Book Title: Siddhantasarasangrah
Author(s): Narendrasen  Maharaj, Jindas Parshwanath Phadkule
Publisher: Jain Sanskruti Samrakshak Sangh Solapur
Catalog link: https://jainqq.org/explore/001846/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain E 1998 sana 1972 // zrI // jIvarAja jaina granthamAlAyAH paJcamo granthaH / granthamAlAyAH saMpAdakI DaoN. AdinAtha upAdhyAyaH DaoN. hIrAlAla jainaH } narendrasenAcAryaviracitaH siddhAntasArasaMgrahaH ( jIvAjIvAdisaptatattvapratipAdakaH saMskRtapadyagranthaH ) SoDazapuranivAsinA 'nyAyatIrtha', 'AgamabhaktiparAyaNa' padabhUSitena phaDakule ityupAhvAdhAriNA jinadAsazAstriNA pAThAntaraiH saMyojya hindIbhASAntareNa saha saMpAditaH / dvitIyA AvRttiH jIvarAja jaina graMthamAlA solApUra rupaye. 20/ 0 vIranirvANasaMvat 2498 vikramasaMvat 2028 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1998 JIVARAJA JAINA GRANTHAMALA No. 5 General Editors : Prof. Dr. A. N. Upadhye & Prof. Dr. Hiralal Jain Narendrasena's SIDDHANTASARASAMGRAHA (Sanskrit Text Dealing with Seven Tattvas ) Authentically edited for the first time with various Readings By Nyayateerth Pt. Jindas Parshwanath Phadkule with the Hindi Translation Second Edition Published by Jain Sanskriti Samrakshaka Sangha, Sholapur. 1972 Si aRIGUTASUHTEST Price RupeL solApUra 34420/ Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka zrI. lAlacaMda hirAcanda dozI, jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, solApura. 55555555 zolApura nivAsI brahmacArI jIvarAja gautamacandrajI dozI kaI varSoMse saMsArase udAsIna hokara dharmakArya meM apanI vRtti lagA rahe the / sana 1940 meM unakI yaha prabala icchA ho uThI kI apanI nyAyopArjita saMpattikA upayoga vizeSarUpase dharma aura samAjakI unnati kArya meM kareM / tadanusAra unhoMne samasta dezakA paribhramaNa kara jaina vidvAnoMse isa bAtakI saMmatiyoMkA sAkSAt aura likhita saMgraha kiyA ki kaunase kArya meM saMpattikA upayoga kiyA jAya / sphuTamatasaMcaya kara leneke pazcAt sana 1941 ke grISmakAla meM brahmacArIjIne tIrthakSetra gajapanthA ( nAzika ) ke zItalavAtAvaraNa meM vidvAnoMkI samAja ekatrita kI aura UhApohapUrvaka nirNayake liye ukta viSaya prastuta kiyA / vidvatsaMmelana ke phalasvarUpa brahmacArIjIne jaina saMskRti tathA sAhitya ke samasta aMgoMke saMrakSaNa, uddhAra aura pracArake hetu ' jaina saMskRti saMrakSaka saMgha' kI sthApanA kI aura usake liye (30,000) tIsa hajAra ke dAnakI ghoSaNA kara dii| unakI parigrahanivRtti baDhatI gaI aura sana 1944 meM unhoMne lagabhaga ( 2,00,000) do lAkha kI apanI saMpUrNa saMpatti saMghako TrasTarUpase arpaNa kI / isI saMghake antargata ' jIvarAja jaina granthamAlA' kA saMcAlana ho rahA hai| prastuta grantha isI mAlAkA paJcama puSpa hai / zrIbrahmacArIjI aba isa saMsAra meM nahIM haiM / ve pauSa paurNimA dinAMka 16-19-1957 ke dina sallekhanAmaraNase zAntipUrvaka svargastha hue / unakI AtmAko cirazAntisukhakA lAbha ho / nonononononono mudraka zrI. kumudacandra phulacanda zAha, me. sanmati mudraNAlaya, 166, zukravAra peTha, solApura - 2. Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sana 1972 1998 zrI. jIvarAja jaina granthamAlAyAH paJcamo granthaH / } granthamAlAyAH saMpAdakau DaoN. AdinAtha upAdhyAyaH DaoN. hIrAlAla jainaH narendrasenAcAryaviracitaH siddhAntasArasaMgrahaH ( jIvAjIvAdisaptatattvapratipAdakaH saMskRtapadyagrantha : ) SoDazapura nivAsinA' nyAyatIrtha ', ' AgamabhaktiparAyaNa' padabhUSitena phaDakuleityupAdvAdhAriNA jinadAsazAstriNA pAThAntaraiH saMyojya hindIbhASAntareNa saha saMpAditaH / dvitIyA AvRttiH mUlya jIvarAja jaina graMthamAlA solApUra rupaye. 20/ vIranirvANasaMvat 2498 vikramasaMvat 2028 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMpAdakIya siddhAntasArasaMgrahakA prastuta saMskaraNa dvitIya bAra prakAzita kiyA jA rahA hai| viSayakI dRSTise yaha graMtha tattvArthAdhigamasUtra va gommaTasArAdi siddhAnta graMthoMkI paramparAkA hai| isameM samyagdarzana Adi ratnatraya tathA jIvAdi sAta tattvoMkA svarUpa vidhivat sarala rItise samajhAyA gayA hai jisakI rUparekhA viSayaparicayase jAnI jA sakatI hai| saMskRta padyAtmaka isa graMthake racayitA AcArya narendrasena haiM jinakA pratiSThAdIpaka nAmaka eka aura graMtha pAyA jAtA hai tathA jinakA kAla vikrama saMvatkI bArahavIM zatIkA madhyabhAga siddha hotA hai| prastuta graMthakA saMskaraNa paM. jinadAsa pArzvanAtha phaDakule zAstrI dvArA taiyAra kiyA gayA hai| unhoMne mUla pATha do prAcIna hastalikhita pratiyoM parase kiyA hai, usakA hindI anuvAda bhI kiyA hai, prastAvanAmeM viSayaparicaya, graMthake kartRttva va racanAkAlAdikA vivecana kiyA hai, tathA anukramaNikAdi bhI taiyAra kI hai jisake liye hama unake anugRhIta haiN| __ isa graMthakA saMskaraNa aura prakAzana karAnemeM saMskRti saMrakSaka saMghake saMsthApaka brahmacArI jIvarAja bhAIkI vizeSa ruci thii| kintu hameM atyanta duHkha hai ki graMthakA mudraNakArya pUrNa honese pUrva hI unakA svargavAsa ho gyaa| hameM AzA hai ki aba bhI isa graMthake prakAzanase svargIya AtmAko saMtoSa lAbha hogaa| isa graMthamAlA kA jo yaha saMzodhana-prakAzana kArya vidhivat cala rahA hai usameM saMghakI TrasTa kameTI tathA prabandha samitike samasta sadasyoMkA hArdika sahayoga hI pradhAnataH kAraNIbhUta hai| isake liye hama una saba ke kRtajJa hai / hameM vizvAsa hai ki isa graMthake svAdhyAyase pAThakoMko jaina siddhAntakI samasta vyavasthA samajhane meM sulabhatA hogii| saMtoSabhavana, zo lA pUra graMthamAlAke sampAdakaAdinAtha neminAtha upAdhye hIrAlAla jaina Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAMtasArasaMgrahaH sva. brahmacArI jIvarAja gautamacaMdrajI dozI saMsthApaka, jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, zolApura. Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 1. granthakA nAma prastuta granthake racayitA zrInarendrasenAcArya haiN| inhoMne isa granthake pahale adhyAyake cauthe zlokameM 'tatvArthasaMgrahaM vakSe' isa caraNase jIvAdika sapta tattvArthokA saMgraha kahanekI pratijJA kI hai| granthake pratyeka paricchedakI puSpikAmeM - siddhAntasArasaMgraha' nAmase isa granthakA ullekha kiyA hai| 'siddhaH antaH nizcayo sa siddhAntaH' aisI siddhAnta zabdakI nirukti hai| tadanusAra jIvAdika saptatattvoMkA nizcaya pramANa aura nayoMke dvArA karake, usakA sArasaMgraha . isa granthameM kiyA hai| isaliye isakA siddhAntasArasaMgraha' yaha sArthaka nAma hai| 2. viSayaparicaya isa granthake bAraha paricchedoMmeM kramazaH nimnollekhita viSaya haiN| pahale paricchedameM samyagdarzanakA suvizada varNana hai / " ratnatrayadharmase manuSya jIvana saphala hotA hai| tathA vaha samantabhadrAcAryake vacanake samAna prApta karanA kaThIna hai|" aisA graMthakArane likhA hai / " ratnaparIkSaka ratnakI parIkSA kara use grahaNa karate haiM / vaise dharmakI bhI parIkSA kara use grahaNa karanA cAhiye / " " kulakramase prApta hue kuSTharogako manuSya jaise auSadha sevanase naSTa karate haiM vaise kulakramase prApta hue adharmako bhI vivekI puruSa choDate hai / kuladharmako nahIM choDanese yazodharAdika rAjAoMke samAna avivekI loka durgatiko prApta hue hai|" yahAM hiMsAtmaka kuladharmakA Azraya karanese yazodhara rAjAko durgatimeM bhramaNa karanA paDA yaha dRSTAntase dikhAyA hai, jisase mithyA kuladharmakI tyAjyatA siddha hotI hai| tadanantara samyagdarzana aura usake AnuSaGagika saMvega nirvegAdika guNoMkA ullekha kara samyagdarzanase narakatiryag gati, bhavanatrikadevapada, strItva, napuMsakatva AdikI prApti nahIM hotI hai aisA dikhAyA hai| samyagdarzanake binA cAritrakI prApti nahIM hotI, samyagdRSTijana guNoMko grahaNa karate hai| sArmikoMke doSoMko grahaNa nahIM karate tathA unake Upara avarNavAda kadApi nahIM karate haiM / isa prakArase varNana kara prathama darzanArAdhanA pUrNa kI hai| dvitIya paricchedameM samyagjJAnake mati, zruta, avadhi, manaHparyaya tathA kevala aise pAMca bhedoMkA vizada vivecana hai| pahale tIna jJAna mithyAtvake udayase kujJAna hote haiM aura samyaktvase samyagjJAna hote hai / jise samyagjJAna prApta huA hai usake sadAcArako cAritra kahate haiN| cAritrakA mUla kAraNa samyagjJAna hai / AcArya narendrasenane isa adhyAyake antima zlokameM prathamAdi ATha vibhaktiyoMmeM jJAna zabdakA prayoga kara apanI racanAcAturI vyakta kI hai| www Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 2 ) tIsare pariccheda meM granthakArane sAmAyikAdi pAMca cAritroMkA ullekha kiyA hai / tadanantara pAMca pApoMse virakta honA yaha vratakA lakSaNa kahA hai| hiMsAdika pAMca pApoMse isa loka aura paraloka meM duHkhakI prApti hotI hai / deva, atithi, mantrasAdhana tathA yajJAdikake liye jo prANihiMsA kI jAtI hai vaha ahiMsA nahIM hiMsA hI hai| hiMsA karanevAle jIva bAlamRtyu se hI marate haiM / ekendriyAvasthA se paJcendriyAvasthAtaka jitane kSudrajanma aura maraNa haiM ve saba hiMstra prANiyoMko hI prApta hote haiM / " yajJameM jo hiMsA hotI hai vaha maMtrase pavitra honese pApakA kAraNa nahIM hai " aise yAjJika vicArakA khaNDana karate hue granthakArane usako eka choTese vAkyameM uttara diyA hai arthAt " yadi tAM pravartayenmantraH pApAtmA ca kathaM na hi / arthAt yadi vaha mantra hiMsAkA pravartana karanevAlA hai to vaha bhI pApamantra hI hai / isake anantara asatya, corI Adi pApoMkA varNana kara satyAdi vratoMkI jainAgamase aviruddha AtmahitakAritA dikhalAI hai / 33 karmana karmakA saMgraha AtmA pratisamaya karatA hai, paraMtu vaha kisIne nahIM diyA hai, ataH yaha corI hai, isa zaMkAkA uttara AcAryane yaha diyA hai " karmanokarmake grahaNameM dAnAdAnAdi vyavahAra nahIM hotA ataH isameM corIkA prasaMga nahIM / antarAya karmakA kSayopazama honese unakA grahaNa svayaM hI hotA rahatA hai I " zUnyagRha, nagara, grAmAdikameM praveza karane parabhI sAdhuoMke manameM pramattayoga na hone se unheM corIkA doSa nahIM lagatA / brahmacarya vratakA rakSaNa karaneke hetuse sAdhugaNa rasayukta puSTikAraka, kAmotpatti karanevAlA AhAra grahaNa nahIM karate / dhanadhAnyAdikoM meM sAdhuoMko mamatvabuddhi na hone para bhI unake mana meM 'jJAnadarzanAdika mere haiM' aisA saMkalpa utpanna hotA hai ataH unheM parigrahadoSa kyoM nahIM hotA isa zaMkAkA uttara AcAryane yaha diyA hai 'jJAnadarzanAdika bhAva AtmAke svabhAva tathA satyasukhake hetu honese tyAjya nahIM haiM / ataH unakI parigraha saMjJA nahIM hai / kintu karmodayavaza AtmAmeM jo rAgadveSa tathA parapadArthoMmeM mamatvabhAva utpanna hote haiM ve parigraharUpa honese tyAjya haiM / isa prakAra sAdhugaNa pAMca pApoMke tyAgI hone se mahAvratI | hiMsAdika pAMca pApoMkA tyAga kara jo sAdhu cAritra pAlate haiM unako AtmAkA zuddhasvarUpa prApta hotA hai / caturtha pariccheda meM mAyA, mithyAtva aura nidAna ina tIna zalyoMkA tyAga karanese ahiMsAdi bhAvoMko aNuvratapanA tathA mahAvratapanA prApta hotA hai yaha batalAyA gayA hai / mithyAtvazalyake varNana meM kahA gayA hai ki jIvAdi padArthoMko sarvadA aura sarvathA nitya evaM anitya, guNoM se sarvathA bhinna vA abhinna Adi mAnyatA pramANa siddha nahIM hone se zraddhA meM viparItatA lAtI hai / tathA AtmAdika padArthoM meM jo karmabandha, saMsAra - bhramaNAdika dikhate haiM ve siddha nahIM hote aura vratoMkA pAlana, doSatyAga, guNakI prApti, AtmAkI kathaMcinnityAnityatA jIvatattva nahIM mAnane se siddha nahIM hoMge / isaliye mithyAtva zalyakA tyAga karanA cAhiye / Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isI mithyAtva zalyake prakaraNameM granthakArane bauddhoMkA kSaNikavAda, cArvAkakA jaDavAda, sAMkhyakA prakRtivAda va akartRtva, mImAMsakakA asarvajJatvavAda, vedoMkA apauruSeyatvavAda, naiyAyika vaizeSikakA IzvarasRSTikartRtva tathA zvetAmbaroMkA kavalAhAra va strImukti ina mAnyatAoMkA khaNDana kiyA hai| tadanantara mAyAzalya aura nidAnazalyake bheda dekara prazasta nidAna-anya bhavameM jinadharmakI prAptike liye yogya deza, kAla, kSetra, bhava tathA bhAva aura aizvaryakI cAha karanA yogya hai aisA dikhAyA hai| isa prakAra tIna nidAnoMkA varNana tyaktavyakI dRSTise isa paricchedameM kiyA hai| jo munirAja guruvacanarUpI saMDasIse ye tIna zalya apane hRdayase nikAlakara pheka dete haiM unakA cAritra nirmala hotA hai tathA ve svargavaibhavako bhogakara mokSako prApta karate haiM / pAMcaveM paricchedameM jIvakA jJAnopayoga tathA darzanopayoga lakSaNa batAkara nayoMkI apekSAse mUrtikatva, amUrtikatva, kartRtva, akartRtva, abhoktRtva, bhoktRtva, vyApakatva, dehapramANatva Adika bhAvoMkA vivecana AcAryane kiyA hai| tathA jo AtmAko sarvathA amUrtika, sarvathA zuddha, sarvathA vyApaka, sarvathA akartA Adi svarUpa mAnate haiM unakA khaNDana kiyA hai| pAMca prakArake saMsAra parivartanake anantara saMsArI jIvake trasa sthAvarAdi bhedoMkA khulAsA granthakArane kiyA hai / vigrahagatimeM jIvakA svarUpa dikhAkara cAra gatioMmeM caurAsI lAkha yoniyoMmeM jIvake paribhramaNakA varNana kiyA hai| prasasthAvara jIvoMke Aya, gaNasthAna, tathA mArgaNAoMkA varNana kara paJcamAdhyAyakI samApti kI haiN| chaThaThe paricchedameM adholokasthita saptanarakomeM nArakiyoMke dehoMkI UMcAI, utkRSTa jaghanya Ayu tathA lezyAoMkA varNana kiyA hai / sAtave paricchedameM madhyalokakA varNana hai / isa lokameM asaMkhyAta dvIpa tathA sAgara eka dusareko veSTita karate hue sthita haiN| ThIka madhyameM jambUdvIpa hai| use lavaNasAgarane gherA hai| usako dhAtakI khaNDane, use kAloda samudrane, kAlodako puSkaradvIpane-usako puSkaravara-samudrane isa prakAra gherakara dvIpasamudra madhyalokameM sthita haiN| sarva dvIpasamudroMke bIcameM jambUdvIpa eka lAkha yojana vistArakA golathAlI ke samAna hai| isameM himavadAdika chaha parvata, aura bharatAdika sapta kSetra haiN| bharatakSetra meruparvatake dakSiNameM hai| vaha vijayArdhaparvata aura gaMgA-siMdhu do nadiyoMse vibhakta honese SaTkhaNDa huA hai| jise pAMca mlecchakhaNDa tathA eka AryakhaNDa kahate haiM / AryakhaNDa bharatakSetrake bIcameM hai| isa jaMbUdvIpameM bharata, videha aura airAvata ye tIna kSetra karmabhUmi haiN| tathA haimavata, hari, ramyaka, hairaNyavata, devakuru aura uttarakuru aisI chaha zAzvata bhogabhUmiyAM haiN| Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ videhake sItA tathA sItodA nadI, vakSAraparvata tathA vibhaMgA nadiyoMse battIsa vibhAva hue haiN| unheM deza kahate haiN| vaha pratyeka deza pAMca mlecchakhaNDa tathA eka AryakhaNDa aise chahoM vibhAgoMse yukta hai / bharatakhaNDake samAna eka vijayA aura do nadiyoMse ina battIsa dezoMmeM chaha chaha vibhAga hue haiN| DhAI dvIpoMmeM pAMca merusaMbaMdhI pAMca bharata, pAMca videha aura pAMca airAvata aisI paMdraha karmabhUmiyAM haiN| videhakSetrake AryakhaNDoMmeM sadA mokSamArga cAlU hai / paraMtu pAMca bharata tathA pAMca airAvatoMmeM avasarpiNIke caturtha kAlameM tathA utsarpiNIke tIsare kAlameM mokSamArgakI pravRtti hotI hai| anya kAlameM bhogabhUmikA svarUpa ina kSetroMko prApta hotA hai / graMthakArane ina DhAI dvIpoMmeM nadI, parvata, draha, manuSya, unakI Ayu, ityAdika aneka viSayoMkA khUba vistArase varNana kiyA hai| AThave paricchedameM bhavanavAsI, vyantara, jyotiSka tathA svargIyadevoMke indrAdi dazabheda, inake jaghanyAdi Ayurbheda, lezyA dehotsedhaAdi kA varNana hai| jyotiSka devoMke bhramaNase yahAM DhAI dvIpoMmeM divasa, rAtri, ghaTikA, mAsa, varSAdi vibhAgarUpa vyavahAra kAlakA pravartana ho rahA hai| isI prakaraNameM sUrya candrake graha, nakSatra, tArakAdi parivArakA bhI varNana granthakArane kiyA hai| brahmalokAntavAsI arthAt laukAntika deva, saudharma svargakA indra, usakI paTTamahiSIzacI, saudharmendrako lokapAla soma, kubera, yama, varuNa tathA izAna, dakSiNendra ye saba svargase cyuta hokara manuSyabhava dhAraNa kara usI bhavameM karmakSayase mukta hote haiN| muktajIvoMko jarAmaraNajita avyAbAdha aisA anantasukha sadaiva prApta hotA hai / deva tathA nArakiyoMke cAra, pazuoMko pAMca, tathA manuSyoMko caudaha guNasthAna haiN| isa prakAra varNana kara isa adhyAyakI samApti AcAryane kI hai| nauve paricchedameM ajIva Asrava tathA bandhatatvakA varNana kiyA gayA hai| pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAladravyoMko jIvana guNarahita hone meM ajIva kahate haiN| kAladravya eka pradezI hI hai aura anyadravya bahupradezI haiN| bahupradezI dravyoMko tathA pudgalANuoMko 'astikAya' kahate haiN| eka pudgalANu anya pudgalANuse tathA skandhase jaba mila jAtA hai taba vaha bahupradezI hotA hai / usa samaya usako kAya kahate haiN| jala, vAyu, pRthvI, agni ye cAra svatantra dravya nahIM haiN| ye pudgalakI hI avasthAvizeSa haiN| mana bhI svatantra dravya nahIM, bhAvamana jo ki jJAnasvarUpa honese jIvameM antarbhUta hai aura dravyamana aSTadala kamalAkAra pudgalAvasthA-vizeSarUpa honese pudgalameM antarbhUta hai| vAyu, mana tathA jalAdikoMmeM pudgalapanAkI siddhi yuktise AcAryane dikhAyI hai| zabda AkAza guNa hai aisA anyavAdI kahate haiM paraMtu zabdabhI pudgala hai kyoM ki, zabdameM sthUla sUkSmatAdi dharmoMke sAtha abhighAtAdi dharma haiN| jo ki pudgalake sivAya anyatra upalabdha nahIM hote hai| AkAzake samAna yadi zabda amUrtika hotA to vaha zravaNayogya nahIM hotaa| usameM bhASAtmakatA nahIM A sktii| dizAkAbhI AkAzameM antarbhAva hotA haiM kyoMki AkAzake pradezoMmeMhI candra sUryAdike udayAdise pUrva pazcimAdi vyavahAra hote haiM / ataH jainAgamameM chahahI dravya kahe haiN| Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (5) pudgalAdi dravyoMko loka kahate haiM unako Azraya denevAle AkAzako lokAkAza kahate haiM / tathA jahAM ye dravya nahIM haiM kevala AkAzahI hai use alokAkAza kahate haiM / aise AkAzadravyake do bheda haiM / dharmAdi dravyoMke gatihetutvAdika lakSaNa kahakara unake upakAroMkA varNana kara saMsArI jIvako pahacAnaneke hetu jo prANApAna haiM ve vAyu arthAt pudgaladravyake avasthAvizeSa haiM yaha batalAyA gayA hai / tadanantara AsravatattvakA varNana kiyA gayA hai / AtmAmeM karmake Agamanako Asravatattva kahate haiM / vaha mana, vacana tathA kAyake spaMdana se hotA / isa spandanako yoga kahate haiM / aura usase prANihiMsanAdi azubha kArya tathA devapUjanAdi zubha kArya hone se unako kramase azubhayoga tathA zubhayoga kahate haiM / Asravake indriya, kaSAya, avirati tathA kriyAoMse pAMca, solaha, bArA aura paccIsa aise kramase bheda hote haiM / kaSAyarahita jIvake Asravako IryApatha aura kaSAyasahita jIvake AsravoMko sAMparAyika kahate haiM / jJAnAvaraNAdika karmAsravoMke vizeSa kAraNoMkA varNana karaneke anaMtara bandhatattvakA aura saMvaratattvakA saMkSepase varNana kara nauvA adhyAya samApta kiyA hai / dazave adhyAyameM savipAkA aura avipAkA nirjarAkA varNana hai / saMsArI prANI ke Atmapradeza ke sAtha baMdhe hue karmake niSeka pratisamaya udayameM Akara apanA phala dekara khira jAte haiM / usako kAlakRta nirjarA athavA savipAkA nirjarA kahate haiM / yaha nirjarA caturgatike prANiyoMko hotI hai / usa samaya rAgadveSa utpanna honese naye karma baMdhate haiM / dUsarI avipAkA nirjarA vItarAga muniyoMke karmakA udayakAla prApta honeke pUrvahI tapazcaraNase hotI hai / isa nirjarAke samaya AtmA rAgI, dveSI, mohI nahIM hotA / tapazcaraNako upakrama kahate haiM / isake prabhAva se honevAlI nirjarAko aupakramikI nirjarA kahate haiM / isake anantara tapakI nirukti aura usake hetu dikhAkara vRttiparisaMkhyAnAdi bAhya tapoMkA varNana AcAryane kiyA / tadanantara abhyantara tapoMmeMse pahale prAyazcitta tapakA atIva vistAra se 150 zlokoMmeM varNana kiyA hai / yaha prAyazcitta tapa muni, AryikA zrAvaka tathA zrAvikA doSAnusAra AcArya ke pAsa jAkara apanA doSa kaha kara dhAraNa karate haiM / kAla, kSetra AdikI apekSAse tathA tIvra mandAdi pariNAmoMkI apekSAse prAyazcitta aneka prakArase nyUnAdhika dhAraNa karanA paDatA hai / jo doSa munise huA vahI doSa kSullaka ailakase honeparabhI prAyazcitta samAna nahIM hotA / doSa lagane se cAritra naSTa hotA hai| usake nAzase karmanAza nahIM hotA / karmake sadbhAvase mukti prApta nahI hotI / ataeva doSa nAzArtha munivara prAyazcitta tapa karate haiM / koI doSa kAyotsarga se naSTa hote haiM / jinavandanAko jAte samaya IryApathazuddhi meM yadi asAvadhAnatA hogI to kAyotsarga se vaha Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ doSa naSTa hotA hai| malotsarga karanepara kAyotsargase zuddhi hotI hai| eka kAyotsargameM nau paMcanamaskAra hote haiN| kaunasA doSa kitane kAyotsargoMse naSTa hotA hai isa viSayakA vivecana kAyotsargake prakaraNa meM hai| kucha doSa pratikramaNase naSTa hote haiM jaise jUM, khaTamala Adika jantuoMko muni pakaDe to pratikramaNase unakI zuddhi hotI haiN| uSNakAlameM doSakA prAyazcitta jaghanya hotA hai| varSAkAlameM madhyama tathA zItakAlameM utkRSTa hotA hai| isa prAyazcittatapake AlocanA, pratikramaNa, tadubhaya, viveka, vyutsarga, tapa, cheda, parihAra, upasthApanA, pAraMcika aise daza bheda haiN| inakA AcAryane khulAsA isa vibhAgameM kiyA hai| isa prakAra dasave adhyAyameM nirjarA aura prAyazcittakA varNana AcAryane kiyA hai| gyArahave adhyAyameM AcAryane ArtadhyAna, raudradhyAna, dharmajJAna aura zukladhyAnakA varNana kara zukladhyAnase saba karmoMkA nAza honese mokSaprApti honekA pratipAdana kiyA hai| isa adhyAyake prArambhameM vinayatapakA varNana karate hue AcAryane usake cAra bhedoMkA nirUpaNa kiyA hai| tadanaMtara vaiyAvRttyatapake kathanameM AcArya, upAdhyAya, sAdhu Adi dazavidha muniyoMkA varNana kiyA hai| unakI sevAzuzrUSA karanA mahApuNya prAptikA kAraNa hai| svAdhyAyase vratoMkA niraticAra pAlana hotA hai| svAdhyAyameM mana, netra, Adika indriyoMke laganese saMyamakI prApti hotI hai| svAdhyAyase dharma aura zukladhyAnakI prApti hotI hai jisase karmakA kSaya hokara mokSa prApta hotA hai / svAdhyAyake anantara dhyAnakA lakSaNa likhakara Artaraudra dhyAnake bhedoMkA varNana kiyA hai| ye dhyAna saMsArabhramaNake kAraNa haiN| isaliye inako aprazasta kahate haiN| dharmadhyAna tathA zukladhyAna prazasta haiN| inase jIvako svarga tathA mokSakI prApti hotI hai| ArtadhyAna mithyAtvaguNasthAnase lekara pramattaguNasthAnataka hotA hai| tathA raudradhyAna mithyAtvase lekara saMyatAsaMyatAntapAMcave guNasthAnataka hotA hai| dharmadhyAnake cAra bhedoMmeMse pahalA bheda AjJAvicaya hai| upadezake abhAvase, jIvAdi tattvoMke sUkSmasvarUpakA jJAna apanI sthUlabuddhIse nahIM hotA ataH sarvajJakI AjJAko pramANa mAnakara tattvoMke arthakA nizcaya karanA AjJAvicaya kahalAtA hai| apAyavicaya- jo mithyAdRSTi jIva sarvajJakI AjJA na mAnakara ratnatraya mArgase haTa gaye haiM-cyuta hue haiM unako kisa prakAra ratnatrayamArgameM lagAnA cAhiye isa prakArake cintanako apAyavicaya dharmadhyAna kahate haiN| vipAkavicayajJAnAvaraNAdika karmoMkA dravya, kSetra, kAla tathA bhAvAdikAraNoMse vipAka hotA hai tathA unakA nAnAvidha phala milatA hai aisA bAra bAra cintana karanA vipAkavicaya hai| lokasaMsthAna vicayalokakI AkRtikA bAra bAra vicAra karaneko saMsthAnavicaya kahate haiN| ye cAra prakArake dharmadhyAna avirata samyagdRSTise lekara apramattasaMyata nAmaka sAtaveM guNasthAnataka hote haiN| ye cAra dharmadhyAna yogiyoMko anantAnanta sukhakI prAptike kAraNa haiN| . Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zukladhyAnake pRthaktvavitarka savicAra, ekatvavitarka avicAra, sUkSmakriyAsaMpAti, tathA samucchinnakriya aise cAra bheda haiM, pahile do bheda zrutakevalIko hote haiN| uttara do bheda sayogakevalIko tathA ayogakevalIko hote haiN| zukladhyAnake ina cAra bhedoMkA graMthakArane vistArase varNana kiyA hai| ina cAra dhyAnoMse yathAkhyAta cAritrakI prApti hotI hai| yaha cAritra sAkSAnmokSakA kAraNa hai| jJAnAvaraNAdi ATha karmokA nAza honese mokSakI prApti hotI hai| jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya ye cAra karma ghAtikarma haiN| inase jJAna, darzana, samyaktva tathA zaktikA ghAta honese inheM ghAtikarma kahate haiN| bandhake kAraNabhUta mithyAtvAdikoMkA nAza honese tathA saMpUrNatayA karmanirjarA honese mokSa hotA hai| usa samaya zarIroMkA abhAva hokara anantasaukhyAdika-bhAvayukta AtmA bana jAtA hai| isa avasthAkA kabhIbhI nAza nahIM hotaa| isa adhyAyake antameM samantabhadrAcArya ke vacanoMkI prazaMsA kI hai| AcAryake vacana bhavyoMko bhrAntirahita karate haiN| unake vacana sunanevAloMko do-tIna bhavoMse muktiprApti hotI hai| tathA jo mana, vacana, kAyase bhakti karatA hai use icchitasiddhi zIghra hotI hai / bArahave paricchedameM prathamataH paMcaparameSThiyoMkA svarUpa likhA hai| tadanantara saMkSepase anuprekSAoMkA svarUpa likhA hai| tadanantara granthakArane paMDita-paMDitAdi pAMca maraNoMkA unake bhedaprabhedoMke sAtha vizadatayA varNana kiyA hai| paMDitapaMDitamaraNa- kSAyikajJAnAdi navakevalalabdhiyoMke dhAraka kevalI isa maraNase karmamukta hote haiN| paNDitamaraNa- mahAvrata, samiti, guptiyoMke pAlakamuniyoMko yaha prApta hotA hai| ratnatrayapariNatabuddhiko paNDA kahate haiN| muniyoMmeM ratnatrayapariNatabuddhi honese unako paNDita kahanA yogyahI hai| bAlapaNDitamaraNa- saMyatAsaMyatake maraNako bAlapaNDita maraNa kahate haiN| bAlamaraNa- samyagdarzana tathA samyagjJAna ye do guNa jinameM haiM kintu jo sarvathA cAritrarahita haiM, unako bAla kahate haiN| unake maraNako bAlamaraNa kahanA cAhiye / bAlabAlamaraNa- mithyAdRSTiyoMke maraNako bAlabAlamaraNa kahate haiN| AvIcimaraNAdi aura bhI bheda haiN| saba milakara satraha prakArake maraNa haiN| ____ saMnyAsamaraNake viSayameM AcArya narendrasena aisA kahate haiM-AyuSyakA kSaya honese prANI maratA hI hai| usa samaya vaha adhIra ho yA dhairyavAna ho maraNase apaneko nahIM bacA sktaa| isaliye dhairya dhAraNa kara prANatyAga karanese usake saMsAraduHkhakA nAza hotA hai| saMnyAsa maraNake samaya jo kriyAkANDa kiyA jAtA hai usake cAlIsa adhikAra haiN| unakA varNana ativistArase zivakoTyAcAryane mUlArAdhanAmeM kiyA hai| paraMtu unake kevala yahAM AcArya narendrasenajIne nAma diye haiN| unake AdhArase ArAdhanA kI jAnI cAhiye anyathA prANI mithyAtvArAdhanAse hIna ho jaavegaa| jaba saMyamako naSTa karanevAlA asAdhya mahAvyAdhi utpanna hotA hai, atizaya bhayaMkara durbhikSa utpanna hotA hai, athavA niHpratIkAra upasarga hotA hai taba vaha sAdhu sallekhanAke yogya Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (8) hotA hai| maraNabhaya choDakara, manako zAntimeM rakhakara kAndI, kilbiSI Adika pAMca azubha bhAvanAoMko choDakara samyagdarzana, jJAna, cAritra, tapa aura vIryAdikoMkI bhAvanA karanI cAhiye jisase vaha sAdhu zubhagatiko prApta hotA hai| isa prakAra varNana kara granthakArane antameM sajjanadurjanakA varNana kara grantharacanAke viSayameM apanI laghutA pragaTa kI hai| 3. granthakArako AcAryaparaMparA, kAla va rcnaa| granthakArane isa granthake anta meM jo prazastipadya diye haiM unake prAraMbhake do zlokoMmeM lADabAgaDa saMghakI utpattikA unhoMne isa prakAra ullekha kiyA hai| zrIvardhamAna jinezvarake indrabhUtyAdi gyAraha gaNadharoMmeMse medArya nAmake dasave gaNadhara the / ve jisa dezameM the vahAM kI bhUmi unake prabhAvase svargatulya huI thI tathA vahAM ke loga hAra keyUrAdi bhUSaNoMse samRddhabhUSita honese ve jhATa ( lATa ) hue aura unase bAgaDoMkI utpatti huI jisase yaha saMgha lADabAgaDa ( ? ) nAmase prasiddha huaa| ___ lADabAgaDa saMghakI utpattike viSayameM 'dharmaratnAkara' zrAvakAcArake racayitA zrIjayasenAcAryakAbhI yahI abhiprAya hai| zrIjayasenAcAryane dharmaratnAkarake antameM jo prazasti likhI hai usake bhajanvAdIndramAnaM ' 'yatrAspadaM vidadhatI' -- utpattistapasAM' ye tIna zloka narendrasenAcAryakI prazastimeM bhI pAye jAte haiM / dharmaratnAkarakI prazastimeM dharmasena, zAntiSeNa, gopasena aura bhAvasena, aise AcAryoM ke kramase nAma diye haiN| jayasenAcArya bhAvasenAcAryake ziSya the| jayasenAcAryane apane pUrvavartI AcAryoMkA ullekha karake dharmaratnAkarakI prazasti-samApti kI hai| isa prazastike Age narendrasenAcAryane apane pUrvavartI brahmasena, vIrasena tathA guNasena ina tIna aura AcAryoMkA ullekha kiyA hai| prastuta granthakartA narendrasena gaNasena AcAryake ziSya hae haiN| kiyA hai| atipakatA guNasena AcAryake narendrasenake samAna guNasena, udayasena aura jayasena aise anya tIna ziSya the| prathama guNasenake paTTapara ye dvitIya guNasena ArUDha hokara AcAryapada bhUSita karane lage / isa prakAra narendrasenAcAryakI prazasti hai| zrIjayasenaviracita dharmaratnAkarakA samaya / jinhoMne dharmaratnAkarakI racanA kI ve jayasenAcArya narendrasenAcAryake pUrvavartI haiN| unhoMne apanA grantha ' sabalIkarahATaka' nAmaka grAmameM vi. saM. 1055 meM racakara pUrNa kiyA hai| isakA khulAsA Ageke zlokameM unhoMne kiyA hai / bANendriyavyomasomamite saMvatsare zubhe / grantho'yaM siddhatAM yAtaH sabalIkarahATake / / Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isameM bANa aura indriyazabda pAMca aMkake vAcaka haiM, byomazabda zUnyakA tathA somazabda eka aNkkaa| ata: dharmaratnAkara grantha vi. saM. 1055 meM racA hai aisA siddha hotA hai| isake pazcAt ukta tIna AcAryoM arthAt brahmasena, vIrasena aura guNasenakA kAla yadi hama 100 varSabhI mAnale to narendrasenAcAryakA kAla lagabhaga vi. saM. 1150 siddha hotA hai| siddhAMtasArake antaHparIkSaNasebhI usakI racanAkA yahI kAla siddha hotA hai / isa granthameM * zabdakI nityatA, vedakI apauruSeyatA, kevalikavalAhAra, strImuktI, IzvarakA sRSTikartRtva AdivipayoMke khaNDanameM prabhAcandrAcArya tathA anantavIryAcAryadvArA dI huI yuktiyoMkA Azraya liyA gayA hai / usake kucha udAharaNa-- 1) devairdIptaguNairvicArya vividhavatsaDyAtateH saMgrahAt / ( anantavIryAcArya ) 1) devairdIptaguNaidRSTamiSTamatrAbhinandatu ( narendrasenAcArya ) 2) na cAdhyakSamazeSajJaviSayaM, tasya rUpAdiniyatagocaracAritvAta / sambaddhavartamAnaviSayatvAcca / na cAzeSavedI saMbaddho vartamAnazca / na ca sarvajJasadbhAvAvinAbhAvikAryaliGga vA saMpazyAmaH / tajjJapteH pUrva tatsvabhAvasya tatkAryasya vA tatsvabhAvAvinAbhAvino nishcetumshkytvaat| nApyAgamAttatsadbhAvaH sa hi nityo'nityo vA tatsadbhAvaM bhAvayet / na tAvannityaH tasya arthavAda rUpasya karmavizeSa saMstavanaparatvena puruSavizeSAvabodhakatvAyogAt / anAderAgamasyAdimatpuruSavAcakatvAghaTanAcca / nApyanitya AgamaH sarvajJaM sAdhayet / tasyApi tatpraNItasya tannizcayamantareNa prAmANyAnizcayAditaretarAzrayatvAcca / prameyaratnamAlA a. 3 rA pRSTha 33 2) vadantyanye na sarvajJo vItarAgo'sti kazcana / pramANapaJcakAbhAvAdabhAvena vibhAvitaH / / tathA hyadhyakSataH siddhiH sarvajJe nopajAyate / rUpAdiniyatAnekaviSayatvena tasya ca // sambaddhavartamAnatvaparatvAnnAsya sAdhakam / tatpratyakSamasaMbaddhavartamAnatvataH sadA // naivAnumAnataH siddhiH sarvavidviSayA kvacit / yalliGgAlliGgini jJAnamanumAnaM prajAyate / / svabhAvakAryarUpaM vA na talliGga vilokyate / tatastasya kutaH siddhiranumAnupapattitA / / AgamAdapi no siddhirjAyate srvvedinH| sa ca nityo hyanityo vA tatsvabhAve vibhaavyet|| nAnityo'nAdirUpatvAdarthavAdaprarUpaNAt / AdimatpuruSeNAsya vAcakatvavirodhataH / / taduktAnuktabhedAbhyAmanityo nAsya sAdhakaH / anyonyAzrayatastasya praamaannyaabhaavtsttH|| -- siddhAntasArasaMgraha a. 4 pRSTha 81-82 hamane yahAM eka viSayameMhI narendrasenAcArya ke padyoMmeM anantavIryAcAryake uparyukta gadyAMzakA anukaraNa dikhAyA hai| isI taraha vedakI apauruSeyatA Adika viSayoMke vikalpoMke khaNDanamaNDanameMbhI anantavIryAcAryakA anukaraNa spaSTa dikhAI detA hai / ataH anantavIryAcAryake uttaravartI ye narendrasenAcArya hue haiM aisA nizcaya ayukta nahIM hai| zrIprabhAcandrAcArya bhojarAjAke rAjyameM arthAt dhArAnagarImeM rahate the| unhoMne bhojarAjAke samayameM parIkSAmukha nAmaka granthakI 'prameyakamalamArtaNDa ' nAmaka TIkA racI hai| bhojanRpakA samaya itihAsajJoMne vi. saM. 1070 se 1110 paryanta mAnA hai / ataH prameyakamala Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 10 ) mArtaNDakI racanA 1070 se 1110 ke bIcameM huI hogI / tathA anantavIryAcAryane prameyakamalamArtaNDakA samIcInarItIse adhyayana kara tadanantara prameyaratnamAlA banAI hai| ataH prameyaratnamAlAkAra unake uttaravartI tathA siddhAntasArasaGagrahakartAse pUrvavartI siddha hote haiM / narendrasenAcAryakA pratiSThAdIpaka / narendrasenAcAryane ' siddhAntasArasaGgraha ' tathA ' pratiSThAdIpaka ' aise do grantha race haiM / pratiSThAdIpakake anta meM ' iti zrIpaNDitAcAryazrI narendrasenAcAryaviracitaH pratiSThAdIpakaH samAptaH aisA ullekha hai / tathA- sarvagranthAnusAreNa saMkSepAdracitaM mayA / pratiSThAdIpakaM zAstraM zodhayantu vicakSaNAH // granthArambha meM maMgala zloka isa prakAra hai- vizvavizvambharAbhAradhAridharmadhurandharaH / deyAdvo maGgalaM devo divyaM zrImunisuvrataH // namaskRtya jinAdhIzaM pratiSThAsAradIpakam / vakSye buddhayanusAreNa pUrvasUrimatAnugam // isa pratiSThAsAradIpaka meM jinamUrti, jinamaMdira AdikoMke nirmANa meM tithi, nakSatra, yoga AdikakA vicAra karanA cAhiye aisA kahakara kisa tithyAdikoMmeM inakI racanA karane se racayitAkA zubhAzubha hotA hai ityAdi varNana kiyA hai / yaha grantha sADetInasau zlokoMkA hai / isa granthake anta meM prazasti nahIM hai / isa grantha meM sthApya, sthApaka aura sthApanA aise tIna viSayoMkA varNana haiM / paJcaparameSThI tathA unake paJcakalyANa aura jo jo puNyake hetubhUta haiM ve sthApya haiM / yajamAna indra sthApaka haiN| maMtroMse jo vidhi kI jAtI hai use sthApanA kahate haiM / tIrthaMkaroMke paJcakalyANa jahAM hue haiM aise sthAna tathA anya pavitrasthAna, nadItaTa, parvata, grAma, nagarAdikoMke suMdarasthAnameM jinamaMdira nirmANa karane cAhiye / AraMbhase hiMsA hotI hai, hiMsAse pApa lagatA hai, tobhI jinamaMdira bAndhane meM kiye jAnevAle AraMbha se mahApuNya prApta hotA haiM, jinadharmakI sthiti jinamaMdirake vinA nahIM rahatI / tathA jinamaMdira muktiprAsAdameM praveza karane meM sopAnake samAna sahAyaka hai / ataH jinamaMdira kI racanA karanI cAhiye aisA hetu AcAryane pradarzita kiyA hai / ve aisA kahate haiM yadyapyArambhato hiMsA hiMsAyAH pApasambhavaH / tathApyatra kRtArambho mahatpuNyaM samaznute / / nirAlambanadharmasya sthitiryasmAttataH satAm / muktiprAsAdasopAnamAptairukto jinAlayaH // isa pratiSThA granthakI racanA dekhanese AcArya jyotiHzAstra meM niSNAta the aisA siddha hotA hai / astu / prastuta siddhAntasArasaMgrahakI presakApI, anuvAda, saMzodhana Adi do pratiyoMse kiyA hai / eka prati yahAM gurukula ke pustakAlaya meM thI / tathA dusarI Amera bhANDArameM thI / dono pratiyA~ prAyaH zuddha haiM / yadi anuvAdameM jahAM kahIM pramAdavaza doSa laga gayA ho use sudhAra lenekI va sUcanA denekI maiM vidvAn pAThakoMse prArthanA karatA hUM / Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntasArasaMgrahakA viSayAnukrama pRSThasaMkhyA prathamapariccheda 1-2 maGgalastuti grantharacanA-pratijJA 2 ratnatraya se jIvitasAphalya 3 samantabhadrAcArya ke vacanoMkI durlabhatA 3 3 dharma se hI sukhaprApti parIkSApUrvaka dharmagrahaNa mithyAkuladharmakI yatA 4 4 samyagdarzanakA svarUpa 5 5-6 deva, Agama-gurukA lakSaNa samyagdarzanake paccIsa doSoMkA 1-16 savistara kathana 6-8 nisargajAdi samyagdarzanabhedoMkA svarUpa 8-10 kAlalabdhiyoM kA varNana samyagdarzanakI zreSThatA saMvegAdika ATha guNoM kA svarUpa samyagdRSTi doSadRSTi nahIM haiM samyagdRSTi jIva kahAM utpanna nahIM hote ? dvitIya pariccheda sAmAyikAdi caudaha aGgabAhya zrutakA varNana 10 11-12 12-13 14 15-16 17-48 samyagjJAnakA lakSaNa sannikarSa pramANakA khaNDana samyagjJAnake bheda matijJAnakA savistara varNana buddhiRddhirUpamatijJAnakA varNana bAraha aMga aura caudaha pUrvokI padasaMkhyA aura unake viSayoMkA varNana 25-33 padabhedoM kA varNana 33 17 17- 19 19 20-23 23-25 34-36 zrutajJAnake paryAya, paryAyasamAsAdika avadhijJAnakA vivaraNa dezAvadhijJAnake bheda aura svAmI avadhijJAnake tIna bhedoMkA kathana mana:paryayajJAnake bheda aura unake svarUpakA kathana vIsabhedoM kA varNana 36-39 39-40 40-42 42 kevalajJAnake svarUpakA varNana matyAdika jJAna aura pRSThasaMkhyA kaise kujJAna hote haiM ? pratyakSa aura parokSajJAnakA varNana tathA samyagjJAnakI mahimA 42-44 44-45 46-47 47-48 tRtIya pariccheda 49-67 49 mahAvIra - jinastuti cAritrakA lakSaNa aura usake bheda 49-50 hiMsA aura hiMsA ke bheda 50-51 hiMsA se ihaparabhava meM dAruNaduHkhakI prApti- 51-52 mantrapUrvaka pazuhiMsA zAnti karanevAlI hai isa viSayakA khaMDana 53 deva, atithi aura guruke nimitta kI gayI hiMsAbhI hiMsAphalakohI detI hai 54 ahiMsAkA phala tathA usakI pAMca bhAvanAoMkA varNana 54-55 asatyavacanakA lakSaNa aura usake bheda 55-57 satyabhASaNakA zubha phala tathA usakI bhAvanAoM kA varNana 57-58 acauryavratakA lakSaNa, dhana bAhya prANa hai, corase adhika pApI koI nahIM hai 58 acauryavratakI bhAvanAoM kA varNana 59 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSThasaMkhyA karmana karmagrahaNa bhI corI hai aisI zaMkAkA uttara 59-60 nagarAdimArga tathA zrAvakagRha Adika adatta honese usameM praveza karane se muniyoMko cauryadoSa lagatA hai isa zaMkAkA uttara 60 brahmacaryavratakA lakSaNa 60 61 brahmacArI dhanyavAdakA pAtra hai strI rAtri, nadI, dRSTiviSAsarpiNI tathA vahnijvAlAke samAna hai 61-62 brahmacArIko niraMtara sukhakI prApti 62 brahmacaryakI pAMca bhAvanAoMkA varNana 63 munijana kAmonmAdaka AhAra nahIM lete haiM 63 parigrahavirati - vratakA varNana 64 jJAnAdika bhAva parigraha kyoM nahIM ? isakA uttara rAgadveSoM ke abhAvasehI vratapAlana sajjana saMpatti ApattioMmeM harSaviSAda rahita hote haiM 66 65 65 guru kaisA honA cAhiye caturthapariccheda 66-67 67-110 68 zalyake niruktipUrvaka bheda mAyAzalyakA varNana 69 mithyAtvazalyake bhedoMkA pratipAdana 70 AtmA nitya mAnane meM doSa AtmA kSaNika mAnane meM doSa AtmA nAmaka padArtha nahIM hai aisA cArvAkakA pUrvapakSa 73-74 AtmatattvakI siddhi karanevAlA jainoMkA siddhAntapakSa - uttarapakSa zarIra pUrvakarmakRta hai tathA ana hai tathApi usameM harSa viSAdAdi utpanna karanevAle nAnA svabhAva haiM 71 71-73 74-76 77 ( 2 ) pRSThasaMkhyA AtmA nitya, vyApI, akartA amUrtika hai aisA sAMkhyoMke matakA khaNDana 77 prakRti sarvajJa, jagannirmAtrI tathA sarva saMhAra kAriNI hai aisA sAMkhyakA pUrvapakSa 78 prakRtivAdakA khaNDana tathA sAMkhyamatameM ahiMsAvrata ke siddhyabhAvakA kathana 79-81 koI AtmA sarvajJa nahIM hotA aisA mImAMsakoM kA pUrvapakSa 81-83 koI AtmA sarvajJa ho sakatA hai| aisA jainoMkA siddhAntapakSa pratyabhijJAna pramANase zabda nitya, vyApI tathA varNasahita honese apauruSeya hai aisA mImAMsakoM kA pUrvapakSa 85 dant apauruSeyatAkA khaNDana 85-87 kAna dhvaniyoMse saMskRta hokara zabda grahaNa karate haiM isa viSayakA khaNDana 87 vedI pravAhanityatAkA khaNDana 87-89 Izvara sRSTikartA honese sarvajJa haiM aisA naiyAyika vaizeSikoM kA pUrvapakSa 90-91 Izvara sRSTikartA nahIM ho sakatA aisA jainoM kA siddhAntapakSa jinezvara kavalAhAra karate haiM aisA zvetAmbaroM ke kathanakA khaNDana AhAragrahaNase sukha hotA hai aise kathanakA digaMbaroMse khaNDana loga AhAra rAgabhAva se grahaNa karate haiM kevala jinezameM rAgabhAva nahIM ataH ve bhojana nahIM karate haiM / ve pUrNa vItarAga haiM kavalAhArake binA kevalIkI dehasthiti nahIM ataH vaha AhAra grahaNa karate haiM isakA uttara 83-85 91-95 95 95 96 96-97 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3) pRSThasaMkhyA pRSThasaMkhyA arihanta audArika dehavAle haiM Acelakya daza sthitikalpoMmeM isaliye kavalAhArase unakI pahalA sthitikalpa sarva vratoMkA dehasthiti hotI hai isa matakA adhiSThAna hai / strI pariSahabhagna digaMbara jaina nirAkaraNa karate haiM 97-98 pAkhaMDI loga ise dhAraNa karane meM vedanIya karmakA kevaliyoMmeM sadbhAva asamartha haiM / ityAdika varNana 106-107 honese ve AhAra lete haiM isa nidAnazalyake prazasta nidAna kathanakA khaNDana 98-99 aura aprazasta nidAna aise 107 zuddha azuddhakA smaraNa na karate bhedoMkA varNana hue hama bhojana karate haiM vaise prazasta nidAnake saMsArakevalIbhI bhojana karate haiM isa nimittaka aura mokSanimitta matakA nirAkaraNa 100 bhedoMkA varNana 107-108 kevaliyoMko kSudhA tRSAdi aprazasta nidAnake bhogahetuka gyAraha pariSada hote haiM aisA aura mAnahetuka nidAna aise Agamake 'ekAdaza jine' do bheda haiM aura ye donoMbhI isa sUtrameM kahA hai isa saMsArake kAraNa haiM 108-109 AkSepakA uttara "striyoMko avikala kAraNa honese paJcama pariccheda 111-143 mukti hotI hai jaise puruSako hotI jIvazabdakI nirukti hai" isa zvetAmbara matakA nirasana 103-104 upayogakA spaSTIkaraNa zarIrakI uSNatAse havAmeM rahane 112 jIvake amUrtikatva, mUrtikatva, vAle jantuoMkA nAza hotA hai kartRtva, akartRtvakA nayoMke dvArA paraMtu vastra grahaNase unakA nAza vivecana 113 nahIM hotA ataH AryikAyeM vastragrahaNa karatI hai| ve rAgA AtmAkI vyApakatA aura dehadibhAvase grahaNa nahIM karatI haiM, parimANatA, sopAdhikatva aura isa abhiprAyakA khaNDana- 104-105 nirupAdhikatva kA nayadRSTise varNana 113 nagnatAse striyoMke manameM lajjA utpanna hotI hai isaliye AtmAke saMsAritva, muktatva, muniyoMko nagnatA dhAraNa karanA siddhatva tathA asiddhatva, urdhvagati yogya nahIM hai isa AkSepakA aura saMsArabhramaNakA digambarAjainoMke dvArA nirasana 105-106 / nayadaSTise varNana 101 114 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 115 (4) pRSThasaMkhyA pRSThasaMkhyA cArvAdika anyamatoMkA nirAsa vigrahagatimeM kArmaNakAyayogakA karane ke liye jIva, upayogamaya, savistara kathana 131 kartA, bhoktA Adi Adhi caurAsI lakSa yoniyoMkA kAroMkA varNana kathana 132-134 AtmAke akartatvameM doSakathana 115 sarva saMsArijIvoMke kula koTiyoMkA AtmAke vyApitvakA nirasana 116 tathA unake AyukA kathana 134-136 karmaphala-bhoktRtva jIvameM nahIM hai aise saMsArijIvoMke dehoMkI UMcAI kahanevAle bauddhamatakA nirAkaraNa 116 tathA garbhAdi janmoMkA varNana 136-137 AtmA sadAmukta hai aise mArgaNAkA lakSaNa aura usake bheda 137 sadAziva matakA nirasana 116 audArika pAMca zarIroMkA varNana 137-139 AtmAko muktiprApti nahIM jIvoMkA liMganirNaya 139 hotI hai aisA bhATTa aura anapavAyuSka jIvoMkA varNana 139-140 kaulake matakA nirAkaraNa 116 caudaha guNasthAnoMkA kathana 140-141 muktajIva satata urdhvagamana chaha lezyAoMkA kathana 142 karate haiM aisA kahanevAle maNDalIka matakA nirAkaraNa chaTThA pariccheda 144-154 paJcaprakAra-saMsAroMkA varNana 117-121 nArakiyoMkA AdhArabhUta sthAna 144 saMsArIke samanaska amanaska bheda 122 tIna vAtavalayoMkA vistAra 144 sthAvara jIvoMmeM pRthivI, narakabhUmiyoMmeM biloMkI saMkhyA 145 pRthivIkAya tathA pRthivIkA ratnaprabhAdi narakabhUmiyoMkI yikAdika tIna bhedoMkA varNana 122-123 moTAIkA kathana 145 sthAvaroMke sUkSmAdi chaha bheda 123 ratnaprabhAke kharabhAgAdi tIna ekendriyAdi jIvoMke prANoMkA vibhAgoMkA varNana 146 varNana 123-124 kharabhAga tathA paGkabhAgameM dravyendriyAdike upakAraNA bhavanavAsI tathA vyantaradevoMke dika bhedoMkA varNana 124-126 nivAsasthAna 146 caudaha jIvasamAsoMkA varNana 127 abbahulabhAgameM narakavAsoMkA saMjJI asaMjJI jIvoMke lakSaNa 127 kathana 146 paryApta tathA aparyApta jIvoMkA narakapaTaloMkA varNana 147 kathana 128 nArakiyoMke dehoMkI UMcAI 147-149 bhavya tathA abhavya jIvoMkA lakSaNa 129 nArakiyoMke AyukA paTaloMkI nAmAdika nikSepoMse jIvake apekSAse kathana 149-150 cAra bheda nArakiyoMkI lezyAoMkA varNana 150-151 130 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ narakabiloMkI zItoSNatAkA varNana kauna kauna jIva kisakisa naraka meM utpanna hote haiM isakA kathana kSIrodakavara - samudrajala zarkarAmizritadUdha ke samAna hai ghRtodakavara - samudrajala ghRtasvAda yukta hai avaziSTa samudroMkA jala madhu aura ikSurasake samAna hai ina dvIpa samudroMpara vyantaroMke 152 kisa naraka se nikalakara jIva kaunasI avasthAko prApta karatA ? narakoM meM nArakiyoMko prApta honevAle duHkhoM kA varNana saptama pariccheda ( tiryaGa mahAlokakA varNana ) dvIpasamudroM kA varNana kAlodAdika tIna samudra jalasvAda yukta haiM vAruNIvara - samudra jalakA madirAsvAda ke samAna hai nivAsa haiM lavaNoda, kAloda aura svayaMbhUramaNa samudra meM hI matsyAdika haiM jambUdvIpa kSetra, parvata aura hRdoM kA varNana vijayArdha parvata tathA usake dono zreNiyoM kA varNana bharata kSetrakA saMkSepase varNana pRSThasaMkhyA 151 151 - 152 153 155-185 155-156 156 156 157 157 157 157 157 (5) 157 - 159 159-160 160 himavAn, mahAhimavAn, niSadha 160-163 parvatoM kA tathA unake Upara padmAdi sarovara aura haimavata, harivarSakA varNana meruparvata, videhakSetra, usake deza, vakSAraparvata, vibhaGgAnadiyAM AdikoM kA varNana meruke uttara dizAke kSetrAdikoM kA saMkSipta kathana dhAtakIkhaMDakA saMkSepase kathana puSkaradvIpakA saMkSepase kathana manuSyakSetra kahAMtaka hai ? svayaMbhUmaraNadvIpake Adhe bhAga meM nAgendra parvata valayAkAra hai mAnuSottara parvata ke Age asaMkhyAta dvIpasamudroMmeM vyantara aura tiryaMca rahate haiM AryoMke bhedaprabhedoMkA kathana karmabhUmija, mleMcchabhUmija aura antaradvIpaja mlecchoM kA varNana karmabhUmikA svarUpa pRSThasaMkhyA avasarpiNI utsarpiNIke bhedoMkA varNana tiryaMca, manuSya, matsya, sarpa tathA pakSiyoMke AyukA varNana matsyoMkI zarIrAvagAhanA pRthvI jalAdike AkAra vanaspati, trasa tathA nArakiyoMke AkAra 163-169 169-170 170 - 171 171 171 171 177-178 179 manuSyakA utkRSTa tathA jaghanya Ayu 180 patyopamake bhedoM kA varNana 172 172-177 180 - 181 181 - 182 182-183 183 183 183 mithyAdRSTi marakara kahAM utpanna hote haiM? 184 nirgranthamuni aura zrAvaka kahAM utpanna hote haiM 184 - 185 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (6) pRSThasaMkhyA pRSThasaMkhyA AThavA pariccheda 168-203 | devoMke mUladehoM kI UMcAI 197-198 saudharmase sarvArthasiddhitaka devoMkI devoMke cAra bheda tathA pahale tIna lezyAyeM 198 bhedoMmeM lezyAoMkA kathana 186-187 kalpavAsI tathA kalpAtIta bhavanavAsi tathA vyantaroMke bhedavarNana 187 laukAntika devoMkA svarUpa jyotiSka devoMke avAntara bheda 188 Ayu tathA bheda 198-199 DhAIdvIpake bAhara jyotiSka / devoMke dvicaramatvakA nirUpaNa 199-200 devasthira haiM 189 devadevIyoMke upapAda sthAna 200 jambUdvIpameM tathA lavaNasamudrameM bhavanatrika, kalpavAsI tathA candrasUryoMkA cArakSetra 189 kalpAtIta devoMke avadhijJAnoMmeM karkaTasaGakrAntike samaya sUryakA vizeSatA 200-201 pahale mArgapara AnA. 189 nArakiyoMke avadhijJAnakA kathana 201 dakSiNAyanameM rAtri-dinakA pramANa 190 ekabhava dhAraNa kara mukta honevAle candrakA tArakA-grahanakSatrAdi parivAra 190 deva 201 candra aura sUryake valaya 191 mokSasukhakA kathana 201-202 jyotiSkoMkA utkRSTa aura jaghanya caturgatimeM guNasthAna 202 Ayu 191 candrasUryake vimAnoMkA pramANa 191-192 navavA pariccheda 204-239 RtuvimAna kahAM hai 192 dharmAdharmAdi dravyoMkA lakSaNakathana 204-205 svargayugaloMkA varNana 192-193 pudgalakA lakSaNa, annadravyoMkA Urdhvalokake antima ekarajju kAyapanA tathA kAyakA akAyatva 205 pradezameM navagraiveyakAdika tathA jIvapudgaloMkA sAdhAraNa lakSaNa 206 siddha jIva haiM 193-194 pudgaloMmeM snigdharUkSatvase bandha tathA bhavanavAsideva tathA vyantaradevake jIvameM rAgAdisnehase karmabandha 206 __ AyukA varNana 194 pRthivyAdikoMmeM pudgalatvasiddhi 207-208 saudharmAdi sarvArthasiddhayanta devoMke bhAvamana AtmarUpa tathA dravyamana ____ AyukA varNana 194-195 pudgalarUpa haiM 208 indrAdika dazabhedoMkA varNana 195-196 zabda bhI paudgalika hI hai 208-209 indrAdi dazabhedoMmeMse vyantara pudgaloMke sthUlAdika chaha bheda 209 tathA jyotiSka devoMmeM lokapAla bhASAtmaka zabdake bheda 209-210 aura trAyastriza ye bheda nahIM hai 196 dizAkA AkAzameM antarbhAva 210 pravIcArayukta tathA apravIcAra AkAza tathA pudgaloMke pradeza 211 yukta devoMkA nirUpaNa 197 paramANukA svarUpa Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (7) 243 pRSThasaMkhyA pRSThasaMkhyA lokAkAzakA svarUpa-nirUpaNa 212 dazama pariccheda 240-262 jIva lokAkAzake kitane pradezoMmeM nirjarAke do bhedoMkA varNana 240 rahatA hai usakA spaSTIkaraNa 213 bAhyatapake bheda 241-242 dharmAdika dravyoMkA jIva pudgalapara antargatatapake bheda 242 upakAra 214 prAyazcittakI nirukti 243 prANApAnoMkA svarUpa tathA prAyazcittake ajJAtA AcArya 243 unakI mUrtikatA, pudgalake aura prAyazcittoMke nAma bhI upakAra 215.-216 paMcakalyANa prAyazcittakA jIvake Upara jIvake upakAra 216 spaSTIkaraNa 243 AsravakA lakSaNa tathA usake bheda 216--218 upavAsakA lakSaNa 244 kaSAyakI nirukti, bheda aura prAyazcitta prakaraNameM chaha bAteM 244 svarUpa 218 prAyazcittake solaha doSa 245 indriyAsrava tathA kriyAsravake bheda 219--222 kAyotsargase nivRtta honevAle doSa 245-246 tIvrabhAvAdika AsravavizeSa 222--223 purumaNDala prAyazcittake doSa 246 jJAnadarzanAvaraNoke AsravakAraNa 223--224 asadvedya tathA sadvedya karmAsravake anantakAyika vanaspatikA lakSaNa 246 kAraNa 224--225 trasajIvake nAzakA prAyazcitta 247 darzanamohAsravake kAraNa mithyAkArase zuddhi 248 225-226 saMghakAryakeliye varSAkAlameM gamana cAritramohake AsravakAraNa 226-227 prAyazcittAha nahIM 248 narakAyu Adika Asravake kAraNa 228-229 maithunasevana-doSakA prAyazcitta 248 azubha tathA zubhanAmAsravake kAraNa 229-230 tIrthakara karmAsravake kAraNa 230-231 jJAnAdimadase sAdharmikakA apamAna karanese prAyazcitta 249 nIca gotra uccagotrAsravake kAraNa 231 antarAyAsravake kAraNa 231 kaSAya karanevAleko prAyazcitta 249 eka samayameM kitanI karma prakRtiyoMkA tarkAdi adhyayana pArzvasthAdi Asrava hotA hai 231-232 muniyoMse karanevAleko prAyazcitta 249 mithyAtvake bhedaprabheda 232-234 prANIko mArate hue dekhanese bhI kaSAya baMdhake kAraNa 234-235 muniko prAyazcitta 249 karmakI uttara prakRtiyAM 235-236 saMghapAlanArtha rAjasneha karanA sthitibaMdhAdika cAra baMdhoMkA prAyazcitta nahIM hai 250 svarUpa 236-237 kAlakI apekSAse prAyazcitta 251 saMvara tathA usake bhedoMkA daza kSetroMke nAma 251 nirUpaNa 237-238 / utkRSTa prAyazcitta kahAM denA ? 252 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 catta 255 (8) pRSThasaMkhyA pRSThasaMkhyA AhArakI apekSAse prAyazcitta 252 jIvake maMda madhyamAdi bhAvoMke garva karanevAlAbhI prAyazcittAha hai 252 anusAra prAyazcittake komala prAyazcittake dazabheda 253 tIvrAdi bheda 262 dIkSAccheda kaba kiyA jAtA hai ? 253-254 ____ gyArahavA pariccheda 263-278 pAraJcika prAyazcitta 255 kSetrakAlAdikoMkI apekSAse vinayatapake cAra bheda prAyazcitta vaiyAvRttyake dazabheda 264-265 sAdhu, zrAvaka, bAlaka Adike svAdhyAyake bhedoMkA kathana 265-268 __ ghAtakA prAyazcitta 256-257 dhyAnakA lakSaNa tathA usake bheda 268 asatyabhASaNAdikakA prAyazcitta 257-258 ArtadhyAnake cAra bheda 268-269 mithyAdaSTise kalaha karanekA raudradhyAnake cAra bheda 269-270 prAyazcitta 258 dharmadhyAnake cAra bheda 270-271 nidrAmeMse uThAnA Adi 258 zukladhyAnake svAmI aura bheda 272 / / viSayoMmeM prAyazcitta pRthaktvavitarka zukladhyAnake vyaJjanasaMghAparAdha prakaTa karanevAleko saGakrAntyAdikakA spaSTIkaraNa 272-274 prAyazcitta 259 ekatvavitarkadhyAnakA viSayavivaraNa 274 auddezika prAyazcitta tathA sakSma kriyApratipAtidhyAna 275 mithyAtvI sAdhuke sAtha vihAra yathAkhyAta cAritra aura mokSatattvakA karane kA prAyazcitta 259 nirUpaNa 275-276 zilAdikoMmeM sutra likhakara siddhaparameSThIkA svarUpa 276 paDhanekA prAyazcitta 259 jinamatakA zraddhAna saMsAranAzakA azrAvakoMke yahAM AhArakA kAraNa hai 277 prAyazcitta 259 samantabhadrakA vacana muktikA jJAnopakaraNAdikoMke niSedhakA kAraNa hai 277 prAyazcitta 260 jinazAsanabhaktise icchitasiddhi 278 cANDAlasparzakA prAyazcitta 260 jinadIkSAke adhikArI bArahavAM pariccheda 278-296 260 vastraprakSAlanakA prAyazcitta 260 ArAdhya, ArAdhanA tathA arhadAdiyatike sAtha akIrtiko prApta huI paMca-parameSThiyoMkA svarUpa 279-280 AryikAkA nAmabhI grahaNa na kare 261 bhavyajIvakA svarUpa tathA usakI rajasvalA AryikAkI zuddhi 261 ___ anuprekSAcintanA 280-282 snAnake prakAra 261 paNDitapaNDita maraNAdi pAMca zrAvakake prAyazcitta 261-262 maraNoMkA vivaraNa 282-283 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (9) pRSThasaMkhyA pRSThasaMkhyA paNDitapaNDita maraNase mukti 283 sallekhanAdhAraNa karanekI avasthAkA paNDitamaraNake tIna bheda 284 nirUpaNa 289 sallekhanAdhArakakA jinamaMdirameM bAlamaraNa tathA bAlabAlamaraNakA nivAsa 290 svarUpa 284-285 kandarpabhAvanAdi pAMca bhAvanAoMkA AvIcimaraNa, avadhimaraNa, Adyanta __ svarUpa 290-291 maraNa, sazalyamaraNa, samutsRSTamaraNa, prazastabhAvanAyukta muniko gRddhapRSTamaraNa, vighrAsamaraNa, prazasta zubhagatiprApti 291 ___ maraNa AdikA varNana 285-286 granthakArakI namratAvyakti savicArabhakta pratyAkhyAnake arha, durjanake svabhAvakA kathana 292-293 liMga zikSA vinayAdi cAlisa paJcamakAlakA doSa 293 satrapadokA vivaraNa 286-289 ! granthakatAkA granthakartAkI AcAryaparamparA 294-296 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM namaH siddhebhyaH / KANATION zrInarendrasenAcAryaviracitaH siddhAnta sAra: bharbhavaHsvastrayonAthaM triguNAtmatrayAtmakam / tribhiH 'prAptapadaM tredhA vande truTitakalmaSam // 1 nityAyekAntavidhvaMsi mataM matimatAM matam / yasya sa zrIjinaH zreyAnzreyAMsi vitanotu naH // 2 zrImato vardhamAnasya vardhamAnasya zAsanam / devairdIptaguNairdRSTamiSTamatrAbhinandatu // 3 jinhoMne pApoMko-jJAnAvaraNAdi cAra ghAtikarmoko naSTa kiyA, jo samyagdarzana, samyagjJAna va samyakcAritrarUpa tIna guNoMse yukta haiM, arthAt ye tIna guNa jinake svabhAva haiM tathA jo arhatkevalitva, gaNadharakevalitva aura sAmAnyakevalitvako dhAraNa karate haiM, jo kSAyika, audayika tathA pAriNAmika bhAva dhAraNa karate haiM, jinhoMne ratnatrayakI pUrNatAse kaivalyapada dhAraNa kiyA hai, jo bhU (adholoka) bhuvar (madhyaloka) tathA svar (svargaloka) ke svAmI-trilokanAtha haiM aise arhatparameSThIko maiM mana, vacana tathA zarIrake dvArA vandana karatA hUM // 1 // bhAvArtha-jinezvarameM nava kevalalabdhirUpa anantajJAnAdika kSAyika bhAva haiN| bhavyatva, jIvatvarUpa pAriNAmika bhAva hai| manuSyagati, tIrthakaratva, paramazuklalezyA Adi zubhakarmoMkA udaya honese audayika bhAva haiN| aise tIna bhAva honese jinezvara trayAtmaka haiM / karmoMke kSayase honevAle bhAvako kSAyika bhAva, karmake kSaya, upazama, udayAdike vinA honevAle jIvabhAvako pAriNAmika bhAva tathA karmake udayase honevAle bhAvako audayika bhAva kahate haiM // 1 // jinakA anekAntarUpa mata 'nityAyekAntamatoMkA nirasana karatA hai, tathA jo buddhayAdiRddhiyoMke dhAraka gaNadharAdikoMko mAnya hai, jo anekAntanAyaka, durjana-kaThina ghAtikarmoMko jItane 1 A. prAptaparaM dhAma. 2 A. zrImacchIjinacandrasya. 3 jIvAdika vastu sarvathA nitya-ekasvarUpa-apariNAmI samajhanevAlA jo mata use nityakAnta kahate haiN| jIvAdika vastuoMko sarvathA kSaNika mAnanevAlA mata anityakAnta hai / guNa guNI sarvathA bhinna mAnanevAlA bhedaikAnta mata hai tathA unako sarvathA abhinna mAnanevAlA abhedaikAnta mata hai| Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2) siddhAntasAraH ( 1. 4 jainoM dvisaptati tvAtItAnAgatavartinIm / tattvArthasaMgrahaM vakSye dRSTvAgamaparamparAm // 4 zrImato jinanAthasya vaco'nantaguNaM' yataH / kathaM tatra matiM kurvanna yAsyAmyupahAsyatAm // 5 athavA tatra bhaktimeM yadi syAtsahakAriNI / tadA kAryamidaM kiJcitsiddhiM samadhigacchati // 6 atha zrIjinasiddhAntabhaktibhAravazIkRtaH / tato'hamapi mUDhAtmA kariSye stutimAtmanaH // 7 vAle, zrIke- anantajJAna, darzana, sukha tathA zaktirUpa anantacatuSTayake dhAraka haiM ve jina RSabhAdika tIrthakara ArAdhaka bhavya aise hama logoMkA kalyANa kareM / / 2 / / zrIse anantacatuSTayarUpI antaraMgalakSmI aura samavasaraNa, prAtihArya Adi bahiraMga lakSmIse zobhanevAle, dravya, kSetra, kAla tathA bhAvoMko saMpUrNatayA jAnanevAle arthAt sarvajJa, zrIvardhamAna bhagavAnkA zAsana - syAdvAdamata ujjvala samyagdarzanAdika guNoMke dhAraka gaNadharadevone jAnA hai arthAt dvAdazAMgarUpa dravyazrutako unhoMne apane manameM dhAraNa kiyA hai / prabhukA yaha zAsana bhavyoMko iSTapriya hai, ataeva yaha nitya vRddhiMgata hoveM // 3 // (tattvasaMgrahakathana - pratijJA ) bhUtakAlIna, bhaviSyatkAlIna tathA vartamAnakAlIna aise bahAttara jinendroMko namaskAra kara, tathA gautamAdi gaNadharoMse calI AI huI Agama-paraMparAko dekhakara maiM 'tattvArthasaMgraha' nAmaka graMthakI racanA karatA huuN| jisakA dUsarA nAma 'siddhAntasaMgraha ' bhI hai // 4 // bhAvArtha-gata utsarpiNI - kAlacakra tRtIya AremeM - duSamasuSamAmeM nirvANa, sAgara Adika cobIsa bhUtakAlIna tIrthakara ho cuke haiM / tadanaMtara isa avasarpiNI - kAlacakra ke caturtha AremeM RSabhAdi vardhamAnAnta cobIsa tIrthakara hue / isa samaya vIrajinezakA zAsana cala rahA hai| AgAmI utsarpiNI kAlacakrake tRtIya AremeM padmanAbhAdi anantavIryataka cobIsa tIrthakara honevAle haiM // 4 // anantacatuSTayase virAjamAna jinezvarakA vacana ( Agama) anaMta guNoMse bharA huA hai| isa liye usameM apanI buddhi pravRtta karanevAlA maiM upahAsako kyoM nahIM prApta hoUMgA ? arthAt gaNadharAdikoMkedvArA nirvAhya AgamakI racanA karane meM maiM pravRtta huA hUM | isaliye merA upahAsa hogA to bhI mere antaHkaraNameM jo Agamabhakti vAsa karatI hai vaha isa racanA meM mujhe sahAyaka hogI, jisase merA yaha kAryaM kucha siddha hogA / / 5-6 // jinezvarakathita siddhAntoMmeM merI utkaTa bhakti honese maiM mUDha hokarabhI unakA kathana karUMgA / yaha maine apanIhI stuti kI hai aisA Apa samajhe || 7 || 1 A guNA. Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 1. 15) siddhAntasAraH (3 saMsArasAgare bhIme duHkhakallolasaMkule / saMto ratnAni gRNhanti pare majjanti loSThavat // 8 tatsamyagdarzanajJAnacAritratritayaM hitam / tadvantaH sarvadA saMtaH kathayanti jinezvarAH // 9 labdhaM janmaphalaM tena sArthakaM tasya jIvitam / yenAvAptAmidaM pUtaM ratnatrayamaninditam // 10 zrImatsamantabhadrasya devasyApi vaco'nagham / prANinAM durlabhaM yadvanmAnuSatvaM tathA punaH // 11 sudurlabhamapi prAptaM tatkarmaprazamAdiha / na ye dharmaratA mohAddhA hatA hanta te narAH // 12 dharmAdavAptasatsaukhyA na dharmaM kathitaM punaH / zatazo'pi vijAnanti ye te kiM na vijAtayaH // 13 viSayeSu ratA dInA yathA klizyantyarhAnazam / dharmArthaM klizyatAM tadvatkSaNenApi na ki sukham // 14 svargApavargasaukhyAnAM kAraNaM paramaM mataH / dharmaM eva satAM mAnyo manyante tamato budhAH // 15 jo samyagdRSTi sajjjana haiM ve nAnA duHkharUpa taraMgoMse bhare hue bhayAnaka saMsArasamudra meM samyagdarzanAdi guNaratnoMko grahaNa karate haiM paraMtu jo durjana haiM ve usameM miTTIke Daleke samAna DUbate haiM // 8 // ( ratnatraya se jIvitasAphalya ) isaliye isa saMsArameM samyagdarzana, samyagjJAna tathA samyakcAritrarUpa ratnatrayahI AtmAkA hita karatA hai / jo bhavyajIva ise dhAraNa karate haiM unheM jinezvara sajjana kahate haiM / jisane yaha pavitra aura prazaMsanIya ratnatraya prApta kiyA hai use manuSyajanmakA phala prApta huA aura usakA jIvita sArthaka huA hai // 9-10 // (samantabhadrAcAryake vacanakI durlabhatA ) jaise prANiyoMko manuSyajanma durlabha hai vaise gaNadharatulya samantabhadrAcAryakA pUrvAparavirodhAdi doSoMse rahita vacanabhI durlabha hai / paraMtu kucha azubhakarma zAnta honese unakA sudurlabha vacana pAkarabhI jo manuSya mithyAkarmake udayase dharmameM tatpara nahIM hote haiM / hA ! ve mohase mAre gaye haiM / / 11-12 // pUrvArjita dharmase jinheM uttama sukha prApta huA hai aise mAnava, dharmAcArya se dharmasvarUpa sau bAra kahA jAnepara bhI use nahIM jAnate haiM ve kyA vijAti nahIM haiM ? vi-pakSIke jAti-jAtivAle nahIM haiM ? arthAt aise manuSya pakSiyoMke samAna haiM // 13 // ( dharmasehI sukha - prApti ) viSayAsakta dIna loga viSaya prAptike liye jaise hamezA duHkha sahate haiM, dharmake liye yadi ve vaisA duHkha eka kSaNatakabhI saheMge to kyA ve sukhI nahIM hoMge? dharma, svarga aura mokSasukhakA pradhAna kAraNa hai / sajjanoM ko dharmahI mAnya hotA hai ataH vidvAn loga use mAnate hai usakA svIkAra karate haiM / / 14-15 / / 1 A samyagdarzanasaMjJAna. 2 A prApya. Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4) siddhAntasAra: ( 1. 