ) hI hai [ubhayamapi] ina donoM bhAvoMko jJAnI [kadApi] kadAcit bhI [nakAMkSati nahIM caahtaa|| TIkA-jJAnI to apane svabhAvake dhruvapanA honese TaMkotkIrNa eka jJAnasvarUpa nitya hai aura jo vedanevAlA tathA vedane yogya aise do vedaka tathA vedyabhAva haiM ve upajanA tathA vinAzasvarUpa hai kyoMki vibhAva bhAva haiM unake kSaNikapanA hai isaliye donoM bhAva vinAzIka (kSaNika) haiM vahAM aisA vicAra hotA hai ki vedakabhAva AgAmI vAMchAmeM lene yogya vedya bhAvako anubhava kre| yaha jabataka upaje tabataka vedyabhAva naSTa hojAya (vinasa jAya) usake vinAza honepara vedakabhAva kisakA anubhava kare ? tathA jo yahAM aise kahA jAya ki vAMchAmeM AtA jo vedyabhAva usake vAda honevAlA jo anya vedya bhAva usako vedatA hai to usake honeke pahale hI vaha vedakabhAva vinasa jAtA hai taba usa vedya bhAvako kauna veda sakatA hai ? / phira kahate haiM 39 samaya. Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 . rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [ nirjarAkAMkSamANaM vedyabhAvaM vedayate sa yAvadbhavati tAvatkAMkSamANo bhAvo vinazyati / tasmin vinaSTe vedako bhAvaH kiM vedayate ? / yadi kAMkSamANavedyabhAvapRSThabhAvinamanyaM bhAvaM vedayate / tadA tadbhavanAtpUrvaM vinazyati kastaM vedayate ! yadi vedakabhAvapRSThabhAvI bhAvonyastaM vedayate tadA tadbhavanAtpUrva sa vinazyati / kiM sa vedayate ? iti kAMkSyamANabhAvavedanAnavasthA tAM ca vijAnan jJAnI kiMcideva kAMkSati-vedyavedakavibhAvacalatvAdvadyate na khalu kAMkSitameva tena kAMkSati na kiMcana vidvAn sarvatopyativiraktimupaiti // 137 // " 216 // sAtodayaH karmatApannaM vedyate tena rAgAdivikalpena, anubhUyate / tadubhayamapi arthaparyAyApekSayA samayaM samayaM prati vinazvaraM taM jANago du NANI ubhayaMpi Na kaMkhadi kayAvi tadubhayamapi vedyavedakarUpaM vartamAnaM bhAvinaM ca vinazvaraM jAnan san tatvajJAnI nA ki vedakabhAvake vAda honevAlA jo anya vedaka bhAva vaha usa vedyabhAvako vedegA to usa vedakabhAvake honeke pahale vaha vedyabhAva vinasa jAya taba vaha vedakabhAva kaunase bhAvako vede ? aisA kAMkSamANabhAva arthAt vedanAkI vAMchAmeM AtA huA bhAva usakI anavasthA hai kahIM ThaharAva nhiiN| usa anavasthAko jAnatA huA jJAnI kucha bhI nahIM vaaNchtaa|| bhAvArthavedakabhAva ( vedanevAlA bhAva ) aura vedyabhAva ( jisako vedeM) ina donoMmeM kAla bheda hai / jaba vedakabhAva hotA hai taba vedyabhAva nahIM hotA aura java vedyabhAva hotA hai taba vedakabhAva nahIM hotA / aisA honepara jaba vedakabhAva AtA hai taba vedyabhAva vinasa jAtA hai taba vedakabhAva kisako vede ? aura jaba vedyabhAva AtA hai taba vedakabhAva vinasa jAtA hai taba vedakabhAvake vinA vedyako koMna vede ? / isaliye jJAnI donoMko vinAzIka jAna Apa jAnanevAlA hI rahatA hai / yahAM prazna-AtmA to nitya hai use donoM bhAvoMkA vedanevAlA kyoM nahIM kahate ? usakA samAdhAna-jo vedya vedakabhAva to vibhAva bhAva haiM AtmAkA svabhAva to nahIM haiM so jisakI vAMchA kI aisA vedyabhAva jabataka vedakabhAva AyA tabataka naSTa hogayA / aiseM vAMchita bhoga to huA hI nahIM isakAraNa jJAnI niSphala vAMchA kyoM kare ? manovAMchita hotA nahIM hai taba vAMchA karanA ajJAna hai // aba isa arthakA kalazarUpa kAvya kahate haiM--vedya ityAdi / artha-vedyavedakabhAva haiM ve karmake nimittase hote haiM isaliye ve svabhAva nahIM vibhAva haiM aura calAyamAna haiM samaya samayameM vinasate haiM isaliye vAMchitabhAva nahIM vedA jAtA / isIkAraNa jJAnI kucha bhI AgAmI bhogoMko nahIM vAMchatA sabhIse vairAgyabhAvako prApta hai // bhAvArthaanubhavagocara jo vedyavedakavibhAva unake kAlabheda hai isaliye milApa nahIM-vidhi milatI nahIM taba AgAmI bahutakAlasaMbaMdhIkI vAMchA jJAnI kyoM kare // 216 // Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 6 ] tathAhiH samayasAraH / baMdhuvabhogaNimitte ajjhavasANodasu NANissa / saMsAradehavisaesu Neva uppajjade rAgo // 217 // baMdhApabhoganimitteSu, adhyavasAnodayeSu jJAninaH / saMsAradehaviSayeSu naivotpadyate rAgaH 217 // 307 iha khalvadhyavasAnodayAH katare'pi saMsAraviSayAH, katarepi zarIraviSayAH / tatra yatare saMsAraviSayAH tatare baMdhananimittAH yatare zarIraviSayAstatare tUpabhoganimittAH / yatare baMdhanimittAstatare rAgadveSamohAdyAH / yatare tUpabhoganimittAstatare sukhaduHkhAdyAH / athAmISu sarveSvapi jJAnino nAsti rAgaH / nAnAdravyasvabhAvatvena TaMkotkIrNaikajJAyakabhAvasva kAMkSati na vAMchati kadAcidapi // 216 // atha tathaivApadhyAnarUpANi niSprayojanabaMdha nimittAni. zarIraviSaye bhoganimittAni ca rAgAdyadhyavasAnAni paramAtmatattvavedI na vAMchati, iti pratipAdayati; -- baMdhuvabhogaNimittaM ajjhavasANodayesu NANissa Neva uppajjade rAgo svasaMvedanajJAnino jIvasya rAgAdyudayarUpeSu, adhyavasAneSu baMdhanimittaM bhoganimittaM vA naivotpadyate rAgaH / kathaMbhUteSvadhyavasAneSu ! saMsAradehavisaesa niSprayojanabaMdhanimitteSu saMsAraviSayeSu, bhoganimitteSu dehaviSayeSu vA / idamatra tAtparyaM bhoganimittaM stokameva pApaM karotyayaM jIvaH / niSprayojanApadhyAnena bahutaraM karoti zAlimatsyavat / tathA coktamadhyAnalakSaNaM Age aise sabhI upabhogoMse jJAnIke vairAgya hai yaha kahate haiM - [ baMdhopabhoganimitteSu ] baMdha aura upabhogake nimitta jo [ adhyavasAnodayeSu ] adhyavasAna ke udaya haiM ve [ saMsAradehaviSayeSu ] saMsAraviSayaka aura dehake viSaya haiM unameM [ jJAninaH ] jJAnIke [ rAgaH ] rAga [ naiva utpadyate ] nahIM upajatA // TIkAisa lokameM nizcayakara jo adhyavasAnake udaya haiM ve kitane hI to saMsAraviSaya haiM aura kitane hI zarIra viSaya haiM / unameMse jitane saMsAraviSaya haiM utane to baMdhake nimitta aura jitane zarIra ke viSaya haiM utane upabhogake nimitta haiM / vahAM jitane baMdhake nimitta haiM utane to rAga dveSa moha Adika haiM aura jitane upabhogake nimitta haiM utane sukhaduHkhAdika haiM / aba kahate haiM ki ina sabameM hI jJAnIke rAga nahIM hai kyoMki adhyavasAna nAnA dravyoM kA svabhAva hai usapanese usa jJAnIke eka TaMkotkIrNa jJAyaka svabhAvake unakA pratiSedha hai // bhAvArtha - saMsAradehabhogasaMbaMdhI rAgadveSamoha sukha duHkhAdika adhyavasAnake udaya haiM ve nAnA dravya arthAt pudgala tathA jIvadravya saMyogarUpa hue unake svabhAva haiM aura jJAnIkA eka jJAyaka svabhAva hai isaliye jJAnIke unakA pratiSedha hai isakAraNa Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [ nirjarA bhAvasya tasya tatpratiSedhAt / " jJAnino na hi parigrahabhAvaM karmarAgarasariktatayaiti rAgayuktirakaSAyitavastraM svIkR'taiva hi bahirluThatIha / 138 / jJAnavAn svarasato'pi yataH syAt sarvarAgarasavarjanazIlaH / lipyate sakalakarmabhireSa karmamadhyapatito'pi tato na / 139 / "217 // ANI rAgappajaho savvadavvesu kammamajjhagado / No lippadi rajaNa du kaddamamajjhe jahA kaNayaM // 298 // aNNANI puNa ratto savvadavvesu kammamajjhagado / lippadi kammaraeNa du kaddamamajjhe jahA lohaM // 219 // jJAnI rAgaprahAyakaH sarvadravyeSu karmamadhyagataH / no lipyate rajasA tu kardamamadhye yathA kanakaM // 218 // ajJAnI punA raktaH sarvadravyeSu karmamadhyagataH / lipyate karmarajasA kardamamadhye yathA lohaM // 219 // baMdhabaMdhacchedAderdveSAdbhAgAcca parakalatrAdeH adhyAnamapadhyAnaM zAsati jinazAsane vizadAH // 1 // iti dhyAne karmabadhnAti tadapyuktamAste -- saMkalpakalpatarusaMzrayANAttvadIyaM ceto nimajjati manorathasAgare'smin / tatrArthatastava cakAsti na kiMcanApi pakSaH paraM bhavasi kalmaSasaMzrayasya // 1 // dairvidhyadagdhamanaso'tarupAttamuktezcittaM yathollasati te sphuritottaraMgaM / dhAmni sphuredyadi tathA paramAtmasaMjJe kautuskutI tava bhavedviphalA prasUtiH // 2 // AcArazAstre bhaNitaM - kaMkhadi kalusidabhUdo dukAmabhogehiM mucchido saMto / jaya bhuMjato bhoge baMdhadi bhAveNa kammANi // 1 // iti jJAtvA, apadhyAnaM tyakvA ca zuddhAtmasvarUpa sthAtavyamiti bhAvArthaH // 217 // athAnaMtaraM tasyaiva jJAnaguNasya caturdazagAthAparyaMtaM punarapi vizeSavyAkhyAnaM karoti / tadyathA - jJAnI jJAnI unameM prIti nahIM hai / paradravya parabhAva saMsAra meM bhramaNake kAraNa haiM unase prIti kare to kisa kAmakA ? | isI arthakA kalazarUpa tathA agale kathanakI sUcanikA ke zloka kahate haiM-- jJAnino ityAdi / artha - jJAnI una parigraha bhAvoMkara rahita hai aura jJAnI rAgarUpI rasakara bhI rahita hai usapanekara karma parigrahabhAvako nahIM prApta hotA / jaise lodha phiTakarIse kasAyalA nahIM kiyA gayA jo vastra usameM raMgakA laganA aMgIkAra na huA bAhara hI loTatA hai vastrameM praveza nahIM karatA // bhAvArtha jaise lodha phiTakarI lagAye vinA vastrapara raMga nahIM caDhatA usItaraha jJAnIke rAgabhAvavinA karmake udayakA bhoga nahIM hai isaliye vaha parigrahapane ko nahIM prApta hotA / phira kahate haiM-- jJAnavAn ityAdi / artha - jJAnavAn apane nijarasase hI saba rAgarasakara rahita svabhAva hai isakAraNa karmake madhya meM par3A huA bhI saba kamase nahIM lipta hotA // 217 // 1 karma - viSayopabhogalakSaNA kriyA, rAga Atmano raMjakapariNAmaH sa eva rasastadriktatayA tadbhinnatayA / 2 svIkRtA saMyogapariNAmapariNatA / Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 6] smysaarH| yathA khalu kanakaM kardamamadhyagatamapi kardamena na lipyate tadalepasvabhAvatvAt / tathA kila jJAnI karmamadhyagato'pi karmaNA na lipyate sarvaparadravyakRtarAgatyAgazIlatve sati tadalepasvabhAvatvAt / yathA lohaM kardamamadhyagataM satkardamena lipyate tallepasvabhAvatvAt tathA kilAjJAnI karmamadhyagataH san karmaNA lipyate sarvaparadravyakRtarAgopAdAnazIlatve sarvadravyeSu vItarAgatvAtkarmaNA na lipyate sarAgatvAdajJAnI lipyate, iti pratipAdayati;harSaviSAdAdivikalpopAdhirahitaH svasaMvedanajJAnI sarvadravyeSu rAgAdiparityAgazIlaH yataH kAraNAt , tataH kardamamadhyagataM kanakamiva karmarajasA na lipyate / ajJAnI punaH svasaMvedanajJA Age isI arthakA vyAkhyAna gAthAmeM karate haiM;-[jJAnI] jJAnI [sarvadravyeSu ] saba dravyoMmeM [ rAgaprahAyakaH ] rAgakA choDanevAlA hai vaha [karmamadhyagataH ] karmake madhyameM prApta horahA hai [tu] taubhI [ rajasA ] karmarUpI rajase [no lipyate ] nahIM lipta hotA [ yathA ] jaise [ kardamamadhye] kIcar3ameM par3A huA [ kanakaM] sonA [tu punaH] aura [ ajJAnI] ajJAnI [sarvadravyeSu ] saba dravyoMmeM [ raktaH ] rAgI hai isaliye [karmamadhyagataH ] karmake madhyako prApta huA [karmarajasA ] karmarajakara [ lipyate] lipta hotA hai [ yathA ] jaise [kardamamadhye ] kIcameM par3A huA [ lohaM] lohA arthAt jaise loheke kAI laga jAtI hai vaise // TIkA-jaise nizcayakara suvarNa kIcar3ake vIcameM par3A huA hai taubhI kIcar3ase lipta nahIM hotA kyoMki suvarNa meM kAI nahIM lagatI kyoMki suvarNakA svabhAva kardamake lepa na lagane svarUpa hI hai usItaraha pragaTapanese jJAnI karmake vIcameM par3A hai taubhI karmakara lipta nahIM hotA kyoMki jJAnI saba paradravyagata rAgake tyAgake svabhAvapaneke honepara karmakA leparUpa svabhAva svarUpa nahIM hai / aura jaise lohA kardamake madhya par3A huA kardamakara lipta ho jAtA hai kyoMki lohekA svabhAva kardamase lipta honerUpa hI hai usItaraha ajJAnI pragaTapane karmake vIca par3A huA karmakara lipta hotA hai kyoMki ajJAnI saba paradravyoMmeM kiye gaye rAgakA upAdAna svabhAva honepara karmameM lipta honeke svabhAva svarUpa hai| bhAvArtha-jaise kIcar3ameM par3e suvarNa ke kAI nahIM lagatI aura loheke kAI lagajAtI hai usItaraha jJAnI karmake madhyagata hai taubhI vaha karmase nahIM baMdhatA / aura ajJAnI karmase baMdhatA hai / yaha jJAna ajJAnakI mahimA hai / aba isa arthakA tathA agale kathanakI sUcanikAkA kalazarUpa kAvya kahate haiM-yAhA ityAdi / artha-isa lokameM jisa vastukA jaisA svabhAva hai usakA vaisA hI svAdhInapanA hai yaha nizcaya hai so usa svabhAvako anya koI anya sarIkhA karanA cAhe to kabhI anya sarIkhA nahIM karasakatA isa nyAyase jJAna niraMtara jJAnasvarUpa hI hotA hai jJAnakA ajJAna kabhI nahIM hotA yaha nizcaya hai / isaliye he jJAnI! tU karmake udayajanita upabhogako bhoga tere parake apa Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [ nirjarA sati tallepasvabhAvatvAt / " yA tAdRgihAsti tasya vazato yasya svabhAvo hi yaH kartuM naiSa kathaMcanApi hi parairanyAdRzaH zakyate / ajJAnaM na kathaMcanApi hi bhavet jJAnaM bhavatsaMtataM jJAnin bhuMkSva parAparAdhajanito nAstIha baMdhastava // 148 // " 218 / 219 // bhuMjaMtassavi vivihe saccittAcittamissiye davve | saMkhassa sedabhAvo Navi sakkadi kiNNago kAuM // 220 // taha NANassa vivivihe saccittAcittamissie davve | bhuMjaMtassava NANaM Na sakkamaNNANadaM NeDhuM // 221 // jaiyA sa eva saMkho sedasahAvaM tayaM pajahidUNa / gaccheja kiNhabhAvaM taiyA sukkattaNaM pajahe // 222 // jaha saMkho poggalado jajhyA mukkattaNaM pajahidUNa | gaccheja kiNhabhAvaM taiyA sukkattaNaM pajahe // taha NANI vihu jaiyA NANasahAvaM tayaM pajahiUNa / aNNANeNa pariNado taiyA aNNANadaM gacche // 223 // bhuMjAnasyApi vividhAni sacittAcittAmizritAni dravyANi / zaMkhasya zvetabhAvo nApi zakyate kRSNakaH kartuM // 220 // tathA jJAnino'pi sacittAcittamizritAni dravyANi / bhuMjAnasyApi jJAnaM na zakyamajJAnatAM netuM // 221 // yadA sa eva zaMkhaH zvetasvabhAvaM takaM prahAya / gacchet kRSNabhAvaM tadA zuklatvaM prajahyAt // 222 // yathA zaMkhaH paudgalikaH yadA zuklatvaM prahAya / gacchet kRSNabhAvaM tadA zuklatvaM prajahyAt // tathA jJAnyapi khalu yadA jJAnasvabhAvaM takaM prahAya / ajJAnena pariNatastadA ajJAnatAM gacchet // 223 // nAbhAvAt sarvapaMceMdriyAdiparadravye raktaH kAMkSito mUrchito mohito bhavati yataH kAraNAt, kardamamadhyalohamiva karmarajasA badhyate iti // 218 // 219 // tataH rAdhakara utpanna huA aisA lokameM baMdha nahIM hai // bhAvArtha - vastusvabhAva meMTane ko koI samartha nahIM hai isaliye jJAna hue bAda use ajJAna karane ko koI samartha nahIM hai yaha nizcayanaya hai / isa kAraNa jJAnIko kahA gayA hai ki tere parake kiye aparAdhase to baMdha nahIM hai tU to upabhogako bhoga / upabhogoMke bhoganekI zaMkA mata kara / zaMkA karegA to paradravyase burA honA mAnanekA prasaMga AyegA / isataraha paradravyase apanA burA honA 1 AtmakhyAtivRttau, neyaM gAthA / Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 6] smysaarH| 311 yathA khalu zaMkhasya paradravyamupabhujAnasyApi na pareNa zvetabhAvaH kRSNIkartuM zakyeta parasya parabhAvatattvanimittatvAnupapatteH / tathA kila jJAninaH paradravyamupa jAnasyApi na pareNa jJAnamajJAnaM kartuM zakyeta parasya parabhAvatattvanimittatvAnupapatteH / tato jJAninaH parAparAdha atha sakalakarmanirjarA nAsti kathaM mokSo bhaviSyatIti prazne parihAramAha;__NAgaphaNIe mUlaM NAiNitoeNa gambhaNAgeNa / NAgaM hoi suvaNNaM dhammaMtaM bhacchavAeNa // nAgaphaNyA mUlaM nAginItoyena garbhanAgena / nAgaM bhavati suvarNa dhamyamAnaM bhastrAvAyunA // nAgaphaNI nAmauSadhI tasyA mUlaM nAginI hastinI tasyAstoyaM mUtraM garbhanAgaM siMdUradravyaM nAgaM sIsakaM / anena prakAreNa puNyodaye sati suvarNa bhavati na ca puNyAbhAve / kathaMbhUtaH san ? bhastrayA dhamyamAnamiti dRSTAMtagAthA gatA / atha dATItamAha; kammaM haveha kiTaM rAgAdI kAliyA aha vibhaao| sammattaNANacaraNaM paramosahamidi viyANAhi // karma bhavati kiDe rAgAdayaH kAlikA atha vibhAvAH / samyaktvajJAnadarzanacAritraM paramauSadhamAnanekI zaMkA meMTI hai| aisA mata samajho ki bhoga bhoganekI preraNA kara svacchaMda kiyA hai / svecchAcArI honA ajJAnabhAva hai so Age kaheMge // 218 / 219 // Age isI arthako dRSTAMtakara dRDha karate haiM jaise zaMkha [vividhAni] aneka prakArake [sacittacittAmizritAni ] sacitta acita mizrita [dravyANi] dravyoMko [bhuMjAnasyApi] bhakSaNa karatA hai taubhI [zaMkhasya ] usa zaMkhakA [zvetabhAvaH] saphedapanA [kRSNakaH kartuM ] kAlA karaneko [ nApi zakyate ] nahIM samartha hosakate [ tathA] usItaraha [ vividhAni ] aneka prakArake [ sacittAcittamizritAni ] sacitta acitta mizrita [ dravyANi ] dravyoMko [bhuMjAnasyApi ] bhoganevAle [jJAninaH] jJAnIke [jJAnaM api ] jJAnake bhI [ajJAnatAM netuM na zakyaM ] ajJAnapanA karanekI kisIkI bhI sAmarthya nahIM hai / aura jaise [ sa eva zaMkhaH ] vahI zaMkha [yadA] jisasamaya [takaM zvetakhabhAvaM ] apane usa zveta svabhAvako [prahAya chor3akara [kRSNabhAvaM] kRSNabhAvako [gacchet] prApta hotA hai [ tadA ] taba [ zuklatvaM ] saphedapanako [prajahyAt ] chor3a detA hai [tathA] usItaraha [jJAnI api] jJAnI bhI [khalu yadA] nizcayakara jaba [takaM jJAnakhabhAvaM ] apane usa jJAnasvabhAvako [prahAya ] chor3akara [ajJAnena pariNataH] ajJAnakara pariNamatA hai [tadA ] usa samaya [ajJAnatAM ] ajJAnapaneko [gacchet ] prApta hotA hai // TIkA-jaise zaMkha paradravyako bhakSaNa karatA rahatA hai usakA zvetapanekA dUsarA kAlepanasvarUpa nahIM karasakatA kyoMki parameM parabhAvasvarUpa kara Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [ nirjarAnimitto nAsti baMdhaH / yathA ca yadA sa eva zaMkhaH paradravyamupabhujAno'nupa jAno vA zvetabhAvaM prahAya svayameva kRSNabhAvena pariNamate tadAsya zvetabhAvaH svayaMkRtaH kRSNabhAvaH syAt / tathA yadA sa eva jJAnI paradravyamupabhujAno'nupabhujAno vA jJAnaM prahAya svayamevAjJAnena pariNameta tadAsya jJAnaM svayaMkRtamajJAnaM syAt / tato jJAnino yadi (2) khApamiti vijAnIhi // dravyakarma kiTTasaMjJaM bhavati rAgAdivibhAvapariNAmAH kAlikAsaMjJA jJAtavyAH samyagdarzanajJAnacAritratrayaM bhedAbhedarUpaM paramauSadhaM jAnIhi iti / jhANaM havei aggI tavayaraNaM bhattalI smkkhaado| jIvo havei lohaM dhamiyavvo paramajoI hiN|| dhyAnaM bhavatyagniH tapazcaraNaM bhastrA samAkhyAtaM / jIvo bhavati lohaM dhamitavyaH paramayogibhiH / / vItarAganirvikalpasamAdhirUpaM dhyAnamagnirbhavati / dvAdazavidhatapazcaraNaM bhastrA jJAtavyA / AsannabhavyajIvo lohaM bhavati / sa ca bhavyajIvaH pUrvoktasamyaktvAdyauSadhadhyAnognibhyAM saMyogaM kRtvA dvAdazavidhatapazcaraNabhastrayA paramayogibhiH dhamitavyo dhyAtavyaH / ityanena prakAreNa yathA suvarNa bhavati tathA mokSo bhavatIti saMdeho na kartavyo bhaTTacArvAkamatAnusAribhiriti // atha jJAninaH zaMkhadRSTAMtena baMdhAbhAvaM darzayati;-yathA sajIvasya saMkhasya zvetabhAvaH kRSNIkartuM na zakyate / kiM kurvANasyApi ? muMjAnasyApi / kAni ? karmatApannasacittAcittamizrANi vividhadravyANIti nekA nimittapanA nahIM hai / usItaraha paradravyako bhogate hue jJAnIke jJAnako ajJAnarUpa dUsarA nahIM karasakatA kyoMki dUsaremeM parabhAvasvarUpa karanekA nimittapanA nahIM hai isa liye jJAnIke parakara kiye aparAdhake nimittase baMdha nahIM hai / aura jisa samaya vahI zaMkha paradravyako bhogatA ho athavA na bhogatA ho paraMtu apane zvetapaneko chor3a Apa hI kRSNabhAvasvarUpa pariNamatA hai usa samaya usa zaMkhakA zvetabhAva apanekara hI kiye kRSNabhAvasvarUpa hotA hai, usItaraha vahI jJAnI paradravyako bhogatA huA ho athavA na bhogatA ho paraMtu jisasamaya apane jJAnako chor3a Apa hI ajJAnakara pariName usasamaya isakA jJAna apanA hI kiyA nizcayakara ajJAnarUpa hotA hai / isaliye jJAnIke parakA kiyA baMdha nahIM hai Apa hI ajJAnI hoya taba apane aparAdhake nimittase baMdha hotA hai / / bhAvArtha-jaise zaMkha sapheda hai vaha parako bhakSaNase to kAlA hotA nahIM jaba Apa hI kAlimArUpa pariName taba kAlA hotA hai usItaraha jJAnI upabhoga karatA huA to ajJAnI hotA nahIM jaba Apa hI ajJAnarUpa pariName taba ajJAnI hotA hai tabhI baMdha karatA hai| isakA kalazarUpa kAvya kahate haiM-jJAnin ityaadi|arth-jnyaaniiko saMbodhana karate haiM ki he jJAnI ! tujhako kucha bhI karma kabhI nahIM karanA yogya hai taubhI tU kahatA hai ki paradravya merA to kadAcit bhI nahIM hai aura maiM bhogatA hUM / to AcArya kahate haiM 1 etad gAthA naatmkhyaatau| 2 kha. pustake dhyAnAmyabhyAsAdityapi pAThaH / Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 6] smysaarH| 313 rAdhanimitto baMdhaH / "jJAnin karma na jAtu kartumucitaM kiMcittathApyucyate muMzve haMta na jAtu me yadi paraM durbhukta evAsi bhoH / baMdhaH syAdupabhogato yadi na tatki kAmacAro'sti te jJAnaM sanvasa baMdhameSyaparathA svasyAparAdhAdbhavaM // 151 // kartAraM svaphalena yatkila balAtkamaiva no yojayet kurvANaH phalalipsureva hi phalaM prApnoti yatkarmaNaH / vyatirekadRSTAMtagAthA gtaa| tathA tenaiva prakAreNa jJAnino jIvasya vItarAgasvasaMvedanalakSaNabhedajJAnaM, rAgatvamajJAnatvaM netuM na zakyate / kasmAt ? svabhAvasyAnyathAkartumazakyatvAt / kiM kurvANasyApi ? bhuMjAnasyApi / kAni? svakIyaguNasthAnAvasthAyogyAni sacittAcittamizrANi vividhadravyANi / tataH kAraNAt ciraMtanabaddhakarmanirjaraiva bhavati / navatarasya saMvara iti vyatirekadRSTAMtagAthA gtaa| anvayavyatirekazabdena sarvatra vidhiniSedhau jJAtavyau iti / yathA yadA sa eva pUrvoktaH sajIvazaMkhaH kRSNaparadravyalepavazAt , aMtaraMgasvakIyopAdAnapariNAmAdhInaH san zvetasvabhAvatvaM vihAya kRSNabhAvaM gacchet tadA zuklatvaM tyajati / ityanvayadRSTAMtagAthA gtaa| tathaiva ca yathA nirjIvazaMkhaH kRSNaparadravyalepavazAt aMtaraMgopAdAnapariNAmAdhInaH san zvetasvabhAvatvaM vihAya kRSNabhAvaM gacchet tadA zuklatvaM tyajati / iti nirjIvazaMkhanimittaM dvitIyAnvayadRSTAMtagAthA gtaa| tathA tenaiva prakAreNa jJAnI jIvo'pi hi sphuTaM svakIyaprajJAparAdhena vItarAgajJAnasvabhAvatvaM vihAya mithyAtvarAgAdyajJAnayaha bar3A kheda hai ki jo terA nahIM usako tU bhogatA hai isatarahase to tU khoTA khAnevAlA hai / he bhAI jo tU kahe ki paradravyake upabhogase baMdha nahIM hotA hai aisA siddhAMtameM kahA hai isaliye bhogatA hUM usa jagaha tere kyA bhoganekI icchA hai ? tU jJAnarUpa huA apane svarUpameM nivAsa kare to baMdha nahIM hai aura jo bhoganekI icchA karegA to tU Apa aparAdhI huA, taba apane aparAdhase niyamakara baMdhako prApta hogA // bhAvArthajJAnIko karma to karanA hI ucita nahIM aura jo paradravya jAnakara bhI use bhoge to yaha yogya nahIM / paradravyake bhoganevAleko to lokameM cora anyAyI kahate haiM / aura jo upabhogase baMdha nahIM kahA hai vaha aise hai ki jJAnI vinA icchA parakI barajorIse udayameM Ayeko bhoge usake baMdha nahIM kahA aura jo Apa icchAkara bhogegA to Apa aparAdhI huA, taba baMdha kyoM na hogA ? / Age phira isI arthaka dRDha karaneko kAvya kahate haiM-kartAraM ityAdi / artha-nizcayase yaha jAno ki karma apane karanevAle kartAko apane phalakara jabaradastIse to nahIM lagatA ki mere phalako tU bhoga / jo karmakA karatA usa phalakA icchaka huA karatA hai vahI usa karmakA phala pAtA hai / isaliye jJAnarUpa huA, tathA jisakI rAgakI racanA karmameM dUra hogaI hai aisA muni karmako karatA huA bhI karmakara nahIM baMdhatA / kyoMki jisakA eka svabhAva usa karmake phalakA parityAgarUpa hI hai aisA muni hai // bhAvArtha-karma to kartAko jabaradastIse apane phalave 1 paceMdriyaviSayAnanubhavati / 2 durmukta evAsi evamapi bhogo na kartavya iti bhAvaH / 40 samaya. Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [ nirjarAjJAnaM saMstadapAstarAgaracano no badhyate karmaNA kurvANo'pi hi karma tatphalaparityAgaikazIlo muniH||152||" 220122112222223 // puriso jaha kovi iha vittiNimittaM tu sevae rAyaM / to sovi dedi rAyA vivihe bhoe suhuppAe // 224 // emeva jIvapuriso kammarayaM sevade suhaNimittaM / to sovi dei kammo vivihe bhoe suhuppAe // 225 // jaha puNa so ciya puriso vittiNimittaM Na sevade raayN| to so Na dei rAyA vivihe bhoe suhuppAe // 226 // emeva sammadiTThI visayatthaM sevae Na kammarayaM / to so Na dei kammo vivihe bhoe suhuppAe // 227 // puruSo yathA kopIha vRttinimittaM tu sevate rAjAnaM / tatso'pi dadAti rAjA vividhAn bhogAn sukhotpAdakAn // 224 // evameva jIvapuruSaH karmarajaH sevate sukhanimittaM / tattadapi dadAti karma vividhAn bhogAn sukhotpAdakAn // 225 // yathA punaH sa eva puruSo vRttinimittaM na sevate rAjAnaM / tatso'pi na dadAti rAjA vividhAn bhogAn sukhotpAdakAn // 226 // evameva samyagdRSTiH viSayArtha sevate na karmarajaH / tattanna dadAti karma vividhAn bhogAn sukhotpAdakAn // 227 // bhAvena pariNato bhavati tadA svasthabhAvacyutaH sannajJAnatvaM gacchet / tasya saMvarapUrvikA nirjarA nAstIti bhAvArthaH-ityanvayadA tagAthA gatA // 2202214222 / 223 // ___ atha sarAgapariNAmena baMdhaH, tathaiva vItarAgapariNAmena mokSo bhavatIti dRSTAMtadAtAbhyAM samarthayati;-yathA kazcitpuruSaH, vRttinimittaM rAjAnaM sevate tataH so'pi rAjA tasmai sevakAya sAtha jor3atA nahIM paraMtu jo karmako kartA huA usake phalakI icchA kare vahI usakA phala pAtA hai / isa kAraNa jo jJAnI jJAnarUpa huA pravarte aura karmake karanemeM rAga na kare tathA usake phalakI AgAmI icchA na kare vaha muni karmoMse nahIM baMdhatA // 220 221 / 222 / 223 // Age isa arthako dRSTAMtase dRDha karate haiM;-yathA] jaise [iha] isa lokameM [kopi puruSaH ] koI puruSa [ vRttinimittaM tu] AjIvikAkeliye [rAjAnaM] rAjAko [ sevate] seve [tat ] to [ sa rAjApi] vaha rAjA bhI usako [sukhotpAdakAn ] sukhake upajAnevAle [ vividhAn ] aneka prakArake [ bho Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 6] ...smysaarH| .. yathA kazcitpuruSo phalArtha rAjAnaM sevate tataH sa rAjA tasya phalaM dadAti / tathA jIvaH phalArthaM karma sevate tatastatkarma tasya phalaM dadAti / yathA ca sa eva puruSaH phalArtha rAjAnaM na sevate tataH sa rAjA tasya phalaM na dadAti / tathA samyagdRSTiH phalArtha karma na dadAti, kAn ? vividhasukhotpAdakAn bhogAn ityajJAniviSaye'nvayadRSTAMtagAthA gatA / evamevAjJAnI jIvapuruSaH zuddhAtmotthasukhAtpracyutaH sannudayAgataM karmarajaH sevate viSayasukhanimittaM tataH so'pi pUrvopArjitapuNyakarmarAjA dadAti, kAn ? viSayasukhotpAdakAn bhogAkAMkSAn zuddhAtmabhAvAnAM vinAzakAn ? rAgAdipariNAmAn iti / athavA dvitIyavyAkhyAnaM-ko'pi jIvo'bhinavapuNyakarmanimittaM bhogA'kAMkSAnidAnarUpeNa zubhakarmAnuSThAnaM karoti so'pi pApAnubaMdhipuNyarAjA kAlAMtare bhogAn dadAti / te'pi nidAnabaMdhena prAptA bhogA rAvaNAdivannarakAdiduHkhaparaMparAM prApayantIti bhAvArthaH / evamajJAnijIvaM. pratyanvayadRSTAMtagAthA gatA / yathA sa caiva pUrvoktapuruSo vRttinimittaM na sevate rAjAnaM / tataH so'pi rAjA tasmai na dadAti, kAn ? vividhAn sukhotpAdakAn bho gAn ] bhogoMko [ dadAti ] detA hai [evameva ] isItaraha [ jIvapuruSaH] jIvanAmA puruSa [sukhanimittaM ] sukhake liye [ karmarajaH ] karmarUpI rajako [ sevate ] sevana karatA hai [ tat ] to [tatkarma api] vaha karma bhI use [sukhotpAdakAn ] sukhake upajAnevAle [vividhAn bhogAn ] aneka prakArake bhogoMko [ dadAti ] detA hai [ punaH] aura [ yathA ] jaise [ sa eva puruSaH] vahI puruSa [vRttinimittaM] AjIvikAkeliye [rAjAnaM] rAjAko [na sevate] nahIM seve [ tat ] to [ sa rAjA api] vaha rAjA bhI use [sukhotpAdakAn ] sukhake upajAnevAle [vividhAn ] aneka prakArake [bhogAn ] bhogoMko [na dadAti ] nahIM detA hai [evameva ] isItaraha [samyagdRSTiH] samyagdRSTi [ viSayArtha] viSayoMke liye [karmarajaH] karmarUpI rajako [na sevate ] nahIM sevatA [ tat ] to [ tatkarma api ] vaha karma bhI use [ sukhotpAdakAn ] sukhake upajAnevAle [vividhAn bhogAn ] aneka prakArake bhogoMko [na dadAti ] nahIM detA // TIkA-jaise koI puruSa phalakeliye rAjAko sevatA ho to rAjA use phalako detA hai usItaraha jIva bhI phalakeliye karmoMko sevatA ho to vaha karma use phala detA hai / aura jaise vahI puruSa phalakeliye rAjAko nahIM seve to vaha rAjA bhI usako phala nahIM detA usItaraha samyagdRSTi phalake liye karmako nahIM seve to vaha karma bhI usako phala nahIM detA aisA abhiprAya hai / / bhAvArtha-phalakI vAMchAkara karma kare to usakA phala pAtA hai vAMchAke vinA karma kare to usakA phala nahIM pAsakatA / aba yahAMpara AzaMkA utpanna hotI hai ki phalakI Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [ nirjarA sevate tatastatkarma tasya phalaM na dadAtIti tAtparyaM // tyaktaM yena phalaM sa karma kurute neti pratImo vayaM kintvasyApi kuto'pi kiMcidapi tatkarmAvazenApatet / tasminnApatite tvakaM - paparamajJAnasvabhAve sthito jJAnI kiM kurute'tha kiM na kurute karmeti jAnAti kaH // 153 // samyagdRSTaya eva sAhasamidaM kartuM kSamaMte paraM yadvaje'pi patatyamI bhayacalalai gAn iti jJAnijIvaviSaye vyatirekadRSTAMtagAthA gatA / evameva ca samyagdRSTirjIva: pUrvopArjita - mudayAgataM karmarajaH zuddhAtmabhAvanotthavItarAgasukhAnaMdAtpracyuto bhUtvA viSayasukhArthaM, upAdeyabuddhyA na sevate tatastadapi karma na dadAti, kAn ? vividhasukhotpAdakAn bhogAkAMkSArUpAn zuddhAtmabhAvanAvinAzakAn rAgAdipariNAmAniti / athavA dvitIyavyAkhyAnaM ---- ko'pi samyagdRSTirjIvo nirvikalpasamAdherabhAvAt, azakyAnuSThAnena viSayakaSAyavacanArthaM yadyapi vratazIladAnapUjAdizubhakarmAnuSThAnaM karoti tathApi bhogAkAMkSArUpa nidAnabaMdhena tatpuNyakarmAnuSThAnaM na sevate / tadapi puNyAnubaMdhipuNyakarma bhavAMtare tIrthaMkara - cakravartI -- baladevAdyabhyudayarUpeNodayAgatamapi pUrvabhavabhAvitabhedavijJAnavAsanAbalena zuddhAtmabhAvanAvinAzakAn viSayasukhotpAdakAn bhogAkAMkSAnidAnarUpAn rAgAdipariNAmAnna dadAti, bharatezvarAdInAmiva / iti saMjJA nijIvaM prati vyatirekadA - vAMchAke vinA karma kisaliye kare ? aisI AzaMkA dUra karaneko kAvya kahate haiMtyaktaM ityAdi / artha - jisane karmakA phala to chor3a rakhA ho aura karma karatA hai| aisI to hama pratItirUpa nahIM kara sakate paraMtu isameM kucha vizeSatA hai jo isa jJAnI ke bhI kisI kAraNa se kucha karma isake vaza vinA Apar3e haiM unake Anepara bhI yaha jJAnI nizcala paramajJAna svabhAvameM tiSThatA kuchakarma karatA hai yA nahIM karatA yaha kona jAne ? bhAvArtha -- jJAnI ke paravaza karma Apar3e haiM unake honepara bhI jJAnI jJAnase calAyamAna nahIM hotA usa avasthA meM yaha jJAnI karma karatA hai ki nahIM yaha nahIM mAlUma hotA yaha bAta kona jAna sakatA hai jJAnIkI bAta jJAnI hI jAnatA hai ajJAnIkI sAmarthya jJAnIke pariNAmako jAnane kI nahIM hai / yahAMpara aisA jAnanA ki jJAnI kahane se avirata samyagdRSTi se lekara Uparake sabhI jJAnI haiM / unameMse avirata samyagdRSTi, deza virata tathA AhAra vihAra karanevAle muniyoMke bAhyakriyA pravartatI haiM taubhI aMtaraMga midhyAtva ke abhAva se tathA yathAsaMbhava kaSAyake abhAvase ve kriyAyeM ujvala haiM / isaliye unakI ujalAIko vehI jAnate haiM midhyAdRSTi unakI ujalAIko nahIM jAnatA / midhyAdRSTi to bahirAtmA hai bAhara se hI bhalA burA mAnatA hai, aMtarAtmAkI gati midhyAdRSTi kyA jAnasakatA hai ? | Age isI arthake samarthanarUpa kahate haiM ki jJAnIke niHzaMkita nAmA guNa hotA hai usIkI sUcanArUpa kAvya kahateM haiM-- samyagdRSTayaH ityAdi / artha-yaha sAhasa eka samyagdRSTi hI kara sakate haiM kyoMki bhayakara calAyamAna jisameM tInaloka 1 Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 6 ] samayasAraH / 317 lokyamuktAdhvani / sarvAmeva nisarganirbhayatayA zaMkAM vihAya svayaM jAnaMtaH svamabadhyabodha - vapuSaM bodhAcyavate na hi // 154 // 224 / 225 / 226 / 227 / / sammaTThI jIvA NissaMkA hoMti NinbhayA teNa / sattabhayavipyamukkA jamA tahmA du NissaMkA // 228 // samyagTaya jIvA nizzaMkA bhavaMti nirbhayAstena / saptabhayavipramuktAM yasmAttasmAttu nizzaMkAH 228 // yena nityameva samyagdRSTayaH sakalakarmanirabhilASAH saMta:, atyaMtakarmanirapekSatayA vartate tena nUnamete atyaMta nizzaMkadAruNAdhyavasAyAH saMto'tyaMta nirbhayAH saMbhAvyaMte / lokaH tagAthA gatA / evaM matizrutAvadhimana:paryayakevalajJAnAbhedarUpaparamArthazabdavAcyaM sAkSAnmokSakAraNabhUtaM zuddhAtmasaMvittilakSaNaM svasaMvedyaM saMvarapUrvikAyA nirjarAyA upAdAnakAraNaM pUrvaM yadvyAkhyAtaM paramAtmapadaM, tatpadaM yena nirvikArasvasaMvedanalakSaNabhedavijJAnaguNena vinA na labhyate tasyaiva bhedavijJAnaguNasya punarapi vizeSavyAkhyAnarUpeNa caturdazasUtrANi gatAni // 224 / 225|226 / 227 // ita UrdhvaM nizzaMkAdyaSTaguNakathanaM gAthAnatrakaparyaMtaM vyAkhyAnaM karoti / tatra tAvat prathamagAho gayA hai aise vajrapAta ke paDanepara bhI ve apane jJAnase calAyamAna nahIM hote / kaise samyagdRSTi haiM ? ki jo svabhAvase hI nirbhayapanA honese saba hI zaMkAoMko choDakara apane AtmAko aisA jAnate haiM ki isa AtmAkA jJAnarUpI zarIra kisIse bhI afra nahIM ho sakatA aisA jAnate hue Apa jJAnameM pravRtta hote haiM usase cyuta nahIM hote // bhAvArtha -- samyagdRSTi niHzaMkita guNasahita hotA hai so aise vajrapAtake par3anepara bhI ( jisake bhaya se tIna lokake jIva mArga chor3a dete haiM ) vaha apane svarUpako nirbAdha jJAnazarIrarUpa mAnatA huA jJAnase calAyamAna nahIM hotA aisI zaMkA nahIM rakhatA ki isa vajrapAtase merA vinAza hojAyagA / paryAyakA vinAza hove to ThIka hI hai kyoMki usakA vinAzIka svabhAva hI hai / / 224 / 225 / 226227 // Age isI arthako gAthAse kahate haiM; - [ samyagdRSTayaH jIvAH ] samyagdRSTi jIva [ niHzaMkA bhavaMti ] niHzaMka hote haiM [ tena ] isIliye [ nirbhayAH ] nirbhaya haiM [ yasmAt ] kyoMki [ saptabhayavipramuktAH ] saptabhayakara rahita haiM [ tasmAt ] isIliye [ niHzaMkAH ] niHzaMka haiM / / TIkA - jisakAraNa samyagdRSTi nitya hI saba karmoMke phalakI abhilASAse rahita hue karmakI apekSAse sarvathA rahita hue vartate haiM isakAraNa nizcaya se atyaMta niHzaMka dAruNa ( tIvra ) nizcayarUpa dRDha AzayarUpa hue atyaMta nirbhaya haiM aisI saMbhAvanA kI jAtI hai | aba sAta bhayake kalazarUpa kAvya kahate haiM unameM isaloka tathA paralokake do bhayoMkA eka kAvya kahate haiM- loka ityAdi / artha-jo yaha bhinna AtmAkA caitanyasvarUpa loka hai vaha zAzvata hai eka hai, Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [ nirjarA zAzvata eka eSa sakalavyakto viviktAtmanaH cillokaM svayameva kevalamayaM yallokayatyekakaH / loko'yaM na tavAparastava parastasyAsti tadbhIH kuto nizzaMkaM satataM svayaM sa sahajaM jJAnaM sadA viMdati // 155 // eSaikaiva hi vedanA yadacalaM jJAnaM svayaM vedyate nirbhedoditavedyavedakavalAdekaM sadAnAkulaiH / naivAnyAgatavedanaiva hi bhavettadbhIH kuto jJAnino nizzaMkaH thAyAM nijaparamAtmapadArthabhAvanotpannasukhAmRtarasAsvAdatRptAH saMtaH samyagdRSTayaH, ghoropa saptabhayarahitatvena nirvikArasvAnubhavasvarUpaM svasthabhAvaM na tyajantIti kathayati ; -- sammAdiTThI // 1 saba jIvoMke pragaTa hai jisako yaha jJAnI AtmA hI svayameva ekAkI ( kevala ) avalo - kana karatA hai / usa avasthAmeM jJAnI aisA vicAratA hai ki yaha caitanya loka terA hai| aura isase jo anya loka hai vaha paraloka hai terA nahIM / aisA vicArate hue usa jJAnIke isaloka tathA paralokakA bhaya kaise hosakatA hai ? nahIM hotA / isakAraNa jJAnI niHzaMka huA hamezA apaneko svAbhAvika jJAnasvarUpa anubhavatA hai bhAvArtha - jo isa bhavameM lokoMkA Dara rahatA hai ki ye loga na mAlUma merA kyA bigAr3a kareMge aisA to isa lokakA bhaya hai, aura parabhavameM na mAlUma kyA hogA aisA bhaya rahanA vaha paralokakA bhaya hai / so jJAnI aisA jAnatA hai ki merA loka to caitanyasvarUpamAtra eka nitya hai yaha sabameM pragaTa hai / isa lokake sivAya jo anya hai paraloka hai / so merA loka to kisIkA vigAr3A huA nahIM vigar3atA / aise vicAratA huA jJAnI apaneko svAbhAvika jJAnarUpa anubhave to usake isa lokakA bhaya kisataraha hosakatA hai kabhI nahIM hotA || aba vedanAke bhayakA kAvya kahate haiM - eSaikeva ityAdi / artha - jJAnI puruSoMke yahI eka vedanA hai ki nirAkula hokara apanA eka jJAnasvarUpa Apa apane jJAnabhAvase hI vedA jAtA hai aura Apa hI vedanevAlA aisA abhedasvarUpa vedyavedaka bhAvake balase niraMtara nizcala vedA jAtA hai--anubhava kiyA jAtA hai paraMtu anyase huI vedanA jJAnI nahIM hai / isaliye usa jJAnIke usa vedanAkA bhaya kaise hosakatA hai ? nahIM hotA / isakAraNa jJAnI niHzaMka huA apane svAbhAvika jJAnabhAvako sadA ( niraMtara ) anubhavatA hai // bhAvArtha - vedanA nAma sukhaduHkhake bhoganekA hai so jJAnI eka apanA jJAnamAtrasvarUpakA bhoganA hI hai / vaha anyakara nahIM jAnatA isaliye anyakara Agata vedanAkA bhaya nahIM hai / isakAraNa sadA nirbhaya huA jJAnakA anubhava karatA hai aba arakSAke bhayakA kAvya kahate haiM - yat ityAdi / artha - jJAnI aisA vicAratA hai ki satsvarUpa vastu hai vaha nAzako prApta nahIM hotI aisI niyamase vastukI maryAdA hai| jJAna bhI Apa satsvarUpa vastu hai usakI nizcayakara dUsare se AI huI ko vedanA hI / 1 sakalaM kAlaM vyaktaH prakaTaH sakalavyakta ityarthaH / 2 eSo'yaM lokaH kevalamayaM cillokaM lokayatItyarthaH / Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 319 adhikAraH 6] smysaarH| satataM svayaM sa sahajaM jJAnaM sadA viMdati // 156 // yatsannAzamupaiti yanna niyataM vyakteti vastusthitirjJAnaM satsvayameva tatkila tatastrAtaM kimasyAparaiH / asyAtrANamato na kiMcana bhavettadbhIH kuto jJAnino niHzaMkaH satataM svayaM sa sahajaM jJAnaM sadA viMdati // 157 // khaM rUpaM kila vastuno'sti paramA guptiH svarUpe na yacchaktaH ko'pi parapraveSTumakRtaM jJAnaM kharUpaM ca nuH / asyAguptirato na kAcana bhavettadbhIH kuto jJAnino nizzaMkaH satataM svayaM sa sahajaM jJAnaM sadA viMdati // 158 // prANocchedamudAharaMti maraNaM prANAH kilAsyA jIvA NissaMkA hoMti samyagdRSTayo jIvAH zuddhabuddhaikasvabhAvanirdoSaparamAtmArAdhanaM kurvANAH saMto nizzaMkA bhavaMti yasmAt kAraNAt / NibbhayA teNa tena nirbhayA bhavaMti sattabha rakSA kaisI ? isaliye usa jJAnakA arakSA karane svarUpa kucha bhI nahIM hai isakAraNa usa arakSAkA bhaya jJAnIke kaise hosakatA hai ? nahIM hotA / jJAnI to apane svAbhAvika jJAnasvarUpako ni:zaMka huA sadA Apa anubhavatA hai / bhAvArtha-jJAnI aisA jAnatA hai ki sattArUpa vastukA kabhI nAza nahIM hotA so jJAna Apa sattAsvarUpa hai isaliye isakA koI aisA nahIM jisakI rakSA karanI hI paDe nahIM to naSTa hojAya / isakAraNa jJAnIke arakSAkA bhaya nahIM / vaha to niHzaMka huA Apa svAbhAvika apane jJAnako sadA anubhavatA hai / aba aguptibhayakA kAvya kahate haiM-khaM rUpaM ityAdi |arth-jnyaanii vicAratA hai ki vastukA nijarUpa hI paramagupti hai usameM anya koI praveza nahIM krsktaa| yahAM jJAna bhI puruSakA svarUpa hai vaha akRtrima hai isaliye isake kucha bhI agupta nahIM hai isaliye usa aguptikA bhaya jJAnIke nahIM hai / isI kAraNa jJAnI niHzaMka huA niraMtara Apa svAbhAvika apane jJAnabhAvako sadA anubhavatA hai // bhAvArtha-jisameM kisIkA praveza nahIM aise gaDha durgAdikakA nAma gupti hai usameM yaha prANI nirbhaya hoke rahatA hai| aura jo gupta pradeza na ho khulA huA ho usako agupti kahate haiM vahAMpara baiThanese jIvako bhaya utpanna hotA hai / usa avasarameM jJAnI aisA samajhatA hai ki jo vastukA nijasvarUpa hai usameM paramArthase dUsarI vastukA praveza nahIM hai yahI paramagupti hai| so puruSakA svarUpa jJAna hai usameM kisIkA praveza nahIM hai / isaliye jJAnIko bhaya kaise hosakatA hai ? jJAnI apane svAbhAvika jJAnasvarUpako niHzaMka hokara niraMtara anubhavatA hai // aba maraNabhayakA kAvya kahate haiM-prANo ityAdi / artha-jJAnI vicAratA hai ki jo prANoMkA uccheda honA use maraNa kahate haiM so AtmAkA jJAna nizcayakara prANa hai vaha svayameva zAzvata hai isaliye isakA kabhI uccheda nahIM hosakatA isakAraNa usa AtmAkA maraNa kucha bhI nahIM hotaa| aisA vicAranese jJAnIke usa maraNakA bhaya kaise ho ? isaliye jJAnI niHzaMka huA niraMtara apane svAbhAvika jJAna bhAvako Apa sadA Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [ nirjarAtmano jJAnaM tatsvayameva zAzvatatayA no chidyate jAtucit / tasyAto maraNaM na kiMcana bhavettadbhIH kuto jJAnino nizzaMkaH satataM svayaM sa sahajaM jJAnaM sadA viMdati // 159 // ekaM jJAnamanAdyanaMtamacalaM siddha kilaitatsvato yAvattAvadidaM sadaiva hi bhavennAtra dvitiiyodyH| tannAkasmikamatra kiMcana bhavettaddhIH kuto jJAnino nizzaMkaH satataM svayaM sa sahajaM jJAnaM yavippamukkA jamA yasmAdeva kAraNAt , ihaloka-paraloka-atrANa-agupti-maraNavedanA-AkasmikasaMjJitasaptabhayavipramuktA bhavaMti tamA du NissaMkA tasmAdeva kAraNAt anubhavatA hai // bhAvArtha-iMdriyAdika prANoMke vinAzako loka maraNa kahate haiM so AtmAke iMdriyAdika prANa paramArthasvarUpa nahIM haiM nizcayase usake jJAna prANa haiM vaha avinAzI hai usakA vinAza nahIM hai isaliye AtmAke maraNa nahIM / isakAraNa jJAnIko maraNakA bhaya nahIM hai| isaliye jJAnI apane jJAnasvarUpako niHzaMka huA niraMtara Apa anubhavatA hai / aba Akasmika bhayakA kAvya kahate haiM--ekaM ityAdi / artha-jJAnI vicAratA hai ki jJAna; eka hai anAdi hai anaMta hai acala hai aisA Apase hI siddha hai so jabataka hai tabataka sadA vahI hai isameM dUsarekA udaya nahIM hai isaliye isameM akasmAt nayA kucha utpanna ho aisA kucha bhI nahIM hai / aisA vicAranese usa akasmAt honekA bhaya kaise ho ? nahIM ho sakatA hai / isakAraNa vaha jJAnI niHzaMka huA niraMtara apane svAbhAvika jJAnasvabhAvako sadA anubhavatA hai // bhAvArtha-jo kabhI anubhavameM nahIM AyA aisA kucha akasmAt pragaTa huA bhayAnaka padArtha usase prANIko bhaya upajatA hai vaha Akasmika bhaya hai / so AtmAkA jJAna hai vaha avinAzI anAdi anaMta acala eka hai, isameM dUsarekA praveza nahIM hai navIna akasmAt kucha hotA nhiiN| aisA jJAnI apaneko jAnatA hai usake akasmAt bhaya kaise ho ? isaliye jJAnI apane jJAnabhAvako niHzaMka niraMtara anubhavatA hai isaprakAra sAta bhaya jJAnIke nahIM haiN| yahAM prazna-aviratasamyagdRSTi Adikako bhI jJAnI kahate haiM usake bhayaprakRtikA udaya hai usake nimittase bhaya bhI dekhA jAtA hai so jJAnI nirbhaya kaise hai ? usakA samAdhAna--jo bhayaprakRtike udayake nimittase bhaya upajatA hai usakI pIDA nahIM sahI jAtI, kyoMki aMtarAyake prabala udayase vaha nirbala hai| isaliye usa bhayakA ilAja bhI karatA hai paraMtu aisA bhaya nahIM hai ki jisase svarUpake jJAna zraddhAnase Diga jAya / tathA jo bhaya upajatA hai vaha mohakarmakI bhayanAmA prakRtike udayakA doSa hai usakA Apa svAmI hokara kartA nahIM banatA jJAtA hI rahatA hai // Age kahate haiM ki samyagdRSTike niHzaMkitAdi jo cinha haiM ve karmakI nirjarA karate haiM zaMkAdikase kiyA baMdha nahIM hotA usakI sUcanikAkA kAvya kahate haiM-TaMkotkINe ityAdi / artha-jisakAraNa samyagdRSTike niHzaMkita Adi Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 6] smysaarH| 321 sadA viMdati // 160 // TaMkotkIrNasvarasanicitajJAnasarvasvabhAjaH samyagdRSTeryadiha sakalaM bhaMti lakSmANi karma / tattasyAsminpunarapi manAkarmaNo nAsti baMdhaH pUrvopAttaM tadanubhavato nizcitaM nirjaraiva // 161 // " 228 // jo cattArivi pAe chiMdadi te kammabaMdhamohakare / so NissaMko cedA sammAdiTThI muNeyavvo // 229 // yazcaturopi pAdAn chinatti tAn karmabaMdhamohakarAn / sa nizzaMkazvetayitA samyagdRSTitivyaH // 229 // ghoraparISahopasarge prAptepi nizzaMkAH zuddhAtmasvarUpe niSkaMpAH saMtaH zuddhAtmabhAvanotthavItarAgasukhAnaMdatRptAzca paramAtmasvarUpAnna pracyavaMte pAMDavAdivat // 228 // athAnaMtaraM vItarAgasamyagdRSTenizzaMkAdyaSTaguNAH navatarabaMdha nivArayati tataH kAraNAdvaMdho nAsti kiM tu saMvarapUrvikA nirjaraiva bhavatIti pratipAdayati;-jo cattArivi pAe chiMdadi te kammamohabAdhakare yaH kartA mithyAtvAviratikaSAyayogalakSaNAn saMsAravRkSasya mUlabhUtAn cinha haiM ve saba karmoMko hanate haiM-nirjarA karate haiM / isa kAraNa phira bhI isakA udaya honese navIna karmakA kucha bhI baMdha nahIM hotA jisa karmakA pahale baMdha huA thA usake udayako bhogate hueke usakI niyamase nirjarA hI hotI hai / kaisA samyagdRSTi hai ? TaMkotkINavat eka svabhAvarUpa jo apanA nijarasa usase paripUrNa hue jJAnake sarvakhakA bhoganevAlA hai--AsvAdaka hai // bhAvArtha-samyagdRSTi pahale bAMdhI huI bhayAdi prakRtiyoMke udayako bhogatA hai to bhI usake niHzaMkitAdi guNa pravartate haiM ve pUrvakarmoMkI nirjarA karate haiM / aura zaMkAdikara kiyA baMdha nahIM hotA // 228 // Age isa kathanako gAthAmeM kahate haiM usameM bhI pahale nizaMkita aMgakA svarUpa kahate haiM;[yaH] jo [cetayitA ] AtmA [karmabaMdhamohakarAn ] karmabaMdhake kAraNa mohake karanevAle [ tAn caturopi pAdAn ] mithyAtvAdi bhAvarUpa cAroM pAdoMko [ni:zaMkaH] niHzaMka huA [ chinatti] kATatA hai [ saH] vaha AtmA [samyagdRSTi: ] niHzaMka samyagdRSTi [jJAtavyaH] jAnanA cAhiye // TIkA-jisakAraNa samyagdRSTi TaMkotkIrNa eka jJAyaka bhAvamaya hai usa bhAvase karmabaMdhake kAraNa zaMkAko karanevAle aise mithyAtva avirati kaSAya yoga ina cAroM bhAvoMkA isake abhAva hai isakAraNa niHzaMka hai / isaliye isake zaMkAkara kiyA gayA baMdha nahIM hai / to kyA hai ? nirjarA hI hai / bhAvArtha-samyagdRSTike jo karmakA udaya AtA hai usakA Apa 1 kharasaH svabhAvaH svaparAvabodhazaktyupetatvaM tena citaM vyaaptmityrthH||2 tAtparyavRttau "mohbaadhkre"paatthH| 41 samaya. Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [ nirjarAyato hi samyagdRSTiH, TaMkotkIrNaMkajJAyakabhAvamayatvena karmavaMdhazaMkAkaramithyAtvAdibhAvAbhAvAnnizzaMkaH tato'sya zaMkAkRto nAsti baMdhaH kiM tu nirjaraiva // 229 // jo du Na karedi kaMkhaM kammaphalesu taha savvadhammasu / so NikaMkho cedA sammAdiTThI muNeyavvo // 230 // yastu na karoti kAMkSA karmaphaleSu tathA sarvadharmeSu / sa niSkAMkSazcetayitA samyagdRSTitivyaH // 230 // niSkarmAtmatattvavilakSaNatvena karmakarAn nirmohAtmadravyapRthaktvena mohakarAn avyAbAdhasukhAdiguNalakSaNaparamAtmapadArthabhinnatvena vA bAdhAkarAMstAn AgamaprasiddhAzcaturaH pAdAn zuddhAtmabhAvanAviSaye nizzaMko bhUtvA svasaMvedanajJAnakhaDnena chinatti so NissaMko cedA sammAdiTTI muNedavvo sa cetayitA AtmA samyagdRSTirnizaMko maMtavyaH tasya tu zuddhAtmabhAvanAviSaye zaMkAkRto nAsti baMdhaH, kiM tu pUrvabaddhakarmaNo nizcitaM nirjaraiva bhavati // 229 // jo Na karedi du kaMkhaM kammaphale tahaya savvadhammasu yaH kartA zuddhAtmabhAvanAsaMjAtaparamAnaMdasukhe tRpto bhUtvA kAMkSAM vAchAM na karoti / keSu ? paMceMdriyaviSayasukhabhUteSu karmaphaleSu tathaiva ca samastavastudharmeSu svabhAveSu athavA viSayasukhakAraNabhUteSu nAnAprakArapuNyarUpadharmeSu athavA ihalokaparalokakAMkSArUpasamastaparasamayapraNItakudharmeSu / so NikaMkho cedA svAmIpaneke abhAvase kartA nahIM hotA isaliye bhaya prakRtike udaya Anepara bhI zaMkAke abhAvase svarUpase bhraSTa nahIM hotA niHzaMka rahatA hai| isaliye isake zaMkAkRta baMdha nahIM hotA, karma rasa dekara kSaya ho jAtA hai // 229 // Age niHkAMkSita guNakI gAthA kahate haiM;-[yaH cetayitA] jo AtmA [karmaphaleSu ] karmoMke phaloMmeM [tathA ] tathA [ sarvadharmeSu ] saba dharmoM meM [ kAMkSAM] vAMchA [ na tu] nahIM [ karoti ] karatA [ saH] vaha AtmA [ niSkAMkSaH samyagdRSTiH ] niHkAMkSa samyagdRSTi [ jJAtavyaH ] jAnanA // TIkA-jisakAraNa samyagdRSTi TaMkotkIrNa eka jJAyaka bhAvamayapanekara saba hI karmoM ke phaloMmeM tathA sabhI vastuke dharmorme vAMchAke abhAvase niSkAMkSa hai nirvAcaka hai isaliye isake kAMkSA ( icchA ) kara kiyA huA baMdha nahIM hai| to kyA hai ? nirjarA hI hai // bhAvArtha-samyagdRSTike karmake phalameM tathA saba dharmoM meM arthAt kAca sonA Adi, niMdA prazaMsA Adike vacanarUpa pudgalake pariNamana athavA anyamatiyoMkara mAne hue aneka prakAra sarvathA ekAMtarUpa vyavahAra dharmake bhedoMmeM vAMchA nahIM hai| isaliye vAMchAkara honevAlA baMdha isake nahIM hai| . 1 'jo Na karedi du kakhaM' pAThoyaM taatpryvRttau| Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 6 ] samayasAraH / 323 yato hi samyagdRSTiH, TaMkotkIrNe kajJAyakabhAvamayatvena sarveSvapi karmaphaleSu sarveSu vastudharmeSu ca kAMkSAbhAvAnniSkAMkSastato'sya kAMkSAkRto nAsti baMdhaH kiM tu nirjaraiva // 230 // jo Na karedi juguppaM cedA savvesimeva dhammANaM / so khalu nivvidigiccho sammAdiTThI muNeyacvo // 239 // yo na karoti jugupsAM cetayitA sarveSAmeva dharmANAM / sa khalu nirvicikitsaH samyagdRSTirjJAtavyaH // 231 // yato hi samyagdRSTiH TaMkotkIrNekajJAyakasvabhAvamayatvena sarveSvapi vastudharmeSu jugupsAGabhAvAnnirvicikitsaH tato'sya vicikitsAkRto nAsti baMdhaH kiMtu nirjaraiva // 231 // sammAdiTThI muNedavvo sa cetayitA AtmA samyagdRSTiH saMsArasukhe niSkAMkSito maMtavyaH / tasya viSayasukhakAMkSAkRto nAsti baMdhaH kiMtu pUrvasaMcitakarmaNo nirjaraiva bhavati // 230 // jo Na karedi duguMchaM cedA savvesimeva dhammANaM yazcetayitA AtmA paramAtmatattvabhAvanAbalena jugupsAM niMdAM doSaM vicikitsAnna karoti, keSAM saMbaMdhitvena ? sarveSAmeva vastudharmANAM svabhAvAnAM, durgaMdhAdiviSaye vA so khalu NivvidigiMcho sammAdiTThI muNevva sa samyagdRSTiH sphuTaM maMtavyo jJAtavyaH tasya ca paradravyadveSanimitto nAsti baMdha:, vartamAnakI pIr3A sahI nahIM jAtI usake meMTaneke ilAjakI vAMchA cAritra mohake udayase hai / yaha usakA Apa kartA nahIM hotA karmakA udaya jAnakara usakA jJAtA hai / isakAraNa vAMchAkara kiyA gayA vaMdha nahIM hai // 230 // Age nirvicikitsA guNakI gAthA kahate haiM; [ yaH cetayitA ] jo jIva [ sarve SAmeva ] sabhI [ dharmANAM ] vastuke dharmoM meM [ jugupsAM ] glAni [ na karoti ] nahIM karatA [ svaH ] vaha jIva [ khalu ] nizcayakara [ nirvicikitsaH ] vicikitsA doSarahita [ samyagdRSTiH ] samyagdRSTi [ jJAtavyaH ] jAnanA // TIkAjisakAraNa samyagdRSTi TaMkotkIrNa eka jJAyaka bhAvamayapanekara sabhI vastudharmoM meM jugusAke abhAva se nirvicikitsa ( glAnirahita ) hai isI kAraNa isake vicikitsAkara kiyA gayA baMdha nahIM hai / nirjarA hI hotI hai // bhAvArtha -- samyagdRSTi vastuke dharma jo kSudhA tRSA zIta uSNa Adi bhAva tathA viSThA Adi malinadravyoM meM glAni nahIM karatA / jugupsAnAmA karma prakRtikA udaya AtA hai taba usakA Apa kartA nahIM hotA hai ! isaliye jugupsAkara kiyA isake baMdha nahIM hai / prakRti rasa ( phala ) dekara chUTa jAtI hai isakAraNa nirjarA hI hai / / 231 // Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [nirjarAjo havai asammUDho cedA saddiTTi savvabhAvesu / so khalu amUDhadiTThI sammAdiTThI muNeyavvo // 232 // yo bhavati asaMmUDhaH cetayitA saddRSTiH sarvabhAveSu / sa khalu amUDhadRSTiH samyagdRSTitivyaH // 232 // yato hi samyagdRSTiH, TaMkotkIrNajJAyakabhAvamayatvena sarveSvapi bhAveSu mohAbhAvAdamUDhadRSTiH tato'sya mUDhadRSTikRto nAsti baMdhaH kiM tu nirjaraiva // 232 // jo siddhabhattijutto uvagRhaNago du savvadhammANaM / so uvagRhaNakArI sammAdihI muNeyavvo // 233 // kiM tu pUrvasaMcitakarmaNo nirjaraiva bhavati // 231 // jo havadi asaMmUDho cedA savvesu kamgabhAvesu yazcetayitA AtmA svakIyazuddhAtmani zraddhAnajJAnAnucaraNarUpeNa nizcayaratnatrayalakSaNabhAvanAbalena zubhAzubhakarmajanitapariNAmarUpe bahirviSaye sarvathA'saMmUDho bhavati so khalu amUDhadiTThI sammAdiTThI muNedavvo sa khalu sphuTaM samyagdRSTiramUDhadRSTimantavyo jJAtavyaH / tasya ca bahirviSaye mUDhatAkRto nAsti baMdhaH parasamayakRto vA, kiM tu pUrvabaddhakarmaNo nizcitaM nirjaraiva bhavati // 232 // jo siddhabhattijutto uvagRhaNago du savvadhammANaM zuddhAtmabhAvanArUpapAramArthikasiddhabhaktiyuktaH mithyAtvarAgA___ Age amUDhadRSTi aMgakI gAthA kahate haiM;-[yaH] jo jIva [ sarvabhAveSu ] saba bhAvoMmeM [ asaMmUDhaH ] mUDha nahIM hotA [saddRSTiH] yathArtha dRSTi rakhatA hai [ sa cetayitA] vaha jJAnI jIva [khalu ] nizcayakara [ amUDhadRSTiH ] amUDhadRSTi [samyagdRSTiH] samyagdRSTi [jJAtavyaH] jAnanA // TIkA-nizcayakara samyagdRSTi hai vaha TaMkotkIrNa eka jJAyaka bhAvamayapanekara saba bhAvoMmeM mohake abhAvase amUDhadRSTi hai isaliye isake mUDhadRSTikara kiyA gayA baMdha nahIM hai nirjarA hI hai // bhAvArthasamyagdRSTi saba padArthoMkA svarUpa yathArtha jAnatA hai unapara rAga dveSa mohake abhAvase ayathArtha dRSTi nahIM par3atI aura jo cAritramohake udayase iSTAniSTa bhAva upajate haiM unako udayakI balavattA z2Ana una bhAvoMkA kartA nahIM hotA isaliye mUDhadRSTikara kiyA vaMdha nahIM hai nirjarA hI hai| prakRti rasa dekara kSINa ho jAtI hai so nirjarA hI huI // 232 // aba upagUhana guNakI gAthA kahate haiM;--[ yaH] jo jIva [ siddhabhaktiyuktaH] siddhoMkI bhaktikara sahita ho [tu ] aura [ sarvadharmANAM ] anya vastuke saba dharmoMkA [ upagUhanakaH ] gopanevAlA ho [ saH] vaha [ upagUhanakArI] upagUhana Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 6 ] samayasAraH / yaH siddhabhaktiyuktaH upagUhanakastu sarvadharmANAM / sa upagUhanakArI samyagdRSTirjJAtavyaH // 233 // 325 yato hi samyagdRSTiH TaMkotkIrNaikajJAyakabhAvamayatvena samastAtmazaktInAmupabRMhaNAdupabRMhakaH, tato'sya jIvasya zaktidaurbalyakRto nAsti baMdhaH kiM tu nirjaraiva // 233 // ummaMgaM gacchaMtaM sagaMpi magge Thavedi jo cedA / so ThidikaraNAtto sammAdiTThI muNeyavvo // 234 // unmArgaM gacchaMtaM khakamapi mArge sthApayati yazcetayitA / sa sthitIkaraNayuktaH samyagdRSTirjJAtavyaH // 234 // divibhAvadharmANAmupagUhakaH pracchAdako vinAzakaH so uvagUhaNagArI sammAdiTThI muvvo sa samyagdRSTi: upagUhanakArI maMtavyo jJAtavyaH / tasya cAnupagUhanakRto nAsti baMdhaH kiM tu pUrvasaMcitakarmaNo nizcitaM nirjaraiva bhavati // 233 // ummaggaM gacchaMtaM sivamagge jo Thavedi appANaM yaH kartA mithyAtvarAgAdirUpamunmArgaM gacchaMtaM saMtamAtmAnaM paramayogAbhyAsabalena zivamArge svazuddhAtmabhAvanArUpe nizcayamokSamArge nizcalaM sthApayati so ThidikaraNeNa judo sammAdiTTI muNedavvo sa samyagdRSTiH sthitikaraNayukto maMtavyo [ samyagdRSTiH ] samyagdRSTi [ jJAtavyaH ] jAnanA cAhiye // TIkA - samyarefSTa nizcayara TaMkotkIrNa eka jJAyakasvabhAvamaya panekara AtmAkI saba zakti baDhAne se upabRMhaka hotA hai isaliye isake jIvazaktike durbalapanekara kiyA baMdha nahIM hai nirjarA hI hai // bhAvArtha - samyagdRSTi upagUhanaguNakara sahita hai / so upagUhana nAma chipAnekA hai / vaha nizcayanaya pradhAnakara aisA kahA hai ki jo apanA upayoga siddhabhaktimeM lagAye aura saba dharmoMkA upagUhaka ho / so jaba siddhabhakti meM upayoga lagAyA taba anya dharmapara dRSTi hI nahIM rahI taba sabhI dharma chipAye / tathA dUsarA nAma upabRMhaNa kahA hai vaha isa taraha hai ki jaba apanA upayoga siddhoMke svarUpameM lagAyA taba apane AtmAkI saba zakti DhAlI AtmA puSTa huA / so durbalatAse baMdha hotA thA vaha nahIM hotA taba nirjarA hI hotI hai / aura jabataka aMtarAyakA udaya hai tabataka nirbalatA hai paraMtu isake abhiprAyameM nibalAI nahIM hai karmake udayako jItanekA apanI zaktike anusAra mahAn udyama 1 hotA hai // 233 // Age sthitIkaraNa guNakI gAthA kahate haiM; - [ yaH ] jo jIva [ unmArga gacchaMtaM ] unmArga calate hue [ svakaM api ] apane AtmAko bhI [ mArge ] mArgameM [ sthApayati ] sthApana karatA hai [ saH cetayitA ] vaha jJAnI [sthitikaraNayuktaH ] 1 'sivamagge 'ti tAtparyavRttau pAThaH / Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [ nirjarA yato hi samyagdRSTiH TaMkotkIrNe kajJAyakasvabhAvamayatvena mArge eva sthitikaraNAt sthitikArI tato'sya mArgacyavanakRto nAsti baMdhaH kiM tu nirjaraiva // 234 // jo kuNadi vacchalantaM tiyeha sAhUNa mokkhamaggami / so vacchala bhAvajudo sammAdiTThI muNeyacco // 235 // yaH karoti vatsalatvaM trayANAM sAdhUnAM mokSamArge / sa vAtsalyabhAvayutaH samyagdRSTirjJAtavyaH // 235 // yato hi samyagdRSTiSTakotkIrNaikajJAyakabhAvamayatvena samyagdarzanajJAnacAritrANAM svasmAdabhedabuddhyA samyagdarzanAnmArgavatsalaH, tato'sya mArgAnupalaMbhakRto nAsti baMdhaH kiM tu nirjaraiva // 235 // jJAtavyaH / tasya cAsthitikaraNakRto nAsti baMdhaH kiM tu pUrvabaddhakarmaNo nizcitaM nirjaraiva bhavati || 234 // jo kuNadi vacchalattaM tihe sAdhUNa mokkhamaggami yaH kartA mokSamArge sthitvA vatsalatvaM bhaktiM karoti, keSAM trayANAM svakIyasamyagdarzanajJAnacAritrANAM, kathaMbhUtAnAM ? sAdhUnAM mokSamArge sAdhakAnAM athavA vyavahAreNa tadAdhArabhUtasAdhUnAM so vacchalabhAvajudo sammAdiTThI muNedavvo sa samyagdRSTiH batsalabhAvayukto maMtavyo jJAtavyaH / sthitikaraNaguNa sahita [ samyagdRSTiH ] samyagdRSTi [ jJAtavyaH ] jAnanA // TIkAsamyagdRSTi nizcayakara TaMkotkIrNa eka jJAyaka svabhAvamaya hai isaliye jo apanA AtmA samyagdarzana jJAna cAritra svarUpa mokSake mArga se chUTa jAya to use usI mArgameM sthApana kare vaha sthitikArI hai / isaliye mArgase chUTanekara kiyA gayA isake baMdha nahIM hai nirjarA hI hai / bhAvArtha- jo apanA AtmA apane svarUpamaya mokSamArgase ciga jAya use usI mArga - meM sthApana kare vaha sthitIkaraNa guNayukta hai / usake mArga se chUTa jAnekA baMdha nahIM hotA udaya Aye hue karma rasa dekara khira jAte haiM isaliye nirjarA hI hai / / 234 // Age vAtsalya guNakI gAthA kahate haiM; - [ yaH ] jo jIva [ mokSamArge ] mokSamArgameM sthita [ trayANAM sAdhUnAM ] AcArya upAdhyAya sAdhupada sahita AtmAmeM athavA samyagdarzana jJAna cAritrameM [ vatsalatvaM ] vAtsalyabhAva [ karoti ] karatA hai [ saH ] vaha [ vatsalabhAvayutaH ] vatsala bhAvakara sahita [ samyagdRSTiH ] samyagdRSTi [ jJAtavyaH ] jAnanA || TIkA -- nizcayakara samyagdRSTi TaMkotkIrNa eka jJAyakabhAvamayapanese samyagdarzana jJAna cAritroMko apanese abhedabuddhikara acchI taraha dekhatA hai isaliye mokSamArgakA vatsala hai ati prItiyukta hai / isaliye isake mArga kI aprAptikara kiyA gayA karmakA baMdha nahIM hai nirjarA hI hai // bhAvArtha -- vatsalapanA nAma prItibhAvakA hai isaliye jo mokSamArgarUpa apane svarUpameM anurAgayukta ho usake mArga kI Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 6] smysaarH| vijArahamArUDho maNorahapahesu bhamai jo cedA / so jiNaNANapahAvI sammAdiTTI muNeyavvo // 236 // vidyArathamArUDhaH manorathapatheSu bhramati yazcetayitA / sa jinajJAnaprabhAvI samyagdRSTitivyaH // 236 // tasya cAvAtsalyabhAvakRto nAsti baMdhaH kiM tu pUrvasaMcitakarmaNo nirjaraiva bhavati // 235 // vijArahamArUDho maNoraharaesu haNadi jo cedA yazcetayitA AtmA svazuddhAtmatattvopalabdhisvarUpavidyArathamArUDhaH san khyAtipUjAlAbhabhogAkAMkSArUpanidAnabaMdhAdivibhAvapariNAmarUpAn dravyakSetrAdipaMcaprakArasaMsAraduHkhakAraNAn zatrUn manoratharayAn vegAMzcittakallolAn svasthabhAvasArathibalena dRDhataradhyAnakhaDnena haMti / so jiNaNANapahAvI sammAdihI muNedavvo sa samyagdRSTirjinajJAnaprabhAvI maMtavyo jJAtavyaH / tasya cAprabhAvanAkRto nAsti baMdhaH kiM tu pUrvasaMcitakarmaNo nizcitaM nirjaraiva bhavati / evaM saMvarapUrvikAyA bhAvanirjarAyA upAdAnakAraNabhUtAnAM zuddhAtmabhAvanArUpANAM zuddhanayamAzritya nizzaMkAdyaSTaguNAnAM vyAkhyAnamukhyatvena gAthAnavakaM gtN| idaM tu nizzaMkAdyaSTaguNavyAkhyAnaM nizcayanayamukhyatvena vyAkhyAtaM / nizcayaratnatrayasAdhake vyavahAraratnatraye'pi sthitasya sarAgasamyagdRSTerapyaMjanacaurAdikathArUpeNa vyavahAranayena yathAsaMbhavaM yojanIyaM / nizcayaM vyAkhyAya punarapi kimartha vyavahAranayavyAkhyAnaM ? iti cennaivaM / agnisuvarNapASANayoriva nizcayavyavahAranayayoH parasparasAdhyasAdhakabhAvadarzanArthamiti / tathAcoktaMaprAptikara kiyA karmakA baMdha nahIM hotA karmarasa ( phala ) dekara khira jAtA hai isaliye nirjarA hI hai // 235 // Age prabhAvanAguNakI gAthA kahate haiM;-[yaH] jo jIva [vidyArathaM ArUDhaH] vidyArUpI rathameM caDhA [ manorathapatheSu] manarUpI rathake calaneke mArga meM [bhramati ] bhramaNa karatA hai [ saHcetayitA] vaha jJAnI [jinajJAnaprabhAvI ] jinezvarake jJAnakI prabhAvanA karanevAlA [samyagdRSTiH ] samyagdRSTi [jJAtavyaH ] jAnanA // TIkA-jo nizcayakara samyagdRSTi hai vaha TaMkotkIrNa eka jJAyakabhAvamayapanese jJAnakI samasta zaktike phailAnekara prabhAvake upajAnese prabhAvanA karanevAlA hai isaliye isake jJAnakI prabhAvanAkA baDhAnA nahIM hai usakara kiyA baMdha nahIM hotA nirjarA hI hotI hai / bhAvArtha-prabhAvanA nAma udyota karanA pragaTa karanA ityAdikakA hai isaliye jo apane jJAnako niraMtara abhyAsase pragaTa karatA hai baDhAtA hai usake prabhAvanA aMga hotA haiM aprabhAvanAkRta karmakA baMdha nahIM hai karma rasa dekara khira jAtA hai isakAraNa nirjarA hI hai // yahAM gAthAmeM aisA kahA hai ki jo vidyArUpI rathameM AtmAko sthApana 1"maNoraharaesu haNadi jo cedA"pAThoyaM taatpryvRttau| Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [ nirjarAyato hi samyagdRSTiSTakotkIrNaikajJAnabhAvamayatvena jJAnasya samastazaktiprabodhena prabhAvajananAtprabhAvanakaraH tatosya jJAnaprabhAvanAprakarSakRto nAsti baMdhaH kiM tu nirjaraiva / jaijiNasamaMi pauMjaha tA mA vavahAraNicchae mucaha / ekkeNa viNA chijjai titthaM aNNeNa puNa tacaM, iti / kiM ca-saMvarapUrvikA nirjarA yA vyAkhyAtA sA samyagdRSTerjIvasya zuddhAtmasamyaktraddhAnajJAnAnuSThAnarUpe mukhyavRttyA nizcayaratnatraye sati vItarAgadharmadhyAnazukladhyAnarUpe zubhAzubhabahirdravyanirAlaMbane nirvikalpasamAdhau sati bhavati, sa ca samAdhiratIva durlabhaH / kasmAt ? iti cet, ekeMdriyavikaleMdriyapaMcendriyasaMjJiparyAptamanuSyadezakularUpeMdriyapaTutvaniAdhyAyuSkavarabuddhisa kara bhramatA hai vaha jJAnakI prabhAvanAyukta samyagdRSTi hai / yaha nizcaya prabhAvanA hai / jaise vyavahArakara jinabiMbako rathameM sthApanakara nagara vana AdimeM bhramAke prabhAvanA karate haiM usItaraha jAnanA / aise samyagdRSTi jJAnIke niHzaMkita Adika ATha guNa karmakI nirjarAke kAraNa kahe gaye haiM / isItaraha anyabhI samyaktvake guNa nirjarAke kAraNa jAnanA / tathA yahAMpara nizcayanaya pradhAnakara kathana hai isaliye AtmAke hI pariNAma niHzaMkArUpa Adikase kahe haiM // usakA sArAMza aisA hai ki jo samyagdRSTi AtmA apane jJAna zraddhAnameM niHzaMka ho bhayake nimittase svarUpase nahIM cigatA athavA saMdehayukta na ho usake niHzaMkita guNa kahanA cAhiye 1, jo karmake phalakI vAMchA na kare tathA anya vastuke dharmoMkI vAMchA na kare usake niHkAMkSita guNa hotA hai 2, jo vastuke dharmoM meM glAni na kare usake nirvicikitsA guNa hotA hai 3, jo svarUpameM mUDha na ho yathArtha jAne usake amUDhadRSTi guNa hotA hai 4, jo AtmAko svarUpase cigate hueko sthApana kare usake sthitikaraNa guNa hotA hai 6, jo AtmAko zuddha svarUpameM lagAye AtmAkI zakti baDhAye anya dharmoMko gauNa kare usake upagUhana guNa hotA hai 5, jo apane svarUpameM vizeSa anurAga rakhe usake vAtsalya guNa hotA hai 7, jo AtmAke jJAnaguNako prakAzarUpa pragaTa kare usake prabhAvanA guNa hotA hai 8, // ina saba guNoMke pratipakSI doSoMkara karmakA baMdha hotA thA usako nahIM hone detA aura inake honese cAritra mohake udayarUpa zaMkAdi pravarta hoM to unakI nirjarA hI hotI hai baMdha nahIM hotA kyoMki baMdha to mithyAtva sahita hI pradhAnatAse kahA hai / jo cAritra mohake udayase samyagdRSTike siddhAMtameM guNasthAnoMkI paripATImeM baMdha kahA hai vaha bhI nirjarArUpa hI jAnanA kyoMki samyagdRSTike jaise mithyAtvake udayameM bAMdhA huA karma kSaratA hai vaise hI navIna baMdhA huA bhI kSaratA hai isake isa karmake svAmIpanekA abhAva hai isaliye AgAmI baMdharUpa nahIM hai nirjarArUpa hI hai // jaise koI puruSa parAyA dravya udhAra lAye usase usako mamatA buddhi nahIM hai vartamAnameM usa dravyase kucha kArya kara lenA ho vaha karake pahaleko karArapara Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 6] smysaarH| 329 "ruMdhana baMdhaM navamiti nijaiH saMgato'STAbhiraMgaiH prAgbaddhaM tu kSayamupayan nirjarojjRbhaNena / dharmazravaNagrahaNadhAraNazraddhAnasaMyamaviSayasukhavyAvartanakrodhAdikaSAyanivartanatapobhAvanAsamAdhimaraNAni paraMparAdurlabhAni yataH / tadapi kasmAt ? tatpratipakSabhUtAnAM mithyAtvaviSayakaSAyakhyAtipUjAlAbha( niyatasamayapara) de detA hai tabataka apane gharameM bhI par3A rahe to bhI usase mamatva nahIM hai isaliye usa puruSako usa dravyakA baMdhana nahIM hai dUsareko dene sarIkhA hI hai / usItaraha jJAnI karma dravyako jAnatA hai usase mamatva nahIM hai so maujUda honepara bhI nirjarA samAna hI hai aisA jAnanA // tathA ye niHzaMkita Adika ATha guNa vyavahAranayakara vyavahAra mokSamArgapara lagAlenA / jina vacanameM saMdeha nahIM karanA bhaya Anepara vyavahAra darzana jJAna cAritrase ciganA nahIM vaha niHzaMkitapanA hai 1, saMsAradeha bhogakI vAMchA kara tathA paramatakI vAMchA kara vyavahAra mokSamArgase nahIM ciganA vaha niSkAMkSitapanA hai 2, apavitra durgaMdhAdi vastuke nimittase vyavahAra mokSamArgakI pravRttimeM glAni na karanA vaha nirvicikitsA hai 3, deva zAstra guru lokakI pravRtti anyamatAdike tattvArthake svarUpameM mUDhatA nahIM rakhanA yathArtha jAna pravartanA vaha amUDhadRSTi hai 4, dharmAtmAmeM karmake udayase doSa ho jAya to use gauNa kare aura vyavahAra mokSamArgakI pravRttiko baDhAve vaha upagUhana athavA upabRMhaNa hai 5, vyavahAra mokSamArgase cigate hueko sthira karanA vaha sthitIkaraNa hai 6, vyavahAramokSamArgameM pravartanevAlese vizeSa anurAga (prIti) honA vaha vAtsalya hai 7, aura vyavahAra mokSamArgakA aneka upAyoMse udyota karanA vaha prabhAvanA hai 8 / ye vyavahAra nayako pradhAna karake kahe gaye haiM so yahAM nizcaya pradhAna kathanameM inakI gauNatA hai / samyagjJAnarUpa pramANadRSTi meM donoM hI pradhAna haiM, syAdvAdamatameM kucha virodha nahIM hai / aba nirjarA adhikAra pUrNa huA so nirjarAke svarUpako yathArtha jAnanevAlA tathA karmakA navIna baMdha roka nirjarA karanevAlA jo samyagdRSTi usakI mahimA kahate haiM-ruMdhana ityAdi / artha-samyagdRSTi jIva Apa svayameva apane nijarasameM masta huA Adi madhya aMtakara rahita sarvavyApaka eka pravAharUpa dhArAvAhI jJAnarUpa hokara AkAzakA madhyarUpa jo atinirmala raMgabhUmi usameM avagAhana (praveza ) kara nRtya karatA hai / kaisA samyagdRSTi hai ? jo navIna baMdhako to pUrvottarItise rokatA hai aura jo pahale bAMdhA thA usako apane aSTa aMgoM sahita nirjarAke pragaTa honese nAza kara DAlatA hai // bhAvArtha-samyagdRSTike zaMkAdika kara kiyA navIna baMdha to hotA hI nahIM aura ATha aMgoMkara sahita honese nirjarAkA udaya hai usakara pUrvavaMdhakA nAza hotA hai / isaliye vaha eka pravAharUpa jJAnarUpIrasako Apa pIkara mada pInevAlekI taraha ( jaise koI mada pIkara magna huA nRtyake akhADemeM nRtyakare vaise ) nirmala AkAzarUpa raMgabhUmimeM nRtyaM karatA hai| yahAM koI prazna kare ki-samyagdRSTike nirjarA honA to kahate Arahe 42 samaya. Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [ nirjarAsamyagdRSTiH svayamatirasAdAdimadhyAMtamuktaM jJAnaM bhUtvA naTati gaganAbhogaraMgaM vigAhya // 162 // 236 // iti nirjarA nisskraaNtaa| iti zrImadamRtacaMdrasUriviracitAyAM samayasAravyAkhyAyAtmakhyAtau nirjarA prarUpakaH SaSThoM'kaH // 6 // bhogAkAMkSArUpanidAnabaMdhAdivibhAvapariNAmAnAM prabalatvAt iti durlabhaparaMparAM jJAtvA sarvatAtparyeNa samAdhau pramAdo na kartavyaH / tadapyuktaM--ityatidurlabharUpAM bodhiM labdhvA yadi pramAdI syAt / saMsRtibhImAraNye bhramati varAko naraH suciraM iti // 236 // tatraivaM sati zRMgArarahitapAtravat zAMtarasarUpeNa nirjarA nisskraaNtaa|| iti zrIjayasenAcAryakRtAyAM samayasAravyAkhyAyAM zuddhAtmAnubhUtilakSaNAyAM tAtparyavRttau gAthAcatuSTayaM pIThikArUpeNa, gAthApaMcakaM jJAnavairAgyazaktyoH sAmAnyavivaraNarUpeNa, gAthAdazakaM tayoreva vizeSavivaraNarUpeNa, gAthASTakaM jJAnaguNasya sAmAnyavivaraNarUpeNa, gAthAcaturdaza tasyaiva vizeSavivaraNarUpeNa, gAthAnavakaM nizzaMkAdyaSTaguNakathanarUpeNa ceti samudAyena paMcAzadgAthAbhiH SaDbhiraMtarAdhikAraiH ___ saptamo nirjarAdhikAraH samAptaH // 6 // haiM baMdha honA nahIM kahA paraMtu guNasthAnoMkI paripATImeM siddhAMtameM avirata samyagdRSTise lekara baMdha kahA gayA hai tathA ghAti karmoMkA kArya AtmAke guNoMkA ghAta karanA hai so darzana jJAna sukha vIrya ina guNoMkA ghAta bhI vidyamAna hai| vahAM cAritra mohakA udaya navIna baMdha bhI karatA hai| yadi mohake udayameM bhI baMdha na mAno to mithyAdRSTike mithyAtva anaMtAnubaMdhIkA udaya honepara bhI baMdhakA na honA kyoM nahIM mAnAjAya ? usakA samAdhAna-baMdha honemeM mukhya mithyAtva anaMtAnubaMdhIkA udaya hI hai so samyagdaSTike unake udayakA abhAva hai| aura cAritra mohake udayase yadyapi sukhaguNakA ghAta hai tathA alpa sthiti anubhAgaliye mithyAtva anaMtAnubaMdhIke vinA aura usake sAtha rahanevAlI anya prakRtiyoMke vinA ghAtiyA karmoMkI prakRtiyoMkA tathA aghAtiyAkAMkI prakRtiyoMkA baMdha bhI hotA hai taubhI jaisA mithyAtva anaMtAnubaMdhI sahita hotA hai vaisA nahIM hotaa| anaMta saMsArakA kAraNa to mithyAtva anaMtAnubaMdhI haiM unakA abhAva honeke vAda unakA baMdha nahIM hotaa| jaba AtmA jJAnI huA taba anya baMdhakI ginatI kona 1 gaganalakSaNaM yacchuddhakharUpaM tasyAbhogo vistAraH sa eva raMgo naattyshaalaa| Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 7] smysaarH| 331 atha bNdhaadhikaarH||7|| atha pravizati baMdhaH / "rAgogAramahArasena sakalaM kRtvA pramattaM jagatkrIDataM rasabhAranirbharamahAnATyena baMdhaM dhunat / AnaMdAmRtanityabhoji sahajAvasthAM sphuTaM nATayadvIrodAramanAkulaM nirupadhijJAnaM samunmajati // 163 // jaha NAma kovi purisoNehabhatto du reNubahulammi / ThANammi ThAidUNa ya karei satthehiM vAyAmaM // 237 // __ atha pravizati bNdhH| tatra jahaNAma kovi puriso ityAdi gAthAmAdi kRtvA pAThakrameNa SaTpaMcAzadgAthAparyaMtaM vyAkhyAnaM karoti / tAsu SaTpaMcAzadgAthAsu madhye kare ? vRkSakI jar3a kaTaneke vAda hare patte rahanekI kyA avadhi ? / isaliye isa adhyAtmazAstrameM sAmAnyapanese jJAnI ajJAnI honekA hI pradhAna kathana hai / jJAnI hue vAda zeSa rahe kucha karma haiM ve sahaja hI miTa jAya~ga / jaise koI puruSa daridrI thA vaha jhoMpar3ImeM rahatA thA usako bhAgya udayase dhana sahita bar3e mahalakI prApti huii| usamahalameM bahuta dinakA kUr3A ( mailA ) bharAhuA thA so isa puruSane Ake praveza jaba kiyA usI dinase yaha to malatakA dhanI saMpadAvAn vana gayA / aba kUr3A jhAranA raha gayA hai vaha kramase apane balake anusAra jhAr3atA hai / jaba saba jhaDa jAyagA taba ujvala hojAyagA tabhI paramAnaMda bhogegA, aisA jAnanA // 236 // isa prakAra raMgabhUmimeM nirjarAkA praveza jo huA thA vaha apanA svarUpa pragaTa dikhalAke nikala gayA // yahAM taka gAthA 236 aura kalaza 162 hue| savaiyA-samyakavaMta mahaMta sadA samabhAva rahai duHkha saMkaTa Aye, karmanavIna baMdhai na tavai ara pUrava baMdha jhaDe vina bhAye / pUraNa aMga sudarzanarUpa dharai nita jJAna vaTai nija pAye, yoM zivamAraga sAdhi niraMtara AnaMda rUpa nijAtama thAye // 1 // isa prakAra zrI paM0 jayacaMdra kRta samayasAra nAmA graMthakI AtmakhyAti nAma TIkAkI bhASAvacanikAmeM chaThA nirjarA adhikAra pUrNa huA // 6 // atha baMdhAdhikAra / dohA-"rAgAdikateM karmakau, baMdha jAni munirAya / ta6 tinahiM samabhAvakari, namUM sadA tina pA~ya // " aba TIkAkArake vacana kahate haiM ki, aba baMdha praveza karatA hai / jaise nRtyake akhAr3emeM svAMga praveza kare usItaraha raMgabhUmimeM baMdha tattvakA 1 rAgazabda upalakSaNaM tena dveSamohAdInAmapi grahaNaM tasya udgAra AdhikyaM sa eva mahArasa unmAdakarasaH tena rAgodvAramahArasena / 2 vepayat / Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [baMdhachiMdadi bhiMdadi ya tahA taaliitlkylivNspiNddiio| sacittAcittANaM karei vvANamuvaghAyaM // 238 // uvaghAyaM kuvvaMtassa tassa NANAvihehiM karaNehiM / Nicchayado ciMtija hu kiM paJcayago du rayavaMdho // 239 // jo so duNehabhAvo tahmi Nare teNa tassa ryvNdho| Nicchayado viNNeyaM Na kAyaceTTAhiM sesAhiM // 240 // prathamatastAvad baMdhasvarUpasUcanamukhyatvena gAthAdazakaM / tadanaMtaraM nizcayena hiMsAhiMsAvratAvratadvayasya lakSaNakathanarUpeNa jo maNNadi hiMsAmi ityAdi gAthAsaptakaM / tataH paraM bahiraMgadravyahiMsA bhavatu mA bhavatu, nizcayena hiMsAdhyavasAya eva hiMseti pratipAdanarUpeNa jo maradi ityAdi' gAthASaTkaM / athAnaMtaraM nizcayaratnatrayalakSaNaM yad bhedavijJAnaM tasmAdvilakSaNAni yAni vratAvratAni tadvyAkhyAnamukhyatvena evamaliai ityAdi sUtrabhUtagAthAdvayaM / tadanaMtaraM tasyaiva bhAvapuNyapAparUpavratAvratasya zubhAzubhabaMdhakAraNabhUtasya pariNAmavyAkhyAnamukhyatvena vatthaM par3acca ityAdi gAthAtrayodaza / evaM samudAyena paMcadaza / tadanaMtaraM nizcaye sthitvA vyavahAro niSedhyata iti kathanarUpeNa vavahAraNao ityAdi sUtraSaTkaM / ataH paraM rAgadveSarahitajJAninAM prAzukAnnapAnAdyAhAro baMdhakAraNaM na bhavati iti piMDazuddhivyAkhyAnarUpeNa AdhAkammAdIyA ityAdi sUtracatuSTayaM / tadanaMtaraM krodhAdikaSAyAH karmabaMdhanimittaM bhavaMti teSAM ca cetanAcetanabahirdravyaM nimittaM bhavatIti pratipAdanarUpeNa jaha phalihamaNi visuddho ityAdi khAMga praveza karatA hai vahAM prathama hI saba tattvoMko yathArtha jAnanevAlA jo samyagjJAna hai vaha baMdhako dUra karatA huA pragaTa hotA hai aisA artha lekara maMgalarUpa kAvya kahate haiMrAgodgAra ityAdi / artha-jJAna, baMdhako ur3AtA huA udaya hosA hai / kaisA baMdha hai ? rAgakA udaya honA rUpa mahArasa kara samasta jagatako pramAdI ( matavAlA ) karake aura rasake bhAvase pUrNa bar3e nRtya karake nAcatA hai / aise baMdhako ur3AtA hai / jJAna Apa kaisA hai ? AnaMdarUpa amRtakA nitya bhojana karanevAlA hai tathA apanI jAnanakriyArUpa svAbhAvika avasthAko pragaTarUpa nacAtA huA udaya hotA hai, dhIra hai udAra hai, nizcala hai, jisakA bar3A vistAra hai, anAkula hai arthAt jisameM kucha AkulatAkA kAraNa nahIM rahatA, parigrahase rahita hai kucha paradravyasaMbaMdhI grahaNatyAga nahIM hai| aisA jJAna udayako prApta hotA hai / bhAvArtha-baMdhatattva raMgabhUmimeM praveza karatA hai usako jJAna ur3Ake Apa pragaTa ho nRtya karegA usakI mahimA isa kAvyameM pragaTa kI hai / aisA anaMta jJAnasvarUpa AtmA sadA pragaTa raho // Age baMdha tattvakA svarUpa vicArate haiN| vahAM prathama baMdhake kAraNako pragaTa karate haiM;-[ nAma] pragaTakara kahate haiM ki [ yathA ] jaise [ kopi puruSaH] koI puruSa [ lehAbhyaktaH tu] apanI dehameM tailAdi lagAkara [ reNubahule ] bahuta dhUlI Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 7] samayasAraH / 333 evaM micchAdiTThI vadaMto bahuvihAsu citttthaasu| . rAyAI uvaoge kuvvaMto lippai rayeNa // 241 // yathA nAma ko'pi puruSaH snehAbhyaktastu reNubahule / sthAne sthitvA ca karoti zastrairvyAyAmaM // 237 // chinatti bhinatti ca tathA taaliitlkdliivNshpiNddiiH| sacittAcittAnAM karoti dravyANAmupaghAtaM // 238 // upaghAtaM kurvatastasya nAnAvidhaiH karaNaiH / nizcayatazcityatAM kiMpratyayikastu tasya rajobaMdhaH // 239 // yaH sa tu snehabhAvastasminnare tena tasya rajobaMdhaH / nizcayato vijJeyaM na kAyaceSTAbhiH zeSAbhiH // 240 // evaM mithyAdRSTivartamAno bahuvidhAsu ceSTAsu / rAgAdInupayoge kurvANo lipyate rajasA // 241 // iha khalu yathA kazcit puruSaH snehAbhyaktaH svabhAvata eva rajobahulAyAM bhUmau sthitaH zastravyAyAmakarma kurvANaH, anekaprakArakaraNaiH sacittAcittavastUni nighnan rajasA badhyate / tasya katamo baMdhahetuH ? na tAvatsvabhAvata eva rajobahulA bhUmiH, snehAnabhyaktAnAmapi tatrasthAnAM tatprasaMgAt / na zastravyAyAmakarma, snehAnabhyaktAnAmapi tasmAt tatprasaMgAt / sUtrapaMcakaM tadanaMtaramapratikramaNamapratyAkhyAnaM ca baMdhakAraNaM bhavati na punaH zuddhAtmeti vyAkhyAnamukhyatvena appaDikamaNaM ityAdigAthAtrayaM ceti samudAyena SaTpaMcAzadgAthAbhiraSTAMtarAdhikAraiH baMdhAdhikAre samudAyapAtanikA / tadyathA-bahirAtmajIvasabaMdhino baMdhakAraNabhUtasya zrRMgArasahitapAtrasthAnIyasya mithyAjJAnasya nATakarUpeNa pravizataH sataH zAMtarasapariNataM vItarAgasamyakvAvinAbhUtaM bhedajJAnapratiSedhaM karotIti upadizati;-jaha NAma kovi puriso ityAdi vAlI [sthAne ] jagahameM [ sthitvA ca ] sthita hokara [zastraiH vyAyAmaM] hathiyAroMse vyAyAma [ karoti ] karatA hai vahAM [ tAlItalakadalIvaMzapiMDI] tAr3avRkSa kelekA vRkSa tathA vAMsake piMDa ityAdikoMko [chinatti ] chedatA hai [ca bhinatti ] bhedatA hai [ tathA ] aura [ sacittAcittAnAM ] sacitta va acitta [ dravyANAM ] dravyoMkA [upaghAtaM ] upaghAta [karoti ] karatA hai / isaprakAra [ nAnAvidhaiH karaNaiH ] nAnAprakArake karaNoMkara [ upaghAtaM kurvataH] upaghAta karanevAle [ tasya ] usa puruSake [ khalu nizcayataH] nizcayase [ciMtyatAM ] vicAro ki [ rajobaMdhaH tu] rajakA baMdha [kiMpratyayikaH] kisakAraNase huA hai ? [ yAtu] jo [tasmin nare] usa manuSyameM [ sasnehabhAvaH] tela AdikA Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [baMdhanAnekaprakArakaraNAni, snehAnabhivyaktAnAmapi taistatprasaMgAt / na sacittAcittavastUpaghAtaH, snehAnabhivyaktAnAmapi tasmiMstatprasaMgAt / tato nyAyabalenaivaitadAyAtaM yattasmin puruSe vyAkhyAnaM kriyate-yathA nAma sphuTamaho vA kazcitpuruSaH snehAbhyaktaH san rajobahulasthAne sthitvA zastrairvyAyAmamabhyAsaM zramaM karoti iti prathamagAthA gatA / chinatti bhinatti ca tathA / kAn ? tAlatamAlakadalIvaMzAzokasaMjJAn vRkSavizeSAn tatsaMbaMdhisacittAcittadravyANAmupaghAtaM ca karoti sacikkaNa bhAva hai [ tena ] usase [ tasya rajobaMdhaH ] usake rajakA baMdha lagatA hai [nizcayataH vijJeyaM ] yaha nizcayase jaannaa| [zeSAbhiH kAyaceSTAbhiH] zeSa kAyakI ceSTAoMse [na] rajakA baMdha nahIM hai [evaM ] isaprakAra [mithyAdRSTi:] mithyAdRSTi jIva [ bahuvidhAsu ceSTAsu] bahuta prakArakI ceSTAoMmeM [vartamAnaH ] vartamAna hai vaha [ upayoge ] apane upayogameM [ rAgAdIn kurvANaH ] rAgAdi bhAvoMko karatA huA [ rajasA ] karmarUpa rajakara [lipyate] lipta hotA hai baMdhatA hai // TIkA-isa lokameM nizcayakara jaise koI puruSa sneha ( taila ) Adikakara mardana yukta huA jisameM apane svabhAvase hI raja bahuta hai aisI bhUmImeM sthita huA zastroMkA abhyAsarUpa kArya karatA aneka prakArake karaNoMkara sacitta acitta vastuoMko kATatA huA usa bhUmikI rajakara baMdhatA hai lipta hotA hai / usakA vicAra kiyA jAya ki baMdhakA kAraNa inameM koMna hai ? vahAM prathama to svabhAvase hI jisameM bahuta raja hai aisI bhUmi vaha rajake baMdhaneko kAraNa nahIM hai| yadi bhUmi hI kAraNa ho to jinake taila Adika nahIM lagA aura bhUmimeM tiSThate haiM unake bhI rajakA baMdha laganA cAhiye aisA nahIM hai| tathA zastroMkA abhyAsa karanA karma hai vaha bhI usa rajake baMdha laganeko kAraNa nahIM hai| jo zastroMkA abhyAsa baMdhanekA kAraNa ho to jinake taila Adi nahIM lagA unake bhI usa zastrAbhyAsake karanese rajakA baMdha laga jAya aisA hotA nahIM / aura bhI aneka prakArake karaNa usa rajake baMdhaneko kAraNa nahIM hai yadi aisA ho to jinake tela Adi nahIM lagA unake bhI una karaNoMkara rajakA baMdha laganA cAhiye / tathA sacitta acitta vastuoMkA upaghAta bhI usa rajake laganeko kAraNa nahIM hai yadi aisA ho to jinake tela Adi nahIM lagA unake bhI sacitta acittakA ghAta karanepara rajakA baMdha laganA cAhiye / isaliye nyAyake balase yaha siddha huA ki usa puruSameM taila Adi sacikanakA mardana karanA hai vahI baMdhakA kAraNa hai| aise hI mithyAdRSTi jIva apane AtmAmeM rAga Adi bhAvoMko karatA huA svabhAvase hI karmake yogya jo pudgala unakara bhare hue lokameM kAya vacana manakI kriyAko karatA huA aneka prakArake karaNoMkara sacitta acitta vastuoMko ghAtatA karmarUpa rajakara baMdhatA hai / vahAM vicArA jApa ki Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 335 adhikAraH 7] smysaarH| snehAbhyaMgakaraNaM sa baMdhahetuH / evaM mithyAdRSTiH Atmani rAgAdIn kurvANaH svabhAvata eva karmayogyapudgalabahule loke kAyavAGmanaHkarma kurvANo'nekaprakArakaraNaiH sacittAcittavastUni nighnan karmarajasA badhyate / tasya katamo baMdhahetuH ? na tAvatsvabhAvata eva karmayogyapudgalabahulo lokaH, siddhAnAmapi tatrasthAnAM tatprasaMgAt / na kAyavAGmanaHkarma, yathAkhyAtasaMyatAnAmapi tatprasaMgAt / nAnekaprakArakaraNAni, kevalajJAninAmapi tatprasaMgAt / na saciiti dvitIyagAthA gatA / upaghAtaM kurvANasya tasya nAnAvidhairvaizAkhasthAnAdikaraNavizeSainizcayatazcityatAM vicAryatAM kiMpratyayakaH kiMnimittakaH rajobaMdhaH ? iti pUrvapakSarUpeNa gAthAtrayaM gataM / atrottara--yaH snehabhAvastasminnare sa pUrvoktastailAbhyaMganarUpaH tena tasya rajobaMdha iti nizcayato vijJeyaM na kAyAdivyApAraceSTAbhiH shessaabhirityuttrgaathaa| evaM sUtracatuSTayena praznottararUpeNa dRSTAMto gataH / atha dArTItamAha-evaM micchAdiTThI vahato vahuvihAsu ceTThAsu evaM pUrvoktadRSTAMtena mithyAdRSTiIvaH vividhAsu kAyavyApAraceSTAsu vartamAnaH rAgAdI uvaAge kuvvaMto lippadi rayeNa zuddhAtmatattvasamyaktraddhAnajJAnAnucaraNarUpANAM samyagdarzanajJAna cAribaMdhakA kAraNa atizayavAlA koMna hai ? vahAM prathama to svabhAvase hI karma yogya pudgaloMkara bahuta bharA huA loka baMdhakA kAraNa nahIM hai, yadi unase baMdha ho to lokameM siddha bhI maujUda haiM unake bhI baMdhakA prasaMga AyegA // kAya vacana manakI kriyA svarUpa yoga bhI baMdhake kAraNa nahIM haiM, yadi unase baMdha ho to mana vacana kAyakI kriyAvAle yathAkhyAta saMyamiyoMke bhI baMdhakA prasaMga prApta hogA / aneka prakArake karaNa bhI baMdhake kAraNa nahIM haiM, yadi unase baMdha ho to kevala jJAniyoMke bhI una karaNoMkara baMdhakA prasaMga AyegA / tathA sacitta acitta vastuoMkA upaghAta bhI baMdhakA kAraNa nahIM hai, yadi unase baMdha ho to jo sAdhu samitimeM tatpara haiM yatnarUpa pravRtti karate haiM unake bhI sacitta acittake ghAtase baMdhakA prasaMga AyegA / isaliye nyAyake balakara yahI siddha huA ki jo upayogameM rAgAdikakA karanA hai vahI baMdhakA kAraNa hai // bhAvArtha-yahAM nizcaya pradhAna kara kathana hai / jahAM nirbAdha hetukara siddhi ho vahI nizcaya hai / so baMdhakA kAraNa vicAranese yahI nirbAdha siddha huA ki mithyAdRSTi puruSa rAga dveSa moha bhAvoMko apane upayogameM karatA hai isaliye ye rAgAdika hI baMdhake kAraNa haiN| tathA anya jo karma yogya pudgaloMse bharA loka, mana vacana kAyake yoga, aneka kAraNa aura cetana acetanakA ghAta ye baMdhake kAraNa nahIM haiM / yadi inase baMdha ho to siddhoMke, yathAkhyAta cAritravAloMke, kevala jJAniyoMke tathA samitirUpa pravartanevAle muniyoM ke baMdhakA prasaMga AjAyagA; paraMtu baMdha unake nahIM hotA / isaliye isa hetumeM vyabhicAra huA isaliye baMdhakA kAraNa rAgAdika hI haiM yaha nizcaya hai| yahAM samitirUpa pravartanevAle munikA nAma to kahA aura avirata dezaviratakA nAma hI na liyaa| so inake vAhyasamitirUpa pravRtti nahIM hai isa Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [baMdhattAcittavastUpaghAtaH samititatparANAmapi tatprasaMgAt / tato nyAyavalenaitadevAyAtaM yadupayoge rAgAdikaraNaM sa baMdhahetuH / "na karmabahulaM jaganna calanAtmakaM karma vA na naikakaraNAni vA na cidacidvadho baMdhakRt / yadaikyamupayogabhUH samupayAti rAgAdibhiH sa eva kila kevalaM bhavati baMdhaheturnRNAM // 164 // " 237 / 238 / 239 / 240 / 241 // jaha puNa so ceva Naro he savvahmi avaNiye sNte| reNubahulammi ThANe karedi satthehiM vAyAmaM // 242 // chiMdadi bhiMdadi ya tahA taaliitlkylivNspiNddiio| sacittAcittANaM karei vvANamuvaghAyaM // 243 // trANAmabhAvAt mithyAtvarAgAdyupayogAn pariNAmAn kurvANaH san karmarajasA lipyate badhyata ityarthaH / evaM yathA tailamrakSitasya rajobaMdho bhavati tathA mithyAtvarAgAdipariNatasya jIvasya karmabaMdho bhavati iti baMdhakAraNatAtparyakathanarUpeNa sUtrapaMcakaM gataM // 237/238 / 239 / 240 / 241 // atha gAthApaMcakena vItarAgasamyagdRSTebaidhAbhAvaM darzayati;-yathA sa eva pUrvokto naraH snehe sarvasminnapanIte sati dhUlibahulasthAne zastrairvyAyAma abhyAsaM zramaM karotIti prathamagAthA gatA / chinatti bhinatti ca tathA, kAn? tAlatamAlakadalIvaMzapiMDIsaMjJAn vRkSavizeSAn / tatsaMbaMdhisacittAcittadravyANAmupaghAtaM ca karoti iti dvitIyagAthA gatA / upaghAtaM kurvANasya tasya nAnAvidhaivailiye cAritramohasaMbaMdhI kiMcit baMdha hotA hai isakAraNa sarvathA baMdhake abhAvakI apekSAmeM inakA nAma nahIM liyA so aMtaraMga apekSA ye bhI nirbadha hI jAnane // Age isa arthakA kalazarUpa kAvya kahate haiM--na karma ityAdi / artha-karma baMdhakA karanevAlA karmayogya pudgaloMkara bahuta bharA loka kAraNa nahIM hai, calane svarUpa kAya vacana manakI kriyArUpa yoga bhI kAraNa nahIM haiM, aneka prakArake karaNa bhI kAraNa nahIM hai aura cetana acetanakA ghAta bhI kAraNa nahIM hai| paraMtu AtmA jaba rAgAdibhAvoMke sAtha ekatAko prApta hotA hai so hI eka puruSoM ke baMdhakA kAraNa hai.|| bhAvArtha-yahAM nizcayanayakara eka rAgAdikako hI baMdhakA kAraNa kahA hai // 237 / 238 / 239 / 240 / 241 // ___ Age samyagdRSTi, upayogameM rAgAdikoMko nahIM karatA arthAt upayogake aura rAgAdikake ApasameM bheda jAna rAgAdikakA svAmI nahIM hotA isaliye usake pUrvokta ceSTAse baMdha nahIM hotA aisA kahate haiM;-[ yathA] jaise [punaH sa caiva] phira vohI [naraH] manuSya [ sarvasmin snehe apanIte ] tailAdika saba cikanI vastuko dUra karake [ reNubahule ] bahuta rajavAle [ sthAne ] sthAnameM [ zastraiH vyAyAma karoti ] zastroMkA abhyAsa karatA hai, [ tAlItalakadalIvaMzapiMDIH ] tAlavRkSakI jar3ako keleke vRkSako tathA vAMsake vir3eko [chinatti ca bhinatti] chedana bhedana karatA hai 1AtmA. Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 7 ] samayasAraH / uvaghAyaM kuvvaMtassa tassa NANAvihehiM karaNehiM / picchayado ciMtijahu kiMpaccayago Na rayavaMdho // 244 // jo so du NehabhAvo tami gare teNa rayavaMdho / picchayado viSNeyaM Na kAyaceTThAhiM sesAhiM // 245 // evaM sammAdiTThI to bahuvihesu jogesu / akaraMto uvaoge rAgAi Na lippai rayeNa // 246 // yathA punaH sa caiva naraH snehe sarvasminnapanIte sati / reNubahu sthAne karoti zastrairvyAyAmaM // 242 // chinatti bhinatti ca tathA tAlItalakadalIvaMzapiMDIH / sacittAcittAnAM karoti dravyANAmupaghAtaM // 243 // upaghAtaM kurvatastasya nAnAvidhaiH karaNaiH / nizcayato vijJeyaM kiMpratyayako na rajobaMdhaH // 244 // zAkhasthAnAdikaraNavizeSaiH, nizcayatazcityatAM vicAryatAM kiMpratyayakaH kiMnimittakaH tasya rajobaMdho na bhavati / evaM praznarUpeNa gAthAtrayaM gataM / atrottaraM - yaH snehabhAvastasminnare sa pUrvoktastailAbhyaMgarUpaH tena sa tasya rajobaMdha:, iti nizcayato vijJeyaM / na kAyAdivyApAraceSTAbhiH zeSAbhiH, tadabhAvAt tasya baMdho nAstItyabhiprAyaH ityuttaragAthA gatA / evaM sUtracatuSTayena praznottararUpeNa 337 [ tathA ] aura [ sacittAcittAnAM ] sacitta acitta [ dravyANAM ] dravyoMkA [ upaghAtaM karoti ] upaghAta karatA hai / [ upaghAtaM kurvataH tasya ] vahAM upaghAtakaranevAle usake [ nAnAvidhaiH karaNaiH ] nAnAprakArake karaNoMkara [nizcayataH ] nizcayase [ vijJeyaM ] jAnanA ki [ rajobaMdha: ] rajakA baMdha [ kiMpratyayako na ] kisakAraNase nahIM hotA ? [ tasmin nare ] usa puruSake [ yaH ] jo [ sa snehabhA: ] cikkatA hai [ tena ] usase [ tasya ] usake [ rajobaMdha: ] rajakA baMdhanA [ nizcayataH ] nizcaya se [ vijJeyaM ] jAnanA cAhiye [ zeSAbhiH kAyaceSTAbhiH ] zeSa kAyakI ceSTAoMse [ na ] rajakA baMdha nahIM hotA / [ evaM ] isaprakAra [ samyagdRSTiH ] samyagdRSTi [ bahuvidheSu ] bahuta tarahake [ yogeSu ] yogoM meM [ vartamAnaH ] vartamAna hai vaha [ upayoge ] upayogameM [ rAgAdIn ] rAgAdikoMko [ akurvan ] nahIM karatA isaliye [ rajasA ] karmarajakara [ na lipyate ] nahIM lipta hotA || TIkA -- jaise vahI puruSa tailAdikakI saba cikanAI ko dUra kara svabhAvase hI bahuta rajavAlI bhUmImeM unhIM zastroMkara abhyAsa karatA huA unhIM aneka tarahake karaNoMkara unhIM sacitta acitta vastuoMko tor3atA huA rajakara nahIM baMdhatA kyoMki 43 samaya 0 Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm / yaH sa snehabhAvastasminnare tena tasya rajobaMdhaH / nizcayato vijJeyaM na kAyaceSTAbhiH zeSAbhiH // 245 // evaM samyagdRSTirvartamAno bahuvidheSu yogeSu / akurvannupayoge rAgAdIn na lipyate rajasA // 246 // yathA sa eva puruSaH snehe sarvasminnapanIte sati tasyAmeva svabhAvata eva rajobahulAyAM bhUmau tadeva zastravyAyAmakarma kurvANastairevAnekaprakArakaraNaistAnyeva sacittAcittavastUni nighnan rajasA na badhyate snehAbhyaMgasya baMdhahetorabhAvAt / tathA samyagdRSTiH, Atmani rA 338 [ baMdha dRSTAMto gataH / atha dASTatamAha : ; - evaM sammAdiTThI vahaMto bahuvihesu jogesu evaM pUrvoktadRSTAMtena samyagdRSTirjIvaH vividhayogeSu nAnA prakAramanovacanakAyavyApAreSu vartamAnaH / akaraMto uvaoge rAgAdI nirmalAtmatattvasabhyak zraddhAnajJAnAnuSThAnarUpANAM samyagdarzanajJAnacAritrANAM sadbhAvAt rAgAdyupayogAn pariNAmAnakurvANaH san Neva vajjhadi rayeNa karmarajasA na badhyate / evaM tailamrakSaNAbhAve yathA rajobaMdho na bhavati tathA vItarAgasamyagdRSTe isake baMdhakA hetu cikanAIke lepakA abhAva hai / usItaraha samyagdRSTi AtmAmeM rAgAdikoMko nahIM karatA svabhAvase hI karmayogya pugaloMse bhare usI lokameM usI kAya vacana manakI kriyAko karatA huA unhIM aneka prakArake karaNoMkara unhIM sacitta acitta vastu oMkA ghAta karatA karmarUparajakara nahIM baMdhatA / kyoMki isake baMdhakA kAraNa rAgake yogakA abhAva hai / bhAvArtha- samyagdRSTi ke pUrvokta saba saMbaMdha honepara bhI rAgake saMbaMdha abhAva hai isaliye karmabaMdha nahIM hotA / isakA samarthana pahale kaha Aye haiM || aba isa arthakA kalazarUpa kAvya kahate haiM--lokaH karma ityAdi / artha -- isakAraNa kamakara bharA huA loka ho, mana vacana kAyake calanasvarUpa yoga bhI raho, pUrvokta karaNa bhI hoveM, aura pUrvakathita caitanya acaitanyakA ghAta karanA raho paraMtu yaha samyagdRSTi rAgAdikoMko upayogabhUmimeM nahIM karatA kevala eka jJAnarUpa hotA hai isaliye pUrvokta kisI bhI kAraNa se baMdhako prApta nahIM hotA yaha nizcala samyagdRSTi hai / aho dekho ! yaha samyagdarzanakI adbhuta mahimA hai / bhAvArtha -- yahAM samyagdRSTikA adbhuta mAhAtmya kahA hai aura loka, yoga karaNa, caitanya caitanyakA ghAta -- ve baMdhake kAraNa nahIM kahe haiN| yahAM aisA mata samajhanA ki para jIvakI hiMsAse baMdha nahIM kahA isaliye svacchaMda hoke hiMsA karanI / yahAM to abuddhipUrvaka kabhI parajIvakA ghAta bhI ho jAtA hai usase baMdha nahIM hotA / aura jahAM para buddhipUrvaka jIva mAraneke bhAva hoMge vahAM to apane upayogase rAgAdikakA sadbhAva AyegA vahAM hiMsAse baMdha hogA hI / jisa jagaha jIvako jivAnekA abhiprAya hai usako bhI nizcayanayameM midhyAtva kahate haiM to mAranekA abhiprAya midhyAtva 1 Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 7] smysaarH| 339 gAdInakurvANaH san tasminneva svabhAvata eva karmayogyapudgalabahule loke tadeva kAyavAGmanaHkarma kurvANaH, teraivAnekaprakArakaraNaiH, tAnyeva sacittAcittavastUni nighnan karmarajasA na badhyate rAgayogasya baMdhahetorabhAvAt / "lokaH karma tato'stu so'stu na parispandAtmakaM tat karma tAnyasmin karaNAni saMtu cidacivyApAdanaM cAstu tat / rAgAdInupayogabhUmimanayan jJAnaM bhavan kevalaM baMdhaM naiva kutopyupetyayamaho samyagdRgAtmA dhruvaH // 165 // tathApi na nirargalaM caritumIkSate jJAninAM tadAyatanameva sA kila nirargalA vyApRtiH / akAmakRtakarma tanmatamakAraNaM jJAninAM dvayaM na hi virudhyate kimu karoti jAnAti ca // 166 // jAnAti yaH sa na karoti karoti yastu jAnAtyayaM na khalu tatkila karmarAgaH / rAgaM tvabodhamayamadhyavasAyamAhurmithyAdRzaH sa niyataM sa hi baMdhahetuH // 167 // "242 / 243 / 244 / 245 / 246 // rjIvasya rAgAdyabhAvAdvaMdho na bhavati, iti baMdhAbhAvakAraNatAtparyakathanarUpeNa gAthApaMcakaM gataM / kiM ca yathAtra pAtanikAyAM bhaNitaM, saMjJAnijIvasya zAMtarase svAmitvaM, ajJAninastu zRMgArAdyaSTarasAnAM svAmitvaM, tathAdhyAtmaviSaye nATakAvatAraprastAve navarasAnAM svAmitvaM jJAtavyaM / iti sUtra kyoM na honA ? hogA hI / isaliye kathanako nayavibhAgase yathArtha samajha zraddhAna karanA / sarvathA ekAMta mAnanA to mithyAtva hai // aba isI arthake dRDha karaneko vyavahAranayakI pravRtti karaneke liye kAvya kahate haiM tathApi ityAdi / artha-tathApi arthAt loka Adi kAraNoMse baMdha nahIM kahA aura rAgAdikase hI baMdha kahA hai taubhI jJAniyoM ko maryAdArahita svacchaMda pravartanA yogya nahIM kahA kyoMki nirargala ( svacchaMda ) pravartanA hI baMdhakA ThikAnA hai jJAniyoMke vinA vAMchA kArya hotA hai vaha baMdhakA kAraNa nahIM kahA kyoMki jAnatA bhI hai aura karmako karatA bhI hai ye donoM kriyAyeM kyA virodharUpa nahIM hai ? karanA aura jAnanA to nizcayase virodharUpa hI hai // bhAvArtha-pahale kAvyameM loka Adi baMdhake kAraNa nahIM kahe usajagaha aisA nahIM samajhanA ki bAhyavyavahArapravRtti baMdhake kAraNoMmeM sarvathA hI niSedha kI gaI hai| isaliye jJAniyoMkI abuddhipUrvaka vinA icchAke pravRtti hotI hai vahAM baMdha nahIM kahA / isakAraNa jJAniyoMko svacchaMda pravartanA to kahA hI nahIM hai bemaryAda pravartanA to baMdhakA hI ThikAnA hai / jAnanemeM aura karanemeM to paraspara virodha hai| jJAtA rahegA taba to baMdha na hogA yadi kartA hogA to avazya baMdha hogA // aba kahate haiM ki jo jAnatA hai vaha karatA nahIM hai aura jo karatA hai vaha jAnatA nahIM hai / jo karanA hai ki baha karmakA rAga hai vahI ajJAna hai aura ajJAna hI baMdhakA kAraNa hai / aisA kAvya kahate haiM-jAnAti ityAdi / artha-jo jAnatA hai vaha kartA nahIM hai aura jo karatA hai vaha jAnatA nahIM hai| jo karanA hai vaha nizvayase Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [baMdhajo maNNadi hiMsAmi ya hiMsinjAmi ya parehiM sattehiM / so mUDho aNNANI NANI etto du vivarIdo // 247 // yo manyate hinasmi ca hiMsye ca paraiH sattvaiH / sa mUDho'jJAnI jJAnyatastu viparItaH // 247 // parajIvAnahaM hinasmi parajIvaihisse cAhamityadhyavasAyo dhruvamajJAnaM sa tu yasyAsti so'jJAnitvAnmithyAdRSTiH / yasya tu nAsti sa jJAnitvAtsamyagdRSTiH // 247 // dazakasamudAyena prathamasthalaM gataM // 242 / 243 / 244 / 245 / 246 // atha vItarAgasvasthabhAvaM muktvA hiMsyahiMsakabhAvena pariNamanamajJAnijIvalakSaNaM / tadviparItaM saMjJAnilakSaNamiti prajJApayati;-jo maNNadi hiMsAmi ya hiMsijjAmi ya parehiM sattehiM so mUDho aNNANI yo manyate jIvAnahaM hinasmi paraiH satvairahaM hiMsye iti ca yosau pariNAmaH sa nizcitamajJAnaH sa eva baMdhahetuH, sa pariNAmo yasyAsti sa cAjJAnI / NANI etto du vivarIdo etasmAdviparIto yo jIvitamaraNalAbhAlAbhasukhaduHkhazatrumitraniMdAprazaMsAdivikalpaviSaye rAgadveSarahitazuddhAtmabhAvanAsaMjAtaparamAnaMdasukhAsvAdarUpe vA bhedajJAne rataH sa jJAnItyarthaH // 247 // karmarAga hai jo rAga hai use muni ajJAnamaya adhyavasAya kahate haiM / yahI adhyavasAya niyamase baMdhakA kAraNa hai // 246 // ___ aba mithyAdRSTike Azayako gAthAmeM pragaTarItise kahate haiM;-yaH] jo puruSa [ manyate ] aisA mAnatA hai ki [hinasmi ] maiM para jIvako mAratA hUM [ca ] aura [paraiH satvaiH ] parajIvoMkara maiM [hiMsye] mArAjAtA hUM para mujhe mArate haiM [sa] vaha puruSa [ mUDhaH ] mohI hai [ ajJAnI ] ajJAnI hai [tu ataH ] aura isase [viparItaH] viparIta [jJAnI] jJAnI hai aisA nahIM mAnatA // TIkA-parajIvoMko maiM mAratA hUM aura parajIvoMkara maiM mArA jArahA hUM aisA jisakA nizcayarUpa Azaya hai vaha nizcayase ajJAna haiM / so aisA jisake adhyavasAya ho vaha ajJAnI hai isa ajJAnIpanase hI mithyAdRSTi hai| aura jisake aisA AzayarUpa ajJAna nahIM hai vaha jJAnIpanase samyagdRSTi hai / bhAvArtha-jisake aisA Azaya hai ki parajIvako maiM mAratA hUM aura para mujhe mArate haiM vaha Azaya ajJAna hai isaliye vaha ajJAnI mithyAdRSTi hai aura jisake yaha Azaya nahIM hai vaha jJAnI hai samyagdRSTi hai| yahAM aisA jAnanA nizcayanayakara kartAkA svarUpa yaha hai ki Apa svAdhIna jisa bhAvarUpa pariName usako usa bhAvakA kartA kahate haiM so paramArthase koI kisIkA maraNa nahIM karasakatA / jo parakara parakA maraNa mAnatA hai vaha ajJAnI hai / nimitta naimittika bhAvase kartA kahanA vyavahAranayakA vacana hai use yathArtha mAnanA samyagjJAna hai // 247 // Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smysaarH| 351 adhikAraH 7 ] kathamayamadhyavasAyo'jJAnaM ? iti cet ; AukkhayeNa maraNaM jIvANaM jiNavarehiM paNNattaM / AuM Na haresi tumaM kaha te maraNaM kayaM tesiM // 248 // AukkhayeNa maraNaM jIvANAM jiNavarehiM paNNattaM / AuMna haraMti tuhaM kaha te maraNaM kayaM tehiM // 249 / / AyuHkSayeNa maraNaM jIvAnAM jinavaraiH prajJaptaM / Ayurna harasi tvaM kathaM tvayA maraNaM kRtaM teSAM // 248 // AyuHkSayeNa maraNaM jIvAnAM jinavaraiH prajJaptaM / Ayurna haraMti tava kathaM te maraNaM kRtaM taiH // 249 // atha kathamayamadhyavasAyaH punarajJAnaM ? iti cet ;-AukkhayeNa maraNaM jIvANaM jiNavarehiM paNNattaM AyuHkSayeNa maraNaM jIvAnAM jinavaraiH prajJaptaM kathitaM / AuM Na haresi tuma Age pUchate haiM ki yaha adhyavasAna ajJAna kyoM hai ? usakA uttararUpa gAthA kahate haiM;-[jIvAnAM ] jIvoMke [ maraNaM ] maraNa hai vaha [AyuHkSayeNa ] Ayukamake kSayase hotA hai aisA [ jinavaraiH] jinezvara devane [ prajJaptam ] kahA hai so he bhAI tU mAnatA hai ki maiM parajIvako mAratA hUM yaha ajJAna hai kyoMki [ teSAM ] una parajIvoMkA [ AyuH] Ayukarma [ tvaM na harasi ] tU nahIM haratA [ tvayA ] to tUne [ maraNaM ] unakA maraNa [ kathaM kRtaM ] kaise kiyA ? / tathA [ jIvAnAM ] jIvoMkA [ maraNaM] maraNa [AyuHkSayeNa ] Ayukarmake kSayase hotA hai aisA [jinavaraiH ] jinezvaradevane [ prajJaptaM ] kahA hai paraMtu he bhAI tU aisA mAnatA hai ki maiM parajIvoMkara mArA jAtA hUM yaha mAnanA terA ajJAna hai kyoMki parajIva [tava] terA [ AyuH] Ayukarma [ na haraMti ] nahIM harate isaliye [taiH ] unhoMne [ te maraNaM] terA maraNa [kathaM kRtaM ] kaise kiyA // TIkA-nizcayakara jIvake maraNa hai vaha apane Ayukarmake kSayase hI hotA hai jo AyukA kSaya na ho to usake mAraneko koI samartha nahIM ho sakatA aura apanA Ayukarma anyakara harA nahIM jAsakatA Ayukarma to apanA upabhogakara hI kSayarUpa hotA hai isaliye anya anyakA maraNa kisItaraha bhI nahIM karasakatA / isakAraNa jo aisA mAnatA hai (abhiprAyakaratA hai ) ki maiM parajIvako mAratA hUM tathA parajIva mujhe mArate haiM aisA adhyavasAya nizcayase ajJAna hai| bhAvArthajo jIvako mAnya ho paraMtu mAnyarUpa kArya na ho vahI ajJAna hai so maraNa bhI apanA parakara kiyA nahIM hotA aura Apakara kiyA parake maraNa nahIM hotA paraMtu yaha prANI 1 tAtparyavRttau neyaM gAthA, AtmakhyAtAveva tata eva naitasyAstrAtparyavRttiSTIkA / Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [baMdhamaraNaM hi tAvanjIvAnAM svAyuHkarmakSayeNaiva tadabhAve tasya bhAvayitumazakyatvAt svAyuHkarma ca nAnyenAnyasya hartuM zakyaM tasya skhopabhogenaiva kSIyamANatvAt / tato na kathaMcanApi, anyo'nyasya maraNaM kuryAt / tato hinasmi hiMsye cetyadhyavasAyo dhruvamajJAnaM // 248 / 249 // jIvanAdhyavasAyasya tadvipakSasya kA vArtA ? iti cet ; jo maNNadi jIvemi ya jIvijAmi ya parehiM sattehiM / so mUDho aNNANI NANI etto du vivarIdo // 250 // yo manyate jIvayAmi ca jIvye cAparaiH sattvaiH / sa mUDho'jJAnI jJAnyatastu viparItaH // 250 // parajIvAnahaM jIvayAmi parajIvairjIvye cAhamityadhyavasAyo dhruvamajJAnaM sa tu yasyAsti so'jJAnitvAnmithyAdRSTiH / yasya tu nAsti sa jJAnitvAt samyagdRSTiH // 250 // kaha te maraNaM kadaM tesiM teSAmAyuHkarma ca na harasi tvaM tasyAyuSaH svopayogenaiva kSIyamAmAnatA hai yahI ajJAna hai / yaha kathana nizcayanayakI pradhAnatAse hai| tathA nimittanaimittika bhAvakara paraspara paryAyakA utpAda vyaya ho use janma maraNa kahate haiM / vahAM jisake nimittase ho use aisA kahate haiM ki isane isako mArA / yaha kahanA vyavahAra hai / yahAM aisA nahIM samajhanA ki vyavahArakA sarvathA niSedha hai jo nizcayako nahIM jAnate unake ajJAna meMTaneko kahA hai isako jAnaneke vAda donoM nayoMke avirodhako jAna yathAyogya naya mAnanA // 248 / 249 // phira pUchate haiM ki maraNake adhyavasAyako ajJAna kahA vaha to jAna liyA paraMtu usa maraNakA pratipakSI jo jIvanekA adhyavasAya usakI kyA vAta haiM ? usakA uttara kahate haiM;-[yaH] jo jIva [ manyate ] aisA mAnatA hai ki [jIvayAmi ] maiM parajIvoMko jIvita karatA hUM [ca ] aura [ paraiH sattvaiH ca] parajIva bhI mujhe [jIvye jIvita karate haiM [ sa mUDhaH ] vaha mUDha ( mohI ) hai [ ajJAnI ] ajJAnI hai [tu] paraMtu [ jJAnI ] jJAnI [ ataH ] isase [viparItaH] viparIta hai aisA nahIM mAnatA isase ulTA mAnatA hai // TIkA-parajIvoMko maiM jilAtA hUM aura parajIva mujhe jilAte haiM aisA nizcayarUpa Azaya nizcayase ajJAna hai jisake yaha Azaya ho vaha jIva ajJAnIpanase mithyAdRSTi hai aura jisake aisA adhyavasAya nahIM hai vaha jJAnIpanase samyagdRSTi hai // bhAvArtha-jo aisA mAnatA hai ki mujhe para jivAte haiM aura maiM parako jilAtA hUM ' 1 iyamapi gAthA tAtparyavRttau nAsti / Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 7] smysaarH| 343 kathamayamadhyavasAyojjJAnamiti cet ? AUdayeNa jIvadi jIvo evaM bhaNaMti savvaNhU / AuM ca Na desi tumaM kahaM tae jIviyaM kayaM tesiM // 251 // AUdayeNa jIvadi jIvo evaM bhaNaMti savvaNhU / AuM ca Na diti tuhaM kahaM Nu te jIviyaM kayaM tehiM // 252 // Ayurudayena jIvati jIva evaM bhaNaMti sarvajJAH / Ayuzca na dadAsi tvaM kathaM tvayA jIvitaM kRtaM teSAM // 251 // Ayurudayena jIvati jIva evaM bhaNaMti sarvajJAH / Ayuzca na dadAti tava kathaM tu te jIvitaM kRtaM taiH // 252 // NatvAt kathaM te tvayA teSAM maraNaM kRtamiti // 248 / 249 / 250 // AuudayeNa jIvadi jIvo evaM bhaNaMti savvaNhU Ayurudayena jIvati jIva evaM bhaNaMti sarvajJAH / AuM ca Na desi tumaM kahaM tae jIvidaM kadaM tesiM AyuHkarma ca na dadAsi tvaM teSAM jIvAnAM tasyAyuSaH svakIyazubhAzubhapariNAmenaiva upAya'mANatvAt , kathaM tvayA jIvitaM kRtaM? na kathamapi / kiM ca jJAninA puruSeNa svasaMvittilakSaNatriguNatriguptasamAdhau sthAtavyaM tAvat / yaha ajJAna hai / jisake yaha ajJAna hai vaha mithyAdRSTi hai jisake yaha ajJAna nahIM hai vaha samyagdRSTi hai // 250 // ___ Age pUchate haiM ki yaha jivAnekA adhyavasAya ajJAna kyoM hai ? usakA uttara kahate haiM;-[ jIvaH ] jIva [Ayurudayena ] apanI Ayuke udayase [ jIvati ] jItA hai [ evaM ] aisA [ sarvajJAH ] sarvajJadeva [ bhaNaMti ] kahate haiM so he bhAI [ tvaM ] tU [ AyuH ca ] para jIvako Ayukarma [ na dadAsi ] nahIM detA to [ tvayA ] tUne [ teSAM ] una parajIvoMkA [ jIvitaM ] jIvita [ kathaM kRtaM ] kaise kiyA ? [ca ] aura [ jIvaH ] jIva [ Ayurudayena ] apane Ayukarmake udayase [jIvati ] jItA hai [ evaM ] aisA [ sarvajJAH ] sarvajJadeva [ bhaNaMti ] kahate haiM so he bhAI parajIva [ tava AyuH ] tujhe Ayukarma [ na dadAti ] nahIM detA [nu ] to [taiH] unhoMne [ tava jIvitaM ] terA jIvana [kathaM kRtaM] kaise kiyA ? // TIkA-jIvoMkA jIvita apane Ayukarmake udayase hI hai / jo Ayuke udayakA abhAva ho to usa jIvitakA honA azakya hai| tathA apanA Ayukarma dUsarA dUsareko nahIM desakatA usa AyukarmakA apane pariNAmoMse hI upajanA hai isaliye dUsarA dUsarekA jIvana kisI taraha bhI nahIM kara sktaa| isakAraNa maiM parako jilAtA hUM tathA para mujhe 1 iyamapi na, AtmakhyAtAveva / Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / - [baMdhajIvitaM hi tAvajIvAnAM khAyuHkarmodayenaiva, tadabhAve tasya bhAvayitumazakyatvAt / AyuHkarma ca nAnyenAnyasya dAtuM zakyaM tasya svapariNAmenaiva upAjyamANatvAt / tato na kathaMcanApi anyo'nyasya jIvitaM kuryAt / ato jIvayAmi jIvye cetyadhyavasAyo dhruvamajJAnaM // 251 / 252 // duHkhasukhakaraNAdhyavasAyasyApi eSaiva gatiH jo appaNA du maNNadi duHkhidasuhide karemi satteti / so mUDho aNNANI NANI etto du vivarIdo // 253 // ya AtmanA tu manyate duHkhitasukhitAn karomi sattvAniti / sa mUDho'jJAnI jJAnyatastu viparItaH // 53 // parajIvAnahaM duHkhitAn sukhitAMzca karomi / parajIvairduHkhitaH sukhitazca kriyehaM, ityadhyavasAyo dhruvamajJAnaM / sa tu yasyAsti so'jJAnitvAnmithyAdRSTiH / yasya tu nAsti sa jJAnitvAt samyagdRSTiH // 253 // tadabhAve cAzakyAnuSThAnena pramAdena asya maraNaM karomi, asya jIvitaM karomi, iti yadA vikalpo bhavati tadA manasi ciMtayati asya zubhAzubhakarmodaye sati, ahaM nimittamAtrameva jAtaH iti matvA manasi rAgadveSarUpo'haMkAro na kartavya iti bhAvArthaH // 251 / 252 // atha duHkhasukhamapi nizcayena svakarmodayavazAd bhavati, ityupadizati;-jo appaNA du maNNadi dAkhidamuhide karemi satteti yaH kartA AtmanaH saMbaMdhitvena mnyte| kiM ? duHkhitasukhitAn sattvAn karomyahaM / so mUDho aNNANI NANI etto duvivarIdo yazcAhamiti pariNAmo nizcitamajJAnaH sa eva baMdhakAraNaM sa pariNAmo yasyAsti sa ajJAnI bahirAtmA etasmAdviparItaH paramopekSAsaMyamabhAvanApariNatAbhedaratnatrayalakSaNe bhedajJAne sthito jJAnIti // 253 // jilAte haiM aisA adhyavasAya nizcayakara ajJAna hai / bhAvArtha-pahale maraNake adhyavasAyameM kahA thA vaisA jAnanA // 251 / 252 // - __ Age kahate haiM ki duHkhasukha karaneke adhyavasAyakI bhI aisI hI rIti hai;-[yaH] jo jIva [ iti manyate tu] aisA mAnatA hai ki maiM [ AtmanA ] apanekara [sattvAn ] parajIvoMko [ duHkhitasukhitAn ] duHkhI sukhI [ karomi ] karatA hUM [sa mUDhaH ] vaha jIva mohI hai [ ajJAnI] ajJAnI hai [ tu] aura [jJAnI] jJAnI [ata: ] isase [ viparItaH] ulaTA mAnatA hai // TIkA-parajIvoMko maiM duHkhI karatA hUM sukhI karatA hUM aura parajIva mujhe sukhI duHkhI karate haiM aisA adhyavasAya nizcayakara ajJAna hai / so jisake aisA ajJAna hai vaha ajJAnIpanese mithyAdRSTi hai tathA jisake yaha ajJAna nahIM hai vaha jJAnIpanese samyagdRSTi hai // bhAvArtha-ji Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 345 adhikAraH 7] smysaarH| kathamadhyavasAyojJAnamiti cet : kammodaeNa jIvA dukkhisuhidA havaMti jadi savve / kammaM ca Na desi tumaM dukkhidasuhidA kahaM kayA te // 254 // kammodaeNa jIvA dukkhidamuhidA havaMdi jadi savve / kammaM ca Na diti tuhaM kadosi kahaM dukkhido tehi // 255 // kammodaeNa jIvA dukkhidamuhidA havaMti jadi savve / kammaM ca Na diti tuhaM kaha taM suhido kado tehiM // 256 // atha parasya sukhaduHkhaM karomItyadhyavasAyakaH kathamajJAnI jAtaH? iti cet;-kammaNimittaM savve dukkhidamuhidA havaMti jadi sattA yadi cet karmodayanimittaM sarve sattvA jIvAH sukhitaduHkhitA bhavaMti ? kammaM ca Na desi tumaM dukkhidamuhidA kahaM kadA te tarhi zubhAzubhakarma ca na dadAsi tvaM kathaM te jIvAstvayA sukhitaduHkhitAH kRtAH ? na kathamapi / kammaNimittaM sabve duHkhidamuhidA havaMti jadi sattA yadi cetkarmodayanimittaM sarve jIvAH sukhitaduHkhitA bhavaMti kammaM ca Na desi tuma kaha taM suhido kado tehiM tarhi zubhAzubhakarma ca na dadAsi tvaM na prayacchasi tebhyaH kathaM tvaM sukhIkRtastaiH ? na . kathamapi / kammodayeNa jIvA duHkhidamuhidA havaMti jadi savve yadi cet karmodayena sarve jIvA duHkhitasukhitA bhavaMti kammaM ca Na desi tumaM kaha taM duhido sakA aisA mAnanA hai ki maiM parajIvako sukhI duHkhI karatA hUM aura mujhe parajIva sukhI duHkhI karate haiM yaha mAnanA ajJAna hai jisake yaha hai vaha ajJAnI hai tathA jisake yaha nahIM hai vaha jJAnI hai samyagdRSTi hai // 253 // Age pUchate haiM ki yaha adhyavasAya ajJAna kaise hai ? usakA uttara kahate haiM;-[sarve jIvAH] saba jIva [karmodayena] apane karmake udayase [duHkhitamukhitAH] duHkhI sukhI [bhavaMti] hote haiM [ yadi ] jo aisA hai to he bhAI [ tvaM ] tU una jIvoMko [karma ca ] karma to [na dadAsi ] nahIM detA paraMtu tUne [te] ve [duHkhitasukhitAH ] duHstrI sukhI [ kathaM kRtAH] kaise kiye ? [ sarve jIvA ] saba jIva [ karmodayena ] apane karmake udayase [ du:khitasukhitAH ] duHkhI sukhI [bhavaMti ] hote haiM [ yadi ] jo aise haiM to he bhAI ve jIva [ tava ] tujhako [karma ca] karma to [ na dadati ] nahIM dete [taiH ] unhoMne [duHkhitaH kathaM ] duHkhI tU kaise [kRtosi ] kiyA [ca ] tathA [ sarve jIvA ] sabhI jIva [karmodayena] apane karmake udayase [ duHkhitamukhitAH ] duHkhI sukhI [ yadi ] jo [bhavaMti] hote haiM so he bhAI aisA hai to ve jIva [karma ca ] karmoko [tava] tujhe [ na dadati] 1 tAtparyavRttI "kammaNimittaM savve dukkhidasuhidA havaMti jadi sattA" iti pAThaH / 44 samaya0 Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [baMdhakarmodayena jIvA duHkhitasukhitA bhavaMti yadi sarve / karma ca na dadAsi tvaM duHkhitasukhitAH kathaM kRtAste // 254 // karmodayena jIvA duHkhitasukhitA bhavaMti yadi sarve / karma ca na dadAti tava kRtosi kathaM duHkhitastaiH // 255 // karmodayena jIvA duHkhitasukhitA bhavaMti yadi sarve / karma ca na dadati tava kathaM tvaM sukhitaH kRtastaiH // 256 // sukhaduHkhe hi tAvajIvAnAM svakarmodayenaiva tadabhAve tayorbhavitumazakyatvAt / svakarma ca nAnyenAnyasya dAtuM zakyaM tasya svapariNAmenaivopALamANatvAt / tato na kathaMcanApi anyonyasya sukhaduHkhe kuryAt / ataH sukhitaduHkhitAn karomi, sukhitaduHkhitazca kriye cetyadhyavasAyo dhruvamajJAnaM / "sarvaM sadaiva niyataM bhavati svakIyakarmodayAnmaraNajIvitaduHkhasaukhyaM / ajJAnametadiha yattu paraH parasya kuryAt pumAn maraNajIvitaduHkhasaukhyaM // 168 // kado tehiM tarhi zubhAzubhakarma ca na dadAsi tvaM na prayacchasi tebhyaH kathaM tvaM duHkhIkRtastaiH ? na kathamapi / kiM ca tattvajJAnI jIvastAvat 'anyasmai parajIvAya sukhaduHkhe dadAmi, iti vikalpa na karoti / yadA punarnirvikalpasamAdherabhAve sati pramAdena sukhaduHkhaM karomIti vikalpo bhavati tadA manasi ciMtayati-asya jIvasyAMtaraMgapuNyapApodayo jAtaH ahaM punarnimittamAtrameva, iti de nahIM sakate to [ taiH ] unhoMne [ tvaM sukhitaH ] tU sukhI [ kathaM kRtaH ] kaise kiyA // TIkA-prathama to sukhaduHkha jIvoMke apane karmake udayase hI hote haiM isaliye karmake udayakA abhAva honese una sukhaduHkhoMke udaya honekA asamarthapanA hai / tathA anyapuruSa apane karmako anyako nahIM desakatA vaha karma apane 2 pariNAmoMse hI utpanna hotA hai isakAraNa eka dUsareko sukha duHkha kisItaraha bhI nahIM desakatA / jisake aisA adhyavasAya hai ki maiM parajIvoMko sukhI duHkhI karatA hUM aura parajIvoMkara maiM sukhIduHkhI kiyA jAtA hUM" yaha adhyavasAya nizcayase ajJAna hai // bhAvArtha-jaisA Azaya ho vaisA kArya na ho aisA Azaya ajJAna hai so saba jIva apane apane karmake udayakara sukhI duHkhI hote haiM aisA honepara jo isataraha mAne ki maiM parako sukhI duHkhI karatA hUM aura para mujhe sukhI duHkhI karate haiM yaha mAnanA nizcayanayakara ajJAna hai| tathA nimittanaimittikabhAvake Azrayase sukhaduHkhakA karanevAlA kahanA vaha vyavahAra hai so nizcayakI dRSTimeM gauNa hai // aba isa arthakA kalazarUpa 168 vAM kAvya kahate haiMsarva ityAdi / artha-isa lokameM jIvoMke jo maraNa jIvita duHkha sukha haiM ve sabhI sadAkAla niyamase apane apane karmake udayase hote haiN| aisA honepara parapuruSa parake maraNa jIvita duHkha sukhako karatA hai yaha mAnanA hai vaha ajJAna hai / phira isI arthako Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 347 adhikAraH 7] smysaarH| ajJAnametadadhigamya parAtparasya pazyaMti ye maraNajIvitaduHkhasaukhyaM / karmANyahaMkRtirasena cikIrSavaste mithyAdRzo niyatamAtmahano bhavaMti // 169 // " 254 / 255 / 256 // jo marai jo ya duhido jAyadi kammodayeNa so svvo| tahmA du mArido de duhAvido cedi Na hu micchA // 257 // jo Na maradi Na ya duhido sovi ya kammodayeNa ceva khlu| tahmA Na marido No duhAvido cedi Na hu micchA // 258 // jJAtvA manasi harSaviSAdapariNAmena garvaM na karoti iti / evaM parajIvAnAM jIvitamaraNaM sukhaduHkhaM karomIti vyAkhyAnamukhyatayA gAthAsaptakena dvitIyasthalaM gataM // 254 / 255 / 256 // atha paro jana parasya nizcayena jIvitamaraNasukhaduHkhaM karotIti yosau manyate sa bahirAtmeti pratipAdayati;jo maradi jo ya duhido jAyadi kammodayeNa so savvo yo mriyate yazca duHkhito bhavati sa sarvo'pi karmodayena jAyate tahmA du mArido de duhAvido cedi Na hu micchA tasmAtkAraNAt mayA mArito duHkhIkRtazceti tavAbhiprAyoyaM na khalu mithyA ? kiMtu mithyaiva / jo Na maradi Na ya duhido sovi ya kammodayeNa khalu jIvo dRDha karate hue Ageke kathanakI sUcanikArUpa 169 vAM kAvya kahate haiM-ajJAna ityAdi / artha-aisA pUrvakathita mAnanA ajJAna hai usako prApta hue jo puruSa parase parakA maraNa jIvita duHkha sukha honA dekhate haiM mAnate haiM ve puruSa "maiM ina karmoM ko karatA hUM" aise ahaMkArarUpa rasakara karmoMke karaneke icchaka hote haiM karma karanekI mArane jivAnekI sukhI duHkhI karanekI vAMchA karate haiM ve hI niyamase mithyAdRSTi haiM aura apanese hI apanA ghAta karanevAle hote haiM / bhAvArtha-jo parako mArane jivAne tathA sukhaduHkha karanekA abhiprAya karate haiM ve mithyAdRSTi haiN| ve apane svarUpase cyuta hue rAgI dveSI mohI hoke apane Apa apanA ghAta karate haiM isaliye hiMsaka haiM // 254 / 255 / 256 // Age isI arthako gAthAmeM kahate haiM;-[ yaH mriyate ] jo maratA hai [ca yaH duHkhito jAyate ] aura jo duHkhI hotA hai [ saH] vaha [ sarvaH ] saba [karmoMdayena ] karmake udayakara hotA hai [tasmAt tu] isaliye [ te ] terA [mAritaH ca duHkhitaH iti ] "maiM mArA maiM duHkhI kiyA gayA" aisA abhiprAya [khalu na mithyA ] kyA mithyA nahIM hai ? mithyA hI hai / tathA [ yaH na mriyate ] jo nahIM maratA [ca na duHkhitaH ] aura na duHkhI hotA [ sopi ca ] vaha bhI [karmoMdayena caiva khalu ] karmake udayakara hI hotA hai [ tasmAt ] isaliye terA yaha abhiprAya hai [ na mAritaH no duHkhitazca iti ] "ki maiM mArA nahIM gayA aura na 1 'soviya kammodayeNa khalu jIvo' pAThoyaM taatpryvRttau| Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [baMdhayo mriyate yazca duHkhito jAyate karmodayena sa sarvaH / tasmAttu mAritaste duHkhitazceti na khalu mithyA // 257 // yo na mriyate na ca duHkhitaH sopi ca karmodayena caiva khalu / tasmAnna mArito no duHkhitazceti na khalu mithyA // 258 // yo hi mriyate jIvati vA duHkhito bhavati sukhito bhavati ca sa khalu karmodayenaiva tadabhAve tasya tathA bhavitumazakyatvAt / tataH mayAyaM mAritaH, ayaM jIvitaH, ayaM duHkhitaH kRtaH, ayaM sukhitaH kRtaH iti pazyan mithyAdRSTiH / "mithyAdRSTeH sa evAsya baMdhaheturviparyayAt sa evAdhyavasAyoyamajJAnAtmAsya dRzyate // 170 // " 257 / 258 // esA dujA maI de duHkhidamuhide karemi satteti / esA de mUDhamaI suhAsuhaM baMdhae kammaM // 259 // yo na mriyate yazca duHkhito na bhavati / ko'sau ? jIvaH khalu sphuTaM sa sarvo'pi karmodayenaiva tahmA Na mArido de duhAvido cedi humicchA tasmAt kAraNAt na mArito mayA na duHkhIkRtazceti tavAbhiprAyoyaM na khalu mithyA ? api tu mithyaiva anenApadhyAnena svasthabhAvAcyuto bhUtvA karmaiva banAtIti bhAvArthaH // 257 / 258 // atha sa eva pUrvasUtradvayokto mithyAjJAnabhAvo mithyAdRSTebandhakAraNaM bhavatIti kathayati;-esA dujAmadI de duHkhidasuhide karemi satteti eSA yA matiste tava duHkhitasukhitAn karomyahaM sattvAn esA duHkhI kiyA" aisA bhI abhiprAya [ khalu mithyA na ] kyA mithyA nahIM haiM ? mithyA hI hai // TIkA-nizcayakara jo maratA hai, jItA hai, duHkhI hotA hai tathA sukhI hotA hai vaha apane karmake udayakara hotA hai| usa karmake udayakA abhAva honese usa jIvake usItaraha maraNa jIvana sukha duHkha nahIM hosakatA / isaliye "yaha maiM mArA gayA, yaha maiM jivAyA, yaha maiM duHkhI kiyA, yaha maiM sukhI kiyA" aisA mAnatA huA jIva mithyAdRSTi hai // bhAvArtha-koI kisIkA mArA maratA nahIM, jivAyA jItA nahIM, sukhI duHkhI kiyA sukhI duHkhI hotA nahIM isaliye mArane jivAne AdikA jo abhiprAya karatA hai vaha to mithyAhaSTi hI hotA hai yaha nizcayakA vacana hai| yahAM vyavahAranaya gauNa hai / isakA kalazarUpa 170 vAM zloka kahate haiM-mithyAdRSTeH ityAdi / artha-mithyAdRSTikA jo yaha adhyavasAya hai vaha ajJAnarUpa pratyakSa dIkhatA hai vahI abhiprAya mithyA viparyayasvarUpa hai isaliye baMdhakA kAraNa hai // bhAvArtha-jhUThA abhiprAya hI mithyAtva hai vahI baMdhakA kAraNa hai aisA jAnanA // 257 / 258 // Age yahI adhyavasAya baMdhakA kAraNa hai aisA gAthAmeM kahate haiM; he Atman [te tu] terI [ eSA yA iti matiH] jo yaha buddhi hai ki maiM [sattvAn ] jIvoMko Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smysaarH| adhikAraH 7] 349 eSA tu yA matiste duHkhitasukhitAn karomi satvAniti / eSA te mUDhamatiH zubhAzubhaM badhnAti karma // 259 // parajIvAnahaM hinasmi na hinasmi duHkhayAmi sukhayAmi iti ya evAyamajJAnamayo'dhyavasAyo mithyAdRSTeH sa eva svayaM rAgAdirUpatvAttasya zubhAzubhabaMdhahetuH // 259 // athAdhyavasAyaM baMdhahetutvenAvadhArayati; dukkhidasuhide satte karemi jaM evamajhavasidaM te / te pAvabaMdhagaM vA puNNassa va vaMdharga hodi // 260 // mArimi jIvAvemi ya satte jaM evamajhavasidaM te / te pAvabaMdhagaM vA puNNassa va baMdhagaM hodi // 261 // de mUDhamadI suhAsuhaM vaMdhade kammaM saiSA bhavadIyA matiH he mUDhamate svasthabhAvacyutasya zubhAzubhaM karma badhnAti na kimapyanyatkAryamasti iti // 259 / / atha nizcayena rAgAdyadhyavasAnameva baMdhaheturbhavati iti pratipAdanarUpeNa tamevArtha dRDhayati;--duHkhitasukhitAn sattvAn karomyahaM kartA yadevamadhyavasitaM rAgAdyadhyavasAnaM te tava zuddhAtmabhAvanAcyutasya sataH pApasya puNyasya vA tadeva baMdhakAraNaM bhavati nacAnyat kimapi duHkhAdikaM kartumAyAti / kasmAt ? iti cet, tasya sukhaduHkhapariNAmasya jIvasya svopArjitazubhAzubhakarmAdhInatvAt iti / mArayAmi jIva[ duHkhitamukhitAn ] sukhI duHkhI [ karomi ] karatA hUM [ eSA te ] yaha terI [ mUDhamatiH] mUDhabuddhi mohasvarUpa buddhi hI [zubhAzubhaM karma] zubhaazubha karmoMko [banAti ] bAMdhatI hai // TIkA-parajIvoMko maiM mAratA hUM, duHkhI karatA hUM, sukhI karatA hUM aisA jo yaha ajJAnamaya adhyavasAya hai vaha mithyAdRSTike hotA hai| vahI svayaM rAgAdirUpapanese usake zubhAzubha baMdhakA kAraNa hai // bhAvArtha-mithyA adhyavasAya baMdhakA kAraNa hai // 259 // ___ Age mithyA adhyavasAyako baMdhakA kAraNapanA niyamase kahate haiM;- he Atman [te yadevaM adhyavasitaM ] terA jo yaha abhiprAya hai ki maiM [ sattvAn ] jIvoMko [du:khitasukhitAn ] duHkhI sukhI [ karomi ] karatA hUM [tat ] vaha hI abhiprAya [ pApabaMdhakaM vA ] pApakA baMdhaka hai [vA puNyasya baMdhakaM ] tathA puNyakA baMdhaka [ bhavati ] hai| [vA ] athavA maiM [ sattvAn ] jIvoMko [ mArayAmi ] mAratA hUM [jIvayAmi ] athavA jivAtA hUM [ yadevaM te adhyavasitaM] jo aisA terA abhiprAya hai [ tat ] vaha bhI [ pApabaMdhakaM vA ] pApakA baMdhaka hai [vA puNyasya baMdhakaM ] athavA puNyakA baMdhaka ] bhavati ] hai // TIkA-jisakI ajJAnase utpatti huI aisA rAgamaya jo adhyavasAya vaha mithyAdRSTike baMdhakA kAraNa hai aisA Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / duHkhitasukhitAn satvAn karomi yadevamadhyavasitaM te / tatpApabaMdhakaM vA puNyasya ca baMdhakaM vA bhavati // 260 // mArayAmi jIvayAmi ca satvAn yadevamadhyavasitaM te / tatpApabaMdhakaM vA puNyasya baMdhakaM vA bhavati / / 261 // ya evAyaM mithyAdRSTerajJAnajanmA rAgamayodhyavasAyaH sa eva baMdhahetuH ityavadhAraNIyaM na ca puNyapApatvena dvitvAdvaMdhasya tadvitvAM taramanveSTavyaM / ekenaivAnenAdhyavasAyena duHkhayAmi, mArayAmi iti, sukhayAmi, jIvayAmIti ca dvidhA zubhAzubhAhaMkArarasanirbharatayA dvayorapi puNyapApayorbaMdhahetutvasyAvirodhAt // 260 / 261 evaM hi hiMsAdhyAvasAya eva hiMsetyAyAtaM ; ajjhasideNa baMdho satte mAreu mA va mAreu / eso baMdhasamAso jIvANaM NicchayaNayassa // 262 // [ baMdha yAmi sattvAn yadevamadhyavasitaM te tava zuddhAtmazraddhAnajJAnAnuSThAnazUnyasya sataH pApasya puNyasya vA tadeva baMdhakaM bhavati na cAnyat kimapi kartumAyAti / kasmAt ? iti cet, tasya parajIvasya jIvitamaraNAdeH svopArjitakarmodayAdhInatvAt iti // 260 / 261 // athaivaM nizcayanayena hiMsAdhyavasAya eva hiMsetyAyAtaM vicAryamANaM; - ajjhavasideNa baMdho satte mArehi mA va mArehi adhyavasitena pariNAmena baMdho bhavati, satvAn mAraya mA vA mAraya eso niyama jAnanA / baMdha puNyapApake bhedase do bheda sahita hai so isake dopana honese kAra - kA bheda nahIM vicAranA ki puNyabaMdhakA kAraNa to anya hai aura pApabaMdhakA kAraNa koI dUsarA hI hai, eka hI isa adhyavasAyase "maiM duHkhI karatA hUM mAratA hUM tathA sukhI karatA hUM jivAtA hUM" aise do bhedoMko azubha ahaMkArarasakara pUrNa honese puNya pApa donoMhI baMdhakA kAraNapanA hai arthAt eka hI adhyavasAyase puNyapApa donoMkA baMdha hotA hai // bhAvArtha - yaha ajJAnamaya adhyavasAya hI baMdhakA kAraNa hai; usameM zubha adhyavasAya to jivAnA sukhI karanA aisA hai tathA mAranA duHkhI karanA yaha azubha adhyavasAya hai / so ahaMkArarUpa mithyAbhAva donoMmeM hI hai isaliye aisA na jAnanA ki zubhakA kAraNa to anya hai aura azubhakA kAraNa dUsarA hI hai / ajJAnapanekara donoM adhyavasAya eka hI haiM // 260 / 261 // Age kahate haiM ki aisA honepara arthAt adhyavasAyako hI jo yaha hiMsAkA adhyavasAya hai vahI hiMsA hai yaha siddha yasya ] nizcaya nayakA yaha pakSa hai ki [ sattvAn ] jIvoMko baMdhakA kAraNa honese huA; - [ nizcayana[ mArayatu ] mAro Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 7] samayasAraH / adhyavasitena baMdhaH sattvAn mArayatu mA vA mArayatu / eSa baMdhasamAso jIvAnAM nizcayanayasya // 262 // parajIvAnAM svakarmodayavaicitryavazena prANavyaparopaH kadAcid bhavatu, kadAcinmA bhavatu / ya eva hinasmItyahaMkArarasanirbharo hiMsAyAmadhyavasAyaH sa eva nizcayatastasya baMdhahetuH, nizcayena parabhAvasya prANavyaparopasya pareNa kartumazakyatvAt // 262 // athAdhyavasAyaM pApapuNyayorbaMdhahetutvena darzayati ; - evamaliye adatte avaMbhacere pariggahe ceva / kIrai ajjhavasANaM jaM teNa du vajjhae pAvaM // 351 263 // baMdhasamAso eSa pratyakSIbhUto baMdhasamAsaH baMdhasaMkSepaH / tadviparItena nirupAdhicidAnaMdaikalakSaNanirvikalpasamAdhinA mokSo bhavatIti mokSasamAsaH / keSAM ? jIvANaM NicchayaNayassa jIvAnAM nizcayanayasyeti / evaM jIvitamaraNasukhaduHkhAni pareSAM karomItyadhyavasAya eva baMdhakAraNaM, prANavyaparopaNAdivyApAro bhavatu mA bhavatu / evaM sarvaM jJAtvA rAgAdyapadhyAnaM tyajanIyamiti vyAkhyAnamukhyatvena sUtraSaTkena tRtIyasthalaM gataM // 262 // atha hiMsAdhyavasAnaM pUrvamuktaM tAvat idAnIM punaH asatyAdyatratAdhyavasAnaiH pApaM satyAdyadhyavasAnaizca puNyabaMdho bhavatItyA 1 [ vA mA mArayatu] athavA mata mAro [ jIvAnAM ] yaha jIvoMke [ baMdhaH ] karmabaMdha [ adhyavasitena [ adhyavasAyakara hI hotA hai ] eSaH baMdhasamAsaH ] yaha hI baMdhakA saMkSepa hai // TIkA - parajIvoMke prANoM kA viyoga ( nAza ) hai vaha apane karmake udayakI vicitratAse hai vaha kabhI hove athavA na hove paraMtu "yaha maiM mAratA hUM" aisA ahaMkArarasa se bharA huA hiMsAkA adhyavasAya ( abhiprAya ) hai vahI nizcayase usa abhiprAyavAyavAle puruSake baMdhakA kAraNa hai / kyoMki nizcayanayakI pakSa meM parakA bhAva jo prANoMkA viyogakaranA vaha dUsarekara nahIM kiyA jAsakatA // bhAvArtha -- nizcaya nayakara dUsareke prANoMkA viyoga karanA dUsarekara nahIM kiyA jAsakatA / usake karmake udayakI vicitratAse kadAcita hotA hai kabhI nahIM bhI hotA / isaliye jo aisA mAnatA hai - ahaMkAra karatA hai " ki maiM parajIvako mAratA hUM" yaha ahaMkArarUpa adhyavasAya ajJAnamaya hai / yahI hiMsA hai kyoMki apane vizuddha caitanya prANakA ghAta hai / tathA yahI baMdhakA kAraNa hai yaha nizcayanayakA mata hai / yahAM vyavahAranako gauNakara kahA jAnanA vaha kathaMcit jAnanA, sarvathA ekAMtapakSa hai vaha mithyAtva hai // 262 // I Age yaha jaise hiMsAkA adhyavasAya kahA hai usItaraha usIko anya kAryoM meM bhI puNyapApake baMdhakA kAraNapanekara pratyakSa dikhalAte haiM; - [ evaM ] pahale hiMsAkA adhya Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / tahaviya sacce datte vaMbhe apariggahanttaNe ceva / kIrai ajjhavasANaM jaM teNa du vajjhae puNNaM // 264 // evamalIke'datte'brahmacarye parigrahe caiva / kriyate'dhyavasAnaM yattena tu badhyate pApaM // 263 // tathApi ca satye datte brahmaNi aparigrahatve caiva / kriyate'dhyavasAnaM yattena tu badhyate puNyaM // 264 // [ baMdha evamayamajJAnAt yo yathA hiMsAyAM vidhIyate'dhyavasAyaH, tathA asatyAdattAbrahmaparigraheSu yazca vidhIyate sa sarvo'pi kevala eva pApabaMdhahetuH / yastu ahiMsAyAM yathA vidhIyate adhyavasAyaH, tathA yazca satyadatta brahmAparigraheSu vidhIyate sa sarvo'pi kevala eva puNyabaMdhahetuH // 263 / 264 // khyAti ; - evamasatye caurye'brahmaNi parigrahe caiva yatkriyate'dhvasAnaM tena pApaM badhyate iti prathamagAthA gatA / yazcAcaurye satye brahmacarye tathaivAparigrahatve yatkriyate'dhyavasAnaM tena puNyaM dhya iti vratAtaviSaye puNyapApabaMdharUpeNa sUtrabhUtagAthAdvayaM gataM // 263 / 264 // ataH parami vasAya kahA thA usItaraha [ alIke ] asatya [ adatte ] corI Adise vinA diye paradhanakA lenA [ abrahmacarye ] khIkA saMsarga [ parigrahe ] dhanadhAnyAdika inameM [ yat adhyavasAnaM ] jo adhyavasAna [ kriyate ] kiyA jAtA hai [ tena tu ] usase to [ pApaM badhyate ] pApakA baMdha hotA hai [ api ca ] aura [ tathA ] usI taraha [ satye ] satyameM [ datte ] diyA huA lenemeM [ brahmaNi] brahmacaryameM [ ca aparigrahatve eva ] aura aparigrahameM [ yat ] jo [ adhyavasAnaM ] adhyavasAna [kri] kiyA jAtA hai [ tena tu ] usase [ puNyaM badhyate ] puNyakA baMdha hotA hai // TIkA-pUrvakathita rIti se ajJAnase jaise hiMsA meM adhyavasAya kiyA jAtA hai usI taraha adatta abrahma parigraha inameM jo adhyavasAya kiyA jAya to vaha sabhI kevala eka pApabaM - kAhI kAraNa hai / tathA jaise ahiMsA meM adhyavasAya kiyA jAtA hai usItaraha satya datta brahmacarya aparigraha inameM bhI avyavasAya kiyA jAya vaha sabhI eka puNyabaMdhakA hI kAraNa hai // bhAvArtha - jaisA hiMsA meM adhyavasAya pApabaMdhakA kAraNa kahA hai usItaraha asatya adatta abrahma parigraha inameM adhyavasAya pApabaMdhakA kAraNa hai / tathA jaise ahiMsAmeM avasAya puNyabaMdhakA kAraNa hai usItaraha satya datta brahmacarya aparigrahapanA inameM bhI puNyabaMdhakA kAraNa hai / isaprakAra pAMca pApoMkA abhiprAya to pApabaMdha karatA hai aura pAMca vratarUpa eka deza vA saba dezameM abhiprAya vaha puNyabaMdha karatA hai / / 263 / 264 // Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 7] smysaarH| 353 na ca bAhyavastu dvitIyo'pi baMdhaheturiti zakyaM vaktuM;vatthu paDucca jaM puNa ajjhavasANaM tu hoi jIvANaM / Na ya vatthudo du baMdho ajjhavasANeNa baMdhotthi // 265 // vastu pratItya yatpunaradhyavasAnaM tu bhavati jIvAnAM / na ca vastutastu baMdho'dhyavasAnena baMdhosti // 265 // adhyavasAnameva baMdhaheturna tu bAdyavastu tasya baMdhahetoradhyavasAnasya hetutvenaiva caritArthatvAt / tarhi kimartho bAhyavastupratiSedhaH? adhyavasAnapratiSedhArthaH / adhyavasAnasya hi bAhyavastu, AzrayabhUtaM / na hi bAhyavastvanAzritya adhyavasAnamAtmAnaM labhate / yadi bAhyavastvanAzrityApi adhyavasAnaM jAyeta tadA yathA vIrasUsutasyAzrayabhUtasya sadbhAve vIradameva sUtradvayaM pariNAmamukhyatvena trayodazagAthAbhirvivRNoti / tadyathA, bAhyaM vastu rAgAdipariNAmakAraNaM pariNAmastu baMdhakAraNamityAvedayati;-vatthu paDucca jaM puNa ajjhavasANaM tu hodi jIvANaM bAhyavastu cetanAcetanaM paMceMdriyaviSayabhUtaM pratItya Azritya jIvAnAM tatprasiddha rAgAdyadhyavasAnaM bhavati Na hi vatthudo du baMdho na hi vastunaH sakAzAdvaMdho bhavati / tarhi kena baMdhaH ? ajjhavasANeNa baMdhotti vItarAgaparamAtmatattvabhinnena rAgAdyadhyavasAnena baMdho bhavati / vastunaH sakAzAdvaMdho kathaM na bhavatIti cet, anvayavyatirekAbhyAM __Age kahate haiM ki jo bAhya vastu hai vaha baMdhakA kAraNa hai ki nahIM ? koI samajhegA ki jaise adhyavasAna baMdhakA kAraNa hai vaise anya bAhya vastu bhI baMdhakA kAraNa hai so aisA nahIM hai, eka adhyavasAya hI baMdhakA kAraNa hai;-[jIvAnAM tu] jIvoMke [ yat punaradhyavasAnaM ] jo adhyavasAna hai vaha [vastu] vastuko [pratItya ] avalaMbana karake [ bhavati] hotA hai / [tu vastutaH] tathA vastuse [baMdhaH na ca] baMdha nahIM hai [ adhyavasAnena ] adhyavasAnakara hI [baMdhaH asti] baMdha hai // TIkAadhyavasAna hI baMdhakA kAraNa hai bAhya vastu baMdhakA kAraNa nahIM hai / kyoMki baMdhakA kAraNa jo adhyavasAna usake kAraNapanekara hI bAhya vastuko caritArthapanA hai bAhya vastu to adhyavasAnakA hI kAraNa hai baMdhakA kAraNa nahIM hai| yahAM pUchate haiM ki bAhya vastu baMdhakA kAraNa nahIM hai to usakA niSedha kisaliye kiyA jAtA hai ? ki bAhyavastukA prasaMga mata karo tyAga karo / usakA samAdhAna kahate haiM-adhyavasAnake niSedhakeliye bAhya vastukA tyAga karAyA jAtA hai kyoMki bAhya vastu adhyavasAnakA AzrayabhUta hai bAhya vastuke Azraya vinA adhyavasAna apane svarUpako nahIM pAtA nahIM upajatA / yadi bAhya vastukA Azraya na lekara bhI adhyavasAna utpanna ho to jaise subhaTakI mAtAkA putra jo subhaTa usakA sadbhAva honese usakA Azraya lekara kisIke adhyavasAna hotA hai ki 45 samaya Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [baMdhasUsUnuM hinasmItyadhyavasAyo jAyate, tathA vaMdhyAsutasyAzrayabhUtasyAsadbhAve'pi vaMdhyAsutaM hinasmItyadhyavasAyo jAyeta / naca jAyate / tato nirAzrayaM nAstyadhyavasAnamiti niyamaH / tata eva cAdhyavasAnAzrayabhUtasya bAhyavastuno'tyaMtapratiSedhaH, hetupratiSedhenaiva hetumatpratiSedhAt / naca baMdhahetuhetutve satyapi bAhyaM vastu baMdhahetuH syAt IryAsamitipariNatayatIMdrapadavyApAdyamAnavegApatatkAlacoditakuliMgavat bAhyavastuno baMdhahetuhetorabaMdhahetutvena baMdhahetutvasyAnaikAMtikatvAt / ato na bAhyavastu jIvasyAtadbhAvo baMdhahetuH / adhyavasAnameva tasya tadbhAvo baMdhahetuH // 265 // vyabhicArAt / tathAhi-bAhyavastuni sati niyamena baMdho bhavatIti anvayo nAsti, tadabhAve baMdho bhavatIti vyatireko'pi nAsti / tarhi kimarthaM bAhyavastutyAgaH? iti cet, rAgAdyadhyavasAnAnAM parihArArtha / ayamatra bhAvArthaH / bAhyapaMceMdriyaviSayabhUte vastuni sati ajJAnabhAvAt rAgAdyadhyavasAnaM bhavati tasmAdadhyavasAnAdvaMdho bhavatIti pAraMparyeNa vastu baMdhakAraNaM bhavati na ca sAkSAt / adhyavasAnaM punarnizcayena baMdhakAraNamiti // 265 // evaM baMdhahetutvena nirdhArita subhaTakI mAtAke putrako maiM mAratA hUM usItaraha bAMjhake putrakA sadbhAva na honepara bhI bhI usake Azraya bhI "maiM baMdhyAsutako mAratA hUM" aisA adhyavasAna honA cAhiye so to nahIM hotaa| aise vinA Azraya adhyavasAna nahIM upajatA / jaba baMdhyAkA putra hI nahIM hai to mAranekA adhyavasAna kaise hosakatA hai ? isaliye yaha niyama hai ki bAhya vastuke vinA nirAzraya adhyavasAna nahIM utpanna hotA isIkAraNa adhyavasAnakA AzrayabhUta jo bAhyavastu usakA atyaMta niSedha hai isaliye kAraNake pratiSedhase hI kAryakA bhI pratiSedha hotA hai yaha nyAya hai / bAhyavastu adhyavasAnakA hetu hai isakAraNa usake niSedhase adhyavasAnakA niSedha hotA hai paraMtu bAhyavastuke baMdhakA hetu adhyavasAnako hetupanA honepara bAhyavastu baMdhakA hetu nahIM hai isameM vyabhicAra hai / kyoMki jaise koI munIMdra IryAsamitirUpa pravarta rahA hai usake caraNase hanA gayA jo kAlakA prerA ativegase zIghra Akara par3A koI ur3atA huA jIva usake mara jAnese munIzvarako hiMsA nahIM lagatI, usItaraha anya vastu bhI baMdhake kAraNa mAne gaye haiM ve abaMdhake bhI kAraNa haiM / isaliye bAhya vastuko baMdhakA kAraNapanA mAnanemeM anaikAMtika hetvAbhAsapanA (vyabhicAra ) AtA hai kyoMki nizcayase bAhya vastumeM baMdhakA kAraNapanA nirdoSa siddha nahIM hotA / jIvake bAhyavastu atadbhAvarUpa hai vaha baMdhakA kAraNa nahIM hai tadbhAvasvarUpa adhyavasAna hI baMdhakA kAraNa hai // bhAvArtha-baMdhakA kAraNa nizcayanayakara adhyavasAna hI hai aura bAhyavastueM adhyavasAnakA AlaMbana ( sahAyaka ) haiM unakI sahAyatAse adhyavasAna utpanna hotA hai isaliye adhyavasAnakA kAraNa kahI jAtI haiM / vinA bAhya vastu nirAzraya adhyavasAna Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 7] smysaarH| evaMvidhahetutvena nirdhAritasyAdhyavasAnasya svArthakriyAkAritvAbhAvena mithyAtvaM darzayati; dukkhidamuhide jIve karemi baMdhemi taha vimocemi / jA esA mUDhamaI NiratthayA sAhu de micchA // 266 // duHkhitasukhitAn jIvAn karomi bandhayAmi tathA vimocayAmi / __ yA eSA mUDhamatiH nirarthikA sA khalu te mithyA // 266 // parAn jIvAn duHkhayAmi sukhayAmItyAdi baMdhayAmi vA yadetadadhyavasAnaM tatsarvamapi parabhAvasya parasminnavyApriyamANatvena svArthakriyAkAritvAbhAvAt khakusumaM lunAmItyadhyavasAnavanmithyArUpaM kevalamAtmano'narthAyaiva // 266 // syAdhyavasAnasya svArthakriyAkAritvAbhAvena mithyAtvamasatyatvaM darzayati;-dukkhidamuhide jIve karemi baMdhAmi taha vimocemi duHkhitasukhitAn jIvAn karomi, badhnAmi, tathA vimocayAmi jA esA tujjha madI NiracchayA sAhu de micchA yA eSA tava matiH sA nirarthikA niSprayojanA hu sphuTaM / de aho tataH kAraNAt mithyA vitathA vyalIkA bhavati / kasmAt ? iti cet , bhavadIyAdhyavasAne satyapi parajIvAnAM sAtAsAtodayAbhAvAt sukhaduHkhAbhAvaH svakIyAzuddhazuddhAdhyavasAnAbhAvAt baMdho mokSAbhAvazceti // 266 // nahIM upajatA / isIse bAhya vastukA tyAga karAyA gayA hai / yadi baMdhakA kAraNa bAhya vastu hI kaho to isameM vyabhicAra AtA hai / vyabhicAra use kahate haiM ki kAraNa kisI jagaha dIkhe kisI jagaha nahIM diikhe| usakA dRSTAMta aise hai jaise koI muni IryAsamitise yatnakara gamana karatA thA usa samaya usake pairoMke nIce koI ur3atA jIva Apar3A phira maragayA to usakI hiMsA munIzvarako nahIM lagatI / so yahAM bAhyadRSTikara dekhAjAya to hiMsA huI paraMtu munike hiMsAkA adhyavasAna nahIM hai isaliye baMdhakA kAraNa nahIM hai / usItaraha anya bhI bAhyavastu jAnanA / bAhyavastuke vinA nirAzraya adhyavasAya nahIM hotA isaliye usakA niSedha hI hai // 265 // Age kahate haiM ki isaprakAra baMdhake kAraNapanese nizcaya kiyA jo adhyavasAna usake apanI arthakriyAkA karanevAlApanA nahIM hai isaliye usake mithyApana hai| jisake arthakriyAkArIpana nahIM hai vahI mithyA hai jo karanA cAhiye vaha nahIM hotA isaliye aisI cAha karanA jhUTha hai aisA dikhalAte haiM; he bhAI [ te yA eSA mUDhamatiH terI jo aisI mUDhabuddhi hai ki maiM [jIvAn ] jIvoMko [ duHkhitasukhitAn / duHkhI sukhI [ karomi ] karatA hUM [ baMdhayAmi ] baMdhAtA hUM [ tathA ] aura [vimocayAmi ] chur3AtA hUM [sA] vaha mohasvarUpa buddhi [nirarthikA] nirarthaka hai Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [baMdhakuto nAdhyavasAnaM svArthakriyAkAri ? iti cet; ajjhavasANaNimittaM jIvA vajjhaMti kammaNA jadi hi|| mucaMti mokkhamagge ThidA ya tA kiM karosi tumaM // 267 // adhyavasAnanimittaM jIvA badhyate karmaNA yadi hi / / ___mucyate mokSamArge sthitAzca tat kiMkaroSi tvaM // 267 // yatkila baMdhayAmi mocayAmItyadhyavasAnaM tasya hi svArthakriyA yadvaMdhanaM mocanaM jIvAnAM / jIvastu asyAdhyavasAyasya sadbhAve'pi sarAgavItarAgayoH svapariNAmayoH abhAvAnna badhyate na mucyate / sarAgavItarAgayoH svapariNAmayoH sadbhAvAttasyAdhyavasAyasyAmAatha kasmAdadhyavasAnaM svArthakriyAkAri na bhavatIti cet ;-ajjhavasANaNimittaM jIvA vajjhaMti kammaNA jadi hi mithyAtvarAgAdisvakIyAdhyavasAnanimittaM kRtvA te jIvA nizcayena karmaNA vadhyante iti cet mucaMti mokkhamagge ThidA ya te zuddhAtmasamyazraddhAnajJAnAnucaraNarUpanizcayaratnatrayalakSaNe mokSamArge sthitAH punarmucyate yadi cette jIvAH kiM karosi tumaM tarhi kiM karoSi tvaM he durAtman na kimapIti, tvadIyAdhyavasAnaM svArthakriyAkAri na bhavati // atha duHkhitA jIvAH svakIyapApodayena bhavaMti na ca bhavadIyapariNAmeneti;-kAyeNa ityAdi svakIyapApodayena jIvA duHkhitA bhavaMti yadi cet ? teSAM jIvAnAM svakIyapApakarmodayabhAve bhavato kimapi kartuM nAyAti iti hetoH manovacanakAyaiH zastraizca jIvAn duHkhitAn karomi iti re durAtman tvadIyA matirmithyA / paraM kiM tu svasthabhAvacyuto bhUtvA tvaM pApameva badhnAsi iti / atha sukhitA api nizcayena svakIyazubhakarmodaye jisakA viSaya satyArtha nahIM hai isaliye [ khalu ] nizcayakara [ mithyA ] mithyA hai / TIkA-parajIvoMko duHkhI karatA hUM sukhI karatA hUM ityAdi tathA baMdhAtA hUM chur3AtA hUM ityAdi jo yaha adhyavasAna hai vaha sabhI mithyA hai kyoMki parabhAvakA parameM vyApAra na honese svArthakriyAkArIpana nahIM hai parabhAva parameM praveza nahIM krtaa| jaise koI kahe ki maiM AkAzake phUlako tor3atA hUM aisA adhyavasA nakare vaha jhUThA hai usItaraha mithyAsvarUpa kevala apane anarthakeliye hI hotA hai parakA kucha bhI karanevAlA nahIM hai / bhAvArtha-jisakA viSaya nahIM hai vaha nirarthaka hotA hai so parako duHkhI sukhI Adi karanekI buddhi kare so para isakA kiyA duHkhI sukhI hotA nahIM hai taba buddhi nirarthaka huI yaha buddhi mithyA hai // 266 // ____ Age phira pUchate haiM ki yaha adhyavasAna apanI arthakriyAkA karanevAlA kisataraha nahIM hai ? usakA uttara kahate haiM; he bhAI [yadi hi ] jo [ jIvAH ] jIva [ adhyavasAnanimittaM ] adhyavasAnake nimittase [ karmaNA ] karmase [ badhyate ] Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 7] samayasAraH / 357 ve'pi badhyate mucyate ca, yataH paratrAkiMcitkaratvAnnedamadhyavasAnaM svArthakriyAkAri tatazca mithyaiveti bhAvaH / "anenAdhyavasAnena niSphalena vimohitaH / tatkiMcanApi naivAsti nAtmAtmAnaM karoti yat // 171 // "267 // sati bhavaMtIti kathayati kAyeNa dukkhavemiya satte evaM tu jaM madiM kuNasi / savvAvi esa micchA duhidA kammeNa jadi sattA // vAcAe dukkhavemiya satte evaM tu jaM madiM kuNasi / savvAvi esa micchA duhidA kammeNa jadi sattA // maNasAe dukkhavemiya satte evaM tu jaM madiM kuNasi / savvAvi esa micchA duhidA kammeNa jadi sattA // saccheNa dukkhavemiya satte evaM tu jaM madiM kuNasi / savvAvi esa micchA duhidA kammeNa jadi sattA // kAyeNa ca vAyA vA maNeNa suhide karemi satteti / evaMpi vadi micchA suhidA kammeNa jadi sattA // kAyena duHkhayAmi sattvAn evaM tu yanmatiM karoSi / sarvApi eSA mithyA duHkhitAH karmaNA yadi sattvAH // vAcA duHkhayAmi sattvAn evaM tu yanmatiM karoSi / sarvApi eSA mithyA du:khitAH karmaNA yadi sattvAH // manasA duHkhayAmi sattvAn evaM tu yanmatiM karoSi / sarvApi eSA mithyA duHkhitAH karmaNA yadi sattvAH // zastreNa duHkhayAmi sattvAn evaM tu yanmatiM kabaMdhate haiM [ca] aura [ mokSamArge] mokSamArgameM [sthitAH] tiSThehue [mucyate] karmakara chUTate haiM aisA jaba hai [tat ] to [tvaM kiM karoSi ] tU kyA karegA ? terA to bAMdhane chor3anekA abhiprAya viphala huA // TIkA-he bhAI terI yaha buddhi hai ki maiM pragaTapane baMdhAtA hUM chur3AtA hUM aisA adhyavasAna hai usakI arthakriyA jIvoMkA bAMdhanA chor3anA hai / so jIva to isa adhyavasAyake maujUda honepara bhI apane sarAgavItarAgapariNAmake abhAvase na baMdhate haiM na chUTate haiN| aura apane sarAgavItarAgapariNAmake sadbhAvase tere adhyavasAyakA abhAva honepara bhI baMdhate haiM tathA chUTate haiM, isaliye parameM to yaha akiMcitkara hai kucha bhI karanevAlA nahIM hai / isakAraNa yaha adhyavasAna khArthakriyAkArI nahIM hai isaliye mithyA hI hai aisA bhAva hai // bhAvArtha-jo hetu kucha bhI na kare use akicitkara kahate haiM so yaha bAMdhane chor3anekA adhyavasAna hai usane parameM kucha bhI nahIM kiyA / kyoMki isake na honepara jIva apane sarAga vItarAga pariNAmakara 1 ita Arabhya gAthApaMcakaM nopalabdhamAtmakhyAtau tato nAstyasya gAthApaMcakasyAtmakhyAtiH // Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 [baMdha rAyacandrajainazAstramAlAyAm / savve karei jIvo ajjhavasANeNa tiriynnerthie| devamaNuye ya savve puNNaM pAvaM ca NeyavihaM // 268 // dhammAdhammaM ca tahA jIvAjIve aloyaloyaM ca / savve karei jIvo ajjhavasANeNa appANaM // 269 // roSi / sarvApi eSA mithyA duHkhitAH karmaNA yadi sattvAH // kAyena ca vAcA vA manasA sukhitAn karomi sattvAniti / evamapi bhavati mithyA sukhinaH karmaNA yadi sattvAH / / svakIyakarmodayena jIvA yadi cet sukhitA bhavaMti / na ca tvadIyapariNAmena tarhi manovacanakAyai vAn sukhitAnahaM karomi iti bhavadIyA matirmithyA / evaM tavAdhyavasAnaM svArthakaM na bhavati / paraM kiM tu niruparAgaparamacijjyotiHsvabhAve svazuddhAtmatattvamazraddadhAnaH, tathaivAjAnan abhAvayaMzca tena zubhapariNAmena puNyameva badhnAti ityarthaH // 267 // atha svasthabhAvapratipakSabhUtena ca rAgAdyadhyavasAnena mohitaH sannayaM jIvaH samastamapi paradravyamAtmani niyojayati ityupadizati;-udayAgatanarakagatyAdikarmavazena nArakatiryaGmanuSyadevapApapuNyarUpAn karmajanitabhAvAn AtmAnaM karoti AtmanaH saMbaMdhAtkaroti / nirvikAraparamAtmatattvajJAnAd bhraSTaH san nArako'hamityAdirUpeNa, udayAgatakarmajanitavibhAvapariNAmAn Atmani yojayatItyarthaH / dharmAdharmAstikAyajIvAjIvalokAlokajJeyapadArthAn adhyavasAnena tatpari hI baMdhamokSako prApta hotA hai aura isake honepara bhI jIva apane sarAgavItarAgapariNAmake abhAva honese baMdhamokSako nahIM prApta hotA / isaliye adhyavasAna parameM akiMcitkara hai isakAraNa svArthakriyAkArI nahIM mithyA hai // aba isa arthakA kalazarUpa tathA Ageke kathanakI sUcanikArUpa 171 vAM zloka kahate haiM-anenA ityAdi / arthaAtmA isa niSphala ( nirarthaka ) adhyavasAyase mohAhuA apaneko anekarUpa karatA hai so aisA padArtha koI jagatameM nahIM hai jisarUpa apaneko nahIM kare sabhIrUpa karatI hai / bhAvArtha-yaha AtmA mithyA abhiprAyakara bhUlAhuA caturgatisaMsArameM jitanI avasthAyeM haiM jitane padArtha haiM una saba svarUpa Apako huA mAnatA hai / apane zuddhasvarUpako nahIM pahicAnatA // 267 // ___ Age isa arthako pragaTarUpa gAthAmeM kahate haiM;-[jIvaH] jIva [ adhyavasAnena] adhyavasAnakara apane [ tiryagnairayikAn sarvAn ] saba tiryaMca nAraka [ ca devamanujAn ] deva manuSya [ sarvAn ] sabhI paryAyoMko [ karoti ] karatA hai [ ca ] aura [ naikavidhaM puNyaM pApaM ] aneka prakArake puNyapApoMko apane karatA hai [ tathA ca ] tathA [ dharmAdharma ] dharma adharma [ jIvAjIvau ] jIva ajIva [ ca] Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 359 adhikAraH 7] smysaarH| sarvAn karoti jIvo'dhyavasAnena tiryaGnairayikAn / devamanujAMzca sarvAn puNyaM pApaM ca naikavidhaM // 268 // dharmAdharmaM ca tathA jIvAjIvau alokalokaM ca / sarvAn karoti jIvaH adhyavasAnena AtmAnaM // 269 // yathAyameva kriyAgarbhahiMsAdhyavasAnena hiMsakaM, itarAdhyavasAnairitaraM ca AtmAtmAnaM kuryAt , tathA vipacyamAnanArakAdhyavasAnena nArakaM, vipacyamAnatiryagadhyavasAnena tiryaMcaM, vipacyamAnamanuSyAdhyavasAnena manuSyaM, vipacyamAnadevAdhyavasAnena devaM, vipacyamAnasukhAdipuNyAdhyavasAnena puNyaM, vipacyamAnaduHkhAdipApAdhyavasAnena pApamAtmAnaM kuryAt / tathaiva ca jJAyamAnadharmAdhyavasAnena dharma, jJAyamAnAlokAkAzAdhyavasAyenAlokAkAzamAtmAnaM kuryAt / "vizvAdvibhakto'pi hi yatprabhAvAdAtmAnamAtmA vidadhAti vizvaM / mohaikakaMdodhyavasAya eSa nAstIha yeSAM yatayasta eva // 172 // "2680269 // chittivikalpanAtmAnaM karoti, AtmanaH saMbaMdhAt karotItyabhiprAyaH / kiM ca, yathA ghaTAkArapariNataM jJAnaM ghaTa ityupacAreNocyate tathA dharmAstikAyAdijJeyapadArthaviSaye dharmo'yamityAdi yo'sau paricchittirUpo vikalpaH sopyupacAreNa dharmAstikAyAdirbhaNyate / kathaM ? iti cet , dha rmAstikAyAdiviSayatvAt / svasthabhAvacyuto bhUtvA yadA dharmAstikAyoyamityAdivikalpaM karoti tadA tasmin vikalpe kRte sati dharmAstikAyAdirapyupacAreNa kRto bhavati iti // 268 / 269 // aura [ alokalokaM ] loka aloka [ sarvAn ] ina sabhIko [jIvaH ] jIva [ adhyavasAnena ] adhyavasAnakara [ AtmAnaM ] AtmasvarUpa [ karoti ] karatA hai // TIkA-jaise yaha AtmA pUrvokta kriyAvAle hiMsAke adhyavasAnakara apaneko hiMsaka karatA hai aura ahiMsAke adhyavasAnakara ahiMsaka karatA hai tathA anya adhyavasAnakara anya bahuta prakAra karatA hai / usItaraha udayameM AyA jo nArakakA adhyavasAna usakara apaneko nArakI karatA hai, udayameM AyA jo tiryacakA adhyavasAna usakara apaneko tiryaMca karatA hai, udayameM AyA jo manuSyakA adhyavasAya usakara apaneko manuSya karatA hai, udayameM AyA jo devakA adhyavasAna asakara apaneko deva karatA hai, udaya AyA jo sukha Adi puNyakA adhyavasAna usakara puNyarUpa apaneko karatA hai, udaya AyA jo duHkhaAdi pApakA adhyavasAna usakara apaneko pAparUpa karatA hai| usItaraha jAnanemeM AyA jo dharma usake adhyavasAnakara apaneko dharmarUpa karatA hai, jAnehue adharmake adhyavasAnakara apaneko adharmarUpa karatA hai, jAnehue anya jIvake adhyavasAnakara apaneko anya jIvarUpa karatA hai, jAnehue pudgalake adhyavasAnakara apaneko pudgalarUpa karatA hai, jAnehue lokAkAzake adhyavasAnakara Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [ baMdhaedANi Natthi jesiM ajjhavasANANi evamAdINi / te asuheNa suheNa va kammeNa muNI Na lippaMti // 270 // etAni na saMti yeSAmadhyavasAnAnyevamAdIni / te'zubhena zubhena vA karmaNA munayo na lipyaMti // 270 // __etAni kila yAni trividhAnyadhyavasAnAni samastAnyapi zubhAzubhakarmabaMdhanimittAni svayamajJAnAdirUpatvAt / tathAhi, yadidaM hinasmItyAdyadhyavasAnaM tattvajJAnamayatvena Aatha nizcayena paradravyAdbhinno'pi yasya mohasya prabhAvAt AtmAnaM paradravye yojayati sa moho yeSAM nAsti ta eva tapodhanA iti prakAzayati;-edANi Natthi jesiM ajjhavasA. NANi evamAdINi etAnyevamAdIni pUrvoktAni zubhAzubhAdhyavasAnAni karmabaMdhanimittabhUtAni na saMti yeSAM te asuheNa suheNa ya kammeNa muNI Na lippaMti ta eva munIzvarAH zubhAzubhakarmaNA na lipyate / kiM ca vistaraH, zuddhAtmasamyakzraddhAnajJAnAnucaraNarUpaM nizcayaratnatrayalakSaNaM bhedavijJAnaM yadA na bhavati tadAhaM jIvAn hinasmItyAdi hiMsAdhyavasAnaM nAapaneko lokAkAzarUpa karatA hai, jAnehue alokAkAzake adhyavasAnakara apaneko alokAkAzarUpa karatA hai| isataraha adhyavasAnakara apaneko saba svarUpa karatA hai // bhAvArtha-yaha adhyavasAna ajJAnarUpa hai isaliye apanA paramArtharUpa nahIM jAnanA / AtmA Apako aneka avasthArUpa karatA hai unameM ApA mAna pravartatA hai / aba isa arthakA kalazarUpa 172 vAM kAvya kahate haiM tathA agale kathanakI sUcanA karate haiMvizvAt ityAdi / artha--yaha AtmA saba dravyoMse bhinna hai taubhI jisa adhyavasAyake prabhAvase apaneko samastasvarUpa karatA hai vaha adhyavasAya kaisA hai ? ki jisakA mUla moha hai / aisA adhyavasAya jinake nahIM hai ve muni haiM // 268 / 269 // __ Age kahate haiM ki yaha adhyavasAya jinake nahIM hai ve muni karmase nahIM lipta hote;[etAni ] ye pUrvokta adhyavasAya tathA [evamAdIni ] isatarahake anya bhI [adhyavasAnAni ] adhyavasAna [ yeSAM] jinake [na saMti ] nahIM haiM [te munayaH] ve munirAja [ azubhena ] azubha [ vA ] athavA [ zubhena karmaNA] zubhakarmase [na lipyaMte ] nahIM lipta hote // TIkA-ye pUrvokta adhyavasAna tIna prakArake haiM ajJAna adarzana acaritra / ye sabhI zubha azubha karmabaMdhake nimitta haiM kyoMki ye Apa ( svayaM ) ajJAnAdirUpa haiN| kisataraha haiM so kahate haiM jo yaha maiM parajIvako mAratA hUM ityAdika adhyavasAya hai vaha ajJAnAdirUpa hai kyoMki AtmA to jJAyaka hai usa jJAyakapanese jJaptikriyAmAtra hI hai isaliye sadrUpa dravyadRSTi se kisIse utpanna nahIM aisA nityarUpa jAnanemAtra hI kriyAvAlA hai / hananA ghAtanA Adi kriyA haiM ve rAgadve 1 ajJAnAdarzanAcAritrasaMjJakAni / Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 7] smysaarH| 361 tmanaH sadahetukajJaptyaikakriyasya rAgadveSavipAkamayInAM hananAdikriyANA ca vizeSAjJAnena viviktAtmA'jJAnAdasti tAvadajJAnaM viviktAtmA'darzanAdasti ca mithyAdarzanaM, viviktAtmAnAcaraNAdasti cAcAritraM / yatpunareSa dharmoM jJAyata ityAdyadhyavasAnaM tadapyajJAnamayatvenAtmanaH sadahetukajJAnaikarUpasya jJeyamayAnAM dharmAdirUpANAM ca vizeSAjJAnena viviktAtmAjJAnAdasti tAvadajJAnaM viviktAtmAdarzanAdasti ca mithyAdarzanaM viviktAtmAnAcaraNAdasti cAcAritraM / tato baMdhanimittAnyevaitAni samastAnyadhyavasAnAni / yeSAmaivetAni na vidyate ta eva munikuMjarAH kecana sadahetukajJaptyaikakriyaM sadahetukajJAyakaikabhAvaM sadahetukajJAnaikarUpaM ca viviktAtmAnaM jAnaMtaH samyakapazyato'nucaraMtazca svacchasvacchaMdoghadamaMdAMtajyotiSo'tyaMtamajJAnAdirUpatvAbhAvAt zubhenAzubhena vA karmaNA khalu na lipyeran // 270 // rakohamityAdi karmodayAdhyavasAnaM, dharmAstikAyoyamityAdi jJeyapadArthAdhyavasAnaM ca nirvikalpazuddhAtmanaH sakAzAdbhinnaM jAnAtIti / tadA jAnan hiMsAdhyavasAnavikalpena sahAtmAnamabhedena zraddadhAti jAnAti anucarati ca, tato mithyAdRSTirbhavati mithyAjJAnI bhavati mithyAcAritrI bhavati / tataH karmabaMdho bhavatIti bhAvArthaH // 270 // kiyaMtaM kAlaM parabhAvAnAtmani yojayatIti cetSake udayamayI haiN| isataraha AtmA aura ghAtane Adi kriyAke bhedako na jAnanese bhinna AtmAko nahIM jAnA isaliye maiM parajIvako ghAtatA hUM aisA adhyavasAna ajJAna hai / isIprakAra bhinna (nyArA ) AtmAkA na dekhanA arthAt zraddhAna na honese adhyavasAna mithyAdarzana hai / isItaraha bhinna AtmAke anAcaraNase acAritra hai / yaha dharmadravya mujhase jAnA jAtA hai aisA adhyavasAya bhI ajJAnAdirUpa hI hai kyoMki AtmA to jJAnamayapanese jJAnamAtra hI hai kyoMki sadrUpa dravyadRSTikara ahetuka ( jisakA koI kAraNa nahIM aisA ) jJAnamAtra hI ekarUpavAlA hai / dharmAdikarUpa haiM ve jJeyamaya hai| aise jJAnajJeyakA vizeSa na jAnanese bhinna AtmAke ajJAnase maiM dharmako jAnatA hUM aisA bhI ajJAnarUpa adhyavasAna hai| bhinna AtmAke na dekhanese zraddhAna na honekara yaha adhyavasAna mithyAdarzana hai, aura bhinna AtmAke anAcaraNase yaha adhyavasAna acAritra hai isaliye ye sabhI adhyavasAna baMdhake nimitta haiN| jinake ye adhyavasAna vidyamAna nahIM haiM ve hI muniyoMmeM pradhAna haiM unhIMko munikuMjara kahate haiM aise koI 2 virale haiN| ve kaise haiM ? saba anyadravyabhAvoMse bhinna AtmA sattArUpa dravyadRSTikara kisIse utpanna nahIM huA isaliye ahetuka eka jJAyakabhAvasvarUpa aura sattA ahetuka eka jJAnarUpa aise AtmAko jAnate haiM, usIko samyak ( bhaleprakAra ) dekhate ( zraddhAna karate ) haiM aura usIko Acarate haiN| phira ve muni nirmala svacchaMda svAdhIna pravRttirUpa udayako prApta amaMdaprakAzarUpa aMtaraMga jyotiHsvarUpa haiN| isIkAraNa ajJAna Adike atyaMta abhAvase zubha tathA azubha karmase 46 samaya. Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 [baMdha rAyacandrajaimazAstramAlAyAm / buddhI vavasAovi ya ajjhavasANaM maI ya viNNANaM / ekaTameva savvaM cittaM bhAvo ya pariNAmo // 271 // buddhirvyavasAyo'pi ca adhyavasAnaM matizca vijJAnaM / ekArthameva sarvaM cittaM bhAvazca pariNAmaH // 271 // jo saMkappaviyappo tA kammaM kuNadi asuhasuhajaNayaM / appasarUvA riddhI jAva Na hiyae pripphuri|| yAvatsaMkalpavikalpau tAvatkarma karotyazubhazubhajanakaM / AtmasvarUpA RddhiH yAvat na hRdaye parisphurati // yAvatkAlaM bahirviSaye dehaputrakalatrAdau mametirUpaM saMkalpaM karoti abhyaMtare harSaviSAdarUpaM vikalpaM ca karoti tAvatkAlamanaMtajJAnAdisamRddhirUpamAtmAnaM hRdaye na jAnAti / yAvatkAlamitthaMbhUta AtmA hRdaye na parisphurati, tAvatkAlaM zubhAzubhajanakaM karma karotItyarthaH / athAdhyavasAnasya nAmamAlAmAha:-bodhanaM buddhiH, vyavasAnaM vyavasAyaH. adhyavasAnamadhyavasAyaH. mananaM paryAlocanaM matizca, vijJAyate aneneti vijJAnaM, ciMtanaM cittaM, bhavanaM bhAvaH, pariNamanaM pariNAmaH, iti zabdabhede'pi nArthabhedaH-kiM tu sarvo'pi samabhirUDhanayApekSayA'dhyavasAnArtha eva / ve nahIM lipta hote // bhAvArtha-yaha adhyavasAna hai ki maiM parako mAratA hUM tathA maiM paradravyako jAnatA hUM aisA jabataka AtmAke rAgAdikake tathA AtmAke jJeyarUpa anya. dravyake bheda na jAne tabataka vaha adhyavasAna pravartatA hai| vaha bhedajJAnake vinA mithyAjJAnarUpa hai, mithyAdarzanarUpa hai tathA mithyAcAritrarUpa hai / aise tInaprakAra pravartatA hai| jinake yaha nahIM hai ve munikuMjara haiM, ve hI AtmAko samyak jAnate haiM samyak zraddhAna karate haiM samyak Acarate haiM / isaliye ajJAnake abhAvase samyagdarzana jJAna cAritrarUpa hue karmoMse lipta nahIM hote // 27 // Age pUchate haiM ki adhyavasAna kaIvAra kahate Arahe haiM vaha adhyavasAna kyA hai ? isakA svarUpa acchItaraha samajhanemeM nahIM AyA, aisA pUchanepara adhyavasAnakA svarUpa pragaTakara dikhalAte haiM;-[buddhiH ] buddhi [vyavasAyaH ] vyavasAya [ api ca ] aura [ adhyavasAnaM ] adhyavasAna [ca ] aura [ matiH] mati [vijJAnaM ] vijJAna [cittaM] citta [bhAvaH ] bhAva [ca ] aura [ pariNAmaH ] pariNAma [sarva ] ye saba [ ekArthameva ] ekArtha hI haiM nAmabheda hai inakA artha judA nahIM hai| TIkA-apanA aura parakA donoMkA bhedajJAna na honese jo jIvakI nizciti honA vaha adhyavasAna hai / vahI bodhanamAtrapanase buddhi hai, vahI nizcayamAtrapanase vyavasAya hai, vahI 1 neyamAtmakhyAtau gAthA nAta AtmakhyAtivyAkhyetasyAH // Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 7] smysaarH| 363 svaparayoraviveke sati jIvasyAdhyavasitimAtramadhyavasAnaM / tadeva ca bodhanamAtratvAdbuddhiH / vyavasAnamAtratvAt vyavasAyaH / mananamAtratvAnmatijJAnaM / cetanAmAtratvAcittaM / cito bhavanamAtratvAd bhAvaH / citaH pariNamanamAtratvAt pariNAmaH / "sarvatrAdhyavasAnamevamakhilaM tyAjyaM yaduktaM jinaiH tanmanye vyavahAra eva nikhilopyanyAzrayastyAjitaH / samyanizcayamekameva tadamI niSkaMpamAkramya kiM zuddhajJAnaghane mahigni na nije baghnaMti saMto dhRti // 173 // " 271 // kathaM ? iti cet , yatheMdraH zakraH puraMdara iti / evaM vrataiH puNyaM avataiH pApamiti kathanena sUtradvayaM pUrvameva vyAkhyAtaM tasyaiva sUtrasya vizeSavivaraNArthaM bAhyaM vastu rAgAdyadhyavasAnakAraNaM rAgAdyadhyavasAnaM tu baMdhakAraNamiti kathanamukhyatvena trayodaza gAthA gatAH, iti samudAyena paMcadazasUtraizcaturthasthalaM samAptaM // 271 // ataH paramabhedaratnatrayAtmakanirvikalpasamAdhirUpeNa nizcayanayena jAnanemAtrapanase mati hai, vahI vijJapti mAtrapanase vijJAna hai, vahI cetanamAtrapanase citta hai, vahI cetanake bhavanamAtrapanase bhAva hai aura vahI pariNamanamAtrapanase pariNAma hai / ye saba hI ekArtha haiM / bhAvArtha-ye buddhi Adi ATha nAma kahe haiM ve sabhI cetana AtmAke pariNAma haiM so jabataka Apa parakA bhedajJAna na ho tabataka parameM aura apanemeM ekapaneke nizcayarUpa buddhi Adika hote haiM vehI adhyavasAna nAmase kahe jAte haiN| Age agale kathanakI sUcanikAke artharUpa 173 vAM kAvya kahate haiM jo adhyavasAna tyAgane yogya kahA hai vahAM aisI saMbhAvanA hai ki vyavahArakA tyAga karAyA hai nizcayakA grahaNa karAyA hai aisA kahate haiM-sarvatrA ityAdi / artha-sabhI vastu oMmeM saba adhyavasAna hai vaha jina bhagavAnane tyAgane yogya kahA hai so AcArya kahate haiM ki hama aisA mAnate haiM ki parake Azrayase pravartanevAlA sabhI vyavahAra chur3AyA hai| isaliye hama upadeza karate haiM ki jo satpuruSa haiM ve samyak prakAra eka nizcayako hI jisataraha hosake usataraha nizcala aMgIkAra karake zuddha jJAnaghanasvarUpa apanI AtmasvarUpa mahimAmeM sthiratA kyoM nahIM dhArate ? // bhAvArtha-jinezvaradevane anya padArthoMmeM AtmabuddhirUpa adhyavasAna chur3AyA hai so yaha parAzrita sabhI vyavahAra chur3AyA hai aisA jAnanA / isakAraNa zuddhajJAnasvarUpa apane AtmAmeM sthiratA rakho aisA zuddhanizcayake grahaNakA upadeza hai / AcAryane Azcarya bhI kiyA hai ki jaba bhagavAnane adhyavasAnako chur3AyA to aba satpuruSa isako choDa apane svarUpameM kyoM nahIM Thaharate ? yaha hameM acaMbhA hai // 271 // 1nishcitirityrthH| Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [baMdhaevaM vavahAraNao paDisiddho jANa NicchayaNayeNa / picchayaNayAsidA puNa muNiNo pAvaMti NivvANaM // 272 // evaM vyavahAranayaH pratiSiddho jAnIhi nizcayanayena / nizcayanayAzritAH punaH munayaH prApnuvaMti nirvANaM // 272 // AtmAzrito nizcayanayaH, parAzrito vyavahAranayaH / tatraivaM nizcayanayena parAzritasamastamadhyasAnaM baMdhahetutvena mumukSoH pratiSedhayatA vyavahAranaya eva kila pratiSiddhaH, tasyApi parAzritatvAvizeSAt / pratiSedhya evaM cAyaM, AtmAzritanizcayanayAzritAnAmeva mucyamAnatvAt, parAzritavyavahAranayasyaikAMtenAmucyamAnenAbhavyenAzriyamANatvAca // 272 // vikalpAtmakavyavahAranayo hi bAdhyata iti kathanamukhyatvena gAthASaTkaparyaMta vyAkhyAnaM karoti;evaM vavahAraNao paDisiddho jANa NicchayaNayeNa evaM pUrvoktaprakAreNa paradravyAzritatvAd vyavahAranayaH pratiSiddha iti jAnIhi / kena kartRbhUtena ? zuddhAtmadravyAzritanizcayanayena / kasmAt ? NicchayaNayasallINA muNiNo pAvaMti NivvANaM nizcayanayamAlInA AzritAH sthitAH saMto munayo nirvANaM labhaMte yataH kAsNAditi / kiM ca yadyapi prAthamikApekSayA prAraMbhaprastAve savikalpAvasthAyAM nizcayasAdhakatvAd vyavahAranayaH saprayojanastathApi vizuddhajJAnadarzanalakSaNe zuddhAtmani sthitAnAM niSprayojana iti bhAvArthaH / kathaM ni Age isI arthako gAthAmeM kahate haiM;-[evaM ] pUrvakathitarItise [vyavahAranayaH] adhyavasAnarUpa vyavahAranaya hai vaha [ nizcayanayena ] nizcayanayase [pratiSiddhaH] niSedharUpa [ jAnIhi ] jAno [ punaH] jo [ munayaH ] munirAja [nizcayanayAzritAH] nizcayake Azrita haiM ve [nirvANaM ] mokSako [ prApnuvaMti] pAte haiM / TIkA-yahAM nizcayanaya AtmAke Azrita hai aura parake Azrita vyavahAra naya hai / so jaise parake Azrita samasta adhyavasAna para aura Apako eka mAnanA vaha baMdhakA kAraNa honese mokSake icchakako chuDAtA jo nizcayanaya usakara usItaraha nizcayanayase vyavahAra naya hI chuDAyA hai| isakAraNa jaise adhyavasAna parAzrita hai usItaraha vyavahAranaya bhI parAzrita hai isameM vizeSa nahIM hai / isaliye aisA siddha huA ki yaha vyavahAranaya praSedhane yogya hI hai kyoMki jo AtmAzrita nizcayanayake Azrita puruSa haiM unake hI karmoMse chUTanApana hai / aura parAzrita vyavahAranayake to ekAMtase karmase nahIM chUTanevAle abhavyakara bhI AzrIyamANapana hai // bhAvArtha-AtmAke parake nimittase aneka bhAva hote haiM ve saba vyavahAranayake viSaya haiM isaliye vyavahAranaya to parAzrita hai aura jo 1 NicchayaNayasallINA pAThoyaM tAtparyavRttau / Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 7 ] samayasAraH / * kathamamavyenAzriyate vyavahAranayaH ? iti cet;vadasamidIguttIo sIlatavaM jiNavarehi paNNattaM / kuvvatovi abhavo aNNANI micchadiTThI du // 273 // vratasamitiguptayaH zIlatapo jinavaraiH prajJaptaM / kurvannapyabhavyo'jJAnI mithyAdRSTistu // 273 // 365 zIlatapaH paripUrNa triguptipaMcasamitiparikalitamahiMsAdipaMca mahAvratarUpaM vyavahAracA - ritraM, abhavyo'pi kuryAt tathApi sa nizcAritro'jJAnI mithyAdRSTireva nizcayacAritrahetubhUtajJAnazraddhAzUnyatvAt // 273 // SprayojanaH ? iti cet, karmabhiramucyamAnenAbhavyenApyAzriyamANatvAt // 272 // vadasamidIguttIo sIlatavaM jiNavarehi parikahidaM vratasamitiguptizIlatapazcaraNAdikaM jinavaraiH prajJaptaM kathitaM kuvvatovi abhavvo aNNANI micchadiTThIo maMdamithyAtvamaMdakaSAyodaye sati kurvannapyabhavyo jIvastvajJAnI bhavati midhyAdRSTizca bhavati / kasmAt ? iti cet, mithyAtvAdisaptaprakRtyupazamakSayopazamakSayAbhAvAt zuddhAtmopAdeyazraddhAnAbhAvAt iti // 273 // atha tasyaikAdazAMgazrutajJAnamasti kathamajJAnI ? iti cet; - mokkhaM eka apanA svAbhAvika bhAva hai vaha nizcayakA viSaya hai isaliye nizcayanaya AtmAzrita hai / adhyavasAna bhI vyavahAranayakA hI viSaya hai isaliye adhyavasAnakA tyAga hai vaha vyavahAranayakA hI tyAga hai / so nizcayanayako pradhAnakara vyavahAranayake tyAgakA upadeza hai kyoMki jo nizcayake Azraya pravartate haiM ve to karmase chUTate haiM aura jo ekAMtase vyavaMhAranayake hI Azraya pravarta rahe haiM ve karmase kabhI nahIM chUTate / / 272 // Age pUchate haiM ki abhavya jIva vyavahAranayako kaise Azraya karatA hai ? aisA pUchanepara uttara kahate haiM; - [ vratasamitiguptayaH ] vrata samiti gupti [ zIlatapaH ] zIla tapa [ jinavaraiH ] jinezvara devane [ prajJaptaM ] kahe haiM unako [ kurvannapi ] karatA huA bhI [ abhavyaH ] abhavya jIva [ ajJAnI mithyAdRSTiH tu ] ajJAnI midhyAdRSTi hI hai / TIkA - zIlatapakara paripUrNa tIna gupti pAMca samitikara saMyukta, ahiMsAdika pAMca mahAvratarUpa aise vyavahAra cAritrako abhavya bhI karatA ( pAlatA ) hai taubhI vaha abhavya cAritrakara rahita hI hai ajJAnI midhyAdRSTi hI hai kyoMki nizcayacAritrakA kAraNa jo svasvarUpakA jJAna zraddhAna usakara zUnyapana usake hai | bhAvArtha- - abhavya jIva mahAvrata samiti guptirUpa vyavahAra pAle taubhI nizcaya samyaka jJAna zraddhAnake vinA vaha samyak cAritra nAma nahIM pAtA / isaliye vaha ajJAnI midhyAdRSTi hI rahatA hai // 273 // Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [baMdhatasyaikAdazAMgajJAnamasti ? iti cet ; mokkhaM asaddahaMto abhaviyasatto du jo adhiiej| pATho Na karedi guNaM asaddahaMtassa NANaM tu // 274 // mokSamazraddadhAno'bhavyasattvastu yo'dhIyIta / pATho na karoti guNamazraddadhAnasya jJAnaM tu // 274 // mokSaM hi na tAvadabhavyaH zraddhatte zuddhajJAnamayAtmajJAnazUnyatvAt / tato jJAnamapi nAsau zraddhatte, jJAnamazraddadhAnazvAcArAdhekAdazAMgaM zrutamadhIyAno'pi zrutAdhyayanaguNAbhAvAnna jJAnI syAt sa kila guNaH zrutAdhyayanasya yadviviktavastubhUtajJAnamayAtmajJAnaM tacca viviktavastubhUtaM jJAnamazraddadhAnasyAbhavyasya zrutAdhyayanena na vidhAtuM zakyeta tatastasya tadguNAbhAvaH, tatazca jJAnazraddhAnAbhAvAt sojjJAnIti pratiniyataH // 274 // asaddahaMto abhaviya satto dujo adhIyeja mokSamazraddadhAnaH sannabhavyajIvo yadyapi khyAtipUjAlAbhArthamekAdazAMgazrutAdhyayanaM kuryAt pATho Na karedi guNaM tathApi tasya zAstrapAThaH zuddhAtmaparijJAmarUpaM guNaM na karoti / kiMkurvatastasya ? asaddahaMtasya NANaM tu azraddadhato'rocamAnasya / kiM ? jJAnaM / ko'rthaH ? zuddhAtmasamyakzraddhAnajJAnAnuSThAnarUpeNa nivikalpasamAdhinA prApyaM gamyaM zuddhAtmasvarUpamiti / kasmAnna zraddhatte? darzanacAritramohanIyopazamakSayopazamakSayAbhAvAt / tadapi kasmAt ? abhavyatvAditi bhAvArthaH // 274 // atha tasya Age ziSya kahatA hai ki usake to gyAraha aMgatakakA jJAna hotA hai use ajJAnI kyauM kahA ? usakA uttara kahate haiM;-[ yaH abhavyasattvaH ]. jo abhavya jIva [adhIyIta ] zAstrakA pAThabhI paDhatA hai [tu] paraMtu [mokSaM] mokSatattvakA [azraddadhAnaH ] zraddhAna nahIM karatA [ tu] to [ jJAnaM azraddadhAnasya ] jJAnakA zraddhAna nahIM karanevAle usa abhavyakA [pAThaH] zAstra paDhanA [guNaM na karoti] lAbha nahIM karatA // TIkA-abhavya jIva prathama to nizcayakara mokSakA hI zraddhAna nahIM karatA kyoMki zuddhajJAnamaya AtmAkA jJAna hI abhavyake nahIM hai isaliye abhavyajIva jJAnako bhI zraddhAnarUpa nahIM karatA / aura jJAnakA zraddhAna na karanevAlA abhavya AcArAMgako Adi lekara gyAraha aMgarUpa zrutako paDhatAhuA bhI zAstra paDhaneke guNa ( phala ) ke abhAvase jJAnI nahIM hotA / zAstra paDhanekA yaha guNa hai ki bhinnavastubhUta jJAnamaya AtmAkA jJAna ho / so usa bhinnavastubhUta jJAnako nahIM zraddhAna karanevAlA abhavya zAstrake paDhanese AtmajJAna karaneko samartha nahIM hotA / isaliye usake zAstra paDhanekA guNa jo bhinna AtmAkA jAnanA vaha nahIM hai isaliye sacce jJAna zraddhAnake abhAvase vaha abhavya ajJAnI hI hai yaha niyama hai // bhAvArtha-abhavya jIva gyAraha aMga paDhe to bhI usake zuddha AtmAkA jJAna zraddhAna nahIM hotA isaliye usake zAstrakA paDhanA guNakArI nahIM huaa| isakAraNa vaha ajJAnI hI hai // 274 // Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 7] smysaarH| 367 tasya dharmazraddhAnamastIti cet ; saddahadi ya pattedi ya rocedi ya taha puNo ya phAsedi / dhamma bhogaNimittaM Na du so kammakkhayaNimittaM // 275 // zraddadhAti ca pratyeti ca rocayati ca tathA punazca spRzati / dharma bhoganimittaM na tu sa karmakSayanimittaM // 275 // abhavyo hi nityakarmaphalacetanArUpaM vastu zraddhatte, nityajJAnacetanAmAtraM na tu zraddhatte nityameva bhedavijJAnAnahatvAt / tataH sa karmamokSanimittaM jJAnamAtraM bhUtArtha dharma na zraddhatte bhoganimittaM zubhakarmamAtramabhUtArthameva zraddhatte / tata evAsau abhUtArthadharmazraddhAnapratyayanapuNyarUpadharmAdizraddhAnamastIti cet ;-saddahadi ya zraddhatte ca pattedi ya jJAnarUpeNa pratyeti ca pratIti paricchittiM karoti rocedi ya vizeSazraddhAnarUpeNa rocate ca taha puNovi phAsediya tathA punaH spRzati ca anuSThAnarUpeNa / kaM? dhamma bhogaNimittaM ahamiMdrAdipadavIkAraNatvAditi matvA bhogAkAMkSArUpeNa puNyarUpaM dharma Na hu so kammakkhayaNi Age ziSya phira kahatA hai ki usa abhavyake dharmakA to zraddhAna hotA hai vaha kaise niSedha karate ho ? usakA uttara kahate haiM;-[ saH ] vaha abhavya jIva [dharma] dharmako [ zraddadhAti ca] zraddhAna karatA hai [ pratyeti ca] pratIti karatA hai rocayati ca] ruci karatA hai [ punazca ] aura [spRzati ] sparzatA hai vaha [bhoganimittaM] saMsArabhogake nimitta jo dharma hai usIko zraddhAna Adi karatA hai [tu] paraMtu [karmakSayanimittaM] karmakSaya honekA nimittarUpa dharmakA [na ] zraddhAna Adi nahIM krtaa||ttiikaa-abhvy jIva nitya hI karmaphala cetanArUpa vastukI zraddhA karatA hai paraMtu nitya jJAna cetanAmAtra vastukA nahIM zraddhAna karatA kyoMki abhavya jIva nitya hI Apa parake bheda jJAnake yogya nahIM hai / isaliye vaha abhavya jJAnamAtra satyArtha dharma jo ki karmakSayakA nimitta hai usako nahIM zraddhAna karatA paraMtu zubha karmamAtra asatyArtha dharma jo bhogoMkA nimitta hai usako zraddhAna karatA hai / isIliye yaha abhavya abhUtArtha dharmakA zraddhAna pratIti ruci sparzana inakara Uparake aveyakatakake bhogamAtroMko pAtA hai paraMtu karmase kabhI nahIM chuutttaa| isaliye isake satyArtha dharmake zraddhAnakA abhAva honese saJcA zraddhAna bhI nahIM hai / aisA honepara nizcayanayameM vyavahAranayakA niSedha yukta hI hai| bhAvArtha-abhavya jIva karmaphala cetanAko jAnatA hai paraMtu jJAnacetanAko nahIM jAnatA kyoMki isake bhedajJAna honekI yogyatA nahIM hai isa kAraNa zuddha AtmIka dharmakA zraddhAna isake nahIM hai / zubha karmako hI dharma samajha zraddhAna karatA hai usakA phala praiveyakatakake bhoga pAtA hai paraMtu karmakA kSaya nahIM hotaa| isaliye isake satyArtha dharmakAbhI zraddhAna Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [baMdharocanasparzanairuparitanauveyakabhogamAtramAskaMdanna punaH kadAcanApi vimucyate, tato'sya bhUtArthadharmazraddhAnAbhAvAt zraddhAnamapi nAsti / evaM sati tu nizcayanayasya vyavahAranayapratiSedho yujyata eva // 275 // kIdRzau pratiSedhyapratiSedhako vyavahAranizcayanayAviti cet ; AyArAdI NANaM jIvAdI daMsaNaM ca viNNeyaM / chajjIvaNikaM ca tahA bhaNai carittaM tu vavahAro // 276 // AdA khu majjha NANaM AdA me daMsaNaM carittaM ca / AdA paccakkhANaM AdA me saMvaro jogo // 277 // mittaM naca karmakSayanimittaM zuddhAtmasaMvittilakSaNaM nizcayadharmamiti // 275 // atha kIdRzau tau pratiSedhyapratiSedhako vyavahAranizcayanayAviti cet ;-AyArAdI NANaM AcArasUtrakRtamityAdi ekAdazAMgazabdazAstrajJAnasyAzrayatvAtkAraNatvAd vyavahAreNa jJAnaM bhavati / jIvAdI daMsaNaM ca viNNeyaM jIvAdinavapadArthaH zraddhAnaviSayaH samyaktvAzrayatvAnimittatvAd vyavahAreNa samyaktvaM bhavati / chajjIvANaM rakkhA bhaNati carittaM tu vavahAro paTajIvanikAyarakSA cAritrAzrayatvAt hetutvAd vyavahAreNa cAritraM bhavati / evaM parAzritatvena vyavahAramokSamArgaH prokta iti / AdA khu majjha NANe svazuddhAtmA jJAnasyAzrayatvAnimittatvAnahIM kahA jAsakatA aura isIse nizcayanayameM vyavahAranayakA niSedha hai| yahAM itanA aura jAnanA ki yaha hetuvAdarUpa anubhava pradhAnagraMtha hai isaliye bhavya abhavyakA anubhavakI apekSAnirNaya hai tathA yahI ahetuvAda Agamase milAo taba abhavyake sUkSma kevalI gamya aisA hI vyavahAranayakI pakSakA Azaya rahajAtA hai / vaha chadmastha ( alpajJAnI) ke anubhavagocara nahIM bhI hotA paraMtu sarvajJadeva jAnate haiN| usake kevala vyavahArakI pakSase sarvathA ekAMtarUpa mithyAtva rahatA hai abhavyakA yaha Azaya sarvathA nahIM miTatA isaliye abhavya hI hai // 275 // ___ Age pUchate haiM ki nizcayanaya to vyavahArakA pratiSedhaka kahA hai aura nizcayanayake vyavahAranaya pratiSedhane yogya kahA so ye donoM hI kisataraha haiM ? aisA pUchanepara nizcaya vyavahArakA svarUpa pragaTa kahate haiM;- [AcArAdi jJAnaM] AcArAMga Adi zAstra to jJAna hai [ca] tathA [jIvAdi darzanaM] jIvAdi tattva haiM ve darzana [vijJeyaM] jAnanA [ca] aura [SaDjIvanikAyaM] chaha kAyake jIvoMkI rakSA [cAritraM ] cAritra hai [ tathA tu] isa taraha to [vyavahAraH bhaNati ] vyavahAranaya kahatA hai [khala] aura nizcayakara [mama AtmA jJAnaM] merA AtmA hI jJAna hai [ me 1 tAtparyavRttau chajjIvANaM rakkhA iti pAThaH / Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 7 ] samayasAraH / AcArAdi jJAnaM jIvAdi darzanaM ca vijJeyaM / jIvanakAryaM ca tathA bhaNati caritraM tu vyavahAraH // 276 // AtmA khalu mama jJAnamAtmA me darzanaM caritraM ca / AtmA pratyAkhyAnaM AtmA me saMvaro yogaH // 277 // 369 AcArAdizabdazrutaM jJAnasyAzrayabhUtatvAt jJAnaM, jIvAdayo navapadArtha darzanasyAzrayatvAddarzanaM, SaTjIvanikAyazcAritrasyAzrayatvAt cAritraM, vyavahAraH / zuddha AtmA jJAnAzrayatvAd jJAnaM, zuddha AtmA darzanAzrayatvAddarzanaM, zuddha AtmA cAritrAzrayatvAccAritramiti nizcayaH / tatrAcArAdInAM jJAnAzrayatvasyAnaikAMtikatvAd vyavahAranayaH pratiSedhyaH / nizca nizcayanayena mama samyagjJAnaM bhavati / AdA me daMsaNe zuddhAtmA samyagdarzanasyAzrayatvAt kAraNatvAt nizcayena samyagdarzanaM bhavati carite ya zuddhAtmA cAritrasyAzrayatvAddhetutvAt nizvayena samyak cAritraM bhavati AdA paccakkhANe zuddhAtmA rAgAdiparityAgalakSaNasyApratyAkhyAnasyAzrayatvAtkAraNatvAt nizcayena pratyAkhyAnaM bhavati / AdA me saMvare zuddhAtmA svarUpopalabdhivalena harSaviSAdAdinirodhalakSaNasaMvarasyAzrayatvAnnizcayena saMvaro bhavati joge zubhAzubhaciMtAnirodhalakSaNaparamadhyAnazabdavAcyayogasyAzrayatvAddhetutvAt paramayogo bhavatIti zuddhAtmAzritatvena nizcayamokSamArgo jJAtavyaH / evaM vyavahAranizcayamokSamArgasvarUpaM kathitaM / tatra nizcayaH pratiSedhako bhavati, vyavahArastu pratiSedhya iti / kasmAditi cet, nizcayamokSamArge sthitAnAM niyamena mokSo bhavati, vyavahAramokSamArge sthitAnAM tu na bhavati ca / kathaM na bhavati ? iti I AtmA ] merA AtmA hI [ darzanaM caritraM ca ] darzana aura cAritra hai [ AtmA ] merA AtmA hI [ pratyAkhyAnaM ] pratyAkhyAna hai [ me AtmA ] merA AtmA hI [ saMvaraH yogaH ] saMvara aura yoga ( samAdhi - dhyAna ) hai / aise nizcayanaya kahatA hai / TIkA - AcArAMgako Adi lekara zabdazruta hai vaha jJAna hai kyoMki yaha jJAnakA Azraya hai / jIvako Adi lekara nava padArtha haiM ve darzana haiM kyoMki ye darzana ke Azraya haiM chaha jIvoMkI rakSA hai vaha cAritra hai kyoMki yaha cAritrakA Azraya hai / isa tarahase to vyavahAranayake vacana haiM / zuddha AtmA jJAna hai kyoMki jJAnakA Azraya AtmA hI hai| I zuddha AtmA hI darzana hai kyoMki darzanakA Azraya AtmA hI hai / zuddha AtmA hI cAritra hai kyoMki cAritrakA Azraya AtmA hI hai / aise nizcayanayake vacana haiM / AcArAMga Adikako jJAnAdikake AzrayapanekA vyabhicAra hai, AcArAMga Adika to hoM paraMtu jJAna Adika nahIM bhI hoM isaliye vyavahAranaya pratiSedhane yogya hai nizcayanaya meM zuddha AtmA ke sAtha jJAnAdikake AzrayapanekA aikAMtikapanA hai, jahAM zuddha AtmA hai vahAM hI jJAna darzana 47 samaya0 Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [baMdhayanayastu zuddhasyAtmano jJAnAdhAzrayatvassaikAMtikatvAt tatpratiSedhakaH / tathAhi-nAcArAdizabdazrutaM, ekAMtena jJAnasyAzrayaH, tatsadbhAvepyabhavyAnAM zuddhAtmAbhAvena jJAnasyAbhAvAt / na jIvAdayaH padArthA darzanasyAzrayAH tatsadbhAvepyabhavyAnAM zuddhAtmAbhAvena darzanasyAbhAvAt / na SaTjIvanikAyaH cAritrasyAzrayastatsadbhAvepyamavyAnAM zuddhAtmAbhAvena cAritrasyAbhAvAt / zuddha Atmaiva jJAnasyAzrayaH, AcArAdizabdazrutasadbhAve'sadbhAve vA tatsadbhAvenaiva jJAnasya sadbhAvAt / zuddha Atmaiva darzanasyAzrayaH, jIvAdipadArthasadbhAve'sadbhAve vA tatsadbhAvenaiva darzanasya sadbhAvAt / zuddha Atmaiva cAritrasyAzrayaH, SaDjIvani cet , yadi mithyAtvAdisaptaprakRtyupazamakSayopazamakSayAtsakAzAcchuddhAsmAnamupAdeyaM kRtvA vartate tadA mokSo bhavati / yadi punaH saptaprakRtyupazamAdyabhAve zuddhAtmAnamupAdeyaM kRtvA na vartate tadA mokSo na bhavati / tadapi kasmAt ? saptaprakRtyupazamAdyabhAve sati anaMtajJAnAdiguNasvarUpamAtmAnamupAdeyaM kRtvA na vartate na zraddhatte yataH kAraNAt / yastu tAdRzamAtmAnamupAdeyaM zraddhatte tasya saptaprakRtyupazamAdikaM vidyate sa tu bhavyo bhavati / yasya punaH pUrvoktazuddhAtmasvarUpamupAdeyaM nAsti tasya saptaprakRtyupazamAdikaM na vidyate iti jJAtavyaM / mithyAddaSTirasau tena kAraNenAbhavyajIvasya mithyAtvAdisaptaprakRtyupazamAdikaM kadAcidapi na saMbhavati iti bhAvArthaH / kiM ca, ni. vikalpasamAdhirUpanizcaye sthitvA vyavahArastyAjyaH, kiM tu tasyAM triguptAvasthAyAM vyavahAraH svacAritra haiM isaliye vyavahAranayakA niSedha karanevAlA hai / yahI hetuse kahate haiM-AcArAdi zabdazruta hai vaha ekAMtase jJAnakA Azraya nahIM hai kyoMki AcArAMgAdikakA abhavya jIvake sadbhAva hone para bhI zuddha AtmAkA abhAva honese jJAnakA abhAva hai| jIva Adi nau padArtha haiM ve darzanakA Azraya nahIM haiM kyoMki abhavyake unakA sadbhAva honepara bhI zuddhAsmAkA abhAva honese darzanakA bhI abhAva hai / chahakAyake jIvoMkI rakSA cAritrakA Azraya nahIM hai kyoMki usake maujUda honepara bhI abhavyake zuddhAtmAkA abhAva honese cAritrakA abhAva hai| zuddha AtmA hI jJAnakA Azraya hai kyoMki AcArAMgAdi zabdazrutakA sadbhAva hone para yA asadbhAva honepara zuddha AtmAke sadbhAvase hI jJAnakA sadbhAva hai| zuddha AtmA hI darzanakA Azraya hai kyoMki jIvAdipadArthoMkA sadbhAva hone vA na honepara bhI zuddha AtmAke sadbhAvase hI darzanakA sadbhAva hai / zuddha AtmA hI caritrakA Azraya hai kyoMki chahakAyake jIvoMkI rakSAkA sadbhAva hone tathA asadbhAva honepara bhI zuddhAtmAke sadbhAvase hI cAritrakA sadbhAva hai // bhAvArtha-AcArAMgAdi zabdazrutakA jAnanA, jIvAdi padArthoMkA zraddhAna karanA tathA chahakAyake jIvoMkI rakSA ina sabake honepara bhI abhavyake jJAna darzana cAritra nahIM hote isaliye vyavahAranaya niSedhA gayA hai / tathA zuddhAtmAke honepara jJAna darzana cAritra hote hI haiM isa kAraNa nizcayanaya Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 7 ] samayasAraH / 371 kAyasadbhAve'sadbhAve vA tatsadbhAvenaiva cAritrasya sadbhAvAt / " rAgAdayo baMdhanidAnamutAste zuddhacinmAtramaho 'tiriktAH / AtmA paro vA kimu tannimittamiti praNunnAH punarevamAhuH // 174 // " 276 / 277 // jaha phalihamaNI suddho Na sayaM pariNamai rAyamAIhiM / raMgijjadi aNNehiMdu so rattAdIhiM davvehiM // 278 // evaM NANI suddho Na sayaM pariNamai rAyamAIhiM / rAijadi aNNehiMdu so rAgAdIhiM dosehiM // 279 // yathA sphaTikamaNiH zuddho na svayaM pariNamate rAgAdyaiH / rajyate'nyaistu sa raktAdibhirdravyaiH // 278 // evaM jJAnI zuddho na svayaM pariNamate rAgAdyaiH / rajyate'nyaistu sa rAgAdibhirdoSaiH // 279 // yameva nAstIti tAtparyArthaH / evaM nizcayanayena vyavahAraH pratiSiddha iti kathanarUpeNa SaTsUtraiH paMcamaM sthalaM gataM // 276 / 277 // atha rAgAdayaH kila karmabaMdhakAraNaM bhaNitAH, teSAM punaH kiM kAraNaM ? iti pRSThe pratyuttaramAha ; - yathA sphaTikamaNirvizuddho bahirupAdhiM vinA svayaM rAgAdibhAvena na pariNamati pazcAt sa eva rajyate, kaiH ? japApuSpAdi bahirbhUtAnyadravyairiti dRSTAMto gataH / evamanena dRSTAMtena jJAnI zuddho bhavan svayaM nirupAdhiciccamatkArasvabhAvena kRtvA japApuSpa isa vyavahArakA pratiSadheka hai isaliye zuddhanaya upAdeya kahA hai / Age agale kathana kI sUcanikAkA 174 vAM kAvya kahate haiM - rAgAdayo ityAdi / artha - yahAM ziSya phira pUchatA hai ki rAgAdika haiM ve to baMdhake kAraNa kahe aura ve zuddha caitanyamAtra AtmAse bhinna (jude) kahe vahAM para unake honemeM AtmA nimittakAraNa hai ki dUsarA koI ? // 276 / 277 // aise prerehue AcArya isakA uttara dRSTAMtapUrvaka kahate haiM; - [ yathA ] jaise [ sphaTikamaNiH ] sphaTikamaNi [ zuddhaH ] Apa zuddha hai vaha [ rAgAdyaiH ] lalAI Adi raMgasvarUpa [ svayaM na pariNamate ] Apa to nahIM paraNamatI [tu ] paraMtu [ saH ] vaha [ anyaiH raktAdibhiH dravyaiH ] dUsare lAla kAle Adi dravyoM se [ rajyate ] lalAI Adi raMgasvarUpa paraNamatI hai [ evaM ] isIprakAra [ jJAnI ] jJAnI [ zuddhaH ] Apa zuddha hai [ saH ] vaha [ rAgAdyaiH ] rAgAdi bhAvoMse [ svayaM na pariNamate ] Apa to nahIM pariNamatA [ tu ] paraMtu [ anyaiH rAgAdibhiH doSaiH ] anya rAgAdi doSoMse [ rajyate ] rAgAdirUpa kiyA jAtA hai / TIkAjaise nizcayakara kevala ( akelA ) sphaTika pASANa Apa pariNAma svabhAvarUpa honepara Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [baMdha- yathA khalu kevalaH sphaTikopala: pariNAmasvabhAvatve satyapi svasya zuddhakhabhAvatvena rAgAdinimittatvAbhAvAt rAgAdibhiH svayaM na pariNamate, paradravyeNaiva svayaM rAgAdibhAvApannatayA svasya rAgAdinimittabhUtena zuddhasvabhAvAtpracyavamAna eva rAgAdibhiH pariNamyate / tathA kevalaH kilAtmA pariNAmasvabhAvatve satyapi svasya zuddhasvabhAvatvena rAgAdinimittatvAbhAvAt rAgAdibhiH svayaM na pariNamate paradravyeNaiva svayaM rAgAdibhAvApannatayA svasya rAgAdinimittabhUtena zuddhasvabhAvAtpracyavamAna eva rAgAdibhiH pariNamyate, iti tAvadvastusvabhAvaH / "na jAtu rAgAdinimittabhAvamAtmAtmano yAti yathArkakAMtaH / tasminnimittaM parasaMga eva vastusvabhAvo'yamudeti tAvat // 175 // iti vastusvabhAvaM svaM jJAnI jAnAti tena saH / rAgAdInnAtmanaH kurvannAto bhavati kArakaH // 176 // " 278 // 279 // sthAnIyakarmodayarUpaparopAdhiM vinA rAgAdivibhAvairna pariNamati pazcAtsahajasvacchabhAvacyutaH san sa eva rajyate / kaiH ? karmodayanimittairAgAdidoSaiH pariNAmairiti, tena jJAyate karmodayajanitA bhI apane zuddhasvabhAvapanese to rAgAdi nimittake abhAvase rAgAdikoMse Apa nahIM pariNamatA, Apa hI apane rAgAdi pariNAma honekA nimitta nahIM hai paraMtu paradravya svayaM rAgAdi bhAvako prApta honepanese sphaTikake rAgAdikakA nimittabhUta hai usakara zuddha svabhAvase cyuta ( rahita ) huA hI rAgAdi raMgarUpa pariNamatA hai, usItaraha akelA AtmA pariNamana svabhAvarUpa honepara bhI apane zuddhasvabhAvapanekara rAgAdi nimittapaneke abhAvase Apa hI rAgAdi bhAvoMkara nahIM pariNamatA apane Apa hI rAgAdi pariNAmakA nimitta nahIM hai paraMtu paradravya svayaM rAgAdibhAvako prApta honepanese AtmAke rAgAdikakA nimittabhUta hai usakara zuddha svabhAvase cyutahuA hI rAgAdikakara pariNamatA hai| aisA hI vastukA svabhAva hai| bhAvArtha-AtmA ekAkI to zuddha hI hai paraMtu pariNAmasvabhAva hai jisa taraha kA parakA nimitta mile vaisA hI pariNamatA hai / isaliye rAgAdikarUpa paradravyake nimittase pariNamatA hai| yahAM sphaTikamaNikA dRSTAMta hai-ki, sphaTikamaNi Apa to kevala ekAkAra zuddha hI hai paraMtu jaba paradravyakI lalAI AdikA DaMka lage taba lalAI AdirUpa pariNamatI hai / aisA yaha vastukA hI svabhAva hai isameM anya kucha bhI tarka nahIM kara sakate / aba isa arthakA kalazarUpa 175 vAM zloka kahate haiMna jAtu ityAdi / artha-AtmA apane rAgAdikake nimittabhAvako kabhI nahIM prApta hotA usa AtmAmeM rAgAdika honekA nimitta paradravyakA saMga ( saMbaMdha ) hI hai / yahAM sUryakAMtamaNikA dRSTAMta hai-jaise sUryakAMtamaNi Apa hI to agnirUpa nahIM paraNamatI usameM sUryakA biMba agnirUpa honeko nimitta hai vaise jAnanA / yaha vastukA svabhAva udayako prApta hai kisIkA kiyA huA nahIM hai| Age kahate haiM ki aise vastUke svabhAvako Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 7] smysaarH| Na ya rAyadosamohaM kuvvadi NANI kasAyabhAvaM vA / sayamappaNo Na so teNa kArago tesi bhAvANaM // 28 // nApi rAgadveSamohaM karoti jJAnI kaSAyabhAvaM vaa| svayamAtmano na sa tena kArakasteSAM bhAvAnAM // 280 // yathoktavastusvabhAvaM jAnana jJAnI zuddhasvabhAvAdeva na pracyavate, tato rAgadveSamohAdibhAvaiH svayaM na pariNamate na pareNApi pariNamyate, tataSTakotkIrNekajJAyakasvabhAvo jJAnI rAgadveSamohAdibhAvAnAmakataiveti niyamaH // "iti vastusvabhAvaM svaM nAjJAnI vetti tena saH / rAgAdInAtmanaH kuryAdato bhavati kArakaH // 177 // " 280 // rAgAdayo na tu jJAnijIvajanitA iti dArTIto gataH // 278 // 279 // evaM cidAnaMdaikalakSaNaM svasvabhAvaM jAnan jJAnI rAgAdIna karoti tato navatararAgAdyutpattikAraNabhUtakarmaNAM kartA na bhavatIti kathayati;-Navi rAgadosamohaM kuvvadi NANI kasAyabhAvaM vA jJAnI na karoti / kAn ? rAgAdidoSarahitazuddhAtmasvabhAvAtpRthagbhUtAn rAgadveSamohAn krodhAdikaSAyabhAvaM vA / kathaM na karoti ? sayaM svayaM zuddhAtmabhAvena karmodayasahakArikAraNaM vinA / kasya saMbaMdhitvena ? appaNo AtmanaH Na so teNa kArago tesiM bhAvANaM tena kArajAnatA huA jJAnI rAgAdikako apane nahIM karatA aisI sUcanikAkA 176 vAM zloka kahate haiM-iti vastu ityAdi / artha-isataraha apane vastusvabhAvako jJAnI jAnatA hai isakAraNa vaha jJAnI rAgAdikako apanemeM nahIM karatA isaliye rAgAdikakA kartA nahIM hai // 278 / 279 // __ Age aisA hI gAthAmeM kahate haiM;-[jJAnI] jJAnI [svayameva ] Apa hI [AtmanaH ] apane [rAgadveSamohaM ] rAga dveSa moha [vA kaSAyabhAvaM] tathA kaSAyabhAva [na ca karoti ] nahIM karatA [ tena ] isakAraNa [sa] vaha jJAnI [ teSAM bhAvAnAM] una bhAvoMkA [kArakaH na ] karanevAlA ( kartA ) nahIM hai| TIkA-jaisA vastukA svabhAva kahA gayA hai vaisA jAnatAhuA jJAnI apane zuddha svabhAvase nahIM chUTatA isaliye rAga dveSa moha Adi bhAvoMkara apane Apa nahIM pariNamatA aura dUsarese bhI nahIM pariNamAyA jAtA / isakAraNa TaMkotkIrNa eka jJAyakabhAva svarUpa jJAnI rAga dveSa moha Adi bhAvoMkA akartA hI hai aisA niyama hai // bhAvArtha-jaba jJAnI huA taba vastukA aisA svabhAva jAnA ki Apa to AtmA zuddha hai dravyadRSTikara apariNamanasvarUpa hai paryAyadRSTikara paradravyake nimittase rAgAdirUpa pariNamatA hai so aba 1 pratiniyamaH ityapi pAThAMtaraM / Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [baMdharAyami ya dosahila ya kasAyakammesu ceva je bhAvA / tehiM du pariNamaMto rAyAI baMdhadi puNovi // 281 // rAge ca doSe ca kaSAyakarmasu caiva ye bhAvAH / taistu pariNamamAno rAgAdIn badhnAti punarapi // 281 // yathoktaM vastusvabhAvamajAnaMstvajJAnI zuddhakhabhAvAdAsaMsAraM pracyuta eva / tataH karmavipAkaprabhavai rAgadveSamohAdibhAvaiH pariNamamAno'jJAnI rAgadveSamohAdibhAvAnAM kartA bhavan badhyata eveti pratiniyamaH // 281 // Nena sa tattvajJAnI teSAM rAgAdibhAvAnAM kartA na bhavatIti // 280 // ajJAnI jIvaH zuddhasvabhAvamAsmAnamajAnan rAgAdIn karoti tataH sa bhAvarAgAdijanakanavatarakarmaNAM kartA bhavatItyupadizati;rAgami ya dosahmi ya kasAyakammasu ceva je bhAvA rAgadveSakaSAyarUpe dravyakarmaNyudayAgate sati svasvabhAvacyutasya tadudayanimittena ye jIvagatarAgAdibhAvAH pariNAmA bhavaMti / tehiM du pariNamamANo rAgAdI baMdhadi puNovi taiH kRtvA rAgAdirahamityabhedenAhamiti pratyayena kRtvA pariNaman san punarapi bhAvirAgAdipariNAmotpAdakAni dravyakarmANi badhnAti tatasteSAM rAgAdInAmajJAnI jIvaH kartA bhavatIti // 281 // tamevArthaM dRDhayati;-pUrvaApa jJAnI huA una bhAvoMkA kartA nahIM hotA udayameM Ayehue phaloM kA jJAtA hI hai / / Age kahate haiM ki ajJAnI aisA vastukA svabhAva nahIM jAnatA isaliye rAgAdi bhAvoMkA kartA hotA hai isakI sUcanAkA 177 vAM zloka kahA hai-iti vastu ityAdi / arthaajJAnI aise apane vastusvabhAvako nahIM jAnatA isaliye vaha ajJAnI rAgAdika bhAvauko apane karatA hai, isa kAraNa una ( rAgAdikoM ) kA karanevAlA ( karatA ) hotA hai / // 280 // ___ aba isa arthakI gAthA kahate haiM;-[rAge ca dveSe ca kaSAyakarmasu caiva] rAga dveSa aura kaSAyakarma inake honepara [ye bhAvAH ] jo bhAva hote haiM [taistu] unakara [ pariNamamAnaH ] pariNamatA huA ajJAnI [rAgAdIn ] rAgAdikoMko [punarapi] vAra bAra [badhnAti ] bAMdhatA hai // TIkA-jaisA vastukA svabhAva kahA gayA hai vaise svabhAvako nahIM jAnatAhuA ajJAnI apane zuddhasvabhAvase anAdi saMsArase lekara cyuta ( chUTA huA ) hI hai isa kAraNa karmake udayase hue jo rAga dveSa mohAdika bhAva haiM unakara pariNamatA ajJAnI rAga dveSa mohAdi bhAvoMkA kartA huA karmoMkara baMdhatA hI hai aisA niyama hai // bhAvArtha-ajJAnI vastukA svabhAva to yathArtha jAnatA nahIM hai paraMtu karmake udayakara jaisA bhAva ho usako apanA samajha pariNamatA hai taba una bhAvoMkA kartA huA AgAmI bAra bAra karma bAMdhatA hai yaha niyama hai // 281 // Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 7 ] samayasAraH / tataH sthitametat ; -------------- rAya ya dosa iya kasAyakammesu ceva je bhAvA / tehiM' du pariNamaMto rAyAI baMdhade cedA // 282 // rAge ca doSe ca kaSAyakarmasu caiva ye bhAvAH / taistu pariNamamAno rAgAdIn badhnAti cetayitA // 282 // . 