16 taM parIkSyAtra gRhNanti prekSAvantaH prayatnataH / vaJcanAbhayato ratnaM yathA ratnaparIkSakaH // 16 adharmo'pi mato dharmo matyajJAnAdidoSataH / ata eva parIkSyemaM na gRhNanti mahAdhiyaH // 17 heyopAdeyabuddhInAM satAmAnandavartanAm / na pAramparyato dharmaH pramANaM jAtu jAyate // 18 kulAyAtamapi tyAjyamavadyamatininditam / mUrkhApavAdamAtrokta doSo'nantaguNA guNAH // 19 dharme dharmaphale rAga dveSa (rAgaM dveSaM) staditare mahAn / yaH karoti naraH prAjJaH saphalaM tasya 'jIvanam // 20 sarvasaukhyAkaraM samyagaizvaryamavininditam / labdhvA santastyajantyeva kuladauH sthityamaJjasA // 21 kulajo kulajo vApi dharmo grAhyaH satAM mataH / na ca pakSavazAdeSa labhyate kenacitkvacit // 22 kulAyAtaM mahAkuSThaM sarvAGgAnAM vinAzakam / nIrogatvaM samAsAdya tyajyate ki na dhImatA // 23 kuladharmaratA donA vicArAtigatA bhuvi / ke ke na durgati prAptA yazodharanRpAdayaH // 24 gurUNAM gurubuddhInAM niHspRhANAmanenasAm / vicAracaturairvAkyaiH so'pi saMgRhyate budhaiH // 25 ( parIkSApUrvaka dharma - grahaNa) jaise ratnaparIkSaka vaJcanAkI bhItise parIkSA karake ratnagrahaNa karate haiM vaisehI buddhimAn loka dharmakI parIkSA kara prayatnase use grahaNa karate haiM / kumati, kuzruta aura vibhaMgAvadhi jJAnake dvArA loga adharmako bhI dharma samajhate haiM / isaliye mahAbuddhimAn loga adharmakI parIkSA kara use choDa dete haiM / grAhyAgrAkA nirNaya karanevAle loga kulaparaMparAseM cale Aye dharmako A~kha mIcakara kabhIbhI grahaNa nahIM karate haiM / use pramANa nahIM mAnate haiM / kulaparaMparAse jo atizaya nindya dyUtAdika pApa cale Aye haiM unako choDanAhI cAhiye / aura mUrkhake apavAda vacanakAhI jisameM doSa hai aisA ananta guNavAlA dharma nahIM choDanA cAhiye / / 16-19 // ( vivekI jIvana saphala ) jo dharmameM tathA dharmase prApta sukhAdika phaloM meM prIti rakhatA hai tathA adharma aura usake phalako tyAjya samajhatA hai vaha puruSa prAjJa - vivekI samajhanA cAhiye usakA jIvanahI saphala hai // 20 // ( apramANa kuladharmakI heyatA ) sarva prakArake sukha denevAlA vaibhava prApta honepara sajjana kulaparaMparAse cale Aye dAridyako zIghra hI choDate haiM / sajjana jo dharma mAnate haiM vaha kulaparaMparAse prApta ho yA na ho use grahaNa karanA caahiye| aisA prazaMsanIya dharma kisI duSpakSavaza * hone se kahI nahIM milegA / Arogya prApta honepara AnuvaMzika tathA hAtha pAMva Adika avayavoMko galAnevAle mahAkuSTharogako kyA vidvAn nahIM choDeMge ? tAtparya- kulaparaMparAse AyA huA adharma bhI kuSTharogake samAna choDanAhI cAhiye / kuladharmakA pAlana karanevAle, dIna, vicArahIna aise yazodhara rAjA Adi kitanehI loga durgatiko prApta hue / / 21-24 // ( guru kaise ho ? ) jo niHspRha aura pAparahita haiM, aura jo heyAdeya samajhanevAlI vizAla buddhike dhAraka haiM, aise guruoM ke vicAracatura upadezoMse budhajana dharmako - Atmahitakara dharmako grahaNa karate haiM / satyapadArtha svarUpa jAnanevAle guruoMkA durlabha upadeza sunanevAle saMsArI 1 A. evA. 2. A. mAtrotra doSa:. 3 A. jIvitam. Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -1. 35) siddhAntasAraH vaibhavaM sakalaM loke sulabhaM bhavatinAm / tattvArthazinAM dRSTvA gurUNAM durlabhaM vacaH // 26 ajJAnAndhatamastomaviddhvastAzeSadarzanAH / bhavyAH pazyanti sUkSmArthAngurubhAnuvacoM'zubhiH // 27 mithyAdarzanavijJAnasannipAtanipIDanAt / guruvAkyaprayogeNa sarve muJcanti mAnavAH // 28 / saMsArArNavamagnAnAM karmayAdo'bhibhAvinAm / bhavinAM bhavyacittAnAM taraNDaM guravo matAH // 29 bhavavAddhi titIrSanti sadagurubhyo vinApi ye / jijIviSanti te mUDhA nanvAyuHkarmajitAH // 30 antarmuhartakAle'pi vividhAsu ca yoniSu / bhamanti bhavino nityaM guruvAkyavimocinaH // 31 sarvazAstravido dhIrAH sarvasattvahitaMkarAH / rAgadveSavinirmuktA guravo garimAnvitAH // 32 sadRSTijJAnasadvRttaratnatritayanAyakaiH / kathitaH paramo dharmaH karmakakSakSayAnalaH // 33 zraddhAnaM zuddhavRttInAM devatAgamaliGiganAm / mauDhyAdidoSanirmuktaM dRSTi dRSTivido viduH // 34 aSTAdazamahAdoSavimuktaM muktivallabham / jJAnAtmaparamajyotirdevaM vande jinezvaram // 35 jIvoMko isa jagatameM saMpUrNa vaibhava sulabhatAse prApta hotA hai / ajJAnarUpa aMdhaHkArasamUhase vastuoMko avalokana karanekI jinakI zakti naSTa huI hai aise bhavya jIva gururUpI sUryake vacanakiraNoMse sUkSma padArthoMko dekhate haiN| gurUpadezake prayogase sarva manuSya mithyAdarzana aura mithyAjJAnarUpI sannipAtajvarakI pIDAse mukta ho jAte haiN| saMsArasamudrameM DUbe hue, tathA karmarUpI magara matsyAdikoMse pIDita hae bhavyajIva jaM ki bhavyacitta-ratnatrayaprApti yogya manake dhAraka haiM unheM garu naukAke samAna saMsAra-tAraka hote haiM / 25-29 // sadguruke vinAbhI jo saMsArasamudrase taira jAnekI icchA karate haiM ve mUDha jIva Ayukarmase rahita hokara bhI jInekI icchA karate haiN| jinhoMne gurUpadezakA ullaMghana kiyA hai ve loga antarmuhUrta kAlameMbhI satata aneka yoniyoMmeM kSudrabhava dhAraNa kara bhramaNa karate haiN| ( ve kSudrabhava chyAsaThahajAra tInasau chattIsa hote haiM ) // 30-31 // ve sadguru sarvazAstroMke jJAtA, dhIra, sarva prANiyoMko hitakA upAya kahanevAle, rAgadveSarahita, tathA satya, ahiMsA, zIla Adi guNoMke gauravako dhAraNa karate haiM // 32 // - (paramadharma) ratnatrayadhArI sadgurUoMne samyagdRSTi, samyagjJAna aura samyakcAritrAtmaka uttama dharma kahA hai jo ki karmavanako dagdha karaneke liye agni ke samAna hai // 33 // ( samyagdarzanakA svarUpa ) samyagdarzanake jJAtA zuddhasvabhAvako dhAraNa karanevAle jinadeva, unhoMne kahA huA Agama-zAstra aura zuddha AcAraNavAle guru ina viSayameM lokamUDhatAdi-doSoMse rahita zraddhAnako samyagdarzana kahate haiM / / 34 // ( devakA svarUpa ) jo kSudhA, pyAsa, vRddhAvasthA, roga Adi aThAraha doSoMse sarvathArahita, jo karmoMkA nAza kara muktipati hue haiM, jo sarvotkRSTa, apratihata kevalajJAnarUpa prakAzake dhAraka haiM aise jinezvara paramArtha ( sacce ) deva haiM, unako maiM vaMdana karatA hUM // 35 / / 1 A. diSTvA . Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6) siddhAntasAraH ( 1. 36-- zrI jinendravaco'nekaracanAruciraM mahat / Agamo' gamako gamyaH satAmAnandadAyakaH / / 36 bAhyAbhyantarabhedena nirgranthaM granthasaMyutam / karmaNA ? laghumapyuccairguruM hi guravo viduH // 37 SoDhAnAyatanaM mUDhatrayaM zaGkAdikASTakam / madASTakamamI duSTA doSAH saddarzanojjhitAH // 38 mithyAdarzana vijJAnacAritratritayaM tathA / tadvantaH puruSAH prAjJairanAyatanamIritam // 39 kAmakrodhamahAlobhamAnamAyAvinodanAn ' / devAndaityAdidurvRttAnmanyate mUDhadRSTikaH // 40 vItarAgaM sarAgaM ca nirgranthaM granthasaMyutam / saguNaM nirguNaM cApi samaM pazyanti dudhiyaH // 41 mUDhAtmAno na jAnanti ko vandyo vandakazca kaH / gUthayUthAzanAM no cedvandante gAM kathaM narAH // 42 ( AgamalakSaNa ) jisako gaNadharAdi yati jAnate haiM, jo sajjanoMko Ananda detA hai, jo aneka racanAoMse sundara aura mahAn hai aise jinendravacanako Agama kahate hai / vaha bhavyoMko jIvAdi-vastuoM kA svarUpa dikhalAtA hai // 36 // ( gurukA lakSaNa ) dhanadhAnyAdika daza prakArake bAhya parigraha tathA krodhAdika antaraMga caudaha parigrahoMke tyAgI, arthAt nirgrantha, tathA jo granthase - zAstra se yukta haiM arthAt svaparamatake jJAtA hai, jo karmabhAra naSTa honese laghu hue haiM arthAt mohakarma, jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa tathA antarAya karmoMkA kSayopazama honese samyagjJAnAdi guNoMse jo bhArI hue haiM- ucca hue haiM, unako gaNadharadeva guru kahate haiM || 37 // (samyagdarzanake doSa ) chaha anAyatana, tIna mUDhatAyeM, zaMkAdika ATha doSa, aura ATha garva ye samyagdarzanake paccIsa doSa haiN| kyoMki ye samyagdarzanako malina karate haiM // 38 // ( anAyatanasvarUpa ) mithyAdarzana, mithyAjJAna tathA mithyAcAritra ye tIna tathA inake dhAraka arthAt mithyAdRSTi puruSa, mithyAjJAnI puruSa, tathA mithyAcAritravAlA tapasvI, ina chahoM ko vidvAnoMne anAyatana kahA hai / ye chaha vastuyeM samyagdarzanake Ayatana - AzrayasthAna nahIM haiM, kyoMki inake saMsargase samyagdarzana malina hotA hai // 39 // ( kudevasvarUpa ) jisakI dRSTi- zraddhA mUDha ho gaI hai aisA vivekahIna puruSa jinameM kAma, krodha, mahAlobha, garva, kapaTa aura vinoda, hAsya, rati Adika doSa haiM aise durAcArI daityAdikoMko deva samajhatA hai / aisI zraddhAse samyagdarzana malina hotA hai // 40 // vivekahIna puruSa vIttarAga jinadevako tathA sarAga hariharAdikoMko, bAhyAbhyantara parigraharahita jainaguruko aura parigrahadhArI mithyAtvI guruko, guNasahita tathA guNarahita puruSoMko samAna dekhate haiM // 41 // mUrkhapuruSa vandane yogya kauna haiM aura avandya kauna haiM inakA bheda nahIM jAnate / yadi unako bhedajJAna hotA to viSTA bhakSaNa karanevAlI gauko ve kaisA vandana karate ? ye mUDha loga pRthvI, agni, 1 A. Agamo gamyagamakaH 2 A. karmaNo 3 A. ghanAn / 4 A. devyAdiduvittAn.. Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -1. 49) siddhAntasAraH pRthivIM jvalanaM toyaM dehalIM pippalAdikam / devatAtvena manyante ye te cintyA vipazcitA // 43 pAkhaNDinaH prapaJcADhyAnmithyA cAra vihAriNaH / raNDAzcaNDAzca manyante gurUMzca gurumohinaH // 44 hiMsAdyArambhakatvena sarvasattvadayAbhayAvahAn / samayAnmanyate mUDhaH satyaM sa samayeSviha // 45 yaM yaM duSTamaduSTaM vA puraH pazyati mAnavam / taM taM namati mUDhAtmA madyapAyIva nistrapaH // 46 ekenaiva hi mauDhayena jIvo'nantabhavo bhavet / aparasya dvayasyeha phalaM kimiti saMzayaH // 47 jJAnaM kulaM balaM pUjAM jAtimaizvaryameva ca / tapo vapuH samAzrityAhaGkAro mada iSyate // 48 // zaGkAkAkSAnyadRSTInAM prazaMsA saMstavastathA / vicikitseti ye doSAste'pi varjyAH sudRSTibhiH // 49 na) pAnI, dehalI, pIpala AdikoMko deva samajhate haiM / inakA vicAra vidvAn kareM arthAta kudeva tathA sudevAdikoMkA svarUpabheda jAnakara apanA samyagdarzana nirmala rakheM / / 42-43 / / ( gurumUDhatA ) guruke svarUpako na jAnanevAle puruSa mithyAcAritradhAriyoMko guru samajhate haiM / jaTAjUTa rakhanA, paMcAgnitapa karanA, nadImeM snAna karanA ityAdika mithyAcAra haiM / mithyAtvI guru hiMsA tathA AraMbhomeM tatpara rahate haiM / vidhavA strIko raNDA kahate haiM tathA jinake pariNAma krUra, hiMsAmaya hote haiM, jo yajJameM pazuvadhakA upadeza dete haiM, unako caNDa kahate haiM, aise logoMko guru samajhanA gurumUDhatA hai / / 44 / / ( samayamUDhatA ) jinameM hiMsAdika AraMbhoMkA varNana honese jo sampUrNa prANiyoMko bhaya utpanna karate haiM, aise zAstroMko jo mAnate haiM aura unakI zraddhAko AdaraNIya samajhate haiM, vaha samayamUDhatA hai / madyapAyI ke samAna nirlajjja aura mUDha manuSya apane Age Aye hue jisa kisI manuSyako dekhatA hai, vaha duSTa ho cAhe aduSTa, usako vaMdana karatA hai // 45-46 / / 1 eka mUDhatAhIse yaha jIva ananta saMsArameM ghUmanevAlA hotA hai phira anya do mUDhatAoMkA phala kyA milegA aisA maname saMzaya utpanna hotA hai // 47 // ( ATha prakArake mada) jJAna, pitRvaMza, zakti, mAtRvaMza, dhanadhAnyAdika saMpatti, logoM se prApta honevAlI mAnyatA, tapa aura zarIra-sauMdarya, inake Azrayase jo ahaMkAra utpanna hotA hai use garva kahate hai (aise garvase dhArmika logoM kA anAdara karanese samyagdarzana malina hotA hai ) // 48 // ( zaGkAdika doSa) zaMkA, kAMkSA, anya mithyAdRSTiyoMkI prazaMsA, saMstava, tathA vicikitsA ye doSa bhI samyagdRSTiyoMse tyAjya haiM / deva, guru aura zAstroMkA jo satyasvarUpa hai vaha hI hai yA anyathA hai aisA manameM jo saMzaya use zaMkA kahate haiM / kAMkSA- jo karmaparavaza hai, nAzazIla hai, jisake bIca meM duHkhakI utpatti hai aise pApakAraNa sukhameM abhilASA honA kAMkSA hai / vicikitsA - svabhAvataH apavitra paraMtu ratnatrayase pavitra aise dhArmikoMke zarIrakI glAni karanA unake guNoM meM prema na karanA vicikitsA hai| anyadRSTiprazaMsA - mithyAdRSTiyoMke jJAna aura cAritrako manameM acchA samajhanA / anyadRSTisaMstava - mithyAdRSTiyoMke vidyamAna avidyamAna guNoMkI vacanase Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntasAraH (1. 50 etairdovinirmuktaM zraddhAnaM tattvagocaram / darzanaM darzanIyAzca kathayanti ytiishvraaH||50 nisargAdhigamAbhyAM ca tadvedhA kathitaM jinaH / upazamAdibhedena punstredhoplbhyte||51 prAgupAttena bhAvena svAtmanyAtmAtmanA punaH / svabhAvaM labhate zuddhaM darzanaM tannisargajam // 52 yatpramANanayairantaHprasphuraJjyotirujjvalam / samyaktvaM labhate jIvo'dhigamAttannigadyate // 53 ..................... stuti karanA / ina doSoMse rahita aisI jo tattvaviSayaka zraddhA use darzanIya arthAt guNasuMdara aura zarIrasuMdara aise muninAtha gaNadhara samyagdarzana kahate haiM // 49-50 // (samyagdarzanake do aura tIna bheda) jinadevoMne samyagdarzana nisarga-samyagdarzana aura adhigamasamyagdarzana aisA do prakArakA kahA hai| punaH vaha upazamAdibhedase tIna prakArakA upalabdha hotA hai / arthAt usake aupazamika samyagdarzana, kSAyika samyagdarzana, tathA kSAyopazamika samyadarzana aise tIna bhedabhI hote haiM / // 51 // (nisarga samyagdarzana) yaha AtmA apane AtmAmeM apane AtmAke dvArA jo pUrvabhavameM grahaNa kiye hue bhAvase apanA zuddha darzana svabhAva prApta karatA hai use nisarga samyagdarzana kahate haiM // 52 // (vizeSArtha) darzanamohakI mithyAtva, samyaktva, tathA samyakmithyAtva ye tIna prakRtiyAM aura cAritramohakI anantAnubaMdhI krodha, mAna, mAyA, lobha milakara sAta prakRtiyoMke upazamAdi honepara paropadezake vinA AtmAkAhI AtmAmeM AtmAke dvArA jo zraddhAna hotA hai use nisargasamyaktva kahate haiN| ___ isa nisargasamyaktvameM gurukA upadeza kAraNa paDatA hai paraMtu upadeza dene meM guruko prayatna nahIM karanA paDatA hai / kyoMki jisameM samyaktva utpanna honevAlA hai use pUrvabhava sunanA, vedanAkA anubhava, dharmazravaNa, jinapratimAkA avalokana, mahAmahotsava dekhanA, mahaddhi prApta AcAryokI vandanA ityAdi kAraNoMse manaHkhedake binA jIvAdika-padArthomeM yathArtha zraddhA prApta hotI hai| paraMtu antaraMga kAraNa darzanamohAdi saptaprakRtiyoMke upazamAdika yadi nahIM ho to uparyukta bAhya kAraNa milaneparabhI vaha prApta nahIM hogA // ( ya. ti. caM. 6 AzvAsa ) (adhigamajasamyagdarzana) guruse pramANa-nayadvArA jIvAdi padArthoMkA kahA gayA svarUpa sunakara jo jIva usakA manana-cintana karatA hai, taba usake manameM vRddhiMgata honevAlI ujjvala jyoti arthAt samyagdarzana utpanna hotA hai / gurUpadezapUrvaka honese use adhigamasamyaktva kahate haiM / / 53 / / . 1 A. vedhopalAlyate. 2 A.subhAvaM. Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntasAraH (9 zuddhAzuddhavimizrANAM tathAnantAnubandhinAm / caturNAM hi kaSAyANAM prazamAtprathamaM bhavet // 54 dugdhAtinAM kSayAjjJeyaM kSAyikaM kSINakalmaSaiH / kSAyopazamikaM tAvadubhayenobhayAtmakam // 55 saptAnAM prakRtInAM ca kSayAtkSAyikamuttamam / sAdhyaM sAdhanabhUtaM tu pUrvaM dvayamudAhRtam // 56 -1.56) adhigamajameM antaraMga kAraNa darzanamohAdikoMkA upazama, kSaya tathA kSayopazama hone se bAhya kAraNarUpa gurukA bArabAra upadeza hotA hai / saMzayAdika - doSa-rahita jIvAdi padArtha jAnanA pramANa hai / tathA vastu nityatvAdi dharmomeMse ekadharmako jAnanA naya hai / naya jisa dharmako jAnatA hai use mukhyatA aura anyadharmoMko gauNatA prApta hotI hai / pramANa pUrNa vastuko jAnatA hai ataH usameM guNamukhyatAkA praznahI nahI // 53 // ( vacanabheda, nayavAda aura parasamaya ) jitane vacanabheda haiM utane nayavAda haiN| jitane nayavAda haiM utane parasamaya haiM / brahmavAda, bhedavAda, nityavAda, anityavAda Adika parasamaya haiM / ye parasamaya vastuoMko sarvathA nitya, anitya, eka anekarUpa mAnate haiM isa liye mithyA haiM / paraMtu jaba sarvathA pakSa choDakara kathaJcitpakSase vastuko kathaJcit nityAnityAdi rUpa mAneMge taba unameM satyatA-prAmANikatA AtI hai / unakA mithyApanA naSTa hotA hai // 1 // ( upazama samyagdarzana ) samyaktva, mithyAtva tathA mizra - samyakmithyAtva ina tIna darzanaprakRtiyoMkA tathA anaMtAnubaMdhI krodha, mAna, mAyA aura lobha ina cAra kaSAyoMkA jaba upazama hotA hai taba jaise kataka - dravyase mailA pAnI nirmala hotA hai vaisA samyagdarzanabhI nirmala hotA hai / usa pahale samyagdarzanako aupazamika samyagdarzana kahate haiM / vizeSArtha - mithyAdarzana anaMta saMsArakA kAraNa hai isaliye use 'anaMta' kahate haiM / usake saMbaMdhI jo kaSAya haiM unheM anaMtAnubaMdhI kahate haiM / mithyAtva prakRti samyagdarzanako naSTa karatI hai / samyaGamithyAtvaprakRti jIvameM eka samayameM samyaktva aura mithyAtva mizra pariNAma utpanna karatI hai / tathA samyaktvaprakRti jIvameM samyagdarzanako to prakaTa karatI hai paraMtu calamalinAdidoSoMko sAtha joDa detI hai / paraMtu ina sAtoM prakRtiyoMke pUrNa upazama se pragaTa hue samyaktvameM ye doSa nahIM rahate haiM / aise samyagdarzanako upazama samyagdarzana kahate haiN| isameM jIvAdittvoMkA zraddhAna nirmala hotA hai // 54 // ( kSAyika aura kSAyopazamika samyagdarzana ) samyagdarzana - ghAtI sAto prakRtiyoMkA pUrNa nAza honese prakaTa huA samyagdarzana sadA nirmala rahatA hai / aise samyagdarzanameM zaMkAdika doSa nahIM rahate haiM / prakSINa - pApavAle jinadeva use kSAyika samyagdarzana kahate haiM / kSaya aura upazama honese kSAyopazamika samyagdarzana ubhayAtmaka hotA hai / anaMtAnubaMdhI cAra kaSAya, mithyAtva tathA samyaGamithyAtva ina chaha prakRtiyoMkA udayAbhAvI kSaya honese tathA AgAmi kAlameM udayameM AnevAlI ina prakRtiyoMkA upazama honese aura samyaktva prakRtike dezaghAtispardhakoMkA udaya honese jo tattvArtha meM zraddhA utpanna hotI hai use kSAyopazamika samyagdarzana yA vedaka samyagdarzana kahate haiM / / 55-56 // Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10) siddhAntasAraH (1. 28 labdhapaJcendriyo jIvastathA kAlAdilabdhikaH / bhavyazca labhate sAkSAddarzanaM' na tathA prH|| 57 kalyANapaJcakaM yasmAllabhyate kSaNato'pi sat / siddhau nidAnabhUtaM tu darzanaM kiM na durlabham // 58 uparyukta sAta prakRtiyoMkA kSaya honese uttama kSAyikasamyagdarzana prApta hotA hai| isakA kabhI bhI nAza nahIM honese yaha sAdyananta hai| aupazamika aura kSAyopazamika samyagdarzana sAdhanabhUta haiM / arthAt inakI utpatti nahIM hogI to kSAyika samyagdarzana kadApi nahIM hogaa| prathamataH saMsArIjIvoMko aupazamika samyagdarzana hotA hai / tadanaMtara kSAyopazamika hotA hai / isake anaMtara kSAyika hotA hai / kSAyikakI utpattimeM ye dono samyaktva sAdhana haiM aura kSAyika samyaktva sAdhyarUpa hai / / 55-56 // (samyagdarzana kisa jIvako utpanna hotA hai ? ) jisako sparzanAdi pAMca iMdriyoMkI prApti huI hai tathA jise kAlAdilabdhiyAM prApta huI haiM, aise bhavyako sAkSAddarzana pragaTa hotA hai / paMcendriyAM aura kAlAdilabdhiyAM nahIM prApta honepara bhI bhavyatA rahatI hai / tathApi vaha akelI samyagdarzanako pragaTa nahIM kara sktii| ( vizeSa spaSTIkaraNa-anAdi mithyAdRSTi jIvako samyagdarzanakI pratibaMdhaka prakRtiyoMkA upazama kAlAdilabdhiyAM prApta honese hotA hai| karmoMse ghirI huI bhavya AtmA ardhapudgalaparivartana-avaziSTa rahanepara prathamasamyaktvakAla prApti-yogya hotI hai| pudgalaparivartanake karmadravya pudgalaparivartana tathA nokarmadravyapudgalaparivartana aise do bheda haiN| unamese kisI ekakobhI arddhapudgalaparivartana kAla kahate haiN| jisakA saMsArameM rahanekA kAla isase adhika hogA use samyagdarzana nahIM hotaa| yaha prathama kAlalabdhi hai / ) 2 karmasthitikAlalabdhi-jIvameM jaba karma utkRSTa sthitike athavA jaghanyasthitike hote haiM taba usako prathama samyaktva nahIM hotA arthAt jisa jIvameM badhyamAna karmasamUha vizuddha pariNAmoMse antaHkoTikoTisAgaropamapramANavAlA hotA hai tathA pUrvabaddha karma jisameMse saMkhyAta sAgaropamasahasra kama hokara antaHkoTikoTIkI sthitimeM AtA hai usako upazama samyagdarzana prApta honekI yogyatA prApta hotI hai / 3 bhAvApekSAse usako kAlalabdhi arthAt bhavyatA, paMcendriyapanA, paryAptakatA, prApta huI hai aise sarva vizuddha jIvako samyagdarzana hotA hai / itaroMko nahIM / samyagdarzanakI utpattimeM jAtismaraNa, gurUpadeza, vedanAnubhavAdika aneka kAraNa paDate hai / / 57 // jisa samyagdarzanakI prAptise kSaNameM antarmuhUrtameM trilokavandyakalyANapaMcakakI prApti hotI hai arthAt tIrthakarapadakA baMdha honese garbha, janma, dIkSA, kevalajJAna aura mokSa aisI paMcakalyANoMkI 1 A. puNyAddarzanaM na paro naraH 2 A. labhate. Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -1. 64) siddhAntasAra: ( 11 jJAnacAritrayorAdyaM tanmUlatvAttayordvayoH / darzanaM darzanAdhArA nigadanti gadAtigAH // 59 tasyANuvratanAmApi vidyate na kadAcana / dRgvizuddhirna yasyAsti kiM punastanmahAvratam // 60 tapto'pi tIvratapasA glaptadehaH pratikSaNam / darzanena vizuddhAtmA naro vedyasya vedakaH // 61 padArthAnakhilAMlloke yathArthAnnaiva pazyati / kudRSTirata evAdau dRgvizuddhividhIyate // 62 na darzanasamaM kiJcidvidyate'pi jagatraye / yasya sparzanamAtreNa saMsRti hanti mAnavaH // 63 dRSTi vinA gati pUtAM gacchato'pyatiyatnataH / caritre'pyaskhaladvRtteradhaHpAto bhaveddhruvam // 64 prApti hotI hai tathA mokSaprAptike liye jo kAraNa hai vaha samyagdarzana kyA durlabha nahIM hai ? arthAt samyagdarzanakI prApti honA durlabha hai / prApta honepara yadi vaha nahIM chUTegA to jIvako avazya mokSaprApti kara detA hai // 58 // jJAna aura cAritrake AdimeM samyagdarzana hai kyoM ki vaha una donoMkA mUla hai / arthAt jJAna aura cAritrako samyagdarzanasehI samIcInapanA prApta hotA hai / jaba samyagdarzana prApta hotA hai usI samaya jJAnako aura cAritrako samyakpanA AjAtA hai saMsArarogako ullaMghana karanevAle, samyagdarzanako AdhArabhUta aise gaNadharAdika munIza aisA kahate haiM // 59 // samyagdarzanakI vizuddhise rahita arthAt mUDhatA, mada, anAyatana, aura zaMkAdikoMse malina hue bhavyoMko nAmamAtra bhI aNuvrata nahIM phira mahAvrata kaise prApta hogA ? arthAt samyagdarzanakI vizuddhi hiMsAdi pApoMkA ekadeza tyAga athavA saMpUrNa tyAga hotA hai anyathA nahIM // 60 // (tapasebhI samyagdarzanakI zreSThatA ) tIvra tapase tapta honese jisakA deha kSINa huA hai aisA munirAja jaba samyagdarzanase nirmala hotA hai taba use AtmAkA anubhava AtA hai / arthAt samyagdarzanasehI AtmAnubhUti hotI hai tapase nahIM / akelA tapa zarIrako kSINa karegA paraMtu vaha AtmAko AtmAnaMdase vaMcita rakhatA hai ataH samyagdarzana tapase zreSTha hai / / 61 / / mithyAtva ke udayase kudRSTiko kAraNaviparyAsa, svarUpaviparyAsa, tathA bhedAbhedAdi - viparyAsa hote haiM jinase vaha saMpUrNa padArthoMkA yathArtha svarUpa nahIM jAna sakatA hai / isa liye darzanavizuddhi prathama kahI hai / tAtparya - darzanavizuddhi se syAdvAdadRSTi udita hotI hai jisase bhavyAtmA AtmAnubhava ke sAtha vastuoMkI kathaMcit nityAnityAtmakatA jAna sakatA hai // 62 // isa jagatrayameM samyaktva ke samAna koI amUlya padArtha nahIM hai, kyoM ki isako dhAraNa karane se manuSya saMsAranAza karatA hai / tAtparya - samyagdarzana prApta hokara naSTa honeparabhI manuSya dIrgha saMsAravAlA rahatA nahIM / kyoM ki usakA saMsAra ardhapudgalaparivartana kAlataka rahatA hai, anaMtara vaha mukta hotA hai / aura yadi samyaktva naSTa nahIM huA to vaha puruSa thoDe bhava dhAraNa kara mukta hotA hai / / 63 // samyagdarzana ke vinA deva gati prApta honeparabhI tathA cAritrameM atiprayatnase apratihata pravRtti karanepara bhI nizcayase mukta hotA nahIM / tAtparya - samyaktvarahita jIva cAritra ke balase Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntasAraH ( 1. - 65 prANinaH saMsRterduHkhamanantamanatikramam / na krAmanti kriyAyuktA api darzanavarjitAH // 65 jJAnaM saccaraNaM vApi yenojjhitamaninditam / ajJAnamacaritraM ca bhavavRddhikaraM bhavet // 66 darzanaM paramo dharmo darzanaM zarma nirmalam / darzanaM bhavyajIvAnAM nirvRteH kAraNaM param // 67 zAsanaM jinanAthasya bhavaduHkhaikanAzanam / yasyAdhivAsanAmeti sa kRtI kRtinAM varaH // 68 sadratnamidamatyuddhaM hRdaye guNasaMyutam / yo dadhAti zriyo rAmAH svata eva zrayanti tam // 69 dharme dharmaphale zAstre sAdhau saMgavivarjite / nizcalo yo'nurAgo'yaM saMvegaH sa nigadyate // 70 mAdyanmitrakalatrAdyAH sarve saMyogasaMbhavAH / muktvA ratnatrayaM pUtamiti nirvedamAdizet // 71 12) navamagraiveyakataka jAtA hai paraMtu vaha bhavasamudrameM bhramaNa karatA hai / samyagdarzanake sAtha apratihata cAritra pAlanevAle munirAja sarvArthasiddhimeM jAkara dUsare bhavameM mukta bhI hote haiM // 64 // jo jIva samyagdarzanarahita haiM ve kitanA bhI ghora cAritra pAleM, tathApi jisakA ullaMghana-nAza karanA zakya nahIM hai aise anaMta sAMsArika duHkhoMkA pAra ve nahIM lagA sakate / tAtparyasamyagdarzana nAvake samAna hai usakA Azraya choDakara jo kevala cAritra hI pAlatA hai vaha mukta nahIM hotA / jaise naukAkA Azraya choDakara Ajataka samudrake dUsare kinAreko apane bAhuoMke dvArA koI bhI nahIM jA sakA / / 65 // ( samyaktvarahita jJAna tathA cAritra, ajJAna aura acAritra hai ) samyagdarzanase rahita jJAna aura nirmala cAritra prazaMsAyukta honepara bhI ajJAna aura acAritra hote haiM, tathA saMsAravardhaka hote haiM // 66 // isa liye samyagdarzana parama - utkRSTa dharma hai / samyagdarzanahI nirmala sukha hai / tathA vaha bhavya jIvoMkI muktikA uttama kAraNa hai / / 67 / / saMsAra duHkhoMkA mukhyatayA anta karanevAlA yaha jinezvarakA zAsana jisake hRdayameM rahatA hai vaha vidvadgaNameM zreSTha hai / jisake manameM ekavAra samyagdarzanakI vAsanA utpanna hotI hai vaha nara sarvajanoMmeM zreSTha hotA hai aisA samajhanA cAhiye // 68 // niHzaMkAdika aSTaguNoMse yukta yaha samyagdarzana eka utkRSTa ratna hai / ise jisane apane hRdaya meM dhAraNa kiyA hai usake pAsa cakravarti Adi sarva prakArakI lakSmI prApta hotI hai / / 69 // (saMvegakA lakSaNa ) ratnatrayarUpa dharma, abhyudayanizreyasAdi prAptirUpa dharmaphala, jinezvara kathita tathA gaNadharAdi-praNIta zAstra, parigraharahita ratnatrayArAdhaka munivarga inameM jo sthira anurAga utpanna hotA hai use saMvega kahate haiM / / 70 / / ( nirvegakA lakSaNa ) ratnatrayarahita puruSako unmatta mitra, putra, aura strI Adika sarva sAmagrI mithyA karmake saMyogase prApta hotI hai / sirpha ratnatrayahI AtmAkA svabhAva haiM aisA cintana nirvegakA lakSaNa haiM / / 71 / / ( nindAkA lakSaNa ) jaba AtmA kaSAyase vyAkula hotA haiM taba vaha sajjananindya kArya karatA haiM / paraMtu jaba kaSAyakA vega kama hotA haiM taba maiMne ayogya kArya kiyA haiM aisA jo manameM anu Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 1.78 ) siddhAntasAraH ( 13 kaSAyAkulito jIvaH kAryamArya vininditam / kRtvAnutAyate ' cAnte sA nindA nindyanAzinI // 72 jAte'tra duSkRte ghore rAgadveSAdidoSataH / AlocanA matA garhA gurUNAmagrato budhaiH // 73 kAluSyakAraNe jAte durnivAre garayasi / nAntaH kSubhyati kasmizcicchAntAtmAsau nigadyate // 74 deve saMghe te sAdhau kalyANAdimahotsavaH / nirvyAjArAdhanA jJeyA bhaktirbhavyArthasAdhikA // 75 catuvidhasya saMghasya vaiyAvRttyamargArhatam / annauSadhAdibhidivyaM vAtsalyamabhidhIyate // 76 karmapAkabhavAnekaduHkhAnubhavabhAviSu / jIveSvArdratamo bhAvo'nukampA kathitA jinaiH // 77 guNAJjanaprayogeNa sadRSTinirmalIkRtA / yathAbhilaSitaM dezaM prANinaM prApayatyasau // 78 tApa hotA hai use nindA kahate haiM / yaha nindA nAmaka samyaktvaguNa nindya- pApakA nAza karanevAlA hai / / 72 / / ( garhAkA lakSaNa ) rAgadveSAdidoSoMke adhIna hokara jaba pApa utpanna hotA hai taba guruke Age usakI AlocanA karanA yaha samyaktvakA 'ga' nAmaka guNa hai, aisA buddhimAna loga mAnate haiM / apane doSoMkA svayaM anutApa karanA nindA hai tathA guruke Age apane doSoMkA pazcAtApUrvaka varNana karanA gardA hai / / 73 / / ( prazamakA lakSaNa ) koI durnivAra tathA baDA kaluSatAkA kAraNa utpanna honepara jisakA mana kSubdha hotA nahIM, vaha bhavyajIva zAntAtmA arthAt prazamaguNakA dhAraka hai aisA vidvAn kahate haiM / / 74 / / ( bhaktiguNa ) doSarahita jinadeva, muni, AryikA zrAvaka, zrAvikArUpa cAra prakArakA saMgha, ratnatrayArAdhaka muni, tathA garbhajanmAdi pAMca kalyANoMkA mahotsava ityAdi prasaMgoM meM samyagdRSTi antaHkaraNapUrvaka icchA aura kapaTarahita jo ArAdhanA karatA hai vaha usakA bhaktinAmaka guNa kahA jAtA hai / yaha guNa bhavya arthakI arthAt puNyaphalarUpa saMpattikI prApti karanevAlA hai / pariNAmoMkI nirmalatAse jo devAdikoMpara anurAga kiyA jAtA hai use bhakti kahate haiM / / 75 // ( vAtsalyaguNa ) anna, auSadha Adike dvArA cAra prakArake saMghakI jo prazaMsanIya sevAzuzrUSA manavacanakAyase kI jAtI hai usako vAtsalyaguNa kahate haiM // 76 // ( anukampAguNa ) asAtAvedanIya aura aMtarAyAdi azubha karmoMke udayase pragaTa hue dAridrya, roga, cintA vagaireha duHkhoMse pIDita hue jIvoMpara dayArdra bhAva utpanna honA use jinezvara anukampAbhAva kahate haiM / parapIDAko dekhakara mAno vaha pIDA apanekohI ho rahI hai aisA samajha use dUra karanA anukaMpAguNa hai / / 77 / / ina ATha gurUpI aMjanaprayogale samyagdarzanarUpI netra jaba nirmala hotA hai taba vaha jIvako abhilASitasthAna ke prati le jAtA hai // 78 // 1 A. tapate. Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntasAraH (1. 79 dravyaM kSetraM sudhIH kAlaM bhavaM bhAvaM vivicya yaH / saddarzanamahAratnamAdatte sa vidagraNIH // 79 samyaktvena vizuddhAtmA bhavI sare bhavati kssmH| grahItuM caraNaM cAru tadvinA na manAgapi // 80 nirdUSaNA satI dRSTidadAti vipulaM phalam / suvizuddhaM yathA kSetraM karSitaM hi kuTumbinA // 81 upasthitaM kiyadbhari karmaNAM pAkahetujam / sudRSTiH sAdhudoSaM na pazyatIti mahAdbhutam // 82 vidyamAnaM mahAdoSaM parakIyaM mahAdhiyaH / prakAzayanti no jAtu svasiddhimupalipsavaH // 83 nimajjanti bhavAmbhodhau yatInAM dossttpraaH| kiM citraM yadbhavenmRtyuH kAlakUTaviSAzanAt // 84 bhaktvA duHkhazatAnyuccaiH sarvAsu zvanabhUmiSu / nigote'bhipatatantyete 5 yatidoSaparAyaNAH // 85 ................. jo bhavyajIva dravya, kSetra, kAla, bhava tathA bhAvarUpa saMsArase vivikta hokara samyagdarzanamahAmaNiko grahaNa karatA hai vaha vidvAnoMmeM agraNI ( zreSTha ) hotA hai // 79 // ( samyagdaSTiko cAritragrahaNa-yogyatA ) jisakA AtmA samyagdarzanase nirmala haA hai aisA saMsArIjIva uttama-nirdoSacAritra grahaNa karane ke liye pAtra hotA hai| yadi samyagdarza nahIM huI ho to vaha cAritragrahaNa karanekobhI asamartha hai| jaise kisAnoMdvArA kheta halase karSita honepara vaha vipula dhAnya detA hai vaisA nirmala samyagdarzana jIvako vipula sukhasaMpatti detA hai // 80-81 // ( samyagdRSTi doSadRSTi nahIM hai ) aneka vipula karmake udayarUpI kAraNako pAkara sAdhumeM utpanna hue doSako samyagdRSTi nahIM dekhatA yaha mahAzcarya hai / / 82 // AtmasiddhikI icchA karanevAle mahAbuddhimAna mahApuruSa dUsareke vidyamAna mahAdoSoMko kabhIbhI pragaTa nahIM karate / tAtparya-unake pAsa jaba aparAdhI puruSa (mani yA zrAvaka ) : apanA doSa kahate haiM taba ve guru-AcArya usako apane hRdayameM rakhate haiM, kisIse nahIM kahate / yadi kaheMge to jainadharma kI niMdA hogI aura baDI aprabhAvanA hogI, ataH vaha upagRhanAMgake dhAraka usa aparAdhIko yogya prAyazcitta dekara usake vratoMkI zuddhi karate hai| isataraha samyagdarzanake upagUhana athavA upabRMhaNa aMgakA pAlana karate haiM / / 83 // ( doSagrahaNa saMsAravardhaka hai ) jo yatiyoMke doSagrahaNameM tatpara hote haiM ve saMsArasamudrameM DUbate haiM / yogya hI hai ki kAlakUTa viSako bhakSaNa karanese mutyu prApta hotI hai / isameM kyA Azcarya haiM / / 84 // jo yatiyoMke doSagrahaNameM tatpara hote haiM, unake vidyamAna athavA avidyamAna doSoMko jagatameM phailAte haiM ve doSabhAvanAse tIvra aura bahuta pApasaMgraha karake saMpUrNa narakabhUmiyoMmeM utpanna hokara vahAM saikaDo duHkhoMkA anubhava lete haiN| tathA punaH ve nigodameM jAte haiM / 85 // 1 A. saMvidagraNI: 2 A. saMbhavati 3 A. tadRte 4 A. kuTumbina: 5 A. nipatantyete. Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -1. 90) siddhAntasAraH vijJAyeti mahAdoSAndevatAgamaliGginAm / nApalApaM prajalpanti manAgapi vipazcitaH // 86 SaTsvadhobhUmibhAgeSu bhAvanavyantareSu ca / jyotirnapuMsakastrISu sadRSTirnaiva jAyate // 87 mithyAtvakAraNeSveSu tiryagAdiSu jAtu' na / utpadyate ca sadRSTibaMddhAyuzcenna tiSThati // 88 mithyAtvAndhatamo ghoraM hatvA smyktvbhaanunaa| svamArge gacchatAM prAptiH svasiddhinilaye' satAm // 89 nirayanagarAvAsAyAsaprakAzaparamparamparA - paricayaparAM vRtti hatvA naro nilaye kRtaH / bahuguNagaNarantaHsphUrjaprabandhapaTIyasIm / naTayati puraH siddhi zuddhaH sudRSTivibhUSitaH // 90 doSagrahaNakA phala jAnakara jinadeva, jinAgama tathA jainamuni inake asatya doSoMkA alpabhI varNana vidvAn nahIM karate / / 86 / / (samyagdRSTi kahAM utpanna nahIM hote) pahalA naraka choDakara samyagdRSTi jIva zarkarA prabhAdi mahAtamaHprabhAnta chaha narakabhUmiyoMmeM nahIM janmate haiN| bhavanavAsI, vyantara, tathA jyotiSka devoMmeM samyagdRSTi janmagrahaNa nahIM karatA tathA napuMsaka aura striyoMmeM vaha utpanna nahIM hotaa| tAtparya-jisako narakAyukA baMdha honepara samyagdarzana utpanna hotA vaha jIva pahale narakameMhI utpanna hotA haiM / devAyukA bandha honepara samyagdarzana jisako prApta huA haiM vaha jIva saudharmAdi svargomeM mahaddhika deva hotA hai / / 87 / / jinako mithyAtva kAraNa hai aise ekendriya vikalatrayameM samyagdRSTi utpanna nahIM hote| tiryagAyukA baMdha honepara samyagdarzana jisako prApta huA haiM aisA manuSya bhogabhUmIkA pulligI tiryaMca hokara janma letA hai / tathA manuSyAyukA baMdha honepara jise samyagdarzana prApta huA aisA karmabhUmija manuSya athavA paMcendriya saMjJI tiryaMca bhogabhUmImeM puruSa hokara utpanna hotA hai| strIparyAyameM usakI utpatti nahIM hotI / / 88 // samyaktvarUpI sUryake dvArA mithyAtvarUpa gADha aMdhakArakA nAza kara mokSamArgameM jAnevAle mahApuruSoMko AtmasiddhikA ghara aisA jo mokSa usakI prApti hotI hai / / 89 // (zaddha samyagdaSTike Age mokSalakSmI nAcatI hai) nirmala pariNAmavAlA tathA samyagdarzana bhUSita puruSa naraka-nagarameM nivAsa karanese utpanna huI khedakI prakAza-paramparAke paricayakI pravRttiko naSTa kara tathA svargameM rahakara anekaguNasamUhoMse antaHkaraNameM vRddhiMgata huA jo paricaya usase atizaya catura aisI siddhi-lakSmIko apane Age nacAtA hai // 90 // 1 A. vA punaH 2 A. sumArge 3 A. nilayIkRtaH Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntasAraH (1. 91 AdyAmArAdhanAM tAM vizadataraguNagrAmayuktAM sugupto / dRSTi sadRSTihRSTaH kalayati ___kalitAzeSatattvaikasattvaH / yo'sau bhuktottamAGagasphuradamalaramAramyalIlAmalolaH / kalyANAnAM kSaNenAvahati surpterrcnaamcniiyH||91 iti zrIsiddhAntasArasaMgrahe' AcAryazrInarendrasenaviracite samyagdarzananirUpaNe prathamaH paricchedaH // 1 jo mithyAtvase dUra rahA hai, jo samyagdarzanakI prAptise AnaMdita huA haiM, jisane saMpUrNa jIvAdi tattvoMkA mukhya astitvaguNa jAnA haiM tathA uttama zarIrase suMdara aura nirmala aisI lakSmIkI lIlAkA bhoga liyA haiM, jo niriccha hai aisA puruSa atizaya nirmala saMvegAdikI guNasamUhase yukta samyagdarzanArAdhanAko dhAraNa karatA haiN| jisase vaha pUjya mahAtmA indrake dvArA kI jAnevAlI paMcakalyANa pUjAko utsavake sAtha dhAraNa karatA haiM // 91 // AcArya zrInarendrasenaviracitasiddhAntasArasaMgrahameM samyagdarzanakA nirUpaNa karanevAlA pahilA pariccheda samApta huaa| 1 A. narendrasenaviracite siddhAntasArasaMgrahe prathamaH paricchedaH / Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( dvitIyo'dhyAyaH ) samyagjJAnaM paraMjyotiH svaparArthAvabhAsakam / AtmasvabhAvamAbhAvyaM bhAvayanti bhavAtigAH // 1 bodha buddhistathA jJAnaM pramANaM pramitiH pramA / prakAzazceti nAmAni manyante munayo'nvayAt // 2 jJAnaM pramANamityetanmanyante na manAgapi / naiyAyikAdayo darpAtsannikarSAdivAdinaH // 3 sUkSmAntaritadUrArthAH sannikarSAdivAdinAm / aprameyA bhavantyeva tatsambandhAdyabhAvataH // 4 ( dUsarA adhyAya ) ( samyagjJAnakA lakSaNa ) - samyagjJAna yaha AtmAkA svabhAva hai / yaha utkRSTa prakAzasvarUpa hai, arthAt isase apanA svarUpa jAnatA hai tathA parapadArthakA svarUpa jAnatA hai / jinhoMne saMsArakA nAza kiyA hai aise siddhaparameSThI anubhavana - yogya isa jJAnakI bhAvanA karate haiM arthAt ve satata kevalajJAnamaya haiM / unakA jJAna pratisamaya anantAnanta padArthoko tathA unake trikAlavartI anaMtAnanta paryAyoMkA sAtha jAnatA hai / samyagjJAnako bodha, buddhi, jJAna, pramANa, pramiti, pramA, prakAza aise nAma muni mAnate haiM / kyoMki sabameM arthakI anvayatA ( sArthakatA ) hai arthAt ye saba nAma jJAnake ekArthavAcaka hai / jJAnakehI ye nAma haiM / dIpaka jaisA apaneko aura ghaTAdi padArthoMko prakAzita karatA hai vaisA jJAnabhI sva aura parasvarUpa jAnatA hai // 1-2 // naiyAyikAdika darpase sannikarSAdikoMko pramANa mAnate haiM / unhoMne ' jJAna pramANa hai aisA alpatayAbhI nahIM mAnA hai / tAtparya - naiyAyika aura yoga sannikarSako pramANa mAnate haiM / sAMkhya indriyavRttiko pramANa mAnate haiM / mImAMsaka jJAtRvyApArako pramANa mAnate haiM / bauddha nirvikalpajJAnako pramANa mAnate haiM / isa prakAra sannikarSAdikoMko pramANa mAnanevAle naiyAyikAdikoMne jJAnako pramANa nahIM mAnA hai / paraMtu sannikarSAdika binA jJAnakebhI hote haiM aura ve acetana haiM / acetana padArthoMmeM jAnanekA sAmarthya nahIM hai / anyathA ghaTapaTAdika padArtha bhI jamIna Adike sAtha sambadha hone se sannikarSa honese jAneMge / paraMtu unameM vaha jAnanekA dharma sannikarSase bhI utpanna huA nahIM dIkhatA / tathA sannikarSa jagatake sabhI padArthoMke sAtha nahIM hotA hai, kyoMki sUkSmAdi padArthoMkA indriyoMse saMbaMdha nahIM hotA hai aisA AcArya kahate haiM // 3 // sannikarSAdivadiyoMne sUkSmapadArtha, antaritapadArtha, dUrapadArthako aprameya mAnA haiM kyoMki unake sAtha iMdriya sambandhAdikoM kA abhAva hai // 4 // vizeSa spaSTIkaraNa-AtmA, iMndriya, mana aura ghaTAdika padArtha inakA saMbaMdha honese jJAna utpanna hotA hai / aise saMbaMdhako saMnikarSa kahate haiN| jaise ghaTameM rUpakA jJAna hotA hai, yahAM AtmAkA manase saMbaMdha hotA hai, manakA netrendriyake sAtha saMbaMdha hotA hai aura netrakA ghaTarUpake sAtha saMbaMdha hotA hai taba yaha ghaTa kAlA hai, yaha ghaTa pIlA hai ityAdi jJAna hotA hai / ataH jJAna sannikarSase S. S. 3 ma Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntasAraH tadabhAve hyaniSTo'pi sarvajJAbhAva iSyate / teSAmato vacazcAru tadIyaM na kadAcana // 5 tadetatkathamityevaM zaMkanIyaM na dhodhanaiH / na hyatIndriyavijJAnaM sarvajJaM sAdhayanti te // 6 18) hotA hai / uparyukta ghaTakA rUpajJAna cakSuH sannikarSa se huA / sukhAdikameM trisannikarSaja jJAna hai / AtmAkA manase saMbaMdha hotA hai aura manakA sukhase saMbaMdha hokara sukha jAnA jAtA hai / yogioMko AtmA aura manakA saMbaMdha honese jJAna utpanna hotA hai aisA sannikarSavAdI kahate haiM / (2.5 AcArya isakA khaMDana isa prakAra karate haiM- sannikarSa honesehI yadi jJAna hotA, to ghaTake samAna AkAzAdikake sAthabhI cakSukA saMbaMdha hai tathApi vaha sannikarSa AkAzaviSayaka jJAnako utpanna nahIM karatA hai / sannikarSa saMzayAdikoMmeM bhI honese aise sannikarSakobhI pramANa mAnanA paDegA / kajjalase netrakA saMnikarSa honepara bhI kajjala-viSayaka jJAna vaha utpanna nahIM karatA hai / Amraphalake rUpake sAtha cakSukA jaisA sambaMdha hai, vaisA usake rasake sAtha bhI hai, tobhI rasakA jJAna nahIM hotA / ataH sannikarSa jJAnakA asAdhAraNa kAraNa nahIM hai, isaliye vaha pramANa nahIM hai / sannikarSase jJAna hotA, to usameM kramavatapanA mAnanA paDegA parantu ekahI samayameM caMdrakA aura zAkhAkA jJAna hotA hai / tathA sannikarSa honese yadi jJAna ho jAtA to sUkSma paramANukAbhI jJAna honA cAhiye kyoMki Apane unake sAtha cakSurindriya sannikarSa mAnA hai / sannikarSase yadi jJAna hotA hai to vyavahita padArthoMkA jJAna nahIM honA cAhiye paraMtu bhUmike antargata padArthoM ko unake sAtha sannikarSa na honepara bhI aJjanasahita netra dekhatA hai / tathA sUkSma-paramANu, dezAntaritamuTThI meM rakhA huA padArtha, dUrArtha - meru Adika, kAlAntarita - rAmarAvaNAdika sannikarSa vAdiyoMko aprameya hoMge arthAt unake sAtha indriyoMke sambandhAdikoM kA abhAva hai // 4 // naiyAyika, yauga, sAMkhyoMne saMpUrNa padArthoMko jAnanevAlA arthAt sarvajJa mAnA hai paraMtu sannikarSako pramANa mAnane se saMpUrNa padArthoM ke sAtha AtmA, indriya aura manakA sambaMdha honA zakya nahIM hai, ataH sarvajJAbhAva hogA, jo ki unako aniSTa hai / sannikarSa vartamAnakAlIna padArthoMkAhI ho sakatA hai, vahabhI jagatake saMpUrNa padArthoM ke sAtha honA nitarAM asaMbhava hai / aisI avasthAmeM vartamAna kAlIna padArthabhI - saMpUrNatayA nahIM jAne jAte haiM / bhaviSyatkAlIna padArtha - utpanna honevAle hone se vartamAna kAlIna iMdriyoMkA unake saMbaMdha honA asaMbhava hai, bhUtakAlIna padArtha naSTa hone se indriyoMke sAtha sambaddha ho nahI sakate haiM, ataH bhUtabhaviSyake saMpUrNa padArthoMkA jJAna na hone se naiyAyikAdikoMke matameM sarvajJatvakA abhAva hogA / isaliye sannikarSavAdI naiyAyikAdikoM kA sannikarSavAda suMdara - prAmANika nahIM haiM // 5 // naiyAyikAdikoMne sarvajJa mAnA hai ataH Apa sarvajJAbhAvakA doSa unako kyoM dete haiM aisIbhI buddhimAnoMko zaMkA nahIM karanI cAhiye, kyoMki atIndriya jJAnavAle sarvajJako ve sannikarSavAdI siddha Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -2. 10 ) na hIndriyAdivijJAnaM sUkSmAdyarthAvabhAsakam / teSAmanavabhAseSu kva sarvajJaH kutaH prabhA // 7 tatazca jJAnamevaitatpramANamabhidhIyate / tatra vipratipannA ye na te tattvArthadarzinaH // 8 matijJAnaM zrutajJAnamavadhijJAnamuttamam ' / manaHparyayavijJAnaM kaivalyamiti paMcadhA // 9 bhAvAntaragatA bhAvi' samyagjJAnagatA hAmI / sAmAnyenAvagantavyA vizeSeNa ! punaH paraH // 10 siddhAntasAraH nahIM kara sakate haiM / indriyAdikoMse utpanna honevAlA jJAna sUkSma, antarita aura dUrake padArthoMko nahIM jAnatA hai, aura ve nahIM jAne gaye to sarvajJa aura usakA jJAna kaise hogA ? // 6-7 // bhAvArtha-ataH sannikarSameM pramANatA nahIM hai jJAnahI pramANa hai / indriyoMmeM aura manameM jo jAnanekA sAmarthya AyA hai vaha AtmAke jJAnaguNase AyA hai| usake sAhAyyase AtmA jAnatA hai / sAmarthya honesehI padArthakA svarUpa AtmAse jAnA jAtA hai, vaha sAmarthya yadi nahIM hotA to sannikarSakA honA vyartha paDa jAtA / ataH yogyatAhI sAdhakatama hai, sannikarSa nahIM hai / vaha yogyatA pratibaMdhaka- jJAnAvaraNAdi-karmoMkA AvaraNa haTa jAnese utpanna hotI hai, isaliye yogyatA pratibandha - kApAyarUpa hai / yogyatA hone se svaparArthAvabhAsaka jJAna hotA hai aura vaha nahIM hone se nahIM hotA hai | ataH vaha yogyatA sAdhakatama hai / jaisI kulhADI vRkSako kATaneme sAdhakatama hai, usake binA vRkSa nahIM kATA jAtA / vaisI yogyatA honepara padArthajJAna hotA hai / usake vinA vaha utpanna nahIM hotA hai / isaliye jJAnako jainAcAryoMne pramANa mAnA hai / jJAnake viSayameM jo mUDha haiM ve jIvAdika tatvoMko nahIM jAnate hai / yahAMtaka jJAnakohI pramANa mAnanA cAhiye aisA vivecana AcAryane kiyA // 8 // ( 19 ( samyagjJAnake bheda ) - matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, mana:paryayajJAna aura kevalajJAna aise samyagjJAnake pAMca bheda kahe haiM / spaSTIkaraNa - samyagjJAnameM saMzaya, viparyaya aura anadhyavasAya nahIM rahate haiM / saMzaya meM aneka koTiyoMkA avalaMbana hotA hai, paraMtu koIbhI koTi nizcita nahIM rahatI hai / isaliye vaha jJAna pramANarUpa nahIM hai / viparyaya - kucha sAdRzyase eka vastumeM usase bhinna svarUpa vastukA nirNaya honA, jaise cAMdImeM camakIlApana dekhakara sIpake tukaDemeM cAMdIkA bhrama honese use cAMdI kahanA va jAnanA / anadhyavasAya - yaha kucha hai aisA jJAna honA yAnI padArthakI vizeSatA jJAta na honA / aise tIna jJAnoMko apramANa jJAna kahate haiM / " prakarSeNa saMzayAdivyavacchedena mIyate paricchidyate vastutattvaM yena tatpramANam " saMzayAdika jisameM utpanna nahIM hote haiM aisA vastukA jo yathArtha nirNaya use samyagjJAna kahate haiM / uparyukta pAMcahI jJAna saMzayAdikoMse rahita hote haiM // 9 // ye pAMca bhedayukta jJAna apane apane viSayabhUta anya padArthako jAnanevAle haiM / aura ye saba samyagjJAna hai, ye samyagjJAnake pAMcabheda sAmAnyase kahe haiM / vizeSa se punaH dusare aneka bheda hote haiM // 10 // 1 A. irutaM 2 A. bhAvA 3 A. pare Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20) siddhAntasAraH (2. 11 matijJAnaM bhavetpUtamindriyAnindriyodbhavam / SaTtriMzatrizatabhedaM bhavyasattvasukhAvaham // 11 avagrahehAvAyAnAM dhAraNAyAzca bhedataH / matijJAnamidaM divyaM caturvidhamudIritam // 12 samyagjJAnArthayorAdyasaGagraho'vagraho mataH / tattadvizeSakAkSAyAmIhAmIhAvido viduH // 13 vizeSavyavasAyAtmA sa tvavAyo nigadyate / arthAvismRtirUpaM tu dhAraNAjJAnamaJjasA // 14 bahuzca bahudhA kSiprazcAnukto'nisRto dhruvaiH / setaraizcApi bhinnaH so'vagraho dvAdazapramaH // 15 (matijJAnake kAraNa aura bheda)- matijJAna pavitra hai vaha indriyoM aura manase utpanna hotA hai| usake tInasau chattIsa bheda haiM aura vaha bhavya-prANiyoMko sukhadAyaka hai| kyoMki usase prApti aura ahitakA parikAra hotA hai| netrase ghaTapaTAdikA jJAna hotA hai yaha netramatijJAna hai / sparzanendriyase jo pAnI, agni AdikA sparza honese ThaMDA aura uSNa Adi jJAna hotA hai, use sparzamatijJAna kahate haiM / isataraha rasanendriyAdikase madhurarasAdikoMkA jJAna hotA hai| manasebhI matijJAna hotA hai / / 11 // (matijJAnake cAra bheda)- avagraha matijJAna, IhA matijJAna, avAya matijJAna aura dhAraNA matijJAna aise matijJAnake cAra bheda hai / samyagdarzanake sAtha utpanna honese ise divya kahate haiM // 12 // samyagjJAna aura padArthakA jo Adya-grahaNa use avagrahamatijJAna kahate haiN| viSaya ghaTAdika padArtha aura viSayI-unako grahaNa karanevAle sparzanAdika indriyAM inakA saMyoga honepara jo prathamajJAna hotA hai, usako avagraha kahate haiN| yaha avagraha darzanapUrvaka hotA hai / arthAt viSaya aura viSayIkA saMbaMdha honepara darzana-vastukA sAmAnyavalokana hotA hai jisameM ghaTa, paTa ityAdi prakAra pratibhAsita nahI hote hai / kevala yaha kucha hai aisA pratibhAsa hotA hai usako darzana kahate haiM, usake anantara jo prathama grahaNa hotA hai vaha pahilA avagrahajJAna hai / jaise yaha manuSya hai aisA prathamajJAna huA / isake anantara manuSyake vizeSa jAnanekI icchA honepara IhAmatijJAna hotA hai, aisA IhAkA svarUpa jAnanevAle AcArya kahate hai| jaise yaha manuSya dAkSiNAtya hai yA uttarIya hai arthAt dakSiNadezakA hai vA uttaradezakA rahanevAlA hai aisA saMzaya honepara usake nirasanake liye yaha uttaradezakA hogA aisI bhavitavyatApratIti utpanna hotI hai use IhAmatijJAna kahanA cAhiye // 13 // IhAmeM jisa vizeSakA bhavitavyatArUpase jJAna huA thA usakA jo nizcaya hotA hai use avAya kahate hai| aura avAyase jAne hue viSayakA kAlAntarameMbhI vismaraNa na honA aisA jo jJAna use paramArthase dhAraNAmatijJAna kahate haiN| jaise yaha manuSya uttaradezavAsI hai aisA usake veSabhUSAbhASAdikase nirNaya honA avAyamatijJAna hai| tadanantara usa uttaradezavAsI manuSyako kAlAntarase dekhanepara pahale dekhI, jAnI huI bAtako na bhUlanA yaha dhAraNA-matijJAna hai // 14 // (avagraha matijJAnake bArA bheda ) - bahuavagraha, bahuvidhAvagraha, kSiprAvagraha, anuktAvagraha, anisRtAvagraha, dhruvAvagraha aise chaha bheda aura usake viruddha chaha bheda hote haiM isaprakArase ekAva 1 A. trizatI 2 A. Adya: 3 A. stvanukto Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -2. 23 ) siddhAntasAraH bahUnAM grahaNaM yatra samAnAM' samamiNAm / prakSayopazamAdeSa bavhavagraha iSyate // 16 ekasyaiva padArthasya bahUnAM na kadAcana / grahAdavagrahaH prAjJerabahuH parikIrtitaH // 17 prakAraivividhairyatra sadarthagrahaNaM bhavet / asau bahuvidho jJeyo'vagraho gehavajitaiH // 18 ekenaiva prakAreNa yatrArthAvagraho bhavet / ekaprakAramAkhyAnti munayastamavagraham // 19 jJAnAvaraNavIryasya kSayopazamasaMbhavAt / zIghamarthagraho yatra sa kSiprAvagrahAbhidhaH // 20 cirakAlena yazcArtha gRNhAti bahuduHkhataH / sa cirAvagraho'bhANi sucirantanapauruSaH // 21 unmolatpugdaladravyaM gRhyate'sakalaM yataH / avanahaM gRhAtItA gRNanti tamaniHsRtam // 22 tadvipakSaM kSamAvanto niHsRtAvagrahaM viduH / abhiprAyavazAdgRNhannanuktaH punarucyate // 23 graha, eka prakArAvagraha, akSiprAvagraha, uktAvagraha, niHsRtAvagraha aura adhruvAvagraha aise chaha bheda haiN| donoM milakara avagraha-matijJAnake bAraha bheda hote haiM / / 15 / / ( bahuavagraha aura ekAvagraha )- samAnadharmavAle aneka padArthoMkA grahaNa jisameM hotA hai vaha bahuavagraha hai| isake viruddha ekAvagraha hai arthAt eka padArthakAhI jo avagraha hotA hai anekoMkA kadApi nahIM hotA hai use ekAvagraha kahate haiM / vidvAn loga ise abahu avagrahabhI kahate hai // 16-17 // ( bahuvidhAvagraha aura ekavidhAvagraha )- aneka prakAroMke, aneka dharmoMke, aneka padArthoMkA aneka prakAroMse jahAM avagraha hotA hai use gRhatyAgImuni bahuvidhAvagraha kahate haiN| jahAM eka prakArake aneka padArthoMkA avagrahajJAna hotA hai use muni ekaprakArAvagraha kahate haiM // 18-19 / / ( kSiprAvagraha aura akSiprAvagraha )- avagrahamatijJAnAvaraNa karmakA kSayopazama aura vIryAntarAya karmakA kSayopazama honese padArthako zIghra jAnanA kSiprAvagraha hai, aura cirakAlase bahuta kaSTase jo padArthoMkA avagrahajJAna hotA hai use akSiprAvagraha kahate hai| aisA purAtana puruSoMnegaNadharAdi devoMne kahA hai / / 20-21 / / ( aniHsRtAvagraha aura niHsatAvagraha )- pAnI AdikameMse kicit Upara AyA huvA asakala pudgala dekhakara saMpUrNa padArthakA jJAna honA aniHsRtAvagraha hai / arthAt eka vastukA kucha aMza dekhakara itara aMzoMsahita saMpUrNa padArthakA jJAna honA aniHsRtAvagraha hai| aise gRhatyAgI muni kahate haiN| isake virUddha avagrahako kSamAvAnmuni niHsRtAvagraha kahate haiM / abhiprAyase jAnanA vaha anuktAvagraha kahA jAtA hai // 22-23 // 1 A. samAnAsama. 2 A. so'yaM 3 A. pUruSaH 4 A. bhAvasya 5 A. nAt. Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22) siddhAntasAraH (2. 24 uktAvagrahamAkhyAti yadukte satyavagrahaH / prajAyate padArthasya karmaNAM prazamakSayAt // 24 kAlAntare padArthasya yathArthagrahaNaM dhruvam / aruvastu bhavetso'yamayathArthAvabhAsanam // 25 IhAdayo'pi vijJeyA bavhAdikramabhedataH / pratyekaM dvAdaza prAstrayastruTitaphalmaSaiH // 26 pratyekaM dvAdazApyete karaNairmanasA hatAH / saptatidvadhikA teSAmekaikaM prati jAyate // 27 aSTAzItyadhikaM tAvacchatadvayamudIritam / tanmatijJAnamarthasyAvagrahAdivizeSitam // 28 ( uktAvagraha, dhruvAgraha, aura adhruvAvagrahoMkA varNana )- zabdadvArA kahanepara jo padArthakA prathama jJAna hotA hai use uktAvagraha kahate haiN| padArthakA yathArtha (jitanA thA utanAhI) avabhAsana honA arthAt kama-jAdA na honA dhruvAvagraha hai| padArthakA yathArtha avabhAsana na honA arthAt kama jAdA avabhAsa honA adhruvAvagraha hai / bhAvArtha-bahu bahuvidhAdika avagraha matijJAnAvaraNa karmakA kSayopazama adhika hotA hai taba hote haiM, aura maMda kSayopazama honese ekAvagraha, ekavidhAvagraha, akSiprAvagraha, Adi avagraha hote haiM / dhruvAvagraha aura dhAraNAmeM kyA antara hai ? kSayopazamakI prAptike samayameM pariNAmoMkI nirmalatA satata honese prApta hue kSayopazamase pahile samayameM jaisA avagraha huA hai vaisAhI bAra bAra dvitIyAdisamayoMmeM hotA rahatA hai / vaha nyUna nahI hotA hai aura adhikabhI nahIM hotA hai aise avagrahako dhruvAvagraha kahate haiM aura jaba vizuddha pariNAma aura saMkleza pariNAmoMkA mizraNa hotA hai taba jo matijJAnAvaraNakA kSayopazama hotA hai usase utpanna havA avagraha kabhI bahata padArthoMkA hotA hai to kabhI alpoMkA hotA hai. kabhI kabhI bahuvidhoMkA aura kabhI ekavidhoMkA hotA hai aisA nyUnAdhikabhAva honese adhruvAvagraha hotA hai| tathA dhAraNAse jAnA gayA padArtha kAlAntarameM bhI vismRta nahIM hotA hai usakI yAda rahatI hai usa avismRtike kAraNa jJAnako dhAraNA kahate haiN| aise avagrahake bhedoMkA varNana kiyA hai // 24-25 // ( IhAdikoMkA bavhAdikramase bheda pratipAdana )- jinakA pApa naSTa huvA hai aise vidvAnoMke dvArA IhA, avAya aura dhAraNAke bAraha bAraha bheda jAnane yogya haiM / bahuIhA, bahuvidhaIhA, kSiprehA, akSiprehA ityAdirUpase bAraha bheda hote haiM / bahuavAya, bahuvidhAvAya, kSiprAvAya ityAdi bAraha bheda avAyake hote haiM / tathA dhAraNAke bahudhAraNA, bahuvidhadhAraNA, kSipradhAraNA, akSipradhAraNA Adi dhAraNAkebhI bAraha bheda hote haiM / sparzanAdika pAMca iMdriyA~ aura mana inase guNita karanepara avagrahAdikoMke bahattara bahattara bheda hote haiM / sparzanAvagrahake bAraha bhedake samAna rasanendriyAvagrahake bAraha bheda hote haiN| ghrANAvagraha, cakSurindriyAvagraha aura karNAvagrahakebhI bAraha bAraha bheda milakara sATha bheda indriyAvagrahoMke hote haiN| inameM manovagrahake bAraha bheda milAnese avagrahoMke bahattara bheda hote haiM / IhAke, avAyake aura dhAraNAkebhI pAMca iMdriyA~ aura manase guNita karanepara bahattara prakArakI IhA, bahattara prakArakA avAya aura bahattara prakArakI dhAraNA hotI hai| saba milakara dosau aThaThyAsI bheda matijJAnake artha avagrahAdi vizeSoMse hote haiM aisA jinezvarane kahA hai // 26-27-28 // Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -2. 35 ) siddhAntasAraH ( 23 vyaJjanaM vyaJjitaM prAjJairavyaktaM zabdasambhavam / tasyAvagraha evAsti na pare tvvishesstH|| 29 cakSurmano vinA tAvadidriyairguNitazca san / sa dvAdazavikalpo'pi bavhAdibhiritIritaH // 30 aSTAdhikA bhavettAvaccatvAriMzatsamAsataH / vyaJjanAvagrahasyeti SaTtriMzatrizatAdhikam // 31 matijJAnasya ye bhedA gaditA bhedakovidaH / te sarve bhavyajIvasya jAyante nAparasya ca // 32 arthavyaJjanabhedena satpadArthAvabodhakam / indriyAnindriyotpannaM tanmatijJAnamIritam // 33 RddhibuddhipravRddhaM ca pravRddhajanapUjitam / kvacidAsannabhavyasya syAttadAvaraNakSayAt // 34] sA kosstthbiijsNbhinnshrotRpaadaanusaarinnii| Rddhibuddhirbhavettasya sadvRddhaH kAraNaM parA // 35 ___jinako aThAraha prakArakI buddhi-Rddhi prApta huI hai, aise gaNadharadevoMne avyakta zabdAdikoMse utpanna huA jo avyakta avagrahajJAna usako vyaJjanAvagraha kahA hai| sparzanendriya rasanendriya, ghrANendriya aura karNendriyase jo aspaSTAvagraha hotA hai vaha bavhAdika padArthoMkI apekSAse bAraha bAraha prakArakA hotA hai / ataH uparyukta cAra indriyoMse aspaSTa avagrahake aDatAlIsa bheda hote haiM / dosau aThAsI bhedoMmeM ye vyaMjanAvagrahake aDatAlIsa bheda milAnepara matijJAnake tInasau chattIsa bheda hote haiN| bhAvArtha- jaise maTTIke naye ghaDepara pAnIke do tIna biMdu DAlanepara vaha ghaDA gIlA nahIM hotA hai, punaH punaH siMcita karanepara gIlA ho jAtA hai / isa prakAra kAna, nAka, sparzana aura jivhA aise cAra indriyoMse zabdAdi-pariNata pudgala do tIna Adi samayoMmeM jaba grahaNa kiye jAte haiM taba vyakta nahIM hote hai / punaH punaH avagraha honepara ve vyakta hote haiN| isaliye vyaktagrahaNake pUrvameM vyaMjanAvagraha hai aura vyaktagrahaNa honepara arthAvagraha hai| avyaktagrahaNa honepara usake IhA, avAya aura dhAraNA nahIM hote haiM / yaha vyaMjanAvagraha cakSu aura manako choDakara zeSa cAra indriyoMdvArA hotA hai // 29-30-31 // bheda jAnanevAloMne matijJAnake jo bheda kahe haiM ve saba bhavya jIvako samyagdRSTiko hote haiM mithyAdRSTiko nahIM hote haiM / arthAvagraha, vyaMjanAvagraha Adi bhedoMse yukta aura jIvAjIvAdi padArthoMkA jJAna karAnevAlI indriyAM aura manase utpanna haA jo jJAna vaha matijJAna hai aisA munizvaroMne kahA hai // 32-33 // (anRddhi-matijJAnakA varNana samApta / ). ( buddhiRddhirUpamatijJAnakA varNana ) - kabhI kabhI Asana bhavyajIvako buddhiRddhi prApta honese vRddhiMgata huA aura vRddha-jJAnI munIzvaroMke dvArA pUjA gayA aisA matijJAna prApta hotA hai / vaha usake AvaraNake tIvra kSayopazamase prApta hotA hai // 34 // yaha Rddhiyuktabuddhi, koSTabuddhi, bIjabuddhi, saMbhinnazrotRbuddhi aura pAdAnusAriNIbuddhi isaprakAra cAra prakArakI hai / yaha kisI Asanna bhavyako hotI hai / yaha uttama vRddhikA uttama kAraNa hai // 34-35 // 1 A. pramANata: 2 A. bhavye Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 ) siddhAntasAraH ( 2. 36 yasyAmavagatAnekagranthArthAnAmavasthitiH / avinaSTAprakIrNAnAM koSThe saMbhRtadhAnyabat // 36 koSThabuddhimatAzeSavizeSArthAvabhAsinI / bIjabuddhiH punarjeyA vividhAgamapAragaH // 37 bhavyakSetre yathA bIjamuptaM kAlAdiyogataH / anekadhA bhavedvaddhamRddhisampAdakaM nRNAm // 38 tthaikbiijbhtaarthsNgrhaadrthvshinii| anekadhA matA seyaM' bIjabaddhimahAtmanAma // 39 ekasyApi padasyAdAvante granthasya bodhataH / yasyAM granthAvabodho'sau buddhiH pAdAnusAriNI // 40 yatsAmAnyavizeSAtmAbhevo bhavati cAnayoH / ata evedamatyudadhaM buddhidvayamudAhRtam // 41 dvAvazayojanAyAmacakravarticamUdhvanim / manuSyakarabhAdInAM saMkarAdikajitam // 42 yasyAM zRNoti bhavyAtmA nirmalIkRtamAnasaH / saMbhinnazrotRbuddhiH sA gItA gAnavicakSaNaH // 43 ( koSThabuddhiRddhikA varNana )- jaise bhAMDAgArameM arthAt dhAnyAgArameM gehU~, uDada Adi aneka prakArakA dhAnya naSTa nahIM ho aura ApasameM mizra na ho aisA alaga alaga sthApana kiyA jAtA hai| vaise jo Rddhi prApta honepara jAne gaye aneka graMthoMkA avasthAna, avinAza aura amizratArUpase hotA hai aisI buddhiRddhiko koSThabuddhi kahate haiM / tAtparya yaha hai, ki aneka graMthoMkA jJAna aura unake prakaraNa jo jaise haiM vaise koSThabuddhivAle muniyoMke hRdayameM rahate hai| kucha jJAna una graMthoMkA naSTa honA athavA kucha kisI viSayameM mila jAnA ityAdi doSa unameM nahIM rahate haiN| yaha koSThabuddhi saMpUrNa vizeSa arthoMko prakAzita karanevAlI hotI hai // 36-37 // (bIjabuddhiRddhikA varNana )- jaise uttama khetameM boyA huA bIja varSAkAlAdikake saMyogase aneka prakArase vRddhiko prApta hotA hai arthAt usase khUba dhAnyavRddhi hotI hai, eka bIjase hajAro dhAnyake dAne prApta hote haiM, vese eka bIjAkSarase utpanna huA jo arthasaMgraha usase aneka prakArake artha yaha bIjaRddhi mahAtmAoMko dikhAtI hai| isaprakAra isakA svarUpa hai // 38-39 // (pAdAnusAriNIRddhikA svarUpa ) - graMthake prAraMbhameM eka pada athavA graMthake antameM eka padakA jJAna honepara saMpUrNa graMthakA jJAna RddhidhAraka munIzvarako jisase hotA hai vaha pAdAnusArI buddhiRddhi hai // 40 // isa Rddhike sAmAnya aura vizeSa arthakA pratipAdana hotA hai / ataH isa Rddhiko sAmAnya padAnusAriNI aura vizeSa padAnusAriNI kahate haiM / ye do atizaya uttama buddhi RddhiyAM haiM / aisA munIzvaroMne kahA hai // 41 // ( saMbhinnazrotRbuddhikA varNana ) - bArA yojana dUrataka cakravartikA sainya rahatA hai aura usameM manuSya, hAthI, ghoDe, UMTa, baila AdikoMke zabda hote rahate haiM / jisakA antaHkaraNa nirmala hai aisA bhavyAtmA una zabdoMko saMkarAdidoSa-rahita alaga alaga jisa RddhikI prApti honese sunatA hai use caturoMne saMbhinnazrotRbuddhi nAmakI Rddhi kahA hai / 42-43 // 1 A. saiSA 2 A. vivajitam Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -2. 56) siddhAntasAraH yatkiJcijjJAtamajJAtaM buddhizAstrAnusArataH / tanmayoktamahaM vande matijJAnasya' labdhaye // 44 tatpUrvaca zrutajJAnamanekadvAdazapramam / zrutAvaraNavIryasya kSayopazamato bhavet // 45 aGgAGgabAhyabhedena dvividhaM tadudIritam / akSarAnakSaratvena punadvedhopalabhyate // 46 aGgabAhyamanakaM ca dazavaikAlikAdikam / aGgaM dvAdazadhA proktaM zrutajJAnajJakovidaH // 47 AcArAnaM sUtrakRtaM sthAnAGga samavAyataH / vyAkhyAprajJaptirityevaM jJAtRdharmakathA tathA // 48 upAsakAdyadhyayanaM antakRdRzamuttamam / anuttaradazaM ceti praznavyAkaraNaM punaH // 49 pUtaM vipAkasUtraM tu dRSTivAdazca paJcadhA / aGgaM dvAdazadhA caitacchRtajJAnaM hi nAmataH // 50 parikarma ca sUtraM tu prthmaadynuyogtH| pUrvakRtaM cUlikA ca dRSTivAdastu paMcadhA // 51 pUrvagataM hi vijJeyaM caturdazavidhaM budhaiH / caturdazaguNasthAnaprApakaM praguNAtmanAm // 52 utpAdapUrvasannAma paramagrAyaNIyakam / tRtIyaM vIryavAdaM ca caturtha hastinAstikam // 53 samyagjJAnapravAdaM ca paJcamaM paJcamapradam / SaSThaM satyapravAdaM syAtsatyasaukhyavidhAyakam // 54 pUrvamAtmapravAdaM ca saptamaM cASTamaM punaH / karmapravAdapUrva tatpratyAkhyAnaM tataH param // 55 vidyAnuvAdaM dazamaM paraM kalyANanAmakam / prANAvAyaM prabhApUtaM khyAtaM dvAdazasaMkhyayA // 56 buddhi aura zAstrake anusaraNase maiMne jo kucha jJAta, ajJAta padArthoMko jAnA haiM vaha maine kahA hai / matijJAnakI prAptike liye maiM matijJAnako vaMdana karatA hUM / / 44 // zrutajJAna matijJAnapUrvaka hotA hai| usake dazavaikAlika, uttarAdhyayanAdi aneka bheda aura AcArAGagAdi bAraha bheda haiM / yaha zrutajJAna zrutAvaraNa karmake kSayopazamase hotA hai / yaha zrutajJAna aMga va aMgabAhya nAmase do prakArakA hai / punaH akSarazruta aura anakSarazruta aise bhI do prakAra isake haiN| aisA zrutajJAna jAnanevAle vidvAna kahate haiM / / 45-46 // ( aMgajJAnake bArA bheda )- AcArAMga, sUtrakRta, sthAnAMga, samavAya, vyAkhyAprajJapti, jJAtRdharmakathA upAsakAdhyayana, antakRddaza, anuttaradaza, praznavyAkaraNa, pavitra vipAkasUtra, aura dRSTivAda aise aMgajJAnake bAraha bheda haiM / dRSTivAdake pAMca bheda haiM / pUrva, parikarma, sUtra, prathamAnuyoga aura cUlikA / pUrvagata zrutajJAnake utpAdapUrva agrAyaNIyAdika caudA bheda haiM / ye caudA bheda guNavAnoMke caudaha guNasthAnoMkI prasiddhi karanevAle haiM // 47-52 // ( caudaha pUrvoke nAma )- pahilA utpAdapUrva, dUsarA agrAyaNIya, tIsarA vIryAnuvAda, cauthA astinAstivAda, samyagjJAnapravAda pAMcavA pUrva hai, yaha paMcamagati denevAlA hai / chaTThA satyapravAda satyasukha-muktisukha utpanna karanevAlA hai| sAtave pUrvakA nAma AtmapravAda, karmapravAdapUrva AThavA hai| nauvA pratyAkhyAnapUrva aura dasavA vidyAnuvAdapUrva, gyArahavA kalyANanAmaka pUrva hai| prabhAse 1 A. jJAnaM svalabdhaye 2 A. vyaneka 3 lAtalye. 4 A. sthAnaM ca S. S.4. Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntasAraH (2.57 kriyAvizAlamatyuddhaM trayodazakamuttamam / lokAgra bindusAraM ca ' caturdazakamaJjasA // 57 jalasthalagatA mAyAgatA rUpagatA tathA / AkAzAdigatA ceti cUlikA paJcadhA smRtA // 58 candrAdityanadadvIpavyAkhyAprajJaptirujjvalA / jambUdvIpAdi prajJaptiH parikarmApi paJcadhA // 59 aSTAdazasahastrA' ca padasaMkhyA virAjate / yatyAcaraNarUpasya tadAcArAGgamiSyate // 60 jJAnAdivinayAdInAM kriyANAM yatprarUpakam / padAnAM ca sahasrANi SatriMzatsUtrakRnmatam // 61 ekAkottarasthAnaM jIvAdInAM prarUpakam / sthAnaM padasahasrANi catvAriMzadviruttarA // 62 26) pavitra prANAvAyapUrva bArahavA hai / atyuttama kriyAvizAlapUrva terahavA hai aura paramArtharUpa caudahavA pUrva lokAgrabindusAra nAmakA hai / / 53-57 // ( paMca cUlikAoMke nAma ) - dRSTivAdakA cUlikA nAmakabheda hai / isake pAMca bheda haiN| unake nAma 1 jalagatA, 2 sthalagatA, 3 mAyAgatA 4 rUpagatA, aura 5 AkAzagatA // 58 // ( parikarma ke bheda ) - candraprajJapti, sUryaprajJapti, nadIdvIpasAgaraprajJapti, vyAkhyAprajJapti aura pAMcavI jambUdvIpaprajJapti aise parikarmake pAMca bheda haiM / / 59 / / ( AcArAdikaaGgoMkI padasaMkhyA ) - muniyoMke AcaraNoMkA pratipAdana karanevAle AcArAGgakI saMkhyA aThAraha hajAra hai / bhAvArtha - isa aMga meM kisaprakAra AcaraNa karanA cAhiye? kisa taraha khaDA honA cAhiye ? kaise baiThanA cAhiye ? kisa prakArase sonA cAhiye ? kisa taraha bhASaNa karanA cAhiye ? kisa taraha bhojana karanA cAhiye ? kisa taraha pApakA baMdha hotA hai ? ityAdi praznoMke uttara-yatnapUrvaka AcaraNa kareM, yatnapUrvaka khaDA ho, yatnapUrvaka baiTheM, yatnapUrvaka zayana kare, yatnapUrvaka bhASaNa kareM, yatnapUrvaka bhojana kareM / isa tarahake AcaraNase pApabaMdha nahIM hotA hai / ityAdi praznottararUpa vivecana AcArAMga meM hai / / 60 / / sUtrakRtAMgakI padasaMkhyA chattIsa hajAra pramANa hai| isameM jJAnavinaya, darzanavinaya, cAritravinaya aura upacAravinaya aise vinayoMkA tathA jJAnavinaya Adi nirvighna adhyayanakA athavA prajJApanA, kalpAkalpa, chedopasthApanA Adi vyavahAradharmokA tathA svasamaya aura parasamayoM kA svarUpa sUtroMdvArA batAyA hai // 61 // sthAnAMga meM biyAlIsa hajAra padoMkI saMkhyA hai / isa aMga meM saMpUrNa dravyoMke ekase lekara aneka vikalpoMkA pratipAdana kiyA hai / jaise sAmAnyakI apekSAse jIva- dravyakA ekahI vikalpasthAna hotA hai / saMsArI aura muktakI apekSAse jIvake do bheda haiN| utpAda, vyaya, dhrauvyakI apekSAse tIna bheda haiM, cAra gatiyoMkI apekSAse cAra bheda haiM, ityAdi varNana jIvakA hai / vaisehI pudgalakAbhI 1 A. tu. 2 A. sahastrazca Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -2. 70) siddhAntasAraH (27 dharmAdharmakajIvAnAM dravyato gaganasya ca / jambUdvIpAdibhAvAnAM kAlacakrasya sUcakam // 63 samavAyAbhidhaM pUtaM kSAyikAdinirUpaNAt / catuHSaSTisahasrakalakSasaMkhyApadapramam // 64 praznAnAM hi sahasrANi SaSTiryA gaNanAyakaiH / jIvaH kimasti nAstIti tIrthezapurataH kRtaa||65 assttaaviNshtishsrrlkssdvypdprmaa| vyAkhyAprajJaptirityevaM kathitA jinanAyakaiH // 66 SaTpaJcAzatsahasrANi pnyclksspdprmaa| kathA tIrthakRdAdInAM jJAtRdharmakathA'kathi // 67 saptatizca sahasrANAM lakSakAdazazobhanam / zrAvakAdhyayanaM nAma zrAvakAcArasUcakam // 68 pratitIrtha yatInAM ca saMsArAntakRtAM satAm / ghoropasargayuktAnAM dazAnAM pratipAdakam // 69 trayoviMzatilakSANi sahasrAstvaSTaviMzatiH / antakRddazamAkhyAtaM padAni padakovidaH // 70 eka, do, tIna Adi vikalpoMke Azrayase varNana kiyA hai / dharma, adharma, AkAza, kAla ina dravyoMkAbhI ekAdi vikalpoMse varNana kiyA hai / / 62 // cauthe samavAyAGgakI padasaMkhyA eka lAkha causaTha hajAra hai| isameM dravyoMke sAdRzyakA varNana dravya, kSetrAdikI apekSAse hai / jaise dharma dravya, adharma dravya, jIva aura lokAkAza inakI pradezasaMkhyA asaMkhyAta honese pradezasAmya hai| jaMbUdvIpa sarvArthasiddhi vimAna aura saptamanarakake bila eka lakSa yojana pramANa haiM / kSAyika samyagdarzana, kSAyika kevalajJAna Adi anyonya samAna hai| utsarpiNI kAlake samAna avasarpiNI kAla daza koDAkoDI sAgara pramANa hai / ityAdi varNana pavitra samavAyAMgameM hai / / 63-64 / / vyAkhyAprajJapti aMgameM padasaMkhyA do lAkha aThAIsa hajAra hai / isa aMgameM jIva hai ? athavA nahIM ? vaktavya hai athavA avaktavya hai ? nitya hai yA anitya hai, eka hai yA aneka haiM ityAdi sATha hajAra prazna gaNadharoMne kiye aura tIrthakaroMne unake uttara diye / aisA isa aMgakA jina-nAyakoMne varNana kiyA hai // 65-66 / / jJAtRdharma-kathAmeM pAMca lakSa chappana hajAra pada saMkhyA hai| isa aMgameM jIvAdi vastuoMkA svabhAva, tIrthakaroMkA mAhAtmya, tIrthakaroMkI divyadhvanikA samaya tathA mAhAtmya, uttama kSamAdi dazadharma, tathA ratnatrayadharmakA svarUpa batAyA hai / tathA tIrthakara, gaNadhara, indra AdikI kathA upakathAoMkA varNana hai // 67 // zrAvakAdhyayana nAmaka sAtave aMgakI suMdarapada-saMkhyA gyAraha lAkha sattara hajAra hai| isameM zrAvakAcArakA varNana hai arthAt zrAvakoMke samyagdarzanAdika gyAraha pratimAsaMbaMdhI vrata, guNa, zIla, AcAra, tathA dUsare kriyAkANDa aura unake maMtrAdikoMkA savistara varNana hai // 68 // antakRddazAMgameM teIsa lAkha aThAIsa hajAra padasaMkhyA hai / isameM pratyeka tIrthakarake samayameM jo daza daza muni cAra prakArake ghoropasarga sahana kara saMsArake antako prApta hue unakA varNana hai // 69-70 // Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28) siddhAntasAraH (2. 71 tIrthaM prati munInAM ca jitaghoropasargiNAm / anuttaropapAdAnAM dazAnAM hi prarUpakam // 71 catvAriMzacca catvAraH sahasrA navatistathA / lakSANAM dvayadhikA caitadanuttaradazaM matam // 72 naSTamuSTayAdikAdInAM praznAnAM parato bhuvAm / sarveSAM hi tadarthAnAM sUcakaM zucivartinAm // 73 lakSANAM navatistrINi sahasrAzcApi SoDaza / padAnAM pUtavRttInAM praznavyAkaraNaM smRtam // 74 sukRtAnAM duSkRtAnAM karmaNAM pAkasUcakam / sarvaM vipAkasUtraM tu kathitaM tathyavedibhiH // 75 koTyekapadasaMkhyaM tadazItizcaturuttarA / lakSANAM ca mataM mAnyamathitAzeSakalmaSaH // 76 koTIcatuSTayaM tAvallakSAH pNcdshaadhikaaH| dvisahasraH padAnAM ca saMkhyA caikAdazAGgikA // 77 dvAdazAGagasya bhedA ye proktAH paJca vidhaantH| parikarmAdayasteSAM padasaGakhyA nigadyate // 78 sahasraiH paJcabhiH sAkaM lakSAH SaTtriMzadAyatAH / candraprajJaptirudgItA candrAyurgatisUcikA // 79 ____ anuttaraupapAdika dazAMgameM pratyeka tIrthakarake samayameM cAra prakArake deva, manuSya, pazu aura acetanakRta dAruNa upasarga sahana kara daza daza mani anta samayameM samAdhike dvArA apane prANoMkA tyAga kara vijaya Adi pAMca anuttara vimAnoMmeM utpanna hue unakA savistara varNana hai| isa aMgakI padasaMkhyA bAnave lAkha cavAlIsa hajAra hai // 71-72 // praznavyAkaraNa nAmaka dasave aMgameM naSTa-muSTayAdikake pavitra prazna aura unake sarva arthoMkA kathana haiM / isameM pavitra padasaMkhyA tirAnabe lakSa solaha hajAra hai / dUtavAkya, naSTa, maSTi, cintA Adi aneka prakArake praznoMke anusAra tIna kAlasaMbaMdhI dhanadhAnyAdikA lAbhAlAbha, sukhaduHkha, jIvanamaraNa, jaya-parAjaya Adi phaloMkA varNana haiM / aura praznoMke anusAra AkSepaNI, vikSepaNI, saMvejanI aura nirvejanI ina cAra kathAoMkA varNana hai / / 73-74 / / vipAkasUtra nAmaka gyArahave aMgameM satyasvarUpa jAnanevAloMne puNya aura pApoMke phaloMkA varNana kiyA hai arthAt dravya, kSetra, kAla aura bhAvake anusAra zubhAzubha karmoMkI tIvra maMda, madhya Adi aneka prakArakI anubhAgazaktike phaladAnarUpa vipAkakA varNana hai / isa aMgakI padasaMkhyA eka koTi caurAsI lAkha kI hai aisA saMpUrNa pApoMkA nAza karanevAle muniyoMne kahA hai / pUrvokta gyAraha aMgoMkI padasaMkhyA cAra koTI paMdraha lakSa do hajAra kI hai / / 75-77 // ( parikarmAdikoMkI padasaMkhyA )- dvAdazAGgake arthAt bArahave dRSTivAda nAmaka aGgake jo Agamake anusAra parikarmAdika pAMca bheda kahe haiM unakI padasaMkhyA aba hama kahate haiM / / 78 // candraprajJaptikI padasaMkhyA chattIsa lakSa pAMca hajAra hai aura isameM candrakI Ayu aura gatikA varNana hai arthAt candramAsaMbaMdhI vimAna, Ayu, parivAra, Rddhi, gamana, hAni, vRddhi, pUrNagrahaNa, arddhagrahaNa, caturthAMza grahaNa AdikA varNana hai / / 79 / / 1. A. zaucavartinAm Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -2. 89 ) siddhAntasAraH ( 29 trisahasrapaJcalakSAH padAnAM parimANatA / prajJaptiH sUryapUrveyaM tadbhavAdiprarUpikA // 80 padAnAM trINi lakSANi sahasrAH paJcaviMzatiH / jambUdvIpasya prajJaptistadgatArthaprarUpikA // 81 sahasrANAM ca triMzadvipaJcAzacca lakSakAH / dvIpasAgaraprajJaptistatsvarUpaprakAzikA' // 82 jIvAjIvAdibhAvAnAM rUpitvArUpasUcikA / vyAkhyAprajJaptirityevaM jAyate padasaDakhyayA // 83 lakSANAM sadazItiH syAccatubhiradhikA punaH / SaTtriMzacca sahasrAzca vicitrakramasaMyutA // 84 jIvasya karmanokarmakartRtvAdiprarUpakam / sarvagatvAnumAtRtvaprabhRtInAM nivedakam // 85 sarvAzcaryakaraM vIryadhuryavidyAprarUpakam / padAnyaSTAdhikAzItirlakSANAM sUtramakSayam // 86 triSaSTipuruSANAM yaH prabandhaH pravaNo mahAn / prathamAnuyogaH paJcasahasraNitaH padaiH // 87 navatiH paJcabhiH sArdha koTInAM hi tathA punH| paJcAzallakSapaJcava padAni parimANataH // 88 dhjhauvyotpAdavyayAnekadharmArthAnAM prakAzakam / zrutaM pUrvagataM gItaM zrutazAstravicakSaNaH // 89 sUryaprajJaptimeM padasaMkhyA pAMca lakSa aura tIna hajAra hai / isameM sUryasaMbaMdhI bhava, Ayu, parivAra, gati, grahaNa AdikA varNana hai / / 80 / / jaMbUdvIpa prajJaptikI padasaMkhyA tIna lAkha paccIsa hajAra haiN| isameM jaMbUdvIpake meru, kulAcala, hRda, kSetra, kuMDa, vedikA vana, vyantaroMke nivAsasthAna, mahAnadI AdikA varNana hai / / 81 // dvIpasAgara-prajJaptikI padasaMkhyA bAvana lAkha chattIsa hajAra hai / isameM asaMkhyAta dvIpa aura samudroMkA tathA vahAMke akRtrima caityAlayoMkA varNana hai / / 82 // vyAkhyAprajJaptimeM jIva ajIvAdikoMke bhAvoMkA varNana hai / rUpitva, arUpitvase yukta jIva ajIva dravyoMkA varNana hai / anaMtarasiddha tathA paramparAsiddhoMkA tathA dUsarI vastuoMkA bhI varNana hai / isakI padasaMkhyA caurAsI lAkha chattIsa hajAra hai / / 83-84 // dRSTivAdake sUtranAmaka bhedameM jIva jJAnAvaraNAdi ATha karmoMkA tathA nokarmakA bhI kartA hai ityAdika nirUpaNa hai / tathA yaha sUtra AtmA jJAnase sarva padArthoMko jAnanese vyApaka hai, vaha atIndriya padArthoko anumAnase chadmasthAvasthAmeM jAnatA hai ityAdi nirUpaNa karatA hai| aura saba jIvoMko Azcaryacakita karanevAlA sAmarthya aura zreSTha vidyAoMkA nirUpaNa isameM hai / isakI padasaMkhyA aThThayAsI lakSa pramANa hai / / 85-86 // prathamAnuyogameM cauvIsa tIrthakara, bAraha cakravartI, nau nArAyaNa, nau pratinArAyaNa, nau balibhadra aise tresaSTa mahApuruSoMke mahAn caritoMkA varNana kiyA hai| isakI pAMca hajAra padasaMkhyA hai // 87 // utpAdAdi caudaha pUrvokI padasaMkhyAkA pramANa pacAnave koTI pacAsa lakSa aura pAMca hai / utpAda, dhrauvya, vyaya ityAdyaneka dharmayukta padArthoM kA prakAzaka yaha pUrvajJAna hai aisA zrutazAstrameM nipuNa AcAryone kahA hai / / 88-89 // 1 A. prarUpikA 2 A. niSedhakama 3 A. varya Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 ) siddhAntasAraH ( 2.90 yA pUrva paJcadhA proktA cUlikA bhedakovidaiH / tadbhedAnsphuTabhedena nigadAmi yathAkramam // 90 koTidvayaM tathA lakSA navaikonanavatistathA / sahasrANAM zataM dvandvaM padAni parikIrtitA // 91 jalastambhana hetunAM mantrAdInAM prakAzikA | jalapUrvagatA ceyaM cUlikA gaditA jinaiH // 92 etAnyeva padAnyuktA cUlikAsthalamAgame ' / bhUgatA kAraNAnekamantratantrAdisUcikA // 93 indrajAlAdyanekArthakriyAkANDaprarUpikA / etatpadapramANaiva mAyAdirgaditA satAm // 94 vyAghrasiMhAdisadrUpamantratantraprakAzikA / iyantyeva padAtyuktA surUpA gaditA jinaiH // 95 AkAzagatisaddhetumantratantrAvabodhikA / AkAzAdigatA jJeyA pUrvasaGakhyApadapramA // 96 pUrveSu hi taM pUtamataH pUrvagataM matam / taccaturdazadhA proktaM nigadAmi yathApadam // 97 prauvyotpAdavyayAnekasAdhudharmaprakAzakam / jIvasyotpAdapUrvaM tatkoTayekapadapUrvakam // 98 aGgAnAmagrabhUtArthanivedanaparaM balam 5 / lakSAH SaNNavatiH pUtaM pUrvamagrAyaNIyakam // 99 bhedajJoMne pAMca prakArakI cUlikAyeM kahI haiM unake bhedoMkA spaSTatayA mai yathAkrama varNana karatA hUM / / 90 / / ( paMcacUlikA ) - jalagatAcUlikAkI padasaMkhyA do koTI nau lAkha navAsI hajAra do sau hai / isa cUlikA meM jalastaMbhanake kAraNamaMtroMkA varNana hai tathA agnistambhana, agnibhakSaNa, agni meM baiThanA aura agnipraveza tathA tadartha tapazcaraNa AdikA varNana hai / sthalagatacUlikAkebhI itanehi pada haiN| isa cUlikA meM meru, kulAcalabhUmi AdimeM praveza, zIghragamana Adike kAraNa maMtrataMtrAdika haiM / mAyAgatAcUlikA meM indrajAlAdi aneka arthoMke kriyAkANDoMkA nirUpaNa kiyA hai / isakI bhI padasaMkhyA jalagatacUlikAke samAna hI hai / rUpagatAcUlikAmeM vAghasiMhAdike rUpa dhAraNa karaneke maMtrataMtrakA varNana hai / isakI padasaMkhyAbhI uparyukta jalagatacUlikAke samAna hai / AkAzagatacUlikA meM AkAzagamanake kAraNa maMtrataMtra AdikA varNana hai / isakI padasaMkhyAbhI jalagatA ke samAna hai / / 91-96 / / ( caudaha pUrva ) dRSTivAdakA pUrva nAmaka cauthA bheda hai usake utpAdapUrvagatAdika caudaha bheda AcAryane kahe haiM / sarva jIvAdika arthoM meM jo calA gayA hai isaliye use pUrvagata kahate haiM / yaha pUrvagata pavitra jJAna hai / usake caudaha bheda unakI padasaMkhyAke sAtha maiM ( narendrasenAcArya ) kahatA hU / / 97 / / utpAda pUrva kI padasaMkhyA eka koTi pramANa hai / usameM jIvake utpAda, vyaya, dhrauvya Adi aneka dharmokA svarUpa kahA hai tathA muniyoMke dharmokA varNana kiyA hai // 98 // agrAyaNIya pUrva kI padasaMkhyA chayAnave lAkha pramANa hai| isa pavitra pUrva meM aMgoM ke pradhAnabhUta padArthoM kA varNana karanekA sAmarthya hai- arthAt sAtasau sunaya tathA durNaya, paJcAstikAya, SaDdravya, saptatattva, navapadArtha AdikA varNana hai / / 99 / / 1 A. gAmane 2 A. saMkhya 3 so. sarveSu 4 A. saMkhyakam 5 A. varam 6 A. AgrAyaNIyakA Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -2. 107) siddhAntasAraH ( 31 padAnAM saptatirlakSA yasya saMkhyA prkiirtitaa| vIryAnuvAdavIryasya zrIjinAdenirUpakam // 100 SaSTilakSapadopetaM SaTapadArthopavarNakam / astinAstimahAdharmairastinAstipravAdakam // 101 ekonakoTisaMkhyAtapadaM' sUryAMzunirmalam / jJAnapravAdamAkhyAtaM jJAnabhedAdisUcakam // 102 vAgaGaguliprakArANAM zubhAzubhavacastathA / sUcakaM satyavAdaM ca koTISaDadhikA padam // 103 SaDviMzatizca koTInAM padAnAM pratipAdakam / AtmapravAdaM jIvasya kartRtvAdermataM satAm // 104 azItilakSakoTayekapadasaMkhyaM hi karmaNAm / nirjarAbandhamokSAdisUcakaM karmavAdakam // 105 samastadravyaparyAyapratyAkhyAnAdisUcakam / pratyAkhyAnaM hi lakSANAmazItizcaturuttarA // 106 kSudravidyA mahAvidyAH saptapaMcazatAni yaaH| pRthuvidyAnuvAdaM tadyatra tAsAM nirUpaNam // 107 vIryAnuvAdakI padasaMkhyA sattara lAkha pramANakI kahI hai| isameM zrIjinezvara, gaNadhara Adike vIryakA varNana hai // 100 // astinAsti-pravAdameM chaha lAkha pada haiN| yaha pUrva jIva pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAlake astinAsti dharmokA varNana karatA hai / / 101 / / jJAnapravAdapUrvakI padasaMkhyA eka kama eka koTi pramANakI hai / yaha padasaMkhyA sUryakiraNake samAna ujjvala hai aura isameM mati, zruta, avadhi, manaHparyaya tathA kevalajJAna aise pAMca samyagjJAnoMkA aura kumati, kuzruti tathA kuavadhi aise tIna ajJAnoMkA svarUpa, saMkhyA aura phaloMkA varNana hai // 102 // satyapravAdapUrva meM eka koTi aura chaha pada hai| isa pUrvameM vacana aura aMguli AdikoMke prakAra kahe haiM tathA zubha aura azubha vacanake bheda aura guptioMkA varNana hai / / 103 / / AtmapravAdapUrvameM chabbIsa koTi pada haiN| isameM AtmAke kartRtvAdi aneka dharmoMkA varNana kiyA hai jo ki sajjanoMko mAnya hai / / 104 / / ___ karmapravAdameM padoMkA pramANa eka koTi assI lAkhakA hai| isameM karmoMkI nirjarA, baMdha, mokSa, udaya, udIraNA AdikA kathana hai / / 105 / / pratyAkhyAnapUrvameM caurAsI lAkha padasaMkhyA hai aura isameM samasta dravyaparyAyoMkA pratyAkhyAnatyAgakA varNana hai, arthAt nAma, sthApanA, dravya, kSetra, kAla, bhAva tathA puruSake saMhananAdikI apekSAse sadoSa vastukA tyAga, upavAsakI vidhi, pAMca samiti, tIna gupti AdikA varNana hai // 106 / / vidyAnuvAdapUrva meM sAtasau kSudravidyA aura pAMcasau mahAvidyAoMkA varNana arthAt unakA sAmarthya, svarUpa, maMtrataMtra, pUjAvidhAna tathA siddha vidyAoMkA phala, aura antarikSa, bhauma, aMga, svara, svapna, lakSaNa, vyaMjana, chinna aise ATha nimittoMkA varNana haiN| jinakA vijJAna asaMkhya pramANa hai aise tattvajJa vidvAnoMne isakI padasaMkhyA eka koTi daza lAkha pramANakI kahI hai / / 107-108 // 1 A. saMkhyaM tu 2 A. vAcAMgupti 3 A. stvataH 4 A. tatvaM Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32) siddhAntasAraH (2.108 dazalakSAdhikakoTI padAni pratipAditam / saMkhyA' yAsaMkhyavijJAnastattvavidbhirmanISibhiH // 108 kalyANanAmadheyaM tadyatkalyANaprarUpakam / SaDviMzatizca koTInAM ahaMdAdimahAtmanAm // 109 koTItrayodaza prAjJaiH prANAvAyaM padAni tat / prANApAnavibhAgAyurvedamantrAdivAdakam // 110 chando'laGkArazAstrANAM kriyANAM pratipAdakam / kriyAsAdhanamAmnAtaM navakoTipadapramam // 111 lokAnasAdhanAnekavyAkarNanaparaM varam / koTIdvAdazapaJcAzallakSA lokAgrabindukam // 112 nigadya padasaMkhyAnaM pUrvANAM gaNitapriyaiH / azeSANAmamISAM ca vastusaMkhyA nigadyate // 113 daza caturdazASTau ca kramAdaSTAdazAdhikA / dvAdaza dvAdaza prAstataH SoDaza viMzatiH // 114 triMzatpaJcadaza khyAtA vastusaMkhyA dazasvapi / trilokAgrapadaprAptihetubhUtA manasvibhiH // 115 tataH sarveSu pUrveSu dazakaM dazakaM matam / vastUnAM vastutaH prAjJairyAvadantyaM bhavetpunaH // 116 sarveSAmiha pUrvANAM vastusaMkhyA samAsataH / zataM ca navabhiH paMca gaditAgamakovidaH // 117 ___ kalyANa nAmaka pUrvameM tIrthakarAdike garbhAvatArAdi kalyANa, unake kAraNa puNyakarma, SoDaza bhAvanA AdikA tathA candra, sUrya, graha, nakSatroMke cArakA, grahaNa, zakuna Adike phaloMkA varNana hai| isakI padasaMkhyA chabbIsa koTi pramANa hai // 109 // prANAvAyapUrvakI padasaMkhyA vidvAnoMne terA koTi pramANa batAI hai / isameM prANApAnoMkA vibhAga tathA Ayurveda-maMtravAdoMkA varNana hai // 110 // kriyAvizAlapUrvameM chaMdaHzAstra aura alaMkAra zAstrakA vivecana hai, tathA puruSoMkI bAhattara kalA, striyoMkI causaTha kalA zilpAdi vijJAna, garbhAdhAnAdika kriyA, tathA nityanaimittika kriyAoMkA varNana hai / isakI padasaMkhyA nau koTi pramANakI hai / / 111 // lokAgrabindupUrvameM lokAgra-mokSako sAdhane ke kAraNa aura mokSake sukhakA varNana kiyA hai tathA lokakA svarUpa, chattIsa parikarma, ATha vyavahAra, cAra bIja, AdikA varNana hai / isakI padasaMkhyA bAraha koTi pacAsa lakSa pramANakI hai / / 112 // jinako gaNita priya hai aise vidvAnoMne pUrvokI padasaMkhyA isa prakAra kahI hai| aba ina samasta pUrvomeM jo vastusaMkhyA hai, usakA varNana ve karate haiM / 113 // ( pUrvokI vastusaMkhyA )- utpAdapUrvase vidyAnuvAda pUrvataka dasapUrvomeM vastuoMkA jo pramANa kramase vidvAnoMne kahA hai vaha isa prakAra hai-dasa, codaha, ATha, aThAraha, bAraha, bAraha, solaha, bIsa, tIsa, paMdraha / tadanaMtara Ageke cAra pUrvomeM trailokyake agrakI-mokSakI prAptimeM kAraNabhUta aisI vastusaMkhyA vidvAnoMne dasa, dasa, dasa, dasa kahI hai| caudaha pUrvomeM 10, 14, 8, 18, 12, 12, 16, 20, 30, 15, 10, 10, 10, 10, kula vastusaMkhyA ekasau picAnabai hai| aise vastu nAmaka adhikAra caudaha pUrva meM kahe haiM // 114-117 // 1 A. saMkhyayA 2 A. kriyAvizAlamAkhyAtaM 3 A. vyAvarNana 4 A. saMkhyAM tAM 5 A. dhikAdaza 6 A. manasvinAm ation International Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -2. 129) siddhAntasAraH (33 viMzativizatiryAvatprAbhUtAnyatra' kovidAH / vastu vastu prativAdo nigadantyadhikaprabhAH // 118 zatadvayaM tadevAsmAdazItisahitaM tataH / zataM SaSTiyutaM gItaM trizatI SaSTisaMyutA // 119 dvizatI dvizatI pazcAccatvAriMzatsamanvitA / tathA vizatisaMyuktaM zatatrayamudIritam // 120 catvAriMzacchatAnyasmAtSaTzatAni tataHparam / zatatrayaM ca sarveSu dvizatI dvizatI punH|| 121 koTInAM ca zataM pUtaM tathA dvAdaza kottyH| lakSAstryazItipaJcAzatsahasrA cASTabhiH saha // 122 padAni paMca caivedaM dvAdazAGgaM zrutaM satAm / vandyaM vande'hamapyuccastasya labdhivazIkRtaH // 123 padaM ca trividhaM jJeyaM sarvazrutanibandhanam / arthamadhyapramANAdibhedato bhinnakalmaSaiH // 124 arthyamarthasamAptizca pramANaM cASTabhiH padam / akSarairakSarAkhyAnaM kathitaM tathyavedibhiH // 125 aGga zrutapadaM caitanmadhyamaM madhyabhAgataH / tasya varNAzca vijJeyA mAnato mAnazAlibhiH // 126 zataM SoDaza koTInAM catustrizacca lksskaaH| azItistryadhikAH sapta sahasrAHzatamaSTakam // 127 aSTAzItizca sadvarNA madhyamasyeha madhyamAH / padasyAGgapraviSTasya zrutasya gaditA jinaH // 128 aGgapraviSTamAkhyAya khyApitaM ydytiishvraiH| aGgabAhyaM zrutaM sabhyaGanigadanti gadAtigAH // 129 ( sarva prAbhRtasaMkhyA )- adhika kAnti jinakI hai aise gaNadharAdi mahApuruSa pratyeka vastumeM vIsa vIsa prAbhRta haiM aisA kahate haiM / / 118 // ___ dosau, dosau assI, ekasau sATha, tInasau sATha, dosau cAlIsa, dosau cAlIsa, tInasau bIsa, cArasau, chahasau, tInasau, dosau, dosau, dosau, dosau saba milakara prAbhRtasaMkhyA 195 vastuoMmeM 3900 sau hotI hai // 119-121 // (dvAdazAMgoMkI padasaMkhyA )- ekasau bAraha koTi, tirAsI lakSa, aTThAvana hajAra, pAMca itanI dvAdazAMgoMkI padasaMkhyA hai| yaha dvAdazAMgazrutajJAna vidvanmAnya hai / usakI prAptike vaza hokara maiM isa vandya zrutajJAnako atyAdarase vandana karatA hUM // 122-123 // ( padabhedoMkA varNana ) jinhoMne pApavinAza kiyA hai aise jinezvaroMne padake tIna bheda kahe haiM / arthapada, madhyapada aura pramANapada / ye tInoM pada sarva zrutajJAnake kAraNa haiN| jisase arthasamApti hotI hai use arthapada kahate hai jaise sapheda gauko rassIse bAMdho, agniko lAo, ye arthapada haiM / ATha Adi akSaroMse jo utpanna hotA hai use pramANapada kahate haiN| arthAt pramANayukta akSara jisameM haiM usako satya jAnanevAle vidvAna pramANapada kahate haiM / aMgazrutake padako madhyapada kahate haiM, kyoM ki pramANapada aura arthapadake bIca meM isakI gaNanA kI hai / jJAnazAlI vidvAna unake vargoM kI saMkhyA aisI samajhate haiM-solaha sau cautIsa koTi, tirAsI lakSa, sAta hajAra, AThasau aThyAsI itane varNa eka madhyama padameM rahate haiN| isa prakAra jinezvarane aMgapraviSTa zrutajJAnake padake akSara kahe haiM / 124-128 // ( aMgabAhya zrutajJAnake bheda )- yahAM taka yatIzvaroMne aMgapraviSTakA varNana karake khulAsA kiyA hai| saMsArarogase rahita jinezvara aMgabAhya zrutajJAnakA samyaGa nirUpaNa karate haiM / / 129 // 1 A. stAvat 2 A. prAyo 3 A. nigadAmi gadAtiga: S.S. 5. Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntasAra: ( 2. 130 sAmAyikaM stavazceti vandanA sapratikramam ' / vainayikaM tathA pUtaM kRtikarma tataH param // 130 dazavekAlikaM tasmAduttarAdhyayanaM punaH / kalpAdivyavahAraM ca kalpAkalpamakalpakam / / 131 mahAkalpaM tatastAvatpuNDarIkAkhyamuttamam / mahAdi-puNDarIkaM tadazItigamiti sphuTam // 132 caturdazavidhaM pUtaM prakIrNakamidaM viduH / nAmato dezanA yAsu kathaJcitkathayAmi tat // 133 niyatAniyataH kAlo yatInAM samayaH smRtaH tatra yA samayA tatra bhavaM sAmAyikaM viduH // 134 catuvizatitIrthAnAM prAtihAryAdivarNanam / yatra tatkathitaM prAjJaizcatuvizatisaMstavam // 135 ekaikazo jinAnAM ca yatra nAmAdikIrtanam / vandanAnAmato jJeyaM prakIrNakamaninditam // 136 saMvatsaracaturmAsa pakSAhorAtrikA punaH / IryApathottamArthAzca pratikrAntistu saptadhA // 137 kathyate yatra bhavyAnAM karmaNaH kSapaNakSamA / pratikrAntiprakIrNaM tatsAdhuvargekasevitam // 138 34) sAmAyika, stava, vandanA, pratikramaNa, vainayika, pavitra kRtikarma, dazavaikAlika, uttarA - dhyayana, kalpavyavahAra, kalpAkalpa, mahAkalpa, puNDarIka, mahApuNDarIka, azItiga, ina nAmoMke caudaha pavitra prakIrNaka bAhya zruta kahe gaye hai / inake upadezake liye kucha nirUpaNa meM karatA hUM / / 130-133 // ( caudaha prakIrNakoM kA varNana ) - sAmAyika - yatiyoM kA jo niyata aura aniyata kAla hai use samaya kahate haiM usameM jo huA hai usako sAmAyika kahate haiM / sAmAyikake niyatakAla sAmAyika aura aniyatakAla sAmAyika aise do bheda haiM / svAdhyAyAdikoMko niyatakAla sAmAyika kahate haiM / IryApathAdikoMko aniyatakAla sAmAyika kahate haiM / / 134 // caturviMzatisaMstava - caubIsa tIrthakaroMke prAtihAryAdikoM kA varNana jisameM kiyA hai usako buddhimAnoMne caturviMzatistava kahA hai| RSabhAdi vardhamAnAnta caubIsa tIrtha karoMke nAma, lAMchana, janmasamayake dasa guNa, kevalajJAna honepara daza atizaya, devakRta caudaha atizaya, unakA varNa, unakI uMcAI, unake vaMza ityAdi varNana isameM AtA hai / prAjJa use caturviMzati stuti kahate haiM // 135 // vaMdanA - ekeka jinezvarake nAmAdi guNoMkA kIrtana karanA use vaMdanA kahate haiM / yaha stutya prakIrNaka haiM / / 136 // pratikramaNake sAMvatsarika, cAturmAsika, pAkSika, daivasika, rAtrika, airyApathika aura uttamArtha aise sapta bheda haiM / yaha pratikramaNa bhavyoMke karmakA nAza karanemeM samartha haiN| yaha pratikrAnti nAmakA pratikramaNa - prakIrNaka kIrtike adhipati jinezvaroMne kahA hai? gamanAdi kArya karane ke samaya jo doSa lagate haiM ve mere mithyA hove punaH meM nahIM karUMgA aisA kahanA use pratikramaNa kahate haiM / / 137-138 / / 1 A. sapratikramA 2 A. thA ca Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -2. 147) siddhAntasAraH (35 jJAnadarzanacAritratapovinayasUcakam / vainayikaprakoNaM tatkotitaM kotinAyakaiH // 139 dIkSAgrahaNapUrvAyAH kriyAyAH pratipAdanAt / kRtikarma mataM tajjJaiH kRtakarmavinAzakam // 140 drumapuSpitapUrvairyaddazabhistvadhikArakaiH / sUcakaM sAdhuvRttAnAM dazavakAlikaM matam // 141 sahanaM hayupasargANAM tatphalAdinivedakam / uttarAdhyayanaM dhyAnadhyeyAdhArairudIritam // 142 yatikalpasamAcArapracyavo cittamuttamam / prarUpayatprAyazcittaM tatkalpavyavahArakam // 143 kAlavizeSamAzritya yogyAcAraprarUpakam / yatInAmuditaM tajjJaH kalpAkalpaprakIrNakam // 144 dIkSAzikSAdiSaTkAlasAdhu vRttaprarUpakam / prakIrNakaM prakRSTastanmahAkalpaM prakalpyate // 145 bhavAntaravizeSasya hetubhUtaM tapovidheH / khyApakaM puNDarIkAkhyamasaMkhyasukhakArakam // 146 sarvApsarogaNAnAM yajjanmahetuprarUpakam / mahAdipuNDarIkaM tadbhaNitaM bhaNitipriyaH // 147 - vainayika-jJAna, darzana, cAritra, tapa aura upacAra aise pAMca vinayoMkA varNana jisameM hai, vaha vainayika prakIrNaka hai, usakA kIrtinAyaka munioMne varNana kiyA hai // 139 // kRtikarma- dIkSAgrahaNapUrvaka kriyAkA pratipAdana isameM honese isakA kRtikarma yaha nAma hai / yaha kRtikarma kiye hue pApakAryoMkA nAza karanevAlA hai // 140 / / drumapuSpita adhyAya jisake pUrva meM hai, aise terA adhyAyoMkA muniyoMke AcaraNakA jo sUcaka prakIrNaka hai use dazavakAlika kahate haiN| aneka upasarga-devakRta manuSyakRta, pazukRta aura acetanopasarga aise upasargoMko sahana karanA aura usake phala AdikA pratipAdaka aise prakIrNakako, dhyAna aura dhyeyake AdhArabhUta AcAryoMne uttarAdhyayana kahA hai / / 141-142 // yatiyoMke yogya AcaraNako kalpya kahate haiN| usakA varNana karanevAlA tathA usa AcaraNase bhraSTa honepara usase uttama prAyazcitta kahanevAlA jo prakIrNaka use usake jJAtA vidvAn kalpyavyavahAra kahate haiM / 143 // vizeSa kAlake Azrayase muniyoMke yogya AcAroMkA pratipAdana karanevAle prakIrNakako kalpyAkalpya prakIrNaka kahate haiN| dIkSA kAla, zikSAkAla, gaNapoSaNa kAla, Atma-saMskAra kAla, bhAvanA kAla aura uttamArtha kAla aise SaTkAlasaMbaMdhI muniyoMke AcaraNako nirUpaNa karanevAle prakIrNakako zreSThoMne mahAkalpya kahA hai // 144-145 // ____ anyajanmavizeSake arthAt bhavanavAsI, vyantarAdi devajanmavizeSake kAraNabhUta tapazcaraNakA varNana karanevAle prakIrNakako puNDarIka kahate haiM, yaha asaMkhya sukhako denevAlA hai / / 146 / / sarva apsarAsamUhakI utpatti kaisI hotI hai isakA nirUpaNa karanevAlA jo prakIrNaka use vyAkhyAna-priya AcAryoMne mahApuNDarIka kahA hai // 147 // ......................... 1 A. kAraNam Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntasAraH ( 2. 148 doSANAM sthUlasUkSmANAM prAyazcittaM prarUpayat / azItigaM' prakIrNaM tadvayaH sattvAdyapekSayA / / 148 aGgAGgabAhyabhedA ye zrutasyAvagatA mayA / proktAH svabuddhitaH sarve yacchantu vipulAM zriyam // 149 paraM vizatibhedaM yatparyAyAdyabhidhAnataH / zrutaM tadapi vakSye'haM yathAzakti yathAgamam // 150 paryAyazcAkSaraM jJAnaM padaM saMghAta ityapi / pratipattyanuyogAbhyAM vikalpAH SaDamI zrute // 151 prAbhRtaprAbhRtaM prAbhRdvastu pUrvaM caturthakam / ityevaM militAH sarve vikalpA daza zobhanAH / / 152 teSAM samAsabhedA ye tAvantaH parikIrtitAH / taiH samastairbhavetsarvaM zrutaM viMzatibhedabhAk / / 153 nityanigodajIvasyAparyAptasyAdimakSaNe / jAyate yacca vijJAnaM tatparyAya iti zrutam // 154 36) puruSoMkI Ayu, zakti, unakA pramAda, athavA jJAtAjJAtAdika bhAva inakI apekSAse sthUla aura sUkSma doSoMkA prAyazcitta nirUpaNa karanevAle prakIrNakako ' azItiga kahate haiM / / 148 / / zrutajJAnake jo aMgapraviSTa aura aGgabAhya ke bheda maiMne jAne haiM ve apanI buddhi anusAra sarva kahe haiM, ve mujhe vipula anaMtajJAnAdi lakSmIko deveM / / 149 / / ( zrutajJAna ke vIsa bheda ) uttama zrutajJAnake paryAya, paryAya samAsa Adi vIsa bheda haiM / maiM yathAzakti yathAmati aura AgamAnusAra usakA bhI varNana karatA hUM // 150 // paryAyazruta, akSarazruta, padazruta, saMghAtazruta, pratipattizruta, anuyogazruta aise zrutajJAna meM chaha vikalpa haiM / prAbhRta, prAbhRtaprAbhRta, vastu, aura cauthA bheda pUrva ye aura Upara ke hitakara sarva bheda milakara dasa bheda zrutajJAnake haiN| ina dasa bhedoMke samAsabhedabhI utanehI kahe haiM / aura una saMpUrNa bhedoMse yaha zrutajJAna vIsa bhedavAlA hotA hai / unake nAma isa prakAra haiM- paryAya, paryAyasamAsa, akSara, akSarasamAsa, pada, padasamAsa, saMghAta, saMghAtasamAsa, pratipatti, pratipattisamAsa, anuyoga, anuyogasamAsa, prAbhRta, prAbhRtasamAsa, prAbhRtaprAbhRta, prAbhRta-prAbhRtasamAsa, vastu, vastusamAsa, pUrva, pUrvasamAsa / / 151-153 / / ( paryAya nAmaka zrutajJAna kise hotA hai ? ) aparyApta nitya nigodakA jo janmakA prathama kSaNa usameM jo jJAna utpanna hotA hai, use paryAyazruta kahate haiM / vaha zrutajJAna sabase jaghanya hai, paraMtu vaha hamezA prakAzayukta pragaTa hotA hai, usake Upara kadApi AvaraNa AtA nhii| jagadIzvara arthAt jinezvara usake jJAnako jAnate haiM / tAtparya - paryAyAvaraNa karmake udayakA phala paryAyajJAnameM ho jAya to jJAnopayogakA abhAva honese jIvakAbhI abhAva ho jAyagA / isa liye paryAyAvaraNa karmakA phala usake Age ke jJAnake prathama bhedameMhI hotA hai / isaliye kamase kama paryAyarUpa jJAna jIvake avazya pAyA jAtA hai / tathA vaha jJAna hamezA nirAvaraNa aura prakAzamAna rahatA hai| sUkSma nigodI 1 A. azItikam / 2 A. nityaM Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -2. 159) siddhAntasAraH sarvajJAnajaghanyaM tatsuprakAzaM nirAvRti' / nirAvRtaparijJAno jAnAti jagadIzvaraH // 155 tadevAsaMkhyabhAgena vardhamAnaM tataH param / prAgakSarazrutAtsarva paryAyAdisamAsabhAk // 156 ekAkSarasya vijJAnamakSarazrutamucyate / dvitrAdyakSaravRddhayA tu tatsamAsaM padAvadhi // 157 padajJAnaM bhavettaddhi yatridhA padasaMbhavam / padAdakSaravRddhayA tu samAsapadapUrvakam // 158 saMghAtaH kathyate pathyaH sahasraikapadapramaH / tatsamAsastu vijJeyaH pratipattyavadhirbudhaiH // 159 labdhyaparyApta jIvake apane 2 jitane bhava (chaha hajAra bAraha) saMbhava haiM unameM bhramaNa karake antake aparyApta zarIrako tIna moDoMdvArA grahaNa karanevAle jIvake prathama moDeke samaya jaghanya jJAna hotA. hai // 154-155 // ( paryAyasamAsazruta )- sUkSmanigodI labdhyaparyAptika jIvako jo paryAyazruta jJAna hai vahI asaMkhyAta bhAgase baDhatA baDhatA jAtA hai, taba usameM asaMkhyAta sthAna baDhate haiM, taba eka akSara zrutajJAna hotA hai / usake pUrva aura paryAyazruta jJAnake Upara jitane jJAnake bheda hotA haiM, ve saba paryAyasamAsa jJAna kahalAte haiM / 156 // (akSarazruta)- eka akSarakA jo jJAna use akSarazruta kahate haiM / isake Upara do akSarajJAna baDhatA hai, tIna akSarajJAna baDhatA hai, aisI akSarajJAnoMkI vRddhi padajJAnake pUrvataka hotI hai| yaha labdhyakSarajJAna sUkSmanigodI aparyAptaka jIvake utpanna honeke prathama samayameM sparzana indrijanya mati jJAnapUrvaka hotA hai / labdhinAma zrutajJAnAvaraNa karmake kSayopazamakA hai aura akSara nAma avinazvarakA hai isaliye isa jJAnako labdhyakSara kahate haiM / kyoM ki isa kSayopazamakA kabhI vinAza nahIM hotA hai, kamase kama itanA kSayopazama jIvake rahatA hI hai / eka akSarake Upara jo padataka jJAna baDhatA hai, use akSarasamAsa jJAna kahate haiN| antima akSara samAsake Upara eka akSara baDhanepara padanAmaka jJAna utpanna hotA hai / / 157 // ( pada tathA padasamAsa)- jo jJAna tIna prakArake padoMse utpanna hotA hai, use padajJAna kahate haiM / ve pada tIna haiM-arthapada, pramANapada aura madhyamapada (inakA varNana pahale AyA hai)| isa padajJAnake jo ekAkSarAdi vRddhi hotI hai vaha saba pada samAsa jJAna samajhanA cAhiye / isa taraha akSaroMkI vRddhi hote hote dusarA padajJAna hotA hai / tadanaMtara tIsarA, cauthA, pAMcavA aise padajJAna hote hote padake Upara aura saMghAtake pUrva jitane jJAnake bheda hote haiM ve saba padasamAsake bheda samajhane cAhiye // 158 // ( saMghAta aura saMghAtasamAsa)- eka hajAra padapramANa jJAnako hita karanevAlA saMghAtajJAna kahate haiN| isake anaMtara arthAt saMghAtajJAnake anaMtara aura pratipatti nAmaka zrutajJAnake pUrva jitane jJAnake 1 A. nirAvRtaM 2 A. dvitryA. Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38) siddhAntasAraH (2. 160 saMkhyAtAnekasaMghAtapramANaM pratipattikam / anuyogAvadhiH pUtastatsamAso nigadyate // 160 anuyogo matastAvattatsaMkhyApratipattikaH / anuyogasamAsastu yAvatprAbhRtaprAbhRtam // 161 susaMkhyAtAnuyogaistu prAbhRtaM prAbhRtaM matam / prAbhRtaprAbhRtAdUz2a samAsaH prAbhRtAvadhi // 162 prAbhRtaprAbhUtaistAvaccaturvizatibhiH param / prAbhRtaM vastumaryAdA' samAso'sya nigadyate // 163 vikalpa hote haiM ve saba saMghAtasamAsa jJAnake bheda hote haiN| tAtparya-yaha saMghAta nAmaka zrutajJAna cAra gatimeMse eka gatike svarUpakA pratipAdana karanevAle apunarukta madhyama padoMkA samUha rUpa haiN| eka padake Upara kramase akSaroMkI vRddhi hote hote saMkhyAta hajAra padoMkI vRddhi honepara saMghAta jJAna utpanna hotA hai // 159 // (pratipatti aura pratipatti samAsa zrutajJAna)- saMghAtajJAnake Upara aneka saMghAtazrutajJAnoMkI vRddhi honepara pratipattika zrutajJAna utpanna hotA hai / aura anuyoga jJAnakI utpatti jahAMse hotI hai, usase pUrvataka honevAle jitane jJAna vikalpa haiM, ve sarva pratipattisamAsa zrutajJAna samajhane cAhiye / bhAvArtha-cAra gatiyoMmeMse eka gatikA nirUpaNa karanevAle saMghAta zrutajJAnake Upara pUrvakI taraha kramase eka eka akSarakI vRddhi hote hote jaba saMkhyAta hajAra saMghAtakI vRddhi ho jAya taba eka pratipatti zrutajJAna hotA hai / saMghAta aura pratipatti zrutajJAnake madhyameM jitane jJAnake vikalpa hote haiM utanehI saMghAta samAsake bheda hote haiM / yaha pratipattika jJAna narakAdika cAra gatiyoMkA vistRta svarUpa jAnanevAlA hai // 160 / / (anuyoga aura anuyogasamAsa)- pratipattika jJAnake Upara punaH saMkhyAtoM pratipattika jJAnakI vRddhi honI cAhiye arthAt pratipattika jJAnake Upara pUrvakI taraha eka eka akSarakI vRddhi hote hote jaba saMkhyAta hajAra pratipattiyoMkI vRddhi hotI hai, taba eka anuyoga zrutajJAna hotA hai| isake anaMtara aura prAbhUtaprAbhUtajJAnake pUrva jitane anuyoga jJAnake vikalpa hote haiM use anayoga samAsa kahate haiM / isa anuyoga zrutajJAnake dvArA caudaha mArgaNAoMkA vistRta svarUpa jAnA jAtA hai // 161 // (prAbhRtaprAbhRtazruta tathA prAbhRtaprAbhRtasamAsa / )- saMkhyAta anuyoga honepara prAbhRtaprAbhUtazrutajJAnakI utpatti hotI hai| prAbhRtaprAbhRtake Upara aura prAbhRtazrutake pUrva meM jo jJAnavikalpa hote haiM ve saba prAbhRtaprAbhRtasamAsa kahe jAte haiM / tAtparya-caudaha mArgaNAoMkA nirUpaNa karanevAle anuyoga jJAnake Upara pUrvokta kramAnusAra eka eka akSarakI vRddhi hote hote jaba caturAdi anuyogokI vRddhi ho jAya taba prAbhRtaprAbhRtakA zrutajJAna hotA hai // 162 // ( prAbhUta aura prAbhRtasamAsa zrutajJAna )- prAbhRtaprAbhUta jJAnake Upara pUrvokta kramase eka eka akSaroMkI vRddhi hote hote jaba caubIsa prAbhRtaprAbhRtoMkI vRddhi hotI hai taba eka prAbhRta zrutajJAna hotA hai| prAbhRtazrutake Upara aura vastujJAnake pUrva meM jo jo jJAnavikalpa hote haiM use 1 A. maryAdaH Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -2. 167) siddhAntasAraH vizatiprAbhRtaM vastu zrutaM zrutavicakSaNAH / kathayanti samAso'pi tasya pUrvAvadhirbudhAH // 164 dazAdi vastu saMkhyAtaM pUrva pUrvavido viduH / tatsamAso bhavetsavaM zrutaskandhAvadhirmahAn // 165 yathA jJAtaM mayA proktaM zrutajJAnaM viklptH| samastazrutalabdhirmA karotu dhvastakalmaSam // 166 adho bahutaro yena viSayo dhIyate svataH / so'vadhivividho bodho bodhazuddhadhiyAM' mataH // 167 prAbhRtasamAsa kahate haiM / utkRSTa prAbhRtaprAbhRtasamAsake bhedameM eka akSarakI vRddhi honese prAbhRtazrutajJAna hotA hai // 163 // ( vastuzruta aura vastusamAsazruta )- vIsa prAbhRtoMkI vRddhi honepara vastu nAmaka zrutajJAna hotA hai / aisA zrutajJAna-catura kahate haiM / vastu nAmaka jJAnake Upara akSarAdivRddhike anusAra pUrvajJAnake pUrva jitane vikalpa hote haiM, ve saba vastusamAsake bheda samajhane cAhiye // 164 / / ( pUrvazruta aura pUrvasamAsazruta )- daza, caudaha, ATha Adi vastuoMse kramase utpAdAdi pUrvajJAna utpanna hote haiM aisA pUrvazrutajJAnI AcArya kahate haiM / jo mahAn zrutaskandhakI avadhi hai taba taka pUrvasamAsazrutajJAna hotA hai, jaise daza vastuoMse utpAdapUrva hotA hai / isake anantara agrAyaNIya zrutajJAnake pUrva utpAdapUrvasamAsa hotA hai aisA AgebhI samajhanA cAhiye / / 165 / / jaise maiMne jAne the vaise isa zrutajJAnake bheda maiMne kahe haiM / yaha saMpUrNa zrutajJAnakI labdhi (Rddhi) mujhe pAparahita kareM // 166 / / __ (avadhijJAnakA vivaraNa)- jisa jJAnake dvArA nIcekA rUpI dravya adhika vyavasthApita kiyA jAtA haiM-jAnA jAtA haiM aura jisake aneka bheda haiM use avadhijJAna kahanA cAhiye, aisA nirmala jJAnI AcAryoMkA mata hai / bhAvArtha-avadhijJAnAvaraNa karmakA kSayopazama honese adhogata dravya-rUpI padArtha dravya, kSetra, kAla aura bhAvase niyata hokara jisake dvArA jAnA jAtA hai, aisA vikala pratyakSa jJAna use avadhijJAna kahate haiN| avadhi zabdakA sImA, maryAdA aisAbhI artha hai| isa arthakI apekSAse isake sImAjJAna, maryAdAjJAna aisAbhI kahate haiN| yaha jJAna dravya, kSetra, kAla aura bhAvakI maryAdA dhAraNa karatA hai| arthAt avadhijJAnakA kSayopazama jitanA adhika hogA usakI utanI dravya, kSetra, kAla aura bhAvakI maryAdA baDhatI hai, aura adhika adhikatara rUpI dravya usakA viSaya hotA hai / isa jJAnAvaraNake kSayopazamake taratamarUpa asaMkhya bheda hai / isaliye yaha avadhijJAna asaMkhya prakArakA hai| yaha jJAna matijJAnake samAna indriya aura manase utpanna nahIM hotA hai athavA zrutajJAnake samAna manase utpanna nahIM hotA hai, paraMtu yaha AtmAse utpanna hotA hai, isako prakAza, aMdhakAra AdikI AvazyakatA nahIM hai, bAhya rUpI padArthoMkA iMdriya aura manake sAtha saMbaMdha hokara 1 A. bodhi Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntasAra: ( 2. 168 kSayopazamahetuzca bhavapratyaya ityapi / Adau ' nArakadevAnAM zeSANAM SaDvidhaH punaH // 168 anugAyananugAmI vardhamAnastathetaraH / avasthitAbhidhAno'pi tato'yamanavasthitaH // 169 40) yaha utpanna nahIM hotA hai / isa avadhijJAnake dezAvadhi, paramAvadhi aura sarvAvadhi aise tIna bheda hai | dezAvadhi anugAmI, ananugAmI, vardhamAna, hIyamAna, avasthita aura anavasthita aise chaha bheda haiM / paramAvadhijJAnake anavasthita aura hIyamAna bhedoMko chor3akara anugAmI, ananugAmI, vardhamAna aura avasthita aise cAra bheda haiM / tathA sarvAvadhi ke anugAmI, ananugAmI aura avasthita aise tIna bheda haiM // 167 // ( dezAvadhijJAna ke bheda aura svAmI / ) - yaha dezAvadhijJAna kSayopazamajanya aura bhavapratyaya bhedase do prakArakA hai / pahilA bheda bhavapratyaya avadhijJAnarUpa hai / vaha deva aura nArakiyoMko prApta hotA hai aura kSAyopazamika avadhijJAna bAkIke jIvoMko arthAt manuSya aura pazuoM ko prApta hotA hai / tAtparya - devanArakiyoMko jaba paryAptAvasthA prApta hotI hai taba unako bhavapratyaya avadhijJAna pragaTa hotA hai / bhAvArtha- deva aura nArakI apane utpanna honeke sthAna meM utpanna honepara antarmuhUrta meM chaha paryAptiyoMse - AhAra, zarIra, iMdriya, zvAsocchvAsa, bhASA aura mana inase paripUrNa hote hai aura 'maiM yahAM kaise AyA, maine pUrvajanmameM kaunasA zubhAzubha kRtya kiyA thA ityAdi rUpase jaba vicAra karatA hai taba use yaha bhavapratyaya avadhijJAna prApta hotA hai / jinezvarakobhI bhavapratyaya avadhi rahatA hai / vaha deva nArakiyoMke samAna unake sarva aMgameMse utpanna hotA hai / jo kSayopazamaja avadhijJAna manuSya aura pazuoMko utpanna hotA hai, use guNa-pratyaya aisAbhI nAma / samyagdarzanAdi nimitta prApta honepara jinakA karma upazAnta aura kSINa ho gayA hai unheM yaha prApta hotA hai / avadhijJAna kSayopazamasehI prApta hotA hai / paraMtu bhavakI pradhAnatAse deva nArakiyoMko yaha prApta hone se ise bhava-pratyaya kahate haiM / jaise pakSiyoMke kulameM janma honese binA zikSaNake pakSiyoMko AkAzagamana guNa prApta hotA hai, vaise deva aura nArakAvasthA prApta honepara unako avadhijJAna prApta hotA hai / manuSya aura pazuoMkobhI paryAptAvasthAmeM hI samyagdarzanAdi guNa prApta honepara guNa-pratyaya avadhijJAna prApta hotA hai / jo asaMjJipazu hote haiM unheM avadhijJAna prApta nahIM hotA / arthAt saMjJi aura paryAptaka manuSya aura pazuoMko avadhijJAnakI yogyatA hotI hai // 168 // ( guNapratyaya dezAvadhike chaha bhedoMke nAma / ) - anugAmI, ananugAmI, vardhamAna, hIyamAna, avasthita aura anavasthita aise chaha bheda guNa-pratyaya dezAvadhijJAnake samajhane cAhiye / / 169 // 1 A. Adyo Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -2. 176 ) siddhAntasAra: (41 // 172 bhAskarasya prakAzo vA gacchantamanugacchati / anugAmI sa vijJeyaH paro yo nAnugacchati // 170 kASThanirmanthajo vahniH zuSkapatragataH punaH / samiddhendhanamAsAdya pravRddho jAyate punaH // 171 tathA jAto'vadhiH pUto'vadhijJAnAvRtikSayAt / vardhate vardhamAno'sau vardhamAnanibandhataH ' samyagdarzana sajjJAna saccAritravizuddhitaH / A asaMkhyeyaloke'pi vRddhimAn vardhamAnakaH // 173 saMkliSTapariNAmena zuddhadRSTyAdihAnitaH / aGagulAsaMkhya bhAgo'yaM hIyamAnaH sahInakaH // 174 samutpannapramANAdyo hIyate nApi vardhate / bhavakSayAvadhiH zuddho liMgavatsa tvavasthitaH / / 175 cIyate'pacayaM yAti yazcotpannastathAvidhAt / samyagratnatrayAdvAyu preritomisamUhavat // 176 ( anugAmI aura ananugAmI dezAvadhijJAna / ) - sUryakA prakAza jaise sUrya ke sAtha jAtA hai vaise jo avadhijJAna ekakSetra se anyakSetrameM, ekabhavase anya bhavameM AtmAke sAtha jAtA hai use anugAmI avadhijJAna kahate haiM / jo avadhijJAna AtmAke sAtha kSetrAntarameM aura bhavAntarameM nahIM jAtA hai use ananugAmI dezAvadhijJAna kahate haiM / tAtparya- jaise mUrkha manuSyako prazna pUchanepara usakA uttara nahIM milatA hai vaise jo avadhijJAna svasthAnameM aura pUrvabhavameMhI rahatA hai, sthAnAMtara aura bhavAntara meM nahIM jAtA hai use ananugAmI kahate haiM / / 170 / / ( vardhamAna dezAvadhijJAna / ) - araNI nAmaka do lakaDiyoMko eka dUsarIpara ghisane se utpanna huA aura zuSka patroMke saMyogase vRddhiMgata huA tathA lakaDiyoMse bhaDakatA huA agni khUba bar3hatA hai vaise avadhijJAnAvaraNa karmakA kSayopazama honese jo pavitra avadhijJAna usake kAraNoMke vRddhigata honese baDhatA hai usako vardhamAna avadhijJAna kahate haiM / yaha avadhijJAna samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrakI vizuddhivRddhi honese baDhate baDhate asaMkhyAta lokataka baDhatA hai / / 171 - 172 / ( hIyamAna avadhijJAna / ) - jaba saMkleza pariNAmase nirmala samyagdarzanAdi guNoMkI hAni hotI jAtI hai, taba jo avadhijJAnabhI samyagdarzanAdikoMke sAtha kama kama hotA huA aMgulake asaMkhyAta bhAgaparyanta ghaTatA hai, use hIyamAna avadhijJAna kahate haiM / / 174 / / ( avasthita avadhijJAna / ) - jo avadhijJAna jitane pramANase utpanna huA hai usase kabhI nahIM hotA aura baDhatAbhI nahIM / jitanA utpanna huA hai utanAhI rahatA / use avasthita avadhijJAna kahate haiM / vaha zarIra para utpanna hue tilamASAdi cinhoM ke samAna bhavakSaya honetaka hAnivRddhi rahita ekarUpa rahatA hai / use avasthita avadhijJAna kahate haiM / / 175 / / ( anavasthita avadhijJAna / ) - samyagratnatraya baDhanese jo baDhatA hai aura kama hone se kama hotA hai, vaha avadhijJAna anavasthita hai / vAyuse prerita honese laharIsamUha jaise hInAdhika hotA hai 1 A. niveditaH / 2 A. lokebhyo. Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42) siddhAntasAraH (2. 177 so'navasthita ityevaM kathitastathyavedibhiH / jinendrajitakaugharaghavidhvaMsakAribhiH // 177 dezAvadhiH prapUtAtmA dvitIyaH paramAvadhiH / sarvAvadhistRtIyo'sau dezAdyarthapradarzakaH // 178 / dezAvadhistu sarveSAM parau cAntyaikadehinAm / maharSINAM matau pUtau svAmitvamiti nizcitam // 179 paramAnasagArthasya paryayaNAdidaM mahat / manaHparyayavijJAnaM jJAyate jJAnakovidaH // 180 tadbhedAvRjuvaipulyamatI matimatAM matau / manaHparyayavijJAnaM gatau' sAdhugatipradau // 181 vaise yaha avadhijJAna kamajAdA hotA hai| isaliye jinhoMne karmasamUhapara vijaya pAyI hai aura pApavinAza jinhoMne kiyA hai, jo satya padArtha svarUpa jAnate haiM aise jineMdra bhagavAnane ise anavasthita avadhijJAna kahA hai // 176-77 / / ( avadhijJAnake tIna bhed|) - pahilA pavitra dezAvadhijJAna, dUsarA pavitra paramAvadhijJAna aura tIsarA pavitra sarvAvadhijJAna aise isake tIna bheda haiM aura ye dezAdi arthoko pragaTa karanevAle haiM / dezAvadhijJAna cAroM gatiyoMke saMjJIparyAptaka prANiyoMko utpanna hotA hai| paramAvadhi aura sarvAvadhi ye do pavitra avadhijJAna caramazarIra-dhAraka maharSiyoMko hote haiN| isa prakAra avadhijJAnake svAmitvakA nizcaya kiyA hai / tAtparya-dezAvadhijJAna manuSyako asaMkhyAta dvIpasamudroMko jAnanevAlA hotA hai| usakA kAlabhI asaMkhyAta varSoMkA hotA hai| dravya-kArmaNadravya viSaya hotA hai / yaha avadhijJAna zaMkha, kamala Adika zarIralAMchanoMse joki nAbhike Upara bhAgapara rahate haiM unase utpanna hotA hai / tathA jo vibhaMgAvadhijJAna hai, vaha nAbhike nIce giragiTa, markaTa Adi cinhoMse utpanna hotA hai / isaprakAra avadhijJAnakA varNana huA hai / / 178-179 // (manaHparyayajJAnakA svruup| )- anya vyaktike manameM sthita padArthako jAnanese yaha manaHparyayajJAna mahAn hai aisA jJAnanipuNa AcArya jAnate haiM / bhAvArtha-manaHparyayajJAnAvaraNa karmake kSayopazamase saMskRta apane manake dvArA anya vyaktike manakA jo padArtha cintana kiyA jAtA hai, athavA cintita huA hogA athavA cintana kiyA jAyagA aise padArthako muni jAnate haiN| usake jAnanekA nAma manaHparyaya hai / yaha jJAna matijJAna nahIM hai kyoMki matijJAnAvaraNa kSayopazamayukta mana isa padArthako nahIM jAnatA hai / vaha matijJAna pratyakSa nahIM hai| paraMtu yaha manaHparyayajJAna pratyakSa hai| manaHzabdakA artha manameM sthita jo bhAva-padArtha arthAt vastu viSayaka vicAra use mana kahanA cAhiye / use paryayaNa-spaSTa jAnanA manaHparyaya kahate haiM / / 180 // . ( manaHparyayake do bhed| ) - isa matijJAnake Rjamati aura vipulamati aise do bheda buddhizAlI AcAryoke mAnya haiN| aura ye donoM manaHparyayake lakSaNako prApta huye haiM tathA zubhagati denevAleM haiM // 181 // 1 A. vijJAnagatau Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -2. 189) siddhAntasAraH (43 vizuddhayapratipAtAbhyAM tadvizeSaH prakIrtitaH / jJAnArAdhanatanniSTherArAdhyaistasya labdhaye // 182 kSayAdupazamAjjAtaH karmaNAmAtmano mahAn / yaH prasAdo vizuddhiH sA kathitA' shuddhmaansH||183 dravyataH kSetrataH kAlAt bhAvatastu caturvidhA / vizuddhistAratamyena punarnAnAtvamaJcati // 184 karmadravyasya yo'nantabhAgaH sarvAvadhermahAn / sa sUkSmAtsUkSmavijJAnaviSayo jinanAyakaiH // 185 tasyAnantavibhAgasya yo'ntyo bhAgaH sa iSyate / viSayo viSayAtIta RjupurvamatemahAn // 186 tasyApyanantabhAgasya punarbhAgastathAntimaH / vipulAdimate yo viSayaH zuddhamAnasaH // 187 jaghanyena ca gavyUtipathaktvaM kSetrato matam / RjupUrvamatermAnyairutkarSAdyojanAni tat // 188 dvitIyasya jaghanyena yojanAni pRthaktvakam / mAnuSottarazailAntamutkarSeNa samAdizet // 189 ( RjuvipulamatimeM vizeSatA )- jJAnakI ArAdhanA kara usameM tatpara rahanevAle pUjya muniyoMne usakI prAptike liye vizuddhi aura apratipAta ina donoMmeM vizeSatA kahI hai // 182 // manaHparyayajJAnAvaraNake kSayopazamase jo manameM saMklezarahita prasannatA utpanna hotI hai vaha vizaddhi hai aisA zuddha manavAle AcAryoMne kahA hai| vaha vizuddhi dravyavizuddhi, kSetravizuddhi, kAlavizuddhi aura bhAvavizuddhi aise cAra bheda dhAraNa karatI hai / Rjumati jJAnakI apekSA vipulamatijJAnakI dravya, kSetra, kAla aura bhAvase vizuddhi adhika hai-vizuddhatara hai| kArmaNadravyakA aMtima anaMtavA bhAga jo ki sarvAvadhijJAnane jAnA thA usake punaH anantabhAga karake jo anantavA bhAga AtA hai, vaha Rjumati-manaHparyayakA jJeya hotA hai / usakobhI anaMtabAra anaMtase bhAganepara jo dravya anantavA A jAtA hai, vaha vipulamati manaHparyayakA jJeya-viSaya samajhanA cAhiye / isa prakAra vipulamatikI vizuddhatA RjumatikI apekSAse vizuddhatara hokara aneka prakAroMko dhAraNa karatI hai // 183-184 // karmadravyakA jo anantavA sUkSma bhAga mAnA gayA hai vaha sarvAvadhijJAnakA viSaya hai aisA sUkSmajJAnI jinezvarane kahA hai / usako phira anantase anantabAra bhAganepara jo antya anantavA bhAga mAnA jAtA hai vaha paMcendriya-viSaya-virakta muniyoMse RjumatikA mahatvazAlI viSaya mAnA hai| usakobhI punaH anantabAra bhAganese jo antima bhAga AtA hai vaha vipulamati manaHparyayakA viSaya hai aisA vizuddha manavAle maharSiyoMne mAnA hai / / 185-186 // ( Rjumati aura vipulamatikI kSetravizuddhi )- pUjya aise Rjumati manaHparyayakA jaghanyakSetra kSetrakI apekSAse gavyatipathaktva hai arthAta tIna kosake Upara aura nau kosake bhItara hai arthAt itane kSetrameM logoMke manaHsthita vicAroMko RjumativAle muni jAnate haiN| aura utkarSase tIna yojanake Upara aura nau yojanoMke bhItara logoMke manaHsthita padArthoMko-vicAroMko jAnate haiM // 188 // . vipulamati manaHparyaya jJAnakA kSetra jaghanyataH tIna yojanake Upara aura nau yojanake bhItara hai| aura utkarSase mAnuSottara parvatake antataka arthAt usa parvatake bhItara hai, bAhara nahIM hai / / 189 // 1 A. gaditA 2 A. yojanAdi Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 2. 190 kAlatazca jaghanyena jIvAnAmAtmanaH punaH / bhavAntarANi jAnAti dvitrANyR jumatirmahAn // 190 utkarSeNa tu saptASTabhavAngatyAdibhedataH / prarUpayati zuddhAtmA vizuddhatarabhAvataH // 191 saptASTau ca jaghanyena vipulAdimatirmahAn / bhavAngRhNAtyasaMkhyAtAnutkarSeNAtizuddhitaH // 192 sUkSmasUkSmatarastAvadbhAvo'pi dvitaye mataH / sarvadvandva vinirmuktaidvitayajJairmaharSibhiH // 193 apAtipAtitastAvadviziSTo' vipuladdhamAn / svAminAM vardhamAnena cAritreNa vizeSataH // 194 vizuddhikSetrasatsvAmiviSayebhyo vizeSataH / avardhovaziSTazcaiSa manaH paryaya iSyate // 195 lokAlokaprakAzAtmA kevalajJAnamuttamam / kevalaM jAyate yasmAdazeSAvaraNakSayAt // 196 44) siddhAntasAraH ( kAlakI apekSA dono manaH paryaya jJAnoMkI viSayavizuddhi / ) - kAlakI apekSAse jaghanyataH mahAn zuddhasvarUpa RjumatijJAna jIvoMke aura apane do tIna bhava jAnatA hai / aura utkarSa se gati Agatike apekSAse sAta-ATha bhava jAnatA hai / mahAn vipulamati jaghanyase sAtaATha bhava apane aura anyoMke jAnatA hai, tathA utkarSase atyaMta vizuddhatA honese apane aura anyoMke asaMkhyAta bhava gati - Agatise jAnatA hai / / 190-192 // ( bhAvakI apekSAse donoM jJAnoM meM vizeSatA / ) - bhAvakI vizuddhatA donoM jJAnoM meM sUkSma sUkSmatara hai arthAt RjumatikI jo bhAvakI apekSAse vizuddhatA hai, usase bhI adhika vizuddhatA vipulamatikI hai, aisA sarva rAgadveSAdi dvaMdvoMse rahita ina donoM jJAnoMko jAnanevAle maharSiyoMne mAnA hai / / 193 // ( apratipAtI aura pratipAtIkI apekSAse vizeSatA / ) - vipuladdha mana:paryayake dhAraka muni kSINakaSAya guNasthAnameM sarva kaSAyoM kA ghAta karate haiM / isaliye ve saMyamazikharase nIce nahIM girate haiM / paraMtu Rjumati mana:paryayavAle muni upazAMtakaSAyameM cAritramohodaya honese saMyamazikharase cyuta hote hai / vipulamati mana:paryayavAle muni baDhate hue cAritrake kAraNa RjumativAle muniyoMse zreSTha hote haiM / / 194 // ( avadhi aura mana:paryayajJAna meM vizeSatA / ) - vizuddhi, kSetra, svAmI aura viSaya inakI apekSAse avadhijJAna aura mana:paryayavijJAna meM vizeSa vizeSatA hai arthAt avadhijJAnase mana:paryayajJAna viziSTa mAnA gayA hai / / 195 // spaSTIkaraNa - viziSTa saMyamaguNa jisameM hotA hai usa munIzvarakohI mana:paryaya hotA hai / manuSyoM meM mana:paryaya hotA hai; deva, nArakI aura pazuoMmeM nahIM hotA hai / garbhaja manuSyameMhI mana:paryaya utpanna hotA hai; saMmUrcchana manuSyoM meM nahIM / garbhajoM meM utpanna honevAlA vaha mana:paryayajJAna 1 A. aprapAtitvatastAva 2 A. vipulAdimAn Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -2. 197) siddhAntasAraH matijJAnaM zrutajJAnamoSaddharmeSu vastuSa / vartate viSayatvena rUpiSvevAvadhirmataH // 197 akarmabhUmijoMmeM-bhogabhUmi aura mlecchAdikoMmeM utpanna nahIM hotA hai| karmabhUmijoMmeMbhI, paryAptakoMmeMhI utpanna hotA hai, aparyAptoMmeM nhiiN| paryAptakoMmeMbhI jo samyagdRSTi haiM unameM utpanna hotA hai mithyAdRSTiyoMmeM, sAsAdana samyagdRSTiyoMmeM aura samyaGamithyAdRSTiyoMmeM nhiiN| samyagdRSTiyoMmeMbhI vaha muniyoMmeMhI utpanna hotA hai, asaMyatasamyagdRSTi aura saMyatAsaMyatoMmeM utpanna nahIM hotA / saMyatomeMbhI pramattasaMyatase lekara kSINakaSAyAnta utpanna hotA hai / uttaraguNasthAnoMmeM sayoga ayogaguNasthAnoMmeM nahIM milatA hai| pramatta saMyatAdi guNasthAnoMmeM jo muni pravarddhamAna cAritravAle hote haiM, unameM vaha jJAna hotA hai / hInacAritroMmeM nahIM hotA hai| pravarddhamAna cAritravAloMmeMbhI sAta prakArakI RddhiyoMmeMse jinako koI Rddhi prApta huI hai, unako manaHparyaya prApta hotA hai / RddhiprAptoMmeMbhI sabako prApta nahIM hotA hai| kisI ekakohI prApta hotA hai| avadhijJAna to caturgatike jIvoMko prApta hotA hai / ataH svAmibhedase inameM bheda hai / avadhijJAnakA kSetra baDA hai| viSayakI apekSAse-avadhijJAnake viSayase manaHparyayajJAnakA viSaya atyaMta sUkSma hai| isa prakAra kSetra, svAmI aura viSayakI apekSAse ina do jJAnoMmeM vizeSatA vyakta kI hai // 195 // (kevalajJAnakA svarUpa aura usakA viSaya)- saMpUrNa jJAnAvaraNa karmakA kSaya honese lokako aura alokako prakAzita karanevAlA uttama kevalajJAna utpanna hotA hai / vaha akelAhI rahatA hai| usake sAthameM anya saba jJAna nahIM hote hai / / 196 / / ( matijJAnAdika pAMca jJAnoMke vissy|)- matijJAna aura zrutajJAna ye dravyoMke kucha paryAyoMko viSaya karate haiM aura avadhijJAna rUpIpadArthoMko viSaya karatA hai| jIva, pudgala, dharma, adharma AkAza aura kAla ina SaDdravyoMke kucha paryAya mati aura zrutajJAnake viSaya hote haiM / saba paryAya inake viSaya nahIM hote haiM / kyoMki matijJAna indriyoMse utpanna hotA hai aura indriyAM rUparasAdika paryAyoMko grahaNa karatI haiM / saMpUrNa paryAyoMko grahaNa karane meM ve asamartha hotI haiN| zrutajJAna zabdase utpanna hotA hai aura zabda sarva saMkhyAtahI hote haiM aura dravyoMke paryAya asaMkhyAta anaMta hote haiM ve saba vizeSAkAroMse zabdoMdvArA nahIM grahaNa kiye jAte haiN| vizeSArtha :- dharmAdika dravya atIndriya honese usameM matijJAna kaise pravRtta hogA? isaliye usake sarva dravya viSaya mAnanA yogya nahIM hai? yaha kahanA ThIka nahIM hai? kyoMki noiMdriyAvaraNa karmakI kSayopazamalabdhikI apekSAse noiMdriya mana dharmAdikoMmeM pravRtta hotA hai / yadi vaha unameM pravRtta na hotA to avadhijJAnake sAtha usakA ullekha karanA paDatA / noiMdriyAvaraNa karmake 1 A. rUpiSvavadhi Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 ) siddhAntasAraH ( 2. 198 tasyAnantavibhAgo yaH sa manaHparyayasya ca / samastadravyaparyAyaviSayaM kevalaM matam // 198 matijJAnaM zrutajJAnamavadhijJAnamityapi / ajJAnAni prajAyante mithyAtvAnugatAni ca // 199 sarajaskaTukAlAbugatadugdhaM yathA bhavet / viparyastaM tathA jJAnaM mithyAtvenopajAyate // 200 kSayopazamase avagrahAdirUpa upayoga dharmAdi dravyoMmeM prathamata: utpanna hotA hai / isake anantara dharmAdidravyoMmeM zrutajJAna utpanna hotA hai / isaliye mati aura zrutajJAnake sarva dravya apane apane alpaparyAyoMke sAtha viSaya hote haiM aisA AcAryakA kahanA ayogya nahIM hai / avadhijJAna vikala pratyakSa hai aura iMdriya, manakI apekSA choDakara AtmAmeM avadhijJAnAvaraNa kSayopazamase hotA hai| usakA viSaya rUpidravya aura usake svayogya-paryAya viSaya hai, rUpidravyoMke samasta paryAya avadhijJAnake viSaya nahIM hote haiM / rUpizabdase pudgaladravya grahaNa kiyA jAtA hai, jo ki sparza, rasa, gaMdhavarNase yukta hotA hai| saMsAra avasthAmeM jIvako pudgaladravyakA saMbaMdha honese vahabhI rUpI mAnA jAtA hai / isaliye rUpiyoMmeM arthAt pudgaloMmeM aura jIvaparyAya-svarUpa jo audayika, aupazamika aura kSAyopazamika bhAva hai unameM avadhijJAna utpanna hotA hai| kyoMki ye jIvaparyAya rUpidravyake saMbaMdhase utpanna hue haiN| paraMtu kSAyika paryAya aura pAriNAmika paryAya jIvake rUpidravyake saMbaMdhase vinA utpanna honese unameM avadhijJAna pravRtta nahIM hotA hai| vaise dharmAstikAyAdikoMmeMbhI rUpidravyakA saMbaMdha nahIM honese pravRtta nahIM hotA hai aisA samajhanA cAhiye // 197 // (manaHparyaya aura kevalajJAnakA viSaya / )- pahale jo sarvAvadhijJAnakA viSaya kahA hai, usake anaMtabhAga karake usake eka bhAgameM manaHparyaya pravatta hotA hai| kevalajJAna saMparNa jIvAdikaSaDdravya aura unake saMpUrNa paryAya trikAlake anantAnaMta paryAya jAnane meM samartha hai| vizeSArtha-aisA dravya vA paryAya nahIM hai, jo ki kevalajJAnakA viSaya nahIM huA hai / isa kevalajJAnakA mAhAtmya aparimita hai / matyAdika cAra jJAna kSAyopazamika haiM paraMtu kevalajJAna kSAyika honese pUrNa nirmala aura jJAnAvaraNakA pUrNa nAza honese utpanna huA hai| yaha jJAna anaMta, eka asahAya advitIya hai| trikAla ke saMpUrNa artha va unake saMpUrNa paryAya isakA viSaya haiM tathA satata saMpUrNa sukhakA sthAna hai // 198 // (matyAdika jJAna aura kujJAna haiN|)- matijJAna, zrutajJAna aura avadhijJAnabhI jaba mithyAdarzanake sAtha saMbaddha hote haiM taba ajJAna hote haiN| jaise rajake sAtha kaTutuMbI meM madhura dugdha rakhanese vaha dugdha kaTuka hotA hai, vaise ye tIna jJAna mithyAtvake saMbaMdhase ajJAna svarUpa ho jAte haiM, viparyasta hote haiM / mithyAdRSTi icchAke vaza hokara padArthako jAnate haiN| kisa apekSAse padArtha nitya mAnA jAtA hai aura kisa apekSAse vaha anitya mAnA jAtA hai isakI vivecakatA mithyAdRSTiyoMmeM nahIM rahatI hai, ve ekAntapanese vastuke svarUpa mAnate haiM aura kabhI viparItabhI mAnane lagate haiN| tathA satpadArthako sat aura asatpadArthako asatbhI mAnane lagate haiN| paraMtu unakA vaha mAnanA apramANa hai / Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -2. 203) siddhAntasAraH (47 icchAyA' vazato nityaM yuktAyuktAvivecakaH / madyapeneva gRNhAti padArthAMstena duSyati // 201 A parokSamityeva pratyakSamaparaM trayam / sApekSeNAnapekSeNa bhAvenaitannigadyate // 202 samyagjJAnapradIpojjvalabahalazikhArazmi jAlaivizAlaiH / ajJAnAndhAndhakAraM nijahRdayaguhAkrIDalInaM nirasya // ye vartante ta ete jagadakhilamidaM karmaNA klizyamAnam / jaise madyapAna karanevAlA manuSya mAtAko bhAryA aura bhAryAko mAtA mAnatA hai, kabhI yadRcchA se bhAryAko bhAryA aura mAtAko mAtAbhI mAnatA hai, to bhI usakA mAnanA pramANa nahIM hai / isI prakAra matyAdika jJAnoMko rUpAdi padArthoMmeM mithyAtvase viparItapanA prApta hotA hai / mithyAdarzana pariNAma jaba AtmAmeM pragaTa hotA hai taba rUpAdika jJAna honeparabhI usameM kAraNa-viparyAsa, bhedAbhedaviparyAsa aura svarUpaviparyAsa utpanna karatA hai / / 199-201 // pazyantaH svasya siddherdadhati paTudhiyaH kAryamantaH sphurantaH // 203 ( pratyakSa aura parokSajJAna ) - pahile matijJAna aura zrutajJAna parokSajJAna hai, aura avadhijJAna, mana:paryayajJAna tathA kevalajJAna ye tIna jJAna pratyakSa haiM / matijJAna aura zrutajJAna iMdriya aura manakI apekSA lekara padArthako jAnate haiM / ataH ve donoM jJAna sApekSa honese parokSa haiM / unakI apekSA vinA ve padArthoM ko nahIM jAna sakate haiM / iMdriyAMbhI prakAza AdikI apekSAbinA matijJAna zrutajJAnako utpanna nahIM karatI hai / arthAt Adya do jJAna parAvalambI honese parokSa haiM aura avadhi Adika tIna jJAna indriya, mana, padArtha AdikI apekSAke binAhI padArthoMko sIdhA jAnaneMmeM samartha haiM, isaliye ve pratyakSa haiM / jaise laMgaDA manuSya hAthameM lAThI lekara usake sahAyatA se calatA hai yadyapi usameM jAnekA sAmarthya hai paraMtu lAThIke binA vaha cala nahIM sakatA / usake gamana meM lAThIkA Azraya pradhAna hai, vaise matizruta jJAnako indriyAMdikI apekSA lenI paDatI hai / avadhijJAnAdi tIna jJAnoMko vaha apekSA nahIM rahatI hai / ataH ve pratyakSa haiM aisA samajhanA cAhiye // 202 // 1 ( samyagjJAnIkI mahimA / ) - samyagjJAnarUpI pradIpakI ujjvala aura vipula aisI jo zikhA usake vizAla kiraNasamUhoMse vidvAn loga apanI hRdaya guhAke madhyabhAga meM Thahare hue ajJAnarUpI saghana aMdhakArako nikAlakara zAntatAse rahate haiM / tathA karmase pIDita honevAle isa saMpUrNa jagatako dekhate hue, tathA apanI AtmA meM sphurAyamAna hote hue, jJAnase vRddhiMgata hote hue siddhikA kAryarUpa sukha dhAraNa karate haiM / arthAt unakA samyagjJAna baDhanese ve muktisukhakA anubhava lete haiM // 203 // 1 A. yadRcchA 2 A. dUSitaH Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48) siddhAntasAraH (2. 204 jJAnaM cAritramUlaM zrayati budhajano jJAnamevAdya tattvam / jJAnenoccaiH padaM tadbhavati nama iti jJAnatattvAya tasmai // jJAnAnmokSastu tulyaM bhavati na hi punarjJAnamAnasya kiJcit / jJAne buddhi tadasmAdvidadhata vibudhAH sAdhu vanye'navadyAm // 204 iti zrIsiddhAntasArasaMgrahe paNDitAcAryanarendrasenaviracite' samyagjJAnanirUpaNo dvitIyaH paricchedaH // ( jJAna zabdakA sAta vibhaktiyoMmeM prayoga kara usakA mahattva AcArya dikhAte haiM |)yh samyagjJAna cAritrakA mUla hai arthAt samyagjJAnase cAritrakA svarUpa jJAta hotA hai jisase vaha dhAraNa karane meM aura usake pAlanameM mahatI sahAyatA prApta hotI hai| isaliye buddhimAna loga jIvAdi padArthoMko jAnane meM mukhya upAya bhUta samyagjJAnakA avalaMba karate haiM, jJAnahI pahilA tattva hai / isa samyagjJAnase ucca padakI prApti hotI hai / isaliye ina jJAnatattvako hama namaskAra karateM haiM / isa jJAnase mokSakI prApti hotI hai| samyagjJAnarUpI jo pramANa hai, usakI samAnatAko koIbhI prApti nahIM kara sakatA / ataH he vidvadgaNa yatisamUhase vandanIya isa jJAnameM Apa apanI buddhi sthira kareM // 204 / / paNDitAcArya narendrasenaviracita zrIsiddhAntasArasaGagrahameM samyagjJAnakA nirUpaNa karanevAlA dUsarA pariccheda samApta huaa| - - - 1 A. paNDita iti nAsti 2 A. samyagjJAnanirUpaNo iti nAsti / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( tRtIyo'dhyAyaH ) namaskRtya mahAvIramurarIkRtasadguNam / guNebhyo nirgataM kiJcidvakSye cAritramaJjasA // 1 caryate caraNaM vApi karmakakSakSayAnalam / paJcadhA paJcamajJAnanAyakairupalakSyate // 2 ( tRtIya adhyAya ) (mahAvIra jinastuti / )- anantajJAna, anantadarzana, anantasukha aura anantazakti Adi anantaguNa dhAraNa kiye hue mahAvIra jinezvarako namaskAra kara guNoMse pragaTa hue cAritrako maiM saMkSepase kahatA hUM // 1 // vizeSa spaSTIkaraNa-cAritra-mohakarmake kSayopazamase athavA upazamase kiMvA kSayase jo AcarA jAtA hai use cAritra kahate haiM / athavA jo sadAcAra pAlA jAtA hai use cAritra kahate haiN| saMsArake kAraNa mithyAdarzana, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga hai / unakA nAza karaneke liye hue athavA sasAraka kAraNa bhUta-jJAnAvaraNAdi ATha kamAkA nAza karaneke liye udyata hue jJAnavAna samyagdaSTike vAcika, kAyika aura mAnasika kriyAvizeSoMkA abhAva honA paramacAritra hai, yathAkhyAta-cAritra hai / kriyAoMkA pUrNa abhAva vItarAgoMmeM hotA hai| use yathAkhyAtacAritra kahate hai aura saMyatAdikase sUkSma sAMparAyataka jo kriyAoMkA abhAva hotA hai, vaha kama jAdA hotA hai| pAMcave saMyatAsaMyata guNasthAnameM kucha aviratirUpa kriyAoMkA abhAva hotA hai arthAt vahAM dezaviratI hotI hai / isake anaMtara pramattasaMyatameM aviratirUpa kriyAkA pUrNa tyAga hotA hai| apramatta guNasthAnameM pramAdarUpa kriyAkA abhAva hotA hai, apUrvakaraNa guNasthAnase sUkSmasAMparAyataka guNasthAnoMmeM kaSAyarUpI kriyAoMkA abhAva hotA hai aura upazAMtakaSAya, kSINakaSAya, sayogakevalI aura ayogakevaliyoMmeM yogakAbhI abhAva hotA hai arthAt sayogakevali jabataka vihAra karate haiM tabataka upadezAdi kriyArUpa yoga rahatA hai aura jaba vihAra baMda hotA hai, taba vacanAdi kriyA kama hote hote caudaha guNasthAnameM yogakriyA pUrNa naSTa hotI hai| anaMtara usa ayogakevali guNasthAnake antyasamayameM parama yathAkhyAtacAritra prApta hokara mokSaprApti hotI hai // 1 // jo AcarA jAtA hai arthAt jo sadAcAra pAlana kiyA jAtA hai, vaha karmavanako naSTa karaneke liye agnikAsA hai / isake paMcama jJAnake nAyakoMne pAMca prakAra batAye hai / ve ye haiM-sAmAyika, chedopasthAnA, parihAravizuddhi, sUkSmasAMparAya aura yathAkhyAtacAritra / jaisA zuddha AtmAkA svarUpa AgamameM kahA hai vaisA yathAkhyAta-cAritrameM prApta hotA hai| isaliye yaha cAritra zuddha AtmAke 1 A. upalAlyate S. S. 7 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50) siddhAntasAraH sAmAyika tathA chedopasthApanamudIritam / parihAravizuddhiHsyAccaturtha' sUkSmasamparam // 3 yathAkhyAtaM yathAkhyAtapade cAnupravezakam / cAritraM tritayajJAnakovidA nigadanti tat // 4 yA ca hiMsAnRtasteyAbrahmaNastu parigrahAt / viratistadvataM jJeyaM kartavyakanirUpakam // 5 pramattayogataH prANiprANAnAM vyaparopaNam / hiMsA bhavati jIvAnAM bhavaduHkhaikakAraNam // 6 tritritribhizcatubhizca saMrambhAdyaiH parasparam / aSTottarazataM hiMsA bhedato jAyate nRNAm // 7 svarUpameM praveza karanekeliye kAraNa hai aisA avadhi, manaHparyaya aura kevalajJAnake dhAraka vidvAn kahate haiM / / 2-4 // __(vratalakSaNa / )- hiMsA, asatya bhASaNa, corI, maithunasevana aura parigrahAbhilASa inase virakta honA vrata hai / maiM isa prakArase yaha kArya karUMgA aisA jo manaHsaMkalpa use vrata kahate haiM / maiM hiMsAse, asatya bhASaNase, corIse, maithunase aura parigrahakI abhilASAse-ekadezase athavA pUrNarUpase virakta hotA hUM, aisA jo niyama-manaHsaMkalpa karanA use vrata kahate haiM / athavA maiM ahiMsAkA pAlana karUMgA, satya vacana kahUMgA, dhanasvAmI jo mujhe dhana degA use grahaNa karUMgA, brahmacaryakA pAlana karUMgA aura aparigrahatvakA svIkAra karUMgA, isa prakAra kartavyakI pratijJA karanA vidhyAtmaka vrata hai // 5 // (hiMsAkI vyAkhyA / )- pramattayogase prANiyoMke prANoMkA nAza karanA hiMsA hai| vaha jIvoMko saMsAraduHkha dene meM mukhyakAraNa hai // 6 // __spaSTIkaraNa- jo pramAdayukta hai, kaSAyasaMyukta pariNAmavAlA hai use pramatta kahate haiN| indriyoMkI kriyAoMmeM sAvadhAnatA na rakhatA huA svacchaMdase pravRtti karanevAlA jo manuSya use pramatta kahate haiM / athavA jisake manameM kaSAya baDha gaye haiM, jo prANaghAtake kAraNoMmeM tatpara huA hai, paraMtu ahiMsAmeM zaThatAse pravRtti dikhAtA hai, kapaTase ahiMsAmeM yatna karatA hai, paramArtharUpatAse ahiMsAmeM prayatna jisakA nahIM hai use pramatta kahate haiM / athavA cAra vikathA, cAra krodhAdi kaSAya, pAMca sparzanAdi iMdriyA~ aura nidrA tathA sneha ye paMdraha pramAda haiM / inase jo yukta haiM use pramatta kahate haiM / aise pramatta puruSakI jo mana, vacana aura zarIrakI pravRtti use pramattayoga kahate haiM / isa prakArake pramattayogase jo prANiyoMke iMdriyAdi daza prANoMkA ghAta karanA-viyoga karanA use hiMsA kahate haiM / vaha saMsAraduHkhakA mukhya kAraNa haiM // 6 // (hiMsAke ekasau ATha bheda / )- saMraMbha, samAraMbha aura AraMbha inase manavacanakAyako gunA karanese nau bheda hote hai| phira ina nau bhedoMse kRta, kArita aura anumodanako gunA karanese 1 A. sUkSmapadapradam Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -3. 11) siddhAntasAraH ghorAndhakArakUpe yA niraye vasati kramAt / yacchatyArAdhitA hiMsA narANAM duHkhahetukA // 8 hiMsAsaritpravAhAntanimagnA yetra dudhiyaH / te patanti bhavAmbhodhau bahuduHkhasamAkule' // 9 yAni duHkhAni vidyante vividhAsu ca yoniSa / tAni sarvANi hiMsrasya sulabhAni bhvaantre||10 zirazcchedaM kharAropaM kulaalkusumaarcnm| hiMsako labhate duHkhamiha loke'pi daarunnm||11 sattAIsa bheda hote haiM / tathA ina sattAIsa bhedoMse cAra kaSAyoMko gunA karanese ekasau ATha bheda hote haiM / ye hiMsAke ekasau ATha bheda manuSyoMko duHkhadAyaka hote haiM // 7 // spaSTIkaraNa- pramAdayukta puruSakA prANihiMsAmeM jo prayatna karanA use saMraMbha kahate haiN| hiMsAke sAdhanoMko prApta karaneko samAraMbha kahate haiM aura hiMsAkArya karane meM pravRtta honeko AraMbha kahate haiM / kRta-svayaM hiMsA karanA, kArita-dUsaroMse hiMsA karAnA, anumata-hiMsA karanevAloMko anumodana denA / krodha, mAna, mAyA lobhoMko kaSAya kahate haiN| krodhakRta-kAhiMsA-saMraMbha, mAnakRta-kAyahiMsA-saMraMbha, mAyAkRta-kAyahiMsA-saMraMbha, lobhkRt-kaayhiNsaa-sNrNbh| krodhakArita-kAya hiMsA-saMraMbha, mAnakArita-kAhiMsA-saMraMbha, mAyAkArita-kAhiMsA-saMraMbha, lobhakArita-kAhiMsAsaMraMbha / krodhAnumata-kAhiMsA-saMraMbha, mAnAnumata-kAyahiMsA-saMraMbha, mAyAnumata-kAhiMsA-saMraMbha, lobhAnumata kAyahiMsA-saMraMbha / aise kAyahiMsA-saMraMbhake bAraha bheda haiN| aisehI vacanadvArA hiMsAsaMraMbhake bAraha bheda, tathA manohiMsA saMraMbhake bAraha bheda honese chattIsa bheda saMraMbhake hote haiM / isa prakArase chattIsa samAraMbhake aura chattIsa AraMbhake bheda hote haiM / saba milakara ekasau ATha bheda hiMsAke hote haiM / aisehI asatyAdika pApoMkebhI ekasau ATha, ekasau ATha bheda hote haiN| ina pApoMke tyAgabhI ekasau ATha, ekasau ATha prakArake hote haiM // 7 // duHkhakA hetu aisI hiMsAkI ArAdhanA karanese vaha hiMsA jahAM ghora aMdhakArake kue haiM aise narakameM manuSyako kramase nivAsa karaneke liye bhejatI hai // 8 // ____ hiMsArUpa nadIke pravAhake bIcameM jo durbuddhi puruSa DUba gae haiM ve aneka duHkhoMse bhare hue saMsArasamudrameM jAkara girate haiM / / 9 // aneka yoniyoMmeM jo duHkha haiM ve saba hiMsA karanevAle puruSako anyajanmameM sulabhatAse prApta hote haiM // 10 // ihalokameMbhI hiMsaka manuSyako mastakacchedakA duHkha prApta hotA hai / use gadheke Upara caDhAte haiM, maTTIke bartanoMke TukaDe aura pattharoMse mArate haiM aise duHkha use prApta hote haiM // 11 // 1 A. samAkulA: Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52) siddhAntasAraH (3. 12 SaTSaSTistu sahastrANAM SaTtriMzatSaTzatIyutA' / antarmuhUrtato hile bAlamRtyuH prajAyate // 12 narakAgnirgatAnAM ca hiMsrANAM duHkhaduHkhataH / siMhavyAghrAditiryakSu duHkhaM vAcAmagocaram // 13 kAkatAlIyayogena yadi mAnuSyamaJcati / hiMsrastatrApi tenaiva daurgatyamabhigacchati // 14 kANaHkuNTastathA bhaNTo badhiro durbhagaH kuNiH / kSudraH sudurvacA nIcaH kuSThAdibahurogabhAk // 15 sarvadharmAtigo nityaM sarvapApaparAyaNaH / sarvadvandvasamAyuktaH sarvaduHkhakhaniH pumAn // 16 nirayAnirgato duSTaH krodhazokabhayAkulaH / hiMsako jAyate hiMsraH kudhamakarato bhuvi // 17 (hiMsaka bAlamRtyuse maratA hai / )- jo hiMsaka hai use chayAsaTha hajAra chahasau chattIsa bAra bAlamRtyu prApta hote haiM / spaSTIkaraNa-vikalendriyoMmeM dvIndriya labdhyaparyAptakake assIbhava, trIndriya labdhyaparyAptakake sATha bhava, catarindriya labdhyaparyAptakake cAlIsa bhava aura paMcendriya labdhyaparyAptakake / tathA ekendriyoMke chayAsaTha hajAra ekasau battIsa bhava hiMsakako prApta hote haiN| ye bhava mithyAtvase prApta hote haiM aura antarmuhUrta meM itane maraNa prApta hote haiN| mithyAtvase prApta honevAle maraNako bAlamaraNa kahate haiM / ekendriyoMke maraNoMkA spaSTIkaraNa isa prakAra hai-sthUla aura sUkSma donoMhI prakAroMke jo pRthvI, jala, agni, vAyu aura sAdhAraNa aura pratyeka vanaspati isa prakAra saMpUrNa gyAraha prakArake labdhyaparyAptakoMmeMse pratyekake chaha hajAra bAraha maraNa hote haiN| bhAvArtha-sthUlapRthvI, sUkSmapRthvI, sthUla jala, sUkSma jala, sthUla vAyu, sUkSma vAyu, sthUla agnI, sUkSma agni, sthUla sAdhAraNa, sUkSma sAdhAraNa, tathA pratyeka vanaspati ina gyAraha prakArake labdhyaparyAptakoMmeMse pratyekake chaha hajAra bAraha maraNa hote haiN| isaliye 11 ko 6012 se gunA karanepara ekendriya labdhyaparyAptaka jIvoMke utkRSTa maraNoMkA pramANa nikalatA hai // 12 // (go. jI. kAM. gA. 122-124) hiMsrajIva narakameM atitIvra duHkha bhogakara baDe kaSTase vahAMse nikalatA hai, aura siMha, vAgha Adi pazuoMmeM janma lekara vahAM vacanAtIta duHkhAnubhava karatA hai // 13 // (manuSyagatimeMbhI hiMsaka duHkhI hotA hai|)- kAkatAlIya nyAyase yadi hiMsakako manuSyaparyAya prApta ho gayA to vahAMbhI dAridrayaduHkha prApta hotA hai / tathA vaha kAnA, laMgaDA, aMdhA, baharA, kurUpa, lUlA, kSudra, atizaya karNakaThora zabdavAlA, nIca aura kuSThAdi aneka rogoMse pIDita hotA hai / vaha sarva dharmarahita, hamezA pApomeM tatpara, sarva kalaha aura saMklezoMse yukta aura sarva duHkhoMkI khAna utpanna hotI hai // 14-16 // hiMsra aura duSTa prANI narakase jaba nikalatA hai taba vahAMke krodha, zoka, bhaya Adi 1 A. trizatIyutA 2 A. nisRtAnAM Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 3.20 ) siddhAntasAra: (53 hisAM dharmaM vadanevaM' hiMsA maGgalamuttamam / hiMsA zAntikarA tasya hiMsayodbhUtadurmateH // 18 mUDhAtmAno na jAnanti kAryakAraNanirNayam / mantrapUtAM vadantyeva hiMsAM saddharmakAriNIm // 19 amantrapUtAM pApaikahetubhUtAM vadantyamI / yadi tAM pravartayenmantraH pApAtmA ca kathaM na hi // 20 saMskAroMse bharA huA isa bhUtalapara janma dhAraNa karatA hai / tathA kudharma meM mukhyatAse tatpara hokara prANiyoM kA yajJAdirUpase ghAta karatA hai // 17 // hiMsA se jisako durbuddhi utpanna huI hai, aise usa manuSyako kaI kubuddhi loga " hisA zAMti karanevAlI hai, hiMsA uttama maMgala hai, aura hiMsA dharma hai " aisA upadeza dete haiM / / 18 / / kitanehI mUDhAtmA kAryakAraNakA nirNaya nahIM jAnate haiM aura maMtrase jaba hiMsA pavitra hotI hai taba vaha saddharmako utpanna karatI hai " aisA kahate haiM / spaSTIkaraNa - kaI kahate haiM, ki " jo hiMsA vedamaMtra ke binA kI jAtI hai, vaha rAgAdikoMkA hetu hotI hai aura jo hiMsA vedavihita hai| vaha zAMtike liye hai / usase zAMti milatI hai, usameM krodhAdikoMkA udaya nahIM hotA hai / " yaha kisIkA vacana ayukta hai / kyoMki vedamaMtra se kI gaI hiMsA zAMtiko nahIM utpanna karatI hai / anyathA ' mAtaramupehi svasAramupehi ' isa vedavAkyase utpanna ho gaI mAtRsamAgamakI aura bhaginIsamAgamakI pravRti zAMtikA kAraNa hogI / tathA jo vedavihita nahIM hai aise satpAtra kArya dAnAdi zAMti ke pratipakSa ho jAyeMge / vedavihita kArya paramparAse zAMti karanevAle haiM yaha kahanAbhI yogya nahIM hai / vedavihita hiMsA paramparAsebhI zAMti hetu nahIM hotI hai / jo zAMti cAhate haiM, ve zAMti pratikUla hiMsAdikoMmeM pravRtta hoMge to ve vidvAn kaise kahalAveMge ? isase to madake nAzArtha madirApAna meM loga pravRtti kareMge // 18 // ( yuktyanuzAsana zlo. 38 ) " " satpAtradAna, devatArcanAdi kAryoMmeM jo sUkSma jIvoMkA nAza hotA hai, vaha paramparAse zAMtikA kAraNa hotA hai kyoMki vaha saMkalpa karake nahIM kiyA jAtA haiM / usameM darzana vizuddhi aura parigrahaparityAgakI pradhAnatA hai / isaliye vaha zAMtihetu hotA hai / caityAlaya baMdhavAnA, zilpakArase jinapratimA karavAnA AdikameM pramattayoga honese prANihiMsA hotI hai aisA samajhanA ayogya hai / caityAlaya jinapratimAdika kArya karanemeM pramattayoga nahIM hai, kyoMki vaha kArya samyaktvavardhana karanevAlA hai / ataH pApa kAraNabhI nahIM hai // 19 // ( yuktyanuzAsana zlo. 38 kI TIkA ) " jo hiMsA maMtrase pavitra nahIM hai vaha mukhyatAse pApakAhI kAraNa hai aise yAjJika loga kahate haiM | AcArya isakA isa prakAra khaNDana karate haiM- "yadi maMtra hiMsAko kahatA hai to pazuvadha karanevAlA vaha maMtra pApAtmA kyoM nahIM hai ? arthAt hiMsAko karanevAlA maMtra bhI pApamaMtrahI samajhanA 1 A. vadatyevaM 2 A. hiMsodbhUtasudurbhateH 3 A. vadantye ke 4 A. pravartayatreSa mantra : Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54) siddhAntasAraH (3. 21 pApaheturmatA hiMsA pApameva karoti saa|n kodravakaNaH kvApi gandhazAlirbhaved' bhuvi // 21 devAtithigurUNAM ca kRte yA kriyate budhaiH / hiMsA ca hiMsradoSasya phalamAhustadapyamI // 22 prekSAvantastato hiMsAM heyatantramidaM tridhA / varjayanti jinaadhiishshaasnaajnyaaprytntH|| 23 ahiMsAlakSaNo dharmaH sarvazarmakaro nRNAm / kathaM niHsAradehena kartavyo na manISibhIH // 24 ahiMsava vrataM pUtamekamevedamuccakaiH / aparANi vratAnyasya paripAlanahetutaH // 25 bhavahAnikarAH paJca bhAvanAzcAsya nirmalAH / bhAvanIyA mahAbhavyarvatArAdhanatatparaH // 26 mukhe'nantAni me santi vacAMsi vividhAnyapi / iti matvA na yo vakti vacaso guptimshnute||27 kRtyAkRtyavido dhIrAH kRtyAkRtyaparAyaNam / pathyaM tathyaM vadantyeva vacogupti smaashritaaH||28 vacovyApArajAH santi doSA hiMsAkarA nRNAm / vAgguptibhAvanAyukte na te santi kadAcana // 29 cAhiye / hiMsA pApakA kAraNa honese vaha pApako utpanna kregiihii| kodrava dhAnyakA kaNa jamInameM bonese kyA vaha sugaMdhitazAli dhAnyarUpa-utpanna hogA ? kadApi nahIM" / / 20-21 // devake liye arthAt devako saMtuSTa karaneke liye, atithiko tRpta karaneke liye aura guruko prasanna karaneke liye mUrkhalogoMse jo prANivadha kiyA jAtA hai sujJajana use hiMsAdoSakA phalahI samajhate haiM // 22 // jinezvarakI zAsanAjJAmeM prayatna honese buddhimAna loga hiMsAko heyakarma samajhakara mana, vacana aura kAyase tyAgate haiM // 23 // (ahiMsAkA mahattva / )- yaha ahiMsAlakSaNa dharma manuSyoMko sarva prakArake sukha detA hai, aisA samajhakara vidvAn logoMse apane niHssAra dehadvArA yaha vrata kyoM nahIM kiyA jAtA hai? bAkIke satyAdi vrata isake paripAlanake liye honese ahiMsAhI baDA pavitra ekahI vrata hai // 24-25 // (ahiMsAvratakI pAMca bhaavnaayeN|)- isa ahiMsAvratakI nirmala pAMca bhAvanAyeM saMsArahAni karanevAlI haiN| isa vratakI ArAdhanA karane meM tatpara mahAbhavyoMke dvArA ye bhAvanA ciMtana karane yogya haiM // 26 // mere mukha meM anaMta vacana haiM, aura nAnA prakArakebhI haiM aisA samajhakara jo nahIM bolatA hai vaha vacanakI guptiko prApta hotA hai / / 27 / / / (vacanagupti)- jo kArya akAryako jAnate haiM, aura jo dhIra haiM ve vacanaguptiko prApta hokara hitakara aisAhI satyavacana bolate haiM / vacana bolanekI kriyAse manuSyoMkI hiMsA utpanna karanevAle doSa lagate haiN| parantu vAgguptikI bhAvanAse jo vidvAn vratika haiM unheM una doSoMkA saMparka nahIM hotA // 28-29 // 1 A. zAlibhavo 2 A. asya 3 A. sa ca vAgguti 4 A. vAggutimAzritAH Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3.- 36) siddhAntasAra: mana eva manuSyANAM vyApArAnkurute bahUn / ata eva prayatnena manoguptividhIyate // 30 vratAnitasya tiSThanti tasya saukhyaM nirantaram / sampado vividhAstasya mano yasya' hi nizcalam // 31 pramAdAtigato nityaM saMyamAnavirAdhayan / pazyanyo yAti sarvatra sa hIryApathaguptimAn // 32 muJcatyAdAti yo nityaM vastujAtamatandritaH / nirIkSayanprayatnena samitaH sa mataH satAm // 33 annapAnavidheH zuddhi vidadhatsvIkaroti yaH / annapAnAdikaM tasya samitizcaiSaNAbhidhAH // 34 itthaM paJcaprakArAbhirbhAvanAbhiH prabhAvitam / ahaMsAdivrataM pUtamanantasukhadaM bhavet // 35 vadantyajJAnino duSTaM yannayApagataM vacaH / anRtaM tadvijAnanti RtavAkyavicakSaNAH // 36 ( manogupti / ) - manuSyoMkA manahI nAnAvidha vicAra karatA hai | isavAste prayatnase gupta kI jAtI hai / manako apane adhikAra meM rakhane meM mahAn prayatna karanA paDatA haiN| jisakA mana nizcala hai arthAt svAdhIna hai usake vrata sthira hote haiM aura use nirantara saukhya milatA hai / anekavidha sampadAyeM bhI use prApta hotI haiM / / 30-31 / / (55 ( IryApathapAlana / ) - pramAdakA ullaMghana kara arthAt sAvadhAnatAse saMyamakI virAdhanA na karatA huA jo muni athavA tyAgI gRhastha-ailaka, kSullaka Adi vratika gRhastha mArgakI dekhabhAla karake hamezA sarvatra gamana karatA hai vaha IryApatha-guptikA dhAraka samajhanA cAhiye / / 32 / / ( AdAna-nikSepaNa samiti / ) - jo Alasya - rahita hokara aura prayatnase dekhakara hamezA piMchI, kamaMDalu, zAstra Adi vastu rakhatA hai athavA grahaNa karatA hai vaha samitiyukta mahAtmA sajjanoMse pUjya hotA hai / / 33 / / ( Alokita - pAnabhojana 1 ) - khAneke padArtha roTI, dAlabhAta, Adi aura pIne ke padArtha jala, dUdha Adi inakI zuddhi karatA huA jo unakA svIkAra karatA hai usakI eSaNA nAmaka samiti hotI hai // 34 // isa prakArase pAMca bhAvanAoMse prabhAvayukta huA yaha pavitra ahiMsAvrata anaMta sukha denevAlA hotA hai / / 35 / / ( asatyavacanakA lakSaNa aura usake bheda / ) - jo ajJAnI loga haiM, ve puNya aura pApasaMbaMdhI duSTa bacana bolate haiM / usako satya bolanemeM catura puruSa anRtabhASaNa -asatya - bhASaNa samajhate haiM / jo bhASaNa Rta bhASaNase - satya bhASaNase dUra hai usako anRta kahate haiN| aisI anRta zabdakI vyutpatti hai / vaha anRtabhASaNa cAra prakArakA hai arthAt prANiyoMse manuSyoMse cAra prakArakA asatya bhASaNa bolA jAtA hai aura vaha pAparUpI vRkSakA baDA bhArI mUla hai / / 36-37 / / 1 A. yasyeha 2 A. vIryA 3 A. zcaiSaNAdikA Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntasAraH (3. 37 RtAdapagataM tAvadanRtaM tadvayutpattitaH / caturdhA jAyate jantormUlaM pApataromahat // 37 yuktAyuktavimUDhAnAM nityAyekAntavAdinAm / asadudbhAvanaM nindyamAdyaM hanRtamAdizet // 38 saMvRttyaiva bhavantyete bhAvAH sarve niraashryaaH| yadvadanti tadeva syAdvitIyaM sadapahnavam // 39 sAvadyApriyagAdi nindyaM tredhA mataM jinaH / asatyaM vacanaM ghoraM zvabhrabhUmipravezakam // 40 viparItamidaM tAvatRtIyamanRtaM matam / kevalI kavalaM bhuGakte strImokSAdi vadanti tat // 41 ( asadudbhAvana nAmaka pahilA asatya vacana / )- AtmA jJAnAdiguNoMse mukta-rahita kabhIbhI nahIM hotA hai, paraMtu vaha unase mukta-rahita hai aisA kahanA / AtmA karmoMse rahita hokara mukta dazAko dhAraNa karatA hai| paraMtu vaha sadA saMsArI rahatA hai aisA mImAMsaka kahate hai arthAt mukta-amukta Adi bhedoMko na jAnanevAle jo nityAdi ekAntavAdI loga haiM, ve asadudbhAvana nAmakA pahilA nindya bhASaNa bolate haiM aisA samajhanA cAhiye / arthAt vastu sarvathA nitya nahIM honeparabhI use nityahI kahanA / sarvathA anitya vastu nahIM hai, to bhI use anityahI samajhanA arthAt jo vastukA svarUpa nahIM vaha hai aisA samajhanA, use pragaTa karanA yaha pahilA asadudbhAvana nAmaka niMdya asatya vacana hai // 38 // (sadapahnava-nAmaka asty-bhaassnn|)- ye saba ghaTapaTAdi padArtha saMvRtise haiM-mAyAse haiM, vAstavika nahIM haiM / inakA kucha Azraya nahIM hai / jaise svapnameM hAthI, ghoDA Adika aneka padArtha hama dekhate haiM, paraMtu usa samaya hamAre sAmane ve padArtha vAstavika nahIM rahate haiM, isavAste jAgRtisamayameMbhI ye padArtha nahIM haiM, aisA jo pratipAdana karanA vaha sadapahnava hai| arthAt padArthoMkA astitva honeparabhI ve nahIM hai, aisA yuktyAbhAsoMke dvArA dikhAnA yaha dUsarA 'sadapahnava' nAmaka asatya bhASaNa hai| bhAvArtha-svapnameMbhI jisakA anubhava AtA hai vaha padArtha jAgRta avasthAmeM anubhavameM AyA thaa| isaliye use asatya nahIM kaha sakate / tathA padArtha yadi nahIM hote to AghAta, pratyAghAta Adika arthakriyA aura usase honevAle sukhaduHkhAdikoMke anubhava sabako mAnanehI paDate haiM, kyoMki ve vAstavika haiM / kisI samaya hamArA koI anubhava mithyA ho jAnese saba prakArake anubhava jaise mithyA mAnanA ayukta haiM vaisehi koI padArtha asatya honeparabhI saba padArtha saMvRti-asatya mAnanA yuktike viruddha hai // 39 // (viparIta nAmaka asatya bhASaNa / )- viparIta nAmakA tIsarA asatya bhASaNa hai| usakA udAharaNa kevalI bhagavAna hamAre samAna anna sevana karate haiM, tathA strIko mokSa prApta hotA hai ityAdi bAte kahanA yaha viparIta nAmaka tIsarA asatya bhASaNa hai| ( kevalI-kavalAhAra aura strImokSa ina viSayoMkA graMthakArane svayaM vistArase Age khaMDana kiyA hai ) ataH yahAM isakA kevala nAmanirdeza graMthakArane kiyA hai // 40 // Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -3. 49) siddhAntasAraH hiMsAdyanarthamUlAnAmArambhANAM pravartakam / sahAvadyena yadvAkyaM tatsAvadyamudIritam // 42 krodhAdibhitaM nindyaM vidhuraM' vairakAraNam / tadapriyaM vaco'vAci durgadurgatidAyakam // 43 bhinatti paramarmANi sarvasvaharaNAdibhiH / tadvaco gahamAkhyAnti garjhaduHkhapradaM jinAH // 44 hitaM mitaM kriyAyuktaM sarvasatvasukhAvaham / madhuraM vatsalaM vAkyaM vaktavyaM dharmavatsalaiH // 45 caturvidhamidaM nindyamasatyaM sevitaM nRNAm / caturgatimahAduHkhavRkSakakSaprarohaNam // 46 avizvAsakara nindApadamaGagulidarzakam / iha loke'pi daurbhAgyazokasantApakArakam // 47 satyaM taduditaM prAjJairyadAdeyahiMsakam / tathA tadvadatAmatra kimasAdhyamamutra vA // 48 svayameva samAyAnti sampadaH satyavAdinAm / ki citraM yadyadAyAnti haMsyaH padmAkaraM vanam // 49 jinezvaroMne sAvadha, apriya aura gAdi nindya bhASaNake tIna bheda kahe haiN| yaha ghora asatya bhASaNa narakabhUmimeM jIvakA praveza karane meM kAraNa hotA hai| 41 / / / (sAvadyAdi-vacanoMkA-varNana / )- hiMsAdi anarthoMkA-saMkaToMkA jo mUla kAraNa hai aura jIva-ghAta jinameM hotA hai aise sevA, kRSi, vyApAra Adi AraMbhoMko utpanna karanevAlA jo pApasahita vAkya bolA jAtA hai, use sAvadhavacana nAmaka asatya bhASaNa kahate haiM / krodha jisake AdimeM hai, aisA bhASaNa arthAt krodhase AkheM lAla karake bolanA, garvase dUsaroMko nIca-tuccha samajhakara apamAnakAraka bhASaNa bolanA niMdAyukta vacana, saMkaTa utpanna karanevAlA bhASaNa aura vairajanaka bhASaNa ina bhASaNoMko apriya bhASaNa kahate haiM / yaha bhASaNa kaSTayukta durgati denevAlA hai| jisa bhASaNase dUsaroMkA marmacheda hotA hai, dUsaroMke sarvasvakA haraNa ho jAtA hai, jo cugalIkA kAraNa hai, use jinezvara ga_bhASaNa kahate haiM / yaha bhASaNa gardA-nindanIya duHkhoMko denevAlA haiM // 42-44 / / (dharmapremI logoMkA bhASaNa / )- hitakara, mita-alpa, sadAcAraprayukta, sarva prANiyoMko saukhya denevAlA, madhura aura premayukta aisA bhASaNa dharmapremiyoM dvArA bolA jAnA yogya hai // 45 // Upara jo asatyake cAra prakAra kahe haiM ve niMdya haiN| unakA sevana jina manuSyoMne kiyA hai, unheM ve narakAdi caturgatike mahAduHkharUpI vRkSavanako utpanna karaneke kAraNa haiN| aise vacana avizvAsa utpanna karate haiM, nindAke kAraNa haiM -- yaha AdamI asatya bolanevAlA hai' aisA aMgulIse loga use dikhAte haiM / ihalokameMbhI durbhAgya, zoka aura santApako ve utpanna karate haiM // 46-47 / / (satyabhASaNa aura usakA phala)- vidvAnoMne usako satyabhASaNa kahA hai, jo sajjanagrAhya-mAnya hai aura hiMsAse rahita hai| aisA bhASaNa bolanevAle puruSako ihalokameM aura paralokameM kyA asAdhya hai? satyavAdiyoMke pAsa saMpatti vinA bulAye svayaM prApta hotI hai| haMsiniyAM kamalavanako 1 A. niSThuram 2 A. prarohakam. 3 A. satyavAdinam 4 A. varam. Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58) siddhAntasAraH (3. 50 mahAvratamidaM pUtaM karmAsravanirodhakam / karmAstravaM nirundhAnAH zrayatAzu mahAdhiyaH // 50 krodhalobhasubhIrutvahAsyasAvadyabhASaNaH / pratyAkhyAnaM matAHpaJca bhAvanAHsUnatasya ca // 51 adattAdAnamAkhyAtaM steyaM steyavijitaiH / tadvayAvRttirmataM pUtamasteyavatamuttamaiH // 52 kSetre grAme gRhe ghoSe rathyAyAM yatra tatra vaa| bhraSTaM naSTaM sthitaM vApi paradravyaM na gRhyate // 53 yo yasya harate vittaM sa tajjIvitahannaraH / bahiraGgaM hi lokAnAM jIvitaM vittamucyate // 54 dhanajIvitayormadhye dhanaM bahumataM nRNAm / jIvitavyavyayenApi tadicchantyanyathA katham // 55 mAtaraM pitaraM vApi striyaM bAlaM tapasvinam / steno nihanti pApAtmA na tasmAdaparo bhuvi||56 vyAghrAdibhyo'pi pApI syAccauro vyAghrAdayo yataH / mahAtapaHpravRttAnAmapi praannmlimlucH||57 prApta hotI haiM isameM kaunasA Azcarya hai ? yaha satyavacana mahAvrata hai, pavitra hai, azubhakarmAsravako rokanevAlA hai| jinheM apane meM karmAsravako rokanA hai, ve mahAbuddhivAn loga isakA zIghra Azraya kreN||| 48-49-50 // ( styvrt-bhaavnaa|)- krodhakA tyAga karanA, lobhakA tyAga karanA, bhayakA tyAga karanA, hAsyakA tyAga karanA tathA avadya bhASaNakA tyAga karanA aisI pAMca bhAvanAyeM satyavratakI haiM // 51 // ( acauryavratakA lkssnn| )- corIkA tyAga karanevAle uttama puruSoMne dusarekA diyA huA jo dhanavastrAdika grahaNa karanA vaha caurya hai, aisA kahA hai / tathA usase vyAvRtta honA arthAt binA diye dhanAdikA grahaNa nahIM karanA vaha pavitra acauryavrata hai aisA zreSTha gaNadhara parameSThIne kahA hai / / 52 // khetameM, gAMvameM, gharameM, ghoSameM-ahIroMke grAmameM, mArgameM, A~ganameM aura jahAM kahIMbhI girA huA, naSTa huA athavA sthAnasthita aisA paradravya hai use nahIM lenA cAhiye / aisA parasvAmika dhana lenA corI hai // 53 // (dhana bahiraMga prANa hai|)- jo jisakA dhana haraNa karatA hai, vaha usakA jIvita haraNa karatA hai, aisA samajhanA cAhiye / kyoMki dhana logoMkA bahiraMga prANa kahA jAtA hai // 54 // (dhana prANoMsebhI priya hai| )- dhana aura jIvita ina donoMmeMse dhana manuSyoMko atyaMta priya hai| yadi vaha aisA nahIM hotA to loga prANoMke vyayasebhI use kyoM cAhate haiM ? // 55 // (corase adhika pApI koI nahIM haiN| )- cora mAtApitAkobhI mAratA hai| strIko, bAlakako aura tapasvIkobhI mAratA hai / isaliye isa jagatameM corase adhika pApI AtmA koI nahIM // 56 // vyAghra, siMha AdikasebhI cora pApI haiM kyoMki ve vyAghrAdika hiMsaka prANI mahAtapameM pravRtta hue tapasvI janoMke prANoMkA haraNa nahIM karate // 57 / / 1. A. nirundhakam 2. A. zrayanti 3. sumahAdhiyaH Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -3. 63 ) siddhAntasAraH ( 59 bandhanaM tADanaM kRtterutkartanamatIvyathAm / ihaiva labhate cauro mRto yAti tamaH prabhAm // 58 tRNamAtramapi dravyaM parakIyaM hRtaM nRNAm / bahuduHkhapradaM loke kAlakUTaviSAzanAt ' // 59 iti matvA mahAdoSamasteyavratadhAriNaH / santo dharmaratA nityaM bhavanti bhavabhIravaH // 60 zUnyAgAra vimuktaikavAsau dharmAvisaGgatiH / parasyAnuparodhatvaM bhaikSyazuddhiriti dhruvam // 61 bhAvanAH paJca bhavyAstA' asteyavratamAzritAH / bhAvanIyAH prayatnena bhavasyAntamiyAsubhiH // 62 pApAtmano vadantye karmanAkarmasaMgrahAt / adattavratabhaGgo'pi jAyate na kathaM satAm // 63 ( corako ihaparaloka duHkhadAyaka haiN| ) - isa lokameM cora bandhana, tADana aura zarIrakA carma nikAlanA Adika atizaya duHkhako prApta hotA hai aura maraNottara vaha tamaHprabhA narakameM janma dhAraNa karatA hai / / 58 / / tRNake samAna tuccha aisA thoDAsA bhI parakIya dravya haraNa karanA logoMko kAlakUTa viSake bhakSaNa karanesebhI adhika duHkha denevAlA hai / isa prakAra corI karane meM mahAdoSa hai aisA samajhakara acauryavrata dhAraNa karanevAle tathA saMsArase DaranevAle sajjana dharma meM nitya tatpara rahate haiM / / 59-60 / / ( acauryavratakI pAMca bhAvanAye / ) - zUnyAgArAvAsa, vimocitAvAsa, dharmAvisaMgati - saddharmaavisaMvAda, paroparodha na karanA, bhaikSyazuddhi aisI o pAMca bhAvanAyeM acaurya vratakI haiN| acauryavratasaMbaMdhI ye pAMca bhavya bhAvanAyeM bhAvane yogya haiM / saMsArake aMtake prati jAnekI icchA karanevAloM ke dvArA prayatnase inakI bhAvanA karanA yogya hai / ina pAMca bhAvanAoMkA spaSTIkaraNa-parvataguhA, varSakI pola, nadItaTa ityAdika sthAna asvAmika honese inako zUnyAgAra kahate haiM / aise sthAna meM rahane se acauryavratakA pAlana hotA hai / zatruke bhayase choDe hue gAMva, nagara, pattanAdiko vimuktaikavA athavA vimocitAvAsa kahate haiM, aise sthAnoMmeM rahanA / yaha merA hai, yaha ApakA hai, aisA sAdharmiyoMke sAtha jhagaDA nahIM karanA / parake sAtha haTha na karanA / amuka vastu mujhe cAhiye aisI prArthanAse anyako saMkucita nahIM karanA cAhiye / aura bhikSAkI zuddhi rakhanA cAhiye arthAt piNDazuddhike prakaraNameM jo doSa kahe haiM, unakA parihAra- tyAga karake AhAra lenA / AhAra meM laMpaTatA hone se usakI zuddhike prati anAdara hotA hai, jisase doSoMko tyAga karanekI jinAjJAkA laMghana honese cauryadoSa utpanna hotA hai / / 61-62 / / ( karma - nokarmagrahaNabhI corI hai aisI zaMkAkA uttara ) - koI pApI loga aisA kahate haiM'sajjana loga - munivarga puNyakarma aura usake sahAyaka zarIrAdi nokarmako grahaNa karate haiM arthAt nahIM diyA huvA karma-karma grahaNa karanese ve cauryadoSake pAtra hote haiM / taba unake adattavrata- acauryavratakA 1. A. yathA 2. A. yimuktakAvAso 3. A. bhavyAnAM Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60) siddhAntasAraH ( 3. 64 naiSa doSo mataH sAdhordAnAdAnAdyabhAvataH / antarAyakSayAdetatsvayameva prajAyate // 64 zUnyAgArapuragrAmasaMgrahAdbhaGga ityapi / mithyApramattayogena yato'moSAM parigrahaH // 65 hiMsAdIni ca pApAya saMgatAni pramAdinAm / apramAdavatAM nApi tannAmApi nigadyate // 66 ata eva vizodhyAdau mithyAtvaM zuddhabuddhayaH / parihAravizuddhayarthaM santo gRNhanti tadvratam // 67 brahmacaryaM budhAH prAhuryacca maithunavarjanam / navadhA dharmavijJAnAM munInAM paramaM tapaH // 68 vinAza kaise nahIM hogA ?' uttara - ' yaha doSa nahIM hai, kyoMki karma aura nokarmoMmeM dhanavastrAdike samAna dene-lenekA vyavahAra nahIM hai / sAdhuoMke antarAyakarmakA kSaya aura kSayopamaza honese karma nokarmakA saMgraha svayaM hotA hai, unameM dene-lenekA vyavahAra nahIM hotaa| unakA pratisamaya AtmAmeM AnA jAnA hotA hai / isaliye corIkA doSa sAdhuoMko nahIM lagatA / antarAyakarmakA kSayopazama sAdhuoM ko hotA hai / aura kevalI bhagavAnako terahave guNasthAnameM antarAyakarmakA kSaya hotA hai, jisase ananta bhoga upabhogAdi sAmagrI svayaM prApta hotI hai / muniyoMko tapazcaraNase RddhiyAM prApta hotI haiM / tobhI ve niHspRha honese unako acauryavrata svayaM prApta hotA hai // 63-64 // ( punaH zaMkA aura parihAra ) - 'bhikSu - muni jaba zUnyAgAra meM gAMvameM athavA nagara Adika meM bhramaNa karate haiM taba mArgase unako jAnA paDatA hai| kisI zrAvaka ke gRhadvArameM bhI ve jAte haiM / mArga athavA zrAvakakA gRhadvAra vAstavika adatta hai / rAjAne mArgameM praveza karaneke liye unako AjJA nahIM dI hai aura zrAvakane gRhadvAra ke bhItara praveza karo aisA nahIM kahA hai, tobhI ve praveza karate haiM / ataH yaha adattAdAna huA- 'acauryavratakA bhaMga huA ' aisA nahIM samajhanA / kyoMki sAmAnyataH saba logoMko mArga meM praveza karanA aura zrAvakadvAra meM AhArArtha praveza karanA manA nahIM hai / pramattayogase inameM praveza kiyA jAnA, kaSAyavaza, lobhavaza inameM praveza karanA yA inakA svIkAra karanA vratabhaMgakA kAraNa hotA hai / pramAdI logoMke hiMsAdika kArya pApake kAraNa hote haiM / paraMtu jo pramAdarahita hai, una sAdhujanoMmeM pApanAmakA bhI saMparka nahIM haiN| sAdhujana pramAdayogase rahita hone se mArga yA gRhadvArakA Azraya karaneparabhI acauryavratabhaMgase yA tajjanita pApase ve lipta nahIM hote / / 65-66 // isaliye zuddhabuddhivAle samyagdRSTijana mithyAtvako zodhate haiM- dUra karate haiM aura pApake parihArArtha tathA pariNAmakI nirmalatAke liye sAdhugaNa acauryavratako dhAraNa karate haiM || 67 // ( brahmacaryavratalakSaNa | ) - dharmahI dhana jinakA hai, aise muni nauprakArase maithunakA tyAga karate haiN| isa tyAgako vidvAna loga brahmacarya kahate haiM / yaha vrata muniyoMkA uttama tapa hai / maithuna sevana manase nahIM karanA, nahIM karavAnA aura karanevAloMko anumati nahIM denA / tathA vacanase maithunasevanake azlIla zabda nahIM bolanA, nahIM bulavAnA aura bolanevAleko anumati nahIM denA / Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -3. 74) siddhAntasAraH samastasaMyamAdhAraH sa evAbhimataH satAm / yasyAsti nirmalaM loke brahmacarya paraM tapaH // 69 rAmAcakSuHkSurapreNa kSipraM durgtidaayinaa| bhidyate yasya no cetaH sa dhanyatama IritaH // 70 yo dadhAti naraH prAjJazcaturthavratamuttamam / so'znute subhagaH saumyaH siddhisaukhyaM catuvidham // 71 tamomayI mahAbhImA zuddhamArgApahAriNI / rAmArAtristridhA tyAjyA duSTasatvasukhAvahA // 72 srAvi' durgandhabIbhatsaM kRmijAlasamAkulam / rAmAkalevaraM mUDhAH sevante zunakA iva // 73 nIcargacchati yA nityaM tttdvynipaatinii| rAmAsaridbhavAmbhodhivarddhanI vaya'te budhaiH // 74 zarIrase maithunasevana nahIM karanA, nahIM karavAnA aura maithuna sevanavAloMko anumati na denA / isaprakAra navadhA maithunatyAga munigaNa karate haiM / / 68 // brahmacarya uttama tapa hai / jagatameM jisa puruSane isa vratakA nirmala pAlana kiyA hai vaha puruSa saMpUrNa saMyamoMkA AdhAra samajhanA cAhiye tathA vahI sajjanoMko mAnya hai / / 69 / / ( atyaMta dhanyavAdakA pAtra kauna hai ? )- zIghra durgati denevAlI strIke netrarupI bANase jisakA mana bhinna nahIM huA hai, vaha puruSa atizaya dhanya hai, dhanyavAdake liye pAtra hai / / 70 // jo buddhimAna puruSa isa brahmacarya nAmaka uttama caturthavratakA pAlana karatA hai, vahI subhagasuMdara hai aura vahI saumya-zAMta hai tathA vahI cAra prakArake muktisukhoMkA anubhava letA hai| anyoMko aisA sukha kadApi nahIM milegA / anaMtajJAna, anaMtadarzana, anaMtasukha aura anantazakti inako cAra prakArakA muktisukha kahate haiM / / 71 // (strI rAtri aura nadIke samAna hai| )- yaha rAmArAtri-strIrUparAtri aMdhakAramaya hai arthAt ajJAnamaya hai / jJAnIbhI usake saMgase ajJAnI mohI hote haiM / rAtri mahAbhaya utpanna karatI haiM / strIbhI bhayadAyaka hai / usakA abhilASa karanevAloMpara aneka saMkaTa Ate haiM, isakA sabako pratyakSa anubhava AtA hai / zuddha mArga aMdhakAramaya rAtrise AchAdita hotA hai / tathA strIrUpI kSamArga. jo ki atyaMta nirdoSa honese zaddha hai. usako AcchAdita karatI hai| strIkA saMsarga karanese mana mohAndhakAramaya hotA hai, jisase zuddha mokSamArga bilakula dikhatAhI nhiiN| aMdhakAramaya rAtri ya rAtri dRSTa sarpa aura cora AdikoMse bharI rahatI hai, unako vaha sakhadAyaka hotI hai| strIrUpI rAtribhI dRSTajArAdikoMko sakha denevAlI hai, sajjanoMko bhayadAyinI hai| ataH ise manavacanakAyoMse tyAganA yogya hai / / 72 // strIkA zarIra malavAhI, durgaMdha aura bIbhatsa - glAni utpanna karanevAlA tathA asaMkhyAta kiDiyoMse bharA huA hai / mUDha puruSa aise strIzarIrakA sevana kutteke samAna karate haiM / 73 / yaha strIrUpI nadI nIca puruSakA Azraya karatI hai / jaise nadI hamezA nIca sthAnameM rahanevAle samudrakA Azraya karatI hai| nadI jaise apane donoM taToMko vidIrNa karatI huI pAnIke 1 A. sravad Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62) siddhAntasAraH (3.75 yasyA darzanamAtreNa naraH paJcatvamaJcati / sarpiNIva satAM rAmA heyA dRSTiviSA na kim / / 75 jvAleva yA duSTA spRSTA dahati mAnavam / samujjvalApi sA heyAbalA balavinAzinI // 76 api kASThamayaM rUpaM yasyA harati tatkSaNAt / saMyamastimitaM ceto munerapyacalaM balAt // 77 tAvadvivekavaidagdhyaM' naro bahati buddhimAn / yAvadvilAsinI dRSTizarapAtairna hanyate // 78 aho duSTAzayA rAmA ramaNIyamapi priyam / parihatyAparaM yAti nistrapA duSTaceSTitA // 79 yasyAmadhigatA jIvA mahApApAni kurvate / AtmabandhavadhAdIni sadbhistyAjyA tridhApi sA / / 80 iti doSavatIM nArIM naro yo naiva muJcati / naiva muJcati so'vazyaM saMsAraM zarmarvAjitam // 81 .sa kRtI kRtinAM nAthastasya saukhyaM nirantaram / yaH punAti parAtmAnaM sa brahmatapasA sudhIH // 82 1 art bahatI hai vaise bhI kAmAkula hokara patikula aura pitRkulakA nAza karatI hai / nadI samudrako baDhAtI hai aura strI saMsArasamudrako baDhAnevAlI hai / isaliye vidvAn usakA tyAga karate haiM / / 74 // jaise dRSTiviSA sarpiNI krodhase jisako dekhatI hai vaha tatkAla mRtyuvaza hotA hai usI taraha strIrUpI dRSTiviSA sarpiNIke darzanamAtra se manuSya maraNako prApta hotA hai / isaliye sajjana usakA tyAga karate haiM / / 75 / / vahnijvAlA - agnizikhA sparza karanevAleko jalAtI hai, vaisehI duSTa strIko jo sparza karatA hai usa mAnavako vaha jalA detI hai / agnijvAlA prakAzamAna honeparabhI jaisI tyAjya hai vaisI yaha strI suMdara honepara bhI balavinAzaka honese tyAjya hai || 76 // kASThase nirmita strIrUpabhI saMyamase dRDha aura nizcala aise munike tatkAla haraNa karatA hai / isaliye zIlavAna puruSa strIkI mUrtisebhI sadA dUra jabataka vilAsavatI strIke netrarUpa bANoMke AghAtase manuSya viddha nahIM hotA tabataka usameM viveka vAsa karatA hai aura tabataka vaha buddhimAn puruSa cAturyako dhAraNa karatA hai / / 78 / / ( duSTa strIke durAcArakA varNana / ) - duSTa abhiprAyavAlI tathA durAcAriNI strI apane suMdara patikobhI choDakara nirlajja hokara anya puruSake pAsa jAtI hai, yaha Azcarya hai, vicAraNIya hai / / 79 // jisake vaza hokara jIva mahApApoMko karate haiM aura baMdha-vadhAdika kaSToMko anubhavate haiM aisI strIkA mana-vacana-kAyoMse sajjana tyAga karate haiM // 80 // manako balAtkAra se rahate haiM / / 77 / / aisI doSoMse bharI huI strIko jo puruSa nahIM choDatA hai vaha sukha-rahita saMsArako kabhI bhI nahIM chor3atA / strIke mohase mohita hue puruSoMko kadApi mokSaprApti nahIM hotI // 81 // jo buddhimAn puruSa brahmacaryarUpI tapase apane uttama AtmAko pavitra karatA hai vaha sajjana sajjanoMkA paMDitoMkA nAtha hotA hai aura use nirantara saukhyakI prApti hotI hai // 82 // 1 A. vaidagdhIm 2 A. zarmavajitaH Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -3. 89) siddhAntasAraH (63 asyApi bhAvanAH paJca bhAvanIyA manISibhiH / strIkathAzravaNAdyAzca brahmacarya prpitsubhiH|| 83 yaH pramAdAkulo nityaM kandarpaNa kthitH| rAmArAgakathAdInAM zrAvakastasya kiM vataiH // 84 tattyAgo bhAvanAbhANi bhAvanAvidhikovidaH / AdyA brahmavatasyeyaM zarmakarmavidhAyinI // 85 strINAmavayavAH sarve dRSTimArgagatA api / brahmavratasya nAmApi ghnanti sAdhorapi kSaNAt // 86 sAGgopAGagaM striyo rUpaM dRSTvA hyaantmaulyH| sAdhavo yAnti meghAmbuhatA gAva iva kssitau||87 hasitaM krIDitaM pUrvaratAnusmaraNaM punaH / AliGaganaM striyA naiva smaranti brahmacAriNaH // 88 sarasaM vRSyamAhAraM kandarpodrekakAraNam / sAdhavo naiva gRhNanti caturthavatamAzritAH // 89 (brahmacaryavratakI pAMca bhAvanAyeM / ) strIkathA-zravaNa-tyAga, strIke manohara stanamukhAdika avayavoMko dekhanekA tyAga, pUrvakAlameM unake sAtha bhoge hue saMbhogasukhake smaraNakA tyAga, bala utpanna karanevAle aura priya aise ghRtAdirasoMkA tyAga aura apane zarIrako veSabhUSAdise alaMkRta karanekA tyAga aisI pAMca bAteM brahmacarya dhAraNa karanevAloMko yogya hai, strIkathA-zravaNAdikoMko choDakara inase viruddha bhAvanAyeM vidvAnoMse bhAI jAtI haiM / 83 // jo kandarpase-kAmavikArase hamezA pIDita hokara pramAdI-svacchaMdI unmatta hotA hai aura strIviSayake premako baDhAnevAlI kathA sunatA hai, striyoMke manohara avayava dekhatA hai usake vrata niSphala hote haiM // 84 // uparyukta pAMca bAtoMkA jo tyAga use bhAvanAvidhiko jAnanevAle vidvAn 'bhAvanA' kahate haiN| strIrAgakathAkA jo tyAga hai vaha pahilI brahmacarya vratakI bhAvanA hai / vaha sukha denevAle karmakA-sadvedyAdi zubhakarmoMkA baMdha karanevAlI hai / / 85 // striyoMke sarva avayava dRSTimArga meM AnemAtrahIse sAdhuoMke brahmacarya-vratakA nAmabhI rahane nahIM dete to anya logoMkA brahmacarya striyoMke avayava dekhanese kaise Tika sakatA hai ? kadApi nahIM Tika sakatA // 86 // meghavRSTise tADita baila apanA mastaka nIce karake jaise jAte haiM vaise upAGgoMkA rUpa dekhakara mastaka namrakara arthAt striyoMke suMdara avayavoMse apanI dRSTi haTAkara sajjana jAte hai // 87 // striyoMkA hasanA, unakI krIDA, unake pUrva saMbhogakA smaraNa, aura unake AliGganakA smaraNa, brahmacArI nahIM karate haiM / / 88 / / jo kAmapIDAkI tIvratAkA kAraNa hai, aisA sarasa aura unmatta banAnevAlA AhAra brahmacarya-vrata dhAraNa karanevAle munijana letehI nahIM // 89 // 1 A. striyAM Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 3. 90 svazarIrAGgasaMskAraM bhUSAveSAdibhiH kvacit / brahmavrataviruddhaM yattanna jAtu vidhIyate // 90 parigRhNAti yenedaM karma prANI duruttaram / parigrahaH sa vijJeyo mUrcchA vA vastugocarA / / 91 bAhyAbhyantarabhedena dvividhaH kathito jinaiH / caturdazaprakAro'yamAntaro dazadhA bahiH // 92 kSetraM vAstu dhanaM dhAnyaM dAsI dAsastathA punaH / suvarNa rajataM bhANDaM hiraNyaM ca parigraham // 93 bAhya dazaprakAro'yaM saMrambhAdivizeSataH / amISAM jAyate nityaM durgadurgatihetukaH // 94 vedatrayaM' ca mithyAtvaM tathA hAsyAdayazca SaT / catuSkaM tu kaSAyANAmAntaro'sau nigadyate / / 95 mamedaM bhAva ityevaM saGkalpo yaH parigrahaH / jJAnAdiSvapi so'styeva tatrApyeSa prasajyate // 96 nAyaM doSo mataH kiJcidapramattAdiyogataH / jJAnAdigrahaNe mUrcchA nAsti mohapramAthini // 97 64) brahmacaryavratake viruddha aise bhUSaNoMse aura citra vicitra vastrAdi veSoMse yukta apane zarIrakA saMskAra sAdhujana kadApi dhAraNa nahIM karate haiM // 90 // ( parigrahavirativrata / ) - jisase pAra honA kaThina aisA karma jisase prANI prApta kara letA hai use parigraha samajhanA caahiye| isakohI 'mUrcchA' yaha nAma hai / dhanAdikI jo abhilASA use mUrcchA kahate haiM / mUrcchAkA kAraNa honese dhana, dhAnya, dAsIdAsa, vastra, kheta, ghara ye padArtha bhI parigraha kahe jAte haiM / mukhyataH AtmAmeM jo abhilASA hai vahI parigraha hai / uparyukta dhanadhAnyAdikabhI abhilASA ke kAraNa hone se inakobhI gauNatayA parigraha kahate haiM / ye bAhya parigraha haiM / jinezvaroMne bAhya aura abhyantara parigraha aise do bheda kahe haiM / unameMse abhyantara parigrahake caudaha bheda haiM aura bAhya parigrahake dasa bheda haiM / / 91-92 // ( bAhya parigraha ) - kSetra-kheta, vAstu-ghara, dhana- gau, bhaiMsa, ghoDA Adika, dhAnya- zAli geMhU Adika, dAsIdAsa - nokara strIpuruSa, suvarNa-sonA, rajata-cAMdI Adi, bhANDa-pAtra, hiraNyajisase vyavahAra calatA hai aise rupayA Adi, ye saba bAhya parigraha haiM // 93 // siddhAntasAraH ina daza bAhya parigrahake liye manuSya saMraMbha samAraMbha AraMbhAdika karate haiM / tathA ve duHkhadAyaka durgatike baMdhake kAraNa hote haiM / / 94 // ( abhyaMtara parigraha / ) - tIna veda - strIveda, puruSaveda aura napuMsakaveda, hAsya, rati, arati zoka, bhaya, aura jugupsA, krodha, mAna, mAyA aura lobha ye cAra kaSAya tathA mithyAtva ye caudA abhyantara parigraha kahe jAte haiM / / 95 / / yaha merA hai aisA jo mamatva - saMkalpa vaha parigraha hai aisA yadi mAnoge to yaha merA jJAna hai, yaha merA darzana hai, yaha merA caritra hai ityAdi AtmaguNoMmeM bhI mamatva-saMkalpa honese unheMbhI parigraha kahanA paDegA aisI zaMkAkA uttara AcArya aisA dete haiM- jisase pramAdayoga utpanna hokara mamatvase padArthoMkA grahaNa hotA hai aise saMkalpako parigraha kahate haiM / samyagjJAnAdika guNa mohakA nAza karanevAle haiM / unake grahaNa karanemeM mUrcchA 1 A. vedadvayaM 2 A. rAgo Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -3. 105) siddhAntasAraH (65 kiJca jJAnAdayo bhAvAH sarve hyAtmasvabhAvakAH / aheyAH sukhahetutvAttato naite parigrahAH // 98 karmodayavazAye tu bhAvA nAtmasvabhAvakaH / heyAsteSu mamedaM yaH saGkalpaH sa parigrahaH // 99 mahApApAni paJcaiva prabhavanti nirantaram / yasmAtsa eva sAdhUnAM heyaH savratavartinAm // 100 manojJatvAmanojatvarAgadveSatvavarjanam' / indriyArtheSu caitAH syurbhAvanAH paJca paJcame // 101 iSTe vastuni yA prItiH sa rAgo rAgajitaiH / kathitaH sarvamohasya mUlaM mUlamivAyatam // 102 sarvasaMsAramUlAnAM vairANAM kAraNaM param / aniSTe vastuni prIterabhAvo dveSa iSyate // 103 / / sAdhau vratAni tiSThanti rAgadveSavivarjanAt / rAgadveSavataH sAdhoH sarAgA gahiNo varam // 104 kiM tena tapasA yena na rAgadveSavarjanam / rAgadveSau hi jIvAnAM durgateH kAraNaM matau // 105 nahIM hai / pramattayogase unakA grahaNa nahIM hotaa| tathA samyagjJAnAdika bhAva AtmAke svabhAva rUpa haiM, ye AtmabhAva satyasukhake hetu honese heya-tyAjya nahIM haiM / isaliye unako parigraha nahIM kahanA cAhiye / karmodayake vaza hokara jo bhAva utpanna hote haiM ve AtmasvabhAvarUpa nahIM honese tyAjya haiN| unameM ye mere haiM aisA jo saMkalpa hotA hai, use parigraha kahanA cAhiye // 96-99 // jisase hiMsA, jhUTha, corI Adi mahApApa-paMcaka nirantara hotA hai vaha parigraha savratadhAraka muniyoMke liye choDane yogya hai / jo manohara haiM aise sparzendriyAdi pA~ca indriyoMke viSayoMmeM harSa nahIM mAnanA aura jo amanohara-apriya haiM unameM dveSa nahIM mAnanA aisI isa pAMcave parigrahatyAga mahAvratakI pAMca bhAvanAyeM haiM // 100-101 // ( rAgadveSa saMsArake mUla haiN| )- jo iSTa-priyavastumeM prIti utpanna hotI hai use rAgarahita munIzvara 'rAga' kahate haiM / jaise peDake dIrgha mUla usake zAkhA, patra, puSpa, phala Adike liye kAraNa haiM , vaise rAgabhAva sarva mohakA mUla hai / yadi rAgabhAva na hotA to mohakA janma kahAMse hotA / aniSTa vastuoMmeM jo prItikA abhAva hai, use dveSa kahate haiN| yaha dveSa saMpUrNa saMsArakA mUla kAraNa jo vaira usakA janmadAtA hai // 102-103 // ( rAgadveSoMkA abhAva vratoMkA kAraNa hai| )- rAgadveSoMkA tyAga karanese sAdhumeM vratoMkA nivAsa hotA hai| paraMtu rAgadveSase jo sAdhu pUrNa bharA huA hai usase rAgabhAvayukta gRhastha acche haiM, aisA samajhanA anucita nahIM hai // 104 // jisase rAgadveSa naSTa nahIM hote haiM, vaha tapazcaraNa kisa kAma kA ? rAga aura dveSa ye hI dono bhAva jIvoMko durgati denevAle pradhAna kAraNa haiM // 105 // 1 A. vivarjanam 2 A. indriyArthasya 3 A. zalamiva S. S.9. Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntasAraH (3. 106 mUprilApasaMmohadAhaduHkhakazinAm / rAgadveSAhidaSTAnAM na heyAdeyasaMgatiH // 106 mAtaraM hanti hantyeva pitaraM bhrAtaraM punH| hanti bandhUnstriyo' hanti hntyaatmaanmljjitH||107 rAmAM hanti sutaM hanti hanti devagurUMstathA / rAgadveSavimUDhAtmA vrataM tasya kutastanam // 108 ruNaddhi navamAtmAnaM indriyArtheSu yaH pumAn / sarvatrApatpadaM sa syAtpataGga iva durgatau // 109 zubhodayavazAtprApte manojJe sukhakAriNi / na madodrekamAyAnti ye te dhanyatamA narAH // 110 tathA cAzubhataH prApte duSTavastuni duHkhde| klizyanti klezanirmuktA na manAgapi pnndditaaH|| 111 bhAvanAbhAvitAnyevaM vratAnyetAni dehinAm / mahAphalapradAnyAhuH sarvajJajJAnazAlinaH // 112 dezaM kAlaM tathA kSetraM bhAvaM pAtraM vivicya yH| samayAcAramAcArAddezakaH sa guruH satAm // 113 rAgadveSarUpI sarpane jinako daMza kiyA hai, unameM mUrchA, abhilASA, pralApa-asatyabhASaNa, saMmoha-mohita honA aura dAha ityAdika duHkha dikhate haiN| unakI saMgati Adeya-yogya nahIM hai| jo rAgadveSayukta haA hai, vaha mAtAko mAratA hai, pitAko mAratA hai, pUnaH apane bhAIko mAratA hai / apanI patnIke bhAIko mAratA hai, striyoMko mAratA hai tathA nirlajja hokara apanekobhI mAratA hai / rAgadveSase jo mUrkha huA hai vaha apanI patnIko mAratA hai, putrako mAratA hai, tathA deva aura guruko mAratA hai, isaliye usako vrataprApti kahAMse hogI? // 106-108 // .. . jaise pataMga dIpakakA ujjvalapanA dekhakara apaneko nahIM rokatA hai, vaha usapara jAkara paDatA hai vaise rAgadveSavaza puruSa apaneko nahIM rokatA huA indriyoMke viSayoMme jAkara giratA hai| isaliye vaha durgatimeM sarvatra ApattiyoMkA sthAna hotA hai // 109 // ( sajjana saMpatti-ApattimeM harSaviSAdarahita hote haiN| )- zubha aise vedanIyakarmake udayase aura lAbhAntarAya, bhogAMtarAya, upabhogAntarAya Adi karmake kSayopazamase manohara aura sukhadAyaka aisI dhanadhAnyAdi bhogopabhoga sAmagrI prApta honepara jinakA mana udrekako prApta nahIM hotA, sagarva nahIM hotA ve puruSa dhanyatama haiM / tathA azubhakarmake udayase duHkhadAyaka duSTavastu prApta honepara jo klezarahita hote hue sukhadAyaka vastuse rahita honeparabhI tilamAtrabhI duHkhI nahIM hote haiM ve paNDita haiM // 110-111 // sarvajJa tIrthakarake mukhase pragaTa hue bhAvazrutako dhAraNa karanese zobhanevAle gaNadharoMne ye ahiMsAdi pAMca vrata kahe haiN| bhAvanAoMse saMskRta vratI puruSoMko ye vrata mahAphala-svarga aura mokSaphala dete haiM aisA kahA hai / / 112 // (guru kaisA honA cAhiye / )- deza, kAla, bhAva, kSetra aura pAtra-(jisako vrata diye jAte 1 A. striyaM 2 A. durmatiH Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -3. 117) siddhAntasAraH dezakAlabalato vizuddhadhIryaH karoti karuNAparAyaNaH / sadvrataM jina matAnusArataH sa vratI bhavati zalyarvAjitaH // 114 jJAnadarzanavizuddha cetasAmAzritaM vratamidaM prajAyate / nirmalaM malavilolacetasAM nApareNa kalitaM kadAcana // 115 prAptamAnuSabhave hi duSTadhIryo vratAni na dadhAti mAnavaH / so'tra sAdhusumaterasaMbhavAdbhUrijanmajalaghAvaTATayate // 116 ityavetya bhavabhArabhIravaH sAdhavo'tra caraNaM caranti ye / taiH svarUpamamalaM sudurlabhaM sthIyate samupalabhya cAtmanaH // 117 iti zrIsiddhAntasArasaMgrahe' paNDitAcAryanarendrasenaviracite' ahiMsAdipaJcavratanirUpaNaM * tRtIyaH paricchedaH / haiM) tathA AgamameM kahA huA AcAra ina saba bAtoMkA yogya vicAra karake AcArakA upadeza karanevAle yatIzvara sajjanoMke guru haiM / / 113 / / (67 ( vratIkA svarUpa / ) - deza, anUpa, jAMgala aura sAdhAraNa aisI dezakI avasthAoMkA himakAla, varSAkAla, uSNakAla aise kAlakA aura apanI zakti aura vAta, pitta kaphAdirUpa prakRti ina bAtoMkA jo vicAra karatA hai aisA nirmala buddhikA puruSa prANidayAmeM tatpara hokara jinamata ke anusAra mAyA, mithyAtva aura nidAna ina tIna zalyoMse rahita hotA huA niraticAra ahiMsAdi vrata dhAraNa karatA hai, vahI vratI hotA hai| jJAna aura samyagdarzanase jinakA citta nirmala huA hai, unakA yaha vratapaMcaka nirmala hotA hai kintu malinacittavAle puruSoMkA vrata zalyase aura mithyAdarzana mithyAjJAna se yukta honese kadApi nirmala nahIM hotA / / 114- 115 // ( avratI saMsArameM bhramaNa karatA hai / ) - jisako manuSyabhava prApta huA aisA jo durbuddhi manuSya vrata dhAraNa nahIM karatA hai vaha sajjanoMkI buddhike abhAva se apAra saMsArasamudrameM dIrghakAlataka bhramaNa karatA hai / / 116 // isa prakAra vratoMkA svarUpa aura usakA phala jAnakara saMsArabhArase bhayayukta jo sAdhu isa bharatakSetrameM samyakcAritrakA pAlana karate haiM ve atyanta durlabha aisA apanA AtmasvarUpa prApta kara Anandase mokSameM rahate haiM / / 117 // zrIpaMDitAcAryanarendrasena viracita zrIsiddhAntasArasaMgraha nAmaka graMtha meM ahiMsAdi pAMca vratoMkA nirUpaNa karanevAlA tIsarA adhyAya samApta huA / / 1 A. 'zrI' iti nAsti 2 A. paMDita iti nAsti 3 A. ahiMsAdipaJcavratanirUpaNaM iti nAsti. Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtho'dhyAyaH ahiMsAdIni yAnyevamuditAni mayAdhunA / zrIgurUNAM prasAdena tAni dvadhA bhavanti ca // 1 dezato'NuvratAnyAhuH sAmastyena tathA punaH / mahAvratAni pUtAni bhavanti bhavinAmiha // 2 tadvAntatI dvidhA jJeyaH saagaaretrbhedtH| paraM niHzalya evAsau tasmAcchalyamudIryate // 3 zRNAti prANinaM yacca tatvajJaiH zalyamIritam / zarIrAnupraviSTaM hi kANDAdikamivAdhikam // 4 zArIramAnasIM bAdhAM kurvatkarmodayAdi yat / mAyAmithyAnidAnAdibhedatastatridhA matam // 5 cauthA adhyAya / ( aNuvrata aura mahAvratarUpa ahiMsA divratoMkA varNana / )- zrIguruoMke prasAdase jo hiMsAdika vratoMkA maiMne isa samaya tRtIya adhyAyameM varNana kiyA hai unake do bheda hote haiM // 1 // saMsArI jIvoMke ahiMsAdivrata ekadezase pAlana karanese pavitra aNuvrata hote haiM aura saMpUrNatAse pAlana karanepara pavitra mahAvrata hote haiM / spaSTIkaraNa- anantAnubaMdhi krodha, mAna, mAyA, lobha aura apratyAkhyAna krodha, mAna, mAyA, lobha ina ATha kaSAyoMkA kSayopazama honese aura pratyAkhyAna-kaSAya tathA saMjvalana-kaSAya aura yathA saMbhava nau nokaSAyoMkA udaya honepara jIvako ekadeza tyAgakI baddhi utpanna hotI hai taba vaha pAMca pApoMkA ekadeza tyAga karatA hai| tathA jaba usako anaMtAnubaMdhyAdi bAraha kaSAyoMkA kSayopazama hokara saMjvalana krodha, mAna, mAyA, lobha, aise cAra kaSAyoMmeMse kisI ekake dezaghAtikasparddhakakA udaya hotA hai taba pAMca pApoMkA pUrNa tyAga buddhi utpanna hotI hai, taba vaha jIva arthAt muni mahAvrata dhAraNa karatA hai / isa prakAra aNuvratI gRhastha aura mahAvratI muni aise vratikoMke do bheda hote haiM / paraMtu ye donoM vratI niHzalyahI hote haiM / isaliye aba zalyakA varNana hama karate haiM / / 2-3 // jo prANIko zRNAti-pIDA detA hai vaha zalya hai, aisI tattvajJoMne zalya zabdakI vyAkhyA kI hai ( zRNAti prANinaM pIDayati iti zalyaM ) jaise zarIrameM ghusA huA bANAdika zalya prANIko adhika vyathita karatA hai vaise mAyA, mithyAtva, nidAna ye tIna prANIko saMsArabhramaNakA duHkha dete haiM, isaliye inako zalya kahanA cAhiye // 4 // - zArIrika aura mAnasika pIDA denevAlA karmoMkA udaya, kSayopazamAdika rUpa jo mAyA, mithyAtva aura nidAna bhedase tIna prakArakA zalya hai vaha jIvoMko pIDA detA hai / / 5 // . 1 A. zabda H 2 A. zArIrI. Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4.- 12) siddhAntasAraH prapaJcabahulAvRttAtkUTamAnAdito'pi yat / vaJcanA prANinAmuktA mAyA mAyAvijitaH // 6 hisAsatyamazaucaM ca tasya cauyaM nirantaram / pApIyAn so'sti sA yasya prapaJcabahulA sthitiH|| anyaccitte karotyanyacceSTAyAmanyadeva hi / mAyAvI tasya kiM zaucamucyate duSTadurmateH // 8 mAyAvinaHprapaJcADhyA vaJcayanti jagatrayam / tasyAtmavaJcanAmAtraM doSaM ki nigdaamyhm||9 iti doSavatI jJAtvA varjayanti vicakSaNAH / mAyAM tridhApi dUreNa pApaM parijihIrSavaH // 10 dharma jighRkSubhiyaM mithyAtvaM sarvathA tayoH / sahAnavasthitinityaM virodho yAvatA mahAn // 11 mithyAzalyamidaM duSTaM yasya dehAdaniHsRtam / tasyApadAbhibhUtasya nirvRtirna kadAcana // 12 (mAyA zalya,) phasAnekI pracuratA jisa svabhAvameM rahatI hai use mAyA kahate hai| dhAnyAdi nApane ke liye khoTe bATa, nApa Adika rakhakara usase dhAnyAdika padArtha grAhakako kama dekara phasAnA mAyA hai aisA mAyArahita muniyoMne kahA hai / uparyukta prakArase phasAnekA pracura svabhAva jisakA hai vaha pApI samajhanA cAhiye / usase hiMsA, asatya, apavitratA aura corIke doSa nirantara hote haiM // 6-7 // __mAyAvI- kapaTI manuSya manameM anya vicAra karatA hai tathA zarIrase aura vANIse anya ceSTA karatA hai / isaliye vaha duSTa-durbuddhi kyA pavitratA dhAraNa kara sakatA hai ? mAyAvI mahAn apavitra hai / / 8 // ___ kapaTI puruSa prapaMca karane meM - phasAne meM catura hote haiM, ve trailokyako phasAte haiN| jaba ve trailokyako phasAte haiM, taba unake svayaM-apaneko phasAneke doSako maiM kyA kahUM ? arthAt mAyAvI puruSa apaneko sabase jAdA phasAtA hai, jisase dIrghakAla saMsArameM use ghUmanA paDatA hai| ataH usake AtmavaMcanA doSakA varNana maiM nahIM kara sakatA // 9 // mAyA mahAdoSoMse bharI hai aisA jAnakara pApatyAga cAhanevAle catura puruSa mana vacana aura kAyase use chor3a dete haiN||| 10 // (mithyAtva-zalya-tyAga / ) dharmagrahaNa karanekI icchA karanevAle puruSoMko mithyAtvakA sarvathA tyAga karanA caahiye| kyoMki dharma aura mithyAtva ina donoM meM sahAnavasthiti nAmaka mahAna virodha doSa hamezAse hai| ekasthAna meM-ekAzrayameM do virodhI padArtha na rahanA use sahAna kahate haiN| jaise zIta aura uSNa, sarpa aura nakula, vaise dharma jahAM rahatA vahAM mithyAtva nahIM rhtaa| jahAM mithyAtva rahatA hai vahAM dharma nahIM rhtaa| yaha mithyAtva zalya jisake dehase nahIM nikala gayA aise mithyAtvase prApta hue duHkhoMse pIDita puruSako kabhIbhI mokSa prApta nahIM hogA // 1112 // 1 A. pApIyaso'sti 2 A. mAtradoSam . Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70) siddhAntasAraH (4. 