375 ya ime kilAjJAninaH pudgalakarmanimittA rAgadveSamohAdipariNAmAsta eva bhUyo rAgadveSamohAdipariNAmanimittasya pudgalakarmaNo baMdhaheturiti // 282 // gAthAyAmahaM rAgAdItyabhedena pariNaman san tAni rAgAdibhAvotpAdakAni navataradravyakarmANi banAtItyuktaM / atra tu zuddhAtmabhAvanArahitatvena madIyo rAgaH iti saMbaMdhena pariNaman san tAni navataradravyakarmANi badhnAti, iti vizeSa: ? / kiM ca vistaraH -- yatra moharAgadveSA vyAkhyAyaMte tatra mohazabdena darzanamohaH mithyAtvAdijanaka iti jJAtavyaM, rAgadveSazabdena tu krodhAdikaSAyotpAdazcAritramoha jJAtavyaH / atrAha ziSyaH --- mohazabdena tu mithyAtvAdijanako darzanamoho bhavatu doSo nAsti dveSazabdena cAritramoha iti kathaM bhaNyate ? iti pUrvapakSe parihAraM dadAtikaSAyavedanIyAbhidhAnacAritramohamadhye krodhamAnau dveSAMgau dveSotpAdakatvAt, mAyAlobhau rAgAMgau rAgajanakatvAt, nokaSAyavedanIyasaMjJacAritramohamadhye strIpunnapuMsaka vedatrayahAsyaratayaH paMca nokaSAyAH rAgAMgA rAgotpAdakatvAt ityanenAbhiprAyeNa mohazabdena darzana moho mithyAtvaM bhaya rAgadveSazabdena punazcAritramoha iti sarvatra jJAtavyaM / evaM karmabaMdhakAraNaM rAgAdayaH, rAgAdInAM ca kAraNaM nizcayena karmodayo, na ca jJAnI jIva iti vyAkhyAnamukhyatvena saptamasthale gAthApaMcakaM Age kahate haiM ki isa hetuse yaha bAta siddha huI usakI gAthA yaha hai; - [ rAge ca dveSe ca ] rAga dveSa [ karmasu caiva ] aura kaSAyakamoMke honepara [ ye bhAvAH ] jo bhAva hote haiM [ taistu ] unakara [ pariNamamAnaH ] pariNamatA huA [ cetayatA ] AtmA [ rAgAdIn ] rAgAdikoMko [ badhnAti ] bAMdhatA hai / TIkAnizcayakara jo ye pudgalakarmake nimittase hue ajJAnIke rAga dveSa moha Adi bhAva haiM unakA kartA huA ajJAnI karmoMse baMdhatA hI hai / aise pariNAma hI phira rAga dveSa moha Adi pariNAmakA nimitta jo pudgalakarma usake baMdhake kAraNa hote haiM | bhAvArtha - ajJAnI karma ke nimittase rAga dveSa moha Adika pariNAma hote haiM ve phira AgAmI karmabaMdha ke kAraNa hote haiM // 282 // 1 1 tAtparyavRttau 'te mama du' ityeva pAThaH / Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [baMdhakathamAtmA rAgAdInAmakArakaH ? iti cet ; apaDikkamaNaM duvihaM apaJcakhANaM taheva viNNeyaM / eeNuvaeseNa ya akArao vaNNio ceyA // 283 // apaDikkamaNaM duvihaM davve bhAve tahA apacakhANaM / eeNuvaeseNa ya akArao vaNNio ceyA // 284 // jAvaM apaDikkamaNaM apaJcakhANaM ca vvabhAvANaM / kuvvai AdA tAvaM kattA so hoi nnaayvvo|| 285 // gataM // 282 // atha kathaM samyagjJAnI jIvo rAgAdInAmakAraka iti pRSTe pratyuttaramAha;-apaDikamaNaM duvihaM apaJcakkhANaM taheva viNNeyaM pUrvAnubhUtaviSayAnubhavarAgAdismaraNarUpamapratikramaNaM dvividhaM, bhAvirAgAdiviSayAkAMkSArUpamapratyAkhyAnamapi tathaiva dvividhaM edeNavadeseNa du akArago vaNNido cedA etenopadezena paramAgamena jJAyate / kiM jJAyate ? cetayitAtmA hi dviprakArApratikramaNena dviprakArApratyAkhyAnena ca rahitatvAt karmaNAMmakartA bhavatIti / apaDikkamaNaM duvihaM vve bhAve apaccakhANaMpi dravyabhAvarUpeNa pratikramaNaM pratyAkhyAnaM ca dvividhaM bhavati edeNuvadeseNa du akArago vaNNido cedA tadeva baMdhakAraNamityupadeza AgamaH tenopadezena jJAyate, kiM jJAyate ? dravyabhAvarUpaNApratyAkhyAnenApratikramaNena ca pariNataH zuddhAtmabhAvanAcyuto yo'sAvajJAnI jIvaH sa karmaNAM kArakaH / tadviparIto'jJAnI cetayitA punarakAraka iti / tamevArtha dRDhayati-jAva Na paccakkhANaM yAvatkAlaM dravyabhAvarUpaM, nirvikArasvasaMvittilakSaNaM pratyAkhyAnaM nAsti apaDikamaNaM tu vvabhAvANaM kuvvadi yAvatkAlaM dravyabhAvarUpamapratikramaNaM ca karoti AdA tAvadu kattA so hodi __ Age phira pUchate haiM jo aisA hai ki ajJAnIke rAgAdika phira karmabaMdhake kAraNa haiM to AtmA rAgAdikoMkA akAraka hI hai, aisA kyoM kahA? usakA samAdhAna kahate haiM;[ apratikramaNaM] apratikramaNa [vividhaM ] do prakArakA [vijJeyaM ] jAnanA tathaiva ] usI taraha [ apratyAkhyAnaM] apratyAkhyAna bhI do prakAra jAnanA [etenopadezena ca ] isa upadezakara [cetayitA] AtmA [ akArakaH bhaNitaH] akAraka kahA hai| [ apratikramaNaM ] apratikramaNa [ dvividhaM ] do prakAra hai [ dravye bhAve ] eka to dravyameM dUsarA bhAvameM [tathA apratyAkhyAnaM ] usItaraha apratyAkhyAna bhI do tarahakA hai eka dravyameM eka bhAvameM [ etena upadezena ca ] isa upadezakara [cetayitA] AtmA [akArakaH varNitaH] akAraka kahA hai| [yAvata] jaba taka [ AtmA ] AtmA [ dravyabhAvayoH] dravya aura bhAvameM [ apratimaNaM ca apratyAkhyAnaM ] apratikramaNa aura apratyAkhyAna [ karoti ] karatA hai Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 7] smysaarH| 377 apratikramaNaM dvividhamapratyAkhyAnaM tathaiva vijJeyaM / / etenopadezena cAkArako varNitazcetayitA // 283 // apratikramaNaM dvividhaM dravye bhAve tathApratyAkhyAMnaM / etenopadezena cAkArako varNitaztayitA // 284 // yAvadapratikramaNamapratyAkhyAnaM ca dravyabhAvayoH / karotyAtmA tAvatkartA sa bhavati jJAtavyaH // 285 // AtmA anAtmanAM rAgAdInAmakAraka eva, apratikramaNApratyAkhyAnayodvaividhyopadezAnyathAnupapatteH / yaH khalu apratikramaNApratyAkhyAnayordravyabhAvabhedena dvividhopadezaH sa NAvvo tAvatkAlaM paramasamAdherabhAvAt sa cAjJAnI jIvaH karmaNAM kArako bhavatIti jnyaatvyH| kiM cApratikramaNamapratyAkhyAnaM ca karmaNAM kartR, na ca jJAnI jIvaH / yadi sa eva kartA bhavati? tadA sarvadaiva kartRtvameva / kasmAt ? iti cet, jIvasya sadaiva vidyamAnatvAt iti / apratikramaNamapratyAkhyAnaM punaranityaM rAgAdivikalparUpaM, tacca svasthabhAvacyutAnAM bhavati na sarvadaiva / tena kiM siddhaM ? yadA svasthabhAvacyutaH san apratikramaNApratyAkhyAnAbhyAM pariNamati tadA karmaNAM kArako bhavati / svasthabhAve punarakArakaH iti bhAvArthaH / evamajJAnijIvapariNatirUpamapratikramaNamatyAkhyAnaM ca baMdhakAraNaM na ca jJAnI jIvaH iti vyAkhyAnamukhyatvenASTamasthale gAthAtrayaM gataM // atha nirvikalpasamAdhirUpanizcayapratikramaNanizcayapratyAkhyAnarahitAnAM jIvAnAM yo'sau baMdho bhaNitaH [ tAvat ] taba taka [ saH] vaha AtmA [ kartA bhavati ] kartA hotA hai [jJAtavyaH] aisA jAnanA // TIkA-AtmA Apase rAgAdi bhAvoMkA akAraka hI hai kyoMki Apa hI kAraka ho to apratikramaNa aura apratyAkhyAna inake dravyabhAva ina donoM bhedoMke upadezakI aprApti AtI hai| jo nizcayakara apratikramaNa aura apratyAkhyAnake do prakAra ( bheda ) kA upadeza hai vaha upadeza dravya aura bhAvake nimitta naimittika bhAvako vistAratA huA AtmAke akartApanako jatalAtA huuN| isaliye yaha siddha huA ki paradravya to nimitta hai aura naimittika AtmAke rAgAdika bhAva haiM / yadi aisA na mAnA jAya to dravya apratikramaNa aura dravya apratyAkhyAna ina donoMke kartApanake nimittapanekA upadeza hai vaha vyartha hI ho jaaygaa| aura upadezake anarthaka honese eka AtmAke hI rAgAdika bhAvake nimittapanekI prApti honepara sadA ( nitya ) kartApanakA prasaMga AyegA, usase mokSakA abhAva siddha hogaa| isaliye AtmAke rAgAdi bhAvoMkA nimitta paradravya hI rhe| aisA honepara AtmA rAgAdibhAvoMkA akAraka hI hai yaha siddha huA / to bhI jabataka rAgAdikakA nimittabhUta paradravyakA pratikramaNa tathA pratyAkhyAna na kare tavataka naimittikabhUtarAgAdibhAvoMkA pratikramaNa pratyAkhyAna nahIM hotA / aura jabataka ina bhAvoMkA pratikramaNa pratyAkhyAna na 48 samaya. Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [ baMdhadravyabhAvayornimittanaimittikabhAvaM prathayannakartRtvamAtmano jJApayati / tata etat sthitaM, paradravyaM nimittaM naimittikA Atmano rAgAdibhAvAH / yadyevaM neSyeta tadA dravyApratikramaNApratyAkhyAnayoH kartRtvanimittatvopadezo'narthaka eva syAt tadanarthakatve tvekasyaivAtmano rAgAdibhAvanimittatvApattau nityakartRtvAnuSaMgAnmokSAbhAvaH prasajeca / tataH paradravyamevAtmano rAgAdibhAvanimittamastu / tathAsati tu rAgAdInAmakAraka evAtmA, tathApi yAvannimittabhUtaM dravyaM na pratikrAmati na pratyAcaSTe ca tAvannaimittikabhUtaM bhAvaM na pratikrAmati na pratyAcaSTe ca, yAvattu bhAvaM na pratikrAmati na pratyAcaSTe taavtktev syAt / yadaivaM nimittabhUtaM dravyaM sa ca heyasyAzeSasya narakAdiduHkhasya kAraNatvAddheyaH / tasya baMdhasya vinAzArtha vizeSabhAvanAmAha-sahajazuddhajJAnAnaMdaikasvabhAvo'haM, nirvikalpohaM, udAsInohaM, niraMjananijazuddhAtmasamyakzraddhAnajJAnAnuSThAnarUpanizcayaratnatrayAtmakanirvikalpasamAdhisaMjAtavItarAgasahajAnaMdarUpasukhAnubhUtimAtralakSaNena svasaMvedanajJAnena saMvedyo gamyaH prApyaH, bharitAvastho'haM, rAga-dveSa-moha-krodhamAna-mAyA-lobha-paMceMdriyaviSayavyApAra, manovacanakAyavyApAra-bhAvakarma-nokarma-khyAti-pUjA-lAbha-dRSTazrutAnubhUtabhogAkAMkSArUpanidAnamAyAmithyAzalyatrayAdisarvavibhAvapariNAmara ho tabataka rAgAdibhAvoMkA kartA hI hai / jisasamaya rAgAdibhAvoMkA nimittabhUta dravyoMkA pratikramaNa pratyAkhyAna karatA hai usIsamaya naimittikabhUta rAgAdibhAvoMkA pratikramaNa pratyAkhyAna hotA hai / tathA jisasamaya ina bhAvoMkA pratikramaNa pratyAkhyAna huA usasamaya sAkSAt akartA hI hai // bhAvArtha-pratikramaNa pratyAkhyAnakA dravyabhAvake bhedase do tarahakA upadeza hai so yahAM zuddhanaya pradhAna kathana hai isaliye niSedha pradhAnakara varNana hai / apratikramaNa apratyAkhyAna kahate haiM jo atItakAlameM paradravyakA grahaNa kiyA usako aba acchA samajhe usakA saMskAra rahe mamatva rahe vaha to dravya apratikramaNa hai aura usa paradravyake grahaNake nimittase rAgAdikabhAva jo hue the unako vartamAnameM acchA samajhe unase mamatvasaMskAra rahe vaha bhAva apratikramaNa hai| tathA AgAmI kAlameM paradravyakI vAMchAkara mamatva rakhe vaha dravya apratyAkhyAna hai aura usake nimittase AgAmI kAlameM honevAle rAgAdibhAvoMkI vAMchA rakhanA mamatva rakhanA vaha bhAva apratyAkhyAna hai / so yaha dravya apratikramaNa bhAva apratikramaNa tathA dravya apratyAkhyAna bhAva apratyAkhyAna aise do prakArakA upadeza hai vaha dravya bhAvake nimittanaimittika bhAvako janAtA hai| paradravya to nimitta hai aura naimittika rAgAdikabhAva haiM / so jabataka nimittabhUta paradravyakA apratikramaNa apratyAkhyAna isa AtmAke hai tabataka to rAgAdibhAvoMkA apratikramaNa apratyAkhyAna hai aura jabataka rAgAdibhAvoMkA apratikramaNa apratyAkhyAna hai tabataka rAgAdibhAvokA kartA hI hai| tathA jisasamaya Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 7 ] samayasAraH / pratikrAmati pratyAcaSTe ca tadaiva naimittikabhUtaM bhAvaM pratikrAmati pratyAcaSTe ca / bhAvaM pratikrAmati pratyAcaSTe ca tadA sAkSAdakarteva syAt // 283 // 284 // dravyabhAvayornimittanaimittikabhAvodAharaNaM caitat : --- AdhAkammAIyA puggaladavvassa je ime dosA / kaha te kuvva NANI paradavvaguNA u je NicaM // 286 // AdhAkammaM uddesiyaM ca puggalamayaM imaM davvaM / kaha taM mama hoi kayaM jaM NicamaceyaNaM untaM // 287 // 379 yadA tu 285 // hitaH zUnyo'haM jagatraye kAlatrayepi manovacanakAyaiH kRtakAritAnumataizca zuddhanizcayena, tathA sarve jIvAH iti niraMtaraM bhAvanA kartavyA // 283 // 284 // 285 // athAhAraviSaye sarasabirasamAnApamAnAdiciMtArUparAgadveSakAraNAbhAvAdAhAragrahaNakRto jJAninAM baMdha nAsti iti kathayati ; ---- AdhAkammAdIyA puggaladavvassa je ime dosA / kahamaNumaNNadi aNNeNa kIramANA parassa guNA // AdhAkammaM uddesiyaM ca poggalamayaM imaM davvaM / kaha taM mama kAravidaM jaM NicamacedaNaM vRttaM // adhAkarmAdyAH pudgaladravyasya ye ime doSAH / kathamanumanyate anyena kriyamANAH parasya nimittabhUta paradravyakA pratikramaNa pratyAkhyAna kare usasamaya naimittika rAgAdibhAvoMkA bhI pratikramaNa pratyAkhyAna ho jAtA hai aura jaba rAgAdibhAvoMkA pratikramaNa pratyAkhyAna ho jAya taba sAkSAt akartA hI hai / isataraha AtmA svayameva to rAgAdibhAvoM kA akartA hI hai aisA para dravyakA nimitta kahane se jAnA jAtA hai / / 283 / 284 / 285 // Age dravyake aura bhAvake nimitta naimittika bhAvakA udAharaNa kahate haiM; - [ adhaH karmAdyAH ye ime ] adhaH karmako Adi lekara jo ye [ pudgaladravyasya doSAH ] pudgaladravyake doSa haiM [ tAn ] unako [ jJAnI ] jJAnI [ kathaM karoti ] kaise kare ? [tu] kyoMki [ ye ] ye [ nityaM ] sadA hI [ paradravyaguNA: ] pudgala dravya guNa hai [ ca ] aura [ idaM ] yaha [ adhaHkarmoddezikaM ] adhaH karma va uddezika haiM ve [ pudgalamayaM dravyaM ] pudgalamaya dravya haiM unako yaha jJAnI jAnatA hai [ yat ] jo [ nityaM ] sadA [ acetanaM uktaM ] acetana kahe haiM [ tat ] ve [ mama ] mere [ kRtaM ] kiye [ kathaM bhavati ] kaise ho sakate haiM ? // TIkAjaise adhaHkarmakara aura uddezakara utpanna jo AhAra Adika pudgala dravya haiM ve bhAvoMko nimittabhUta haiM / jaisA bhakSaNa kare vaisA bhAva hotA hai so aise dravyako apratyAkhyAnarUpa Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [baMdhaadhaHkarmAdyAH pudgaladravyasya ya ime doSAH / kathaM tAn karoti jJAnI paradravyaguNAstu ye nityaM // 286 // adhaHkaudezikaM ca pudgalamayamidaM dravyaM / kathaM tanmama bhavati kRtaM yannityamacetanamuktaM // 287 // yathAdhaHkarmaniSpannamuddezaniSpannaM ca pudgaladravyanimittabhUtamapratyAcakSANo naimittikabhUtaM baMdhasAdhakaM bhAvaM na pratyAcaSTe tathA samastamapi paradravyamapratyAcakSANastannimittakaM bhAvaM na pratyAcaSTe / yathA cAdhaHkarmAdIn pudgaladravyadoSAnna nAma karotyAtmA paradravyapariNAmatve guNAH // svayaM pAkenotpanna AhAra adhAkarmazabdenocyate tatprabhRtivyAkhyAnaM karoti-adhAkamAdyA ye ime doSAH, kathaMbhUtAH ? zuddhAtmanaH sakAzAtparasyAbhinnasyAhArarUpapudgaladravyasya guNAH / punarapi kathaMbhUtAH ? tasyaivAhArapudgalasya pacanapAcanAdikriyArUpAH tAnnizcayena kathaM karotIti jJAnIti prathamagAthArthaH / anumodayati vA kathamiti dvitIyagAthArthaH / pareNa gRhasthena kriyamANAn , na kathamapi / kasmAt ? nirvikalpasamAdhau sati AhAraviSayamanovacanakAyakRtakAritAnumananAbhAvAt ityAdhAkarmavyAkhyAnarUpeNa gAthAdvayaM gataM // 286 // AhAragrahaNAtpUrva tasya pAtrasya nimittaM yatkimapyazanapAnAdikaM kRtaM tadaupadezikaM bhaNyate, tenaupadezikena saha karatA ( tyAga na karatA ) jo muni vaha usa dravyake naimittikabhUta aura baMdhake sAdhaka aise bhAvoMko bhI tyAga nahIM karatA, usItaraha samasta paradravyako jo nahIM tyAgatA hai vaha usake nimittase hue bhAvoMko bhI nahIM tyaagtaa| tathA jaise adhaHkarma Adika pudgaladravyoMko AtmA nahIM karatA, kyoMki ye para pudgaladravyake pariNAma haiM usapaneke honepara AtmAke kAryapanekA inake abhAva hai, isakAraNa jJAnI aisA jAnatA hai ki adhaHkarma uddezika pudgaladravya haiM ve mere kArya nahIM haiM kyoMki ye nitya hI acetana honese mere kAryapanekA inake abhAva hai / aise tattvajJAnapUrvaka nimittabhUta pudgaladravyako tyAgatAhuA muni baMdhake sAdhaka naimittikabhUta bhAvako bhI tyAgatA hai; usItaraha samasta paradravyako tyAga karatA huA usa paradravyake nimittase hue bhAvoMko bhI tyAgatA hai / isataraha dravya aura bhAva ina donoMkA ApasameM nimittanaimittikabhAva hai bhAvArtha-yaha dravya aura bhAvakA nimittanaimittikapanA udAharaNase dRDha ( puSTa ) kiyA hai| jaise laukika jana kahate haiM ki jaisA anna khAya vaisI hI buddhi ho jAtI hai, usItaraha zAstrameM udAharaNa hai-ki, jo pApakarmakara AhAra utpanna ho use adhaHkarma niSpanna kahate haiM tathA jo AhAra kisIke nimitta banAhuA ho use uddezika kahate haiN| aisA AhAra jo puruSa sevana kare usake vaise hI bhAva hote haiM isataraha dravya bhAvakA nimittanaimittikabhAva hai, usItaraha samasta dravyoMkA nimittanaimittika 1 Na muMcadi teNa kammabaMdheNa pAThoyaM tAtparyavRttau / Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAra: 7 ] samayasAraH 381 sati AtmakAryatvAbhAvAt / tato'dhaH karmeddezikaM ca pudgaladravyaM na mama kAryaM nityamacetanatve sati matkAryatvAbhAvAt iti tattvajJAnapUrvakaM pugaladravyaM nimittabhUtaM pratyAcakSANo naimittikabhUtaM baMdhasAdhakaM bhAvaM pratyAcaSTe tathA samastamapi paradravyaM pratyAcakSANastannimittaM bhAvaM pratyAcaSTe / evaM dravyabhAvayorasti nimittanaimittikabhAvaH / " ityAlocya vivecya tatkila paradravyaM samagraM balAttanmUlaM bahubhAva saMtatimimAmuddhartukAmaH samaM / AtmAnaM samupaiti nirbharavahatpUrNaikasaMcidyutaM yenonmUlitabaMdha eSa bhagavAnAtmAtmani sphUrjati // 178 // tadevAdhAkarma punarapi gAthAdvayena kathyate - aMdhAkarmopadezikaM ca pudgalamayametaddravyaM / kathaM tanmama kAritaM yannityamacetanamuktaM // yadidamAhArakapudgaladravyamadhAkarmarUpamaupadezikaM ca cetanazuddhAtmadravyapRthaktvena nityamevAcetanaM bhaNitaM tatkathaM mayA kRtaM bhavati kAritaM vA kathaM bhavati ? na kathamapi / kasmAddhetoH ? nizcayaratnatrayalakSaNabhedajJAne sati AhAraviSaye manovacanakAyakRtakAritAnumAnAbhAvAt / ityaupadezika vyAkhyAnamukhyatvena ca gAthA - dvayaM gataM / ayamatrAbhiprAyaH / pazcAtpUrvaM saMpratikAle vA yogyAhArAdiviSaye manovacanakAyakRtakAritAnumatarUpairnavabhirvikalpaiH zuddhAsteSAM parakRtAhArAdiviSaye baMdho nAsti / yadi punaH parakIyapariNAmena baMdho bhavati tarhi kApi kAle nirvANaM nAsti / tathA coktaM / NavakoDikammagrahaNa karatA hai usake rAgAdibhAva bhI / bhAva jAnanA / aisA honepara jo paradravyako hote haiM unakA kartA bhI hotA hai taba karmakA baMdha bhI karatA hai aura jaba jJAnI ho jAtA hai taba kisI grahaNa karanekA rAga nahIM rAgAdirUpa pariNamana bhI nahIM taba AgAmI karmabaMdha bhI nahIM / isataraha jJAnI paradravyakA kartA nahIM hai / aba isa arthakA kalazarUpa 178 vAM kAvya kaha paradravyake tyAgakA upadeza karate haiM - ityAlocya ityAdi / artha - jo puruSa isataraha paradravyakA aura apane bhAvakA nimitta - naimittikapanA vicArakara usasamasta paradravyako apane balase ( parAkrama - udyamase ) tyAgakara tathA paradravya jisakA mUla hai aise bahuta bhAvoMkI paripATIko dUrase yugapat ( eka samayameM ) uDAneko cAhatAhuA atizaya se vahanevAlA pravAharUpa dhArAvAhI pUrNa eka saMvedanakarayukta jo apanA AtmA use prApta hotA hai / jisase ki jisane karmabaMdhana mUlase ukhAr3a diyeM haiM, aisA bhagavAn yaha AtmA ApameM hI sphurAyamAna ( prakaTa ) hotA hai // bhAvArtha- paradravya aura apane bhAvakA nimittanaimittikabhAva jAna samasta paradravyako tyAge taba samasta rAgAdibhAvoMkI saMtatI kaTa jAtI hai, usasamaya AtmA apanA hI anubhava karatAhuA karmake baMdhanako kATa ApameM hI prakAzarUpa pragaTa hotA hai / isaliye jo apanA hita cAhate haiM ve aise karo || aba baMdhakA adhikAra pUrNa kiyA / usake aMtamaMgalarUpa jJAnakI mahimAkA artharUpa 179 vAM kalazakAvya kahate haiM--rAgAdi ityAdi / artha - jisane ajJAnarUpa aMdhakAra dUra karadiyA hai aura isataraha acchI rIti se sajI ( tayAra huI ) hai ki isakA phailAva Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / -[baMdharAgAdInAmudayamadayaM dArayatkAraNAnAM kArya baMdhaM vividhamadhunA sadya eva praNudha / jJAnajyotiH kSapitatimiraM sAdhu sannaddhametattadvadyadvatprasaramaparaH ko'pi nAsyA vRNoti // // 179 // " 286 // 287 // iti baMdho niSkrAMtaH / iti zrImadamRtacaMdrasUriviracitAyAM samayasAravyAkhyAyAmAtmakhyAtau baMdha prarUpakaH saptamo'kaH // 7 // suddho pacchA purado ya saMpadiyakAle / parasuhadukkhaNimittaM vajjhadi jadi Natthi NivyANaM // evaM jJAninAmAhAragrahaNakRto baMdho nAstIti vyAkhyAnamukhyatvena sUtracatuSTayena SaSThasthalaM gtN||287|| iti zrIjayasenAcAryakRtAyAM samayasAravyAkhyAyAM zuddhAtmAnubhUtilakSaNAyAM tAtpayavRttI pUrvoktakrameNa jaha NAma kovi puriso ityAdi mithyAdRSTisadRSTivyAkhyAnarUpeNa gAthAdazakaM / nizcayahiMsAkathanarUpeNa gAthAsaptakaM, nizcayena rAgAdivikalpa eva hiMseti kathanarUpeNa sUtraSaTakaM, avratavratAni pApapuNyabaMdhakAra'NAnItyAdikathanena gAthApaMcadaza, nizcayanayena sthitvA vyavahArastyAjya iti mukhyatvena gAthASaTuM, piMDazuddhimukhyatvena sUtracatuSTayaM / nizcayanayena rAgAdayaH karmodayajanitA iti kathanamukhyatvena sUtrapaMcakaM. nizcayanayenApratikramaNamapratyAkhyAnaM ca baMdhakAraNamiti pratipAdanarUpeNa gAthAtrayamityevaM samudAyena SaTpaMcAzadgAthAbhiraSTabhiraMta rAdhikAraiH aSTamo baMdhAdhikAraH samAptaH // 7 // dUsarA koI nahIM AvaraNa karasake aisI yaha jJAnajyoti hai / kyA karake sajI ? usIko kahate haiM--pahale to baMdhake kAraNarUpa rAgAdikabhAvoMke udayako nirdayakI taraha (jaise nirdayI puruSa kisIko mAra DAle usataraha ) vidAratI pragaTa huI, pIche jaba kAraNa dUra hue taba unakA kArya jo karmakA jJAnAvaraNAdirUpa aneka prakAra baMdha usako aba tatkAla hI dUra karake sajI hai // bhAvArtha-jaba jJAna pragaTa hotA hai taba rAgAdika nahIM rahate, unakA kArya baMdha bhI nahIM rahatA taba phira isako AvaraNa karanevAlA koI nahIM rahatA, sadAkAla prakAzarUpa hI rahatI hai // 286 / 287 // __ isataraha raMgabhUmimeM baMdhake svAMgane praveza kiyA thA so jaba jJAna jyoti pragaTa huI taba baMdha svAMgako dUra kara nikala gayA // yahAMtaka gAthA 287 aura kalaza 179 hue / savaiyAteIsA-"jo nara koya parai rajamAMhi saccikkaNa aMga lagai vaha gADhe, tyoM matihIna ju rAgavirodha liye vicare taba baMdhana vADhai / pAya samai upadeza yathAratha rAgavirodha tajai nija cATai / nAMhi baMdhai taba karmasamUha ju Apa gahai para bhAvani kATai // 1 // " isaprakAra zrI paM0 jayacaMdrakRta samayasAra nAmA graMthakI AtmakhyAtinAmaka TIkAkI bhASAvacanikAmeM baMdha nAmA sAtavAM adhikAra pUrNa huA // 7 // Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 8] smysaareH| 383 atha mokssaadhikaarH||8|| atha pravizati mokSaH / "dvidhAkRtya prajJAkrakacadalanAdvaMdhapuruSau nayanmokSaM sAkSAtpuruSamupalaMbhaikaniyataM / idAnImunmajan sahajaparamAnaMdasarasaM paraM pUrNa jJAnaM kRtasakalakRtyaM vijayate // 180 // " jaha NAma kovi puriso baMdhaNayami cirkaalpddivddho| tivvaM maMdasahAvaM kAlaM ca viyANae tassa // 288 // tatraivaM sati pAtrasthAnIyazuddhAtmanaH sakAzAtpRthagbhUtvA zrRMgArasthAnIyabadho niSkrAMtaH / atha pravizati mokSaH-jaha NAma kovi puriso ityAdi gAthAmAdiM kRtvA yathAkrameNa dvAviMzatigAthApayaMta mokSapadArthavyAkhyAnaM karoti-tatrAdau mokSapadArthasya saMkSepavyAkhyAnarUpeNa gAthAsaptakaM, tadanaMtaraM mokSakAraNabhUtabhedavijJAnasaMkSepasUcanArthaM baMdhANaM ca sahAvaM ityAdi sUtracatuSTayaM, ataH paraM tasyaiva bhedajJAnasya vizeSavivaraNArthaM paNNAe ghettavvo ityAdi sUtrapaMcakaM, tadanaMtaraM vItarAgacAritrasahitasya dravyapratikramaNAdikaM viSakuMbhaH sarAgacAritrasyAmR atha mokSAdhikAra / dohA-"karmabaMdha saba kATike, pahuMce mokSa suthAna / namU siddha paramAtamA, karUM dhyAna amalAna // " aba TIkAkArake vacana kahate haiM ki yahAM mokSatatva praveza karatA hai| jaise nRtyake akhADemeM svAMga praveza karatA hai vahAM jJAna saba svAMgake jAnanevAlA hai isaliye samyagjJAnakI mahimArUpa maMgala adhikArake AdimeM 180 3 kAvyase kahate haiM-vidhAkRtya ityAdi / artha-aba baMdha padArthake bAda pUrNa jJAna hai vaha prajJArUpa karItase vidAraNa karake baMdha aura puruSako jude 2 do kara aura puruSako sAkSAt mokSameM prApta karatA huA jayavaMta pravarta rahA hai / kaisA hai puruSa ? apane svarUpake sAkSAt anubhava kara nizcita hai| jJAna kaisA hai ? udaya huA jo apanA khAbhAvika parama AnaMda usase sarasa (rasabharA ) hai, utkRSTa hai aura jisane karane yogya samasta kArya kara liye haiM aba kucha karanA nahIM rahA // bhAvArtha-jJAna hai vaha baMdha puruSako judekara puruSako mokSa prApta karatA huA apanA saMpUrNa svarUpa pragaTa kara jayavaMta pravarta rahA hai isakA sarvotkRSTapanA kahanA yahI maMgalavacana hai // Age kahate haiM ki mokSakI prApti kaise hotI hai ? usa jagaha prathama to jo baMdhakA cheda nahIM karate aura baMdhakA svarUpa hI jAna saMtuSTa haiM ve mokSa nahIM pAte aisA kahate haiM;-[ nAma ] aho dekho [yathA ] jaise [ kazcit puruSaH ] koI puruSa [baMdhanake ] baMdhanameM [cirakAlapratibaddhaH] bahuta kAlakA baMdhAhuA [ tasya ] usa baMdhanake [tIvamaMdasvabhAvaM ] tIvramaMda (gADhe DhIle ) svabhAvako [ca] aura [ kAlaM ] kAlako [vi Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [mokSajai Navi kuNai cchedaM NaM muccae teNa baMdhaNavaso sN| kAleNa u vahueNavi Na so Naro pAvai vimokkhaM // 289 // iya kammabaMdhaNANaM paesaThiipayaDimevamaNubhAgaM / jANatovi Na muccai muccai so ceva jai suddho // 29 // yathA nAma kazcitpuruSo baMdhanake cirakAlapratibaddhaH / tIvramaMdasvabhAvaM kAlaM ca vijAnAti tasya // 288 // yadi nApi karoti chedaM na mucyate tena baMdhanavazaH san / kAlena tu bahukenApi na sa naraH prApnoti vimokSaM // 289 // takuMbha iti yuktisUcanamukhyatvena teyAdI avarohe ityAdi sUtraSaTuM kathayatIti dvAviMzatigAthAbhiH sthalacatuSTaye mokSAdhikAre samudAyapAtanikA / tadyathA-viziSTabhedajJAnAvaSTaMbhena baMdhAsmanoH pRthakkaraNaM mokSa iti pratipAdayati;-jaha NAma ityAdi / yathA kazcitpuruSaH baMdhanake cirakAlabaddhastiSThati tasya baMdhasya tIvramaMdasvabhAvaM jAnAti divasamAsAdikAlaM ca vijAnAti iti prathamagAthA gatA / jAnannapi yadi baMdhacchedaM na karoti tadA na mucyate tena karmabaMdhavizeSeNAmucyamAnaH san puruSo bahutarakAle'pi mokSaM na labhate iti gAthAdvayena dRSTAMto gataH / atha iya kammabaMdhaNANaM padesapayaDihidIya aNubhAgaM jANaMtIvi Na muMcadi evaM jJAnAvaraNAdimUlottaraprakRtibhedabhinnakarmabaMdhanAnAM pradezaM prakRtisthitI, anubhAgaM ca jAnanapi karmaNA na muMcati / muMcadi savve jadi visuddho yadA mithyAtvarAgAdirahito bhavati tadA'naMtajJAnAdiguNAtmakaparamAtmasvarUpe sthitaH sarvAnkarmabaMdhAn muMcati / athavA pAThAMtaraM muMcadi savve jadi sa baMdhe mucyate karmaNA yadi kiM, sisyati chinatti / kAn ? jAnAti ] jAnatA hai ki itane kAlakA baMdha hai / [ yadi ] jo usa baMdhanako Apa [chedaM ] kATatA [ nApi karoti ] nahIM hai [ tena baMdhanavazaH san ] to usa baMdhanake vazahuA hI rahatA hai usakara chUTatA nahIM hai aisA [sa naraH] vaha puruSa [bahakenApi ] bahuta [ kAlena api] kAlameM bhI [vimokSaM na prApnoti] usa baMdhase chUTanerUpa mokSako nahIM pAtA [ iti ] usI prakAra jo puruSa [ karmabaMdhanAnAM ] karmake baMdhanoMke [pradezasthitiprakRti anubhAgaM ] pradeza sthiti prakRti aura anubhAga ye bheda haiM [ evaM jAnannapi ] aisA jAnatA hai to bhI vaha [na mucyate ] karmase nahIM chUTatA [ yadi zuddhaH ] jo Apa rAgAdikako dUra kara zuddha ho [sa eva ca ] vahI [mucyate] chUTatA hai // TIkA-AtmA aura baMdhakA judA judA karanA mokSa hai| vahAM koI aisA kahate haiM ki baMdhake svarUpake jJAnamAtrase hI mokSa hai baMdhakA svarUpa jAnanA hI mokSakA kAraNa hai / aisA kahanA asatya hai, kyoMki Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 8] smysaarH| 385 iti karmabaMdhanAnAM pradezasthitiprakRtimevamanubhAgaM / jAnannapi na mucyate mucyate sa caiva yadi zuddhaH // 290 // AtmabaMdhayordvidhAkaraNaM mokSaH, baMdhasvarUpajJAnamAtraM taddheturityeke tadasat, na karmaSaddhasya baMdhakharUpajJAnamAtraM mokSaheturahetutvAt nigaDAdibaddhasya baMdhakharUpajJAnamAtravat / etena karmabaMdhaprapaMcaracanAparijJAnamAtrasaMtuSTA utthApyate // 288 // 289 // 290 // jaha baMdhe ciMtaMto baMdhaNabaddho Na pAvai vimokkhaM / taha baMdhe ciMtaMto jIvovi Na pAvai vimokkhaM // 291 // sarvabaMdhAn / anena vyAkhyAnena ye prakRtyAdibaMdhaparijJAnamAtreNa saMtuSTAste prtibodhyte| kathaM ? iti cet, baMdhaparijJAnamAtreNa svarUpopalabdhirUpavItarAgacAritrarahitAnAM svargAdisukhanimittabhUtaH puNyabaMdho bhavati na ca mokSa iti dASTAMtagAthA gatA / etena vyAkhyAnena karmabaMdhaprapaMcaracanAviSaye ciMtAmAtraparijJAnena saMtuSTA nirAkriyate // 288 // 289 // 290 // jaha vaMdhe ciMtaMto baMdhaNabaddho Na pAvadi vimokkhaM yathA kazcitpuruSo baMdhanabaddho baMdhaM ciMtayamAno mokSaM na labhate taha baMdhaM ciMtaMto jIvovi Na pAvadi vimokkhaM tathA aisA anumAnakA prayoga hai ki, karmase baMdha puruSake baMdhake svarUpakA jJAnamAtra hI mokSakA kAraNa nahIM hai kyoMki yaha jAnanA hI karmase chUTanekA hetu nahIM hai, jaise beDI Adise baMdhe hue puruSake usa beDI Adi baMdhanake svarUpakA jAnanA mAtrapana hI beDI Adi kaTanekA kAraNa nahIM hotA, usI taraha karmake baMdhakA svarUpa jAnane mAtrase hI karmabaMdhase nahIM chUTatA / isa kathanase karmake baMdhake vistArakI racanAke ( aneka prakAra honeke ) jAnanemAtrase hI jo koI anyamatI Adi mokSa mAnate haiM ve usake jJAnamAtrameM hI saMtuSTa haiM unakA khaMDana kiyA hai // bhAvArtha-koI anyamatI aisA mAnate haiM ki baMdhakA svarUpa jAnanese mokSa hai unake kahanekA isa kathanakara nirAkaraNa jAnanA / jAnanemAtrase hI baMdha nahIM kaTatA baMdha to kATanese hI kaTatA hai // 288 / 289 / 290 // ___ Age kahate haiM ki baMdhakI ciMtA karanepara bhI baMdha nahIM kaTatA;-[ yathA ] jaise koI [baMdhanabaddhaH ] baMdhanakara baMdhA huA puruSa [baMdhAna ciMtayan ] una baMdhoMko vicAratA huA (usakA soca karatA huA) bhI [vimokSaM] mokSako [na prApnoti] nahIM pAtA tathA ] usI taraha [baMdhAn ciMtayan ] karmabaMdhako ciMtA karatA huA [jIvopi] jIva bhI [vimokSaM] mokSako [na prApnoti ] nahIM pAtA || TIkAanya koI aisA mAnate haiM ki baMdhakI ciMtAkA prabaMdha mokSakA kAraNa hai yaha bhI mAnanA asatya hai| yahAM bhI anumAnakA prayoga aisA hI hai ki karmabaMdhanakara baMdhe hue puruSake usa baMdhakI ciMtAkA jo prabaMdha hai ki, yaha baMdha kaise chUTegA ? isa rItise manako lagAye, 49 samaya. Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / yathA baMdhaMciMtayan baMdhanabaddho na prApnoti vimokSaM / tathA baMdhAMzciMtayan jIvo'pi na prApnoti vimokSaM // 299 // baMdhaciMtA prabaMdho mokSaheturityanye tadapyasat, na karmabaddhasya baMdharcitAprabaMdhajJAnamAtraM mokSaheturahetutvAt nigaDAdivaddhasya baMdhacitAprabaMdhavat / etena karmabaMdhaviSayaciMtAprabaMdhAtmakavizuddhadharmadhyAnAMdhabuddhayo bodhyaM // 299 // [ mokSa kastarhi mokSahetuH ? iti cet; jaha baMdhe chittUNa ya baMdhaNavaddho u pAvai vimokkhaM / taha baMdhe chittUNa ya jIvo saMpAvai vimokkhaM // 292 // jIvo'pi prakRtisthityanubhAgapradezabaMdhaM ciMtayamAnaH svazuddhAtmAvAptilakSaNaM mokSaM na labhate / kiM ca samasta zubhAzubhabahirdravyAlaMbanarahitacidAnaMdaikazuddhAtmAvalaMbana svarUpavItarAgadharmadhyAnazukladhyAmarahito jIvaH, baMdhaprapaMcaracanAciMtArUpasarAgadharmadhyAnazubhopayogena svargAdisukhakAraNapuNyabaMdhaM labhate na ca mokSamiti bhAvArthaH // 299 // atha kastarhi mokSaheturiti prazne pratyuttaraM dadAti;jaha baMdhe muttUNa ya baMdhaNabaddho ya pAvadi vimokkhaM taha baMdhe muttUNa ya jIvo saMpAvadi vimokkhaM yathA baMdhanabaddhaH kazcitpuruSo rajjubaMdhaM zRkhalAbaMdhaM kASThanigalabaMdhaM vA kamapi baMdhaM chittvA kamapi bhittvA kamapi muktvA svakIyavijJAnapauruSabalena mokSaM prApnoti / tathA jIvospi vItarAganirvikalpa svasaMvedanajJAnayuddhena baMdhaM chitvA dvidhA kRtvA bhittvA vidArya muktvA choTayitvA ca nijazuddhAtmopalaMbhasvarUpamokSaM prApnotIti / atrAha ziSyaH - prAbhRtagraMthe yannirvikalpasvasaMvedanajJAnaM bhaNyate tanna ghaTate / kasmAt ? iti cet taducyate - sattAvalokanarUpaM cakSuvaha bhI baMdhake abhAvarUpa mokSakA kAraNa nahIM hai kyoMki yaha ciMtAkA prabaMdha baMdhase chUTakA hetu nahIM hai / jaise beDI ( sAMkala ) se baMdhA huA puruSa usa baMdhakI ciMtA hI kiyA kare chUTane kA upAya na kare vaha usa beDI Adike baMdhanase nahIM chUTatA usItaraha karmabaMdhakI ciMtA prabaMdhase mokSa nahIM hai / isakathanase karmabaMdha meM ciMtA prabaMdhasvarUpa vizuddha dharmadhyAnakara jinakI buddhi aMdhI hai unako samajhAyA hai // bhAvArtha -- karmabaMdhakI ciMtAmeM mana lagA rahe soca kiyA kare to bhI mokSa nahIM hotI / yaha dharmadhyAnarUpa zubhapariNAma hai / jo kevala zubhapariNAmase hI mokSa mAnate haiM unako upadeza hai ki zubha pariNAmase mokSa nahIM hotI // 299 // Age pUchate haiM ki yadi baMdhake svarUpake jJAnase bhI mokSa nahIM aura usakA soca karanese bhI mokSa nahIM to mokSakA kAraNa kyA hai ? aisA pUchanepara mokSa honekA upAya kahate haiM; - [ yathA ca ] jaise [ baMdhanabaddhaH ] baMdhana se baMdhA puruSa [baMdhAn chitvA tu ] baMdhanako chedakara [ vimokSaM ] mokSako [ prApnoti ] pAtA hai [ tathA ca ] usItaraha [ baMdhAn chitvA ] karmake baMdhanako chedakara [ jIvaH ] jIva [ vimokSaM prApnoti ] Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 387 adhikAraH 8] samayasAraH / yathA baMdhAMzchitvA ca baMdhanabaddhastu prApnoti vimokSaM / tathA baMdhAMzchitvA ca jIvaH saMprApnoti vimokSaM // 292 // karmabaddhasya baMdhacchedo mokSahetuH, hetutvAt nigaDAdibaddhasya baMdhacchedavat / etena umaye'pi pUrva AtmabaMdhayordvidhAkaraNe vyApAryate // 292 // kimayameva mokSahetuH ? iticet; baMdhANaM ca sahAvaM viyANio appaNo sahAvaM ca / baMdhesu jo virajadi so kammavimokkhaNaM kuNaI // 293 // rAdidarzanaM yathA jainamate nirvikalpaM kathyate tathA bauddhamate jJAnaM nirvikalpaM bhaNyate paraMtu tannivikalpamapi vikalpajanakaM bhavati / jainamate tu vikalpasyotpAdakaM bhavatyeva na kiMtu svarUpeNaiva savikalpamiti tathaiva svaparaprakAzakaM ceti / tatra parihAraH-kathaMcitsavikalpamapi ca kathaM cinnivikalpaM ca / tadyathA-yathA viSayAnaMdarUpaM sarAgasvasaMvedanajJAnaM sarAgasaMvittivikalparUpeNa savikalpamapi zeSAnIhitasUkSmavikalpAnAM sadbhAve'pi sati teSAM mukhyatvaM nAsti tena kAraNena nirvikalpamapi bhaNyate / tathApi svazuddhAtmasaMvittirUpaM vItarAgasvasaMvedanajJAnamapi svasaMvittyAkAraikavikalpena savikalpamapi bahirviSayAnIhitasUkSmavikalpAnAM sadbhAve'pi sati teSAM mukhyatvaM nAsti tena kAraNena nirvikalpamapi bhaNyate / yata evehApUrvasvasaMvittyAkArAMtarmukhyapratibhAse'pi bahirviSayAnI hitasUkSmavikalpA api saMti tata eva kAraNAt svaparaprakAzakaM ca siddhaM idaM nirvikalpasavikalpasya / tathaiva svaparaprakAzakasya ca jJAnasya ca vyAkhyAnaM yathAgamAdhyAtmatarkazAstrAnusAreNa vizeSeNa vyAkhyAyate tadA mahAn vistaro bhavati sa cAdhyAtmazAstratvAnna kRtaH / evaM mokSapadArthasaMkSepasUcanArtha prathamasthale gAthAsaptakaM gataM // 292 // atha kimayameva mokSamArga? iti cet;-baMdhANaM ca sahAvaM viyANi, bhAvabaMdhAnAM mithyAtvarAgAdInAM svabhAvaM jJAtvA kathaM jJAtvA ? / mithyAtvasvabhAvo heyopAdeyaviSaye viparItAbhinivezo bhaNyate rAgAmokSako pAtA hai // TIkA-karmake baMdhanako chedanA mokSakA kAraNa hai kyoMki yaha chedanA hI vahAM kAraNa hai / jaise beDI sAMkala Adikara baMdhe puruSake sAMkalakA baMdha kATanA hI chUTanekA kAraNa hai usI taraha isakathanase pahale kahe gaye jo do prakArake puruSa 'eka to baMdhakA svarUpa jAnanevAlA aura eka baMdhakI ciMtA karanevAlA' una donoMko AtmA aura baMdhake jude 2 karanemeM preraNAkara vyApAra karAyA gayA hai arthAt upadezakara udyama karAyA hai // 292 // phira pUchate haiM ki karmabaMdhanakA chedanA mokSakA kAraNa kahA vaha itanA hI mokSakA kAraNa hai kyA ? aisA pUchanepara uttara kahate haiM;-[baMdhAnAM ca svabhAvaM] baMdhoMkA svabhAva [ca ] aura [ AtmanaH svabhAvaM] AtmAkA svabhAva [vijJAya ] jAna Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm / baMdhAnAM ca svabhAvaM vijJAyAtmanaH svabhAvaM ca / baMdheSu yo virajyate sa karmavimokSaNaM karoti // 293 // ya eva nirvikAracaitanyacamatkAra mAtramAtmasvabhAvaM tadvikArakArakaM baMdhAnAM ca svabhAvaM vijJAya baMdhemyo viramati sa eva sakalakarmamokSaM kuryAt / etenAtmabaMdhayordvidhAkaraNasya mokSahetutvaM niyamyate // 293 // kenAtmabaMdho dvidhA kriyate ? iticet; - jIva baMdhoya tahA chijjaMti salakkhaNehiM Niya ehiM / paNNAchedaNaNa uchiSNA NANattamAvaNNA // 294 // jIvo baMdha tathA chidyete svalakSaNAbhyAM niyatAbhyAM / prajJAchedakena tu chinnau nAnAtvamApannau // 294 // 388 [ mokSa dInAM ca svabhAvaH paMceMdriyaviSayeSviSTAniSTapariNAma iti / na kevalaM baMdhasvabhAvaM jJAtvA appaNo sahAvaM ca anaMtajJAnAdisvarUpaM zuddhAtmanaH svabhAvaM ca jJAtvA vaMdhesu jo Na rajjadi dravyabaMdha hetubhUteSu mithyAtvarAgAdibhAvabaMdheSu nirvikalpasamAdhibalena yo na rajyate so kammavimokkhaNaM kuNadi sa karmavimokSaNaM karoti // 293 // atha kena kRtvAtmabaMdho dvidhA bhavati ? iti cet ;---jIvo vaMdho ya tahA chinaMti salakkhaNehiM NiyaehiM yathA jIvastathA baMdhacaitau dvau chidyete pRthak kriyete / kAbhyAM kRtvA ? svalakSaNarUpAbhyAM nijakAbhyAM paNNAchedaNaeNa du chiNNA NANattamAvaNNA prajJAchedanaikalakSaNena bhedajJAnena kara [ yaH ] jo puruSa [ baMdheSu ] baMdhoM meM [ virajyate ] virakta hotA hai [ saH ] vaha puruSa [ karmavimokSaNaM ] kamoMkI mokSa [ karoti ] karatA hai / TIkAjo puruSa nizcayakara nirvikAra caitanyacamatkAramAtra to AtmAkA svabhAva aura usa AtmA ke vikArakA karanevAlA baMdhoMkA svabhAva ina donoMko vizeSakara jAnake una baMdhoMse virakta hotA hai vahI puruSa samasta karmoMke mokSako karatA hai / isa kathanakara AtmA aura baMghako judA 2 karaneko mokSake kAraNapanekA niyama kiyA hai / donoMkA judA 2 karanA hI niyamase mokSakA kAraNa hai aisA niyamase kahA gayA hai || 293 // Age phira pUchate haiM ki AtmA aura baMdha ye donoM kisase jude karane ? aisA pUchane para uttara kahate haiM; - [ jIvaH ca baMdhaH ] jIva aura baMdha ye donoM [ niyatAbhyAM ] nizcita [ svalakSaNAbhyAM ] apane 2 lakSaNoMkara [ prajJAchedanakena ] buddhirUpI chaise [ tathA ] isataraha [ chidyete ] chedane cAhiye [tu ] ki jisa taraha [ chinnau ] chedehue [ nAnAtvaM ] nAnApanako [ Apannau ] prApta ho jAyaM arthAt jude jude ho jAyaM // TIkA - AtmA aura baMdhakA judA judA karanArUpa jo kArya usameM karanevAlA Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 8] smysaarH| AtmabaMdhayodhiAkaraNe kArye karturAtmanaH karaNamImAMsAyAM nizcayataH khato bhinnakaraNAsaMbhavAt bhagavatI prajJaiva chedanAtmakaM karaNaM / tayA hi tau chinnau nAnAtvamavazyamevApadyete tataH prajJaivAtmabaMdhayordvidhAkaraNaM / nanu kathamAtmabaMdhau cetyacetakabhAvanAtyaMtapratyAsaterekIbhUtau bhedavijJAnAbhAvAdekacetakavadvyavahiyamANau prajJayA chettuM zakyete? niyatakhalakSaNasUkSmAMtaHsaMdhisAvadhAnanipAtanAditi budhyemahi / Atmano hi samastazeSadravyAsAdhAraNatvAccaitanyaM khalakSaNaM tattu pravartamAnaM yadyadyadabhivyApya pravartate nivartamAnaM ca yadyadupAdAya nivartate tattatsamastamapi sahapravRttaM kramapravRttaM vA paryAyajAtamAtmeti lakSaNIyaM tadechinau saMtau nAnAtvamApannau iti / tathAhi-jIvasya lakSaNaM zuddhacaitanyaM bhaNyate, baMdhasya lakSaNaM kartA AtmA hai usake kAraNakA jaba vicAra kiyA jAya taba nizcayanayakara Apase judA karaNa nAmA kAraka to asaMbhava hai isaliye jJAnasvarUpa buddhi hI chedanasvarUpa karaNa hai usa prajJAkara hI ve donoM AtmA aura baMdha chedehue nAnApanako avazya prApta hote haiM arthAt jude 2 ho jAte haiM / isaliye prajJAkara hI AtmA aura baMdhakA judA judA karanA hai / yahAM prazna hai ki AtmA aura baMdha ye donoM to cetakacetyabhAvakara atyaMta nikaTatAse ekasarIkhe ho rahe haiN| AtmA to cetaka hai aura baMdha cetya hai so donoM ekarUpa hue anubhavameM Ate haiN| so bhedavijJAnake abhAvase eka cetakarUpa hI jo vyavahArameM pravartate dekhe jAte haiM ve prajJAkara kaise chede jA sakate haiM ? usakA samAdhAna AcArya karate haiM-hama aisA jAnate haiM ki AtmA aura baMdhake nizcita svalakSaNakI sUkSma jo aMtaraMgakI saMdhi hai usameM isa prajJA chainIko sAvadhAna hoke paTakanese donoM jude jude ho jAte haiM / vahAM AtmAkA to nijalakSaNa nizcayakara samasta anyadravyoMse asAdhAraNapanese jo anyameM na pAyAjAya aisA caitanya skhalakSaNa hai yaha caitanyasvalakSaNa pravartatA huA jisa jisa paryAyako vyApakara pravartatA hai tathA nivartatA huA jisa jisa paryAyako grahaNakara nivRtta hotA hai vaha vaha samasta sahavartI aura kramavartI paryAyoMkA samUha hI AtmA hai aisA dekhane yogya hai| yaha lakSaNa samasta guNaparyAyoMmeM vyApaka hai so sabhI guNaparyAyoMkA samudAya AtmA hai aisA isa lakSaNase jAnanA, kyoMki AtmA usI eka lakSaNase lakSya hai / tathA caitanyake samasta sahavartI ka kramavartI jo anaMtaparyAya haiM usIkA avinAbhAvIpana hai isaliye cinmAtra hI AtmA hai aisA nizcaya karanA / isataraha dUsarA vyAkhyAna hai / aura baMdhakA svalakSaNa Atmadravyase asAdhAraNa rAgAdika haiM, kyoMki ye rAgAdika Atmadravyase sAdhAraNapanako dhAraNa karate hue nahIM pratibhAsate / inake sadA hI caitanya camatkArase bhinnapanekara pratibhAsamAnapana hai / jitanA kucha samasta apane paryAyoM meM vyApanesvarUpa caitanya pratibhAsatA hai utane hI rAgAdika nahIM pratibhAsate, rAgAdika vinA bhI caitanyakA AtmalAbha (svarUpapAnA ) saMbhavatA hai / jo rAgAdikakA Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [ mokSakalakSaNalakSyatvAt , samastasahakramapravRttAnaMtaparyAyAvinAbhAvitvAcaitanyasya cinmAtra evAtmA nizcetavyaH, iti yAvat / baMdhasya tu AtmadravyasAdhAraNA rAgAdayaH skhalakSaNaM / na ca rAgAdaya AtmadravyAsAdhAraNatAM bibhrANAH pratibhAsaMte nityameva caitanyacamatkArAdatiriktatvena pratibhAsamAnatvAt / na ca yAvadeva samastavaparyAyavyApi caitanyaM pratibhAti ? rAgAdInaMtareNApi caitanyasyAtmalAbhasaMbhAvanAt / yattu rAgAdInAM caitanyena sahaivotplavanaM taJcetyacetakabhAvapratyAsattareva naikadravyatvAt , cetyamAnastu rAgAdirAtmanaH pradIpyamAno ghaTAdiH pradIpasya pradIpakatAmiva cetakatAmeva prathayenna punA rAgAdInAM, evamapi tayoratyaMtapratyAsattyA bhedasaMbhAvanAbhAvanAdirastyekatvavyAmohaH sa tu prajJayaiva chidyata eva / "prajJA chetrI ziteyaM kathamapi nipuNaiH pAtitA sAvadhAnaiH sUkSme'taHsaMdhibaMdhe nipatati mithyAtvarAgAdikaM, tAbhyAM pRthak kRtau / kena ? karaNabhUtena prajJAchedanakena, zuddhAtmAnubhUtilakSaNabhedajJAnarUpA prajJaiva chetryeva churikA tayA evetyarthaH / chinnau saMtau nAnAtvamApannau // caitanyake sAtha hI utpanna honA dIkhatA hai vaha isa jJeyajJAyakabhAvake atinikaTapanase dIkhatA hai eka dravyapanase nahIM hai / vahAM jJeyarUpa jJAnameM Atehue jo rAgAdika haiM ve AtmAke jJAyakapanako hI vistArate haiM rAgAdikapanako nahIM vistArate, jaise dIpakake ghaTAdika prakAzane yogya hote pradIpakapanako hI vistArate haiM ghaTAdikapanako nahIM vistArate usataraha jAnanA / aisA honepara bhI AtmA aura baMdha donoMke atyaMta nikaTapanakara bhedakI saMbhAvanAkA abhAva hai arthAt bheda nahIM dIkhatA / isaliye isa ajJAnIke anAdikAlase ekapanakA bhrama hai / aisA bhrama prajJAkara hI chedA jAtA hai / / bhAvArtha-AtmA aura baMdha donoMko lakSaNabhedase pahacAna buddhirUpI chainIse cheda jude jude karanA, kyoMki AtmA to amUrtIka hai aura baMdha sUkSma pudgalaparamANuoMkA skaMdha hai isaliye ye donoM jude chadmasthake jJAnameM nahIM Ate / eka skaMdha dIkhatA hai isaliye anAdi ajJAna hai / so zrIgurUoMkA upadeza pAkara ina donoMkA lakSaNa nyArA nyArA hI anubhava kara jAnanA ki, caitanyamAtra to AtmAkA lakSaNa hai aura rAgAdika baMdhakA lakSaNa hai| ye donoM bhI jJeyajJAyakabhAvakI atinikaTatAse ekase ho rahe dIkhate haiM, so tIkSNabuddhirUpI chainI inake bheda ( jude 2) karanekA jo zastra hai usako inakI sUkSmasaMdhiko dekha sAvadhAna ( niSpramAda ) hoke paTakanA / usake par3ate hI donoM alaga alaga dIkhane lagate haiM / taba AtmAko jJAnabhAvameM hI rakhanA aura baMdhako ajJAnabhAvameM rkhnaa| isataraha donoMko bhinna karanA // aba isa arthakA kalazarUpa 181 vAM kAvya kahate haiM-prajJA ityAdi / artha-AtmA aura baMdhake jude karaneko yaha prajJA tIkSNa chainI hai / jo caturapuruSa haiM ve sAvadhAna (pramAdarahita ) hue, AtmA aura karma ina donoMkA sUkSma madhyakA saMdhIkA baMdhana usameM kisIprakAra yatnakara usa chainIko aisA paTakate haiM ki vahAM paDIhuI yaha Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 8] smysaarH| 391 rabhasAdAtmakarmobhayasya / AtmAnaM magnamaMtaHsthiravizadalasaddhAni caitanyapUre baMdhaM cAjJAnabhAve niyamitamamitaH kurvatI bhinnabhinnau // 181 // " 294 // AtmabaMdhau dvidhA kRtvA kiM kartavyaM ? iti cet ; jIvo vaMdho ya tahA chijaMti salakkhaNehiM NiyaehiM / vaMdho cheevavvo suddho appA ya ghettavvo // 295 // jIvo baMdhazca tathA chiyete skhalakSaNAbhyAM niyatAbhyAM / baMdhazchettavyaH zuddha AtmA ca gRhItavyaH // 295 // // 294 // AtmabaMdhayodhiAkaraNe kiM sAdhyaM? iti cet-jIvo vaMdho ya tahA chijaMti salakkhaNehiM NiyaehiM jIvabaMdhau dvau pUrvoktAbhyAM svalakSaNAbhyAM nijakAbhyAM chiyete pUrvavat / tatazchedAnaMtaraM kiM sAdhyaM ? vaMdho chededavyo vizuddhajJAnadarzanasvabhAvaparamAtmatattvasamyakzraddhAnajJAnAnucaraNarUpanizcayaratnatrayAtmakabhedajJAnachurikayA mithyAtvarAgAdirUpo baMdhazchettavyaH zuddhAtmanaH sakAzAtpRthakkartavyaH / suddho appA ya ghettavvo vItarAgasahajachainI zIghra hI saba tarahase bhinnakara detI hai / vaha AtmAko to aMtaraMgameM sthira aura spaSTa prakAzarUpa daidIpyamAna tejavAle caitanyake pravAhameM magna karatI hai tathA baMdhako ajJAnabhAvameM nizcala niyamase kara detI hai // bhAvArtha-yahAMpara AtmA aura baMdhakA judA judA karanArUpa kArya hai usakA kartA AtmA hai / usameM bhI karaNake vinA kartA kisase kArya kare ? isaliye karaNa bhI caahiye| nizcayanayase to kartAse judA karaNa hotA nahIM hai| isaliye AtmAse abhinna yaha buddhi hI isa kAryameM karaNa hai / AtmAke anAdi baMdha jJAnAvaraNAdi karma haiM unakA kArya bhAvabaMdha to rAgAdika haiM aura nokarma zarIrAdika haiM / so buddhikara AtmAko zarIrase, jJAnAvaraNAdika dravyakarmase tathA rAgAdika bhAvakamase bhinna eka caitanyabhAvamAtra anubhavakara jJAnameM hI lIna rakhanA bhinna karanA hai / isIse saba karmoMkA nAza ho jAnese siddhapadako prApta ho jAtA hai aisA jAnanA // 294 // Age phira pUchate haiM ki AtmA aura baMdhako dvidhA kara kyA karanA ? aisA pUchanepara uttara kahate haiM;-[jIvaH] jIva [ca] aura [ baMdhaH ] baMdha ina donoMko [niyatAmyAM ] nizcita [svalakSaNAbhyAM ] apane 2 lakSaNoMkara [ tathA ] isataraha [chiyete] bhinna karanA ki [ baMdhaH chettavyaH] baMdha to chidakara bhinna ho jAya [ca] aura [ AtmA grahItavyaH ] AtmA grahaNa kiyAjAya // bhAvArtha-AtmA aura baMdha ina donoMko pahale to apane 2 nizcita lakSaNake jJAnakara saba taraha hI bhinna karanA, pIche rAgAdika lakSaNavAle sabhI baMdhako to choDanA tathA upayoga lakSaNavAle akele zuddha AtmAko hI grahaNa karanA / yahI nizcayakara AtmA aura baMdhake dvidhA karanekA Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [mokSaAtmabaMdhau hi tAvanniyatasvalakSaNavijJAnena sarvathaiva chettavyau tato rAgAdilakSaNasamasta eva baMdho nirmoktavyaH, upayogalakSaNazuddha Atmaiva gRhItavyaH // 295 // etadeva kilAtmabaMdhayordidhAkaraNasya prayojanaM yadvaMdhatyAgena zuddhAtmopAdAnaM; kaha so ghippai appA paNNAe so u ghippae appA / jaha paNNAi vihatto taha paNNAeva cittavyo // 296 // kathaM sa gRhyate AtmA prajJayA sa tu gRhyate AtmA / yathA prajJayA vibhaktastathA prajJayaiva gRhItavyaH // 296 // nanu kena zuddhoyamAtmA gRhItavyaH? prajJayaiva zuddhoyamAtmA gRhItavyaH, zuddhasyAtmanaH khayamAtmAnaM gRhNato vibhajata iva prajJaikakaraNatvAt / ato yathA prajJayA vibhaktastathA prajJayaiva gRhItavyaH // 296 // paramAnaMdalakSaNaH sukhasamarasIbhAvena zuddhAtmA ca gRhItavya ityabhiprAyaH // 295 // idamevAsmabaMdhayoDhUidhAkaraNe prayojanaM yadvaMdhaparihAreNa zuddhAtmopAdAnamityupadizati;-kaha so ghippadi appA kathaM sa gRhyate AtmA 'dRSTiviSayo na bhavatyamUrttatvAt ', iti praznaH ? papaNAe so du ghippade appA prajJAyA bhedajJAnena gRhyate, ityuttaraM / kathaM ? iti cet jaha paNNAe vibhatto yathA pUrvasUtre prajJayA vibhaktaH rAgAdibhyaH pRthakkRtaH taha paNNAeva cittavvo tathA prajJayaiva gRhItavyaH / nanu kena zuddho'yamAtmA gRhItavyaH ? prajJayaiva zuddhoyamAtmA gRhItavyaH zuddhasyAtmanaH svayamAtmAnaM gRNhato'pi vibhajata iva prajJaikakaraNatvAt / prayojana hai ki baMdhakA tyAgakara zuddha AtmAko grahaNa karanA // bhAvArtha-ziSyane pUchA thA ki AtmA aura baMdhako dvidhAkara kyA karanA ? usakA uttara yaha diyA ki baMdhakA to tyAga karanA aura zuddha AtmAko grahaNa karanA // 295 // . Age pUchate haiM ki AtmA aura baMdhako prajJAse to bhinna kiyA paraMtu AtmAko grahaNa kisase kiyA jAya ? usake praznottarakI gAthA kahate haiM;-ziSya pUchatA hai ki [sa AtmA] vaha zuddhAtmA [ kathaM ] kaise [gRhyate ] grahaNa kiyA jA sakatA hai ? AcArya uttara kahate haiM ki [ sa tu] yaha zuddhAtmA [prajJayA] prajJAkara hI [gRhyate] grahaNa kiyA jAtA hai / [ tathA ] jisa taraha pahale [prajJayA ] prajJAse [vibhaktaH] bhinna kiyA thA [ tathA ] usItaraha [prajJayaiva ] prajJAse hI [gRhItavyaH ] grahaNa karanA // TIkA-ziSyakA prazna hai ki yaha zuddha AtmA kisa taraha grahaNa karanA ? usakA gurU uttara kahate haiM ki yaha zuddhAtmA prajJAkara hI grahaNa karanA Apa svayaMzuddha AtmAko grahaNa karatA jo zuddha AtmA usake pahale jaise bhinna karatAke prajJA hI eka karaNa thA usItaraha grahaNa kartAke bhI vahI prajJA eka karaNa hai judA karaNa nahIM hai| isaliye jaise pahale prajJAkara bhinna kiyA thA vaise prajJAkara hI grahaNa karanA // bhAvArtha Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aghikAraH 8 ] samayasAraH / kathamAtmA prajJayA gRhItavyaH ? iti cet ; paNNAe cittavvo jo cedA so ahaM tu Nicchayado / avasesA je bhAvA te majjha pareti NAyavvA // 297 // prajJayA gRhItavyA yazcetayitA so'haM tu nizcayataH / avazeSA ye bhAvAH te mama parA iti jJAtavyAH // 297 // yo hi niyatasvalakSaNAvalaMbinyA prajJayA pravibhaktazcetayitA so'yamahaM / ye tvamI avaziSTA anyasvalakSaNalakSyA vyavahriyamANA bhAvAH, te sarve'pi cetayitRtvasya vyApakatvasya vyApyatvamanAyAMto'tyaMtaM matto bhinnAH / tato'hameva mayaiva mahyameva matta eva mayyeva ato yathA prajJayA pravibhaktastathA prajJayaiva gRhItavyaH // 296 // kathamAtmA prajJayA gRhItavya iti cet ; -- prajJayA gRhItavyo yazcetayitA sohaM tu nizcayataH avazeSA ye bhAvAste mama pare iti jJAtavyAH / yo hi nizcayataH svalakSaNAvalaMbinyA prajJayA pravibhaktazcetayitA so'yamahaM ye tvamI avaziSTA anye svalakSaNalakSyA vyavahriyamANA bhAvAste sarve'pi cetayitRtvasya vyApakasya vyApyatvamanAyAMto'tyaMtaM matto bhinnAstato'hameva mayaiva matta eva mayyeva mAmeva gRhNAmi, yat kila gRhNAmi taccetanaikakriyatvAdAtmanazcetaye eva, cetayamAna eva cetaye, cetayamAnenaiva cetaye, cetayamAnAyaiva cetaye, cetayamAnAdeva cetaye, cetayamAna eva cetaye, cetayamAnameva cetaye / athavA bhinna karanemeM aura grahaNa karanemeM judA karaNa nahIM hai isaliye prajJAkara hI to bhinna kiyA aura prajJAkara hI grahaNa karanA cAhiye // 296 // 39.3 Age phira pUchate haiM ki yaha prajJAkara kisataraha grahaNa karanA ? usakA uttara kahate haiM;[ yaH cetayitA ] jo cetanasvarUpa AtmA hai [ nizcayataH ] nizcayase [ saH tu ] [ ahaM ] maiM hUM isataraha [ prajJayA ] prajJAkara [ gRhItavyaH ] grahaNa karane yogya hai [ avazeSAH ] aura avazeSa [ ye bhAvAH ] jo bhAva haiM [ te ] ve [ mama parA ] mujhase para haiM [ iti jJAtavyAH ] isaprakAra AtmAko grahaNa karanA ( jAnanA ) cAhiye || TIkA - nizcayakara jo nizcita nijalakSaNako avalaMbana karanevAlI prajJA hai usakara caitanyasvarUpa AtmAko bhinna kiyA thA ki vahI yaha maiM hUM aura jo ye avazeSa anya apane lakSaNakara pahacAnane yogya vyavahArarUpa bhAva haiM ve sabhI AtmAkA vyApaka jo cetakapana usake vyAvyapanameM nahIM Ate, ve mujhase atyaMta bhinna haiM / isaliye maiM hI apanekara hI apane hI liye apanese hI apanemeM hI apaneko hI grahaNa karatA hUM aura pragaTa grahaNa karatA hUM / AtmAke cetanA hI ekakriyA hai usapanekara cetatA hI hUM cetatA huA hI cetatA hUM cetate huekarahI cetatA hUM cetate hue ke liye hI cetatA hUM cetate hue se hI cetatA hUM cetate hue meM hI cetatA hUM cetate hueko hI cetatA hUM / athavA na to cetatA hUM na cetatA huA cetatA hUM, na cetate huekara cetatA hUM na cetate hue ke liye cetatA hUM na 50 samaya 0 Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [ mokSamAmeva gRNhAmi / yatkila gRNhAmi taccetanaikakriyatvAdAtmanazcetaye, cetayamAna eva cetaye, cetayamAnenaiva cetaye, cetayamAnAyaiva cetaye, cetayamAnAdeva cetaye, cetayamAne eva cetaye, cetayamAnameva cetaye / athavA na cetaye, na cetayamAnazcetaye, na cetayamAnena cetaye, na cetayamAnAya cetaye, na cetayamAnAcetaye, na cetayamAne cetaye, na cetayamAnaM cetaye / kiMtu sarvavizuddhacinmAtro bhAvo'smi / "bhittvA sarvamapi skhalakSaNabalAddettuM na yacchakyate / cinmudrAMkitanirvibhAgamahimA zuddhazcidevAsmyahaM / bhidyate yadi kArakANi yadi vA dharmA guNA vA yadi / bhiyaMtAM na bhidAsti kAcana vibhau bhAve vizuddhe citi // 182 // " 297 // na cetaye, na cetayamAnazcetaye, na cetayamAnena cetaye, na cetayamAnAya cetaye, na cetayamAnAccetaye, na cetayamAne cetaye, na cetayamAnaM cetaye, kiM tu sarvavizuddhacinmAtro bhAvo'smi / bhittvA sarvamapi svalakSaNabalAddettuM hi yacchakyate cinmudrAMkitanirvibhAgamahimA zuddhazcidevAsmyahaM / bhidyate yadi kArakANi yadi vA dharmA guNA vA yadi bhidyatAM na bhidAsti kAcana vibhau bhAve vizuddhe citi // 297 // prajJayA gRhItavyo yo draSTA sohaM tu nizcayataH, avazeSA cetatehuese cetatA hUM na cetate huemeM cetatA hUM na cetate hueko cetatA hUM / to kaisA hUM ? sarva vizuddhacaitanyamAtra bhAva huuN| bhAvArtha-jisa prajJAkara AtmAko baMdhase bhinna kiyA thA usIkara yaha caitanyasvarUpa AtmA maiM hUM anya avazeSa bhAva haiM ve mujhase jude para haiM; aise grahaNa krnaa| so abhinna chaha kAraka lagAne / maiM mujhako mujhakara mereliye mujhase apanemeM grahaNa karatA huuN| vaha grahaNa karanA kyA hai ? cetanakI citsvarUpa kriyA hI hai usakara cetatA hUM-jAnatA hUM anubhavatA hUM isataraha lagAnA / phira ina kArakoMke bhedakA bhI niSedha kiyA / ki, maiM zuddha caitanyamAtrabhAva hUM so eka abheda hUM dravyadRSTikara kartA karma Adi SaTakArakakA bhI bheda mujhameM nahIM hai isaliye nahIM cetatA hUM ityAdi lagAnA / isataraha buddhikara grahaNa karanA / aba isa arthakA kalazarUpa 182 vA kAvya kahate haiM;bhitvA ityAdi / artha-jJAnI kahatA hai ki jo bhedaneko jude karaneko samartha hai usa sabako nijalakSaNake balase bhedakara caitanyacinhase cinhita vibhAgarahita mahimAvAlA maiM zuddha caitanya hI huuN| jo kartA karma karaNa saMpradAna apAdAna adhikaraNa ye chaha kAraka aura sattva asattva nityatva anityatva ekatva anekatva Adika dharma va jJAna darzana Adika guNa ye bhedarUpa haiM to bhedarUpa hoM paraMtu vizuddha samastavibhAvoMse rahita eka tathA saba guNaparyAyoMmeM vyApaka aise caitanyabhAvameM to kucha bheda nahIM hai // bhAvArtha-jo isa caitanyabhAvase anya apane svalakSaNakara bhede gaye ve to bhedarUpa kiye aura kArakabheda dharmabheda haiM to rahe paraMtu zuddha caitanyamAtrameM kucha bhI bheda nahIM hai / zuddhanayakara AtmAko aisA abhedarUpa grahaNa karanA // 297 // Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 8] smysaarH| paNNAe cittavyo jo daTThA so ahaM tu nnicchyo| avasesA je bhAvA te majjha paretti NAyavvA // 298 // paNNAe vittavvo jo NAdA so ahaM tu nnicchydo| avasesA je bhAvA te majjha paretti NAdavvA // 299 // yugmaM // prajJayA gRhItavyo yo dRSTA so'haM tu nizcayataH / avazeSA ye bhAvAste mama parA iti jJAtavyAH // 298 // me bhASA te mama parA iti jJAtavyAH / prajJayA gRhItavyo yo jJAtA so'haM tu nizcayataH, avazeSA ye bhAvA te mama parA iti jJAtavyAH cetanAyA darzanajJAnavikalpAnatikramaNAccetayitRtvameva dRSTutvaM jJAtRtvaM cAtmanaH skhalakSaNameva / tatohaM draSTAramAtmAnaM gRNhAmi / yatkila gRhNAmi tatpazyAmyeva, pazyanneva pazyAmi, pazyataiva pazyAmi, pazyate eva pazyAmi, pazyata eva pazyAmi, pazyatyeva pazyAmi, pazyaMtameva pazyAmi / athavA na pazyAmi, na pazyan pazyAmi, na pazyatA pazyAmi, na pazyate pazyAmi, na pazyataH pazyAmi, na pazyati pazyAmi, na pazyaMtaM pazyAmi / kiMtu sarvavizuddho dRGmAtro bhAvo'smi / api ca jJAtAramAtmAnaM gRhAmi yatkila gRNhAmi tajjAnAmyeva, jAnanneva jAnAmi, jAnataiva jAnAmi, jAnate eva jAnAmi, jAnata evaM jAnAmi, jAnatyeva jAnAmi, jAnaMtameva jAnAmi / athavA na jAnAmi, na jAnan jAnAmi, na jAnataiva jAnAmi, na jAnate jAnAmi, na jAnato jAnAmi, na jAnati jAnAmi, na jAnaMtaM jAnAmi / kiM tu sarvavizuddho jJaptimAtro bhAvo'smi / nanu kathaM cetanA darzanajJAnavikalpau nAtikrAmati yena ceta__ Age kahate haiM ki zuddha caitanyamAtra to grahaNa karAyA paraMtu sAmAnya cetanA darzana jJAna sAmAnyamaya hai isaliye anubhavameM darzana jJAnasvarUpa AtmAkA anubhava aisA karanA;[prajJayA gRhItavyaH ] prajJAkara aise grahaNa karanA ki [yo draSTA ] jo dekhanevAlA hai [ sa tu] vaha to [ nizcayataH ] nizcayase [ahaM ] maiM hUM [ avazeSA ye bhAvAH] avazeSa jo bhAva haiM [te mama parAH] ve mujhase para haiM [iti jJAtavyAH ] aisA jAnanA tathA [ prajJayA gRhItavyaH ] prajJAkara hI grahaNa karanA ki [ yo jJAtA ] jo jAnanevAlA hai [ sa tu ] vaha to [ nizcayataH ] nizcayase [ahaM ] maiM hUM [avazeSA ye bhAvAH ] avazeSa jo bhAva haiM [te ] ve [ mama parAH ] mujhase para haiM [ iti jJAtavyAH ] aisA jAnanA // TIkA-jisakAraNa cetanAmeM darzana jJAnake bhedakA ullaMghana nahIM hai isakAraNa cetakapanekI taraha darzakapanA va jJAtApanA AtmAkA nijalakSaNa hI hai / isaliye aisA anubhava karanA ki maiM dekhanevAlA AtmAko grahaNakaratA hUM jo nizcayase grahaNa karatA hUM so dekhatA hI hUM dekhatA huA hI dekhatA hUM dekhate huekara hI dekhatA hUM dekhate hueke liye hI dekhatA hUM dekhate huese hI Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 396 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [ mokSaprajJayA gRhItavyo yo jJAtA so'haM tu nizcayataH / avazeSA ye bhAvAsta mama parA iti jJAtavyAH // 299 // cetanayA darzanajJAnavikalpAnatikramaNAcetayitRtvamiva draSTatvaM jJAtRtvaM cAtmanaH svalakSaNameva / tatohaM draSTAramAtmAnaM gRhAmi yatkila gRNhAmi tatpazyAmyeva, pazyanneva pazyAmi, pazyataiva pazyAmi, pazyate eva pazyAmi, pazyata eva pazyAmi, pazyatyeva pazyAmi, pazyaMtameva pazyAmi / athavA-na pazyAmi, na pazyan pazyAmi, na pazyatA pazyAmi, na pazyate pazyAmi, na pazyataH pazyAmi, na pazyati pazyAmi, na pazyaMtaM pazyAmi / kiMtu yitA draSTA jJAtA ca syAt ? ucyate-cetanA tAvatpratibhAsarUpA sA tu sarveSAmeva vastUnAM sAmAnyavizeSAtmakatvAd dvairUpyaM nAtikAmati / ye tu tasyA dve rUpe te darzanajJAne, tataH sA te nAtikrAmati / yadyatikrAmati ? sAmAnyavizeSAtikrAMtatvAcetanaiva na bhavati / tadabhAve dvau doSau svaguNocchedAccetanasyAcetanatApattiH, vyApakAbhAve vyApyasya cetanasyAbhAvo vA / tatastadoSabhayAdarzanajJAnAtmikava cetanAbhyupagaMtavyA / advaitApi hi cetanA jagati ced dRgjJaptirUpaM tyajet tatsAmAnyavizeSarUpavirahAtsAstitvameva tyajet / tattyAge jaDatA cito'pi bhavati vyApyo vinA dekhatA hUM dekhate huemeM hI dekhatA hUM dekhate hueko hI dekhatA hUM / athavA nahIM dekhatA na dekhate hueko dekhatA hUM na dekhatekara dekhatA hUM na dekhateke liye dekhatA hUM na dekhatese dekhatA hUM na dekhatemeM dekhatA hUM na dekhateko dekhatA hUM / to kaisA hUM ? sarva vizuddha eka darzanamAtra bhAva maiM hUM / isataraha to darzanapara kartA karma karaNa saMpradAna apAdAna adhikaraNa lagAke phira unakA niSedhakarake eka darzanamAtra bhAvasvarUpa AtmAko anubhavarUpa karanA / tathA usItaraha jJAnapara bhI lagAnA / jo jAnanevAlA jJAtA AtmAko maiM prahaNa karatA hUM jo grahaNa karatA hUM so nizcayase jAnatA hI hUM jAnatAhuA hI jAnatA hUM jAnatAkara hI jAnatA hUM jAnatAke liye jAnatA hUM jAnatAse hI jAnatA hUM jAnatAmeM hI jAnatA hUM jAnatAko hI jAnatA hUM / athavA nahIM jAnatA na jAnate hueko jAnatA hUM na jAnatekara jAnatA hUM na jAnateke liye jAnatA hUM na jAnatAse jAnatA hUM na jAnatemeM jAnatA hUM na jAnateko jAnatA huuN| to kaisA hUM? sarvavizuddha ekajAnanakriyAmAtra bhAva meM huuN| isataraha jJAnapara chaha kAraka bhedarUpa lagAke phira abhedarUpa karaneko kArakabhedakA niSedhakara eka jJAnamAtra apanA anubhava karanA // bhAvArtha-pahale to sAmAnya cetanAkA anubhava karAyA / AtmAko prajJAkara grahaNa karanA pahale kahA thA so cetanAkA anubhava karanA hI grahaNa karanA hai kucha anya vastukA grahaNa karanA nahIM hai / tathA anubhava karanA anubhava karanevAlA anubhava jisakara kiyA jAya ityAdi chaha kAraka bhedarUpa kahakara abheda vivakSAmeM kArakabhedakA niSedha kiyA eka zuddha cetanAmAtra hI kahA thA / aba Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 8] samayasAraH / sarvavizaddho dRGmAtro bhAvo'smi / api ca-jJAtAramAtmAnaM gRNhAmi yatkila gRNhAmi tajAnAmyeva, jAnanneva jAnAmi, jAnataiva jAnAmi, jAnate eva jAnAmi, jAnata eva jAnAmi, jAnatyeva jAnAmi, jAnaMtameva jAnAmi / athavA-na jAnAmi, na jAnan jAnAmi, na jAnatA jAnAmi, na jAnate jAnAmi, na jAnato jAnAmi, na jAnati jAnAmi na jAnaMtaM jAnAmi / kiMtu sarvavizuddho jJaptimAtro bhAvo'smi / nanu kathaM cetanA darzanajJAnavikalpau nAtikAmati yena cetayitA dRSTA jJAtA ca syAt 1 ucyate-cetanA tAvatpratibhAsarUpA sA tu sarveSAmeva vastUnAM sAmAnyavizeSAtmakatvAt dvairUpyaM nAtikAmati / ye tu tasyA dve rUpe te darzanajJAne, tataH sA nAtikAmati / yadyatikAmati ? sAmAnyavize vyApakAdAtmA cAMtamupaiti tena niyataM dRgjJaptirUpAstu cit / ekazcitazcinmaya eva bhAvo bhAvAH pare ye kila te pareSAM grAhyastatazcinmaya eva bhAvo bhAvAH pare sarvata eva heyAH // avazeSA ye rAgAdibhAvA vibhAvapariNAmAste cidAnaMdaikabhAvasya mamApekSayA parA iti jJAtavyAH / atrAha ziSyaH-cetanAyA jJAnadarzanabhedau na staH, ekaiva cetanA tato jJAtA dRSTetidvidhAtmA kathaM ghaTate iti ? atra pUrvapakSe parihAraH-sAmAnyagrAhakaM darzanaM, vizeSagrAhakaM jJAnaM / sAmAnyavizeSAtmakaM yahAM cetanAsAmAnya hai vaha darzana jJAnavizeSako ulaMghakara nahIM vartatI isaliye draSTA aura jJAtAkA anubhava kraayaa| vahAM bhI chahakArakarUpa bheda anubhavakara pIche abheda anubhavaapekSA kArakabheda dUrakara draSTA jJAtAmAtrakA anubhava karAyA hai / yahAM ziSya pUchatA hai ki cetanA darzana jJAna bhedako kaise nahIM ulaMghatI ki jisakara AsmA draSTA jJAtA ho jAtA hai| usakA uttara kahate haiM-prathama to cetanA pratibhAsarUpa hai aisI cetanA dorUpapanako nahIM ulaMghake vartatI kyoMki sabhI vastukA sAmAnya vizeSarUpa svarUpa hai| so cetanA bhI vastu hai vaha sAmAnyavizeSarUpako kaise ulNghe| usake dorUpa haiM ve darzana jJAna haiM / isaliye vaha cetanA darzana jJAna ina donoMko nahIM ulaMghatI / yadi ina do svarUpoMko ulaMghe to sAmAnya vizeSarUpake ulaMghanepanese cetanA hI nahIM hotI / usa cetanAke abhAvase do doSa Ate haiM-eka to apane guNakA uccheda honese cetanake acetanapanakI prApti AtI hai aura dUsare, vyApaka cetanakA abhAva honese vyApya jo cetana AtmA usakA abhAva hotA hai| isakAraNa ina doSoMke bhayase cetanA darzana jJAnasvarUpa hI aMgIkAra krnii| aba isa arthakA kalazarUpa 183 vAM kAvya kahate haiM-advaitA ityAdi / artha-jagatameM nizcayakara cetanA advaita hai to bhI jo darzana jJAnarUpako choDe to sAmAnyavizeSarUpake abhAvase vaha cetanA apane astipaneko choDa de aura jaba cetanA apane astitvako choDa de to cetanake jar3apanA ho jAya / tathA vyApya AtmA vyApaka cetanAke vinA aMtako prApta ho jAya arthAt AtmAkA nAza ho jAya / isaliye Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm / ghAtikrAMtatvAccetanaiva na bhavati / tadabhAve dvau doSau - svaguNocchedAccetanasyAcetanatApattiH, vyApakAbhAve vyApyasya cetanasyAbhAvo vA / tatastaddoSabhayAddarzanajJAnAtmikaiva cetanAbhyupagaMtavyA // advaitApi hi cetanA jagati cedvagjJaptirUpaM tyajettatsAmAnyavizeSarUpavirahAtsAstitvameva tyajet / tattyAge jaDatA cito'pi bhavati vyApyo vinA vyApakAdAtmA cAMtamupaiti tena niyataM dRgjJaptirUpAsti cit // 183 // " ekazcitazcinmaya eva bhAvo bhAvAH pare ye kila te pareSAM / grAhyastatazcinmaya eva bhAvo bhAvAH pare sarvata eva heyAH // 184 // " 298 // 299 // 398 ko nAma bhaNija ho jAuM savve parAie bhAve / majjhamiti ya vayaNaM jANaMto appayaM suddhaM // 300 // [ mokSa ca vastu / sAmAnyavizeSAtmakatvAbhAve cetanAyA abhAvaH syAt / cetanAyA abhAve Atmano jaDatvaM, cetanAlakSaNasya vizeSaguNasyAbhAve satyabhAvo vA bhavati / nacAtmano jaDatvaM dRzyate nacAbhAvaH ? pratyakSavirodhAt ? tataH sthitaM yadyapyabhedanayenaikarUpA cetanA tathApi sAmAnyavizeSaviSayabhedena darzanajJAnarUpA bhavatItyabhiprAyaH // 298 // 299 // atha zuddhabudvaikasvabhAvasya paramAtmanaH zuddhacidrUpa eka eva bhAvaH na ca rAgAdaya ityAkhyAti ; -- ko NAma bhaNija ho ko cetanA niyamase darzana jJAnasvarUpa hI hove // bhAvArtha- vastukA svarUpa sAmAnya vizeSarUpa hai so cetanA bhI vastu hai vaha darzana jJAnavizeSako yadi choDa de to vastupanekA nAza ho jAya taba cetanAkA abhAva honese cetanake jaDapanA AjAigA / cetanA AtmAkI saba avasthAoMmeM pAI jAtI hai isaliye vyApaka hai / AtmA cetanA hI hai isakAraNa cetanAkA vyApya hai so vyApakake abhAvase vyApya jo cetana AtmA usakA abhAva hotA hai / isaliye cetanA darzanajJAnasvarUpa hI mAnanI cAhiye / yahAMpara tAtparya aisA hai ki sAMkhyamatIAdi kaI matavAle sAmAnya cetanAko hI mAnakara ekAMta karate haiM unake niSedha karaneko 'vastukA svarUpa sAmAnya vizeSarUpa hai so cetanAko bhI sAmAnya vizeSarUpa aMgIkAra karanA' aisA jatalAyA hai / Age kahate haiM ki cetanAkA to cinmaya hI ekabhAva hai anya parabhAva haiM so cinmayabhAva to upAdeya hai aura parabhAva heya haiM yaha sUcanA Ageke kathanakI hai usakA 184 vAM zloka kahate artha -- caitanyakA to eka cinmaya hI bhAva haiM dUsare bhAva haiM bhAva haiM / isaliye eka cinmayabhAva hI grahaNa karane yogya hai aura jo parabhAva haiM ve sabhI tyAgane yogya haiM // 298 // 299 // haiM - eka ityAdi / ve pragaTa rIti se parake aba isa upadezakI gAthA kahate haiM; - [ sarvAn parakIyAn bhAvAn ] jJAnI 1 parodaye bhAve pAThoyaM tAtparyavRtau // Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 8 ] samayasAraH / ko nAma bhad budhaH jJAtvA sarvAn parakIyAn bhAvAn / mamedamiti ca vacanaM jAnannAtmAnaM zuddhaM // 300 // 399 yo hi parAtmanorniyatasvalakSaNavibhAgapAtinyA prajJayA jJAnI syAt sa khalvekaM cinmAtraM bhAvamAtmIyaM jAnAti zeSAMzca sarvAneva bhAvAn parakIyAn jAnAti / evaM jAnan kathaM parabhAvAnmamAmI iti brUyAt ? parAtmanornizcayena svasvAmisaMbaMdhasyAsaMbhavAt / ataH sarvathA cidbhAva eva gRhItavyaH zeSAH sarve eva bhAvAH prahAtavyA iti siddhAMtaH / "siddhAMto'yamudAttacittacaritairmokSArthibhiH sevyatAM zuddhaM cinmayamekameva paramaM jyotiH sadaivAsmyahaM / ete ye tu samullasaMti vividhA bhAvA pRthaglakSaNAstehaM nAsmi yato'tra te mama paradravyaM brUyAdbudho jJAnI vivekI nAma sphuTamaho vA na ko'pi / kiM brUyAt / majjhamiNaMtiya vayaNaM mameti vacanaM kiM kRtvA ? pUrvaM NAduM nirmalAtmAnubhUtilakSaNabhedajJAnena jJAtvA / kAn ? savve parodaye bhAve sarvAn mithyAtvarAgAdibhAvAn vibhAvapariNAmAn / kathaMbhUtAn ? parodayAn zuddhAtmanaH sakAzAt pareNa karmodayena janitAn / kiM kurvan san? jANaMto appayaM suddhaM jAnan paramasamarasImAvenAnubhavan, kaM? AtmAnaM / kathaMbhUtaM zuddhaM, bhAvakarmadravyakarmano karmarahitaM / kena kRtvA jAnan ? zuddhAtmabhAvanApariNatA bhedaratnatrayalakSaNena apane svarUpako jAna aura sabhI parake bhAvoMko [ jJAtvA ] jAnakara [ idaM mama ] ye mere haiM [ iti ca vacanaM ] aisA vacana kaH nAma budhaH ] kona buddhimAn [ bhaNet ] kahegA ? jJAnI paMDita to nahIM kaha sakatA / kaisA hai jJAnI ? [AtmAnaM ] apane AtmAko [ zuddhaM jAnan ] zuddha jAnanevAlA hai / TIkA-jo puruSa AtmA aura parake nizcita svalakSaNake vibhAgameM paDanevAlI prajJAkara jJAnI hotA hai vaha puruSa nizcayakara eka caitanyamAtra apane bhAvako to apanA jAnatA hai aura bAkI ke sabhI mere haiM' aise kisa ' bhAvako parake jAnatA hai / aisA jAnatAhuA parake bhAvoMko taraha kaha sakatA hai ? jJAnI to nahIM kahatA kyoMki para aura ApameM nizcayase svasvAmi - - paneke saMbaMdhakA asaMbhava hai / isaliye sarvathA cidbhAva hI eka grahaNa karane yogya hai avazeSa sabhI bhAva tyAgane yogya aisA siddhAMta hai / bhAvArtha - lokameM bhI yaha nyAya hai ki jo subuddhi nyAyavAn hai vaha parake dhanAdikako apanA nahIM kahatA, usI taraha samyagjJAnI bhI samasta paradravyako apanA nahIM banAtA apane nijabhAvako hI apane jAna grahaNa karatA hai | aba isa arthakA kalazarUpa 185 vAM kAvya kahate haiM - siddhAMto ityAdi / artha- jinake cittakA caritra ujvala ( utkaTa ) hai aise mokSake icchaka puruSa haiM ve isa siddhAMtako sevana karo 'jo maiM to zuddha caitanyamaya eka parama jyoti hI sadA hUM aura ye jo aneka prakArake bhinna lakSaNarUpa bhAva haiM ve maiM nahIM hUM kyoMki ve sabhI Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [ mokSasamagrA api // 185 // "paradravyagrahaM kurvan vadhyate vAparAdhavAn / badhyetAnaparAdhena svadravye saMvRto muniH // 186" // 300 // theyAI avarAhe kuvvadi jo so u saMkido bhmii| mA vajjhejjaM keNavi corotti jaNammi viyaraMto // 301 // jo Na kuNai avarAhe so NissaMko du jaNavae bhamadi / Navi tassa vajjhiduMje ciMtA uppajadi kyaai|| 302 // bhedajJAneneti / evaM vizeSabhedabhAvanAvyAkhyAnamukhyatvena tRtIyasthale sUtrapaMcakaM gataM // 30 // atha mithyAtvarAgAdiparabhAvasvIkAreNa badhyate vItarAgaparamacaitanyalakSaNasvasthabhAvasvIkAreNa mucyate jIva iti prakAzayati; teyAdI avarAhe kuvvadi so sasaMkido hodi yaH steyaparadArAdyaparAdhAn karoti sa puruSaH sazaMkito bhavati / kena rUpeNa ? mA bajjhehaM keNavi corotti jaNami vivaraMto jane vicaran mAhaM vadhye kenApi talavarAdinA / kiM kRtvA ? caura iti mattvA / ityanvayadRSTAMtagAthA gatA / jo Na kuNadi avarAhe so NissaMko du jaNavade bhamadi yaH steyaparadArAdyaparAdhaM na karoti sa nizzaMko janapade loke bhramati / Navi tassa vajjhidaM je ciMtA uppajadi kayAvi tasya ciMtA nopadyate kadAcidapi je aho yasmAtkAraNAt vA niraparAdhaH, kena rUpeNa ciMtA notpadyate? nAhaM paradravya haiM // isakA bhAvArtha sugama hai // Age kahate haiM ki paradravyako jo grahaNa karatA hai vaha aparAdhavAlA hai baMdhameM paDatA hai aura jo nijadravyameM saMtuSTa hai vaha niraparAdhI hai nahIM baMdhatA aisI sUcanikAkA agale kathanakA 186 vA zloka kahate haiM-paradravya ityAdi / artha-jo paradravyako grahaNa karatA hai vaha to aparAdhavAn hai vahI baMdhameM paDatA hai aura jo apane dravyameM hI saMtuSTa hai paradravyako nahIM grahaNa karatA vaha yatIzvara aparAdharahita hai vaha nahIM baMdhatA // 300 // - Age isa kathanako dRSTAMtapUrvaka gAthAmeM kahate haiM;-[yaH] jo puruSa [steyAdIna aparAdhAn ] corIAdi aparAdhoMko [karoti ] karatA hai [ sa tu] vaha [zaMkito bhramati] aisI zaMkAsahita huA bhramatA hai ki [ jane vicaran ] lokameM vicaratA huA maiM [cora iti ] cora aisA mAlUma honepara [ kenApi mA badhye] kisIse pakar3A (bAMdhA ) na jaauuN| [yaH] jo [aparAdhAn ] koI bhI aparAdha [ na karoti ] nahIM karatA [ sa tu] vaha puruSa [ janapade] dezameM [niHzaMkaH bhramati ] nizaMka bhramatA hai [ tasya ] usako [ yat baTuM ciMtA ] baMdhanekI ciMtA [kadAcit api] kabhI bhI [na utpadyate ] nahIM upajatI ( hotI) [evaM Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 8] smysaarH| evaMhi sAvarAho vajjhAmi ahaM tu saMkido ceyaa| jai puNa miravarAho NissaMkohaM Na vajjhAmi // 303 // steyAdInaparAdhAn karoti yaH sa zaMkito bhramati / mA badhye kenApi caura iti jane vicaran // 301 // yo na karotyaparAdhAn sa nizzaMkastu janapade bhramati / nApi tasya baddhaM yat ciMtotpadyate kadAcit // 302 // evamasmi sAparAdho badhye'haM tu shNkitshcetyitaa| yadi punarniraparAdho nizzaMko'haM na badhye // 303 // yathAtra loke ya eva paradravyagrahaNalakSaNamaparAdhaM karoti tasyaiva baMdhazaMkA saMbhavati / yastu zuddhaH san taM na karoti tasya sA na saMbhavati / tathAtmApi ya evAzuddhaH san paradravyagrahaNalakSaNamaparAdhaM karoti tasyaiva baMdhazaMkA saMbhavati yastu zuddhaH saMstaM na karoti badhye kenApi caura iti mattvA / evaM vyatirekadRSTAMtagAthA gatA / evaM hi sAvarAho vajjhAmi ahaM tu saMkido cedA yo rAgAdiparadravyagrahaNaM svIkAraM karoti sa svasthabhAvacyutaH san sAparAdho bhavati sAparAdho'tra zaMkito bhavati / kena rUpeNa ? badhye'haM karmatApanno jJAnAvaraNAdikarmaNA / tataH karmabaMdhabhItaH prAyazcittaM pratikramaNarUpaM daMDaM dadAti jo puNa NiravarAho NissaMkohaM Na vajjhAmi yastu punarniraparAdho bhavati / kena rUpeNa ? iti cet-rAgAdyaparAdharahitatvAt nAhaM badhye kenApi karmaNeti pratikramaNAdidaMDaM vinApyanaMtaahaM ] aise maiM [sAparAdhaH asmi ] jo aparAdhasahita hUM [tu] to [badhye] ba~dhUMgA aisI [zaMkitaH] zaMkAyukta [cetayitA ] AtmA hotA hai [yadi punaH] aura jo [niraparAdhaH ] niraparAdha hUM to [ ahaM nizaMkaH ] maiM niHzaMka hUM [na badhye ] ki nahIM bNdhuuNgaa| aise jJAnI vicAratA hai // TIkA-jaise isa lokameM jo puruSa paradravyakA grahaNa karanevAlA hai vahI aparAdhako karatA hai usIke baMdhakI zaMkA saMbhavatI hai / aura jo aparAdha nahIM karatA hai usake to zaMkA saMbhava hI nahIM hai / usItaraha AtmA bhI yadi azuddha huA paradravyako grahaNasvarUpa aparAdha karatA hai usIke baMdhakI zaMkA saMbhavatI hai aura jo AtmA zuddha huA usa aparAdhako nahIM karatA usake vaha zaMkA bhI nahIM saMbhavatI yaha niyama hai| isaliye sarvathA saba paradravyake bhAvakA tyAga kara zuddha AtmAko grahaNa karanA / aisA karanepara bhI niraparAdhapana hai // bhAvArthacorI Adi aparAdha kare to baMdhanekI zaMkA ho, niraparAdhake zaMkA kyoM ho ? usItaraha AtmA paradravyakA grahaNarUpa aparAdha kare to baMdhakI zaMkA hove hI, yadi apaneko zuddha 1 kha. pustake sAparAdhAcchaMkito bhavatIti pAThaH / 51 samaya. Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [ mokSatasya sA na saMbhavati, iti niyamaH / ataH sarvathA sarvaparakIyabhAvaparihAreNa zuddha AtmA gRhItavyaH, tathA satyeva niraparAdhatvAt // 3011302303 // ko hi nAmAyamaparAdhaH?saMsiddhirAdhasiddha sAdhiyamArAdhiyaM ca eyhuuN| avagayarAdho jo khalu ceyA so hoi avarAdho // 304 // jo puNa NiravarAdho ceyA NissaMkio u so hoi| ArAhaNae NicaM vaTTei ahaM ti jANaMto // 305 // saMsiddhirAdhasiddhaM sAdhitamArAdhitaM caikArthe / apagatarAdho yaH khalu cetayitA sa bhavatyaparAdhaH // 304 // yaH punarniraparAdhazcetayitA nizzaMkitastu sa bhavati / ArAdhanayA nityaM vartate, ahamiti jAnan // 305 // jJAnAdirUpanirdoSaparamAtmabhAvanayaiva zuddhyati ityanvayavyatirekAdASTAMtagAthA gatA // 301 // // 302 // 303 // atha ko hi nAmAyamaparAdhaH? iti pRcchati;-saMsiddhirAdhasiddhI sAdhidamArAdhidaM ca eyaTTho kAlatrayavartisamastamithyAtvaviSayakaSAyAdivibhAvapariNAmarahitatvena nirvikalpasamAdhau sthitvA nijazuddhAtmArAdhanaM sevanaM rAdha ityucyate saMsiddhiH siddhianubhave parako nahIM grahaNa kare to baMdhakI zaMkA kaise ho ? isaliye paradravyako choDa zuddha AtmAkA grahaNa karanA tabhI niraparAdha hotA hai // 3011302 / 303 // Age pUchate haiM ki yaha aparAdha kyA hai ? usakA uttara aparAdhakA svarUpa kahate haiM;[saMsiddharAdhasiddhaM] saMsiddha rAdha siddha [sAdhitaM ca ArAdhitaM] sAdhita aura ArAdhita [ekArtha ] ye zabda ekArtha haiN| isaliye [yaH khalu cetayitA] jo AtmA [apagatarAdhaH] rAdhase rahita ho [saH] vaha AtmA [ aparAdhaH bhavati ] aparAdha hai [ yaH puna: ] aura jo [cetayitA] AtmA [niraparAdhaH] aparAdhI nahIM hai [ saH tu] vaha [niHzaMkitaH] zaMkArahita [ bhavati ] hai aura apaneko [ ahaM iti ] maiM hUM aisA [jAnan ] jAnatA huA [ArAdhanayA ] ArAdhanAkara [nityaM vartate ] hamezA vartatA hai // TIkA-paradravyakA parihAra karake jo zuddha AtmAkI siddhi athavA sAdhana use rAdha kahate haiM vahAM jisa AtmAke rAdha arthAt zuddha AtmAkI siddhi athavA sAdhana dUravartI ho vaha AtmA aparAdha hai / athavA isakI dUsarI vyutpatti ( samAsa vigraha ) aisI ki jisa bhAvakA rAdha dUravartI ho usa bhAvako aparAdha kahate haiM / usa aparAdhakara jo AtmA varte vaha AtmA sAparAdha hai| 1 neyaM gAthAtra taatpryvRttau| Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 8 ] samayasAraH / 403 paradravyaparihAreNa zuddhasyAtmanaH siddhiH sAdhanaM vA rAdhaH apagato rAdho yasya bhAvasya so'parAdhastena saha yazcetayitA vartate sa sAparAdhaH sa tu paradravyagrahaNasadbhAvena zuddhAtmasi - ddhyabhAvAdvaMdhazaMkAsaMbhave sati svayamazuddhatvAdanArAdhaka eva syAt / yastu niraparAdhaH sa samagraparadravyaparihAreNa zuddhAtmasiddhisadbhAvAdvaMghazaMkAyA asaMbhave sati, upayogaikalakSaNazuddha Atmaika evAhamiti nizcinvan nityameva zuddhAtmasiddhilakSaNayArAdhanayA vartamAna riti sAdhitamityArAdhitaM ca tasyaiva rAdhazabdasya paryAyanAmAni / avagadarAgho jo khalu cedA so hodi avarAho apagato vinaSTo rAdhaH zuddhAtmArAdhanA yasya puruSasya puruSa evAbhedena bhavatyaparAdhaH / athavA apagato vinaSTo rAdhaH zuddhAtmArAdhaH zuddhAtmArAdhanA yasya rAgAdivibhAvapariNAmasya sa bhavatyaparAdhaH sahAparAdhena vartate yaH sa sAparAdhaH, cetayitAtmA tadviparItatriguptisamAdhistho niraparAdha iti // atha he bhagavan kimanena zuddhAtmArAdhanAprayAsena yataH pratikramaNAdyanuSThAnenaiva niraparAdho bhavatyAtmA, kasmAt ? iti cet, sAparAdha.syApratikramaNAderdoSazabdavAcyAparAdhAvinAzakatvena viSakuMbhatve sati pratikramaNAderdoSazabdavA aisA AtmA paradravyake grahaNa ke sadbhAvase zuddha AtmAkI siddhIke abhAva se usake baMdhakI zaMkAkA saMbhava honese Apa svayaM azuddhapanase anArAdhaka hI hai-ArAdhanA karanevAlA nahIM hai / aura jo AtmA aparAdharahita hai vaha samasta paradravya ke parigrahakA parihArakarake zuddha AtmAkI siddhIke sadbhAvase usake baMdhakI zaMkAkA asaMbhava honese aisA nizcaya karatA vartatA hai 'ki maiM upayoga lakSaNavAlA eka zuddha AtmA hI hUM vaha AtmA nitya hI zuddha AtmAkI siddhilakSaNavAlI ArAdhanAkara vartamAna hotA hai isaliye ArAkahI hai // bhAvArtha - saMsiddhi rAdha siddhi sAdhita ArAdhita- ina zabdoM kA artha eka hI hai / so yahAM rAdha nAma zuddha AtmAkI siddhi athavA sAdhanakA hai jisake yaha nahIM hai vaha AtmA sAparAdha hai, aura jisake yaha ho vaha niraparAdha hai / sAparAdha ke baMdhaka zaMkA saMbhavatI hai isaliye anArAdhaka hai, aura niraparAdha nizzaMka huA apane upayogameM lIna hotA hai taba baMdhakI zaMkA nahIM hotI taba vaha samyagdarzana jJAna cAritra tapakA eka bhAvarUpa nizcaya ArAdhanAkA ArAdhaka hI hai / aba isa arthakA kalazarUpa 187 vAM kAvya kahate haiM- anavarata ityAdi / artha-jo AtmA sAparAdha hai vaha to niraMtara anaMtapudgalaparamANurUpa karmoMkara baMdhatA hai aura jo niraparAdha hai vaha baMdhanako kabhI nahIM sparzatA / tathA yaha sAparAdha AtmA to apane AtmAko niyamase azuddha hI sevatA sAparAdha hI hotA hai aura jo niraparAdha hai vaha acchItaraha zuddha AtmAkA sevane - vAlA hotA hai / Age vyavahAranayakA AlaMbI tarka karatA hai ki isa zuddha AtmAke sevana ke khedase kyA hai ? kyoMki pratikramaNa Adi prAyazcittakara hI AtmA niraparAdha Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 . rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [ mokSatvAdArAdhaka eva syAt / "anavaratamanaMtairbadhyate sAparAdhaH spRzati niraparAdho baMdhanaM jAtu naiva / niyatamayamazuddhaM khaM bhajana sAparAdho bhavati niraparAdhaH sAdhu zuddhAtmasevI // // 187 // " 304 // 305 // nanu kimanena zuddhAtmopAsanena yataH pratikramaNAdinaiva niraparAdho bhavatyAtmA sAparAdhasyApratikramaNAdestadanapohakatvena viSakuMbhatve sati pratikramaNAdestadapohakatvenAmRtakuMbhatvAt / uktaM ca vyavahArasUtre-apaDikamaNaM aparisaraNaM appaDihAro adhAraNA ceva / aNiyattI ya ajiMdA agaruhA sohIya visakuMbho // 1 // paDikamaNaM paDisaraNaM parihAraNaM dhAraNA NiyattI ya / NiMdA garuhA sohI aTThaviho amayakuMbho du // 2 // atrocyate paDikamaNaM paDisaraNaM parihAro dhAraNA NiyattI ya / jiMdA garahA sohI aTTaviho hoi visakuMbho // 306 // apaDikamaNaM appaDisaraNaM apparihAro adhAraNA ceva / aNiyattI ya aNiMdA garahA sohI amayakuMbho // 307 // cyAparAdhavinAzakatvenAmRtakuMbhatvAt iti / tathA coktaM ciraMtanaprAyazcittagraMthe-"apaDikkamaNaM apaDisaraNaM appaDihAro adhAraNA ceva / aNiyattIya aNiMdA agaruhA sohIya visakuMbho // 1 // "paDikamaNaM paDisaraNaM paDiharaNaM dhAraNA NiyattIya / jiMdA garuhA sohI aDhaviho amayakuMbho du // 2 // " // 304 // 305 // atra pUrvapakSe parihAraH-paDikamaNamityAdi / paDikamaNaM pratikramaNaM kRtadoSanirAkaraNaM / paDisaraNaM pratisaraNaM samyaktvAdiho jAtA hai / sAparAdhake apratikramaNAdi haiM ve aparAdhake dUra karanevAle nahIM haiM isaliye viSakuMbha kahegaye haiM aura niraparAdhake pratikramaNAdika haiM ve usa aparAdhake dUra karanevAle haiM isaliye ve amRtakuMbha kahe gaye haiM / yahI vyavahArake kahanevAle AcArasUtrameM kahA hai appaDi ityaadi| artha-apratikramaNa apratisaraNa aparihAra adhAraNA anivRtti aniMdA agardA azuddhi aise ATha prakArake lage hue doSakA prAyazcita karanA vaha to viSakuMbha hai jaharakA bharAhuA ghaDA hai / aura pratikramaNa pratisaraNa parihAra dhAraNA nivRtti niMdA gardA zuddhi, isataraha AThaprakArase lagehue doSakA prAyazcitta karanA vaha amRtakuMbha hai / aisA vyavahAranayake pakSavAlene tarka kiyA thA // 304 / 305 // usakA uttara AcArya nizcayanayako pradhAnakara kahate haiM;-[pratikramaNaM pratisaraNaM parihAraH dhAraNA nivRttiH niMdA gA~] pratikramaNa, pratisaraNa, parihAra, dhAraNA, nivRtti, niMdA, garhA, [ca zuddhiH] aura zuddhi isataraha [ aSTavidhaH] ATha prakAra to [viSakuMbhaH] viSakuMbha [ bhavati ] hai; kyoMki isameM kartApanakI 1 tAtparyavRttI pariharaNaM dhAraNA NiyattI ya' iti pAThaH / Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 8] smysaarH| 405 pratikramaNaM pratisaraNaM parihAro dhAraNA nivRttizca / niMdA gardA zuddhiH aSTavidho bhavati viSakuMbhaH // 306 // apratikramo'pratisaraNaM parihAro'dhAraNA caiva / anivRttizcAniMdA'garhA'zuddhiramRtakuMbhaH // 307 // yastAvadajJAnijanasAdharaNo'pratikramaNAdiH sa zuddhAtmasiddhyabhAvasvabhAvatvena svayamevAparAdhatvAdviSakuMbha eva kiM vicAreNa / yastu dravyarUpaH pratikramaNAdiH sa sarvAparAdhaviSApadAkarSaNasamarthatvenAmRtakuMbho'pi pratikramaNAdivilakSaNApratikamaNAdirUpAM tArtIyaguNeSu preraNaM / paDiharaNaM pratiharaNaM mithyAtvarAgAdidoSeSu nivAraNaM dhAraNA paMcanamaskAraprabhRtimaMtrapratimAdibahirdravyAlaMbanena cittasthirIkaraNaM dhAraNA / NiyattIya bahiraMgaviSayakaSAyAdIhAgatacittasya nivartanaM nivRttiH / phidA AtmasAkSidoSaprakaTanaM niMdA garuhA gurusAkSidoSaprakaTanaM gardA / sohiya doSe sati prAyazcittaM gRhItvA vizuddhikAraNaM zuddhiH / ityaSTavikalpazubharUpazubhopayogo yadyapi mithyAtvAdiviSayakaSAyapariNatirUpAzubhopayogApekSayA savikalpasarAgacAritrAvasthAyAmamRtakuMbho bhavati / tathApi rAgadveSamohakhyAtipUjAlAbhadRSTazrutAnubhU buddhi saMbhavatI hai [ca ] aura [ apratikramaNaM apratisaraNaM aparihAraH adhAraNA ] apratikramaNa apratisaraNa aparihAra adhAraNA[anivRttiH aniMdA agIM ] anivRtti aniMdA agoM [ca eva ] aura [ azuddhiH ] azuddhi isataraha ATha prakAra [amRtakuMbhaH] amRtakuMbha haiM kyoMki, yahAM kartApanAkA niSedha hai kucha bhI nahIM karanA isaliye baMdhase rahita haiM // TIkA-jo prathama ajJAnIjana sAdhAraNa apratikramaNAdika hai vaha to zuddhAtmAkI siddhike abhAva svabhAvarUpa honese svayameva aparAdha ( doSa )rUpa hI hai isaliye usake vicAranese kyA ? vaha to pahale hI tyAgane yogya hai, aura jo dravya pratikramaNAdika hai vaha saba aparAdharUpapanese viSake kramako meTanemeM samartha honese amRtakuMbha bhI vyavahAra AcArasUtrameM kahA hai to bhI pratikramaNa apratikramaNa Adi donoMse vilakSaNa aisI apratikramaNa AdisvarUpa tIsarI bhUmiko nahIM dekhanevAle puruSake doSake kATanerUpa apane kArya karane meM asamarthapanekara baMdhakAryake karanevAlepanese pratikramaNAdika viSakuMbha hI hai| apratikramaNAdirUpa tIsarI bhUmi Apa zuddhAtmAkI siddhirUpa hai usapanese saba aparAdharUpa viSake doSoMko meTanevAlI hai isaliye sAkSAt Apa hI amRtakuMbha hai| isataraha tIsarI bhUmi vyavahAra karake dravyapratikramaNAdikake bhI amRtakuMbhapanako sAdhatI hai| usa tIsarI bhUmikara hI AtmA niraparAdha hotA hai / isa tIsarI bhUmikAkA abhAva honese dravya pratikramaNAdika bhI aparAdha hI hai| isaliye aisA siddha huA ki apratikramaNAdirUpa tIsarI bhUmikara hI niraparAdhapanA hai| usakI prAptike liye hI yaha dravya Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [ mokSakI bhUmimapazyataH svakAryakaraNAsamarthatvena vipakSakAryakArivAdviSakuMbha eva syAt / apratikramaNAdirUpA tRtIyabhUmistu svayaM zuddhAtmasiddhirUpatvena sarvAparAdhaviSadoSANAM sarvakaSatvAt sAkSAtsvayamamRtakuMbho bhavatIti vyavahAreNa dravyapratikramaNAderapi, amRtakuMbhatvaM sAdhayati / tayaiva ca niraparAdho bhavati cetayitA / tadabhAve dravyapratikramaNAderapyaparAdha eva / atastRtIyabhUmikayaiva niraparAdhatvamityavatiSThate, tatprAptyartha evAyaM dravyapratikramaNAdiH, tato meti maMsthA yatpratikramaNAdIn zrutirUpA jayati kiMtu dravyapratikramaNAdinA na muMcati anyadIyapratikramaNApratikramaNAdhagocarApratikramaNAdirUpaM zuddhAtmasiddhilakSa tabhogAkAMkSArUpanidAnabaMdhAdisamastaparadravyAlaMbanavibhAvapariNAmazUnyA, cidAnaMdaikasvabhAvavizuddhAtmAlaMbanabharitAvasthA nirvikalpazuddhopayogalakSaNA, apaDikamaNaM iti gAthAkathitakrameNa jJAnijanAzritanizcayApratikramaNAdirUpA tu yA tRtIyA bhUmistadapekSayA vItarAgacAritrasthitAnAM puruSANAM viSakuMbha evetyarthaH / kiM ca vizeSaH-apratikramaNaM dvividhaM bhavati jJAnijanAzritaM, ajJAnijanAzritaM ceti / ajJAnijanAzritaM yadapratikramaNaM tadviSayakaSAyapariNatirUpaM bhavati / jJAnijIvAzritamapratikramaNaM tu zuddhAtmasamyazraddhAnajJAnAnuSThAnalakSaNatriguptirUpaM / tacca jJAni pratikramaNAdika hai / isase aisA nahIM samajhanA ki nizcayanayakA zAstra dravyapratikramaNAdiko chuDAtA hai| to kyA kahatA hai ? dravyapratikramaNAdikase hI AtmA baMdhase nahIM chUTatA isake sivAya anya bhI pratikramaNa apratikramaNa Adike agocara apratikramaNAdirUpa zuddhAtmAkI siddhi jisakA lakSaNa hai aura jisakA karanA ati kaThina hai vaha aisA kucha karatA hai vaha AgekI gAthAmeM kheNge| usakI kammaM ityAdi gAthA hai / usameM nizcaya pratikramaNAdikA svarUpa Age kaheMge vahIM isa gAthAkA bhI artha kiyA jAigA // bhAvArtha-vyavahAranayake AlaMbIne kahA ki jo lage doSakA pratikramaNAdikara hI AtmA zuddha hotA hai to pahale zuddhAtmAke AlaMbanakA kheda karanese kyA ? zuddhahue vAda usakA AlaMbana hotA hai pahale to AlaMbanakA kheda niSphala hai / usako AcArya samajhAte haiM ki, dravyapratikramaNAdi doSake meMTanevAle haiM paraMtu zuddha AtmAkA svarUpa pratikramaNAdirahita hai usake AlaMbanavinA to dravyapratikramaNAdika doSasvarUpa hI haiM doSake meMTaneko samartha nahIM haiM kyoMki nizcayakI apekSAsahita hI vyavahAranaya mokSamArgameM hai kevala vyavahArakA hI pakSa to mokSamArgameM nahIM hai baMdhakA hI mArga hai / isaliye aisA kahA hai ki ajJAnIke jo apratikramaNAdika haiM ve to viSakuMbha hI haiM unakI to kyA kathA ? paraMtu jo vyavahAra cAritrameM pratikramaNAdika kahe haiM ve bhI nizcayanayakara viSakuMbha hI haiM / kyoMki AtmA to pratikramaNAdikakara rahita zuddha apratikramaNAdisvarUpa hai / aisA jAnanA // aba isa kathanakA kalazarUpa 188 vAM kAvya kahate haiM-ato hatAH Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 8 ] samayasAraH / NamatiduSkaraM kimapi kariSyati / vakSyate cAtraiva - kammaM jaM pumvakayaM suhAsuhamaNayavittharavisesaM / tatto Niyattae appayaM tu jo so paDikammaNaM // ityAdi / ato hatAH pramAdino gatAH sukhAsInatAM / pralInaM cApalamunmIlitamAlaMbanaM / AtmanyevAlAnitaM citamAsaMpUrNavijJAnaghanopalabdheH // 188 // yatra pratikramaNameva viSapraNItaM tatrApratikramaNameva sudhA kutaH syAt / tatkiM pramAdyati janaH prapatannadho'dhaH kiM nordhvamUrdhvamadhirohati niSpramAdaH // 189 // pramAdakalitaH kathaM bhavati zuddhabhAvo'lasaH kaSAyabhara gauravAda - janAzritamapratikramaNaM sarAgacAritralakSaNazubhopayogApekSayA yadyapyapratikramaNaM bhaNyate tathApi vI - tarAgacAritrApekSayA tadeva nizcayapratikramaNaM / kasmAt ? iti cet, samasta zubhAzubhAsravadoSanirAkaraNarUpatvAditi / tataH sthitaM tadeva nizcayapratikramaNaM / vyavahArapratikramaNApekSayA, apra 407 ityAdi / artha - isa kathanase sukhakara baiThehue pramAdI jIvoMko to tADanA kI hai aura jo nizcayanayakA Azraya le pramAdI ho pravarte unako tAr3akara udyamameM lagAyA hai capalapanakA nAza kiyA hai, jo svacchaMda vartate haiM unakA svacchaMdapanA meMTA hai AlaMbanako dUra kiyA hai / jo vyavahArakI pakSakara paradravyakA tathA dravyapratikramaNAdikA AlaMbana le saMtuSTa hote haiM unakA AlaMbana chuDAyA hai / cittako AtmAmeM hI thAMbhA hai vyavahAra ke AlaMbanase aneka pravRttiyoM meM citta bhramatA thA so zuddha AtmAmeM hI lagAyA hai| jahAMtaka saMpUrNavijJAnaghana AtmAkI prApti na ho vahAMtaka caitanyamAtra AtmAmeM citta lagA rahe isataraha thAMbhA ( sthira kiyA ) hai aisA jAnanA || aba kahate haiM ki yahAM nizcayanayakara pratikramaNAdikako to viSakuMbha kahA aura apratikramaNAdikako amRtakuMbha kahA, isa kahane ko koI ulaTA samajhakara pratikramaNAdiko choDa pramAdI hove use samajhAneko 189 vAM kalazarUpa kAvya kahate haiM-- yatra ityAdi / artha- he bhAI jahAM pratikramaNako hI viSa kahA hai vahAM apratikramaNa kaise amRta ho sakatA hai ? isaliye yaha loka nIce nIce par3atA huA pramAdarUpa kyoM hotA hai ? niSpramAdI huA UMcA UMcA kyoM nahIM caDhatA ? // bhAvArtha - AcArya kahate haiM ki ajJAnAvasthAmeM jo apratikramaNAdikathA usakI to kathA hI kyA ? yahAM to nizcayanayako pradhAnakara dravyapratikramaNAdika zubha pravRttirUpa the unakI pakSa chuDAneko unheM to viSakuMbha kahA hai, kyoMki ye karmabaMdhake hI kAraNa haiM / aura apratikramaNa pratikramaNase rahita tIsarI bhUmi jo zuddha AtmasvarUpa hai vaha pratikramaNAdise rahita hai isaliye vahAMke apratikramaNAdi amRtakuMbha kahegaye haiM usa bhUmimeM caDhAneko upadeza kiyA hai / so pratikramaNAdikako viSakuMbha kahegaye sunakara jo pramAdI hotA hai usako kahate haiM ki yaha jana nIcA nIcA kyoM par3atA hai tIsarI bhUmi meM UMcA UMcA kyoM nahIM caDhatA hai ? jahAM pratikramaNako viSakuMbha kahA hai vahAM to usakA niSedharUpa apratikramaNa hI amRtakuMbha hogA / so yaha atikramaNAdika ajJAnIke honevAlA 1 Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 rAyacandrajainazAstramAlAthAm / [ mokSalasatAM pramAdo yataH / ataH svarasanirbhare niyamitaH svabhAve bhavanmuniH paramazuddhatAM vrajati mucyate vAcirAt // 190 // tyaktvA zuddhavidhAyi takila paradravyaM samagraM svayaM skhe dravye ratimeti yaH sa niyataM sarvAparAdhacyutaH / baMdhadhvaMsamupetyanityamuditakhajyotiraccho tikramaNazabdavAcyaM jJAnijanasya mokSakAraNaM bhavati / vyavahArapratikramaNaM tu yadi zuddhAtmAnamupAdeyaM kRtvA tasyaiva nizcayapratikramaNasya sAdhakabhAvena viSayakaSAyavaMcanArthaM karoti tadapi paraMparayA mokSakAraNaM bhavati, anyathA svargAdisukhanimittapuNyakAraNameva / yatpunarajJAnijanasaMbaM nahIM jAnanA, tIsarI bhUmikA zuddha AtmAmayI jAnanA // Age isI arthako dRDha karate hue 190 vAM kAvya kahate haiM-pramAda ityAdi / artha-jisakAraNa kaSAyake bhArake bhArIpanese AlasapanA hai use pramAda kahate haiM / aise pramAdakara yukta AlasabhAva hai vaha zuddhabhAva kaise ho sakatA hai ? isaliye AtmIkarasakara bhare svabhAva meM nizcaya huA muni parama zuddhatAko prApta hotA hai aura zIghra-thoDe samayameM hI karmabaMdhase chUTa jAtA hai / bhAvArtha-pramAda to kaSAyake gauravase hotA hai isaliye pramAdIke zuddhabhAva nahIM hote| jo muni udyamakara svabhAvameM pravartatA hai vaha zuddha hokara mokSako prApta hotA hai / aba mukta honeke anukramake artharUpa 191 vAM kAvya kahate haiM aura mokSakA adhikAra pUrNa karate haiM-tyaktvA ityaadi| artha-jo puruSa nizcayakara azuddhatAke karanevAle saba paradravyako choDa Apa apane nijadravyameM lIna hotA hai vaha puruSa niyamase saba aparAdhoMse rahita huA baMdhake nAzako prApta honese nitya udayarUpa huA apane svarUpake prakAzarUpa jyotikara nirmala uchalatA jo caitanyarUpa amRtakA pravAha usakara jisakI mahimA pUrNa hai aisA zuddhahuA karmoMse chUTatA hai / bhAvArtha-pahale samasta paradravya kA tyAgakara apane AtmasvarUpa ( nijadravya ) meM lIna hotA hai vaha saba rAgAdika aparAdhoMse rahitahoke AgAmI baMdhakA nAza karatA hai aura nitya udayarUpa kevalajJAnako pAke zuddhahokara saba karmoMkA nAzakara mokSako pAtA hai / yahI mokSa honekA krama hai / isataraha mokSakA adhikAra pUrNa huA, usake aMta maMgalarUpajJAnakI mahimAkA kalazarUpa 192 vAM kAvya kahate haiM--baMdha ityAdi / artha-yaha jJAna pUrNa huA daidIpyamAna pragaTa hotA huaa| kyA karatA pragaTa huA ? karmake baMdhake chedanese avinAzI atula jo mokSa usako prApta huaa| jisakA prakAza nitya hai aisI jisakI svAbhAvika avasthA praphullita huI hai| usake karmakA maila na rahanese atyaMta zuddha pragaTa huA hai, aura eka apane jJAnamAtra AkArake nijarasake bhArase atyaMta gaMbhIra va dhIra hai, jisakI thAha nahIM aura jisameM kucha AkulatA nahIM / pragaTa hoke kyA kiyA ? kisIprakAra nahIM cale aisI acala apanI mahimAmeM lIna huA // bhAvArtha-yaha jJAna pragaTa huA so karmakA nAzakara mokSarUpa Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smysaarH| adhikAraH 8] 409 calacaitanyAmRtapUrapUrNamahimA zuddho bhavanmucyate // 191 // "baMdhacchedAtkalayadatulaM mokSamakSayyametannityodyotasphuTitasahajAvasthamekAMtazuddhaM / ekAkArasvarasabharato'tyaMtagaMbhIradhIraM pUrNajJAnajvalitamacale svasya lIne mahimni // 192 // " 306 // 307 // iti mokSo nisskraaNtH| iti zrImadamRtacaMdrasUriviracitAyAM samayasAravyAkhyAyAmAtmakhyAtau mokSa prarUpakaH aSTamo'kaH // 8 // dhimithyAtvaviSayakaSAyapariNatirUpamapratikramaNaM tannarakAdiduHkhakAraNameva / evaM pratikramaNAdyaSTavikalparUpazubhopayogo yadyapi savikalpAvasthAyAmamRtakuMbho bhavati tathApi sukhaduHkhAdisamatAlakSaNaparamopekSArUpasaMyamApekSayA viSakuMbha eveti vyAkhyAnamukhyatvena caturthasthale gAthASTakaM gataM // 306 // 307 // tatraivaM sati zrRMgArarahitapAtravadrAgAdirahitazAMtarasapariNatazuddhAtmarUpeNa mokSo niSkrAMtaH / iti zrIjayasenAcAryakRtAyAM samayasAravyAkhyAyAM zuddhAtmAnubhUtilakSaNAyAM tAtparyavRttau dvAviMzatigAthAbhizcaturbhiraMtarAdhikArairnavamo mokSAdhikAraH samAptaH // 8 // huA apanI svAbhAvika avasthArUpa atyaMta zuddha samasta jJeyAkArako gauNakara apanA ( jJAnakA ) prakAza "jisakI thAha nahIM va jisameM AkulatA nahIM' aisA pragaTa daidIpyamAna hokara apanI mahimAmeM lIna huA hai // 306 / 307 // __ isaprakAra raMgabhUmimeM mokSatattvakA svAMga AyA thA / so jaba jJAna pragaTa huA taba mokSakA svAMga nikala gayA // yahAMtaka 307 gAthA aura 192 kalazakAvya hue // savaiyA-jyoM nara koya payau~ dRDhabaMdhana baMdhasvarUpa lakhai dukhakArI, ciMtakarai niti kaima kaTe yaha tauU chidai nahi naika TikArI / chedanakU gahi Ayudha dhAya calAya nizaMka karai duya dhArI, yoM budha buddhi dhasAya dudhA kari karma ru Atama Apa gahArI // 1 // isaprakAra zrI paM0 jayacaMdra viracita samayasAragraMthakI AtmakhyAti nAmA TIkA kI bhASAvacanikAmeM AThavAM mokSa nAmA adhikAra pUrNa huA // 8 // 52 samaya. Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / atha sarvavizuddhajJAnAdhikAraH // 9 // [ sarvavizuddhajJAna atha pravizati sarvavizuddhajJAnaM / " nItvA samyak pralayamakhilAn kartRbhokAdibhAvAn dUrIbhUtaH pratipadamayaM baMdhamokSaprakRtaiH / zuddhaH zuddhaH svarasavisarApUrNa puNyAcalArcikotkIrNaprakaTamahimA sphUrjati jJAnapuMjaH // 193 // kartRtvaM na svabhAvosya cito vedayitRtvavat / ajJAnAdeva katIyaM tadabhAvAdakArakaH // 194 // athAtmano'kartRtvaM dRSTAMta purassaramAkhyAtiH -- dadviyaM jaM uppajjai guNehiM taM tehiM jANasu aNaNaM / jaha kaDayAdIhiMdu pajaehiM kaNayaM aNaNNamiha // 308 // jIvarasAjIvassa du je pariNAmA du desiyA sutte / taM jIvamajIvaM vA tehimaNaNNaM viyANAhi // 309 // Na kudoci viuppaNNo jamA kajjaM Na teNa so AdA / uppAdedi Na kiMcivi kAraNamavi teNa Na sa hoi // 310 // kammaM paDucca kattA kattAraM taha paDucca kammANi / uppaMjaMti ya NiyamA siddhI du Na dIsae aNNA // 311 // dravyaM yadutpadyate guNaistattairjAnIhyananyat / yathA kaTakAdibhistu paryAyaiH kanakamananyadiha // 308 // atha pravizati sarvavizuddhajJAnaM / saMsAraparyAyamAzrityAzuddhopAdAnarUpeNAzuddhanizvanayena yadyapi kartRtvabhoktRtvabaMdhamokSAdipariNAmasahito jIvastathApi sarvavizuddhapAriNAmikaparamagrAhakeNa zuddhopAdAnarUpeNa zuddhadravyArthikanayena kartRtvabhoktRtvabaMdhamokSAdikaraNabhUtapariNAmazUnya eveti / dviyaM jaM uppajadi ityAdigAthAmAdiM kRtvA caturda atha sarvavizuddhajJAnAdhikAra / dohA - " sarvavizuddha sujJAnamaya, sadA AtamArAma / parakUM karai na bhogavai, jAnai japi tasu nAma" yahAM mokSatattvakA svAMga nikalane vAda sarvavizuddha jJAna praveza karatA hai| raMgabhUmimeM jIvAjIva, kartA karma, puNya pApa, Asrava, saMvara, nirjarA, baMdha, mokSa-ye ATha svAMga Aye the unakA nRtya huA / apanA apanA svarUpa dikhalA ke nikala gaye / aba saba svAMga dUra hue ekAkAra sarvavizuddha jJAna praveza karatA hai / vahAM prathama hI maMgalarUpa jJAnapuMja AtmAkI mahimAkA 193 vAM kAvya kahate haiM-- nItvA ityAdi / artha - jJAnakA puMja AtmA saba hI kartA bhoktApana ke bhAvoMko acchI taraha nAzako prAptakara pragaTa hotA hai / kaisA hai ? vAraMvAra nAzako prAptakara pragaTa hotA hai / karmake kSayopazamake nimittase aneka avasthAyeM hotI haiM unameM baMdha 1 Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 411 adhikAraH 9] smysaarH| jIvasyAjIvasya tu ye pariNAmAstu darzitAH sUtre / te jIvamajIvaM vA tairananyaM vijAnIhi // 309 // na kutazcidapyutpanno yasmAtkAryaM na tena sa AtmA / utpAdayati na kiMcitkAraNamapi tena na sa bhavati // 310 // karma pratItya kartA katIraM tathA pratItya karmANi / utpadyate ca niyamAtsiddhistu na dRzyate'nyA // 311 // jIvo hi tAvatkramaniyamitAtmapariNAmairutpadyamAno jIva eva nAjIvaH, evamajIvo'pi zagAthAparyaMta mokSapadArthacUlikAvyAkhyAnaM karoti / tatrAdau nizcayena karmakartRtvAbhAvamukhyatvena sUtracatuSTayaM / tadanaMtaraM zuddhasyApi yad jJAnAvaraNaprakRtibaMdho bhavati tadajJAnasya mAhAtmyamiti kathanArtha cedA du payaDiarTa ityAdi prAkRtazlokacatuSTayaM / ataH paraM bhoktRtvAbhAvajJApanArtha aNNANI kammaphalaM ityAdisUtracatuSTayaM / tadanaMtaraM mokSacUlikopasaMhArarUpeNa vikuNadi ityAdi sUtradvayaM kathayatIti mokSapadArthacUlikAyAM samudAyapAtanikA / atha nizcayena karmaNAM kartA na bhavati ityAkhyAti;-yathA kanakamiha kaTakAdiparyAyaiH sahAnanyadabhinnaM bhavati tathA dravyamapi yadutpadyate pariNamati / kaiH saha ? svakIyasvakIyaguNaiH, tadrvyaM tairguNaiH sahAnanyadabhinnamiti jAnIhi iti prathamagAthA / jIvamokSakI taraha kalpanA pravRttise dUravartI hai tathA zuddha hai zuddha hai / dovAra kahanese rAgAdika mala aura AvaraNa donoMse rahita hai / phira kaisA hai ? apane nijarasa ( jJAnarasa ) ke phailanese bharA aisA pavitra aura acala jisakA prakAza hai tathA jisakI mahimA TaMkotkIrNa pragaTa hai // bhAvArtha-zuddhanayakA viSaya jJAnasvarUpa AtmA hai vaha kartA bhoktApanake bhAvase rahita hai / baMdhamokSakI racanAkara rahita hai / paradravyase aura saba paradravyake bhAvoMse rahita hai isaliye zuddha hai aura apane nijarasake pravAhakara pUrNa daidIpyamAna jyotIrUpa TaMkotkIrNa jisakI mahimA hai / aisA jJAnapuMja AtmA pragaTa hotA hai / aba sarvavizuddha jJAnako pragaTa karate haiN| vahAM prathama hI kartA bhoktA bhAvase judA dikhalAte haiM usakI sUcanAkA 194 vAM zloka kahate haiM-kartRtvaM ityAdi / artha-isa citsvarUpa AtmAkA kartApanA svabhAva nahIM hai / jaise bhoktApana svabhAva nahIM hai ustrh| yaha AtmA kartA mAnA jAtA hai vaha ajJAnase mAnA jAtA hai / jaba ajJAnakA abhAva ho jAtA hai taba kartA nahIM hai / Age AtmAkA akartApana dRSTAMtapUrvaka siddha karate haiM;-[ yat dravyaM ] jo dravya [guNaiH] jina apane guNoMkara [ utpadyate ] upajatA hai [ tat ] vaha [taiH] una guNoMkara [ananyat ] anya nahIM [ jAnIhi ] jAnanA una guNamaya hI hai [yathA] jaise [ kanakaM ] suvarNa [kaTakAdibhiH ] apane kaTaka kaDe Adi [ paryAyaiH] paryAyoMkara [ iha ] lokameM [ ananyat tu] anya nahIM hai-kaTakAdi hai vaha suvarNa Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 rAyacandra jainazAstramAlAyAm / [sarvavizuddhajJAnakramaniyamitAtmapariNAmairutpadyamAno'jIva eva na jIvaH, sarvadravyANAM svapariNAmaiH saha tAdAtmyAt kaMkaNAdipariNAmaiH kAMcanavat / evaM hi jIvasya svapariNAmairutpadyamAnasyApyajIvena saha kAryakAraNabhAvo na siddhyati, sarvadravyANAM dravyAMtareNotpAdyotpAdakabhAvAbhAvAt / tadasiddhau cAjIvasya jIvakarmatvaM na siddhyati tadasiddhau ca kartRkarmaNorananyApekSasiddhatvAt jIvasyAjIvakartRtvaM na siddhyati, ato jIvo'kartA avatiSThate / "akartA ssAjIvassa ya je pariNAmA du desidA sutte jIvasya ajIvasya ca ye pariNAmAH paryAyA dezitAH kathitAH sUtre paramAgame taiHsaha tenaiva pUrvoktasuvarNadRSTAMtena tameva jIvAjIvadravyamananyadabhinnaM vijAnIhIti dvitIyagAthA gatA / yasmAcchuddhanizcayanayena naranArakAdivibhAvaparyAyarUpeNa kadAcidapi notpannaH-karmaNA na janitaH tena kAraNena karmanokarmApekSayAtmA kArya na bhavati / na ca tatkarmanokarmopAdAnarUpeNa kimapyutpAdayati tena kAraNena karmanokarmaNAM kAraNamapi na bhavati, yataH karmaNAM kartA mocakazca na bhavati tataHkAraNAbaMdhamokSayoH zuddhanizcayanayena kartA na bhavatIti tRtIyagAthA gatA / kammaM paDuca kattA kattAraM taha paDucca kammANi uppajaMte NiyamA yataH pUrvaM bhaNitaM suvarNadravyasya kuMDalapariNAmeneva saha jIvapudgalayoH svapariNAmaiH sahaivAnanyatvamabhinnatvaM / punazcoktaM karmanokarmabhyAM kartRbhUtAbhyAM hI hai usItaraha dravya jAnanA / usItaraha [ jIvAjIvasya tu] jIva ajIvake [ye pariNAmAH tu] jo pariNAma [ sUtre darzitAH ] sUtrameM kahe haiM [taiH] una pariNAmoMkara [taM jIvaM ajIvaM vA ] usa jIva ajIvako [ananyaM ] anya nahIM [vijAnIhi ] jAnanA / pariNAma haiM ve dravya hI haiN| [yasmAt ] jisakAraNa [sa AtmA ] vaha AtmA [ kutazcidapi] kisIse bhI [na utpannaH ] nahIM utpanna huA haiM [tena ] isase kisIkA kiyAhuA [ kArya ] kArya [ na bhavati ] nahIM hai aura [ kiMcidapi ] kisI anyako bhI [na utpAdayati ] utpanna nahIM karatA [ tena ] isaliye [ saH ] vaha [ kAraNamapi ] kisIkA kAraNa bhI [ na ] nahIM hai| kyoMki [ karma pratItya ] karmako Azrayakara to [kartA] kartA hotA hai [ tathA ca ] aura [ kartAraM pratItya ] kartAko Azrayakara [ karmANi ] karma [ utpadyate utpanna hote haiM [tu] aisA [niyamAt ] niyama hai [anyA siddhiH ] anyataraha kartA karmakI siddhi [na dRzyate ] nahIM dekhI jAtI // TIkA-jIva prathama hI kramakara nizcita apane pariNAmoMkara utpanna huA jIva hI hai ajIva nahIM hai / isItaraha ajIva bhI kramase nizcita apane pariNAmoMkara utpanna huA ajIva hI hai jIva nahIM hai kyoMki sabhI dravyoMkA apane pariNAmoMke sAtha tAdAtmya hai koI bhI apane pariNAmoMse anya nahIM aise pariNAmoMko choDa anyameM nahIM jAtA / jaise kaMkaNAdi pariNAmoMkara Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 9] smysaarH| jIvo'yaM sthita iti vizuddhaH svarasataH sphuracijjyotirbhizchuritabhuvanAbhogabhuvanaH / tathApyasyAsau syAdyadiha kila baMdhaH prakRtibhiH sa khalvajJAnasya sphurati mahimA kopi gahanaH // 195" // 308 // 309 // 310 // 311 // jIvo notpAdyate jIvazca karmanokarmaNAM notpAdayati tato jJAyate karma pratItyopacAreNa jIvaH karmakartA / tathA karmANi cotpadyate jIvakartAramAzrityopacAreNa niyamAnnizcayAt saMdeho nAsti siddhI duNa dissade aNNA anena prakAreNa, anena ko'rthaH? parasparanimittabhAvaM vihAya zuddhopAdAnarUpeNa zuddhanizcayena jIvasya karmakartRtvaviSaye / siddhiniSpattirghaTanA na dRzyate karmavargaNAyogyapudgalAnAM ca karmatvaM na dRzyate tataHsthitaM zuddhanizcayanayenAkartA jIva iti caturthagAthA gtaa| evaM nizcayena jIvaH karmaNAM kartA na bhavatIti vyAkhyAnamukhyatvena prathamasthale gAthAcatuSTayaM gataM // 308 // 309 // 310 // 311 // atha zuddhasyAtmano suvarNa. utpanna hotA hai vaha kaMkaNA dise anya nahIM hai unase tAdAtmyasvarUpa hai usItaraha saba dravya haiM / isItaraha apane pariNAmoMkara utpannahue jIvakA ajIvake sAtha kAryakAraNabhAva nahIM siddha hotA kyoMki saba dravyoMke anyadravyake sAtha utpAdyautpAdakabhAvakA abhAva hai / usa kAryakAraNa bhAvakI siddhi na honese ajIvake jIvakA karmapanA siddha nahIM hotA, ajIvake jIvakA karmapanA na honese kartA karmake ananyApekSa siddhapanAse jIvake ajIvakA kartApanA nahIM siddha hotaa| isaliye jIva paradravyakA kartA nahIM siddha huA akartA hI siddha huA // bhAvArtha-saba dravyoMke pariNAma jude 2 haiN| apane 2 pariNAmoMke saba kartA haiM ve unake kartA haiM ve pariNAma unake karma haiM / nizcayakara kisIkA kisIse bhI kartAkarmasaMbaMdha nahIM hai isakAraNa jIva apane pariNAmoMkA kartA hai apanA pariNAma karma hai| isItaraha ajIva apane pariNAmoMkA kartA hai apanA pariNAma karma hai| isataraha jIva anyake pariNAmoMkA akartA hai| aba isa arthakA kalazarUpa 195 vAM kAvya kahate haiM usameM jIva akartA hai to bhI isake baMdha hotA hai yaha ajJAnakI mahimA hai aisA kahate haiM-ako ityAdi / artha-isataraha jIva apane nijarasase vizuddha hai isaliye paradravyakA tathA parabhAvoMkA akartA ThaharA / kaisA hai jIva ? sphurAyamAna hotI ( phailatI ) jo caitanya jyoti unakara vyApta huA hai lokakA madhya jisakara aisA hai to bhI isake isalokameM pragaTa karmaprakRtiyoMse baMdha hotA hai / so yaha nizcayakara ajJAnakI koI aisI hI mahimA hai vaha baDI gahana hai usakA thAha nahIM pAyA jAtA // bhAvArtha-zuddhanayakara jIva paradravyakA kartA nahIM hai tathA jisakA jJAna saba jJeyoMmeM vyApanevAlA hai taubhI isake karmakA baMdha hotA hai yaha koI acAnakI baDI mahimA hai / / 308 / 309 / 310 // 311 // Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [ sarvavizuddhajJAnaceyA u payaDIyarTa uppajjai vinnssi| payaDIvi ceyayahra uppajai viNassai // 312 // evaM baMdho u duNhaMpi aNNoNNappaccayA have / appaNo payaDIe ya saMsAro teNa jAyae // 313 // cetayitA tu prakRtyarthamutpadyate vinazyati / prakRtirapi cetakArthamutpadyate vinazyati // 312 // evaM baMdhastu dvayorapi anyonyapratyayAdbhavet / AtmanaH prakRtezca saMsArastena jAyate // 313 // ayaM hi A saMsArata eva pratiniyataskhalakSaNAnirjJAnena paramAtmanorekatvAdhyAsasya karaNAtkartA san cetayitA prakRtinimittamutpAdavinAzAvAsAdayati / prakRtirapi cetayitRnimittamutpattivinAzAvAsAdayati / evamanayorAtmaprakRtyoH kartRkarmabhAvAbhAvepyanyonyanimittanaimittikabhAvena dvayorapi baMdho dRSTaH, tataH saMsAraH tata eva ca tayoH kartRkarmavyavahAraH // 312 / 313 // jJAnAvaraNAdiprakRtibhiryad baMdho bhavati tadajJAnasya mAhAtmyamiti prajJApayati;-cedA AtmA svasthabhAvacyutaH san prakRtinimittaM karmodayanimittamutpadyate / vinazyati ca vibhAvapariNAmaiH paryAyaiH / prakRtirapi cetayitRkArya jIvasaMbaMdhirAgAdipariNAmanimittaM jJAnAvaraNAdikarmaparyAyaiH utpadyate vinazyati ca / evaM pUrvoktaprakAreNa baMdho jAyate dvayoH-svasthabhAvacyutasyAtmanaH, karmavargaNAyogyapudgalapiMDarUpAyA jJAnAvaraNAdiprakRtezca / kathaMbhUtayordvayoH ? anyonyapratyayayoH, parasparanimittakAraNabhUtayoH / evaM rAgAdyajJAnabhAvena badho bhavati tena baMdhena saMsAro jAyate, na ca Age isa ajJAnakI mahimAko pragaTa karate haiM;-[cetayitA tu] cetanevAlA AtmA to [prakRtyartha ] jJAnAvaraNAdi karmakI prakRtiyoMke nimittase [ utpadyate ] utpanna hotA hai [ vinazyati ] tathA vinasatA hai aura [prakRtirapi] prakRti bhI cetakArtha ] usa cetanevAle AtmAke liye [ utpadyate ] utpanna hotI hai [vinazyati ] tathA vinAzako prApta hotI hai| AtmAke pariNAmoMke nimittase usItaraha pariNamatI hai / [ evaM ] isataraha [ dvayoH] donoM [ AtmanaH ca prakRteH] AtmA aura prakRtike [anyonyapratyayAt ] paraspara nimittase [baMdhaH] baMdha hotA hai [ca tena ] aura usa baMdhakara [ saMsAraH jAyate] saMsAra utpanna hotA hai / TIkA-yaha AtmA anAdisaMsArase lekara apane aura baMdhake jude jude lakSaNakA bheda jJAna na honese para aura AtmAke ekapanekA nizcita abhiprAya karanese paradravyakA kartA huA jJAnAvaraNaAdi karmakI prakRtike nimittase utpanna honA vinAza honA karatA hai| Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 9] smysaarH| jA eso payaDIyaDhe ceyA Neva vimuMcae / ayANao have tAva micchAiTThI asaMjao // 314 // jayA vimuMcae ceyA kammapphalamaNaMtaye / tayA vimutto havai jANao pAsao muNI // 315 // yAvadeSa prakRtyarthaM cetayitA naiva vimuMcati / / ajJAyako bhavettAvanmithyAdRSTirasaMyataH // 314 // yadA vimuMcati cetayitA karmaphalamanaMtakaM / tadA vimukto bhavati jJAyako darzako muniH // 315 // yAvadayaM cetayitA pratiniyataskhalakSaNAnirjJAnAt prakRtisvabhAvamAtmano baMdhanimittaM na muMcati tAvatsvaparayorekatvajJAnenAjJAyako bhavati / svaparayorekatvadarzanena mithyAdRSTirbhasvasvarUpata ityuktaM bhavati // 312 // 313 // atha yAvatkAlaM zuddhAtmasaMvitticyutaH san prakRtyarthaM prakRtyudayarUpaM rAgAdikaM na muMcati tAvatkAlamajJAnI syAt tadabhAve jJAnI ca bhavatItyupadizatiyAvatkAlameSa cetayitA jIvaH, cidAnaMdaikasvabhAvaparamAtmasamyakzraddhAnajJAnAnubhavarUpANAM samyagdazanajJAnacAritrANAmabhAvAtprakRtyarthaM rAgAdikarmodayarUpaM na muMcati, tAvatkAlaM rAgAdirUpamAtmAnaM zraddadhAti jAnAtyanubhavati ca tato mithyAdRSTirbhavati, ajJAnI bhavati, asaMyatazca bhavati, tathA aura prakRti bhI AtmAke nimittase utpatti vinAzako prApta hotI hai AtmAke pariNAmake anusAra pariNamatI hai / isataraha AtmA aura prakRti ina donoMke paramArthase kartA karmapaneke bhAvakA abhAva honepara bhI paraspara nimittanaimittikabhAvase donoMke hI baMdha dekhA jAtA hai usa baMdhase saMsAra hotA hai usIse donoMke kartA karmakA vyavahAra prabatatA hai // bhAvArtha-AtmA aura prakRtike paramArthase kartA karmapanekA abhAva hai tobhI paraspara nimittanaimittikabhAvase kartA karmakA bhAva hai isase baMdha hai, baMdhase saMsAra hai| aisA vyavahAra hai // 312 / 313 // Age kahate haiM jabataka AtmA prakRtike nimittase upajanA vinAza honA na choDe tabataka ajJAnI mithyAdRSTi asaMyata hai:--[eSa cetayitA] yaha AtmA [yAvat] jabataka [ prakRtyartha ] prakRti ke nimittase upajanA vinazanA [naiva vimuMcati ] nahIM choDatA [ tAvat ] tabataka [ ajJAyakaH ] ajJAnI huA [mithyAdRSTiH ] mithyAdRSTi [ aMsayataH] asaMyamI [bhavet ] hotA hai| [yadA] aura jaba [cetayitA ] AtmA [ anaMtakaM ] anaMta [ karmaphalaM ] karmaphalako [vimuMcati] choDa detA hai [tadA] usasamaya [vimuktaH] baMdhase rahita huA [jJAyakaH darzakaH ] jJAtA draSTA [muniH bhavati ] saMyamI hotA hai // TIkA-jabataka yaha Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 rAyacanchajainazAstramAlAyAm / [sarvavizuddhajJAnavati / svaparayorekatvapariNatyA cAsaMyato bhavati / tAvadeva parAtmanorekatvAdhyAsasya karaNAtkartA bhavati / yadA tvayameva pratiniyatasvalakSaNanirjJAnAt prakRtisvabhAvamAtmano baMdhanimittaM muMcati tadA svaparayovibhAgajJAnena jJAyako bhavati / svaparayovibhAgadarzanena dazako bhavati / svaparayovibhAgapariNatyA ca saMyato bhavati tadaiva ca parAtmanorekatvAdhyAsasyAkaraNAdakartA bhavati / "bhoktRtvaM na svabhAvo'sya smRtaH kartRtvavaJcitaH / ajJAnAdeva bhoktAyaM tadabhAvAdavedakaH // 196" // 314 // 315 // bhUtaH san mokSaM na labhate / yadA punarayameva cetayitA mithyAtvarAgAdirUpaM karmaphalaM zaktirUpeNAnaMtavizeSeNa sarvaprakAreNa muMcati tadA zuddhabuddhaikasvabhAvAtmatattvasamyakzraddhAnajJAnAnubhavarUpANAM samyagdarzanajJAnacAritrANAM sadbhAvAt lobhamithyAtvarAgAdibhyo bhinnamAtmAnaM zraddadhAti jAnAtyanubhavati ca / tataH samyagdRSTirbhavati, saMyato munizca bhavati / tathAbhUtaH san vizeSeNa dravyabhAvagatamUlottaraprakRtivinAzena mukto bhavatIti / evaM yadyapyAtmA zuddhanizcayena kartA na bhavati tathApyanAdikarmabaMdhavazAnmithyAtvarAgAdyajJAnabhAvena karma banAtIti ajJAnasAmarthyajJApanArthaM dvitIyasthale sUtracatuSTayaM gataM // 314 // 315 // atha zuddhanizcayanayena karmaphalabhoktRtvaM jIvasvaAtmA apanA aura prakRtikA judA judA svabhAvarUpa lakSaNake bhedajJAnake abhAvase apane baMdhakA nimitta jo prakRtikA svabhAva use nahIM choDatA tabataka apane aura parake ekapaneke jJAnakara ajJAyaka hotA hai, apane parake ekapaneke darzana (zraddhAna) kara mithyAdRSTi hotA hai, apanI parakI ekapanekI pariNatikara asaMyata hotA hai tabataka hI para aura AtmAke ekapanekA adhyavasAna karanese kartA hotA hai| aura jisasamaya yahI AtmA Apa aura prakRtike jude jude svalakSaNake nirNayarUpa jJAnase apane baMdhakA nimitta prakRtike svabhAvako choDa detA hai usa kAla apanA parakA vibhAgake jJAnakara jJAyaka hotA hai, apane aura parake vibhAgakA zraddhAnakara darzaka hotA hai apane parake vibhAgakI pariNatikara saMyata hotA hai aura usI kAla apane parake ekapanakA abhyAsa na karanese akartA hotA hai / / bhAvArtha-yaha AtmA jabataka apanA aura parakA nijalakSaNa nahIM jAnatA tabataka bhedajJAnake abhAvase karmaprakRtike udayako apanA samajha pariNamatA hai / usItaraha mithyAdRSTi ajJAnI asaMyamI hoke kartA huA karmakA baMdha karatA hai / aura jaba bhedajJAna ho jAtA hai taba usakA na kartA banatA hai na karmakA baMdha karatA hai kevala jJAtA draSTA huA pariNamatA hai / isItaraha bhoktApana AtmAkA svabhAva nahIM hai aisA usakI sUcanAkA 196 vAM zloka kahate haiM-bhoktRtvaM ityAdi / artha-isa AtmAkA jaise kartA svabhAva nahIM hai usItaraha bhoktApana svabhAvabhI nahIM hai yaha ajJAnase hI bhoktA hotA hai| jaba ajJAnakA abhAva hojAtA hai taba bhoktA nahIM hotA // 314 / 315 // 1sthitaH iti kha. pAThaH / Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 9] . smysaarH| 417 aNNANI kammaphalaM payaDisahAvaDio du vedei| NANI puNa kammaphalaM jANai udiyaM Na vedei // 316 // ajJAnI karmaphalaM prakRtisvabhAvasthitastu vedayate / jJAnI punaH karmaphalaM jAnAti uditaM na vedayate // 316 // ajJAnI hi zuddhAtmajJAnAbhAvAt svaparayorekatvajJAnena, svaparayorekatvadarzanena, svapazyorekatvapariNatyA ca prakRtisvabhAve sthitatvAt prakRtisvabhAvamapyahaMtayA anubhavan karmaphalaM vedayate / jJAnI tu zuddhAtmajJAnasadbhAvAtsvaparayovibhAgajJAnena svaparayovibhAgadarzanena svaparayorekatvapariNatyA ca prakRtisvabhAvAdapasRtatvAt zuddhAtmasvabhAvamekamevAhaMtayAnubhavan karmaphalamuditaM jJeyamAtratvAt jAnAtyeva na punastasyAhaMtayA'nubhavitumazabhAvo na bhavati, kasmAt ? ajJAnasvabhAvatvAt, iti kathayati-aNNANI kammaphalaM payaDisahAvahido du vededi vizuddhajJAnadarzanasvabhAvAtmatattvasamyakzraddhAnajJAnAnuSThAnarUpAbhedaratnatrayAtmakabhedajJAnasyAbhAvAdajJAnI jIvaH udayAgatakarmaprakRtisvabhAve sukhaduHkhasvarUpe sthitvA harSaviSAdAbhyAM tanmayo bhUtvA karmaphalaM vedayatyanuvati / NANI puNa kammaphalaM jANadi udidaM Na vededi jJAnI punaH pUrvoktabhedajJAnasadbhAvAt vItarAgasahajaparamAnaMdarUpa__ Age isI arthako gAthAmeM kahate haiM;-[ajJAnI ] ajJAnI [karmaphalaM ] karmake phalako [prakRtikhabhAvasthitaH ] prakRti ke svabhAvameM tiSThA huA [ vedayate ] bhogatA hai [ punaH ] aura [ jJAnI ] jJAnI [ uditaM ] udayameM Aye hue [karmaphalaM ] karmake phalako [jAnAti] jAnatA hai [ tu] paraMtu [ na vedayate ] bhogatA nahIM hai| TIkA-ajJAnI nizcayakara zuddha AtmAke jJAnake abhAvaMse apanA parakA ekapanekA zraddhAna kara aura apanI parakI ekapanakI pariNatikara prakRtike svabhAvameM tiSThatA hai isaliye prakRtike svabhAvako ahaMbuddhipanekara Apa anubhavatA huA karmake phalako bhogatA hai / aura jJAnI zuddha AtmAke jJAnake sadbhAvase apanA parakA bheda jJAnakara, apane parake vibhAgakA zraddhAnakara aura apanI parakI vibhAgarUpa pariNatikara prakRtike svabhAvase dUravartI huA hai tathA apane zuddha AtmAke bhAvako ekako hI ahaMbuddhipanakara Apa anubhavatA hai| isataraha anubhava karatAhuA udayameM Aye karmake phalako jJeyamAtrapanese jAnatA hI hai paraMtu use ahaMpanekara anubhava na karanese bhogatA nahIM hai // bhAvArthaajJAnIke to zuddha AtmAkA jJAna nahIM hai isaliye jaisA karma udayameM AtA hai usIko apanA jAna bhogatA hai aura jJAnIke zuddha AtmAnubhava hogayA hai isase prakRtike udayake Anako apanA svabhAva nahIM jAnatA usakA jJAtA hI rahatA hai bhoktA nahIM hotA / aba isa arthakA kalazarUpa 197 vAM kAvya kahate haiM-ajJAnI ityaadi| artha-ajJAnI 53 samaya Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [ sarvavizuddhajJAnakyatvAdvedayate / "ajJAnI prakRtisvabhAvanirato nityaM bhavedvedako jJAnI tu prakRtisvabhAvavirato no jAtu cidvedakaH / ityevaM niyamaM nirUpya nipuNairajJAnitA tyajyatAM zuddhaikAtmamaye mahasyacalitairAsevyatAM jJAnitA // 197" // 316 // ajJAnI vedaka eveti niyamyate; Na muyai payaDimabhavvo suThuvi ajjhAiUNa satthANi / guDaduddhapi pibaMtA Na paNNayA NivvisA huti // 317 // na muMcati prakRtimabhavyaH suSTvapi adhItya zAstrANi / guDadugdhamapi pibaMto na pannagA nirviSA bhavaMti // 317 // mukharasAsvAdena paramasamarasIbhAvena pariNataH san karmaphalamuditaM vastusvarUpeNa jAnAtyeva na ca harSaviSAdAbhyAM tanmayo bhUtvA vedayatIti // 316 // athAjJAnI jIvaH sAparAdhaH sazaMkitaH san karmaphalaM tammayo bhUtvA vedayati, yastu niraparAdhI jJAnI sa karmodaye sati kiM karoti ? iti kathayati; jo 'puNa NirAvarAho cedA NissaMkido du so hodi| ArAhaNAe NicaM vadi ahamidi viyaannNto|| yaH punarniraparAdhazcetayitA nizzaMkitastu sa bhavati / ArAdhanayA nityaM vartate ahamiti vijAnan // jo puNa NiravarAho cedA NissaMkido du so hodi yastu cetayitA jJAnI jIvaH sa niraparAdhaH san paramAtmArAdhanaviSaye nizzaMko bhavati / niHzaMko bhUtvA kiM karoti ? ArAhaNAe Nicca vaTThadi ahamidi viyANaMto nirdoSaparamAtmArAdhajana to prakRtike svabhAvameM rAgI ( lIna ) hai usIko apanA svabhAva jAnatA hai isaliye sadAkAla usakA bhoktA hai aura jJAnI prakRtisvabhAvameM virakta hai usako parakA svabhAva jAnatA hai isaliye kabhI bhoktA nahIM hai / so AcArya upadeza karate haiM ki jo pravINa puruSa haiM ve jJAnIpana aura ajJAnIpanake niyamako vicArakara ajJAnIpanako to chor3o aura zuddha Atmamaya eka teja (pratApa) meM nizcala hokara jJAnIpanako sevana kro||316|| __ Age ajJAnI bhoktA hI hai aisA niyama kahate haiM;-[ abhavyaH ] abhavya [suSTha api ] acchItaraha abhyAsakara [ zAstrANi ] zAstroMko [adhItya ] paDhatAhuA bhI [ prakRti na muMcati ] karmake udayasvabhAvako nahIM chor3atA arthAt prakRti nahIM badalatI [ pannagAH] jaise sarpa [guDadugdhaM ] gur3asahita dUdhako [pibaMtaH api] pItehue bhI [ nirviSAH ] nirviSa [ na bhavaMti ] nahIM hote // TIkA-jaise isa 1 prakRterjJAnAvaraNAdikAyAH khabhAvazcaturgatizarIrarAgAdibhAvasukhaduHkhAdikA pariNatistatra nirataHAtmIyabuddhyA prinntH| 2 neyaM gAthAtrAtmakhyAtau / Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 9] smysaarH| 419 yathAtra viSadharo viSabhAvaM svayameva na muMcati, viSabhAvamocanasamarthasazarkarakSIrapAnAca na muMcati / tathA kilAbhavyaH prakRtisvabhAvaM svayameva na muMcati pramocanasamarthadravyazrutajJAnAcca na muMcati, nityameva bhAvazrutajJAnalakSaNazuddhAtmajJAnAbhAvenAjJAnitvAt / ato niyamyate jJAnI prakRtisvabhAve susthitvAdvedaka eva // 317 // jJAnI tvavedaka eveti niyamyate;NivveyasamAvaNNo NANI kammapphalaM viyaannei| mahuraM kaMDuyaM vahuvihamaveyao teNa so hoI // 318 // nArUpayA nizcayArAdhanayA nityaM sarvakAlaM vartate / kiM kurvan ? anaMtajJAnAdirUpo'hamiti nirvikalpasamAdhau sthitvA zuddhAtmAnaM samyagjAnan paramasamarasIbhAvena vAnubhavati iti / ajJAnI karmaNAM niyamena vedako bhavatIti darzayati;-yathA pannagAH sarpAH zarkarAsahitaM dugdhaM pibaMto'pi nirviSA na bhavaMti tathA jJAnI jIvo mithyAtvarAgAdirUpakarmaprakRtyudaya svabhAvaM na muMcati / kiM kRtvApi ? adhItyApi / kAni ? zAstrANi / kathaM ? sujhuvi suSTvapi / kasmAnna muMcati ? vItarAgasvasaMvedanajJAnAbhAvAt karmodaye sati mithyAtvarAgAdInAM tanmayo bhavati yataH kAraNAt iti // 317 // jJAnI karmaNAM niyamena vedako na bhavatIti darzayati;-NivvedasamAvaNNo NANI kammapphalaM viyANAdi paramatattvajJAnI jIvaH saMsArazarIrabhogarUpatrividhavairAgyasaMpanno bhUtvA zubhAzubhakarmaphalamudayAgataM vastukharUpeNa vizeSeNa nirvikArasvazuddhAtmano bhinnatvena jAnAti / kathaMbhUtaM jAnAti ? maharaM kaDavaM bahuvihamavedako teNa paNNatto azubhakarmaphalaM niMbakAMjIraviSahAlAhalarUpeNa lokameM sarpa apane viSabhAvako Apa to chor3atA nahIM tathA viSamabhAvake meTaneko samartha aise mizrIsahita dUdhake pInese bhI nahIM choDatA, usItaraha abhavya pragaTapane prakRtike svabhAvako svayameva bhI nahIM chor3atA aura prakRtisvabhAvake chur3Aneko samartha jo dravyazrutazAstrakA jJAna usase bhI nahIM chor3atA / kyoMki isake nitya hI bhAvazrutajJAnarUpa zuddhAtmajJAnake abhAvakara ajJAnIpana hai / isaliye aisA niyama kiyA jAtA hai ki ajJAnI prakRti svabhAvameM Thaharanese karmakA bhoktA hI hai // bhAvArtha-ajJAnI karmake phalakA bhoktA hI hai. yaha niyama kahA hai vahAMpara abhavyakA udAharaNa ThIka hai isakA aisA svayameva svabhAva hai aisA niyama hai / vahAM abhavya bAhya kAraNoMke milaneparabhI karmake udayake bhoganekA svabhAva nahIM badalatA isakAraNa ajJAnIke bhoktApanekA niyama banatA hai // 317 // Age kahate haiM ki jJAnI karmaphalakA avedaka hI hai aisA niyama hai;-[ jJAnI] jJAnI [nirvedasamApannaH ] vairAgyako prAptahuA [karmaphalaM ] karmake phalako [vijAnAti ] jAnatA hai ki jo [ madhurakaTukaM] mIThA tathA kar3avA [ aneka Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm / nirvedasamApanno jJAnI karmaphalaM vijAnAti / madhuraM kaTukaM bahuvidhamavedako tena prajJaptaH // 318 // jJAnI tu nirasta bhedabhAvazrutajJAnalakSaNazuddhAtmajJAnasadbhAvena parato'tyaMta viviktasvAt prakRtisvabhAvaM svayameva muMcati tato madhuraM madhuraM vA karmaphalamuditaM jJAtRtvAt kevalameva jAnAti, na punarjJAne sati paradravyasyAhaMtayA'nubhavitumayogyatvAdvedayate / ato jJAnI prakRtisvabhAvaviraktatvAdavedaka eva / " jJAnI karoti na na vedayate ca karma jAnAti kevalamayaM kila tatsvabhAvaM / jAnanparaM karaNavedanayorabhAvAt zuddhasvabhAvaniyataH sa hi mukta eva // 198 // 398 // 420 [ sarvavizuddhajJAna kaTukaM jAnAti / zubhakarmaphalaM bahuvidhaM guDakhaMDazarkarAmRtarUpeNa madhuraM jAnAti / naca zuddhAtmotthasahajaparamAnaMdarUpamatIMdriyasukhaM vihAya paMcendriyasukhe pariNamati, tena kAraNena jJAnI vedako bhoktA na bhavatIti niyamaH / evaM jJAnI zuddhanizcayena zubhAzubhakarma vidhaM ] ityAdi anekaprakAra hai [ tena ] isakAraNa saH ] vaha [avedakaH bhavati] bhoktA nahIM hai / TIkA - jJAnI abhedarUpa bhAvazrutajJAnasvarUpa zuddhAtmA ke jJAnake hone se parase atyaMta virakta hai / isaliye vaha jJAnI karmake udayake svabhAvako svayaM hI choDa detA hai usarUpa nahIM pariNamatA / isakAraNa mIThA kar3avA sukhaduHkharUpa udaya Ayehue karmaphalako kevala jAnatA hI hai / kyoMki jJAnakA jJAtApana ( jAnanA ) svabhAva hai isaliye kartA nahIM banatA aura bhoktA bhI nahIM banatA / jJAna honepara paradravyako ahaMbuddhikAra anubhava karanekI ayogyatA hai isakAraNa bhoktA nahIM hotA / kyoMki jJAnI karmasvabhAvase virakta hai isaliye bhoktA nahIM hai // bhAvArtha - jo jisase virakta hotA hai| usako apane vaza to bhogatA nahIM hai yadi paravaza bhoge to use paramArtha meM ( asala meM ) bhoktA nahIM kahate isa nyAya se jJAnIbhI karmake udayako apanA nahIM samajhatA usase virakta hai so svayameva to bhogatA hI nahIM paraMtu udayakI balavattAse paravaza huA apanI nirbalatA se bhoge to use vAstava meM bhoktA nahIM kahate vyavahArase bhoktA hai usakA yahAM zuddhayase adhikAra nahIM hai / aba isa arthakA kalazarUpa 198 vAM kAvya kahate haiMjJAnI ityAdi / artha - jJAnI jIva karmako svataMtra hoke nahIM karatA hai na bhogatA hai kevala usa karmasvabhAvako jAnatA hI hai / isataraha kevala jAnatAhuA karane aura bhoganeke abhAvase zuddhasvabhAva meM nizcala hai / so nizcayakara karmoMse chUTA huA hI kahA jAtA hai || bhAvArtha - jJAnI karmakA svAdhInapanese kartA bhoktA nahIM hai kevala jJAtA hI hai isaliye zuddhasvabhAvarUpa huA mukta hI hai / karmakA udaya Aya bhI jAtA hai to jJAnIkA kyA kara sakatA hai ? kucha nahIM / jabataka nirbalapana rahatA hai tabataka karma jora calAleM kabhI to vaha karmakA nirmUla nAza karegA hI // 318 // Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 9] smysaarH| 421 Navi kuvvai Navi veyai NANI kammAiM bhupyaaraaii| jANai puNa kammaphalaM baMdhaM puNNaM ca pAvaM ca // 319 // nApi karoti nApi vedayate jJAnI karmANi bahuprakArANi / jAnAti punaH karmaphalaM baMdhaM puNyaM ca pApaM ca // 319 // jJAnI hi karmacetanAzUnyatvena karmaphalacetanAzUnyatvena ca svayamakartRtvAdavedayitRtvAca na karma karoti na vedayate ca / kiMtu jJAnacetanAmayatvena kevalaM jJAtRtvAtkarmabaMdhaM karmaphalaM ca zubhamazubhaM vA kevalameva jAnAti // 319 // kuta etat ?diTTI jaheva NANaM akArayaM taha avedayaM ceva / jANai ya baMdhamokkhaM kammudayaM NijaraM ceva // 320 // phalabhoktA na bhavatIti vyAkhyAnamukhyakhena tRtIyasthale sUtracatuSTayaM gataM // 318 // Navi kuvvadi Navi vedadi NANI kammAi vahupayArAi triguptiguptatvavalena khyAtipUjAlAbhadRSTazrutAnubhUtabhogAkAMkSArUpanidAnabaMdhAdisamastaparadravyAlaMbanazUnyenAnaMtajJAnadarzanasukhavIryasvarUpeNa sAlaMbane bharitAvasthe nirvikalpasamAdhau sthito jJAnI karmANi bahuprakArANi jJAnAvaraNAdimUlottaraprakRtibhedabhinnAni nizcayanayena na karoti na ca tanmayo bhUtvA vedayatyanubhavati / tarhi kiM karoti ? jANadi puNa kammaphalaM baMdhaM puNNaM ca pAvaM ca paramAtmabhAvanotthasukhe tRpto bhUtvA vastusvarUpeNa jAnAtyeva / kiM jAnAti ? sukhaduHkhasvarUpakarmaphalaM prakRtibaMdhAdibhedabhinnaM punaH karmabaMdhaM, sadvedyazubhAyurnAmagotrarUpaM puNyaM, ato'nyadasadvedyAdirUpaM pApaM ceti // 319 // tameva kartRtvabhoktRtvabhAvaM vizeSeNa samarthayati;-dihI sayaMpi NANaM ___ Age isI arthako phira puSTa karate haiM;-[ jJAnI] jJAnI [ bahuprakArANi karmANi ] bahuta prakArake karmoMko [nApi karoti ] na to kartA hai [ nApi vedayate ] aura na bhogatA hai [ punaH ] paraMtu [baMdha ] karmake baMdhako [ca] aura [karmaphalaM ] karmake phala [ puNyaM ca pApaM ] puNya pApoMko [jAnAti ] jAnatA hI hai // TIkA-jJAnI karma cetanAkara zUnya hai tathA karmaphala cetanAkara bhI zUnya hai usapanese Apa svataMtra hoke kartA nahIM hotA aura na bhoktA hI hotA isaliye karmako na vo karatA hai aura na bhogatA hai| jJAnI jJAnacetanAmaya honese kevala jJAtA hI hai usapanese karmake baMdhako tathA karmake zubhaazubhaphalako kevala jAnatA hI hai // 319 // ___ Age pUchate haiM ki yaha jAnanA kaisA hai ? kisa kAraNase hai ? usakA uttara dRSTAMtapUrvaka kahate haiM;- [yathA ] jaise [ dRSTiH ] netra hai vaha dekhane yogya padArthako dekhatA hI 1 diTThI sayaMpi pATho'yaM tAtparyavRtau / Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [ sarvavizuddhajJAnadRSTiH yathaiva jJAnamakArakaM tathA'vedakaM caiva / jAnAti ca baMdhamokSaM karmodayaM nirjarAM caiva // 320 // yathAtra loke dRSTidRzyAdatyaMtavibhaktatvena tatkaraNavedanayorasamarthatvAt dRzyaM na karoti na vedayate ca, anyathAgnidarzanAtsaMdhukSaNavat svayaM jvalanakaraNasya, lohapiMDavatsvayamevIakArayaM taha avedayaM caiva yathA dRSTiH kartI dRzyamagnirUpaM vastusaMdhukSaNaM puruSavanna karoti tathaiva ca taptAyaHpiMDavadanubhavarUpeNa na vedayati / tathA zuddhajJAnamapyabhedena zuddhajJAnapariNatajIvo vA svayaM zuddhopAdAnarUpeNa na karoti na ca vedayati / athavA pAThAMtaraM diTThI sayaMpi NANaM tasya vyAkhyAnaM-na kevalaM dRSTiH kSAyikajJAnamapi nizcayena karmaNAmakAraka tathaivAvedakamapi / tathAbhUtaH san kiMkaroti ? jANadi ya vaMdhamokkhaM jAnAti ca / kau ? baMdhamokSau / na kevalaM baMdhamokSau kammudayaM NijaraM ceva zubhAzubharUpaM karmodayaM savipAkAvipAkarUpeNa sakAmAkAmarUpeNa vA dvidhA nirjarAM caiva jAnAti iti / evaM sarvavizuddhapAriNAmikaparamabhAvagrAhakeNa zuddhopAdAnabhUtena zuddhadravyArthikanayena kartRtva-bhoktRtvabaMdha-mokSAdikAraNapariNAmazUnyo jIva iti sUcitaM / samudAyapAtanikAyAM pazcAdgAthAcatuSTayena jIvasyAkartRtvaguNavyAkhyAnamukhyatvena sAmAnyavivaraNaM kRtaM / punarapi gAthAcatuSTayena zuddhasyApi yatprakRtibhirvadho bhavati tadajJAnasya mAhAtmyamityajJAnasAmarthyakathanarUpeNa vizeSavivaraNaM kRtaM / punazca gAthAcatuSTayena jIvasyAbhoktRtvaguNavyAkhyAnamukhyatvena vyAkhyAnaM kRtaM / tadanaMtaraM zuddha. nizcayena tasyaiva kartRtvabaMdhamokSAdikakAraNapariNAmavarjanarUpasya dvAdazamAthAvyAkhyAnasyopasaMhArarUpeNa gAthAdvayaM gataM // iti samayasAravyAkhyAyAM zuddhAtmAnubhUtilakSaNAyAM tAtparyavRttau mokSAdhikArasaMbaMdhinI cUlikA samAptA / athavA dvitIyavyAkhyAnenAtra mokSAdhikAraH samAptaH / hai unakA [akArakaM caiva avedakaM ] kartA bhoktA nahIM hai [ tathA caiva ] usItaraha [jJAnaM jJAna bhI [baMdhamokSaM] baMdha mokSa [karmodayaM ] karmakA udaya [ca ] aura / nijarAM] nirjarAko [ jAnAti ] jAnatA hI hai karanevAlA bhoganevAlA nahIM hai| TIkA-jaise isa lokameM netra, dekhane yogya padArthoMse atyaMta bhinna honese unake karane aura bhoganeko asamartha hai usa bhinnapanese dRzya padArthako na to kartA hai aura na bhogatA hai / yadi aisA na ho to agniko jalAnevAlekI taraha va agnise taptAyamAna lohake piMDakI taraha agnike dekhanese netrake kartA bhoktApana avazya AjAyagA so hai nahIM, netrakA kevala darzanamAtra svabhAva hai isaliye dRzyako kevala dekhatA hI hai / usItaraha jJAna bhI Apa netravat hI hai isaliye karmase atyaMta bhinna honese nizcayakara usa karmako karane aura bhogane meM asamartha hai usapanese karmako na to karatA hai na bhogatA hai / kevala jJAnamAtra svabhAvapanese karmake baMdha mokSa udayako tathA usakI nirjarAko kevala jAnatA hI hai / Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 9] samayasAraH / 423 SNyAnubhavanasya caM durnivAratvAt / kiMtu kevalaM darzanamAtrasvabhAvatvAt tatsarvaM kevalameva pazyati / tathA jJAnamapi svayaM dRSTitvAt karmaNo'tyaMtavibhaktatvena nizcayatastatkaraNavedanayorasamarthatvAtkarma na karoti na vedayate ca / kiMtu kevalaM jJAnamAtrasvabhAvatvAtkarmabaMdhaM kiM ca vizeSaH -- aupazamikA dipaMcabhAvAnAM madhye kena bhAvena mokSo bhavatIti vicAryate / tatraupazamikakSAyopazamikakSA yikaudayikabhAva catuSTayaM paryAyarUpaM bhavati zuddhapariNAmikastu dravyarUpa iti / tacca parasparasApekSaM dravyaparyAyadvayamAtmA padArtho bhaNyate / tatra tAvajjIvatvabhavyatvAbhavyatvatrividhapariNAmikabhAvamadhye zuddha jIvatvaM zaktilakSaNaM yatpAriNAmikatvaM tacchuddhadravyArthikanayAzritatvAnnirAvaraNaM zuddhapAriNAmikabhAvasaMjJaM jJAtavyaM tattu baMdhamokSaparyAyapariNatirahitaM / yatpunardazaprANarUpaM jIvatvaM bhavyAbhavyatvadvayaM tatparyAyArthikanayAzritatvAdazuddhapAriNAmikabhAvasaMjJamiti / kathamazuddhamiti cet, saMsAriNAM zuddhanayena siddhAnAM tu sarvathaiva dazaprANarUpajIvatvabhavyAbhavyatvadvayAbhAvAditi / tasya trayasya madhye bhavyatvalakSaNapAriNAmikasya tu yathAsaMbhavaM samyaktvA dijIvaguNaghAtakaM dezaghAtisarvaghAtisaMjJaM mohAdikarmasAmAnyaM paryAyArthikanayena pracchAdakaM bhavati iti vijJeyaM / tatra ca yadA kAlAdilabdhivazena bhavyatvazaktervyaktirbhavati tadAyaM jIvaH sahajazuddhapAriNAmikabhAvalakSaNanijaparamAtmadravyasamyakzraddhAnajJAnAnucaraNaparyAyeNa pariNamati / tacca pariNamanamAgamabhASayopazamikakSAyopazamikakSAyikaM bhAvatrayaM bhaNyate / adhyAtmabhAyA punaH zuddhAtmAbhimukhapariNAmaH zuddhopayoga ityAdi paryAyasaMjJAM labhate / sa ca paryAyaH zuddhapAriNAmikabhAvalakSaNazuddhAtmadravyAtkathaMcidbhinnaH / kasmAt ? bhAvanArUpatvAt / zuddhapA bhAvArtha - jJAnakA svabhAva netrakI taraha dUrase jAnanekA hai isaliye karanA bhoganA usake nahIM hai| jo karanA bhoganA mAnanA hai vaha ajJAna hai / yahAM koI pUche ki aisA to kevalajJAna hai / jabataka mohakarmakA udaya hai tabataka to sukhaduHkharAgAdirUpa pariNamatA hI hai, darzanAvaraNa jJAnAvaraNa vIryAMtarAyakA udaya hai tabataka adarzana ajJAna asamarthapanA hotA hI hai to kevalajJAnake pahale jJAtA draSTA kaise kaha sakate haiM ? usakA samAdhAna - yaha to pahale se hI kahate Ate haiM ki svataMtra hoke kare bhoge use vAstavameM kartA bhoktA kahate haiM / so jaba midhyAdRSTirUpa ajJAnakA abhAva huA taba paradravyake svAmIpanakA abhAva huA taba Apa jJAnI huA svataMtrapanese to kisIkA kartA bhoktA nahIM hotA / paraMtu apanI nirbalatAse karmake udayakI balavattAkara jo kArya hotA hai usako paramArthadRSTise kartA bhoktA nahIM kahate / usake nimittase jo kucha navIna karmaraja lagatI bhI hai to usako yahAM baMdhameM nahIM ginA / jo saMsAra hai vaha to midhyAtva hai, midhyAtvake cale jAneke vAda saMsArakA abhAva hI hotA hai samudra meM bUMdakI kyA ginatI ? | itanA aura bhI jAnanA ki kevalajJAnI to sAkSAt zuddhAtmasvarUpa hI hai| Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [ sarvavizuddhajJAnamokSaM vA karmodayaM nirjarAM vA kevalameva jAnAti / "ye tu kartAramAtmAnaM pazyaMti tamasA tatAH / sAmAnyajanavatteSAM na mokSo'pi mumukSatAM // 199" // 320 // riNAmikastuM bhAvanArUpo na bhavati / yadyekAMtenAzuddhapAriNAmikAdabhinno bhavati tadAsya bhAbanArUpasya mokSakAraNabhUtasya mokSaprastAve vinAze jAte sati zuddhapAriNAmikamAvasyApi vinAzaH prApnoti; naca tathA / tataH sthitaM-zuddhapAriNAmikabhAvaviSaye yA bhAvanA tadrUpaM yadaupazamikAdibhAvatrayaM tatsamastarAgAdirahitatvena zuddhopAdAnakAraNatvAnmokSakAraNaM bhavati, naca zuddhapAriNAmikaH / yastu zaktirUpo mokSaH sa zuddhapAriNAmikapUrvameva tiSThati / ayaM tu vyaktirUpamokSavicAro vartate / tathA coktaM siddhAMte-'niSkriyaH zuddhapAriNAmikaH' niSkriya iti ko'rthaH ? baMdhakAraNabhUtA yA kriyA rAgAdipariNatiH, tadrUpo na bhavati / mokSakAraNabhUtA ca kriyA zuddhabhAvanApariNatistadrUpazca na bhavati / tato jJAyate zuddhapAriNAmikabhAvo dhyeyarUpo bhavati dhyAnarUpona bhavati / kasmAt ? dhyAnasya vinazvaratvAt / tathA yogIMdradevairapyuktaM-Navi upajaha Navi marai vaMdha Na mokkhu karei / jiu paramatthe joiyA jiNavara eu bhaNei // 1 // kiMca vivakSitaikadezazuddhanayAzriteyaM bhAvanA nirvikArasvasaMvedanalakSaNakSAyopazamikAnyatvena yadApyekadezavyaktirUpA bhavati tathApi dhyAtA puruSaH yadeva sakalanirAvaNamakhaMDaikapratyakSapratibhAsamayamavinazvaraM zuddhapAriNAmikaparamabhAvalakSaNaM nijaparamAtmadravyaM tadevAhamiti bhAvayati naca khaMDajJAnarUpamiti bhAvArthaH / idaM tu vyAkhyAnaM parasparasApekSAgamAdhyAtmanayadvayAbhiprAyasyAnirodhenaiva kathitaM siDyatIti jJAtavyaM vivekibhiH // 320 // ataH paraM jIvAdinavAdhikAreSu jIvasya kartRtvabhoparaMtu zrutajJAnI bhI zuddhanayake avalaMbanase AtmAko vaisA hI anubhavatA hai pratyakSa parokSakA hI bheda hai / so isake jJAna zraddhAnakI apekSA to jJAtA draSTApanA hI hai| caritrakI apekSA pratipakSI karmakA jitanA udaya hai utanA hI ghAta hai so isake nAza karanekA udyama hai / jaba karmakA abhAva hojAyagA taba sAkSAt yathAkhyAta cAritra hogA tabhI kevala jJAnakI prApti hogii| samyagdRSTiko jo jJAnI kahate haiM so mithyAtvake abhAvakI hI apekSA kahate haiN| yadi apekSA nahIM lIjAya to jJAnasAmAnyase sabhI jIva jJAnI haiM aura vizeSa apekSA hI lIjAyato jahAMtaka kucha bhI ajJAna rahe tabataka jJAnI nahIM kahA jA sktaa| jisataraha siddhAMtameM bhAva lagAye gaye haiM-jabataka kevala jJAna nahIM hotA tabataka bAravAM guNasthAnaparyaMta ajJAnabhAva hI lagAyA hai / isaliye yahAM jJAnI ajJAnI kahanA samyaktva mithyAtvakI hI apekSA jAnanA // Age jo sarvathA ekAMtake Azayase AtmAko kartA hI mAnate haiM unakA niSedha karate haiM. usakI sUcanAkA 199 vAM zloka yaha hai--ye tu ityAdi / arthajo puruSa ajJAnarUpI aMdhakArase AcchAdita hue AtmAko kartA hI mAnate haiM ve mokSako cAhate haiM taubhI unake laukika janakI taraha mokSa nahIM hotI // 320 // Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 9] smysaarH| 425 loyassa kuNai vila suraNArayatiriyamANuse stte| samaNANaMpi ya appA jai kuvvai chavvihe kAye // 321 // logasamaNANameyaM siMDataM jai Na dIsai viseso| loyassa kuNai viNhU samaNANavi appao kuNai // 322 // evaM Na kovi mokkho dIsaha loyasamaNANa doNhaMpi / NicaM kuvvaMtANaM sadevamaNuyAsure loe // 323 // ktRtvAdikharUpaM yathAsthAnaM nizcayavyavahAravibhAgena sAmAnyena yatpUrva zrAvitaM, tasyaiva vizeSavivaraNArtha lokassa kuNadi vilU ityAdi gAthAmAdiM kRtvA pAThakrameNa SaDadhikanavatigAthAparyaMta cUlikAvyAkhyAnaM karoti-cUlikAzabdasyArthaH kathyate / tathAhi-vizeSavyAkhyAnaM, uktAnuktavyAkhyAnaM, uktAnuktasaMkIrNavyAkhyAnaM ceti tridhA cUlikAzabdasyArtho jJAtavyaH / tatra SaNNavatigAthAsu madhye viSNordevAdiparyAyakartRtvanirAkaraNamukhyatvena logassa kuNadi viha ityAdi gAthAsaptakaM ca bhavati / tadanaMtaraM, anyaH kartA, bhukte cAnyaH-ityekAMtaniSedharUpeNa bauddhamatAnusAriziSyasaMbodhanArtha kehiM du pajayehiM ityAdisUtracatuSTayaM / ataH paraM sAMkhyamatAnusAriziSyaM prati, ekAMtena jIvasya bhAvamithyAtvakartRtvanirAkaraNA) micchattA jadi payaDI ityAdi sUtrapaMcakaM / tataH paraM jJAnAjJAnasukhaduHkhAdibhAvAn karmaivaikAMtena karoti na cAtmeti punarapi sAMkhyamatanirAkaraNArtha-kammehiM aNNANI ityAdi trayodazasUtrANi / athAnaMtaraM ko'pi prAthamikaziSyaH zabdAdipaMcendriyaviSayANAM vinAzaM kartuM vAMchati kiMtu manasi aba isI arthako gAthAse kahate haiM;-[suranArakatiryaGmAnuSAn sattvAn] deva nAraka tiryaMca manuSya prANiyoMko [ lokasya ] lokake to [viSNuH] viSNu paramAtmA [karoti ] karatA hai aisA maMtavya hai [ca] isataraha [yadi] jo [zramaNAnAmapi] yatiyoMke bhI aisA mAnanA ho ki [SaDvidhAn kAyAn ] chaha kAyake jIvoMko [ AtmA ] AtmA [karoti ] karatA hai to [lokazramaNAnAM] loka aura yatiyoMkA [ekaH siddhAMta:] eka siddhAMta ThaharA [ yadi] to [vizeSaH na dRzyate ] kucha vizeSatA nahIM dIkhatA / kyoMki [lokasya ] lokake [viSNuH ] jaise viSNu [ karoti ] karatA hai usataraha [ zramaNAnAmapi] zramaNoMke bhI [AtmA karoti ] AtmA karatA hai isataraha kartAke mAnane meM donoM samAna hue| [evaM] isataraha [lokazramaNAnAM dvayeSAmapi ] loka aura zramaNa ina donoMmese [ kopi] koI bhI [ mokSo na dRzyate ] mokSa huA nahIM 1 siddhaM taM paDi Na dissadi viseso, tAtparyavRttAnayaM paatthH| 2 dIsai duNDaMpi samaNaloyANaM pAThoyaM taatpryvRttau| 54 samaya. Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [sarvavizuddhajJAnalokasya karoti viSNuH suranArakatiryaGmAnuSAn sattvAn / zramaNAnAmapyAtmA yadi karoti SaDDidhAn kAyAn // 321 // lokazramaNAnAmekaH siddhAMto yadi na dRzyate vizeSaH / lokasya karoti viSNuH zramaNAnAmapyAtmA karoti // 322 // evaM na ko'pi mokSo dRzyate lokazramaNAnAM dvayeSAmapi / nityaM kurvatAM sadevamanujAsurAn lokAn // 323 // sthitasya viSayAnurAgasya ghAtaM karomIti vizeSavivekaM na jAnAti tasya saMbodhanArtha IsaNaNANacarittaM ityAdi sUtrasaptakaM / tadanaMtaraM yathA suvarNakArAdizilpI kuMDalAdikarma hastakuTTakAjhupakaraNaiH karoti tatphalaM mUlyAdikaM bhukte ca tathApi tanmayo na bhavati / tathA jIvo'pi dravyakarma karoti bhuMkte ca tathApi tanmayo na bhavatItyAdipratipAdanarUpeNa jaha sippiyo du ityAdi gAthAsaptakaM / tata paraM yadyapi zvetamRttikA kuDyAdikaM zvetaM karoti tathApi nizcayena tanmayo na bhavati / tathA jIvo'pi vyavahAreNa jJeyabhUtaM ca dravyameva jAnAti pazyati pariharati zraddadhAti ca tathApi nizcayena tanmayo na bhavati iti brahmAdvaitamatAnusAriziSyasaMbodhanArtha jaha seDiyA ityAdi sUtradazakaM / tataH paraM zuddhAtmabhAvanArUpanizcayapratikramaNa-nizcayapratyAkhyAna-nizcayAlocanA-nizcayacAritravyAkhyAnena kammaM jaM puvvakayaM ityAdisUtra. catuSTayaM / tadanaMtaraM rAgadveSotpattiviSaye jJAnarUpasvakIyabuddhirUpadoSa eva kAraNaM na cAcetanazabdAdiviSayA iti kathanArtha jiMdadi saMthudi vayaNANi ityAdi gAthAdazakaM / ataH paraM udayAgataM karma vedayamAno madIyamidaM mayA kRtaM ca manyate svasthabhAvazUnyaH sukhito duHkhitazca bhavati yaH saH punarapyaSTavidhaM karma duHkhabIjaM banAtIti pratipAdanamukhyatvena vedaMto kammaphalaM ityAdi gAthAtrayaM / tadanaMtaraM AcArasUtrakRtAdi dravyazruteMdriyaviSayadravyakarma dharmAdharmAkAzakAlAH zuddhanizcayena rAgAdayo'pi zuddhajIvanasvarUpaM na bhavaMtIti vyAkhyAnamukhyatvena sacchaM gANaM Na havadi ityAdi paMcadaza sUtrANi / tataH paraM yasya zuddhanayasyAbhiprAyeNa mUrtirahitastasyAbhiprAyeNa karmanokarmAhArarahita iti vyAkhyAnarUpeNa appA jassa amutto dIkhatA kyoMki jo [sadevamanujAsurAn ] devamanuSyaasurasahita [ lokAn] lokoMko jIvoMko [nityaM kurvatAM ] nitya donoM hI karate hue pravartate haiM unake mokSa kaisI ? // TIkA-jo puruSa AtmAko kartA hI mAnate haiM ve lokase bAhya honepara bhI laukikapanako nahIM laMghakara vartate ( choDate ) kyoMki laukika janoM ke to paramAtmA viSNu suranArakaAdizarIroMko karatA hai aura lokase bAhya muniyoMke apanA AtmA suranAraka Adiko karatA hai / isataraha anyathA mAnanemeM donoMke samAnapana hai / isaliye AtmAke nitya kartApanake mAnanese laukika janakI taraha lokottara bhI muni laukika janakI taraha hI haiM unakI bhI mokSa nahIM hotI // bhAvArtha-jo AtmAko kartA mAnate haiM ve muni Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 9] samayasAraH / 427 vAtmAnaM kartArameva pazyaMti te lokottarikA api na laukikatAmativartate / laukikAnAM paramAtmA viSNuH suranArakAdikAryANi karoti teSAM tu svAtmA tAni karoti ityapasiddhAMtasya samatvAt / tatasteSAmAtmano nityakartRtvAbhyupagamAt - laukikAnAmiva lokottarikANAmapi nAsti mokSaH / " nAsti sarvo'pi saMbaMdhaH paradravyAtmatattvayoH / kartRkarmatvasaMbaMdhAbhAve tatkartRtA kutaH // 200 // // 321 / 322 / 323 // ityAdi gAthAtrayaM / tadanaMtaraM dehAzritadravyaliMgaM nirvikalpasamAdhilakSaNabhAvaliMgarahitaM yatInAM muktikAraNaM na bhavati bhAvaliMgasahitAnAM punaH sahakArikAraNaM bhavatIti vyAkhyAnamukhyatvena pAkhaMDI liMgANi ya ityAdi sUtrasaptakaM / punazca samayaprAbhRtAdhyayanaphalakathanarUpeNa graMthasamAptyarthaM jo samayapAhuDamiNaM ityAdi sUtramekaM kathayatIti trayodazabhiraMtarAdhikAraiH samayasAracUlikAdhAre samudAyapAtanikA - idAnIM trayodazAdhikArANAM yathAkrameNa vizeSavyAkhyAnaM kriyate / tadyathA - ekAMtenAtmAnaM kartAraM ye manyaMte teSAmajJAnijanavanmokSo nAstItyupadizati; - logassa kuNadi vilU suraNArayatiriyamANuse satte lokasya mate viSNuH karoti / kAn ? suranArakatiryaGmAnuSAn sattvAn samaNANaMpi ya appA jadi goat chavi kAe zramaNAnAM mate punarAtmA karoti yadi cet / kAn ? SaTjIvanikAyAniti / logasamaNANamevaM siddhaMtaM paDi Na dissadi viseso evaM pUrvoktaprakAreNa siddhAMtaM prati, AgamaM prati na dRzyate ko'pi vizeSaH / kayoH saMbaMdhI ? lokshrmnnyoH| kasmAt iti cet-logassa kuNadi vihU samaNANaM appao kuNadi lokamate viSNunAmA ko'pi parakalpitapuruSavizeSaH karoti / zramaNAnAM mate punarAtmA ka tatra viSNusaMjJA zramaNamate cAtmasaMjJA nAsti vipratipattirna cArthe / evaM Na kovi mukkho dIsadi duhaM pi samaNaloyANaM evaM kartRtve sati ko doSaH ? mokSaH ko'pi na dRzyate kayorlokazramaNayoH / kiMviziSTayoH ? NiccaM kuvvaMtANaM sadevamaNuAsure loge nityaM sarvakAlaM karma kurvatoH / kka ? loke / kathaMbhUte ? devamanuSyAsurasahite / kiMca - rAgadveSamoharUpeNa pariNamanameva kartRtvamucyate / tatra rAgadveSa mohapariNamane sati zuddhasvabhAvAtmatattvasabhI hoM taubhI laukika jana sarIkhe haiM hI kyoMki loka Izvarako kartA mAnate haiM aura muniyoM ne bhI AtmAko kartA mAnaliyA isataraha ina donoM kA mAnanA samAna huA / isa kAraNa jaise laukika janoM ke mokSa nahIM hai usI taraha una muniyoMke bhI mokSa nahIM / jo kartA hogA vaha kAryake phalako bhogegA hI aura jo phala bhogegA usake kaisA mokSa ? arthAt mokSa ho hI nahIM sakatI | Age kahate haiM ki paradravya aura AtmAkA kucha bhI saMbaMdha nahIM hai aisA 200 veM zlokameM kahA gayA hai-- nAsti ityAdi / artha - paradravya aura AtmAkA saba saMbaMdho meM se koI saMbaMdha nahIM hai isataraha kartAkarmasaMbaMdha kA bhI abhAva hone se paradravyakA kartApana kaise ho saktA hai ? bhAvArtha- - paradravya aura AtmAkA Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [ sarvavizuddhajJAna vavahAra bhAsieNa u paradavvaM mama bhAMti avidiyatthA / jANaMti NicchayeNa u Na ya maha paramANumicamavi kiMci // 324 // jaha kovi Naro jaMpara ahyaM gAmavisayaNayararahUM / Naya hoMti tANi tassa u bhaNai ya moheNa so appA // 325 // emeva micchadiTThI pANI NissaMsayaM havai eso / jo paradavvaM mama idi jANaMto adhyayaM kuNai // 326 // tahmANa meti NiccA dohaMvi eyANa kattavivasAyaM / paradabve jANato jANijo diTThirahiyANaM // 327 // myakzraddhAnajJAnAnucaraNarUpanizcayaratnatrayAtmaka mokSamArgAccyavanaM bhavati tatazca mokSo na bhavata bhAvArthaH / evaM pUrvapakSarUpeNa gAthAtrayaM gataM // 321 / 322 / 323 // athottaraM nizcayenAtmanapudgaladravyeNa saha kartRkarmasaMbaMdho nAsti kathaM kartA bhaviSyatIti kathayati ; -- vavahAra bhAsideNa du paradavvaM mama bhAMti vididacchA paradravyaM mama bhAMti / ke te ? viditArthAH-jJAtArthAH tattvavedinaH / kena kRtvA bhaNati ? vyavahArabhASitena vyavahAranayena / jA ti NicchayeNa du Na ya iha paramANumitta mama kiMci nizcayena punarjAnaMti / kiM ? na ceha paradravyaM paramANumAtramapi mameti / jaha kovi Naro jaMpadi ahmANaM gAma visapurarahaM yathA nAma sphuTamaho vA kazcitpuruSo jalpati / kiM jalpati ? vRtyAvRto grAmaH, dezAbhidhAno viSayaH, nagarAbhidhAnaM puraM, dezaikadezasaMjJa rASTramasmAkamiti / Na ya huMti tANi tassadu bhaNadi ya moheNa so appA na ca tAni tasya bhavaMti rAjakIyakucha bhI saMbaMdha nahIM hai taba kartAkarmasaMbaMdha kaise ho sakatA hai ? aisA honepara kartApana bhI kyoM hogA ? / / 321 / 322 / 323 // Age vyavahAranayake vacanakara kahate haiM ki paradravya merA hai aise vyavahArako hI nizcaya svarUpa mAnalete haiM ve ajJAna se mAnate haiM use dRSTAMtadvArA kahate haiM; - [ aviditArthAH ] jinhoMne padArthakA svarUpa nahIM jAnA hai ve puruSa [ vyavahAra bhASitena ] vyavahArake kahehue vacanoMko lekara [ bhAMti ] kahate haiM ki [ paradravyaM mama tu ] paradravya merA hai [ tu ] aura jo [ nizcayena ] nizcayakara [jAnaMti ] padArthoM kA svarUpa jAnate haiM ve kahate haiM ki [ paramANumapi ] paramANumAtra bhI [ kiMcit mama na ca ] koI merA nahIM hai / vyavahArakA kahanA aisA hai ki [yathA ] jaise [kopi] [ naraH ] puruSa [ jalpati ] kaheM ki [ asmAkaM ] hamArA [ grAmaviSayanagararASTra ] grAma hai deza hai nagara hai aura mere rAjAkA deza hai vahAM nizcayase vicArA [C] ve grAma Adika [ tasya ] usake [na ca bhavaMti ] nahIM haiM [ sa AtmA ] vaha AtmA [ mohena ca bhaNati ] mohase merA merA aisA kahatA tu Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 9] smysaarH| 429 vyavahArabhASitena tu paradravyaM mama bhaNaMtyaviditArthAH / jAnaMti nizcayena tu na ceha paramANumAtramapi kiMcit // 324 // yathA ko'pi naro jalpati asmAkaM grAmaviSayanagararASTraM / na ca bhavaMti tasya tAni tu bhaNati ca mohena sa AtmA // 325 // evameva mithyAdRSTiAnI nissaMzayaM bhavatyeSaH / / yaH paradravyaM mameti jAnannAtmAnaM karoti // 326 // tasmAnna mama iti jJAtvA dvayeSAmapyeteSAM kartRvyavasAyaM / paradravye jAnan jAnIyAd dRSTirahitAnAM // 327 // ajJAnina eva vyavahAravimUDhA paradravyaM mamedamiti pazyati / jJAninastu nizcayapratibuddhAH paradravyakaNikAmAtramapi na mamedamiti pazyati / tato yathAtra loke kazcid nagarAdIni tathApyasau mohena brUte madIyaM prAmAdikamiti dRssttaaNtH| atha dAsataH-evaM pUrvoktadRSTAMtena jJAnI vyavahAramUDho bhUtvA yadi paradravyamAtmIyaM bhaNati tadA mithyAtvaM prApta san mithyAdRSTirbhavati nissaMzayaM nizcitaM saMdeho na kartavyaH iti / tahmA ityAdi / tahmA tasmAt parakIyagrAmAdidRSTAMtena svAnubhUtibhAvanAcyutaH san yo'sau paradravyaM vyavahAreNAtmIyaM karoti sa mithyAdRSTirbhavatIti bhaNitaM pUrva / tasmAtkAraNAjjJAyate duhaM edANa kttivvsaao| paradravye tayoH pUrvoktalaukikajainayoH-AtmA paradravyaM karotItyanena rUpeNa yo'sau paradravyaviSaye kartRtvavyavasAyaH / kiM kRtvA ? pUrvaM Na mameti NacA nirvikArasvaparaparicchittijJAnena paradravyaM mama saMbaMdhi na bhavati iti jJAtvA ? jANaMto jANijo dihirahidANaM imaM laukikajainayoH paradravye kartRtvavyavasAyaM-anyaH ko'pi tRtIyataTasthaH puruSo jAnan san jAnIyAt / sa kathaMbhUtaM jAnIyAt ? vItarAgasamyaktvasaMjJA yA tu nizcayadRSTistadrahitAnAM vyavasAyo'yamiti / jJAnI bhUtvA vyavahAreNa paradravyamAtmIyaM vadan san kathamajJAnI bhavatIti cet ? vyavahAro hi hai // [evameva ] isItaraha [yaH] jo jJAnI [jAnan ] paradravyako paradravya jAnatA huA [ paradravyaM mama iti ] paradravya merA hai aisA [AtmAnaM karoti ] apaneko paradravyamaya karatA hai [ eSaH] vaha [niHsaMzayaM] niHsaMdeha [ mithyAdRSTiH bhavati ] mithyAdRSTi hotA hai| [ tasmAt ] isaliye jJAnI [ na mama iti jJAtvA ] paradravya merA nahIM hai aisA jAnakara [paradravye ] paradravyameM [eteSAM dvayeSAmapi] ina laukikajana tathA muniyoMke [kartRvyavasAyaM ] kartApanake vyApArako [jAnan ] jAnatA huA aisA [jAnIyAt ] jAnatA hai ki ye [ dRSTirahitAnAM] samyagdarzanakararahita haiM // TIkA-jo vyavahArameM hI vimUDha haiM ve hI ajJAnI haiM, ve hI paradravya merA hai aisA dekhate haiM kahate haiN| tathA jJAnI haiM ve nizcayakara pratibuddha ho gaye haiM ve 1 nAyaM kha. pustake paatthH| Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [ sarvavizuddhajJAnavyavahAravimUDhaH parakIyagrAmavAsI mamAyaM grAma iti pazyan mithyAdRSTiH / tathA jJAnyapi kathaMcid vyavahAravimUDho bhUtvA paradravyaM mamedamiti pazyet tadA so'pi nissaMzayaM paradravyamAtmAnaM kurvANo mithyAdRSTireva syAt / atastattvaM jAnan puruSaH sarvameva paradravyaM na mameti jJAtvA lokazramaNAnAM dvayeSAmapi yo'yaM paradravye kartRvyavasAyaH sa teSAM samyagdarzanarahitatvAdeva bhavati iti sunizcitaM jAnIyAt / "ekasya vastuna ihAnyatareNa sAI saMbaMdha eva sakalo'pi yato niSiddhaH / tatkartRkarmaghaTanAsti na vastubhede pazyaMtvakartR munayazca janAzca tattvaM // 201 // ye tu svabhAvaniyamaM kalayaMti nemamajJAnamlechAnAM mlecchabhASeva prAthamikajanasaMbodhanArtha kAla evAnusatavyaH / prAthamikajanapratibodhanakAlaM vihAya katakaphalavadAtmazuddhikArakAt zuddhanayAccyuto bhUtvA yadi paradravyamAtmIyaM karoti tadA mithyAdRSTirbhavati / kiM ca vizeSaH-kokAnAM mate viSNuH karotIti yaduktaM pUrva tallokavyavahArApekSayA bhaNitaM / na cAnAdibhUtasya devamanuSyAdibhUtalokasya viSNurvA mahezvaro vA ko'pi kartAsti / kathamiti cet, sarvo'pi lokastAvadekeMdriyAdijIvairbhUtastiSThati / teSAM ca jIvAnAM nizcayanayena viSNuparyAyeNa brahmaparyAyeNa mahezvaraparyAyeNa jinaparyAyeNa ca pariNamanazaktirasti tena kAraNenAtmaiva viSNuH, Atmaiva brahmA, Atmaiva mahezvaraH, Atmaiva jinaH / tadapi kathamiti cet, ko'pi jIvaH pUrvaM manuSyabhave jinarUpaM gRhItvA bhogAkAMkSAnidAnabaMdhena pApAnubaMdhi puNyaM kRtvA kharge samutpadya tasmAdAgatya manuSyabhave trikhaMDAdhipatirarddhacakravartI bhavati tasya viSNusaMjJA nacAparaH ko'pi lokasya kartA viSNurasti iti / tathA cAparaH ko'pi jIvo jinadIkSAM gRhItvA ratnatrayArAdhanayA pApAnubaMdhi puNyopArjanaM kRtvA vidyAnuvAdasaMjJaM dazamapUrvaM paThitvA cAritramohodayena tapazcaraNacyuto bhUtvA huNDAvasarpiNIkAlaprabhAveNa vidyAbalena lokasyAhaM kartetyAdi camatkAramutpAdya mUDhajanAnAM vismayaM kRtvA mahezvaro bhavati na sarvAvasarpiNISu / sA ca huNDAvasarpiNI saMkhyAtItotsarpiNyavasarpiNISu gatAsu samupayAti / tathA coktaM-saMkhAtIdavasappiNi gayAsu huMDAvasappiNI eya / parasamayahaM uppattI tahiM jiNavara eva pabhaNei // 1 // nacAnyaH ko'pi kaNikAmAtra bhI pudgaladravyako yaha merA hai aisA nahIM dekhate / isaliye jaise isa lokameM koI vyavahArameM mUDha parake grAmameM rahanevAlA kahe ki 'yaha merA grAma hai' aise dekhatA huA mithyAdRSTi kahA jAtA hai, usItaraha jo jJAnI bhI kisI prakArase vyavahArameM vimUDha hokara 'yaha paradravya merA hai' aise dekhe to usa samaya vaha bhI paradravyako apanA karatAhuA midhyAdRSTI hI hotA hai| isaliye jo tattvako jAnanevAlA puruSa hai vaha sabhI paradravya merA nahIM hai' aisA jAnakara laukikajana aura zramaNajana ina donoM ke jo paradravyameM kartApanakA nizcaya hai so unake samyagdarzanake na honese hI hai, aisA nizcita jAnatA hai // bhAvArtha-jJAnI hokara bhI vyavahArakara mohI ho to laukikajana ho yA munijana ho donoMke hI kartApana AtA hai taba mithyAdRSTi hotA hai isataraha Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 9] smysaarH| 431 manamahaso bata te varAkAH / kuMrvati karma tata eva hi bhAvakarma kartA svayaM bhavati cetana eva nAnyaH // 202 // " 324 / 325 / 326 / 327 // micchattaM jai payaDI micchAiTThI karei appANaM / tahmA acedaNA de payaDI NaNu kArago patto // 328 // jagatka- mahezvarAbhidhAnaH puruSavizeSo'sti iti / tathA cAparaH ko'pi puruSo viziSTatapazcaraNaM kRtvA pazcAttapaHprabhAveNa strIviSayanimittaM catumukho bhavati tasya brahmA saMjJA / na cAnyaH ko'pi jagataH kartA vyApakaikarUpo brahmAvidhAno'sti / tathaivAparaH ko'pi darzanavizuddhivinayasaMpannatetyAdi SoDazabhAvanAM kRtvA deveMdrAdivinirmitapaMcamahAkalyANapUjAyogyaM tIrthakarapuNyaM samupArya jinezvarAbhidhAno vItarAgasarvajJo bhavatIti vastusvarUpaM jJAtavyaM / evaM yadyakAMtena kartA bhavati tadA mokSAbhAva iti viSNudRSTAMtena gAthAtrayeNa pUrvapakSaM kRtvA gAthAcatuSTayena parihAravyAkhyAnamiti prathamasthale sUtrasaptakaM gataM // 324 / 325/326 / 327 // atha dravyArthikanayena ya eva karma karoti sa eva bhuMkte / paryAyArthikanayena punaranyaH karotyanyo bhuMkte iti ca yo'sau manyate sa samyagdRSTirbhavatIti pratipAdayati;-micchatA jadi payaDI micchAdiTThI karedi jJAnI jAnatA hai // aba isI arthakA 201 vAM kalazarUpa kAvya kahate haiM-ekasya ityAdi / artha-jisa kAraNa eka vastukA anyavastuke sAtha isa jagatameM saMbaMdha hai vaha sabhI niSedhA gayA hai isaliye jahAM vastubheda hai vahAM kartAkarmakI pravRtti hI nahIM hai isakAraNa laukikajana bhI tathA munijana bhI vastukA yathArtha svarUpa aise hI dekho ki koI kisIkA kartA nahIM hai paradravya parakA akartA hI zraddhAmeM lAo // Age kahate haiM ki jo puruSa aisA vastusvabhAvakA pUrvokta niyama nahIM jAnate ve ajhAnI hue karmako karate haiM ve bhAvakarmake kartA hote haiM / isaprakAra apane bhAvakarmakA kartA ajJAnase cetana hI hai usakI sUcanAkA 202 vAM kAvya kahate haiM-ye tu. ityAdi / artha-jo puruSa vastuke svabhAvakA pUrvokta niyama nahIM jAnate unakA khedakara AcArya kahate haiM ki aho ajJAnameM jinakA puruSArtha ( parAkrama ) rUpa teja magna ho gayA hai aise ve raMka (dIna) hue kamako karate haiM jJAnase chUTehue haiM isaliye bhAvakarmakA kartA Apa cetana hI hotA hai anya nahIM // bhAvArtha-jo ajJAnI mithyAdRSTi hai vaha vastuke svarUpakA niyama to jAnatA nahIM hai aura paradravyakA kartA banatA hai taba Apa ajJAnarUpa pariNamatA hai isaliye apane bhAvakarmakA kartA ajJAnI hI hai anya nahIM hai // 324 / 325 / 326 / 327 Age isa kathanako yuktise sAdhate haiM;-jIvake jo mithyAtvabhAva hotA hai usako vicArate haiM ki nizcayase yaha koMna karatA hai ? vahAM [ yadi ] jo [mithyAtvaM prakRtiH ] mithyAtvanAmA mohakarmakI prakRti pudgaladravya hai vaha [AtmAnaM ] A 1 avedaNA pAThoyaM kh.pustke| Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [ sarvavizuddhajJAnaahavA eso jIvo puggaladavvassa kuNai micchattaM / tahmA puggaladavvaM micchAiTThI Na puNa jIvo // 329 // aha jIvo payaDI taha puggaladavvaM kuNaMti micchattaM / tahmA dohi yaMkada taM doNNivi bhuMjaMti tassa phalaM // 330 // aha Na payaDI Na jIvo puggalavvaM karedi micchttN| tamA puggaladavvaM micchattaM taM tu Na hu micchA // 331 // mithyAtvaM yadi prakRtimithyAdRSTiM karotyAtmAnaM / tasmAdacetanA te prakRtirnanu kArakA prAptA // 328 // appANaM dravya mithyAtvaprakRtiH kartA yadyAtmAnaM svayamapariNAminaM haThAnmithyAdRSTiH karoti tahmA acedaNAde payaDINaNu kArago patto tasmAtkAraNAdacetanA tu yA dravyamithyAtvaprakRtiH sA tava mate nanvaho bhAvamithyAtvasya kI prAptA jIvazcaikAMtenAkartA prAptaH / tatazca karmabaMdhAbhAvaH, karmabaMdhAbhAve saMsArAbhAvaH / sa ca pratyakSavirodhaH / sammattA jadi payaDI sammAdiTTI karedi appANaM / tahmA acedaNA de payaDI NaNu kArago ptto|| samyaktvaM yadi prakRtiH samyagdRSTiM karotyAtmAnaM / tasmAdacetanA te prakRtirnanu kArakaH prAptaH // sammattA jadi payaDI sammAdiTThI karedi appANaM samyaktvaprakRtiH kI yadyAtmAnaM svayamapariNAminaM samyagdRSTiM karoti tahmA acedaNA de payaDI NaNu kArago patto tasmAtkAraNAt acetanA prakRtiH de tava mate nanvaho kI prAptA jIvazcaikAMtena samyaktvapariNAmasyAkarteti tatazca vedakasamyaktvAbhAvo vedakasamyaktvAbhAve kSAyikasamyaktvAbhAvaH sa tmAko [ mithyAdRSTiM] mithyAdRSTi [karoti] karatI hai aisA mAnAjAya [ tasmAt nanu] to sAMkhyamatIse kahate haiM ki aho sAMkhyamatI [te prakRtiH acetanA ] tere matameM prakRti to acetana hai vaha [ kArakA prAptA] acetana prakRti jIvake mithyAtvabhAvako karanevAlI ThaharI aisA vanatA nhiiN| [athavA ] athavA aisA mAniye ki [eSa jIvaH ] vaha jIva [ pudgaladravyasya mithyAtvaM ] hI pudgaladravyake mithyAtvako [karoti ] karatA hai [ tasmAt ] to aisA mAnanese [pudgaladravyaM mithyAdRSTiH ] pudgaladravya mithyAdRSTi siddha huA [na punaH jIvaH] jIva mithyAdRSTi nahIM ThaharA aisA bhI nahIM bana sakatA / [atha ] athavA aisA mAnA jAya ki [ jIvaH tathA prakRtiH ] jIva aura prakRti ye donoM [pudgaladravyaM ] pudgaladravyake [ mithyAtvaM ] mithyAtvako [kurute] karate haiM [ tasmAt ] to [dvAbhyAM kRtaM ] donoMkara kiyA gayA [ tasya phalaM ] usakA phalaM [dAvapi bhuMjAte ] donoM hI bhogeM aisA ThaharA so yaha bhI nahIM vanatA / [atha ] athavA Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 9] smysaarH| 433 athavaiSa jIvaH pudgaladravyasya karoti mithyAtvaM / / tasmAtpudgaladravyaM mithyAdRSTine punarjIvaH // 329 // atha jIvaH prakRtistathA pudgaladravyaM kurute mithyAtvaM / tasmAdvAbhyAM kRtaM dvAvapi bhuMjAte tasya phalaM // 330 // atha na prakRtirna jIvaH pudgaladravyaM karoti mithyAtvaM / tasmAtpudgaladravyaM mithyAtvaM tattu na khalu mithyA // 331 // catuSkaM / jIva eva mithyAtvAdibhAvakarmaNaH kartA tasyAcetanaprakRtikAryatve'cetanatvAnuSaMgAt / khasyaiva jIvo mithyAtvAdibhAvakarmaNaH kartA jIvena pudgaladravyasya mithyAtvAdibhAvaca pratyakSavirodha Agamavirodhazca / atrAha ziSyaH-prakRtistAvatkarmavizeSaH sa ca samyaktvamithyAtvatadubhayarUpasya trividhadarzanamohasya samyaktvAkhyaH prathamavikalpaH sa ca karmavizeSaH kathaM samyaktvaM bhavati / samyaktvaM tu nirvikArasadAnaMdaikalakSaNaparamAtmatattvAdizraddhAnarUpo mokSabIjaheturbhavyajIvapariNAma iti / parihAramAha-samyaktvaprakRtistu karmavizeSo bhavati tathApi yathA nirviSIkRtaM viSaM maraNaM na karoti tathA zuddhAtmAbhimukhyapariNAmena maMtrasthAnIyavizuddhivizeSamAtreNa vinAzitamithyAtvazaktiH san kSAyopazAmikAdilabdhipaMcakajanitaprathamopamikasamyaktvAnaMtarotpannavedakasamyaktvasvabhAvaM tattvArthazraddhAnarUpaM jIvapariNAmaM na haMti tena kAraNenopacAreNa samyaktvahetutvAkarmavizeSo'pi samyaktvaM bhaNyate sa ca tIrthakaranAmakarmavat paraMparayA muktikAraNaM bhavatIti nAsti doSaH / ahavA eso jIvo puggalavvassa kuNadi micchattaM athavA pUrvadUSaNabhayAdeSa pratyakSIbhUto jIvaH, dravyakarmarUpasya pudgaladravyasya zuddhAtmatattvAdiSu viparItAbhinivezajanakaM bhAvaaisA mAniye ki [pudgaladravyaM mithyAtvaM ] pudgaladravya nAmA mithyAtvako [na prakRtiH na jIvaH kurute] na to prakRti karatI hai aura na jIva karatA hai [tasmAt] taubhI [ pudgaladravyaM mithyAtvaM ] pudgaladravya hI mithyAtva huA [ tattu ] so aisA mAnanA [ khalu ] kyA [ mithyA na ] jhUTha nahIM haiM ? / isaliye yaha siddha hotA hai ki mithyAtvanAmA jIvakA jo bhAva karma hai usakA kartA to ajJAnI jIva hai paraMtu isake nimittase pudgaladravyameM mithyAtvakarmakI zakti utpanna hotI hai // TIkA-mithyAtva bhAdibhAvakarmakA kartA jIva hI hai / yadi usako acetana prakRtikA kArya mAnA jAya to usa bhAva karmako bhI acetanapanekA prasaMga A jAyagA / mithyAtva Adi bhAvakarmakA kartA jIva apane Apa hI hai / yadi jIvakara pudgaladravyake mithyAtva Adi bhAva karma kiye gaye mAne jAya to bhAvakarma cetana honese pudgaladravyake bhI cetanapanekA prasaMga AjAyagA / jIva aura prakRti donoM hI mithyAtva Adi bhAvakarmake kartA nahIM haiM kyoMki prakRti acetana hai usako bhI jIvakI taraha usake phala bhoganekA prasaMga A jaaygaa| ye donoM akartA bhI nahIM haiM kyoMki pudgala dravya ke apane svabhAvase hI mithyAtva Adi bhAvakA prasaMga AtA hai / isaliye mithyAtva Adi bhAvakarmakA kartA jIva hai aura 55 samaya0 Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [ sarvavizuddhajJAna karmaNi kriyamANe pudgaladravyasya cetanAnuSaMgAt / na ca jIvazca prakRtizca mithyAtvAdibhAvakarmaNo dvau kartArau jIvavadacetanAyAH prakRterapi tatphalabhogAnuSaMgAt / naca jIvazca prakRtizca mithyAtvabhAvakarmaNo dvau kartArau svabhAvata eva pudgaladravyasya mithyAtvAdibhAvAnuSaMgAt / tato jIvaH kartA svasya karma kAryamiti siddhaM / " kAryatvAdakRtaM na karma naca tajjIvaprakRtyordvayorajJAyAH prakRteH svakAryaphalabhukbhAvAnuSaMgAtkRtiH / naikasyAH prakRteracittvalasanAjjIvo'sya kartA tato jIvasyaiva ca karma taccidanugaM jJAtA nayatpudgalaH // 203 // karmaiva pravita kartRhatakaiH kSitvAtmanaH kartRtAM kartAtmaiva kathaMmithyAtvaM karoti, na punaH svayaM bhAvamithyAtvarUpeNa pariNamati iti mataM tayA puggaladavvaM micchAdiTThI Na puNa jIvo takAMtena pudgaladravyaM midhyAdRSTirna punarjIvaH / karmabaMdhaH tasyaiva, saMsAro'pi tasyaiva, naca jIvasya, sa ca pratyakSa virodha iti / aha jIvo payaDI viya puggaladavvaM kuNaMti micchattaM atha pUrvadUSaNabhayAjjIvaH prakRtirapi pudgaladravyaM karmatApannaM bhAvamidhyAtvaM kuruta iti mataM tahmA dovi kadantaM tasmAtkAraNAjjIvapudgalAbhyAmupAdAnakAraNabhUtAbhyAM kRtaM tanmithyAtvaM / duNNivi bhuMjaMti tassa phalaM tarhi dvau jIvapudgalau tasya phalaM muMjAte tatazcAcetanAyAH prakRterapi bhoktRtvaM prAptaM sa ca pratyakSavirodha iti / aha Na payaDI Na jIvo puggaladavvaM karedi micchantaM atha mataM na prakRtiH karoti na ca jIva ekAMtena / kiM ? pudgaladravyaM karmatApannaM / kathaMbhUtaM / na karoti ? mithyAtvaM bhAvamidhyAtvarUpaM tamA puggaladavvaM micchattaM taM tu Na hu micchA tarhi yaduktaM pUrvasUtre ahavA eso jIvo puggaladavvassa kuNadi micchattaM tadvacanaM tu punaH hu sphuTaM kiM mithyA na bhavati ? api tu bhavatyeva / kiM ca - yadyapi zuddhanizvayena zuddho apanA bhAvakarma kArya hai aisA siddha huA || bhAvArtha - bhAvakarmakA kartA jIva hI siddha kiyA hai so yahAM aisA jAnanA ki paramArthase anyadravya anyadravyake bhAvakA kartA nahIM hai / isaliye jo cetanake bhAva haiM unakA cetana hI kartA hotA hai / isa jIva ajJAnase midhyAtva Adi bhAvarUpa pariNAma haiM ve cetana haiM jar3a nahIM haiM zuddhanayase unako cidAbhAsa bhI kahate haiM / isaliye cetanakarmakA kartA cetana hI honA paramArtha hai / vahAM abheda dRSTimeM to zuddha cetanamAtra jIva hai paraMtu karmake nimittase jaba pariNamatA hai taba una pariNAmoMkara yukta hotA hai / usasamaya pariNAma pariNAmIkI bhedadRSTimeM apane ajJAnabhAva pariNAmoM kA kartA jIva hI hai aura abheda dRSTimeM to kartA karmabhAva hI nahIM haiM zuddhacetanA mAtra jIvavastu hai / isataraha yathArtha samajhanA ki cetanakarmakA kartA cetana hI hai / aba isa arthakA kalazarUpa 203 vAM kAvya kahate haiM - kAryatvA ityAdi / artha - karma hai vaha kArya hai isaliye vinA kiyA nahIM hotA / vaha karma jIva aura prakRti ina donoMkA kiyA huA nahIM hai kyoMki prakRti to jar3a hai usako apane 2 kArya ke Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 9] samayasAraH / 435 cidityacalitA kaizcicchrutiH kopitA / teSAmuddhatamohamudritadhiyAM bovasya saMzuddhaye syAdvAdapratibaMdhalabdhavijayA vastusthitiH stUyate // 204 // " 328 / 329 / 330|331 // kammehi du aNNANI kijjai NANI taheva kammehiM / kammehiM suvAvijjai jaggAvijai taheva kammehiM // 332 // jIvastathApi paryAyArthikanayena kathaMcitpariNAmitve satyanAdikarmodayavazAdrAgAdyupAdhipariNAmaM gRhNAti sphaTikavat / yadi punarekAMtenApariNAmI bhavati tadopAdhipariNAmo na ghaTate / japApuSpopAdhipariNamanazaktau satyAM sphaTike japApuSpamupAdhiM janayati na ca kASThAdau / ma cet, tadupAdhipariNamanazaktyabhAvAt iti / evaM yadi dravya mithyAtvaprakRtiH kartrI ekAMtena yadi bhAvamithyAtvaM karoti tadA jIvo bhAvamithyAtvasya kartA na bhavati / bhAvamithyAtvAbhAve karmaNo'bhAvaH tatazca saMsArAbhAvaH sa ca pratyakSavirodhaH / ityAdi vyAkhyAnarUpeNa tRtIyasthale gAthApaMcakaM gataM // 328 329 / 330|331 // atha jJAnAjJAnasukhaduHkhA HkhAdikamaikAMna karmaiva karoti na cAtmeti sAMkhyamatAnusAriNo vadati tAnprati punarapi nayavibhAgenAtmanaH kathaMcitkartRtvaM vyavasthApayati-- tatra trayodazagAthAsu madhye karmaivaikAMtena kartR bhavati iti kathanaphala bhoganekA prasaMga AtA hai / tathA eka prakRtikA hI kArya nahIM hai kyoMki prakRti to acetana hai aura bhAvakarma cetana hai isaliye isa bhAvakarmakA kartA jIva hI hai yaha jIvakA hI karma hai kyoMki cetanase anvayarUpa hai cetanakA pariNAma hai, aura pudgala jJAtA nahIM hai isaliye pugalakA bhAvakarma nahIM haiM // bhAvArtha - cetana karma cetanake hI ho sakatA hai, pudgala jar3a hai usake cetana karma kaise hogA ? // Age jo koI bhAvakarmakA bhI kartA karmako hI mAnate haiM unako samajhAnekeliye syAdvAdakara vastukI maryAdA kahate haiM usakI sUcanAkA 204 vAM kAvya yaha hai-- karmaiva ityAdi / artha-koI AtmAke ghAtaka sarvathA ekAMtavAdI haiM unhoMne karmako hI vicAra tathA AtmAkA kartApana dUrakara 'yaha AtmA kathaMcit kartA hai' aisA kahanevAlI nirbAdha zrutirUpa jinezvarakI vANIko kopa utpanna kiyA hai aise sarvathA vAdI kaise haiM ? tIvra udaya hue midhyAtvamohakara jinakI buddhi mudrita hogaI hai / unake jJAnakI acchItaraha zuddhikeliye vastukI maryAdA kahate haiM / kaisI hai maryAdA ?- syAdvAda ke pratibaMdha se jisane nirbAdha siddhi pAI hai // bhAvArtha - koI vAdI sarvathA ekAMtakara karmakA kartA karmako hI kahate haiM aura AmAko kartA hI kahate haiM ve AtmA ke svarUpake ghAtaka haiM / tathA jinavANI syAdvAdakara vastuko nirbAdha kahatI hai / vaha vANI AtmAko kathaMcit kartA kahatI haiM, so una sarvathA ekAMtiyoMpara vANIkA kopa hai unakI buddhi mithyAtvakara Dhaka rahI hai / unake mithyAtva ke dUra karaneko AcArya kahate haiM ki syAdvAdakara jaisI vastukI siddhi hotI hai vaise kahate haiM / / 328 / 329 / 330 / 331|| I Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [sarvavizuddhajJAnakammehi suhAvijai dukkhAvijai taheva kammehiM / kammehi ya micchattaM Nijjai Nijai asaMjamaM ceva // 333 // kammehiM bhamADijai uDDamaho cAvi tiriyaloyaM ya / kammehi ceva kinjai suhAsuhaM jittiyaM kiMci // 334 // jahmA kammaM kuvvai kammaM deI haratti jaM kiMci / tahmA u savvejIvA akArayA huMti AvaNNA // 335 // mukhyatvena kammahiM du aNNANI ityAdi sUtracatuSTayaM / tataH paraM sAMkhyamatepyevaM bhaNitamAste--iti saMvAdadarzanArtha brahmacaryasthApanamukhyatvena purusicchiyAhilAsI ityAdi gAthAdvayaM / ahiMsAsthApanamukhyatvena jamA ghAdedi paraM ityAdi gAthAdvayaM / prakRtereva kartRtvaM na cAtmana ityekAMtanirAkaraNA) asyaiva dUSaNopasaMhArarUpeNa evaM saMkhuvadaMse ityAdi gAthaikA iti sUtrapaMcakasamudAyena dvitIyamaMtarasthalaM / tadanaMtaraM AtmA karma na karoti karmajanitabhAvAMzca kitvAtmAnaM karotItyekagAthAyAM pUrvapakSo gAthAtrayeNa parihAra iti samudAyena ahavA maNNasi majjhaM ityAdi sUtracatuSTayaM / evaM caturaMtarAdhikAre sthalatrayeNa samudAyapAtanikA;-karmabhirajJAnI kriyate jIva ekAMtena tathaiva ca jJAnI kriyate karmabhiH / svApaM nidrAM nIyate jAgaraNaM tathaiveti prathamagAthA gatA / karmabhiH sukhIkriyate duHkhIkriyate tathaiva ca karmabhiH / karmabhizca mithyAtvaM nIyate tathaivAsaMyamaM caivaikAMtena dvitIyagAthA gatA / karmabhizcaivo dhastiryaglokaM ca bhrAmyate karmabhizcaiva kriyate zubhAzubhaM yadanyadapi kiMciditi [karmabhistu] jIva kokara [ ajJAnI ] ajJAnI [kriyeta] kiyA jAtA hai [tathaiva ] usItaraha [karmabhiH ] kokara [jJAnI] jJAnI hotA hai [karmabhiH] karmoMkara [khApyate] suAyA jAtA hai [tathaiva] usIprakAra [karmabhiH] karmoMkara hI [jAgaryate] jagAyA jAtA hai / [karmabhiH sukhI kriyate] kA~kara sukhI kiyA jAtA hai [ tathaiva] usItaraha [karmabhiH duHkhI kriyate] karmokara dukhI kiyA jAtA hai [ca] aura [karmabhiH mithyAtvaM nIyate] karmoMkara mithyAtvako prApta karAyA jAtA hai [caiva] tathA [asaMyamaM nIyate] asaMyamako prApta karAyA jAtA hai / [karmabhiH UrdhvaM cApi adhaH ca tiryaglokaM bhrAmyate] koMkara Urdhvaloka tathA adholoka aura tiryaglokameM bhramAyA jAtA hai [ca karmabhiH eva] aura kamose hI [yatkicit yAvat zubhAzubhaM kriyate] jo kucha zubha azubha hai vaha kiyA jAtA hai / [yasmAt ] kyoMki [karma karoti ] karma hI karatA hai [karma dadAti ] karma hI detA hai [yat kiMcit harati iti] karma hI haratA hai jo kucha karatA hai vaha karma hI karatA hai [ tasmAttu ] isaliye [sarvajIvAH] sabhI jIva [akArakA ApannAH bhavaMti ] akAraka prApta Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 9] samayasAraH / purusicchiyAhilAsI icchIkammaM ca purisa mahilasai / esA AyariyaparaMparAgayA erisI du suI // 336 // tahmANa kovi jIvo avabhacArI u ahma uvaese / jamA kammaM caiva hi kammaM ahilasai idi bhaNiyaM // 337 // jahmA ghAi paraM pareNa ghAijjae ya sA payaDI / eeNaccheNa kira bhaNNai paraghAyaNAmitti // 338 // tANa kovi jIvo vaghAyao asthi ahma uvadese / jahmA kammaM caiva hi kammaM ghAedi idi bhaNiyaM // 339 // 437 tRtIyagAthA gatA / yasmAdevaM bhaNitaH karmaiva karoti karmaiva dadAti karmaiva harati yatkiMcicchubhAzubhaM tasmAdekAMtena sarve jIvA akArakAH prAptAH, tatazca karmAbhAtraH karmAbhAve saMsArAbhAvaH sa ca pratyakSavirodhaH-iti karmaikAMtakartRtvadUSaNamukhyatvena sUtracatuSTayaM gataM / karmaiva karotyekAMteneti pUrvoktamarthaM zrIkuMdakuMdAcAryadevA: sAMkhyamatasaMvAdaM darzayitvA punarapi samarthayaMti / vayaM brUmo dveSeNaiva na, bhavadIyamate'pi bhaNitamAste puMvedAkhyaM karma kartR strIvedakarmAbhilASaM karoti, strIvedAkhyaM karma puMvedakarmAbhilaSatyekAMtena na ca jIvaH / evamAcAryaparaMparAyAH samAgatA zrutirIdRzI / zrutiH ko'rthaH ? Agamo bhavatAM sAMkhyAnAmiti prathamagAthA gatA / tathA sati kiM dUSaNaM ceti ? evaM na kopi jIvo'styabrahmacArI yuSmAkamupadeze kiMtu yathA zuddha nizcayena sarve jIvA brahmacAriNo bhavaMti tathaikAMtenAzuddhanizcayenApi brahmacAriNa eva yasmAtpuMvedAkhyaM karma strIvedAkhyaM karmAbhilaSati na ca jIva ityuktaM pUrvaM sa ca pratyakSavirodhaH / ityabrahmakathanarUpeNa gAthAdvayaM gataM / yasmAtkAraNAt paraM karmasvarUpaM prakRtiH kartrI haMti pareNa karmaNA sA prakRtirapi hanyate na ca jIvaH / etenArthena kila jainamate paraghAtanAmakarmeti bhaNya / paraMtu jainamate jIvo hiMsAbhAvena pariNamati paraghAtanAma sahakArikAraNaM bhavati iti nAsti virodha iti prathamagAthA gatA / tasmAtkiM dUSaNaM ? zuddhapariNAmikaparamabhAvagrAhakeNa zuddha - dravyArthikanayena tAvadapariNAmI hiMsApariNAmarahito jIvo jainAgame kathitaH, kathaM ? iti cet, savve suddhA hu suddhaNayA iti vacanAt vyavahAreNa tu pariNAmIti / bhavadIya hue-jIva kartA nahIM hai / [ eSA AcArya paraMparAgatA IdRzI tu zrutiH ] yaha AcAryoMkI paripATI se AI aisI zruti hai ki [ puruSaH ] puruSavedakarma to [ rUpabhilASI ] strIkA abhilASI hai [ ca ] aura [ strIkarma ] strIvadenAmA karma [ puruSaM abhilaSati ] puruSako cAhatA hai / [ tasmAt ] isaliye [ kopi jIvaH ] koI bhI jIva [ abrahmacArI na ] abrahmacArI nahIM hai [ asmAkaM tu upadeze ] hamAre upadezameM to aisA hai [ yasmAt ] ki [ karma caiva hi ] karma hI [ karma abhilaSati iti ] karmako cAhatA hai [ iti bhaNitaM ] aisA kahA hai / Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [ sarvavizudbhajJAnaevaM saMkhuvaesaM je u parUviMti erisaM smnnaa| tesiM payaDI kuvvai appA ya akArayA savve // 340 // ahavA maNNasi majjhaM appA appANamappaNo kunnii| eso micchasahAvo tuhmaM eyaM muNaMtassa // 341 // appA Nico asaMkhijapadeso desio u samayamhi / Navi so sakkai tatto hINo ahio ya kAuM je // 342 // punaryathA zuddhanayena cAzuddhanayenApyupaghAtako hiMsakaH ko'pi nAsti / kasmAt ? iti cet, yasmAdekAMtena karma caiva hi sphuTamanyat karma haMti, na cAtmeti pUrvasUtre bhaNitamiti / evaM hiMsAvicAramukhyatvena gAthAdvayaM gataM / evaM saMkhuvadesaM je du parUviti erisaMsamaNA evaM pUrvoktaM sAMkhyopadezamIdRzamekAMtarUpaM ye kecana paramAgamoktaM nayavibhAgamajAnaMtaH samaNA zramaNAbhAsAH dravyaliMginaH prarUpayaMti kathayati / tesiM payaDI kuvvadi appAya akArayA savve teSAM matenaikAMtena prakRtiH karvI bhavati / [yasmAt ] jisa kAraNa [ paraM] dUsareko [haMti ] mAratA hai [ca] aura [ pareNa hanyate ] parakara mArA jAtA hai [sA prakRtiH ] vaha bhI prakRti hI hai [ etena arthena bhaNyate] isI arthako lekara kahate haiM ki [paraghAta nAma iti] yaha paraghAta nAmA prakRti hai [ tasmAt ] isaliye [asmAkaM upadeze] hamAre upadezameM [kopi jIvaH ] koI bhI jIva [ upaghAtako nAsti ] upaghAta karanevAlA nahIM hai [ yasmAt ] kyoMki [karma caiva hi ] karma hI [karma haMtIti bhaNitaM] karmako ghAtatA hai aisA kahA hai / [evaM tu] isa taraha [ye zramaNAH] jo koI yati [ IdRzaM sAMkhyopadezaM prarUpayaMti] aisA sAMkhyamatakA upadeza nirUpaNa karate haiM [ teSAM] unake [prakRtiH ] prakRti hI [ karoti] karatI hai [ca sarve AtmAnaH] aura AtmA saba [akArakAH] akAraka hI haiM aisA huaa| [athavA] AcArya kahate haiM jo, AtmAke kartApanekA pakSa sAdhaneko [ manyase] tU aisA mAnegA ki [mama AtmA] merA AtmA [AtmanaH] apane [AtmAnaM] AtmAko [karoti ] karatA hai aisA kartApanakA pakSa mAno to [tajAnataH] aise jAnanekA [ tavaiva ] terA [eSaH] yaha [mithyAkhabhAvaH tu] mithyAsvabhAva hai kyoMki [AtmA] AtmA [nityaH] nitya [asaMkhyeyapradezaH] asaMkhyAtapradezI [ samaye] siddhAMtameM [ darzitaH] kahA hai [tataH] usase [yat saH] jo vaha [hInaH ca adhikaH kartu] hIna adhika karaneko [nApi zakyate] 1 bhaNaMtassa ka. pustake pAThaH / Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 9] samayasAraH / 439 jIvassa jIvarUvaM viccharado jANa logamittaM hi / tatto so kiM hINo ahio va kahaM kuNai davvaM // 343 // aha jANao u bhAvo NANasahAveNa athiitti mayaM / tamA Navi appA appayaM tu sayamappaNo kuNai // 344 // AtmAnazca punarakArakAH sarve / tatazca kartRtvAbhAve karmAbhAvaH karmAbhAve saMsArAbhAvaH / tato mokSaprasaMgaH / sa ca pratyakSavirodha iti / jainamate punaH parasparasApekSanizcayavyavahAranayadvayena sarva ghaTata iti nAsti doSaH / evaM sAMkhyamatasaMvAdaM darzayitvA jIvasyakAMtenAkartRtvadUSaNadvAreNa sUtrapaMcakaM gataM / ahavA maNNasi majjhaM appA appANamappaNo kuNadi he sAMkhya ! athavA manyase tvaM pUrvoktakartRtvadUSaNabhayAnmadIyamate jIvo jJAnI jJAnitve ca karmakartRtvaM na ghaTate yataH kAraNAdajJAninAM karmabaMdho bhavati / kiMvAtmA kartA AtmAnaM karmatApannaM AtmanA karaNabhUtena karoti tataH kAraNAdakartRtve dUSaNaM na bhavati ? iti cet eso micchasahAvo turtI evaM muNaMtassa ayamapi mithyAsvabhAva evaM manyamAnasya tava iti pUrvapakSagAthA gatA / atha sUtratrayeNa parihAramAha / kasmAnmithyAsvabhAvaH ? iti cet , je yasmAt kAraNAt appA NiccA saMkhejapadeso desido du samayammi AtmA dravyArthikanayena nityastathA cAsaMkhyAtapradezo dezitaH samaye paramAgame tasyAtmanaH zuddhacaitanyAnvayalakSaNadravyatvaM tathaivAsaMkhyAtapradezatvaM ca pUrvameva tiSThati Navi so sakadi tatto hINo ahiyo va kAdaM je tadrvyaM pradezatvaM ca tatpramANAdadhikaM hInaM vA kartuM nAyAti-iti hetorAtmA karotIti vacanaM midhyeti / atha mataM asaMkhyAtamAnaM jadhanyamadhyamotkRSTabhedena bahubhedaM tiSThati tena kAraNena jaghanyamadhyamotkRSTarUpeNa saMkhyAtapradezatvaM jIvaH karoti, tadapi na ghaTate yasmAtkAraNAt jIvassa jIvarUvaM vittharado jANa logamittaM hi jIvasya jIvarUpaM pradezApekSayA vistarato mahAmatsyakAle lokapUraNakAle vA athavA jaghanyataH sUkSmanigodakAle nAnAprakAramadhyamAvagAhazarIragrahaNakAle vA pradIpavadvistAropasaMhAravazena lokamAtrapradezameva jAnIhi hi sphuTaM tatto so kiM hINo samartha nahIM hosakate / [jIvasya ] jIvakA [jIvarUpaM] jIvarUpa [vistarataH] vistAra apekSA [khalu ] nizcayakara [lokamAnaM] lokamAtra [jAnIhi ] jAno [saH dravyaM] aisA jIvadravya [ tataH] usa parimANase [kiM] kyA [hIno'dhikaH vA] hIna tathA adhika [kathaM karoti ] kaise kara sakatA hai ? [atha] athavA [iti mataM] aisA mAniye jo [jJAyakaH tu bhAvaH] jJAyaka bhAva [jJAnasvabhAvena] jJAnasvabhAvakara [tiSThati] tiSThatA hai [tu] to [tasmAt ] usI hetuse aisA huA ki [AtmA] AtmA [AtmanaH AtmAnaM] apane Apako [vayaM nApi karoti ] svayameva nahIM karatA / isaliye kartApana sAdhaneko Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [sarvavizuddhajJAnakarmabhistu ajJAnI kriyate jJAnI tathaiva karmabhiH / karmabhiH svApyate jAgaryate tathaiva karmabhiH // 332 // karmabhiH sukhIkriyate duHkhIkriyate tathaiva karmabhiH / karmabhizca mithyAtvaM nIyate nIyate'saMyamaM caiva // 333 // karmabhirdhAmyate ardhvamadhazcApi tiryaglokaM ca / karmabhizcaiva kriyate zubhAzubhaM yAvadyatkiMcit // 334 // yasmAt karma karoti karma dadAti karma haratIti yatkiMcit / tasmAttu sarvajIvA akArakA bhavaMtyApannAH // 335 // puruSaH syabhilASI strIkarma ca puruSamabhilaSati / eSAcAryaparaMparAgatedRzI tu zrutiH // 336 // ahio va kadaM bhaNasi vvaM tasmAllokamAtrapradezapramANAtsa jIvaH kiM.hIno'dhiko vA kRto yena tvaM bhaNasi AtmadravyaM kRtaM kiMtu naiveti / aha jANago du bhAvo NANasahAveNa atthidedi madaM atha he ziSya ! jJAyako bhAvaH padArthaH AtmA jJAnarUpeNa pUrvamevAstIti mataM / sammattameva tahmA Navi appA appayaM tu saya. mappaNo kuNadi yasmAnnirmalAnaMdaikajJAnasvabhAvazuddhAtmA pUrvamevAsti tasmAdAtmA kartA vivakSA palaTakara pakSa kahA thA so nahIM banA / yadi karmakA kartA karmako hI mAneM to syAdvAdase virodha hI AyegA isaliye kathaMcit ajJAna avasthAmeM apane ajJAnabhAvarUpa karmakA kartA mAnanemeM syAdvAdase virodha nahIM hai // TIkA-vahAM pUrvapakSa aisA hai ki karma hI AtmAko ajJAnI karatA hai, kyoMki jJAnAvaraNa karmake udaya vinA usa ajJAnakI aprApti hai| karma hI AtmAko jJAnI karatA hai, kyoMki jJAnAvaraNa karmake kSayopazama vinA jJAnakI aprApti hai| karma hI AtmAko suAtA hai, kyoMki nidrA nAmA karmake udaya vinA nidrAkI aprApti hai / karma hI AtmAko jagAtA hai, kyoMki nidrAnAma karmake kSayopazama vinA jagAnekI aprApti hai / karma hI AtmAko sukhI karatA hai kyoMki sAtAvedanIya nAma karmake udaya vinA sukhakI aprApti hai / karma hI AtmAko duHkhI karatA hai kyoMki asAtAvedanIya nAma karmake udaya vinA duHkhakI aprApti hai / karma hI AtmAko mithyAdRSTi karatA hai kyoMki mithyAtvakarmake udaya vinA mithyAtvakI aprApti hai| karma hI AtmAko asaMyamI karatA hai, kyoMki cAritra moha nAmA karmake udaya vinA asaMyamakI aprApti hai / karma hI AtmAko UrdhvalokameM adholokameM tiryaMcalokameM bhramAtA hai, kyoMki AnupUrvI nAmA karmake udaya vinA bhramaNakI aprApti hai / anya bhI jo kucha zubha azubha hai usa sabako karma hI karatA hai kyoMki prazasta aprazasta rAganAmA karmake udayavinA usa zubha azubhakI aprApti hai / isaprakAra saba hI ko karma svataMtra hoke karatA Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 9] smysaarH| 411 tasmAnna ko'pi jIvo'brahmacArI tvasmAkamupadeze / yasmAtkarma caiva hi karmAbhilaSatIti bhaNitaM // 337 // yasmAddhati paraM pareNa hanyate ca sA prakRtiH / etenArthena kila bhaNyate paraghAtaM nAmeti // 338 // tasmAnna ko'pi jIva upaghAtako'styasmAkamupadeze / yasmAtkarma caiva hi karma haMtIti bhaNitaM // 339 // evaM sAMkhyopadezaM ye tu prarUpayaMtIdRzaM zramaNAH / teSAM prakRtiH karotyAtmAnazvAkArakAH sarve // 340 // athavA manyase mamAtmAtmAnamAtmanaH karoti / eSa mithyAkhabhAvastavaitajAnataH // 341 // AtmA nityo'saMkhyeyapradezo darzitastu samaye / nApi sa zakyate tato hIno'dhikazca kartuM yat // 342 // AtmAnaM karmatApannaM svayamevAtmanA kRtvA naiva karotItyekaM dUSaNaM / dvitIyaM ca nirvikAraparamatattvajJAnI tu kartA na bhavatIti pUrvameva bhaNitamAste / evaM pUrvapakSaparihArarUpeNa tRtIyAMtarahai, karma hI haraletA hai, isaliye hama aisA nizcaya karate haiM ki sabhI jIva nitya sadA hI ekAMtakara akartA hI haiM / vizeSa kahate haiM ki zruti (vANI-zAstra) bhI isI arthako kahatI hai ki "puruSaveda nAmA karma to strIkI abhilASA karatA hai cAhatA hai aura strIveda nAmA karma puruSako cAhatA hai" aise vAkyase karmake hI karmakI abhilASAke kartApanekA samarthanakara jIvake abrahmacArIpanake kartApanake pratiSedhase bhI karmake hI kartApana AyA, jIva akartA hI siddha huA / usItaraha jo parako mAratA hai tathA parakara mArAjAtA hai vaha paraghAta nAmA karma hai, aise vacanakara karmake hI karmake ghAtakA kartApanakA samarthanakara jIvake ghAtakA kartApanake pratiSedhase sarvathA jIvake akartApana jatalAyA hai / isaprakAra aisA sAMkhyamatake koI zramaNAbhAsa (yati nahIM hoM paraMtu yatIse kahalAveM) apanI buddhike aparAdhakara sUtrake arthako aiseM viparIta jAnate hue sUtrakA artha nirUpaNa karate haiN| aisA pUrvapakSa hai / aba usako AcArya kahate haiM jo aisA pakSa karate haiM unake ekAMtakara prakRtikA kartApana mAnanekara saba hI jIvoMke ekAMtakara akartApanakI prApti Anese jIva kartA hai aisI bhagavaMtakI vANIkA kopa AtA hai use dUra karane yogya nahIM hai / tathA vANIkA kopa dUra karaneko jo aisA kahai ki karma to AtmAke ajJAnAdi saba paryAyarUpa bhAvoMko karatA hai aura AtmA eka apane AtmAko hI dravyarUpa karatA hai / isaliye jIva kartA hai aisA vANIkA vacana mAnate haiM / isakAraNa vANIkA kopa nahIM hotA / aisA abhiprAya kare 56 samaya0 Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [sarvavizuddhajJAnajIvasya jIvarUpaM vistarato jAnIhi lokamAtraM khalu / tataH sa kiM hIno'dhiko vA kathaM karoti dravyaM // 343 // atha jJAyakastu bhAvo jJAnasvabhAvena tiSThatIti mataM / tasmAnnApyAtmAtmAnaM tu svayamAtmanaH karoti // 344 // ___ kamaivAtmAnamajJAninaM karoti jJAnAvaraNAkhyakarmodayamaMtareNa tadanupapatteH / kamaiva jJAninaM karoti jJAnAvaraNAkhyakarmakSayopazamamaMtareNa tadanupapatteH / karmaiva svApayati nidrAkhyakarmodayamaMtareNa tadanupapatteH / kamaiva jAgarayati nidrAkhyakarmodayakSayopazamamaMtareNa tadanupapatteH / karmaiva sukhayati sadvedAkhyakarmodayamaMtareNa tadanupapapatteH / karmaiva duHkhayati asadvedAkhyakarmodayamaMtareNa tadanupapatteH / karmaiva mithyAdRSTiM karoti mithyAtvakarmodayamaMtareNa tadanupapatteH / karmaivAsaMyataM karoti cAritramohAkhyakarmodayamaMtareNa tadanupapatteH / karmaivodhistiryaglokaM bhramayati AnupUrvyAkhyakarmodayamaMtareNa tadanupapatteH / aparamapi yadyAvatkiMcicchubhAzubhabhedaM tattAvatsakalamapi karmaiva karoti prazastAprazastarAgAkhyarUpagAthAcatuSTayaM gataM / kazcidAha jIvAtprANA bhinnA abhinnA vA? yadyabhinnAstadA yathA jIvasya vinAzo nAsti tathA prANAnAmapi vinAzo nAsti kathaM hiMsA ? / atha bhinnAstahi jIvasya prANaghAte'pi kimAyAtaM ? tatrApi hiMsA nAstIti / tanna, kAyAdipariNAmaiH saha kathaMcidbhedAto vaha abhiprAya mithyA hai, kyoMki jIva prathama to dravyarUpakara nitya hai asaMkhyAta pradezI hai lokaparimANa hai / vahAM nityakA kAryapanA banatA nahIM hai kyoMki kRtrima vastukA aura nityapanakA paraspara ekapanakA virodha hai nitya kRtrima nahIM hotI / eka AtmA avasthita asaMkhyAta pradezI hai usake jaise pudgalake skaMdhameM paramANu A baiThate haiM aura nikala jAte haiM unake kAryapanA banatA hai usataraha isake kAryapanA nahIM banatA / kyoMki pradezoMkA AnA tathA nikala jAnA ho to avasthita asaMkhyAta pradezarUpa ekapanekA vyAghAta ho jAyagA / sakala lokarUpI gharamAtra vistAra parimANa nizcita apanA samastapanekA saMgraharUpa AtmAke pradezoMkA saMkocanA phailanA usa dvArakara bhI usake kAryapanA nahIM banatA / usItaraha isake kAryapanA nahIM banatA kyoMki pradezoMkA AnA aura nikala jAnA hove to avasthita asaMkhyAta pradezarUpa ekapanakA vyAghAta ho / sakala lokarUpI gharamAtra vistAra parimANa nizcita apanA samastapanekA saMgraharUpa AtmAke pradezoMkA saMkocanA aura phailanA usa dvArakara bhI usake kAryapanA nahIM banatA, kyoMki pradezoMkA saMkocanA aura phailanA ina donoMke bhI sUkhe gIle camar3ekI taraha niyamarUpa apanA pradezoMkA vistAra honese usakA hInAdhika karanekA asamarthapana hai / jo aise abhiprAyameM vAsanA ho ki vastuke svabhAvake sarvathA meTanekA asamarthapana hai isaliye jJAyaka bhAva to jJAnasvabhAvakara hI sadA kAla Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 9] smysaarH| karmodayamaMtareNa tadanupapatteH / yata evaM samastamapi svataMtraM karma karoti karma dadAti karma harati ca tataH sarva eva jIvAH nityamevaikAMtenAkAra eveti nizcinumaH / kiMca-zrutirapyenamarthamAha, puMvedAkhyaM karma striyamabhilapati strIvedAkhyaM karma pumAMsamabhilaSati iti vAkyena karmaNa eva karmAbhilASakartRtvasamarthanena jIvasyAbrahmakartRtvasamarthanena pratiSedhAt / tathA yatpareNa haMti, yena ca pareNa hanyate tatparaghAtakarmeti vAkyena karmaNa eva karmaghAtakartRtvasamarthanena jIvasya ghAtakartRtvapratiSedhAca sarvathaivAkartRtvajJApanAt / evamIdRzaM sAMkhyasamayaM svaprajJAparAdhena sUtrArthamabudhyamAnAH kecicchramaNAbhAsAH prarUpayaMti teSAM bhedaH / kathaM ? iti cet, taptAyaHpiMDavadvartamAnakAle pRthaktvaM kartuM nAyAti tena kAraNena vyavahAreNAbhedaH / nizcayena punamaraNakAle kAyAdiprANA jIvena sahaiva na gacchaMti tena kAraNena bhedaH / yadyekAMtena bhedo bhavati tarhi yathA parakIye kAye chidyamAne bhidyamAne'pi tiSThatA hai so isa taraha tiSThatA AtmA mithyAtvAdi bhAvoMkA kartA nahIM hotA, kyoMki jJAyakapanakA aura kartApanakA atyaMta viruddhapanA hai / tathA mithyAtva Adi bhAva to hote hI haiM isaliye unakA kartA karma hI hai aisI prarUpaNA kI jAtI hai / vahAM AcArya kahate haiM-aisI vAsanAkA ughaDanA hai yahI pahale kahA thA ki AtmA AtmAko karatA hai isaliye kartA hai usa mAnanekA atizayakara ghAta hai, kyoMki sadA kAla jJAyaka mAnA taba AtmA akartA hI huA / isaliye hama kahate haiM aisA anumAna karanA ki jJAyaka bhAvake sAmAnya apekSAkara jJAnasvabhAvarUpa avasthitapanA honepara bhI karmase utpanna hue mithyAtva Adi bhAvoMke jJAnake samayameM anAdise hI jJeya aura jJAnake bhedavijJAnakI zUnyatAse parako AtmA jAnanevAleke vizeSa apekSAkara ajJAnasvarUpa jo jJAnakA pariNAma usake karanese kartApana hai / yaha anumAna karane yogya hai / vaha kahAM taka karanA? jabataka ki jisa samayase jJeya jJAnake bhedavijJAnake pUrNapanase AtmAko hI AtmA jAnanevAleke vizeSa apekSAkara bhI jJAnarUpa hI jJAnapariNAmakara pariNamate hue kevala jJAtApanase sAkSAt akartApana ho tabataka kartApanakA anumAna karanA // bhAvArtha-koI jaina muni bhI syAdvAdavANIke viSayako acchItaraha na samajhakara sarvathA ekAMtakA abhiprAya kare tathA vivakSA palaTakara kahe ki AtmA to bhAvakarmakA akartA hI hai karmaprakRtikA udaya hI bhAvako karatA hai / ajJAna jJAna sovanA jAganA sukha duHkha mithyAtva asaMyama cAroM gatiyoMmeM bhramaNa tathA jo kucha zubha azubha bhAva haiM una sabako karma karatA hai, jIva to akartA hai / aisA hI zAstrakA artha kare ki vedake udayase strIpuruSake vikAra hotA hai tathA apaghAta prakRtike udayase parasparaghAta pravartatA hai / aisA ekAMtakara jaise sAMkhyamatI saba prakRtIkA kArya mAnatA hai puruSako akartA mAnatA hai, usItaraha buddhike doSakara jainI muniyoMkA bhI mAnanA Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [sarvavizuddhajJAnaprakRterekAMtena kartRtvAbhyupagamena sarveSAmeva jIvAnAmekAMtenAkartRtvApatteH-jIvaH karteti kopo duHzakyaH parihartuM / yastu karma Atmano jJAnAdisarvabhAvAn paryAyarUpAn karoti AtmA tvAtmAnamevaikaM karoti tato jIvaH karteti zrutikopo na bhavatItyabhiprAyaH sa mithyaiva / jIvo hi dravyarUpeNa tAvannityo'saMkhyeyapradezo lokaparimANazca / tatra na tAvannityasya kAryatvamupapannaM kRtakatvanityatvayorekatvavirodhAt / na cAvasthitA'saMkhyeyapradezasyaikasya pudgalaskaMdhasyeva pradezaprakSepaNAkarSaNadvAreNApi kAryatvaM pradezaprakSepaNAkarSaNe sati tasyaikatvavyAghAtAt / na cApi sakalalokavastuvistAraparimitaniyatanijAbhogasaMgrahasya pradezasaMkocanavikAzadvAreNa tasya kAryatvaM, pradezasaMkocavikAzayorapi zuSkAcarmavatpratiniyatanijavistArAddhInAdhikasya tasya kartumazakyatvAt / yastu vastusvabhAvasya sarvathApoDhumazakyatvAt jJAyako bhAvo jJAnasvabhAvena tiSThati, tathA tiSThaMzca jJAyakakartRduHkhaM na bhavati tathA svakIyakAye'pi duHkhaM na prApnoti / na ca tathA, pratyakSavirodhAt / nanu tathApi vyavahAreNa hiMsA jAtA na tu nizcayeneti ? satyamuktaM bhavatA vyavahAreNa hiMsA tathA pApamapi nArakAdiduHkhamapi vyavahAreNetyasmAkaM sammatameva / tannArakAdi duHkhaM bhavatAhuA / paraMtu jainavANI syAdvAdarUpa hai isaliye sarvathA ekAMta mAnanevAleke Upara vANIkA kopa avazya hogA / tathA vANIke kopake bhayase vivakSA palaTakara kahai ki AtmA apane AtmAkA kartA hai isakAraNa bhAvakarmakA kartA to karma hI hai aura apanA kartA AtmA hai isataraha kathaMcit kartA AtmAko kahanese vANIkA kopa nahIM hogaa| to aisA kahanA bhI mithyA hai / AtmA dravyakara nitya hai loka parimANa asaMkhyAtapradezI hai / so isameM to kucha navIna karaneko hI nahIM hai / bhAvakarmarUpa paryAyoMkA kartA karma ko batalAve to AtmA to akartA hI rahA tava vANIkA kopa kaise miTA ? / isaliye AtmAke kartApana tathA akartApanakI vivakSA yathArtha mAnanA hI syAdvAda mAnanA satya hotA hai / vaha isa taraha hai ki AtmAke jJAyaka svabhAva to sAmAnya apekSAkara hai hI paraMtu jJAnavizeSakI apekSA ApanA parakA bhedajJAnake vinA parako AtmA jAnatA hai / isa ajJAnarUpa apane bhAvakA kartA hai jaba usa jJAnavizeSakI apekSAkara AtmaparakA bheda vijJAna ho usI kAlase lekara bheda vijJAnakI pUrNatA honepara apaneko Apa jAne aura jJAnapariNAmakara pariName taba kevala jJAtA huA sAkSAt akartA hotA hai / isataraha mAnanA satyArtha syAdvAdakA prarUpaNa hai // aba isa arthakA kalazarUpa 205 vAM kAvya kahate haiM--mA kAra ityAdi / artha-arhatake matake jainI jana haiM ve AtmAko sarvathA akartA sAMkhyamatiyoMkI taraha mata maano| usa AtmAko bheda vijJAna honeke pahile kartA mAno aura bhedajJAna honeke vAda uddhata 1 vyAghAtAt pATho'yaM kha. pustake / Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 445 adhikAraH 9] smysaarH| tvayoratyaMtaviruddhatvAnmithyAtvAdibhAvAnAM na kartA bhavati / bhavaMti ca mithyAtvAdibhAvAH tatasteSAM karmaiva kartR prarUpyata iti vAsanonmeSaH sa tu nitarAmAtmAnaM karotItyabhyupagamamupahaMtyeva tato jJAyakasya bhAvasya sAmAnyApekSayA jJAnasvabhAvAvasthitatve'pi karmajAnAM mithyAtvAdibhAvAnAM jJAnasamaye'nAdijJeyajJAnazUnyatvAt paramAtmeti jAnato vizeSApekSayA tvajJAnarUpasya jJAnapariNAmasya karaNAtkartRtvamanumaMtavyaM tAvadyAvattadAdijJeyajJAnabhedavijJAnapUrNatvAdAtmAnamevAtmeti jAnato vizeSApekSayApi jJAnarUpeNaiva jJAnapariNAmena pariNamamAnasya kevalaM jJAtRtvAtsAkSAdakartRtvaM syAt / "mA kartAramamI spRzaMtu puruSa sAMkhyA ivApyAhatAH kartAraM kalayaMtu taM kila sadA bhedAvabodhAdadhaH / Urddha tUddhatabodhadhAmaniyataM pratyakSamenaM svayaM pazyatu cyutakartRbhAvamacalaM jJAtAramekaM paraM // 205 // kSaNikamidamihaikaH kalpayitvAtmatattvaM nijamanasi vidhatte kartRbhoktrovibhedaM / apaharati miSTaM cettarhi hiMsAM kuruta / bhItirasti ? iti cet tarhi tyajyatAmiti / tataH sthitametat, ekAMtena sAMkhyamatavadakartA na bhavati kiM tarhi rAgAdivikalparahitasamAdhilakSaNabhedajJAnakAle jJAnamaMdirameM nizcita niyamarUpa kartApanakara rahita nizcala eka jJAtA hI apane Apa pratyakSa dekho // bhAvArtha-sAMkhyamatI puruSako ekAMtakara akartA zuddha udAsIna caitanyamAtra mAnate haiM / aisA mAnanese puruSake saMsArakA abhAva AtA hai / prakRti ke saMsAra mAnA jAya to prakRti to jar3a hai, usake sukhaduHkha AdikA saMvedana nahIM hai isaliye kisakA saMsAra ? ityAdi doSa Ate haiN| kyoMki sarvathA ekAMta vastukA svarUpa nahIM hai isa kAraNa ve sAMkhyamatI mithyAdRSTi haiN| usItaraha jo jainI bhI mAnate haiM to ve mithyAdRSTi hote haiM / isaliye AcArya upadeza karate haiM ki sAMkhyamatiyoMkI taraha jainI AtmAko sarvathA akartA mata mAno / jahAMtaka Apa parakA bheda vijJAna na ho tabataka to rAgAdika apane cetanarUpa bhAvakarmoMkA kartA mAno, bheda vijJAna hue vAda zuddha vijJAnaghana samasta kartApanake abhAvakara rahita eka jJAtA hI mAno / isataraha eka hI AtmAmeM kartA akartA donoM bhAva vivakSAke vazase siddha hote haiM / yaha syAdvAda mata jainiyoMkA hai tathA vastusvabhAva bhI aisA hI hai kalpanA nahIM hai / aisA mAnanese puruSake saMsAra mokSa AdikI siddhi hotI hai sarvathA ekAMta mAnanemeM saba nizcaya vyavahArakA lopa ho jAtA hai aisA jAnanA // Age bauddhamatI kSaNikavAdI aisA mAnate haiM ki kartA to anya hai aura bhoktA anya hai, unake sarvathA ekAMta mAnanemeM dUSaNa dikhalAte haiM tathA syAdvAdakara jisataraha vastu svarUpa kartA bhoktApana hai usataraha dikhalAte haiM / usameM prathama hI usakI sUcanAkA 206 vAM kAvya yaha hai-kSaNika ityAdi / artha-eka 1 Urdhva mithyAtvarUpavibhAvapariNAmadhvaMsAnaMtaraM-uddhatamavilaMbena jJeyagrAhi yadbodhadhAma jJAnatejastatra niyataM ttprN| Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [ sarvavizuddhajJAnavimohaM tasya nityAmRtaughaiH svayamayamabhiSicaMzciccamatkAra eva // 206 // vRttyaMzabhedato'tyaMtaM vRttimannAzakalpanAt / anyaH karoti bhuMkte'nyaH ityekAMtazcakAstu mA // 207 // " 332-344 // kehici du pajayahiM viNassae Neva kehici du jiivo| jahmA tahmA kuvvadi so vA aNNo va NeyaMto // 345 // karmaNaH kartA na bhavati zeSakAle karteti vyAkhyAnamukhyatayAMtarasthalatrayeNa caturthasthale trayodaza sUtrANi gatAni // 332-344 // kehicidu panjayehiM viNassade Neva kehicidu bauddhamatI kSaNikavAdI to Atmatattvako kSaNika kalpa kara apane manameM kartA bhoktAmeM bheda mAnate haiM anya kartA hai anya bhogatA hai aisA mAnate haiM, unake ajJAnako yaha caitanya camatkAra hI Apa dUra karatA hai / kyA karatA huA ? nityarUpa amRtake samUhoMkara siMcatA huA // bhAvArtha-kSaNikavAdI kartA bhoktAmeM bheda mAnate haiM jo pahale kSaNameM thA vaha dUsare kSaNameM nahIM hai aisA mAnate haiM / AcArya kahate haiM ki hama unako kyA samajhAveM ? yaha caitanya hI unakA ajJAna dUra karegA / jo ki anubhava gocara nityarUpa hai / pahale kSaNa Apa hai vahI dUsare kSaNameM kahatA hai ki maiM pahale thA vahI hUM aisA smaraNa pUrvaka pratyabhijJAna usakI nityatA dikhalAtA hai / yahAM bauddhamatI kahatA hai ki jo pahale kSaNa thA vahI maiM dUsare kSaNameM hUM yaha mAnanA to anAdi avidyAse bhrama hai yaha miTai taba tattva siddha ho, samasta kleza miTeM / usako kahate haiM ki he bauddha ! tUne pratyabhijJAnako bhrama batalAyA to jo anubhava gocara hai vaha bhrama ThaharA to terA kSaNika mAnanA bhI anubhavagocara hai yaha bhI bhrama ThaharA, kyoMki anubhava apekSA donoM hI samAna haiM / isaliye sarvathA ekAMta mAnanA to donoM hI bhrama haiM vastu svarUpa nahIM hai| hama (jaina) kathaMcit nityAnityarUpa vastukA svarUpa kahate haiM vaha satyArtha hai // Age aise hI kSaNika mAnanevAleko yuktikara 207 veM kAvyase niSedhate haiM-vRttyaMza ityAdi / artha-kSaNa kSaNa prati avasthA bhedoMko vRttyaMza kahate haiM unake sarvathA bheda jude 2 vastu mAnanese avasthAoMkA AzrayarUpa jo vRttimAna vastu usake nAzakI kalpanA karake aisA mAnate haiM ki karatA dUsarA hai aura bhogatA koI dUsarA hI hai / usapara AcArya kahate haiM ki aisA ekAMta mata prkaasho| jahAM avasthAvAn padArthakA nAza huA vahAM avasthAyeM kisake Azraya hoke raheM ? isa taraha donoMkA nAza AtA hai tava zUnyakA prasaMga hotA hai // 332 se 344 taka // aba anekAMtako pragaTakara isa kSaNikavAdako spaSTa karake niSedhate haiM;-[yasmAta] 1 bauddhrityrthH| Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 447 adhikAraH 9] smysaarH| kehiMci du pajayahiM viNassae Neva kehiMci du jiivo| jahmA tahmA vedadi so vA aNNo va yaMto // 346 // jo ceva kuNai sociya Na veyae jassa esa siddhNto| so jIvo NAyavvo micchAdiTThI aNArido // 347 // jIvo kaizcitparyAyaiH paryAyArthikanayavibhAgairdevamanuSyAdirUpairvinazyati jIvaH / na nazyati kaizcivvyArthikanayavibhAgaiH jamA yasmAdevaM nityAnityasvabhAvaM jIvarUpaM tahmA tasmAtkAraNAt kuvvadi so vA dravyArthikanayena sa eva karma karoti / sa eva kaH ? iti cet, yo bhukte / aNNo vA paryAyArthikanayena punaranyo vaa| NeyaMto na caikAMto'sti / evaM kartRtvamukhyatvena prathamagAthA gtaa| kehicidu pajayahiM viNassade Neva kehicida jIvo kaizcit paryAyaiH paryAyArthikanayavibhAgaiH devamanuSyAdirUpairvinazyati jIvaH na nazyati kaishcidvyaarthiknyvibhaagaiH| jamA yasmAdevaM nityAnityasvabhAvaM jIvasvarUpaM tahmA tasmAkAraNAt vedadi so vA nijazuddhAtmabhAvanotthasukhAmRtarasAsvAdamalabhamAnaH sa eva karmaphalaM vedayatyanubhavati / sa eva kaH ? iti cet, yena pUrvakRtaM karma / aNNo vA paryAyArthikanayena punaranyo vA yaMto na caikAMto'sti / evaM bhoktatvamukhyatvena dvitIyagAthA / kiM ca yena manuSyabhave zubhAzubhaM karma kRtaM sa eva jIvo dravyArthikanayena loke narake vA bhuMkte / paryAyArthikana. yena punastadbhavApekSayA vAlakAle kRtaM yauvanAdiparyAyAntare bhukte / bhavAMtarApekSayA tu manuSyaparyAyeNa kRtaM devAdiparyAyeNa bhuMkta iti bhAvArthaH / evaM gAthAdvayenAnekAMtavyavasthApanArUpeNa svapakSasiddhiH kRtA / athaikAMtena ya eva karoti sa eva bhukte, athavAnyaH karotyanyo bhukte iti yo vadati sa mithyAdRSTirityupadizati-jo ceva kuNadi so ceva vedako jassa esa siddhaMto ya eva jIvaH zubhAzubhaM karma karoti sa eva caikAMtena bhuMkte na punaranyaH, yasyaiSa siddhAMta:-AgamaH / so jIvo NAdvavo micchAdihI aNArihado sa jIvo jisakAraNa [jIvaH] jIva nAmA padArtha [kaizcittu paryAyaiH] kitanI eka paryAyoMkara to [vinazyati] vinAzako pAtA hai [tu] aura [kaizcit ] kitanI eka paryAyoMse [ naiva ] nahIM vinaSTa hotA [tasmAt ] isakAraNa [sa vA karoti] vaha hI karatA hai [ vA anyaH] athavA anya kartA hotA hai [na ekAMtaH] ekAMta nahIM syAdvAda hai / [yasmAt ] jisakAraNa [ jIvaH] jIva [kaizcittu paryAyaiH] kitanI eka paryAyoMseM [vinazyati ] vinasatA hai [tu] aura [kaizcit ] kitanI eka paryAyoMse [ naiva] nahIM vinasatA [tasmAt ] isakAraNa [sa vA vedayate] vahI jIva bhoktA hotA hai [anyo vA ] athavA anya bhogatA hai vaha nahIM bhogatA [na ekAMtaH] aisA ekAMta nahIM hai syAdvAda hai / [ca yasya eSa siddhAMtaH] aura jisakA aisA siddhAMta (mata) hai ki [ya eva] jo jIva [karoti] karatA Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm / aNNo karei aNNo paribhuMjai jassa esa siddhaMto / so jIvo NAdavvo micchAdiTThI aNArihado // 348 // kaizcittu paryAyairvinazyati naiva kaizcittu jIvaH / yasmAttasmAtkaroti sa vA anyo vA naikAMtaH // 345 // kaizcit paryAyaiH vinazyati naiva kaizcittu jIvaH / yasmAttasmAdvedayate sa vA anyo vA naikAMtaH // 346 // yaH caiva karoti sa caiva na vedayate yasyaiSa siddhAMtaH / sa jIvo jJAtavyo mithyAdRSTiranArhataH // 347 // anyaH karotyanyaH paribhuMkte yasya eSa siddhAMtaH / sajIvo jJAtavyo mithyAdRSTiranArhataH // 348 // yato hi pratisamayaM saMbhavadagurulaghuguNapariNAmadvAreNa kSaNikatvAdacalitacaitanyAnva - yaguNadvAreNa, nityatvAcca jIvaH kaizcitparyayairvinazyati, kaizcittu na vinazyatIti dvisvabhAvo jIvasvabhAvaH / tato ya eva karoti sa evAnyo vA vedayate / ya eva vedayate sa evAnyo mithyAdRSTiranArhato jJAtavyaH / kathaM midhyAdRSTiH ? iti cet, yadaikAMtena nityakUTastho'pariNAmI TaMkotkIrNaH sAMkhyamatavat tadA yena manuSyabhavena narakagatiyogyaM pApakarmakRtaM svargagatiyogyaM puNyakarma kRtaM tasya jIvasya narake svarge vA gamanaM na prApnoti 1 tathA zuddhAtmAnuSThAnena mokSazca kutaH ? nityaikAMtatvAditi / aNNo karedi aNNo paribhuMjadi jassa esa siddhaMto anyaH karoti karma bhuMkte cAnyaH, yadyekAMtena brUte so jIvo NAdavvo micchAdiTThI aNArihado tadA yena manuSyabhave puNyakarma kRtaM pApakarmakRtaM mokSArthaM zuddhAtmabhAvanAnuSThAnaM hai [ sa caiva na vedayate ] vaha nahIM bhogatA anya hI bhoganevAlA hotA hai [ sa jIva: ] vaha jIva [ mithyAdRSTiH ] midhyAdRSTi [ jJAtavyaH ] jAnanA [ anArhataH ] arahaMta matakA nahIM hai / [ yasya eSa siddhAMta: ] tathA jisakA aisA siddhAMta hai ki anyaH karoti ] anya koI karatA hai [ anyaH paribhuMkte ] aura dUsarA koI bhogatA hai [ sa jIvaH ] vaha jIva [ mithyAdRSTiH ] midhyAdRSTi [ jJAtavyaH ] jAnanA [ anArhataH ] arahaMtake matakA nahIM hai | TIkA - jisa - kAraNa yaha jIva samaya samaya prati saMbhavate agurulaghuguNake pariNAmake dvArA to kSaNika hai paraMtu acalita caitanyake avayavarUpa guNake dvArA nitya hai / usapane se kucha eka paryAyoMse to vinAza pAtA hai tathA kitanI eka paryAyoMse nahIM vinasatA / aiseM do svarUpa jIvakA svabhAva hai / isakAraNa jo karatA hai vahI bhogatA hai athavA nahIM bhogatA anya bhogatA hai / athavA jo bhogatA hai vahI karatA hai athavA anya karatA hai ekAMta nahIM hai / isa taraha anekAMta honepara bhI jo aisA mAnatA hai ki jisa 448 [ sarvavizuddhajJAna Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 9] samayasAraH / 449 vA karotIti nAstyekAMtaH / evamanekAMte'pi yastatkSaNavartamAnasyaiva paramArthasattvena vastutvamiti vastvaMze'pi vastutvamadhyAsya zuddhanayalobhAjupUtraikAMte sthitvA ya eva karoti sa eva na vedayate / anyaH karoti anyo vedayate iti pazyati sa mithyAdRSTireva draSTavyaH / kSaNikatve'pi vRttyaMzAnAM vRttimatazcaitanyacamatkArasya TaMkotkIrNasyaivAMtaHpratibhAsamAnatvAt / "AtmAnaM parizuddhamIpsubhirativyAptiM prapadyAMdhakaiH kAlopAdhibalAdazuddhi vA tasya puNyakarmaNAM devalokebhyaH ko'pi bhoktA prApnoti na ca sa jIvaH / narake'pi tathaiva / kevalajJAnAdivyaktirUpaM mokSaM cAnyaH ko'pi labhate tatazca puNyapApamokSAnuSThAnaM vRtheti bauddha kSaNameM vartamAna hai usIke paramArtharUpa sattAkara vastupanA hai, aiseM vastuke aMzameM vastupanakA nizcayakara zuddhanayake lobhase RjusUtranayake ekAMtameM Thaharakara jo karatA hai vahI nahIM bhogatA, anya karatA hai aura anya hI bhogatA hai aisA dekhatA hai-zraddhAna karatA hai vaha jIva mithyAdRSTi hI jaannaa| kyoMki paryAyarUpa avasthAoMke kSaNikapanA honepara bhI vRttimAna (paryAyI ) jo caitanya camatkAra TaMkotkIrNa nityasvarUpa usakA aMta. raMgameM pratibhAsamAnapanA hai // bhAvArtha-vastukA svabhAva jinavANImeM dravyaparyAyasvarUpa kahA hai / isaliye paryAya apekSA to vastu kSaNika hai aura dravya apekSA nitya hai aisA anekAMta syAdvAdase siddha hotA hai / aisA honepara jIvanAmA vastu bhI aisA hI dravyaparyAyasvarUpa hai isaliye paryAya apekSAkara dekhA jAya taba to kAryako karatA to anya paryAya hai aura bhogatA anya hI paryAya hai| jaise manuSya paryAyameM zubha azubha karma kiye unakA phala devAdi paryAyameM bhogA / paraMtu dravyadRSTikara dekhA jAya taba jo karatA hai vahI bhogatA hai aisA siddha hotA hai / jaise manuSyaparyAyameM jo jIva dravya thA usane zubhAzubha karma kiye the vahI jIva devAdi paryAya meM gayA vahAM usI jIvane apane kiyekA phala bhogA / isataraha vastukA svarUpa anekAMtarUpa siddha honepara bhI zuddhanayameM to saMzaya nahIM aura zuddhanaya ke lobhase vastukA paryAya vartamAna kAlameM jo eka aMza thA usIko vastu mAna RjusUtranayake viSayakA ekAMta pakar3a aisA mAnate haiM ki jo karatA hai vaha bhogatA nahIM hai anya bhogatA hai| aura jo bhogatA hai vaha karatA nahIM hai anya karatA hai / aise mithyAdRSTi haiM arahaMtake matake nahIM haiM / kyoMki paryAyake kSaNikapanA hone para bhI dravyarUpa caitanya camatkAra to anubhava gocara nitya hai / jaise pratyabhijJAnakara aisA jAne ki jo bAlaka avasthAmeM maiM thA vahI aba taruNa avasthAmeM tathA vRddha avasthAmeM huuN| isataraha jo anubhavagocara svasaMvedanameM Aye tathA jinavANI bhI aise hI kahai usako na mAne vahI mithyAdRSTi kahalAtA hai / aisA jAnanA // aba isa arthakA kazarUpa 208 vAM kAvya kahate haiM-AtmAnaM ityAdi / artha-A 57 samaya. Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 rAyacandrajaimazAstramAlAyAm / [sarvavizuddhajJAnamadhikA tatrApi matvA paraiH / caitanyaM kSaNikaM prakalpya pRthukaiH zuddharjusUtreritairAtmA vyujjhita eva hAravadaho nissUtramuktekSibhiH // 208 // "karturvedayituzca yuktivazato bhedo'stvabhedopi vA kartA vedayitA ca mA bhavatu vA vastveva saMciMtyatAM / protA sUtra matadUSaNaM, iti gAthAdvayena nityaikAMtakSaNikaikAMtamataM nirAkRtaM / evaM dvitIyasthale sUtracatuSTayaM gataM / atha yadyapi zuddhanayena zuddhabuddhaikasvabhAvAt karmaNAM kA jIvastathApyazuddhanayena rAgAditmAko samastapanese zuddha icchaka jo bauddhamatI unhoMne usa AtmAmeM kAlako upAdhike balase adhika azuddhatA mAnakara ativyApti pAkara tathA zuddha RjumUtranayake prere hue caitanyako kSaNika kalpakara aMdhoMne AtmAko chor3a diyaa| kyoMki AtmA to dravyaparyAyasvarUpa thA vaha sarvathA kSaNika paryAyasvarUpa mAna choDa diyA unake AtmA kI prApti nahIM huii| yahAM hArakA dRSTAMta hai / jaise motiyoMkA hAra nAmA vastu hai usameM sUtra meM jo motI poye hue haiM ve bhinna bhinna dIkhate haiN| jo hAra nAmA vastuko sUtrasahita motI poye hue nahIM dekhate, motiyoMko hI jude jude dekha grahaNa karate haiM unako hArakI prApti nahIM hotI / usItaraha jo AtmAke eka nitya caitanya bhAvako nahIM grahaNa karate tathA samaya samaya vartanA pariNAmarUpa upayogakI pravRttiko dekha usako sadA nitya mAna kAlakI upAdhise azuddhapanA mAna aisA jAnate haiM ki nitya mAnA jAya to kAlakI upAdhi laganese AtmAke azuddhapanA AtA hai taba ativyApti dUSaNa lagatA hai / isa doSake bhayase RjusUtranayakA viSaya jo zuddha vartamAna samayamAtra kSaNikapanA usa mAtra mAna AtmAko choDa diyA // bhAvArtha-bauddhamatIne AtmAko samastapane zuddha mAnanekA icchaka hoke vicArA ki, AtmAko nitya mAnA jAya to nityameM kAlakI apekSA AtI hai isaliye upAdhi laga jAyagI taba bar3I azuddhatA AvegI taba ativyApti doSa lgegaa| isa bhayase zuddha RjusUtra nayakA viSaya vartamAna samayamAtra thA usamAtra kSaNika AtmAko mAnA / taba jo AtmA nityAnitya svarUpa dravyaparyAya svarUpa thA usakA grahaNa usake nahIM huA, kevala paryAyamAtrameM AtmAkI kalpanA huI / vaha AtmA satyArtha nahIM aisA jAnanA / aba phira isI arthake samarthanarUpa vastuke anubhava karaneko 209 vAM kAvya kahate haiM-karnu ityAdi / artha-kartA meM aura bhoktAmeM yuktike vazase bheda ho athavA abheda ho, athavA kartA bhoktA donoM hI na hoM, vastukA hI ciMtavana kro| kyoMki catura puruSoMkara sUtrameM poI huI maNiyoMkI mAlA jaise bhedI nahIM jAtI, taise AtmAmeM poI huI caitanyarUpa ciMtAmaNikI mAlA bhI kabhI kisIkara bhedI nahIM jAsasatI / aisI yaha AtmArUpI mAlA samastapanese eka hamAre prakAzarUpa pragaTa ho / bhAvArtha-vastu dravyaparyAyasvarUpa aneka dharmavAlI hai, usameM vivakSAke vazase kartA 1 bauddhrityrthH| . Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 9 ] 451 ivAtmanIha nipuNairbhartuM na zakyA kacicciciMtAmaNimAlikeyamabhitopyekA cA naH // 209 // "vyAvahArikadRzaiva kevalaM kartR karma ca vibhinnamiSyate / nizcayena yadi vastu ciMtyate kartR karma ca sadaikamiSyate // 210 // " 345 / 346 / 347 348 // samayasAraH / jaha sipio u kammaM kuvvai Na ya so u tammao hoi / taha jIvovi ya kammaM kuvvadi Na ya tammao hoi // 349 // bhAvakarmaNAM sa eva kartA na ca pudgala ityAkhyAti - atra gAthApaMcakena pratyekaM gAthApUrvArdhana sAMkhyamatAnusAriziSyaM prati pUrvapakSa:, uttarArdhena parihAra iti jJAtavyaM // 345|346 / 347|48|| yathA loke zilpI tu suvarNakArAdiH suvarNakuMDalAdikarma karoti, kaiH kRtvA ? hastakuTTakAdyupakaraNaiH / hastakuTTakAdyupakaraNAni ca hastena gRhNAti, tathApi taiH suvarNakuMDalAdi karmahasta bhoktAkA bheda bhI hai aura bheda nahIM bhI hai tathA kartA bhoktA bhI kyoM kahanA ? kevala zuddha vastumAtrakA asAdhAraNa dharmake dvArA anubhava karate caitanyake pariNamanarUpa paryAyake bhedoMkI apekSA kartA bhoktAkA bheda hai / cinmAtra dravya apekSA bheda nahIM hai / isataraha bheda abheda hoveM tathA cinmAtra anubhavameM bheda abheda kyoM kahanA ? kartA bhoktA bhI nahIM kahanA vastumAtra anubhava karanA / jaise maNiyoMkI mAlAmeM sUta aura motiyoM kA vivakSAse bheda hai / mAlAmAtra grahaNa karanemeM bheda abheda vikalpa nahIM haiM / usItaraha AtmAmeM caitanya ke dravyaparyAya apekSA bhedAbheda hai tau bhI AtmavastumAtra anubhava karanepara vikalpa nahIM rahatA / isaliye AcArya kahate haiM ki aise nirvikalpa AtmAkA anubhava hamAre prakAzarUpa hai, aisA jainoMkA vacana hai / Age isa kathanako dRSTAMtase spaSTa karate haiM usakI sUcanAke nayavibhAgakA 210 vAM kAvya kahate haiMvyAvahArika ityAdi / artha-vyavahArakI dRSTimeM to kevala kartA aura karma bhinna dIkhate haiM aura jaba nizcayakara dekhA jAya arthAt vastuko vicArA jAya to kartA aura karma sadAkAla eka hI dekhane meM Ate haiM / bhAvArtha -- vyavahAranaya to paryAyAzrita hai isameM to bheda hI dIkhatA hai aura zuddha nizcayanaya dravyAzrita hai / isameM abheda hI dIkhatA hai / isaliye vyavahArameM to kartA karmakA bheda hai aura nizcayameM abheda hai / / 345 / 346 / 347 / 348 // Age isa kathanako dRSTAMta se gAthAoM meM kahate haiM; - [ yathA zilpikaH tu ] jaise sunAra Adi kArIgara [ karma ] AbhUSaNAdika karmako [ karoti ] karatA hai [ sa tu] paraMtu vaha [ tanmayo na ca bhavati ] AbhUSaNAdikoMse tanmaya nahIM hotA [ tathA ] usItaraha [ jIvopi ca ] jIva bhI [ karma ] pudgalakarmako [ karoti ] Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [ sarvavizuddhajJAna jaha sipio u karaNehiM kuvva Na ya so u tammao hoi / taha jIvo karaNehiM kuvvai Na ya tammao hoi // 320 // jaha sippio u karaNANi gii Na so ummao hoi / taha jIvo karaNANi u gihai Na ya tammao hoi // 359 // jaha sippiu kammaphalaM bhuMjadi Na ya so u tammao ho / taha jIvo kammaphalaM bhuMjai Na ya tammao hoi // 352 // evaM vavahArassa uvattavvaM darisaNaM samAseNa / kuTTakAdikaraNairupakaraNaiH saha tanmayo na bhavati / tathaiva jJAnI jIvo'pi niSkriyavItarAga svasaMvedanajJAnacyutaH san jJAnAvaraNAdidravyakarmANi karoti / kaiH kRtvA ? manovacana kAya vyApArarUpaiH karmotpAdakaraNairupakaraNaiH tathaiva ca karmodayavazAnmanovacana kAyavyApArarUpANi karmotpAdakaraNAnyupakaraNAni saMzleSarUpeNa vyavahAranayena gRhNAti tathApi jJAnAvaraNAdidravya karmamanovacanakAya vyApArarUpakarmotpAdakopakaraNaiH saha TaMkolkIrgajJAyakatvena bhinnatvAttanmayo na bhavati / tathaiva ca sa eva zilpI suvarNakArAdiH suvarNakuMDalAdikarmaNi kRte sati yatkimadhyazanapAnAdikaM mUlyaM labhate bhuMkte ca tathApi tenAzanapAnAdinA tanmayo na bhavati / tathA jIvo'pi zubhAzubhakarmaphalaM bahiraMgena dRSTAzanapAnAdirUpaM nijazuddhAtma bhAvanotthamanoharA naMdasukhAsvAdamalabhamAno bhuMkte na ca tanmayo bhavati / evaM vavahArassa uvattavvaM daMsaNaM sanAsega evaM karatA hai / [ca] taubhI [ tanmayo na bhavati ] usase tanmaya nahIM hotA / [ yathA ] . jaise [ zilpikaH ] zilpI karaNaiH ] hathaur3A Adi kAraNoMte [ karoti ] karma karatA hai / [tu saH ] paraMtu vaha [ tanmayo na bhavati ] unase tanmaya nahIM hotA [ tathA ] usI taraha [ jIvaH ] jIva [ karaNaiH karoti ] bhI manavacana kAya Adi kAraNoMse karmako karatA hai [ ca ] taubhI [ tanmayo na bhavati ] unase tanmaya nahIM hotA / [ yathA ] jaise [ zilpikaH ] zilpI [karaNAni ] karaNoM ko [ gRhNAti ] grahaNa karatA hai [ tu ] taubhI [ sa tu ] vaha [ tanmayo na bhavati ] unase tanmaya nahIM hotA [ tathA ] usItaraha [jIvaH ] jIva [ karaNAni gRhNAti ] manavacana kAyarUpa karaNoM ko grahaNa karatA hai [ tu ca ] tau bhI [ tanmayo na bhavati ] unase tanmaya nahIM hotA / [ yathA ] jaise [ zilpI tu ] zilI [ ka 1 phalaM ] AbhUSaNAdikamoMke phalako [ bhuMke] bhogatA hai [ tu ca ] tau bhI [ saH ] vaha unase [ tanmayo na bhavati ] tanmaya nahIM hotA [ tathA jIvaH ] usI taraha jIva bhI [ karmaphalaM ] sukha duHkha Adi karma ke phalako [ bhuMke ] bhogatA hai [ ca ] paraMtu [ tanmayo na bhavati ] unase tanmaya nahIM hotA / [ evaM tu ] isa taraha se to [ vyavahArasya darzanaM ] vyavahArakA mata [ samAsena ] saMkSepa [ vaktavyaM ] Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 9] smysaarH| suNu Nicchayassa vayaNaM pariNAmakayaM tu jaM hoI // 353 // jaha sippio u ciTTha kuvvai havai ya tahA aNaNNo se| taha jIvovi ya kammaM kuvvai havai ya aNaNNo se // 354 // jaha ciTuM kuvvato u sipio Nica dukkhio hoii| . tatto siyA aNaNNo taha ceha~to duhI jIvo // 355 // yathA zilpikastu karma karoti na ca sa tu tanmayo bhavati / tathA jIvo'pi ca karma karoti na ca tanmayo bhavati // 349 // yathA zilpikastu karaNaiH karoti na sa tanmayo bhavati / tathA jIvaH karaNaiH karoti na ca tanmayo bhavati // 350 // pUrvoktaprakAreNa gAthAcatuSTayena dravyakarmakartR-vabhoktRtvarUpasya vyavahAranayasya darzanaM dRSTAMta udAharaNaM he ziSya ! vaktavyaM vyAkhyeyaM kathanIyaM samAsena saMkSepeNa suNu Nicchayassa vayaNaM pariNAmakadaM tu jaM havadi idaM tvagre vakSyamANaM nizcayasya vacanaM vyAkhyAnaM zRNu, kathaMbhUtaM ? pariNAmakRtaM rAgAdivikalpena niSpAditamiti / jaha sippio du ceDe ku kahane yogya hai [ tu ] aura [ yat ] jo [ nizcayasya ] nizcayake [ vacanaM] vacana haiM ve [ pariNAmakRtaM ] apane pariNAmoM se kiye [ bhavati ] hote haiM [zRNu ] unako suno / [ yathA] jaise [zilpikaH] zilpI [ceSTAM karoti ] apane pariNAmasvarUpa ceSTArUpa karmako karatA hai [tu ca ] paraMtu [ tasyA ananyaH tathA ] vaha usa ceSTAse judA nahIM [ bhavati ] hotA hai tanmaya hai [ tathA ] usItaraha [ jIvopi ca ] jIva bhI [ karma ] apane pariNAmasvarUpa ceSTArUpa karmako [karoti ] karatA hai [ tasmAt ] usa ceSTAkarmase [ ananyaH bhavati ] anya nahIM hai tanmaya hai / [ yathA tu ] jaise [ zilpikaH ] zilpI [ceSTAM kurvANa: ] ceSTA karatA huA [ nityaHkhito bhavati ] niraMtara duHkhI hotA hai [ tasmAca ] usa duHkhase [ ananyaH syAt ] judA nahIM hai tanmaya hai [tathA ] usItaraha [ jIvaH ] jIva bhI [ceSTamAnaH duHkhI ] ceSTA karatA huA duHkhI hotA hai / TIkA-jaise nizcayakara sunAra Adi zilpI kuMDala Adi paradravya ke pariNAmasvarUpa karmako karatA hai, hathor3A Adi paradravyake pariNAmasvarUpa karaNoMkara karatA hai, hathaur3A Adi paradravyake pariNAmasvarUpa karaNoM ko grahaNa karatA hai, aura kuMDala Adi karmakA phala prAmadhana Adi paradravya ke pariNAmasvarUpako pAtA hai unako bhogatA hai to bhI ve sabhI bhinna bhinna dravya haiM unase anya hai isaliye unase tanmaya nahIM hotA, isakAraNa vahAM nimitta naimittika bhAvamAtrakara hI unake kartA karmapanekA aura bhoktA bhogyapanekA vyavahAra hai / usItaraha Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [sarvavizuddhajJAnayathA zilpikastu karaNAni gRhNAti na sa tu tanmayo bhavati / tathA jIvaH karaNAni tu gRhNAti na ca tanmayo bhavati // 351 // yathA zilpikaH karmaphalaM bhuMkte na ca sa tu tanmayo bhavati / tathA jIvaH karmaphalaM bhuMkte na ca tanmayo bhavati // 352 // evaM vyavahArasya tu vaktavyaM darzanaM samAsena / zRNu nizcayasya vacanaM pariNAmakRtaM tu yadbhavati // 353 // yathA zilpikastu ceSTAM karoti bhavati ca tthaannystsyaaH| tathA jIvo'pi ca karma karoti bhavati cAnanyastasmAt // 354 // yathA ceSTAM kurvANastu zilpiko nityaduHkhito bhavati / tasmAcca syAdananyastathA ceSTamAno duHkhI jIvaH // 355 // __yathA khalu zilpI suvarNakArAdiH kuMDalAdiparadravyapariNAmAtmakaM karma karoti / hastakuTTakAdibhiH paradravyapariNAmAtmakaiH karaNaiH karoti / hastakuTakAdIni paradravyapariNAmAtmakAni karaNAni gRhNAti / grAmAdiparadravyapariNAmAtmakaM kuMDalAdikakarmaphalaM bhukte natvanekadravyatvena tato'nyatve sati tanmayo bhavati tato nimittanaimittikabhAvamAtreNaiva tatra kartRkarmabhotkRbhogyatvavyavahAraH / tathAtmApi puNyapApAdi pudgalapariNAmAtmakaM karma karoti / vvadi ya tahA aNaNNo so yathA suvarNakArAdizilpI kuMDalAdikamevamevaM karomIti manasi ceSTAM karoti iti tayA ceSTayA saha bhavati cAnanyastanmayaH taha jIvovi ya kamma kuvvadi havadi ya aNaNNo so tathaivAjJAnI jIvaH kevalajJAnAdivyaktirUpasya kAryasamayasArasya yo'sau sAdhako nirvikalpasamAdhirUpaH kAraNasamayasArastasyAbhAve satyazuddhanizcayanayena azuddhopAdAnarUpeNa mithyAtvarAgAdirUpaM bhAvakarma karoti tena bhAvakarmaNA saha bhavati cAnanyaH iti bhAvakarmakartRtvagAthA gatA / jaha ceha~ kuvvaMto du sippio Nica du:khito AtmAbhI puNyapApa Adi pudgaladravyasvarUpa karmako karatA hai, manavacanakAya pudgaladravyasvarUpa karaNoMkara karmako karatA hai, manavacanakAya pudgala dravyake pariNAmasvarUpa karaNoMko grahaNa karatA hai aura sukhaduHkha Adi pudgaladravya ke pariNAmasvarUpa puNyapApa Adi karmoM ke phalako bhogatA hai so bhinna dravyapanese unase anya honepara unase tanmaya nahIM hotaa| isaliye nimitta naimittika bhAvamAtrakara hI vahAM kartA karmapanA bhoktA bhogyapanekA vyavahAra hai / jaise vahI zilpI karanekA icchaka huA apane hasta Adi kI ceSTArUpa apane pariNAma svarUpa karmako karatA hai aura duHkhasvarUpa apane pariNAmarUpa ceSTAmaya kamake phalako bhogatA hai una pariNAmoMko apane eka hI dravyapanekara ananya honese unase tanmaya hotA hai / isaliye unameM pariNAma pariNAmI bhAvakara kartA karmapanekA tathA Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 9] samayasAraH / 455 kAyavAGmanobhiH pudgaladravyapariNAmAtmakaiH karaNaiH karoti kAyavAGmanAMsi pudgalapariNAmAtmakAni karaNAni gRhNAti sukhaduHkhAdipudgaladravyapariNAmAtmakaM puNyapApAdikarmaphalaM bhukte ca natvanekadravyatvena tato'nyatve sati tanmayo bhavati tato nimittanaimittikabhAvamAtreNaiva tatra kartRkarmabhoktRbhogyatvavyavahAraH / yathA ca sa eva zilpI cikIrSuH ceSTAnurUpamAtmapariNAmAtmakaM karma karoti / duHkhalakSaNamAtmapariNAmAtmakaM ceSTAnurUpakarmaphalaM bhukte ca ekadravyatvena tato'nanyatve sati tanmayazca bhavati tataH pariNAmapariNAmibhAvena tatraiva kartRkarmabhoktRbhogyatvanizcayaH / tathAtmApi cikIrSuzceSTArUpamAtmapariNAmAtmakaM karma karoti / duHkhalakSaNamAtmapariNAmAtmakaM ceSTArUpakarmaphalaM bhuMkte ca ekadravyatvena tatonanyatve sati tanmayazca bhavati tataH pariNAmapariNAmibhAvena tatraiva kartRkarmabhoktRbhogyatvanizcayaH / "nanu pariNAmI eva kila karmavinizcayataH sa bhavati nAparasya pariNAmina hodi yathA sa eva zilpI kuMDalAdikamevamevaM karomIti manasi ceSTAM kurvANaH san cittakhedena nityaM duHkhito bhavati / na kevalaM duHkhitaH / tatto seya aNaNNo tasmAdduHkhavikalpAdanubhavarUpeNAnanyazca sa syAt taha ceTuMno duhI jIvo tathaivAjJAnijIvo'pi vizuddhajJAnadarzanAdivyaktirUpasya kAryasamayasArasya sAdhako yo'sau nizcayaratnatrayAtmakakAraNasamayasAraH, tasyAlAbhe sukhaduHkhabhoktRtvakAle harSaviSAdarUpAM ceSTAM kurvANaH sanmanasi duHkhito bhoktAbhogyapanekA nizcaya hai / usItaraha AtmA bhI karanekA icchaka huA apane upayogakI tathA pradezoMkI ceSTArUpa apane pariNAmasvarUpa karmako karatA hai aura duHkhasvarUpa apane pariNAmarUpa (ceSTArUpa) karmake phalako bhogatA hai / una pariNAmoMke apane eka hI dravyapanekara anyapanA na honese unase tanmaya hotA hai / isaliye una pariNAmoMmeM pariNAma pariNAmI bhAvakara kartA karmapanekA aura bhoktA bhogyapanekA nizcaya hai / / aba 211 vAM zloka kahate haiM-nanu ityAdi / artha-he muniyo ! tuma yaha nizcaya karo ki yaha pragaTa pariNAma hai vaha to nizcayase karma hai vaha pariNAma apane AzrayabhUta pariNAmI dravyakA hI hotA hai anyakA nahIM hotA / kyoMki pariNAma apane apane dravya ke Azraya haiM anyake pariNAmakA anya Azraya nahIM hotA / karma hai vaha kartA ke vinA nahIM hotA / vastu hai vaha dravya paryAyasvarUpa hai isaliye usakI eka avasthArUpa kUTastha sthiti Adi nahIM hotI, sarvathA nityapanA bAdhAsahita hai isakAraNa apane pariNAmarUpa karmakA Apa hI kartA hai yaha nizcaya siddhAMta hai // aba isI arthake samarthanarUpa 212 vAM kalazarUpa kAvya kahate hai-bahilaThati ityAdi / artha-yadyapi vastu Apa prakAzarUpa anaMtazaktisvarUpa hai to bhI anyavastu anyavastumeM praveza nahIM karatI bAhara hI loTatI hai| kyoMki sabhI vastu apane apane svabhAvameM niyamarUpa haiM aisA mAnA jAtA hai / isapara AcArya kahate haiM ki aisA honepara bhI yaha jIva a. Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / sarvavizuddhajJAnaeva na bhavet / na bhavati kartRzUnyamiha karma caikatayA sthitiriha vastuno bhavatu kartRtvAdeva tataH // 211 // bahirjuThati yadyapi sphuTadanaMtazaktiH svayaM tathApyaparavastuno vizati nAnyavastvaMtaraM / svabhAvaniyataM yataH sakalameva vastviSyate svabhAvacalanAkulaH kimiha mohitaH klizyate // 212 // vastu caikamiha nAnyavastuno yena tena khalu vastuM vastu tat / nizcayoyamaparo'parasya kaH kiM karoti hi bahirjuThannapi // 213 // "yattu vastu kurute'nyavastunaH kiMcanApi pariNAminaH svayaM / cyAvahArikadRzaiva tanmataM nAnyadasti kimapIha nizcayAt // 214 // " // 349-355 // bhavati iti / tayA harSaviSAdaceSTayA saha azuddhanizcayenAzuddhopAdAnarUpeNAnanyazca bhavati iti / evaM pUrvoktaprakAreNAjJAnijIvo nirvikalpasvasaMvedanajJAnAt cyuto bhUtvA suvarNakArAdidRSTAMtena vyavahAranayena dravyakarma karoti bhuMkte ca / tathaivAzuddhanizcayena bhAvakarma ceti vyAkhyAnamukhyatvena SaSThasthale gAthAsaptakaM gataM // 349-355 // atha jJAnaM jJeyaM vastu jAnAti tathApi dhavalapane svabhAvase calAyamAna hoke Akula tathA mohI huA kyoM klezarUpa hotA hai ? // bhAvArtha-vastusvabhAva to niyamase aisA hai ki kisI vastumeM koI vastu nahIM milatI aura yaha prANI apane svabhAvase calAyamAna hoke vyAkula (klezarUpa ) ho jAtA hai yaha bar3A ajJAna hai / phira isI arthako dRDha karane ke liye 213 vAM zloka kahate haiM-vastu ityAdi / artha-jisakAraNa isa lokameM eka vastu dUsarI vastukI nahIM hai isIkAraNa vastu hai vaha vasturUpa hai / aisA na mAnA jAya to vastukA vastupanA hI nahIM Thahara sakatA aisA nizcaya hai / aisA honepara anyavastu hai vaha anyavastuke bA. hara loTatI hai to bhI usakA kyA kara sakatI hai kucha bhI nahIM kara sakatI // bhAvArtha-vastukA svabhAva to aisA hai ki anya koI vastu use badala nahIM sakatI taba anyakA anyane kyA kiyA ? kucha bhI nahIM kiyA / jaise cetana vastuke eka kSetrAvagAharUpa pudgala rahate haiM to bhI cetanako jar3akara apanerUpa to nahIM pariNamAsakate taba cetanakA kyA kiyA ? kucha bhI nahIM kiyA yaha nizcayanayakA mata hai, aura nimitta naimittika bhAvase anyavastuke pariNAma hotA hai vaha bhI usa vastukA hI hai anyakA kahanA vyavahAra hai / yahI 214 zlokase kahate haiM-yattu ityAdi / artha-jo koI vastu anya vastukA kucha karatA hai aisA kahA jAya to vastu Apa pariNAmI hai avasthAse anya avasthArUpa honA vastukA paryAya svabhAva hai isIse pariNAmI kahate haiM aise pariNAmI vastu ke anyake nimittase pariNAma huA usako aisA kahanA ki yaha anyane kiyA yaha kahanA vyavahAranayakI dRSTise hai / aura nizcayase to anyane kucha kiyA nahIM jo pariNAma huA vaha apanA hI huA dUsarene to usameM kucha bhI lAkara nahIM rakkhA , aisA jAnanA // 349 se 355 taka // Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 457 adhikAraH 9] smysaarH| jaha seDiyA du Na parassa seDiyA seDiyA ya sA hoi| taha jANao du Na parassa jANao jANao so du|| 356 // jaha seDiyA du Na parassa seDiyA seDiyA ya sA hoi / taha pAsao du Na parassa pAsao pAsao so du|| 357 // jaha seDiyA du Na parassa seDiyA seDiyA du sA hoi| taha saMjao du Na parassa saMjao saMjao so du|| 358 // jaha se DiyA du Na parassa seDiyA seDiyA du sA hodi| taha dasaNaM du Na parassa daMsaNaM daMsaNaM taM tu // 359 // evaM tu NicchayaNayassa bhAsiyaM NANadaMsaNacaritte / suNu vavahAraNayassa ya vattavyaM se samAseNa // 360 // . tsi tsi tsi BBBBBB tsi tsi kujyeSvetanmRttikAvannizcayena tanmayaM na bhavati iti nizcayamukhyatvena gAthApaMcakaM / yathaiva ca zvetamRttikA kuDyaM zvetaM karotIti vyavahiyate tathaiva ca jJAnaM jJeyaM vastu jAnAtyevaM vyavahAro'. stIti vyavahAramukhyatvena gAthApaMcakaM / evaM samudAyena dazakaM / tadyathA;-yathA loke zvetikA zvetamRttikA khaTikA paradravyasya kuDyAdenizcayena zvetamRttikA na bhavati tanmayo na bhavati Age isa nizcaya vyavahAra nayake kathanako dRSTAMtase spaSTa karate haiM;-[ yathA ] jaise [ seTikA ] saphedI karanevAlI kalaI athavA khaDiyAmaTTI cUnA Adi sapheda vastu vaha [parasya ] anya jo bhIta Adi vastu usako [ seTikA tu na] sapheda karanevAlI hai isase khar3iyA nahIM hai vaha to bhItake bAhara bhAgameM rahatI hai bhItarUpa nahIM hotI [ seTikA ca sA bhavati ] khar3iyA to Apa khar3iyArUpa hI hai [ tathA ] usItaraha [ jJAyakaH tu] jAnanevAlA hai vaha [ parasya jJAyakaH na ] paradravyako jAnanevAlA hai isakAraNase jJAyaka nahIM hai [ sa tu jJAyakaH ] Apa hI jJAyaka hai [ yathA seTikA ] jaise khar3iyA0 [ tathA ] usItaraha [ darzakastu] dekhanevAlA [ parasya darzakaH na ] paradravyako dekhanevAlA honese darzaka nahIM hai [sa tu darzakaH ] Apa hI dekhanevAlA hai| [yathA seTikA0] jaise khar3iyA0.... [tathA ] usItaraha [ saMyatastu] saMyata [ parasya saMyataH na ]. parako tyAganese saMyata nahIM hai [ sa tu saMyataH ] Apa hI saMyata hai / [yathA seTikA0] jaise khar3iyA0.... [ tathA] usItaraha [darzanaM tu] zraddhAna [parasya darzanaM na ] parake zraddhAnase zraddhAna nahIM hai [ tattu darzanaM ] Apa hI zraddhAna hai [ evaM tu] aisA [jJAnadarzanacAritre] darzana jJAna cAritrameM [nizcayanayasya ] nizcayanayakA [bhA. SitaM ] kahA huA vacana hai [ca] tathA [vyavahAranayasya vaktavyaM ] vyavahAra 58 samaya. Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ sarvavizuddhajJAnajaha paradavvaM seDidi hu seDiyA appaNo sahAveNa / taha paradavvaM jANai NAyA vi sayeNa bhAveNa // 361 // . jaha paradavvaM seDidi hu seDiyA appaNo sahAveNa / taha paravvaM passai jIvovi sayeNa bhAveNa // 362 // jaha paradavvaM seDadi hu seDiyA appaNo sahAveNa / taha paradavvaM vijahai NAyAvi sayeNa bhAveNa // 363 // bahirbhAge tiSThatItyarthaH / tarhi kiM bhavati ? zvetikA zvetikaiva svasvarUpe tiSThatItyarthaH / tathA zvetamRttikAdRSTAMtena jJAnAtmA ghaTapaTAdijJeyapadArthasya nizcayena jJAyako na bhavati tanmayo na bhavatItyarthaH tarhi kiM bhavati ? jJAyako jJAyaka eva svasvarUpe tiSThatItyarthaH / evaM brahmAdvaitavAdivatjJAnaM jJeyarUpeNa na pariNamati-iti kathanamukhyatvena gAthA gtaa| tathA tenaiva ca zvetamRtikAdRSTAMtena darzaka AtmA dRzyasya ghaTAdipadArthasya nizcayena darzako na bhavati, tanmayo na bhavatItyarthaH / nayake vacana hai [tasya ] use [ samAsena zRNu] saMkSepase kahate haiM usako suno| [ yathA ] jaise [ seTikA ] khar3iyA [AtmanaH svabhAvena ] apane svabhAvakara [ paradravyaM seTayati ] bhIta Adi paradravyoMko sapheda karatI hai [ tathA] usItaraha [jJAtA api ] jAnanevAlA bhI [ paradravyaM ] paradravyako [khakena bhAvena ] apane svabhAvakara [jAnAti ] jAnatA hai [ yathA seTikA0] jaise khaDiyA0.... [ tathA ] usItaraha [ jJAtApi ] jJAtA bhI [khakena bhAvena ] apane svabhAvakara [paradravyaM pazyati ] paradravyako dekhatA hai [ yathA seTikA0] jaise khar3iyA0.... [tathA ] usItaraha [ jJAtApi ] jJAtA bhI [ khakena bhAvena ] apane svabhAvakara [paradravyaM vijahati ] paradravyako tyAgatA hai [ yathA seTikA0] jaise khaDiyA0....[ tathA ] usItaraha [ jJAtApi ] jJAtA bhI [khakena bhAvena ] apane svabhAvakara [ paradravyaM zraddadhAti ] paradravyakA zraddhAna karatA hai / [evaM tu] isataraha jo [ jJAnadarzanacAritre ] darzanajJAnacAritrameM [ vyavahArasya vinizcayaH] vyavahArakA vizeSakara nizcaya [ bhaNitaH ] kahA hai [ evameva ] isItaraha [anyeSu paryAyeSvapi ] anyaparyAyoMmeM bhI [ jJAtavyaH ] jAnanA cAhiye // TIkA-pra. thama hI dRSTAMta kahate haiM-isa lokameM khar3iyA zvetaguNakara bharA huA dravya hai usako loka kalaI pAMDu ityAdi bhI kahate haiM / usake vyavahArakara to zveta karane yogya maMdira kuTI bhIta Adi paradravya haiM / aba yahAM khaDiyA aura paradravya donoMke paramArthase ( asalameM ) kyA saMbaMdha hai ? yaha vicArate haiM ki zveta karane yogya kuTI Adi paradravya haiM unako zveta karanevAlI khar3iyA hai yA nahIM ? yadi aisA mAniye ki seTikA bhIMta A Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smysaarH| adhikAraH 9] 459 jaha paradavvaM seDadi hu seDiyA appaNo sahAveNa / taha paravvaM saddahai sammadiTThI sahAveNa // 364 // evaM vavahArassa du viNicchao NANadaMsaNacaritte bhaNio aNNesu vi pajaesu emeva NAyavvo // 365 // yathA seTikA tu na parasya seTikA seTikA ca sA bhavati / tathA jJAyakastu na parasya jJAyako jJAyakaH sa tu // 356 // tarhi kiM bhavati ? darzako darzaka eva svasvarUpeNa tiSThatItyarthaH / evaM sattAvalokanadarzanaM dRzyapadArtharUpeNa na paraNamatIti kathanamukhyatvena gAthA gtaa| tathA tenaiva zvetamRttikAdRSTAMtena saMyata AtmA tyAjyasya parigrahAdeH paradravyasya nizcayena tyAjako na bhavati, tanmayo na bhvtiityrthH| tarhi kiM bhavati? saMyataH saMyata eva nirvikAranijamanoharAnaMdalakSaNasvasvarUpe tiSThatItyarthaH / evaM vItarAgacAritramukhyatvena gAthA gatA / tathaiva ca tenaiva zvetamRttikAdRSTAMtena tattvArthazraddhAna diparadravyakI hai to aisA nyAya hai ki jo jisakA ho vaha usa svarUpa hI hotA hai / jaise AtmAkA jJAna AtmasvarUpa hI hai| aisA paramArtharUpa tattvasaMbaMdhI jIvatA vidyamAna honepara seTikA bhIta AdikI huI bhIMta Adike svarUpa honI cAhiye usase judA dravya na honA / aisA honepara seTikAke nijadravyakA to uccheda ( abhAva ) ho jAyagA bhIMta Adika eka dravya hI tthhregaa| paraMtu dUsare dravyakA abhAva honA ThIka nahIM hai kyoMki eka dravyakA anya dravyarUpa honA to pahale hI niSedharUpa kaha Aye haiM anyadravya palaTakara anyadravyarUpa nahIM hotaa| isaliye yaha nizcaya huA ki khar3iyA kuTI Adi paradravyakI nahIM hai / yahAM pUchate haiM ki, khar3iyA bhIMta AdikI nahIM hai to kisakI hai ? usakA uttara-khar3iyA khar3iyAkI hI hai / vahAM phira pUchate haiM ki vaha anya khaDiyA konasI hai jisa khaDiyAkI yaha khar3iyA hai ? usakA uttara-khar3iyAse dUsarI khar3iyA to nahIM hai / to kyA hai ? khar3iyAke svasvAmibhAva hai| so ye aMzoMke anyapanA hai / vahAM kahate haiM ki, yahAMpara nizcayanayameM svasvAmi aMzakA vyavahArase kyA lAbha hai ? kucha bhI nahIM / isase yaha siddha huA ki khar3iyA anya kisIkI bhI * nahIM khar3iyA khaDiyAkI hI hai aisA nizcaya hai| jaisA yaha dRSTAMta hai vaisA hI dArTItika artha hai / isa lokameM prathama to cetanevAlA AtmA jJAnaguNakara bhare svabhAvavAlA dravya hai usake vyavahArakara jAnane yogya pudgala Adika paradravya hai so yahAM usa AtmAkA aura pudgala Adi paradravyakA donoMkA paramArtha tattvarUpa saMbaMdha vicArate haiM ki, pudgala Adi paradravyoMkA cetayitA AtmA hai yA nahIM ? yadi aisA mAnA jAya ki cetayitA AtmA pudgala Adi paradravyakA hai to yaha nyAya hai ki jo jisakA ho vaha vahI Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [sarvavizuddhajJAnayathA seTikA tu na parasya seTikA seTikA ca sA bhavati / tathA darzakastu na parasya darzako darzakaH sa tu // 357 // yathA seTikA tu na parasya seTikA seTikA ca sA bhavati / tathA saMyatastu na parasya saMyataH saMyataH sa tu // 358 // yathA seTikA tu na parasya seTikA seTikA ca sA bhavati / tathA darzanaM tu na parasya darzanaM darzanaM tattu // 359 // evaM tu nizcayanayasya bhASitaM jnyaandrshncritre| zRNu vyavahAranayasya ca vaktavyaM tasya samAsena // 360 // yathA paradravyaM seTayati khalu seTikAtmanaH khabhAvena / . rUpaM samyagdarzanaM zraddheyasya bahirbhUtajIvAdipadArthasya nizcayanayena zraddhAnakArakaM na bhavati, tanmayaM na bhavatItyarthaH / tarhi kiM bhavati ? samyagdarzanaM samyagdarzanameva svasvarUpe tisstthtiityrthH| evaM tattvArthazraddhAnalakSaNasamyagdarzanamukhyatvena gAthA gtaa| evaM tu NicchayaNayassa bhAsidaM NANadaMsaNacaritte evaM pUrvoktagAthAcatuSTayena bhASitaM vyAkhyAnaM kRtaM / kasya saMbaMdhitvena ? nizcayanayasya / ka viSaye ? jJAnadarzanacAritre / suNu vavahAraNayassa ya vattavvaM idAnI he ziSya ! zRNu samAkarNaya / kiM ? vaktavyaM vyAkhyAnaM / kasya. saMbaMdhitvena ? hai anya nahIM / isataraha AtmAkA jJAna huA AtmA hI hai jJAna kucha judA dravya nahIM hai| aise paramArtharUpa tattvasaMbaMdhake jIvita ( vidyamAna ) honepara AtmA pudgalAdikA hove to pudgalAdika hI honA caahiye| aisA honepara AtmAke svadravyakA uccheda ( abhAva) ho jAyagA pudgaladravya hI ThaharegA AtmA alaga dravya nahIM siddha hogaa| so aisA hotA nahIM hai arthAt dravyakA abhAva nahIM hotaa| kyoMki anya dravyako palaTakara anya dravya honekA niSedha to pahale hI kaha Aye hai / isaliye cetayitA AtmA pudgalAdika paradravyakA nahIM hotA / yahAM pUchate haiM ki, cetayitA AtmA pudgalAdi paradravyakA nahIM hai to kisakA hai ? usakA uttara-cetayitAkA hI cetayitA hai / phira pUchate haiM ki vaha dUsarA cetayitA konasA hai jisakA yaha cetayitA hai ? usakA uttara-cetayitAse anya koI cetayitA to nahIM hai / to kyA hai ? vahAM kahate haiM ki, svasvAmi aMza haiM ve anya kahe jAte haiN| vahAM para kahate haiM yahAM nizcayanayameM svasvAmI aMzake vyavahArakara kyA lAbha . hai ? kucha bhI nhiiN| isaliye yaha siddha huA ki jJAyaka hai vaha nizcayakara anya kisIkA jJAyaka nahIM hai Apa hI jJAyaka hai aisA nizcaya hai // aba jaisA jJAyaka dRSTAMtadATItakara kahA vaisA hI darzakako kahate haiN| vahAM khaDiyA prathama to zveta guNakara bhare svabhAvavAlI dravya hai usakara vyavahArase zveta karane yogya kuTI Adi paradravya hai| so seTikA aura kuTI Adi paradravya ina donoMkA yahAM paramArtha tattvarUpa saMbaMdha vicArate Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 9] samayasAra: tathA paradravyaM jAnAti jJAtApi svakena bhAvena // 361 // yathA paradravyaM seTayati seTikAtmanaH svabhAvena / tathA paradravyaM pazyati jJAtApi svakena bhAvena // 362 // yathA paradravyaM seTayati seTikAtmanaH svabhAvena / yathA paradravyaM vijahAti jJAtApi khakena bhAvena // 363 // yathA paradravyaM seTayati seTikAtmanaH svabhAvena / tathA paradravyaM zraddhatte jJAtApi svakena bhAvena // 364 // evaM vyavahArasya tu vinizcayo jJAnadarzana caritre / bhaNito'nyeSvapi paryAyeSu evameva jJAtavyaH || 365 // dazakaM / 461 seTikAtra tAvacchretaguNanirbharasvabhAvaM dravyaM tasya tu vyavahAreNa caityaM kuDyAdiparadravyaM / athAtra kuDyAdeH paradravyasya caityasya zvetayitrI seTikA kiM bhavati kiM na bhavatIti tadubhayatattva saMbaMdho mImAMsyate - yadi seTikA kuDyAderbhavati tadA yasya yadbhavati tattadeva bhavati yathAtmano jJAnaM bhavadAtmaiva bhavatIti tattvasaMbaMdhe jIvati seTikA kuDyAderbhavatI kuDyAdireva bhavet, evaM sati seTikAyAH svadravyocchedaH / naca dravyAMtarasaMkramasya pUrvameva vyavahAranayasya / kasya saMbaMdhivyavahAraH ? se tasya pUrvoktajJAnadarzanacAritratrayasya / kena ? samAseNa saMkSepeNa / iti nizcayanayena vyAkhyAnamukhyatvena sUtrapaMcakaM gataM / atha vyavahAraH kathyate - yathA yena prakAreNa loke paradravyaM kuDyAdikaM vyavahAranayena zvetayate zvetaM karoti naca kuDyAdiparadravyeNa saha tanmayI bhavati / kA kartrI ? zvetikA zvetamRttikA khaTikA / kena kRtvA zvetaM karoti ? svakIyazvetabhAvena / tathA tena zvetamRttikAdRSTAMtena paradravyaM ghaTAdikaM 1 haiM-- zveta karane yogya kuTI Adi paradravyake zveta karanevAlI khaDiyA hai yA nahIM ? vahAM jo khar3iyA kuTI AdikakI hai aisA mAno to yaha nyAya hai ki jisakA jo ho vaha vahI hai anya nahIM hai / jaise AtmAkA jJAna huA AtmA hI hai / aise paramArtharUpa saMbaMdha ke vidyamAna honepara khar3iyA kuTI AdikI yadi ho to kuTI Adika honI cA hiye / aisA honepara khar3iyA ke svadravyakA nAza ho jAyagA so dravyakA uccheda hotA nahIM / kyoMki eka dravyakA anyadravyarUpa palaTane kA pahale hI niSedha kara cuke haiM / isakAraNa khaMr3iyA kuTI AdikI nahIM haiN| yahAM pUchate haiM-- seTikA kuTI AdikI nahIM haiM to kisakI hai ? usakA uttara -- seTikA seTikAkI hI hai / phira pUchate haiM - vaha dUsarI seTikA konasI hai ki jisakI yaha seTikA hai ? usakA uttara-- dUsarI seTikA to nahIM hai ki jisakI yaha seTikA hosake / to kyA hai ? svasvAmi aMza hI anya hai / vahAM kahate haiM yahAM nizcayanayameM svasvAmi aMzake vyavahArakara kyA sAdhya 1 kucha bhI nahIM / to yaha Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [ sarvavizuddhajJAnapratiSiddhatvAvyasyAstyucchedaH, tato na bhavati seTikA kuDyAdeH / yadi na bhavati seTikA kuDyAdestarhi kasya seTikA bhavati ? seTikAyA eva seTikA bhavati / nanu katarAnyA seTikA yasyAH seTikA bhavati ? na khalvanyA seTikA settikaayaaH| kiMtu svskhaamyNshaavevaanyau| kimatra sAdhyaM khaskhAmyaMzavyavahAreNa ? na kimapi / tarhi na kasyApi seTikA, seTikA seTikaiveti nishcyH| yathA dRSTAMtastathAyaM dArTItikaH / cetayitAtra tAvad jJAnaguNanirbharasvabhAvaM dravyaM tasya tu vyavahAreNa jJeyaM pudgalAdi dravyaM / athAtra pudgalAdeH paradravyasya jJeyasya jJAyakazvetayitA kiM bhavati kiM na bhavatIti ? tadubhayatattvasaMbaMdho mImAMsyate / yadi cetayitA pudgalAderbhavati tadA yasya yadbhavati tattadeva bhavati yathAtmano jJeyaM vastu vyavahAreNa jAnAti naca paradravyeNa saha tanmayo bhavati / ko'sau kartA ? jnyaataatmaa| kena jAnAti ? svakIyajJAnabhAveneti, prathamagAthA gtaa| tathaiva ca tenaiva zvetamRtikAdRSTAMtena ghaTAdikaM dRzyaM paradravyaM vyavahAreNa pazyati na ca paradravyeNa saha tanmayo bhavati / ko'sau ? jJAtotmA / kena pazyati ? svakIyadarzanabhAveneti dvitIyagAthA gatA / tathaiva ca tenaiva zvetamRsiddha huA ki seTikA kisIkI bhI nahIM seTikA seTikA hI hai aisA nizcaya hai| jaise yaha dRSTAMta hai vaise yahAM dArTItika artha hai-yahAM cetayitA AtmA prathama hI darzanaguNakara jisakA svabhAva bharA huA hai aisA dravya hai usake vyavahArakara dekhane yogya pudgala Adi paradravya haiN| aba yahAM donoMkA paramArthabhUta tattvarUpa saMbaMdha vicArate haiM ki jo pudgala Adi paradravya hai usakA cetayitA hai yA nahIM ? yadi cetayitA pudgala dravyAdikA hai aisA mAno to yaha nyAya hai ki jo jisakA hotA hai vaha vahI hai anya nahIM hai / jaise AtmAkA jJAna huA AtmA hI hai jJAna judA dravya nahIM hai aise tattvasaMbaMdhake vidyamAna honepara cetayitA pudgala AdikA huA pudgala Adika hI hosakegA judA dravya na ho skegaa| aisA honepara cetayitAke svadravyakA uccheda nAza hojAigA paraMtu dravyakA nAza hotA nahIM / kyoMki anyadravyako palaTakara anyadravya honekA pahale hI niSedha kara cuke haiM / isaliye yaha ThaharA ki cetayitA pudgala dravya AdikA nahIM haiN| yahAM pUchate haiM ki cetayitA pudgaladravya AdikA nahIM hai to kisakA hai ? usakA uttaracetayitAkA hI cetayitA hai / phira pUchate haiM vaha dUsarA cetayitA konasA hai jisakA yaha cetayitA ho ? usakA uttara-cetayitAse anya to cetayitA nahIM hai / to kyA hai| svasvAmi aMza hI anya hai / vahAM kahate haiM ki yahAM nizcayanayame svasvAmi aMzakA vyavahArakara kyA sAdhya hai ? kucha bhI nahIM / tava yaha ThaharA ki cetayitA kisIkA bhI darzaka nahIM hai darzaka hai vaha darzaka hI hai / yahAM nizcayanayameM svasvAmi aMzakA vyava. 1 atra ka. pustake jJAnAtmeti paatthH| 2 atrApi ka. jJAnAtmetyeva pAThaH / Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 9] smysaarH| 463 jJAnaM bhavadAtmaiva bhavati iti tattvasaMbaMdhe jIvati cetayitA pudgalAderbhavan pudgalAdereva bhavet, evaM sati cetayituH khadravyocchedaH / naca dravyAMtarasaMkramasya pUrvameva pratiSiddhatvA vysyaastyucchedH| tato na bhavati cetayitA pudglaadeH| yadi na bhavati cetayitA pudgalAdestarhi kasya cetayitA bhavati ? cetayitureva cetayitA bhavati / nanu kataronyazvetayitA cetayituryasya cetayitA bhavati ? na khalvanyazcetayitA cetayituH, kiMtu svsvaamyNshaavevaanyau| kimatra sAdhyaM svaskhAmyaMzavyahAreNa ? na kimapi / tarhi na kasyApi jnyaaykH| jJAyako jJAyaka eveti nishcyH| kiMca seTikAtra tAvacchetaguNanirbharasvabhAvaM ttikAdRSTAMtena parigrahAdikaM paradravyaM vyavahAreNa viramati tyajati na ca paradravyeNa saha tanmayo bhavati / sa kaH kartA ? jJAtAtmA / kena kRtvA tyajati ? svakIyanirvikalpasamAdhipariNAmeneti tRtIyagAthA gatA / tathaiva ca tenaiva zvetamRttikAdRSTAMtena jIvAdikaM paradravyaM vyavahAreNa zraddadhAti na ca paradravyeNa saha tanmayo bhavati / sa kaH kartA ? samyagdRSTiH / kena kRtvA ? svahArakara kyA sAdhya hai ? kucha bhI nahIM yaha nizcaya hai| aba isItaraha cAritrako bhI kahate haiM-vahAM jaise seTikA prathama hI jisakA svabhAva zvetaguNakara bharA hai aisA dravya hai usake vyavahArakara zveta karane yogya kuTI Adi paradravya hai| aba yahAM donokA paramArthase saMbaMdha vicArate haiM / zveta karane yogya kuTI Adi paradravyake zveta karanevAlI seTikA hai yA nahIM ? jo seTikA kuTI AdikI hai aisA mAniye to yaha nyAya hai ki jo jisakA ho vaha vahI hai anya nahIM hai / jaise AtmAkA jJAna huA AtmA hI hai anyadravya nahIM hai / aise paramArtharUpa tattva saMbaMdhako jIvatA vidyamAna honepara seTikA kuTI AdikI huI kuTI Adi hI hogI / aisA honepara seTikAke svadravyakA uccheda ho jAyagA so dravyakA uccheda hotA nhiiN| kyoMki anya dravyako palaTakara anya dravya honekA niSedha pahale kara cuke haiM / isaliye seTikA kuTyAdikakI nahIM hai| vahAM pUchate haiM ki kuTyAdikI nahIM hai to koMnakI seTikA hai ? usakA uttara-seTikAkI hI seTikA hai| phira pUchate haiM ki vaha dUsarI seTikA koMnasI hai jisakI yaha seTikA hai / usakA uttara-isa seTikAse anya seTikA to nahIM hai / to kyA hai ? svasvAmi aMza haiM ve hI anya haiM / vahAM kahate haiM svasvAmi aM. zakara nizcaya nayameM kyA sAdhya hai ? kucha bhI nahIM / taba yaha ThaharA ki seTikA anya kisIkI bhI nahIM hai seTikA se TikA hI hai aisA nizcaya hai / jaisA yaha dRSTAMta hai vaisA dArTItika artha hai / cetayitA AtmA hai vaha prathama hI jJAna darzana guNakara bharA jisakA svabhAva parake tyAgarUpa hai aisA dravya hai usake vyavahArakara tyAgane yogya pudgala Adi paradravya hai / aba yahAM donoMke paramArthatattvarUpa saMbaMdha vicArate haiM yAgane yogya pudgala Adi paradravyake tyAganevAlA cetayitA hai yA nahIM ? jo cetayitA pugala Adi para Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [ sarvavizuddhajJAnadravyaM tasya tu vyavahAreNa zvaityaM kuDyAdi paradravyaM / athAtra kuDyAdeH paradravyasya zvetasya zvetayitrI seTikA kiM bhavati kiM na bhavatIti ? tadubhayatattvasaMbaMdho mImAMsyate / yadi seTikA kuDyAderbhavati tadA yasya yadbhavati tattadeva bhavati yathAtmano jJAnaM bhavadAtmaiva bhavatIti tattvasaMbaMdhe jIvati seTikA kuDyAderbhavaMtI kuDyAdireva bhavet , evaM sati seTikAyAH khdrvyocchedH| naca dravyAMtarasaMkramasya pUrvameva pratiSiddhatvAdastyucchedaH / tato na bhavati seTikA kuddyaadeH| yadi na bhavati seTikA kuDyAdestarhi kasya seTikA bhavati ? seTikAyA eva seTikA bhavati / nanu katarAnyA seTikA seTikAyAH yasyAH kIyazraddhAnapariNAmeneti caturthagAthA gtaa| eso vavahArassa du viNicchiyo NANadaMsaNacaritte bhaNido bhaNitaH kathitaH / ko'sau karmatApannaH ? eSa pratyakSIbhUtaH, pUrvoktagAthAMcatuSTayena nirdiSTo vinizcayaH, vyavahArAnuyAyI nizcaya ityarthaH / kasya saMbaMdhI ? vyavahAranayasya / ka viSaye ? jJAnadarzanacAritratraye / aNNesu vi pajaema emeva dravyakA hai aisA mAniye to yaha nyAya hai ki jisakA jo ho vaha vahI hai jaise AtmAkA jJAna hotA AtmA hI hai anya dravya nahIM / aisA tattvasaMbaMdha vidyamAna honepara cetayitA pudgala AdikA huA pudgala Adika hI hogA / aisA honepara cetayitAke svadravyakA uccheda ho jAyagA / so dravyakA uccheda hotA nahIM / kyoMki anyadravyako palaTakara anya dravya honekA pratiSedha pahale hI kara cuke haiM / isaliye cetayitA pudgalAdikakA nahIM ho sakatA / yahAM pUchate haiM ki cetayitA pudgala AdikA nahIM hai to koMnakA cetayitA hai ? usakA uttara-cetayitAkA hI cetayitA hai| phira pUchate haiM vaha dUsarA cetayitA konasA hai ? jisakA yaha cetayitA hai| usakA uttara-cetayitAse anya cetayitA to nahIM hai / to kyA hai ? svaskhA mi aMza hI anya haiN| vahAM kahate haiM-yahAM nizcayanayameM svasvAmi aMzakA vyavahAra kara kyA sAdhya hai ? kucha bhI nahIM / taba yaha ThaharA ki tyAganevAlA apohaka hai vaha kisIkA bhI apohaka nahIM hai, apohaka hai vaha apohaka hI hai aisA nizcaya hai / aba vyavahArako kahate haiM-jaise vahI seTikA jisakA svabhAva zveta guNakara bharA huA hai vaha Apa kuTI Adi paradravya ke svabhAvakara nahIM pariNamatI tathA kuTyAdika paradravyako apane svabhAvakara nahIM pariNamAtI huI jisako kuTyAdi paradravyanimitta hai aise apane zvetaguNakara bhare svabhAvake pariNAmakara upajatI huI kuTyAdi paradravyako apane svabhAvakara sapheda karatI hai / kaisA hai paradravya ? jisako seTikA nimitta hai aise apane svabhAvake pariNAmakara utpanna huA hai / usako zveta karatI hai aisA vyavahAra karate haiN| usItaraha cetayitA AtmA bhI jisakA svabhAva jJAnaguNakara calAye pAThoya s.pustk| Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 9] smysaarH| 465 seTikA bhavati ? na khalvanyA seTikA seTikAyAH kiMtu svasvamyaMzAvevAnyau / kimatra sAdhyaM svasvAmyaMzavyavahAreNa ? na kimapi / tarhi na kasyApi seTikA seTikA, seTikaiveti nizcayaH / yathAyaM dRSTAMtastathAyaM dArTItikaH-cetayitAtra tAvadarzanaguNanirbharasvabhAvaM dravyaM tasya.tu vyavahAreNa dRzyaM pudgalAdi paradravyaM / athAtra pudgalAdeH paradravyasya dRzyasya darzakazvetayitA kiM bhavati kiM na bhavatIti ? tadubhayatattvasaMbaMdho mImAMsyate--yadi cetayitA pudgalAderbhavati tadA yasya yadbhavati tattadeva bhavati yathAtmano jJAnaM bhavadAtmaiva bhavati iti tattvasaMbaMdhe jIvati cetayitA pudgalAderbhavan pudgalAdireva bhavet / evaM sati cetayituH khadravyocchedaH / na ca dravyAMtarasaMkramasya pUrvameva pratiSiddhatvAdravyasyAstyucchedaH ? tato na bhavati cetayitA pudgalAdeH / yadi na bhavati cetayitA pudgalAdestarhi kasya cetayitA bhavati ? cetayitureva cetayitA bhavati / nanu kataronyazcetayitA cetayituryasya cetayitA bhavati ? na khalvanyazcetayitA cetayituH kiMtu svasvAmyaMzAvevAnyau / kimatra sAdhyaM svaskhAmyaMzavyavahAreNa ? na kimapi / tarhi na kasyApi darzakaH, darzako darzaka eveti nizcayaH / api ca seMTikA tAvacchetaguNanirbharasvabhAvaM dravyaM tasya tu vyavahAreNa zvaityaM kuDyAdi NAdavvo idamodanAdikaM mayA bhuktaM, idamahiviSakaMTakAdikaM tyakta, idaM gRhAdikaM kRtaM, tatsarva vyavahAreNa / nizcayena punaH svakIyarAgAdipariNAma eva kRto bhuktazca / evamityAdyanye bharA huA hai aisA hai / vaha Apa to pudgalAdi paradravyake svabhAvakara na pariNamatA huA hai aura pudgala Adi paradravyako apane svabhAvakara nahIM pariNamAtA huA hai / tathA jisako pudgala Adi paradravyanimitta hai aise apane jJAnaguNakara bhare svabhAvake pariNAmakara upajatA huA hai / vaha pudgalAdi paradravya jisako cetayitA nimitta hai aise apane svabhAvake pariNAmakara upajatA huA hai usako apane svabhAvakara jAnatA hai aisA vyavahAra kiyA jAtA hai| aisA to jJAnakA vyavahAra hai / aba darzana guNakA vyavahAra kahate haiM jaise vahI seTikA jisakA svabhAva zvetaguNakara bharA huA hai vaha Apa kuTyAdi paradravyake svabhAvakara to nahIM pariNamatI huI hai aura kuTyAdi paradravyako apane svabhAvakara nahIM pariNamAtI huI hai / tathA jisako kuTyAdi paradravya nimitta hai aise zvetaguNakara bhare apane svabhAvake pariNAmakara upajatI huI hai / vaha kuTyAdi paradravya jisako seTikA nimitta hai aisA apane svabhAvake pariNAmakara upajatA huA hai / usako apane svabhAvakara sapheda karatI hai aisA vyavahAra kiyA jAtA hai / usItaraha cetayitA bhI jisakA svabhAva darzana guNakara bharA hai aisA hai / vaha svayaM (Apa) to pudgala Adi paradravyake svabhAvakara nahIM pariNamatA hai aura pudgala Adi paradravyako bhI apane svabhAvakara nahIM pariNamAtA hai / tathA jisako pudgala Adi paradravya nimitta haiM aisA apane darzana guNa 59 samaya Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [sarvavizuddhajJAnaparadravyaM / athAtra kuDyAdeH paradravyasya zvaityasya zvetayitrI seTikA kiM bhavati kiM na bhavatIti ? tadubhayatattvasaMbaMdho mImAMsyate / yadi seTikA kuDyAderbhavati tadA yasya yadbhavati tattadeva bhavati yathAtmano jJAnaM bhavadAtmaiva bhavati iti tattvasaMbaMdhe jIvati seTikA kuDyAderbhavaMtI kuDyAdireva bhavet / evaM sati seTikAyAH svadravyocchedaH / na ca dravyAMtarasaMkramasya pUrvameva pratiSiddhatvAdravyasyAstyucchedaH ? tato na bhavati seTikA kuDyAdeH / yadi na bhavati seTikA kuDyAdestarhi kasya seTikA bhavati ? seTikAyA eva seTikA bhavati / nanu katarAnyA seTikA seTikAyA yasyAH seTikA bhavati ? na svalvanyA seTikA seTikAyAH kiMtu svaskhAmyaMzAvevAnyau / kimatra sAdhyaM svasvAmyaMzavyavahAreNa ? na kimapi tarhi na kasyApi seTikA, seTikA seTikaiveti nizcayaH / yathAyaM dRSTAMtastathAyaM dArTItikaHcetayitAtra tAvad jJAnadarzanaguNanirbharaparApohanAtmakasvabhAvaM dravyaM / tasya tu vyavahAreNApohyaM padlAdiparadravyaM / athAtra pudgalAdeH paradravyasyApohyasyApohakaH kiM bhavati kiM na bhavatIti ? tadubhayatattvasaMbaMdho mImAMsyate / yadi cetayitA pudgalAderbhavati tadA yasya yadbhavati tattadeva dhvapi paryAyeSu nizcayavyavahAranayavibhAgo jJAtavya iti / yadi vyavahAreNa paradravyaM jAnAti tarhi nizcayena sarvajJo na bhavatIti pUrvapakSe parihAramAha-yathA svakIyasukhAdikaM tanmayo bhUtvA jAnAti tathA bahirdravyaM na jAnAti tena kAraNena vyavahAraH / yadi punaH parakIyasukhAdikamAtmasukhAdivattanmayo bhUtvA jAnAti tarhi yathA svakIyasaMvedane sukhI bhavati tathA kara bhare svabhAvake pariNAmakara utpanna huA hai / vaha pudgala Adi paradravya jisako cetayitA nimitta hai aise apane svabhAvake pariNAmakara upajate hueko apane svabhAvakara dekhatA hai aisA vyavahAra kiyA jAtA hai / isataraha darzanaguNakA vyavahAra hai / aba cAritrakA vyavahAra kahate haiM-jaise vahI seTikA jisakA svabhAva zvetaguNakara bharA hai aisI hai vaha Apa kuTyAdi paradravyake svabhAvakara nahIM pariNamatI huI hai tathA kuTyAdi paradravyako apane svabhAvakara nahIM pariNamAtI huI hai| aura jisako kuTyAdi paradravya nimitta hai aisA zvetaguNakara bhare apane svabhAvake pariNAmakara upajatI huI hai tathA vaha kuTyAdi paradravya jisako seTikA nimitta hai aisA apane svabhAvake pariNAmakara upajai usako seTikA apane svabhAvakara zveta karatI hai / aisA vyavahAra kiyA jAtA hai / usItaraha cetayitA AtmA bhI jJAnadarzana guNakara bharA parake apohana (tyAga) rUpa sva. bhAva hai / vaha svayaM pudgalAdi paradravya ke svabhAvakara nahIM pariNamatA hai aura pudgalAdi paradravyako bhI apane svabhAvakara nahIM pariNamAtA / tathA pudgalAdi paradravya jisako nimitta hai aisA apane jJAnadarzana guNakara bharA parake tyAga karanerUpa svabhAvake pariNAmakara upajatA huA hai / so jisako cetayitA nimitta hai aisA apane svabhAvake pariNAmakara Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 9] smysaarH| 467 bhavati yathAtmano jJAnaM bhavadAtmaiva mavati iti tattvasaMbaMdhe jIvati cetayitA pudgalAderbhavan pudgalAdireva bhavet / evaM sati cetayituH svadravyocchedaH / na ca dravyAMtarasaMkramasya pUrvameva pratiSiddhatvAdravyasyAstyucchedaH / tato na bhavati cetayitA pudgalAdeH / yadi na bhavati cetayitA pudgalAdestarhi kasya cetayitA bhavati? cetayitureva cetayitA bhavati / nanu kataro'nyazcetayitA cetayituryasya cetayitA bhavati ? na khalvanyazcetayitA cetayituH kiMtu svaskhAmyaMzAvevAnyau / kimatra sAdhyaM svakhAmyaMzavyavahAreNa ? na kimapi / tarhi na kasyApyapohakaH, apohako'pohaka eveti nizcayaH / yathA ca saiva seTikA zvetaguNanirbharasvabhAvA svayaM kuDyAdiparadravyasvabhAvenApariNamamAnA kuDyAdiparadravyanimitakenAtmanaH zvetaguNanirbharasvabhAvasya pariNAmenotpadyamAnamAtmasvabhAvena zvetayatIti vyavahriyate tathA cetayitApi jJAnaguNanirbharasvabhAvaH svayaM pudgalAdiparadravyasvabhAvenApariNamamAnaH pudgalAdiparadravyaM cAtmasvabhAvenApariNamayan pudgalAdiparadravyanimittakenAtmano jJAnaguNanirbharasvabhAvasya pariNAmenotpadyamAnaH pudgalAdiparadravyaM cetayitRmimittakenAtmanaH svabhAvasya pariNAmenotpadyamAna mAtmanaH svabhAvena jAnAtIti vyavahriyate / kiMca yathA ca seTikA zvetaguNanirbharakhabhAvA svayaM kuDyAdiparadravyasvabhAvenApariNamamAnA kuDyAdiparadravyaM parakIyasukhaduHkhasaMvedanakAle sukhI duHkhI ca prApnoti na ca tathA / yadyapi svakIyasukhasaMvedanApekSayA nizcayaH, parakIyasukhasaMvedanApekSayA vyavahArastathApi chadmasthajanApekSayA so'pi nizcaya eveti / nanu saugato'pi brUte vyavahAreNa sarvajJaH, tasya kimiti dUSaNaM dIyate bhavadbhiriti ? tatra parihAramAha-saugatAdimate yathA nizcayApekSayA vyavahAro mRSA, tathA vyavahAra upajatA jo pudgalAdi paradravya usako apane svabhAvakara tyAgatA hai / aisA vyavahAra kiyA jAtA hai / aise ye AtmAke jJAnadarzana cAritra ve hI hue paryAya unake nizcaya vyavahArakA prakAra hai| isItaraha anya bhI jo koI paryAya haiM una sabhI paryAyoMkA nizcaya vyavahAra jAnanA // bhAvArtha-AtmAkA zuddhanayakara eka cetanAmAtra svabhAva hai| usake pariNAma dekhanA jAnanA zraddhanA aura paradravyase nivRtta honA hai| vahAM nizvayanayakara vicAriye taba AtmA paradravyakA jJAyaka nahIM kahA jAsakatA na darzaka na zraddhAna karanevAlA na tyAga karanevAlA kahA jAsakatA hai / kyoMki paradravyakA aura AtmAkA nizcayakara kucha bhI saMbaMdha nahIM hai / jo jJAtA draSTA zraddhAna karanevAlA tyAga karanevAlA, e saba bhAva haiM so Apa hI hai / bhAvya bhAvakakA bheda kahanA bhI vyavahAra hai / aura paradravyakA jJAtA draSTA zraddhAna karanevAlA tyAga karanevAlA jo kahate haiM vaha bhI vyavahAranayase kahate haiM, kyoMki paradravyakA aura AtmAkA nimitta naimittika bhAva Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [ sarvavizuddhajJAnacAtmasvabhAvenApariNamayaMtI kuDyAdiparadravyanimittakenAtmanaH zvetaguNanirbharasvabhAvasya pariNAmenotpadyamAnA kuDyAdiparadravyaM seTikAnimittakenAtmanaH svabhAvasya pariNAmenotpadyamAnamAtmanaH svabhAvena zvetayatIti vyavahriyate / tathA cetayitApi darzanaguNanirbharasvabhAvaH svayaM pudgalAdiparadravyasvabhAvenApariNamamAnaH pudgalAdiparadravyaM cAtmasvabhAvenApariNamayan pudgalAdiparadravyanimittakenAtmano darzanaguNanirbharasvabhAvasya pariNAmenotpadyamAnaH pudgalAdiparadravyaM cetayitRnimittakenAtmano darzanaguNanirbharasvabhAvasya pariNAmenotpadyamAnamAtmanaH svabhAvena pazyatIti vyavahriyate / api ca-yathA ca saiva seTikA zvetaguNanirbharakhabhAvA svayaM kuDyAdiparadravyasvabhAvenApariNamamAnA kuDyAdiparadravyaM cAtmasvabhAvenApariNAmayaMtI kuDyAdiparadravyanimittakenAtmanaH zvetaguNanirbharasvabhAvasya pariNAmenotpadyamAnA kuDyAdiparadravyaM seTikAnimittakenAtmanaH svabhAvasya pariNAmenotpadyamAnamAtmanaH svabhAvena cetayatIti vyavahriyate / tathA cetayitApi jJAnadarzanaguNanirbharaparApohanAtmakasvabhAvaH svayaM pudgalAdiparadravyasvabhAvenApariNamamAnaH pudgalAdiparadravyaM cAtmasvabhAvenApariNAmayan pudgalAdiparadravyanimittakenAtmano jJAnadarzanaguNanirbharaparApohanAtmakasvabhAvasya rUpeNApi vyavahAro na satya iti, jainamate punarvyavahAranayo yadyapi nizcayApekSayA mRSA tathApi vyavahArarUpeNa satya iti / yadi punarlokavyavahArarUpeNApi satyo na bhavati tarhi sarvo'pi lokavyavahAro mithyA bhavati, tathA satyatiprasaMgaH / evamAtmA vyavahAreNa paradravyaM jAnAti pazyati nizcayena punaH svadravyameveti / tata etadAyAti prAmArAmAdi sarvaM khalvidaM brahma jJeya hai / so parake nimittase kucha bhAva hue dekha vyavahArI jana kahate haiM ki paradravyako jAnatA hai paradravyako dekhatA hai paradravyakA zraddhAna karatA hai paradravyako tyAgatA hai / isataraha nizcaya vyavahArakA prakAra jAna yathAvat zraddhAna karanA // aba isa arthakA kalazarUpa 215 vAM kAvya kahate haiM-zuddha ityAdi / artha-AcArya kahate haiM ki jisane zuddha dravyake nirUpaNameM buddhi lagAI hai aura jo tattvako anubhavatA hai aise puruSake eka dravyameM prApta huA anyadravya kucha bhI kadAcit nahIM pratibhAsatA / tathA jJAna anya jJeya padArthoM ko jAnatA hai so yaha jJAnake zuddha svabhAvakA udaya hai / ye loka haiM ve anyadravyake grahaNameM Akula buddhivAle hue zuddha svarUpase kyoM cigate haiM ? bhAvArthazuddhanayakI dRSTikara tattvakA svarUpa vicAranese anyadravyakA anyadravyameM praveza nahIM dIkhatA paraMtu jJAnameM anyadravya pratibhAsatA hai so yaha jJAnakI svacchatAkA svabhAva hai kucha jJAna unako grahaNa nahIM karatA / ye loka anya dravyakA jJAnameM pratibhAsa dekha apane jJAnasvarUpase chUTa jJeyake grahaNa karanekI buddhi karate haiM so yaha ajJAna hai / AcAryane usakI karuNAkara kahA hai ki ye loka tattvase kyoM cigate haiM ? // phira isI Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 9] smysaarH| 469 pariNAmenotpadyamAnaH pudgalAdiparadravyaM cetayitRnimittakenAtmanaH svabhAvasya pariNAmenotpadyamAnamAtmanaH svabhAvenApohatIti vyavahriyate / evamayamAtmano jJAnadarzanacAritraparyAyANAM nizcayavyavahAraprakAraH / evamevAnyeSAM sarveSAmapi paryAyANAM draSTavyaH / "zuddhadravyanirUpaNArpitamatestattvaM. samutpazyatonaikadravyagataM cakAsti kimapi dravyAMtaraM jAtucit / jJAnaM jJeyamavaiti yattu tadayaM zuddhasvabhAvodayaH kiM dravyAMtaracuMbanAkuladhiyastattvAccyavaMte janAH // 215 // zuddhadravyasvarasabhavanAki svabhAvasya zeSa-manyadravyaM bhavati yadi vA tasya kiM syAtsvabhAvaH / jyotlArUpaM strayapati bhuvaM naiva tasyAstibhUmirjJAnaM jJeyaM kalayati sadA jJeyamasyAsti naiva // 216 // "rAgadveSadvayamudayate tAvadetanna yAvad jJAnaM jJAnaM vastu kimapi nAsti yad brahmAdvaitavAdino vadaMti tanniSiddhaM / yadapi saugato vadati jJAnameva ghaTapaTAdijJeyAkAreNa pariNamati naca jJAnAdbhinnaM jJeyaM kimapyasti tadapi nirAkRtaM / kathaM ? iti cet, yadi jJAnaM jJeyarUpeNa pariNamati tadA jJAnAbhAvaH prApnoti yadi vA jJeyaM jJAnarUpeNa arthako 216 meM kAvyase dRDha karate haiM-zuddhadravyakharasa ityAdi / artha-jisa dravyakA jo nijabhAva ho vaha svabhAva hai / so AtmAkA jJAnacetanA svabhAva hai usakA zuddha dravya jo zuddha AtmA usakA nijarasa jJAna cetanA hai / usake honepara anya jo dravya haiM ve kyA hosakate haiM kucha bhI nahIM / paramArthakara saMbaMdha nahIM hai / athavA anyadravyakA yaha svabhAva kona hai ? kucha bhI nahIM / paramArthakara saMbaMdha hI nahIM hai / jaise cAMdanIkA rUpa pRthvIko ujvala karatA hai to kyA pRthvI cAMdanIkI ho jAtI hai / kucha bhI nahIM / usItaraha jJAna hai vaha kSeyapadArthako sadAkAla jAnatA hai to jJAnakA jJeya kucha saMbaMdhI ho jAtA hai ? kucha bhI nahIM / bhAvArtha-zuddhanayakI dRSTikara dekhiye taba kisI dravyakA svabhAva koI anyadravyarUpa nahIM hotaa| jaise cAMdanI pRthvIko ujjvala karatI hai paraMtu cAMdanIkI pRthvI kucha nahIM lagatI usItaraha jJAna jJeyako jAnatA hai paraMtu jJAnakA jJeya kucha nahIM lagatA / AtmAkA jJAna svabhAva hai so isakI svacchatAmeM jJeya svayameva jhalakate haiM taubhI jJAnameM una jJeyoMkA praveza nahIM hai // aba kahate haiM ki jJAnameM rAgadveSakA udaya kahAMtaka hai ? usakA 217 vAM kAvya hai-rAgadveSa ityAdi / artha-yaha jJAna jabataka jJAnarUpa nahIM hotA aura jJeya zeyabhAvako prApta nahIM hotA taba taka rAgadveSa donoM udaya hote haiM / isaliye yaha jJAna hai so jJAnarUpa hove / kaisA hove ? jisane ajJAnabhAva dUra kiyA hai aisA hove / isIkAraNa bhAva abhAva jJAnameM hote haiM unako dUra karatA huA pUrNa svabhAva hove // bhAvArtha-jabataka jJAna jJAnarUpa nahIM hotA jJeya jJeyarUpa nahIM hotA tabataka rAgadveSa upajate haiN| isaliye yaha 1 saugatA vadaMti iti kha. pustake paatthH| Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [ sarvavizuddhajJAna bhavati na punarbodhyatAM yAti bodhyaM / jJAnaM jJAnaM bhavatu tadidaM nyakkRtAjJAnabhAvaM bhAvo bhAvo bhavati tirayanyena pUrNasvabhAvaH // 217" 356-365 // daMsaNaNANacaritaM kiMcivi Natthi du aceyaNe visaye / tA kiM ghAdayade cedayidA tesu visaesa // 366 // daMsaNaNANacaritaM kiMcivi Natthi du aceyaNe kamme / tA kiM ghAdayade cedayidA tesu kammesu // 367 // daMsaNaNANacaritaM kiMcivi Natthi du aceyaNe kAye / tA kiM ghAdayade cedayidA tesu kAyesu // 368 // pariNamati tadA jJeyAbhAvastathA satyubhayazUnyatvaM, sa ca pratyakSavirodhaH / evaM nizcayavyavahAravyAkhyAnamukhyatayA samudAyena saptamasthale sUtradazakaM gataM // 356- 365 // atha nizcayaprati kramaNanizcayapratyAkhyAnanizcayAlocanApariNatastapodhana evAbhedena nizcayacAritraM bhavatItyupadizati;--darzanajJAnacAritraM kimapi nAsti / keSu ? zabdAdipaMceMdriyaviSayeSu jJAnAvaraNAdi dravyaka jJAna ajJAnabhAvako dUra kara jJAnarUpa hove arthAt jisakAraNa jJAnameM bhAva abhAva ye do avasthAyeM hotI haiM ve to miTa jAMya aura jJAna pUrNa svabhAvako prApta hojAya / yaha prArthanA hai || 356 se 365 taka // / Age kahate haiM ki rAgadveSa mohase darzana jJAna cAritrakA ghAta hotA hai so darzanajJAna cAritra pudgaladravya meM to nahIM haiM AtmAhImeM darzana jJAna cAritra haiM aura AtmAmeM hI ajJAnase rAgadveSa moha haiM so ajJAnase apanA hI ghAta hotA hai aisA nirNaya karate haiM; - [ darzanajJAnacAritraM ] darzana jJAna cAritra haiM ve [ acetane viSaye tu] acetana viSayoMmeM to [ kiMcidapi nAsti ] kucha bhI nahIM haiM [tasmAt ] isaliye [ teSu viSayeSu ] una viSayoMmeM [ cetayitA ] AtmA [ kiM haMti ] kyA ghAta kare ? ghAtaneko kucha bhI nahIM / [ darzanajJAnacAritraM ] darzana jJAna - ratra [ acetane karmaNi tu ] acetana karmameM [ kiMcidapi nAsti ] kucha bhI nahIM haiM / [ tasmAt ] isaliye [ tatra karmaNi ] usa karmameM [ cetayitA ] AtmA [ kiM haMti ] kyA ghAta kare ? kucha bhI ghAtaneko nahIM [ darzanajJAnacAritraM ] darzana jJAna cAritra [ acetane kAye tu ] acetana kAyameM [ kiMcidapi nAsti ] kucha bhI nahIM haiM [ tasmAt ] isaliye [ teSu kAyeSu ] una kAryoM meM [ cetayitA ] AtmA [ kiM haMti ] kyA ghAte ? kucha bhI ghAtaneko nahIM / [ ghAtaH ] ghAta [ [ jJAnasya darzanasya tathA cAritrasya ] jJAnakA darzanakA tathA cAritrakA [ bhaNitaH ] 1 sUtrasaptakaM pATho'yaM ka . pustake / Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 9] smysaarH| 471 NANassa dasaNassa ya bhaNio ghAo tahA crittss| Navi tahiM puggalavvassa ko'vi ghAo u NiddiTTho // 369 // jIvassa je guNA kei Natthi khalu te paresu dvvesu| tahmA sammAiTissa Natthi rAgo u visaesu // 370 // rAgo doso moho jIvasseva ya annnnnnprinnaamaa| eeNa kAraNeNa u saddAdisu Natthi rAgAdi // 371 // darzanajJAnacaritraM kiMcidapi nAsti tvacetane viSaye / tasmAtkiM haMti cetayitA teSu kAyeSu // 366 // masu audArikAdipaMcakAyeSu / kathaMbhUneSu teSu ? acetaneSu / tasmAtkiM ghAtayate cetayitA AtmA teSu jaDasvarUpaviSayakarmakAyeSu ? na kimapi / kiMca zabdAdipaMceMdriyAbhilASarUpo jJAnAvaraNAdidravyakarmabaMdhakAraNabhUtaH kAyamamatvarUpazca yo'sau mithyAtvarAgAdipariNAmo manasi tiSThati tasya ghAtaH kartavyaH te ca zabdAdayo rAgAdInAM bahiraMgakAraNabhUtAtyAjyAH-iti bhAvArthaH / tasyaiva pUrvoktagAthAtrayasya vizeSavivaraNaM karoti-tadyathA-NANassa daMsaNassa ya bhaNido ghAdo tahA carittassa zabdAdipaMceMdriyAbhilASarUpeNa kAyamamatvarUpeNa vA jJAnAvaraNAdikarmabaMdhanimittamanaMtAnubaMdhyAdirAgadveSarUpaM yanmanasi mithyAjJAnaM tiSThati tasya mithyAjJAnasya nirvikalpasamAdhipraharaNena sarvajJairghAto bhaNitaH na kevalaM mithyAjJAnasya mithyAdarzanasya ca / tathaiva mithyAtvacAritrasya ca Navi tami kovi puggala vve ghAdo duNiddiTTo naca kahA hai [ tatra ] vahAM [ pudgaladravyasya tu ] pudgala dravyakA to [kopi ghAtaH] kucha bhI ghAta [ nApi nirdiSTaH ] nahIM kahA / [ye kecit ] jo kucha [jIvasya guNAH ] jIvake guNa haiM [te ] ve [khalu ] nizcayakara [ pareSu dravyeSu ] paradravyoMmeM [na saMti] nahIM hai [ tasmAt ] isaliye [samyagdRSTeH ] samyaghaSTike [viSayeSu ] viSayoMmeM [ rAgastu] rAga hI [ nAsti ] nahIM hai| [rAgaH dveSaH mohaH ] rAga dveSa moha ye saba [jIvasyaiva ca ] jIvake hI [ananyapariNAmAH ] eka (abheda ) rUpa pariNAma haiM [ etena kAraNena tu] isIkAraNa [rAgAdayaH ] rAgAdika [zabdAdiSu] zabdAdikoMmeM [ na saMti ] nahIM hai / / TIkA-nizcayakara jo jisameM hotA hai vaha bhI usake ghAta honese ghAtA jAtA hai| jaise dIpakameM prakAza hai so dIpakake ghAta honese prakAza bhI hanA jAtA hai| aura jisameM jo hai usake ghAta honese usa AdhArakA bhI ghAta hotA hai jaise prakAzakA ghAta honese dIpaka bhI hanA jAtA hai / jo jisameM nahIM hai vaha usake ghAta honese nahIM hanA jAtA jaise ghaTakA ghAta honese dIpaka nahIM hanA jAtA / tathA jisameM jo nahIM hai vaha usake ghAta honese nahIM hanA jAsakatA / jaise ghar3emeM dIpakakA ghAta honese ghar3A nahIM Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [sarvavizuddhajJAnadarzanajJAnacaritraM kiMcidapi nAsti tvacetane karmaNi / tasmAtkiM haMti cetayitA teSu karmasu // 367 // darzanajJAnacaritraM kiMcidapi nAsti tvacetane kAyeSu / tasmAt kiM haMti cetayitA teSu kAyeSu // 368 // jJAnasya darzanasya bhaNito ghAtastathA caritrasya / nApi tatra pudgaladravyasya ko'pi ghAtastunirdiSTaH // 369 // jIvasya ye guNAH kecinna saMti khalu te pareSu dravyeSu / tasmAtsamyagdRSTernAsti rAgastu viSayeSu // 370 // rAgo dveSo moho jIvasyaiva cAnanyapariNAmAH / etena kAraNena tu zabdAdiSu na saMti rAgAdayaH // 371 // cetane zabdAdiviSayakarmakAyarUpe pudgaladravye ko'pi ghAto nirdiSTaH / kiM ca yathA ghaTAdhArabhUte hate sati ghaTo hato na bhavati tathA rAgAdinimittabhUte zabdAdipaMceMdriyahate'pi sati manasi gatA rAgAdayo hatA na bhavaMti nacAnyasya ghAte kRte satyanyasya ghAto bhavati / kasmAt ? atiprasaMgAditi bhAvaH / jIvassa je guNA keI Natthi te khalu paresu vvesu yasmAjjIvasya ye kecana samyaktvodayo guNAste pareSu paradravyeSu zabdAdiviSayeSu na saMti khalu sphuTaM tahmA sammAdihissa Natthi rAgo du visayesu tasmAtkAraNAnirviSayasvazuddhAtmabhAvanotthasukhataptasya samyagdRSTerviSayeSu rAgo nAstIti rAgo doso moho jIvassa duje aNaNNaghAtA jAtA / isa nyAyase kahate haiM ki AtmAke dharma darzana jJAna cAritra haiM ve pudgaladravyake ghAta honepara bhI nahIM pAte jAte tathA darzana jJAna cAritrakA ghAta honepara bhI pudgala dravya bhI nahIM pAtA jAtA / isataraha darzana jJAna cAritra haiM ve pudgaladravyameM nahIM haiM / jo aise na ho to darzana jJAna cAritrakA ghAta honese pudgaladravyakA ghAta avazya ho jAve aura pudgaladravyakA ghAta honese darzana jJAna cAritrakA ghAta avazya ho jAvegA / jisa liye aisA hai isI liye AcArya kahate haiM ki jo kucha jIvadravyake guNa haiM ve sabhI paradravyoMmeM nahIM haiN| aise pudgalako acchItaraha hama dekhate haiM / yadi aisA na ho to yahAMpara bhI jIvake guNakA ghAta honese pudgaladravyakA ghAta avazya honA cAhiye aura pudgaladravyakA ghAta honese jIvaguNakA ghAta avazya honA cAhiye / so aisA hotA nahIM / aba vicArate haiM ki aisA honepara samyagdRSTi ke viSayoM meM rAga kisa hetuse hotA hai ? vahAM kahate haiM ki kisI hetuse bhI nahIM hotA / taba pUchate haiM ki rAgake upajanekI konasI khAni hai ? vahAM kahate haiM ki rAgadveSa moha haiM ve jIvake hI ajJAnamaya pariNAma haiM / yaha ajJAna hI rAgAdikake upajanekI khAni hai| kyoMki viSaya haiM ve paradravya haiM unameM rAgAdika ajJAnamaya pariNAma nahIM hai / jaba ajJAnakA abhAva Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 9] * samayasAraH / 473 yaddhi yatra bhavati tattadvAte hanyata eva yathA pradIpaghAte prakAzo hanyate / yatra ca yadbhavati tattadghAte hanyate yathA prakAzaghAte pradIpo hanyate / yattu yatra na bhavati tatta dghAte na hanyate yathA ghaTapradIpaghAte ghaTo na hanyate / tathAtmano dharmA jJAnadarzanacAritrANi pudgaladravyaghAte'pi na hanyate, naca darzanajJAnacAritrANAM ghAte'pi pudgaladravyaM hanyate, evaM darzanajJAnacAritrANi pudgaladravye na bhavaMtItyAyAti anyathA tarAte pudgaladravyaghAtasya, pudgaladravyaghAte tadghAtasya durnivAratvAt / yata evaM tato ye yAvataH kecanApi jIvaguNAste sarve'pi paradravyeSu na saMtIti samyak pshyaamH| anyathA atrApi jIvaguNaghAte pudgaladravyaghAtasya pudgaladravyaghAte jIvaguNaghAtasya ca durnivAratvAt / yadyevaM tarhi kutaH samyagdRSTerbhavati rAgo viSayeSu ? na kuto'pi / tarhi rAgasya katarA khAniH rAgadveSamohAdi jIvasyaivAjJAnamayAH pariNAmAstataH paradravyatvAdiviSayeSu na saMti, pariNAmA rAgadveSamohA yasmAdajJAnijIvasyAzuddhanizcayenAbhinna pariNAmAH / edeNa kAraNeNa du saddAdisu Nasthi rAgAdI tena kAraNena zabdAdimanojJAmanojJapaMceMdriyaviSayeSvacetaneSu yadyapyajJAnI jIvo bhrAMtijJAnena zabdAdiSu rAgAdIn kalpayatyAropayati tathApi zabdAdiSu hove taba AtmA samyagdRSTi hove tabhI usameM rAgAdika bhI nahIM hosakate / isataraha ve rAgAdika viSayoMmeM na hote hue samyagdRSTike na honese nahIM hote // bhAvArtha-darzana jJAna cAritra Adi jitane jIvake guNa haiM ve acetana pudgaladravyameM nahIM haiM / isaliye AtmAke ajJAnamaya pariNAmase hI rAga dveSa moha hote haiM unase apane hI darzana jJAna cAritra Adi guNa ghAte jAte haiM aura ve rAga dveSa moha jIvake hI astitva meM ajJAnase utpanna hote haiN| jaba ajJAnakA abhAva ho taba samyagdRSTi ho taba ve nahIM utpanna hote / aisA honepara zuddha dravyakI dRSTi meM pudgalameM bhI rAgadveSa moha nahIM haiM aura samyagdRSTi jIvameM bhI nahIM haiM / isataraha donoMmeM hI na hote ye nahIM hI haiM / tathA paryAya dRSTi meM jIvake ajJAna avasthAmeM haiM aisA jAnanA / / aba isa arthakA kalazarUpa 218 vAM kAvya kahate haiM-rAgadveSA ityAdi / artha-isa AtmAmeM jJAna hai vahI ajJAna bhAvase rAgadveSarUpa pariNamatA hai| aura ve rAgAdika vAstavameM sthAyi dRSTikara dekhe jAMya to kucha bhI nahIM haiM dravyarUpa jude padArtha nahIM haiN| isaliye AcArya preraNA karate haiM ki jo samyagdRSTi hai vaha tatvadRSTikara unako prakaTa dekha nAza kare jisase ki pUrNa prakAzarUpa acala dIptivAlI svAbhAvika jJAnajyoti prakAzita ho / bhAvArtha-rAgadveSa jude dravya nahIM haiM jIvake ajJAnabhAvase hote haiM / isaliye samyagdRSTi hoke tattvadRSTikara dekho to kucha bhI vastu nahIM / isataraha dekhanese ghAtikarmakA nAza hoke kevalajJAna utpanna hotA hai / 1 aatmdhrmghaate| 6. samaya. Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [ sarva vizuddhajJAna ajJAnAbhAvAtsamyagdRSTau tu na bhavaMti / evaM te viSayeSvasaMtaH samyagdRSTerna bhavaMto naM bhavaMtyeva / " rAgadveSAviha hi bhavati jJAnamajJAnabhAvAt tau vastutvaM praNihitadRzA dRzyamAnau na kiMcit / samyagdRSTiH kSapayatu tatastattvadRSTyA sphuTaMto jJAnajyotirjvalati sahajaM yena pUrNAcArciH // 298 // rAgadveSotpAdakaM tattvadRSTyA nAnyad dravyaM vIkSyate kiMcanApi / sarvadravyotpattiraMtazcakAsti vyaktAtyaMtaM svasvabhAvena yasmAt // 219 // " / / 366-371 // 474 aNNadavieNa aNNadaviyassa Na kIrae guNuppAo / tahmA u savvadavvA uSpajjate sahAveNa // 372 // anyadravyeNAnyadravyasya na kriyate guNotpAdaH / tasmAttu sarvadravyANyutpadyaMte svabhAvena // 372 rAgAdayo na saMti / kasmAt ? zabdAdInAmacetanatvAt / tataH sthitaM tAvadeva rAgadveSadvayamudayate bahirAtmano yAvanmanasi triguptirUpaM svasaMvedanajJAnaM nAsti / iti gAthASaTkaM gataM // 366-371 // evametadAyAti zabdAdIMdriyaviSayA acetanAzcetanA rAgAdyutpattau nizcayena kAraNaM na bhavati;aNNadavieNa aNNadadviyassa No kIrade guNavidyAdo anyadravyeNa bahiraMganimittabhUtena kuMbhakArAdinA'nyadravyasyopAdAnarUpasya mRttikAderna kriyate / sa kaH ? cetanasyAceta Age kahate haiM ki anyadravyakara anyadravyake guNa nahIM upajAye jAte / usakI sUcanAkA 219 va kAvya hai-- rAgadveSo ityAdi / artha -- rAgadveSakA upajAnevAlA tatvahaSTikara dekho to anya dravya kucha bhI nahIM dIkhatA, cetanake hI pariNAma haiN| kyoMki yaha nyAya hai ki jo saba dravyoM kI utpatti hai so apane hI nijasvabhAva meM aMtaraMga meM atyaMta pragaTarUpa zobhatI hai / anya dravyameM anyake guNaparyAyoM kI utpatti nahIM hai / 366 se 371 taka // / Age isa arthako gAthAmeM kahate haiM; - [ anyadravyeNa ] anyadravyakara [ anyadravyasya ] anyadravyake [ guNotpAda: ] guNakA utpAda [ na kriyate ] nahIM kiyA jAsakatA [ tasmAttu ] isaliye yaha siddhAMta hai ki [ sarva dravyANi ] sabhI dravya [ svabhAvena ] apane apane svabhAvase [ utpadyaMte ] upajate haiM / / TIkA -- paradravya jIvadravyake rAgAdika upajAtA hai aisI AzaMkA nahIM karanA / kyoMki anya dravyakara anyadravyake guNake utpAda karanekA ayoga hai / saba dravyoM meM svabhAvase hI utpAda hai / yahI dRSTAMta se dikhalAte haiM-- mRttikA hai vaha kuMbhabhAvakara upajatI huI kyA kuMbhakAra ke svabhAvakara upajatI hai yA mRttikA svabhAvakara ? isataraha do pakSa haiM / vahAM kuMbhakArake khabhAvakara upajatI hai to kuMbhake karane ke ahaMkAra se bhare hue jo kaho ki puruSakara A Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 9] samayasAraH / na ca jIvasya paradravyaM rAgAdInyutpAdayatIti zakyaM - anyadravyeNAnyadravyaguNotpAdakaraNasyAyogAt / sarvadravyANAM svabhAvenaivotpAdAt / tathAhi - mRttikA kuMbhabhAvenotpadyamAnA kiM kuMbhakArasvabhAvenotpadyate kiM mRttikAsvabhAvena ? yadi kuMbhakArasvabhAve - notpadyate tadA kuMbhakaraNAhaMkAranirbharapuruSAdhiSThitavyApRta kara puruSazarIrAkAraH kuMbhaH syAt, naca tathAsti dravyAMtarasvabhAvena dravyapariNAmotpAdasyAdarzanAt / yadyevaM tarhi mRttikA kuMbhakArasvabhAvena notpadyate kiMtu mRttikAsvabhAvenaiva, svasvabhAvena dravyapariNAmotpAdasya 475 narUpeNa, acetanasya cetanarUpeNa vA cetanAcetanaguNaghAto vinAzo na kriyate yasmAt / tahmA du savvadavvA upajaMte sahAveNa tasmAtkAraNAnmRttikAdisarvadravyANi kartRNi ghaTAdirUpeNa jAyamAnAni svakIyopAdAnakAraNena mRttikAdirUpeNa jAyaMte naca kuMbhakArAdibahiraMga nimittarUpeNa / 1 zrayarUpa tathA jisameM hasta vyApArarUpa hai aise puruSake zarIra ke AkAra ghar3A honA cA hiye arthAt kuMmhArake zarIrake AkAra ghar3A vananA cAhiye / so aisA hotA nahIM / kyoMki anya dravyake svabhAvakara anyadravya ke pariNAmakA upajanA nahIM dekhate / yadi aisA hai to mRttikA kuMbhakArake svabhAvakara to nahIM upajatI / to kisataraha upajatI hai ? mRttikA svabhAvakara hI upajatI hai kyoMki apane svabhAvakara hI dravyake pariNAmakA utpAda dekhA jAtA hai / aisA honepara mRttikAko svabhAvake nahIM ullaMghana karanese kuMbhakAra ghar3e ko utpanna karanevAlA nahIM hai / maTTI hI kuMbhakAra ke svabhAvako nahIM sparzatI apane hI svabhAvakara kuMbhabhAvase utpanna hotI hai / isItaraha saba dravya apane pariNAmarUpa paryAyakara upajate haiM / ve kyA nimittabhUta anya dravyake svabhAvakara upajate haiM yA apane svabhAva hI kara upajate haiM ? aisI do pakSa pUchIM / unameMse yadi kaho ki nimittabhUta anyadravyake svabhAvakara upajate haiM to nimittabhUta paradravyake AkAra usakA pariNAma honA cAhiye / aisA hotA nahIM, kyoMki anyadravya ke svabhAvakara anyadravyake pariNAmake upajanekA adarzana hai nahIM dekhA jAtA / jo aisA hai to sabhI dravya nimittabhUta paradravyake svabhAvakara nahIM upajate / to kisataraha upajate haiM ? apane svabhAvakara hI upajate haiN| kyoMki apane svabhAvakara hI saba dravyoMke pariNAmakA utpAda dekhA jAtA hai / aisA hone para sabhI dravyoMke nimittabhUta jo anyadravya ve anyadravyake pariNAmake upajAnevAle nahIM hai / sabhI dravya nimittabhUta anyadravyoMke svabhAvako nahIM sparzate apane svabhAvakara apane pariNAmabhAvakara upajate haiM / isakAraNa AcArya kahate haiM ki jo paradravya hai vaha jIvake rAgAdikake upajAnevAlA nahIM dIkhatA jisapara hama kopa kareM // bhAvArtha - AtmAke rAgAdika upajate haiM ve apane hI azuddha pariNAma haiM / nizcayanayakara vicAro to inake upajAnevAlA anyaM dravya nahIM hai / anyadravya inakA nimitta Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 476 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [ sarvavizuddhajJAna darzanAt / evaM ca sati svasvabhAvAnatikramAnna kuMbhakAraH kuMbhasyotpAdaka eva mRttiva kuMbhakArasvabhAvamaspRzaMtI svasvabhAvenotpadyate / evaM sarvANyapi dravyANi svapariNAmaparyAyeNotpadyamAnAni kiM nimittabhUtadravyAMtarasvabhAvenotpadyate kiM svasvabhAvena ? yadi nimittabhUtadravyAMtarasvabhAvenotpadyate tadA nimittabhUtaparadravyAkArastatpariNAmaH syAt, naca tathAsti dravyAMtarasvabhAvena dravyapariNAmotpAdasyAdarzanAt / yadyevaM tarhi na sarvadravyANi nimittabhUta parasvabhAvenotpadyaMte kiMtu svasvabhAvenaiva, dravyapariNAmotpAdasya darzanAt / evaM sati sarvadravyANAM nimittabhUtadravyAMtarANi svapariNAmasyotpAdakAnyeva sarvadravyANyeva nimittabhUtadravyAMtarasvabhAvamaspRzaMti svasvabhAvena svapariNAmabhAvenotpadyate / ato na paradravyaM jIvasya rAgAdInAmutpAdakamutpazyAmo yasmai kupyAmaH / " yadiha bhavati rAgadveSadoSaprasUtiH kasmAt iti cet / upAdAnakAraNasadRzaM kAryaM bhavatIti yasmAt / tena kiM siddhaM ? yadyapi paMceMdriyaviSayarUpeNa zabdAdInAM bahiraMganimittabhUtenAjJA nijIvasya rAgAdayo jAyaMte tathApi jIvasvarUpA eva cetanA na punaH zabdAdirUpA acetanA bhavatIti bhAvArthaH / evaM ko'pi prAtha mAtra hai / kyoMki anya dravyake anyadravya guNaparyAya upajAte nahIM yaha niyama hai / isaliye jo aisA mAnate haiM ki mere rAgAdika paradravya hI upajAtA hai aisA ekAMta karate haiM ve nayavibhAga meM samajhe nahIM midhyAdRSTi haiM / ye rAgAdika jIvake sattvameM upajate haiM paradravya to nimittamAtra hai / aisA mAnanA samyagjJAna hai / isakAraNa AcArya aisA kahate haiM ki hama rAgadveSakI utpatti meM anyadravyapara kyoM kopa ( gussA ) kareM / rAgadveSakA upajanA apanA hI aparAdha hai || aba isa arthakA kalazarUpa 220 vAM kAvya kahate haiM--yadiha ityAdi / artha- jo isa AtmAmeM rAgadveSarUpa doSa kI utpatti hai vahAM paradravyakA kucha bhI doSa nahIM hai / usa AtmAmeM yaha Apa aparAdhI phailatA hai / yaha kathana pragaTa hAve aura yaha ajJAna bhI asta ho jAya / kyoMki maiM to jJAnasvarUpa hUM / aisA mAnanA samyagjJAna hai // bhAvArtha-ajJAnI jIva rAgadveSa kI utpatti paradravyamAna paradravyapara kopa karatA hai ki mere paradravya rAgadveSa upajAtA hai usako dUra karUM / usake samajhAneko kahate haiM ki rAgadveSakI utpatti ajJAnase apane meM hI hotI hai ve apane hI azuddha pariNAma haiM / so yaha ajJAna nAzako prApta hove aura samyagjJAna pragaTa ho / AtmA jJAnasvarUpa hai aisA anubhava karo / rAgadveSa ke utpanna honemeM paradravyako upajAnevAlA mAna usapara kopa mata karo aisA upadeza hai || isI arthake dRDha karaneko agale kathana kI sUcanikArUpa 221 vAM kAvya kahate haiMrAjanmani ityAdi / artha - jo puruSa rAgakI utpatti meM paradravyakA hI nimittapanA mAnate haiM apanA kucha bhI hetu nahIM mAnate ve moharUpa nadIke pAra nahIM utare haiM, 1 evaM ca sati mRttikAyAH khakhabhAvena kuMbhabhAvo nopapadyate iti kha. pustake pATho'dhikaH / Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ smysaarH| adhikAraH 9] / 477 kataradapi pareSAM dUSaNaM nAsti tatra / svayamayamaparAdhI tatra sarpatyabodho bhavatu viditamastaM yAtvabodho'smi bodhaH // 220 // rAgajanmani nimittatAM paradravyameva kalayaMti ye tu te / uttaraMti na hi mohavAhinIM zuddhabodhavidhurAMdhabuddhayaH // 221 // " // 372 // gidiyasaMthuyavayaNANi poggalA pariNamaMti vahuyANi / tANi suNiUNa rUsadi tU sadi ya ahaM puNo bhnnido|| 373 // mikaziSyacittasthAnurAgAdIna jAnAti bahiraMgazabdAdiviSayANAM rAgAdinimittAnAM ghAtaM karomIti nirvikalpasamAdhilakSaNabhedajJAnAbhAvAciMtayati tasya saMbodhanArtha pUrva gAthASaTrena saha sUtrasaptakaM gataM // 372 // atha vyavahAreNa kartRkarmaNorbhedaH, nizcayena punaryadeva kartR tadeva karmetyupadizati;rUsadi tUsadi ya ekeMdriyavikaleMdriyAdidurlabhaparaMparAkrameNAtItAnaMtakAle dRSTazrutAnubhUtamidhyAtvaviSayakaSAyAdivibhAvapariNAmAdhAnatayA asaMtadurlabhena kathaMcitkAlAdilabdhivazena mithyAslAdisaptaprakRtInAM tathaiva caritramohanIyasya copazamakSayopazamakSaye sati SaDdrvyapaMcAstikAyasaptatattvanavapadArthAdizraddhAnajJAnarAgadveSaparihArarUpeNa bhedaratnatrayAtmakavyavahAramokSamArgasaMjJena vyavahArakAraNasamayasAreNa sAdhyena vizuddhajJAnadarzanasvabhAvazuddhAtmatattvasamyakzraddhAnajJAnAnucaraNarU kyoMki zuddhanayakA viSayabhUta jo AtmAkA svarUpa usake jJAnakara rahita aMdha buddhivAle haiN| bhAvArtha-zuddhanayakA viSaya AtmA anaMta zaktiko liye caitanya camatkAramAtra nitya eka hai / usameM yaha svacchatA hai ki jaisA nimitta mile vaise Apa pariNamatA hai| aisA nahIM ki jo jaisA pariNamAve vaise pariName apanA kucha puruSArtha nahI ho / aise AtmAke svarUpakA jinako jJAna nahIM hai ve aisA mAnate hai ki AtmAko paradravya jaisA pariNamAve vaise pariNamatA hai| aisA mAnanevAle mohakI senA athavA nadI rAgadveSAdi pariNAma unase pAra nahIM hote unake rAgadveSa nahIM miTatA / jisakAraNa apanA puru. SArtha unake hone meM hove to unake meTane meM bhI honA cAhiye / aura parake hI karanese ho to vaha kiyA hI kare apanA meTanA kisa kAmakA ? isakAraNa apanA kiyA hotA hai apanA meMTA miTatA hai isataraha kathaMcit mAnanA samyagjJAna hai // 372 // Age isa kathanako pragaTa karate haiM ki jo sparza rasa gaMdha varNa zabdarUpa pudgala pariNameM haiM ve iMdriyoMkara AtmAke jAnane meM Ate haiM to bhI ve jar3a haiM AtmAko kucha nahIM kahate ki hamako grahaNa karo / AtmA hI ajJAnI hoke unako bhale bure mAna rAgI dveSI hotA hai aisA gAthAmeM kahate haiM;-[bahukAni ] bahuta prakArake [niMditasaMstutavacanAni ] niMdA aura stuti ke vacana haiM unarUpa [ pudgalAH pariNamaMti ] pudgala pariNamate haiM [ tAni ] unako [ zrutvA ] sunakara [ ahaM bhaNitaH ] yaha Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ , 478 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [ sarvavizuddhajJAna poggaladavvaM saddattapariNayaM tassa jai guNo aNNo / tahmA Na tumaM bhaNio kiMcivi kiM rUsasi abuddho // 374 // pAbhedaratnatrayAtmakanirvikalpasamAdhirUpeNAnaMta kevalajJAnAdicatuSTayavyaktirUpasya kAryasamayasArasyo - tpAdakena nizcayakAraNasamayasAreNa vinA khalvajJAnijIvo ruSyati tuSyati ca / kiM kRtvA ? suNiUNa zrutvA / punaH pazcAt kena rUpeNa ? ahaM bhaNido anenAhaM bhaNita iti / kAni zrutvA ? NiMdidasaMdhudavayaNANi niMditasaMstutavacanAni tAni tAni / kiMviziSTAni ? poggalA pariNamaMti bahugANi bhASAvargaNAyogyapudgalAH kartAro yAni karmatAnnAni bahuvidhAni pariNamaMti / jJAnI punarvyavahAramokSamArgaM nizcayamokSamArgabhUtaM pUrvoktadvividhakAraNasamayasAraM jJAtvA bahiraMgeSTAniSTaviSaye rAgadveSau na karotIti bhAvArtha: / puggaladavvaM saddattahapariNadaM bhASAvargaNAyogyapudgaladravyaM kartR mriyastreti jIvastvamiti rUpeNa niMditasaMstutazabdarUpatvapariNataM tassa jadi guNo aNNo tasya pudgaladravyasya zuddhAtmasvarUpAdyadi guNo'nyo bhinno jaDarUpaH, tarhi jIvasya kimAyAtaM ? na kimapi / tasyaivAjJAnijIvasya pUrvoktavyavahArakAraNasamayasAranizcayasamayasArakAraNarahitasya saMbodhanaM kriyate / kathaM ? iti cet, yasmAnniMdita 1 ajJAnI jIva aisA mAnatA hai ki mujhako kahA hai isaliye [ ruSyati ] aisA mAna rosa (gussA ) karatA hai [ ca punaH ] aura [ tuSyati ] saMtuSTa hotA hai / [zadattvapariNataM ] zabdarUpa pariNata huA [ pudgaladravyaM ] pudgaladravya hai [ tasya guNaH ] so yaha pudgaladravyakA guNa hai [ anyaH ] anya hai [ tasmAt ] isaliye he ajJAnI jIva [ tvaM kiMcidapi na bhaNitaH ] tujhako to kucha bhI nahIM kahA [ abuddhaH ] tU ajJAnI huA [ kiM ruSyasi ] kyoM rosa karatA hai ? / [ azubhaH vA zubhaH ] azubha athavA zubha [ zabdaH ] zabda [ tvAM na bhaNati iti ] tujhako aisA nahIM kahatA ki [ mAM zRNu ] mujhako suna [ca] aura [ zrotraviSayaM AgataM ] zrotra iMdriyake viSayameM Aye hue [ zabda ] zabda ke [ vinirgrahItuM ] grahaNa kaneko [ sa eva ] vaha AtmA bhI apane svarUpako chor3a [ na eti ] nahIM prApta hotA / [ azubhaM zubhaM vA ] azubha athavA zubha [ rUpaM ] rUpa [ tvAM iti na bhaNati ] tujhako aisA nahIM kahatA ki [ mAM pazya ] tU mujhako dekha [ca] aura [ cakSurviSayaM AgataM rUpaM ] cakSu iMdriya ke viSaya meM Aye hue rUpake [ vinirgrahItuM ] grahaNa karaneko [ sa eva ] vaha AtmA bhI apane pradezoMko chor3a [na eti ] nahIM prApta hotA / [ azubhaH vA zubhaH ] azubha athavA zubha [ gaMdhaH ] gaMdha [ tvAM iti na bhaNaMti ] tujhako aisA nahIM kahatA ki [ mAM jighra ] tU mujhako [ca] aura [ ghrANaviSayaM AgataM gaMdhaM ] ghrANa iMdriyake viSaya meM Aye hue Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 9] smysaarH| asuho suho va saddo Na taM bhaNaha suNasu maMti so caiva / Na ya ei viNiggahiuM soyavisayamAgayaM sadaM // 372 // asuhaM suhaM ca rUvaM Na taM bhaNai piccha maMti so ceva / Naya ei viNiggahiuM cakkhuvisayamAgayaM rUvaM // 376 // saMstutavacanena pudgalAH pariNamaMti tahmA Na tumaM bhaNido kiMcivi tasmAtkAraNAttvaM na bhaNitaH kiMcidapi kiM rUsase avuho kiM ruSyase abudha ! bahirAtmanniti / sa caivAjJAnijIvo vyavahAranizcayakAraNasamayasArAbhyAM rahitaH punarapi saMbodhyate / he ajJAnin ! zabdarUpagaMdharasasparzarUpA manojJAmanojJapaMceMdriyaviSayAH kartAraH, tvAM karmatApannaM kimapi na bhaNaMti / kiM na bhaNaMti ? he devadatta ! mAM karmatApannaM zRNu, mAM pazya, mAM jighra, mAM svAdaya, mAM spRzeti / punarapyajJAnI brUte ete zabdAdayaH kartAro mAM kimapi na bhaNaMti, paraM kiMtu madIyazrotrAdiviSayasthAneSu samAgacchaMti ? AcAryA uttaramAhuH-he mUDha ! nacAyAMti vinirgRhItuM-ete zabdAdipaMceMdriyaviSayAH / kathaMbhUtAH saMtaH ? zrotraMdriyAdisvakIyasvakIyaviSayabhAvamAgacchaMtaH / kasmAt ? iti cet vastusvabhAvAditi / yastu paramatattvajJAnI jIvaH sa pUrvoktavyavahAranizcayakAraNasamaya gaMdhake [ vinirgrahItuM ] grahaNa karaneko [ sa eva ] vaha AtmA bhI apane pradezako chor3a [na eti ] nahIM prApta hotA / [ azubhaH vA zubhaH rasaH] azubha vA zubha rasa [ tvAM iti na bhaNati ] tujhako aisA nahIM kahatA ki [ mAM rasaya ] mujhako tU AsvAda kara [ca ] aura [ rasanaviSayaM AgataM tu rasaM] rasanA iMdriyake viSayameM Aye rasake [vinirgrahItuM ] grahaNa karaneko [ sa eva ] vaha AtmA bhI apane pradezako chor3a [ na eti ] nahIM prApta hotaa| [ azubhaH vA zubhaH sparzaH ] azubha vA zubha sparza [ tvAM iti na bhaNati ] tujhako aisA nahIM kahatA ki [ mAM spRza ] tU mujhako sparza (chUle ) [ca ] aura [ kAyaviSayaM AgataM sparza ] sparzana iMdriyake viSayameM Aye hue sparzake [vinirgrahItuM ] grahaNa karaneko [ sa eva ] vaha AtmA bhI apane pradezako chor3a [na eti ] nahIM prApta hotA / [azubhaH vA zubhaH ] azubha vA zubha [ guNaH ] dravyakA guNa [ tvAM iti na bhaNati ] tujhako aisA nahIM kahatA ki [ mAM budhyakha ] tU mujhako jAna [ca] aura [ buddhiviSayaM AgataM tu guNaM] buddhike viSayameM Aye hue guNake [vinigrahItuM] grahaNa karaneko [ sa eva ] vaha AtmA bhI apane pradezako chor3akara [ na eti ] nahIM prApta hotA / [ azubhaM vA zubhaM dravyaM ] azubha vA zubha dravya [tvAM iti na bhaNati ] tujhako aisA nahIM kahatA ki [ mAM budhyaskha] tU mujhe jAna [ca ] aura [ buddhiviSayaM AgataM dravyaM ] buddhike viSayameM Aye hue dra Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480 rAyacandra jainazAstramAlAyAm / [sarvavizuddhajJAnaasuho suho va gaMdho Na taM bhaNai jiggha maMti so ceva / Naya ei viNiggahiuM ghANavisayamAgayaM gaMdhaM // 377 // asuho suho va raso Na taM bhaNai rasaya maMti so ceva / Na ya ei viNiggahiuM rasaNavisayamAgayaM tu rasaM // 378 // sArAbhyAM bAhyAbhyaMtararatnatrayalakSaNAbhyAM sahitaH san manojJAmanojJazabdAdiviSayeSu samAgateSu rAgadveSauM na karoti, kiMtu svasthabhAvena zuddhAtmasvarUpamanubhavatIti bhAvArthaH / yathA paMceMdriyaviSaye manojJAmanojeMdriyasaMkalpavazena rAgadveSau karotyajJAnI jIvaH, tathA parakIyaguNaparicchedarUpe paradravyaparicchedyarUpe ca manoviSaye'pi rAgadveSau karoti tasyAjJAnijIvasya punarapi saMbodhanaM kriyate tadyathA-parakIyaguNaH zubho'zubho vA cetano'cetano vA / dravyamapi parakIyakartRtvaM karmatApannaM na bhaNati he manobuddhe he ajJAnijanacitta! mAM karmatApannaM budhyasva jAnIhi / ajJAnI vadati-evaM na brUte kiMtu madIyamanasi parakIyaguNo dravyaM vA paricchittisaMkalparUpeNa sphurAte pratibhAti / tatrottaraM dIyate-sa caiva parakIyaguNaH parakIyadravyaM vA manobuddhiviSayamAgataM vini. rgRhItuM nAyAti / kasmAt ? jJeyajJAyakasaMbaMdhasya niSedhayitumazakyatvAt iti hetoH-yadrAgadvevyake [ vinirgrahItaM ] grahaNa karaneko [ sa eva ] vaha AtmA bhI apane pradezako chor3a [na eti ] nahIM prApta hotA / [ mUDhaH ] yaha mUDha jIva [ etattu jJAtvA ] aisA jAnakara bhI [ upazamaM naiva gacchati ] upazama bhAvako nahIM prApta hotA [ca] aura [ parasya vinigrahamanAH ] parake grahaNa karaneko mana karatA hai [ca ] kyoMki [svayaM zivAM buddhiM aprAptaH ] Apa kalyANarUpa buddhi jo samyagjJAna usako nahIM prApta huA hai // TIkA-prathama dRSTAMta kahate haiM-jaise koI devadatta nAmavAlA puruSa yajJadattanAmA puruSako hAtha pakar3akara batalAve ki ye bAhya padArtha ghaTapaTAdika haiM usItaraha dIpakako apane prakAzanemeM preraNA nahIM karatA ki tU mujhako prakAza / aura dIpaka bhI apane sthAnako chor3a cuMbakameM sUIkI taraha nahIM jA lagatA arthAt jaise cuMbaka pASANako lohekI sUI apanA sthAna chor3a jA lagatI hai usataraha / to kyA hai ? vastuke svabhAvake upajAneko dUsarekara azakyapanA hai tathA parake upajAnekA bhI asamarthapanA hai / ghaTapaTAdika samIpa na honepara bhI dIpaka prakAzarUpa hai usItaraha unake samIpa honepara apane svarUpakara hI prakAzarUpa hai / apane svarUpakara hI prakAzarUpa hue dIpakake vastusvabhAvase hI vicitra pariNatiko prApta hue manohara amanohara ghaTapaTA di padArtha ve kiMcinmAtra bhI vikArake liye nahIM kalpanA kiye jAte / vaisA hI dASTIta hai jo bAhya padArtha zabda rUpa gaMdha rasa sparza guNa dravya haiM ve jaise devadatta puruSa yajJadatta puruSako hAtha pakar3akara kahatA hai usataraha nahIM kahate ki mujhako suna mujhako dekha mujhe sUrgha mujhe cAkha mujhe sparza kara mujhe jAna / isataraha apane jJAnakara AtmAko nahIM Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - adhikAraH 9] samayasAraH asuho suho va phAso na ta bhai phusa maMti so ceva / Naya ei viNaggahiuM kAyavisayamAgayaM phAsaM // 379 // aho suho va guNo Na taM bhaNaI vujjha maMti so caiva / Naya ei viNiggahiuM buddhivisayamAgayaM tu guNaM // 380 // asuhaM suhaM va davvaM NaM taM bhaNai vujjha maMti so ceva / Naya ei viNaggahiraM buddhivisayamAgayaM davvaM // 389 // eyaM tu jANiUNa uvasamaM Neva gacchaI mUDho / NiggahamaNA parassaya sayaM ca buddhiM sivamapatto // 382 // niMditasaMstutavacanAni pudgalAH pariNamaMti bahukAni / tAni zrutvA ruSyati tuSyati ca punarahaM bhaNitaH // 373 // pudgaladravyaM zabdatvapariNataM tasya yadi guNo'nyaH / tasmAnna tvaM bhaNitaH kiMcidapi kiM ruSyasyabuddhaH // 374 // azubhaH zubho vA zabdaH na tvAM bhaNati zRNu mAmiti sa eva / nacaiti vinirgRhItuM zrotraviSayamAgataM zabdaM // 375 // azubhaM zubhaM vA rUpaM na tvAM bhaNati pazya mAmiti sa eva / na caiti vinirgRhItuM cakSurviSayamAgataM rUpaM // 376 // 282 SakaraNaM tadajJAnaM / yastu jJAnI sa punaH pUrvoktavyavahAranizcayakAraNaM samayasAraM jAnan harSavi - pAdau na karotIti bhAvArthaH evaM tu evaM pUrvoktaprakAreNa manojJAmanojJazabdAdipaMceMdriya viSayasya parakIyaguNadravyarUpasya manoviSayasya vA, kathaMbhUtasya ? jANidavvassa jJAtadravyasya paMceMdriyamanoviSayabhUtasyetyarthaH / tasya pUrvoktaprakAreNa svarUpaM jJAtvApi uvasameNaiva gacchade mUDho upazamenaiva gacchati mUDho bahirAtmA svayaM / kathaMbhUtaH ? NiggahamaNA nigrahaMmanAH nivAraNabuddhiH / kasya saMbadhitvena ? parassa ya parasya paMceMdriyamanoviSayasya / kathaMbhUtasya ? parakIyazabdAdiguNarUpasya / punarapi kathaMbhUtasya ? svakIya viSayamAgatasya prAptasya / punarapi kiM rUpazvAjJAMnI jIvaH / sayaM ca buddhiM sivamapatto svayaM ca zuddhAtmasaMvittirUpAM buddhimaprAptaH / vI prerate / aura AtmA bhI, jaise cuMbaka pASANakara khaiMcI lohekI sUI pASANa meM laga jAtI hai usa taraha apane sthAnake pradezoMse chUTa una padArthoMke jAnaneko nahIM jaataa| to kyA hai ? vastuke svabhAvake upajAneko parakara azakyapanA hai tathA parake upajAnekA mI asamarthapanA hai / jaise zabdAdikake samIpa na honepara unako AtmA apane svarUpakara hI jAnatA hai usI taraha unako samIpa honepara bhI apane svarUpakara unheM jAnatA hai / tathA apane svarUpakara hI zabdAdiko jAnanevAle AtmAke ve zabdAdika vastu svabhAva se 1 61 samaya 0 Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 482 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [ sarvavizuddhajJAnaazubhaH zubho vA gaMdho na tvAM bhaNati jighra mAmiti sa eva / na caiti vinirgrahItuM prANaviSayamAgataM gaMdhaM // 377 // azubhaH zubho vA raso na tvAM bhaNati rasaya mAmiti sa eva / na caiti vinirgrahItuM buddhiviSayamAgataM tu rasaM // 378 // azubhaH zumo vA sparzo na tvAM bhaNati spRza mAmiti sa eva / na caiti vinirgrahItuM kAyaviSayamAgataM tu sparza // 379 // azubhaH zubho vA guNo na tvAM bhaNati budhyaskha mAmiti sa eva / na caiti vinirgrahItuM buddhiviSayamAgataM tu guNaM // 380 // azubhaM zubhaM vA dravyaM na tvAM bhaNati budhvasva mAmiti sa eva / na caiti vinirgrahItuM buddhiviSayamAgataM dravyaM // 381 // ettattu jJAtvA upazamaM naiva gacchati muuddhH| vinirgrahamanAH parasyaM ca khayaM ca buddhiM zivAmaprAptaH // 382 // yatheha bahiroM ghaTAdiH, devadatto yajJadattamiva haste gRhItvA 'mAM prakAzaya' iti svaprakAzane na pradIpaM prayojayati / naca pradIpopyayaHkAMtopalakRSTAyaHsUcIvat khasthAtarAgasahajaparamAnaMdarUpaM zivazabdavAcyaM sukhaM cAprApta iti / kiMca, yathAyaskAMtopalAkRSTA sUcI svasthAnAtpracyutyAyaskAMtopalapASANasamIpaM gacchati tathA zabdAdayazcittakSobharUpavikRtikaraNArtha jIvasamIpaM na gacchaMti / jIvo'pi tatsamIpaM na gacchati kiM tu svasthAne svasvarUpeNaiva tiSThati / evaM vastusvabhAve satyapi yadajJAnI jIva udAsInabhAvaM muktvA rAgadveSau karoti tadajJAnamiti / he bhagavan pUrva baMdhAdhikAre bhaNitaM-"evaM NANI suddho Na sayaM pariNamadi rAyamAdIhiM / rAijadi aNNehiM du so rattAdiehiM bhAvehiM // 1 // " ityAdi rAgAdInAmakartA jJAnI, paradravyajanitA rAgAdayaH ityuktaM / atra tu svakIyabuddhidoSajanitA rAgAdayaH pareSAM dUSaNaM nAstIti pUrvAparahI vicitra pariNatiko prApta hue haiM unake vikArake liye manohara tathA amanohara bAhyapadArtha kiMcinmAtra bhI nahIM kalpanA kiye jAte / isIprakAra AtmA dIpakakI taraha paradravyake prati nitya hI udAsIna hai / aisI hI vastukI maryAdA hai| taubhI jo rAgadveSa upajAtA hai vaha ajJAna hai // bhAvArtha-AtmA zabdako sunakara rUpako dekhakara gaMdhako sUMghakara rasako AsvAdakara sparzako sparzakara guNadravyako jAnakara bhalA burA mAna rAgadveSa upajAtA hai so yaha ajJAna hai / kyoMki ve zabdAdika to jar3a pudgaladravyake guNa haiM so AtmAko kucha kahate nahIM ki hamako grahaNa karo / aura AtmA bhI svayaM apane pradezoMko chor3a unake grahaNa karaneko unameM jAtA nahIM hai / jaise unake samIpa nahIM honepara jAnatA hai vaise hI samIpa honepara bhI jAnatA hai / AtmAke vi Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 9] smysaarH| 483 nAtpracyutya taM prakAzayitumAyAti / kiM tu vastusvabhAvasya pareNotpAdayitumazakyatvAt paramutpAdayitumazakyatvAcca yathA tadasannidhAne tathA tatsaMnidhAne'pi svarUpeNaiva prakAzate / svarUpeNaiva prakAzamAnasya cAsya vastusvabhAvAdeva vicitrAM pariNatimAsAdayan kamanIyo'kamanIyo vA ghaTapaTAdirna manAgapi vikriyAyai kalpyate / tathA bahirarthaH zabdo rUpaM gaMdho rasaH sparzo guNadravye ca devadatto yajJadattamiva haste gRhItvA mAM zRNu mAM pazya mAM jighra mAM rasaya mAM sparza mAM budhyasveti svajJAne nAtmAnaM prayojayati / nacAtmApyayaHkAMtopalakRSTAyaHsUcIvat svasthAnAtpracyutya tAn jJAtumAyAti / kiMtu vastusvabhAvasya pareNotpAdayitumazakyatvAt paramutpAdayitumazaktatvAcca yathA tadasannidhAne tathA tatsannidhAne'pi svarUpeNaiva jAnIte / svarUpeNa jAnatazcAsya vastusvabhAvAdeva virodhaH ? atrottaramAha-tatra baMdhAdhikAravyAkhyAne jJAnijIvasya mukhyatvAt jJAnI tu rAgAdibhirna pariNamati tena kAraNena paradravyajanitA bhaNitAH / atra cAjJAnijIvasya mukhyatA sa cAjJAnI jIvaH svakIyabuddhidoSeNa paradravyanimittamAtramAzritya rAgAdibhiH pariNamati, tena kAraNena pareSAM zabdAdipaMceMdriyaviSayANAM dUSaNaM nAstIti bhaNitaM / tataH kAraNAt pUrvAparavirodho nAsti iti kArake liye kucha bhI nahIM hai / jaise dIpaka ghaTapaTAdiko prakAzatA hai usItaraha AtmA unako jAnatA hai aisA vastukA svabhAva hai / to bhI AtmA rAgadveSa upajAtA hai yaha ajJAna hI hai // aba isI arthakA kalazarUpa 222 vAM kAvya kahate haiM-pUrNe ityAdi / artha-yaha jJAnI pUrNa eka acyuta zuddha (vikArase rahita) aise jJAnasvarUpa jisakI mahimA hai aisA hai / aisA jJAnI jJeya padArthoMse kucha bhI vikArako nahIM prApta hotA / jaise dIpaka prakAzane yogya ghaTapaTAdi padArthoMse vikArako nahIM prApta hotA usataraha / aisI vastukI maryAdAke jJAnakara rahita jinakI buddhi hai aise ajJAnI jIva apanI svAbhAvika udAsInatAko kyoM chor3ate haiM aura rAgadveSamaya kyoM hote haiM ? aisA AcAryane soca kiyA hai // bhAvArtha-jJAnakA svabhAva jJeyako jAnanekA hI hai / jaise dIpakakA svabhAva ghaTapaTa Adiko prakAzanekA hai / yaha vastusvabhAva hai / jJeyako jAnane mAtrase jJAnameM vikAra nahIM hotA / aura jo jJeyako jAnakara bhalA burA mAna AtmA rAgI dveSI vikArI hotA hai so yaha ajJAna hai| isIse AcAryane soca kiyA hai ki vastukA svabhAva to aisA hai para yaha AtmA ajJAnI hokara rAgadveSa rUpa kyoM pariNamatA hai ? apanI svAbhAvika udAsInatA avasthArUpa kyoM nahIM rahatA ? / so yaha AcAryakA soca karanA yukta ( ThIka ) hai / kyoMki jabataka zubha rAga hai tabataka prANiyoMko ajJAnase duHkhI dekha karuNA utpanna hotI hai taba soca Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 484 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [ sarvavizuddhajJAnavicitrAM pariNatimAsAdayaMtaH kamanIyA akamanIyA vA zabdAdayo bahirA na manAgapi vikriyAyai kalpyeran / evamAtmA paraM prati udAsIno nityameveti vastusthitiH, tathApi yadrAgadveSau tadajJAnaM / "pUrNaikAcyutazuddhabodhamahimA bodho na bodhyAdayaM / yAyAtkAmapi vikriyAM tata ito dIpaH prakAzyAdiva / tadvastusthitibodhabaMdhyadhiSaNA ete kimajJAnino rAgadveSamayIM bhavaMti sahajAM muMcaMtyudAsanitAM // 222 // rAgadveSavibhAvamuktamahaso nityaM svabhAvaspRzaH pUrvAgAmisamastakarmavikalA bhinnAstadAtvodayAt / dUrArUDhacaritravaibhavabalAcaMcaccidarcirmayIM viMdanti svarasAbhiSiktabhuvanAM jJAnasya saMcetanAM // 223 // " // 373-382 // evaM nizcayavyavahAramokSamArgabhUtaM nizcayakAraNasamayasAravyavahArakAraNasamayasAradvayamajAnan sannajJAnI jIvaH svakIyabuddhidoSeNa rAgAdibhiH pariNamati / pareSAM zabdAdInAM dUSaNaM nAstIti vyAkhyAnamukhyatvena navamasthale gAthAdazakaM gataM // 373-382 // atha mithyAtvarAgAdipariNatajIvasyAjJAnacetanA kevalajJAnAdiguNapracchAdakaM karmabaMdha janayatIti pratipAdayati; bhI hotA hai // aba agale kathanakI sUcanikArUpa 223 vAM kAvya kahate haiMrAgadveSa ityAdi / artha-jJAnI haiM ve rAgadveSarUpa vibhAva unakara rahita tejavAle haiN| nitya hI apane caitanya camatkAra mAtra svabhAvako sparzanevAle haiN| pUrva kiye jo samastakarma aura AgAmI hoMge jo samasta karma unase rahita haiM / tathA vartamAna kAlameM AyA jo karmakA udaya usase bhinna haiM / aise jJAnI atizayakara aMgIkAra kiye cAritrakA jo vibhava samasta paradravyakA tyAga usake balase jJAnakI samyak prakAra cetanAko anubhavate haiM / kaisI hai jJAnacetanA ? jo camakatI (jAgatI) caitanyarUpa jyotimayI hai tathA apane jJAnarUpa rasakara jisane tIna lokako sIMcA hai // bhAvArtha-jinakA rAga dveSa gayA aura apane caitanyasvabhAvakA aMgIkAra huA tathA atIta anAgata vartamAna kamakA mamatva gayA aise jJAnI saba paradravyase jude hokara cAritrako aMgIkAra karate haiN| usake balase karmacetanA aura karmaphala cetanAse judI jo apanI caitanyake pariNamana svarUpa jJAnacetanA usakA anubhava karate haiN| yahAM tAtparya yaha jAnanA ki pahale to karmacetanA aura karmaphalacetanAse bhinna apanI jJAnacetanAkA svarUpa Agama anumAna svasaMvedana pramANase jAne aura usakA zraddhAna (pratIti ) dRDha kare / so yaha to avirata dezavirata pramatta avasthAmeM bhI hotA hai / jaba apramatta avasthA hotI hai taba apane svarUpakA hI dhyAna karatA hai usa samaya jJAnacetanAkA jaisA zraddhAna kiyA thA usameM lIna hotA hai / taba zreNI caDha kevalajJAna upajAya sAkSAt jJAnacetanArUpa hotA hai / aisA jAnanA // 373 se 382 taka // Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 445 adhikAraH 9) smysaarH| kammaM jaM puvvakayaM suhaasuhmnneyvisthrvisesN| tatto Niyattae appayaM tu jo so paDikamaNaM // 383 // kammaM jaM suhamasuhaM jami ya bhAvani vajjhai bhavissaM / tatto Niyattae jo so paJcakkhANaM havai ceyA // 384 // jaM suhamasuhamudiNNaM saMpaDi ya aNeyavittharavisesaM / taM dosaM jo ceyai so khalu AloyaNaM ceyA // 385 // NicaM paJcakkhANaM kuvvai NicaM ya paDikkamadi jo| NicaM Aloceyai so hu carittaM havai ceyA // 386 // karma yatpUrvakRtaM zubhAzubhamanekavistaravizeSaM / tasmAnnivartayatyAtmAnaM tu yaH sa pratikramaNaM // 383 // Niyattade appayaM tu jo ihalokaparalokAkAMkSArUpakhyAtipUjAlAbhadRSTazrutAnubhUtabhogakAMkSAlakSaNanidAnabaMdhAdisamastaparadravyAlaMbanotpanna zubhAzubhasaMkalpavikalparahite zUnye vizuddhajJAnadarzanasvabhAvAtmatattvasamyakzraddhAnajJAnAnubhavanarUpAbhedaratnatrayAtmanirvikalpaparamasamAdhisamutpannavItarAgasahajaparamAnaMdasvabhAvasukharasAsvAdasamarasIbhAvapariNAmena sAlaMbane bharitAvasthe kevalajJAnAdyanaMtacatuSTayavyaktirUpasya kAryasamayasArasyotpAdake kAraNasamayasAre sthitvA yaH kartA, AtmAnaM karmatApannaM nivartayati / kasmAtsakAzAt ? kammaM jaM puvvakayaM suhAsuhamaNeyavittharavisesaM tatto zubhAzubhamUlottaraprakRtibhedenAnekavistara vistIrNa pUrvakRtaM yatkarma tasmAt so pa. aba isa arthako gAthAmeM kahate haiM; vahAMpara atIta karmase mamatva chor3anA pratikramaNa hai, AgAmI na karanekI pratijJA kare vaha pratyAkhyAna hai, vartamAna karma jo udayameM AyA hai usakA mamatva choDe vaha AlocanA hai / aisA cAritrakA vidhAna hai usako kahate haiM;-[pUrvakRtaM ] pahale atIta kAlameM kiye [ yat ] jo [zubhAzubhaM] zubha azubha [ anekavistaravizeSa ] jJAnAvaraNa Adi aneka prakAra vistAra vizeSarUpa [karma] karma haiM [tasmAt ] unase [yaH tu] jo cetayitA [AtmAnaM nivartayati ] apane AtmAko chur3AtA hai [ saH] vaha AtmA [pratikramaNaM] pratikramaNasvarUpa hai [ca ] aura [ yat bhaviSyat ] jo AgAmI kAlameM [zubhaM azubhaM] zubha tathA azubha [karma ] karma [ yasmin bhAve ] jisa bhAvake honepara [badhyate ] baMdhe [ tasmAt ] usa apane bhAvase [yaH cetayitA ] jo jJAnI [nivartate ] chUTai [saH ] vaha AtmA. [pratyAkhyAnaM bhavati ] pratyAkhyAnasvarUpa hai / [ca ] aura [ yat saMprati ] jo vartamAna kAlameM [ zubhaM azubhaM] zubha azubha karma [ anekavistaravizeSa ] aneka prakAra jJAnAvaraNAdi vistArarUpa vize Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 486 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [sarvavizuddhajJAnakarma yacchubhamazubhaM yasmiMzca bhAve badhyate bhaviSyat / tasmAnnivartate yaH sa pratyAkhyAnaM bhavati cetayitA // 384 // yacchubhamazubhamudIrNaM saMprati cAnekavistaravizeSaM / taM doSaM yaH cetayate sa khalvAlocanaM cetayitA // 385 // nityaM pratyAkhyAnaM karoti nityaM pratikrAmati yazca / nityamAlocayati sa khalu caritraM bhavati cetayitA // 386 // yaH khalu pudgalakarmavipAkabhavebhyo bhAvebhyazcetayitAtmAnaM nivartayati sa tatkAraNabhUtaM pUrvakarma pratikrAman svayameva pratikramaNaM bhavati / sa eva tatkAryabhUtamuttaraM karma pratyA DikamaNaM sa puruSa evAbhedanayena nizcayapratikramaNaM bhavatItyarthaH / Niyattade jo anaMtajJAnAdisvarUpAtmadravyasamyakzraddhAnajJAnAnubhUtisvarUpAbhedaratnatrayalakSaNe paramasAmAyike sthitvA yaH kartA AtmAnaM nivartayati / kasmAtsakAzAt ? kammaM jaM suhamasuhaM jahmi ya bhAvahmi vajjhadi bhavissaM tatto zubhAzubhAnekavistara vistIrNaM bhaviSyatkarma yasminmithyAtvAdirAgAdipariNAme sati badhyate tasmAt so paJcakkhANaM have cedA sa evaMguNaviziSTastapodhana evAbhedanayena nizcayapratyAkhyAnaM bhavatIti vijJeyaM / jo vedadi nityAnaMdaikasvabhAvazuddhAtmasamyaktraddhAnajJAnAnuSThAnarUpAbhedaratnatrayAtmake sukhaduHkhajIvitamaraNAdiviSaye sarvopekSAsaMyame sthitvA yaH SoMko liye hue [ udIrNa ] udaya AyA hai [ taM doSaM ] usa doSako [ yaH cetayitA] jo jJAnI [cetayate ] anubhavatA hai usakA svAmipanA kartApanA chor3atA hai [saH khalu ] vaha AtmA nizcayase [AlocanaM ] AlocanAsvarUpa hai [ca yaH] isataraha jo [cetayitA] AtmA [ nityaM pratyAkhyAnaM karoti ] nitya pratyAkhyAna karatA hai [nityaM pratikrAmati ] nitya pratikramaNa karatA hai [ nityaM Alocayati ] nitya AlocanA karatA hai [saH khalu ] vaha cetayitA nizcayakara [cAritraM bhavati ] cAritra svarUpa hai // TIkA-jo AtmA pudgala karmake udayase hue bhAvoMse apane AtmAko chur3Aye usa bhAvako kAraNabhUta pUrva (atIta) kAlameM kiye karmako pratikramaNarUpa karatA huA Apa hI pratikramaNasvarUpa hotA hai / vahI AtmA pUrvakarmakA kAryabhUta jo AgAmI baMdhanevAlA karma usako pratyAkhyAnarUpa karatA ( tyAgatA huA) Apa hI pratyAkhyAnasvarUpa hotA hai / tathA vahI AtmA vartamAna karmake udayase apaneko atyaMta bhedakara anubhava karatA huA pravartatA hai vaha Apa hI AlocanAsvarUpa hotA hai / aise yaha AtmA nitya pratikramaNa karatA huA, nitya pratyAkhyAna karatA huA, nitya AlocanA karatA huA pUrvakarmake kAryarUpa aura AgAmI karmake kAraNarUpa bhA Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 9] smysaarH| cakSANaH pratyAkhyAnaM bhavati / sa eva vartamAnakarmavipAkamAtmano'tyaMtabhedenopalabhamAnaH, AlocanA bhavati / evamayaM nityaM pratikrAman, nityaM pratyAcakSANo nityamAlocayaMzca pUrvakarmakAryebhya uttarakarmakaraNebhyo bhAvebhyotyaMta nivRttaH, vartamAnaM karmavipAkamAtmano'tyaMtabhedenopalabhamAnaH svasminneva khalu * jJAnasvabhAve niraMtaracaraNAcAritraM bhavati / cAritraM tu bhavan svasya jJAnamAtrasya cetanAt svayameva jJAnacetanA bhavatIti bhaavH| kartA vedayatyanubhavati jAnAti / kiM jAnAti / jaM yatkarma taM tat / kena rUpeNa ? dosaM doSoyaM mama svarUpaM na bhavati / kathaMbhUtaM karma ? udiNNaM udayAgataM / punarapi kathaMbhUtaM ? suhamasuhaM zubhAzubhaM / punazca kiMrUpaM ? aNeyavittharavisesaM mUlottaraprakRtibhedenAnekavistaravistIrNa / saMpaDiya saMprati kAle khalu sphuTaM / so AloyaNaM cedA sa ceta? yitA puruSa evAbhedenayena nizcayAlocanaM bhavatIti jJAtavyaM / NicaM pacakkhANaM kuvvadi NicaMpi jo paDikkamadi NicaM alocediya nizcayaratnatrayalakSaNe zuddhAtmasvarUpe sthitvA yaH kartA pUrvoktanizcayapratyAkhyAnapratikramaNAlocanAnuSThAnAni nityaM sarvakAlaM karoti voMse atyaMta nivRttisvarUpa huA vartamAna karmake udayase Apako atyaMta bhedakara pAtA huA apane jJAnasvabhAvameM hI niraMtara pravartanese Apa hI cAritrasvarUpa hotA hai / aise cAritrarUpa hotA apaneko jJAnamAtra anubhavanese Apa hI jJAnacetanAsvarUpa hotA hai . aisA tAtparya hai // bhAvArtha-yahAM nizcaya cAritrakA pradhAnatAse kathana hai / vahAM cAritrameM pratikramaNa pratyAkhyAna AlocanAkA vidhAna hai| unameMse lage hue doSase AtmAko nivartana karanA vaha pratikramaNa hai, AgAmI doSa lagAnekA tyAga karanA vaha pratyAkhyAna hai aura vartamAna doSase AtmAko judA karanA vaha AlocanA hai / so nizvayakara vicAriye taba tInoM kAla saMbaMdhI karmoMse AtmAko bhinna jAnanA zraddhanA anubhavanA / aisA karanese AtmA hI pratikramaNa hai, AtmA hI pratyAkhyAna hai, AtmA hI AlocanA hai / ina tInoM svarUpa niraMtara AtmAkA anubhavana vahI cAritra hai / aura nizcaya cAritra hI jJAnacetanAkA anubhavana hai| isI anubhavase sAkSAt jJAnacetanAsvarUpa kevalajJAnamaya AtmA prakaTa hotA hai| aba jJAna cetanA aura ajJAna cetanA jo karmacetanA karmaphala cetanA inakA svarUpa pragaTa karate haiM usakI sUcanikAkA 224 vAM kAvya kahate haiM-jJAnasya ityAdi / artha-jJAnakI cetanAkara hI jJAna atyaMta zuddha niraMtara prakAzatA hai aura ajJAnakI cetanAkara baMdha daur3atA huA jJAnakI zuddhatAko rokatA hai nahIM hone detA // bhAvArtha-saMcetana arthAt jo jahAM jisase ekAgra ho usItarapha anubhavarUpa svAda liyA kare vaha usa svarUpa cetanA kahA jAtA hai| so jaba jJAnase hI ekAgra upayukta ho usItarapha ceta rakhe vaha to jJAnacetanA hai / isase to Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488 rAyacandra jainazAstramAlAyAm / [ sarvavizuddhajJAna "jJAnasya saMcetanayaiva nityaM prakAzate jJAnamatIva zuddha / ajJAnasaMcetanayA tu dhAvan arrer zuddhi niruNaddhi baMdhaH // 224 // // 383-386 // vedato kammaphala appANaM kuNai jo du kammaphalaM / so taM puNovi baMdhai vIyaM dukkhassa aTThavihaM // 387 // vedato kammaphalaM mae karya muNai jo du kammaphalaM / so taM puNovi baMdhai vIyaM dukkhassa aTThavihaM // 388 // vedato kammaphalaM suhido duhido ya havadi jo cedA / so taM puNovi baMdha vIyaM dukkhassa aTThavihaM // 389 // so caritaM havadi cedA sa cetayitA puruSa evAbhedanayena nizcayacAritraM bhavati / du kasmAt ? iti cet zuddhAtmasvarUpe caraNaM cAritramiti vacanAt / evaM nizcayapratikramaNapratyAkhyAnAlocanAcAritravyAkhyAnarUpeNASTamasthale gAthAcatuSTayaM gataM // 383 / 384|385 / 386 // atheMdriyamanoviSayeSu rAgadveSau mithyAjJAnapariNata eva jIvaH karotItyAkhyAti; -- jJAnAjJAnabhedena cetanA tAvad dvividhA bhavati / iyaM tAvadajJAna cetanA gAthAtrayeNa kathyate - udayAgataM zubhAzubhaM karma vedayannanubhavan sannajJA nijIvaH svasthabhAvAd bhraSTo bhUtvA madIyaM karmeti bhaNati / mayA kRtaM 1 jJAna atyaMta zuddha ho prakAzatA hai-- kevalajJAna utpanna ho jAtA hai taba saMpUrNa jJAna cetanA nAma pAtA hai / aura ajJAnarUpa jo karma aura karmaphalarUpa upayoga usako karanA usI tarapha ekAgra ho anubhava karanA vaha ajJAna cetanA hai / isase karmakA baMdha hotA hai| vaha jJAnakI zuddhatAko rokatA hai / / 383 se 386 taka // - aba isa kathanako gAthAse kahate haiM; - [ yaH tu ] jo AtmA [ karmaphalaM vedayamAnaH ] karmake phalako anubhavatA huA [ karmaphalaM AtmAnaM karoti ] karmaphalako AparUpa hI karatA hai mAnatA hai [ saH ] vaha [ punarapi ] phira bhI [du:khasya bIjaM ] duHkhakA bIja [ aSTavidhaM tat ] jJAnAvaraNAdi ATha prakArake karmako [ badhnAti ] bAMdhatA hai / [ yastu ] jo [ karmaphalaM vedayamAnaH ] karmake phalako vedatA huA AtmA [ karmaphalaM mayA kRtaM jAnAti ] usa karmaphalako aisA ki yaha maiMne kiyA hai [ sa punarapi 0 ] vaha phira bhI0.... / [ yaH cetayitA ] jo AtmA [ karmaphalaM vedayamAnaH ] karmake phalako vedatA huA [ sukhitaH ca duHkhitaH ] sukha aura duHkhI [ bhavati ] hotA [ saH0 ] vaha cetayitA ..... / / TIkA - jJAnase anya jo anya bhAva usameM aisA anubhava kare mAne ki yaha maiM hUM baha ajJAna cetanA hai / vaha do prakArakI hai-karmacetanA karmaphalacetanA / unameM se jJAna sivAya anya bhAvoM meM aisA anubhave ( mAne ) ki isako maiM karatA hUM yaha to karma cetanA Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 9 ] samayasAraH / vedayamAnaH karmaphalamAtmanaM karoti yastu karmaphalaM / satatpunarapi badhnAti bIjaM duHkhasyASTavidhaM // 387 // vedayamAnaH karmaphalaM mayA kRtaM jAnAti yastu karmaphalaM / sa tatpunarapi badhnAti bIjaM duHkhasyASTavidhaM // 388 // vedayamAnaH karmaphalaM sukhito duHkhitazca bhavati cetayitA / sa tatpunarapi badhnAti bIjaM duHkhasyASTavidhaM // 389 // 489 jJAnAdanyatredamahamiti cetanaM ajJAnacetanA / sA dvidhA karmacetanA karmaphalacetanA ca / tatra jJAnAdanyatredamahaM karomIti cetanaM karmacetanA / jJAnAdanyatredaM vedaye'hamiti cetanaM karmaphalacetanA / sA tu samarasApi saMsArabIjaM / saMsArabIjasyASTavidhakarmaNo bIjatvAt / tato mokSArthinA puruSeNAjJAnacetanApralayAya sakalakarmasaMnyAsa bhAvanAM sakalakarmaphalasaMnyAsabhAvanAM ca nATayitvA svabhAvabhUtA bhagavatI jJAnacetanaivaikA nityameva nATayitavyA / tatra tAvatsakalakarmaphalasaMnyAsabhAvanAM nATayati- " kRtakAritAnumananaistrikAlaviSayaM manovacanakAyaiH / parihRtya karma sarvaM paramaM naiSkarmyamavalaMbe // 225 // " karmeti ca bhaNati / sa jIvaH punarapi tadaSTavidhaM karma baghnAti / kathaMbhUtaM ! bIjaM kAraNaM / kasya ? duHkhnsy| iti gAthAdvayenAjJAnarUpA karmabhAvacetanA vyAkhyAtA / karmacetanA ko'rthaH ? hai aura jJAnake sivAya anya bhAvoM meM aisA anubhave ki isako maiM bhogatA hUM vaha karmaphala cetanA hai / ye donoM hI ajJAna cetanA hai vaha saMsArakA bIja hai / kyoMki saMsArakA bIja ATha prakAra jJAnAvaraNAdi karma hai usakA yaha ajJAna cetanA bIja hai / isase karma baMdhate haiM / isaliye jo mokSako cAhanevAlA puruSa hai usako ajJAna cetanAkA nAza karaneke liye saba karmoMke chor3a denekI bhAvanAko nacAkara phira samasta karmoM ke phalake tyAgakI bhAvanAko nacAkara apanA svabhAvabhUta jo jJAnavatI bhagavatI eka jJAnacetanA usIko niraMtara nRtya karAnA cAhiye / vahAM prathama hI sakala kamoMke saMnyAsakI bhAvanAko nacAte haiN| usakA kalazarUpa 225 vAM kAvya hai-- kRta ityAdi / artha - bhatIta anAgata vartamAnakAla saMbaMdhI sabhI karmoMko kRta kArita anumodanA aura mana vacana kAyase chor3akara utkRSTa niSkarma avasthAko maiM avalaMbana karatA hUM / isaprakAra saba kamaukA tyAga karanevAlA jJAnI pratijJA karatA hai / aba saba kamake tyAga karaneke kRta kArita anumodanA aura mana vacana kAyakara unacAsa bhaMga ( bheda ) hote haiM / vahAM atIta kAla saMbaMdhI karmake tyAga karaneko pratikramaNa kahA hai usako prathama unacAsa bhaMga kara kahate haiM / TIkAmeM saMskRta pATha yadahaM ityAdi hai-- artha -- pratikramaNa karanevAlA kahatA hai ki jo maiMne pApakarma atIta kAlameM kiyA thA aura anyako preraNAkara karAyA thA tathA 62 samaya0 Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 490 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [ sarvavizuddhajJAnayadahamakArSa yadacIkaraM yatkurvatamapyanyaM samanvajJAsiSaM manasA * vAcA ca kAyena ceti tanmithyA me duSkRtamiti 1 yadahamakArSa yadacIkaraM yatkurvatamapyanyaM samanvajJAsiSaM manasA vAcA ca tanme mithyA duSkRtamiti 2 yadahamakArSa yadacIkaraM yatkurvatamapyanyaM samanvajJAsiSaM manasA ca kAyena ceti tanmithyA me duSkRtamiti 3 yadahamakArSa yadacIkaraM yatkurvatamapyanyaM samanvajJAsiSaM vAcA ca kAyena ceti tanmithyA me duSkRtamiti 4 yadahamakArSa iti cet madIyaM karma mayA kRtaM karmetyAdyajJAnabhAvena-IhApUrvakamiSTAniSTarUpeNa niruparAgazuddhAtmAnubhUticyutasya manovacanakAyavyApArakaraNaM yat , sA baMdhakAraNabhUtA karmacetanA bhaNyate / udayAgataM karmaphalaM vedayan zuddhAtmasvarUpamacetayan manojJAmanojeMdriyaviSayanimittena yaH sukhito duHkhito vA bhavati sa jIvaH punarapi tadaSTavidhaM karma badhnAti / kathaMbhUtaM ? bIjaM kAraNaM / kasya ? duHkhasya / ityekagAthayA karmaphalacetanA vyAkhyAtA / karmaphalacetanA ko'rthaH ? iti cet svasthabhAvarahitenAjJAnabhAvena yathA saMbhavaM vyaktAvyaktasvabhAvenehApUrvakamiSTAniSTavikalparUpeNa karate hue dUsareko bhalA jAnA thA manase vacanase kAyase vaha merA pApakarma mithyA hove // bhAvArtha-pApakarmako saMsArakA bIja jAna heya buddhi AI taba mamatva chor3A yahI mithyA karanA hai| aise yaha eka bhaMga huA / so isakI samasyA esI ki kRta kArita anumodanA ina tInakA to tInakA aMka sthApana karanA aura mana vacana kAya ye bhI tIna isameM lagAye isaliye isakA dUsarA tiyA sthApana kiyA taba tetIsakA aMka huA so isa bhaMgako tetIsakA hai aisA nAma kahanA / 33 / 1 / isItaraha TIkAmeM anya bhaMgoMkA saMskRta pATha hai unakI vacanika karake likhate haiM jo pApakarma maiMne atIta kA. lameM kiyA, anyako preraNAkara karAyA aura anya karate hueko bhalA jAnA manakara vacanakara so pApakarma merA mithyA hove / aisA dUsarA bhaMga hai / yahAM samasyA-kRta kArita anumodanAkA to tiyA hI hai aura manavacana ye do hI lage kAya nahIM lagA isaliye dokA aMka sthApana kiyA taba tiyA duvA aise battIsakA bhaMga nAma huA / 32 / 2 / jo pApakarma maiMne atItakAla meM kiyA anyako preraNAkara karAyA aura karate hue anyako bhalA jAnA manakara kAyakara vaha pApa karma merA mithyA ho| aisA tIsarA bhaMga hai / yahAM kRta kArita anumodanAkA to tiyA hI huA aura manakara kAyakara aise do lage isaliye tiyA dUvA aise isakA nAma battIsakA bhaMga huA yahAM vacana na lagA / 32 / 3 / jo pApakarma atItakAlameM maiMne kiyA anyako preraNAkara karAyA aura karate hue anyako bhI bhalA jAnA vacanakara kAyakara / vaha pApakarma merA mithyA ho / aisA cauthA bhaMga hai / yahAM kRta kArita anumodanAkA to tiyA hI hai aura vacana kAya do lage mana nahIM Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 9] smysaarH| 191 yadacIkaraM yatkurvatamapyanyaM samanvajJAsiSaM manasA ca tanmithyA me duSkRtamiti 5 yadahamakArSa yadacIkaraM yatkurvatamapyanyaM samanvajJAsiSaM vAcA ca tanme mithyA duSkRtamiti 6 yadahamakArSa yadacIkaraM yatkurvatamapyanyaM samanvajJAsiSaM kAyena ca tanmithyA me duSkRtamiti 7 yadahamakArSa yadacIkaraM manasA vAcA ca kAyena ca tanmithyA me duSkRtamiti 8 yadahamakArSa yatkurvatamapyanyaM samanvajJAsiSaM manasA ca vAcA ca kAyena ca tanmithyA me duSkRtamiti 9 yadahamacIkaraM yatkurvatamapyanyaM samanvajJAsiSaM manasA ca vAcA ca harSaviSAdamayaM sukhaduHkhAnubhavanaM yat , sA baMdhakAraNabhUtA karmaphalacetanA bhaNyate / iyaM karmacetanA karmaphalacetanA dvirUpApi tyAjyA baMdhakAraNatvAditi / tatra tayordvayoH karmacetanAkarmaphalacetanayormadhye pUrva tAvannizcayapratikramaNa-nizcayapratyAkhyAna-nizcayAlocanAsvarUpaM yatpUrvaM vyAkhyAtaM tatra sthitvA zuddhajJAnacetanAbalena karmacetanAsaMnyAsabhAvanAM nATayati / karmacetanAtyAga lagA isaliye dUvA huA / isakAraNa isako bhI battIsakA bhaMga khnaa| yahAM taka battIsake tIna bhaMga hue / 32 / 4 / jo pApakarma atItakAla meM maiMne kiyA, anyako preraNAkara karAyA aura karate hueko bhalA jAnA manakara hI vaha pApakarma merA mithyA ho / aisA . pAMcavAM bhaMga huaa| yahAM kRta kArita anumodanAkA to tiyA hI hai aura eka mana hI lagA usakA ekA huA vacana kAya na lagA isaliye isakA nAma isatIsakA bhaMga kahA / 5 / 31 / jo maiMne atItakAlameM pApakarma kiyA, anyako preraNA kara karAyA aura karate hueko bhalA jAnA vacanakara vaha pApakarma merA mithyA ho / aisA chaThA bhaMga huaa| yahAM kRta kArita anumodanAkA to tiyA hI hai aura vacana hI eka lagA, mana kAya na lagA isaliye tiyA ekAkA ikatIsakA bhaMga nAma huA / 6 / 31 / jo maiMne pApakarma atItakAlameM kiyA aura anyako prerakara karAyA tathA anya karate hueko bhalA jAnA kAyakara, vaha pApakarma merA mithyA ho / aisA yaha sAtavAM bhaMga huaa| yahAM kRta kArita anumodanAkA to tiyA hI hai aura kAya eka hI lagA mana vacana na lagA isaliye tiyA ekA isataraha ikatIsakA bhaMga nAma huaa| 7 / 31 // isaprakAra ikatIsake bhI tIna hI bhaMga hue / jo pApakarma maiMne atItakAlameM kiyA, anyako prerakara karAyA mana vacana kAyakara vaha pApakarma merA mithyA ho / aisA yaha AThavAM bhaMga huA / yahAM kRta kArita ye do hI lagAye aura mana vacana kAya tInoM lagAye isaliye dUvA tiyA isaprakAra samasyA teIsakA bhaMga nAma huA / 8 / 23 / jo pApakarma atItakAlameM maiMne kiyA anyako karate hueko bhalA jAnA manavacanakAyakara vaha pApakarma merA mithyA ho / aisA navamAM bhaMga hai / yahAM kRta anumodanA ye do hI liye manavacanakAya tInoM hI lage isaliye dUvA tiyA. aisI teIsakI samasyA huI isakAraNa teIsa kA bhaMga nAma pAyA / 9 / 23 // Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 492 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ sarvavizuddhajJAnakAyena tanmithyA me duSkRtamiti 10 yadahamakArSa yadacIkaraM manasA ca vAcA ca tanmithyA me duSkRtamiti 11 yadahamakArSa yatkurvatamapyanyaM samanvajJAsiSaM manasA ca vAcA ca tanmithyA me duSkRtamiti 12 yadahamacIkaraM yatkurvatamapyanyaM samanvajJAsiSaM manasA ca vAcA ca tanme mithyA duSkRtamiti 13 yadahamakArSa yadacIkaraM manasA kAyena ca tanmithyA me duSkRtamiti 14 yadahamakArSa yatkurvatamapyanyaM samanvajJAsiSaM manasA ca kAyena ca tanmithyA me duSkRtamimiti 15 yadahamacIkaraM yatkurvatamapyanyaM samanva bhAvanAM karmabaMdhavinAzArthaM karotItyarthaH / tadyathA-yadamahamakArSa yadahamacIkaraM yadahaM kurvatamapyanyaM prANinaM samanvajJAsiSaM / kena ? manasA vAcA kAyena tanmithyA me duSkRtamiti SaDsaMyogenaikabhaMgaH / yadahamakArSa yadahamacIkaraM yadahaM kurvatamapyanyaM prANinaM samanujJAsiSaM / kena ? manasA vAcA tanmithyA me duSkRtamiti paMcasaMyogena, ekaikApanayanena bhaMgatrayaM bhavati / saMyogenetyAdyakSasaMcAreNaikonapaMcAzaddhaMgA bhavaMtIti TIkAbhiprAyaH / athavA ta eva sukhopAyena kathyate / kathaM ? jo pApakarma maiMne anyako prerakara karAyA anya karate hueko bhalA jAnA mana vacana kAyakara vaha pApakarma merA mithyA ho / aisA yaha dazavAM bhaMga hai / yahAM kArita anumodanA do hI liye aura manavacanakAya tInoM hI lage isaliye teIsakI samasyAkA bhaMga huaa| 10 / 23 / aise teIsake bhI tIna hI bhaMga hue / jo pApakarma maiMne atItakAlameM kiyA aura anyako prerakara karAyA manavacanakara vaha pApakarma merA mithyA ho / aisA gyArahavAM bhaMga huaa| isameM kRtakArita do liye aura manavacana do lage isaliye do do aisI bAIsakI samasyAse bAIsakA bhaMga nAma kahA hai| 11 / 22 / jo pApakarma maiMne atItakAlameM kiyA aura anyako karate hueko bhalA jAnA manakara vacanakara vaha pApakarma merA mithyA ho aisA bAranAM bhaMga hai / isameM kRta anumodanA do liye manavacana do lage isaliye bAIsakI samasyAse bAIsakA bhaMga kahanA / 12 / 22 / jo pApakarma maiMne atItakAlameM kiyA aura anyako prera karAyA tathA anya karate hueko bhalA jAnA manakara vacanakara vaha pApakarma merA mithyA ho / aisA teravAM bhaMga hai| isameM kRtakArita do liye, mana vacana do lagAye isaliye bAIsakI samasyAse bAIsakA bhaMga nAma pAyA / 13 / 22 / jo maiMne atItakAlameM pApakarma kiyA aura anyako prerakara karAyA manakara kAyakara vaha merA pApakarma mithyA ho / yaha caudavAM bhaMga huaa| isameM kRtakArita do liye, manakAya do lage isaliye bAIsakI samasyAse bAIsakA bhaMga kahanA / 14 / 22 / jo pApakarma maiMne atItakAlameM kiyA aura karate hue anyako bhalA jAnA manakAyakara / aisA paMdrahavAM bhaMga hai / isameM kRta anumodanA liye aura mana kAya lage isaliye bAIsakA bhaMga kahanA / 15 / 22 / jo pApakarma maiMne anyako prerakara karAyA Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 9] smysaarH| 193 jJAsiSaM manasA ca kAyena ca tanmithyA me duSkRtamiti 16 yadahamakArSa yadacIkara vAcA ca kAyena ca tanmithyA me duSkRtamiti 17 yadahamakAeM yatkurvatamapyanyaM samanvajJAsiSaM vAcA ca kAyena ca tanmithyA me duSkRtamiti 18 yadahamacIkaraM yatkurvatamapyanyaM samanvajJAsiSaM vAcA ca kAyena ca tanmithyA me duSkRtamiti 19 yadahamakArSa yadacIkaraM manasA ca tanmithyA me duSkRtamiti 20 yadahamakArSa yatkurvatamapyanyaM samanvajJAsiSaM manasA ca tanmithyA me duSkRtamiti 21 yadahamacIkaraM yatkurvatamapyanyaM iti cet, kRtaM kAritamanumitamiti pratyekaM bhaMgatrayaM bhavati / kRtakAritadvayaM kRtAnumatadvayaM kAritAnumatadvayamiti dvisaMyogena ca bhaMgatrayaM jAtaM / kRtakAritAnumatatrayamiti saMyogenaiko bhaMga iti sptbhNgii| tathaiva manasA vAcA kAyeneti pratyekabhaMgatrayaM bhavati / manovacanadvayaM manaHkAyadvayaM aura anya karate hueko bhalA jAnA manakara kAyakara vaha merA pApakarma mithyA ho / aisA solavAM bhaMga hai / isameM kArita anumodanA liyA, mana kAya lagA isaliye bAI. sakI samasyAse bAIsakA bhaMga nAma hai / 16 / 22 / jo pApakarma maiMne atItakAlameM kiyA aura anyako prerakara karAyA vacanakara kAyakara vaha merA pApakarma mithyA ho / yaha satrahavAM bhaMga hai| isameM kRtakArita liyA vacanakAya lagA isaliye bAIsakI samasyAse bAIsakA bhaMga khnaa| 17 / 22 / jo pApakarma maiMne atItakAlameM kiyA aura anya karate hueko bhalA jAnA vacanakara kAyakara vaha pApakarma merA mithyA ho / yaha aThAravAM bhaMga hai / isameM kRta anumodanA liyA vacana kAya lage isaliye bAIsakI samasyAse bAIsakA bhaMga kahanA / 18 / 22 / jo pApakarma atItakAlameM anyako prerakara maiMne karAyA aura anya karate hueko bhalA jAnA vacanakara kAyakara vaha pApakarma merA mithyA ho| yaha unaIsavAM bhaMga hai / isameM kArita anumodanA ye do liye aura vacana kAya lagA isaliye bAIsakI samasyAse bAIsakA bhaMga kahA jAtA hai / 19 / 22 / isataraha bAIsakI samasyAke nau bhaMga hue / jo maiMne pApakarma atItakAlameM kiyA aura anyako prerakara karAyA eka manase hI vaha pApakarma merA mithyA ho / yaha vIsavAM bhaMga hai| isameM kRtakArita do liye aura eka mana hI lagA isaliye dUA ekAse ikaIsakI samasyAse ikaIsakA bhaMga kahanA / 20 / 21 / jo pApakarma maiMne atItakAlameM kiyA aura anya karate hueko bhalA jAnA manakara vaha pApakarma merA mithyA ho / yaha ikaIsavAM bhaMga hai / isameM kRta anumodanA ye do liye eka mana lagA isaliye ikaIsakI samasyAse ikaIsakA bhaMga kahanA / 21 / 21 / jo pApakarma maiMne atItakAla meM kiyA aura anyako prerakara karAyA tathA karate hue anyako bhalA jAnA manakara vaha merA pApakarma mithyA Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 494 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [ sarvavizuddhajJAnasamanvajJAsiSaM manasA ca tanmithyA me duSkRtamiti 22 yadahamakArSa * yadacIkaraM vAcA ca tanmithyA me duSkRtamiti 23 yadahamakArSa yatkurvatamapyanyaM samanvajJAsiSaM vAcA ca tanmithyA me duSkRtamiti 24 yadahamacIkaraM yatkurvatamapyanyaM samanvajJAsiSaM vAcA ca tanmithyA me duSkRtaM 25 yadahamakArSa yadacIkaraM kAyena ca tanmithyA me duSkRtamiti 26 yadahamakArSa yatkurvatamapyanyaM samanvajJAsiSaM kAyena ca tanmithyA me duSkRtaM 27 yadahamacIkaraM yatkurvatamapyanyaM samanvajJAsiSaM kAyena tanmithyA me duSkRtamiti 28 yadaha vacanakAyadvayamiti dvisaMyogena bhaMgatrayaM jAtaM / manovacanakAyatrayamiti ca trisaMyogenaiko bhaMga iyamapi saptabhaMgI / kRtaM manasA saha, kRtaM vAcA saha, kRtaM kAyena saha, kRtaM manovacanadvayena saha, kRtaM manaHkAyadvayena saha,kRtaM vacanakAyadvayena saha,kRtaM manovacanakAyatrayeNa saheti kRte niruddhe ho / yaha bAIsavAM bhaMga hai / isameM kArita anumodanA ye do liye aura eka mana lagA isaliye ikaIsakI samasyAse ikaIsakA bhaMga nAma hai / 22 / 21 / jo maiMne pApakarma atItakAlameM kiyA aura anyako prerakara karAyA vacanakara, vaha merA pApakarma mithyA ho yaha teIsavAM bhaMga hai / isameM kRta kArita ye do liye aura vacana eka hI lagA usakA dUA ekA aise ikaIsakI samasyAse ikaIsakA bhaMga kahanA / 23 / 21 / jo maiMne pApakarma atItakAlameM kiyA aura anya karate hueko bhalA jAnA vacanakara, vaha pApakarma merA mithyA ho / yaha cauvIsavAM bhaMga hai / isameM kRta anumodanA ye do liye aura eka vacana hI lagAyA isaliye ikaIsakI samasyAse ikaIsakA bhaMga kahanA / 24 / 21 / jo pApakarma maiMne atItakAlameM anyako prerakara karAyA aura karate hue anyako bhalA jAnA vacanakara vaha pApakarma merA mithyA ho / yaha paccIsavAM bhaMga huaa| isameM kArita aura anumodanA ye do liye aura eka vacana hI lagA isaliye ikaIsakI samasyAse ikaIsakA bhaMga huaa| 25 / 21 / jo pApakarma maiMne atItakAlameM kiyA aura anyako prerakara karAyA kAyakara, vaha merA pApakarma mithyA ho / yaha chavIsavAM bhaMga hai / isameM kRtakArita do liye aura eka kAya lagAyA isaliye ikaIsakI samasyAse ika IsakA bhaMga kahanA / 26 / 21 // jo pApakarma atItakAlameM maiMne kiyA aura anya karateko bhalA jAnA kAyakara vaha pApakarma merA mithyA ho / yaha sattAIsavAM bhaMga hai / isameM kRta anumodanA do liye aura eka kAya lagA isaliye ikkIsakI samasyAse ikaIsakA bhaMga nAma kahA / 27 / 21 / jo pApakarma maiMne atItakAlameM anyako prerakara karAyA aura anya karate hueko bhalA jAnA kAyakara vaha pApakarma merA mithyA ho / yaha aThAIsavAM bhaMga hai / isameM kArita anumodanA ye do lekara eka kAya lagAyA isaliye ikaIsakI samasyAse ikaIsakA bhaMga nAma hai / 28 / 21 / aise ikaIsake nau bhaMga . Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 9 ] samayasAraH / 495 makArSa manasA ca vAcAca kAyena ca tanmithyA me duSkRtamiti 29 yadacIkaraM manasA ca vAcA ca kAyena ca tanmithyA me duSkRtaM 30 yatkurvaMtamapyanyaM samanvajJAsiSaM manasA ca vAcAca kAyena ca tanmithyA me duSkRtamiti 31 yadahamakArSa manasA ca vAcA ca kAyena ca tanmithyA me duSkRtamiti 32 yadamacIkaraM manasA ca vAcA ca tanmithyA duSkRtamiti 33 yatkurvaMtamapyanyaM samanvajJAsiSaM manasA ca vAcA ca tanmithyA me duSkRtamiti 34 yadahamakArSa manasA ca kAyena ca tanmithyA me duSkRtamiti 35 yada vivakSite saptabhaMgI jAtA yathA / tathA kArite'pi, tathA anumate'pi, tathA kRtakAritadvaye'pi, tathA kRtAnumatadvaye'pi, tathA kAritAnumatadvaye'pi, tathA kRtakAritAnumatatraye ceti pratyekamanena krameNa mana vacana kAya hue || jo pApakarma atItakAla meM maiMne kiyA manakara vacanakara kAyakara vaha pApakarma merA mithyA ho / yaha unatIsavAM bhaMga hai / isameM kRta eka hI lekara mana vacana kAya tInoM lagAye isaliye terahakI samasyA se terahakA bhaMga kahA / 29 / 13 / jo pApakarma atItakAlameM maiMne anyako prerakara karAyA manavacanakAyakara vaha pApakarma merA mithyA ho / yaha tIsavAM bhaMga hai / isameM kArita eka le mana vacana kAya tInoM lagAye isaliye ekA tiyAse teraha kI samasyA se terahakA bhaMga kahanA / 30 / 13 / jo pApakarma maiMne atIta kAlameM anya karate hueko bhalA jAnA manakara vacanakara kAyakara vaha pApakarma merA mithyA ho / yaha ikatIsavAM bhaMga hai / isameM anumodanA eka tInoM lagAye isaliye teraha kI samasyA se terahakA bhaMga hai / 31 / 13 / aise teraha kI samasyAke tIna bhaMga hue || jo pApakarma atItakAla meM maiMne kiyA mana vacanakara vaha pA pakarma merA mithyA ho / yaha battIsavAM bhaMga hai / isameM kuta eka le manavacana ye do lagAye isaliye bAraha kI samasyAse bArahakA bhaMga kahA jAtA hai / 32 / 12 / jo pApakarma maiMne atItakAlameM anyako prerakara karAyA manakara vacanakara vaha pApakarma merA mithyA ho / yaha tetIsavAM bhaMga hai / isameM kArita eka le mana vacana ye do lagAye isaliye ekA duA aisI bArahakI samasyA se bArahakA bhaMga kahA / 33 / 12 / jo pApakarma atItakAlameM maiMne anyako karate hueko bhalA jAnA manakara vacanakara vaha pApakarma merA mithyA ho / yaha cautIsavAM bhaMga huA / isameM anumodanA eka le mana vana ye do lagAye isaliye ekA duA aisA bArahakA bhaMga kahanA / 34 / 12 / jo pApakarma atItakAla meM maiMne kiyA manakara kAyakara vaha pApakarma merA mithyA ho / yaha paiMtIsavAM bhaMga hai / isameM kRta eka le mana aura kAya ye do lagAye isaliye bArahakI samasyAse bArahakA bhaMga kahanA / 35 / 12 / jo pApakarma atItakAla meM anyako prera Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 496 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [ sarvavizuddhajJAnahamacIkaraM manasA ca kAyena ca tanmithyA me duSkRtamiti 36 yatkurvatamapyanyaM samanvajJAsiSaM manasA ca kAyena ca tanmithyA me duSkRtamiti 37 yadahamakArSa vAcA ca kAyena ca tanmithyA me duSkRtamiti 38 yadahamacIkaraM vAcA ca kAyena ca tanmithyA me duSkRtamiti 39 yatkurvatamapyanyaM samanvajJAsiSaM vAcA ca kAyena ca tanmithyA me duSkRtamiti 40 yadahamakArSa manasA ca tanmithyA me duSkRtaM 41 yadahamacIkaraM manasA ca tanmithyA me duSkRtaM 42 yatkurvatamapyanyaM samanvajJAsiSaM manasA ca tanmithyA me duSkR saptabhaMgI yojanIyA / evaM-ekonapaMcAzaddhaMgA bhavaMtIti pratikramaNakalpaH samAptaH / idAnI pratyAkhyAnakalpaH kathyate-tathAhi-yadahaM kariSyAmi yadahaM kArayiSyAmi yadahaM kurvatamapyanyaM prANi kara karAyA manakara kAyakara vaha pApakarma merA mithyA ho / yaha chattIsavAM bhaMga hai / isameM kArita eka le mana aura kAya ye do lagAye isaliye bArahakI samasyAse bArahakA bhaMga kahanA / 36 / 12 / jo pApakarma atItakAlame maiMne anya karate hueko bhalA jAnA manakara kAyakara vaha pApakarma merA mithyA ho / yaha saiMtIsavAM bhaMga hai / isameM anumodanA eka le mana aura kAya lagAye / isaliye bArahakI samasyAse bArahakA bhaMga kahanA / 37 / 12 / jo pApakarma maiMne atItakAlameM kiyA vacanakara kAyakara vaha pApakarma merA mithyA ho / yaha ar3atIsavAM bhaMga hai / isameM kRta eka le vacana aura kAya do lagAye isaliye bArahakI samasyAse bArahakA bhaMga kahanA / 38 / 12 / jo pApakarma atItalameM maiMne anyako prerakara karAyA vacana kAyakara vaha pApakarma merA mithyA ho / yaha u. natAlIsavAM bhaMga hai / isameM kArita eka le vacana kAya do lagAye isaliye bArahakI samasyAse bArahakA bhaMga kahanA / 39 / 12 / jo pApakarma atItakAlameM maiMne anya karate hueko bhalA jAnA vacanakara kAyakara vaha pApakarma merA mithyA ho / yaha cAlIsavAM bhaMga hai / isameM anumodanA eka le vacana aura kAya ye do lagAye isaliye bArahakI samasyAse bArahakA bhaMga khnaa| 40 / 12 / aise vArahakI samasyAke nau bhaMga hue // jo pApakarma maiMne atItakAlameM kiyA manakara vaha pApakarma bherA mithyA ho // yaha ikatAlIsavAM bhaMga hai / isameM eka kRta le eka mana lagAyA isaliye gyArahakI samasyAse gyArahakA bhaMga kahanA / 41 / 11 / jo pApakarma maiMne atItakAlameM anyako prerakara karAyA manakara vaha pApakarma merA mithyA ho / yaha byAlIsavAM bhaMga hai / isameM eka kArita le eka mana lagAyA isaliye gyAraha kI samasyAse gyArahakA bhaMga kahanA / 42 / 11 / jo pApakarma atItakAlameM maiMne anya karate hueko bhalA jAnA manakara vaha pApakarma merA mithyA ho / yaha tetAlIsavAM bhaMga hai / isameM eka anumodanA le eka mana lagAyA isaliye gyArahakI samasyAse gyArahakA bhaMga huaa| 43 / 11 / jo pApakarma maiMne atItakAlameM kiyA va Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 9] samayasAraH / 497 tamiti 43 yadahamakArSe vAcA ca tanmithyA me duSkRtamiti 44 yadahamacIkaraM vAcA ca tanmithyA me duSkRtamiti 45 yatkurvatamapyanyaM samanvajJAsiSaM vAcA ca tanmithyA me duSkRtamiti 46 yadahamakArSa kAyena ca tanmithyA me duSkRtamiti 47 yadahamacIkaraM kAyena ca tanmithyA me duSkRtamiti 48 yatkurvatamapyanyaM samanvajJAsiSaM kAyena ca naM samanujJAsyAmi / kena ? manasA vAcA kAyena tanmithyA me duSkRtamiti pUrvavat SaTsaMyoge naiko bhaMgaH | yathA yadahaM kariSyAmi yadahaM kArayiSyAmi yadahaM kurvatamapyanyaM prANinaM samanujJAsyAmi / kena ? canakara vaha pApakarma merA mithyA ho / yaha cavAlIsavAM bhaMga hai / isameM eka kRta le eka vacana lagAyA isaliye gyAraha kI samasyA se gyArahakA bhaMga kahanA / 44 / 11 / jo pApakarma atItakAlameM maiMne anyako prerakara karAyA vacanakara vaha pApakarma merA mithyA ho / yaha paiMtAlIsavAM bhaMga hai / isameM kArita eka le eka vacana lagAyA isaliye gyArahakI samasyA se gyArahakA bhaMga kahanA / 45 / 11 / jo pApakarma atItakA - meM maiMne anya karate hueko bhalA jAnA vacanakara vaha pApakarma merA mithyA ho / yaha chayAlIsavAM bhaMga hai / isameM eka anumodanA le eka vacana lagAyA isaliye gyAraha kI samasyA se gyArahakA bhaMga kahanA / 46 / 11 / jo pApakarma atItakAla meM maiMne kiyA kAyakara vaha pApakarma merA midhyA ho / yaha saiMtAlIsavAM bhaMga hai / isameM eka kRta la eka kAya lagAyA isaliye gyArahakI samasyA se gyArahakA bhaMga kahanA / 47 / 11 / jo pApakarma maiMne atItakAlameM anyako prerakara karAyA kAyakara vaha pApakarma merA mithyA ho / yaha ar3atAlIsavAM bhaMga hai / isameM eka kArita le eka kAya lagAyA isaliye gyArahakI samasyA se gyArahakA bhaMga kahanA / 48 / 11 / jo pApakarma atItakAlameM maiMne karate hue anyako bhalA jAnA kAyakara vaha pApakarma merA mithyA ho / yaha unacAsavAM bhaMga hai / isameM eka anumodanA le eka kAya lagAyA isaliye ekA ekAse gyAraha kI samasyA honese gyArahakA bhaMga kahA jAtA hai / 49 / 11 / aise gyAraha ke nau bhaMga hue / isa taraha unacAsa bhaMga haiM / unameM tetIsakI samasyAkA eka 1 / battIsa 3 / ikatIsake tIna 3 / teIsake tIna 3 / bAIsake nau 9 / ikaIsa ke 9 / teraha ke tIna 3 / bAraha ke nau 9 / gyAraha ke nau 9 / isaprakAra saba milakara unacAsa hue / ina unacAsa bhaMgoM kA saMkSepa pATha aisA jAnanA -- kRtakArita anumodanA mana vacana kAyakara / 33 / yaha eka tetIsakI samasyA kA bhaMga // 1 // kRtakArita anumodanA mana vacana - kara 32 / kRtakArita anumodanA mana kAyakara 32 / kRtakArita anumodanA vacana kA - yakara 32 / ye tIna battIsakI samasyAke 3 // kRtakArita anumodanA manakara / 31 / kRtakArita anumodanA vacanakara / 31 / kRtakArita anumodanA kAyakara / 31 / ye ika 63 samaya 0 Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 498 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [saMrvavizuddhajJAnatanmithyA me duSkRtamiti 49 / "mohAdyadahamakArSa samastamapi karma tapratikramya / Amani caitanyAtmani niSkarmaNi nityamAtmanA varte // 226 // " iti pratikramaNakalpaH samAptaH / na karomi na kArayAmi na kurvatamapyanyaM samanujAnAmi manasA ca vAcA ca manasA vAcA ceti tanmithyA me duSkRtamiti pUrvavadekaikApanayanena paMcasaMyogena bhaMgatrayaM bhavati evaM pUrvoktakrameNa-ekonapaMcAzaddhaMgA jnyaatvyaaH| iti pratyAkhyAnakalpaH samAptaH / idAnImAlotIsakI samasyAke tIna 3 // kRtakArita manavacana kAyakara / 23 / kRta anumodanA mana vacana kAyakara / 23 / kArita anumodanA manavacana kAyakara / 23 / ye teisakI samasyAke tIna // 3 // kRtakArita mana vacanakara / 22 / kRta anumodanA mana vacanakara / 22 / kArita anumodanA manavacanakara / 22 / kRtakArita mana kAyakara / 22 / kRta anumodanA manakAyakara / 22 / kArita anumodanA manakAyakara / 22 / kRtakArita va. cana kAyakara / 22 / kRta anumodanA vacana kAyakara / 22 / kArita anumodanA vacana kAyakara / 22 / ye nau bAIsakI samasyAke 9 // kRtakArita manakara / 21 / kRta anumodanA manakara / 21 / kArita anumodanA manakara / 21 / kRtakArita vacanakara / 21 / kRtaanumodanA vacanakara / 21 / kArita anumodanA vacanakara / 21 / kRtakArita kAyakara / 21 / kRta anumodanA kAyakara / 21 / kArita anumodanA kAyakara / 21 / ye nau ikaIsakI samasyAke haiM // 9 // kRta mana vacana kAyakara / 13 / kArita manavacanakAyakara / 13 / anumodanA manavacanakAyakara / 13 / ye terahakI samasyAke tIna 3 // kRta manavacanakara / 12 / kArita manavacanakara / 12 / anumodanA manavacanakara / 12 / kRta manakAyakara / 12 / kArita manakAyakara / 12 / anumodanA mnkaaykr| 12 / kRta vacanakAyakara / 12 / kArita vacanakAyakara / 12 / anumodanA vacanakAyakara / 12 / ye nau bArahakI samasyAke haiN| 9 // kRta manakara / 11 / kArita manakara / 11 // anumodanA manakara / 11 / kRta vacanakara / 11 / kArita vacanakara / 11 / anumodanA vacanakara / 11 / kRta kAyakara / 11 / kArita kAyakara / 11 / anumodanA kAyakara / 11 / ye nau gyArahakI samasyAke haiM // 9 // isataraha tetIsakA 1 battIsake 3 ikatIsake 3 teIsake 3 bAIsake 9 ikaIsake 9 teraha ke 3 bArahake 9 gyArahake 9 / saba mila unacAsa hue| aba isa kathanakA kalazarUpa 226 vAM kAvya kahate haiM-mohAya ityAdi / artha-jo maiMne mohase ( ajJAnase) atItakAlameM karma kiye una sabako hI pratikramaNarUpakara saba karmoMse rahita caitanyasvarUpa AtmAmeM Apakara hI niraMtara vartatA huuN| aisA jJAnI anubhava kare // bhAvArtha-atItakAlameM kiye karmakA unacAsa bhaMgarUpa mithyAkAra pratikramaNakara jJAnI jJAnasvarUpa AtmAmeM lIna ho niraMtara anubhava kare usIkA yaha vidhAna hai| mithyA kahanekA prayojana yaha hai ki jaise kisIne pahale dhana Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 9 ] samayasAraH / 499 kAyena ceti 1 na karomi na kArayAmi na kurvaMtamapyanyaM samanujAnAmi manasA ca vAcA ceti 2 na karomi na kArayAmi na kurvatamapyanyaM samanujAnAmipi vAcA ca kAyena ceti 3 na karomi na kArayAmi na kurvatamapyanyaM samanujAnAmi manasA kAyena ceti 4 na karomi na kArayAmi na kurvatamapyanyaM samanujAnAmi manasA ceti 5 na karomi canAkalpaH kathyate tadyathA - yadahaM karomi yadahaM kArayAmi yadahaM kurvaMtamapyanyaM prANinaM samanujAnAmi / kena ? manasA vAcA kAyeneti tanmithyA me duSkRtamiti pUrvavat SaTsaMyoge naikabhaMgaH / tathA yadahaM kamAke ghara meM rakkhA thA pIche usase mamatva chor3A taba usakA bhoganekA abhiprAya nahIM rahA // kamAyA thA jaisA na kamAyA / usItaraha karma bAMdhA thA usako ahita jAna ma matva chor3A usake phalameM lIna na hogA taba bAMdhA taisA na bAMdhA midhyA hI hai aisA jAnanA / isataraha pratikramaNa kalpa hai / aba AlocanA kalpa kahate haiM / vahAM saMskRta TIkAkA pATha aisA hai-- na karomi ityAdi / artha - isameM vartamAna kartApanakA niSedha hai / jo maiM karmako na karatA hUM na anyako prera karAtA hUM aura na anya karate hueko bhI bhalA jAnatA hUM manakara vacanakara kAyakara / aisA prathama bhaMga hai / isameM kRta kArita anumodanA ina tInoMpara mana vacanakAya lagAye isaliye tIna tInake aMkakI samasyA se tetIsakA bhaMga kahanA / 1 / 33 / isItaraha anya bhaMgoM ke bhI saMskRta pATha haiM unakI vacanikA likhate haiM--vartamAna karmako maiM na karatA hUM na anyako prerakara karAtA hUM na anya karate hueko bhalA jAnatA hUM manakara vacanakara / aisA dUsarA bhaMga hai / isameM kRtakArita anumodanA ina tInoMpara mana vacana ye do lagAye isaliye battIsakI samasyAkA bhaMga kahanA / 2 / 32 / vartamAna karmako maiM na karatA hUM na anyakUM prerakara karAtA hUM aura anya karate hueko bhalA bhI nahIM jAnatA manakara kAyakara / aisA tIsarA bhaMga hai / isameM kRtakArita anumodanApara mana kAya lagAye taba battIsakI samasyAkA bhaMga huA | 3 | 32 / vartamAna karmako maiM nahIM karatA anyako prerakara karAtA bhI nahIM / aura anya karate hueko bhalA bhI nahIM jAnatA vacanakara kAyakara / aisA cauthA bhaMga hai / isameM kRta kArita anumodanA- ina tInoMpara vacana kAya ye do lagAye taba battIsakI samasyAkA bhaMga huA / 4 / 32 / aise battIsakI samasyA ke tIna bhaMga hue| vartamAna karmako maiM nahIM karatA anyako prerakara karAtA nahIM anya karate hueko bhalA bhI nahIM jAnatA mnkr| aisA pAMcavAM bhaMga hai / isameM kRtakArita anumodanA ina tInoMpara eka mana lagA isaliye ikatIsakI samasyAkA bhaMga huA / 5 / 31 / vartamAna karmako maiM karatA nahIM anyako prerakara karAtA nahIM aura anya karate hueko bhalA bhI nahIM jAnatA vacanakara / aisA chaThA bhaMga hai| isameM kRtakArita anumodanA ina tInoM I 1 Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 rAyacandrajaimazAstramAlAyAm / [ sarvavizuddhajJAna - na kArayAmi na kurvatamapyanyaM samanujAnAmi vAcA ceti 6 na karomi na kArayAmi na kurvatamapyanyaM samanujAnAmi kAyena ceti 7 na karomi na kArayAmi manasA ca vAcA ca kAyena ceti 8 na karomi na kurvatamapyanyaM samanujAnAmi manasA ca vAcA ca kAyena ceti 9 na kArayAmi na kurvatamapyanyaM samanujAnAmi manasA ca vAcA ca kAyena ceti 10 na karomi na kArayAmi manasA ca vAcA ceti 11 na karomi na kurvatamapyanyaM samanujAnAmi manasA ca vAcA ceti 12 na kArayAmi na kurvatamapyanyaM samanujAnAmi karomi yadahaM kArayAmi yadahaM kurvatamapyanya prANinaM samanujAnAmi, kena ? manasA vAceti tanmithyA me duSkRtamiti-ekaikApanayanena paMcasaMyogena bhaMgatrayaM bhavati / evaM pUrvoktaprakAreNa ekonapaM. para eka vacana lagA isaliye ikatIsakI samasyAkA bhaMga kahanA / 6 / 31 / vartamAna karmako maiM karatA nahIM, anyako prerakara karAtA nahIM, anya karate hueko bhalA nahIM jA. natA kaaykr| yaha sAtavAM bhaMga hai / isameM kRtakArita anumodanA ina tInoMpara eka kAya lagAyA isaliye ikatIsakI samasyAkA bhaMga huA / 7 / 31 / aise ikatIsakI samasyAke tIna bhaMga hue // vartamAna karmako maiM karatA nahIM hUM anyako prerakara karAtA nahIM hUM manakara vacanakara kAyakara / yaha AThavAM bhaMga hai / isameM kRtakArita ina donoMpara mana vacanakAya tInoM lagAye isaliye teIsakI samasyAkA bhaMga kahanA / 8 / 23 / vartamAna karmako maiM karatA nahIM hUM anya karate hueko bhalA nahIM jAnatA mana kara vacanakara kAyakara / yaha nauvAM bhaMga hai / isameM kRta anumodanA ina donoM para mana vacana kAya tInoM lagAye isaliye teIsakI samasyAkA bhaMga huaa| 9 / 23 / vartamAna karmako maiM anyako prerakara nahIM karAtA anya karate hueko bhalA nahIM jAnatA manakara vacanakara kAyakara / yaha dasavAM bhaMga hai / isameM kArita anumodanA ina donoMpara manavacana kAya tInoM lagAye isaliye teIsakI samasyAkA bhaMga huaa| 10 / 23 / aise teIsakI sama. syAke tIna bhaMga hue // vartamAna karmako maiM karatA nahIM, anyako prerakara karAtA nahIM mana kara vacanakara / yaha gyAravAM bhaMga hai / isameM kRtakArita ina donoM para mana vacana ye do lagAye isaliye bAIsakI samasyAkA bhaMga huA / 11 / 22 / vartamAna karmako maiM karatA nahIM anya karate hueko bhalA nahIM jAnatA manakara vacanakara / yaha bAravAM bhaMga hai / isameM kRta anumodanA ina donoMpara manavacana ye do lagAye isaliye bAIsakI sa. masyAkA bhaMga huA / 12 / 22 / vartamAna karmako maiM anyako prerakara nahIM karAtA anya karate hueko bhalA nahIM jAnatA manakara vacanakara / aisA teravAM bhaMga hai / isameM kArita anumodanA ina donoMpara mana vacana ye do lagAye isaliye bAIsakI samasyAkA bhaMga huA Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 9] samayasAraH / 501 manasA ca vAcA ceti 13 na karomi na kArayAmi manasA ca kAyena ceti 14 na karomi na kurvaMtamapyanyaM samanujAnAmi manasA ca kAyena ceti 15 na kArayAmi na kuvaitamapyanyaM samanujAnAmi manasA ca kAyena ceti 16 na karomi na kArayAmi vAcA ca kAyena ceti 17 na karomi na kurvetamapyanyaM samanujAnAmi vAcA ca kAyena ceti 18 na kArayAmi na kurvatamapyanyaM samanujAnAmi vAcA ca kAyena ceti 19 na karomi na kArayAmi manasA ceti 20 na karomi na kurvaMtamapyanyaM samanujAnAmi manasA ceti 21 na kArayAmi na kurvatamapyanyaM samanujAnAmi manasA ceti 22 na karomi na kArayAmi vAcA cArAdbhagA jJAtavyAH / ityAlocanAkalpaH samAptaH / kalpaH parvaparicchedo'dhikAro'dhyAyaH prakaraNamityAdyekArthA jJAtavyAH / evaM nizcayapratikramaNa - nizcayapratyAkhyAna - niHzvayAlocanAprakAreNa zu | 13 | 22 | vartamAna karmako maiM nahIM karatA, anyako prerakara nahIM karAtA manakara kAyakara / yaha caudavAM bhaMga hai / isameM kRtakArita ina donoMpara mana kAya ye do lagAye isaliye bAIsakI samasyA huI / 14 / 22 / vartamAna karmako maiM karatA nahIM, anya karate hueko anumodatA nahIM manakara kAyakara | yaha paMdrahavAM bhaMga hai / isameM kRta anumodanA ina donoMpara mana kAya ye do lagAye isaliye bAIsakI samasyA huI / 15 / 22 / vartamAna karmako anyako prerakara maiM karAtA nahIM, anya karateko anumodatA nahIM manakara kAyakara / yaha solavAM bhaMga hai / isameM kArita anumodanA ina donoMpara mana kAya ye do lagAye isaliye bAIsakI samasyA huI / 16 / 22 / vartamAna karmako maiM karatA nahIM, anyako prera karAtA nahIM vacanakara kAyakara / yaha satrahavAM bhaMga hai / isameM kRtakArita ina donoM para vacana kAya ye do lagAye isaliye bAIsakI samasyA huI / 17 / 22 / vartamAna karmako maiM nahIM karatA, anya karate hueko bhalA nahIM jAnatA vacanakara kAyakara / yaha aThAravAM bhaMga hai / isameM kRta anumodanA ina donoMpara vacanakAya ye do lagAye isaliye bAIsakI samasyA huI / 18 / 22 / vartamAna karmako maiM anyako prera nahIM karAtA, anya karate hueko anumodatA nahIM vacanakara kAyakara / yaha unaIsavAM bhaMga hai / isameM kArita anumodanA ina donoM para vacanakAya ye do lagAye isa liye bAIsakI samasyA huI / 19 / 22 / aise bAIsa kI samasyA ke nau bhaMga hue || vartamAna karmako maiM karatA nahIM, anyako prera karAtA nahIM manakara / yaha vIsavAM bhaMga hai / isameM kRtakArita ina donoM para eka mana lagAyA isaliye ikkIsakI samasyA huI / 20 / 21 / vartamAna karmako maiM nahIM karatA, anya karate ko bhalA nahIM jAnatA manakara | yaha ikaIsavAM bhaMga hai / isameM kRta anumodana ina donoMpara eka mana lagAyA isaliye ikaIsakI samasyA huI / 21 / 21 / vartamAna karmako anyako prera maiM nahIM 1 Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 502 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [ sarvavizuddhajJAnaceti 23 na karomi na kurvatamapyanyaM samanujAnAmi vAcA ceti 24 na kArayAmi na kurvatamapyanyaM samanujAnAmi vAcA ceti 25 na karomi na kArayAmi kAyena ceti 26 na karomi na kurvatamapyanyaM samanujAnAmi kAyena ceti 27 na kArayAmi na kurvatamapyanyaM samanujAnAmi kAyena ceti 28 na karomi manasA ca vAcA ca kAyena ceti 29 na kArayAmi manasA ca vAcA ca kAyena ceti 30 na kurvatamapyanyaM ddhajJAnacetanAbhAvanArUpeNa gAthAdvayavyAkhyAnena karmacetanAsaMnyAsabhAvanA samAptA / idAnIM zuddhajJAnacetanAbhAvanAbalena karmaphalacetanAsaMnyAsabhAvanAM nATayati karotItyarthaH / tadyathA-nAhaM karAtA, anya karate hueko bhalA nahIM jAnatA manakara / yaha bAIsavAM bhaMga hai / isameM kArita anumodanA ina donoMpara eka mana lagA isaliye ikaIsakI samasyA huI / 22 / 21 / vartamAna karmako maiM nahIM karatA, anyako prera nahIM karAtA vacanakara / yaha teIsavAM bhaMga hai| isameM kRtakArita ina donoMpara eka vacana lagAyA isaliye ikaIsakI samasyA huI / 23 / 21 / vartamAna karmako maiM karatA nahIM hUM, anya karate hueko anumodatA nahIM vacanakara / aisA cauvIsavAM bhaMga hai| isameM kRta anumodanA ina donoMpara eka vacana lagAyA / aise ikaIsakI samasyA huI / 24 / 21 / vartamAna karmako maiM anyako prerakara nahIM karAtA, anya karateko anumodatA nahIM vacanakara / aisA paccIsavAM bhaMga hai / isameM kArita anumodanA ina donoMpara eka vacana lagAyA isaliye ikavIsakI samasyA huii| 25 / 21 / vartamAna karmako maiM nahIM karatA, anyako prerakara nahIM karAtA kAya kr| aisA chabbIsavAM bhaMga hai / isameM kRta kArita ina donoMpara eka kAya lagAyA isaliye ikaIsakI samasyA huI / 26 / 21 / vartamAna karmako maiM nahIM karatA, anya karate hueko bhalA nahIM jAnatA kAyakara aisA sattAIsavAM bhaMga hai / isameM kRta anumodanA ina donoMpara eka kAya lagAyA isaliye ikaIsakI samasyA huI / 27 / 21 / vartamAna kamako maiM anyako prerakara nahIM karAtA, anya karate hueko anumodatA nahIM kAyakara / aisA aTThAIsavAM bhaMga hai / isameM kArita anumodanA ina donoMpara eka kAya lagAyA isaliye ikaIsakI samasyA huI / 28 / 21 / aise ikaIsake nau bhaMga hue|| vartamAna karmako maiM nahIM karatA manakara vacanakara kAyakara / aisA unatIsavAM bhaMga hai / isameM eka kRtake Upara mana vacana kAya tInoM lagAye isaliye terahakI samasyA huI / 29 / 13 / vartamAna karmako maiM anyako prerakara nahIM karAtA mana vacana kAyakara / aisA tIsavAM bhaMga hai / isameM kArita eka para mana vacana kAya tInoM lagAye isaliye terahakI samasyA huii| 30 / 13 / vartamAna karmako maiM anya karate hueko anumodatA nahIM manakara vacanakara kAyakara aisA ikatIsavAM bhaMga hai / isameM eka anumodanApara mana vacana kAya tInoM la Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 9) smysaarH| samanujAnAmi manasA ca vAcA ca kAyena ceti 31 na karomi manasA ca vAcA ceti 32 na kArayAmi manasA ca vAcA ceti 33 na kurvatamapyanyaM samanujAnAmi manasA ca vAcA ceti 34 na karomi manasA ca kAyena ceti 35 na kArayAmi manasA ca kAyena ceti 36 na kurvatamapyanyaM samanujAnAmi manasA ca kAyena ceti 37 na karomi vAcA ca kAyena ceti 38 na kArayAmi vAcA ca kAyena ceti 39 na kurvatamapyanyaM samanujAnAmi vAcA ca kAyena ceti 40 na karomi manasA ceti 41 na matijJAnAvaraNIyakarmaphalaM bhuMje / tarhi kiM karomi ? zuddhacaitanyasvabhAvamAtmAnameva saMcetaye samyaganubhave ityarthaH / nAhaM zrutajJAnAvaraNIyakarmaphalaM muMje / tarhi kiM karomi ? zuddhacaitanyasvabhAva gAye isaliye terahakI samasyA huii| 31 / 13 / aise terahakI samasyAke tIna bhaMga hue // vartamAna karmako maiM nahIM karatA manakara vacanakara / aisA battIsakA bhaMga hai / isameM eka kRtapara mana vacana ye do lagAye isaliye bAharakI samasyA huI / 32 / 12 / vartamAna karmako anyako prera maiM nahIM karAtA manakara vacanakara / aisA tetIsavAM bhaMga hai / isameM eka kArita mara mana vacanaM do lagAye isaliye bArahakI samasyA huii| 33 / 12 / vartamAna karmako anya karate hueko maiM bhalA nahIM jAnatA manakara vacanakara aisA cauMtIsavAM bhaMga hai / isameM eka anumodanApara mana vacana ye do lagAye isaliye bArahakI samasyA huii| 34 / 12 / vartamAna karmako maiM nahIM karatA manakara kAyakara aisA paiMtIsavAM bhaMga hai / isameM kRta eka para mana kAya ye do lagAye isaliye bArahakI samasyA huii| 35 / 12 / vartamAna karmako maiM anyako prerakara nahIM karAtA manakara kAyakara aisA chatIsavAM bhaMga hai / isameM kArita ekapara mana kAya ye do lagAye isaliye bArahakI samasyA huI / 36 / 12 / vartamAna karmako maiM anyako karate hueko bhalA nahIM jAnatA manakara kAyakara, aisA saiMtIsavAM bhaMga hai| isameM anumodanA eka para mana kAya ye do lagAye isaliye bArahakI samasyA huii| 37 / 12 / vartamAna karmako maiM nahIM karatA vacanakara kAyakara aisA ar3atIsavAM bhaMga hai / isameM eka kRta para vacana kAya lagAye isaliye bArahakI samasyA huii| 38 / 12 / vartamAna karmako maiM anyako prerakara nahIM karAtA vacanakara kAyakara, aisA unatAlIsavAM bhaMga hai| isameM eka kArita para vacana kAya ye do lagAye isaliye bArahakI samasyA huI / 39 / 12 / vartamAna karmako maiM anya karate hueko bhalA nahIM jAnatA vacanakara kAyakara, aisA cAlIsavAM bhaMga hai / isameM eka anumodanApara vacana kAya ye do lagAye isaliye bArahakI sasasyA huI / 40 / 12 / aise bAharake nau bhaMga hue // vartamAna karmako maiM nahIM karatA manakara, aisA ikatAlIsavAM Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 504 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ sarvavizuddhajJAna kArayAmi manasA ceti 42 na kurvaMtamapyanyaM samanujAnAmi manasA ceti 43 na karomi vAcA ceti 44 na kArayAmi vAcA ceti 45 na kurvatamapyanyaM samanujAnAmi vAcA ceti 46 na karomi kAyena ceti 47 na kArayAmi kAyena ceti 48 na kurvatamapyanyaM samanujAnAmi kAyena ceti 49 / " mohavilAsavijRMbhitamidamudayatkarma sakalamAlocya / Atmani caitanyAtmani niSkarmaNi nityamAtmanA varte" // 227 // ityAlocanAkalpaH samAptaH // na kariSyAmi na kArayiSyAmi na kurvaMtamapyanyaM samanujJAsyAmi manasA ca 1 1 mAtmAnameva saMcetaye / nAhamavadhijJAnavaraNIyakarmaphalaM bhuMje / tarhi kiM karomi ? zuddhacaitanyasvabhAvamAtmAnameva saMcetaye / nAhaM mana:paryayajJAnAvaraNIyaphalaM bhuMje / tarhi kiM karomi ? zuddha bhaMga hai / isameM eka kRtapara eka mana lagA isaliye gyArahakI samasyA huI / 41 / 11 / vartamAna karmako anyako prerakara maiM nahIM karAtA manakara, aisA byAlIsavAM bhaMga hai / isameM kArita eka para eka mana lagA isaliye gyArahakI samasyA huI / 42 / 11 / vartamAna karmako maiM anya karate hueko bhalA nahIM jAnatA manakara, aisA tetAlIsavAM bhaMga hai / isameM eka anumodanApara eka mana lagAyA isaliye gyAraha kI samasyA huI / 43 / 11 / vartamAna karmako maiM nahIM karatA vacanakara, aisA cavAlIsavAM aMga hai / isameM eka kRtapara vacana eka lagAyA isaliye gyAraha kI samasyA huI / 44 / 11 / vartamAna karmako maiM anyako prerakara nahIM karAtA vacanakara, aisA paiMtAlIsavAM bhaMga hai / isameM eka kArita para eka vacana lagAyA isaliye gyArahakI samasyA huI / 45 / 11 / vartamAna karmako maiM anya karate hueko bhalA nahIM jAnatA vacanakara, aisA chayAlIsavAM bhaMga haiM / isameM eka anumodanApara eka vacana lagAyA isaliye gyArahakI samasyA huI / 46 / 11 / vartamAna karmako maiM nahIM karatA kAyakara, aisA saitAlIsavAM bhaMga huA / isameM eka kRtapara eka kAya lagAyA isaliye gyAraha kI samasyA huI / 47 / 11 / vartamAna kako maiM anyako prerakara nahIM karAtA kAyakara, aisA ar3atAsavAM bhaMga hai / isameM eka kAritapara eka kAya lagAyA isaliye gyAraha kI samasyA huI / 48 / 11 / vartamAna karmako maiM anya karate hueko bhalA nahIM jAnatA kAyakara, aisA unacAsavAM bhaMga hai / isameM eka anumodanA para eka kAya lagAyA isaliye gyAraha kI samasyA huI / 49 / 11 / isataraha gyArahakI samasyA ke nau bhaMga hue / isaprakAra AlocanAke unacAsa bhaMga haiN| inameM tetIsakI samasyAkA eka 1 / battIsake tIna 3 ikatIsake tIna 3 teisake tIna 3 bAIsake nau 9 ikaIsake nau 9 teraha ke tIna 3 bAraha ke nau 9 gyAraha ke nau 9 / isataraha saba milakara unacAsa hue | aba isake arthakA kalazarUpa 227 vAM kAvya kahate haiM-- mohavilAsa ityAdi / artha -- nizcaya cAritrako aMgIkAra kara Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 9 smysaarH| 505 vAcA ca kAyena ceti 1 na kariSyAmi na kArayiSyAmi na kurvatamapyanyaM samanujJAsyAmi manasA ca vAcA ceti 2 na kariSyAmi na kArayiSyAmi na kurvatamapyanyaM samanujJAsyAmi manasA ca kAyena ceti 3 na kariSyAmi na kArayiSyAmi na kurvatamapyanyaM samanujJAsyAmi vAcA ca kAyena ceti 4 na kariSyAmi na kArayiSyAmi na kurvatamapyanyaM samanujJAsyAmi caitanyasvabhAvamAtmAnameva saMcetaye / nAhaM kevalajJAnAvaraNIyaphalaM bhuMje / kiM tarhi karomi ! zuddhacai nevAlA kahatA hai ki mohake vilAsakara phailA udayako prApta huA jo yaha vartamAna karma usa sabakI AlocanA karake saba karmoMse caitanyasvarUpa AtmAmeM maiM Apa hI kara niraM. tara vartatA hUM // bhAvArtha-vartamAna kAlameM Aye hue karmake udayako jJAnI aise vicAratA hai ki jo pahale bAMdhA thA usakA yaha kArya hai merA to yaha kArya nahIM / maiM . isakA kartA nahIM maiM to zuddha caitanyamAtra AtmA huuN| usakI pravRtti darzana jJAnarUpa hai usakara isa udaya hue karmake dekhane jAnanevAlA huuN| apane svarUpameM hI maiM vartatA huuN| aisA anubhava karanA hI nizcayacAritra hai| isataraha AlocanA kalpa samApta kiyaa| Age pratyAkhyAna kalpa kahate haiM usakA TIkAmeM saMskRta pATha hai-ma kariSyAmi i. tyAdi / artha-pratyAkhyAna karanevAlA kahatA hai ki AgAmI kAlameM karmako maiM nahIM karUMgA, anyako prerakara nahIM karAUMgA, anya karate hueko bhalA nahIM jAnUMgA manakara vacanakara kAyakara / aisA prathama bhaMga hai / isameM kRta kArita anumodanA ina tInoMpara mana vacana kAya ye tInoM lagAye isaliye tiyA tiyA mila tetIsakI samasyAkA eka bhaMga huaa| 1 / 33 / isItaraha anya bhaMgoMkA bhI TIkAmeM saMskRta pATha hai unakI vacanikA likhate haiM / AgAmI kAlake karmako mai nahIM karUMgA, anyako prerakara nahIM karAUMgA, anya karate hueko bhalA bhI nahIM jAnUMgA manakara vacanakara / aisA dUsarA bhaMga hai| isameM kRta kArita anumodanA ina tInoMpara mana vacana ye do lagAye isaliye battIsakI samasyA huI / 2 / 32 / AgAmI kAlake karmako maiM nahIM karUMgA, anyako prerakara nahIM karAUMgA, anya karate hueko bhalA bhI nahIM jAnUMgA manakara kAyakara / aisA tIsarA bhaMga hai / isameM kRtakArita anumodanAkA to tiyA hI huA aura mana kAya ye do lage isaliye battIsakI samasyA huI / 3 / 32 / AgAmI kAlake karmako maiM nahIM karUMgA, anyako prerakara nahIM karAUMgA, anya karate hueko nahIM anumodUMgA vacanakara kaaykr| aisA cauthA bhaMga hai| isameM kRtakArita anumodanA tInoMpara vacana kAya ye do lagAye isaliye battIsakI samasyA huii| 4 / 32 / aise battIsake tIna bhaMga hue // AgAmI kAlake karmako maiM nahIM karUMgA, anyako prerakara nahIM karAUMgA, anya karateko bhalA nahIM jAnUMgA manakara / aisA pAMcavAM bhaMga hai / isameM kRtakArita amumodanA ina tI 64 samaya. Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [sarvavizuddhajJAnamanasA ceti 5 na kariSyAmi na kArayiSyAmi na kurvatamapyanyaM samanujJAsyAmi vAcA ceti 6 na kariSyAmi na kArayiSyAmi na kurvatamapyanyaM samanujJAsyAmi kAyena ceti 7 na kariSyAmi na kArayiSyAmi manasA vAcA ca kAyena ceti 8 na kariSyAmi na kurvatamapyanyaM samanujJAsyAmi manasA ca vAcA ca kAyena ca 9 na kArayiSyAmi na kurvatamapyanyaM samanujJAsyAmi manasA ca vAcA ca kAyena ceti 10 na kariSyAmi na kArayiSyAmi manasA ca vAcA ceti 11 na kariSyAmi na kurvatamapyanyaM samanujJAsyAmi manasA ca vAcA ceti 12 na kArayiSyAmi na kurvatamapyanyaM samanujJAsyAmi manasA ca vAcA ceti tanyasvabhAvamAtmAnameva saMcetaye iti paMcaprakArajJAnAvaraNIyarUpeNa karmaphalasaMjJAbhAvanA vyAkhyAtA / noMpara eka mana lagAyA isaliye ikatIsakI samasyA huI / 5 / 31 / AgAmI kAlake karmako maiM nahIM karUMgA, anyako prerakara nahIM karAUMgA, anya karate hueko bhalA nahIM jAnUMgA vacanakara / aisA chaThA bhaMga hai / isameM kRtakArita anumodanA ina tInoMpara eka vacana lagAyA isaliye ikatIsakI samasyA huI / 6 / 31 / AgAmI kAlake karmako maiM nahIM karUMgA, anyako prerakara nahIM karAUMgA, anya karate hueko bhalA nahIM jAnUMgA kAyakara / aisA sAMtavAM bhaMga hai / isameM kRtakArita anumodanA ina tInoMpara eka kAya lamAyA isaliye ikatIsakI samasyA huI / 7 / 31 / aise ikatIsakI samasyAke tIna bhaMga hue / AgAmI karmako maiM nahIM karUMgA, anyako prerakara nahIM karAUMgA manakara vacanakara kAyakara / yaha AThavAM bhaMga hai| isameM kRtakArita ina donoMpara mana vacana kAya tInoM lagAye isaliye teIsakI samasyA huI / 8 / 23 / AgAmI karmako maiM nahIM karUMgA, anya karateko bhalA nahIM jAnUMgA manakara vacanakara kAyakara / aisA naumAM bhaMga hai / isameM kRta anumodanA ina donoMpara manavacana kAya tInoM lagAye isaliye teIsakI samasyA huI / 9 / 23 / AgAmI karmako maiM anyako prerakara nahI karAUMgA, anya karate hue ko bhalA nahIM jAnUMgA manakara vacanakara kAyakara / aisA dasavAM bhaMga hai| isameM kArita anumodanA ina donoMpara manavacana kAya tInoM lagAye isaliye teIsakI samasyA huI / 10 / 23 / aise teIsakI samasyAke tIna bhaMga hue // AgAmI kamako maiM nahIM karUMgA, anyako prerakara nahIM karAUMgA manakara vacanakara / aisA gyAravAM bhaMga hai / isameM kRtakArita ina donoMpara mana vacana ye do lagAye isaliye bAIsakI samasyA huI / 11 / 22 / AgAmI karmako maiM nahIM karUMgA, anya karate hueko bhalA nahIM jAnUMgA manakara vacanakara / aisA bAravAM bhaMga hai / isameM kRta anumodanA ina donoMpara mana vacana ye do lagAye isaliye bAIsakI samasyA huI / 12 / 22 / AgAmI karmako anyako prerakara nahIM karAUMgA, anya karate hueko bhalA nahIM jAnUMgA manakara Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 9] smysaarH| 507 13 na kariSyAmi na kArayiSyAmi manasA ca kAyena ceti 14 na kariSyAmi na kurvaMtamapyanyaM samanujJAsyAmi manasA ca kAyena ceti 15 na kariSyAmi na kurvatamapyanyaM samanujJAsyAmi manasA ca kAyena ceti 16 na kariSyAmi na kArayiSyAmi vAcA ca kAyena ceti 17 na kariSyAmi na kurvatamapyanyaM samanujJAsyAmi manasA ca kAyena ceti 18 na kArayiSyAmi na kurvatamapyanyaM samanujJAsyAmi vAcA ca kAyena ceti 19 na karipyAmi na kArayiSyAmi manasA ceti 20 na kariSyAmi na kurvatamapyanyaM samanujJAsyAmi nAhaM cakSurdarzanAvaraNIyaphalaM bhuMje / tarhi kiM karomi ? zuddhacaitanyasvabhAvamAtmAnameva saMcetaye / vacanakara / aisA teravAM bhaMga hai / isameM kArita anumodanA ina donoMpara mana vacana la. gAye taba bAIsakI samasyA huI / 13 / 22 / AgAmI karmako maiM nahIM karUMgA, a. nyako prera kara nahIM karAUMgA manakara kAyakara / aisA caudavAM bhaMga hai / isameM kRtakArita ina donoMpara mana aura kAya ye do lagAye / isaliye bAIsakI samasyA huI / 14 / 22 / AgAmI karmako maiM nahIM karUMgA, anya karate hueko bhalA nahIM jAnUMgA manakara kAyakara / aisA paMdrahavAM bhaMga hai / isameM kRta anumodanA ina donoMpara mana kAya ye do lagAye isaliye bAIsakI samasyA huii| 15 / 22 / AgAmI karmako maiM a. nyako prerakara nahIM karAUMgA, anya karate hueko bhalA nahIM jAnUMgA manakara kAyakara / aisA solavAM bhaMga hai / isameM kArita anumodanA ina donoMpara manakAya ye do lagAye isaliye bAIsakI samasyA huI / 16 / 22 / AgAmI karmako maiM nahIM karUMgA, asyako prerakara nahIM karAUMgA vacanakara kAyakara / aisA satrahavAM bhaMga hai| isameM kRta. kArita ina donoMpara vacanakAya lagAye isaliye bAIsakI samasyA huii| 17 / 22 / AgAmI karmako maiM anyako prerakara nahIM karAUMgA, anya karate hueko bhalA nahIM jAnUMgA vacanakara kAyakara / aisA aThAravAM bhaMga huaa| isameM kRta anumodanA ina do. noMpara vacana kAya lagAye isaliye bAIsakI samasyA huI / 18 / 22 / AgAmI kamako maiM anyako prerakara nahIM karAUMgA, anya karate hueko bhalA bhI nahIM jAnUMgA vacanakara kAyakara / aisA unaIsaka bhaMga huaa| isameM kArita anumodanA ina donoMpara vacanakAya ye do lagAye isaliye bAIsakI samasyA huI / 19 / 22 / aise bAIsakI samasyAke nau bhaMga hue // AgAmI karmako maiM nahIM karUMgA, anyako prerakara nahIM karAUMgA manakara / aisA vIsavAM bhaMga hai / isameM kRtakArita ina donoMpara eka mana lagA isaliye ikaIsakI samasyA huI / 20 / 21 / AgAmI karmako maiM nahIM karUMgA, anya karate hueko bhalA nahIM jAnUMgA manakara / aisA ikaIsavAM bhaMga hai / isameM kRta anumodanA ina donoMpara eka mana lagAyA isaliye ikaIsakI samasyA huI / 21 / 21 / A Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 508 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [ sarvavizuddhajJAnamanasA ceti 21 na kArayiSyAmi na kurvatamapyanyaM samanujJAsyAmi manasA ceti 22 na kariSyAmi na kArayiSyAmi vAcA ceti 23 na kariSyAmi na kurvatamapyanyaM samanujJAsyAmi vAcA ceti 24 na kArayiSyAmi na kurvatamapyanyaM samanujJAsyAmi vAcA ceti 25 na kariSyAmi na kArayiSyAmi kAyena ceti 26 na karipyAmi na kurvatamapyanya samanujJAsyAmi kAyena ceti 27 na kArayiSyAmi na kurvatamapyanyaM samanujJAsyAmi kAyena ceti 28 na kariSyAmi manasA vAcA kAyena ceti 29 na kArayiSyAmi manasA vAcA kAyena ceti 30 na kurvatamapyanyaM janaM samanujJAsyAmi manasA vAcA kAyena evaM TIkAkathitakrameNa-"paNa Nava du ahavIsA cau tiya NaudIya duNNi paMceva / vAvaNNahINa gAmI kamako maiM nahIM karAUMgA, anya karate hueko bhalA nahIM jAnUMgA manakara / aisA bAIsavAM bhaMga hai / isameM kArita anumodanA ina donoMpara eka mana lagAyA isaliye ikaIsakI samasyA huI / 22 / 21 / AgAmI karmako maiM nahIM karUMgA, anyako prerakara nahIM karAUMgA vacanakara / aisA teIsavAM bhaMga hai / isameM kRtakArita ina donoMpara eka vacana lagAyA isaliye ikaIsakI samasyA huI / 23 / 21 / AgAmI karmako maiM nahIM karUMgA, anya karate hueko bhalA nahIM jAnUMgA vacanakara / aisA cauvIsavAM bhaMga hai| isameM kRta anumodanA ina donoMpara eka vacana lagAyA isaliye ikaIsakI samasyA huI / 24 / 21 AgAmI karmako maiM anyako prerakara nahIM karAUMgA, anya karate hueko bhalA bhI nahIM jAnUMgA vacanakara / aisA paccIsavAM bhaMga hai / isameM kArita anumodanA ina donoMpara eka vacana lagAyA isa liye ikaIsakI samasyA huI / 25 / 21 / AgAmI karmako maiM nahIM karUMgA, anyako prerakara nahIM karAUMgA kAyakara / aisA chavvIsavAM bhaMga hai / isameM kRta kArita ina donoMpara eka kAya lagAyA isaliye ikaIsakI samasyA huI / 26 / 21 / AgAmI karmako maiM nahIM karUMgA, anya karate hueko bhalA nahIM jAnUMgA kAyakara / aisA sattAIsavAM bhaMga huaa| isameM kRta anumodanA ina donoMpara eka kAya lagAyA isaliye ikaIsakI samasyA huI / 27 / 21 / AgAmI karmako maiM anyako prerakara nahIM karAUMgA, anya karate hueko bhalA nahIM jAnUMgA kAyakara / aisA aTThAIsavAM bhaMga hai| isameM kArita anumomodanA ina donoMpara eka kAya lagAyA isaliye ikaIsakI samasyA huI / 28 / 21 aise ikaIsakI samasyAke nau bhaMga hue // AgAmI karmako maiM nahIM karUMgA manakara vacanakara kAyakara / aisA unatIsavAM bhaMga hai / isameM eka kRtapara mana vacana kAya tInoM lagAye isaliye terahakI samasyA huI / 29 / 13 / AgAmI karmako maiM anyako prerakara nahIM karAUMgA manakara vacanakara kAyakara / aisA tIsavAM bhaMga hai / isameM eka kAritapara mana vacana kAya tInoM lagAye isaliye terahakI samasyA huI / 30 / 13 / AgAmI karmako maiM Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 9] smysaarH| 509 ceti 31 na kariSyAmi manasA vAcA ceti 32 na kArayiSyAmi manasA vAcA ceti 33 na kurvatamapyanyaM samanujJAsyAmi manasA vAcA ceti 34 na kariSyAmi manasA ca kAyena ceti 35 na kArayiSyAmi manasA ca kAyena ceti 36 na kurvatayapyanyaM samanujJAsyAmi manasA ca kAyena ceti 37 na kariSyAmi vAcA ca kAyena ceti 38 na kArayiSyAmi vAcA ca kAyena ceti 39 na kurvatamapyanyaM samanujJAsyAmi vAcA ca kAyena ceti 40 na kariSyAmi manasA ceti 41 na kArayiSyAmi manasA ceti 42 na kurvatamapyanyaM samanujJAsyAmi manasA ceti 43 na kariSyAmi vAcA ceti 44 na viyasaya payaDiviNAseNa hoti te siddhA" // 1 // imAM gAthAmAzritya aSTacatvAriMzadadhikazatapra anya karate hueko bhalA nahIM jAnUMgA manakara vacanakara kaaykr| aisA ikatIsavAM bhaMga hai| isameM eka anumodanApara mana vacana kAya tInoM lagAye isaliye terahakI samasyA huii|31|13| aise teraha samasyAke tIna bhaMga hue // AgAmI karmako maiM na karUMgA manakara vacanakara / aisA battIsavAM bhaMga hai / isameM eka kRtapara mana vacana do lagAye isaliye bArahakI samasyA huI / 32 / 12 / AgAmI karmako maiM anyako prerakara nahIM karAUMgA manakara vacanakara / aisA tetIsavAM bhaMga hai| isameM eka kAritapara mana vacana do lagAye isaliye bArahakI samasyA huI / 33 / 12 / AgAmI karmako maiM anyake karaneko nahIM anumodUMgA manakara vacanakara / aisA cauMtIsavAM bhaMga hai| isameM eka anumodanApara mana vacana do lagAye isaliye bArahakI samasyA huI / 34 / 12 / AgAmI karmako maiM nahIM karUMgA manakara kAyakara / aisA paiMtIsavAM bhaMga hai / isameM eka kRtapara manakAya ye do lagAye isa liye bArahakI samasyA huI / 35 / 12 / AgAmI karmako maiM anyako prerakara nahIM karAUMgA manakara kAyakara / aisA chattIsavAM bhaMga hai / isameM eka kAritapara mana kAya ye do lagAye isaliye bArahakI samasyA huI / 36 / 12 / AgAmI karmako maiM anyake karaneko bhalA nahIM jAnUMgA manakara kAyakara / aisA saiMtIsavAM bhaMga hai / isameM eka anumodanA para mana kAya ye do lagAye isaliye bArahakI samasyA huI / 37 / 12 / AgAmI karmako maiM nahIM karUMgA vacanakara kAyakara / aisA aDatIsavAM bhaMga hai| isameM eka kRtapara vacana kAya ye do lagAye isaliye bArahakI samasyA huI / 38 / 12 / AgAmI karmako maiM anyako prerakara nahIM karAUMgA vacanakara kAyakara / aisA unatAlIsavAM bhaMga hai| isameM eka kAritapara vacana kAya ye do lagAye isaliye bArahakI samasyA huI / 39 / 12 / AgAmI karmako maiM anyake karaneko bhalA nahIM jAnUMgA vacanakara kAyakara / aisA cAlIsavAM bhaMga hai| isameM eka anumodanApara vacana kAya ye do lagAye isaliye bArahakI samasyA huI / 40 / 12 / aise bArahakI samasyAke nau bhaMga hue // AgAmI Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 510 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ sarvavizuddhajJAna kArayiSyAmi vAcA ceti 45 na kurvatamapyanyaM samanujJAsyAmi vAcA ceti 46 na kariSyAmi kAyena ceti 47 na kArayiSyAmi kAyena ceti 48 na kurvaMtamapyanyaM samanujJAsyAmi kAyena ceti 49 " pratyAkhyAya bhaviSyatkarma samastaM nirastasaMmohaH / Atmani caitanyAtmani niSkarmaNi nityamAtmanA varte" // 228 // iti pratyAkhyAnakalpaH mitottaraprakRtInAM karmaphalasaMnyAsabhAvanA nATayitavyA, kartavyetyarthaH / kiMca jagatrayakAlatra karmako maiM nahIM karUMgA manakara / aisA ikatAlIsavAM bhaMga hai / isameM eka kRtapara eka mana lagAyA isaliye gyArahakI samasyA huI / 41 / 11 / AgAmI karmako maiM anyako prerakara nahIM karAUMgA manakara / aisA byAlIsavAM bhaMga hai| isameM eka kAritapara eka mana lagAyA isaliye gyAraha kI samasyA huI / 42 / 11 / AgAmI karmako maiM anyake karaneko bhalA nahIM jAnUMgA manakara | aisA tetAlIsavAM bhaMga hai / isameM eka anumodanApara eka mana lagAyA isaliye gyArahakI samasyA huI / 43 / 11 / AgAmI karmako maiM nahIM karUMgA vacanakara | aisA cavAlIsavAM bhaMga hai / isameM eka kRtapara eka vacana lagAyA isaliye gyAraha kI samasyA huI / 44 / 11 / AgAmI karmako maiM anyako prerakara nahIM karAUMgA bacanakara / aisA paiMtAlIsavAM bhaMga hai / isameM eka kAritapara eka vacana lagAyA isaliye gyAraha kI samasyA huI / 45 / 11 / AgAmI karmako maiM anyake karaneko bhalA nahIM jAnUMgA vacanakara | aisA chyAlIsavAM bhaMga hai / isameM eka anumodanApara eka vacana lagAyA isaliye gyAraha kI samasyA huI / 46 / 11 / AgAmI karmako maiM nahIM karUMgA kAyakara aisA saiMtAlIsavAM bhaMga hai / isameM eka kRtapara eka kAya lagAyA isaliye gyArahakI samasyA huI / 47 / 11 / AgAmI karmako maiM anyako prerakara nahIM karAUMgA kAyakara | aisA aDatAlIsavAM bhaMga hai / isameM kAritapara eka kAya lagAyA isaliye gyAraha kI samasyA huI / 48 / 11 / AgAmI karmako anya ke karaneko bhalA nahIM jAnUMgA kAyakara | aisA unacAsavAM bhaMga hai / isameM eka anumodana para eka kAya lagAyA isaliye gyAraha kI samasyA huI / 49 / 11 / aise gyAraha kI samasyA ke nau bhaMga hue / isataraha unacAsa bhaMga pratyAkhyAna ke hue| unameM tetIsakI samasyAkA eka 9 battIsa ke tIna 3 ikatIsake tIna 3 teIsake tIna 3 bAIsake nau 9 ikkIsake 9 teraha ke 3 bArahake 9 gyAraha ke 9 / isa prakAra saba milakara unacAsa hue / aba isa arthakA kalazarUpa 228 vAM kAvya kahate haiM - pratyAkhyAya ityAdi / artha- - pratyAkhyAna karanevAlA jJAnI kahatA hai ki AgAmI saba karmoM ko maiM pratyAkhyAna ( tyAga ) kara naSTa mohavAlA huA karmase rahita caitanyasvarUpa AtmAmeM Apakara hI vartatA hUM // bhAvArtha -- nizcaya cAritra meM pratyAkhyAnakA vidhAna aisA hai ki samasta AgAmI karmoM se Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 9]. smysaarH| 511 samAptaH / "samastamityevamapAsya karma traikAlikaH zuddhanayAvalaMbI / vilInamoho rahito vikAraizcinmAtramAtmAnamathAvalaMbe // 229 // " atha sakalakarmaphalasaMnyAsabhAvanAM nATayati / "vigalaMtu karmaviSataruphalAni mama bhuktimaMtareNaiva / saMcetaye'hamacalaM caitanyAtmAnamAtmAnaM" // 230 // nAhaM matijJAnAvaraNIyakarmaphalaM bhuMje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye yasaMbaMdhimanovacanakAyakRtakAritAnumatakhyAtipUjAlAbhadRSTazrutAnubhUtabhogAkAMkSArUpanidAnabaMdhAdi rahita apane zuddha caitanyakI pravRttirUpa zuddhopayogameM vartanA hai| isaliye jJAnI AgAmI samasta karmoMkA pratyAkhyAnakara apane caitanyasvarUpameM vartatA hai / yahAM tAtparya aisA jAnanA ki vyavahAra cAritrameM to jaisA pratijJAmeM doSa lage usakA pratikramaNa AlocanA pratyAkhyAna hotA hai| aura yahAM nizcaya cAritrakA pradhAnapanese kathana hai isaliye zuddhopayogase viparIta sabhI karma AtmAke doSasvarUpa haiM / una sabhI karmacetanAsvarUpa pariNAmoMkA jJAnI tInakAlake karmoMkA pratikramaNa AlocanA pratyAkhyAna kara saba karmacetanAse jude apane zuddhopayogasvarUpa AtmAke jJAna zraddhAnakara aura usameM sthira honekA vidhAnakara niSpramAda dazAko prApta ho zreNI caDha kevalajJAna upajAneke sanmukha hotA hai / yaha jJAnIkA kArya hai / aisA pratyAkhyAna kalpa samApta kiyA // Age sakala karmake saMnyAsakI (kSepaNekI ) bhAvanAko nRtya karAke kathana pUrNa karanekA 229 vAM kAvya kahate haiM-samasta ityAdi / artha-zuddha nayako AlaMbana karanevAlA kahatA hai ki pUrvokta prakAra atIta vartamAna bhaviSyatarUpa tIna kAla saMbaMdhI koMko chor3akara zuddhanayakA avalaMbana karanevAlA jJAnI maiM mithyAtvakarmako naSTa karatA huA aba saba vikAroMse rahita caitanyamAtra AtmAkA avalaMbana karatA huuN| aba sakala karmaphaloM ke saMnyAsakI bhAvanAkA nRtya karAte haiN| usakA TIkAmeM saMskRta pATha hai usameM prathama samuccaya arthakA 230 vAM kAvya kahate haiM-vigalaMtu ityAdi / artha-saba karmaphaloMkI saMnyAsabhAvanA karanevAlA kahatA hai ki karmarUpI viSavRkSake phala haiM ve mere bhoganevinA hI khira jAo, maiM caitanyasvarUpa apane AtmAko nizcala anubhavatA hUM // bhAvArtha-jJAnI kahatA hai ki karmakA phala jo udaya AtA hai usako maiM jJAtA draSTA huA dekhatA hUM usake phalakA bhoktA nahIM banatA / isaliye mere bhogevinA hI ve karma khira jAveM maiM apane caitanyasvarUpa AtmAmeM lIna huA unake dekhane jAnanevAlA hI houM / yahAM itanA vizeSa dUsarA jAnanA ki avirata dazAmeM tathA dezavirata pramattasaMyata dazAmeM to aisA jJAna zraddhAna hI pradhAna hai aura jaba apramatta dazA hokara zreNI caDhatA hai taba yaha anubhava sAkSAt hotA hai // aba sakalakarmaphaloMkI saMnyAsabhAvanAkA pATha saMskRta TIkAmeM aisA hai-nAhaM matijJAnA ityaadi| artha--maiM jJAnI hUM isaliye matijJAnAvaraNIyanAmA karma ke phalako Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 512 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [sarvavizuddhajJAna1 nAhaM zrutajJAnAvaraNIyakarmaphalaM bhuje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye 2 nAhamavadhijJAnAvaraNIyakarmaphalaM bhuMje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye 3 nAhaM manaHparyayajJAnAvaraNIyakarmaphalaM bhuje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye 4 nAhaM kevalajJAnAvaraNIyakarmaphalaM bhuMje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye 5 nAhaM cakSurdarzanAvaraNIyakarmaphalaM bhuje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye 6 nAhamacakSurdarzanAvaraNIyakarmaphalaM bhuMje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye 7 nAhamavadhidarzanAvaraNIyakarmaphalaM bhuMje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye 8 nAhaM kevaladarzanAvaraNIyakarmaphalaM bhuMje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye 9 nAhaM niMdrAdarzanAvaraNIyakarmaphalaM bhuMje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye 10 nAhaM nidrAnidrAdarzanAvaraNIyakarmaphalaM bhuMje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye 11 nAhaM pracalAdarzanAvaraNIyakarmaphalaM bhuMje cetanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye 12 nAhaM pracalApracalAdarzanAvaraNIyakarmaphalaM bhuMje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye 13 nAhaM styAnagRddhidarzanAvaraNIyakarmaphalaM bhuMje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye 14 nAhaM sAtavedanIyakarmaphalaM bhuMje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye 15 nAhamasAtavedanIyakarmaphalaM muMje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye 16 . samastaparadravyAlaMbanotpannazubhAzubhasaMkalpavikalpara hitena zUnyena cidAnaMdaikasvabhAvazuddhAtmatattvasa nahIM bhogatA hUM, caitanyasvarUpa AtmAko hI saMcetatA ( ekAgra anubhava karatA) huuN| yahAMpara cetanA anubhava karanA vedanA bhoganA inakA eka hI artha jAnanA / aura saM upasargase ekAgra anubhavanA jAnanA yaha saba pAThoMmeM samajhanA / 1 / isItaraha anya ekasau saiMtAlIsa karma prakRtiyoMke saMskRta pATha haiM unakI vacanikA likhate haiM-maiM zrutajJAnAvaraNIya karmake phalako nahIM bhogatA, caitanyasvarUpa AtmAko hI anubhavatA hUM / 2 / maiM avadhijJAnAvaraNIya karma ke phalako nahIM bhogatA, caitny0|3| maiM manaHparyayajJAnAvaraNIya karma0, caitanya0 / 4 / maiM kevalajJAnAvaraNIyakarma0, caitanya0 / 5 / maiM cakSurdarzanAvaraNIyakarma0 caitanya0 / 6 / maiM acakSurdarzanAvaraNIyakarma0 caitanya0 / 7 / maiM avadhidarzanAvaraNIyakarma0 caitanya0 / 8 / maiM kevaladarzanAvaraNIyakarma0 caitny0|9| maiM nidrAdarzanAvaraNIyakarma0 caitanya0 / 10 / maiM nidrAnidrAdarzanAvaraNIyakarmake phalako nahIM0 caitanya0 / 11 / maiM pracalAdarzanAvaraNIyakarma0 caitanya0 / 12 / maiM pracalApracalAdarzanAvaraNIyakarma0 caitanya0 / 13 / maiM styAnagRddhidarzanAvaraNIyakarma0 caitanya0 / 14 / maiM sAtAvedanIya karma0 caitanya0 / 15 / maiM asAtA vedanIyakarma0, caitanya0 / 16 / maiM samyattvamoha -- 1madakhedakhApavinodArtha khApo nidrA / asyA upayupari vRttirnidraanidraa| yA kriyA AtmAnaM pracalayati sA pracalA zokamadazramAdasAtasyApi netramAtra vikrikrayAsUcikA saiva punarAvaya'mAnA prclaaprclaa| Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 9] smysaarH| 513 nAhaM samyaktvamohanIyaphalaM bhuMje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye 17 nAhaM mithyAtvamohanIyaphalaM bhuMje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye 18 nAhaM samyaktvamithyAtvamohanIyamohanIyaphalaM bhuMje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye 19 nAhaM anaMtAnubaMdhikrodhakaSAyavedanIyamohanIyaphalaM bhuMje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye 20 nAhaM apratyAkhyAnAvaraNIyakrodhakaSAyavedanIyamohanIyaphalaM bhuMje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye 21 nAhaM pratyAkhyAnAvaraNIyakrodhakaSAyavedanIyamohanIyaphalaM bhuMje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye 22 nAhaM saMjvalanakrodhakaSAyavedanIyamohanoyakarmaphalaM bhuMje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye 23 nAhamanaMtAnubaMdhimAnakaSAyavedanIyamohanIyakarmaphalaM bhuMje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye 24 nAhamapratyAkhyAnAvaraNIyamAnakaSAyavedanIyamohanIyaphalaM bhuje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye 25 nAhaM pratyAkhyAnAvaraNIyamAnakaSAyavedanIyamohanIyakarmaphalaM bhuMje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye 26 nAhaM saMjvalanamAnakaSAyavedanIyamohanIyaphalaM bhuMje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye 27 nAhamanaMtAnubaMdhimAyAkaSAyavedanIyamohanIyaphalaM bhuje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMceyate 28 nAhamapratyAkhyAnAvaraNIyamAyAkaSAyavedanIyamohanIyaphalaM bhuMje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye 29 nAhaM pratyAkhyAnAvaraNIyamAyAkaSAyavedanIyamohanIyaphalaM bhuMje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye 30 nAhaM saMjvalanamAyAkaSAyavedanIyamohanIyaphalaM bhuMje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye 31 nAhamanaMtAnubaMdhilobhakaSAyavedanIyamohanIyaphalaM bhuMje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye 32 myazraddhAnajJAnAnucaraNarUpAbhedaratnatrayAtmakanirvikalpasamAdhisaMjAtavItarAgasahajaparamAnaMdarUpasukha nIyakarma0 caitanya0 / 17 / maiM mithyAtvamohanIyakarma0, caitanya0 / 18 / maiM samyagmithyAttvamohanIyakarma0, caitanya0 / 19 / maiM anaMtAnubaMdhI krodhakaSAyavedanIyarUpamohanIyakarma0 caitanya0 / 20 / maiM apratyAkhyAnAvaraNIyakrodhakaSAyavedanIyamohanIyakarma0 caitanya0 / 21 / maiM pratyAkhyAnAvaraNIyakrodhakaSAyavedanIyamohanIyakarma0 caitanya0 // 22 // maiM saMjvalanakrodhakaSAyavedanIyamohanIyakarma0 caitanya0 / 23 / maiM anaMtAnubaMdhimAnakaSAyavedanIyamohanIyakarma0 caitanya0 / 24 / maiM apratyAkhyAnAvaraNIyamAnakaSAyavedanIyamohanIyakarma0 caitanya0 / 25 / maiM pratyAkhyAnAvaraNIyamAnakaSAyavedanIyamohanIyakarma0 caitanya0 / 26 / maiM saMjvalanamAnakaSAyavedanIyamohanIyakarma0 caitanya0 / 27 / maiM anaMtAnubaMdhImAyAkaSAyavedanIyamohanIyakarma0 caitanya0 / 28 / maiM apratyAkhyAnAvaraNIyamAyAkaSAyavedanIyamohanIyakarma0 caitanya0 / 29 / maiM pratyAkhyAnAvaraNIyamAyAkaSAyavedanIyamohanIyakarma0 caitanya0 / 30 / maiM saMjvalanamAyAkaSAyavedanIyamohanIyakarma0 caitanya0 / 31 / maiM anaMtAnubaMdhI lobhakaSAyavedanIyamohanIyakarma0 caitanya0 / 32 / maiM apratyAkhyAnAvaraNIyalobha 65 samaya. Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [sarvavizuddhajJAnanAhamapratyAkhyAnAvaraNIyalobhakaSAyavedanIyamohanIyakarmaphalaM bhuMje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye 33 nAhaM pratyAkhyAnAvaraNIyalobhakaSAyavedanIyamohanIyakarmaphalaM bhuMje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye34nAhaM saMjvalanalobhakaSAyavedanIyamohanIyakarmaphalaM bhuMje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye 35 nAhaM hAsyanokaSAyavedanIyamohanIyakarmaphalaM bhuje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye 36 nAhaM ratinokaSAyavedanIyamohanIyakarmaphalaM bhuje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye 37 nAhaM aratinokaSAyavedanIyamohanIyakarmaphalaM bhuMje caitanyAtmAnamAtmAmeva saMcetaye 38 nAhaM zokanokaSAyavedanIyamohanIyaphalaM bhuje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye 39 nAhaM bhayanokaSAyavedanIyamohanIyaphalaM bhuMje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye 40 nAhaM jugupsAnokaSAyavedanIyamohanIyaphalaM bhuMje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye 41 nAhaM strIvedanokaSAyavedanIyamohanIyaphalaM bhuMje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye 42 nAhaM puMvedanokaSAyavedanIyamohanIyaphalaM bhuMje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye 43 nAhaM napuMsakavedanokaSAyavedanIyamohanIyaphalaM bhuMje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcataye 44 nAhaM narakAyuHphalaM bhuMje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye 45 nAhaM tiryagAyuHphalaM bhuMje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye 46 nAhaM mAnuSAyuHphalaM bhuMje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye 47 nAhaM devAyuHphalaM bhuje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye 48 bhAhaM narakagatinAmaphalaM bhuMje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye 49 nAhaM tiryaggatinAmaphalaM bhuje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye 50 nAhaM manuSyagatinAmaphalaM bhuMje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye 51 nAhaM devagatinAmaphalaM bhuMje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye rasAsvAdaparamasamarasIbhAvAnubhavasAlaMbena bharitAvasthena kevalajJAnAdyanaMtacatuSTayavyaktirUpasya sA kaSAyavedanIyamohanIyakarma0 caitanya0 / 33 / maiM pratyAkhyAnAvaraNIyalobhakaSAyavedanIyamohanIyakarma0 caitanya0 / 34 / maiM saMjvalanalobhakaSAyavedanIyamohanIyakarma0 caitanya / 35 / maiM hAsyanokaSAyavedanIyamohanIyakarma0 caitny0|36| maiM ratinokaSAyavedanIyamohanIyakarma0 caitanya0 // 37 // maiM aratinokaSAyavedanIyamohanIyakarma0 caitanya0 // 38 // maiM zokanokaSAyavadanIyamohanIyakarma0 caitanya0 // 39 / maiM bhayanokaSAyavedanIyamohanIyakarma0 caita0 ||40maiN jugupsAnokaSAyavedanIyamohanIyakarma0 caitny0|41maiN srIvedanokaSAyevadanIyamohanIyakarma0 caitanya0 / 42 / maiM puruSavedanokaSAyavedanIyamohanIyakarma0 caitanya0 / 43 / maiM napuMsakavedanokaSAyavedanIyamohanIyakarma0 caitanya / 4-4 / maiM narakaAyukarma0 caitanya0 / 45 / maiM tiryaMcaAyukarma 0 caitanya0 / 46 / maiM manuSyaAyukarma0 caitanya0 / 47 / maiM devaAyukarma0 caitanya0 / 48 / maiM narakagatinAmakarma caitanya0 / 49 / maiM tiryaMcagatinAmakarma0 caitanya0 / 50 / maiM manuSyagatinAmakarma0 caitanya0 / 51 / maiM devagatinAmakarma0 Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 515 adhikAraH 9] smysaarH| 52 nAhamekeMdriyajAtinAmaphalaM bhuMje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye 53 nAhaM dvIMdriyajAtinAmaphalaM bhuMje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye 54 nAhaM trIMdriyajAtinAmaphalaM bhuMje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye 55 nAhaM caturiMdriyajAtinAmaphalaM bhuje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye 56 nAhaM paMceMdriyajAtinAmaphalaM bhuMje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye 57 nAhamaudArikazarIranAmakarmaphalaM bhuMje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye 58 nAhaM vaikriyikazarIranAmaphalaM bhuMje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye 59 nAhamAhArakazarIranAmakarmaphalaM bhuMje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye 60 nAhaM taijasazarIranAmaphalaM bhuMje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye 61 nAhaM kArmANazarIranAmaphalaM bhuMje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye 62 nAhamaudArikazarIrAMgopAMganAmaphalaM bhuMje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye 63 nAhaM vaikriyakazarIrAMgopAMganAmaphalaM bhuMje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye 64 nAhamAhArakazarIrAMgopAMganAmaphalaM bhuje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye 65 nAhamaudArikazarIrabaMdhananAmaphalaM bhuMje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye 66 nAhaM vaikriyikazarIrabaMdhananAmaphalaM bhuje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye 67 nAhamAhArakazarIrabaMdhananAmakarmaphalaM bhuje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye 68 nAhaM taijasazarIrabaMdhananAmaphalaM bhuMje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye 69 nAhaM kArmaNazarIrabaMdhananAmaphalaM. bhuMje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye 70 nAhamaudArikazarIrasaMghAtanAmaphalaM bhuje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye 71 nAhaM vaikriyakazarIrasaMghAtanAmaphalaM bhuMje caitanyAtmAna kSAdupAdeyabhUtasya kAryasamayasArasyotpAdakena nizcayakAraNasamayasArarUpeNa zuddhajJAnacetanAbhAva caitanya0 / 52 / maiM ekeMdriyajAtinAmakarma0 caitanya0 / 53 / maiM dvIMdriyajAtinAmakarma0 caitanya0 / 54 / maiM trIMdriyajAtinAmakarma0 caitanya0 / 55 / maiM caturiMdriyajAtinAmakarma0 caitanya0 / 56 / maiM paMceMdriyajAtinAmakarma0 caitanya0 / 57 / maiM audArikazarIranAmakarma0 caitanya0 / 58 / maiM vaikriyikazarIranAmakarma0 caitanya0 / 59 / maiM AhArakazarIranAmakarma0 caitanya0 / 60 / maiM taijasazarIranAmakarma0 caitanya0 / 61 / maiM kArmaNazarIranAmakarma0 caitanya0 / 62 / maiM audArikazarIraaMgopAMganAmakarma0 caitanya / 63 / maiM vaikriyikazarIraaMgopAMganAmakarma0 caitanya0 / 64 / maiM AhArakazarIrAMgopAMganAmakarma0 caitanya0 / 65 / maiM audArikazarIrabaMdhananAmakarma0 caitanya0 / 66 / maiM vaikriyikazarIrabaMdhananAmakarma0 caitanya0 67 / maiM AhArakazarIrabaMdhananAmakarma0 caitanya. / 68 / maiM taijasazarIrabaMdhananAmakarma0 caitanya0 / 69 / maiM kArmaNazarIrabaMdhananAmakarma.. caitanya0 / 70 / maiM audArikazarIrasaMghAtanAmakarma0 caitanya0 / 71 / maiM vaikriyikaza Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 516 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [sarvavizuddhajJAnamAtmAnameva saMcetaye 72 nAhamAhArakazarIrasaMghAtanAmaphalaM bhuMje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye 73 nAhaM taijasazarIrasaMghAtanAmaphalaM bhuMje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye 74 nAhaM kArmANazarIrasaMghAtanAmaphalaM bhuMje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye 75 nAhaM samacaturasrasaMsthAnanAmaphalaM bhuMje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye 76 nAhaM nyagrodhaparimaMDalasaMsthAnanAmaphalaM bhuje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye 77 nAhaM sAtisaMsthAnanAmaphalaM bhuMje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye 78 nAhaM kubjasaMsthAnanAmaphalaM bhuMje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye 79 nAhaM vAmananAmasaMsthAnanAmaphalaM bhuMje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye 80 nAhaM huMDakasaMsthAnanAmaphalaM bhuMje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye 81 nAhaM vajrarSabhanArAcasaMhanananAmaphalaM bhuMje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye 82 nAhaM vajranArAcasaMhanananAmaphalaM bhuMje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye 83 nAhaM nArAcasaMhanananAmaphalaM bhuMje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye 84 nAhamardhanArAcasaMhanananAmaphalaM bhuMje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye 85 nAhaM kIlikAsaMhanananAmaphalaM bhuMje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye 86 nAhamasaMprAptasapATikAsaMhanananAmaphalaM bhuMje caitanyAtmAnamAtmAnameva saMcetaye 87 nAhaM snigdhasparzanAmaphalaM bhuMje caitanyA0 88 nAhaM sUkSmasparzanAmaphalaM bhuMje caitanyA0 89 nAhaM zItasparzanAmaphalaM bhuMje caitanyA0 90 nAhamuSNasparzanAmaphalaM bhuMje caitanyA0 91 nAhaM gurusparzanAmaphalaM bhuMje caitanyA0 92 nAhaM ghusparzanAmaphalaM bhuMje caitanyA0 93 nAhaM mRdusparzanAmaphalaM bhuMje caitanyA0 94 nAhaM karkazasparzanAmaphalaM bhuMje caitanyA0 95 nAhaM nAvaSTaMbhena kRtvA karmacetanAsaMnyAsabhAvanA karmaphalacetanAsaMnyAsabhAvanA ca mokSArthinA puruSeNa rIrasaMghAtanAmakarma0 caitanya0 / 72 / maiM AhArakazarIrasaMghAtanAmakarma0 caitanya0 / 73 / maiM taijasazarIrasaMghAtanAmakarma0 caitanya 0 / 74 / maiM kArmaNazarIrasaMghAtanAmakarma0 caitanya / 75 / maiM samacaturasrasaMsthAnanAmakarma0 caitanya0 / 76 / maiM nyagrodhaparimaMDalasaMsthAnanAmakarma0 caitanya0 / 77 / maiM sAtikasaMsthAnanAmakarma0 caitanya0 / 78 / maiM kubjakasaMsthAnanAmakarma0 caitanya0 / 79 / maiM vAmanasaMsthAnanAmakarma0 caitanya0 / 80 / maiM huMDakasaMsthAnanAmakarma0 caitanya0 / 81 / maiM vajrarSabhanArAcasaMhanananAmakarma0 caitanya 0 / 82 / maiM vajranArAcasaMhanananAmakarma0 caitanya0 / 83 / maiM nArAcasaMhanananAmakarma0 caitanya0 / 84 / maiM ardhanArAcasaMhanananAmakarma caitanya0 / 85 / maiM kIlikAsaMhanananAmakarma0 caitanya0 / 86 / maiM asaMprAptAmRpATikAsaMhanananAmakarma0 caitanya0 / 87 / maiM snigdhasparzanAmakarma0 caitanya0 / 88 / maiM rUkSasparzanAmakarma0 caitanya0 / 89 / maiM zItasparzanAmakarma0 caitny0|90| maiM uSNasparzanAmakarma0 caitny0| 91 / maiM gurusparzanAmakarma caitanya0 / 92 / maiM laghusparzanAmakarma0 caitanya0 / 93 1 maiM mRdusparzanAma Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 9] samayasAraH / 517 madhurarasanAmaphalaM bhuMje caitanyA0 96 nAhamAmlarasanAmaphalaM bhuje caitanyA0 97 nAhaM tiktarasanAmaphalaM bhuMje caitanyA098 nAhaM kaTukarasanAmaphalaM bhuMje caitanyA0 99 nAhaM kaSAyarasanAmaphalaM bhuMje caitanyA0 100 nAhaM surabhigaMdhanAmaphalaM bhuMje caitanyA0 101 nAhamasurabhigaMdhanAmaphalaM bhuMje caitanyA0 102 nAhaM zuklavarNanAmaphalaM bhuMje caitanyA0 103 nAhaM raktavarNanAmaphalaM bhuMje caitanyA0 104 nAhaM pItavarNanAmaphalaM bhuMje caitanyA0 105 nAhaM haritavarNanAmaphalaM bhuMje caitanyA0 106 nAhaM kRSNavarNanAmaphalaM bhuMje caitanyA0 107 nAhaM narakagatyAnupUrvInAmaphalaM bhuMje caitanyA0 108 nAhaM tiyaggatyAnupUrvInAmaphalaM bhuMje caitanyA0 109 nAhaM manuSyagatyAnupUrvInAmaphalaM bhuMje caitanyA0 110 nAhaM devagatyAnupUrvInAmaphalaM bhuMje caitanyA0 111 nAhaM nirmANanAmaphalaM bhuMje caitanyA0 112 nAhamagurulaghunAmaphalaM bhuMje caitanyA0 113 nAhamupaghAtanAmaphalaM bhuMje caitanyA0 114 nAhaM paraghAtanAmaphalaM bhuMje caitanyA0 115 nAhamAtapanAmaphalaM bhuje caitanyA0 116 nAhamudyotanAmaphalaM bhuMje caitanyA0 117 nAhamucchAsanAmaphalaM bhuMje caitanyA0 118 nAhaM prazastavihAyogatinAmaphalaM bhuMje caitanyA0 119 nAhamaprazastavihAyogatinAmaphalaM bhuje caitanyA0 120 nAhaM sAdhAraNazarIranAmaphalaM bhuMje caitanyA0 kartavyeti bhAvArthaH / evaM gAthAdvayaM karmacetanAsaMnyAsabhAvanAmukhyatvena, gAthaikA karmaphalaceta karma0 caitanya0 / 94 / maiM karkarzasparzanAmakarma0 caitanya0 / 95 / maiM madhurarasanAmakarma0 caitanyaH / 96 / maiM AmlarasanAmakarma0 caitanya0 / 97 / maiM tiktarasanAmakarma0 caitanya0 / 98 / maiM kaTukarasa nAmakarma0 caitanya0 / 99 / maiM kaSAyarasanAmakarma0 caitanya0 / 100 / maiM surabhigaMdhanAmakarma0 caitanya0 / 101 / maiM asurabhigaMdhanAmakarma0 caitanya0 / 102 / maiM zuklavarNanAmakarma0 caitanya 0 / 103 / maiM raktavarNanAmakarma0 caitanya0 / 104 / maiM pItavarNanAmakarma0 caitanya0 / 105 / maiM haritavarNanAmakarma0 caitanya0 / 106 / maiM kRSNavarNanAmakarma0 caitanya0 / 107 / maiM narakagatyAnupUrvInAmakarma0 caitanya0 / 108 / maiM tiryaMcagatyAnupUrvInAmakarma0 caitanya0 / 109 / maiM manuSyagatyAnupUrvInAmakarma0 / 110 / maiM devagatyAnupUrvI nAmakarma0 caitanya0 / 111 / maiM nirmANanAmakarma0 caitanya0 112 / maiM agurulaghunAmakarma0 caitanya / 113 / maiM upaghAtanAmakarma0 caitanya0 / 114 / maiM paraghAtanAmakarma0 caitanya0 / 115 / maiM AtapanAmakarma0 caitanya0 / 116 / maiM udyotanAmakarma0 caitanya0 / 117 // maiM ucchAsanAmakarma0 caitanya0 / 118 / maiM prazastavihAyogatinAmakarma0 caitny0|119| Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 518 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ sarvavizuddhajJAna121 nAhaM pratyekazarIranAmaphalaM bhuMje caitanyA0 122 nAhaM sthAvaranAmaphalaM bhuMje caitanyA0 123 nAhaM trasanAmaphalaM muMje caitanyA0 124 nAhaM subhaganAmaphalaM bhuMje caitanyA0 125 nAhaM durbhaganAmaphalaM bhuMje caitanyA0 126 nAhaM susvaranAmakarmaphalaM bhuMje caitanyA0 127 nAhaM duHsvaranAmaphalaM bhuMje caitanyA0 128 nAhaM zubhanAmaphalaM bhuMje caitanyA0 129 nAhamazubhanAmaphalaM bhuMje caitanyA0 130 nAhaM sUkSmazarIranAmaphalaM bhuMje caitanyA0 131 nAhaM bAdarazarIranAmaphalaM bhuMje caitanyA0 132 nAhaM paryAptanAmaphalaM bhuMje caitanyA0 133 nAhamaparyAptanAmaphalaM bhuMje caitanyA0 134 nAhaM sthiranAmaphalaM bhuMje caitanyA0 135 nAhamasthiranAmaphalaM bhuMje caitanyA0 136 nAhamAdeyanAmaphalaM bhuMje caitanyA0 137 nAhamanAdeyanAmaphalaM bhuMje caitanyA0 138 nAhaM yazaHkIrtinAmaphalaM bhuMje caitanyA0 139 nAhamayazaHkIrtinAmaphalaM bhuMje caitanyA0 140 nAhaM tIrthakaratvanAmaphalaM bhuje caitanyA0 141 nAhamuccairgotranAmaphalaM bhuMje caitanyA0 142 nAhaM nIcairgotranAmaphalaM bhuMje caitanyA0 143 nAhaM dAnAMtarAyanAmaphalaM bhuMje caitanyA0 144 nAhaM lobhAMtarAyanAmabhuMje caitanyA0 145 nAhaM bhogAMtarAyanAmaphalaM bhuMje caitanyA0 146 nAhamupabhogAMtarAyanAmaphalaM bhuMje caitanyA0 147 nAhaM vIryAtarAyanAmaphalaM bhuMje caitnyaa0||148|| nAsaMnyAsabhAvanAmukhyatveneti dazamasthale gAthAtrayaM gataM // 387 / 388 / 389 // athedAnIM vyAmaiM aprazastavihAyogatinAmakarma0 caitanya0 // 120 / maiM sAdhAraNazarIranAmakarma0 caitanya / 121 / maiM pratyekazarIranAmakarma0 caitanya0 / 122 / maiM sthAvaranAmakarma0 caitanya / 123 / maiM sanAmakarma0 caitanya0 / 124 / maiM subhaganAmakarma0 caitanya0 / 125 / maiM durbhaganAmakarma0 caita0 / 126 / maiM susvaranAmakarma0 caitanya 0 / 127 / maiM duHsvaranAmakarma0 caita / 128 / maiM zubhanAmakarma0 caitanya0 / 129 / maiM azubhanAmakarma0 caitanya / 130 / maiM sUkSmazarIranAmakarma0 caita / 131 / maiM bAdarazarIranAmakarma0 caita / 132 // maiM paryAptanAmakarma0 caita0 / 133 / maiM aparyAptanAmakarma0 caita0 / 134 / maiM sthiranAmakarma0 caita / 135 / maiM asthiranAmakarma0 caita0 / 136 / maiM AdeyanAmakarma0 caita / 137 / maiM anAdeyanAmakarma0 caita / 138 / maiM yazaHkIrti nAmakarma0 caita / 139 / maiM ayazaHkIrtinAmakarma0 caita0 / 140 / maiM tIrthakaranAmakarma0 caita0 / 141 / maiM uccairgotrakarma0 caita0 / 142 / maiM nIcairgotrakarma0 caita / 143 / maiM dAnAMtarAyakarma0 caita / 144 / maiM lAbhAMtarAyakarma0 caita0 / 145 / maiM bhogAMtarAyakarma0 caita / 146 / maiM upabhogAMtarAyakarma0 caita / 147 / maiM vIryAtarAyakarma0 caitanya0 / 148 // isatarahakI jJAnI sakala karmoM ke phalake saMnyAsakI bhAvanA kare / Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aghikAraH 9] samayasAraH / 519. "nizzeSakarmaphalasaMnyasanAnmamaiva sarvakriyAMtaravihAranivRttavRtteH / caitanyalakSma bhajato bhRzamAtmatattvaM kAlAvalIyamacalasya vahatvanaMtaM // 239 // yaH pUrvabhAvakRtakarmaviSadrumANAM bhuMkte phalAni na khalu svata eva tRptaH / ApAtakAlaramaNIyamudarkaramyaM niSkarmazarmamayameti dazAMtaraM saH // 232 // atyaMtaM bhAvayitvA viratimavirataM karmaNastatphalAcca praspaSTaM vahArikajIvAdinavapadArthebhyo bhinnamapi TaMkotkIrNajJAya kaikapAramArthika padArthasaMjJaM gadyapadyAdiviciyahAM bhAvanA nAma bAra bAra ciMtavanakara upayogake abhyAsa karanekA hai / so jaba samyagdRSTi ho jJAnI hotA hai taba jJAna zraddhAna to hohI gayA ki maiM zuddha nayakara samasta karmoMse aura karmoMke phalase rahita hUM / paraMtu pUrva bAMdhe hue karma udaya AveM unameM una bhAvoMkA kartApanA choDa tathA pUrva tIna kAlasaMbaMdhI unacAsa bhaMgokara karma cetanA ke tyAgakI bhAvanAkara aura ina saba karmoMke phala bhoganeke tyAgakI bhAvanAkara eka caitanyasvarUpa AtmAko hI anubhava kare / yahI bhoganA bAkI rahA hai so avirata dezavirata pramattasaMyata avasthAmeM to jJAna zraddhAnameM niraMtara bhAvanA hai hI paraMtu jaba apramattadazA ho ekAgra cittakara dhyAna kare taba kevala caitanya mAtra AtmAmeM upayoga lagAye aura zuddhopayogarUpa hoya taba nizcaya cAritrarUpa zuddhopayogabhAvase zreNI caDha kevalajJAna upajAtA hai / usasamaya isa bhAvanAkA phala karmacetanA aura karmaphalacetanA se rahita sAkSAt jJAnacetanArUpa honA hai / phira anaMtakAlataka jJAna cetanArUpa hI huA vaha AtmA paramAnaMdameM magna rahatA hai || aba isI arthakA kalazarUpa 231 vAM kAvya kahate haiM -- niHzeSa ityAdi / sakala kamoMke phalakA tyAgakara jJAna cetanAkI bhAvanA karanevAlA jJAnI kahatA hai ki pUrvokta prakAra sakala karmoMke phalakA saMnyAsa ( tyAga ) karanese maiM caitanyalakSaNavAle Atmatattvako hI atizayakara bhogatA hUM aura isake sivAya anya jo upayogakI kriyA tathA bAhyakI kriyA usameM pravRttise rahita vartanevAlA acala hUM / so mere yaha kAlakI AvalI pravAharUpa anaMta hai vaha isIko bhoganerUpa jAo, . upayogakI pravRtti anyameM mata jAo // bhAvArtha - aisI bhAvanA karanevAlA jJAnI aisA tRpta huA hai ki bhAvanA karate hue mAno sAkSAt kevalI hI huA / so aisA hI rahanA anaMtakAlataka cAhatA hai / vaha ThIka hai kyoMki isI bhAvanAse kevalI hotA hai / kevala jJAna upajanekA paramArtha upAya yahI hai, bAhya vyavahAra cAritra hai vaha isIkA sAdhanarUpa hai / tathA isake vinA vyavahAra cAritra zubhakarmako bAMdhatA hai mokSakA upAya nahIM hai // phira 232 vAM kAvya kahate haiM- - yaH pUrva ityAdi / artha- jo puruSa pUrvakAlameM ajJAnabhAvase kiye karmarUpa viSavRkSake udaya Aye phalako svAmI hoke nahIM bhogatA aura 1 1 sarvaM yatkriyAMtaraM zuddhacetanAtiriktavibhAvarUpaM na tu viharaNaM nAma zuddhasaMvitteH sattvema bhavanaM tasmAnivRttA vRttirjJAnacetanA yasya tasya tathAbhUtasyetyarthaH / 2 khargAdisukhaM hi karmajanyaM mokSe tu tadabhAvAt anAkulatvalakSaNazarmasadbhAvAcca niSkarmazarmamayatvamiti / Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 520 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [ sarvavizuddhajJAna nATayitvA pralapanamakhilAjJAnasaMcetanAyAH / pUrNaM kRtvA svabhAvaM svarasaparigataM jJAnasaMcetanAM svAM sAnaMdaM nATayaMtaH prazamarasamitaH sarvakAlaM pibaMtu // 233 // itaH padArtha - prathanAvaguMThitA vinA kRterekamanAkulaM jvalat / samastavastuvyatirekanizcayAt vivecitaM jJAnamihAvatiSThate // 234 // 387 // 388 // 389 // traracanAracitazAstraiH zabdAdipaMceMdriya viSayaprabhRtiparadravyaizca zUnyamapi rAgAdivikalpopAdhirahitaM nizcayakara apane AtmasvarUpase hI tRpta hai anya kucha tRSNA nahIM karatA vaha puruSa varta - mAnakAla meM suMdara ( ramaNa karane yogya ) tathA AgAmI kAlameM jinakA phala suMdara ( ramaNe yogya ) aise karmoMse rahita svAdhIna sukhamayI anyasvarUpa dazAko prApta hotA hai / jo dazA saMsAra avasthAmeM pahale kabhI nahIM huI thI // bhAvArtha- - isa jJAnacetanAkI bhAvanakA yaha phala hai / isakI bhAvanA se atyaMta tRpti rahatI hai anya tRSNA nahIM rahatI / aura AgAmI kAlameM kevala jJAna upArjanakara saba karmoMse rahita mokSa avasthAko prApta hotA hai || aba upadeza karate haiM ki aise karmacetanA aura karmaphalacetanA ke tyAgakI bhAvanAkara ajJAna cetanAke abhAvako pragaTa nacAke jJAnacetanAke svabhAvako pUrNakara usako nacAte hue jJAnIjana sadAkAla AnaMdarUpa rahaiM | isI arthakA kalazarUpa 233 vAM kAvya hai-- atyaMtaM ityAdi / artha - jJAnIjana haiM ve karmase tathA karmake phalase atyaMta virakta bhAvanAko niraMtara bhAyakara aura samasta ajJAna cetanAke nAzako acchI taraha nRtya karAke apane nijarasase prApta svabhAvarUpa jo jJAnacetanA usako AnaMdasahita jaise ho usa taraha pUrNakara nRtya karAte hue yahAMse Age karmake abhAvarUpa AtmIkarasarUpa amRtarasa usako sadAkAla pIveM / yaha jJAnIjanoMko preraNA hai // bhAvArthapahale to tIna kAlasaMbaMdhI karmakA kartApanArUpa karmacetanAke unacAsa bhaMgarUpa tyAgakI bhAvanA karAI pIche ekasau ar3atAlIsa karmaprakRtiyoMkA udayarUpa karmaphalake tyAgakI bhAvanA karAI / aise ajJAnacetanAkA pralaya karAke jJAnacetanAmeM pravartanekA upadeza kiyA hai / yaha jJAna cetanA sadA AnaMdarUpa apane svabhAvakA anubhavarUpa hai / usako jJAnIjana ! sadA bhogo yaha zrIguruoMkA upadeza hai | yaha sarva vizuddha jJAnakA adhikAra hai isaliye jJAnako kartAbhoktApane se bhinna dikhalAyA aba anya dravya aura anya dravyoMke bhAvoMse jJAnako judA dikhalAte haiM, usakI sUcanikAkA 234 vAM kAvya hai - itaH padArtha ityAdi / artha-yahAMse Age isa jJAnake adhikArameM saba vastuoMse bhinnapaneke nizcayase judA kiyA jo jJAna vaha nizcala tiSThatA hai | kaisA huA tiSThatA hai ? padArthake vistArako jJeyajJAnasaMbaMdha karake ekasA dikhalAnese huI jo anekarUpa kartRtvabhAvarUpa kriyA usake vinA eka jJAnakriyAmAtra saba AkulatAse rahita daidIpyamAna huA tiSThatA hai / bhAvArtha - saba vastuoMse judA jJAnako pragaTa dikhalAte haiM // 387 se 389 taka // Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 9] smysaarH| 521 satthaM NANaM Na havai jahmA satthaM Na yANae kiNci| tahmA aNNaM NANaM aNNaM satthaM jiNA viti // 390 // saddo NANaM Na havai jahmA saddo Na yANae kiMci / tahmA aNNaM NANaM aNNaM saI jiNA viti // 391 // rUvaM NANaM Na havai jamA rUvaM Na yANae kiMci / tahmA aNNaM NANaM aNNaM rUvaM jiNA viti // 392 // vaNNo NANaM Na havai jahmA vaNNo Na yANae kiMci / tahmA aNNaM NANaM aNNaM vaNNaM jiNA viti // 393 // gaMdho NANaM Na havai jahmA gaMdho Na yANae kiMci / tahmA aNNaM NANaM aNNaM gaMdhaM jiNA viMti // 394 // Na raso du havadi NANaM jamA du raso Na yANae kiMci / tamA aNNaM NANaM rasaM ya aNNaM jiNA viti // 395 // sadAnaMdaikalakSaNasukhaM tarasAsvAdena bharitAvasthaparamAtmatattvaM prakAzayati;-na zrutaM jJAnaM acetanatvAt tato jJAnazrutayorvyatirekaH / na zabdo jJAnamacetanatvAt tato jJAnazabdayorvyatirekaH / na rUpaM jJAnamacetanatvAt tato jJAnarUpayorvyatirekaH / na varNo jJAnamacetanatvAt tato jJAnavarNayorvyatirekaH / na gaMdho jJAnamacetanatvAt tato jJAnagaMdhayorvyatirekaH / na raso jJAnamace yahI gAthAoMmeM kahate haiM;-[zAstraM ] zAstra [jJAnaM na bhavati ] jJAna nahIM hai [ yasmAt ] kyoMki [zAstraM kiMcit na jAnAti ] zAstra kucha jAnatA nahIM hai jaDa hai [ tasmAt ] isaliye [ jJAnaM anyat ] jJAna anya hai [zAstraM anyat ] zAstra anya hai aise [ jinA vidaMti ] jina bhagavAna jAnate haiM kahate haiM / [zabdaH jJAnaM na bhavati ] zabda jJAna nahIM hai [ yasmAt ] kyoMki [zabdaH kiMcit na jAnAti ] zabda kucha jAnatA nahIM hai [ tasmAt ] isaliye [ jJAnaM anyat ] jJAna anya hai [zabdaM anyaM] zabda anya hai aisA [ jinA vidaMti ] jinadeva kahate haiM [rUpaM jJAnaM na bhavati ] rUpa jJAna nahIM hai [ yasmAt ] kyoMki [rUpaM kiMcit na jAnAti ] rUpa kucha jAnatA nahIM hai [ tasmAt ] isaliye [jJAnaM anyat ] jJAna anya hai [rUpaM anyat ] rUpa anya hai aisA [jinA vidaMti ] jinadeva kahate haiN| [ varNaH jJAnaM na bhavati] varNa jJAna nahIM hai [yasmAt ] kyoMki [varNaH kiMcit na jAnAti ] varNa kucha nahIM jAnatA [ta: smAt ] isaliye [jJAnaM anyat ] jJAna anya hai [ varNaH anyaH] varNa anya hai [ jinA vidaMti] aisA jinadeva kahate haiN| [gaMdhaH jJAnaM na bhavati ] gaMdha jJAna nahIM hai [ yasmAt ] kyoMki [gaMdhaH kiMcit na jAnAti ] gaMdha kucha nahIM / 66 samaya. Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 522 [ sarvavizuddhajJAna rAyacandrajainazAstramAlAyAm / phAso Na havai NANaM jamA phAso Na yANae kiMci / tahmA aNNaM NANaM aNNaM phAsaM jiNA viMti // 396 // kammaM NANaM Na havai jamA kammaM Na yANae kiMci / tA aNNaM gANaM aNNaM kammaM jiNA viMti // 397 // dhamma NANaM Na havAi jahmA dhammo Na yANae kiMci / tA aNNaM NANaM aNNaM dhammaM jiNA viMti // 398 // dhammo Ne havai jamA dhammo Na yANae kiMci / tA aNNaM gANaM aNNamadhammaM jiNA viMti // 399 // kAlo NANaM Na havai jamA kAlo Na yANae kiMci / tahmA aNNaM NANaM aNNaM kAlaM jiNA viMti // 400 // tanatvAt tato jJAnarasayorvyatirekaH / na sparzo jJAnamacetanatvAt tato jJAnasparzayorvyatirekaH / na karma jJAnaM acetanatvAt tato jJAnakarmaNorvyatirekaH / na dharmo jJAnamacetanatvAt tato jJAnadharmayorvyatirekaH / nAdharmo jJAnamacetanatvAt tato jJAnAdharmayorvyatirekaH / na kAlo jJAnamacetana1 jAnatA [ tasmAt ] isaliye [ jJAnaM anyat ] jJAna anya hai [ gaMdhaM anyaM ] gaMdha anya hai aisA [jinA vidaMti ] jinadeva kahate haiM / [ rasaH tu jJAnaM na bhavati ] aura rasa jJAna nahIM hai [ yasmAttu ] kyoMki [ rasaH kiMcit na jAnAti rasa kucha jAnatA nahIM hai [ tasmAt ] isaliye [ jJAnaM anyat ] jJAna anya hai [ rasaM ca anyaM ] rasa anya hai aisA [ jinA vidaMti ] jinadeva kahate haiM / [ sparzaH jJAnaM na bhavati ] sparza jJAna nahIM hai [ yasmAt ] kyoMki [ sparzaH ] sparza [ kiMcit na jAnAti ] kucha nahIM jAnatA [ tasmAt ] isaliye [ jJAnaM anyat ] jJAna anya hai [ sparza anyaM ] sparza anya hai aisA [jinA vidaMti ] jinadeva kahate haiM / [ karma jJAnaM na bhavati ] karma jJAna nahIM hai [ yasmAt ] kyoMki [ karma kiMcit na jAnAti ] karma kucha nahIM jAnatA [ tasmAt ] isaliye [ jJAnaM anyat ] jJAna anya hai [ karma anyat ] karma anya hai [ jinA vidaMti ] aisA jinadeva kahate haiM / [ dharmaH jJAnaM na bhavati ] dharma jJAna nahIM hai [ yasmAt ] kyoMki [ dharmaH kiMcit na jAnAti ] dharma kucha nahIM jAnatA [ tasmAt ] isaliye [ jJAnaM anyat ] jJAna anya hai [ dharma anyaM ] dharma anya hai aisA [jinA vidaMti ] jinadeva kahate haiM / [ adharmaH jJAnaM na bhavati ] adharma jJAna nahIM hai [ yasmAt ] kyoMki [ adharmaH kiMcit na jAnAti ] adharma kucha nahIM jAnatA [ tasmAt ] isaliye [ jJAnaM anyat ] jJAna anya hai [ adharma anyaM ] adharma 1 dhammacchio Na NANaM pAThaH tAtparyavRttau / 2 Na havadi NANamadhammacchio, tAtparyavRttau / Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ '523 adhikAraH 9] smysaarH| AyAsaMpi Na NANaM jamA yAsaM Na yANae kiNci| . tahmA aNNaM yAsaM aNNaM NANaM jiNA viMti // 401 // NajjhavasANaM NANaM ajjhavasANaM acedaNaM jamA / tahmA aNNaM NANaM ajjhavasANaM tahA aNNaM // 402 // jahmA jANai NicaM tahmA jIvo du jANao nnaannii| NANaM ca jANayAdo avvadirittaM muNeyavvaM // 403 // NANaM sammAdihiM du saMjamaM suttamaMgaputvagayaM / dhammAdhammaM ca tahA pavvajaM abbhuvaMti buhA // 404 // tvAt tato jJAnakAlayorvyatirekaH / nAkAzaM jJAnamacetanatvAt tato jJAnAkAzayorvyatirekaH / nAdhyavasAnaM jJAnamacetanatvAt tato jJAnAdhyavasAnayorvyatirekaH / ityevaM jJAnasya sarvaireva paradravyaiH saha vyatirekaH nizcayasAdhito draSTavyaH / atha jIva evaiko jJAnaM cetanatvAt tato jJAnajIvayorevAvyatirekaH / na ca jIvasya svayaM jJAnatvAt tato vyatirekaH kazcanApi zaMkanIyaH / evaM sati jJAnameva samyagdRSTiH, jJAnameva saMyamaH, jJAnamevAMgapUrvarUpaM sUtraM, jJAnameva dharmAdharmoM, jJAnameva pravrajyeti jJAnasya anya hai aisA [ jinA vidaMti] jinadeva kahate haiM [kAlaH jJAnaM na bhavati] kAla jJAna nahIM hai [yasmAt]kyoMki [kAlaH kiMcit na jAnAti] kAla kucha nahIM jAnatA [ tasmAt ] isaliye [jJAnaM anyat ] jJAna anya hai [ kAlaM anyaM ] kAla anya hai aisA [jinA vidaMti ] jinadeva kahate haiM / [AkAzaM api jJAnaM na ] AkAza bhI jJAna nahIM hai [ yasmAt ] kyoMki [ AkAzaM kiMcit na jAnAti ] AkAza kucha nahIM jAnatA [ tasmAt ] isaliye [jJAnaM anyat ] jJAna anya hai [AkAzaM anyat ] AkAza anya hai aisA [jinA vidaMti] jinadevane kahA hai / [ tathA ] usI prakAra [ adhyavasAnaM jJAnaM na] adhyavasAna jJAna nahIM hai [ yasmAt ] kyoMki [ adhyavasAnaM ] adhyavasAna [acetanaM ] acetana hai [tasmAt ] isaliye [jJAnaM anyat ] jJAna anya hai [adhyavasAnaM anyat ] adhyavasAna anya hai aisA jinadeva kahate haiN| [ tasmAt tu] isaliye [jIvaH ] jIva [jJAyakaH jJAnI] jJAyaka hai vahI jJAna hai [ yasmAt ] kyoMki [ nityaM jAnAti ] niraMtara jAnatA hai [ca ] aura [jJAnaM ] jJAna [jJAyakAt avyatiriktaM jJAtavyaM ] jJAyakase abhinna hai judA nahIM hai aisA jAnanA cAhiye [tu] aura [jJAnaM samyagdRSTi ] jJAna hI samyagdRSTi hai [ saMyamaM] saMyama hai [ aMgapUrvagataM sUtraM ] aMgapUrvagata sUtra hai [ca dharmAdharma ] aura dharma adharma hai [ tathA ] tathA [pravrajyAM] dIkSA bhI jJAna hai [budhAH abhyupayAMti] aisA jJAnIjana aMgIkAra karate ( mAnate ) haiM / TIkA-vacanAtmaka dravya zruta jJAna nahIM hai 1 ajjhavasANaM NANaM Na hRvadi jamhA acedaNaM NicaM iti tAtparyavRttau pAThaH / Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 524 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / zAstraM jJAnaM na bhavati yasmAcchAstraM na jAnAti kiMcit / tasmAdanyajjJAnamanyacchAstraM jinA vidaMti // 390 // zabdo jJAnaM na bhavati yasmAcchabdo na jAnAti kiMcit / tasmAdanyajjJAnamanyaM zabdaM jinA vidaMti // 391 // rUpaM jJAnaM na bhavati yasmAdrUpaM na jAnAti kiMcit / tasmAdanyajjJAnamanyadrUpaM jinA vidaMti // 392 // varNoM jJAnaM na bhavati yasmAdvarNo na jAnAti kiMcit / tasmAdanyajjJAnamanyaM varNaM jinA vidaMti // 393 // gaMdho jJAnaM na bhavati yasmAdvaMdho na jAnAti kiMcit / tasmAdanyajjJAnamanyaM gaMdhaM jinA vidaMti // 394 // na rasastu bhavati jJAnaM yasmAttu raso na jAnAti kiMcit / tasmAdanyajjJAnaM rasaM cAnyaM jinA vidaMti // 395 // [ sarvavizuddhajJAna jIvaparyAyairapi sahAvyatireko nizcayasAdhito draSTavyaH / athaivaM sarvaparadravyavyatirekeNa sarvadarzanAdijIvasvabhAvAvyatirekeNa cAtivyAptimavyAptiM ca pariharamANamanAdivibhramamUlaM dharmAdharmarUpaM paramasamayamudyamya svayameva pravrajyArUpamApAdya darzanajJAnacAritra sthitisvarUpaM svasamayamavApya mokSamArgamAtmanyeva pariNataM kRtvA samavAptasaMpUrNavijJAnaghanabhAvaM hAnopAdAnazUnyaM sAkSAtsamayasArabhUtaM paramArtharUpaM zuddhajJAnamekamevAvasthitaM draSTavyaM / "anyebhyo vyatiriktamAtmaniyataM bibhratpRthagvastutA 1 kyoMki vacana acetana hai isaliye jJAnakA aura zrutakA bheda hai zabda hai vaha jJAna nahIM hai kyoMki zabda pudgaladravyakA paryAya hai acetana hai isaliye jJAnakA aura zabdakA bheda hai / rUpa jJAna nahIM hai kyoMki rUpa pudgalakA guNa hai acetana hai isaliye rUpakA aura jJAnakA bheda hai / varNa hai vaha jJAna nahIM hai kyoMki varNa pudgaladravyakA guNa hai acetana hai isaliye varNakA aura jJAnakA bheda hai / gaMdha jJAna nahIM hai kyoMki gaMdha pudgaladravyakA guNa hai acetana hai isaliye gaMdhakA aura jJAnakA bheda hai / rasa jJAna nahIM hai kyoMki rasa pudgala dravyakA guNa hai acetana hai isaliye rasakA jJAnakA paraspara bheda hai / sparza jJAna nahIM hai kyoMki sparza pudgaladravyakA guNa hai acetana hai isaliye sparzakA aura jJAnakA bheda hai / karma hai vaha jJAna nahIM hai kyoMki karma acetana hai isaliye karmakA aura jJAnakA bheda hai / dharmadravya jJAna nahIM hai kyoMki dharma acetana hai isaliye dharmadravyakA aura jJAnakA bheda hai / adharmadravya jJAna nahIM hai kyoMki adharmadravya acetana hai isaliye 1 adharmadravyakA aura jJAnakA bheda hai / kAladravya jJAna nahIM hai kyoMki kAla acetana hai isaliye kAlakA aura jJAnakA bheda hai / AkAzadravya jJAna nahIM hai kyoMki AkAza acetana hai isaliye jJAnakA aura AkAzakA bheda hai / adhyavasAna jJAna nahIM hai kyoMki I Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 525 adhikAraH 9] . smysaaraa| sparzo na bhavati jJAnaM yasmAtsparzoM na jAnAti kiMcit / tasmAdanyajjJAnamanyaM sparza jinA vidaMti // 396 // karma jJAnaM na bhavati yasmAtkarma na jAnAti kiMcit / tasmAdanyajjJAnamanyatkarma jinA vidaMti // 397 // dharmoM jJAnaM na bhavati yasmAddharmoM na jAnAti kiMcit / tasmAdanyajjJAnamanyaM dharma jinA vidaMti // 398 // jJAnamadharmo na bhavati yasmAdadharmo na jAnAti kiMcit / tasmAdanyajjJAnamanyamadharma jinA vidaMti // 399 // kAlo jJAnaM na bhavati yasmAtkAlo na jAnAti kiMcit / tasmAdanyad jJAnamanyaM kAlaM jinA vidaMti // 40 // mAdAnojjhanazUnyametadamalaM jJAnaM tathAvasthitaM / madhyAdyatavibhAgamuktasahajasphAraprabhAbhAsvaraH zuddhajJAnaghano yathAsya mahimA nityoditastiSThati // 1 // unmuktamunmocyamazeSatastattathAttamAdeyamazeSatastat / yadAtmanaH saMhRtasarvazakteH pUrNasya saMdhAraNamAtmanIha // 2 // tapazcaraNaM nayan kena nayena etatsarvaM jJAnaM manyate ? iti cet mithyAdRSTayAdikSINakaSAyaparyaMtasvakIyasvakIyaguNasthAnayogyazubhAzubhazuddhopayogAvinAbhUtavivakSitAzuddhanizcayanayenAzuddhopAdAnarUpeNeti / tataH sthitaM zuddhaadhyavasAna acetana hai isaliye jJAnakA aura karmake udayakI pravRttirUpa adhyavasAnakA bheda hai| isaprakAra to jJAnakA saba paradravyoMke sAtha sAtha bhinna honekA nizcaya sAdhA huA jAnanA / aba kahate haiM ki jIva hI eka jJAna hai kyoMki jIva cetana hai isaliye jJAnakA aura jIvakA abheda hai| jIvake apane Apa jJAnapanA hai jJAna jIvakA bheda kuchabhI zaMkArUpa nahIM karanA / aisA honepara jJAna hI samyagdRSTi hai, jJAna hI saMyama hai, jJAna hI aMgapUrvagata sUtra hai / tathA dharma adharma bhI jJAna hI hai aura jJAna hI dIkSA hai nizcaya cAritra hai / isataraha jIvakA paryAyoM ke sAtha bhI abhedakA nizcaya sAdhA huA dekhanA / aba kahate haiM ki isaprakAra saba paradravyoMke sAtha to vyatireka ( bheda ) kara tathA saba darzanako Adi lekara jIvake svabhAvoMke sAtha abhedakara ativyApti avyApti doSako dUra karatA huA, anAdikAlase jisakA avidyA mUlakAraNa hai aise puNya pApa jo zubha azubharUpa parasamaya usako dUrakara, Apa nizcaya cAritrarUpa dIkSAko pAkara, darzana jJAna cAritrameM sthitirUpa jo svasamaya usako vyApakara AtmAmeM hI mokSamArgake pariNAmakara jisane saMpUrNa vijJAnaghana svabhAva pAliyA hai aisA, tyAga grahaNakara rahita sAkSAt samayasArabhUta paramArtharUpa zuddha eka jJAna hI avasthita huA dekhanA arthAt pratyakSa sva. saMvedanakara anubhava karanA // bhAvArtha-saba paradravyoMse to judA aura apane paryAyoMse abhedarUpa aisA jJAna eka dikhlaayaa| isaliye ativyApti aura avyApti nAma Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 526 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [sarvavizuddhajJAnaAkAzamapi na jJAnaM yasmAdAkAzaM na jAnAti kiMcit / tasmAdAkAzamanyadanyajjJAnaM jinA vidaMti // 401 // nAdhyavasAnaM jJAnamadhyavasAnamacetanaM yasmAt / tasmAdanyajjJAnamadhyavasAnaM tathAnyat // 402 // yasmAjAnAti nityaM tasmAjIvastu jJAyako jJAnI / jJAnaM ca jJAyakAdavyatiriktaM jJAtavyaM // 403 // jJAnaM samyagdRSTiM tu saMyama sUtramaMgapUrvagataM / / dharmAdharma ca tathA pravrajyAmabhyupayAMti budhAH // 404 // pAriNAmikaparamabhAvagrAhakeNa zuddhadravyArthikanayena zuddhopAdAnarUpeNa jIvAdivyAvahArikanavapadArthebhyo bhinnamAdimadhyAMtamuktamekamakhaMDapratibhAsamayaM nijaniraMjanasahajazuddhaparamasamayasArAbhidhAnaM sarvaprakAropAdeyabhUtaM zuddhajJAnasvabhAvaM zuddhAtmatattvameva zraddheyaM jJeyaM dhyAtavyamiti / evaM vyAvahArikanavapadArthamadhye bhUtArthanayena zuddhajIva eka eva vAstavaH sthita iti vyAkhyAnamukhyatvena ekAdazamasthale paMcadaza gAthA gatAH / kiMca-matyAdisaMjJAnapaMcakaM paryAyarUpaM tiSThati zuddhapAvAle lakSaNake doSa dUra hogye| kyoMki AtmAkA lakSaNa upayoga hai upayogameM jJAna pradhAna hai vaha anya acetana dravyoMmeM nahIM hai isakAraNa to ativyApti svarUpa nahIM / aura apanI saba avasthAoM meM hai isaliye avyApti svarUpa nahIM hai| yahAMpara jJAna kahanese AtmA hI jAnanA kyoMki abhedavivakSAmeM guNa aura guNIkA ApasameM abheda hai isaliye virodha nahIM / yahAM jJAnako hI pradhAnakara AtmAkA adhikAra hai isI lakSaNase saba paradravyoMse bhinna anubhavagocara hotA hai / yadyapi AtmAmeM anaMta dharma haiM taubhI unameM koI to chadmasthake anubhavagocara hI nahIM ki unako kahe / chadmastha jJAnI AtmAko kaise pahacAne ? nahIM pahacAna sakatA / koI dharma anubhava gocara haiM unameM koI astitva vastutva prameyatvAdika haiM ve anyadravyoMse sAdhAraNa ( samAna ) haiM unake kahanese judA AtmA jAnA nahIM jAtA / koI paradravyake nimittase hue haiM unako kahanese paramArtha AtmAkA zuddha svarUpa kaise jAnA jAya ? isaliye jJAna hI kahanese chadmastha jJAnI AtmAko pahicAna sakatA hai / isaliye jJAnako hI AtmA kahakara isa jJAnameM anAdi ajJAnase zubhAzubha upayogarUpa parasamayakI pravRttiko dUrakara, samyagdarzana jJAna cAritrameM pravRttirUpa svasamayarUpa pariNamanasvarUpa mokSamArgameM AtmAko pariNamAke saMpUrNa jJAnako jaba prApta hotA hai taba phira tyAga grahaNakeliye kucha nahIM rhtaa| aisA sAkSAt samayasArasvarUpa pUrNa jJAna paramArthabhUta zuddha Thahare usako dekhanA / vahAMpara dekhanA bhI tIna prakAra jAnanA / eka to zuddhanayake jJAnakara isakA zraddhAna krnaa| yaha to avirata Adi avasthAmeM bhI mithyAtvake abhAvase hotA hai / dUsarA jJAna zraddhAna hue vAda bAhya saba parigrahakA Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 9] smysaarH| 527 ___ na zrutaM jJAnamacetanatvAt tato jJAnazrutayorvyatirekaH / na zabdo jJAnamacetanatvAt tato jJAnazabdayorvyatirekaH / na rUpaM jJAnamacetanatvAt tato jJAnarUpayorvyatirekaH / na varNo jJAnamacetanatvAt tato jJAnavarNayorvyatirekaH / na gaMdho jJAnamacetanatvAt tato jJAnagaMdhayorvyatirekaH / na raso jJAnamacetanatvAt tato jJAnarasayorvyatirekaH / na sparzo jJAnamacetanatvAt tato jJAnasparzayotirekaH / na karma jJAnamacetanatvAt tato jJAnakarmaNorvyatirekaH / na dharmoM jJAnamacetanatvAt tato jJAnadharmayorvyatirekaH / nAdharmo jJAnamacetanatvAt tato jJAnAdharmayorvyatirekaH / na kAlo jJAnamacetanatvAt tato jJAnakAlayorvyatirekaH / nAkAzaM jJAnamacetanatvAt tato jJAnAkAzayorvyatirekaH / nAdhyavasAnaM jJAnamacetanatvAt tato jJAnAdhyavasAnayorvyatirekaH / ityevaM jJAnasya sarvaireva paradravyaiH saha vyatireko nizcayasAdhito bhavati / atha jIva evaiko jJAnaM cetanatvAt tato jJAnajIvayorevAvyatirekaH, naca jIvasya svayaM jJAnatvAttato vyatirekaH kazcanApi riNAmikabhAvastu dravyarUpaH / jIvapadArtho hi na ca kevalaM dravyaM, na ca paryAyaH, kiMtu parasparasApekSadravyaparyAyadharmAdharmabhUto dharmI / tatredAnIM kena dharmeNa mokSo bhavatIti vicAryate-kevalajJAnaM tAvatphalabhUtamane bhaviSyati / avadhimanaHparyayajJAnadvayaM ca ruupissvvdheH| tadanaMtabhAge manaHparyayasya iti vacanAt mUrtaviSayatvAdeva mUrtaH mokSakAraNaM na bhavati / tataH sAmarthyAdeva bahirviSayamatijJAnazrutajJAna vikalparahitatvena svazuddhAtmAbhimukhaparicchittilakSaNaM nizcaya tyAgakara isakA abhyAsa karanA / upayogako jJAnameM hI ThaharAnA / so jaisA zuddhanayakara apane svarUpako siddhasamAna jAnA zraddhAna kiyA vaisA hI dhyAnameM leke ekAgra cittako ThaharAnA bAra bAra isIkA abhyAsa karanA / so yaha dekhanA apramatta dazAmeM hotA hai| so jahAMtaka aise abhyAsase kevalajJAna upaje vahAMtaka yaha abhyAsa niraMtara rhe| yaha dekhanA dUsarA prakAra hai| yahAMtaka to pUrNajJAnakA zuddha nayake Azraya parokSa dekhanA hai / aura tIsarA yaha hai ki kevala jJAna upaje taba sAkSAt dekhanA hotA hai| usasamaya saba vibhAvoMse rahita huA sabako dekhane jAnanevAlA jJAna hotA hai / yaha pUrNa jJAnakA pratyakSa dekhanA hai / yaha jJAna hai vahI AtmA hai / abhedavivakSAmeM jJAna kaho yA AtmA kaho kucha virodha nahIM jAnanA // aba isa arthakA kalazarUpa 235 vAM kAvya kahate haiManyebhyo ityAdi / artha-yaha jJAna usataraha avasthita huA hai jaise isakI mahimA niraMtara udayarUpa tiSThe, pratipakSI karma na rhe| kaisA hai ? anya paradravyoMse judA avasthita huA hai, apanemeM hI nizcita hai jude hI vastupaneko dhAratA huA hai arthAt vastukA svarUpa sAmAnya vizeSAtmaka hai so jJAnane bhI sAmAnya vizeSAtmakapaneko dhAraNa Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 528 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [ sarvavizuddhajJAnazaMkanIyaH / evaM tu sati jJAnameva samyagdRSTiH, jJAnameva saMyamaH, jJAnamevAMgapUrvarUpaM sUtra, jJAnameva dharmAdharmoM, jJAnameva pravrajyeti jJAnasya jIvaparyAyairapi sahAvyatireko nizcayasAdhito draSTavyaH / athaivaM sarvadravyavyatirekeNa sarvadarzanAdijIvasvabhAvAvyatirekeNa vA ativyAptimavyAptiM ca pariharamANamanAdivibhramamUlaM dharmAdharmarUpaM paramasamayamudyamya svayameva pravrajyArUpamApAdya darzanajJAnacAritrasthitirUpaM svasamayamavApya mokSamArgamAtmanyeva pariNataM kRtvA samavAptasaMpUrNa vijJAnaghanabhAvaM hAnopAdAnazUnyaM sAkSAtsamayasArabhUtaM zuddhajJAnamekameva sthitaM draSTavyaM / "anyebhyo vyatiriktamAtmaniyataM bibhratpRthagvastutAmAdAnojjhanazUnyametadamalaM jJAnaM tathAvasthitaM / madhyAdyaMtavibhAgamuktasahajasphAraprabhAvaM puraH zuddhajJAnaghano yathAsya mahimA nityoditastiSThati // 235 // unmuktamunmocyamazeSatastattathAttamAdeyamazeSatastat / yadAtmanaH saMhRtasarvazakteH pUrNasya saMdhAraNamAtmanIha // 236 // vyatiriktaM nirvikalpabhAvarUpamAnasamatijJAnazrutajJAnasaMjJaM paMceMdriyAviSayatvenAtIMdriyaM zuddhapAriNAmikabhAvaviSaye tu yA bhAvanA tadrUpaM nirvikArasvasaMvedanazabdavAcyaM saMsAriNAM kSAyikajJAnAbhAvAt kSAyopazamikamapi / viziSTabhedajJAnaM muktikAraNaM na bhvti| kasmAt ? iti cet samastamithyAtvarAgAdivikalpopAdhirahitasvazuddhAtmabhAvanotthaparamAlhAdaikalakSaNasukhAmRtarasAsvAdaikAkAraparamasamarasIbhAvapariNAmena kAryabhUtasyAnaMtajJAnasukhAdirUpasya mokSaphalasya vivakSitaikazuddhanizcayanayena zuddhopAdAnakAraNatvAditi / tathA coktaM "bhedavijJAnataH siddhAH siddhA ye kila kecana / tasyaivAbhA kara rakkhA hai, grahaNa tyAgakara rahita hai jJAnameM kucha tyAga grahaNa nahIM hai, rAgAdika malase rahita hai aisA hai / aura isakI mahimA nitya udayarUpa Thahara rahI hai / kaisI hai mahimA ? madhya Adi aMta jo bheda unase rahita svAbhAvika vistArarUpa hue prakAzakara daidIpyamAna hai aura zuddha jJAnakA samUha hai| aisI jisakI mahimA sadA udayamAna hai usataraha ThaharA huA hai / bhAvArtha-jJAnakA pUrNarUpa sabako jAnanA hai so jaba yaha prakaTa hotA hai taba una yizeSaNoM ke sAtha prakaTa hotA hai| ki isakI mahimA koI vigAr3a nahIM sakatA sadA udayamAna rahatI hai // aba 236 veM kAvyase kahate haiM ki aise jJAnasvarUpa AtmAkA dhAraNa karanA vahI kRtakRtyapanA hai-unmukta ityAdi / arthajisane saba zaktiyAM sameMTa lI haiM aise pUrNa svarUpa AtmAkA AtmAmeM hI dhAraNa karanA vahI to chor3ane yogya chor3A aura jo lene yogya thA so saba liyA // bhAvArthapUrNa jJAna svarUpa saba zaktiyoMkA samUha svarUpa AtmAko dhAraNa karanA vahI tyAgane yogya sabhI tyAgA aura grahaNa karane yogya thA vaha grahaNa kiyaa| yahI kRtakRtyapanA hai // Age kahate haiM ki aise jJAnake deha bhI nahIM hai usakI sUcanAkA 237 vAM zloka hai-vyatiriktaM ityAdi / artha-pUrvoktaprakAra paradravyase judA jJAna ThaharA / Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 9] smysaarH| 529 paradravyAdevaM jJAnamavasthitaM / kathamAhArakaM tasyAdyetadevAsya zaMkyate // 237 // 390-404 // ___ attA jassAmutto Na hu so AhArao havai evaM / AhAro khalu mutto jahmA so puggalamao u // 405 // Navi sakkA cittuM jaMNa vimottuM jaM ya ja paraddavvaM / / * so kovi ya tassa guNo pAugio vissaso vAvi // 406 // tamA u jo visuddho ceyA so Neva giNhae kiMci / Neva vimuMcai kiMcivi jIvAjIvANa vvANaM // 407 // , AtmA yasyAmUrto na khalu sa AhArako bhavatyevaM / AhAraH khalu mUtoM yasmAtsa pudgalamayastu // 405 // nApi zakyate grahItuM yat na vimoktuM yacca yatparaM dravyaM / sa ko'pi ca tasya guNo prAyogiko vaisraso vApi // 406 // tasmAttu yo vizuddhazcetayitA sa naiva gRhNAti kiMcit / naiva vimuMcati kiMcidapi jIvAjIvayovyayoH // 407 // vato baddhA baddhA ye kila kecana" // 390-404 // ataH paramevaM sati zuddhabuddhakasvabhAvaparamAtmatattvasya deha eva nAsti kathamAhAro bhaviSyatItyupadizati;-attA jassa amutto AtmA yasya zuddhanayasyAbhiprAyeNa mUrto na bhavati Na hu so AhArago havadi evaM sa evamamUrtatve sati hu sphuTaM tasya zuddhanayasyAbhiprAyeNAhArako na bhavati / AhAro khalu mutto aahaarH| kathaMbhUtaH? khalu sphuTaM mUrtaH / jahmA so puggalamao du yasmAt sa nokarmAhAraH padgalamayaH / so kovi ya tassa guNo sa kopi tasya guNo'syAtmanaH / aisA jJAna karma nokarmarUpa AhAra karanevAlA AhAraka kaise ho sakatA hai ? aura jaba AhAraka nahIM hai to isake dehakI zaMkA kaise karanA ? nahIM karanA 390 se 404 taka // ___ aba isa arthako gAthAmeM kahate haiM;-[evaM ] isa prakAra [yasya AtmA amUrtaH ] jisakA AtmA amUrtIka hai [ sa khalu ] vaha nizcayakara [ AhArakaH na bhavati ] AhAraka nahIM hai [yasmAt ] kyoMki [ AhAraH khalu mUrtaH ] AhAra mUrtIka hai [sa tu pudgalamayaH] vaha AhAra to pudgalamaya hai / [yat paradravyaM] jo paradravya hai [yat grahItuM ca vimoktuM nApi zakyate] vaha grahaNa bhI nahIM kiyA jA sakatA aura chor3AbhI nahIM jAsakatA [sa kopi ca tasya guNaH ] vaha koI 1Na muMcade ceva jaM paraM davvaM pAThoyaM tAtparyavRttau / 67 samaya0 Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 530 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [ sarvavizuddhajJAnajJAnaM hi paradravyaM kiMcidapi na gRhNAti na muMcati prAyogikaguNasAmarthyAt vaisrasikaguNasAmarthyAdvA jJAnena paradravyasya gRhItuM moktuM cAzakyatvAt / na jJAnasyAmUrtAtmadravyasya mUrtapudgaladravyamAhAraH tato jJAnaM nAhArakaM bhavatyato jJAnasya deho nAkathaM ? pAuggiya vissaso vApi prAyogiko vaisrasikazceti / prAyogikaH karmasaMyogajanitaH / vaisrasikaH svabhAvajaH / yena guNena kiM karoti ? Navi sakadi ghittuM je Na muMcidaM ceva jaM paraM vvaM paradravyamAhArAdikaM gRhItuM moktuM ca na zaknoti / aho bhagavan ? karmajanitaprAyogikaguNena AhAraM gRhaMtaste kathamanAhArakA bhavaMti iti / he ziSya ! bhadramuktaM tvayA paraM kiMtu nizcayena tanmayo na bhavati sa vyavahAranayaH / idaM tu nizcayavyAkhyAnamiti / tahmA du jo vizuddho cedA yasmAnnizcayanayenAnAhArakaH tasmAtkAraNAt yastu vizeSeNa zuddho rAgAdirahitazcetayitAtmA so va gilade kiMci va vimuMcadi kiMcivi jIvAjIvANa davvANaM karmAhAra-nokarmAhAra-lepyAhAra-ojaAhAra-mAnasAhArarUpeNa jIvAjIvadravyANAM madhye sacittAcittAhAraM naiva kiMcid gRhNAti na muMcati / tataH kAra.. NAnnokarmAhAramayazarIraM jIvasvarUpaM na bhavati / zarIrAbhAve zarIramayadravyaliMgamapi jIvasvarUpaM aisAhI AtmAkA guNa [ prAyogikaH vApi vaisrasaH ] prAyogika tathA vaisrasika hai| [ tasmAttu ] isaliye [ yaH vizuddhaH cetayitA] jo vizuddha AtmA hai [sa] vaha [jIvAjIvayoH dravyayoH ] jIva ajIva paradravyameMse [kiMcit naiva gRhNAti ] kisIko bhI na to grahaNahI karatA hai [ api kiMcit naiva vimuMcati ] aura na kisIko chor3atA hai // TIkA-yahAM AtmA kahanese jJAnakA grahaNa hai, kyoMki abheda vivakSAse lakSaNameM hI lakSyakA vyavahAra hai| isa nyAyase AtmAko jJAna hI kahanA AtA hai / isaliye TIkAkAra kahate haiM ki jJAna paradravyako kucha bhI nahIM grahaNa karatA aura kuchabhI na chor3atA hai kyoMki prAyogika arthAt para nimittase utpanna huA jo guNa usakI sAmarthyase tathA vaisrasika (svAbhAvika ) guNakI sAmarthyase donoM tarahase jJAnakara paradravyake grahaNa karanekA aura chor3anekA asamarthapanA hai| amUrtIka Atmadravya jo jJAna usake mUrtIka pudgaladravya AhAra nahIM hai kyoMki amUrtIkake mUrtIka AhAra nahIM hotaa| isaliye jJAna AhAraka nahIM hai / isa kAraNa jJAnameM dehakI zaMkA na karanA // bhAvArtha:-jJAnasvarUpa AtmA amUrtIka hai aura karmanokarmarUpa pudgalamaya AhAra mUrtIka hai isaliye paramArthase AtmAke pudgalamaya AhAra nahIM hai / AtmAkA aisA hI svabhAva hai isa kAraNa paradravyako to grahaNa hI nahIM karatA svabhAvarUpa pariNamo tathA vibhAvarUpa pariNamo apanehI pariNAmakA grahaNa tyAga hai paradravyakA to grahaNa tyAga kuchabhI nahIM hai / isa liye AtmAke pudgalamaya dehasvarUpa liMga (veSa-bAhyacinha ) haiM ve mokSake kAraNa nahIM haiM // usakI sUcanAkA 238 Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 9] samayasAraH / 531 zaMkanIyaH / " evaM jJAnasya zuddhasya deha eva na vidyate / tato dehamayaM jJAturna liMgaM mokSakAraNaM // 238 // 405 / 406 / 407 // pAsaMDIliMgANi va gihaliMgANi va bahuppayArANi / dhituM vadaMti mUDhA liMgamiNaM mokkhamaggotti // 408 // u hodi mokkhamaggo liMgaM jaM dehaNimmamA arihA / liMgaM muttu daMsaNaNANacaritANi seyaMti // 409 // pASaMDiliMgAni vA gRhaliMgAni vA bahuprakArANi / gRhItvA vadaMti mUDhA liMgamidaM mokSamArga iti // 408 // na tu bhavati mokSamArgoM liMgaM yaddehanirmamA arhataH / liMgaM muktvA darzanajJAnacaritrANi sevate // 409 // kecidravyaliMgamajJAnena mokSamArgaM manyamAnAH saMto mohena dravyaliMgamevopAdadate / tadapyanupapannaM sarveSAmeva bhagavatAmarhaddevAnAM zuddhajJAnamayatve sati dravyaliMgAzrayabhUtazarIna bhavati iti / evaM nizcayena jIvasyAhAro nAsti, iti vyAkhyAnamukhyatvena dvAdazasthale gAthAtrayaM gataM // 405 / 406 / 407 // athaivaM vizuddhajJAnadarzanasvabhAvasya paramAtmano nokarmA - hArAdyabhAve satyAhAramayadeho nAsti / dehAbhAve dehamayadravyaliMgaM nizcayena muktikAraNaM na bhavatIti pratipAdayati; --pAkhaMDiliMgAni gRhasthaliMgAni bahuprakArANi gRhItvA vadaMti mUDhAH / kiM vadaMti ? idaM dravyamayaliMgameva muktikAraNaM / kathaMbhUtAH saMtaH ? rAgAdivikalpopAdhirahitaM paramasamAdhirUpaM bhAvaliMgamajAnaMtaH Na ya hodi mokkhamaggo liMgaM bhAvaliMgarahitaM dravyaliMgaM kevalaM mokSamArgo na bhavati / kasmAt ? iti cet - jaM yasmAtkAraNAt dehaNimmamA arihA arhato bhagavaMto dehanirmamAH saMtaH / kiM kurvati ? liMgaM muintu liMgAdhAraM yacchaghAM zloka kahate haiM-- evaM jJAnasya ityAdi artha - pUrvokta prakArakara zuddhajJAnake deha hI vidyamAna nahIM hai isaliye jJAtAke dehamaya cinha ( bheSa ) mokSakA kAraNa nahIM hai // 405 se 407 taka // / aba isa arthako gAthAoMse kahate haiM; - [ pAkhaMDiliMgAni ] pAkhaMDiliMga [vA ] athavA [ gRhiliMgAni ] gRhiliMga aise [ bahuprakAraNi ] bahuta prakArake bAhya liMga haiM unako [ grahItvA ] dhAraNa kara [ mUDhA iti vadaMti ] ajJAnI jana aisA kahate haiM ki [ idaM liMgaM ] yaha liMga hI [ mokSamArgaH ] mokSakA mArga hai| AcArya kahate haiM ki [ liMgaM mokSamArgaH na tu bhavati ] liMga mokSakA mArga nahIM hai [ yat ] kyoMki [ arhataH ] arhata deva bhI [ dehanirmamAH ] dehase nirmamatva hue [ liMgaM muktvA ] liMgako chor3akara [ darzanajJAnacAritrANi sevate ] darzanajJAnacAritrako hI sevate haiM / TIkA-kitane hI jana ajJAnase dravyaliMgako hI Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 532 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [sarvavizuddhajJAnaramamakAratyAgAt / tadAzritadravyaliMgatyAgena darzanajJAnacaritrANAM mokSamArgatvenopAsanasya darzanAt // 408 / 409 // athaitadeva sAdhayati;. Na vi esa mokkhamaggo pAkhaMDIgihimayANi liMgANi / / dasaNaNANacarittANi mokkhamaggaM jiNA viti // 410 // nApyeSa mokSamArgaH pAkhaMDigRhimayAni liMgAni / darzanajJAnacaritrANi mokSamArga jinA vadaMti // 410 // rIraM tasya zarIrasya yanmamatvaM tanmanovacanakAyairmuktvA / pazcAt daMsaNaNANa carittANi sevaMte samyagdarzanajJAnacaritrANi tAni sevaMte bhAvayaMtItyarthaH // 4081409 // athaitadeva vyAkhyAnaM vizeSeNa dRDhayati;- vi esa mokkhamaggo na vaiSa mokSamArgaH / eSa kaH ? pAkhaMDigihamayANi liMgANi nirvikalpasamAdhirUpabhAvaliMgAnnirapekSANi rahitAni yAni pAkhaMDigRhimayAni dravyaliMgAni / kathaMbhUtAni ? nigraMthakaupInagrahaNarUpANi bahiraMgAkAraci. hAni / tarhi ko mokSamArgaH? iti cet dasaNaNANacarittANi mokkhamaggaM jiNA mokSamArga mAnate hue mohakara dravyaliMgako hI aMgIkAra karate haiM / so isa dravyaliMgako mokSamArga mAnanA ayukta hai kyoMki sabhI arahaMta deva bhagavAnoMke zuddha jJAnamayapanA honese, dravyaliMgakA AzrayabhUta zarIrake mamakArakA tyAga honese, usa zarIrake Azrita dravyaliMgakA tyAgakara aura darzana jJAnacAritroMko mokSamArgapanekara sevana dekhA jAtA hai // bhAvArtha-jo dehamaya dravyaliMga hI mokSakA kAraNa hotA to arahaMtAdika dehakA mamatva chor3a darzanajJAnacAritrako kyoM sevate ? dravyaliMgase hI mokSako prApta ho jAte / isaliye yaha nizcaya huA ki dehamaya liMgamokSamArga nahIM hai / paramArthase darzana jJAnacAritrasvarUpa AtmA hI mokSakA mArga hai // 408 // 409 // ___ Age yaha sAdhate haiM ki darzanajJAnacAritra hI mokSamArga hai;-pAkhaMDigRhimayAni liMgAni ] pAkhaMDI liMga aura gRhasthaliMga [ eSaH ] yaha [ mokSamArgaH ] mokSamArga [ nApi] nahIM hai [ darzanajJAnacAritrANi ] darzanajJAnacAritra haiM ve [ mokSamArga] mokSamArga haiM [jinA vidaMti ] aisA jinadeva kahate haiM / TIkA-nizcayakara dravyaliMga mokSakA mArga nahIM hai kyoMki isako zarIrake Azrita honese yaha paradravya hai / tathA darzanajJAnacAritra hI mokSamArga haiM kyoMki inako AtmAke AzritapanA honese nija ( Atma ) dravyapanA hai // bhAvArtha-mokSa hai vaha saba karmoMke abhAvarUpa AtmAkA pariNAma hai isaliye isakA kAraNa bhI AtmAkA pariNAma hI honA cAhiye / darzanajJAnacAritra AtmAke pariNAma haiM isaliye vehI mokSake mArga hai yaha nizcayase kahA hai / tathA liMga hai vaha dehamaya hai deha hai vaha pudgaladravyamaya Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 9] smysaarH| 533 na khalu dravyaliMgaM mokSamArgaH zarIrAzritatve sati paradravyatvAt / tasmAddarzanajJAnacAritrANyeva mokSamArgaH, AtmAzritatve sati khadravyatvAt // 410 // yata evaMtahmA jahittu liMge sAgAraNagAraehiM vA gahie / dasaNaNANacaritte appANaM juMja mokkhapahe // 411 // ___ tasmAt hitvA liMgAni sAgArairanagArairvA gRhItAni / / darzanajJAnacAritre AtmAnaM yuMkSva mokSapathe // 411 // yato dravyaliMgaM na mokSamArgaH, tataH samastamapi dravyaliMgaM tyaktvA darzanajJAnacAritre viti zuddhabuddhaikasvabhAva eva paramAtmatattvazraddhAnajJAnAnubhUtirUpANi samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArga jinA vadaMti kathayati // 410 // yata evaM;-tahmA jahittu liMge sAgAraNagAriehi vA gahide yasmAtpUrvoktaprakAreNa samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArga jinAH pratipAdayaMti tasmAttyaktvA / kAni? nirvikArasvasaMvedanarUpabhAvaliMgarahitAni sAgArAnagAravargaH samUhai:-gRhItAni bahiraMgAkAradravyaliMgAni / pazcAt kiM kuru ? daMsaNaNANacarite hai isaliye AtmAke deha mokSakA mArga nahIM hai / paramArthase anyadravyakA anyadravya kucha nahIM karatA yaha niyama hai // 410 // ___ Age kahate haiM yadi aisA hai ki dravyaliMgamokSamArga nahIM to isakAraNa aisA karanA yaha upadeza hai;-jisakAraNa dravyaliMga mokSamArga nahIM hai [ tasmAt ] isa kAraNa [sAgAraiH ] gRhasthoMkara [ vA ] athavA [anagAraiH ] gRhatyAgI muniyoMkara [gRhItAni liMgAni ] grahaNa kiye gaye liMgoMko [jahitvA ] chor3akara [AtmAnaM] apane AtmAko [ darzanajJAnacAritre ] darzanajJAnacAritrasvarUpa [ mokSapathe ] mokSamArgameM [ yuMkSva ] yukta karo / yaha zrIguruoMkA upadeza hai // TIkA-jisa kAraNa dravyaliMga mokSakA mArga nahIM hai isakAraNa sabhI dravyaliMgoMko chor3a darzana jJAnacAritrameM hI AtmAko yukta karanA / kyoMki yahI mokSakA mArga hai aisA sUtrakA upadeza hai // bhAvArtha-yahAM dravyAliMgako chur3Ake darzana jJAnacAritrameM lagAnekA vacana hai so yaha sAmAnya paramArtha vacana hai| koI samajhegA ki muni zrAvakake vrata chur3AnekA upadeza hai / aisA nahIM hai / jo kevala dravyaliMgako hI mokSamArga jAna bheSa rakkhe usako pakSa chur3AyA hai ki veSamAtrase mokSa nahIM hai, paramArtharUpa mokSamArga AtmAke darzana jJAnacAritrarUpa pariNAma haiM ve hI haiM / vyavahAra AcArasUtra meM kahe anusAra jo muni zrAvakake bAhyavrata haiM ve vyavahArakara nizcayamokSamArgake sAdhaka haiN| unako chur3Ate nahIM paraMtu aisA kahate haiM ki unakA bhI mamatva chor3a paramArtha mokSamArga meM laganese hI mokSa hotA hai kevala bheSamAtrase mokSa nahIM hai aisA jAnanA // Age isI arthako dRDha Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 534 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ sarvavizuddhajJAnacaiva mokSamArgatvAt AtmA yoktavya iti sUtrAnumatiH / "darzanajJAnacAritratrayAtmA tattvamAtmanaH / eka eva sadA sevyo mokSamArge mumukSuNA // 239 // " 411 // mokkhapahe appANaM Thavehi taM ceva jhAhi taM cey| tattheva vihara NicaM mA viharasu aNNavvesu // 412 // mokSapathe AtmAnaM sthApaya taM caiva dhyAyakha taM cetayakha / tatraiva vihara nityaM mA vihArinyadravyeSu // 412 // ___ A saMsArAtparadravye rAgadveSAdau nityameva svaprajJAdoSeNAvatiSThamAnamapi svaprajJAguNenaiva tato vyAvartya darzanajJAnacAritreSu nityamevAvasthApaya nizcitamAtmAnaM / tathA cittAMtaranirodhenAtyaMtamekAgro bhUtvA darzanajJAnacAritrANyeva dhyAyasva / tathA sakalakarmakarmaphalacetanAsaMnyAsena zuddhajJAnacetanAmayo bhUtvA darzanajJAnacAritrANyeva cetayasva / tathA dravyasvabhAvavazataH pratikSaNavijRbhamANapariNAmatayA tanmayapariNAmo bhUtvA darzanajJAnacAritreSveva appANaM juMja mokkhapahe he bhavya! AtmAnaM yojaya saMbaMdhaM kuruSva kevalajJAnAdyanaMtacatuSTayasvarUpazuddhAtmasamyazraddhAnajJAnAnuSThAnarUpAbhedaratnatrayalakSaNe mokSapathe mokSamArge // 411 // atha nizcayaratnatrayAtmakaH zuddhAtmAnubhUtilakSaNo mokSamArgo mokSArthinA puruSeNa sevitavya ityupadizati;-mokkhapahe appANaM Thavehi he bhavya! AtmAnaM sthApaya ka? zuddhajJAnadarzanasvabhAvAtmatatvasamyakzraddhAnajJAnAnucaraNarUpAbhedaranatrayasvarUpe mokSapathe / cedayahi tameva karanekI sUcanAkA 239 vAM zloka kahate haiM-darzana ityAdi / artha-jisa kAraNa AtmAkA yathArtharUpa darzana jJAnacAritrakA trikasvarUpa hai isa kAraNa mokSake icchaka puruSoMkara eka yahI mokSamArga sadA sevane yogya hai // 411 // aba yahI upadeza gAthAse kahate haiM;-he bhavya tU [ mokSapathe ] mokSamArga meM [ AtmAnaM ] apane AtmAko [ sthApaya ] sthApanakara [ca taM eva ] usIkA [dhyAyakha ] dhyAnakara [taM cetayakha ] usIko anubhavagocara kara [ tatraiva nityaM vihara ] aura usa AtmAmeM hI niraMtara vihAra kara anyadravyeSu mA vihArSIH] anyadravyoMmeM mata vihArakara // TIkA-AcArya upadeza karate haiM ki he bhavya ! anAdi saMsArase lekara yaha AtmA apanI buddhike doSase paradravyameM rAgadveSAdi karanemeM nitya hI tiSThatA huA pravarta rahA hai taubhI tU usako apanI buddhike hI guNase una para dravyoMmeM rAgadveSase chur3Ake darzana jJAnacAritrameM niraMtara tiSThatA ati nizcala sthApanakara / usItaraha samasta anya ciMtAoMkA nirodha kara atyaMta ekAgracitta hoke darzanajJAnacAritrakA hI dhyAna kara / usI taraha samasta karma aura karmaphalarUpa cetanAkA tyAgakara zuddhajJAna cetanAmaya hoke darzana-jJAnacAritrakA hI anubhavakara / usI taraha dravyake svabhAvake vaza kSaNakSaNameM udaya hote jo pariNAma usapanese arthAt tanmaya pariNAma karake Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 9] smysaarH| 535 vihara / tathA jJAnarUpamekamevAcalitamavalaMbamAno jJeyarUpeNopAdhitayA sarvata eva pradhAvasvapi paradravyeSu sarveSvapi manAgapi mA vihArSIH / "eko mokSapatho ya eSa niyato harajJativRttAtmakastatraiva sthitimeti yastamanizaM dhyAyecca taM cetati / tasminneva niraMtaraM viharati dravyAMtarANyaspRzan so'vazyaM samayasya sAramacirAnnityodayaM viMdati // 240 // ye tvenaM parihRtya saMvRttipathaprasthApitenAtmanA liMge dravyamaye ca haMti mamatAM tattvAvabodhacyutAH / mokSapathaM cetayasva paramasamarasIbhAvena anubhavasva jhAyahi taM ceva tameva dhyAya nirvikalpasamAdhau sthitvA bhAvaya / tattheva vihara NicaM tatraiva vihara vartanApariNati kuru / nityaM sarvakAlaM / mA viharasu aNNadvvesu dRSTazrutAnubhUtabhogAkAMkSArUpanidAnabaMdhAdiparadravyAdarzana jJAnacAritrameM hI vihAra kara / usItaraha tU eka jJAnarUpako hI nizcalarUpa avalaMbana karatA jJeyarUpakara jJAnameM upAdhipanese saba tarapha A par3e jo sabhI dravya unameM kiMcitamAtra bhI vihAra matakara // bhAvArtha-paramArtharUpa AtmAkA pariNAma darzana jJAnacAritra haiM ve hI mokSamArga haiM unameM hI AtmAko sthApana karanA, unakA hI dhyAna karanA, unhIMkA anubhava karanA, aura unhIM meM pravartanA anyadravyoM meM nahIM pravartanA yahI paramArthakara upadeza hai, kevala vyavahArameM hI mUDha na rahanA // aba isI arthakA kalazarUpa 240 vAM kAvya kahate haiM-eko mokSa ityAdi / artha-darzana jJAnacAritrasvarUpa yahI eka mokSakA mArga hai| jo puruSa usImeM tiSThatA hai, usIko niraMtara dhyAtA hai, usIkA anubhava karatA hai aura anyadravyoMko nahIM sparzatA usImeM niraMtara pravartatA hai vaha puruSa thor3e hI kAlameM avazya samayasAra arthAt jisakA niya udaya rahe aise paramAtmAke rUpako anubhavatA (pAtA) hai // bhAvArtha-nizcaya mokSamArgake sevanase thor3e kAlameM hI mokSakI prApti hotI hai yaha niyama hai // Age kahate haiM ki jo dravyaliMgako hI mokSamArga mAnakara usameM mamatva rakhate haiM ve mokSako nahIM pAte usakI sUcanAkA 241 vAM kAvya hai-ye tvenaM ityAdi / artha-jo puruSa isa pUrvokta paramArthasvarUpa mokSamArgako chor3akara vyavahAramArgameM sthApana kiye AtmAkara hI bAhyabheSameM mamatA karate haiM arthAt yaha jAnate haiM ki yahI hamako mokSa prApta karegA ve puruSa tattvake yathArtha jJAnase rahita- hue munipada lenese bhI isa samayasArako nahIM pAte / kaisA hai samayasAra? jisakA nitya udaya hai koIbhI virodhI hoke usake udayakA nAza nahIM kara sakatA, akhaMDa hai jisameM anyajJeya Adike nimittase khaMDa nahIM hotA, eka hai arthAt paryAyoMkara aneka avasthAyeM hotI haiM taubhI eka rUpapaneko nahIM chor3atA, jisake samAna anya nahIM aisA jisakA prakAza hai sUryAdikake prakAzakI jJAnake prakAzako upamA nahIM laga sakatI / apane svabhAvakI prabhAkA prAgbhAra 1 tattvajJAnabahirbhUtA ityrthH| Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [ sarvavizuddhajJAna nityodyotamakhaMDamekamatulA lokaM svabhAvaprabhAprAgbhAraM samayasya sAramamalaM nAdyApi pazyaMti te // 241 // " 412 // 536 pAkhaMDIliMgesu va hiliMgesu va bahuppayAresu / kuvvaMti je mamattaM tehiM Na NAyaM samayasAraM // 413 // pAkhaMDiliMgeSu vA gRhiliMgeSu vA bahuprakAreSu / kurvaMti ye mamatvaM tairna jJAtaH samayasAraH // 413 // ye khalu zramaNo'haM zramaNopAsako'hamiti dravyaliMgamamakAreNa mithyAhaMkAraM kurvaMti te'nAdirUDhavyavahAravimUDhAH prauDhavivekaM nizcayamanArUDhAH paramArthasatyaM bhagavaMtaM samayasAraM laMbanompannazubhAzubhasaMkalpavikalpeSu mA vihArSIH, mA gaccha mA pariNatiM kurviti // 492 // atha sahajazuddhaparamAtmAnubhUtilakSaNabhAvaliMgarahitA ye dravyaliMge mamatAM kurvati te'dyApi samayasAraM na jAnatIti prakAzayati ; - pAkhaMDiyaliMgesu va gihaliMgesu va bahuppayAresu kubvaMti je mamattiM vItarAgasvasaMvedanajJAnalakSaNabhAva liMgarahiteSu nigraMtharUpapAkhaMDidravyaliMgeSu kaupInacihnAdigRhasthaliMgeSu bahuprakAreSu ye mamatAM kurvaMti tehi Na NAdaM samayasAraM jagatrayakAlatrayavartikhyAtipUjAlAbhamithyAtvakAmakrodhAdi samastaparadravyAlaMbanasamutpannazuhai arthAt jisakA bhAra anya nahIM saha sakatA tathA amala hai arthAt rAgAdi vikArarUpa malase rahita hai / aise paramAtmA ke svarUpako dravyaliMgI nahIM pA sakatA // 492 // aba isI arthakI gAthA kahate haiM; - [ ye ] jo puruSa [ pAkhaMDiliMgeSu ] pAkhaMDIliMgoMmeM [ vA ] athavA [ bahuprakAreSu gRhiliMgeSu vA ] bahuta bhedavAle gRhasthaliMgoMmeM [ mamatvaM ] mamatA [ kurvati ] karate haiM arthAt hamako ye hI mokSake denevAle haiM aisI, [taiH ] una puruSoMne [ samayasAraH ] samayasArako [ na jJAtaH ] nahIM jAnA // TIkA-jo puruSa nizcayakara aisA mAnate haiM ki maiM zramaNa hUM muni hUM athavA zramaNakA upAsaka hUM sevaka hUM zrAvaka hUM isa taraha dravyaliMga meM mamakAra kara mithyA ahaMkAra karate haiM ve anAdike cale Aye vyavahArameM mohI hue baDhe bhedajJAna vAle nizcayanayako nahIM pAte hue paramArthase satyArtha bhagavAna jJAnarUpa samayasArako nahIM dekhate -- pAte // bhAvArtha - anAdikAlakA paradravyake saMyogase huA jo vyavahAra usImeM jo mohI haiM ve aisA jAnate haiM ki yaha bAhya mahAvratAdirUpa bheda hai vahI hamako mokSa prApta karegA paraMtu jisase bhedajJAnakA jAnanA hotA hai aise nizcayanayako nahIM jAnate unake satyArtha paramAtmarUpa zuddhajJAnamaya samayasArakI prApti nahIM hotI // aba isI arthakA kalazarUpa 242 vAM kAvya kahate haiM -- vyavahAra ityAdi / arthajo loka vyavahArameM hI mohita buddhivAle haiM ve paramArthako nahIM jAnate / jaise loka meM Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 9] smysaarH| 537 na pazyati / "vyavahAravimUDhadRSTayaH paramArthaM kalayaMti no janAH / tuSabodhavimugdhabuddhayaH kalayaMtIha tuSaM na taMDulaM // 242 // dravyaliMgamamakAramIlitaiH dRzyate samayasAra eva na / dravyaliMgamiha yatkilAnyato jJAnamekamidameva hi svataH // 243 // " 413 // vavahArio puNa Nao doSiNavi liMgANi bhaNai mokkhphe| NicchayaNao Na icchai mokkhapahe savvaliMgANi // 414 // vyAvahArikaH punarnayo dve api liMge bhaNati mokSapathe / nizcayanayo necchati mokSapathe sarvaliMgAni // 414 // yaH khalu zramaNazramaNopAsakabhedena dvividhaM dravyaliMgaM bhavati mokSamArga iti prarUpaNaprakAraH sa kevalaM vyavahAra eva na paramArthastasya svayamazuddhadravyAnubhavanAtmakatve sati bhAzubhasaMkalpavikalparahitaH zUnyaH cidAnaMdaikasvabhAvazuddhAtmatattvasamyazraddhAnajJAnAnucaraNarUpAbhedaratnatrayAtmanirvikalpasamAdhisaMjAtavItarAgasahajApUrvaparamAhAdarUpasukharasAnubhavaparamasamarasIbhAvapariNAmena sAlaMbanaH pUrNakalazavadbharitAvasthaH kevalajJAnAdyanaMtacatuSTayavyaktirUpasya sAkSAdupAdeyabhUtasya kAryasamayasArasyotpAdako yo'sau nizcayakAraNasamayasAraH sa khalu tairna jJAta iti // // 413 // atha nirvikArazuddhAtmasaMvittilakSaNabhAvaliMgasahitaM nirgrathayatiliMgaM kaupInakaraNAdibahubhedasahitaM gRhiliMgaM ceti dvayamapi mokSamArgo vyavahAranayo manyate / nizcayanayastu sarvadravyaliMgAni na manyata ityAkhyAti-vavahArio puNa Nao doNNivi liMgANi bhaNadi mokkhapahe vyAvahArikanayo dve liMge mokSapathe manyate / kena kRtvA ? nirvikArasvajo tuSa ( bhUsA) ke hI jJAnameM vimugdha buddhivAle haiM ve tuSako cAvala jAnate haiM cAvalako cAvala ( taMdula ) nahIM jAnate // bhAvArtha-jo paramArtha AtmAkA svarUpa nahIM jAnate aura vyavahArameM hI mUDha ho rahe haiM arthAt zarIrAdi paradravyako hI AtmA jAnate haiM ve paramArtha AtmAko nahIM jAnate / jaise tuSa taMDulakA bheda to jAnA nahIM paraMtu parAla (chilake) ko kUTeM unako taMdulakI prApti nahIM hotI, tuSataMDulakA bhedajJAna honepara hI taMDula pA sakatA hai // Age isI arthaka dRDha karaneko 243 vAM kAvya kahate haiM-dravyaliMga ityAdi / artha-jo dravyaliMgake mohase aMdhe haiM unase samayasAra nahIM dekhA jA sakatA kyoMki isa lokameM dravyaliMga to anya dravyase hotA hai aura yaha jJAna apane Atmadravyase hI hotA hai / bhAvArtha-jo dravyaliMgako hI apanA mAnate haiM ve aMdhe haiM unako Apa parase kucha nahIM // 413 // ___ Age kahate haiM ki vyavahAranaya to munizrAvakake bhedase do prakArake liMgoMko mokSamArga kahatA hai aura nizcayanaya kisI liMgako mokSamArga nahIM kahatA;-[vyAvahArika: nayaH punaH ] vyavahAranaya to [ he liMge api ] muni zrAvakake bhedase donoMhI prakArake liMgoMko [mokSapathe bhaNati ] mokSake mArga kahatA hai aura 68 samaya. Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 538 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [sarvavizuddhajJAnaparamArthatvAbhAvAt / yadeva zramaNazramaNopAsakavikalpAtikAtaM dRzijJaptipravRttimAtraM zuddhajJAnamemaivakamiti nistuSasaMcetanaM paramArthaH, tasyaiva svayaM zuddhadravyAnubhavAtmakatve sati paramArthakatvAt / tato ye vyavahArameva paramArthabuddhyA cetayaMte te samayasArameva na saMcetayaMte / saMvittilakSaNabhAvaliMgasya bahiraMgasahakArikAraNatveneti / NicchayaNao du Necchadi mukkhapahe savvaliMgANi nizcayanayastu nirvikalpasamAdhirUpatriguptiguptabalena ahaM nigraMthaliMgI, kaupInadhArako'hamityAdi manasi sarvadravyavikalpaM rAgAdivikalpavannecchati / kasmAt ? svayameva nirvikalpasamAdhisvabhAvatvAt iti / kiMca-aho ziSya! pAkhaMDIliMgANi ya ityAdi gAthAsaptakena dravyaliMgaM niSiddhameveti tvaM mA jAnAhi kiM tu nizcayaratnatrayAtmakanivikalpasamAdhirUpaM bhAvaliMgarahitAnAM yatInAM saMbodhanaM kRtaM / kathaM ? iti cet, aho tapodhanAH ! dravyaliMgamAtreNa saMtoSaM mA kuruta kiMtu dravyaliMgAdhAraNa nizcayaratnatrayAtmakanirvikalpasamAdhirUpabhAvanAM kuruta / nanu bhavadIyakalpaneyaM, dravyaliMganiSedho na kRta iti graMthe likhitamAste Na ya hodi mokkhamaggo liMgamityAdi ? naiva Na ya hodi mokkhamaggo liMgamityAdivacanena bhavAliMgarahitaM dravyaliMgaM niSiddhaM na ca bhAvaliMgasahitaM / kathaM ? iti cet dravyaliMgAdhArabhUto yo'sau dehastasya mamatvaM niSiddhaM / na ca dravyaliMgaM niSiddhaM / kena rUpeNa ? iti cet, pUrva dIkSAkAle sarvasaMgaparityAga eva kRto na ca dehatyAgaH / kasmAt ! dehadhAraNaM dhyAnajJAnAnuSThAnaM bhavati iti hetoH / naca dehasya pRthaktvaM kartumAyAti zeSaparigrahavaditi / vItarAgadhyAnakAle punarmadIyo deho'haM liMgItyAdivikalpo vyavahAreNApi na kartavyaH / dehanirmamatvaM kRtaM kathaM jJAyate? iti cet jaM dehaNimmamA arihA daMsaNaNANacari[nizcayanayaH] nizcayanaya [ sarvaliMgAni ] sabhI liMgoMko [ mokSapathe na icchati ] mokSamArgameM iSTa nahIM karatA // TIkA-nizcayakara muni aura unake upAsaka-zrAvaka aise do bhedoMse liMga do prakAra haiM ve donoM hI liMgamokSamArga haiM aisA kahanA hai vaha kevala vyavahAra hI hai paramArtha nahIM hai, kyoMki isa vyavahAranayake svayaM azuddha dravyakA anubhavasvarUpapanA honese paramArthapanekA abhAva hai| tathA jo muni zrAvakake bhedase judA darzanajJAnacAritrakI pravRttimAtra nirmalajJAna hI eka hai aisA nirmala anubhavana vaha paramArtha hai vahI mokSamArga hai| kyoMki aise jJAnake hI svayaM zuddhadravyarUpa honekA svarUpapanA honese paramArthapanA hai / isaliye jo puruSa kevala vyavahArako hI paramArtha buddhise anubhavate haiM ve samayasArako nahIM anubhavate aura jo paramArthako hI paramArthakI buddhikara anubhavate haiM ve hI isa samayasArako anubhavate haiM // bhAvArthavyavahAranayakA to viSaya bhedarUpa azuddha dravya hai vaha paramArtha nahIM hai / aura nizcayanayakA viSaya abhedarUpa zuddha dravya hai vaha paramArtha hai| jo vyavahArako hI nizcaya mAna pravarta rahe haiM unako samayasArakI prApti nahIM hai aura jo paramArthako paramArtha jAnate haiM unako sama Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 9 ] samayasAraH / ya eva paramArtha paramArtha buddhyA cetayaMte te eva samayasAraM cetayaMte / "alamalamatijalpairdurvikalpairanalpairayamiha paramArthazcityatAM nityamekaH / svarasavisarapUrNajJAnavisphUrtimAtrA tANi sevate ityAdi vacaneneti / na hi zAlitaMdulasya bahiraMgatuSe vidyamAne satyabhyaMtaratuSasya tyAgaH kartumAyAti / abhyaMtaratuSatyAge sati bahiraMgatuSatyAgo niyamena bhavatyeva / anena nyAyena sarvasaMgaparityAgarUpe bahiraMgadravyaliMge sati bhAvaliMgaM bhavati na bhavati vA niyamo nAsti, abhyaMtare tu bhAvaliMge sati sarvasaMgaparityAgarUpaM dravyaliMgaM bhavatyeveti / he bhagavan bhAvaliMge sati bahiraMgaM dravyaliMgaM bhavatIti niyamo nAsti sAhAraNAsAhAraNetyAdi vacanAditi ? parihAramAha- ko'pi tapodhano dhyAnArUDha stiSThati tasya kenApi duSTabhAvena vastraveSTanaM kRtaM / AbharaNAdikaM vA kRtaM tathApyasau nirgratha eva / kasmAt ? iti cet, buddhipUrvakamamatvAbhAvAt pAMDavAdivat / ye'pi ghaTikAdvayena mokSaM gatA bharatacakravartyAdayaste'pi nirbaMtharUpeNaiva / paraM kiMtu teSAM parigrahatyAgaM lokA na jAnaMti stokakAlatvAditi bhAvArthaH / evaM bhAvaliMgarahitAnAM dravyaliMgamAtraM mokSakAraNaM na bhavati / bhAvaliMgasahitAnAM punaH sahakArikAraNaM bhavatIti vyAkhyAnamukhyatvena trayodazasthale gAthAsaptakaM gataM / atrAha ziSyaH - kevalajJAnaM zuddhaM chadmasthajJAnaM punarazuddhaM zuddhasya kevalajJAnasya kAraNaM na bhavati / kasmAt ? iti cet -- suddhaM tu viyANaMto suddhamevappayaM lahadi jIvo iti vacanAt iti ? naivaM, chadmasthajJAnasya kathaMcicchuddhAzuddhatvaM / tadyathA - yadyapi kevalajJAnApekSayA zuddhaM na bhavati tathApi mithyAtvarAgAdirahitatvena vItarAgasamyaktvacAritrasahitatvena ca zuddhaM / abhedanayena punaH chadmasthAnAM saMbaMdhi bhedajJAnamAtmasvarUpameva tataH kAraNAttenaikadezavyaktirUpeNApi sakalavyaktirUpaM kevalajJAnaM jAyate nAsti doSaH / atha mataM sAvaraNatvAtkSAyopazamikatvAdvA zuddhaM na bhavati mokSo'pi nAsti / kasmAt ? chadmasthAnAM jJAnaM yadyapyekadezena nirAvaraNaM tathApi kevalajJAnApekSayA niyamena sAvaraNameva kSAyopazamikameveti / athAbhiprAyaH pAriNAmikabhAvazuddhaH tena mokSo bhaviSyati tadapi na ghaTate / kasmAt ? iti cet kevalajJAnAtpUrve pAriNAmikabhAvasya zaktimAtreNa zuddhatvaM na vyaktirUpeNeti / tathAhi --- jIvatvabhavyatvAbhavyatvarUpeNa trividho hi pAriNA 539 - sAkI prApti hotI hai ve hI mokSa pAte haiM / / Age kahate haiM ki bahuta kahane se pUrA par3e eka paramArthakA hI ciMtana karanA usakA 244 vAM kAvya hai - alamala ityAdi / arthaAcArya kahate haiM ki bahuta kahane se aura bahutase durvikalpoMse to pUrA par3e pUrA par3e kucha lAbha nahIM / isa adhyAtmagraMtha meM isa eka paramArthako hI niraMtara anubhavana karanA cAhiye / kyoMki nizcayakara apane rasake phailAvakara pUrNa jo jJAna usake sphurAyamAna hone mAtra jo samayasAra paramAtmA usake sivAya anya kucha bhI sAra nahIM hai // bhAvArtha -- pUrNa jJAnasvarUpa AtmAkA anubhava nizcayase karanA / isake sivAya kucha bhI sAra nahIM hai / Age isa samayasAra graMthako pUrNa karate haiM usakI sUcanAkA 245 1 Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 540 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [sarvavizuddhajJAnakhalu samayasArAduttaraM kiMcidasti // 244 // "idamekaM jagaccakSurakSayaM yAti pUrNatAM / vijJAnaghanamAnaMdamayamadhyakSatAM nayat // 245 // " 414 // jo samayapAhuDamiNaM paDihUNaM atthatacado gAuM / atthe ThAhI ceyA so hohI uttamaM sokkhaM // 415 // yaH samayaprAbhRtamidaM paThitvA arthatattvato jJAtvA / arthe sthAsyati cetayitA sa bhaviSyatyuttamaM saukhyaM // 415 // yaH khalu samayasArabhUtasya bhagavataH paramAtmano'sya vizvaprakAzakatvena vizvasamayasya mikaH / tatra tAvadabhavyatvaM muktikAraNaM na bhavati yatpunarjIvatvabhavyatvadvayaM tasya dvayasya tu yadAyaM jIvo darzanacAritramohanIyopazamakSayopazamakSayalAbhena vItarAgasamyagdarzanajJAnacAritratrayeNa pariNamati tadA zuddhatvaM / tacca zuddhatvaM-aupazamikakSAyopazamikakSAyikabhAvatrayasya saMbaMdhi mukhyavRttyA, pAriNAmikasya punargauNatveneti / tatra zuddhapAriNAmikasya baMdhamokSasya kAraNarahitatvaM paMcAstikAye'nena zlokena bhaNitamAste-mokSaM kurvati mizraupazamikakSAyikAbhidhAH / baMdhamaudayiko bhAvo niSkriyaH pAriNAmikaH // 1 // tata eva sthitaM nirvikalpazuddhAtmaparicchittilakSaNaM vItarAgasamyaktvacAritrAvinAbhUtamabhedanayena tadeva zuddhAtmazabdavAcyakSAyopazamikamapi bhAvazrutajJAnaM mokSakAraNaM bhavatIti / zuddhapAriNAmikabhAvaH punarekadezavyaktilakSaNAyAM kathaMcir3hedAbhedarUpasya dravyaparyAyAtmakasya jIvapadArthasya zuddhabhAvanAvasthAyAM dhyeyabhUtadravyarUpeNa tiSThati naca dhyAnaparyAyarUpeNa, kasmAt ? dhyAnasya vinazvaratvAt iti // 414 // athedaM zuddhAtmatattvaM nirvikArasvasaMvedanapratyakSeNa bhAvayannAtmA paramAkSayasukhaM prApnotItyupadizati;-zrIkuMdakuMdAcAyaMdevA samayasAragraMthasamAptiM kurvataH phalaM darzayaMti-tadyathA-jo samayapAhuNamiNaM paThiNaya yaH kartA samayaprAbhRtAkhyamidaM zAstraM pUrva paThitvA na kevalaM paThitvA atthatacado NAduM jJAtvA ca / kasmAt ? graMthArthataH na kevalaM graMthArthataH ? tattvato bhAvapUrveNa vAM zloka hai--idamekaM ityAdi / artha-yaha samayaprAbhRta pUrNatAko prApta hotA hai / kaisA hai ? jisakA vinAza na hosake aisA jagatake advitIya netrake samAna hai, kyoMki vaha zuddha paramAtmA samayasAra AnaMdamaya hai usako pratyakSa prApta karatA hai / bhAvArthayaha samayaprAbhRtagraMtha vacanarUpa tathA jJAnarUpa donoM hI. tarahase netrake samAna hai, kyoMki jaise netra ghaTapaTAdiko pratyakSa dikhalAtA hai vaise yaha bhI zuddha AtmAke svarUpako pratyakSa anubhavagocara dikhalAtA hai // 414 // ___ aba isako AcArya pUrNa karate haiM so isakI mahimArUpa paDhaneke phalakI gAthA kahate haiM;-[yaH cetayitA] jo cetayitA puruSa-bhavyajIva [idaM samayaprAbhRtaM paThitvA] isa samaya prAbhRtako paDhakara [ arthatattvataH jJAtvA ] arthase aura tattvase jAnakara [ arthe sthAsyati ] isake arthameM ThaharegA [ saH ] vaha [ uttamaM saukhyaM bhavi Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 541 adhikAraH 9] . smysaarH| pratipAdanAt svayaM zabdabrahmAyamANaM zAstramidamadhItya vizvaprakAzanasamarthaparamArthabhUtaciprakAzarUpaparamAtmAnaM nizcinvan arthatastattvatazca paricchidya asyaivArthabhUtaM bhagavati ekaatthe ThAhidi pazcAdupAdeyarUpe zuddhAtmalakSaNe'rthe nirvikalpasamAdhau sthAsyati cedA so' pAvadi uttamaM sokkhaM sa cetayitAtmA bhAvikAle prApnoti labhate / kiM labhate ? vItarAgasahajApUrvaparamAhAdarUpaM AtmopAdAnasiddha svayamatizayavadvItabAdhaM vizAlavRddhihAsavyapetaM viSayavirahitaM niHpratidvaMdvabhAvaM anyadravyAnapekSaM nirupama, amitaM, zAzvataM sarvakAlamutkRSTAnaMtasAraM paramasukhaM siddhasya jAtamiti / atrAha ziSyaH-he bhagavan ! atIMdriyasukhaM niraMtaraM vyAkhyAtaM bhavadbhistaca janairna jJAyate ? bhagavAnAha-ko'pi devadattaH strIsevanAprabhRtipaMceMdriyaviSayavyApArarahitaprastAve nirvyAkulacittaH tiSThati, sa kenApi pRSTaH bho devadatta ! sukhena tiSThasi tvamiti ? tenoktaM sukhamastIti tatsukhamatIMdriyaM / kasmAt ? iti cet saMsArikasukhaM paMceMdriyaprabhavaM / yatpunaratIMdriyasukha tatpaMceMdriyaviSayavyApArAbhAve'pi dRSTaM yata idaM tAvatsAmAnyenAtIMdriyasukhamupalabhyate / yatpunaH paMcedriyamanobhavasamastavikalpajAlarahitAnAM samAdhisthaparamayoginAM svasaMvedanagamyamatIndriyasukhaM tadvizeSeNeti / yacca muktAtmanAmatIMdriyasukhaM tadanumAnagamyamagamyaM ca / tathAhi-muktAnAmiMdriyaviSayavyApArAbhAve'pi atIMdriyasukhamastIti pakSaH / kasmAt ? iti cet idAnIM tena viSayavyApArAtItanirvikalpasamAdhirataparamamunIMdrANAM svasaMvedyAtmasukhopalabdhiriti hetuH / evaM pakSaheturUpeNa dvayaMgamanumAnaM jJAtavyaM / Agame tu prasiddhamevAtmopAdAnasiddhamityAdi Syati] uttama sukha svarUpa hogA // TIkA-jo bhavya puruSa AtmA nizcayakara isa zAstrako paDhake, saba padArthoMke prakAzanemeM samartha aise paramArthabhUta caitanya prakAzarUpa AtmAkA nizcaya karatA huA arthase tathA yathArtha tattvase jAna, isIke arthabhUta jo bhagavAna eka pUrNavijJAnaghanasvarUpa parabrahma usameM saba tarahase udyama AraMbha karake ThaharegA vaha puruSa uttama anAkulatA lakSaNavAle sukharUpa Apa hI ho jAyagA / kaisA hai yaha zAna? samayasArabhUta bhagavAn paramAtmA sabake prakAzanevAlA honese jisako vizvasamaya kahate haiM usake prakAzanese Apa svayaM zabdabrahmasarIkhA hai| aura vaha sukha kaisA hai ki jisako prApta hogA ? tatkAla udayarUpa pragaTa hotA eka caitanyarasakara bhare apane svabhAvameM acchItaraha ThaharA nirAkula AtmasvarUpapanese paramAnaMda zabdakara kahane yogya hai // bhAvArtha-isa zAstrakA nAma samayaprAbhRta hai / samaya nAma padArthakA hai usake kahanevAlA hai athavA samaya nAma AtmAkA hai usakA kahanevAlA hai / vaha AtmA saba padArthoke prakAzanevAlA hai usako yaha kahatA hai / jo saba padArthoMkA kahanevAlA ho usako zabdabrahma kahate haiN| aise AtmAko kahanase isa zAstrako bhI zabdabrahma sarIkhA kahanA cAhiye / zabdabrahma to dvAdazAMga zAstra hai usakI upamA isako bhI hai| yaha Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 542 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [ sarvavizuddhajJAna smin pUrNavijJAnaghane paramabrahmaNi sarvAraMbheNa sthAsyati cetayitA, sa sAkSAttatkSaNavijRMbhamANacidekarasanirbharasvabhAvasusthitanirAkulAtmarUpatayA paramAnaMdazabdavAcyamuttamamanA DI : karaNAt atIMdriyasukhe saMdeho na kartavya iti / uktaM ca yaddevamanujAH sarve saukhyamakSArtha saMbhavaM / nirvizaMti nirAbAdhaM sarvAkSaprINanakSamaM // 1 // sarveNAtItakAlena yaca bhuktaM maharddhikaM / bhAvino ye ca bhokSyaMti svAdiSTaM svAMtaraMjakaM // 2 // anaMtaguNinaM tasmAdatyakSaM svasvabhAvajaM / ekasmin samaye bhuMkte tatsukhaM paramezvaraH // 3 // evaM pUrvoktaprakAreNa viSNukartRtvanirAkaraNamukhyatvena gAthAsaptakaM / tadanaMtaramanyaH karoti anyo bhuMkte - iti bauddhamatekAMta nirAkaraNamukhyatvena gAthAcatuSTayaM / tataH paramAtmA rAgAdibhAvakarma na karoti iti sa - khyamatanirAkaraNarUpeNa sUtrapaMcakaM / tataH paraM karmaiva sukhAdikaM karoti na cAtmeti punarapi sAMkhyamataikAMtanirAkaraNamukhyatvena gAthAtrayodaza / tadanaMtaraM cittastharAgasya ghAtaH kartavya ityajAnanbahiraMgazabdAdiviSayANAM ghAtaM karomIti yo'sau ciMtayati tatsaMbodhanArtha gAthAsaptakaM / tadanaMtaraM dravyakarma vyavahAreNa karoti bhAvakarma nizcayena karotIti mukhyatvena gAthAsaptakaM / tataH paraM jJAnaM jJeyarUpeNa na pariNamati iti kathanarUpeNa sUtradazakaM / tadanaMtaraM zuddhAtmopalabdhirUpanizcayapratikramaNapratyAkhyAnAlocanAcAritravyAkhyAnamukhyatvena sUtracatuSTayaM / tadanaMtaraM paMcedriyaviSayanirodhakathanarUpeNa sUtradazakaM / tadanaMtaraM karmacetanAkarmaphalacetanAvinAzarUpeNa mukhyatvena zabdabrahma parabrahmako ( zuddha paramAtmAko ) sAkSAt dikhalAtA hai / jo isa zAstrako paDhakara isake yathArtha arthameM ThaharegA vaha parabrahmako pAyegA / isIse paramAnaMdarUpa svAtmIka svAdhIna bAdhArahita ( avinAza ) uttama sukhako pAyegA / isaliye he bhavya jIvo ! tuma apane kalyANakeliye isako paDho suno niraMtara isIkA dhyAna rakho jisase ki avinAzI sukhakI prApti ho / yaha zrIguruoMkA upadeza hai | aba isa sarva vizuddha jJAnake adhikArakI pUrNatAkA kalazarUpa 246 vAM loka kahate haiM - itIda ityAdi / artha- - isaprakAra yaha AtmAkA paramArthabhUta svarUpa jJAnamAtra hI nizcita ThaharA | kaisA hai jJAnamAtratattva ? akhaMDa hai arthAt aneka jJeyAkAroMkara tathA pratipakSI kamakara yadyapi khaMDa dIkhatA hai taubhI jJAnamAtrameM khaMDa nahIM hai isIse ekarUpa hai, acala hai jJAnarUpase cala nahIM hotA jJeyarUpa nahIM hotA, apane Apakara hI Apa jAnane yogya hai aura kisI khoTI yuktikara bAdhA nahIM jAtA // bhAvArtha - yahAM AtmAkA nijasvarUpa jJAna hI kahA hai / AtmAmeM anaMta dharma haiM unameM koI to sAdhAraNa haiM ve ativyAptisvarUpa haiN| unase AtmA pahacAnA nahIM jaataa| koI paryAyAzrita haiM kisI avasthA meM haiM kisImeM nahIM haiM ve avyAptisvarUpa haiM unase bhI AtmA nahIM pahacAnA jAtA / tathA cetanatA yadyapi lakSaNa hai to bhI zaktimAtra hai vaha adRSTa hai isaliye usakI vyakti darzanajJAna haiM / unameM se Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ adhikAraH 9] smysaarH| 543 kulatvalakSaNaM saukhyaM svayameva bhaviSyatIti / "itIdamAtmanastattvaM jJAnamAtraM vyavasthitaM / akhaMDamekamacalaM svasaMvedyamabAdhitaM // 246 // " 415 // iti zrIamRtacaMdrasUriviracitAyAM samayasAravyAkhyAyAmAtmakhyAtau sarvavizuddhajJAnaprarUpako navamo'kaH // 9 // - gAthAtrayaM / tataH paraM zAstraMdriyaviSayAdikaM jJAnaM na bhavatIti pratipAdanarUpeNa gAthApaMcadaza / tataH paraM zuddhAtmA karmanokarmAhArAdikaM nizcayena na gRhNAti iti vyAkhyAnamukhyatvena gAthAtrayaM / tadanaMtaraM zuddhAtmabhAvanArUpaM bhAvaliMganirapekSaM dravyaliMgaM muktikAraNaM na bhavatIti prati. pAdanamukhyatvena gAthAsaptakaM / tadanaMtaraM mukhyarUpaphaladarzanamukhyatvena sUtramekaM // 415 // . iti zrIjayasenAcAryakRtAyAM samayasAravyAkhyAyAM zuddhAtmAnubhUtilakSaNAyAM tAtparyavRttI samudAyena SaDadhikanavatigAthAbhitrayodazAdhikAraiH samayasAracUlikAbhidhAno sarvavizuddhajJAnanAmA dazamo'dhikAraH samAptaH // 9 // jJAna sAkAra hai pragaTa anubhavagocara hai isaliye isIke dvArA AtmA pahacAnA jAtA hai| isakAraNa isa jJAnako hI pradhAnakara Atmatattva kahA gayA hai / aisA nahIM samajhanA ki AtmAko jJAnamAtra tatva kahA hai so itanA hI paramArtha hai anya dharma jhUThe haiM AtmAmeM nahIM haiN| aisA sarvathA ekAMta karanese mithyAdRSTi hotA hai vijJAnAdvaitavAdI bauddhakA tathA vedAMtakA mata AtA hai / so aisA ekAMta bAdhAsahita hai / aise ekAMta abhiprAyakara munivata bhI pAlana kare tathA AtmAke jJAnamAtrakA dhyAna kare taubhI mithyAtva nahIM chUTatA / maMda kaSAyake nimittase svarga pAve to pAo paraMtu mokSakA sAdhana to nahIM hotA / isaliye syAdvAdakara yathArtha samajhanA // 415 // isa prakAra yahAMtaka 415 gAthAoMkA vyAkhyAna aura usa vyAkhyAnake kalazarUpa tathA sUcanikA rUpa 246 kAvya TIkAkArane kiye|| isaprakAra zrI paMDita jayacaMdrajI kRta samayasAragraMthakI AtmakhyAti nAma TIkAkI bhASAvadhAnikAmeM nauvAM sarvavizuddhajJAnakA adhikAra pUrNa huA // 9 // Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pariziSTam rAyacandrajainazAstramAlAyAm / atha pariziSTam / atra syAdvAdazuddhyarthaM vastutattvavyavasthitiH / upAyopeyabhAvazca manAk bhUyo'pi ciMtyate // 247 // syAdvAdo hi samastavastutattvasAdhakamevamekamaskhalitaM zAsanamarhatsarvajJasya / sa tu sarvamanekAMtAtmakamityanuzAsti sarvasyApi vastuno'nekAMtasvabhAvatvAt / atra vAtmavastuno jJAnamAtratayA anuzAsyamAne'pi na tatparidoSaH jJAnamAtrasyAtmavastunaH svayamevAnekAMtatvAt / tatra yadeva tattadevAtat yadevaikaM tadevAnekaM yadeva sattadevAsat yadeva nityaM tadevAnityamityekavastuvastutvaniSpAdakaM parasparaviruddhazaktidvayaprakAzanamanekAMtaH / tatsvAtmakava atha pariziSTam / atra syAdvAdasiddhyartha vstutttvvyvsthitiH| upAyopeyabhAvazca manAgbhUyo'pi ciMtyate // ciMtyate vicAryate kathyate manAk saMkSepeNa bhUyaH punarapi / kA'sau ? vastutattvavyavasthitiH ? vastutattvasya vastutattvasvarUpasya vyavasthitirvyAkhyA / kimarthaM : syAdvAdazuddhyarthaM syAdvAdanizcayArthaM / atra samayasAravyAkhyAne samAptiprastAvena kevalaM vastutattvavyavasthitizcintyate / upAyopeyabhAvazca / upAyo mokSamArgaH upeyo mokSa iti / ataH paraM syAdvAdazabdArthaH kaH?