13 jinoktAnAM hi bhAvAnAmazraddhAnakalakSamam / zuddhAzuddhavimizrAdibhedatastatridhA matam // 13 ekamapyakSaraM yastu jinoditamaninditam / anyathA kurute tasyApyAnantyaM saMsRterbhavet // 14 / yastu tattvamidaM sarva jIvAjIvAdigocaram / viparItaM karotyeSa ki syAjjAnAdi kevalI // 15 kSaNaM kSaNAntarasthAyi nityaM kSaNavinazvaram / abhAvo bhAva ityevaM bhAvo'bhAva iti dhruvam // 16 calaM sthira sthiraM yacca caJcalaM tatsamantataH / uccarnIcastathA nIcaruccaM tadavaraM varam // 17 atattvaM tattvamityevaM tattvaM vA tattvamityapi / viparItaM prapazyanti mithyaatvvissmohitaaH||18 mithyAtvAndhattamo ghoraM yeSA hRdayati tat / tattvArthAMste na pazyanti madirAkulitA iva // 19 pramANanayanirNItaM na sa tattvaM prapadyate / suSThu svAdurasaM pittajvareNAkulito yathA // 20 (mithyAtvake bhed|)- jinezvarake kahe hue padArthopara zraddhAna karanA yaha mithyAtvakA mukhya lakSaNa hai| isa mithyAtvake zuddha, azuddha aura mizra aise tIna bheda haiM / isehI samyaktva mithyAtva aura samyag-mithyAtva kahate haiM / / 13 // jinezvarakA kahA huA prazaMsanIya eka akSarabhI jo anyathA karatA hai usebhI ananta, saMsArakI prApti hogI / arthAt jinezvarane trikAlAbAdhita vastusvarUpa kahA hai parantu usake viparIta eka akSarakAbhI parivartana mithyAtvake vaza hokara jo karegA use mithyAtvakA tIvra bandha honese nigodAvasthA meM dIrghakAla bhramaNa karanA paDegA // 14 // . . . jinezvarane jIva, ajIva, Asrava, bandha, saMvara, nirjarA tathA mokSakA yathArtha svarUpa kahA hai| paraMtu mithyAdRSTi usakA viparIta zraddhAna karatA hai, vaha jJAnAdiko kevalI samajhatA hai kintu jJAnAdi kyA kevalI hai ? tAtparya-vijJAnAdvaitavAdI bauddha Atmatattva nahIM mAnatA hai vA, kevala jJAnako hI mAnatA hai, vaha jJAnahI kevalI hotA hai aisA samajhatA hai parantu yaha viparIta zraddhAna hai // 15 // (viparIta mithyAdRSTikA svruup|)- jo vastuparyAya ekakSaNake anaMtara naSTa honevAlI hai use aneka kSaNataka rahegI aisA kahanA / jo nitya hai use tatkSaNa naSTa hogI aisI zraddhA karanAabhAvako bhAva kahanA, ye saba nizcayase ulaTe haiM / arthAt jinezvarane tattvasvarUpa kathaJcitkSaNika, kathaJcit-akSaNika, svasvarUpakI apekSAse kathaJcit-bhAvAtmaka, parasvarUpakI apekSAse kathaJcit abhAvAtmaka kahA hai| paraMtu mithyAtvake udayase jIva abhAvako bhAva, aura bhAvako abhAvarUpa zraddhA karatA hai| mithyAtvaviSase mohita loga cala padArthako acala dekhate haiM / acalako cala dekhate haiN| ucca padArthako nIcA dekhate haiM aura nIceko UMcA dekhate haiM / hInako zreSTha samajhate haiN| isa prakAra viparIta zraddhAnIkI dRSTi hotI hai| jinake manameM ghora mithyAtvAMdhakAra vAsa kara rahA hai ve loga madirApAnase unmatta bane hue manuSyake samAna jIvAdi tattvoMke yathArthasvarUpako nahI dekhate haiN| pittajvarase pIDita manuSya jaisA suMdara madhura rasayukta annabhI kaTuka samajhatA hai Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -4.26) siddhAntasAraH ye vadanti mahAmohapizAcavazagA narAH / AtmA nityo na teSAM hi dharmAdharmavyavasthitiH // 21 na' nityaH kurute kArya svbhaavvybhicaartH| tasmAcchubhAzubhaM karma na tasya phalavanmatam // 22 nityasya vyApino naiva kriyamANA kadAcana / jIvasya jAyate hiMsA tato hiMsA kutastanI // 23 saMyamo niyamo dAnaM kAruNyaM darzanaM tapaH / sarvathA ghaTate teSAM kathaM nityakavAdinAm // 24 / kSaNike svIkRte jIve kSaNAdUrva svabhAvataH / puNyaM pApaM ca tatrApi kaH prApnoti purAtanam // 25 niranvayavinAze tu hiMsAtorabhAvataH / tattvamAkasmikaM teSAM kathaM mithyAdRzAM na hi // 26 vaisehI viparIta mithyAtvI jana pramANa aura nayase nirNIta vastuko anyathA samajhate hai / mahAmohapizAcake AdhIna hue manuSya AtmA sarvathA nitya hai aisA kahate haiM / unake isa matase pApa puNyakI vyavasthA nahIM ho sakatI / / 16-21 // (AtmA nitya mAnane meM doSa / )- nityapadArtha kArya karatA huA nahIM dikhatA haiM, kyoM ki kArya karanA usake svabhAvase viruddha haiN| pariNamanazIla padArtha kAryakArI dekhA gayA hai / matpiNDa pariNamanazIla honese usase ghaTa kArya hotA hai| AtmA nitya honese usameM pariNamana nahI hogaa| pariNamanase zubhAzubha kAryakA baMdha hotA hai aura usakA madhura tathA kaTuka phala milatA hai / AtmAkI nityatAse usameM zubhAzubha baMdha tathA usakA phalAnubhavana nahIM hotA // 22 // AtmA nitya aura vyApaka hai, aisA jinhoMne mAnA hai unake dRSTisehI yadi vicAra kiyA jAvegA, to vyApaka cIja kriyAhIna hotI hai / AkAza vyApaka hai aura yaha kriyAhIna hai tathA nityabhI haiM / arthAt vaha yadi kucha pariNamana karegA to pUrva pariNamanase anya pariNamana honese nityatA naSTa hokara anityatA Ae binA na rhegii| vaisehI AtmAmeM pariNamana nahIM mAnanese AtmAke dvArA hiMsAdi kriyA kadApi nahIM hogii| kriyAse karmabaMdha aura usase zubhAzubha phalAnubhavana jo pratyeka AtmAmeM anubhavameM AtA hai vaha AtmA nitya mAnanese aura vyApaka mAnanese na AvegA / ataH vyApaka AtmAmeM kriyAkA abhAva honese hiMsAkA abhAva hogA to hiMsA kahAMse hogI // 23 / / ___ saMyama, niyama, dAna, dayA, samyagdarzana aura tapa ityAdi kriyAoMkI aura AcAroMkI nityavAdiyoMke matase saMbhAvanA kadApi na hogI ? // 24 // (AtmA kSaNika mAnane meM doss|)-bauddhoNne AtmA kSaNika mAnI hai| isaliye eka kSaNake anantara vaha naSTa ho jAnepara pUrva puNya aura pApakA kauna bhoktA hogA ? arthAt puNya jisa samaya kiyA jAtA hai usI samaya usakA phala prApta nahIM hotA hai / ekahI kSaNameM kAraNa kAryarUpa nahIM pariNata hotA hai| padArtha aneka kSaNavartI hogA to pUrvaparyAya naSTa hokara dvitIyAdi paryAya usameM dRggocara hogii| paraMtu ekahI samayameM padArthakI utpatti hotI hai aura vinAzabhI hotA hai tathA vaha 1 A. anityaH 2 A. puNyApuNyam Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72) siddhAntasAraH (4. 27 tasminnAkasmike tAddhisAheturna hisakaH / pravRttistu kathaM mArge tatra mArgo'pi vA katham // 27 anyavyAvRttirUpaM syAjjagatsarvamidaM yadi / jIvo'pyajIva evAsya kA kathA dharmakarmaNi // 28 jagacchUnyamidaM sarva dharmo hiMsAvivajitaH / mUDhAtmAno vadantyetattathyaM tAthAgatAH katham // 29 . .......... vinAza paryAyAntarase pariNata na hokara niranvaya vinAzarUpa honese pUrvakRta pApapuNyoMkAbhI niranvaya nAza hogaa| tathA jaise niranvaya vinAza hotA hai, vaisI niranvaya utpattibhI hogii| to pApa-puNyoMkI vyavasthA hiMsya, hiMsaka, hiMsA aura hiMsAphala ye bAteM asthira kSaNika padArthoM meM nahIM saMbhavatI / isaliye bauddhake matameM kAraNavinAhI kAryatattvakI utpatti mAnanI hogI // 26 // jaba Atmatatva akAraNa utpanna hogA, to hiMsaka manuSya hiMsA kAryakA kartA hai aisA mAnanA ucita na hogaa| jaise hiMsA karanevAlA kAraNake binAhI utpanna hotA hai vaise hiMsAbhI kAraNake binAhI utpanna hogii| tathA hiMsAkA hiMsakase kuchabhI saMbaMdha na honese hiMsakako pApI athavA niMdya mAnanA avicAraramya hogaa| aisI paristhitimeM mokSamArgameM pravRtti kaise hogI ? aura mArgakIbhI sthiti nahIM hogii| mArga kisako kahanA yaha praznabhI anuttarahI rhegaa| tAtparya yaha hai, ki niranvayavinAza aura niranvaya utpatti mAnanA yuktisaMgata nahIM hai // 27 // __ niranvaya utpatti honese jIva jIvatva dhAraNa karakehI utpanna hogA yaha niyama nahIM bnegaa| jIva apanA jIvatva choDakara ajIva hogaa| ajIva apanA acetanapanA choDakara jIva hogaa| kyoMki niyAmakatA jaba padArthameM nahI rahatI taba jIvakA pariNamana jIvarUpahI honA, ajIvakA pariNamana ajIva rUpahI honA, aisI sambaddhatA unameM kahAMse rahegI ? ataH jIvAjIvAdika tattva sAnvaya mAnane cAhiye // 28 // tAthAgata bauddha sarva jagat zUnya haiM aura dharma hiMsAvivarjita hai, arthAt ahiMsA dharma hai aisA kahate haiN| AcArya isake Upara aisA kahate haiM, ki yaha unakA kahanA mUlke samAna hai| jagat yadi zUnya hai, to dharma nAmaka vastubhI nahIM hai, kyoM ki jagat jo dharmI hai, vahabhI yadi zUnya hai, to usakA svabhAva ahiMsA dharma hai aisA kahanA kaise siddha hogA? vaMdhyAkA laDakA mRgatRSNAmeM snAna karatA hai, aisA kahane ke samAna yaha bauddhakA vivecana hai / isaliye aisA kathana karanevAle bauddha tAthAgata-satyajJAnavAle buddhake anuyAyI kaise ho sakate haiM ? spaSTIkaraNa- jagat zUnya hai aisA kahanA yogya nahIM / yadyapi svapna indrajAla AdikameM padArthoMkA jJAna unake abhAvameMbhI hotA hai; ataH jagat zUnya hai aisA kahoge to jJAna mithyA honepara padArthakA abhAva mAnanA yogya hogA paraMtu sarva jJAna mithyA nahIM hote / mRgatRSNAmeM jalakA jJAna mithyA honese tRSNA haraNa karanevAle sacce jalakA jJAnabhI mithyA mAnanA kaise yogya hogA ? svapnameM honevAle jJAna bAhya padArtha rahita hote haiM paraMtu jAgradavasthAmeM honevAlA jJAna sthira, sthUla, sAdhAraNa stambhakumbhAdi padArthoko prakAzita karanevAlA hotA hai| yaha pratyakSase Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -4. 33) siddhAntasAraH ( 73 nAstikA nigadantyeke jIvAbhAvavibhAvinaH / tapasyantyanyalokAya kimarthaM jaDabuddhayaH // 30 jIvo nAsti kiyAnatra padArtho 'nAmagocaraH / bhUtAtmakamidaM jJAnaM kevalaM yantravAhakam // 31 bhUtopAdAna evAyaM jAyate janaraJjakaH / kazcidbhAvastamajJAnAjjIvabhrAntyA vadantyamI // 32 acetanAni bhUtAni nopAdAnAni cetane / mithyeti gomayAdibhyo vRzcikAdyupadarzanAt // 33 usako mithyAjJAna nahIM kaha sakate / tathA usake viSaya stambhakuMbhAdikabhI mithyA nahIM hai / svapnabhI saba bAhya padArtha ke avalambanake binAhI hote haiM aisA nahIM samajhanA cAhiye / svapnabhI satya aura asatya do prakAra ke hote haiM / satyasvapna devatAvizeSase utpanna kiye huye athavA apane pApapuNyase kiye huye hote haiM aura ve sAkSAt padArthase avyabhicArI hote haiM / aura koI svapna paramparAse arthAnukUla hote haiM / svapnameM rAjAdikoMkA darzana honese kuTumbavRddhi Adika phala milatA hai / vAtapittAdikake udrekase utpanna huA svapna asatyapanese yadyapi prasiddha haiM, to bhI arthamAtrase vyabhicArI hai aisA nahIM, kyoMki koI bhI artha sattAke sAtha vyabhicArI nahIM hai / paraMtu vizeSArtha ke sAtha vyabhicArI honese vaha mithyA mAnA jAtA hai / isaliye jagatameM artha aura usako viSaya karanevAle jJAna ye donoM padArtha sattA ke sAtha avyabhicArI honese jagacchUnya hai aisA kahanA yogya nahIM // 29 // ( cArvAka AtmA padArtha nahIM mAnate haiM, unakA pUrva pakSa / ) - jIva nahIM hai aisA pratipAdana karanevAle nAstika - cArvAka aisA kahate haiM " jIva nAmaka padArtha nahIM hai / isaliye ye jaDa buddhivAle loga paralokaprApti ke liye -svargasukha ke liye kyoM tapazcaraNa karate haiM ? " ||30| " jIva nahIM hai aura usakI kriyA nahIM hai / jIva nAmakA padArtha kevala nAmagocara hai / jaise AkAzapuSpa kevala nAmahI hai, usakA vAcyabhUta padArtha koI nahIM hai, vaise to ' jIva' yaha zabda sunA jAtA hai paraMtu usakA vAcya jIva padArtha nahIM hai / jo jJAna anubhavameM AtA hai vahabhI bhUtAtmaka hai / pRthvI, havA, pAnI, agnise utpanna huA hai aura usake dvArA yaha zarIrarUpI yaMtra calatA hai arthAt zarIrake dvArA calane bolane AdikI kriyA jJAna karAtA hai, vaha bhUtAtmaka honese hI hai // 31 // "1 " jo logoM ke manako anuraMjita karanevAlA koI padArtha dikhatA hai vahabhI bhUtopAdAnahI hai / arthAt ajJAnase logoMkI usameM yaha jIva hai, aisI bhrAnti huI hai aura ve use jIva kaha rahe hai | jaise maTTI ke piNDase ghaTa utpanna hotA hai, arthAt maTTIkA piNDahI ghaTAkAra hotA hai vaise bhUtoMse utpanna huA yaha janaraMjaka padArtha svayaM bhUtAtmakahI hai / koI bhUtoMse bhinna padArtha nahIM // 32 // koI jIva mAnanevAle jainAdika aisA kahate haiM, ki 'pRthvI, havA, pAnI Adi bhUta acetana hone se cetanarUpa jIvakI utpattike liye upAdAna nahIM hote haiM " yaha jIvavAdiyoM kA vidhAna mithyA asatya hai / kyoMki gomayAdi padArthoMse bicchu Adika jIva utpanna hote hue dikhate 1. A. mAnagocaraH S. S. 10. 2. tamajJAnA Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74) siddhAntasAraH (4. 34 vijAtibhyo'pi bhUtebhyazcetano na virudhyate / piSTodakaguDAdibhyo madazaktiriva dhruvam // 34 muktvehalaukikaM saukhyaM vrataiH klizyantyahanizam / hI vaJcitAsta evaasminnaashaapaashvshiikRtaaH|| ahiMsAdivrataM teSAM nopapattimiti tat / hisyAbhAve kva sA hiMsA hiMsAbhAve kva tadvam // 36 nAsti jIva iti vyaktaM yadvadantIha dudhiyaH / tanmithyaiva yato jIvaH pratyakSeNaiva sidhyati // 37 svasaMvedanavedyatvAtsukhaduHkhAdivaddhvam / jIve siddha kathaM naite nAstikA duSTavAdinaH // 38 haiM / ataH bhUtoMse cetana padArtha utpanna nahIM hotA aisA jainoMkA kahanA mithyA hai, arthAt bhUtoMse calanevAlA, bolanevAlA, likhanevAlA aneka svabhAvoMkA dhAraka cetana padArtha utpanna hotA hai aisAhI mAnanA cAhiye / isaliye jIva nAmaka cetana padArtha bhUtoMse alaga nahIM haiM // 33 // "pRthvI, havA Adika bhUta acetana haiM aura jIva cetana hai, ataH pRthvI Adika bhUta cetanase viruddha honese vijAtIya hai to bhI unase jIvakI utpatti honA viruddha nahIM hai, kyoMki piSTa, pAnI, guDa Adika padArthoMmeM madazakti na honeparabhI unase vaha nizcayase utpanna hotI hai " // 34 // " paralokasukhake AzApAzane jinako vaza kiyA hai aise loga iha lokasaMbaMdhI strI candana puSpamAlAdikoMkA sukha choDakara vratoMse svayaMko hamezA pIDita karate haiM, ve loga phasAye gaye haiN| aise logoMke ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya Adi vratoMkI upapatti siddha nahIM hogii| yadi jIva hotA to ahiMsAdivratoMkI saphalatAbhI hotI / jIva nahIM honese vratapAlana kevala klezarUpahI hai| hiMsyahI nahIM hai to hiMsA pAparUpa kaise siddha hogI? arthAta jIva pada to usakI hiMsA hotI / usakI siddhi na honese hiMsAkAhI abhAva huA hai to ahiMsAvratakI siddhi kahAM hogI " yahAMtaka cArvAkakA pUrvapakSa huA / / 35-36 // ( Atmatattva hai aisA jainoMkA sindhAtapakSa / )- 'AtmA nahIM hai ' aisA jo durbuddhimithyAtvagrasita buddhivAloMkA spaSTa kahanA hai vaha mithyAhI hai, kyoMki jIva pratyakSa pramANasehI siddha hotA hai / usake liye anya pramANoMkI AvazyakatA nahIM / jaise sukhaduHkha harSaviSAdAdi svasaMvedanase jAne jAte haiM vaise AtmAbhI svasaMvedana pratyakSase anubhavameM AtA hai| maiM sUkhI haM, / du:khI hUM, aisA anubhava prativyaktiko khudahI utpanna hotA hai| maiM jIva haM yaha anubhavabhI svayaMko svayaM AtA hai| yadi zarIrase bhinna Atmatattva na hotA to aisA anabhava kadApi nahIM AsakatA / isa svasaMvedanase Atmatattva siddha honese ye cArvAka duSTavAdI kyoM nahIM ? arthAt mithyAtva karmakA tIvra udaya honese AtmA nahIM hai aisI inakI viparIta buddhi ho gayI hai // 37-38 // jIvako prApta huA zarIra pRthvI, jala, vAyu, agni aise aneka bhUtoMse banA huA hai vaisA AtmA ina bhUtoMse nahIM banA huA hai ataH vaha inakA kArya nahIM hai / tathA ye bhUta acetana hai / ataH isa cetanakI utpattimeM ye upAdAnakaraNa nahIM ho sakate / acetanoMkA kArya acetanahI hogaa| cetanake kArya cetanahI hote haiM / arthAt sajAtIya kAraNase sajAtIya kAryahI utpanna Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -4. 43) siddhAntasAraH (75 zarIrArambhakAnekabhUtakArya na cetanaH / teSAmacetanatvena hetutvaM naiva cetane // 39 guDAdibhyo'pi yA jAtA mdshktircetnaa| caitanye naiva sA jAtu dRSTAntaM pratipadyate // 40 gomayAdRzcikAdInAM zarIrotpattidarzanAt / cetane'siddharUpatvAnna sAdhyaM siddhimaJcati // 41 janmAdimRtyuparyantaM caitanya siddhimAzrite / prAgUvaM siddha evAsau ttraabhaavprsnggtH|| 42 na tatrotpattitaH sattA kAraNAbhAvataH satAm / sammatA pUrva evAyaM tataH siddhaH pramANataH // 43 hotA hai / vijAtIya kAryakA vaha kadApi kAraNa nahIM hogA / jaisA kAraNa hotA hai vaisAhI kArya hotA hai| zarIra bhUtoMkA kArya hai, isaliye zarIra pudgala-paramANuoMse utpanna hotA hai / caitanya pudgala paramANuoMse nahIM utpanna hotA // 39 // guDa, dhAtakIpuSpa Adi padArthoMse jo madazakti utpanna hotI hai, vaha yadi cetanA hotI to bhUtoMse caitanya utpanna hotA hai aisA pakSa siddha karane meM vaha samucita udAharaNa mAnI jAtI paraMtu madazakti acetana hai, isaliye caitanyake sAtha usakA dRSTAnta denA viSama paDatA hai| gomayase bicchu Adi jIva utpanna hote haiM aisA kahanAbhI yuktiyukta nahIM hai / gomayase bicchukA zarIra utpanna hotA hai| bicchukA AtmA gomayase utpanna nahI hotA / caitanya karane meM gomaya asamartha hai| pUrvazarIra choDakara gomayase bane hue zarIrameM AtmA Akara usako dhAraNa karatA hai| na ki svayaM usase utpanna hotA hai / anyathA mAtA pitAke rajavIryase putrakA AtmA utpanna huA aisA mAnanA paDegA // 40-41 / / ___" janmase lekara maraNataka caitanya siddha hai paraMtu usake Age vahI yaha hai aisI siddhi nahIM hotI " aisA yadi kahoge to Age usakA abhAva mAnanA pddegaa| paraMtu mRtyuke anaMtarabhI vaha naSTa nahIM hotA arthAt usakI sattA pUrvazarIra chUTaneparabhI rahatI hai anyathA navIna zarIrameM vaha kaise pragaTa hogA ? // 42 // AtmA navIna zarIrameM pUrva zarIrako choDakara AtA hai| isaliye ghaTAdike samAna vaha sAnta nahIM hai / vaha sat padArtha dravyarUpa honese usakI utpatti nahIM hotI hai arthAt AtmA anAdi nidhana hai| vaha yadyapi pUrvazarIra choDatA hai aura navIna zarIra dhAraNa karatA hai tathApi pUrva zarIrake vinAzase usakA nAza aura navIna zarIrakI utpattise usakI utpatti nahIM hotii| pUrva-deva paryAyakA vinAza aura manuSyaparyAyakI utpatti honeparabhI vahI AtmA hai, jo devaparyAyameM thaa| isaliye pUrvakAhI yaha AtmA hai aisA mAnane meM kucha visaMgati nahIM dikhatI / dehase AtmA kathaJcid bhinna aura kathaJcid abhinna mAnanA cAhiye / sarvathA dehase AtmA bhinna hai aisA 1. A. na. hetutvaM hi cetane Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntasAraH ( 6. 44 dvighAtAttato hiMsA prANinAmapakAriNI / anivAryA bhavettredhA varjanIyA tataH satAm // 44 yadvadanti ca no karma vidyate 'duSTakAraNam / tadbhAve hi lokAnAM kathaM hiMsAdivarjanam // 45 tana yuktaM hi jIvasya hInasthAnaparigrahAt / etatpUrvakRtaM karma vinA naiva hi jAyate // 46 atha sattve'pi no kAryaM kiJcittatkurute svataH / acetanatvAtki kvApi kurvanniha ghaTAdikam // eSA bhASApi mohAtmatamazcchannAtmanAM matA / yato'sti sAdhakaM sAdhu pramANaM bAdhavajitam // 48 viSavAyvagnijAtAnAM vikAraM kurvatAM satAm / acetanAnAM kiM karma svakAryaM kurute na hi // 49 76) mAnanepara zarIrako toDakara AtmAse alaga karanepara hiMsA nahIM hogI tathA AtmA aura zarIra anyonyase abhinna mAnanepara zarIranAzase usakAbhI sarvathA nAza hogA / isaliye AtmAkA zarIrase saMbaMdha honese vaha zarIra se kathaJcid bhinnAbhinna mAnane se zarIrakA vighAta honese AtmAkAbhI ghAta hotA hai, hiMsA hotI hai aura vaha prANiyoMko apakAra karanevAlI hotI hai / jo hiMsaka hai usako vaha hiMsA narakAdi durgatimeM duHkha detI hai / tathA jisakA ghAta kiyA jAtA hai vaha saMkleza pariNAmase - Arta raudradhyAnase maraNa karatA hai / ataH vahabhI saMsArameM ghumatA hai / paraMtu jisakI hiMsA ho rahI hai vaha yadi samadarzI hogA to usameM rAgadveSa utpanna na honese durgatiprApaka karmabaMdha use nahIM hogA / prANikA ghAta honese hiMsA hotI hai / usa hiMsAko sajjana mana, vacana aura kAyase tyAge / / 43-44 // kaI loga aisA kahate haiM ki nokarmarUpa zarIra doSakA kAraNa hai yadi usa zarIrakA abhAva ho jAyagA to logoMko hiMsAdityAga karanekI kyA jarUrata hai ? paraMtu aisA kahanA yogya nahIM / AtmA aura zarIra eka kSetrAvagAhI haiM / isaliye zarIravinAzase AtmAkA vinAza hogAhI, yAnI AtmaghAta hogA / / 45 / / jIvane hInasthAnakA - zarIrakA svIkAra kiyA hai aura yaha zarIra pUrvakRta karmake vinA prApta nahIM hotA / kadAcit koI yaha kahegA ki karma acetana hai, isaliye vaha svataH kuchabhI kArya karanemeM samartha nahIM hai / kyA ghaTAdika padArtha yahAM kucha kArya karate hue dikhate hai ? / / 46-47 // kucha vAdiyoMkA aisA kahanAbhI mohasehI hai / karma acetana hokara bhI aneka prakArakA kArya karatA hai / isa viSaya meM bAdhAvarjita aura sAdhaka pramANa hai / jaise- viSa, vAyu, agni Adi padArthoM kA samUha acetana hokarabhI maraNa, haraNa, dahana Adi kArya karatA huA dekhA jAtA hai / vaise yaha karmabhI jJAnako AcchAdita karanA Adi aneka prakArakA kArya karatA huA kyA nahIM dikhatA hai ? // 48-49 // 1. A. duHkhakAraNam 2. A. kurvantIha ghaTAdayaH 3. A. viSamadyAgnijAtAnAM Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -4. 55) siddhAntasAraH (77 kAlo'pyacetanaH kiM na bhAvAnAM navajIrNatAm / karoti karma' yenedaM kurvatkArya na manyate // 50 vicitrasukhaduHkhAdi jIvAnAM kAryamajitam / vicitraM kAraNaM kiJcidvinA naivopajAyate // 51 nityo vyApItyakartA ca na kriyAvAnamUrtikaH / bhokteti guNayukto'pi nirguNo yainigadyate // 52 mUcchitA iva te loke surAmadanakodravaiH / ravoktamapi na jAnanti maunyahaM nigadanniva // 53 yadyakartA kathaM bhoktA bhoktRtvaM vidadhannapi / akriyo'pi kathaM sa syaadvndhaabhaavprsnggtH||54 athedamucyate nAtmA karmaNA badhyate kvacit / amUrtatvAtkhavattasmAnnaiSa doSo mataH satAm // 55 kAlabhI acetana hai tathA vaha padArthoM meM navInatA aura jIrNatA kyA utpanna nahIM karatA hai ? jisase yaha karma kucha kArya nahIM karatA hai aisA kahate ho ? // 50 // jIvoMmeM nAnAvidha sukhaduHkhAdika kArya hote hue dikhate haiN| ve kAraNoMke vaicitryasehI dikhate haiN| arthAt karmameM yadi harSa viSAdAdi utpanna karaneke nAnA svabhAva nahIM hote, to ve kArya kaise dRSTigocara hote ? ataH karma acetana hokarabhI viSa, agni, vAyu, kAla Adike samAna nAnA kArya karane meM samartha hai, isaliye acetana honese karma kArya karanese asamartha hai aisI bhASA yogya nahIM hai / yahA~taka cArvAkakA ' AtmA nahIM hai ' isa pakSakA khaMDana kara AtmAkI siddhi jainoMne kI hai| aba sAMkhyoMne AtmAkA jo svarUpa nitya amUrtika, vyApaka, akartA ityAdi rUpa kahA hai usakA khaNDana jaina karate haiM ( sAMkhyamata AtmAke viSayameM aisA hai )- AtmA nitya, vyApI, akartA, akriyAvAn, amUrtika, bhoktA aise guNoMse yukta hai aura nirguNabhI hai aisA sAMkhya kahate haiM, ve madirA, dhattUra, aura kodravabhakSaNase mAno mUcchita hue haiM, kyoMki ve zabdase svayaM kahA huAbhI nahIM jAnate / maiM maunI hUM aisA kahanevAleke samAna ve dikhate hai // 51-53 // yadiApa AtmAko akartA arthAt kucha caTapaTAdi athavA sukhaduHkhAdikoMkA kartA nahIM mAnate haiM, to vaha bhoktA kaise hogA ? bhoganekI kriyA karanevAlA jo hai, use bhoktA kahate haiM / jAnanekI kriyA karanevAle use jJAtA kahate haiM, dekhanekI kriyA karanevAlA jo hai use draSTA kahate haiM, vaise bhoganekI kriyA karanevAlA use bhoktA mAnanA cAhiye / arthAt jAnanA, dekhanA aura bhoganA Adika kriyAoMkA kartRtva mAnakara phirabhI AtmAko akartA mAnanA lajjAjanaka hai / arthAt AtmAko bhoktRtva, jJAtRtva, draSTutva ye kartRtvake binA mAnanA yuktisaMgata nahIM hai / isaliye sAMkhyoMkA AtmAkA akartRtva mata yogya nahIM hai| yadi AtmA akriyAvAna hai, to use baMdhAbhAvakA prasaMga AvegA / arthAt AtmA baMdharahita hai aisA mAnanA paDegA / aisA doSa prApta 1. A. kArya yenedaM 2. A. mUjitam 3. A. svokta Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 4.56 badhyate prakRtirmUrtakarmaNA' mucyate ca sA / sambandhaH sarvadA dRSTo mUrteSveva na cAnyathA // 56 syAnmataM prakRtiH sarvA jJAnazUnyA tvacetanA / kathaM kriyAvatI yena karma badhnAti muJcati // 57 naiSa doSo yataH saiva sarvajJA tattvardAzinI / jagannirvartikA nityA sarvasaMhArakAriNI // 58 prakRtermahAnbuddhyAtmA tato'haGkAra ityapi / guNaH SoDazakastasmAtpaJcabhyo bhUtapaJcakam // 59 eSa spaSTakramo yasyA vyAvRttiH saMhRtistathA / sattvaM rajastamazceti' prakRtiH sarvamutokhI // 60 siddhaiva prakRtiH " samyak prasAdAdyupadarzanAt / vyaktasya kAraNaM teSu tadanvayavilokanAt // 61 etatsarvaM hi sAMkhyAnAM pramANAtigataM bhuvi / mithyAzalyAnuviddhAnAM Akranda iva lakSyate // 62 amUrto badhyate naiva karmaNA neti sundaram / amUrtacetanAzaktermadyAderbaMndhadarzanAt // 63 78) honepara ve jainoMko kahate haiM ki, AtmA karma se kisI sthAnameM aura kabhI baddha nahIM hotA hai, kyoMki vaha amUrta hai / jaise AkAza amUrta honese nirlepa hai use karmabaMdha nahIM hotA hai / arthAt AtmA sadaiva baMdharahita hai / jo baddha hotI hai vaha prakRti hai, vaha karmase baddha hotI hai aura muktabhI hotI hai / karma mUrta hai aura mUrta padArtha meM usakA baMdha dikhatA hai / amUrta AkAza aura amUrta AtmAmeM usakA baMdha nahIM dikhatA hai / / 54-56 / / I siddhAntasAraH isake Upara jaina punaH aisA kahate haiM ki, tumhArI mAnI huI prakRti sarvajJAna se zUnya hai aura acetana hai / isaliye vaha kriyA karanekA jJAna nahIM honese kriyAvatI kaisI hogI ? jisase vaha karma bAMdha letI hai aura usase muktabhI hotI hai isa zaMkAkA uttara sAMkhya isaprakAra dete haiM / Apa jo kaha rahe haiM, vaha doSa nahIM hai arthAt prakRtiko Apa asarvajJa kahate haiM yaha ucita nahIM hai, kyoMki ' vahI sarvajJa hai, tattvoMko dekhanevAlI hai, jagatko nirmANa karatI hai, nitya hai aura sarva vastuoM kA saMhAra karatI hai aisA usakA svarUpa hai / usa prakRti se buddhisvarUpa mahAn nAmaka tattva utpanna hotA hai / viSayoMkA jAnanA nizcita karanA yaha buddhikA kArya hai / isa buddhise ahaMkAra utpanna hotA hai, " maiM suMdara hUM, maiM darzanIya hUM " aisA jo abhimAna use ahaMkAra kahate haiM / isa ahaMkArase SoDazaka gaNa utpanna hotA hai arthAt ahaMkArase pAMca tanmAtrA - zabda, sparza, rUpa, rasa, gaMdha yaha tanmAtrAoMkA svarUpa hai / tathA isa ahaMkArase gyAraha iMdriyAM; pAMca buddhIndriyAM kAna, sparzana, AMkheM, jihvA aura nAka; pAMca karmondriyAM bhASA, hAtha, pAMva, gudadvAra aura upastha; tathA mana - aneka prakArake saMkalpa karanA- vicAra karanA manakA kArya hai / jaise'maiM bhojana ke liye usa gharameM jAUMgA / vahAM Aja dahI khAneko milegA yA guDa milegA ' isa prakArake saGkalpa manameM utpanna hote haiM / pAMca tanmAtrAoMse pAMca bhUtoMkI sRSTi hotI hai / jaise zabdase AkAza, sparzase vAyu, rUpase teja, rasase jala aura gandhase pRthvI utpanna hotI hai / isaprakAra prakRtikA janyaparivAra hai / prakRti se sRSTikrama isaprakArase utpanna hotA hai / aura I 1. A. mUrtA 2. A. tu. 3. A. maMtA 4. A. sRSTi: 5. A. prakRtiH siddhaiva Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -4. 66) siddhAntasAraH ( 79 amUrtatApi na tasya sarvathA yuktimRcchati / rUpasparzAtmikAmUrte revAbhAvAtparAtmani // 64 pradhAnaM karma badhnAti tanmithyAjatpajalpitam / na hyajJAnaM vijAnAti heyAdeyaparigraham // 65 acetanatvAdajJAnaM tatpradhAnamiti dhruvam ' / stambhakumbhAdayo bhAvAH kiM kvApi jnyaanshaalinH|| 66 jaba saMhAra hotA hai taba ye sRSTa hue buddhyAdikatattva prakRti meM antarbhUta hote haiM usase alaga nahIM rahate / prakRti ke satva, rajas aura tamas aise tInasvabhAva haiM - guNa hai / mahadAdikoMko vyakta kahate haiM kyoMki ve dikhate haiM- prakaTa hote haiM / prakRtiko avyakta kahate haiM use sAmAnyabhI bolate haiM / prakRti vyApaka aura kriyArahita hai, buddhayAdika vyApaka nahIM haiM / prakRti kAraNa hai, buddhyAdika kArya haiM / prasAdAdika dikhate haiM, isaliye prakRti tattva siddha hotA hai / vyakta jo mahadAdika unakI prakRti kAraNa hai / kyoMki prakRtikA mahadAdikoMmeM anvaya-saMbaMdha dikhatA hai / jaise sthAsa, koza, kusUla, ghaTa AdikoMmeM mRttikAkA saMbaMdha dIkha paDatA hai / ityAdika prakRtitattvakA jo sAMkhyoMne varNana kiyA hai, vaha pramANakA ullaMghana karanevAlA arthAt yuktiyukta nahIM hai / mithyAtva zalyase - mithyAtva bANase viddha honese unakA tajjAta vedanAse mAno cillAnA hai / / 57-63 / / ( uparyukta prakRtivAdakA jaina khaNDana karate haiM ) - amUrta AtmA karmoMse baddha nahIM hotA aisA vacana suMdara yuktisaMgata nahIM hai / amUrta aisI jo AtmAkI cetanAzakti hai, vaha madyAdise unmatta hotI hai aisA dikhatA hai / isaliye usameM baMdhakA - karmabaMdhakA darzana hotA hai | arthAt AtmA amUrta hone se vaha karmabaddha nahIM hotA, aisA nahIM kahanA cAhiye / AtmA amUrtika hai yaha kahanAbhI sarvathA yuktiyukta nahIM hai / arthAt AtmA kathaJcit mUrtika hai aura kathaJcit amUrtika hai / rUpa, rasa, gaMdha, sparza jisameM rahate haiM vaha mUrti hai / aisI mUrti paramAtmAmeM - saMsArarahita jIvoM meM nahIM hotI, isaliye siddha parameSThI amUrtika haiM aura karmabaMdharahita haiM / paraMtu saMsArI AtmA rUpasparzAdikase yukta honese mUrtika hai aura usameM karmabaMdha dikhatA hai / bhAvArtha yaha hai, ki AtmA amUrtika hone parabhI bIjAMkurake samAna anAdikAlase mUrtika karmase nIrakSIrake samAna ekarUpa ho gayA hai / isaliye kathaJcinmUrtika hai, rUpAdimAn hai / karmake sAtha anyonyapradezoMkA pravezarUpa ekatvapariNamana huA hai / isaliye kathaMcinmUrtika hotA huA yaha AtmA bandhako prApta huA haiM // 64 // pradhAna karmabaddha hotA hai, yaha kahanA mithyA hai| kyoMki pradhAna - prakRti acetana hai / ajJAna hai, isaliye grAhyagrAhya bodha use kaise hogA ? acetana honese vaha pradhAna nizcayase ajJAna hai| staMbha, kuMbha, Adika padArtha kyA kahAM jJAnI dekhe gaye haiM ? // 65 // yaha pradhAna prakRti vyakta svarUpavAle buddhi, ahaMkAra tanmAtrAdikoMkI utpatti meM hetu nahI hai, kyoMki vaha sarvathA nitya hai / jo sarvathA nitya hai vaha kadApi vikArayukta nahIM hogA / 1. A. bruvan Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80) siddhAntasAraH (4. 67 pradhAnaM vyaktarUpANAM na heturmahadAdinAm / nityatvAttasya sarvatra vikArAnupapattitaH // 67 pramANAbhAvatastasyApyabhAvo dhImatA mataH / tato vandhyAsutasyAGgavyAvarNanamivAkhilam // 68 prasAdAdyanumAnaM yatprasAdhakamitIritam / tanna satyaM yato'nena hyAtmA bhavati sAdhitaH // 69 yato harSaviSAdAdyAH sarve hyAtmavivartakAH / siddhAstadanvayAdeva' ghaTe cAnupalambhataH // 70 pradhAnaM karma badhnAti bhoktAtmeti prajalpataH / sAMkhyasya satyamAyAtaM lokavAkyamidaM bhuvi // 71 aprago harate bhAraM muhuHsvanati pRSThataH / bhuktikriyAM karotyanyastRptimanyo'dhigacchati // 72 tato'hiMsAvrataM nAsti kApilAnAM mate kvacit / nityasya vyApinastasya prghaataanuppttitH||73 nitya padArtha apane ekarUpase dusare svarUpameM AtAhI nahIM hai / ataH prakRti kAlatrayameMbhI mahadAdika tattvoMkI jananI nahIM ho sakatI / tathA sarvathA nitya prakRti tattva siddhike liye koIbhI pramANa nahIM honese buddhimAnoMne prakRtitattvakA abhAva mAnA hai| isaliye prakRti mahadAdikoMkI jananI hai ityAdi sakala varNana vandhyAputrake aMgavarNanake samAna hai, aisA samajhanA cAhiye / / 66-68 // __ prasAdAdika guNa dekhakara prakRtikI sattAkA jo anumAna kahA gayA hai, vahabhI satya nahIM hai| isa anumAnase prakRtikI siddhi nahIM hotI, pratyuta yaha anumAna AtmAko siddha karatA hai| kyoMki harSaviSAdAdika AtmAmeM dekhe jAte haiM, ghaTapaTAdika acetana padArthoM meM nahIM aura ve paryAya jIvakehI haiM aura kramase utpanna hote haiN| kyoMki harSa aura viSAda paraspara viruddha haiN| jo paryAyeM paraspara viruddha hotI haiM, ve yugapat eka padArthameM nahIM dikhtii| ataH AtmA harSaviSAdAdi paryAyoMse pariNata hotA hai / jinakA jinake sAtha saMbaMdha hotA hai ve unako choDakara anyatra nahIM upalabdha hoMge / ghaTameM sparzAdikoMkA saMbaMdha rahatA hai| ataH usako choDakara AtmAdikameM ve nahIM rahate haiN| vaisehi harSaviSAdAdika AtmAke dharma haiM ve prakRtimeM nahIM raheMge / / 69-70 // 'pradhAnako to karmabaMdha hotA hai, aura usakA anubhava-bhoga AtmAko lenA paDatA hai,' aisA bolanevAle sAMkhyakA yaha vacana yadi satya hai, to yaha lokavAkyabhI satya kyoM nahIM mAnanA cAhiye, ki " AgekA puruSa to bhAra bahatA hai, aura pIchekA manuSya usa bhArase cillAtA hai| eka manuSya priyabhojana kara rahA hai aura dusare manuSyako usase tRpti ho rahI hai " tAtparya yaha, ki AtmAkohI baMdha aura mokSa mAnanA cAhiye / AtmAkohI sarvajJatA prApta hotI hai / acetana prakRtiko sarvajJatA mAnanA atyaMta mUrkhatA hai // 71-72 // isaliye kApiloMke matase AtmA nitya aura vyApI honese ahiMsA vrata use nahIM hai kyoMki AtmA nitya honese hiMsAhI nahIM hotI hai, to vrata kaisA hogA ? hiMsAkA tyAga karanese ahiMsA vrata hotA hai / tyAga aura svIkAra ye do paryAyeM haiM / nitya padArthameM pariNamana na honese pUrva paryAyakA tyAga aura uttarakA svIkAra ho nahIM sakatA jisase kApilamatakI siddhi nahIM hotI hai / 73 // 1. A. tadanvayatvena 2. A. vartamAnasya sarvadA Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -4. 79) siddhAntasAraH (81 nityAnityamatastattvaM nirapekSaM parasparam / yeSAM mithyAdRzaste'pi sarve nayavidhAtataH // 74 taM sarvajJamRte devaM vItarAgaM jinezvaram / mithyAtvamiti jalpanti samyagjJAnAtigAH pre||75 vadantyanye na sarvajJo vItarAgo'sti kazcana / pramANapaJcakAbhAvAdabhAvena vibhAvitaH // 76 tathA hyadhyakSataH siddhiH sarvajJe nopajAyate / rUpAdiniyatAnekaviSayatvena tasya ca // 77 saMbaddhavartamAnatvaparatvAnnAsya sAdhakam / tatpratyakSamasaMbaddhavartamAnatvataH sadA // 78 naivAnumAnataH siddhiH sarvavidviSayA kvacit / yalliGgAlliGgini jJAnamanumAnaM prajAyate // 79 sarvathA nityavAdI aura sarvathA anityavAdI donoMhI mithyAdRSTI haiM paraMtu jo padArthoM ko nityAnitya mAnate haiM ve to mithyAdRSTi nahIM hai aisA kahanA yogya nahIM / nirapekSa nityAnityavAda bhI sarvathA nityavAda aura sarvathA anityavAdake samAna mithyAhI hai, kyoMki apekSAke binA nityAnitya vastu mAnanese sarva nayoMkA ghAta hotA hai / / 74 // jo samyagjJAnase rahita haiM aise loga rAgadveSarahita sarvajJa jinezvarako na mAnakara arthAt unake matakA svIkAra na karake uparyukta prakArase mithyAtvakI kalpanA karate haiM // 75 // (sarvajJake viSayameM mImAMsakoMkA pUrvapakSa / )- anya-mImAMsaka vItarAga aura sarvajJa koI hai hI nahIM ' aisA kahate haiM " pratyakSa pramANa, anumAna pramANa, pratyabhijJA pramANa, Agama pramANa aura arthApatti pramANa ina pAMcoM pramANoMsebhI sarvajJa siddha nahI hotA" ataH abhAva pramANase usakA abhAva siddha hotA hai, yaha mImAMsakoMkA mata hai| ve kramase pAMcoM pramANoMke dvArA sarvajJakA abhAva siddha karate haiM / / 76 // pratyakSapramANase sarvajJakI siddhi nahIM hotI, arthAt pratyakSa pramANa sarvajJakI siddhi nahIM kara sakatA, kyoMki pratyakSa pramANa rUpa, rasa, gaMdha aura sparza ina niyata viSayoMko jAnatA hai| arthAt rUparasAdikake samAna sarvajJa iMdriyapratyakSase jAnane yogya vastu nahIM hai| ataH adhyakSa pramANa sarvajJakI siddhi karane meM asamartha hai| pratyakSa pramANa sambaddha aura vartamAnakAlIna rUpAdi viSayoMko jAnatA hai arthAt vartamAna ghaTake rUpakA cakSuse sambandha hotA hai, taba cakSuHpratyakSa yaha kAlA ghaTa hai, yaha pIlA ghaTa hai, aisA jAnatA hai| paraMtu sarvajJa asaMbaddha hai aura vartamAnakAlameM vidyamAna nahIM hai isaliye pratyakSakA viSaya nahIM hotA hai // 77-78 // anumAnake dvArA sarvajJa viSayakI siddhi hogI aisAbhI nahIM kaha sakate haiN| "liMgajJAnase liMgIkA jJAna honA anumAna hai| dhUmarUpa liMga dekhakara parvatapara agnirUpa liMgIko siddha karanA anumAna hai| aisA koI anumAna-jJAnabhI sarvajJakI siddhi meM upayukta nahIM hai| sarvajJakA koI 1 A. vartamAnasya sarvadA 2 A. yalliGgimiNi jJAnaM S.S.11 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntasAraH (4. 80 svabhAvakAryarUpaM vA na talliGgaM vilokyate / tatastasya kutaH siddhiranumAnupapattitaH // 80 AgamAdapi no siddhirjAyate sarvavedinaH / sa ca nityo hyanityo vA tatsvabhAva vibhaavyet||81 nAnityo'nAdirUpatvAdarthavAdaprarUpaNAt / AdimatpuruSeNAsya vAcakatvavirodhataH // 82 taduktAnuktabhedAbhyAmanityo nAsya sAdhakaH / anyonyAzrayatastasya prAmANyAbhAvatastataH // 83 naivArthApattirapyasya sarvajJasyAvabodhikA / ananyathAbhavasyeha sarvArthasyApyabhAvataH // 84 dharmAderupadezasya mithyAtvenApi darzanAt / sarvatra vyabhicAritvAtkathaM tasmAttadanvayaH // 85 svabhAva athavA sarvajJakA koI kArya liMga hokara usase liMgirUpa sarvajJa-yadi jAnA jAtA, to anumAnase sarvajJakI siddhi hotI paraMtu aisA koI liMgabhI nahIM hai, jo sarvajJako siddha karegA / ataH usakI kahAMse siddhi hogI ? / / 79-80 // sarvajJakI siddhi AgamasebhI nahIM hotii| Agamake nitya anitya do bheda haiN| nityaAgama sarvajJake svabhAvako jAnatA hai athavA anitya Agama usake svabhAvako jAnatA hai ? nitya Agama sarvajJako viSaya nahIM karatA ; kyoMki vaha Agama anAdi-svarUpakA hai, tathA vaha arthavAdakA nirUpaNa karatA hai, yajJakI stuti karatA hai / yajJa sarvajJa zabdase vAcya hotA hai, tathA yajJakI mahimA gAneke liye vaha nitya Agama hai / sarvajJa AdimAn puruSa hai aura veda anAdi hai| anAdi vedase AdimAn sarvajJa vAcya kaise hogA ? // 81-82 / / anitya-Agama sarvajJasAdhaka mAnanepara usake do bheda hote haiN| eka sarvajJa-praNIta anitya-Agama aura eka asarvajJa-praNIta anitya-Agama / prathama pakSameM anyonyAzraya doSa utpanna hotA hai| prathama sarvajJasiddhi honepara AgamakA sarvajJapraNItatva siddha hogaa| aura usakI siddhi honepara usa AgamakI prAmANya siddhi hogI, prAmANyasiddhi honepara usa Agamase sarvajJasiddhi hogii| asarvajJapraNIta Agamase sarvajJasiddhi nahIM ho sakatI; kyoMki asarvajJapraNIta Agamako pramANatA A nahIM sktii| apramANabhUta Agama sarvajJako kaise siddha kara sakegA? // 83 // arthApatti nAmaka pramANase sarvajJakI siddhi hogI, aisAbhI Apa nahIM kaha skte| kyoMki sarvajJake binA nahIM honevAle saMpUrNa padArthoMkA abhAva hai| aisA koIbhI padArtha nahIM hai, ki jisake honepara sarvajJakI siddhi ho skegii| kadAcit jaina yahAM kaheMge ki sarvajJakA dharmAdikA upadeza ababhI vidyamAna hai aura usase sarvajJa siddha ho sakatA hai| paraMtu vaha upadeza saccA hai, aisA jaina nahIM samajhe; kyoMki mithyA upadezabhI dekhA jAtA hai| isavAste mithyA upadezase sarvajJatvakA vyabhicAra honese arthAt asarvajJameM mithyA upadezake honese sarvajJake sAtha upadezakA saMbaMdha nahIM rahatA / ataH upadezabhI sarvajJasAdhaka nahIM hai / 84-85 // 1 A. anumAnAnutpattitaH 2 A. tatsadbhAvaM Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -4. 93 ) siddhAntasAraH ( 83 tato'bhAvapramANasya pravRttiranivAritA / sarvajJaviSayA ceti tadabhAvo vibhAvyate // 86 tadetatsarvamithyAtvamahArAgahatAtmanAm / vaiparItyaM vibhAtyeva sarvathA vedavAdinAm // 87 kazcitpumAnazeSajJaH pramANAbAdhitatvataH / na cAsiddha midaM tAvatkasyacidvAdhakAtyayAt // 88 pratyakSaM bAdhakaM tasya naiSA bhASApi yujyate / tadviSayaM bhavedetattasya pratyuta sAdhakam // 89 atadviSayatAyAM hi pratyakSasya na jAyate / sarvasAdhakatvaM vA bAdhakatvaM kadAcana // 90 naivAnumAnabAdhApi sarvajJapratiSedhinI / sarvadAtIndriyatvena tasya tatrApravartanAt // 91 sAdhyasAdhanayostAvatkvacidekatra darzanAt / tataH sAdhanataH sAdhyavijJAnaM jAyate punaH // 92 sarvajJasya tu celliGga sarvajJAbhAvasAdhakam / tadviruddhaM tato'nyacca kathaM sarvajJabhASitam // 93 sarvajJameM abhAva pramANakI pravRtti anivArya hai / use koI roka nahIM sktaa| isaliye abhAva pramANase sarvajJakA abhAva siddha huA // 86 // yaha mImAMsakoMkA sarvajJAbhAvake viSayameM jo kahanA hai vaha yogya nahIM hai / saMpUrNa mithyAtvarUpa mahArogase jo ghAte gaye aise vedaprAmANya mAnanevAle mImAMsakoMkA yaha kahanA sarvathA viparIta hai / / 87 // ( jaina sarvajJa siddha karate haiN| )- koI puruSa sarvajJa hai, kyoMki kisIbhI pramANase usakA sarvajJapanA bAdhita nahIM hotaa| yahAM pramANAbAdhitattva' hetu jo jainoMne sarvajJattvakI siddhimeM diyA hai vaha asiddha nahIM hai, kyoMki isa hetumeM kisIbhI bAdhakakA saMbhava nahIM hai / saba bAdhakoMkA abhAva ho gayA hai / / 88 // pratyakSa pramANa usa sarvajJakA bAdhaka hai, yaha bhASAbhI yogya nahIM / yadi yaha pramANa sarvajJako viSaya karanevAlA hai, to vaha usakA sAdhakahI hogA / usase sarvajJakA sadbhAvahI siddha hogA / abhAva siddha nahIM hogaa| aura yadi vaha sarvajJako viSaya nahIM karatA hai, to vaha sarvajJasAdhakabhI nahIM hai aura bAdhakabhI nahIM hai| jo jisako jAnatA hai, viSaya karatA hai usase usakI tI hai| paraMta jo jisako nahIM jAnatA hai vaha usakA niSedha karane meM adhikArI nahIM hai| jaise karNandriya rUpako jAnatI nahIM arthAta vaha rUpakI na sAdhakahI hai aura na bAdhakahI hai, vaise sarvajJako aviSaya karanevAlA pratyakSa sarvajJakA na sAdhaka hai aura na bAdhaka hai / / 89-90 // anumAna-bAdhA sarvajJakA pratiSedha karegI aisAbhI nahIM kahanA cAhiye / kyoMki sarvajJa sadA atIndriya honese bAdhaka anumAnakI vahAM pravRtti nahIM hotii| jo bAdhaka anumAna hai usameM sAdhya aura sAdhanakI siddhi nahIM hai / arthAt sarvajJaniSedhaka dharmI aura sAdhana koI nahIM hai / ve yadi hote to pakSameM unakA darzana hotA / sAdhanase jo sAdhya jJAna hotA hai use anumAna pramANa kahate haiM / sarvajJakA koI liMga-hetu hai, aura vaha sarvajJakA abhAva siddha karatA hai, aisA kahoge to vaha kahanA viruddha hogaa| kyoMki sarvajJakA liMga sarvajJake abhAvake viruddha sarvajJakA sadbhAva siddha karatA hai| yadi sarvajJase anyavacana hogA to vaha sarvajJabhASita kaisA mAnA jAyagA? // 91-93 // 1 A. sArvajJa Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntasAraH ( 4. 94 Agamo'pi hi no jAtu kRtakazcetaro'pi vA / tasyAbAdhAM karotyeSa prAmANyA bhAvatastataH // 94 guNavadvaktRtvena tatprAmANyamudIritam / tasyAbhAve'sya duSTatvamaprAmANyaniSedhanAt // 95 dharmAdyatIndriyArthasyAnanyathArthasya darzanAt / arthApattistu sarvajJasAdhikA naiva bAdhikA // 96 abhAvo'pi na sarvajJAbhAvasiddhividhAyakaH / yato'nyatrAnyadA tasya grahaNe sati jAyate // 97 atrAdhunA na sarvajJa ityapyAmohajalpitam / siddhasAdhanadoSatvA duSTa miSTa vighAtakRt // 98 dezAntarakAlAntaradravyAntaraniSedhakam ' / akhilajJamRte tasya kriyate kena kathyatAm // 99 84) Agama pramANabhI sarvajJakA bAdhaka nahIM hai / kRtaka Agama aura akRtaka Agama aise Agamake do bheda hote haiM / kRtaka - pauruSeya Agama; akRtaka - apauruSeya - jisakA kartA koI nahIM hai aisA Agama, aise donoM AgamasebhI sarvajJa bAdhya nahIM hai / kyoMki unameM svayaM prAmANyakA abhAva hai / jo Agama guNavAn vaktAse kahA gayA hai usameM prAmANya hai arthAt guNavAn vaktA nirdoSa hone se usake vacanoMmeM prAmANya hotA hai aura aisA vaktA jisa AgamakA kartA hai vaha apramANa nahIM ho sakatA, arthAt aise Agamase sarvajJakI siddhi hotI hai / yadi AgamameM guNavadvaktRtvakA abhAva hogA to vaha Agama duSTa hogA - sadoSa hogA tathA sadoSa AgamakA aprAmANya niSiddha nahIM kiyA jA sakatA / / 94-95 // dharma-adharma Adika jo atIndriya padArtha haiM unakA parijJAna sarvajJake binA nahIM hotA ataH yaha arthApatti sarvajJakI sAdhaka hai, bAdhaka nahIM // 96 // abhAvapramANabhI sarvajJakA abhAva siddha karane meM samartha nahIM / kyoM ki kisI padArthakA kisI sthalameM aura kisI kAlameM yadi grahaNa hogA to anyasthalameM aura anyakAlameM usakA abhAva abhAvapramANase kara sakate haiM / tAtparya - abhAva pramANa trikAlameM aura trilokameM sarvajJakA abhAva siddha nahIM kara sakatA / vartamAnakAlameM sarvajJa nahIM dikhatA, ataH usakA abhAva kahanA hai, to vaha kathana mohayukta hai / vartamAna meM sarvajJa hai aisA kauna mAnatA hai? vartamAnakAlameM sarvajJakA abhAva hai hI / jo abhAva hai hI, usakI siddhi karanekA prayAsa karanA siddhasAdhana doSase duSTa hotA hai aura yaha doSa mImAMsakake 'sarvathA sarvajJakA abhAva siddha karaneke iSTa pakSakA' vighAtaka hai / / 97-98 / / jo sarvajJa hai vahI dezAntara, kAlAntara, dravyAntarakA niSedha karegA arthAt jo sarva dezoMko sarva bhUtabhaviSyadvartamAna kAloMko aura saMpUrNa dravyoMko jAnatA hai, vahI 'sarvajJa nahIM hai' aisA kaha sakegA / arthAt saba jAnakara jo sarvajJa nahIM hai aisA kahatA hai vahI sarvajJa hogA / kisI vastuko jAnakara koI usa vastukA niSedha yA vidhi kara sakatA hai / na jAnate vastukA niSedha karanevAle puruSako pramANa kauna mAnegA ? / / 99 / / hue kisI 1 A. niSedhanam Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -4. 105 ) siddhAntasAraH (85 pramANAbAdhitatvena sarvajJasya mahAtmanaH / siddhina hanyate mithyAdRSTibhirvedavAdibhiH // 100 athAgamasya nityasya prAmANyaM svata eva hi / apauruSeyatastasmAddharmAdyartheSu satpramA // 101 apauruSeyatA tasya sadbhiH zabdasya sarvathA / nityatvAtkathitA taddhi varNAnAM nitydhrmtH||102 tadevedamiti vyaktA dezakAlAntare'pi yaa|prtybhijnyaa tataH zabdo nityo vyApI svrnnkH||103 abhivyaJjakavAyUnAM niyatatvAnna sarvadA / sarvatra zravaNaM teSAmiti vAco vipazcitAm 104 karturasmaNAdvApi pauruSeyatvanihnavaH / vede bhavati kiM tasmAtsarvajJasamavasthitiH // 105 sarvajJamahAtmA pramANoMse bAdhita nahIM honese usakI siddhi vedavAdI mithyAdRSTiyoMse naSTa nahIM kI jA sakatI // 100 / / yahAM taka sAmAnya sarvajJakI siddhi jainoMne kI hai| isake anaMtara mImAMsaka 'Agama apauruSeya hai ' aisA pUrva pakSa sthApita karate haiM Agama nitya hai, kyoMki sajjanoMne zabda sarvathA nitya kahe haiM aura zabdoMkI nityatA varNoMkI nityatApara nirbhara hai| arthAt varNa, zabda aura Agama tInoMhI nitya haiN| nitya AgamakAvedakA prAmANya svataHhI hai, isaliye vaha Agama apauruSeya hai tathA dharmAdika arthoM ke pratipAdanameM vahI pramANabhUta hai, anya nahIM // 101 / / zabda nitya hai, vyApI hai aura varNasahita hai| tathA usakI nityatA deza aura kAlAntarameMbhI vahI hai' isa prakArakI pratyabhijJAse siddha hotI hai / jo zabda maiMne kala sunA thA vahI zabda meM Aja suna rahA hUM, jo zabda maiMne gharameM sunA thA vahI zabda maiM Aja pAThazAlAmeM suna rahA hUM isa prakAra zabdakI nityatAkA dyotaka jJAna hotA hai / vaha jJAna zabda nitya aura vyApaka nahIM hotA to kaise hotA ? ataH zabda nitya hai, vyApI hai aura varNosahita hai // 102-103 // "yadi zabda nitya aura vyApaka hai to sarvakAlameM aura sarva sthAnameM usako loga kyoM nahIM sunate haiM ? arthAt zabda nitya honese saba jagatake loga use suna pAte, aura vyApakatAbhI usakI prakaTa ho jAtI paraMtu vaisA vaha nahIM hai ataH usako vyApaka aura nitya mAnanA yogya nahIM hai " aisA jainake kahanepara mImAMsaka usakA uttara isa prakAra dete haiM- " zabdako pragaTa karanevAle abhivyaMjaka vAyu niyata haiM isaliye zabdakA hamezA aura sarvasthAnoMmeM zravaNa nahIM hotA hai, aisA vidvAnoMkA kathana hai" jaba zabda nitya hai to veda zabdAtmaka honese ve bhI nitya haiM, anAdinidhana aura apauruSeya haiM / " vedake kartAkA smaraNa nahIM hotA hai " isa anya hetusebhI usa vedake pauruSeyatvakA nirAsa hotA hai / apauruSeya vedasehI sarva padArthoM kA jJAna hotA hai| ataH sarvajJakA avasthAna mAnanekI AvazyakatA nahIM hai / / 104-105 // (vedake apauruSeyatAkA khaNDana)- moharUpa gADhAndhakArase vyApta huA hai citta jinakA aise mImAMsakoMkA yaha kahanA hai / ye mImAMsaka naSTakarmA aura naSTadharmA hai / arthAt inakA koI kArya aura dharma siddha nahIM hotA; kyoMki usakA vicAra karanese vaha siddha nahIM hotA / / 106 // Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntasAra: ( 4. 106 - tadetadapi mohAndhatamaH saMchatracetasAm ' / ceSTitaM naSTadharmANAM vicArAnupapattitaH // 106 nityatvaM vyApakatvaM ca yadi syAdvarNazabdayoH / khaNDazaH pratipattizcetkathaM kena nivAryate // 107 sarvatra sarvadA teSAM vRttitvAtkathamekadA / sarvAtmanA pratItiH syAdvaTAderanivAritA // 108 sAdRzye pratyabhijJAnamAbhAsaM yattadeva hi / tatastasmAtkathaM siddhinityavyApitvardAzinI // 109 tadabhivyaJjakAnAM yanniyamAdyugapacchrutiH / tasmAttadapi mithyAtvaM matyajJAnaikarvAtinAm // 110 86) varNa aura zabdoMko nitya aura vyApaka mAnanese unakA khaMDaza: jJAna hogA yaha doSa kaise dUra kiyA jAvegA ? eka zabda pUrNatayA koI manuSya nahIM suna sakegA, kyoMki usakA kucha aMza yahAM hogA to kucha aMza anyatra hogA / tathA jo aMza jahAM hogA vaha utanAhI sunA jAnese varNakA aura zabdakA pUrNa jJAna nahIM hogA jisase arthapUrNatA kA abhAva hogA / aura alpa pratipattisejJAnase koI kArya kisIse na kiyA jAyegA arthAt sarva kArya adhUrehI raha jAyeMge / sarvatra aura sarvadA varNa aura zabda pUrNa bharakara rahane se eka samayameM aura eka sthAna meM saMpUrNatayA ghaTAdi padAthakA jJAna berokaThokake ekasAtha kaise hogA ? isaliye varNa aura zabda vyApaka mAnanA yogya nahIM / jaise ghaTAdika vA paTAdika padArthoMkA jJAna hamako pUrNarUpase ho jAtA hai, vaisehI akSarakA aura zabdakA pUrNa jJAna ho jAtA hai / ataH vaha akSara aura zabda ghaTapaTAdike samAna aneka aura avyApaka haiM aisAhI mAnanA yogya hai / / 107-108 / / vahI yaha akSara hai 'vahI yaha zabda hai' aisA jo pratyabhijJAna hotA hai, vaha mithyA hai / yahAM sAdRzyameM Apako bhrama huA hai isaliye yaha vahI zabda hai, yaha vahI akSara hai isa taraha ekatvapratyabhijJAna hotA hai, aisA Apa kahate haiM / aise bhrAnta ekatvapratyabhijJAnase akSara aura zabdakI nityatva aura vyApitvakI siddhi kaise hogI ? vahI dIpa hai 'vahI nRtya hai' aisA pratyabhijJAna ekatvakA sAdhaka nahIM hai / vaisehI vahI zabda hai ityAdi jJAna ekatvakA prasAdhaka nahIM hai / ataH zabda, akSara aneka haiM aura avyApaka haiM aisA samajhanA cAhiye / / 109 / zabdako pragaTa karanevAle abhivyaMjaka vAyu honese zabda pragaTa hotA hai, aisA niyama mAnanA bhI yogya nahI hai / jaise dIpaka gharameM lAnese ghaTa dikhatAhI hai, aisA niyama nahIM haiM kyoMki ghaTa yadi gharameM nahIM hai to dIpaka lAnese bhI nahIM dikhegA, ataH zabdako vAyu pragaTa karate haiM aisA kahanA yogya nahIM / arthAt zabdako vAyu utpanna karate haiM, aisAhI mAnanA cAhiye | abhivyaMjaka vAyuse zabda pragaTa hotA hI hai, aisA niyamapUrvaka samajhanA matyajJAna dhAraNa karanevAloMkA mithyAtva hai arthAt zabdako vAyu pragaTa karatA hai, tathA vaha zabda nityavyApaka hai, aisI kalpanAbhI mithyAtva se mImAMsakoM ke manameM pragaTa huI hai // 110 // 1 A. tamazcchannaikacetasAM 2 A. paTAde Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 87) siddhAntasAraH (4. 114 samAnendriyagrAhyANAM samadezakavartinAm / samAnadharmayuktAnAM yugapaddarzanAdiha // 111 tathA hi zrotramarthAnAM samadhamakavatinAm / na syAniyatasaMskAramindriyatvAtsudRSTivat // 112 vede pravAhanityatvamayuktaM yuktizinAm / zabdamAtravizeSAbhyAM vikalpAbhyAmatikramAt // 113 zabdamAtrasya nityatve laukike' cApi tadbhavet / vaidikA eva nityAH syuHsvalpaM tdbhidhiiyte||114 tAtparya yaha hai, ki jo kAraka-kAraNa hote haiM ve niyamase kAryako utpanna karate haiM, anyathA kAraka-kAraNa aura vyaMjakakAraNa inameM antarahI na rahegA aura cakrAdikoMkA vyApAra vyartha hogA // 110 // karNake upara dhvaniyoMdvArA saMskAra kiyA jAtA hai, jisase zabda pragaTa hotA hai / yahabhI kalpanA anucita hai; kyoMki yadi dhvanike dvArA kAna saMskRta huA to samAna zravaNadharma dhAraNa karanevAle aneka zabda yugapat kAnake dvArA sune jAne caahiye| paraMtu kAnase kramase zabda sune jAte haiM, ata: kAna dhvanivAyuse saMskRta hotA hai aisA niyama siddha nahIM hotA / jaise A~kha iMdriya hai aura samAnadharmake padArtha arthAt dekhane yogya padArthoMko aMjanase saMskRta hokara kucha padArthako dekhatI hai aura kucha padArtha usase nahIM dekhe jAte haiM 'aisA niyama nahIM hai' arthAt saba padArthoMko A~kha dekhatI hai aura apane samIpake kucha padArthoM ko dekhatI hai, aura samIpa hote huebhI kucha nIla dhavalAdika padArthoMko nahIM dekhatI aisA kucha niyama nahIM / kAnabhI iMdriya haiM aura A~khabhI iMdriya hai to bhI A~khake samAna kAnabhI saba zabdoMko yugapata nahIM sunate haiN| ataH yahAM iMdriya-saMskAroMse zabda abhivyakta hote haiM, yahabhI kalpanA yogya nahIM haiN| jaise A~kha samAnendriyagrAhya-cakSurgrAhya aura samadezavati sabhI nIla dhavalAdi padArthoMko iMdriya honese grahaNa karatI hai to bhI vaha niyata saMskAra yukta nahIM hotI hai, vaise kAnabhI samAnendriyagrAhya-karNendriyagrAhya aura samAna dharmavAlezrAvaNa dharmavAle saMpUrNa zabdoMko iMdriya hokara ekadama grahaNa nahIM karatA hai athavA grahaNabhI karegA to bhI usake Upara vAyuoMkA saMskAra hogaa| tabhI vaha grahaNa karatA hai aisA niyama nahIM hai| pradIpAdikoMse anugRhIta A~kha yugapat aneka ghaTAdika padArthoMko dekhatI hai, vaise saMskRta-dhvanyanugRhIta kAna eka samayameM aneka zabda grahaNa karegA aisA prasaMga aavegaa| isaliye kAna abhinnadezameM sthita padArthoMko-zabdoMko grahaNa karaneke liye pratiniyatasaMskArase saMskRta hotA hai tabhI unako grahaNa karatA hai aisA niyama nahIM / / 111-112 // mImAMsaka vedameM pravAhanityatva mAnate haiN| vahabhI yuktise vicAra karanevAle vidvAnoMko ayukta dikhatA hai / zabdamAtrameM pravAhanityatva aura zabdavizeSameM nityatva aise donoM vikalpoMkA yahAM ullaMghana hotA hai arthAt donoMmeM bhI pravAhanityatva siddha nahIM hotaa| zabdamAtrameM nityatva 1 A. laukikeSvapi Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88) siddhAntasAraH (4. 115 viziSTeSvapi zabdeSu pravAhAnnityatA yadi / jJAtAjJAtArtharUpANAmiti praznadvayaM bhavet // 115 ajJAtArthe ' ca zabdasya na prAmANyaM kadAcana / jJAtArthatvaM hi no teSAM tdvyaakhyaaturbhaavtH||116 tayAkhyAtA ca kiJcijJazcetkathaM ttprmaanntaa|srvjnytve'c sasthaM syAtsarva srvjnyvaadinaam||117 dharmAdyatIndriyArtheSu tasyaiva jJAnarUpiNaH / prAmANyaM na tu zadvAnAmajJAnAcetanAtmanAm // 118 tAlvAdikAraNAjjAtaH kAryarUpastu srvthaa| zabdo nityaH kathaM teSAM miimaaNsaapkssvaadinaam||119 tasmAdanitya evAyaM kRtakatvAdidharmataH / vadantyakRtrimaM ye tu te'pi mithyAdRzaH satAm // 120 mAnanepara laukika zabdoMmeMbhI nityatva mAnanA paDegA aura taba vaidika zabdahI nitya haiM aisA kathana alpajJAnakA hogA / zabdatva samAna honepara laukika zabda kyoM anitya hoveM isa praznakA uttara mImAMsaka kyA deMge? // 113-114 // kadAcit viziSTa zabdoMmeMhI pravAhanityatA anAdikAlase calI A rahI hai aisA kahoge, to jinakA artha jAnA gayA hai aise viziSTa zabdoMko pravAhanitya Apa mAnate hai athavA jinakA artha nahIM jAnA gayA aise viziSTa zabda pravAhanitya mAnate haiM, aise do prazna upasthita hote haiM / / 115 // jisakA artha nahIM jAnA gayA, usameM kabhI prAmANya nahIM A sakegA / kyoMki usake vyAkhyAtAkA abhAva honese jJAnArthatva nahIM hai (arthAta usa padArthakA jJAna nahIM hogaa)||116|| una zabdoMkA vyAkhyAtA koI asarvajJa hogA, to usa asarvajJako kauna pramANa mAnegA? aura vaha yadi vyAkhyAtA sarvajJa hogA, to vaha pramANa mAnA jAvegA aura saba ghuTAlA mittegaa| arthAt sarvajJavAdIkA pakSa siddha hogA / / 117 // dharma-puNya, adharma-pApa, sUkSma-paramANvAdika padArthokI zaktiyAM, tathA agni Adika padArthokI dahanAdi zaktiyA~ ye saba atIndriya padArtha haiN| unakA nirUpaNa sarvajJake binA kauna karegA ? unakA jJAna karAnekA sAmarthya sarvajJameMhI hai, anyoMmeM nahIM hai| zabda ajJAna aura acetana haiN| unameM vaktAke prAmANyasehI prAmANya AtA hai, kyoMki samyagjJAnako AcArya pramANa mAnate haiM zabdoMko nahIM // 118 // zabda tAlvAdi kAraNoMse utpanna hotA hai ataH vaha sarvathA kArya hai vaha nitya kaise hogA? isaliye mImAMsApakSavAloMkA ' zabda nitya hai' yaha pakSa siddha nahIM hotA // 119 // zabdameM kRtakatva dharma hai, pariNamana hai, rukanA preryatA Adi dharma haiN| ata eva vaha anityahI hai| paraMtu jo use akRtrima-nitya-apariNAmI eka vyApaka Adi kahate haiM, ve mithyAdRSTi haiM aisA sajjanoMkA-samyagjJAniyoMkA mata hai / / 120 // 1 A. ajJAtArtheSu 2 A. zabdeSa 3 A. sarvajJe'tra ca Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -4. 124) siddhAntasAraH (89 tAlvAdayastu zabdAnAM vyaJjakAH syuHprdiipvt| ghaTAdiSu na tatsatyaM dIpAbhAve'pi darzanAt // 121 karturasmaraNaM tAvanna yuktaM vedavAdinAm / jIrNakUpAdiSu vyaktavyabhicAropalambhataH // 122 bahunAtra kimuktena hiMsAdharmaMkavAdinAm / sarveSAM vedavAkyAnAM zravaNaM varjayetridhA // 123 tasmAtpumAnazeSajJaH kshcitkRtsnaavRtikssyaat| siddhaHpramANataH siddhi deyAnmImAMsakasya ca // 124 'tAlu Adika kAraNa zabdoMko vyakta karate haiN| isaliye unako pradIpake samAna vyaMjana kahanA cAhiye ' yaha mImAMsakoMkA kahanA yogya nahIM hai / ghaTAdi padArthoMko dIpaka jaise dikhAtA hai vaise tAlvAdika zabdoMko prakaTa karate haiM, yaha vacana yogya nahIM hai / ghaTAdika padArtha dIpakake abhAvameM bhI dikhate haiM arthAt hastasparzase ghaTAdika padArtha jAne jAte haiN| vaise zabda tAlvAdikoMse vyakta nahIM hote haiM, apitu utpanna hote haiM / ghaTa jaisA cakrAdikoMse utpanna hotA hai, vyakta nahIM hotA cakrAdika na honepara ghaTa utpanna nahIM hogaa| dIpaka hAthameM lekara koTharImeM hama gaye aura vahA~ ghaTa na honepara nahIM dikhegA tathA dIpaka use utpanna nahIM karatA hai| tAlvAdikoMmeM jaba prayatna hotA hai taba zabda utpanna hotA hai aura jaba unameM prayatna nahIM hotA hai taba zabda utpanna nahIM hotA haiM / ataH vyaMjaka aura kAraka kAraNoMmeM yaha vizeSatA hai / vyaMjaka honepara ghaTAdi padArtha vahAM pUrva kAlameM aMdhakArAdise AvRta hogA to aMdhakAra naSTa honepara vaha vyakta hogaa| paraMtu vyaMjaka usa ghaTAdikoMko utpanna karane meM asamartha haiN| kAraka kAraNa pUrvameM avidyamAna ghaTAdikoMko utpanna karate haiM aisA donoMmeM antara hai / / 121 / / 'kartAkA asmaraNa honese veda apauruSeya haiM ' yaha anumAna vedakI nityatA siddha karatA hai, aisA mImAMsAvAdiyoMkA vacana yogya nahIM hai / isameM kartAkA asmaraNa honA yaha hetu jIrNa kUpAdikoMse vyabhicarita hotA hai / kyoMki purAne ku~e aura purAne prAsAda jaMgalameM dikhate haiN| hajAro varSoMke purAne honese unake kartAko loka jAnate nahIM / unako unakA asmaraNa huA hai| etAvatA ve padArtha akRtrima, nitya aura anAdi nahIM hai| unakA jarUra koI kartA thaa| vaise vedake kartAkA smaraNa na honese ve nitya haiM aisA mAnanA yogya nahIM hai / aba isa viSayameM hama jyAdaha nahIM kahate haiM / sirpha itanAhI kahate haiM, ki hiMsAdharmakAhI nirUpaNa karanevAle saMpUrNa vedavAkyoMkA sunanA manavacanase aura zarIrase choDanA cAhiye // 122-123 // isaliye koI puruSa karmoke AvaraNoMkA kSaya honese sarvajJa hotA hai| aisA pramANase siddha hotA hai| vaha sarvajJa mImAMsakoMko-parIkSAvAnako siddhi deveN| jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya ina cAra ghAtikarmokA kSaya jisane kiyA hai, aisA puruSa jagatake saMpUrNa padArthoMko unake sarva paryAyoMke sAtha jAnatA hai, vahI sarvajJa hai| vaha parIkSAvAnako arthAt jainAcAryoMko mokSa pradAna kareM // 124 // s. S. 12. Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntasAraH (4. 125 kazcidAha na sarvajJaH krmnnaamaavtikssyaat| kintvazeSasya vizvasya kartRtvAtsaMmataH sa ca // 125 kRtrimatvaM hi vizvasya na cAsiddhamahetutaH / taddhetovidyamAnatvAtkAryatvAdezca sarvathA // 126 tathA hi buddhimatpUrva sarvaM tanvindriyAdikam / kAryatvAddhaTavaccAsau buddhimAnIzvaro mtH|| 127 sannivezaviziSTaM yadyaccaitanyavijitam / tatkArya svata eveti jAyate na paTAdivat // 128 na cAsiddhaM viruddhaM vA nApyanaikAntikaM punaH / kAryAdikamidaM sarva siddhatvAdinirUpaNAt // 129 (Izvara sRSTikartA honese sarvajJa hai, aisA naiyAyika vaizeSikoMkA pUrva pakSa / )- koI naiyAyika kahatA hai ki saMpUrNa karmoke AvaraNoMkA kSaya honese sarvajJa nahIM hotA, kintu saMpUrNa sRSTikA kartA honese vaha sarvajJa hotA hai, aura aisA sarvajJa buddhimAnoMko pUjya hai| yaha jagat kRtrima hai, yaha bAta asiddha nahIM hai / kyoMki usakI asiddhatA siddha karaneke liye koI hetu nahIM hai arthAt jagat akRtrima hai use kisIne utpanna nahIM kiyA aisA siddha karanevAlA koI hetu nahIM hai / tathA jagatkA kRtrimatva siddha karaneke liye kAryatvAdika saddhetu sarvathA tayAra hai, sannaddha hai| kAryatva saddhetukAhI aba hama samarthana karate haiM / / 125-126 // ___sarva zarIra, indriya Adika padArtha buddhimAn kartAse bane hue haiN| kyoMki ve kArya haiM jaise ghaTa kArya honese usakA buddhimAn kartA hai| yahAM vaha buddhimAn Izvara samajhanA caahie| aba kArya kisako kahanA cAhie vaha hama kahate haiM / jo sanniveza viziSTa haiM arthAt racanAvizeSase yukta hai, jisameM caitanya nahIM hai aisA kArya vastrake samAna svataH utpanna nahIM hotA hai / usako koI utpanna karanevAlA ho to vaha utpanna hotA hai anyathA usakI utpattihI nahIM hotI / / 127-128 / / __yaha hamArA kAryatva hetu asiddha, viruddha athavA anaikAntikabhI nahIM hai / " sarva zarIra indriyAdika padArtha buddhimAna hetuse utpanna hote haiM; kyoMki ve kArya haiM " aisA anumAnavAkya hai| isameM sarva zarIra indriyAdika padArtha pakSa hai, hetu kAryatva hai aura vaha hetu pakSameM jAnese asiddha nahIM hai / sAdhyase viruddha arthAt vipakSameM hetu jaba jAtA hai taba vaha viruddha hetvAbhAsa hotA hai| yahAM kAryatva hetu abuddhimatpUrva aise AkAzAdikoMmeM nahIM jAtA hai, isaliye kAryatvahetukI viruddhatAbhI nahIM hai| tathA hetu jaba pakSa, sapakSa aura vipakSameM jAtA hai taba vaha anekAntika hotA hai| yahAM kAryatva hetU to zarIra indriyAdi pakSarUpa padArthoM meM hai aura sapakSa ghaTa,prAsAda ityAdikomeMbhI vidyamAna honese kAryatva hetukI sapakSameMbhI sattA hai / tathA vipakSa jo AkAza, jo ki kArya nahIM hai buddhi matpUrva nahIM hai, usameM kAryatvahetu nahIM jAtA hai ataH vipakSameM nahIM jAnese anaikAntika nahIM hai| yahI abhiprAya adhika spaSTa kiyA jAtA hai-kAryatvakA artha avayava racanAse yuktatva hotA hai| yaha 1 A. sa ca iti nAsti 2 A. na vA Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -4. 135) siddhAntasAraH sarvatrAvayavatvena vipakSe cApravRttitaH / AkAzAdau sapakSe tu prAsAdAdau pravartanAt // 130 viziSTakAryamAryANAM kAraNaM nAti vartate / tasmAttasya tu yaH kartA sa mahAnIzvaraH prabhuH // 131 AgamenApi siddhatvAdvizvarUpaprarUpaNAt / sarveSAM hetubhUtatvAtsarvajJaH zazizekharaH // 132 etatsarvaM hi vijJAnaM zuddhabodhoddhacetasAm / vicArAtikramAdvandhyAsutavyAvarNanaM yathA // 133 vizvakartA sa sarvajJo na kazcinmAnagocaraH / kevalaM dRgvimohena bhrAnterevAsya sAdhikA // 134 adhyakSaM sAdhanaM nAsya tatrAsatpratipattitaH / hetvAbhAsAtmakatvena kAryAde numApi vA // 135 avayava racanAyuktatva vipakSa jo AkAza usameM nahIM hai, kyoMki AkAza niravayava hai| usake avayava nahIM hai, isaliye kAryatvahetu vipakSameM na jAnese anaikAntikatAbhI kAryatvahetumeM na rahI, aura sapakSabhUta prAsAdAdikoMmeM avayavaracanA honese kAryatvahetu usameM calA jAtA haiM arthAt pakSa aura sapakSameM kAryatva hetu hai aura vipakSameM nahIM hai isaliye yaha saddhetu hai // 129-130 // __ jo viziSTa tarutanvAdika kArya haiM ve kAraNako ulaMgha kara svayameva nahIM hote haiM arthAt unakA kartA koI buddhimAn vyakti mAnanA paDatA hai / ataH aise viziSTa kAryoMkA jo kartA hai, vaha mahAn prabhu Izvara hai aisA samajhanA cAhiye // 131 // __ vaha caMdrazekhara arthAt Izvara AgamasebhI siddha hai ; kyoMki AgamameM usake vizvarUpakA nirUpaNa kiyA hai (usa Izvarako sarvatra A~kheM hotI hai| usake pA~va sarva jagatameM phaile haiM vaha paramANuoMko lekara apane bAhuoMse svarga aura pRthvI utpanna karatA haiM aisA Izvara eka hai |)vh sarva padArthoMkI utpattimeM hetu hai, ataH vaha sarvajJa haiM // 132 // yahAMtaka naiyAyikoMne Izvara sRSTikA kartA hai aisA apanA pakSa siddha kiyA hai| aba jainAcArya * Izvara sRSTikartA honese sarvajJa hai ' isa pakSakA khaMDana karate haiM / -- Izvara sRSTikartA honese sarvajJa hai, aisA naiyAyikoMkA yuktijJAna vandhyAsutake varNanake samAna hai; kyoMki zuddha jJAnasesamyagjJAnase jinakA citta nirmala huA hai aise logoMke vicArako ullaMghanevAlA haiN|| 133 // Izvara sRSTikA kartA hai, isa bAtakI adhyakSase-pratyakSase siddhi nahIM hotI ; kyoMki Izvarako sAkSAt karanevAlA koI indriyapratyakSa nahIM hai / tathA jo naiyAyikoMne kAryatvAdika hetu diye haiM, ve bhI hetvAbhAsa-svarUpI haiM isaliye " sarvaM tanvindriyAdikaM buddhimatpUrva kAryatvAddhaTavat" yaha anumAna anumAnAbhAsa hai / / 134 // kArya- 'avayavayukta padArthako kArya kahanA'aisI jo kAryatvakI vyAkhyA hai vahabhI yogya nahIM hai, kyoMki usa vyAkhyAse naiyAyikoMke iSTakA vighAta hotA hai arthAt tanvAdika padArthoM meM 1 A. sapakSeSu 2 A. vaizva 3 A. vijJAnAM 4 A. sAdhakaM Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 4. 136 kAryasyAvayavatvAdisAdhanaM naiva sAdhakam / yato'vayavasAmAnyAddaSTamiSTavighAtataH // 136 taccAvayava sAmAnyaM vidyate gaganAdiSu / na tu kAryatvamityevaM vyabhicAropalambhataH // 137 nanvAkAzamidaM tAvatsarvathAvayavacyutam / mataM syAdvAdinAM tasya sarvazUnyatvayogataH // 138 sadeva kurute kAryaM tanvAdikamidaM yadi / IzvarastatkathaM na syAddoSo'kiJcitkaro mahAn // 139 ataH karaNe tasya virodhaH kena vAryate / na hyasatkriyamANaM taddRSTamiSTaM vipazcitAm // 140 92) siddhAntasAraH avayavatva rahakara vaha avayava sAmAnyameM bhI jAtA hai, jo ki avayavasAmAnya kAryarUpa nahIM hai, arthAt Izvarase nahIM banAyA jAneparabhI akArya honesebhI avayavoMmeM rahatA hai jaise manuSyatva sAmAnya honepara hastapAdAdikoMmeM vaha rahatA hai / ataH avayavatva usameM hai aura sAmAnya padArtha Izvarane nahIM banAyA haiM aisA naiyAyika mAnate haiM / ataH yaha unake liye iSTavighAtaka huA / tathA yaha avayavasAmAnya gaganameM, AtmAmeM dizAmeM aura kAlameM naiyAyikoMne mAnA hai paraMtu ve AkAzAdika padArtha unhoMne kAryarUpa nahIM mAne haiN| isa prakArase 'kAryatva' hetu vyabhicArI honese vipakSoMmeM AkAzAdikoM meM jAtA hai / ataH kAryatva hetu anaikAntika hai / / 135 - 136 // isapara naiyAyika kahate haiM, ki AkAza avayavarahita hai, usameM avayava nahIM haiM / ataH kAryatva hetu usameM praviSTa nahIM honese vyabhicArI nahIM hai aisA kahanA bhI yogya nahIM hai / isa prakAra se AkAzakA varNana karoge to AkAza sarvataH zUnya hai aisA doSa Apako syAdvAdI deMge / arthAt avayavarahitatA vandhyAsutake samAna asadrUpa hai / athavA paramANu jaise svataH ke eka pradezako choDakara anya pradezako dhAraNa nahIM karatA hai / ataH use niravayava kahate haiM / vaise AkAzako yadi mAnoge to AkAzake vyApakapanekA vighAta hogA / / 137 - 138 // Izvara zarIrarahita hotA huA, yadi zarirAdika kArya karatA hai aisA kahoge to ha pAdAdirahita Izvara pRthvInirmANameM samartha nahIM hogA, isaliye Izvara meM akiMcitkaratva doSa utpanna hotA hai / asat se Izvara sRSTiko utpanna karatA hai aisA yadi mAnoge to usake kartRtvameM virodha utpanna hogA arthAt asat vastu kI jAtI hai, aisA kisIne dekhAbhI nahIM aura vidvAnoMne asat vastubhI kI jAtI hai aisA nahIM mAnA hai / / 139-140 / / yadi Izvara binA upakaraNoMke jagat utpanna karatA hai, aisA kahoge to vaha kisake liye utpanna karatA hai? yadi pRthvI, havA, agni aura pAnI inakedvArA jagat utpanna karatA hai, aisA kahoge to unakA yadi abhAva hogA to jagat kI utpatti vaha kaise karegA ? kyA abhAvarUpa pRthivyAdikase jagat nirmANa kara sakatA hai ? nahIM / abhAvase jagat utpanna karanA mithyA hai| arthAt Izvarake manameM jagat utpanna karanekI icchA hai aura yadi pRthivyAdika nahIM hai to jagannirmANa zakya nahIM / aura pRthivyAdi haiM to inase bhinna dUsarA jagat kaunasA mAnA jAtA hai? inakA jo samUha sarvatra dikhatA Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -4. 147) ( 93 vinopakaraNaistena jagatkebhyo vidhIyate / pRthivyAdibhirityevaM mithyA teSAmabhAvataH // 141 bhAve purnAvarodhAdistasya pRSThaM na muJcati / yena duSTamidaM sRSTeraduSTaM nopapadyate // 142 na dravyANi ca yogasya sammatAnIha tattvataH / tAni cetsarvadA santi santi zambhuH karoti kim // 143 zarIrArambhakairebhiH pRthivyAdibhiraGginaH / yojayatyatha' kartA syAditi cetsaMmataM matam // 144 eSApi bhAratI teSAmazeSANAmazeSataH / naiva yuktimiyatyeva dharmAdharmavighAtataH // 145 svata evaM karotyetadanyena prerito'thavA / utAzAvazato vApi kroDayA yantritAzayaH // 146 svataH karoti cedvizvaM duHkhinaH kiM karotyasau / tatkArye pratyavAyaH syAttakriyAjanito mahAn // 147 siddhAntasAraH hai usakohI jagat kahanA cAhiye / vaha pahilebhI arthAt icchAke pUrva meM bhI thA to pUrvameMhI jagat thA / ataH jagannirmANakI icchA honA vyartha hai / ye pRthivyAdika hai, to punaH racanekA virodha hai / unakI racanA pahalesehI punaH racanAkI AvazyakatA nahIM rahI / aisA doSa Izvara ke pIThapara lAdA jAtA hai / vaha virodha doSa IzvarakI pITha nahIM choDegA / jisase IzvarakI sRSTikA doSa doSahI rahegA vaha adoSa nahIM hogA / / 141 - 142 / / yogake matameM dravyapadArtha siddha nahIM hotA hai / kyoMki 'dravyatvayogAd dravyam' dravyatvakA saMbaMdha honese dravya hai aisA mAnanepara dravya aura dravyatva ye do cIjeM alaga ThaharI / yadi una donoMkI svataMtratA siddha hogI to dravyatvake sambandhase pUrva meM bhI dravya honese dravyatvakA sambandha dravyake sAtha karanA vyartha haiM / isaliye dravyapadArtha yogake mata meM siddha nahIM hotA / yadi ve dravyapadArtha haiM to ight aba kyA karanA bAkI rahA haiM ? / / 143 // zarIrako nirmANa karanevAle pRthivyAdikoMse prANiyoMko Izvara joDa detA hai, jisase Izvara kartA hotA hai aura yaha mata saMmata hai aisA Apa samajheMge to yahabhI ApakA vivecana yogya nahIM hai / tathA jo zarIroMko utpanna karanevAle pRthivyAdikoMse IzvarakedvArA saba prANI joDe jAyeMge to yaha jor3anA yuktisaMgata nahIM hogA / isameM dharma aura adharmakA arthAt puNya aura pApakA nAza hogA | kyoMki kauna jIva pApI hai aura kauna jIva puNyavAn hai isakA kucha vicAra na karake bure bhale cAhe jaise zarIrAraMbhaka pRthivyAdikoMse Izvara prANiyoMko joDa degA / / 144 - 145 // Izvara svataH jagatko utpanna karatA hai ? athavA anyase prerita hokara utpanna karatA hai ? athavA kucha AzAvaza hokara jagatko nirmANa karatA hai ? yA krIDAse niyaMtrita citta hokara jagatko banAtA hai? ina bAtoMpara aba kramase vicAra karanA ThIka hogA // 146 // yadi Izvara svataH svataMtra rahakara jagat banAtA hai to yaha duHkhI logoM ko kyoM utpanna karatA hai ? duHkhiyoM ko utpanna karanese duHkha denekI kriyAse Izvarako mahAn pApabaMdha hotA hogA / 1 A. yojayanneva 2 A. AzAyA vazato Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntasAraH ( 4. 148 - anyenAsya prayuktatve svAtantryaM tasya hIyate / AzAvazAcca hInatvaM tasya syAdurnivArataH ' // 148 krIDA tasya kartRtve krIDopAyavyapekSaNAt / prAgeva jagataH siddhiH syAnnityamanivAritA // 149 mUrtasya jagataH kartAsau mUrto'mUrta eva vA / vikalpadvayamAyAti duratikramamAyatam // 150 nAmUrtI mUrtakAryANAM ghaTAdInAM kadAcana / kumbhakAraH kvaciddRSTaH kenacidvA kathaJcana / 151 atha mUrtaH karotyeSa sarvaM tanvAdikaM kSaNAt / tataH saiva svapakSasya vyAghrIva samupasthitA // 152 AgamAttasya siddhirna pramANaM jAtu jAyate / tatrApramANabhUtatvAtsvAbhiprAyanivedanAt // 153 tatazca jagataH kartA sarvajJo na hi kazcana / kintvAvRtikSayAdeSa vizvajJo vizvadarzanAt / / 154 94) dUsare dvArA prerita hokara yadi jagannirmANa kArya Izvara karatA hai aisA kahate ho to IzvarakA svAtaMtrya naSTa hotA hai aura AzAvaza hokara yadi Izvara jagat banAtA hogA to vaha hInatAkA bhAgI hogA, kyoMki AzAvazatAse vaha hInatA naSTa na hogI / / 147 - 148 // Izvarase krIDAse jagat racA jAtA hai to vaha krIDAke upAyoMko hamezA cAhatA hogA ? aura isase to pUrva meMhI jagat kI utpatti siddha huI / kyoMki krIDAke upAya isa jagatasehI use prApta hote hoMge jisase pUrva meMhI anivArita jagatkI utpatti siddha ho cukI // 149 // isa mUrtimAna jagatakA kartA mUrta hai athavA amUrtahI hai, aise do vikalpa utpanna hote haiN| jinakA ullaMghana karanA azakya hai / amUrtika Izvara mUrtika padArthoMkA kartA kabhIbhI nahIM ho sakatA, kyA mUrti ghaDA Adi padArthoMkA kartA kuMbhakAra kabhI amUrtikarUpase kisIko kathaJcit dRSTigocara huA hai ? arthAta mUrtika ghaTAdikoMkA kartA kuMbhakAra mUrtika hI hotA hai / kuMbhakAra kadApi amUrti nahIM hotA / / 150-151 / / aba yadi mUrtika Izvara sarva tanvAdika padArthoMko kSaNameM karatA hai to yaha usakI mUrtikatA Izvarake pakSako khAnevAlI vyAghrIke samAna upasthita ho gaI / kyoMki Izvara mUrtika hai isa viSayakA Agama meM kuchabhI ullekha nahIM hai / Izvarako hAtha nahIM hai, pAMva nahIM hai, usako AMkheM nahIM haiM to bhI vaha dekhatA haiM / tathA kAna na honepara bhI vaha sunatA haiM / ityAdirUpa usakA varNana jo AgamameM hai vaha usakI amUrtatAko vyakta karatA haiM " apANipAdo javano grahItA pazyatyacakSuH sa zrRNotyakarNa: " ityAdi // 152 // Izvarake sRSTikartRtvakI Agamase siddhi hotI hai aisA kahanA kabhI pramANabhUta nahIM ho sakatA hai | AgamameM pramANabhUtatA honese vaha Agama apanA abhiprAyahI kaha detA // 153 / / isaliye jagatkA kartA koI sarvajJa nahIM hotA hai / sarva karmoMke AvaraNoM kA kSaya karake hI sarvajJapanA prApta hotA hai / sarvajJa kSudhA, tRSA, vRddhAvasthA, roga, Adi aThAraha doSoMse rahita hotA 1 A. anivAritaM 2 A. tasyA Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -4. 162) siddhAntasAraH (95 parameSThI paraJjyotiH paramAtmA parAzayaH / sarvajJaH sAdimuktazca jina evAvaziSyate // 155 ye vadanti ca kaivalye kevalI kavalAzanaH / na taccAru yato mithyA vaiparItyavijRmbhitam // 156 sa cAniSTo'pi mUDhAtmA hyanantAdicatuSTaye / vyAghAto jAyate'nantasukhasya virahAdyataH // 157 kSuttRTpIDAvazAdeSa sukhAbhAvastu jAyate / pratIkArArthamasyA hi gRhNantyAhAramaGginaH // 158 sukhAdyarthAnukUlyatvAddhojanAdeH kathaM punaH / sukhAbhAvo bhavettasmAdyogino'pyavirodhataH // 159 dRzyate hyasmadAdInAM bhojanAdau kRte sati / utpannaM ca sukhaM vIrya tadRte hAnireva vA // 160 etatsarva mahAmohapizAcavazavartinAm / jalpitaM yuktizUnyatvAdvitaNDAmarhati kSaNAt // 161 viSayebhyaH prajAyante hyasmadAdisukhAdayaH / kAdAcitkatayA tasmAnnaivaM bhagavataH kvacit // 162 hai aura sarva prakAroMse vaha vizvako dekhatA hai| vaha parameSThI, paraMjyoti, paramAtmA, parAzayavedI, sarvajJa aura sAdimukta hotA hai| aise guNoMkA dhAraka jinahI hotA hai| anya hariharAdikoMmeM ye guNa nahIM hai| vaha jina indrAdipUjita padako dhAraNa karatA hai, isaliye parameSThI hai| usakI jJAnarUpI jyoti utkRSTa anupama hotI hai / vaha sarvazreSTha AtmA honese paramAtmA hai aura usakA Azaya-abhiprAya rAgadveSarahita zuddhopayogarUpa hai| vaha sarvajJa hai aura karmoko naSTa karake mukta huA hai| ataH sAdi mukta hai // 154-155 // kevalI kaivalya avasthAmeM arthAt arihantakI avasthAmeM kavalAhAra-mAsAhAra lete haiM aisA zvetAmbara jaina kahate haiM, paraMtu vaha unakA kathana yuktiyukta nahIM hai; kyoMki yaha unakA kathana viparIta mithyAtvakA vilAsarUpa hai| una mUDhoMkA abhiprAya AgamasUtrasebhI aniSTa hai| AhAra grahaNa karanese anaMta catuSTayameM vyAghAta utpanna hotA hai, kyoMki anaMtasukhakA AhArase nAza hotA hai| arthAt anaMtajJAna, anaMtadarzana, anaMtazakti aura anaMtasukha inako anaMtacatuSTaya kahate hai| inameMse anaMtasukha kavalAhArase naSTa hotA hai| bhUkha, pyAsakI pIDAke vaza honese sukha naSTa hotA hai| usa bhUkha aura pyAsakI pIDA miTAneke liye prANI AhAra lete haiM // 156-158 // __ (AhAragrahaNase sukha hotA hai aisA zvetAmbaroMkA kathana)- bhojana karanese aura pAnI pInese sakha aura zakti prApta hotI hai paraMta Apa digaMbara jaina loka AhArapAnase abhAva hotA hai aisA kahate haiN| yaha kathana ApakA kaisA yogya samajhA jAyegA? yogI AhArase va pAnase vahI sukha hogA usakA abhAva nahIM hogA / / 159 // hama tuma jaba bhojana karate haiM taba apane meM sukha aura zakti utpanna huI hai aisA anubhava karate haiN| paraMtu AhAra pAnake abhAvameM sukha aura zaktikI hAnikA anubhava hameM AtA hai / / 160 // (digaMbara jaina kahate hai)- mahAmoharUpa pizAcake vaza jo hue haiM aise zvetAmbaroMkA yaha sarva kahanA hai / isa kathanameM yaha yukti nahIM honese tatkAla vitaNDAke yogya hai // 161 / / Apake aura hama logoMke sukhazakti Adika guNa paMcendriyake viSaya sevana karanese hote haiM aura ve kAdAcitka hote haiM arthAt kucha kAlataka AhArase sukha aura zakti prApta hotI hai| aisI bhagavAn jinezvarameM kAdAcitka sukha aura zakti nahIM hai // 162 // Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntasAraH (4. 163 viSayAzAvazAtItamanantaM sukhamarhati / kSutkSAmakSINazaktitvAtkathaM vyAhanyate na hi // 163 rAgadveSavimuktatvAtkathaM bhukte sa kevlii| kavalaM gRhyate rAgAttyajyate dveSato yataH // 164 athaudAsInyayuktAnAM sAdhUnAM bhojanAdikam / kurvatAM vItarAgatvaM vItadoSatvamasti ca // 165 mithyAtvajvarasampannatIvradAghavatAmayam / pralApastUpacAreNa vItarAgA hyamI yataH // 166 pravRttistu nivRttistu hyAhAre jAyate sadA / abhilASarucibhyAM ca tadvAnAptaH kathaM tataH // 167 AhosvitkavalAhAramantareNAsya na sthitiH / dehasya jAyate tasmAtkevalI kavalAzanaH // 168 jo viSayakI AzAke vaza nahIM huA hai usako sukhakI prApti hotI hai| paraMtu jo bhUkhase pIDita hokara kSINa zaktivAlA hotA hai usake sukhakA nAza kaise nahIM hotA ? tathA manuSya bhojana kyoM karatA hai ? usako bhUkhase duHkha hotA hai usakI nivRttike liye vaha bhojana karatA hai aisA siddha huA // 163 // kevalI bhagavAn saMpUrNa mohakarmase rahita hue hai; ataH ve rAgabhAvanA aura dveSabhAvanAse pUrNa mukta hue haiN| isaliye ve bhojana kaise kareMge? AhAra rAgabhAvanAse liyA jAtA hai aura dveSase usakA tyAga karate haiN| rAgadveSoMse mukta jina pUrNavItarAga hue haiM ; ataH ve kavalAhAra rahita haiM // 164 // audAsInyase yukta sAdhubhI bhojanAdika karate haiM tobhI unameM rAgadveSarahitatva arthAt vItarAgatva aura dveSarahitapanA dikhatA hai arthAt bhojana karanA rAgabhAvanAkA kArya hai aura usakA tyAga dveSabhAvanAkA kArya hai aisA niyama siddha nahIM hotA, anyathA udAsIna muni bhojana karate hue kyoM dIkhate haiM, aisI zvetAMbaroMne zaMkA khaDI kI hai / usakA uttara AcAryane isa prakAra diyA hai mithyAtva-jvara-yukta honese tIvra dAha jinako ho rahA hai aise logoMkA yaha pralApa hai| ve apUrNa vItarAga munike samAna pUrNa vItarAga munikobhI samajhakara unameM kavalAhArakI pravRtti siddha karanekI ceSTA kara rahe haiM / paraMtu pramattAdi guNasthAnoMke muniyoMmeM vItarAgatva aupacArika hai, isaliye udAsIna muni bhojana karate haiM; vaise kevalI bhojana karate haiM aisA kahanA yogya nahIM hai / arthAt pUrNa vItarAgatA bArahaveM guNasthAnameM prApta hotI hai / usa samaya icchA naSTa honese ve AhAra nahIM grahaNa karate haiM, koIbhI saMsArI prANI bhojanakI icchA honepara bhojana karatA hai| kSudvedanIya karmakA udaya kisIkI apekSA na karatA huA yadi AhAra meM kevalIko pravRtta karegA to pramattAdiguNasthAnoMmeM tIna vedoMkA udaya honese tathA kaSAyoMkA udaya honese maithunAdikoMmeM unako vaha vedodaya aura kaSAyodaya pravRtta karegA paraMtu vaha sApekSa karmodaya apane kAryameM jIvako pravRtta karatA hai, nirapekSa nahIM karatA aisA yahAM samajhanA cAhiye / kevalI samasta rAgadveSa-bhAva-rahita hai| muniyoMmeM rAgakI maMdatA hai isaliye unako upacArase vItarAga kahA hai / etAvatA vItarAga kevalIbhI AhAra grahaNa karate haiM aisA kahanA yogya nahIM hai // 165-167 // (phira zvetAmbara aisA kahate haiM)- kavalAhArake binA kevalIke dehakI sthiti nahIM TikegI isaliye ve AhAragrahaNa karate haiM // 168 / / Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -4. 175) siddhAntasAraH ityapyAhAramAtreNa siddhasAdhanadoSataH / na pramANaM bhavetteSAmatattvAbhinivezinAm // 169 karmanokarmanAmAnamAhAraM gRhNataH sataH' / dehasthitiH kathaM tasya nAnivAryA prajAyate // 170 karmanokarmanAmA ca lepyAhArastathAparaH / ojo'tha mAnasAhAraH kavalazceti ssddvidhH|| 171 AhAro'nekAdhAbhANi dehasya sthitikAraNam / tatkathaM kavalAhAreNaivAsau hatacetasAm // 172 etena kavalAhAreNApyasau vyabhicariNA / ekendriyAdidevAnAM tadabhAve'pi darzanAt // 173 athaudArikadehatvAdahataH kavalAzanAt / dehasthitistato no naH kadAcidvayabhicAriNI // 174 tadatedapi mithyAtvaM tattvArthAnavadhAraNAt / paramaudArikA yasmAdahato dehasaMsthitiH // 175 digaMbaroMkA isake Upara isa prakAra kathana hai| kevalIkI dehasthiti AhAramAtrase hotI hai ? athavA kavalAhArase hotI hai? prathama pakSa yadi mAnA jAyagA to siddhasAdhanatA hai arthAt AhAramAtra to kevalIko hamabhI mAnate haiM paraMtu AhAramAtrase kavalAhArabhI unako hai aisA siddha nahIM hotA / ataH atattvameM Agraha karanevAle zvetAMbaroMkA kavalAhAra pakSa pramANabhUta nahIM hai / 169 // kevalI nokarmAhAra aura karmAhAra grahaNa karate haiM isaliye unakI dehasthiti anivArya kyoM nahIM hai ? arthAt kevalIkI dehasthitiko kavalAhAra kAraNa nahIM hai / nokarmAhAra aura karmAhArase kevalIkI dehasthiti hai / / 170 // ___ karmAhAra, nokarmAhAra, lepyAhAra, ojaAhAra, mAnasAhAra aura kavalAhAra aise AhArake chaha prakAra haiM // 171 // ___isa prakAra dehakI sthitikA kAraNa AhAra aneka prakArakA kahA gayA hai to kavalAhArasehI dehasthiti hotI hai aisA kyoM mAnanA cAhiye / jinakI buddhi naSTa huI hai, ve aisA mAnate haiM arthAt kavalAhArasehI dehasthiti hai, aisA mAnanA ayogya hai| ataH kavalAhArase dehasthiti mAnanA vyabhicAra-doSase yukta hai; kyoMki ekendriyAdi jIva aura devoMkI dehasthiti kavalAhArake abhAvameM bhI rahatI hai naSTa nahIM hotI / / 172-173 // zvetAMbaroMkA kahanA yahAM aisA hai- arihanta audArika dehavAle haiM isaliye kavalAhArase unakI dehasthiti hotI hai ataH uparyukta vyabhicAra doSa nahIM hai // 174 // (AcArya usakA khaMDana karate haiM)- tattvArthakA nizcaya na honese zvetAMbaroMkA kathana mithyAtvarUpa hai| kyoMki hamArI dehasthiti aura kevaliyoMkI dehasthiti samAna nahIM hai / kevaliyoMkI dehasthiti paramaudArika deharUpa hai| isaliye hamArI aura ApakI dehasthitise kevaliyoMkI dehasthitikA milAna karanA yogya nahIM haiN| kevalijinezvaroMkI-dehasthiti nAnAvidha AzcaryakAraka atizayoMse 1 A. satI S.S. 13 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98) siddhAntasAraH (-4. 176 tato'smadAdidehAnAM sthityA jAtu na yujjte| vicitrAtizayopetA jainendrI dehsNsthitiH||176 asmadAdizarIreSu ye dharmAH santi te'pi vaa| matijJAnAdayasteSAM prasaGgastatra tatsthitiH // 177 athavA bhuktirastvasya vedanIyasya saMbhavAt / tatsvakAryakaraM tatra karmatvAdanyakarmavat // 178 taddapArasaMsArasaraNi saratAM vacaH / janto ktiryato jAtu phalamAtratvasAdhanA // 179 kSudAdInAM nimittaM tanna nimittaM prajAyate / na kSudAdiphalaM tsmaadnyonyaashrydosstH|| 180 athavAsAtarUpasya vedanIyasya sambhavAt / tannimittatvamastyeva tato bhaktirabAdhitA // 181 tanna satyaM hi sAmarthyavaikalyAttasya sarvathA / tadvaikalyaM ca tatraiva mohanIyAdyabhAvataH // 182 viSe'pi bhakSite yadvanmantrato nirviSIkRte / mantriNo dAghamUrchAdikArya tasmAnna dRzyate // 183 asAtavedanIye'pi tadvatsatyapi sarvadA / kSudAdiduSTakAryaM na tasya mohavivarjanAt // 184 yukta hai / yadi hamArI dehasthitike sAtha bhagavAnakI dehasthitikA milAna karoge to ApakI aura hamArI dehoMmeM jo dharma haiM unakA bhI arthAt matijJAnAdika dharmokAbhI kevaliyoMmeM prasaMga-sthiti mAnanA paDegA, jo ki ApakobhI mAnya nahIM hai / / 175-177 / / (zvetAmbaroMkA punaH kathana)- kevalImeM vedanIya-karmakA saMbhava hai ataH vaha karma anyakarmake samAna apanA kArya bhUkhakI aura pyAsakI pIDA utpanna karatA hai| mithyAtvake darpase apArasaMsArameM ghumanevAloMkA kevalI kavalAhAra karate haiM aisA vacana hai| kavalAhArakI sAdhanA kevaliyoMko choDakara anya prANiyoM meM hai aisA samajhanA cAhiye / kSudhAdikoMko asAtAvedanIya nimitta hai paraMtu vaha asAtAvedanIya kSudhAdi-phalayukta nahIM hotA hai arthAta asAtAvedanIya karmakA udaya honeparabhI kevalIko usase kSudhAdika pIDA nahIM hotI isaliye vahA~ anyonyAzraya doSa nahIM hai| arthAt asAtAvedanIyase kSudhA utpanna hotI hai aura kSudhA utpanna honese asAtAvedanIya hotA hai yaha anyonyAzraya doSa hai // 178-180 // __(phira zvetAMbara kahate haiM)- kevalImeM asAtarUpavedanIyakA saMbhava hai isaliye vaha kSudhAkA nimitta hai aura isase mukti honA nirbAdha hai // 181 // (AcArya uttara dete haiM)- yaha ApakA kahanA yogya nahIM hai, kyoMki usa asAtavedanIyakarmameM kSudhAphala denekA sAmarthya bilakula nahIM hai| mohanIyakarmakA abhAva honese vaha asAta vedanIyakarma sAmarthyarahita ho gayA hai / isaliye kSudhAbAdhAko vaha utpanna nahIM karatA / jaise maMtrakedvArA nirviSa kiyA huA viSa bhakSaNa karaneparabhI maMtrIko vaha mUrchAdika hote hue nahIM dIkhate hai / kevalI bhagavAnameM asAtavedanIyakarma sarvadA rahakarabhI-udayameM AkarabhI kSudhAdi duSTa kArya utpanna nahIM karatA hai, kyoMki mohakA abhAva ho gayA hai| mohake sAmarthyase asAtavedanIyakarma kSudhAdi phala utpanna karatA hai usake abhAvameM vaha apanA kArya nahIM karatA hai / / 182-184 // 1 A. tatsthite 2 A. rastyasya 3 A. tadasyapAra 4 A. nAto 5 A. sAdhanAt 6 A. phalAttatsyA 7 A. kRtaH Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -4. 191) siddhAntasAraH ( 99 tadevamantarAyasya svakAryaM kena vAryate / tatkArye ' ca pradattaH syAtsarvajJAya jalAJjaliH // 185 upasargaprasaGgo'pi niSeddhuM tasya duHzakaH / anantAdisvabhAveSu' jAtu pRSThaM na muJcati // 186 asAta vedanIye'sya svakAryakaraNakSame / daNDaprarUpaNAdInAM vaiyarthyaM na kathaM bhavet // 187 naiva kAraNamAtreNa kAryaM jagati jAyate / anyathendriyamAtreNa matijJAnAdimAnvibhuH // 188 bhoktumicchA bubhukSeti mohanIyamRte katham / na ca sA vedanIyasya kevalaM kAryamucyate // 189 yadi syAditi nirbandho riraMsApi kathaM na hi / sApi cedvItarAgAya punardatto jalAJjaliH // 190 astu vA tasya vedyAdi bubhukSAphaladAyakam / tathApyanekahiMsAdInpazyanbhuGkte kathaM vibhuH / / 191 isI prakAra antarAya karmakA kArya kauna rokegA ? aura usakA kArya yadi hogA to sarvajJako jalAJjali denI paDegI / asAtAvedanIyake udayasebhI upasargakA prasaMga hogA to usakA niSedha karanA duHzakya hogA / anantasukhAdi svabhAva prApta honepara vaha upasargaprasaGga kabhIbhI kevalIkI pITha na choDegA / arthAt asAtavedanIyakA udaya mohanIyake binAbhI apanA phala dene lagegA to upasargameM anantasukhAdika naSTa hokara upasargase pIDA hone lagegI / / 185-186 / / asAtAvedanIyakarma apanA kArya karanemeM yadi samartha hogA to daNDapratarAdi samudghAta kevalIko hote haiM ve vyartha ho jAyeMge / kevalIkA Ayukarma kama aura vedanIyAdi karma jaba adhika hote haiM taba unako sama karaneke liye daNDapratarAdi samudghAta kiyA jAtA hai aura adhika sthitikA vedanIyAdika karma upAyazata karaneparabhI apanA phala deMgehI to koI mukta nahIM hogA aura daNDapratarAdi samudghAta karanA vyartha hogA / kAraNamAtrase kArya hotAhI hai aisA niyama nahIM hai / anyathA kevaliyoMko dravyendriya honese matijJAnAdika prApta hoMge aisA kahanA paDegA / / 187 / / antarAyakarmakA kArya honese anantavIryAdi guNa naSTa hoMge / ataH vedanIyakarma kSudhA - pipAsA utpanna hone meM kAraNa honeparabhI usameM kArya karanekA sAmarthya utpanna karanevAlA mohakarma nahIM honese vaha dravyakarma vedanIya sattArUpase kevalimeM rahatA hai / usakA phala nahIM milatA / ataH kAraNamAtrase kArya nahIM hotA hai kyoMki usameM vizeSatA lAnevAlA mohakarma nahIM hai // 188 // 1 bhojana karanekI icchAko bubhukSA arthAt bhUkha kahate haiM / aura vaha mohanIya karmase utpanna hotI hai, vinA usake bubhukSA kaisI hogI ? kevala vedanIyakarmakA vaha kArya nahIM hai / yadi vaha vedanIya karmakAhI kArya hai aisA kahoge to yonimeM ramaNa karanekI icchA jisako riraMsA kahate hai vahabhI vedanIyakarmakAhI kArya kaho aura vedanIyakarmakA sadbhAva honese vahabhI hone lage to vItarAgapanAko jalAJjali denI paDegI / / 189 - 190 / / athavA ApakA kahanA hama svIkArate haiM, kevalIko vedanIyAdi karma bhUkha, pyAsa Adi 1 A. tatkAryeSu 2 A. sukhAbhAvo Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100) siddhAntasAraH (4. 192 yathA zuddhamazuddhaM vAsmarantazcAsmadAdayaH / bhojanaM kurvate tadvatkevalIti na sundaram // 192 yathAkhyAtaM hi cAritraM nAsmadAdiSu vidyate / tathApi tadvizuddhayartha pratikramaNamIhitam // 193 kecinindhaM smaranto'pi varjayantyasmadAdayaH / AhAraM honasattvAzca kathaM pazyanna kevalI // 194 athAhAraM gRhItvAsau tasya doSavizuddhaye / AvazyakAdikaM karma kiM karoti na vA punaH // 195 prathame doSavAneSa dvitIye zuddhimAtmanaH / taddoSebhyaH kathaM kuryAditi mithyAtvamaJjasA // 196 tadAhArakathAmAtrAtpramatto jAyate ytiH|bhujaano'pi na tatsvAmI' yattaccitraM mhaatmnaam||197 tadA pramatta evAyaM kevalI tanmatAzritaH / pramattatve virodhaH syAtkaivalyeSu sudhiyAm // 198 zarIropacayArthaM sa prANatrANArthameva ca / kSudanopazAntyarthaM bhojanaM kurute prabhuH // 199 pIDA utpanna karatA hai aisA hama kSaNataka mAnate haiM tathApi aneka hiMsAdi pApoMko dekhate hue kevalI bhagavAn kaise bhojana kareMge ? // 191 / / zvetAMbara isa praznakA uttara dete haiM- "jaise zuddha azuddhakA smaraNa na karate hue hama loga bhojana karate haiM vaise kevalIbhI bhojana karate haiM" isake Upara digambara jaina kahate haiM, ki yaha kahanA yogya nahIM hai ; kyoMki yathAkhyAtacAritra hama Adiko nahIM hai| tathApi jo bhojana karane meM hamako doSa lagatA hai usake nirAkaraNArtha hamako pratikramaNa karanA paDatA hai| tathA asmadAdika koI muni nindyakA smaraNa karate hue hInasattva-asamartha AhArakA tyAga karate haiM aura sarva jagatko jAnane dekhanevAle kevalI AhAra kaise lete haiM ? // 192-194 / / hama Apako pUchate haiM ki, kevalI AhAra grahaNa karake usake doSa nirAkaraNake liye AvazyakAdika-pratikramaNAdika karma karate haiM athavA nahIM ? pahile pakSameM arthAt AvazyakAdika yadi ve karate haiM, to ve doSavAna haiM / anyathA AvazyakAdika karanekI kyoM AvazyakatA paDI ? dUsare pakSameM yadi AvazyakAdika nahIM karate haiM to una doSoMse ve apanI zuddhi kaisI karate haiM ? yadi nahIM to mithyAtvakA prasaMga zIghra prApta hogA / / 195-196 // __ AhArakI kathA vikathA hai| vikathAko pramAda mAnA hai / arthAt AhArakI kathA yadi muni kareM to pramAdI hotA hai phira kevalI bhojana karaneparabhI pramAdakA svAmI nahIM hote haiM, yaha mahAtmAoMkI AzcaryavAlI kathA samajhanA cAhiye / / 197 / / taba zvetAMbara matake kevalI pramattahI hoNge| tathA pramatta honepara durbuddhivAle zvetAmbaroMke kaivalyakI anaMta catuSTayAdi bAtoMmeM virodha AjAyegA // 198 // (zvetAmbaramatake kevalI zarIra puSTa hone ke liye bhojana karate haiN| yA prANa rakSaNakeliye bhojana karate haiM ? athavA bhUkhakI vedanAkI zAnti honeke liye bhojana karate hai ? aise tIna prazna kara 1 A. ca svAmI Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -4. 205) siddhAntasAraH (101 zarIropacayAthaM yanna pramANaparAyate / kSayAllAbhAntarAyasya siddhaM nokarmakarmataH // 200 prANatrANArthamityevaM duSTamithyAtvaceSTitam / apamRtyu vimuktatvAdyato naitadapi prbhoH|| 201 tRtIyo'pi vikalpo yaH so'pi mithyAtvasUcakaH / tasyAnantasukhatvena tatpIDAyAstvasaMbhavAt // 202 ekAdaza jine proktA bubhukSAdiparISahAH / tatkathaM taniSedhaH syAditi vyAmohajalpitam // 203 amISAmupacAreNa tatra sattvanirUpaNAt / pAramArthikasattve syAtso'smadAdisamo mataH // 204 bhojanaM rasanenAsau sparzanaM sparzanendriyAt / kurvankevalabhAgeSa mithyAtvaM kimataH param // 205 unakA khaMDana digambarAcArya karate haiM)- zarIrapuSTikeliye bhojana karate haiM yaha kahanA prAmANika nahIM mAnA jaataa| kyoMki kevalIke lAbhAntarAyakarmakA pUrNakSaya honese anyajana durlabha paramazubha sUkSma anaMta aise nokarma paramANu, jo ki zarIrameM balasthApanake hetu hote hai, pratisamaya Ate haiM, jinase unakA zarIra sadA puSTahI rahatA hai| prANarakSaNake liye kevalI AhAra karate haiM aisA kahanA duSTa mithyAtvakA kArya hai / kyoMki kevalI apamRtyu rahita hote haiM, ataH yaha kahanAbhI yukta nhiiN| bhUkhakI bAdhA zAnta karanekeliye kevalI AhAra karate haiM yaha tisarA vikalpabhI mithyAtvakA sUcaka hai| kevalI anaMtasukhI honese bhUkhakI pIDAkA unameM saMbhava nahIM hai / / 199-202 // (zvetAmbarakA punaH kathana)-- 'ekAdaza jine' isa sUtra meM AcAryoMne jinezvarameM bhUkha, pyAsa, zIta, uSNa, daMzamazaka, caryA, zayyA, vadha, roga, tRNasparza, mala aise gyAraha parISaha utpanna hote hai aisA kahA hai| paraMtu ' unako ve nahIM hote haiM' aisA ApakA kahanA yogya nahIM haiN| AcAryazrIne kahA ki " he zvetAmbaravidvan, yaha ApakA pratipAdana vyAmohase mithyAtvavaza hokara ho rahA hai" // 203 // isakA uttara suno- " ina kSudhAdi parISahoMkA astitva vahAM upacArase hai| yadi pAramArthika-rUpase inakA astitva hotA to jinezvara asmadAdike samAna haiM aisA samajhanA hogaa|" spaSTIkaraNa-dhyAnAgnise ghAtikarmarUpI iMdhanoMko kevali-bhagavAnane bhasma kiyA hai ; tathA aMtarAya karmakA abhAva honese unako pratisamaya zubhapudgala samUhakI prApti hotI hai; isaliye vedanIyakarma mohakarmake sAhAyyase virahita honese svayogya prayojana utpanna karane meM arthAt kSudhAdi parISaha pIDA dene meM asamartha huA / ataH dhyAnopacArake samAna kSudhAdi parISahoMkA sadbhAva upacArase kevalImeM mAnA hai| kevalI pUrNa jJAnI honese ekAgracintAnirodha nahIM honeparabhI karmarajanirjarArUpa phala-lAbha honese jaise dhyAnopacAra unameM haiM vaise kSudhAdivedanArUpa pariSahoMkA abhAva honeparabhI vedanIyakarmodayarUpa dravyaparISahoMkA sadbhAva honese jinezvarameM gyAraha pariSaha haiM aisA upacAra karanA yogya hai| ye kevalIjina rasanendriyase bhojanakA svAda lete haiM aura sparzanendriyase sparzakA anubhava lete haiM aisA yadi mAnA jAyagA to isase dUsarA kyA mithyAtva ho sakatA hai ? // 204-205 // Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102) siddhAntasAraH (4. 206 kurvANo bhojanaM nAtho lokaryannAvalokyate / ki vidyAvizeSaNa tathAtizayato'pi vA // 206 Aye nirgranthatAhAnidvitIye kiM na jaayte| bhojanAbhAvarUpo vAtizayaH sarvasAdhakaH // 207 anyadyaducyate muuddhstttvnihnvkaaribhiH| tasminneva bhave strINAM muktiyuktina sA kvacit // 208 niyamAdRddhisaMpannaM jJAnamAtramapi striyaH / yasyA nAstIha sarvajJA sA kathaM kathyate'dhamaiH // 209 muktirastyeva rAmANAmathAvikalakAraNAt / puMvaddhatorasiddhatvAnnaitaccAru kadAcana // 210 jJAnAdInAM prakarSo'yaM mokSaheturudIritaH / sa na strISu prakarSatvAdapuNyAdiprakarSavat // 211 mAyAparaprakarSaNa vyabhicAro na yujyate / mAyAbAhulyamAtrasya strISu zazvanirUpaNAt // 212 yadi bhojana karate hue kevalIko loga nahIM dekhate haiM aisA Apa (zvetAmbara) mAnate ho to isameM hama pUchate haiM ki vidyAvizeSase ve dIkhate nahIM haiM athavA kevalajJAnake atizayase ve nahIM dikhate haiM ? Adya pakSameM nigraMthatA-hAni hogI kyoMki vidyAvizeSase yukta honepara jaise vidyAdhara nirgranthatAse rahita hote haiM vaisA kevalI vidyAkedvArA adRzya honese nirgranthatAse rahita hoNge| anya janoMmeM asaMbhavI atizaya unameM hai, jisase ve bhojana karate hue nahIM dIkhate haiM aisA yadi mAnoge to bhojanakA abhAvarUpa atizaya mAnanAhI yogya hogA kyoMki vaha pramANase siddha huA hai aura sarva guNoMkI siddhi karanevAlA hai / / 206-207 // vastusvarUpako chipAkara rakhanevAle zvetAmbaroMne anyabhI aisA kahA hai " usI bhavameM striyoMko mukti hotI hai " paraMtu usameM kahAMbhI yukti nahIM haiM / / 208 // strIko niyamase ( Rddhisampanna ) cAritrasaMpanna-mahAvratayukta jJAnamAtrabhI nahIM hai| vaha strI sarvajJAnavAlI kevalajJAnayukta hotI hai aise ina adhamoMne kaisA kahA hai ? / / 209 // ( zvetAmbara striyoMko mukti siddha karanekeliye anumAna kahate haiM )- " striyoMko avikalakAraNa honese mukti hotI hai jaise puruSako hotI hai / AcArya kahate haiM, ki isa anumAnameM 'avikalakAraNa honese' yaha hetu asiddha honese yaha anumAna kabhIbhI yuktiyukta nahIM hai / yahAM avikalakAraNa jo ratnatraya vaha paramaprakarSako prApta hokara muktikA kAraNa hai athavA tanmAtraratnatrayamAtra muktikA kAraNa hai ? tanmAtra muktikA kAraNa hai to gRhasthakobhI tanmAtra-ratnatrayamAtra kAraNase muktiprasaMga prApta hogaa| yadi paramaprakarSako prApta aisA kAraNa strImuktike liye haiM aisA kahoge to striyomeM kAraNoMkA paramaprakarSa nahIM hotA hai / jJAnAdika kAraNoMkA prakarSa, jo ki mokSahetu hai aisA kahA hai, vaha striyoMmeM nahIM hotA hai; kyoMki vaha prakarSa hai / jaise apuNyakA prakarSa arthAt pApakA prakarSa striyoMmeM nahIM hai vaisA mokSake kAraNoMkAbhI paramaprakarSa striyoMmeM nahIM hai| isake Upara zvetAmbara kahate hai, ki apuNyakA prakarSa striyoMmeM nahIM hai yaha yogya nahIM haiM kyoMki mAyAprakarSa striyoMmeM haiM isase apuNyaprakarSa nahIM hai aisA kahanA vyabhicArI hai| digaMbara kahate haiM ki yaha kahanA yogya nahIM hai| mAyAbAhulyahI-mAyAkI pracuratAhI strImeM hai, aisA yahAM samajhanA caahiye| arthAt mAyA Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -4. 220) siddhAntasAraH ( 103 ata eva gatirnAsti saptame narake striyaaH| tato'nakAntiko doSo na syAdiSTavighAtakRt // 213 tanna jJAnaprakarSo'sti mokSahetuH pramANataH / strINAM tRtIliMgasya yathA naaymhetutH||214 taddhataH saMyamAbhAvAnnAsau tAsa nigadyate / saMyamo'pi hi sagranthastAsAM sAgAriNAmiva // 215 gRhisaMyamakenApi' yadi mokSaH prajAyate / dIkSAgrahaNavaiyarthyaM kathaM kena nivAryate // 216 atha nigraMtha evAyaM tanna satyaM kadAcana / sacelasaMyamatvena sagranthatvaprasaGgataH // 217 sacelasaMyamo muktiheturityapyasundaram / tadAgamaprasiddhatvAdasmAkaM pratyasiddhitaH // 218 na sAdhUnAmavandyatvAtsaMyamaHstrISu vidyate / mokSaheturgahasthAnAM na yathA buddhizAlinAm // 219 bAhyAbhyantarato vApi sagranthatvAnna jaayte| nihInazaktikAnAM ca strINAM muktirgRhasthavat // 220 / adhika hai aisA abhiprAya hai / paramArthataH puruSoMmeMhI apuNyaprakarSa hai aisA siddha hotA hai| mAyAkA prakarSa yadi striyoMmeM siddha hotA to apuNyaprakarSa siddha honese ratnatrayarUpa avikala kAraNoMkA prakarSabhI siddha hotA paraMtu aisA nahIM hai // 210-212 // saptamanarakameM striyoMkI gati nahIM hai isaliye upayukta jo anaikAntika doSa Apane hameM (di. jainoMko) diyA thA vaha hamAre iSTa sAdhyameM (striyoMko mokSaprApti nahIM hai isa viSayameM) vighAtaka nahIM hai| isaliye jJAnakA prakarSa, joki mokSaprAptimeM kAraNa hai vaha striyoMko nahIM hai| usahI prakArase jJAnaprakarSa napuMsakoMmeMbhI nahIM hai| kyoMki vahAMbhI mokSake avikalakAraNakA sadbhAva nahIM hai // 213-214 // ___ striyoMko saMyamakA abhAva honese ve avikalakAraNoMkI prApti karane meM samartha nahIM haiN| aura unako gRhasthoMke samAna parigrahayukta saMyama hai| gRhastha-saMyamasebhI yadi mokSaprApti hogI to dIkSAgrahaNakI vyarthatA kauna kaise dUra kara sakegA ? arthAt jinadIkSA grahaNa karanA vyarthahI hogaa| // 215-216 // ___aba kadAcit kahoge ki, AryikAkA jo saMyama hai vaha nigraMtha saMyama hai aisA kahanA yogya nahIM hai kyoMki, vaha savastra-saMyama honese parigrahayukta saMyamakA prasaMgahI hai| sacela-saMyama muktikA kAraNa hai yaha arthase suMdara vacana tumhAre AgamameM prasiddha hai paraMtu aise arthakA pratipAdaka Agama hamAreliye asiddha hai, pramANa nahIM hai / / 217-218 // striyA~ sAdhUoMse avandya honese unameM nigraMtha saMyama nahIM hai / jaise buddhizAlI gRhasthoMkA saMyama mokSahetu nahIM hai // 219 // bAhyAbhyantaraparigraha honese striyA~ sagrantha haiM tathA ve hInazaktivAlI honese unako gRhasthoMke samAna mukti nahIM hai / / 220 / / 1 A. gRhasthasaMyamenApi Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 4. 121 pratyakSeNa gRhIto vA sa vastrAdiparigrahaH / granthamAbhyantaraM tasyAstadrAgAdikamAdizet // 221 zarIrasyoSmaNA jantuvighAtaika nivAraNam / vastramAdIyate tAbhiratha rAgAdyabhAvataH // 222 tanna yuktaM vacasteSAmacelavratadhAriNAm / yatastIrthakarAdInAM hiMsakatvaM prajAyate // 223 acelakyaM vrataM teSAM nAsiddhaM hi tadAgame / sthitikalpasya madhye'sya taireva pratipAdanAt // 224 kiM ca vastre gRhIte'pi pANipAdAdyanAvRteH / jantUnAmupaghAtAcca tathAvasthita eva saH / / 225 yUkAlikSAdijantUnAM mUrcchanAyAzca kAraNaM / vastraM hiMsAGgamarhadbhirgRhyate ki mahAtmabhiH // 226 104) siddhAntasAra: jo vastrAdi bAhya parigraha unhoMne pratyakSase grahaNa kiye haiM, vaha unake abhyantara rAgAdi parigrahoMko sujhAtA hai / arthAt vastrAdi parigraha honese unake antaraMga meM rAgAdika mohavikAra haiM aisA siddha hotA hai // 221 // ( zvetAMbara kahate haiM ) - yadi vastra grahaNa nahIM kiyA jAtA to zarIrakI uSNatA se havA meM rahanevAle jantuoM kA nAza hogA / unakA nAza na hoveM isa hetuse AryikAyeM vastra grahaNa karatI haiM / unake manameM rAgAdika abhyantara parigraha nahI haiM / arthAt Apane ' rAgAdika vikArase unhoMne parigraha dhAraNa kiyA hai' aisA jo AkSepa unake Upara kiyA hai vaha vyartha hai / / 222 // (uttara) - zvetAMbaroM kA yaha vacana yogya nahIM hai / jantuoMkA vighAta TAlane ke liye vastra grahaNa karate haiM, to acelavrata dhAraNa karanevAle arthAt nirvastra - saMyama dhAraNa karanevAle tIrthaMkarako hiMsAkA doSa laga jAyegA, aisA mAnanA paDegA / bhAvArtha - tIrthaMkaroMne vastrakA tyAga kiyA thA, ataH unake khule avayavoMkI uSNatAse jIvanAza hone se ve hiMsaka the aisA mAnanA paDegA, joki mAnanA Apako aniSTa hogA / dazavidhasthiti kalpoMmeM 'Acelakya' ApanebhI mAnA hai aura aba savastrasaMyamako ahiMsAkA hetu mAnane lage haiM, ataH yaha ApakA kathana paraspara viruddha hai / / 223 // ataH Acelakya vrata zvetAMbaroMko asiddha hai - amAnya hai aisA nahIM hai, kyoMki unake AgamameM sthitikalpake daza bhedoMmeM pahilA kalpa acelakya mAnA hai / / 224 // punaH Apake kathanAnusAra vastragrahaNa karaneparabhI usase sarva avayava AcchAdita nahIM hote haiM arthAt hAtha pA~va, A~kheM, nAka, kAna, mastaka Adi avayava khule rahatehI haiM aura unakI uSNatAse prANiyoMkI hiMsA jaisIkI vaisIhI rahI / / 225 // vastra, jUM, lIkha Adi sUkSma jantuoMkI utpattikA kAraNa hai tathA mUrcchanAkA - mamattvakA kAraNa hai / aisA hiMsAkA kAraNa vastra mahAtmAoMke dvArA kaise grahaNa kiyA jAtA hai ? arthAt vastra dhAraNa karanese hiMsA to TalatIhI nahIM paraMtu usase manameM mamatva utpanna hotA hai / vastra se aise do doSa utpanna hote haiM / / 226 / / Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -4. 234 ) siddhAntasAraH ( 105 1 yajJAnuSThAnavadvastraM samastavratanAzakam / mahAvratadharA jAtu na gRhNanti mahAdhiyaH // 227 yAcanaM sIvanaM zazvatprakSAlanavizeSaNam / nikSepAdAnamityetaccorAdiharaNaM tathA / / 228 vastre gRhIte caitAni vratabAdhAkarANi ca / manaH saMkSobha hetUni jAyante vratavatanAm // 229 atha lajjAkaraM nAgnyaM rAmANAM kSobhakAraNam / karmAstravanimittaM tanna yuktaM muktakarmaNAm // 230 tadetadapi mithyAtvaM viparItaM hatAtmanAm / yadevAdyaM vrataM pUtaM tadevAsaMmataM yataH // 231 nAgnyaM lajjAM karotyeva svasya caitatparasya vA / na svasya vItarAgANAM lajjAkSobhAdyabhAvataH // 232 parasya karaNe tasya svasyAyAtaM kimetayA / anyaH kartA vibhoktAnyaH sAGkhyasyeva mataM bhavet // 233 malinAGgaM subIbhatsaM nagnaM lunycitmstkm| dRSTvA sAdhuM kathaM rAmAH kSubhyanti kSINavigraham // 234 jaise yajJa karanA arthAt pazuoMkA yajJakuNDameM havana karanA hiMsAkA kAraNa hai vaise vastradhAraNa karanA saMpUrNa vratanAzaka hai / isaliye mahAbuddhimAn mahAvratadhAraka munirAja vaha (vastra) kadApi dhAraNa nahIM karate haiM / / 227 / / yAcanA karanA, sInA, hamezA jalase dhonA, rakhanA, aura grahaNa karanA aise doSa vastra dhAraNa karanese utpanna hote haiM / ye saba doSa ahiMsAdi vratoMko bAdhaka haiM / jo vrata-dhAraka Acelakyavratake dhAraka haiM unako vastra dhAraNa karane kI icchAse prathamataH mana meM kSobha utpanna hotA hai // 228 // ( zvetAmbaroM kA AkSepa ) - nagnatAse striyoMko lajjA utpanna hotI hai aura unake mana meM kSobha utpanna hotA hai / tathA karmAgamanakA vaha nimitta hotA hai / isaliye yogya kArya karanevAle muniyoMko nagnatA dhAraNa karanA yogya hai / / 229-230 / / ( AkSepanirAkaraNa) - mithyAtvase jinakA AtmaghAta huA haiM, aise zvetAmbaroM kA yaha viparIta mithyAtva hai / kyoMki Acelakya se jo pahilA pavitra vrata arthAt ahiMsAvrata rakSA jAtA hai usase ye zvetAMbara loga asaMyama hotA hai aisA ulaTA kahane lage haiM arthAt yaha kathana viparIta mithyAtvakA dyotaka / / 231 / / (zvetAmbarose prazna) - yaha nagnatA muniyoM ke manameM lajjA utpanna karatI hai athava logoM ke manameM lajjA utpanna karatI hai ? svataH muniyoMko lajjA utpanna hotI hai aisA kahanA yogya nahIM hai, kyoMki ve vItarAga hote hai / isaliye yaha ApakA mata sAMkhyamatake samAna mAlUma paDatA hai kyoMki sAMkhyoMne prakRti sarvajJa mAnI hai, aura AtmAko asarvajJa mAnA hai / prakRtiko baMdhamokSa hote hai aura AtmAko baMdha tathA mokSarahita mAnA hai; yaha unakA mAnanA jaisA viparIta haiM, vaisA nAgnyase hiMsA hotI hai aisA zvetAmbaroMkA pratipAdana karanAbhI viparItamithyAtva hai / kyoMki ahiMsA mahAvratakA sAdhaka hai, to bhI hiMsAkA hetu hai aisI viparIta kalpanA viparItamithyAtvakA kArya hai / / 232-233 / / ( striyoM kA mana kSubdha nahIM hotA) - jisakA zarIra malina hai, tathA glAni paidA karanevAlA S. S. 14 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106) (4. 235 suvastraM gandhamAlADhyaM kAmakalpitavigraham / iddezaM puruSaM dRSTvA rAmA rAmaprakAzikA / / 235 AcelakyaM hi sarveSAM vratAnAM mUlamuttamam / strIparISahabhagnAnAM kathaM pAkhaNDinAM bhavet // 236 lajjAzItAdiduHkhAnAM kAraNatvAnna saMmatam / nAgnyaM keSAM ' mataM teSAM duHkhadaM na mahAvratam // 237 yebhyo yebhyaH padArthebhyo vinA pIDA prajAyate / te te sarve'pi saGgrAhyA madhumAMsasurAdayaH / / 238 rAgadveSamadakrodhalobhamUlamanarthakRt / vastraM hi tyajatAM lajjA gRhNatAM neti kautukam / / 239 yasyA mithyAtvadoSeNa jAtAyAH sumahaddhakam / padaM cakradharAdInAmapi naivopajAyate / / 240 hai, jisakA mastaka kezalocase yukta hai aise kRza zarIravAle nagna sAdhuko dekhakara striyA~ kaise kSubdha hoMgI ? arthAt sAdhukI nagnatA striyoMko kSubdha nahI kara sakatI / / 234 // jisake vastra suMdara hai, jo itra aura puSpamAlAoMko dhAraNa karatA hai, jisakA zarIra madanake samAna suMdara hai aise puruSako dekhakara strI apanA rAgabhAva - prema pragaTa karatI hai / yaha Acelakya sthitikalpa sarva vratoMkA uttama mUla hai / arthAt isake AdhArasehI saba ahiMsAdi vratasamUha sthira rahatA haiM anyathA nahIM / jo strIpariSahase bhagna hue haiM aise pAkhaMDI loga ise dhAraNa karane meM kaise samartha hoMge ? / / 235 / / siddhAntasAra: lajjA, ThaNDI Adi duHkha nagnatAse utpanna hote haiM, isaliye kaI pAkhaMDiyoMko yaha nAnya mAnya nahIM hotA / unako yaha mahAvrata dukha:da hai arthAt jo lajjAdikase pIDita haiM unako nAgnya saukhyadAyaka nahIM hai / paraMtu jo lajjA, zIta, Adi duHkha saha sakate haiM, jo strIparISahase bhagna nahIM hue unako isa nAgnyakI yogyatA jJAta honese vehI usako pUrNatAse nibhAte haiM / anya janoMko isakA dhAraNa karanA zakya nahIM / / 236 - 237 // yadi nAgnya duHkhadAyaka honese tyAjya hai, to jina jina padArthoMke vinA pIDA hotI hai| ve padArtha sukhake liye grahaNa karane cAhiye aisA kahate ho to madhu, mAMsa, madirA Adi padArthoMko grahaNa karo; kyoMki inake vinA Apake duHkha hotA hogA / / 238 / / rAga, dvoSa, mada-garva, krodha aura lobha utpanna honemeM vastra mUla kAraNa hai aura isase anartha utpanna hotA hai / ataH aise vastrakA tyAga karanA lajjAkA hetu hai aura usakA grahaNa karanA lajjAkA hetu nahIM hai aisA kahanA hamako Azcaryacakita karatA hai / / 239 / / 46 mithyAtvadoSa se strI- paryAya prApta hotA hai / ataH usa paryAya meM jIvako cakravarti AdikoMkA mahaizvarya prApta nahIM hotA / arthAt jisa strIko cakravarti Adi padabhI prApta nahIM hote, use 1 A. nAgnyaM cetsaMmatam Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -4. 248) siddhAntasAraH (107 tasyAstIrthakatvaM hi trilokIpatipUjitam / mokSaikakAraNopetaM kathaM mUDhanigadyate ' // 241 kevalI kavalaM bhuGkte striyA muktiH sudurlabhA / sagrantho mokSamArgazca viparItadRzAM matam // 242 jJAnaM cAritranirmuktaM cAritraM jJAnavajitam / te vA darzananirmukte mithyAtvaM naiva muJcataH // 243 ityAdyanekamithyAtvaM narANAM zalyamUjitam / mahAduHkhapradaM tena varjanIyaM manISibhiH // 244 nidAnamapi zalyatvAddheyaM heyavizAradaH / ayuktaM taddhi sAdhUnAM sarvavrata vinAzakam // 245 zastazastaprabhedena dvividhaM vidhikovidAH / kathayanti jinAdhIzA nidAnaM tadvivarjitAH // 246 saMsArasya nimittaM ca vimukteH kAraNaM param / prazastaM dvividhaM jainaiH kathitaM tathyavedibhiH // 247 karmaNAM vicyuti bodhi samAdhi bhavaduHkhataH / hAnimAkAMkSato muktihetubhUtaM nigadyate // 248 iMdra, dharaNendra aura cakravartI jise pUjya mAnate haiM tathA jo mokSake mukhya advitIya kAraNase yukta hotA hai aisA tIrthaMkara-pada prApta hotA hai aisA mUDha loga kaisA kahate haiM ? / / 240-241 / / kevalI kavalAhAra karate haiM, aura striyoMko durlabha mukti prApta hotI hai aura parigrahasahita mokSamArga hai aisA viparIta mithyAtviyoMkA mata hai / / 242 / / mithyAtvake aneka prakAra haiM- cAritrase rahita jJAna, jJAnarahita cAritra aura darzanarahita cAritra aura jJAna muktikA hetu mAnanA yaha mithyAtva hai / yaha mithyAtva AtmAko nahIM choDatA ityAdika aneka prakArakA mithyAtva hai / isako zalya kahate haiM / yaha zalya manuSyoMko duHkha detA hai / yaha zalya ( mithyAtva ) mahAduHkha denevAlA honese vidvAn use choDate haiM / / 243-244 // - ( nidAnazalyakA varNana / ) - tyAjya bhAvoMko - mithyAtva kaSAya AdikoMko choDane meM catura aise gaNadharAdi mahApuruSoMne nidAnabhI prANioMko dukha:da honese tyAjya mAnA hai / sAdhuoMko yaha zalyadhAraNa karanA yogya nahIM hai; kyoMki yaha saba vratoMkA nAza karatA hai / / 245 / / isa nidAna ke prakAra jAnane meM nipuNa aura unase pUrNa rahita jinezvaroMne usake prazasta aura aprazasta aise do bheda kahe haiM / / 246 // yaha prazasta - nidAna saMsArakA kAraNa aura mokSakAbhI uttama sAdhana hai / arthAt satya vastusvarUpako jAnanevAle jainoMne saMsAranimittaka prazasta nidAna aura mokSanimittaka prazasta nidAna aise do bheda kahe haiM / / 247 // karmoMkA nAza, bodhi-ratnatrayaprApti, samAdhi-dharmadhyAna, zukladhyAna, saMsAra duHkhoMkA nAza Adiko cAhanevAloMko yaha prazasta nidAna muktikA kAraNa mAnA hai / athavA jinadharmakI prApti honeke liye yogya deza Arya deza, yogyakAla - caturthakAla, bhava- jainake uccakuloMmeM janma, yogya kSetra 1 A. puNyaiH 2 A. stha Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108) siddhAntasAraH (4. 249 dezaM kAlaM bhavaM bhAvaM kSetramaizvaryameva vA / jinadharmaprasiddhayarthaM kAMkSato vA daridritAm // 249 saMsArahetukaM taddhi nidAnaM jinanAyakaiH / kathitaM hi yato naite jAyante saMsRti vinA // 250 AdyaM pUtamanantaikasukhadhAmavidhAyakam / dvitIyaM duHkhadaM kiJcidyadanyabhavahetutaH // 251 aprazastaM punadvaidhA bhogamAnAdibhedataH / saMsArakAraNaM nindyaM siddhisaudhApravezakam // 252 bhogAzaktimanAH' prANI na jAnAti hitAhitam / ahidaSTa ivAnekamUrchAdAhapralApavAn // 253 mantratantrAdibhiH kecijjiivntyhivissaaditaaH|bhogbhogiindrdssttaashc na jIvanti kathaJcana // 254 bhogAbhilASiNA puMsA yatkarmeha vidhIyate / vahnibhirbhavakoTIbhirna sa tasyAntamaJcati // 255 bhogA lokAntrimohyAzu viSayauSadhayogataH / ThakA iva haThAttebhyo dharmavittApahAriNaH // 256 sthAna jahAM jainadharmArAdhaka zrAvaka rahate haiM aura bhAva-zubha pariNAma aura vaibhava cAhanevAloMko yaha saMsArakA kAraNa prazasta-nidAna hotA hai / kyoMki saMsArake vinA ye deza, kAla, kSetra, bhava, bhAva aura aizvarya prApta nahIM hote haiM aisA jinezvarone kahA hai / / 248-250 / / pahilA jo prazastanidAna hai vaha pavitra anaMta aura advitIya aisA sukhasthAna denevAlAmokSaprApti karanevAlA hai / aura dUsarA prazastanidAna kiJcit duHkha denevAlA hai; kyoMki anyabhavameM jinadharmakI prAptike liye deza, kAla, kSetra, bhava, bhAva aura aizvarya cAhanese vaha hotA hai // 251 // ___ aprazasta-nidAnakebhI do bheda haiM, pahilA bheda bhogahetuse hotA hai aura dUsarA bheda mAnahetuka hai| ye donoMbhI saMsArake kAraNa haiM, nindya hai aura siddhimandira meM praveza hone meM bAdhaka haiM // 252 / / jo prANI bhogoMkI AsaktimeM apanA mana lagAtA haiM use hitakara kauna hai aura ahitakara kauna hai, isakA parijJAna nahIM hotaa| sarpadaMza jisako haA hai aise manaSyake samAna vaha aneka mUrchA, dAha kSaura pralApase yukta hotA hai / arthAt bhogAsakti honese usako bhogoMmeM mamatva-buddhi hotI hai| usase usako dAha utpanna hotA hai arthAt tRSNA adhikAdhikatayA vRddhiMgata hone lagatI hai tathA vaha bhogoMkIhI satata bAteM karatA rahatA hai| sarpake viSase pIDita hue kitaneka loga maMtratantrAdise viSa dUra honese jIte hai paraMtu bhogarUpI mahAsarpase daMza kiye gaye loga kisI prakArasebhI nahIM jIte haiM / / 253-254 // isa jagatameM roga aura bhoga atizaya duHkha denevAle haiM / isa lokameMhI roga duHkha dete haiM paraMtu ye bhoga bhavabhavameM jIvako duHkha dete haiN| bhogAbhilASI manuSya isa bhogake liye jo karma karatA hai arthAt jo karmabaMdha usako bhogAbhilASAse hotA hai usakA anta aneka koTi bhavoMsebhI nahIM hotA hai arthAt koTyavadhibhavoMmeM bhogAbhilASAjanya karmakA udaya hotA hai aura vaha prANIko santata duHkha detA 1 A. bhogAsaktamanA: Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -4. 262 ) siddhAntasAraH ( 109 yeSAmalAbhato hInAstadAzApAzavartinaH / kumbhIpAkA ivAneke dandahyante narAdhamAH // 257 tadarthaM kurvatAM tAvannidAnaM hatacetasAm / kA gatirduSTavRttInAM nidAnamiti nizcitam // 258 mAninaH paJca pApAni kurvato na manAgapi / pApIyaso ghRNApyasti mahAhaGakAravartinaH // 259 ato mAnaM vimuJcanti pApamUlamanenasaH / na mAnAgnipradagdheSu dharmabIjaM prarohati // 260 iti zalyaM tridhApyetadvarjayanti vicakSaNAH / na hi zalyavatAM jAtu jAyate nirvRtiryataH // 261 zAnAM tritayaM hRdi pravitataM niHsArayantIha ye / zrImanto guruvAkyavaibhavamahAsandaMzakairaGgataH // te cAritrapavitritAzayavazAH svargAzritAH sNpdo| bhuJjAnAH kalayanti nirvRtimalaM vyApattivRtticyutAH iha bhavati bhavya bhUriduHkhApahArI / jinapatimatasArI yaH sadA brahmacArI // hai / viSayarUpI jaDIbuTIke dvArA bhoga logoMko Thaka puruSoMke samAna vimohita karate haiM aura unase dharmadhana chIna lete haiM / bhogoMkI abhilASArUpI pAzase baMdhe gaye narAdhama inakI prApti na honese dIna hokara kuMbhI - pAkake samAna atizaya santapta hote haiM / / 255 - 257 // una bhogoMkI abhilASAse mArA gayA hai, citta jinakA aise nidAna karanevAle duSTa svabhAvavAloMko kaunasI gati hogI ? isa prakArase nidAnakA nizcaya samajhanA cAhiye / / 258 / / atizaya ahaGkArayukta pApI aura mAnI aise puruSako yatkiJcitbhI ghRNA nahIM hotI hai / aisA samajhakara pAparahita satpuruSa pApakA mUla aisA mAnakaSAya choDate haiM / kyoMki mAnarUpI agnise dagdha hue manuSyoMmeM dharmakA bIja aMkurita nahIM hogA / / 259 - 260 // catura puruSa isa prakAra tInoM zalyoM kA bhI tyAga karate haiN| kyoMki zalyadhAraNase puruSoM ko kabhI bhI santoSa nahIM hotA / / 261 / / jo ahiMsAdi vratarUpa saMpatti ke dhAraka bhavya jana hRdaya meM vistIrNatAse praviSTa hue mAyA, mithyAtva aura nidAnarUpa tIna zalyoMko nikAlakara pheMka dete haiM, tathA zrIgurUpadeza - vAkyarUpa mahA saMDasIse aMgameMse bhI zalya nikAla dete haiM, jinakA citta cAritra dhAraNa karanese pavitra huA hai aise satpuruSa svargakI saMpadAko bhogate haiM / anaMtara vahAMse cyuta hokara ve manuSyabhava meM karmakA kSaya karake pUrNa vyApakatAko dhAraNa karanevAlI muktiko prApta karate haiM arthAt mukta hote haiM / kAlako vyApta karanevAlI muktiko arthAt nitya muktAvasthAko dhAraNa karate haiM / / 262 / / jo subhavya jinezvarake matako dhAraNa karatA hai, jo sadA brahmameM arthAt ahiMsAdi caraNa karatA hai, ahiMsAdi guNoMko niHzalya hokara dhAraNa karatA hai, vaha aneka duHkhoM ko Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntasAraH karakalitamamandaM sAdhuvRttapramodam / puruSamatizayAnaH sampado no dadAnaH // 263 iti' zrIpaNDitanarendrasenaviracite siddhAntasArasaMgrahe matAntaranirUpaNaM caturthaH paricchedaH // 4 // 110 ) STa karatA hai / vaha manuSya vizAla aise munivratoMkA AnaMda hAthameM dhAraNa karanevAle puruSakA atizaya se anukaraNa karanevAlA hotA hai / vaha bhavya hameM saMpatti- ratnatrayadhana pradAna kareM / / 263 // zrIpaNDitanarendrasena viracita siddhAntasArasaGgraha meM cArvAka, vaizeSika, sAMkhya, zvetAMbarAdi matAntaroMkA nirUpaNa karanevAlA cauthA adhyAya samApta huA // 4 // 1 A. iti siddhAntasArasaMgrahe AcAryazrInarendrasenaviracite caturthaH paricchedaH ( 4. 263 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcamaH paricchedaH paJcAnAM hi pavitrANAM vratAnAM mUlamAdimam / yattattvArthaparijJAnaM tacca vacmi samAsataH // 1 yo yathAvasthitaH' sarvastasya bhAva iti sphuTam / tattvaM tattvavidastathyaM prathayanti tadadbhutam // 2 / jIvAjIvAlAvA bandhasaMvarAbhyAM sanirjarAH / mokSazceti mataM tattvaM saptadhA tattvavedibhiH // 3 tatra nizcayato'nAdimadhyAntena prakAzinA / vizuddhopAdhimuktena caitanyAkhyena sarvadA // 4 asAdhAraNarUpeNa prANenAnena jIvati / yo'sau jIva iti vyaktaM jIvajJaiH sa nigadyate // 5 yathA zuddhanayApekSaH karmabandhavazAtpunaH / catuHsAdhAraNaiH prANairjIvo'yaM jIvatItyapi // 6 ubhayena nimittena yo bhAvo'syopajAyate / upayogaH sa vijJeyastanmayo'sau nigadyate // 7 paJcama adhyAya / jIvAdi tattvArthoM ke svarUpakA nirdoSa jJAna pavitra pAMca vratoMkA Adya mUla hai, isaliye maiM yahAM saMkSepameM usakA pratipAdana karatA hUM // 1 // jIvAdika sarva arthasamUha jo jaisA hai usakA vaisA bhAva honAhI satya tattva hai, aisA tattvake jJAtA gaNadhara deva kahate hai vaha Azcaryacakita karanevAlA hai| bhAvArtha-jIvAdikoMke yathArtha svarUpako jisakA AgamameM varNana hai usako tattva kahate haiM // 2 // ( tattvoMke sAta bheda )- tattvajJoMne jIva, ajIva, Asrava, baMdha, saMvara, nirjarA aura mokSa aise tattvake sAta prakAra mAne haiM / / 3 / / (jIvakI vyAkhyA )- nizcayanayase jIvakA caitanyasvarUpa hai / vaha Adi, madhya aura antase rahita hai / arthAt vaha anAdinidhana honese madhyahIna hai| yaha caitanya utpattihIna, antahIna tathA madhyahIna aura sadA prakAzayukta hai| yaha vizuddha-karmarahita tathA upAdhi-rAgadveSoMse rahita hai| yaha caitanya sarva kAlameM rahatA hai / isa caitanyako asAdhAraNa prANa kahate haiN| kyoMki yaha prANa jIvake vinA anyapadArthoM meM kadApi nahIM hotA hai| aise caitanya prANase jo sarvadA jItA hai use jIvake svarUpako jAnanevAle AcArya vyaktarUpase 'jIva' kahate haiM, zuddha nayakI apekSAse jIvakA svarUpa kahA hai| paranta karmabandhake vaza hokara yaha jIva cAra sAdhAraNa prANoMse jItA hai| ataH vyavahAranayase jo cAra prANoMse jIvana dhAraNa karatA hai use jIva kahate haiM / tAtparya yaha jIva anAdi karmabaMdhase paratantra haA hai jisase vaha indriyaprANa, balaprANa, AyaprANa, tathA zvAsocchavAsa prANa aise cAra prANoMko dhAraNa karatA haA jItA hai, isaliye use jIva kahate haiM // 4-6 // ( upayoga kise kahate haiM )- ubhaya nimittake Azrayase vastusvarUpa jAnaneke liye jo vastuke prati bhAva prerA jAtA hai use upayoga kahate haiM / athavA upa-AtmAke samIpa yoga-yojanA 1 A. yo yathAvasthito hyarthaH Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112) siddhAntasAraH (5. 8 so'pi dvedhA bhavennityaM jJAnadarzanabhedataH / samasto vAsamasto vA jJeyaH zuddhanayAtpunaH // 8 sAkAraM kathyate jJAnaM nirAkAraM ca darzanam / AdyamaSTavidhaM jJAnaM caturddhA darzanaM param // 9 jisakI hotI hai use upayoga kahate haiM / sAmAnyataH AtmAke jJAna aura darzanako upayoga kahate haiM / yaha jIva usa upayogase tanmaya hai / vaha jJAnopayoga aura darzanopayoga aisA do prakArakA hai| vaha AtmAkA lakSaNa honese AtmAmeM sarvadA vidyamAna hai / zuddha nayase isa AtmAmeM pUrNa jJAnopayoga aura darzanopayoga haiM; tathA vyavahAra nayase asamasta upayoga hai / arthAt matyAdi jJAnAvaraNa karmake kSayopazamase tathA cakSurdarzanAdyAvaraNake kSayopazamase matijJAnAdi upayoga tathA cakSurdarzanAdi tIna darzanopayoga AtmAmeM rahate haiM // 7-8 // vizeSArtha-padArthako jAnane ke liye jo caitanyakI pravRtti hotI hai usako upayoga kahate haiM / vaha bAhya kAraNoMse aura abhyantara kAraNoMse hotA hai / bAhya kAraNa AtmabhUta aura anAtmabhUta isa taraha do prakArakA hai / A~kha, kAna Adika iMdriyasamUha AtmabhUta bAhya kAraNa hai aura dIpaka Adi anAtmabhUta bAhya kAraNa haiN| abhyantara kAraNabhI AtmabhUta aura anAtmabhUta aise do prakArake haiN| cintAdikoMko sahAyabhUta aisI jo manovargaNA, kAyavargaNA aura vacanavargaNA jinako dravyayoga kahate haiM, vaha aMdara honese aMtaraMga kAraNa hai| paraMtu AtmAse pRthak honese unako anAtmabhUta kahate haiN| yaha dravyayoga jisako nimitta hai aisA bhAvayoga vIryAntarAya karma, jJAnAvaraNakarma, darzanAvaraNa karmake kSayase tathA kSayopazamase utpanna hotA hai, jisako AtmAkI prasannatA kahate haiM, yaha AtmabhUta abhyantara kAraNa hai| ina kAraNoMkA saMbaMdha honepara caitanyamaya aisA jo AtmAkA pariNAma padArthoMko jAnane meM aura avalokanameM pravRtta hotA hai use upayoga kahate haiN| jaba upayoga padArthoko jAnaneke liye dekhaneke liye pravRtta hotA hai taba vastuko AtmA jAnatA hai aura dekhatA hai| ( rAjavArtika 'upayogo lakSaNaM' isa sUtrakA bhASyAMza) ( jJAnopayoga aura darzanopayogake bheda / )- jJAna sAkAra hai aura darzana nirAkAra hai| vastuke vizeSasvarUpako aura sAmAnyasvarUpakobhI jJAna jAnatA hai jaise yaha vaTavRkSa hai| vaTatva vizeSako vRkSatvasAmAnyake sAtha jAnanA sAkAropayoga hai isIko jJAnopayoga kahate haiN| tathA vizeSako na jAnakara vastukI sattAmAtrakA avalokana karanA darzanopayoga hai| isIko anAkAropayoga kahate haiM / pahilA jJAnopayoga ATha prakArakA hotA hai arthAt matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, manaHparyaya jJAna, kevalajJAna, kumatijJAna, kuzrutajJAna aura vibhaMgAvadhijJAna / darzanopayogake cakSurdarzana, acakSudarzana, avadhidarzana aura kevaladarzana aise cAra bheda haiM / donoMke milakara bAraha bheda hote haiM // 9 // 1 A. zuddhAzuddhanayAtpunaH Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 14) siddhAntasAraH (113 tathA zuddhanayenAsAvamUrtaH kathyate jinaH / azuddhena tu mUrto'yaM karmaNA sahito ytH||10 evambhUtanayApekSaSTaGkotkIrNa ivAmalaH / akartA karmaNAM jIvo nizcayAnizcito jinaH // 11 anaivaMbhUtataH kartA karmaNAmayamuccakaiH / uccakaniyuktaizca kathito jinanAyakaiH // 12 yadi zuddhanayAdeva' lokAkAzapradezakaH / azuddhana tathApyAtmA dehamAtro nigadyate // 13 tathA nizcayato nArthanirupAdhirayaM punaH / anizcayena sopAdhi pAsphaTikavadbhavet // 14 (jIva amUrtika aura mUrtika hai / )- yaha AtmA zuddhanayakI apekSAse amUrtika hai, aisA jinezvara kahate haiM / tathA azuddhanayase AtmA mUrtika hai, kyoMki vaha karmoMse baddha huI hai| bijalI, meghagarjanA, vajrapAta ityAdikase AtmAmeM bhaya utpanna hotA hai / isaliye AtmA kathaMcit mUrtika hai / madyAdika sevanase AtmA zaktivikala hotI hai ataH mUrtika hai // 10 // (jIvakA kartRtva aura akartRtva / )- evaMbhUtanayakI apekSAse yaha AtmA TAkIke dvArA utkIrNa hue pASANake samAna nirmala-karma rahita hai| nizcayanayase AtmA karmokA kartA nahIM hai aisA jinezvaroMne nizcaya kiyA hai / / 11 // evaMbhUtanayakI apekSAse rahita hokara arthAt azuddhanayakI apekSAse yaha AtmA jJAnAvaraNAdi karmokA kartA hai aisA uccajJAnI-kevalajJAnI jinezvaroMne kahA hai // 12 // ( AtmA vyApaka aura dehapramANa hai|)- yadyapi zuddhanayase AtmA lokAkAzake pradeza pariNAma hai arthAt lokapUraNasamudghAtameM AtmA saMpUrNa lokAkAzako apane asaMkhyAta pradezoMko phailAkara vyApta karatI hai tathApi azuddhanizcayase yaha AtmA dehamAtra hai, arthAt jo choTA baDA deha use nAmakarmake udayase prApta hotA hai, usameM apane pradezoMko saMkucita athavA vistRta karake rahatI hai / tathA AtmA dehameM sarvatra svAnubhUtise anubhavameM AtI hai| vaha prativyaktiko apane apane zarIrameM jJAnasukhAdiguNoMse pUrNa bharI huI anubhavameM AtI hai| isaliye usako azuddhanayase dehapramANa mAnane meM pratyavAya nahIM hai // 13 // ( AtmAkA nirupAdhitva tathA sopAdhitva )- prabhu jinezvarane nizcayase yaha AtmA nirupAdhi hai, aisA kahA hai aura anizcayase japApuSpayukta sphaTikake samAna sopAdhi kahA hai| jaise sphaTika maNi japApuSpake saMyogase lAla nahIM honeparabhI lAla dikhatA hai vaisI yaha AtmA nirupAdhi hai, paraMtu karmake saMyogase rAgI, dveSI, mohI hotI hai // 14 // 2 A. mAno 1 A. deSa S.S. 15. Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114) siddhAntasAraH zubhAzubhavazAnekasukhaduHkhaikabhuktimAn / vyavahArAttathA zuddhanayenAtyantasaukhyabhAk // 15 paramArthanayenAsau saMsAreNa vijitaH / nityAnandasvabhAvatvAt saMsArI cApareNa saH // 16 svAtmopalabdhirUpasya svarUpasya niSedhanAt / karmodayAdasiddho'sau siddha eva sunizcayAt // 17 UddhvaM vrajyAsvabhAvena vibhAvena punarna hi / bhrAmyamANo' bhavAmbhodhau cAturgatikakarmaNA // 18 kartA'mUrtastathA bhoktA svadehapramitirbhavI / upayogamayaH siddho hyAtmAsAvUrdhvagAmikaH // 19 mUrta eva hi jIvo'sya bhATTAnAM nAstikasya ca / tanmatApahnavAyedaM hyamUrtagrahaNaM satAm // 20 __ vyavahAranayase zubhAzubha karmake vaza hokara AtmA aneka sukhaduHkhoMkA bhoktA hai / arthAt jo zubha aura azubha karma isa AtmAkedvArA bAMdhe jAte haiM, unakA udaya Anepara vaha sukhoMkA aura duHkhoMkA anubhava karane lagatI hai| saMsArameM isakA bhoktRtva isa prakArakA hai / parantu zuddhanayase AtmA anantasukhayukta hai / / 15 / / (AtmA saMsArI aura mukta hai / )- AtmA paramArthanayase saMsArarahita hai| kyoMki yaha hamezA nitya AnandasvabhAvakA dhAraka hai aura vyavahAranayase saMsArI hai // 16 // ( AtmA siddha aura asiddha hai / )- isa AtmAmeM azuddhanayakI apekSAse pUrNa zuddha AtmasvarUpakI prApti nahIM honese asiddhatA hai arthAt karmake udayase yaha AtmA asiddha hai aura zuddha nizcayanayase AtmA aSTavidha karmoMse rahita hai isaliye zuddha siddhasvarUpa hai // 17 // ( urdhvagati aura saMsArabhramaNa / )- svabhAvase AtmA urdhvagativAlI hai, paraMtu vibhAvase urdhvagativAlI nahIM hai| caturgatimeM karmake udayase yaha AtmA saMsArasamudrameM bhramaNa kara rahI hai| yaha AtmA kartA, amUrta, bhoktA, svadeha-parimANa, saMsArI, upayogamaya asiddha aura UrdhvagativAlI hai // 18-19 // (anyamata tathA jainamatase AtmAkA varNana )- bhATTa-kumArilabhaTTake anuyAyiyoMko arthAt mImAMsakoMko bhATTa kahate haiN| unakI apekSAse tathA nAstikoMkI-cArvAkoMkI apekSAse AtmA mUrta hai / vizeSa spaSTIkaraNa-mImAMsaka AtmA karmarahita-zuddha kabhIbhI nahIM hotI aisA mAnate haiN| "koyalA jaisA kAlAhI rahatA hai use kitanAbhI dho DAlo vaha sapheda nahIM hotA, vaisehI AtmAbhI kabhIbhI zuddha nahIM hotI ; sarvajJapanA use prApta nahIM hotA hai" aisA mImAMsaka kahate haiN| cArvAka to zarIrase bhinna AtmA haihI nahIM aisA mAnate haiM arthAt ve dehakohI AtmA mAnate haiN| ina donoM matavAloMke nirAkaraNArtha jainoMne AtmA kathaMcit mUrtika aura kathaMcit amUrtika mAnI hai // 20 // 1 A. nAnanta 2 A. bhramyamANo Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 25) siddhAntasAraH (115 ekAntato'pi mUrtaH syAdyadyeSa hatacetasAM / tadA' bAhyendriyagrAhyaH sarveSAM sa kathaM na hi // 21 zuddhacaitanyamAne sa yogAnAmabhisammataH / tanmatasya nirAsArthamupayogI nigadyate // 22 buddhayAdikaguNocchede sarvathA tasya kiM na hi / ucchedazcetanAyAzca sarvazUnyamato bhavet // 23 karmakartRkatA tasya bhoktuH sAhukhyo niSedhati / akartRtve kathaM teSAM bhoktA nirljjcetsaam||24 svadehapramitizcAsau kathitastattvavedibhiH / yogAnAM bhATTasAGakhyAnAM tadvacApittvaniSedhanAt // 25 ------------........................... jinakI vicArazakti naSTa huI hai aise bhATTa aura cArvAkakI apekSAse yadi yaha AtmA ekAntase mUrtahI hai to vaha saba logoMko bAhya indriyoMse grAhya kyoM nahIM hotI hai ? ataH AtmA kathaMcit amUrtika mAnanI cAhiye // 21 // yaugoMne AtmA zuddha caitanyamAtra mAnI hai, usake nirAkaraNArtha AcAryoMne AtmA upayogI mAnI hai / arthAt saMsArAvasthAmeM AtmAmeM matyAdijJAnarUpa upayoga rahatA hai, aura karmoMkA nAza honepara AtmA zuddha upayogakA dhAraka-kevalajJAna, kevaladarzana aise do upayogoMkI dhAraka rahatI hai / / 22 // bhAvArtha-yaugoMne AtmAko zuddha caitanyamAtra mAnakarabhI usake buddhi, sukha, duHkha, icchA, dveSa, prayatna, dharma, adharma aura saMskAra aise nau guNoMkA atyanta kSaya honese mukta dazA prApta hotI hai aisA mAnA hai / yaha unakA mAnanA yogya nahIM hai ; kyoMki buddhayAdika guNoMkA nAza honese cetanAkAbhI nAza avazya hogA kyoMki buddhise vibhinna caitanya nahIM hai / aura caitanyakA nAza honepara muktAvasthA pattharake TukaDeke samAna ho jAyagI ; jo ki kisI prakArasebhI spRhaNIya nahIM hai / saMsAra avasthAmeM antarAlameM arthAt kabhI kabhI sukha prApta hotA thA vahabhI muktAvasthAmeM nahIM milanese vaha saMsArAvasthAsebhI nikRSTa hogii| caitanyAvasthA pUrNatayA naSTa honese tatsvarUpadhAraka AtmAkAbhI nAza hogA jisase sarvazUnyatA prApta hogI / / 23 // (AtmAke akartRtvameM doSa / )- sAMkhya AtmAko bhoktA mAnate haiM paraMtu vaha kuchabhI kArya nahIM karatI hai aisA ve mAnate haiM / AcArya isa viSayameM aisA kahate haiM ki, yadi AtmA akartA hai to nirlajjamanavAle sAMkhya usako bhoktA kaisA mAnate haiM ? kyoMki bhoganekI kriyA na karane para vaha bhoktA kaise hogA ? isaliye kartRtva aura bhoktRtva avinAbhAvI hai| AtmAkA jJAtRtvabhI binAkartRtvake siddha nahIM hotA hai / kyoMki jAnanekI kriyA karanAhI jJAtRtva hai / ataH sAMkhyoMkA AtmasaMbaMdhI akartRtvavAda sadoSa hai // 24 // yauga, bhaTTa aura sAGakhyamatiyoMne AtmA vyApaka mAnA hai| usake vyApitvakA niSedha karaneke liye tattvajJoMne-jinezvaroMne AtmA svadehapramANa hai aisA kahA hai // 25 // 1 A. tathA 2 A. zuddhaM caitanyamAtrama 3 A. proktA sAGakhyaniSedhinI Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116) siddhAntasAraH (5. 26 vyApitve tasya sarvatra vRttittvAtkina vednm| trailokyAntargatAnAM hi zItoSNAnAM sudussaham // 26 karmabhoktRtvamapyasya saugatAnAM niSedhakam / tadRte puNyapApAnAM kAraNaM phalgutAM vrajet // 27 saMsArI kathyate jIvaH pratyAkhyAnAya kevalam / sadAzivasya sarveSAM saMsArasyAprasaGgataH // 28 siddhatvaM tasya jIvasya bhaTTakaulaniSedhakRt / anyathA sarvajIvAnAM sukhaM vA duHkhameva vA // 29 ( AtmAke vyApitvakA nirasana / )- AtmA yadi vyApI mAnI jAyagA to vaha sarvatra rahanese use trailokyake antargata zItoSNoMkA suduHsaha anubhava kyoM nahIM AyegA? isaliye AtmA dehapramANa mAnanI cAhiye, kyoMki dehase anyatra sukhaduHkhoMkA anubhava kabhIbhI AtmAko AtAhI nahIM // 26 // (karmaphala bhoktRtva nahIM hai aise saugatapakSakA khaNDana / )- saugata-bauddha AtmAko karmaphalakA bhoktRtva nahIM mAnate haiM / paraMtu yaha mAnanA ayogya hai, kyoMki karmaphalabhoktRtva nahIM mAnanese puNyapApoMkI kAraNakalpanA vyartha hogii| dAna denA, pUjana karanA, paropakAra karanA ye puNyake kAraNa haiM / hiMsA karanA, asatya bolanA Adi pApake kAraNa haiN| aisA AgamameM puNyapApake kAraNoMkA kiyA huA ullekha vyartha hogA / isaliye AtmA karmaphaloMkA bhoktA mAnanAhI cAhiye / / 27 / / (AtmA sadAmukta hai aise matakA nirasana / )- AtmA sadAziva hai arthAt anAdi muktAvasthAkA dhAraka hai / use karmalepa huAhI nahIM aisA sadAzivakA mata hai / jainAcAryane sarva mAoMkI anAdi maktatAkA khaNDana kiyA hai| kyoMki yadi anAdi maktatA mAnI jAyegI to AtmAko saMsArAvasthAkA prasaMgahI nahIM prApta hogaa| isaliye AtmA saMsArI hai| usakA vaha saMsAra anAdise hai, paranta ananta nahIM hai| karmokA nAza karake AtmA maktAvasthAko prApta karatI hai, isaliye muktAvasthA sAdi hai aura ananta haiN| sadA muktAvasthA jIvakI pratyakSapramANase siddha nahIM hotI, kyoMki pratyeka AtmA saMsArameM zarIradhArI sukhaduHkhoMkA anubhava letI huI dikhatI hai / jainoMne ekAntase saMsAra nahIM mAnA hai, kyoMki jJAnAdiguNoMkA vikAsa karmoMkA kSaya honese pUrNa hotA hai, aura AtmA mukta hotI hai / / 28 // ( AtmAko mukti nahIM hotI aise mAnanevAle bhaTTa aura kaulake matakA nirasana / )jIva mukta nahIM hotaa| usase karma alaga nahIM hote haiM / isaliye vaha hamezA saMsArIhI rahatA hai aisA bhaTTa ora kaula kahate haiM yaha kahanA yogya nahIM hai ; kyoMki aisA mAnanepara sarva jIvoMko sukhI athavA duHkhIhI mAnanA pddegaa| lekina koI puNyavAn jIva sukhI dekhe jAte hai tathA koI pApI 1 A. niSe dhanam Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 34) siddhAntasAraH ( 117 maNDalAkhyasya bauddhasya mtvyaaghaatkaarinnii| urdhvasvabhAvatA jIve kathitA jainvaadibhiH||30 cedyatraiva' ca mukto'sau tatra tiSThati nishcitm| tato dharmAstikAyasya vaikalyaM kena vaaryte|| 31 kiJcidAgamato jJAtvA svarUpaM gaditaM myaa| vistareNa tu sarvajJAdRte kena nigadyate // 32 jIvo'nAdikasAmAnyaguNenaiko mataH satAm / muktasaMsAribhedenapunadhopajAyate // 33 saMsAriNAM" hi saMsAraH parivartanamucyate / tacca paMcaviSaM proktaM vividhAgamapAragaiH // 34 jIva duHkhI dekhe jAte haiN| tathA koI jIva kabhI duHkhI kabhI sukhI, koI kabhI daridrI aura kabhI zrImAn dekhe jAte haiM ityAdika pramANase saMsAra avasthA aneka prakArakI dekhI jAtI hai / AtmAko nitya mAnanepara koI duHkhIhI hamezA dekhe jAyeMge to koI hamezA sukhIhI dekhe jaayeNge| ekarUpatAkAhI anubhava aavegaa| ataH saMsArAvasthAko naSTa karanevAlI siddhAvasthAbhI mAnanI paDegI jisameM AtmA svasvarUpameM aura anantasukhAdiguNoMmeM ramamANa hotI huI sadA rahegI // 29 // (jIvake urdhvagatisvabhAvakA pratipAdana / )- maNDalanAmaka bauddhoMkA mata aisA hai, ki AtmA mukta hokarabhI punaH saMsArameM nIce Agamana karatI hai / punaH saMsArAvasthA dhAraNa karatI hai| isa maMDalake matakA khaMDana karanekeliye jainavAdiyoMne jIvameM urdhvagati svabhAva mAnA hai / arthAt karmoMkA pUrNa nAza honepara jIva urdhvagamana karatA hai aura lokazikharapara jAkara vAstavya karatA hai| karmase jIva kabhI nIce kabhI Upara aura kabhI pUrvAdika dizAmeM gamana kara zarIra dhAraNa karatA thaa| aba karma vinAza honepara usakI gati idhara udhara na hokara sIdhI aura UparakohI hotI hai| aura vaha siddhazilApara sadA virAjamAna hotA hai // 30 // __ jIva jahAM karmanAza hotA hai usa sthAnaparahI mukta hokara nizcita yadi sthira hotA to dharmAstikAya nAmaka dravyakA-jo ki jIva pudgaloMke gatikA kAraNa mAnA hai-usakA abhAva mAnanA paDatA paraMtu usakA abhAva nahIM hai / vaha dharmadravya lokAntataka vyApta hai, ataH vahAMtaka mukta hue jIvakA gamana hotA hai / usake Age vaha dravya na honese muktajIva Age gamana nahIM karate haiM / / 31 // isa prakAra jIvakA svarUpa maiMne Agamase thoDAsA jAnakara kahA hai| sarvajJake binA vistArase kauna jIva varNana karatA hai ? // 32 // sajjanoMne anAdi sAmAnya guNase jIva eka mAnA hai / tathA mukta aura saMsArI bhedase jIvake do bheda hote haiM // 33 // saMsArIke saMsArako-( caturgatimeM bhramaNako parivartana kahate haiM ) nAnA prakArake AgamoMmeM pravINa aise AcAryone pAMca prakArakA kahA hai // 34 // 1 dravyaparivartana 2 kSetraparivartana 3 kAlaparivartana 4 bhavaparivartana aura 5 bhaavprivrtn| 1 A. no 2 A. vaiphalyaM 3 A. sarvajJamate 4 A. jIvanAdikA 5 A. saMsaraNaM Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118) siddhAntasAraH (5. 35 - tadravyakSetrakAlAdibhavabhAvaprabhedataH / parivartanamAkhyAtaM paMcadhA sUtrakovidaH // 35 naukarmakarmabhedena dravyAdiparivartanam / khyApitAzeSatattvAryA dviprakAramuzanti tat // 36 trayANAM hi zarIrANAM paryAptInAM ca pudgalAH / ekenaivAtmanA ye ca gRhItAH prathamakSaNe // 37 snigdharukSAdibhedena tIvramandAdibhAvataH / avasthitA dvitIyAdisamayeSu ca sarvathA // 38 jIrNAzcAnantavArAMste vytikrmykrmaatpunH| yAvanno karmatAM yAnti tnnokrmvivrtnm||39triklm ekenaiva hi jIvena gRhItAH prathamakSaNe / pudgalAH karmayogyA ye samayenAdhikAzca' te // 40 AvalikAmatikramya nirjIrNAH samayeSu ca / dvitIyAdiSu pUrveNa krameNApi samantataH // 41 yAvattasyaiva jIvasya prapadyante prayogataH / karmabhAvamidaM jJeyaM karmadravyanivartanam // 42 trikalam / nopharmakarmabhAvena nivartante'tra pudgalAH / ye ca jIvasya vijJeyaH saMsAraH pulAbhidhaH // 43 ( dravyaparivartana )- dravyaparivartanake nokarmadravyaparivartana aura karmadravyaparivartana aise do bheda haiM aisA saMpUrNa tattvArthoMkA spaSTIkaraNa karanevAle AcArya kahate haiM // 36 // tInazarIra-audArika zarIra, vaikriyika zarIra aura AhAraka zarIra tathA AhAra paryApti, zarIra paryApti, iMdriya paryApti, zvAsocchavAsa paryApti, bhASA paryApti aura manaHparyApti aisI chaha paryAptiyoMke yogya pudgaloMko pahile kSaNameM snigdha, rukSAdi bhedase tathA tIvra, manda, madhyAdi bhAvase ekahI AtmAne jaise grahaNa kiye the ve dvitIyAdi samayaparyanta AtmAmeM rahakara jIrNa hue| isake anaMtara anaMtabAra agRhIta pudgaloMko grahaNa kara choDa diyA hai| anaMtabAra mizra pudgaloMko grahaNa kara choDa diyA, anaMtabAra gRhItakobhI grahaNa karake choDa diyA, punaH vahI jIva unahI snigdha rUkSAdi bhAvoMse yukta unahI pudgaloMko jitane samayameM grahaNa kareM utane kAlasamudAyako nokarma-dravyaparivartana kahate haiM // 37-39 // ( karmadravyaparivartana)- ekahI jIvane prathama kSaNameM karmayogya jo pudgala grahaNa kiye the ve eka samayAdhika AvalikAkAlaparyanta raha kara dvitIya samaya, tRtIya samaya Adi samayoMmeM nirjIrNa ho gye| phira pUrvokta kramase agRhIta pudgaloMko anaMtabAra grahaNa karake choDa diyA, anaMtabAra mizrapudgaloMko grahaNa karake choDa diyaa| anaMtabAra gRhItapudgaloMko grahaNa karake choDa diyaa| tadanaMtara usI jIvadvArA prathama kSaNameM jaise karmadravya grahaNa kiye the vaisehi utanehi tIvramandamadhyAdi bhAvase punaH grahaNa kiye jAte haiM usa samaya karmadravyaparivartana hotA hai / / 40-43 // jo pudagala jIvake nokarmarUpa aura karmarUpa pariNata hote hai usako pudgalaparivartana kahate haiN| jaba donoMmeMse koI eka pUrNa hotA hai taba use ardhapudgalaparivartana kahate haiN| aura jaba donoMbhI pUrNa hote haiM taba eka pudgala parivartana kahate haiM // 42 // 1 A. samayenAdhikAM ca te 2 A. ye jIvasya sa Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 49) siddhAntasAraH (119 loke sarvatra sarvANi kSetrANi vividhAni ca / jIvo'vagAhayatyeSa yatra' kSetranivartanam // 44 sarvasminnapi loke'sminpradezo nAsti kazcana / karmaNA yena jIvena bhuktvA muktaH smnttH||45 ata eva mahAtmAno bhagnAH sNsaarduHkhtH| tapasyanti parityajya bhAvAMstasya vidhaayinH||46 utsapiNyavasapiNyoryugamityabhidhIyate / tatra ye santi sarve'pi samayAvalikAdayaH // 47 pratyekaM teSu sarveSu' jAyate bhuvanatraye / yattaduktaM hi sUtraH kAlAdiparivartanam // 48 yadyapyevaM bhavAdaduHkhaM kAlAdiparivartanAt / sahate hi tathApyeSa virAmaM naiva gacchati // 49 (kssetrprivrtn|)- isa trailokyameM sarva AkAzameM aneka prakArake kSetra haiN| usameM yaha jIva avagAhana karatA hai vaha kSetraparivartana samajhanA cAhiye / isa saMpUrNa lokameM aisA koI pradeza nahIM hai, ki jo karmake udayase jIvane bhogakara nahIM choDa diyA hai| arthAt sarva pradezoMmeM yaha jIva marakara utpanna huA hai| isaliye jo mahAtmA haiM ve saMsAraduHkhase bhagna hokara kSetrabhramaNake bhAvoMkA tyAga kara tapazcaraNa karate haiM // 44-46 / / vizeSa spaSTIkaraNa-kSetraparivartanake do bheda haiM / eka svakSetraparivartana aura dusarA parakSetraparivartana / eka jIva sarva jaghanya avagAhanAko jitane usake pradeza haiM utanI vAra dhAraNa karake pIche kramase eka eka pradeza adhika adhikakI avagAhanAoMko dhAraNa karate karate mahAmatsyakI utkRSTa avagAhanAparyanta avagAhanAoMko jitane samayameM dhAraNa kara sake utane kAlasamudAyako eka kSetraparivartana kahate haiN| __ koI jaghanya avagAhanAkA dhAraka sUkSmanigodI labdhyaparyAptaka jIvalokake aSTamadhya pradezoMko apane zarIrake aSTamadhya pradeza banAkara utpanna huA, pIche vahI jIva usahI rUpase usahI sthAnase dusarI tIsarI bArabhI utpanna huaa| isI taraha ghanAGagulake asaMkhyAtameM bhAgapramANa jaghanya avagAhanAke jitane pradeza hai utanI bAra usI sthAnapara kramase utpanna huaa| aura zvAsake aThArahave bhAgapramANa kSudraAyuko bhoga bhogakara maraNako prApta huaa| pIche eka eka pradezake adhika kramase jitane kAla meM sampUrNa lokako apanA janmakSetra banAleM utane kAlasamudAyako eka parakSetraparivartana kahate haiM / ( gommaTasAra jIvakANDa ) ( kaalprivrtn|)- dasakoTi koTi sAgaropama pariNAmakA utsarpiNI kAla hai aura avasarpiNI kAlakA pramANabhI itanAhI hai| donoM kAlake pramANako yuga kahate haiN| unameM jo samaya, AvalikA, ghaTikA, muhUrta ityAdika bheda haiM una sabameM yaha jIva isa trailokyameM utpanna hotA hai / usako sUtrake jJAtAoMne kAlaparivartana kahA hai // 47-48 // yadyapi yaha jIva kAlaparivartanarUpa saMsArase duHkha sahatA hai, tathApi yaha jIva virAma nahIM letA hai arthAt usakA bhramaNa saMtata cAlU rahatA hai / 49 / / 1 A. yattat 2 A. ratAH 3 A. karmaNA jAyate bhavI 4 A. bhavI 5 A. hI Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120) siddhAntasAraH (-5.50 tiryagnArakadevAnAM mAnavAnAM gati' svayaM / jIvo yAti yadAvRtya tadbhavAdivivartanam // 50 sarveSAM karmaNAM tAvatprakRtyAdivibhedataH / AtmAzayavivartI yastaddhAvaparivartanam // 51 kAlaparivartanakA spaSTIkaraNa- koI jIva utsarpiNIke pahile samayameM prathama utpanna huA hai| isI taraha dusarI vAra, dUsarI utsarpiNIke dUsare samayameM utpanna huA, tisarI utsarpiNIke tIsare samayameM tisarI vAra utpanna huA / isahI kramase utsarpiNI tathA avasarpiNIke vIsa koDAkoDI sAgarake jitane samaya haiM unameM utpanna huaa| tathA isahI prakAra maraNako prApta huA isameM jitanA kAla lage utane kAlasamudAyako eka kAlaparivartana kahate haiM / (gommaTasAra jIvakANDa) (bhavaparivartanakA vrnnn|)- jina karmoMse AvRta hokara-AcchAdita hokara jIva, tiryaMca, nArakI, deva aura mAnavaparyAyoMko dhAraNa karake saMsArameM ghUmatA hai use bhavaparivartana kahate haiM // 50 // bhavaparivartanakA spaSTIkaraNa- koI jIva dasa hajAra varSoM ke jitane samaya hote haiM utanI vAra jaghanya dasa hajAra varSakI Ayuse utpanna huaa| pIche eka eka samayake adhika kramase naraka saMbaMdhI tetIsa sAgarakI utkRSTa Ayu kramase pUrNa kara antarmuhUrta ke jitane samaya haiM utanI vAra jaghanya antarmuhUrtakI Ayuse tiryaMcagatimeM utpanna hokara yahAMparabhI narakagatikI taraha eka eka samayake adhika kramase tiryaMca gatisambaMdhI tIna palyakI utkRSTa Ayuko pUrNa kiyaa| pIche tiryaggatikI taraha manuSyagatiko pUrNa kiyA / kyoMki manuSyagatikIbhI jaghanya antarmuhartakI tathA utkRSTa tIna palyakI Ayu hai / manuSyagatike bAda dasa hajAra varSake jitane samaya haiM utanI vAra jaghanya daza hajAra varSakI Ayuse devagatimeM utpanna hokara pIche eka eka samayake adhika kramase ikattIsa sAgarakI utkRSTa Ayuko pUrNa kiyA / yadyapi devagatisaMbaMdhI utkRSTa Ayu tetIsa sAgarakI hai tathApi yahAMpara ikattIsa sAgarahI grahaNa karanA cAhiye / kyoMki mithyAdRSTi devakI utkRSTa Ayu ikattIsa sAgaratakahI hotI hai / aura ina parivartanoMkA nirUpaNa mithyAdRSTikI apekSAsehI hai| kyoMki samyagdRSTi saMsArameM ardhapudgalaparivartanakA jitanA kAla hai usase adhika kAlataka nahIM rahatA hai / isa kramase cAroM gatiyoMmeM mramaNa karane meM jitanA kAla lage utane kAlako eka bhavaparivartanakA kAla kahate haiN| tathA ina kAlameM jitanA paribhramaNa kiyA jAya usako eka bhavaparivartana kahate haiN| ( bhAvaparivartana )- saMpUrNa karmoke jo mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yogapratyayoMke bhedase jo AtmAke pariNAmoMmeM asaMkhya prakAra utpanna hote haiM unako bhAvaparivartana kahate haiM // 51 // vizeSa spaSTIkaraNa- yogasthAna, anubhAgabandhAdhyavasAyasthAna, kaSAyAdhyavasAyasthAna aura sthitisthAna ina cAroMke nimittase bhAvaparivartana hotA hai| yogasthAna-prakRti aura pradezabandhako 1 A. gatiSvayam 2 A. AtmAzrito Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 53) siddhAntasAraH (121 paJcaprakArasaMsArasAgare sarato'pi ca / Apatkallolabhagnasya jIvasyAza nimajjanama // 52 zrIjinendramahAdharma sadratnatrayalakSaNam / muktvA potamimaM tasmAttaranti prANinaH kutaH ? // 53 kAraNabhUta AtmAke pradeza parispandarUpa yogake taratamarUpa sthAnoMko yogasthAna kahate haiN| anubhAgabandhAdhyavasAyasthAna-jina kaSAyake taratamarUpa sthAnoMse anubhAga baMdha hotA haiM, unako anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAna kahate haiM / sthitibaMdhAdhyavasAyasthAna-sthitibaMdhako kAraNabhUta kaSAyapariNAmoMko kaSAyAdhyavasAyasthAna yA sthitibandhAdhyavasAyasthAna kahate haiN| sthitisthAna-baMdharUpa karmakI jaghanyAdika sthitiko sthitisthAna kahate haiM / isake parivartanakoM dRSTAntadvArA kahate haiN| zreNIke asaMkhyAtameM bhAgapramANa yogasthAnoMke ho jAnepara eka anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAna hotA haiM / aura asaMkhyAta lokapramANa anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAna ho jAnepara eka kaSAyAdhyavasAyasthAna hotA hai / tathA asaMkhyAta lokapramANa kaSAyAdhyavasAyasthAnoMke ho jAnepara eka sthitisthAna hotA hai| isa kramase jJAnAvaraNa Adi samasta mUla-prakRti vA uttara-prakRtiyoMke samasta sthAnoMke pUrNa honepara eka bhAvaparivartana hotA hai / jaise kisI paryApta mithyAdRSTi saMjJI jIvake jJAnAvaraNa karmakI aMtaHkoDAkoDI sAgarapramANa jaghanyasthitikA baMdha hotA hai| yahI yahAMpara jaghanyasthitisthAna hai| ataH isake yogya vivakSita jIvake jaghanyahI anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAna jaghanyahI kaSAyAdhyavasAyasthAna aura jaghanyahI yogasthAna hote haiN| yahAMsehI bhAvaparivartanakA prAraMbha hotA hai| isake Age zreNIke asaMkhyAtameM bhAgapramANa yogasthAnoMke kramase ho jAnepara dUsarA anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAna hotA hai / isake bAda phira zreNIke asaMkhyAtave bhAgapramANa yogasthAnoMke kramase ho jAnepara tIsarA anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAna hotA hai| isahI kramase asaMkhyAta lokapramANa anubhAgabaMdhAdhyavasAyasthAna ho jAnepara dUsarA kaSAyAdhyavasAyasthAna hotA hai / jisa kramase dUsarA kaSAyAdhyavasAyasthAna haA usahI kramase asaMkhyAta lokapramANa kaSAyAdhyavasAyasthAnoMke ho jAnepara jaghanyasthitisthAna hotA hai / jo krama jaghanyasthitisthAnameM batAyA hai vahI krama eka eka samaya adhika dvitIyAdisthitisthAnoMmeM samajhanA cAhiye / tathA isI kramase jJAnAvaraNake jaghanyase lekara utkRSTataka samastasthitisthAnoMke ho jAnepara aura jJAnAvaraNake sthitisthAnoMkI taraha kramase sampUrNa mUla vA uttara prakRtiyoMke samasta sthitisthAnoMke pUrNa honepara eka bhAvaparivartana hotA hai / tathA isa parivartanameM jitanA kAla lage usako eka bhAvaparivartanakA kAla kahate hai| isa prakAra saMkSepase yahAM pAMca parivartanoMkA svarUpa kahA hai / inakA kAla uttarottara anaMtaguNita haiM / / ( gommaTasAra jIvakANDa bhavyamArgaNA) isa pAMca prakArake saMsArasamudra meM bhramaNa karanevAle tathA ApadArUpa kalloloMse bhagna hue isa jIvakA zIdhra majjana hotA hai / / 52 // isa saMsArasamudra meM nirdoSa ratnatraya jisakA lakSaNa hai aisA jo jinendrakA mahAdharma vahI naukA hai, isako choDakara prANI kisakI sahAyatAse saMsArasamudrako tIra jAyeMge ? // 53 // S.S.16. www.jainelibrary. Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122) siddhAntasAraH (5. 54 ye'tra saMsAriNo jIvAste dvidhA parikIrtitAH / samanaskAmanaskAdibhedamAzritya kovidaH // 54 mano dvividhamAkhyAtaM dravyabhAvaprabhedataH / tatra pudgalapAkakakarmajaM dravyamAnasam // 55 no indriyasya vIryasyAvaraNopazamakSayAt / parAtmano vizuddhiryA tadbhAvamana iSyate // 56 samanaskA nigadyante manasA sahavartinaH / amanaskA atasteSAM mano nAsti manAgapi // 57 dvitIye'pi prajAyante sthAvaretarabhedataH / saMsAriNaH punadvaidhA tatkarmaprabhavA iha // 58 pathivI salilaM tejo mArutazca vanaspatiH / paJcadhA sthAvarA jJeyA vicitrkrmsNyutaaH|| 59 pRthivI pRthivIkAyaH pRthvIkAyika ityapi / pratyekaM trividhAH sarve jAyante bhedato jhamI // 60 samAptapRthivIkAyanAmakarmodayo'pi vA / kAyatvena na cApnoti pRthvI sa pRthivI mataH // 61 ( saMsArIke samanaska aura amanaska aise do bhed|)- isa jagatameM jo saMsArI jIva haiM unake samanaska jIva aura amanaska jIva aise do bheda vidvAnoMne kahe haiN| mana dravyamana aura bhAvamana aisA do prakArakA kahA hai / usameM dravyamana pudgalavipAkI karmake udayase utpanna hotA hai arthAt aMgopAGga nAmakarmake udayase vaha utpanna hotA hai / jJAnAvaraNa karma tathA vIryAntarAya karma inakA kSayopazama honese aura aMgopAMganAma karmakA udaya honese guNadoSakA vicAra karanA, smaraNa karanA, kisI padArthake Upara ekAgracintanayukta honA ityAdi kAryake tarapha jaba AtmA abhimukha hotA hai, taba usake Upara upakAra karanevAle jo pudgala manarUpase pariNata hote haiM unako dravyamana kahate haiM / bhAvamana-no iMdriyAvaraNa karmakA kSayopazama tathA vIryAntarAya karmakA kSayopazama honese jo AtmAmeM vizuddhi pragaTa hotI hai use bhAvamana kahate haiM // 54-56 / / / jo jIva manase sahita haiM ve samanaska kahe jAte haiM aura jo jIva amanaska hote haiM unako mana bilakula utpannahI nahIM hotA / manasahita jIvako saMjJI kahate haiM aura jinako mana nahIM hai unako asaMjJI kahate hai // 57 / / amanaska jIvoMmeMbhI sthAvara aura trasa aise do bheda haiM / ekendriya saMsArI jIva sthAvara nAmakarmake udayase sthAvara hote haiM aura jinako trasanAma karmakA udaya hotA hai ve jIva trasa kahe jAte haiM / ve dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura paMcendriya hote haiM / / 58 // pRthvI, pAnI, agni, vAyu aura vanaspati aise sthAvara jIva pAMca prakArake haiM / ye saba manarahita aneka bhedayukta aura kramayukta haiM / inako eka sparzanendriyahI hotA hai / / 59 // pRthvI, pRthivIkAya, pRthivIkAyika aise tIna bheda pRthvIke hote haiN| isI prakArase salila, salilakAya aura salilakAyika ; teja, tejaskAya aura tejaskAyika; mAruta, mArutakAya, mArutakAyika; vanaspati, vanaspatikAya, vanaspatikAyika aise pAMca prakArake sthAvaroMmeM jala, agni, vAyu aura vanaspati pratyekake tIna tIna bheda hote haiM, jo ki Upara batAye hai // 60 // jisameM pRthvInAma karmakA udaya huA hai paraMtu jisane pRthivIko zarIrarUpa dhAraNa nahIM kiyA hai usako pRthvI kahate haiM // 61 // Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5.68) (123 pRthvI kAyikajIvena yaccharIraM virvAjatam / pRthvIkAyastadeva syAnmRtamAnuSakAyavat // 62 pRthvIkAyaH sa yasyAsti sa pRthvIkAyiko mataH / iti sarve'pi goyante pare'pyapkAyikAdayaH // 63 sUkSmabAdarabhedena paryAptatarato'pi vA / tathA sAdharaNatvAcca sAdhAraNatayA punaH // 64 sarve'pyamI prajAyante sthAvarAH sthitizAlinaH / pratyekaM SaTprakArAzca vicitrAkArasaMyutAH // 65 tatra trasAzca vijJeyAH dvIndriyAdaya ityamI / sarve'pi prANinaH prANaiH sahitA hi bhavanti ca // 66 indriyAyurmanovAcA nizvAsocchvAsavigrahAH / dazaprANA bhavantyete prANiprANitvahetavaH // 67 catuH prANaizca jIvanti zarIrAnAyurindriyaiH / sarve'pyekendriyA jIvA bahudhA bhedazAlinaH // 68 siddhAntasAraH pRthvIkAyika jIvane jo zarIra choDa diyA usa zarIrako pRthivIkAya kahate hai / jaise mRta manuSyakA zarIra / vaise pRthvIjIva jisameMse nikala gayA use pRthvIkAya kahate / / 62 / / pRthvI jisakA zarIra hai vaha jIva pRthivIkAyika hai / jala jisakA zarIra hai vaha jalakAyika hai / ityAdi / / 63 / / ] ( jIvasamAsakI apekSAse sthAvaroMke bheda ) - ye pRthivyAdi-sthAvara jIva sUkSma aura bAdara aise bhedase do do prakArake hote hai / punaH unake pratyeka aura sAdhAraNa aise do do bheda hote haiM / ye saba sthAvara sthitizAlI haiM / inake pratyekake paryApta aura aparyApta bheda honese chaha prakAra hote haiM aura ve saba vicitrAkAravAle haiM / arthAt sUkSmaparyApta pRthvI, bAdaraparyApta pRthvI, sUkSma aparyApta pRthvI, bAdara aparyApta pRthvI / aisehI jalAdike cAra cAra bheda hote haiM / vanaspatike sAdhAraNa aura pratyeka milakara chaha bheda hote haiM / / 64-65 / / dvandriya, trIndriya, caturindriya aura paMcendriya jIvoMko trasa kahate haiN| jinako sparzanendriya aura rasanendriya haiM, aise zaMkhAdi jIvoMko dvIndriya kahate haiM / sparzana, rasanA aura nAka jinake hotI haiM ve trIndriya jIva haiM / jaise cIMTI Adika jIva hai / sparzana, rasanA, nAka aura AMkhe jinako hotI haiM aise bhramara pataMgAdika jIva caturindriya haiM / sparzana, rasanA, nAka, AMkhe tathA kAna aisI pAMca iMdriyAM jinako haiM ve jIva paMcendriya haiM jaise manuSya, gau, bhaiMsa, kauvA, sarpa, deva, nArakI / ina sabako arthAt trasa aura sthAvara jIvoMko prANI kahate haiM; kyoMki ye yathAyogya prANoMse sahita hote haiM / prANoMke dasa bheda haiM, aura ve prANitvake hetu haiM, arthAt unase prANI jIte haiM / ve prANa isa prakAra haiM- pAMca iMdriyAM, Ayu, mana, vacana, zarIra aura zvAsocchvAsa aise da prANa haiM / / 66-67 // ( ekendriyAdi jIvoMke prANoMkA varNana / ) - ekendriya jIva cAra prANoMse jIte haiM / zarIraprANa, zvAsocchvAsa, Ayu aura sparzanendriya aise cAra prANa unako hote haiM / sarva ekendriya jIva aneka bhedoMse yukta haiM / jaise pRthvI ke mRttikA, vAlukA, zarkarAdika chabbIsa bheda haiM / jalake himabindu, zuddhajala, ghanajala Adi bheda haiM / jvAlA, aMgAra Adi agnike bheda haiM / mahAvAta, ghanavAta, tanuvAta, maNDalI vAyu Adika vAyuke bheda haiM / vanaspatike mUla, agra, parva, bIjaruha Adika bheda haiM / / 68 / / Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124) siddhAntasAraH vAgrasanendriyAbhyAM ca catvAro'pyadhikAH punaH / dvIndriyeSu prajAyante zaMkhAdyAzca pramANataH // 69 saptava trIndriyeSvete ghrANAdhikatayA matAH / cakSuSA sahitAzcASTau ta eva caturindriye // 70 paJcendriyasya jIvasya tirazco'sajJinazca te / nava prANAH prajAyante zrotrAdhikatayA sadA // 71 mano'dhikatayA te'pi saMjJino daza sammatAH / prANAH prANabhRtAM proktA dazaite sNvibhaagtH||72 indriyANi tu' paMcaiva proktAni jinanAyakaH / sparzanaM rasanaM ghrANaM cakSuH zrotramiti kramAt // 73 tAni dvadhA bhavantyeva drvybhaavprbhedtH| upakAraNanirvRttI dravyendriyamapi dvidhA // 74 yAvannivaya'te tAvatkarmaNA sA dvidhA punaH / bAhyAbhyantarabhedena nirvRttiH kathyate budhaiH // 75 utsedhasyAGagulAsaGakhyavibhAgAH paramAtmanaH / indriyatvena nirvattA nirvRttiH sAntarA matA // 76 dvIndriya jIvako chaha prANa hote haiM-arthAt zarIraprANa, zvAsocchvAsa, Ayu, sparzanendriya, rasanendriya aura vacana aise chaha prANa hote haiM / zaMkha Adiko dvIndriya jIva kahate haiM / / 69 / / trIndriyoMmeM uparyukta chaha prANa hote haiM tathA nAka arthAt ghANendriya yaha sAtavAM prANa adhika hotA hai| tathA caturindriya jIvameM uparyukta sAta prANoMse atirikta A~kheMbhI hotI haiM arthAt ATha prANa hote haiM / / 70 // paMcendriya asaMjJI tiryaMca jIvako uparyukta ATha prANoMke sAtha zrotraprANa arthAt kAna prANa milakara nau prANa hote haiN| tathA nau prANoMse sahita manaHprANa jinako hotA haiM ve saMjJI paMcendriya jIva dasa prANavAle hote haiN| aise vibhAgake dvArA dasa prANoMkA vivecana kiyA hai||71-72|| ___ sparzanendriya, rasanendriya, ghrANendriya, cakSurindriya tathA zrotrendriya aisI pAMca indriyA~ kramase jinezvarane kahI haiM / / 73 // (dravyendriya aura bhAvendriyoMkA varNana / )- ve pAMca indriyA dravyendriyarUpa aura bhAvendriyarUpa haiM / dravyendriyake upakaraNa aura nirvRtti aise do bheda haiM / karmake dvArA jo indriyoMkI racanA hotI hai vaha nirvRtti kahI jAtI hai / arthAt racanAko nirvRtti kahate haiN| usakI abhyantara nirvRtti aura bAhya nirvRtti aise do bheda haiM / arthAt indriyoMkI andarakI racanA abhyantara nirvRtti hai aura indriyoMkI bAharakI racanAko bAhya nirvRtti kahanA cAhiye / / 74-75 / / utsedhAGagulake asaMkhyeya bhAgase pramita jo kSayopazamayukta Atmapradeza haiM jo ki pratiniyata AMkha, kAna, nAka Adi indriyoMke AkArake hue haiM unako abhyantara nirvRtti kahate haiN| una AtmapradezoMke Upara indriya nAmakA dhAraka aisA jo pudgalasamUha nAmakarmake dvArA racA jAtA hai, jo ki saMpUrNa AzcaryakA kAraNa hai use vidvAn bAhya nirvRtti kahate haiM / jaise netra meM masUrake AkAra kI 1 A. Nyatra Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 84) siddhAntasAraH teSvevAtmapradezeSu karaNavyapadezabhAk / pudgalAnAM samUho yo jAyate nAmakarmaNA // 77 nirvRtta bAhyarUpAM tAM samastAzcaryakAriNIm / jAnanti janavikhyAtA jJAnadhyAnadhanA jinAH // 78 nirvRtteH kriyate yenopakArasta nigadyate / dvedhopakaraNaM' prAjJairbAhyamAbhyantaraM tathA // 79 kRSNazukladvayopetaM golakaM cAntaraM matam / bAhyaM bAhyaprakArAkSipatrapakSmadvayAdikam // 80 labdhyupayogarUpaM ca bhAvendriyamidaM punaH / sarvabhAvavibhAvajJA bhAvayanti bhavAtigAH // 81 kSayopazamabhAvo yo jJAnAvaraNakarmaNaH labdhirlabdha mahAtattvairbhaNitA bhayavajitaiH // 82 indriyANAM phalaM yacca paricchittyAtmakaM mahat / upayogaH sa vijJeyaH sarvasattvasukhAvahaH // 83 indriyatvaM kathaM tasya ghaTanAmupaDhaukate / indriyANAM phalatvenopayogasya samantataH // 84 gola AtmapradezoMkI jo racanA hotI hai use abhyantara nirvRtti kahate haiM / jJAna aura dhyAnahI dhana jinakA hai aise janavikhyAta jinezvaroMne isa prakAra abhyantara nirvRttikA svarUpa kahA hai / masUrAkAra Adi AtmapradezoMpara nAmakarmase pudgaloMkI jo pratiniyata AkArakI avasthA utpanna hotI hai, jo ki sUkSma hai, aura jisako indriya kahate haiM use bAhyanirvRtti kahanA cAhiye / 76-77-78 // (125 jisase nirvRttike Upara upakAra kiyA jAtA hai - nirvRttikA saMrakSaNa tathA sahAya kiyA jAtA hai use upakaraNa kahate haiM / sujJoMne usake bAhyopakaraNa aura abhyantaropakaraNa aise do bheda kahe haiM / jaise A~khameM kRSNa aura zuklatAse yukta jo andarakA golabhAga hai use abhyantaropakaraNa kahanA cAhiye / tathA bAhya upakaraNa netrake bAhyameM jo nIce aura Uparake vibhAga tathA pakSmadvaya Adika haiM ve bAhya upakaraNa haiM / netrake samAna anya iMndriyoM meM bhI nirvRtti aura upakaraNa samajha lenA cAhiye / / 79-80 // ( bhAvendriyakA varNana / ) - jo saMsArarahita haiM tathA sarva padArthoMke svabhAva aura vibhAvako jAnate haiM aise jinezvara bhAvendriyako labdhirUpa aura upayogarUpa kahate haiM / sparzendriya jJAnAvaraNa, rasanendriyajJAnAvaraNa Adi jJAnAvaraNa karmoMke kSayopazamako jIvAdi mahAtattvoM ke jJAtA aura bhayarahita aise jinezvaroMne 'labdhi' kahA hai / jJAnAvaraNakarmake kSayopazamase AtmA dravyendriyarUpa racanA karanekeliye udyukta hotA hai / yadi vaha kSayopazama nahIM hogA to dravyendriya racanA, jo ki netra, kAna AdikI darzaka hai, vaha nahIM hogI / vastuko jAnanerUpa jo indriyoM kA mahatvayukta phala hai use upayoga kahate haiM / yaha upayoga sarva prANiyoMko sukhAvaha hai; kyoMki isase sarva prANI hita prApta karate haiM aura ahitase nivRtta hote haiM / / 81-82-83 / / upayoga sarva prakArase indriyoM kA phala haiM / isaliye jo phalarUpa hotA hai use indriya kahanA yogya nahIM, upayoga meM indriyapanA ghaTita nahIM hotA, isa zaMkAkA AcAryane aisA uttara A. dvidhA Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126) siddhAntasAra: (5.85 nAyaM doSo bhavedyasmAtkAryakAraNadarzanAt / ghaTAkAraparijJAnaM yathA ghaTa iti sphuTam // 85 sparzo rasastathA gandho varNaH zabdazca paJcadhA / teSAM viSaya evAyaM padArthe'nantardhAmaNi // 86 ye pRthivyAdayaH kAyAH ' sthAvarAH kathitAH purA / sarve'pyekendriyA jIvAzcatuH prANA nirantarAH // 87 akSa: ? kRmijalaukAdyA vividhAkAradhAriNaH / dvIndriyA gaditA dakSairbhUrizo bhUripApinaH // 88 yUkA matkuNapUrvA ye vRzcikAdaya ityapi / anekAkArasaMyuktAtrihRSIkAH zarIriNaH / / 89 makSikA bhramarA daMzA bahudhA duHkhabhAginaH / pApavargabhujo donA boddhavyAzcaturindriyAH // 90 1 diyA hai - yaha doSa nahIM hai / kAraNakA jo dharma hai vaha kArya meM dekhA jAtA hai jaise ghaTAkAra pariNatajJAnako ghaTa kahate / arthAt jJAnake prati ghaTa nimitta kAraNa hai aura jJAna - kArya isaliye kAraNa dharma ghaTatvako kAryarUpa jJAnameM Aropita kara jJAnakobhI ghaTa kahate haiN| kyoMki ghaTako jJAnane jAnA hai / grAhyako jAnanese grAhakakobhI upacArase grAhya kahate haiM / isameM svArthakI bhI mukhyatA hai arthAt iMdriya zabdakA jo artha hai vaha upayogameM mukhyatAse hai / iMdrako AtmAko pahacAnanekA jo liMga cinha usako iMdriya kahate haiM / jJAnase AtmA pahacAnA jAtA hai; isaliye jJAna- upayoga yahAM mukhya svArtha hai / isaliye upayogako iMdriya kahanA yogyahI hai / upayoga jIvakA lakSaNa hai / ' upayogo lakSaNam' aisA sUtrakArakA vacanabhI hai / / 84-85 / / padArtha anaMta dharmAtmaka hai / sparza, rasa, gaMdha, varNa aura zabda aise pAMca indriyoMke viSaya haiM // 86 // pUrva meM pRthivIkAyAdika pAMca prakArake sthAvara jIva kahe haiM / ve saba ekendriya jIva haiM arthAt unako eka sparzaneMndriya hai / tathA sparzaneMdriya, Ayu, zvAsocchvAsa aura kAyabala aise cAra prANa niraMtara rahate haiM / / 87 / / kauDI, kRmI, jauMka Adika prANI aneka AkAra dhAraNa karanevAle asaMkhyAta dvIndriya jIva haiM ve atizaya pApayukta haiN| inako sparzanendriya aura rasanendriya aisI do indriyA hotI haiM // 88 // jUM, khaTamala bicchu Adika aneka AkArake dhAraka trIndriya prANI haiN| unake sparzanendriya, rasanendriya aura ghrANendriya aise tIna iMdriyA hotI haiM // 89 // makravI, bhauMrA, daMza, mazaka ye aneka prakArake duHkha bhoganevAle jIva haiM / pApasamUhako anubhavanevAle haiM / inako caturindriya samajhanA cAhiye / sparzanendriya, rasanendriya, ghrANendriya aura cakSurindriya aisI cAra indriyAM inako hotI haiM // 90 // 1 A. sarve 2 A. akSa 3 A ityamI 4 A. karma Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntasAra: ( 127 zeSAstiryaGamanuSyAdyAH sukhaduHkhaikabhAginaH / zubhAzubhAzayAH ' sarve satyaM paJcendriyA matAH // 91 ekendriyeSu catvAraH SaTpunadvandriyAdiSu / paJcendriyeSu catvAraH samAsAH syuzcaturdaza / / 92 yespi paJcendriyA jIvAste'pi dvedhA bhavantyamI / saMjJyasaMjJivibhedena pUrNA pUrNatayAthavA / / 93 kRtyAkRtyavidhau ye ca pravartante tathA punaH / zikSopadezanAlA paistatra saMjJitayA matAH // 94 viparItAzca te tebhyo bhUripApabharAkulAH / asajJinazca te sarve manasA varjitA yataH // 95 - 5. 95 ) ina jIvoMke vyatirikta tiryaMca manuSyAdika zeSa jIva sukhaduHkhake anubhava karanevAle hote / inake pariNAma zubha aura azubha hote haiM aura inake pAMca indriyA hotI haiM / sparzanendriya, rasanendriya, ghrANendriya, cakSurindriya aura zrotrendriya aisI pAMca indriyA ina jIvoMko hotI haiM // 91 // jIvasamAsa ke caudaha bheda haiN| jinakedvArA aneka jIva tathA unakI aneka prakArakI jAti jAnI jAya una dharmoMko aneka padarthoMkA saMgraha karanevAle honese jIvasamAsa kahate haiM aisA samajhanA cAhiye / bhAvArtha- - una dharmavizeSoMko jIvasamAsa kahate haiM, ki jinakedvArA aneka jIva athavA jIvoMkI aneka jAtiyoMkA saMgraha kiyA jA ske| ve caudaha bheda isa prakAra haiM- ekendriyoM meM cAra jIvasamAsa, dvIndriyAdikoMmeM chaha jIvasamAsa aura paMcendriyoMmeM cAra jIvasamAsa haiM / ye saba milakara jIvasamAsake caudaha bheda haiM / ekendriya sUkSma paryApta, ekendriya bAdara paryApta, ekendriya sUkSma aparyApta aura ekendriya bAdara aparyApta / dvIndriya paryApta, dvIndriya aparyApta / trIndriya paryApta, trIndriya aparyApta / caturindriya paryApta caturindriya aparyAya / saMjJI paryApta, saMjJI aparyApta, asaMjJI paryApta, asaMjJI aparyApta aise caudaha jIvasamAsa haiM / / 92 / / ( paMcendriyake saMjJI aura asaMjJI aise do bheda / ) - jo bhI paMcendriya jIva haiM, ve sabhI saMjJI aura asaMjJI aise do prakAra ke haiM tathA unake paryApta aura aparyApta aise do do bheda haiM / / 93 / / jo jIva zikSA, upadeza aura AlApakedvArA yaha kArya karane yogya hai aura yaha kArya karane yogya nahIM hai arthAt isake karanese hita hogA aura isake karanese ahita hogA aisA vicAra kara pravRtti karate haiM ve saMjJI mAne jAte haiM / tAtparya- hitakA grahaNa aura ahitakA tyAga jisake dvArA kiyA jAtA hai usako zikSA kahate haiM / icchApUrvaka hAthapairake calAneko kriyA kahate haiM / vacana athavA cAbuka AdikedvArA batAye hue kartavyako upadeza kahate haiM aura zloka Adike pAThako AlApa kahate haiM / / isa saMjJIke jo viparIta haiM unheM asaMjJI kahanA cAhiye / ve atizaya pApake bojha se pIDita hue haiM; kyoMki ve manase varjita hue haiM / / 94-95 / / 1 A. vazAH 2 A. tu. A. 3 sadA 4 A. ste'tra Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128) siddhAntasAraH (5. 96 AhAro vigrahazceti manobhASendriyANi ca / nizvAsocchvAsa ityevaM paryAptaya udIritAH // 96 anirvatitaparyApti prapannA ye zarIriNaH / apUrNAste'tra vijJeyAH pUrNAstaditare punaH // 97 trasasthAvarabhedena jIvagrAmo niveditaH / dviprakAraH prakAra vividhAgamapAragaiH // 98 ( chaha paryAptiyAM / )- AhAraparyApti, zarIraparyApti, manaHparyApti, bhASAparyApti, iMdriyaparyApti aura zvAsocchvAsaparyApti aisI chaha paryAptiyAM kahI haiM / jo zarIraparyAptiko prApta nahIM hue haiM ve apUrNa arthAt aparyApta jIva haiM / aura jo zarIraparyAptiko pUrNa kara cuke haiM ve pUrNa arthAt paryApta haiM / / 96-97 / / vizeSa spaSTIkaraNa- paryApta, nirvRttyaparyApta aura labdhyaparyApta aise jIvake tIna bheda haiN| jinako paryApti nAmaka karmakA udaya hai aise jIva jinako jitanI paryAptiyAM prApta honekI yogyatA hai. utanI paryAptiyAM unako yadi prApta ho gaI ho, to unako paryApta kahanA caahiye| paryApta jIvake do bheda haiM, eka paryApta aura dUsare nirvattyaparyApta / paryApti nAmakarmake udayase javataka usakI zarIraparyApti pUrNa nahIM haI hai tabataka usako paryApta nahIM kahate haiM kintu nirvattyaparyApta kahate haiM / arthAt indriya, zvAsocchvAsa, bhASA aura mana ina paryAptiyoMke pUrNa na honeparabhI yadi zarIraparyApti pUrNa ho gaI to usa jIvako paryApta kahanA cAhiye kintu usase pUrva usako nirvRttyaparyApta kahanA cAhiye / aparyApta nAmaka karmake udayase jIva labdhyaparyApta hotA hai, usako jitanI paryAptiyAM prApta honI cAhiye utanI kabhIbhI prApta nahIM hotI aura vaha zarIraparyAptikI pUrNatA honeke pUrvahI bhavAntarameM calA jAtA hai / aisA paryAptaka, nirvRttyaparyAptaka aura labdhyaparyAptakakA svarUpa kahA hai / / yahAM paryAptiyoMkA svarUpa kahate hai-pUrvazarIrako choDakara navIna zarIrako kAraNabhUta jisa nokarma vargaNAko jIva grahaNa karatA hai, usako khalarasa bhAga rUpa pariNamAnekeliye jIvakI zaktike pUrNa ho jAneko AhAraparyApti kahate haiM / khalabhAgako haDDI Adi kaThina avayavarUpa aura rasabhAgako rakta Adi dravabhAgarUpa pariNata karanekI jIvakI zakti pUrNa honA vaha zarIraparyApti hai| una nokarmavargaNAke skaMdhoMmeMse kucha vargaNAoMko apanI apanI iMdriyasthAnapara dravyendriya AkArarUpa pariNamAnekI zaktikI pUrNatA honA iMdriyaparyApti hai| isahI prakAra kucha skaMdhoMko zvAsocchvAsarUpa pariNata karanekI jIvakI zaktikI pUrNatA honA AnapAna-zvAsocchvAsa paryApti kahate haiM / vacanarUpa hone ke yogya pudgala skandhoMko ( bhASAvargaNAko ) vacanarUpa pariNata karanekI AtmazaktikI pUrNatA honA bhASA paryApti hai| Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 102 ) siddhAntasAraH (129 bhavyAbhavyavibhedena' jIvarAiidvadhA bhavet / pAriNAmikabhAvau hi tAvetAvasya sammatau // 99 pAriNAmikatA tAvadanayorjasvabhAvataH / karmaNA janito bhAvaH punaraudayiko mataH // 100 sadalatrayabhAvena jIvo yo'tra bhaviSyati / sa bhavya iti sUtra pito jnyaanshaalibhiH||101 samyagdarzanasaMjJAnasaccaritrasvabhAvabhAk / na bhaviSyati cAbhavyo'nantasaMsAravAnayam // 102 dravyamanarUpa honeke yogya manovargaNAko dravyamanake AkArarUpa pariNata karanekI jIvazaktikI pUrNatA honA manaHparyApti hai| ekendriya jIvako AhAraparyApti, zarIraparyApti, iMdriyaparyApti aura zvAsocchvAsa paryApti aisI cAra paryAptiyA~ hotI haiM / dvIndriyase lekara asaMjJIpaMcendriyataka pUrvakI cAra aura bhASA aisI pAMca paryAptiyA~ hotI haiM / tathA saMjJI paryAptakako pUrva pAMca paryAptiyoMke sAtha manaHparyApti prApta hotI haiM arthAt chahoM paryAptiyA~ saMjJIko hotI haiM / vividha AgamoMke pAragAmI aura aneka jIvaprakAroMko jAnanevAle AcAryoMne trasa aura sthAvara bhedase do prakArake jIva kahe haiM / 98 // ( bhavya aura abhavyakA varNana / )- bhavya aura abhavyake bhedase jIvarAzi do prakArako hai| isa jIvarAzike ye do bheda pariNAmika bhAvavAle haiN| jisa bhAvako dravyakA nijasvarUpahI kAraNa hai arthAt dravyakA apane svarUpameM rahanA pAriNAmika bhAva hai / isa bhAvakI dravyameM anAdi nidhanatA hai arthAt yaha bhAva karmoMkA upazama, udaya, kSaya aura kSayopazama hokara utpanna nahIM hotA hai, yaha bhAva vastukA nijasvarUpa hai / jagatmeM koI jIva bhavyahI hai aura koI jIva abhavyahI haiM / aisA svabhAva tarkake agocara hai / isameM tarka karanA vyartha hai / / 99 // caitanyasvabhAva jaisA pAriNAmika hai, usameM karmodayAdi kAraNa nahIM hai, vaisA bhavyatvabhAva aura abhavyatvabhAva pAriNAmika hai| jo bhAva karmase utpanna hotA hai use audayika bhAva kahate haiM / / 100 / / jIvarAzimeMse jo jIva uttama nirdoSa ratnatrayabhAva isa saMsArameM dhAraNa karegA vaha bhavya hai, aisA jJAnavAna sUtra jAnanevAle umAsvAmI Adi AcAryoMne kahA hai // 101 // samyagdarzana, samyagjJAna aura saccAritra aisA ratnatraya svabhAva jo jIva nahIM dhAraNa karatA-ratnatrayarUpa svabhAvako jo nahIM dhAraNa karegA vaha abhavya hai, aura vaha anantasaMsAravAnahI hotA hai / 102 // 2 karmaNo 1 A. tva S. S. 17 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 ) siddhAntasAraH nAmato dravyato vApi sthApanAyAzca bhAvataH / caturdhA jAyate nyAso jIvatattvasya tattvataH // 103 ajIvanaguNopetaM yatkiJcidvastu vidyate / tatrApi jIvanAmnA syAnnAmajIvo vibhAvitaH // 104 kASThapustasucitrAdirUpeNAsau' prakalpitaH / sa evAyamiti vyaktaM sthApanAjIva iSyate // 105 jIvanAdiguNopetaM yaddravyaM pAramArthikam / yastadAtmA bhavennityaM dravyajIvaH sa sammataH // 106 vartamAnasva paryAyasthitimAneSa kathyate / bhAvajIva iti prAjJaiH pradiSTAzeSadarzanaH // 107 vizeSa spaSTIkaraNa - kitanehI bhavya aise haiM, ki jo muktiprApti ke yogya haiM parantu kabhI mukta na hoMge / jaise vandhyApane ke doSase rahita vidhavA satI strImeM putra prApta honekI yogyatA hai parantu usake kabhI putra utpanna na hogA / koI bhavya aise haiM, ki jinako niyamase mukti prApta hogI jaise vaMdhyatvadoSase rahita strIko nimitta milAnepara putrotpatti hogii| ina donoM svabhAvoMse jo rahita hai unako abhavya kahate haiM jaise vandhyA strIko nimitta milaneparabhI putra utpanna nahIM ho sakatA hai / ( nAmAdi nikSepoM se jIvake cAra bheda haiM / ) - nAmase, sthApanAse, dravyase aura bhAvase jIvatattvakA yathArthatayA cAra prakArakA nyAsa hotA hai / jIvakA cAra prakArakA lokavyavahAra hotA hai / / 103 // ( 5. 103 ( nAmajIva / ) - jisameM kuchabhI jIvana kriyA nahIM hai aisI jo koIbhI vastu hai, usameM bhI jIva aisI saMjJAse vyavahAra karanA vaha nAmajIva hai / ( sthApanA jIva ) - kASTha, pusta, dhAtu AdikameM citrAdirUpame jIvako kalpita karake vahI yaha hai aisI jo sthApanA kI jAtI hai use sthApanAjIva kahate haiM / / 105 // ( dravyajIva aura bhAvajIva ) - jIvana Adika guNoMse jo dravya yukta hai, vaha paramArtha se dravyajIva hai aura isa saMsAra meM sadA usI svarUpa meM vaha dikhatA hai / yahAM saMkSepase usakA svarUpa kahA hai / jIvanaparyAya, manuSyajIvanaparyAyase pariNata jIvako bhAvajIva kahate haiM / sAmAnyakI apekSAse jIvanasAmAnya hamezAhI vidyamAna hai vaha jIvana kabhI hai aura kabhI nahIM hai aisA nahIM / isaliye vizeSakI apekSAse gatyantarameM jIva sthita hai, vaha manuSyabhAvaprAptike sammukha vA pazu Adi bhavakI prApti ke sammukha jaba hotA hai taba bhaviSyatkI apekSA karake vartamAnakAlameM use dravyajIva kahate haiM aura bhAvajIva hamezAhI jIvanakriyA honese mAnA jAtA hai / / 106 / / saMpUrNa darzanoMkA svarUpa kahanevAle vidvAnoMne vartamAnakAla meM jo apanI jisa paryAyako dhAraNa karatA hai use usa manuSyAdi paryAyavAlA kahanA bhAvajIva hai // 107 // 1 A. patra Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 112 ) ( 131 vigrahagrahaNAyAsya pravRttau gatikAraNam / tatkArmaNaM zarIraM syAtsarveSAM bIjamAdimam // 108 yogo vA vAGmanaHkAyasadvyApAraikalakSaNaH / tadgatau kAraNatvena nizcinvanti vipazcitaH // 109 jIvAnAM pudgalAnAM ca lokAkAzaikavartanAm / anuzreNigatijJeyA gatijJAnaM jighRkSubhiH // 110 evaM cedbhAskarAdInAM kathaM vizreNikA gatiH / naiSa doSaH kvacinmRtyoH kAladezAdyapekSaNAt // 111 gatirmuktasya jIvasya kauTilyena virvAjatA / kAraNAbhAvataH kAryaM ki kvApi vyavatiSThate // 112 siddhAntasAraH ( kArmaNazarIra ) - pUrvazarIra choDakara jaba AtmA uttarazarIra grahaNa karaneke liye pravRtti karatA hai taba usako bhavAntara keliye gati karane meM jo kAraNa hotA hai, use AcArya kArmaNazarIra kahate haiM / yaha zarIra audArika, vaikriyika, AhAraka, taijasa aura kArmaNa zarIrakI utpatti meM mUla kAraNa hai / tathA yaha saba zarIroMmeM pahilA hai / isake na honepara sarva zarIroMkI utpatti nahI hogI, isake honesehI audArikAdi zarIroMkI prApti hotI hai / / 108 // ( jIvakI pravRttimeM yoga kAraNa hai / ) - vacana, mana aura zarIrakI jo hAlacAla hotI hai use yoga kahate haiM / yahI yogakA lakSaNa hai / jIvakI ekasthAnase dUsare sthAnameM jo gati hotI hai, usameM vidvAna loga yogako kAraNarUpatAse nizcita karate haiM / / 109 / / ( anuzreNi gatikA svarUpa | ) - lokAkAzameM rahanevAle jIva aura pudgaloMkI gati anuzreNi hotI hai aisA gatijJAnako grahaNa karanekI icchA rakhanevAloMko jAnanA cAhiye / zaMkAjIva aura pudgaloMkI yadi AkAzapradezoMko anusaraNa karake gati hotI hai, to sUrya, candra vidyAdharAdikoMkI vizreNi gati kyoM hotI hai ? arthAt tirachI aura vidizA AdimeM kyoM hotI hai ? AcArya kahate haiM ki yaha doSa nahIM haiN| yahAM mRtyuke samayameM kAladezAdikI apekSAse anuzreNi gati jIva pudgaloMkI kahI hai| jIva jaba marate haiM, taba bhavAntarameM jAte samaya unakI zreNi gati hotI hai / arthAt nIcese - adholokase sIdhe Upara UrdhvalokameM, Uparase sIdhe nIce, pUrva se pazcima, pazcimase pUrva, dakSiNase uttara aura Uttarase dakSiNameM aisI gati hotI hai aura usako anuzreNi gati kahate haiM / yaha kAlakI apekSA jIvoMkI bhavAntara gati kahI | mukta urdhvagamanakAlameM niyamase anuzreNi gatihI hotI hai| pudgaloMko jo lokake antataka le jAnevAlI hotI hai vahI anuzreNihI hotI hai / isase bhinna kAlameM jo gati hotI hai, vaha aneka prakArakI hotI hai // / 110-111 // ( muktajIvakI gatikA svarUpa / ) - muktajIvako gati TeDhImeDhI na hokara sIdhIhI hotI hai | TeDhImeDhI gati honekA jo kAraNa hotA hai vaha unakI gatimeM nahIM hone se vaha sIdhI hotI hai / kArmaNazarIra gatiko bhavAntarakI gatiko le jAtA thA vaha aba nahIM rahA arthAt kAraNake abhAvameM kyA kahAM kucha kArya Thahara sakatA hai ? api tu nahIM // / 112 / / Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132) siddhAntasAraH (5. 113 praakctubhyo bhavatyeSA jIvasyeha savigrahAt' / gatiH saMsAriNaH satyaM vigrahAya prvrtitaaH||113 niSkuTakSetramutpitso: samudghAtAnprakurvataH / tathA gatizcaturthe'sya samaye'vigrahA hi sA // 114 ekaM vA samayaM jantu vA trInvA vivajitaH / AhAreNa pravRtto'sau dehAntaramanantaram // 115 navamUrtyantaraM tasya mUrcchanAtaH prajAyate / garbhAdathopapAdAdvA vicitraM cAtra kAraNam // 116 sacittAcittazItoSNAH saMvRtA vivRtAstathA / mizrAzca yonayo jJeyA naveti bhavinAmiha // 117 (vigrahagatikA kAla / )- cAra samayake pUrva meM saMsArI jIvakI gati vigrahasahita hotI haiM arthAt moDevAlI hotI hai / aura vaha vigrahake - zarIrake liye hotI hai / niSkuTa kSetrameM jo jIva utpanna honevAlA hai usakI gati niSkUTakSetrataka sarala AkAzapradeza nahIM honese iSake bANake samAna saralagati na honese usa kSetrako lejAnekeliye tIna moDekI gatiko prAraMbha karatA / cautha samayameM vaha moDA rahita sarala gamana karatA hai| isake Upara cAra moDIvAlI, pAMca moDIvAlI gati nahIM hotI hai, kyoMki itane moDe leneke liye kSetrahI nahIM hai // 113-114 // eka samaya, do samaya aura tIna samaya meM yaha prANI tIna zarIra-audArika, vaikriyika aura AhAraka zarIroMko aura AhArAdi chaha paryAptiyoMko grahaNa karane yogya aisA AhAra grahaNa nahIM krtaa| aura cauthe samayameM dehakI racanAkeliye AhAraka hotA hai arthAt zarIra nirmANayogya pudgalavargaNAoMko grahaNa karatA hai / / 115 / / (janmake tIna prakAra / )- jIvakA zarIra mUrcchanAse yA garbhase aura upapAdase hotA hai; kyoMki, isake kAraNa vicitra haiN| devoMkA zarIra upapAdazilAse utpanna hotA hai aura nArakiyoMke zarIra narakabilameM utpanna hote haiN| manuSya aura pazuoMkA zarIra garbhase utpanna hotA hai / tathA ekendriyAdi jIvoMkA zarIra sammachenAse hotA hai / arthAt mAtApitAke rajavIryakI apekSAke binA cAroM taraphake skaMdhoMkA AkarSaNa karake unake zarIrakI avayavaracanA hotI hai / / 116 / / (jIvake janmake AdhArabhUta yoniyoMkA varNana / )- sacitta, acitta, zIta, uSNa, saMvRta, nivRta aura mizra arthAt sacittAcitta, zItoSNa aura saMvRtavivRta aise yoniyoMke nau bheda haiM / jIvotpattike caitanyayukta sthAnako sacittayoni kahate haiN| jisa janmasthAnake pradeza adRzya hote haiM arthAt nahIM dikhate haiM usako saMvRtayoni kahate haiM / jisa jIvotpattikA sthAna ThaMDA hotA hai use zItayoni kahate haiM / isake ulaTa svabhAvake janmasthAnoMko acitta, vivRta aura uSNayoni kahate haiM tathA jinameM mizra svabhAva rahatA hai unako sacittAcitta, saMvRtavivRta aura zItoSNa yoni kahate haiM / aise guNayoniyoMke nau bheda kahe haiM / ye yoniyA~ jIvoMke janmasthAna haiM / / 117 // 1 A. savigrahA 2 A. pravartinaH 3 A. vicitrAzcaryakAraNam 4 saMvatA-saMvRtAstathA Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 124) siddhAntasAraH (133 acittayonijAH sarve jIvA ye naarkaamraaH| vimizrayonayo'nantA garbhajAH prANino mtaaH||118 sammUcchinaH pare sarve sarvayonibhavAH punaH / bhavanti bhavino nityaM vicitrAkAradhAriNaH // 119 nAnAkAravikArANAM manuSyANAM caturdaza / yonilakSA matAstajjJanidarzanazAlibhiH // 120 duSTakarmabhavAnekaduHkhadaurgatyazAlinAm / nArakANAM hi te lakSAzcatvAro gaditA jinaiH // 121 devAnAM divyavRttInAM vicitraakaardhaarinnaam| lakSAzcatvAra ityevaM yonInAM yojitA budhaiH|| 122 vadhabaMdhakSudhAtRSNAzItavAtAdigocaram / tirazcAM bhujatAM duHkhaM lakSAzcatvAra eva te // 123 vikalendriyajIvAnAM bhUripApaparAtmanAm / sarveSAM yonayo lakSAH SaDeva prikiirtitaaH|| 124 ( tattadyonija jIvoMkA varNana / )- jo nArakI aura deva haiM, ve jIva acittayoniyoMse utpanna hote haiM / arthAt unake utpattisthAna upapAdapradeza haiM aura ve acitta-acetana haiN| jo garbhaja jIva haiM ve mizrayonike haiM; kyoMki unake mAtAke udara meM zukra aura zroNita-rakta acitta haiM aura mAtAke AtmAse mizraNa honese vaha yonisthAna sacittAcitta hai| kiMvA jisa mAtAke udarameM zukra zoNita paDA hai vaha udarasthAna sacitta hai / isaliye garbhaja jIva sacittAcitta yonija haiN| ina jIvoMse bhinna arthAt sarva sammacchina jIva tIna prakArake yoniyoMse utpanna hote haiN|| arthAt koI sacitta yonike haiM, koI acitta yonike haiM aura koI sacittAcitta yonike haiN| sAdhAraNa zarIravAle sammacchina jIva sacitta haiM kyoMki ve anyonyake Azrayase utpanna hote haiN| koI sammUrchanaja jIva acitta yonise utpanna hote haiN| tathA koI mizrayonike hote haiN| isa prakAra isa saMsArameM jIva nAnA AkAroMko dhAraNa karanevAle haiM / / 118-119 // jo samyagdarzana aura samyagjJAnase zobhate haiM, aise tajjJa logoMne nAnA AkAra aura vikAroMko dhAraNa karanevAle manuSyoMkI caudaha lakSa yoniyA~ mAnI haiM // 120 // azubhanAma, azubhagotra, asAtavedanIyAdi karmoMke udayase aneka duHkha dAridyase yukta aise nArakiyoMkI cAra lakSa yoniyA~ haiM aisA jinezvaroMne kahA hai // 121 // aNimAmahimAdika RddhiyoMke dhAraka tathA nAnA prakArake AkAroMko dhAraNa karanevAle devoMkI yonisaMkhyA vidvAnoMne cAra lakSa kahI hai / / 122 // vadha, baMdha, bhUkha, pyAsa, ThaMDI, havA, uSNatA ityAdise utpanna huA duHkha bhoganevAle tiryaMcoMkI cAra lakSa yoniyA~ haiM / / 123 / / tIvra pApayukta jinakA AtmA hai aise saMpUrNa vikalendriya jIvoMkI chaha lakSa yoniyA~ kahI hai // 124 // 1 A. tAH Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134) siddhAntasAraH (5. 125 pRthivIkAyikAnAM hi jIvAnAM jitakalmaSaiH / yonayaH kathitA devaiH saptalakSapramANataH // 125 ghoramithyAtvasaMbhUtabhavabhAvavivartinAm / matAstAvanta evAmI yonayo jalakAyinAm // 126 tejaHkAyabhRtAM tAvat tAvantaH parikIrtitAH / yonayo jitamAtsaryairArAdhyaiH pUrvasUribhiH // 127 vAtakAyikajIvAnAM karmapAkahatAtmanAm / yonInAM saptalakSANi pravakSyante vicakSaNaH // 128 nityaM nigodajIvAnAM naarkebhyo'tivtinaam|yoniinaaN saptalakSAzca bhavanti bhavatinAm // 129 tathetaranigotAnAM anantAsAtavartinAm / goyante yonayo nityaM munibhiH sUtravedibhiH // 130 bharuhANAmanantAnAM yonayo gaditA jinaH / dazalakSAH pramANena pramANanayanAyakaiH // 131 sarve sammilitA gItA yonayo bhavatinAm / jIvAnAM sarvalakSANAmazItizcaturuttarA // 132 dvAviMzatistathA sapta trayaH sapta tataH punaH / pRthvIdakAgnivAtAnAM kulAnAM kottilksskaaH||133 jinhoMne pApanAza kiyA hai, aise gaNadharadevoMne pRthivIkAyika jIvoMkI yoniyA~ sAta lakSa kahI haiM / 125 // __ ghora mithyAtvase utpanna hue sAMsArika-bhAvoMse saMsArameM ghUmanevAle jalakAyikajIvoMkI yonisaMkhyA sAta lakSa hai // 126 // jinhoMne matsarabhAvoMko jIta liyA hai aura jo bhavyoMke ArAdhya haiM aise pUrvasUriyoMne tejaskAyika jIvoMkI yonisaMkhyA sAta lakSa kahI hai // 127 / / ___ azubha karmodayase jinakI AtmA mArI gayI hai aise vAtakAyika jIvoMkI yonisaMkhyA vicakSaNa-catura AcArya sAta lakSa kahate haiM / 128 // ____nArakiyoMsebhI atizaya duHkhI aura bhavameM ghUmanevAle nityanigodI jIvoMkI yoniyA~ sAta lakSa haiM / / 129 // ___anaMta duHkhoMse vyAkula aise itara nigodI jIvoMkI yonisaMkhyA sUtrajJa muniyoMne hamezA sAta lakSa pramANa kahI hai // 130 // pramANanayoMke nAyaka aise jinezvaroMne anaMta vanaspatiyoMkI yonisaMkhyA dasa lakSa kahI ___ saMsArameM ghUmanevAle saMpUrNa jIvoMkI kula yonisaMkhyA caurAsI lakSa hotI hai aisA jinezvaroMne kahA hai // 132 // ( kuloMkI saMkhyA kahate haiN| )- pRthivIkAyika jIvoMkI kulasaMkhyA bAIsa koTi lakSa hai| jalakAyika jIvoMkI sAta lakSa koTi hai| agnikAyika jIvoMkI tIna lakSa koTi hai aura vAtakAyikoMkI kulasaMkhyA sAta lakSa koTi hai / / 133 / / 1 saptalakSAH Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 5. 142 ) siddhAntasAraH ( 135 koTilakSAH kulAnyAhuH saptASTau ca tathA nava / tadaSTAviMzatidvitricaturindriyavIrudhAm // 134 koTilakSAH kulAnAM hi samamarddhatrayodaza / dvAdazApi daza proktA janminAM jitakalmaSaiH // 135 jalajAnAM tathA vInAM catuHpadayutAtmanAm ' / urasA sarpatAM tAvannavaivaite yathAkramam // 136 kulAni lakSakoTinAM devanairayikanRNAM / SaDviMzatistathA paMcaviMzatizca caturdaza / / 137 kulAnAM lakSakoTinAM sarvasaMkhyA jinezvaraiH / arddhAdhikazatenoktA navatirnavasaMyutA // 138 kharAdipRthivIkAyajIvAnAmAyuruttamam / dvAviMzatisahasrANAM varSANAmRSibhirmatam // 139 pareSAM pRthivIkAyajIvAnAM punaruttamaM / varSANAM dvAdazaivAyuH sahasrANi samantataH // 140 saptavarSasahasrANi jIvantyaSkAyavartinaH / jIvaH prakarSataH sarve vicitrAzcaryakAriNaH // 141 tejaH kAyabhRtaH sarve jIvantyuttamamAnataH / dinatrayaM trayAdhIzAH kathayanti jinezvarAH / / 142 dvandriya, trIndriya, caturindriya aura vanaspati ina jIvoMkI kulasaMkhyA kramase sAta koTi lakSa, ATha koTi lakSa, nau koTi lakSa aura aThAIsa koTi lakSa kahI hai / / 134 // jalacara prANiyoMkI kulasaMkhyA sADebAraha lakSa koTi hai / pakSiyoMkI kulasaMkhyA bAraha lakSa koTi hai / catuSpada prANiyoMkI kulasaMkhyA dasa lakSa koTi hai aura chAtI se calanevAle sApa Adi prANiyoMkI kulasaMkhyA nau koTi lakSa hai / / 135-136 / / ( deva, nArakI aura manuSyoMkI kula saMkhyA / ) - devoMkI kulasaMkhyA chabbIsa koTi lakSa hai / nArakiyoMkI kulasaMkhyA paccIsa koTi lakSa hai aura manuSyoMkI kulasaMkhyA caudaha koTi lakSa haiM / / 137 / / saMpUrNa jIvoMkI kula saMkhyAkA pramANa ekasau sATha ninyANabai lakSa koTi hai aisA jinezvaroMne kahA hai | kula-zarIra ke bhedako kAraNabhUta nokarmavargaNAke bhedako kula kahate haiM / / 138 // ( jIvoM kI AyukA varNana / ) - RSiyoMne kharapRthivIkAyika jIvoMkI utkRSTa Ayu bAvIsa hajAra varSoMkI kahI hai / / 139 // zuddha pRthivIkAyika jIvoMkI utkRSTa Ayu bAraha hajAra varSoMkI hai / / 140 // jalakAyika jIvoMkI utkRSTa Ayu sAta hajAra varSoM kI hai / saba jalakAyika jIva vicitra Azcarya utpanna karanevAle hote hai // 141 // saMpUrNa tejaH kAyika jIvoMkI utkRSTa Ayu tIna dinoMkI hai aise ratnatraya ke svAmI jinezvara kahate haiM / / 142 / / 1 A. catuHpAdavatAmataH, 2 A. kulAni kulAnAM iti zlokadvayaM 3 paraMtu gommaTasArame saMpUrNa jIvoMkI kulasaMkhyA eka koDAkoDI sattANace lakSa tathA pacAsa hajAra koTi kahI hai / 4 A. bhAMpustake nAsti Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136) siddhAntasAraH (5. 143 trINi varSasahasrANi paramaM vAtakAyinAm / Ayurbhavati jIvAnAM durgadurgativatinAm // 143 dazavarSasahasrANi paramAyuH prakAzitam / bhUruhANAM jinAdhIzairnAnAbhAvavivartinAm // 144 dvAdazaiva tu varSANi prakRSTaM dvIndriyeSu tat / ekenonA ca paJcAzatrIndriyeSvAyuruttamam // 145 caturindriyajIvAnAM SaNmAsA hyAyuruttamam / karmabhUminarAdInAM pUrvakoTI taduttamam // 146 ( jIvAnAM dehamAnam / ) paJcendriyasya jIvasya dehamAnaM nigadyate / yojanAnAM sahastrakamutkarSeNa jinAgame // 147 tadevAdhikamAkhyAtaM mAnamekendriye punaH / dvIndriye dvAdazaivedaM yojanAnyuttamaM matam // 148 kozatrayapramANaM ca zarIraM trIndriye param / caturindriyajIvAnAM ekayojanamuttamam // 149 duHkhadAyaka durgatimeM rahanevAle vAtakAyika jIvoMkI uttama Ayu tIna hajAra varSokI hai / / 143 // aneka bhavoMmeM ghUmane vAle vanaspatiyoMkI utkRSTa Ayu jinezvaroMne dasa hajAra varSakI prakAzita kI hai / / 144 // dvIndriya jIvoMkI utkRSTa Ayu bAraha varSoMkI kahI hai / aura trIndriya jIvoMkI utkRSTa Ayu unacAsa dinoMkI kahI hai / / 145 // caturindriyajIvoMkI utkRSTa Ayu chaha mahinoMkI kahI hai aura karmabhUmike manuSya AdikoMkI utkRSTa Ayu eka pUrva koTIkI kahI hai / / 146 / / (jIvoMkI dehAvagAhanA / )- paMcendriyajIvakI dehAvagAhanA jinAgamameM utkarSase eka hajAra yojanoMkI kahI hai / ekendriyakIbhI avagAhanA sAdhikasahasra hai / bhAvArtha - svayaMbhUramaNa samudra meM sthita mahAmatsyakI avagAhanA eka hajAra yojanoMkI haiN| tathA ekendriya kamalakIbhI avagAhanA mahAmatsyake samAna eka hajAra yojanakIhI hai / dvIndriyajIvoMmeM zaMkhakI uttama avagAhanA bAraha yojanoMkI kahI hai / / 146-147 // trIndriyajIvoMmeM uttama avagAhanA graiSmI ( cIMTIkI ) tIna koza pramANakI kahI hai| aura caturindriya jIvakI uttama avagAhanA eka yojana pramANakI kahI hai // 148 // (garbhAdijanmadhAri jIvoMkA varNana / )- pota, aNDaja aura jarAyuja ye saba jIva garbhajahI hote haiM / tathA deva aura nArakI ye saba jIva aupapAdika dehavAlehI hote haiM / pota-jinake Upara jAlake samAna veSTana nahIM hotA hai, jo paripUrNa avayavavAle yonise nikalatehI calate phirate haiM, aise prANiyoMko pota kahate haiN| jarAyuja-jAlake samAna jo prANiyoMke Upara carmakA veSTana rahatA hai usako jarAyu kahate haiN| aise jarAyuse jinakA janma hotA hai ve jarAyuja prANI haiM jaise manuSya Adi / Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 5. 