-iti prazne satyAcAryA uttaramAhuH-syAtkathaMcit vivakSitaprakAreNAnekAMtarUpeNa vadanaM vAdo jalpaH kathanaM pratipAdanamiti syAdvAdaH sa ca syAdvAdo bhagavato'rhataH zAsanamityarthaH / tacca bhagavataH zAsanaM kiM karoti ? sarva vastu, anekAMtAtmakamityanuzAsti / atha pariziSTa / aba yahAM TIkAkAra vicArate haiM ki, isa graMthameM jJAnako pradhAnakara jJAnamAtra AtmA kahate Aye haiN| vahAM koI aisA tarka kare ki jainamatameM to syAdvAda hai jJAnamAtra kahanese to ekAMta AgayA, syAdvAdase virodha AyA / tathA eka hI jJAnameM upAyatattva aura upeyatattva ye do kisataraha bana sakate haiM ? aise tarkake dUra karaneke liye kucha kahate haiM usakA 247 vAM zloka yaha hai-atra syAdvAda ityAdi / artha-isa adhikArameM syAdvAdakI zuddhike liye vastutattva vicArate haiM tathA eka hI jJAnameM upAyabhAva aura upeyabhAva kucha eka vicArate haiM // bhAvArtha-yadyapi yahAM jJAnamAtra Atmatattva kahA hai taubhI vastukA svarUpa sAmAnya vizeSAtmaka aneka dharmasvarUpa hai vaha syAdvAdase sadhatA hai| jJAnamAtra AtmA bhI vastu hai usakI vyavasthA syAdvAdase sAdhate haiM aura isa jJAnameM hI upAyaupeyabhAva arthAt sAdhyasAdhakabhAva vicArate haiM / aba Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam ] smysaarH| 545 stuno jJAnamAtratve'pyaMtazcakacakAyamAnajJAnasvarUpeNa tattvAt, bahirunmiSadanaMtajJeyatApanakharUpAtiriktArarUpeNAtattvAt , sahakramapravRttAnaMtacidaMzasamudayarUpAvibhAgadravyeNaikatvAt , avibhAgaikadravyavyAptasahakramapravRttAnaMtacidaMzarUpaparyAyairanekatvAt khadravyakSetrakAlabhavabhavanazaktikhabhAvavattvena saMttvAt paradravyakSetrakAlabhavabhavanazaktikhabhAvavattvenA'sattvAt anAdinidhanAvibhAgaikavRttipariNatatvena nityatvAt, kramapravRttaikasamayAvacchinnAnekavRtyaMzapariNatatvenAnityatvAttadatattvamekAnekatvaM sadasattvaM nityAnityatvaM ca prakAzata eva / nanu yadi jJAnamAtratve'pi AtmavastunaH svayamevAnekAMtaH prakAzate tarhi kimarthamarhadbhistatsAdhanatvenA'nuzAsyate'nekAMtaH 1 / ajJAninAM jJAnamAtrAtmavastuprasiddhyarthamiti brUmaH / anekAMta iti ko'rthaH ? iti cet ekavastuni vastutvaniSpAdaka-astitvanAstitvadvayAdisvarUpaM parasparavirUddhasApekSazaktidvayaM yattasya pratipAdane syAdanekAMto bhaNyate / sacAnekAMtaH kiM karoti ? isakI vyavasthA kahate haiM-syAdvAda hai vaha saba vastuke sAdhanevAlA eka nirbAdha arhatsarvajJakA zAsana ( mata ) hai vaha syAdvAda saba vastuoMko anekAtmaka kahatA hai kyoMki sabhI padArthoMkA aneka dharmarUpa svabhAva hai / asatyArtha kalpanA kara nahIM kahatA jaisA vastukA svabhAva hai vaisA hI kahatA hai / yahAM AtmAnAmaka vastuko jJAnamAtrapanekara kahanese syAdvAdakA kopa nahIM hai jJAnamAtra Atmavastuke bhI svayameva anekAMtAtmakapanA hai vaha kaisA hai ? yahI kahate haiM / anekAMtakA aisA svarUpa hai ki jo vastu satsvarUpa hai, vahI vastu asatsvarUpa hai, jo vastu nityasvarUpa hai vahI vastu anityasvarUpa hai / isa taraha eka vastumeM vastupanekI upajAnevAlI paraspara viruddha do zaktiyAM apane Atmavastuke jJAnamAtrapane honepara bhI pAI jAtI haiM / yahI kahate haiM-AtmAkA jJAnamAtrapanA honese bhI aMtaraMgameM prakAzamAna jJAnasvarUpakara to tatsvarUpapanA hai aura bAhya ughar3ate anaMta jJeyabhAvako prApta jJAnasvarUpase bhinna jo paradravyoMke rUpa unakara atatsvarUpapanA hai una kharUpa jJAna nahIM hai / sahabhUta pravartate aura kramarUpa pravartate jo anaMta caitanyake aMza unake samudAyarUpa avibhAgarUpa jo dravyapanA usakara to ekapanA hai tathA avibhAga eka dravyameM vyApta jo sahabhUta pravartate vA kramarUpa pravartate caitanyake anaMta aMzosvarUpa paryAyoMkara anekapanA hai / apane dravya kSetrakAla bhAvarUpa honekI zaktike svabhAvapanekara sattvasvarUpa hai aura parake dravya kSetra kAla bhAva honekI zaktike svabhAvapaneke abhAvase asattvasvarUpa hai| anAdi nidhana avibhAga eka vRttirUpa pariNamanapanekara nityapane svarUpa hai aura kramakara pravartate eka samayameM aneka vRttiyoMke aMza unakara pariNamanapanese anityapanA svarUpa hai / isataraha tatpanA atatpanA ekapanA anekapanA satpanA asatpanA nityapanA anityapanA prakaTa prakAzatA hI hai / yahAM tarka, yadi Atmavastuke jJAnamAtrapanA honepara bhI svayameva anekAMta prakAzatA hai to ahaMta bhagavAn 69 samaya. Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 546 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [pariziSTam na khalvanekAMtamaMtareNa jJAnamAtramAtmavastveva prasiddhyati / tathAhi-iha hi svabhAvata eva bahubhAvanirbharavizve sarvabhAvAnAM svabhAvenAdvaite'pi dvaitasya niSeddhumazakyatvAt samastameva vastu svapararUpapravRttivyAvRttibhyAmubhayabhAvAdhyAsitameva / tatra yadAyaM jJAnamAtro bhAvaH zeSabhAvaiH saha svarasabharapravRttajJAtRjJeyasaMbaMdhatayA'nAdijJeyapaMriNamanAt jJAnatvaM pararUpeNa pratipadyAjJAnI bhUtvA tamupaiti, tadA svarUpeNa tattvaM dyotayitvA jJAtRtvena pariNamanAjjJAnI kurvannanekAMta eva tamudgamayati 1 / yadA tu sarva vai khalvidamAtmeti ajJAnatvaM jJAnavarUpeNa pratipadya vizvopAdAnenAtmAnaM nAzayati tadA pararUpeNAtattvaM dyotayitvA vizvAdbhinnaM jJAnaM darzayan anekAMta eva nAzayituM na dadAti 2 / yadAnekajJeyAkAraiH khaMDitasakalaikajJAnAkAro nAzamupaiti tadA dravyeNaikatvaM dyotayan anekAMta eva tamujIvayatIti 3 / yadA tvekajJAnAkAropAdAnAyAnekajJeyAkAratyAgenAtmAnaM nAzayati tadA jJAnamAtro yo'sau bhAvo jIvapadArthaH zuddhAtmA sa tadatadrUpa ekAnekAtmakaH sadasadAtmako niusake sAdhanapanekara anekAMtako kisaliye upadeza karate haiM ? / usakA samAdhAna-jo ajJAnI jana haiM unake jJAnamAtra Atmavastuke prasiddha karaneke liye kahate haiM / nizcayakara anekAMtake vinA jJAnamAtra Atmavastu hI prasiddha nahIM hotii| yahI kahate haiM-svabhAvase hI bahuta bhAvoMkara bhare hue isa lokameM saba bhAvoMke apane apane svabhAvakara advaitapanA hai taubhI dvaitapaneke niSedha karanekA asamarthapanA hai / isaliye sabhI vastu svarUpameM pravRtti aura pararUpase vyAvRtti ina donoM rItiyoMse donoM bhAvoMkara yukta hai yaha niyama hai / yahI jJAnamAtra bhAvameM lagAnA / vahAM jJAnabhAva hai vaha anya (bAkIke) jJeyabhAvoMkara sahita apane nija jJAnarasake bharakara pravartA jo jJAtA jJeyakA saMbaMdha usapanekara anAdise hI jJeyAkAra pariNamatA hI dIkhatA hai / isaliye jo ajJAnIjana haiM ve jJAnatattvako jJeyarUpa aMgIkArakara ajJAnI hue Apa.nAzako prApta hote haiM usasamaya yaha anekAMta hai vaha apane jJAnasvarUpakara jJeyase bhinna jJAnatattvako pragaTa kara isa AtmAko jJAtApanekara pariNamanase jJAnI karatA huA isa AtmAko udayarUpa karatA hai nAza nahIM hone detaa| 1 / ajJAnI jana jisa samaya aisA mAnate haiM ki yaha saba jagat nizcayakara eka AtmA hai isataraha ajJAnata. tvako apane jJAnasvarUpase aMgIkAra kara saba jagatko apanA mAna grahaNa kara apane bhinna AtmAkA nAza karate haiM usa samaya paramAvasvarUpakara atat arthAt saba jagat eka hI AtmA nahIM hai aiseM bhinna AtmasvarUpapanA pragaTa kara yaha anekAMta saba jagatase bhinna jJAnako dikhAtA huA AtmAkA nAza nahIM karane detA / 2 / jisa samaya aneka jJeyoke AkAroMkara khaMDa khaMDarUpa kiyA jo eka jJAnakA AkAra usako dekha ekAMta vAdI jJAna tattvako nAzako prApta karate haiM usa samaya yaha anekAMta jJAnatattvake dravyakara ekapaneko pragaTa karatA huA usako jIvita karatA hai nAza nahIM hone detaa| 3 / jisa Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam ] samayasAraH / paryAyairanekatvaM dyotayan anekAMta eva nAzayituM na dadAti 4 / yadA jJAyamAnaparadravyapariNamanAd jJAtRdravyaM paradravyatvena pratipadya nAzamupaiti tadA svadravyeNa sattvaM dyotayan anekAMta eva tamuJjIvayati 5 / yadA tu sarvadravyANi ahameveti paradravyaM jJAtRdravyatvena pratipAdyAtmAnaM nAzayati tadA paradravyeNAsattvaM dyotayan anekAMta eva nAzayituM na dadAti 6 / yadA parakSetragata jJeyArthapariNamanAt parakSetreNa jJAnaM sat pratipadya nAzamupaiti tadA svakSetreNAstitvaM dyotayannanekAMta eva tamujjIvayati 7 / yadA tu svakSetre bhavanAya parakSetre jJeyAkAratyAgena jJAnaM tucchIkurvannAtmAnaM nAzayati tadA svakSetra eva jJAnasya parakSepragata jJeyAkArapariNamanasvabhAvatvAtparakSetreNa nAstitvaM dyotayan anekAMta eva nAzayituM na dadAti |8| yadA pUrvAlaMbitArthavinAzakAle jJAnasyAsattvaM pratipadya nAzamupaiti yadA svakAlena sattvaM dyotayannanekAMta eva tamujjIvayati / 9 / yadA tvarthAlambanakAla evaM jJAnasya savaM tyAnityAdisvabhAvAtmako bhavatIti kathayati / tathAhi - jJAnarUpeNa tadrUpo bhavati / jJeyarUpeNAto bhavati / dravyArthikanayenaikaH / paryAyArthikanayenAnekaH / svadravyakSetra kAlabhAva catuSTa 547 samaya ekAMtI jJAnakA eka AkAra grahaNa karaneke liye aneka jJeyoMke AkAra jJAnameM Ate haiM unakA tyAgakara jJAnasvarUpa AtmAkA nAza karatA hai usasamaya yaha anekAMta jJAnake paryAyoMkara anekapaneko pragaTa karatA huA AtmAkA nAza nahIM karane detA / 4 / jisa samaya ekAMtI jJAnameM Aye jo paradravya unake pariNamanase jJAtA dravyako paradravyapanese aMgIkAra kara AtmAkA nAza karatA usa samaya apane svadravyakara apane satvako pragaTa karatA huA anekAMta hI AtmAko jIvita rakhatA hai nAza nahIM hone detA / 5 / jisa samaya ekAMtI, saba dravya haiM ve maiM hI hUM isataraha paradravyoMko jJAtA dravyakara aMgIkAra karatA AtmAkA nAza karatA hai usa samaya para dravyarUpa AtmA nahIM hai aiseM paradravya kara AtmAke asatttrako pragaTa karatA huA anekAMta hI nAza nahIM karane detA / 6 / para kSetra meM prApta jJeya padArthoMke AkAra sarIkhA pariNamanese parakSetrakara hI jJAnako sadrapa aMgIkAra kara ekAMtI nAzako prApta karatA hai usa samaya apane kSetrakara astitvako pragaTa karatA huA anekAMta hI jivAtA hai nAza nahIM hone detA / 7 / apane kSetrameM honeke liye para kSetrameM prApta jo jJeya unake AkAra jJAnakA honA usakA tyAgakara jJAnako jJeyAkAra rahita tuccha karatA huA ekAMtI AtmAkA nAza karatA hai usa samaya anekAMta, jJAnakA apane kSetrameMhI parakSetra meM prApta jJeyoMke AkArarUpa pariNamanekA svabhAvapanA hai, aiseM parakSetrakara nAstipaneko pragaTa karatA huA nAza nahIM karane detA | 8 | jisa samaya pUrva AlaMbana kiye jJeya padArthoMke vinAzake samaya jJAnake asattvako aMgIkAra kara ekAMtI jJAnako nAzako prApta karatA hai usa samaya anekAMta hI apane jJAnake hI kAlakara ajJAnake satvako pragaTa karatA jJAnako jivAtA hai nAza nahIM hone detA / 9 / jisa samaya Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 548 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [ pariziSTam pratipadyAtmAnaM nAzayati tadA parakAlenAsattvaM dyotannanekAMta eva nAzayituM na dadAti 10 / yadA jJAyamAnaparabhAvapariNamanAt jJAyakabhAvaM parabhAvatvena pratipadya nAzamupaiti tadA svabhAvena sattvaM dyotayan anekAMta eva tamujjIvayati 11 yadA tu sarve bhAvA ahameveti parabhAvaM jJAyakabhAvatvena pratipAdyAtmAnaM nAzayati tadA parabhAvaM dyotayannanekAMta eva nAzayituM na dadAti 12 yadA'nityajJAnavizeSaiH khaMDitanityajJAnasAmAnyo nAzamupaiti tadA jJAnasAmAnyarUpeNa nityatvaM dyotayannanekAMta eva nAzayituM na dadAti 13 yadA tu nityajJAna sAmAnyopAdAnAyAnityajJAnavizeSatyAgenAtmAnaM nAzayati tadA jJAnavizeSarUpeNAnityatvaM dyotayannanekAMta eva taM nAzayituM na dadAti 14 / bhavaMti cAtra zlokAH-"bAhyAthaiH paripItamujjhitanijapravyaktiriktIbhavadvizrAMtaM pararUpa eva parito jJAnaM pazoH sIdati / yattattattadiha svarUpata iti syAdvAdinastatpunarAnmanaghanasvabhAvabharataH pUrNaH samunmajati // 248 // vizvaM jJAnamiti pratayaM sakalaM dRSTvA khatattvAzayA bhUtvA vizvamayaH sadrUpaH / paradravyakSetrakAlabhAvacatuSTayenAsadrUpaH / dravyArthikanayena nityaH / paryAyArthikanayenAarthake AlaMbanake kAlameM hI jJAnake sattvako grahaNakara ekAMtI AtmAkA nAza karatA hai usa samaya parake kAlakara asattvako pragaTa karatA huA anekAMta hI nAza nahIM hone detA / 10 / jisa samaya jAnanemeM AtA jo parabhAva usake pariNamanake AkAra dIkhatA jo jJAyakabhAva usako parabhAvase grahaNa kara ekAMtI jJAna bhAvako nAzako prApta karatA hai usa samaya svabhAvakara jJAnake sattvako pragaTa karatA anekAMta hI jJAnako jivAtA hai nAza nahIM hone detA / 11 / jisasamaya ekAMtI aisA mAnatA hai jo saba bhAva haiM ve maiM hUM' aiseM parabhAvako jJAyakapanese aMgIkArakara AtmAkA nAza karatA hai usasamaya para bhAvoMkara jJAnake asattvako pragaTa karatA huA anekAMta hI AtmAkA nAza nahIM hone detA / 12 / jisa samaya anitya jJAnake vizeSoMkara khaMDita huA jo nitya jJAnasAmAnya vaha nAzako prApta hotA hai aisA ekAMta sthApana karatA hai usa samaya jJAnake sAmAnyarUpakara nityapaneko pragaTa karatA anekAMta hI nAza nahIM karane detA / 13 / jisa samaya nitya jo jJAnasAmAnya usake grahaNa karaneke liye anitya jo jJAnake vizeSa unake tyAgakara ekAMtI AtmAko nAzako prApta karatA hai usasamaya jJAnake vizeSarUpakara anityapaneko pragaTa karatA anekAMta hI usa AtmAko jivAtA hai nAza nahIM hone detA / 14 / isataraha caudaha bhaMgoMkara jJAnamAtra AtmAko ekAMtakara to AtmAkA abhAva honA aura anekAMtakara AtmAkA ThaharanA dikhlaayaa| vahAM tat atat, eka aneka, nitya anitya isataraha chaha bhaMga to ye hue aura sattva asattvake dravya kSetra kAla bhAvakara ATha bhaMga kiye / isaprakAra caudaha bhaMga jAnane // aba inake kalazarUpa 14 kAvya kahate haiM unameMse 248 vAM yaha Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam ] smysaarH| 549 pazuH pazuriva svacchaMdamAceSTate / tattattatpararUpato na taditi syAdvAdadarzI punarvizvAdbhinnamavizvavizvaparitaM tasya svatattvaM spRzet // 249 // bAhyArthagrahaNasvabhAvabharato vizvagvicitrolasajjJayAkAravizIrNazaktirabhitastruTyan pazunazyati / eka dravyatayA sadApyuditayA bhedabhramaM dhvaMsayannekaM jJAnamabAdhitAnubhavanaM pazyatyanekAMtavit // 250 // jJeyAkArakalaMkamecakacitiprakSAlanaM kalpayannekAkAracikIrSayA sphuTamapi jJAnaM pazurnecchati / vaicitrye'nityaH / paryAyArthikanayena bhedAtmakaH dravyArthikanayenAbhedAtmako bhavatItyAdyanekadharmAtmaka iti / tadeva syAdvAdasvarUpaM tu samaMtabhadrAcAryadevairapi bhANitamAste-sadekanityavaktavyAstadvipahai-bAhyAthaiH ityAdi / artha-ajJAnI tiryaca samAna sarvathA ekAMtIkA jJAna hai vaha bAhya jJeya padArthokara samastapane piyA gayA, chor3I jo apanI vyaktiyAM unakara rItA huA samastapanekara pararUpameM hI.vizrAMta huA-raha gayA, apanArUpa kucha bhI na rahanese naSTa huaa| aura syAdvAdIkA jJAna hai vaha apane svarUpase tatsvarUpa hI hai jJAnasvarUpa hI hai aiseM tatsvarUpa huA atizayakara pragaTa hue jJAnake samUharUpa svabhAvake bhArase saMpUrNa udayarUpa pragaTa hotA hai / bhAvArtha-koI sarvathA ekAMtI to jJAnako jJeyAkAramAtra hI mAnatA hai usake jJAnako to jJeya pIgaye Apa kucha na rahA / aura syAdvAdI aisA mAnate haiM ki jJAna apane svarUpakara jJAna hI hai, jJeyAkAra huA hai taubhI jJAnapaneko nahIM chor3atA / isaliye tatsvarUpa jJAna prakaTa prakAzamAna hai // phira 249 vAM kAvya-vizvaM ityAdi / artha-ajJAnI sarvathA ekAMtavAdI, samasta jJeya padArtha jJAnamaya haiM aisA vicArakara sakala jagatako nijatattvakI AzAkara dekha Apa samasta vastumayI hoke tiryacakI taraha svacchaMda ceSTA karatA hai / aura syAdvAdako dekhanevAlA hai vaha usa jJAnake nijasvarUpako aisA dekhatA hai ki apane jJAnasvarUpase tatsvarUpa hai, para jJeyasvarUpoMse tatsvarUpa nahIM hai / isa prakAra saba vastuse bhinna, saba jJeya vastuoM se ghaTita honepara bhI samasta jJeyasvarUpa nahIM, aura jJeyAkArarUpa huA hai taubhI usase bhinna aisA jJAnakA svarUpa anubhavatA hai / bhAvArtha-jo vastu apane svarUpase tatsvarUpa hai vahI vastu parake svarUpase atatsvarUpa hai aiseM syAdvAdI dekhatA hai / jJAna apane svarUpase tatsvarUpa hai usItaraha para jJeyoMke AkAra honepara unase bhinna hai isaliye atatsvarUpa hai / ekAMtavAdI samasta vastu svarUpa jJAnako mAna AtmAko una jJeyamaya mAna ajJAnI ho pazukI taraha svacchaMda pravartatA hai| aisA atatsvarUpakA bhaMga hai / aba 250 vAM kAvya hai-bAhyArtha ityAdi / artha-ajJAnI sarvathA ekAMtavAdI, bAhya jJeya padAthoMke grahaNarUpa jJAnake svabhAvake bhArase samasta aneka pragaTa jJAnameM Aye zeyake AkAroMkara jisakI zakti vigar3agaI (khaMDa khaMDa huI) hai aisA huA samastapanese khaMDa khaMr3a hotA Apa nAzako prApta hotA hai aura anekAMtakA jAnanevAlA sadA udayarUpa Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 550 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [ pariziSTam pyavicitratAmupagataM jJAnaM svataH kSAlitaM paryAyastadanekatAM parimRzan pazyatyanekAMtavit // 251 // pratyakSAlikhitasphuTasthiraparadravyAstitAvaMcitaH svadravyAnavalokanena paritaH zUnyaH pazunazyati / svadravyAstitayA nirUpya nipuNaM sadyaH samunmajatA syAdvAdI tu vizuddhabodhamahasA pUrNo bhavan jIvati // 252 // sarvadravyamayaM prapadya puruSa durvAsanAvAsitaH svadravyabhramataH pazuH kila paradravyeSu vizrAmyati / syAdvAdI tu samastavastuSu paradravyAtmanA nAstitAM jAnannirmalazuddhabodhamahimA khadravyamevAzrayet // 253 // bhinnakSetrakSAzca ye nayAH / sarvatheti praduSyaMti puSyaMti syAditIha te // 1 // sarvathA niyamatyAgI yadAjJAnake eka dravyapanekara jJeyoMke AkAra honese hue sarvathA bhedake bhramako dUra karatA nirbAdha anubhavanasvarUpa jJAnako eka dekhatA hai // bhAvArtha-jJAna hai vaha jJeyoMke AkAra pariNamanese aneka dIkhatA hai usako sarvathA ekAMtavAdI aneka khaMDa khaMDa rUpa dekhatA huA jJAnamaya AtmAkA nAza karatA hai aura syAdvAdI jJAnako jJeyAkAra honepara bhI sadA udayarUpa dravyapanekara eka dekhatA hai / yaha ekavarUpa bhaMga hai / aba 251 vAM kAvya hai-jJeyAkAra ityAdi / artha-ajJAnI sarvathA ekAMtavAdI, jJeyoMke AkAroMse kalaMkita anekAkAra rUpa malina caitanyameM eka caitanyamAtrake AkAra karanekI icchA karanese dhovanA kalpatA huA jJAna anekAkAra pragaTa hai to bhI usako nahIM mAnatA, ekAkAra hI mAna jJAnakA abhAva karatA hai / aura anekAMtakA jAnanevAlA, jJeyAkArase jJAnakA vicitrapanA honepara bhI ekapaneko prApta jJAna hai vaha Apa svayameva prakSAlA huA zuddha hai ekAkAra hai aise usa jJAnakI paryAyoMkara anekatAko anubhavatA hai // bhAvArtha-ekAMtavAdI to jJAnameM jJeyAkArako maila samajha ekAkAra karaneke liye jJeyAkArako dhokara jJAnakA nAza karatA hai / aura anekAMtI jJAnako svarUpakara anekAkArapanA mAnatA hai / aisA vastukA svabhAva hai vaha satyArtha hai / aisA aneka svarUpa bhaMga hai // aba 252 vAM kAvya hai-pratyakSA ityAdi / artha-ajJAnI ekAMtavAdI, pratyakSa pramANase citrita huA dIkhatA pragaTa sthUla nizcala aise paradravyako dekha usake astitvase ThagA huA apane nija Atma dravyake astitvako nahIM dekhanese samastapane sarvathA zUnya huA AtmAkA nAza karatA hai / aura syAdvAdI, apane nija dravyake astipanekara nipuNa rItise nija Atma dravyakA nirUpaNakara tatkAla pragaTa hue vizuddha jJAna rUpa tejakara pUrNa huA jItA hai, naSTa nahIM hotA // bhAvArtha-ekAMtI bAhya para dravyako pratyakSa dekha usIkA astitva mAnane lagatA hai aura apanA Atma dravya iMdriyapratyakSa kara dIkhA nahIM isaliye usako zunya mAna AtmAkA nAza karatA hai / paraMtu syAdvAdI, jJAnarUpa tejakara apane Atmadravyake astitvako avalokanakara Apa jItA hai AtmAkA nAza nahIM karatA / yahe svadravya apekSA astitvakA bhaMga hai / punaH 253 Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam ] smysaarH| 551 niSaNNayodhyaniyatavyApAraniSThaH sadA sIdatyeva bahiH pataMtamabhitaH pazyanpumAMsaM pazuH / vakSetrAstitayA niruddharabhasaH syAdvAdavedI punastiSThatyAtmani khAtabodhyaniyatavyApArazaktibhavan // 254 // svakSetrasthitaye pRthagvidhaparakSetrasthitArthojjhanA tucchIbhUya pazuH praNazyati cidAkArAnmahArthairvaman / syAdvAdI tu vasan svadhAmani parakSetre vidannAstitAM syaktArtho'pi na tucchatAmanubhavatyAkArakarSI parAn // 255 // pUrvAlaMbitayodhyanAzasamaye jJAnasya nAzaM vidan sIdatyeva na kiMcanApi kalayannatyaMtatucchaH pazuH / astitvaM nijadRSTamapekSakaH / syAcchabdastAbake nyAye nAnyeSAmAtmavidviSAM // 2 // anekAMtopyanekAntaH pramANanayasAdhanaH / anekAMtaH pramANAtte tadekAMto'rpitAnnayAt // 3 // dharmiNo'naMtarUpatvaM vAM kAvya-sarvadravya ityAdi / artha-ajJAnI ekAMtavAdI, AtmAko saba dravyamayI eka kalpakara kunayakI vAsanAse vAsita huA pragaTa paradravyameM svadravyakA bhrama karake vizrAma karatA hai / aura sthAdvAdI, samasta hI vastumeM paradravya svarUpakara nAstitAko jAnatA huA jisake zuddha jJAnakI mahimA nirmala hai aisA huA svadravyako hI Azraya karatA hai / bhAvArtha-ekAMtabAdI to saba dravyamaya eka AtmAko mAna paradravya apekSA nAstitAkA lopa karatA hai / aura syAdvAdI sabameM paradravyakI apekSA nAstitA mAna apane nijadravyameM ramatA hai / yaha paradravyakI apekSA nAstitAkA bhaMga hai // puna: 254 vAM kAvya-bhinna ityAdi / artha-ajJAnI ekAMtavAdI, bhinna kSetrameM tiSThe zeya padArthoMmeM jJeyajJAyaka saMbaMdharUpa nizcita vyApArameM tiSThe puruSako samasta panese bAhya jJeyoMmeM hI par3ate hueko dekhatA kaSTako hI prApta hotA hai / aura syAdvAdakA jAnanevAlA apane kSetrameM apane astipanekara jisane apanA vega roka liyA hai aisA huA apane kSetrameM hI astitvarUpa ThaharatA hai // bhAvArtha-ekAMtavAdI to bhinna kSetrameM tiSThe jJeya padArthoMke jAnaneke vyApArarUpa hue puruSako bAhya par3atA hI mAna naSTa karatA hai| aura syAdvAdI, apane kSetrameM hI tiSThA puruSa anya kSetrameM tiSThe jJeyoMko jAnatA huA apane kSetrameM hI astitvako dhAratA hai-aisA mAnatA AtmAmeM hI tiSThatA hai / yaha svakSetrameM astitvakA bhaMga hai / punaH 255 vA kAvya-khakSetra ityAdi / artha-ajJAnI ekAMtavAdI, apane kSetrameM Thaharaneke liye jude jure para kSetrameM tiSThate jJeya padArthoke chor3anese tuccha hokara apane caitanyake zeyarUpa AkAroMko para jJeya artha ke sAtha kmatAhuA jaise arthoMko chor3atA hai vaise hI caitanyake AkAroMko bhI chor3atA hai taba Apa tuccha rahA / aise apanA nAza karatA hai| aura svAdvAdI apane kSetrameM ksatA huA parakSetrameM apanI nAstitAko jAnatA padyapi para kSetrake jJeya padArthoMko chor3atA hai to bhI apane caitanyake jo jJeyarUpa AkAra hue unako phrase kheMcatA huA tucchatAko nahIM anubhavatA, naSTa nahIM hotA / / bhAvArthaekAMtI to parakSetrameM tiSThate zeyapadArthoM ke AkAra caitanyake AkAra hue unako jaise Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 552 rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ pariziSTam kAlato'sya kalayan syAdvAdavedI punaH pUrNastiSThati bAhyavastuSu muhurbhUtvA vinazyatyapi // 256 // arthAlaMbanakAla eva kalayan jJAnasya sattvaM bahirjeyAlaMbanalAlasena manasA bhrAmyan pazurnazyati / nAstitvaM parakAlato'sya kalayan syAdvAdavedI punastiSThatyAtmani khAtanityasahajajJAnaikapuMjIbhavan // 257 // vizrAMtaH parabhAvabhAvakalanAnnityaM bahirvastuSu nazyatyeva pazuH svabhAvamahimanyekAMtanizcetanaH / sarvasmAniyatasvabhAvabhavanAjjJAnAdvibhaktobhavan syAdvAdI tu na nAzameti sahajaspaSTIkRtapratyayaH // 258 // adhyAdharmANAM na kathaMcana / anekAMtopyanekAMta iti jainamataM tataH // 4 // evaM kathaMcicchabdena vAcakasyAnekAMtAtmakavastupratipAdakasya syAcchabdasyArthaH saMkSepeNa jJAtavyaH / tatraivamanekAMtavyAkhyAnena jJAnamAtrabhAvo jIvapadArthaH ekAnekAtmako jAtaH / tasminnekAnekAtmake jAte sati arthoM ko chor3atA hai vaise caitanyake AkAroM bhI chor3atA hai / aisA jAnatA hai ki caitanyake AkAroMko apanA karUMgA to apanA kSetra chUTa jAyagA isaliye Apa caitanyake AkAra rahita huA tuccha ( naSTa ) hotA hai / aura syAdvAdI jJeyapadArthoMko chor3a detA hai taubhI apane caitanyake AkAroMko nahIM chor3atA, apane kSetrameM vasatA huA parakSetrameM apanI nAstitAko jAnatA naSTa nahIM hotA / yaha parakSetrakI apekSA nAstitAkA bhaMga hai| punaH 256 vAM kAvya-pUrvA ityAdi / artha-ajJAnI ekAMtavAdI, pUrvakAlameM AlaMbe jJeyapadArthoM ke nAza hone ke samayameM jJAnakA bhI nAza jAnatA huA kucha bhI nahIM jAnatA tuccha huA nAzako prApta hotA hai / aura syAdvAdakA jAnanevAlA, isa AtmAke apane kAlase astitvako jAnatA huA bAhya vastuko vAra vAra hoke naSTa hojAnepara bhI Apa pUrNa hI tiSThatA hai| bhAvArtha-pahale jo jJeya jAne the ve uttarakAlameM naSTa hogaye, unako dekha ekAMtI apane jJAnakA bhI nAza mAna ajJAnI huA AtmAkA nAza karatA hai / aura syAdvAdI jJeyapadArthoMke naSTa honepara bhI apanA astitva apane kAlase hI mAnatA naSTa nahIM hotA / yaha svakAla apekSA astitvakA bhaMga hai // punaH 257 vAM kAvya-arthAlaMbana ityAdi / artha-ajJAnI ekAMtavAdI, jJeyapadArthake AlaMbana kAlase hI jJAnakA astitva jAnatA huA bAhyajJeyake AlaMbanameM cittako anurAgasahita kara bAhya bhramatA huA nAzako prApta hotA hai / aura syAdvAdakA jAnanevAlA, parakAlase apane AtmAkA nAstitva jAnatA huA AtmAmeM khudA jo nitya svAbhAvika jJAna puMja usa svarUpa huA tiSThatA hai naSTa nahIM hotA // bhAvArtha-ekAMtI to jJeyake alaMbanake kAlameM hI jJAnakA sattva jAnatA hai isaliye jJeyake AlaMbanameM mana lagAke bAhya bhramatA huA naSTa hotA hai aura syAdvAdI, jJeyake kAlase apanA astitva nahIM jAnatA apane hI kAlase apanA astitva jAnatA hai isaliye jJeyase judA hI apane jJAnakA puMja rUpa huA naSTa nahIM hotA / yaha parakAla apekSA nAstitvakA bhaMga hai // 258 vAM kAvya Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam ] samayasAraH / 553/ syAtmani sarvabhAvabhavanaM zuddhasvabhAvacyutaH sarvatrApanivArito gatabhayaH svairaM pazuH krIDati / syAdvAdI tu vizuddha eva lasati svasya svabhAvaM bharAdArUDhaH parabhAvabhAvavirahavyA lokani+ SkaMpitaH // 259 // prAdurbhAvavirAmamudritavahan jJAnAMzanAnAtmatAnirjJAnAtkSaNabhaMgasaMgapatitaH prAyaH pazurnazyati / syAdvAdI tu cidAtmanA parimRzaMzcidvastu nityoditaM TaMkotkI+ rNaghanasvabhAvamahimajJAnaM bhavan jIvati // 260 // TaMko tkIrNavizuddhabodhavisarAkArAtmatattvAzayA vAMchatyucchaladacchavitpariNaterbhinnaH pazuH kiMcana / jJAnaM nityamanityatA pari jJAnamAtrabhAvasya jIvapadArthasya nayavibhAgena bhedAbhedaratnatrayAtmakaM nizcayavyavahAramokSamArgadvayarU vizrAMtaH ityAdi / artha- ajJAnI ekAMtavAdI, parabhAvako hI apanA bhAva jAnase bAhya vastuoM meM vizrAma karatA apane svabhAvakI mahimAmeM ekAMtakara nizcetana huA (jar3a huA ) Apa nAzako prApta hotA hai / aura syAdvAdI, sabhI vastuoMmeM apanA niyamarUpa svabhAvabhAvake bhavanasvarUpa jJAnase judA huA, sahaja svabhAvakA pratyakSaH anubhavarUpa kiyA hai pratItirUpa jAnapanA jisane aisA huA nAzako nahIM prApta hotA bhAvArtha - ekAMtI to parabhAvako nijabhAva jAna bAhya vastumeM hI vizrAma karatA huA AtmAkA nAza karatA hai / aura syAdvAdI, apane jJAnabhAvako jJeyAkAra honepara bhI jJAnako hI apanA bhAva jAnatA huA apanA nAza nahIM karatA / yaha apane bhAvakI apekSA astitvakA bhaMga hai / punaH 259 vAM kAvya - adhyAsya ityAdi / ajJAna ekAMtavAdI, apane AtmAmeM saba jJeya padArthoMkA honA nizcayakara zuddhajJAnasvabhAvase cyuta huA saba padArthoMmeM svecchAcArI huA krIDA karatA hai apane bhAvakA lopa karatA hai / aura syAdvAdI, apane ApameM hI sarvathA ArUDha huA parabhAvakA apane bhAvameM abhAva pragaTa hai aisA samajha nizcita huA zuddha hI zobhAyamAna hai // bhAvArtha - ekAMtI to para bhAvoMko apanA jAna apane zuddha svabhAvase cyuta huA saba jagaha niHzaMka ( svecchAse ) pravartatA hai / aura syAdvAdI parabhAvoM ko jAnatA hai to bhI unase judA apane AtmAko zuddhaH jJAnasvabhAva anubhavatA huA zobhatA hai / yaha parabhAva apekSA nAstitvakA bhaMga hai // punaH 260 vAM kAvya -- prAdurbhAva ityAdi / artha - ajJAnI ekAMtavAdI, utpAda vyayakara prApta hue jJAnake aMzoMkara nAnA svarUpake nirNayake jJAnase kSaNabhaMgake saMgameMpar3A bahudhA apanA nAza karatA hai / aura syAdvAdI, caitanyasvarUpakara caitanya vastuko nitya udayarUpa anubhavatA TaMkotkIrNa ghanasvabhAva mahimAvAle jJAnarUpase jItA hai apanA nAza nahIM karatA // bhAvArtha - ekAMtI to jJeyake AkArakt jJAnako upajatA vinAza hotA dekha kSaNabhaMgakI saMgativat apanA nAza karatA hai aura syAdvAdI, jJeyake sAtha jJAnake upane vinAzaH honepara bhI caitanyabhAvakA nitya udaya anubhavatA huA jJAnI 70 samaya 0 Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 554 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [ pariziSTam game'pyAsAdayatyujjvalaM syAdvAdI tadanityatAM parimRzaMzcidvastuvRttikramAt // 261 // ityajJAnavimUDhAnAM jJAnamAtraM prasAdhayan / AtmatattvamanekAMtaH svayamevAnubhUyate // 262 // evaM tattvavyavasthityA svaM vyavasthApayan svayaM / AlaMbya zAsanaM jainamanekAMto vyavasthitaH // 263 // nanvanekAMtamayasyApi kimarthamatrAtmano jJAnamAtratayA vyapadezaH ? lakSaNaprasiddhyA lakSyaprasiddhArtha / Atmano hi jJAnaM lakSaNaM tadasAdhAraNaguNatvAttena jJAnapeNopAyabhUtaM sAdhakarUpaM ghaTate / mokSarUpeNa punarupeyabhUtaM sAdhyarUpaM ca ghaTata iti jJAtavyaM / hotA jItA hai apanA nAza nahIM karatA / yaha nityapanekA bhaMga hai // punaH 261 vAM kAvya-TaMkotkIrNa ityAdi / artha-ajJAnI ekAMtavAdI, TaMkotkIrNa nirmala jJAnakA phailAvarUpa eka AkAra jo Atmatattva usakI AzAkara apanemeM uchalatI nirmala caitanyakI pariNatise judA kucha AtmAko cAhatA hai so kucha hai nahIM / aura syAdvAdI, nityajJAnako anityatAko prApta honepara bhI ujvala daidIpyamAna caitanya vastukI pravRttike kramase jJAnakI anityatAko anubhavatA jJAnako aMgIkAra karatA hai // bhAvArthaekAMtI to jJAnako ekAkAra nitya grahaNakaranekI icchAse jJAnacaitanyakI pariNati upajatI vinasatI hai usase bhinna kucha mAnatA hai so pariNAmake sivAya pariNAmI kucha judA to hai nahIM / aura syAdvAdI, yadyapi jJAna nitya hai to bhI caitanyakI pariNati kramase upajatI vinasatI hai usake kramase jJAnakI anityatA mAnatA hai vastusvabhAva aisA hI hai| yaha anityapanekA bhaMga hai / aba 262 veM zlokase kahate haiM ki aisA anekAMta ajJAnakara mohI jIvoMko Atmatattvako jJAnamAtra sAdhatA huA svayameva anubhavameM AtA haiityajJAna ityAdi / artha-isa pUrvokta prakAra anekAMta, ajJAnase mUDha prANiyoMko samajhAnekeliye Atmatattvako jJAnamAtra sAdhatA huA apane anubhavagocara hotA hai / bhAvArtha-anAdikAlase prANI svayameva tathA ekAMtavAdakA upadezakara AtmatattvakA jJAnake anubhavase aneka prakAra pakSapAtakara AtmAkA nAza karate haiM unako samajhAne ke liye AmAkA svarUpa jJAnamAtra hI kahakara usako anekAMtasvarUpa prakaTakara syAdvAdase dikhalAyA hai so yaha asatkalpanA nahIM hai / jJAnamAtra vastu anekadharmasahita apane Apa anubhavagocara pratyakSa pratibhAsameM AtI hai so he pravINa puruSo! tuma apane AtmAkI tarapha dekha anubhava kara dekho / jJAnako tatsvarUpa atat svarUpa eka svarUpa ane. kasvarUpa, apane dravyakSetrakAla bhAvase satsvarUpa, parake dravya kSetrakAla bhAvase asatsvarUpa nityasvarUpa anityasvarUpa ityAdi pratyakSa anubhava gocarakara anekadharma svarUpa pratItimeM lAo / yahI samyagjJAna hai / sarvathA ekAMta mAnanese mithyA jJAna hai aisA jAnanA // aba anekAMtakI mahimA 263 veM zlokase karate haiM-artha-isaprakAra vastuke yathArtha kharUpakI vyavasthiti kara apane svarUpako Apa hI sthApana karatA huA anekAMta hai vaha Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam ] samayasAraH / 555 prasiddhyA tallakSyasyAtmanaH prasiddhiH / nanu kimanayA lakSaNa prasiddhyA lakSyameva prasAdhanIyaM nAprasiddhalakSaNasya lakSyaprasiddhiH ? prasiddhalakSaNasyaiva tatprasiddheH / nanu kiM tallakSyaM yajjJAnaprasiddhyA tato bhinnaM prasiddhyati na jJAnAdbhinnaM lakSyaM jJAnAtmanordravyatvenAprasiddhatvAt / tarhi kiM kRto lakSaNavibhAgaH ? prasiddha prasAdhyamAnatvAt kRtaH / prasiddhaM hi jJAnaM jJAnamAtrasya svasaMvedanasiddhatvAt tena prasiddhena prasAdhyamAnastadavinAbhUtAnaMtadharmasamudayamUrtirAtmA tato jJAnamAtrAcalitanikhAtayA dRSTyA kramAkramapravRttaM tadavinAbhUtaM jAtA atha prAbhRtAdhyAtmazabdayorarthaH kathyate / tadyathA--yathA ko'pi devadatto rAjadarzanArthaM kiMci nizcita ThaharA | kaisA hai yaha ? kisIse jItA na jAya aisA jinadevakA mata ( AjJA ) hai | bhAvArtha - yaha anekAMta hI nirbAdha jinamata hai so jaisA vastukA svarUpa hai vaisA sthApana karatA huA apane Apa siddha huA hai / asatkalpanAkara vacanamAtra pralApa kisIne nahIM khaa| so he nipuNa puruSo! acchItaraha vicArakara pratyakSa anumAna pramANase anubhava kara dekho| yahAM koI tarka karatA hai ki AtmA anekAMtamayI hai anantadharmA hai tau bhI usakA jJAnamAtrapane se nAma kisaliye kiyA ? jJAnamAtra kahane meM to anya dharmoM kA niSedha jAnA hai / usakA samAdhAna - yahAM lakSaNakI prasiddhise lakSya kI prasiddhikeliye AtmAkA jJAnamAtrapanekara nAma kiyA hai ki AtmA jJAnamAtra hai / yahI kahate haiM- -AtmAkA jJAna lakSaNa hai kyoMki vaha jJAna AtmAkA asAdhAraNa guNa hai / yaha jJAna kisI anya dravya meM nahIM pAyA jAtA isaliye isa jJAnalakSaNakI prasiddhikara usase lakhane yogya AtmAkI prasiddhi hotI hai / lakSaNa vahI hai jisako bahutakara saba jAneM aura lakSya vaha hai ki jisako prasiddhapane na jAna sakeM / isakAraNa lakSaNa kahanese lakSya prasiddha hotA hai / yahAM phira tarka karatA hai ki isa lakSaNakI prasiddhise kyA prayojana ? lakSya hI sAdhane yogya hai AtmAko hI sAdhanA cAhiye / usakA samAdhAna - jisake lakSaNa aprasiddha hai aise ajJAnI puruSake lakSya kI prasiddhi nahIM hotI / ajJAnIko to pahale lakSaNa dikhAyA jAya taba lakSyako grahaNa karatA hai kyoMki jisake lakSaNa prasiddha ho usIke usa lakSaNa svarUpa lakSyakI prasiddhi hotI hai / phira pUchate haiM ki vaha lakSya judA hI kyA hai jo jJAnakI prasiddhise usase judA hI siddha hotA hai ? usakA uttara - jJAnase judA hI lakSya AtmA nahIM hai kyoMki dravyapanekara jJAna aura AtmAmeM bheda nahIM hai abheda hI hai / yahAM phira pUchate haiM ki jJAna AtmA abhedarUpa hai to lakSya lakSaNakA bheda kisakara kiyA gayA hotA hai ? usakA uttara prasiddhikara prasAdhyamAnapanA hai usakara kiyA bheda hai / jJAna prasiddha hai kyoMki jJAnamAtrakA svasaMvedanakara siddhapanA hai saba prANiyoMke svasaMve'danarUpa anubhava meM AtA hai / usa prasiddhikara sAdhe hue usa jJAnase avinAbhAvI jo anaMtadharma unakA samudAyarUpa abhinna dezarUpa mUrti AtmA hai / isaliye jJAnamAtrameM aca 1 Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm [ pariziSTam anaMtadharmajJAnaM yadyAvalakSyate tattAvatsamastamevaikaH khalvAtmA etadarthamevAtrAsya jJAnamAtratayA vyapadezaH / nanu kramAkramapravRttAnaMtadharmamayasyAtmanaH kathaM jJAnamAtratvaM parasparavyatiriktAnaMtadharmasamudAyapariNataikajJaptimAtrabhAvarUpeNa svayameva bhavanAt / ata evAsya jJAnamAtraikabhAvAMtaHpAtinyo'naMtAH zaktayaH utplavaMte / AtmadravyahetubhUtacaitanyamAtrabhAvadhAraNalakSaNA jIvatvazaktiH / ajaDatvAtmikA citizaktiH / anAkAropayogamayI dRSTizaktiH / sAkAropayogamayI jJAnazaktiH / anAkulatvalakSaNA sukhazaktiH / svarUpanirvartanasAmarthyarUpA vIryazaktiH / akhaMDitapratApasvAtaMtryazAlitvalakSaNA prabhutvazaktiH / sarvabhAvavyApakaisArabhUtaM vastu rAjJe dadAti tatprAbhRtaM bhaNyate / tathA paramAtmArAdhakapuruSasya nirdoSiparamAtmalita nizcala lagAI dRSTikara kramarUpa aura akramarUpa yugapadrUpa pravartatA jo usa jJAnase avinAbhUta anaMtadharmakA samUha jitanA kucha dekhA jAtA hai utanA kucha samasta hI eka nizcayakara AtmA hai / isI prayojanake liye isa adhyAtma prakaraNameM isa AtmAkA jJAnamAtrapanese nAma kahA hai / phira pUchate haiM ki kramarUpa va akramarUpa anaMta dharma jisameM pravartate haiM aise AtmAke jJAnamAtrapanA kaisA hai ? usakA samAdhAna-paraspara jude jude svarUpako dhAranevAle anaMta dhokA samudAyarUpa pariNata huI jo eka jJAna kriyA usa. mAtra bhAvarUpakara apane Apa (svayameva ) honese AtmAke jJAnamAtrapanA hai / AtmAke jitane dharma haiM ve sabhI jJAnake pariNamanasvarUpa haiN| yadyapi unameM lakSaNa bhedase bheda hai tau bhI pradezabheda nahIM hai isaliye eka asAdhAraNa jJAnake kahanese sabhI isameM Agaye / isIse isa AtmAkA jJAnamAtra jo eka bhAva usake aMtaHpAtinI ( isImeM Akara par3anevAlI ) anaMta zaktiyAM udaya hotI ( ughar3atI ) haiN| unameMse kitanI eka zaktiyoM ko kahate haiM / unakA TIkAmeM saMskRtapATha hai unakI vacanikA likhate haiM-Atma ityAdi / artha-prathama to jIvatvanAmA zakti hai / vaha kaisI hai ? Atmadravyako kAraNabhUta jo caitanyamAtrabhAva vahI huA bhAvaprANa usakA dhAraNA jisakA lakSaNa hai aisI hai| ajaDa ityAdi / artha-yaha dUsarI citizakti hai / vaha kaisI hai ? jisakA svarUpa jar3a rahita cetanA hai aisI hai| anAkA ityAdi / artha-yaha tIsarI darzanakriyArUpa zakti hai / kaisI hai ? jisameM jJeyarUpa AkArakA vizeSa nahIM aise darzanopayogamayI (sattAmAtra padArthase upayukta hone svarUpa) hai / sAkAro ityAdi / arthayaha cauthI jJAnazakti hai / vaha kaisI hai ? jJeyapadArthake AkArarUpa vizeSase upayukta honevAle jJAnamayI hai / anA ityAdi / artha-yaha pAMcamI sukhazakti hai / kaisI hai ? AkulatAse rahitapanA jisakA lakSaNa hai aisI hai| svarUpa ityaadi| artha-yaha chaThI vIyazakti hai / kaisI hai ? apane AtmasvarUpakI racanAkI sAmarthyarUpa hai / akhaMDita ityAdi / artha-yaha sAtamI prabhutvazakti hai / kaisI hai ? jisakA pratApa kisIkara khaMDita na Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam ] smysaarH| 557 karUpA vibhutvazaktiH / vizvavizvasAmAnyabhAvapariNAmAtmadarzanamayI sarvadarzitvazaktiH / vizvavizvavizeSabhAvapariNAmAtmajJAnamayI sarvajJatvazaktiH / nIrUpAtmapradezaprakAzamAnalokAkAramecakopayogalakSaNA svacchatvazaktiH / svayaMprakAzamAnavizadakhasaMvittimayI prakAzazaktiH / kSetrakAlAnavacchinnacidvilAsAtmikA'saMkucitavikAzatvazaktiH / anyAkriyamANA'nyAkArakaikadravyAtmikA akAryAkAraNazaktiH / parAtmanimitta kajJeyajJAnAkAragrAhaNagrahaNakhabhAvarUpA pariNamyapariNAmakatvazaktiH / anyUnAtiriktakharUpaniyatarUpA tyAgopAdAnazUnyatvazaktiH / padasthAnapatitavRddhihAnipariNatasvarUpapratiSThatvakAraNaviziSTaguNAtmikArAjadarzanArthamidamapi zAstraM prAbhRtaM / kasmAt ? sArabhUtatvAt iti prAbhRtazabdasyArthaH / rAgAdiparadravyanirAlaMbanatvena nijazuddhAtmani vizuddhAdhArabhUte'nuSThAnamadhyAtmaM / idaM prAbhRtazAstraM jJAtvA kiyA jAya aisA jo svAdhInapanA usakara zobhAyamAnapanA jisakA lakSaNa hai aisI hai| sarva ityAdi / artha-yaha AThavIM vibhutvanAmA zakti hai / kaisI hai ? saba bhAvoM meM vyApaka jo eka bhAva usarUpa hai, jisakA jJAna eka bhAva saba bhAvoMmeM vyApatA hai| vizva ityAdi / artha-yaha naumI sarvadarzitva nAmA zakti hai / kaisI hai ? samasta padArthoMkA samUharUpa jo lokAloka usakA sAmAnya bhAva sattAmAtra usake dekhanerUpa jisakA svarUpa pariNayA hai aise dekhanemayI hai| vizva ityAdi / artha-samasta padArthoMkA samUharUpa lokAloka unake samasta jo AkAra sahita bhAva unake jAnanerUpa jisakA kharUpa pariNata huA hai aisI jJAnamayI dazamI sarvajJatva nAmA zakti hai / nIrUpA ityAdi / arthaamUrtIka AtmAkA pradezoMmeM prakAzamAna jo lokAlokake AkArase aneka AkArarUpa dIkhatA upayoga vaha jisakA lakSaNa hai aisI svacchatva nAmA gyAramI zakti hai / jaisI darpaNakI svacchatA hai ki jisameM ghaTapaTAdi prakAzeM aisI svacchatA hai| svaya ityAdi / artha-apane Apa prakAzamAna spaSTa apane anubhavamayI prakAza nAmA zakti bAramI hai| kSetra ityaadi| artha-kSetra kAlakara amaryAdarUpa jo caitanyakA vilAsa usa svarUpa asaMkucita vikAsatva nAmA teramI zakti hai| anyA ityAdi / artha-anyakara na karane yogya aura anyakA kAraNa nahIM aisA ekadravya usa svarUpa akAryakAraNatvanAmA caudamI zakti hai / parAtma ityAdi / artha-para aura Apa jinakA nimitta hai aise zeyAkAra jJAnAkAra unakA grahaNa karanA va grahaNa karAnA aisA khabhAva jisakA rUpa hai aisI pariNamya pariNAtmaka nAmA paMdrahavIM zakti hai, yaha zakti jJeyAkAra aura jJAnAkAra Apa hI pariNamatI hai / anyUnA ityAdi / artha-na ghaTe na paDhe aise svarUpa meM niyamarUpa jaisekA taisA rahanA usarUpa tyAgopAdAna zUnyatva nAmA solavI zakti hai / SaT ityAdi / artha-pada-sthAna patita vRddhi hAnirUpa pariNata huA jo vastuke ni Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 558 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [ pariziSTam agurulaghutvazaktiH / kramAkramavRttitvalakSaNotpAdavyayadhruvatvazaktiH / dravyasvabhAvabhUtadhauvyavyayotpAdaliMgitasadRzavisadRzarUpaikA'stitvamAtramayI pariNAmazaktiH / karmabaMdhavyapagamavyaMjitasahajasparzAdizUnyAtmapradezAtmikA amUrtatvazaktiH / sakalakarmakRtajJAtRtvamAtrAtiriktapariNAmakaraNoparamAtmikA akartRtvazaktiH / sakalakarmakRtajJAtRtvamAtrAtiriktapariNAmAnubhavoparamAtmikA abhoktRtvazaktiH / sakalakarmoparamapravRttAtmapradezanaiSpaMdyarUpA niSkriyatvazaktiH / AsaMsArasaMharaNavistaraNalakSitakiMcidUnacaramazarIrapariNAmAvasthitakiM kartavyaM ? sahajazuddhajJAnAnaMdaikasvabhAvo'haM nirvikalpo'haM, udAsIno'haM nijaniraMjanazuddhAtmasamyazraddhAnajJAnAnuSThAnarUpanizcayaratnatrayAtmakanirvikalpasamAdhisaMjAtavItarAgasahajAnaMdarUpasujasvarUpakI pratiSThAkA kAraNa vizeSa aguru laghutvanAmA guNa usa svarUpa agurulaghutvanAmA satrahavIM zakti hai| isa SaTsthAna patita hAni vRddhikA svarUpa gomaTasAra graMthase jAnanA, yaha avibhAga praticchedakI saMkhyArUpa SaTsthAnoMkara vastusvabhAvakA ghaTanA baDhanA vastuke svarUpako ThaharAnekA kAraNa aisA hI koI guNa hai usako agurulaghuguNa kahate haiM so yaha bhI zakti AtmAmeM hai // kramA ityAdi / artha-kramavRttirUpa paryAya akramavRttirUpa guNa unakA vartanA jisakA lakSaNa hai aisI utpAdavyaya-dhruvatvanAmA aThAravIM zakti hai, kramavartI paryAya to utpAdavyayarUpa hote haiM aura sahavartI guNa dhruvarUpa rahate haiN| dravya ityAdi / artha-dravyake svabhAvabhUta aise dhrauvya vyaya utpAdoMkara sparzita jo samAnarUpa va asamAnarUpa pariNAma unasvarUpa eka astitvamAtramayI pariNAma zakti unnIsavIM hai / karmabaMdhake abhAvakara vyakta huA jo svabhAvase hI sparzarasa gaMdha-varNakara rahita AtmAkA pradeza usa svarUpa amUrtatva nAmA zakti vIsamI hai / sakala ityAdi / artha-saba karmoMkara kiye gaye jJAtApanemAtrase bhinna pariNAma unake karanekA abhAvasvarUpa akartRtvazakti ikkIsavIM haiM, AtmA jJAtApane sivAya karmakara kiye pariNAmoMkA kartA nahIM hai yaha bhI isameM zakti hai / sakala ityAdi / artha-sakala koMkara kiye jJAtApane mAtrase jude jo pariNAma unake nahIM bhoganerUpa abhoktRtva nAmA bAIsamI zakti hai / AtmA jJAtApaneke sivAya karmake kiye anya pariNAmoMkA bhoktA nahIM hai yaha bhI isameM zakti hai| sakala ityAdi / artha-saba karmoM ke abhAvase pravRtta huA jo AtmAke pradezoMkA nizcalapanA usasvarUpa teIsavIM niSkriyatvazakti hai / saba karmoMkA jaba abhAva hotA hai taba pradezoMkA kaMpa miTa jAtA hai isaliye yaha zakti bhI isameM hai // AsaMsAra ityAdi / artha-anAdi saMsArase leke saMkocavistArase cihnita aura kiMcit Una carama zarIra pramANakara avasthita aise donoM bhAvoMko liye hue lokAkAza parimANasvarUpa avayavapanA jisakA lakSaNa hai aisI niyata pradezatvazakti cauvIsavIM hai / AtmAke lokaparimANa asaMkhyAta pradeza niyata haiM ve saMsAra avasthAmeM carama Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam ] smysaarH| 559 lokAkAzasammitAtmAvayavatvalakSaNA niyatapradezatvazaktiH / sarvazarIraikavarUpAtmikA svadharmavyApakatvazaktiH / vilakSaNAnaMtasvabhAvabhAvikabhAvalakSaNAnaMtadharmatvazaktiH / tadatadrUpamayatvalakSaNA viruddhadharmazaktiH / tadrUpabhavanarUpA tattvazaktiH / atadrUpA'bhavanarUpA atattvazaktiH / anekaparyAyavyApakaikadravyamayatvarUpA ekatvazaktiH / ekadravyavyApyAnekaparyAyamayatvarUpA. anekatvazaktiH / bhUtAvasthatvarUpA bhAvazaktiH / zUnyAvasthatvarUpA'bhAvazaktiH / bhavatparyAyavyayarUpA bhAvAbhAvazaktiH / abhavatparyAyodayarUpA'bhAvabhAvazaktiH / bhavatparyAyabhavanarUpA bhAvabhAvazaktiH / abhavatparyAyA'bhavanarUpA'bhAvAbhAvazaktiH / kArakAnugatakriyAbhiniSkrAMtabhavanamAtramayI bhAvazaktiH / kArakAnugatabhavakhAnubhUtimAtralakSaNena svasaMvedanena saMvedyo gamyaH prApyo bharitAvastho'haM / rAga-dveSa-moha-krodhazarIrase kucha kama avasthita haiM aisI zakti hai / sarva ityAdi / artha-saba hI zarIroM meM eka svarUpa rahanA yaha svadharmavyApakatvazakti paccIsavIM hai / zarIrake dharmarUpa na honA aura apane dharmoM meM vyApanA yaha zakti hai / vapara ityA di / artha-apane parake samAnadharma va asamAna dharma va samAnAsamAna dharma aise tIna prakArake bhAva dhAraNa svarUpa sAdhAraNAsAdhAraNasAdhAraNAsAdhAraNadharmatva nAmA chavvIsavIM zakti hai / vilakSa ityAdi / artha-paraspara bhinna lakSaNasvarUpa jo anaMta svabhAva unakara milA huA jo eka bhAva vaha jisakA lakSaNa hai aisI anaMtadharmatva zakti sattAIsavIM hai / tada ityAdi / artha-tatsvarUpa aura atatsvarUpa unamayapanA jisakA lakSaNa hai aisI viruddha dharmatvazakti aTThAIsavIM hai / tadrUpa ityAdi / artha-tatsvarUpa honA jisakA svarUpa hai aisI tattvazakti unatIsamI hai, jo vastukA svabhAva hai use tattva kahate haiM vahI tattvazakti hai| ata ityAdi / artha-tatsvarUpa na hone rUpa atattvazakti tIsavIM hai, jaise cetana jaDarUpa nahIM hotA yaha zakti hai / aneka ityAdi / artha-aneka paryAyoMmeM vyApaka jo eka dravya usamayIsvarUpa ekatvazakti ikatIsavIM hai / eka ityAdi / artha-eka dravyameM vyApane yogya aneka paryAyamayasvarUpa anekatvazakti battIsavIM hai / bhUtA ityAdi / artha-hogaye vidyamAna pariNAmoMse avasthitasvarUpa bhAvazakti hai, yaha tetIsavIM hai| zUnyA ityaadi| artha-jisa pariNAmakA abhAva hai usake zUnyapanese avasthita svarUpa abhAvazakti hai / yaha cautIsavIM hai / bhavat ityAdi / artha-vartamAna honevAlI paryAyake vyaya honerUpa bhAvAbhAvazakti paiMtIsavI hai / abhava ityAdi / arthavartamAna na honevAle paryAyake udaya honerUpa abhAvabhAvazakti hai / bhavat ityAdi / artha-vartamAna paryAyake honerUpa (rahanerUpa) bhAvabhAvazakti hai / abha ityAdi / artha-na honevAle paryAyake nahIM honerUpa abhAvAbhAvazakti hai, yaha ar3atIsavIM hai / kArakA ityAdi / artha- kartA karma Adi kArakoMmeM anugata kriyAse rahita jo Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [ pariziSTam I ttArUpabhAvagatakriyAmayI kriyAzaktiH / prApyamANasiddharUpabhAvamayI karmazaktiH / bhavattArUpasiddharUpabhAvabhavikatvamayI kartRzaktiH / bhavadbhAvabhavana sAdhakatamatvamayI karaNazaktiH / svayaM dIyamAnabhAvopeyatvamayI saMpradAnazaktiH / utpAdavyayAliMgitabhAvApAyanirapAya dhuvatvamayI apAdAnazaktiH / bhAvyamAnabhAvAdhAratvamayI saMbaMdhazaktiH / " ityAdyanekanijazakti sunirbharo'pi yo jJAnamAtramayatAM na jahAti bhAvaH / ekaM kramAkramavivartivivartacitraM tadddravyaparyayamayaM cidihAsti vastu // 264 // naikAMtasaMgatazA svayameva vastutattvavyavasthitiriti pravilokayataH / syAdvAdazuddhimadhikAmadhigamya saMto jJAnI. mAna-mAyA-lobha-paMceMdriyaviSayavyApAra- manovacanakAyavyApAra - bhAvakarma - dravyakarma-no karma - khyAti-pUjA - lAbha - dRSTazrutAnubhUtabhogAkAMkSArUpanidAna - mAyA - mithyAzalyatrayA disarvavibhAvapariNAmarahihonemAtramayI vaha bhAvazakti unatAlIsavIM hai / kArakA ityAdi / artha--kArakake anusAra honerUpa bhAvamayI kriyAzakti cAlIsamI hai / prApya ityAdi / artha- pAne AtA aisA banAbanAyA jo bhAva usamayI karmazakti ikatAlIsavIM hai / bhakta ityAdi / artha -- honerUpa jo siddha rUpabhAva usake honevAlepanAmayI kartRtvazakti vyAlIsavIM hai| bhava ityAdi / artha -- hote hue bhAvake honemeM atizayavAn sAdhakapanemayI karaNazakti tetAlIsavIM hai / svayaM ityAdi / artha - apane hI kara denemeM AvatA jo bhAva usake prApta hone yogyapanA pAne yogyapanemayI saMpradAnazakti cavAlIsamIM hai / utpAda ityAdi / artha- utpAdavyayakara sparzita jo bhAva usake apAyake honese naSTa na hotA aisA dhruvapanA usamayI apAdAnazakti paiMtAlIsavI hai / bhAvyamAna ityAdi / artha - bhAvanemeM AtA jo bhAva usake AdhAra panemayI chayAlIsavIM adhikaraNa zakti hai / khabhAva ityAdi / arthaapane bhAvamAtra svasvAmipanemayI saMbaMdha zakti saiMtAlIsavIM hai, apane bhAvoMkA svAmI Apa hai yaha saMbaMdha hai / aise saiMtAlIsa zaktiyoM ke nAma kahe / inako Adi lekara aneka zaktikara yukta AtmA hai to bhI jJAnamAtrapane ko nahIM chor3atA / aba isa arthakA kalazarUpa 264 vAM kAvya hai-- ityAdya ityAdi / artha - aiseM ye saiMtAlIsa zaktiyAM kaha inako Adi lekara aneka apanI zaktiyoMkara acchItaraha bharA huA hai tau bhI jo bhAva jJAnamAtramayIpaneko nahIM chor3atA vaha caitanya AtmA dravyaparyAyamayI isa loka meM vastu hai / kaisA hai ? kramarUpa akramarUpa vizeSa vartanevAle jo vivarta ( pariNamanakI vikArarUpa avasthA ) unakara aneka prakAra hoke pravartatA hai / bhAvArtha - koI jAnegA ki jJAnamAtra kahA huA vaha AtmA eka svarUpa hI hai isataraha nahIM hai / vastukA svarUpa dravyaparyAyamayI hai / caitanyabhI vastu hai vaha anaMtazaktikara bharA hai so kramarUpa va akramarUpa aneka pariNAmoMke vikAroMkA samUharUpa anekAkAra hotA hai paraMtu jJAna asAdhAraNa bhAvako nahIM chor3atA saba avasthAyeM pariNAma paryAyI haiM ve jJAnamaya haiM | aba isa aneka svarUpa 5600 Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam ] samayasAraH / 561 bhavaMti jinanItimalaMghayaMtaH // 265 // athAsyo pAyopeyabhAvazciMtyate / Atmavastuno hi jJAnamAtratve'pyupAyopeyabhAvo vidyata eva / tasyaikasyApi svayaM sAdhakasiddharUpobhayapariNAmitvAt / tatra yatsAdhakaM rUpaM sa upAyaH / yatsiddhaM rUpaM sa upeyaH / ato'syAtmano'nAdimithyAdarzana jJAna caritraiH svarUpapracyavanAtsaMsarataH sunizcala parigRhItavyavahArasamyagdarzanajJAnacAritrapAkaprakarSaparaMparayA krameNa svarUpamAropyamANasyAMtarmana nizcayasamyagdarzanajJAnacaritravizeSatayA sAdhakarUpeNa tathA paramaprakarSa maikarikA dhirUDharatnatryAtizayapravRttasakalakarmakSayaprajvalitAskhalitavimalasvabhAvabhAvatayA siddharUpeNa ca svayaM pariNamamAnajJAnamAtramekamevopAyopeyabhAvaM sAdhayati / evamubhayatrApi jJAnamAtrasyAnanyatayA nityamaskhalitaikavastuno niSkaMpaparigrahaNAt tatkSaNa eva mumukSUNAmAsaMsArAlabdhabhUmikAnAmapi bhavati bhUmikAlAbhaH / tatastatra nityadurlalitAste svata eva kramAkrama vRttAnekAMtamUrtayaH sAdhakabhAvasaMbhavaparamaprakarSako TisiddhibhAvabhAjanaM bhavaMti / ye nemAmaMtarnItAnekAMtajJAnamAtraikabhAvarUpAM bhUmimupalabhaMte te nityamajJAnino bhavaMto jJAnamAtrabhAvasya svarUpeNAbhavanaM pararUpeNa bhavanaM pazyaMto jAnato'nucaraMtazca mithyAdRSTayo mithyAvastuko jo jAnate haiM zraddhAna karate haiM anubhavate haiM unakI prazaMsA ke liye kalazarUpa 265 vAM kAvya kahate haiM-- naikAMta ityAdi / artha- vastu hai vaha apane Apa anekAMtAtmaka hai aiseM vastutatvakI vyavasthAko anekAMta meM prApta kIgaI dRSTise dekhate hue satpuruSa haiM ve syAdvAdakI adhika zuddhiko aMgIkAra karake jJAnI hote haiM / - kaise hue 1 jinezvaradevake syAdvAdanyAyako ullaMghana nahIM karate hue / bhAvArtha -- jo satpuruSa anekAMtameM lagAyI huI dRSTise aise anekAMtarUpa vastutattvakI maryAdAko dekhate haiM syAdvAda kI zuddhiko pAkara jJAnI hote haiM aura jinadevake syAdvAda nyAyako nahIM ulaMghate / syAdvAdanyAya, jaisI vastu hai vaisA kahatA hai asatkalpanA nahIM karatA / isa prakAra syAdvAdakA adhikAra pUrNa huA || aba jJAnamAtra bhAvake upAya upeya do bhAvoMkA vicAra karate haiM / upAya vaha hai ki jisase pAne yogya bhAva pAye jAMya usako mokSamArga bhI kahate haiM, aura upeya bhAva pAne yogya ( Adarane yogya) bhAvako kahate haiM / vaha AtmAkA zuddha - saba karmoMse rahita bhAva hai usako mokSa bhI kahate haiM / so yadyapi jJAnamAtra bhAva eka hai to bhI anekAMta svarUpa hai usameM syAdvAda se sAdhA huA upAyabhAva va upeyabhAva ye donoM bhAva ekameM hI banate haiM / unhIkA vicAra karate haiM-- Atmavastuke jJAnamAtrapanA hone para bhI upAya upeya bhAva vidyamAna hI haiM kyoMki usa ekake bhI apane Apa sAdhaka aura siddha ina donoMrUpa pariNAmIpanA hai / AtmA to pariNAmI hai aura sAdhakapanA va siddhapanA ye donoM pariNAma haiM / unameM jo sAdhakarUpa hai vaha to upAya hai aura jo siddha hai vaha upeya hai / 1 makarA eva makarikA maryAdA- ityarthaH / 71 samaya0 Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 562 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [pariziSTam jJAnino mithyAcaritrAzca bhavaMto'tyaMtamupAyopeyabhraSTA vibhramaMtyeva / "ye jJAnamAtranijabhAvamayImakaMpAM bhUmiM zrayaMti kathamapyapanItamohAH / te sAdhakatvamadhigamya bhavaMti siddhA mUDhAstvamUmanupalabhya paribhramaMti // 266 // syAdvAdakauzalasunizcalasaMyamAbhyAM yo bhAvayatyaharahaH skhamihopayuktaH / jJAnakriyAnayaparasparatItramaitrIpAtrIkRtaH zrayati bhUmimimAM sa kyoMki isa AtmAke anAdise lekara mithyAdarzana mithyAjJAna mithyA cAritroMkara apane svarUpase cyuta honese saMsArameM bhramate hueke acchItaraha nizcala grahaNa kiyA jo vyavahAra samyagdarzana jJAna cAritra usake paripAka ( pacanA ) ke baDhanekI paraMparAkara anukramase apane svarUpameM apaneko AropaNa karanebAleke aMtarmagna nizcaya samyagdarzanajJAnacAritrake vizeSapanekara sAdhakarUpa hai / usItaraha baDhanekI hadako prApta huA jo ratnatraya usake atizayakara pravartA jo saba karmoMkA nAza usakara prajvalita ( daidIpyamAna ) aura phira nahIM cigai aise nirmala svabhAvapanekara siddharUpa hai| ina sAdhaka siddha donoM bhAvoMkara svayameva Apa pariNamatA jo eka jJAnamAtra bhAva vahI upAya upeyabhAvako sAdhatA hai // bhAvArtha-yaha AtmA anAdi kAlase mithyAdarzana jJAna cAritrase saMsArameM bhramatA hai / jaba vyavahAra samyagdarzanajJAnacAritrako nizcala aMgIkAra kare tava anukramase apane svarUpake anubhavakI vRddhi karatA nizcaya samyagdarzana jJAna cAritrakI pUrNatAko prApta hoya taba taka to sAdhaka rUpa hai / aura nizcaya samyagdarzana jJAna cAritrakI pUrNatAkara saba karmoM kA nAza ho taba sAkSAt mokSa hotA hai vahI siddharUpa bhAva hai / so ina donoM bhAvarUpa jJAnakA hI pariNAma hai vahI upAyopeya bhAva hai / isataraha donoM hI bhAvoMmeM jJAnamAtrakA ananyapanA hai anyapanA nahIM hai / usakara niraMtara nahIM cigatA jo eka vastu usake niSkaMpa parigrahaNase usIkAla mokSake cAhanevAle puruSoMke anAdi saMsArase lekara kabhI jinhoMne nahIM pAyI aisI bhUmikA lAbha isaprakAra hotA hai isaliye ve satpuruSa vahAM sadA kAla nizcala hue, Apase hI kramarUpa aura akramarUpa pravarte aneka dharmoMkI mUrti hue, sAdhaka bhAvase jisakI utpatti hai aise paramaprakarSakI hadarUpa siddha bhAvake pAtra hote haiM / aura aneka dharma jisameM garbhita haiM aise jJAnamAtra eka bhAvasvarUpa aisI bhUmiko jo nahIM pAte ve nitya ajJAnI hue jJAnamAtrabhAvako apane svarUpakara nahIM honA aura pararUpakara honA dekhate zraddhAna karate jAnate hue Acarate hue mithyAdRSTi hue mithyAjJAnI hue mithyA cAritrI hue atyaMta upAyopeya bhAvase bhraSTa hue saMsArameM bhramate hI rahate haiM / / aba isa arthakA kalazarUpa 266 vAM kAvya kahate haiM-ye jJAna ityAdi / artha-jinakA kisItaraha ajJAna ( mithyAtva ) dUra hogayA hai aise jo bhavyapuruSa jJAnamAtra nijabhAvamayI nizcala bhUmikAko Azraya karate haiM ve puruSa sAdhakapaneko aMgIkArakara siddha hote haiM / aura jo mohI (ajJAnI-mithyAdRSTi ) haiM ve isa bhUmikAko na pAkara saMsArameM bhramate haiM / bhAvArtha-jo puruSa gurUke upadezase tathA svayameva kAla labdhiko pAkara mithyAtvase rahita hote haiM ve . Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam ] smysaarH| 563 ekaH // 267 // citpiDacaMDimavilAsivikAsahAsazuddhaprakAzabharanirbharasuprabhAtaH / AnaMdasusthitasadAskhalitaikarUpastasyaiva cAyamudayatyacalArcirAtmA // 268 // syAdvAdadIpitalasanmahasi prakAzazuddhasvabhAvamahimanyudite mayIti / kiM baMdhamokSapathapAtibhiranyabhAvanijJAnamAtra apane svarUpako pAke sAdhaka hue siddha hote haiN| aura jo jJAnamAtra apaneko nahIM pAte ve saMsArameM bhramate haiN| aba 267 veM kAvyase kahate haiM ki ve bhUmikA isataraha pAte haiM-smAdAda ityAdi / artha--jo puruSa syAdvAdanyAyakA pravINapanA aura nizcala vratasamitiguptirUpa saMyama ina donoMkara apane jJAnasvarUpa AtmAmeM upayoga lagAtA huA AtmAko niraMtara bhAvatA hai vahI puruSa jJAnanaya aura kriyAnayakara una donoM meM paraspara huA jo tIvra maitrIbhAva usakA pAtrabhUta huA isa nija bhAvamayI bhUmikAko pAtA hai // bhAvArtha-jo jJAnanayako hI grahaNa kara kriyAnayako chor3atA hai vaha pramAdI svacchaMda huA isa bhUmiko nahIM pAtA / aura jo kriyAnayako hI grahaNakara jJAnanayako nahIM jAnatA vaha bhI zubha karmase saMtuSTa huA isa niSkarma bhUmikAko nahIM paataa| tathA jo jJAna pAkara nizcala saMyamako aMgIkAra karate haiM unake jJAnanayake aura kriyAnaya ke paraspara atyaMta mitratA hotI hai ve hI isa bhUmikAko pAte haiM / ina donoM nayoMke grahaNa tyAgakA svarUpa va phala paMcAstikAya graMthake aMtameM kahA hai vahAMse jAnanA // aba 268 veM kAvyase kahate haiM ki jo isa bhUmikAko pAtA hai vahI AtmAko pAtA hai-citpiDa ityAdi / artha-jo puruSa pUrvoktaprakAra bhUmikAko pAtA hai usI puruSake yaha AtmA udaya hotA hai| kaisA hai AtmA ? caitanyapiMDakA nirargala vilAsa karanevAlA jo praphullita honA usarUpa jisakA phUlanA hai, zuddha prakAzake samUhakara uttama prabhAtake samAna udayarUpa hai, AnaMdakara acchI taraha ThaharA sadA nahIM cigatA hai ekarUpa jisakA, jisakI jJAnarUpa dIpti acala hai / aisA hai // bhAvArthayahAM cipiMDa ityAdi vizeSaNase to anaMta darzanakA pragaTa honA batalAyA hai, acala zuddhaprakAza ityAdi vizeSaNase anaMta jJAnakA pragaTa honA jatAyA hai, AnaMdasusthita ityAdi vizeSaNase anaMta sakhakA pragaTa honA jatAyA hai aura acalAci isa vizeSaNase anaMta vIryakA pragaTa honA jatalAyA hai / pUrvokta bhUmike Azrayase aisA AtmAkA udaya hotA hai // aba 269 veM kAvyase kahate haiM ki aisA hI AtmasvabhAva hamAre bhI pragaTa hove-syAdvAda ityAdi / artha-syAdvAdakara prakAzarUpa huA hai lahalahATa karatA tejaHpuMja jisameM, aura jisameM zuddha svabhAvakI mahimA hai aisA jJAnaprakAza mujhameM udaya honese baMdha mokSake mArgase paTakanevAle anya bhAvoMkara kyA sAdhya hai? mere to kevala anaMta catuSTayarUpa yaha apanA svabhAva hI niraMtara udayarUpa huA sphurAyamAna hove // bhAvArthasyAdvAdakara yathArtha AtmajJAna hone vAda isakA phala pUrNa AtmAkA pragaTa honA hai| so mokSakA icchaka puruSa yahI prArthanA karatA hai ki merA pUrNa svabhAva AtmA udaya ho / 4. 1 zuddhaprakAzabhareNa nirbharamatyaMtaM zuddho bhAtaH suSTho uddiiptH| . . Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 564 rAyacandrajaimazAstramAlAyAm / [pariziSTam tyodayaM paramayaM sphuratu svabhAvaH // 269 // citrAtmazaktisamudAyamayo'yamAtmA sadyaH praNazyati nyekssnnkhNddymaanH| tasmAdakhaMDamanirAkRtakhaMDamekamekAMtazAMtamacalaM cidahaM maho'smi // 270 // na dravyeNa khaMDayAmi / na kSetreNa khNddyaami| na bhAvena khaMDayAmi / suvizuddha eko jJAnamAtrabhAvosmi / "yo'yaM bhAvo jJAnamAtro'hamasmi jJeyo jJeyaH jJAnamAtraH sa naiva / jJeyo jJeyajJAnakallolavelAn jJAnajJeyajJAtRmadvastumAtraM // 271 // kvacillasati mecakaM anya bhAva baMdhamokSamArgakI kathArUpa haiM unase kyA prayojana hai ? // aba 270 veM kAvyase kahate haiM ki nayoMkara AtmA sAdhA jAtA hai yadi nayoMpara hI dRSTi rahe to nayoMmeM paraspara virodha bhI hai isaliye maiM nayoMko avirodhakara AtmAko anubhavatA hUMcitrAtma ityAdi / artha-yaha AtmA aneka prakArakI apanI zaktiyoM ke samudAyamaya hai so nayoMkI dRSTi kara bhedarUpa kiyA huA tatkAla khaMDa khaMDarUpa hoke nAzako prApta hotA hai / isaliye maiM apane AtmAko aisA anubhavatA hUM ki maiM caitanyamAtra tejarUpa vastu huuN| kaisA, hUM? jisameM khaMDa dUra nahIM kiye gaye haiM to bhI khaMDa ( bheda ) rahita akhaMDa hUM eka huuN| jisameM karmake udakA leza nahIM aisA zAMtabhAvamaya hUM aura acala hUM arthAt karmake udayakara calAyA calatA nhiiN|| bhAvArtha-AtmAmeM aneka zaktiyAM haiM aura eka eka zaktikA grAhaka eka eka naya hai / so nayoMkI ekAMta dRSTikara dekho to AtmAkA khaMDa khaMDa ho nAza ho jAya / isaliye syAdvAdI, nayoMkA virodha meTa caitanyamAtra vastu aneka zaktisamUharUpa sAmAnya vizeSa svarUpa sarvazaktimaya eka jJAnamAtrako anubhava karatA hai / aisA vastukA svarUpa hai usameM virodha nahIM hai / aba akhaMDa AtmAkA aisA anubhava karanA use kahate haiM-na dravyeNa ityAdi / artha-jJAnI zuddhanayakA AlaMbana lekara aise anubhave ki maiM apane zuddhAtma svarUpako dravyakara nahIM khaMDatA hUM-bheda nahIM dekhatA hUM, kSetrakara nahIM khaMDatA, kAlakara nahIM khaMDatA aura bhAvakara nahIM khaMDatA / ayaMta vizuddha (nirmala ) eka jJAnamaya bhAva hUM // bhAvArthazuddhanayakara dekhA jAya taba dravya kSetrakAlabhAvakara zuddha caitanyamAtra bhAvameM kucha bhI bheda nahIM dIkhatA / isaliye jJAnI abheda jJAnasvarUpa anubhavameM bheda nahIM karatA // aba kahate haiM 271 3 kAvyase ki jJAna to maiM hUM aura jJeya jJeya hai-artha-jo yaha jJAnamAtra bhAva maiM hUM so jJeyakA jJAnamAtra hI nahIM jAnanA / to yaha jJAnamAtrabhAva kaisA jAnanA ? jJeyoMke AkAra jo jJAnake kallola unako vilagatA aisA jJAna vahI jJAna, vahI jJeya, vahI jJAtA isataraha jJAna jJeya jJAtA ina tIna bhAvoMsahita vastumAtra jAnanA / / bhAvArtha-anubhava karate jJAnamAtra anubhavai taba bAhya jJeya to jude hI haiM jJAnameM baiThe nahIM aura jJeyoMke AkArakI jhalaka jJAnameM hai so vaha jJAna bhI jJeyAkArarUpa dIkhatA hai ye jJAnake kallola haiM so aisA bhI jJAnakA svarUpa hai / Apakara Apa jAnane yogya hai isaliye jJeyarUpa bhI hai / Apa hI apaneko jAnanevAlA hai isaliye jJAtA bhI hai / aiseM tInoM bhAvasvarUpa jJAna eka hai / isIse sAmAnya vizeSasvarUpa vastu Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam ] samayasAraH / 565 kvacinme ca kAmecakaM kacit punaramecakaM sahajameva tattvaM mama / tathApi na vimohayatya malamedhasAM tanmanaH parasparasusaMhataprakaTazakticakraM sphurat // 272 // ito gatamanekatAM dadhaditaH sadApyekatAmitaH kSaNavibhaMguraM dhruvamitaH sadaivodayAt / itaH paramavistRtaM ghRtamitaH pradezairnijairaho sahajamAtmanastadidamadbhutaM vaibhavaM // 273 // kaSAyakalirekataH skhalati zAMtirastyekato bhavopahatirekataH spRzati muktirapyekataH / jagatritayamekataH sphurati kahA jAtA hai usa mAtra hI jJAna mAtra kahA jAtA hai / so anubhava karanevAlA isItaraha anubhava kare ki aisA jJAnabhAva yaha maiM hUM / aba 272 veM kAvyase kahate haiM ki anubhavakI dazA meM anekarUpa dIkhate haiM to bhI yathArtha jJAtA nirmala jJAnako nahIM bhUlatA kacilla ityAdi / artha - anubhava karanevAlA kahatA hai ki merA Atmatattva kabhI to anekAkAra dIkhatA hai, kabhI anekAkAra rahita zuddha ekAkAra dIkhatA hai, kabhI donoMrUpa dIkhatA hai / to bhI jo nirmala buddhi haiM unake manako bhramarUpa nahIM karatA, kyoMki vaha paraspara acchI taraha milIM jo pragaTa aneka zaktiyAM unake samUhasvarUpa sphurAyamAna hotA hai || bhAvArtha -- Atmatattva aneka zaktiyoM ko liye hue hai isaliye kisI avasthA meM karma ke udayake nimittase aneka AkAra anubhava meM Ate haiM, kisI avasthA meM zuddha ekAkAra anubhava meM AtA hai, aura kisI avasthA meM zuddhAzuddharUpa anubhameM AtA hai taubhI yathArtha jJAnI syAdvAda ke balakara bhramarUpa nahIM hotA jaisA hai vaisAhI mAnatA hai jJAnamAtra se cyuta nahIM hotA || aba 273 kAvyase kahate haiM ki anekarUpako dhAratA yaha AtmAkA adbhuta AzcaryakArI vibhava hai - ito ityAdi / artha - aho ! bar3A AzcaryakArI yaha AtmAkA svAbhAvika adbhuta vibhava hai ki ekatarapha dekho to anekatAko dhAraNa karatA hai, yaha paryAyadRSTi hai / eka tarapha dekhiye to sadA hI ekatA ho dhAratA hai, yaha dravyadRSTi hai / ekatarapha dekhAjAya to kSaNabhaMgura hai, yaha kramabhAvI paryAyadRSTi hai / ekatarapha dekhA jAya to dhruva dIkhatA hai, yaha sahabhAvI guNadRSTi hai kyoMki sadA udayarUpa dIkhatI hai / ekatarapha dekhiye to paramavistAra svarUpa dIkhatA hai, yaha jJAna apekSA sarvagata dRSTi hai / aura ekatarapha dekhiye to apane pradezoM kara hI dhAraNa kiyA jAtA hai, yaha pradezoMkI apekSA dRSTi hai / aise AzcaryarUpa vibhabako AtmA dhAraNa karatA hai / bhAvArtha - yaha dravyaparyAyAtmaka anaMtadharmA vastukA svabhAva hai so jo pUrva ajJAnI haiM unake jJAnameM Azcarya upajAtA hai ki asaMbhavasI bAta haiM / aura jJAniyoMke vastusvabhAvameM Azcarya nahIM hai taubhI adbhuta parama AnaMda aisA hotA hai ki aisA pahale kabhI nahIM huA, yaha Azcarya bhI upajatA hai / phira isI artharUpa 274 vAM kAvya hai-- kaSAya - ityAdi / AtmA ke svabhAvakI mahimA adbhuta adbhuta vijayarUpa pravartatI hai kisIkara bAdhI nahIM jAtI / kaisI hai ? ekatarapha dekhiye to kaSAyoM kA kleza dIkhatA hai, ekatarapha dekhiye to kaSAyoM kA upazamarUpa zAMtabhAva hai, ekatarapha dekhiye to saMsArasaMbaMdhI pIDA dIkhatI hai, ekatarapha dekhiye to saMsArakA Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 566 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [pariziSTam ciccakAstyekataH svabhAvamahimAtmano vijayate'dbhutAdadbhutaH // 274 // jayati sahajapuMjaH puMjamajatrilokI skhaladakhilavikalpo'pyeka eva svarUpaH / svarasavisarapUrNAcchinnatattvopalaMbhaH prasabhaniyamitArcizciJcamatkAra eSaH // 275 // avicalitacidAtmanyAtmanAtmAnamAtmanyanavaratanimagnaM dhArayad dhvastamohaM / muditamamRtacaMdrajyotiretatsamaMtAjvalatu vimalaabhAvarUpa mukti bhI sparzatI hai, aura ekatarapha dekhiye to kevala (eka) caitanyamAtra hI zobhatA hai, isaprakAra adbhutase adbhuta mahimA hai / bhAvArtha-yahAMbhI pahale kAvyake , bhAvArtharUpa hI jAnanA / yaha anyavAdI sunake baDA Azcarya karate haiM / unake cittameM virodha . bhAsa rahe haiM so yaha bAta samA nahIM sakatI / yadi unake kabhI zraddhA bhI hojAya to prathama avasthA meM baDA adbhuta dIkhe ki hamane anAdikAla yoM hI khoyA, ye jinavacana baDe upakArI haiM vastukA svarUpa yathArtha jatAte haiM aisA Azcarya kara zraddhAna karatA hai / Age TIkAkAra isa sarvavizuddhajJAnake pariziSTa adhikArako pUrNa karate haiM usake aMtake maMgalake liye isa ciJcamatkArako hI sarvotkRSTa 275 veM kAvyase kahate haiM-jayati ityAdi / artha-yaha pratyakSa anubhavagocara caitanyacamatkAra hai vaha jayavaMta pravartatA hai kisIkara bAdhA na jAya isataraha sarvotkRSTa ho pravartatA hai / kaisA hai ? apane svabhAvasvarUpa prakAzake puMjameM magna hue jo tIna lokake padArtha unakara jisameM aneka bheda hue dIkhate haiM aisA hai taubhI eka svarUpa hI hai, arthAt kevalajJAnameM saba padArtha jhalakate haiM ve anekajJeyAkArarUpa dIkhate haiM taubhI caitanyarUpa jJAnAkArakI dRSTi meM eka hI svarUpa hai| apane nijarasakara pUrNa aisA tattvasvarUpakA pAnA jisakA chidA nahIM hai arthAt pratipakSI karmakA abhAva honese jisake svabhAvakA abhAva nahIM pAyA jAtA aisA hai / pragaTa balAtkArase jisakI dIpti niyamarUpa hai apane anaMtavIryase niSkaMpa Thahara rahA hai / aisA ciccamatkAra jayavaMta hai / yahAM jayavaMta kahanese sarvotkRSTapanekara rahanA kahA so yahI maMgala hai| Age TIkAkAra apane nAmako pragaTa karate pUrvokta AtmAko hI AzIrvAda 276 veM kAvyase karate haiM-avicalita ityAdi / athe-yaha amRtacadrajyoti arthAt jisakA maraNa nahIM tathA jisakara anyakA bhI maraNa nahIM vaha amRta aura atyaMta svAdurUpa miSTa ho use loka rUDhise amRta kahate haiM aisI amRtamayI caMdramAke samAna jyoti arthAt prakAzasvarUpa jJAna vA prakAzasvarUpa AtmA vaha udayako prApta huA saba kSetrakAlameM daidIpyamAna prakAzarUpa raho / kaisI hai ? nizvalacetanA jisakA svarUpa hai aise AtmAmeM Apa hI kara apane AtmAko niraMtara magna karatI huI dhAratI hai, pAyesvabhAvako kabhI nahIM chodd'tii| jisakA moha nAzako prApta huA hai arthAt jisane ajJAna aMdhakArako dUra kiyA hai / jisakA svabhAva pratipakSI karmakara rahita hai / nirmala hai aura pUrNa hai / bhAvArtha-yahAM AtmAko amRtacaMdrajyoti kahA so yaha luptopamA alaMkArakara kahA jAnanA, kyoMki amRtacaMdravat jyoti aisA samAsa karanese vat zabdakA lopa ho jAtA hai taba amRtacaMdrajyoti kahA jAtA hai aura vatzabda na karo to amRta Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTam ] samayasAraH / 567 pUrNa niHsapatnasvabhAvaM // 276 // muktAmuktaikarUpo yaH karmabhiH saMvidAditaH / akSayaM paramAtmAnaM jJAnamUrtiM namAmyahaM // 1 // ___ atha dravyAsyAdezavazenoktAM saptabhaMgImavatArayAmaH-syAdasti dravyaM 1 syAnnAsti dravyaM 2 syAdasti nAsti ca dravyaM 3 syAdavaktavyaM dravyaM 4 syAdasti cAvaktavyaM ca dravyaM 5 syAnnAsti cAvaktavyaM ca dravyaM 6 syAdasti ca nAsti cAvaktavyaM ca dravyaM 7 iti / atra sarvathAtvaniSedhako naikAMtadyotakaH kathaMcidarthaH syAcchabdo nipAtaH / tatra khadravyakSetrakAlabhAvairAdiSTamasti dravyaM paradravyakSetrakAlabhAvairAdiSTaM nAsti dravyaM / svaparadravyakSetrakAlabhAvairAdiSTamasti ca nAsti ca dravyaM / svadravyakSetrakAlabhAvaiH paradravyakSetrakAlabhAvaizca yugapadAdiSTamavaktavyaM kha-dravya-kSetra-kAla-bhAvairyugapatsvaparadravyakSetrakAlabhAvaizcAdiSTamasti cAvaktavyaM dravyaM / paradravyakSetrakAlabhAvaiH yugapatsvaparadravyakSetrakAlabhAvaizvAdiSTaM nAsti cAvaktavyaM dravyaM / khadravyakSetrakAlabhAvaiH paradravyakSetrakAlabhAvaizca yugapatsvaparadravyakSetrakAlabhAvaizvAdiSTamasti ca nAsti cAvaktavyaM ca dravyamiti / iti saptabhaMgI samAptA // iti prishissttN| tazUnyo'haM / jagattraye'pi kAlatrayepi manovacanakAyaiH kRtakAritAnumataizca zuddhanizcayena tathA sarvajIvAH / iti nirantaraM bhAvanA kartavyA / iti pariziSTam / caMdrarUpajyoti aisA kahanA taba bhedarUpaka alaMkAra hai / tathA amRtacaMdrajyoti aisA hI AtmAkA nAma kaho taba abhedarUpaka alaMkAra hotA hai| isake vizeSaNoMkara caMdramAse vyatireka bhI hai kyoMki dhvastamoha vizeSaNa to ajJAna aMdhakAra dUra honA jatAtA hai aura nirmala pUrNa vizeSaNa lAMchanarahitapanA pUrNapanA jatAtA hai / nissapatnasvabhAvavizeSaNa rAhubiMbase va bAdala Adise AcchAdita na honA batalAtA hai / samaMtAt calana hai vaha saba kSetra saba kAlameM pratAparUpa prakAza karanA batalAtA hai / aisA caMdramA nahIM hai / amRtacaMdra aisA TIkAkArane apanA nAma bhI sUcita kiyA hai aura isakA samAsa badalakara artha kiyA jAya taba aneka artha hote haiM so yathAsaMbhava jAnane // yahAMtaka gAthA to 415 huI aura kalazakAvya 276 hue / zlokasaMkhyA 12000 hai / savaiyA iktiisaa| sukhavizuddhajJAnarUpa sadA cidAnaMda karatA na bhogatA na paradravyabhAvako, mUrata amUrata je Anadravya lokamAMhi tebhI jJAnarUpa nahIM nyAre na abhaavko| ... yahai jAni jJAnI jIva ApakU bhajai sadIva jJAnarUpa sukhatUpa Ana na lagAvako, karma karmaphalarUpa cetanAkU dUri TAri jJAnacetanA abhyAsa kare zuddha bhAvako // 1 // isaprakAra samayasAragraMthakI AtmakhyAti nAma TIkAkI vacanikAmeM sarvavizuddhajJAnakA pariziSTarUpa adhikAra pUrNa huA // iti pariziSTa / Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 568 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [vaktavya yasmAdvaitamabhUtpurA svaparayorbhUtaM yato'trAMtaraM rAgadveSaparigrahe sati yato jAtaM kriyAkA atra graMthe pracureNa padAnAM saMdhirna kRtA vAkyAni ca bhinnabhinnAni kRtAni sukhabodhArtha / tena kAraNena liMga-vacana-kriyA-kAraka-sandhi-samAsa-vizeSya-vizeSaNa-vAkyasamAptyAdikaM dUSaNaM na grAhyaM vivekibhiH / zuddhAtmAditattvapratipAdanaviSaye yadajJAnAt kiMcidvismRtaM tadapi kSamita__ saMskRtaTIkAkArakA vaktavya-aba saMskRta TIkA pUrNakara amRtacaMdra AcArya kahate haiM ki AtmAmeM parasaMyogase aneka bhAva hote haiM unakA varNana graMthoMmeM haiM so sabhI varNana isa vijJAnaghanameM magna hue kucha bhI nahIM dIkhate-yasmAt ityAdi / arthajisa parasaMyogarUpa baMdhaparyAya janita ajJAnase prathama to apanA aura parakA dvaitarUpa ekabhAva huA, phira usa dvaitapanese apane svarUpa meM aMtara huA arthAt baMdhaparyAyako hI Apa jAnA, usa aMtarake par3anese rAgadveSakA parigrahaNa huA, usake honese kriyA aura kartA karma Adi kArakoMse bheda par3A, usa kriyA kArakake bhedakara AtmAkI anubhUti hai vaha kriyAke saba phalako bhogatI kheda khinna huI / aisA ajJAna hai / so aba jJAna huA taba usa vijJAnaghanake samUhameM magna hogayA / aba isako dekhA jAya to kucha bhI nahIM hai yaha pragaTa anubhavameM AtA hai // bhAvArtha-ajJAna hai vaha parasaMyogase jJAna hI ajJAnarUpa pariNamA thA kucha dUsarA to vastu thA nahIM / so aba jJAnarUpa pariNamA saba kucha bhI na rahA / usa samaya isa ajJAnake nimittase rAga dveSa kartA karma sukha duHkha Adi bhAva hote the ve bhI vilaya gaye eka jJAna hI rhgyaa| tInakAlavartI apane parake saba bhAvoMko AtmA jJAtA draSTA huA dekhA kare / / Age amRtacaMdra AcArya isa pratha karaneke abhimAnarUpa kaSAyako dUra karate hue yathArtha kahate haiM-vazakti ityAdi artha-yaha samaya arthAt Atmavastu tathA samayaprAbhRta nAma zAstra usakA vyAkhyAna vA yaha AtmakhyAti nAma TIkA zabdoMkara kIgaI hai / kaise haiM zabda ? apanI zaktikara hI acchItaraha kahA hai vastukA yathArtha svarUpa jinhoMne / nija AtmasvarUpa amUrtIka jJAnamAtra usameM gupta honevAle (praveza karanevAle ) mujha amRtacaMdrasUrikA kucha bhI kartavya nahIM hai // bhAvArtha-zabda hai vaha to pudgala hai so puruSake nimittase varNapada vAkyarUpa pariNamatA hai| so inameM vastuke svarUpake kahanekI zakti svayameva hai kyoMki zabda aura arthakA vAcyavAcakasaMbaMdha hai so dravyazrutakI racanA zabdako hI karanA saMbhavatI hai / AtmA hai so amUrtIka va jJAnasvarUpa hai isaliye mUrtIka pudgalakI racanA kaise kare isaliye AcAryane aisA kahA hai ki yaha samayaprAbhRtakI TIkA zabdoMkara kIgaI hai. maiM to apane svarUpameM lIna hUM merA kartavya isameM nahIM hai / aisA kahanese uddhatapanekA tyAga bhI AtA hai / tathA nimitta naimittika vyavahArakara aisA hI kahate haiM ki vivakSita kArya usa puruSane kiyA, isa nyAyakara amRtacaMdra AcAryakRta yaha TIkA hai hii| Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 569 vaktavyaM ] smysaarH| rakaiH / bhuMjAnA ca yato'nubhUtirakhilaM khinnAkriyAyAH phalaM tadvijJAnaghanaughamanamadhunA vyamiti / jayau risi paumaNaMdI jeNa mahAtaccapAhuNasselo / buddhisireNuddhario samappio bhavvaloyassa // 1 // jaM se lINA jIvA taraMti saMsArasAyaramaNaMtaM / taM savvajIvasaraNaM NaMdau jiNasAsaNaM suiraM // 2 // yazcAbhyasyati saMzRNoti paThati prakhyApayatyAdarAt / tAtparyAkhyaisI nyAyase paDhane sunane vAloMko unakA upakAra bhI mAnanA yogya hai| kyoMki isake paDhane sunanese paramArtha AtmAkA svarUpa jAnA jAtA hai / usakA zraddhAna AcaraNa honepara mithyA jJAna zraddhAna AcaraNa dUra ho jAte haiM aura paraMparAya mokSakI prApti hotI hai isaliye isakA niraMtara abhyAsa karanA yogya hai / isa prakAra samayasAra graMthakI AtmakhyAti nAmA TIkA samApta huI / / bhASAkArakA vaktavya / ( savaiyA ikatIsA ) - kuMdakuMda muni kiyo gAthAbaMdha prAkRta hai prAbhRtasamaya zuddha Atama dikhAvayU~ , sudhAcaMdrasUri karI saMskRta TIkAvara AtmakhyAti nAma yathAtathya bhAvanUM / .. dezakI vacanikAmeM likhi jayacaMdra paDhe saMkSepa artha alpa buddhikuM pAvanUM, paDho suno mana lAya zuddha AtamA lakhAya jJAnarUpa gahau cidAnaMda darasAvanUM // 1 // dohA-samayasAra avikArakA varNana karNa sunaMta / dravya bhAva nokarma taji Atama tattva lakhaMta // 2 // isaprakAra isa samayaprAbhRtanAmA graMthakI AtmakhyAti nAmA saMskRtaTIkAkI dezabhASAmaya vacanikA likhI hai / so yaha usakA saMkSepa bhAvArtharUpasA artha likhA hai| saMskRta TIkAmeM nyAyase siddha hue prayoga haiM, unakA vistAra karo taba anumAnapramANake prayoga pratijJA hetu udAharaNa upanaya nigamanarUpa haiM unakA spaSTakara vyAkhyAna likhAjAya to graMtha bahuta baDhajAya isaliye Ayu buddhi bala sthiratA alpa honese jitanA vanasakA utanA saMkSepase prayojanamAtra likhA hai usako vAcakara bhavyajIvo! padArtha samajhanA, aura kucha arthameM hInAdhikatA ho to he buddhimAno! mUlagraMthase jisataraha ho usataraha samajhanA / kAladoSase inagraMthoMkI gurusaMpradAyakA vyuccheda hogayA hai isase jitanA vanatA hai utanA abhyAsa hotA hai / jainamata syAdvAdarUpa hai so jo jinamatakI AjJA mAnate haiM unake viparIta zraddhAna nahIM hotA / kahIM arthakA anyathA samajhanA bhI ho jAtA hai to vizeSa buddhimAnakA nimitta milanese yathArtha ho jAtA hai / jinamatake zraddhAnI haThapAhI nahIM hote aisA jAnanA // aba aMtamaMgalake liye paMcaparameSTIko namaskArakara graMtha samApta karate haiM1kila tatkicikriyAyAH phala adhunA vijJAnaghanaughamanaM na kiMcit / 72 samaya Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 570 rAyacandrajainazAstramAlAyAm / - [vaktavaM kiMcinna kiMcitkhalu // 1 // vazaktisaMsUcitavastutattvairvyAkhyA kRteyaM samayasya zabdaiH / kharUpaguptasya na kiMcidasti kartavyamevAmRtacaMdrasUreH // 2 // ___ itizrI amRtacaMdrAcAryakRtA samayasAravyAkhyA AtmakhyAtiH samAptA // midaM svarUparasikaiH nirvarNitaM prAbhRtaM / zazvadrUpamalaM vicitrasakalaM jJAnAtmakaM kevalaM / saMprApyAgrapade'pi muktilalanAraktaH sadA vartate / / iti zrIkuMdakuMdadevAcAryaviracitasamayasAraprAbhRtAbhidhAnagraMthasya saMbaMdhinI zrIjayasenAcAryakRtA dazAdhikArairekonacatvAriMzadadhika gAthAzatacatuSTayena tAtparyavRttiH samAptA // maMgala zrI arahaMta ghAtiyA karma nivAre, maMgala siddha mahata karma AThoM parajAre / AcAraja uvajjhAya munI maMgalamayasAre, dIkSAzikSA deya bhavyajIvanikU tAre / aThavIsa mUlaguNa dhAra je sarvasAdhu anagAra haiM, maiM namUM paMcagurucaraNakU maMgala hetu karAra haiM // 1 // jaipura nagaramAMhi terApaMtha zailI baDI bar3e bar3e gunI jahAM par3heM graMtha sAra haiM, jayacaMdra nAma maiM hUM tinimeM abhyAsa kichU kiyo buddhisArU dharmarAgate vicAre haiM / samayasAra graMtha tAkI dezake vacanarUpa bhASAkarI paDho sunUM karo niradhAra hai, ApA parabheda jAni heya tyAgi upAdeya gaho zuddha AtamakU yaha bAta sAra hai // 2 // dohA-saMvatsara vikrama taNUM aSTAdaza zata aura / causaThi kAtikavadi dazai pUraNagraMtha suThaura // 3 // isaprakAra zrImatkuMdakuMdAcAryakRta samayaprAbhRta nAmA prAkRtagAthAbaddha graMthakI amRtacaMdrAcAryakRta AtmakhyAti nAmA saMskRta TIkAke anusAra paM0 jayacaMdra kRta yaha saMkSepa bhAvArtha mAtra bhASATIkA saMpUrNa huI // DOCOCIENCE 1 samApto'yaM smysaarH| Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * atha samayasArasya akArAdikrameNa gAthAsUcI * ... : . : .. : . : . pR.saM. grA.saM. ... 432 // 331 ... 4381341 ... 438 / 342 439 / 344 ... 4481348 474 / 372 479 / 375 479 / 376 4801377 4801378 481 / 379 4811380 4811381 ... 529 / 405 : . . . : .. : gAthA pR.saM. gA. saM. gAthA aha Na payaDI Na jIvo ajjhavasANaNimittaM ... ... ... 356 / 267 ahavA maNNasi majjhaM ahamedaM edamahaM ... 51120 appA Nicco asaMkhi aNNANamohidamadI ... 55 / 23 aha jANao u bhAvo ahamiko khalu suddho... 75138 aNNo karei aNNo appANamayANaMtA ... 79/39 aNNadavieNa aNNa ... avare ajjhavasANe ... 79140 asuho suho va saddo ... addavihaMpi ya kamma 86145/ asuhaM suhaM va rUpaM ... arasamarUvamagaMdhaM 89.49 asuho suho va gaMgho ... ahamiko khalu, tami 122 / 73 asuho suho va raso ... aha de aNNo koho ... 1774115 | asuho suho va phAso ahasayameva hi pariNadi ... 1801119 asuho suho va guNo... apariNamaMtasi sayaM ... ... 1831122 asuhaM suhaM va davvaM ... aha sayamappA pariNama ... 183 / 124 attA jassAmutto ... aNNANamao bhAvo ... ... ... 189 / 127 aNNANamayA bhAvA ... ... ... 191 / 129 AukkhaeNa maraNaM ... aNNANamayA, NANi ... 1921131 Asi mama putvamedaM... putvamada ... aNNANassa sa udao 194 / 132 AdA khu majjha NANe avaviyuppe kamme ... 255182 AdhA kammAdIyA appANasappaNAraM ... ... 265 / 187 AdhA kammaM udde ... appANaM jhAyaMto ... 265 / 189 Adami davvabhAve ... apprANa, kaha hodi ... ... 285 / 202 AbhiNisudohimaNake... apariggraho aNiccho . 298210 AukkhaeNa, haraMti ... apari, adhamma ... ... 298211 AUdaeNa jIvadi ... apari, asaNa ... 299 / 212 AUda, diti tuhaM ... apari, pANassa 301 / 213 AyArAdI NANaM aNNANI puNa ratto ... 308 / 219 AdA khu majjha NANaM... aha saMsAratthANaM ... ... 106 / 63 AdhAkasmAdIyA ajyavasideNa baMdho ... ... 350 / 262 AdhAkammaM udde ... appaDikamaNaM duvihaM ... 376 / 283 AyAsaMpi Na NANaM apapaDi kamaNaM, dave... ... 376 / 284 appaDikamaNappaDi... ... 404 / 307 imamaNNaM jIvAdo ... aNNANI kamsafalaM ... 414316 iya kammabaMdhaNANaM ... aNhavA eso jIvo ... 4321329 aha z2Ivo payaDI taha ... ... ... 4321330 / udao asaMjamassa du... A ... ... .. ... 341 / 248 ... 51121 .... 44kSeH ..... 379|ksse0 ... 379|ksse. ... 288203 ... 290 / 204 ... 341 / 249 ... 343 / 251 ... 343 / 352 ... 368 / 277 ... 368 / 277 ... 379 / 286 ... 379 / 287 ... 5230401 : : 44 ... 6028 .... 384 / 290 ... ... 1941133 Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 572 gAthA upabhogassa aNAI uppAdedi karediya ubaoge ubaogo 'uvabhoga miM diehiM udayavivAgo viviho uppaNNodaya bhogo ummagaM gacchataM uvaSAyaM kuvvaMta uvaghAyaM, para ya uvadeseNa parokkhaM ephassa du pariNAmo eyattaNicchayagao evaM hi jIvarAyA evantu asaMbhU evaMvidA bahuvidA ee savve bhAvA emeva yavavahAro eehi ya saMbaMdhI ... ... ... ... *** ... evaM puggalada ... ekaM ca doNNi tiNi ya eyAhi ya NivvuttA ... eeNa kArameNa du eesa va upaogo evaM parANi davvA edeNa du so kattA ede aceyaNA khala evamiha jo du jIvo edesu hedubhUde ekassa du, tAkammoM ... emeva kammapayaDI eyaM tu avivadaM evaM jANai NANI edeNa, sammATThI evaM sammAiTThI ... edarido ciM mAdiedu vivi emeva jIva puriso emeva samma diTThI ... ... ... ... e www ... rAyacandrajainazAstramAlAyAm pra. saM. gA. saM. 14789 172 / 107 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... gAthA evaM micchAdi M evaM sammAdiTThI 2571181 203 / 193 280 / 198 edANi Natthi jersi 199 / 140 10/3 46 / 18 51 / 22 79/42 844 88 / 48 esA dujA maI te evamalie adatte 303 / 215 | evaM vavahAraNao 325234 | evaM NANI suddhoM evamhi sAvarAho evaM baMdho u duhaM vi 332 / 239 337/244 268 / kSe. evaM Na koni mokso emevamicchadiTThI evaM saMkhuvaevaM evaM vavahArassa u evaM tu NicchayaNaya evaM vava, maNio eyaM tu jANiUNa 100/57 10664 108/65 ... kammaramudayaM jIvaM kohAdisu ... kaNaya mayA bhAvAdo kamme Nokammamhi ya... 108 / 66 kammassa ya pariNAmaM... 13582 kammaiyavaggaNAsu ya... 14890 kohuvato koTo 156/96 kammaM baddhamabarda 159 / 97 | kamma sasuhaM kusIlaM kammassAbhAveNa ya 174 / 111 " 177 114 ko nAma bhaNila buho 194135 kammodaeNa jIvA 1971138 kammodae, kadosi 218 / 149 | kammodae, kaha taM 257 / 183 kattA AdA bhaNido 262 / 185 ko'vididaccho sAhU 247176 | kaha esa tuccha Na havadi 282 / 200 kammaM havei ki 293 / 206 | kAraNa dukkhavemiya 302 / 214 kAyeNa ya vAyA vA 314/225 | kaha so dhippara appA 314 / 227 ko nAma bha, majjhami .... | ... ka ... ... ... ... ... [ gAthAsUcI pU. saM. gA. saM. ... 333 / 241 337/246 348 / 259 351 / 263 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... [...] 192 / 130 49 / 19 ... ... ... ... 360 / 270 364 / 272 371 / 279 ... 401 / 303 414 / 313 425 / 323 428/326 438 / 340 452 / 353 457/360 459 / 365 481382 79/41 115 / 70 126 / 75 180 / 117 183 / 125 201 / 142 213 / 145 267/192 295/207 345/254 345/255 345/256 129 kSe 269|kSe0 282 / 0 2110 35 kSe 357/kSe0 392/296 398 / 300 Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthAsUcI] .: smysaarH| 573 - - 55 ... ... gAthA pR.saM. gA.saM... gAthA kama paDuca kattA ... ....... 410311 jIvassa Natthi vaggo... kamme hiMdu aNNANI... 435 // 332 jIvassa Natthi keI ... kammehiM suhAvijjai .... ... 4361333 jIvo ceva hi. ede kammehiM bhamAvijjai'... 436 / 334 jAva Na vedi visesaM .... kehici dupajjaehiM ... ... ... 446 / 345 jaiyA imeNa jIve ... kehici, vedadi ... 4471346 jIvaNibaddhA ede kammaM jaM puvakayaM ... ... jIvapariNAmaheduM .. ... 485 / 483 kammaM jaM suhamasuhaM 485 / 384 jadi puggalakammamiNaM kammaM NANaM Na havai ... - . 522 / 397 jamhA du attabhAvaM ... kAlo NANaM Na havai ... 522 / 400 jaM kuNai bhAvamAdA ... jai so paradavvANi ya guNasaNNidA du ede ... ... ... 174 / 112 jo AdabhAvaNamiNaM ... gaMdharasaphAMsarUbA jIve va ajIve vA ... ... ... ... 101 / 60 gaMdho NANaM Na havai ... jaM kuNadi bhAvamAdA... 5211394 jo saMgaM tu muittA cArittapaDiNivaddhaM ... ... ... 2311163 jo mohaM tu muittA ... cahuviha aNeyabheyaM ...- ... 2431170 jo dhammaM tu muittA ... ceyA upayaDIaTuM ... jaha saMkho poggalado... . .| jo puNa NirAvarAho ... chijjadu.vA bhijnadu vA' ... jA saMkappaviyappo ... ... 2974209 chiMdadi bhiMdadi ya tahA . ... ... 332 / 238 jIvo Na karedi ghaDaM ... chiMdadi bhiMdadi ya tahA ... 336 / 243 | je puggaladavvANaM ... jaM bhAvaM suhamasuhaM .... jaha jIveNa sahacciya... jo jami guNo dave... jIvo carittadaMsaNa ... , | jIvami hedubhUde .. jaha Navi sakkamaNajjo ... ... 1948 jodhehiM kade juddhe ... jo hi sueNahigacchai 2019 jaha rAyA vavahArA .... jo suyaNANaM savvaM ... 21110 | jaha jIvassa aNaNNuva jo passadi appANaM ... 35 / 14 jIve Na sayaM baddhaM ... jo passadi, apadesa 41 / 15 jIvo pariNAmayade jaha NAma kovi puriso --46|17-jN kuNai bhAvamAdA.... jadi so puggaladavvo... ... 55 / 25 | jIvassa du kammeNa ya / jadi jIvo Na sarIraM .... 58 / 26 jIve kammaM baddhaM .... jo iMdiye jiNattA ... 63 / 31 jaha NAma ko vi puriso jo mohaM tu jiNittA ... 65 / 32 jIvAdIsaddahaNaM .... jidamohassa du jaiyA 66133 jaha kaNayamaggitaviyaM jaha NAma koviM, taha sa 70.35 | jo savvasaMgamukko ... jIvI kamma uhayaM ... 79 / 42 | jamhAdu jahaNNAdo "... jIvassa Natthi vaNNo... 93150 jaha puriseNAhAro ... jIvassa Natthi rAgo .... 9451 jaha visamuvabhujaMto ... ... - pR.saM. gA.saM. 94 / 52 . 9453 105 / 62 115169 11871 123 / 74 135.80 14085 141186 149/91 163099 23||ksse0 51.kSe. 52|ksse0 187kSe. 1870 1880 3.100 418AkSe.. .... 362|ksse. ... 164 / 100 ... 165 / 101 ... 1674102 ... 1681103 ... 1701105 ... 171 / 106 ... 173.108 177 / 113 1801116 ... 1801118 ... 188 / 126 1971137 ... 2001141 ... 218 / 148 225/155 .. 262 / 184 ... 265 / 188 ... 244/171 254 / 179 ... 276 / 195 - 2 ... Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainasAnamAlAyAm / [ mAthAsUcI pR.saM.gA. saM. ... 452352 ... ... 4531355 457 // 356 : ... 4544358 ... 457 // 359 ... 458 / 361 . . . . .. 459 / 364 4511370 485 / 385 ... 523 / 403 ... 540415 ... 312|ksse. ... ... gAthA jaha sajnaM pibasANo .., jo bedi vedijjadi ... jaiyA sa eva saMkho ... jaha puNa so ciya puriso jo cattAri vi pAe ... ... jo du Na karedi kaMkhaM... jo Na karedi juguppaM... jo havai asaMmUDho ... jo siddhabhattijutto ... jo kuzadi vacchalattaM ... jaha NAsa kovi puriso jo so duNehabhAvo ... jaha puNa so ceva Naro jo so saNehasAvo ... jo maNNadi hiMsAmiya jo maNNa di jIvemi ya jo appaNA du maNNadi jo marai jo ya duhido| jo Na marai Na ya duhido .. jaha phalihamaNI suddho ... jAvaM apaDikamaNaM ... jaha pAsa kovi puriso jaha zani kuNaiccheyaM... jaha baMdhe ciMtaMto ... jaha baMdhe chittUNa ya ... jIbo baMdho ya tahA ... jIko baMdho ya, baMdho... jo Na kuNai avarAhe jo puNa NiravarAdho ... jIvassAjIvassa du ... jA eso payaDI aTuM... jayA vimucae ceyA .... ... jaha kovi Naro jaMpa z2amhA kamma kuvvai ... ... jamhA ghAei paraM ... jIvassa jIvarUvaM ... jo ceva kuNai so ciya jaha sippio u kamma jaha sippio u karaNe jaha sippio u karaNA pR. saM. gA. saM. gAthA ... 2771196 jaha sippio kammaphalaM ... 305 / 216 caha sippio du ceTuM... 3101222 jaha ciTuM kuvvaMto ... 314 // 226 | jaha ser3iyA duNa para ... 3211229 | jaha seDiyA, pAsao jaha se DiyA, saMjaoM ... 3233231 jaha seDiyA, daMsaNaM ... 324 / 232 | jaha paradavvaM seDidi ... 324 / 233 | jaha para, passai / 3261235 | jaha para, vijahai ... 331 / 237 | jaha para, saddahai ... ... 332 / 240 jIvassa je guNA ke ... 336 / 242 / jaM suhamasuhamudiNNaM 337 / 245 jamhA jANai NicaM 340 / 247 | jo samayapAhuNamiNaM 342 / 250 jhANaM havei aggI ... 344 / 253 345.257 kudocivi uppaNNo 3471258 | Navi hodi appamatto 371 / 278 zayarahmi vRSNide jaha 376 / 285 zatthi mama kovi moho 383 / 288 zatthi sama dhamma AdI. 384 / 289 NANajhi bhAvaNA khalu 385 / 291 NAgaphaNIe mUlaM 386 / 292 zo ThidibaMdhaTThANA 388 / 294. Neva ya jIbahANA ... 391 / 295 NAdUNa AsavANaM ... 400 / 302 Navi pariNamai Na gida 402 / 305 NAva pAra, kammaphala 4101309 | Navi pari, sagapari 415 / 314 | Navi pari, puggala ... ... 4151315 Navi kuvvai kamma guNe 4281325 NicchayaNayassa evaM ... 4361335 NiyamA kammapariNadaM 4374330 Na sayaM baddho kamme ... 439 // 343 NANamayA bhAvAo ... 4471347 NANassa paDiNibaddhaM ... ... 4511349 | NANAvaraNAdIya ... 452 // 350 Natthi du AsavabaMdho... ... 452 / 351 | NANaguNeNa vihINA ... 4101310 ... 15/6 6230 72 // 36 pujAre 23|ksse. 311 / 0 94054 14155 11972 12976 132178 13177 ... 133179 135 / 81 ... 137183 ... 1800120 ... 1831121 ... 191 / 128 ... 2311162 ... 235 / 165 ... 238 / 166 ... 292 / 205 ... Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gothAsUcI smysaarH| - nayA . ... gAthA pR. saM. gA.saM. gAMthA NANI rAgappajaho ... ... ... 3081218 | daMsaNaNANacarittA jaya rAyadosamohaM ... 373 / 280 | doNNivi NayANa bhaNiyaM Na muyaha payaDimabhavvo ... 4181317 dasaNaNANacaritaM NivveyasamAvaNNo ... .... 419/318 davve uvabhujate ... kavi kuvvaI Navi veyai ... 4211319 dukkhidasuhide satte ... NANassa dasaNassa ya... ... 471 / 369 dukkhidasuhide jIve NidiyasaithuyavayaNA ... ... 4771373 | daviyaM jaM uppajjai Nicce paJcakkhANaM ... ... 4853386 diTThI jaheva NANaM / Na raso duhavai NANaM ... 5211395 daMsaNaNANa, visaesu NANamadhammo Na havaha ... 522 // 399 daMsaNaNANa, kammami... gajhavasANe NANaM ... ... ... 5231402 saNaNANa, kAesu ... NANe sammAdiSTi 5231404 vi sakkaI cittuM jaM ... 5294406 dhammAdhammaM ca tahA ... Na du hoi mokkhamaggo .... ... 5311409 | dhammo NANaM Na havaha ... Navi esa mokkhamaggo ....... 532 // 410 dhammacchi adhammacchI pR.saM. gA.saM. 44/16 ... 206 / 143 ... 245 / 172 ... 275 / 194 .... 349 / 260 ... 355 / 266 4101308 4211320 470 / 366 ... 4711367 ... 472 / 368 . . ... dha : .. ... 358 / 269 ... ... 522 // 398 ... ... 3000 . : : : : 2401168 ta eyattavibhattaM pake phalami paDide . . 1335 paMthe mussaMtaM pa . ... 101 / 58 taM Nicchae Na jujai... 61 / 29 pajjattApajjattA ... ... ... 109 / 67 taha jIve kammANaM ... 101 / 59 puggalakamma micchaM - 146188 tattha bhave jIvANaM ... 104 / 61 paraMmappANaM kuvvaM ... 151192 tiviho esuvaogo ... 154194 paramAppANamakuvvaM ... ... 152093 tiviho e, dhammAI 155 / 95 puggalaMkamma kohI ... ... 1831123 tesiM puNovi ya imo... 174110 paramaTTho khalu samao... ... 2201151 taM jANa joga udayaM ... 194 / 134 paramajhi du aThido ... 2221152 ta khalaM jIvaNibaddhaM ... 194 / 136 maramaTThabAhirA je ... 224 / 154 tahmAdu kusIlehi ya ... . 214147 puDhavI piMDasamANA ... 2421169 tesiM hedU bhaNidA ... ... 267 / 190 puggalakammaM rAgo ... 281 / 199 taha NANissa du puvaM 254 / 180 paramANu mittayaM pi hu... ... 285 / 201 taha NANissavi vivihe 310 / 221 puriso jaha kovi iha ... 314 / 224 teha jANIvi hu jaiyA .. 310 / 223 paNNAe cittavvo 3931297 taha viya sacce datte ::: ... ... 352 / 264 | paNNAe jo daTThA ... ... 395 / 298 tamhA Na metti NicA... ... ... 4281327 paNNAe jo NAdA ... 395 / 299 tamA Na kovi jIvo... ... 4374337 paMDikamaNaM paDisaraNaM ... 404 / 306 samhA Na, vadhAyao ... ... 4371339 purisicchiyAhilAsI... 4373336 tamA u jo visuddho... ... 5294407 poggaladavvaM saI ... 478re re tamA jahittu liMge ... 533411 pAkhaMDIliMgANi ya ... 531408 pAkhaMDIliMgesu vaM theyAI aparAhe ... ... ... 400 / 301 puggalakammaNimittaM ... ... .... 145 / 30 : : :. danvaguNassa ya bhAdA ... ... 169104 phAsoM NaM havaha NANaM ... ... ... 5216396 Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAyacandrajainazAstramAlAyAm / [gAthAsUcI : ... gAthA pR.saM. gA.saM. gAthA pR. saM. gA. saM. vadaNiyamANi dharatA ... ... 222 / 153 baMdhuvabhogaNimittaM ... 5.... 3071217 | vatthassa sedabhAvo ......228 / 157 buddhI vavasAo vi ya ... ... ... 362 / 271 vatthassa, aNNANa ... .....228 / 158 baMdhANaM ca sahAvaM ... 387 / 293 / vatthassa, taha... . ... 228 / 159 bha vijjArahamArUDho ... 3271236 bhAvo rAgAdijudo ... ... 239/167 vatthu paDucca jaM puNa ... 353 / 265 bhuMjaMtassa vi vivihe ... 3101220 vadasamidIguttIo ... 365 / 273 bhUyattheNAbhigayA ... ... 30113 vavahArabhAsieNa du ... 4281324. - 'ma majjhaM pariggaho jadi... vedaMto kammaphalaM ... 296 / 208 ... ... ... 488 / 387 mohaNakammassudayA ... vedaMto, mae kayaM . . 111 / 68 ... 4881388 micchattaM puNa duSihaM .. vedaMto, suhido .. . 488 / 389 ... 144187 mottUNa NicchayaTuM ... vavahArio puNa Nao ... ... 5371414 ... 2261156 micchattaM aviramaNaM ... ... vAcAe dukkhavemi ya... ... ... 35720 ... 235/164 mAremi jIvAvemi ya.. ... 349 / 261 satthaM NANaM Na havai .... 5211390 mokkhaM asaddahato .. 366 / 274 sudaparicidANubhUdA ... 11 / 4 micchattaM jai payaDI ...' ... 4311328 suddho suddhAdeso 25/12 mokkhapahe appANaM ... ... ... 534 // 412 savvaNhuNANadiTTho 55 / 24 maNasAe dukkhavemi ya ... ... .357kSe. savve bhAve jamA ... 68134 sAmaNNapaccayA khalu ... 174 / 109 ratto baMdhadi kammaM ... ... ... 219 / 150 sammaIsaNaNANaM ... 208 / 144 rAyA hu Niggadotti ya 88.47 sauvaNiyaMpi NiyalaM ... 216 / 146 rAgo doso moho ... 2511177 rAyami ya dosahmi ya so savvaNANadarasI ... 230 / 160 374 / 281 sammattapaDiNibaddhaM . rAyajhi ya, cedA ... ... 375 / 282 ... 231 / 161 rAgo doso, eeNa havai 4711371 suddhaM tu viyANato 263 / 186 rUvaM NANaM Na havai ... 5211392 savve puvvaNibaddhA ... ... 247 / 173 saMtI duNiruvabhojjA ... ... 2471174 loyassa kuNai viNhU ... ... 425/321 sevaMtovi Na sevai . ... 2781197 loyasamaNANa bheyaM ... 425 / 322 / sammAdiTThI jIvA ... ... 3171228 savve karei jIvo ... vaNNo NANaM Na havai ... ... 3581268 5211393 saihadi ya pattedi ya .. 367 / 275 vaMdittu samvasiddhe 4 / 1 saMsiddharAdhasiddha ... 402 / 304 vavAhAreNuvadissai .... 1717 saddo NANaM Na havai ... 5211391 vavahAro'bhUyattho ... ... 22 / 11 saccheNa dukkhavemi ya. 3570 vavahAraNayo bhAsadi 59 / 27 sammattA jadi payadi...... ... 432||ksse. vavahArassa darIsaNa 87146 vavahAreNa du ede 9956 | hedu abhAve NiyasA ... * 267191 vavAhArassa du AdA ... ... ... 13884 heU caduvviappo ....... ... 2511178 vaSahAreNa du AdA ... ... ... 162 / 98 | hoUNa NiruvabhojjA ... ... ... 247 // 175 . *iti gAthAsUcI* : : : .. Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bywy) my