155 ) ( 137 bhavanti garbhajAH sarve potANDajajarAyujAH / aupapAdikadehAzca devanArakayonijAH // 150 zeSAH sammUcchino jIvA bhUripApaparAyaNAH / gaditA vividhAkArA bahuduH khopajIvinaH // 151 vapurgatIndriyajJAnakrodhAhArasusaMyamAH / vedabhavyatva samyaktvalezyekSAyogasaJjJinaH // 152 jIvA yAsu ca mArgyante mArgaNA vidhikovidaiH / tA imA mArgaNA jJeyA vicitrakramasaMyutAH // 153 vapuH zarIramAkhyAtaM tacca paJcavidhaM budhaiH / jIvAdhAramidaM tasmAnnigadAmi yathAkramam // 154 audArikamidaM ramyaM tathA vaikriyikaM ' punaH / AhArakamihAkhyAtaM ' taijasaM kArmaNaM mahat // 155 siddhAntasAra: aNDaja - jo prANI aNDoMse utpanna hote hai, unako aNDaja kahate haiM jaise pakSI / upapAda zilApara deva akasmAt antarmuhUrta meM taruNake samAna SoDaza alaMkAroMsahita utpanna hote haiM / tathA nArakI narakabiloMmeM antarmuhUrtameM utpanna hote haiM / ye deva nArakI aupapAdika dehavAle kahe jAte haiM / / 149- 150 // sammUcchina jIva atizaya pApoMmeM tatpara rahate haiM / ye sammUchina jIva mAtApitAke raktavIrya ke binA utpanna hote haiN| tInoM lokoMmeM Upara, nIce aura cAroM taraphase jinake avayavoMkI racanA hotI hai, unako sammUrcchana kahate haiM / ye jIva aneka AkAravAle aura bar3e duHkhase upajIvikA karanemeM tatpara hote haiM / / 151 / / ( mArgaNAoM ke nAma aura lakSaNa / ) - zarIra- kAyamArgaNA, gati, indriya, jJAna, krodha, AhAra, susaMyama, veda, bhavyatva, samyaktva, lezyA, darzana, yoga aura saMjJI ye caudaha mArgaNAyeM haiM / / 152 / / . karmasvarUpa jAnanevAle vidvAnoMkedvArA jIva jinameM DhUMDheM jAte haiM unako mArgaNA kahate haiM, ve mArgaNAyeM aneka kramase yukta haiM / / 153 / ( audArikAdi pAMca zarIroMkA varNana / ) - zarIrako vapu kahate haiM aura vidvAnoMne usake pAMca bheda batAye haiM / yaha zarIra jIvakA AdhAra honese maiM isakA yathAkrama varNana karatA hUM / / 154 / / audArika, tathA ramyavaikriyika, punaH AhAraka aura taijasa tathA mahAna kArmANa aise pAMca prakArake zarIra kahe haiM / udArakA artha sthUla hai arthAt jo zarIra sthUla hai usako audArika kahate haiM / yaha zarIra manuSya aura tiryaMcoMko hotA hai / jo zarIra nAnA AkRtiyoMko dhAraNa karatA hai jo aneka choTA, baDA dRzya, adRzya Adika vikriyA karatA hai use vaikriyika zarIra kahate haiM / jinake manameM sUkSma tattvameM saMzaya utpanna huA hai aise pramattasaMyata munirAjake mastakase saMzayako dUra karaneke * liye jo zarIra pragaTa hotA hai use AhAraka kahate haiM / yaha zarIra kevalibhagavAnake pAsa jAtA hai / 1 A. vaikriyikamahAdbhutam 2 A. khyAnti 3 A. tathA S. S. 18. Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138) siddhAntasAraH (-5. 156 udAraM sthUlamAkhyAtaM nAnAkAradharaM param / AhniyamANamAhAraM tejojAtaM sutejasam // 156 karmaNAM kAryamathaM ca yatkArmaNamihoditam / paraM paraM hi sUkSmaM syAdetatpaJcavidha kramAt // 157 audArikaM vaikriyikamAhArakamidaM vapuH / triprakAramasaMkhyAtaguNAkArapradezakam // 158 kramazastaijasaM taddhi kArmaNaM ca zarIrakam / kathayanti kathAnAthAH pradezAnantyasaGaguNam // 159 tadevAbhavyajIvAnAmanantaguNakArakam / anaMtapravibhAgazca tadravyaM' punariSyate // 160 / / vajAdipaTalastAvadvyAghAto nAnayoH kvacit / susUkSmatvAdayaH piNDe tejaso'nupravezavat // 161 Thita unake zarIrako sparza kara lauTatA hai taba munikA saMzaya dUra hotA hai| yaha zarIra hastapramANa hotA hai / dhana-dRDha sphaTikake samAna rahatA hai| munike tAlapradezameM romAnake aSTama bhAgapramANa jo usase yaha nikalatA hai / jisa kSetrameM tIrthakara paramadeva gahasthAvasthA meM, dIkSita chadmasthAvasthAmeM athavA kevalIavasthAmeM hoMge usake pAsa jAtA hai| unake zarIrako sparza kara punaH lauTatA hai| una munike usa tAlu chidrase punaH dehameM praveza karatA hai taba unakA saMzaya naSTa hotA hai aura ve sukhI hote haiM / ( sarvArthasiddhikI zrutasAgarI TIkA- adhyAya dUsarA) jo tejase utpanna hotA hai use taijasa kahate haiM / jo tejakA nimitta hai usebhI taijasa kahate hai aura jo karmakA kArya hai use kArmaNa kahate haiN| mithyAtvAdi karmose yaha kArmaNazarIra utpanna hotA hai| tathA yaha karmokeliye utpanna hotA hai arthAta karmoko utpannabhI karatA hai| ye pAMca prakArake zarIra uttarottara kramase sUkSma sUkSma haiM / / 157 // ___ audArika, vaikriyika aura AhAraka ye tIna prakArake zarIra kramase asaMkhyAta guNAkArayukta pradezavAle haiM / audArikase vaikriyika zarIra asaMkhyAta guNita pradezavAlA hai / vaikriyikase AhAraka zarIra asaMkhyAta guNita pradezavAlA hai // 158 // kramazaH taijasa aura kArmaNa zarIra ananta guNita pramANa haiM / AhAraka zarIrase taijasa pradezoMkI apekSAse anaMta gaNita hai tathA taijasase kArmaNa zarIra anaMta guNita hai, aisA kathAnaka nivedanI, saMvejinI Adi kathAoMke pratipAdaka jinezvara kahate haiM / / 159 / / vaha kArmANa zarIrakA dravya abhavya jIvoMse anaMtaguNita haiM aura bhavyajIvoMse anantavAM vibhAga hai aisA kahA haiM / / 160 // taijasa aura kArmaNa ina zarIroMko kahIMbhI pratibaMdha nahIM hotA / jaise lohake piNDameM agnikA praveza usakI-agnikI sUkSmatAse hotA hai vaise taijasa aura kArmaNa ye do zarIra atizaya sUkSma honese vajrAdi-paTalomeMbhI ghusakara usameM se nikala jAte haiM / isaliye inake sAtha rahA huA yaha 1 A. tat 2 A. nantasadguNam 3 A. tadbhavyAnAm Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 139 -5. 168 ) sarva saMsArijIvasyAnAdisambandha iSyate / kAryakAraNasantatyA hyanayorbIjavRkSavat // 162 vizeSApekSayA sAdisambaddhe te zarIriNAm / nigadyete gatAsAta saMgatairyatinAyakaH // 163 itthaM paJcavidhenAmI zarIreNa zarIriNaH / vyApatkallolalole'sminbhramanti bhavavAridhau // 164 sarve'pi nArakA jIvAstathA sammUcchinaH punaH / napuMsakA bhavantyeva na devAH puNyabhAginaH // 165 zeSAstrivedA vijJeyAstiyaMco mAnavA api / trivedAnugatAnekakarmabhAvanibandhataH // 166 aupapAdikadehA ye yespi cAntyazarIriNaH / nApavartyAyuSasteSAM ' kRtapuNyavipAkataH // 167 mithyAdRSTistatastAvatsAsAdanadRgucyate / tRtIyo mizradRSTizcAsaMyataH samyagdRkparaH // 168 jIva vigrahagati meM jAkara sudUravartI kSetroM meM utpanna hotA hai / bIcameM pahADa Adika padArthoMse una zarIroMse yukta yaha jIva rokA nahIM jAtA hai // 161 / / siddhAntasAra: saMpUrNa saMsArI jIvoMke sAtha ina do zarIroMkA sambandha anAdikAlase huA hai / jaise vRkSa bIjase utpanna hotA hai / vaha bIja pUrva vRkSase utpanna huA / vaha vRkSa usake pUrva bIjase utpanna huA hai / bIjavRkSakA saMbaMdha jaisA anAdi kAlase hai vaisA prastuta taijasa- kArmaNa pUrva taijasa-kArmaNase utpanna hue, pUrva taijasa- kArmaNa unake pUrva taijasa- kArmaNoMse utpanna hue haiM aisI ina taijasa karmaNoMkI anAdi kAryakAraNa - saMtati hai / jaise isa bIja se yaha vRkSa huA hai, aisA kahanese una bIja - vRkSoMkA sAdi saMbaMdha siddha hotA hai, vaise taijasa kArmaNa zarIravizeSakI apekSAse sAdi kaha sakate haiM, jaise sAMpratakA mithyAtva - karmakA baMdha pUrva mithyAtva ke udayase hotA hai / isa prakAra inakI kAryakAraNakI santati hai / vizeSApekSAse prANiyoMke liye sAdibhI hai / jinakI dukhoMkI saMgati dUra huI hai aise yatinAyakoMne isa prakAra taijasa-kArmaNa zarIroMkA saMbaMdha kahA hai / / 162-163 / / isa prakAra pAMca prakArake zarIrase ye zarIradhArI prANI ApattirUpa taraMgoM se caMcala aise saMsArasamudrameM bhramaNa karate haiM / / 164 // ( jIvoMkA liMganirNaya / ) - saMpUrNa nArakI jIva tathA sammUcchina jIva napuMsakahI hote haiM / deva puNyavAna honese napuMsaka nahIM hote haiM / / 165 / / zeSa arthAt tiryaMca aura manuSya bhI tIna vedake dhAraka haiM; kyoMki tIna vedoMko anukUla karmabaMdhake yogya unake bhAva hote haiM / / 166 // jo aupapAdika dehavAle deva aura nArakI haiM tathA jo antyazarIravAle - tadbhava mokSagAmI haiM, unako kiye hue puNyake udayase apavartyAyuSkatA nahIM hai / arthAt viSa -zastrAdi kAraNoMse 1 A. ste'mI ghanapuNya vipAkataH Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140) siddhAntasAraH (4. 169 saMyatAsaMyatastasmAtpramattAvisusaMyataH / apramatto yatiH pshcaadssttmo'puurvkRnmtH||169 anivRttyalpalobhau ca zAntakSINakaSAyakau / sayogI ca tathAyogI guNAzcaite caturdaza // 170 unakA AyuSya kama nahIM hotA hai / viSa zastrAdi kAraNoMse, tIvra agnyAdi upasargoMse unako akAlameM maraNa nahIM AtA // 167-169 // (guNasthAnoMke naam|)- mithyAdRSTi, sAsAdana, mizra, asaMyata samyagdRSTi, saMyatAsaMyata, pramattasaMyata, apramattasaMyata, apUrvakaraNa, anivRttikaraNa, sUkSmalobha, upazAntakaSAya, kSINakaSAya, sayogakevalI aura ayogakevalI aise caudaha guNasthAna haiM // 170 // vizeSa spaSTIkaraNa- AcArya narendrasenajIne yahAM guNasthAnoMke nAmahI batAye haiN| unakA svarUpa vistArabhayase nahIM diyA / una guNasthAnoMkA lakSaNa yahAM dikhAte haiM 1 pahilA guNasthAna mithyAtvakarmake udayase hotA hai| 2 dusarA sAsAdana guNasthAna hai| prathamopazama samyaktva athavA dvitIyopazama samyaktvake antarmuhUrta kAlameMse jaghanya eka samaya athavA utkRSTa chaha AvalikAla zeSa rahatA hai usa samaya anantAnubaMdhi krodha, mAna, mAyA lobhameMse kisIkA udaya honese samyagdarzana naSTa hotA hai aura vaha jIva mithyAtvake sammukha hotA hai / isa avasthAko sAsAdana guNasthAna kahate haiN| 3 tIsarA guNasthAna mizradRSTi nAmaka hai| isameM samyaGamithyAtva karmakA udaya hotA hai taba samyaGamithyAtvarUpa pariNAma hote haiN| ve pariNAma na samyagdarzanarUpa hai na mithyArUpa haiM / paraMtu mizrarUpapariNAma hote haiN| arthAt sarvajJakathita-padArthasvarUpake zraddhAnakI apekSA samIcInatA aura sarvajJAbhAsa-kathita atattvazraddhAnakI apekSA mithyApanA ye donoMhI dharma ekakAla aura ekaAtmAmeM ghaTita ho sakate haiN| isameM koIbhI virodhAdi doSa nahIM hai| jaise dahI aura guDako paraspara milAnese donoMkA svAda khaTTA aura mIThA milA huA hotA hai usahI prakAra ekakAlameM mizrarUpa pariNAma- samyaktvarUpa aura mithyAtvarUpa pariNAma hote haiN| 4 asaMyata samyagdRSTi-sarvajJakathita jIvAdi-padArthoM ke Upara zraddhA karatA hai, tathA asaMyamI hotA hai; kyoMki indriyoMke viSayoMse virakti tathA prANisaMyama usako nahIM hotA hai / isaliye usako asaMyamI kahate haiM / paraMtu vaha vinAprayojana kisI hiMsAmeM pravRtta bhI nahIM hotA hai| 5 saMyatAsaMyata-anantAnubaMdhI kaSAyake upazama, kSaya, kSayopazamAdikase yaha zrAvaka samyagdRSTi hotA hai aura apratyAkhyAna kaSAyake kSayopazamase usako aNuvratoMkI prApti huI hai, isaliye isako dezavratI kahate haiM / Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 170 ) siddhAntasAra ( 141 6 pramattasaMyata - saMjvalana kaSAya aura nokaSAya inakA udaya isa guNasthAnameM hotA hai / anaMtAnubandhyAdi bAraha kaSAyoMkA kSayopazama honese isa guNasthAnameM mahAvrata prApta hote haiM, parantu saMyamameM kucha mala utpanna karanevAlA pramAda utpanna honese ise pramattasaMyata kahate haiM / 7 apramatta saMyata jaba pramAda naSTa hotA hai aura saMjvalana kaSAyodaya aura nokaSAyodaya maMda hotA hai, taba isake saMyama - mahAvrata atizaya nirmala hote haiM / 8 apUrvakaraNa isa guNasthAna meM anaMtAnubaMdhyAdi bAraha kaSAya aura nau nokaSAya inakA kSaya athavA upazama karanevAle apUrva aise nirmala pariNAma hote haiM, jo ki pUrvaguNasthAnoMmeM nahIM hote / jitane munirAja isa guNasthAnameM praveza karate haiM unameMse jo samAnasamayavartI muni haiM unake pariNAma sadRzabhI hote haiM aura visadRzabhI hote haiM paraMtu bhinna samayameM sthita jIvoMke pariNAma sarvadA visadRzahI hote haiM / isa guNasthAna meM pratisamaya meM pariNAmoMkI nirmalatA baDhatIhI hai / -- 9 anivRttikaraNa isa guNasthAnameM adhika nirmala zukladhyAna se Ayuko choDakara zeSa sAta karmoMkI guNazreNinirjarA, guNasaMkramaNa, sthitikhaMDana, anubhAgakANDakhaMDana hotA hai aura mohanIya karmakI bAdarakRSTi, sUkSmakRSTi Adi hotI hai / isa guNasthAnameM jo munirAja haiM unake pratisamaya ekahI pariNAma hotA hai arthAt eka samayameM jitane muni hoMge unameM samAnahI pariNAma hoMge aura bhinna samayameM jo munirAja hoMge ve saba visadRza pariNAmakehI dhAraka hoMge / 10 sUkSmasAM parAya isa guNasthAnameM dhule hue kausumbavastra meM jaisI sUkSmalAlimA raha jAtI hai vaisI rAgabhAvanA atyaMta sUkSma hotI hai / yahA~ mohakI vIsa prakRtiyoMkA upazama athavA kSaya hotA hai / sirpha eka saMjvalana lobha sUkSmakRSTiko prApta hotA huA pAyA jAtA hai / vaha atyaMta sUkSma hokara rahatA hai / 11 upazAMtakaSAya katakaphalase pAnI nirmala hotA hai aura mala nIce baiThatA hai, vaisA yahAM saMpUrNa mohakarma upazAnta honese AtmA upazAMtakaSAya hotA hai / ---- - -- 12 kSINakaSAya isaliye nirmala sphaTika pAtra meM rakhe hue jalake samAna nirmala hotI hai / saMpUrNa mohakarma naSTa honese AtmA pUrNa kaSAyarahita hotI hai / 13 sayogakevalI isa guNasthAna meM jIvako kevalajJAna pragaTa hotA hai aura kSAyika nau kevalalabdhiyoMkI prApti hotI hai| phakta yogasahita honese unako sayoga kevalI kahate haiM / 11 14 ayogakevalI yahAM aThAraha hajAra zIloMkI prApti hotI hai aura karmokA Agamana-Asrava sarvathA baMda hotA hai / sattva aura udaya avasthAko prApta karmarajakI sarvotkRSTa nirjarA honese kAyayogarahita kevalIko caudahave guNasthAna meM ayogakevalI kahate haiM / yahAMhI pUrNazIla, pUrNasaMvara, pUrNanirjarA honese munirAja mukti avasthAke sammukha hote haiM / Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142) siddhAntasAraH (5. 171 suvarNAnugatA varNA yathA paJcadazapramAH / loke tathAtra vijJeyA guNAzcaite caturdaza // 171 japApuSpAdisAcivyAdyaH svabhAvaH prajAyate / sphaTikAdau tathA jIve lezyA syAtkarmayogataH // 172 kRSNA nIlA ca kApotA pItA padmA tathA punH| zuklA ca Sar3avidhA lezyA jIve'bhANi vickssnnH|| jIvatattvamidaM tAvadyuktaM vA'yuktameva vA / kiJcidAgamato jJAtvA bhaNitaM yanmayA punaH // 174 zrIjinendramataM pUrvasarisaryaprakAzitama / tatkhadyotanibhenaitatki mayA bata bhASyate // 175 duSSamAkAlayogena samyagjJAnavijitaiH / sarvatra saMzayAnaistanmAdRzaH kiM nigadyate // 176 kevalaM tattvavijJAnalipsAlubdhohamUccakaiH / daridro'pi hi kiM loke saurAjyaM nAbhivAJchati // 177 ... jaisai suvarNameM paMdaraha varNa-bheda dikhate haiM vaise isa jagatameM caudaha guNasthAna hote haiM / jaise adhika varNameM uttarottara zuddhatA baDhatI hai aura paMdarahave varNameM sonA pUrNa prAyaH zuddha hotA hai vaise isa guNasthAnameM AtmAkI uttarottara vizuddhatA hotI hotI caudahave guNasthAnameM nirmalatA pUrNaprAya hotI haiM / 171 // ___lezyAvarNana :- sphaTikAdika padArthoMmeM jaise japApuSpAdi padArthoMke sAnnidhyase jo svabhAva pragaTa hotA hai, vaise jIvameM karmayogase lezyA hotI hai| spaSTIkaraNa- 'kaSAyAnuraMjitA yogapravRttilezyA' kaSAyake udayase jo manavacanakI pravRtti hotI hai jisase AtmAke pradezoMmeM kaMpa utpanna hotA hai vaha lezyA hai| isa lezyAkedvArA jIva apaneko puNya aura pApase lipta karatA hai / aise lezyAke AcAryane chaha bheda batAye haiM / ve isa prakAra:: kRSNA, nIlA aura kApotA, pItA, padmA aura zuklA aisI chaha lezyAyeM jIvameM catura sUriyoMne batAI hai| spaSTIkaraNa- inameM pahilI tIna lezyAyeM kramase azubhatama, azubhatara aura azabha aisI haiM aura pIta, padma tathA zaklalezyA kramase zabha, zabhatara aura zabhatama hai| prakRtibaMdha, sthitibaMdha, anubhAgabaMdha aura pradezabaMdhameMse kaSAyodayase sthitibaMdha aura anabhAgabaMdha hotA hai| tathA yogase prakRtibaMdha aura pradezabaMdha hotA hai| jahAMpara kaSAyodaya nahIM hotA hai, vahAM kevalayogako upacArase lezyA kahate haiM / yaha bhAvalezyAkA svarUpa samajhanA cAhiye ; kyoMki, zarIrake raMgako dravyalezyA kahate haiM / / 172-173 // yaha jIvatattva kucha Agamako jAnakara yukta tathA ajJAnase kucha ayukta maine kahA hai| yaha jinendrakA mata pavitra aura AcAryarUpI sUryase prakAzita huA hai| maiM to juganUke samAna huuN| jinendramataviSayameM maiM adhika kyA kaha sakatA hUM // 174-175 // mere sadRza loga duSSamAkAlake prabhAvase samyagjJAnarahita ho gaye haiM aura sarvatra saMzayayukta hue haiN| isalie hama kyA kaha sakate haiM / paraMtu tattvajJAna prAptikI icchAse meM atyanta lubdha huA huuN| yogyahI hai, ki isa jagatameM kyA daridrI manuSyabhI uttama rAjyako nahIM cAhatA hai ? arthAt daridrIkobhI jaise rAjyaprAptikI icchA hotI hai vaise mujhe tattvajJAnakI tIvra icchA huI hai / / 176 -977 // Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5. 182) siddhAntasAraH (143 kAlasyApekSayA dharmo naSTaH sarvatra srvthaa| taM prakAzayatAM kiJcit pakSapAto bhaviSyati ? // 178 iti vAgdevatA jainI duSSamAkAlavatinAm / mAM pralapantamityuccavijJAyoddharatukSaNam // 179 svarUpAdivibhedena jIvatattvaM nirUpitam / sAmprataM gatibhedena nigadAmi yathAgamam // 180 iti nigaditametajjIvatattvaM viditvA / hRdi dadhati paTiSThAH sAdhavo ye suniSThAH // ta iha nihatakarmavyApadAnandarUpam / padamadhigatabodhAH prasphurantaH saranti // 181 dhArayanti muditAntarAtmakAH zrIjinendramatabhetadadbhutam / ye ta eva kalayAvalambino nApare jagati jADyasaGgatAH // 182 iti zrIsiddhAntasArasar3agrahe paNDitAcAryanarendrasenaviracite jIvatattvaprarUpaNaH paJcamaH paricchedaH / / kAlakI apekSAse sarvatra sarvathA sarva prakArase dharma naSTa huA hai| paraMtu usako pragaTa karanevAloMke viSayameM kucha pakSapAta-prema utpanna hotA hai| isaliye jinezvarake mukhakamalase nikalI huI vAgdevatA duSSamAkAlameM utpanna hue logoMko dharmakA svarUpa kahanevAle mujhako jAnakara zIghra merA uddhAra kareM / / 178-179 // svarUpAdibhedoMse maiMne jIvatattvakA nirUpaNa kiyA hai| aba maiM jinAgamAnusAra gati bhedoMse- nArakI, manuSya, deva, pazu aisI cAra gatiyoMkI apekSAse jIvatattvakA varNana karUMgA // 180 isa prakAra kahA huA jIvakA svarUpa jAnakara jo atizaya catura aura madhurabhASI bhale sAdhu hRdayameM dhAraNa karate haiM ve karmajanya ApattiyoMko naSTa karanevAle aura AnaMdarUpa-anantasukha rUpa padako samyagjJAnakI prApti karake vRddhiMgata hote hue prApta hote haiM // 11 // jinakA aMtarAtmA AnaMdita huA hai aise vidvAn isa AzcaryakAraka jinezvarake matako dhAraNa karate haiN| vehI kalAke avalambI haiM arthAt zreSTha jJAnI hai paraMtu jinhoMne jinamatako dhAraNa nahIM kiyA hai aise anyaloga jADyase saMgata haiM-ajJAnI haiM / / 182 / / paNDitAcArya narendrasena viracita zrIsiddhAntasArasaMgrahameM jIvatattvakA varNana karanevAlA yaha pAMcavA adhyAya samApta huaa| 5 A. kuzalA 1 A. pakSamAtram 2 A. matyuccyaH 3 A. kSaNAt 4 A. zayAH 6 A. iti zrIsiddhAntasArasaMgrahe AcAryazrInarendrasenaviracite paJcamaH pariccheda: samAptaH Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ssssttho'dhyaayH| nArakatiryaGamAnuSyadevagatyAdibhedataH / caturdhA jAyate jIvaH saMsAre sArajite // 1 AdyA ratnaprabhAnAmA dvitIyA zarkarAprabhA / vAlukAdiprabhAbhUmistRtIyA bahuduHkhadA // 2 paGkaprabhA caturthI syAtpaJcamI dhUmasatprabhA / SaSThI tamaHprabhA nidyAbhihitA' jinanAyakaiH // 3 mahAtamaHprabhA ghorA ghoraduHkhapradarzinI / saptamI pApinA duHkhAnimitA pApakarmaNA // 4 etAzca bhUmayaH sarvA dhanAmbuvalayasthitAH / ghanAmbuvalayaM taddhi ghanavAtapratiSThitam // 5 ghanAdivalayaM tAvattanuvAtavyavasthitam / tadAkAzasthitaM taddhi svapratiSThamudIritam // 6 valayAni ca piNDena trINyetAni pramANataH / pratyeka yojanAnAM hi sahasrANi tu viMzatiH // 7 merorAdhAra bhUtA syAtpathvI ratnaprabhAbhidhA / rajjvantarAlatinyastato'dho'dhaH parAzca SaT // 8 tato'dhastAddharA zUnyaM rajjumAnaM sudustaram / kSetramasti nigotAdijIvasthAnamanekadhA // 9 mahApApabhavAnekaphalAnIva hatAtmanAm / triMzannarakalakSANi vidyante prathamakSitau // 10 chaTA adhyAya / isa sAravarjita saMsArameM nAraka, tiryaMca, manuSya aura deva aisI cAra gatiyoMke bhedase yaha jIva cAra prakArakA hotA hai // 1 // ( narakagatike jIvoMkA AdhArabhUta sthAna / )- pahilI ratnaprabhA, dUsarI zarkarAprabhA aura atizaya duHkha denevAlI tIsarI vAlukAprabhA nAmaka bhUmi, cauthI paMkaprabhA, pAMcavI dhUmaprabhA tathA chaThThI tamaHprabhA bhUmi hai| jinanAyakoMne ve bhUmiyA~ nidya haiM aisA kahA hai / ghora duHkhako denevAlI prANiyoMke pApa karmane duHkhase nirmANa kI gaI sAtavI mahAtamaHprabhA nAmaka naraka bhUmi hai| ye sAtoMhI bhUmiyA~ ghanAmbuvAtavalayase cAroM taraphase ghirI huI haiN| ghanAmbuvAtavalaya ghanavAtake AdhArase rahA hai, aura dhanavAtavalaya tanuvAtavalayase vyavasthita hai| tathA vaha tanuvAtavalaya AkAzameM hai aura AkAza svapratiSThita hai- apanehI AdhArase hai arthAt vaha AkAza svayaM apaneko AdhArabhI hai tathA apanemeM rahanese AdheyabhI hai // 2-6 // (tIna vAtavalayoMkA vistAra / )- tIna vAtavalayoMmeMse pratyekakA piNDapramANa bIsa bIsa hajAra yojanoMkA hai / pahalI ratnaprabhA nAmaka pRthvI merUko AdhArabhUta hai| tadanantara dUsarI, tIsarI Adi chaha pRthviyA~ eka eka rajjuke antarAlameM haiN| usake nIce pRthvIrahita eka rajjuvistArake avakAzameM sudustara aisA sthAna hai, jo ki nigoda jIvoMkA sthAna hai aura aneka prakArakA hai / / 7-9 // 1 A. gaditA 2 A. prANinAM manye nirmitA pApakarmaNAma / Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -6. 20) siddhAntasAraH (145 dvitIyAyAM punastAni vidyante pnycviNshtiH| tathA paJcadaza prAjJaistRtIyAyAM matAni ca // 11 dazalakSANi vidyante caturthyAM narakAvanau / narakANi nimeSAddhamapi saukhyAtigAni ca // 12 paJcamyAM trINi lakSANi SaSThayAM punrudiiritm| paJconamekaM lakSaM ca saptamyAM paJcakaM punH||13 athAzItisahasrazca lakSamekamudIritam / bAhulyaM bahudhA ratnaprabhAyAM jinanAyakaiH // 14 dvAtriMzacca sahasrANi pRtthutvaM yojanAni tu / dvitIyAyAM mataM prAjJaiH pragatAzeSakalmaSaiH // 15 yojanAnAM sahasrANi bAhulyaM hyaSTaviMzatiH / tRtIyAyAM bhavantyatra' zvabhrabhUmevininditam // 16 vistAraH kathitastajjJaizcaturthyAM narakakSitau / yojanAnAM sahasrANi caturviMzatirityayam // 17 paJcamyAM vizatiH piNDaH SaSThayAM SoDaza vA punH| aSTau ca saptamapRthvyAM yojanAnAM shsrkaaH||18 pazcamyA narakabhUmezca viMzatiryojanaM matam / SaSThayAM SoDazasaMkhyA ca saptamyAM yojanASTakam // 19 tiryagvistAra evAsAmekarajjupramANataH / madhyastho lokamAno'tra asanAlibahirbhavet // 20 ( narakabhUmiyoMmeM bilsNkhyaa|)- jo atyaMta dIna hai aise nArakiyoMke mahApApoMse utpanna mAno aneka phala, aise tIsa lAkha bila pahale narakameM haiN| dUsare narakameM paccIsa lAkha bila haiN| tisare narakameM paMdraha lAkha bila haiN| cauthe narakameM dasa lAkha naraka bila haiN| ye sarva naraka bila nimiSArddhabhI sukhayukta nahIM haiM / arthAt hamezA ina biloMmeM nArakI duHkhahI bhogate haiN| pAMcave narakameM tIna lAkha naraka bila haiN| chaThe narakameM eka lAkhameM pAMca kamI arthAt ninyAnave hajAra nausau picAnave bila haiM / punaH sAtave narakameM pAMcahI naraka bila haiM / / 10-13 // jinanAyakoMne ratnaprabhAkA bAhulya-moTAI eka lAkha assI hajAra yojanoMkA kahA haiM / / 14 // jinakA saMpUrNa pApa naSTa ho gayA hai aise buddhimAnoMne dUsare zarkarAprabhAnarakakI moTAI battIsa hajAra yojana kahI hai // 15 // tisarI nindya narakabhUmi vAlukAprabhAkI moTAI aTThAvIsa hajAra yojana hai / / 16 / / caturtha naraka paGkaprabhAkI moTAI tajjJa logoMne vistRta cauvIsa hajAra yojanakI kahI hai / / 17 // pAMcavI narakabhUmIkI moTAI bIsa hajAra yojanapramANakI kahI hai| tathA chaThI narakabhUmIkI moTAI solaha hajArakI kahI hai / aura sAtavI narakabhUmIkI moTAI ATha hajAra yojanoMkI kahI hai // 18-19 // ina sAta pRthviyoMkA tiryagvistAra eka rAjupramANa hai| yaha loga jisake bIca meM nAbhike samAna trasanAli hai aura vaha lokapramANa arthAt caudaha rAjupramANa UMcI hai / / 20 // 2 A. bhavatyatra 1 A. bAhalyaM S. S. 19 Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146) siddhAntasAraH (6. 21 yojanAnAM sahasrakabAhulyA mandarAzrayA' / citrA mahI tayA sArddhamadhobhAgo vyavasthitaH // 21 kharabhAgo bhavettAvadyojanAnAM hi SoDaza / sahasrANi sa bAhulyAdvahudhA kautukAvahaH // 22 yugmam tadadhastAtsa vijJeyaH paGkabhAgo'pi vistarAt / yojanAnAM sahasrANyazItizca caturuttarA // 23 sahasrAzItibAhulyastato'bbahula ityapi / bhAgo bhavati bhUrINAM nArakANAM samAzrayaH // 24 evaM ratnaprabhAbhUmirbhAgatrayavibhAjitA / sahasrAzItilakabAhulyA bahuduHkhadA // 25 prathamaM bhAvanAnAM hi bhavanAni dhanAni ca / navAnAM santi sAdhUni vicitrAkAradhAriNAm // 26 tathA saptaprakAreNa vyantarANAM suzobhanAH / AvAsAH santi tatraiva kharabhAge vibhAgataH // 27 paGkabhAge punarbhavyagRhAgyasurarakSasAm / tRtIye narakAH santi nArakANAM samAzrayAH // 28 paryadhaH parityajya paTalAni bhavanti ca // 29 yojanA citrA nAmaka pRthvI jo ki maMdaraparvatako AdhArabhUta hai vaha eka hajAra yojanapramANakI hai| usake nIce usake sAtha adhobhAga vyavasthita haiN| usake nIce kharabhAga hai| vaha moTAIse solaha hajAra yojanapramANakA hai aura aneka prakAroMse kautukayukta hai / / 21-22 // kharabhAgake nIce paMkabhAgabhI jAnane yogya hai| usakA vistAra caurAsI hajAra yojanoMkA hai / usakebhI nIce abbahulabhAga hai / usakA vistArakA pramANa assI hajAra yojanoMkA hai / vaha bahuta nArakI jIvoMkA AzrayasthAna hai // 23-24 / / 'isa prakAra ratnaprabhAbhUmi kharabhAga, paGkabhAga aura abbahulabhAga aise tIna vibhAgoMse vibhakta huI hai| usakI moTAI eka lAkha assI hajAra yojanapramANakI hai aura atizaya duHkhadAyaka hai / / 25 // pahale kharabhAgameM vicitra AkAra dhAraNa karanevAle nau prakArake bhavanavAsiyoMke daDha aura saMdara ratnamaya bhavana haiN| arthAta nAga, vidyata, sUparNa, agni, vAta, stanita, udadhi, dvIpa aura dika aise nau prakArake bhavanavAsiyoMke sthAna haiN| tathA usI kharabhAgameM sAta prakArake vyaMtara suMdara AvAsa vimAgakramase haiN| kinnara, kiMpuruSa, mahoraga, gaMdharva, yakSa, bhUta aura pizAcca aise sapta vyaMtaroMke nivAsa haiN| kharapRthvIbhAgake Uparake hajAra yojanoMkA aura nIceke hajAra yojanoMkA pradeza choDakara bIcake caudaha hajAra yojanoMke vistRta pradezameM asura aura rAkSasoMko choDakara bhavanavAsI aura vyaMtaroMke nivAsa haiM / paGkabhAgameM punaH asura aura rAkSasoMke bhavya gRha haiN| tIsare abbahula vibhAgameM nArakiyoMke nivAsasthAna arthAt naraka bila haiM // 26-27-28 // / saMpUrNa narakabhUmiyoMmeM UparakA aura nIcekA hajAra hajAra yojanoMkA pradeza choDakara madhya 1 A. mandaro'stu yaH 2 A bhAge. 3 A. bAhalyaH 4 A. saptaprakArANAM Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntasAraH (147 saptamyAM madhyabhAge syurnArakA nrkaashryaaH| abbahulabhAge'nyAsu sarvAsvete niveditAH // 30 paTalAni bhavantyeva prathamAyAM trayodaza / ekAdaza navaitAni sapta paMca yathAkramam // 31 dvitIyAyAM tRtIyAyAM caturthyAM ca tathA punH| paMcamyAM trINi SaSThayAMcasaptamyAmekameva tt||32yugmN tatra somaMtasaMjJaM syAtprathame prastare bilam / nalokaparimANaM tatprathamAyAM yadindrakam // 33 bilAnyekonapaJcAzacchaNIbhUtAni santi' ca / caturdizvapyasaGakhyAtayojanAni dizaM prti||34 aSTAdhikA bhavetteSAM catvAriMzadvidikSvapi / digavasthitarUpANAM prakIrNAnyantare punaH // 35 sarvANyakonapaJcAzatsarvAsu zvabhabhUmiSu / paTalAni ca teSveva krama evaM vivarNyate // 36 zreNizreNigataM kiMtu paTalaM prati hIyate / ekaikamiti saptamyAM yAvadekadizaM prati // 37 prathame pratare tAvannArakANAM samRcchrayaH / prathamAyAM trayo hastA jJAtavyAstatvavedibhiH // 38 pratare pratare tAvadvivarddhante yathAkramam / sahArdhaSaT ca paJcAzadaGagulAzca trayodaza // 39 pradeza meM paTala haiM / sAtave narakake madhyabhAgameM nArakoMke AzrayasthAna aise nArakAvAsa haiN| abbahala bhAgameM aura anya sarva nArakapathvImeM ye nArakAvAsa kahe gaye haiN||| 29-30 / / ( narakapaTaloMkA varNana / )- pahilI ratnaprabhAmeM teraha paTala haiM / dusarImeM gyAraha paTala haiN| tIsarImeM nau haiN| cauthImeM sAta haiN| pAMcavImeM pAMca haiN| chaThImeM tIna haiM aura sAtavImeM eka hai // 31-32 // pahalI pRthvImeM pahale prastarameM sImaMta nAmaka bila hai| vaha manuSyalokaparimANakA paiMtAlIsa lAkha yojana parimANakA hai / pahile narakameM vahI indraka bila hai // 33 // pahale prastArameM pratyeka dizAmeM-cAra dizAmeM unacAsa unacAsa zreNibaddha bila haiM aura ve asaMkhyAta yojanoMke haiN| vidizAoMmeM jo bilazreNi haiM unameM aDatAlIsa aDatAlIsa bila haiN| dizA aura vidizAoMke antarAloMmeM prakIrNaka bila haiM // 34-35 // sarva narakoMmeM unacAsa paTala haiM / aba unameMhI isa prakArase varNana karate haiM // 36 // ekeka paTalakI zreNi zreNimeM eka eka bila kama hotA hai / isa prakAra kama hote hote sAtave narakameM eka eka dizAmeM eka eka bila avaziSTa rahatA hai / / 37 // (prathamanarakameM nArakiyoMke zarIrakI UMcAIkA varNana / )- pahalI pRthvImeM pahale prastArameM nArakiyoMke zarIrakI UMcAI tIna hAtha hai, aisA tattvajJoMne kahA hai // 38 // pratyeka prastArameM yathAkrama UMcAI baDhatI jAtI hai / terahave prastArataka sADhe chappana aMgulataka baDhatI jAtI hai / arthAt do hAtha sADhe ATha aMgula bAraha jautaka baDhatI jAtI hai / terahave paTalameM sAta dhanuSya, tIna hAtha aura chaha aMgulapramANa nArakiyoMke dehakI UMcAI hai // 39-40 // 1 A. tasya ca 2 A. eva 3 A. sahArdhAni ca paSTAMzAdagulAnyA trayodazam Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148) siddhAntasAraH (6. 40 dhanUMSi sapta jAyante trayo hastAH SaDagulaiH / samaM trayodaze mAnaM nArakANAM samucchyaH // 40 dvitIyAyAM sa eva syAdutsedhaH prathame mahAn / pratare vardhate tasmAdhikaraistryaGagulAdhikam // 41 ekAdaze dhanUMSyAhuH paJcAdhikatayA daza / hastadvayaM zarIrasya mAnaM sadvidazAGagulam // 42 tRtIyAyAM sa eva syAtprathame pratare mahAn / utsedho yo dvitIyAyAM kathitazcAntime budhaiH // 43 sahArDkonaviMzatyA saptahastaiH prkiirtitaa| vRddhistataH parA yAvannavamaprataraM bhavet // 44 utsedhaM ca dhanUMSyAhurekatriMzatkarAdhikam / navame ca tRtIyAyAM pratare prajJayAnvitAH // 45 caturthyAM hi sa eva syAtprathame pratare tataH / vRddhirdhanUMSi paJcaiva sA viMzatyaGagulaiH saha // 46 utsedho nArakANAM ca hastadvayasamanvitaH / syAtsa eva hi paJcamyamAdime pratare ttH|| 47 saptame pratare tatsyAvASaSTidhanuSAM mataH / daza paMca ca cApAni sAdhahastadvayaM punaH // 48 pratare pratare vRddhiryAvatpaJcamakaM bhavet / paJcame ca zataM tasmAddhanuSAM paJcaviMzatiH // 49 (dUsare narakameM nArakIke dehakI uuNcaaii|)- dUsarI pRthvImeM - zarkarAprabhAmeM pahale prastarameM vahI utsedha hai arthAt sAta dhanuSya tIna hAtha aura sahA aMgulapramANa nArakiyoMkA deha UMcA hai| tadanaMtara pratyeka prastarameM tIna hAthake Upara tIna aMgula vRddhi hotI hai| aisI yaha vRddhi gyArahave prastArataka hotI jAtI hai / gyArahave prastArameM paMdraha dhanuSya do hAtha bAraha aMgulakA zarIra UMcA rahatA hai / / 41-42 // ( tIsare narakameM nAraka dehakI uuNcaaii| )- dUsare narakake antima paTalameM jo nArakiyoMke zarIrakA utsedha vidvAnoMne kahA hai, vahI tIsare narakake prathama pratarake nArakiyoMke zarIrakA utsedha hai / tadanaMtara Age pratyeka pratarameM vRddhi hotI jAtI hai vaha tIsare narakake navameM pratarataka hotI rahatI hai| tIsare narakake navameM pratarataka sAta hAtha sADe unnIsa aMgulapramANa vRddhi hotI hai| jo prajJAse yukta hai aise gaNadhara devane tIsare narakake navameM pAthaDe meM nArakiyoMkA zarIra ikattIsa dhanuSya eka hAtha UMcA kahA hai // 43-45 // ( cauthe aura pAMcave narakake nArakiyoMke dehakA utsedh|)- cauthe narakake pahale pratarameM vahI zarIrotsedha hai / usake anaMtara pAMca dhanuSya aura bIsa aMgulapramANa vRddhi pratyeka pratarameM hotI huI pAMcave narakapRthvIke pahale pratarameM nArakiyoMkA zarIrotsedha vahI hai-pUrvokta hai| tadanantara Ageke prataroMmeM zarIrotsedha baDhatA huA sAtave pratarameM bAsaSTa dhanuSya huA hai| tadanaMtara pratyeka pratarameM paMdraha dhanuSya aDhAI hAthakI vRddhi hotI haiM aura pAMcave pratarameM ekasau paccIsa dhanuSya pramANa zarIrakA utsedha hotA hai / arthAt pAMcave narakake antima paTalameM nArakiyoMkA zarIrotsedha ekasau paccIsa dhanuSya pramANakA hotA hai / / 46-49 // 1 A. tryamulAdhikaH 2 A. navame'nu tRtIyAyAH . Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -6. 58) siddhAntasAraH (149 paJcamyAM paJcame'bhANi ya utsedhaH sa aadime| SaSTyAM ca pratare prAjJaiH kathito ytinaaykaiH||50 pratare pratare vRddhistataH sArdhadvayAnvitA / jAyate dhanuSAM SaSThistRtIyaM yAvatA bhavet // 51 utsedho jAyate SaTayAM tRtIye pratare punaH / paJcAzadadhikaM tAvaddhanuSAM ca zatadvayam // 52 saptamyAM' pratare tAvannArakANAM samucchyaH / khyAtaH paJcAzatAnyeSAM dhanuSAM yatinAyakaiH // 53 ekastrayastathA sapta daza saptadazApi vaa| dvAviMzatistrAstrizatsAgarAstAsu jIvitam // 54 prathamAyAM yadutkRSTaM dvitIyAyAM hi tatpunaH / jaghanyamiti sarvAsu kramo'yaM vaNito budhaiH // 55 Aya ratnaprabhAyAM tatprathame pratare matam / dazavarSasahasrANi navatiH paramaM punaH // 56 dazalakSaM jaghanyaM syAdvitIye navatiH param / tadAyu rakANAM hi kathitaM jinanAyakaiH // 57 jaghanyaM navatilakSAstRtIye kathitaM jinaiH / utkRSTaM pUrvakoTI" syAdAyustatra hatAtmanAm // 58 (SaSThanarakameM nArakiyoMkA shriirotsedh|)-paaNcve narakake pAMcave pratarameM jo zarIrotsedha nArakiyoMkA kahA hai, vahI chaThI pRthvImeM pahale pratarameM vidvAna yatIzvaroneM kahA hai / isake anaMtara pratyeka pratarameM sADebAsaSTa dhanuSya pramANa zarIrotsedha baDhatA hai / vaha baDhate baDhate tRtIya pratarameM DhAIsau dhanuSyapramANa zarIrakA utsedha huA hai // 50-52 // ( sAtave narakameM nArakiyoMkA zarIrotsedha / )- sAtave narakake prathama pratarameM nArakiyoMkI zarIrakI UMcAI pAMcasau dhanuSya hai aisA yatinAyakoMne kahA hai // 53 // ( sAta narakoMmeM nArakiyoMke AyuSyakA varNana / )- prathama narakako AraMbhakara sAtave narakataka kramase nArakiyoMkA utkRSTa AyuSya eka sAgara, tIna sAgara, sAta sAgara, daza sAgara, satAraha sAgara, bAvIsa sAgara aura tehatIsa sAgara pramANa hai / pahale narakameM jo utkRSTa Ayu kahI hai vaha dUsare narakameM jaghanya hai| isa prakArase sAtave narakataka vidvAnoMne AyuHkramakA varNana kiyA haiM // 54-55 / / (pahale narakake pratyeka pratarameM jaghanya aura utkRSTa AyukA prtipaadn|)- pahale narakake pahale pratarameM dasa hajAra varSokI jaghanya Ayu hai aura utkRSTa Ayu nabbe hajAra varSakI hai // 56 // __ dUsare pratarameM nArakiyoMkI jaghanya Ayu nabbe hajAra varSakI hai aura utkRSTa Ayu dasa lAkha varSakI hai aisA jinezvaroMne kahA hai| tIsare pratarameM dIna nArakiyoMkI jaghanya Ayu nabbe lakSa hai aura utkRSTa Ayu pUrvakoTivarSa-pramANa hai| cauthe pratarameM eka pUrvakoTi Ayu jaghanya hai aura utkRSTa Ayu sAgarakA dasavA bhAga hai| caturtha pratarameM jo utkRSTa Ayu hai, vaha pAMcave pratarameM jaghanya samajhanA caahiye| pAMcave pratarameM sAgarakA jo dazamaaMza jaghanya Ayu kahI hai usake do aMza pramANa Ayu utkRSTa hai / chaThe pratarameM jaghanya Ayu sAgarake daza aMzameM do aMza hai aura utkRSTa tIna aMza hai| Ageke prataroMmeM eka eka aMzakI vRddhi hotI hai aisA nizcaya haiM / isakA spaSTIkaraNa aisA hai-sAtave 1 A. paJcamyAH 2 A. SaSThyAH 3 A. saptamyAH 4 dhRtinAyaka: 5 A. pUrvakoTi: Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150) siddhAntasAraH (6. 59 caturthe pratare tasyAH pUrvakoTirjaghanyakam / dazamo bhAga utkRSTaM sAgarasyeha kathyate // 59 Ayustrayodaze jJeyamutkRSTaM sAgaropamam / jaghanyaM tasya bhAgAyurnavaiveti sunizcitam // 60 paJcame ca jaghanyaM tadyadutkRSTaM caturthake / tAveva dvau vibhAgau syAdutkRSTaM tasya' jIvitam // 61 pareSvekottarA vRddhirbhAgAnAmiha nizcitA / AyurjaghanyamutkRSTaM tathA teSu nigadyate // 62 UrdhvakSitisthiteryastu vizeSaH pratararhataH / svakIyairguNitaH svecchaM tenAmotkRSTamiSyate (?) // 63 nityAzubhatarA lezyAsteSu te santi nArakAH / svabhAvavedanAdehavikriyAduSTabhAginaH // 64 / / prathamAyAM dvitIyAyAM sarve kApotalezyakAH / nArakAH santi duHkhArtAH pacyamAnAH pade pade // 65 upariSTAttRtIyAyAM jIvAH kApotalezyakAH / adhastAnnIlalezyAHsyumithyAtvacalabhAvanAH // 66 .................................. pratarameM jaghanya Ayu tIna aMza hai utkRSTa Ayu cAra aMza hai| AThave prastArameM sAgarake cAra aMza jaghanya Ayu hai aura sAgarake pAMca aMza utkRSTa Ayu hai / nauve pAthaDemeM jaghanya Ayu pAMca aMza hai utkRSTa Ayu chaha aMza hai / dasave pratarameM jaghanya Ayu chaha aMza hai aura utkRSTa Ayu sAta aMza hai / gyArahave pratarameM jaghanya Ayu sAta aMza hai aura utkRSTa ATha aMza hai| bArahave pAthaDe meM jaghanya Ayu sAgarake ATha aMza hai aura utkRSTa Ayu nau aMza hai| terahave pAthaDe meM utkRSTa AyuSya ekasAgaropama hai aura jaghanya Ayu sAgarake nau aMza pramANa nizcita haiM / / 57-62 // Ageke pratarake bhAgoMmeM eka eka bhAga adhika vRddhi hotI hai usako utkRSTa kahanA cAhiye / tathA pUrva pUrvabhAga mAtra Ayu jo Ageke pratarameM hotI haiM usako jaghanya Ayu kahate hai|63|| utkRSTa aura jaghanya sthitikA antara nikAlakara prataroMkI saMkhyAse use bhAjita kara pahalI pRthvIkI utkRSTa sthitimeM joDanepara dUsarI pRthvIke prathama paTalakI utkRSTa sthiti hotI hai / 63 // (nArakiyoMke lezyAdika azubhatarahI haiM aisA kathana / )- una sAta narakoMmeM ve nArakI hamezA azubhatara lezyA, azubhatara deha, azubhatara vedanA, azubhatara svabhAva aura azubhatara vikriyA Adika doSavAle hote haiM / spaSTIkaraNa- madhyalokameM tithaMcoMmeM jo azubha lezyA, deha, vedanAdika hote haiM, usase adhika azubhalezyA, deha, vedanAdika nArakiyoMke hote haiM; aisA abhiprAya vyakta karaneke liye 'azubhatara' kahA hai / athavA ratnaprabhAdi uparake narakoMkI apekSA nIceke narakoMmeM uttarottara lezyA, deha, vedanA pariNAmAdika azubhatara azubhatara hote hai / / 64 // pahale aura dUsare narakameM sarva nArakI kApota lezyAvAle tathA durbhAvanA yukta aura duHkhoMse pIDita aura vahAMke pratisthAnameM ve duHkhase pacate rahate haiN| tathA vAlukAprabhA narakake upariSTa bhAgameM uttama kApota lezyA hai aura nIceke vibhAgameM nIlalezyA haiN| ina nArakiyoMke bhAva mithyAtvase caMcala hote haiM / / 65-66 // 1 A. tatra Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -6. 75) siddhAntasAraH ( 151 caturthyAM nIlalezyAste paJcamyAmupari sthitAH / nIlAH kRSNAstvadhaH SaSThayAM kRSNA eva nirantarAH // saptamyAM kRSNakRSNAste nArakA narakAvanau / kSetrasvabhAvato hInA' jAyante te napuMsakAH // 68 asurodIritAnekaduHkhinastriSu te punaH / tataH parasparaM duHkhAnyudgiranti durAzayAH // 69 mithyAdarzanavijJAnacAritraistIvabhAvagaiH / jAyate durgatiH satyaM sattvAnAmiti nArakAH // 70 vedanA dvividhA teSAM bAhyAbhyantarabhedataH / asAtajanitAzcittasambhavA dehajAH parAH // 71 kSetrasvabhAvato ghorA zItoSNajanitA parA / vedanA jAyate teSAM nArakANAmasAtajA // 72 AcaturthA bhavantyete nArakA hayuSNavedanAH / paJcamyAmupariSTAtte dve lakSe coSNavedane // 73 lakSamekamadhastAcca tasyAH zItaikavedanAH / SaSThayAM caiva tathA paJca saptamyAM shiitvednaaH||74 asaMjJinazca ye tAvajjIvAH paJcendriyA mRtaaH| yAnti te narake'dhastAtprathame na pareSvamI // 75 caturthI pRthvImeM-paMkaprabhAmeM nIlalezyA hai, pAMcavI dhUmaprabhAke uparake bhAgameM nIlalezyA hai aura adhobhAgameM kRSNalezyA hai / chaThe narakameM kRSNalezyA hai aura sAtave bhAgameM kRSNakRSNalezyA hai / isa prakAra narakapRthivIoMmeM lezyAoMkA krama hai / kSetrasvabhAvase ve atizaya duHkhI, hIna haiM aura ve napuMsaka hote haiM / / 67-68 // tIsare narakataka asuroMke dvArA ve nArakI duHkhita kiye jAte haiN| cauthe narakase sAtave narakataka ve nArakI jIva durbhAvanAoMse anyonyako duHkha dete haiN| nAnA prakArake duHkhoMse ve anyonyako pIDita karate haiM / / 69 // tIvra pariNAmoMse yukta aisA mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritrase jIvoMko durgati prApta hotI hai, arthAt ve jIva narakameM nArakI hokara janmate haiM // 70 // una nArakiyoMko nAnA prakArakI vedanA bhoganI paDatI haiN| ve vedanAyeM bAhyavedanA aura abhyantara vedanA aisI do prakArakI haiN| asAtAvedanIya karmake udayase utpanna huI vedanAeM, mAnasika vedanAyeM, aura dehase utpanna huI vedanAyeM, kSetrasvabhAvase bhayaMkara zIta aura uSNase utpanna huI vedanAyeM aise vedanAke aneka prakAra haiM / ve asAtA vedanIyase utpanna hotI haiM / 71-72 // (narakabiloMke zItoSNatvakA varNana / )- pahalI pRthvIse AraMbha kara cauthI pRthvItaka jo narakabila haiM ve uSNavedanAko utpanna karate haiM / arthAt vahAM atyaMta uSNatA hai| pAMcavI pRthvIke uparake do lakSa bila uSNavedanAke dhAraka haiM / aura pAMcavI nIcale bhAgameM eka lAkha narakabila zItavedanAvAle hote haiM arthAt una biloMmeM atyanta zItavedanA hai| chaThe narakake eka lAkha bila aura sAtavI narakake pAMca bila ye zItavedanAke haiM / / 73-74 // kauna kaunase jIva kisa kisa narakameM utpanna hote haiM-jo asaMjJI paMcendriya jIva haiM, 1 A. hInA 2 A. yAnti cennarake Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152) siddhAntasAra: (6. 76 dvitIyAyAM mRtA yAnti saraTAH pakSiNaH punaH / tRtIyAmeva gacchanti caturthyAmurasarpakAH // 76 siMhAzca hastino yAnti paJcamyAM ca tathA striyaH / SaSThyAmeva prabadhnanti nArakaM karma dustaram // 77 manujeSu pumAMsazca tathA matsyAdayaH pare / saptamyAM ca mRtA yAnti karmaNA nArakena ca // 78 saptamyA niHsRtA jIvA mAnuSatvaM na jAtucit / labhante ca bhavantyeva tiryaJcaH kevalaM punaH // 79 SaSThIto nirgatA jIvA jAyante'nantare bhave / mAnuSA yadi te naiva saMyamena vibhUSitAH // 80 saMyamo'pi bhavatyeva paJcamyA Agatasya ca / na karmAntakriyA tasya duHkhabhAvavibhAvinaH // 81 caturthyA nirgatasyAsya nirvRtirjAyate kvacit / na jAtu tIrthakAritvaM tathA zakterabhAvataH // 82 tIrthakAritvamapyasya jIvasya jAyate dhruvam / tRtIyAyA dvitIyAyAH prathamAnirgatasya ca // 83 narakAnnirgatAnAM na tasminneva bhave bhavet / cakritvaM vAsudevatvaM baladevatvamityapi // 84 AhAro'pi bhavetteSAmAbhogavinivRttitaH / ucchvasanti ca te sarve bhastrAyantramivAnizam // 85 ve pahale narakameM utpanna hote haiM / ve dUsare tIsare Adi narakabhUmimeM utpanna nahIM hote / giragiTa nAmaka prANI maraNottara dUsare narakakI bhUmimeM utpanna hote haiM / pakSI jIva tIsare narakataka utpanna hote haiM / isake Age ve utpanna nahIM hote / chAtIse calanevAle goha Adi prANI cauthe narakataka jAte haiM / usake Age ke narakameM ve utpanna nahIM hote| siMha aura hAthI ye prANI pAMcave narakameM utpanna hote haiM / arthAt pahalese pAMcave narakataka utpanna hote haiN| striyA~ arthAt manuSya - striyA~ chaThe narakameM utpanna hotI haiM / arthAt chaThI narakabhUmitakahI pApase utpanna honekI yogyatA unakI haiM | sAtave narakameM unakA janma nahIM hotA hai / manuSyoMmeM puruSa tathA tiryaMcoM meM matsyAdika prANI sAtave narakameM utpanna hote haiM arthAt prathama narakase sAtave narakataka ve utpanna hote haiM / / 75- 78 / / ( kaunasI naraka bhUmIse nikale hue jIva kaunasI avasthAko prApta hote haiM? uttara ) - sAtavI narakabhUmI se nikale hue nArakI jIva madhyalokameM anaMtarabhavameM manuSyaparyAya kadApi dhAraNa nahIM karate haiM arthAt sAtave narakameMse nikale hue jIva madhyalokameM kevala tiryaMcoMmeMhI janma dhAraNa karate haiM / chaThI pRthvIse nikale hue jIva anaMtarabhavame yadi manuSyaparyAya dhAraNa kareM to niyamase, bhUSita nahIM hote haiN| pAMcave narakase nikalA huA jIva manuSya hokara saMyamabhI dhAraNa kara sakatA hai / paraMtu saMklezapariNAmoMse saMskRta honese usako karmakSaya na honese mokSa prApta nahIM hotA hai | cauthe narakase nikale hue jIvako kvacit mokSaprApti hotI haiM / paraMtu tIrthakaranA usako prApta nahIM hotA / kyoMki tIrthakara honekI zakti usa jIvameM pragaTa nahIM hotI hai / jo jIva tIsarA naraka, dUsarA naraka aura pahale narakase nikalate haiM unako tIrthakarapadakI prApti hotI hai / narakase nikale hue jIvoMko usI bhava meM cakravartipada, vAsudevapada aura baladevapadabhI prApta nahIM hotA hai / nArakiyoMko AhArabhI hotA hai paraMtu unako kabhI tRpti nahIM hotI haiM / aura ve hamezA bhastrAke samAna zvAsocchvAsa karate haiM / / 79-85 // Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -6. 92) siddhAntasAraH (153 taptAyorasapAnaM ca taptAyastambharohaNam / ghanAbhighAtanaM tIkSNavAsIAravikartanam // 86 tatraiva kSAratalAnAmabhiSekaM suduHsaham / ayasaH kumbhIpAkaikabharjanaM yantrapIDanam // 87 chedanaM bhedanaM duSTaM trAsanaM bhISaNaM bhayam / ityAdibahuduHkhaikahetubhUtaM sudussaham // 88 jantughAtabhavAnekaraudradhyAnaviddhinaH / labhante nArakA hyarthaM duHkrmpripaaktH|| 89 jJAtveti bhavyajIvena durgate1HkhamAyatam / ahiMsAdivataM pUtaM dhriyate zrIjinoditam // 90 saMsArakAnane bhIme nArakAdikuyoniSu / sarannapi na vizrAmaM hI jIvo yAti jAtucit // 91 muktvA janezvaraM dharma sarvazarmakaraM param / jIvo durgatiduHkhebhyo priyate kena satsukhe // 92 narakagatigatAnAM prANinAM vRttametat' / hRdi ghRtamapi duHkhaM yajjanAnAM dadAti // vahAM nArakI ApasameM tape hue lohekA rasa pilAte haiM, tape hue loheke khaMbhopara caDhAte haiM, dhanoMse mastakapara khUba pITate haiM / tIkSNa vAsI aura ustarese ve zarIroMko chIlate haiM, vidAraNa karate haiN| una narakoMmeM ve nArakI kSArajaloMkA abhiSeka chIle hue nArakiyoMke aMgoMpara karate haiM jisase unako atyaMta dussaha vedanA hotI hai| lohekI kaDhAImeM pakAnA, bhuMjAnA aura yaMtrameM pelanA, chedana karanA, bhedana karanA, doSayukta trAsa denA, bhISaNa bhaya dIkhAnA ye saba kArya atyanta duHkhake mukhya hetubhUta haiM aura atizaya duHssaha haiM // 86-88 // nArakI jIva prANiyoMke ghAtase utpanna hue aneka raudradhyAnoMko baDhAnevAle aise nArakIya anarthoMko duSkarma paripAka honese-azubha karmakA udaya honese bhogate haiM / / 89 // nArakiyoMko prApta hue durgatike vistIrNa du:khoMko isa prakAra jAnakara bhavyajIvoMkedvArA zrIjinezvarane kahe hue pavitra ahiMsAdi vrata dhAraNa kiye jAte haiM / / 90 // arere ! isa bhayaMkara saMsArarUpa vanameM nArakAdika aneka kuyoniyoMmeM isa jIvane svalpa vizrAmabhI kadApi prApta nahIM kiyA hai / 91 // saMpUrNa sukhako denevAlA arthAt ananta sukharUpa muktiko pradAna karanevAlA jinezvarakA uttama dharma choDakara dUsarA kaunasA dharma-vaidikAdi dharma jIvako durgatiduHkhoMse nikAlakara uttama duHkharahita sukha meM sthApana karatA hai ? arthAt jIvoMko anyadharma duHkharUpa caturgatimeM bhramaNa karAneke kAraNa haiM // 92 // ___ narakagatimeM jo prApta hue haiM, aise prANiyoMkA yaha vRtta hRdayameM dhAraNa karaneparabhI logoMko duHkhita karatA hai / to bhI jJAna aura cAritrase hIna arthAt ajJAnI aura svacchaMdI puruSa una 1 A. duHkha S.S. 20. Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154) siddhAntasAraH tadapi yadi nihInA jJAnacAritrahInA / na hi parigaNayante hA hatAste hatAzAH // 93 atulitamahimAnaM varddhamAnaM hyamAnam / jinavaravaravIraM cArucAritradhIram // hRdayagatamanUnaM yo dadhAtyatra nUnam / narakagativizeSastasya nAmakazeSaH // 94 iti zrIsiddhAntasArasaGagrahe paNDitAcAryazrInarendrasenaviracite narakagatisvarUpaprarUpaNaH SaSThaH paricchedaH duHkhoMko dhyAna meM nahIM lAte haiM / narakoMmeM tIvra duHkha asadAcArase bhoganA paDatA hai isa bAtakA vicArahI nahIM karate haiM / ahaha ! aise hatAza puruSa naSTahI hue aisA samajhanA cAhiye / / 93 // jinakI mahimA anupama hai aura jo amAna-garvarahita haiM arthAt upalakSaNase krodhAdi kaSAya aura jJAnAMvaraNAdi karmoMse rahita hue haiM, jinakA jJAna pUrNa vRddhiMgata huA hai, jo sarvajJa hue haiM, jinhoMne suMdara cAritra-yathAkhyAta cAritra dhAraNa kiyA hai, tathA jo dhIra haiM-ananta zaktimAna haiM, jo jinavarameM gaNadharAdikoMmeM vara-zreSTha hai aise vIrabhagavAnako, joki anUna arthAt mahAn hai, guNoMse paripUrNa jo hRdayameM unako dhAraNa karate haiM unako narakagatikA vizeSa nAmasehi zeSa hai arthAt ve narakagatiko prApta hote nahIM // 94 // isa prakAra paNDitAcArya zrInarendrasenajIke race hue siddhAntasAra saMgrahameM narakagatikA svarUpa kathana karanevAlA chaThA adhikAra samApta huvaa|| 1 A. iti zrIsiddhAntasArasaMgraha AcAryazrInarendrasenaviracite SaSThaH paricchedaH samAptaH / / Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamaH paricchedaH atha tiryaDamahAlokaM kathayAmi yathAgamam / tiryaGamAnavadevAnAmAnandaikapradAyakam // 1 jambUdvIpAdayo dvIpAH zubhanAmAna ityamI / lavaNodAdayaH sarve samudrAstatra vizrutAH // 2 jambUdvIpastato dvIpo ghAtakokhaNDa ityapi / puSkarAkhyastRtIyaH syAccaturtho vAruNIvaraH // 3 paJcamaH kSIranAmA ca SaSTho ghRtavaro mataH / saptamo munibhirgotastathekSvAdivaro mahAn // 4 nandIzvarastathA pUtazcASTamo navamaH punaH / aruNAkhya iti khyAtastato'ruNavaro mahAna // 5 aruNAdivarAbhAso dvIpazcaikAdazo mataH / dvAdazaH kuNDalAkhyazca kuNDalAdivaraH paraH // 6 catardazastadAbhAsaH kathito mnibhaaskraiH| zaDastataH paro jJeyastasmAcchaDakhavaraH paraH // 7 tataH zaGakhavarAbhAso rucakastatparo vrH| rucakAdivarastasmAdracakAbhAsa ityapi // 8 bhujagaH kathito' dvIpo bhujgaadivrsttH| bhujagAdivarAbhAsaH kuzaH kuzavaro mahAn // 9 kuzAbhAsazca vijJeyaH krauJcaH krauJcavarastataH / sa krauJcAdivarAbhAso nAmato'mI niveditaaH||10 ataH paramasaGakhyAtA dvIpAH santi suzobhanAH / yAvadantimako dvIpaH svayambhUramaNAbhidhaH // 11 ( sAtavA adhyAya) aba maiM ( paMDitAcAryanarendrasena ) AgamakA anusaraNa karake tiryaMca, manuSya aura devoMko Ananda denevAle tiryaGamahAlokakA varNana karatA hUM // 1 // isa madhyalokameM jo zubhanAma haiM unako dhAraNa karanevAle sarva jambUdvIpAdika prasiddha dvIpa haiM aura zubhanAma dhAraNa karanevAle lavaNodAdika prasiddha samudra haiM // 2 // (dvIpoMke nAma / )- pahalA jambUdvIpa hai tadanantara dhAtakIkhaNDadvIpa hai| tIsarA puSkaradvIpa hai| cauthA vAruNIvara dvIpa, pAMcavAM kSIravaradvIpa, chaThA dhRtavara dvIpa, sAtavAM mahAndvIpa ikSuvara hai| AThave dvIpakA nAma nandIzvara hai / nauvAM dvIpa aruNanAmakA hai| dasavAM dvIpa aruNavara hai| gyArahavAM dvIpa aruNavarAbhAsa nAmakA hai / bArahavAM dvIpa kuNDala nAmavAlA hai| kuNDalavaradvIpa terahavAM hai / munioMmeM sUryasamAna tejasvI gaNadharoMne caudahavAM dvIpa aise kuMDalavarA bhAsa kahA hai| tadanaMtara zaMkha nAmaka dvIpa paMdrahavAM hai| isake anaMtara solahave dvIpakA nAma zaMkhavara hai / isake anaMtara zaMkhavarAbhAsa, tadanantara rucaka, punaH rucakavara, tadanaMtara vIsavAM dvIpa rucakAbhAsa nAmakA hai / isake anaMtara bhujagadvIpa hai| phira bhujagavaradvIpa hai / tadanaMtara bhujagavarAbhAsa nAmakA dvIpa hai| isake anaMtara kuzadvIpa, tadanaMtara mahAn kuzavaradvIpa hai| punaH kuzavarAbhAsadvIpa hai / punaH krauMcadvIpa haiM / tadanaMtara krauMcavaradvIpa hai / isake anaMtara krauMcavarAbhAsa dvIpa hai aise nAmollekha karake aThThAIsa dvIpa kahe haiM / ina dvIpoMke anantarabhI suMdara aise asaGkhyAtadvIpa haiN| aura ve antimadvIpataka haiM aura antimadvIpakA nAma svayaMbhUramaNa haiM // 3-11 // 1 A. kathyate Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156) siddhAntasAraH (7. 12 lakSayojanamAnena jambUdvIpaH pramANabhAk / lakSadvayapramANena lavaNodena veSTitaH // 12 caturlakSapramANotthaghAtakokhaNDa ityapi / lakSASTakapramANena kAlodavalayAnvitaH // 13 tataH SoDazalakSekavistAraH puSkarAbhidhaH / mAnuSottarazailasya valayena dvidhAkRtaH // 14 puSkarAkhyasamudraNa dviguNenAbhiveSTitaH / dviguNA dviguNAstasmAtsantyanye dvIpasAgarAH // 15 valayAkRtayaH sarve tiryaglokavyavasthitAH / svayambhUramaNo yAvaddvIpazcAntimako bhavet // 16 samudrA api sarve'pi valayAkRtayaH pare / vidyante dvIpanAmAno muktvAdyadvitayaM punaH // 17 dravallavaNasaMvAdirasatoyabhRtau patau / lavaNodastu kAlodaH satyaM toyarasaH smRtaH // 18 puSkarAmbudhirapyaivaM svayambhUramaNo'pi ca / udakaikarasau jJeyau jinAgamaniveditau // 19 vAruNIvara ityevaM yasya nAmeha vizrutam / madiraikarasAsvAdatoyasaMpUritaH sa ca // 20 ( jambUdvIpAdi dvIpasamudroMkA vistAravarNana / )- vistArase eka lAkha yojana pramANako dhAraNa karanevAlA jambUdvIpa, do lAkha pramANa yukta lavaNoda samudrase veSTita hai / isa lavaNasamudrako cAra lAkha yojana pramANako dhAraNa karanevAle dhAtakI khaMDane veSTita kiyA hai| isako ATha lAkha yojanakA vistAra dhAraNa karanevAle kAloda samudrane gherA hai| isa kAlodasamudrako gheranevAlA dvIpa puSkara nAmakA hai| vaha solaha lAkha yojana vistAravAlA hai / usake bIca meM mAnuSottara parvatakA valaya hai| usase vaha dvidhA huA hai arthAt usake do bheda hue haiN| isa puSkaradvIpako puSkaravaranAmaka samudrane joki battIsa lAkha yojana vistArakA hai, gherA hai| isake anantara samudrase dviguNa vistAravAlA dvIpa aura dvIpase dugune vistAravAlA samudra aise dvIpasamudra haiM, ve saba valAyAkAra haiM aura tiryaglokameM viziSTa avasthAse vyavasthita haiM / unakA varNana AgamameM haiN| isa tiryaglokameM antimadvIpa svayaMbhUramaNa nAmavAlA hai| saba samudrabhI dvIpake samAna valayAkAra haiM / jo samudra haiM ve dvIpake nAmavAle hai paraMtu jambUdvIpa aura dhAtakIkhaMDa ye do dvIpa choDakara arthAt jambUsamudra, dhAtakI samudra aise nAma pahile aura dUsare samudrake nahIM hai pahile samudrakA nAma lavaNodasamudra hai aura dUsare samudrakA nAma kAloda hai paraMtu unake Ageke samudroMke nAma dvIpake nAmakA anusaraNa karate haiM arthAt puSkaradvIpa, puSkarasamudra, vAruNIvara dvIpa, vAruNIvara samudra, kSIradvIpa, kSIrasamudra ityAdimeM sarvatra dvIpake nAmahI samudra ke nAma haiM // 12-17 // (pahile do samudroMke jalakA svAda / )- dravIbhUta namakake samAna svAdavAlA pAnI lavaNasamadrakA hai| aura kAlodakA pAnI pAnIke svAdakAhI mAnA hai| puSkarasamadrabhI jalasvAdavAlA hai| tathA svayaMbhUramaNa samudra kA pAnIbhI jalasvAdavAlAhI hai aisA jinAgamane kahA hai // 18-19 // ( anyasamudra ke jalAsvAdoMkA varNana / )- isa madhyalokameM jisakA nAma vAruNIvara aisA prasiddha hai vaha kevala madirArasake AsvAdako dhAraNa karanevAle jaloMse bharA huA haiM / jo kSIro 1 A. suvRttabhAk 2 A. parA: 3 saMvAda Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -7. 26) siddhAntasAraH (157 kSIrodakavaro yastu samudrasteSu vizrutaH / khnnddsmmishrstkssiirrsaasvaadaambupuuritH||21 sugandhaghRtasaMvAditoyasandohapUritaH / ghRtAdikavaro vayaH kathito jinanAyakaiH // 22 madhvikSurasasaMvAdijalajAtaprapUritAH / zeSAH sarve'pi vijJeyAH samudrAH zrIjinAgamAt // 23 eSu dvIpasamudreSu parvatAdyupari sthitAH / vyantarANAM samAvAsA vidyante vividhAH punaH // 24 lavaNode ca kAlode svayambhUramaNAmbudhau / matsyAdayaH prabhUtAH syurna pareSu kadAcana // 25 merunAbhiH zubho vRtto madhyastho' hi yato mahAn / jambudvIpastato'pyevaM kathayAmi vishesstH||26 dakavara nAmaka samudra samudroMmeM prasiddha hai vaha khANDakA mizraNa jisameM hai aise dUdhake rasake AsvAdako dhAraNa karanevAle jaloMse bharA huA hai / 20-21 // zreSTha aise jinanAyakoMne-vRSabhAdi tIrthakaroMne ghRtavara-samudra sugaMdhita ghIke samAna AsvAdavAle jalasamUhoMse bharA huA hai aisA kathana kiyA hai| bAkIke samasta samudra madhu aura Ikhake rasakA svAda dhAraNa karanevAle jalasamUhoMse bhare hue haiM aisA zrIjinezvarake Agamase jAnanA cAhiye // 22-23 // ( vyaMtaroMke AvAsasthAna / )- ina dvIpoMmeM aura samudroMmeM aura vijayAddha, kulaparvata, meruparvata aura itara parvatoMpara vyaMtaroMke AvAsasthAna haiM tathA aura bhI vyaMtaroMke nAnA nivAsasthAna haiM / spaSTIkaraNa-isa jambUdvIpase Age asaMkhya dvIpasamudroMko ullaMghakara Uparake kharabhAgameM rAkSasoMko choDakara sAta vyaMtaroMke nivAsasthAna haiM, arthAt kinnara, kiMpuruSa, mahoraga, gaMdharva, yakSa, bhUta aura pizAca aise vyaMtara jAtiyoMke nivAsasthAna haiN| rAkSasoMke nivAsasthAna paGkabahulabhAgameM haiM / tathA isa bhUtalaparabhI dvIpa, parvata, samudra, deza, grAma, nagara, trika-tIna mArga jahAMse nikalate haiM usako trika kahate haiM, catuSka- jahAMse cAra mArga nikalate hai aisA sthAna, gRhakA aMgaNa, tathA vistata maidAna, jalAzaya, upavana, devamaMdirAdika aneka nivAsasthAna haiM, jahAM vyaMtaradeva rahate haiN| tathA gaMgAdika nadiyoMmeM vyaMtaradevadeviyoMke nivAsasthAna haiN| samudrameM mAgadha, prabhAsa Adika vyaMtaradeva rahate haiM / vijayAdha parvatapara vyataroMke nivAsasthAna haiM / isa prakAra vyaMtaroMke aneka nivAsasthAna haiM / / 24 // ( tattvArthavArtika a. 3 rA ) ( matsya kaunase samudroMmeM haiM ? uttara)- lavaNodasamudra, kAlodasamudra aura svayambhUramaNa samudra ina tIna samudroMmeM matsyAdika jalacara prabhUta hai| paraMtu inako choDakara anya puSkarAdi samudroMmeM ye jalacara prANI kadApi utpanna nahIM hote // 25 // ( jambUdvIpakA vizeSatAse varNana / )- yaha jambUdvIpa zubha, gola-sUryamaMDala ke samAna hai| asaMkhyAta dvIpasamudroM ke bIca meM hai| isa jambUdvIpake bilakula bIca meM meruparvata hai, vaha isakI mAno nAbhi hai / aise mahAn dvIpakA maiM ( narendrasenAcArya ) vizeSatAse varNana karatA hUM / / 26 / / 1 madhyastho'sti yo Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158) siddhAntasAraH (7. 27 tatra santi vicitrANi sapta kSetrANi srvtH| bharato himavarSazca harivarSaH suzobhanaH // 27 videho ramyako nAma hairaNyavatamAyatam / airAvataM tataH kSetraM vidyate vismayAvaham // 28 pUrvAparAyatA asya' parvatAstadvibhAjinaH / himavAnAdya ityevaM mahAdihimavAnparaH // 29 niSadhazca tRtIyo'sau caturtho nIla iSyate / rukmI ca zikharI tasmAt SaDete mnnipaarshvkaaH||30 himavAnhemavarNo'sau pItavastranibhaH zubhaH / zuklaH sarvo'pi sarvatra dvitIyo dyutimAnayam // 31 tapanIyamayastAvattRtIyazca caturthakaH / sa vaiDUryamayo'bhANi mayUragrIvasannibhaH // 32 rajataikamayo jJeyaH paJcamaH parvato mahAn / SaSTho hemamayastasmAtkathyate kautukAvahaH // 33 teSAmupari vidyante sarAMsi hRdanAmataH / padmo mahAdipadmazca tigicchaH kesarI tataH // 34 mahAdipuNDarIkazca puNDarIka iti dhruvAH / hRdAH sarve'pi vidyante nadInAM nirgamAzrayAH // 35 himavanmastakasthAcca padmanAmno hRdAnadI / gaGgati vizrutA pUrvatoraNena pravartate // 36 ( bharatAdika saptakSetroM ke naam|)- isa jambUdvIpameM vicitra AzcaryAvaha bharatAdika sAta kSetra sarvatra haiN| arthAt ina kSetroMse yukta jambUdvIpakA bhUdeza hai / inako choDakara anya kSetra nahIM haiM / ina kSetroMke nAma-bharata, himavarSa-haimavatakSetra, suMdara harivarSa-harikSetra, videhakSetra, ramyakakSetra, dIrgha hairaNyavatakSetra, aura tadanaMtara vismaya utpanna karanevAlA airAvatakSetra aise sAta kSetra haiM / / 27-28 // (himavadAdika chaha kulaparvata / )- isa jambUdvIpake jo himavadAdi chaha parvata haiM ve bharatAdika kSetroMke vibhAga karanevAle honese unako varSadhara kahate haiM / arthAt bharatAdika varSakokSetrako vibhakta rakhakara dhAraNa karanevAle ye parvata haiN| ye parvata pUrvadizAse pazcima dizAtaka dIrgha haiN| inameM pahalA parvata himavAna haiM / dUsarA parvata mahAhimavAna hai| tIsarA parvata niSadha, cauthA nIla parvata hai, pAMcavAM parvata rukmI, aura chaThA zikharI parvata haiN| ina chahoM parvatoMke donoM pasavADe nAnA maNiyoMse vicitrita haiM / himavAn parvata suvarNavarNakA hai, pIle vastrake samAna vaha dikhatA hai| dUsarA mahAhimavAn parvata hai / vaha sarvatra saMpUrNa zukla hai| tIsarA kAntimAn niSadha parvata suvarNamaya hai / cauthA nIlaparvata vaiDUryamaNioMse khacit arthAt nIla varNakA hai / morake kaNThake samAna nIla raMgakA hai / pAMcavA mahAn parvata sarva bAjuoMse rajatamaya hai cAMdIkA hai| usako rukmI parvata aisA nAma hai / chaThA parvata zikharI hai ; vaha suvarNamaya hai aura Azcarya utpanna karanevAlA hai|| 29-33 // (himavadAdi parvatoMparake sarovarake nAma / )- una parvatoMpara hRda nAmake chaha sarovara haiN| unake nAma padma, mahApadma, tigiJcha, kesarI, mahApuNDarIka aura puNDarIka aise haiN| ye sarovara anAdinidhana-nitya haiM, tathA gaMgAdinadiyoMke utpattike AdhArasthAna haiM // 34-35 / / ( padmasarovarase nikalI huI gaMgAnadIkA varNana / )- himavatparvatake mastakapara jo padma 1 A. stamapISat Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntasAraH ( 159 SaDyojanasuvistArA' krozAdhikatayA punaH / ardhakrozAvagAhA sA nirgame gaditA jinaiH // 37 pUrveNa digvibhAgena parvatopari gacchati / yAvacchatAni paJcaiva yojanAnAM suzobhanA // 38 gaMgAkUTasamIpe sA vyAvartya dakSiNena tu / bhUmikuNDe patatyAzu suvistIrNe suzobhane // 39 tasya dakSiNamArgeNa vinirgatyAbhigacchati / bharatakSetramadhyasthaM rUpyAdri rUpasaMyutam // 40 pUrvAparamabhivyApya samudrAntaM sthito hi saH / vijayasyArddhabhAge yadvijayArdha itIritaH // 41 paJcavizatirityeva yojanAnyudaye mataH / vistareNa tu paJcAzadyojanAni jayAvahaH // 42 adhastAdyojanAnyasya dazamatvAtsuzobhane" / vibhAge zreNayaH santi vidyAdharasamAzrayAH // 43 nagaryaH santi paJcAzaddakSiNazreNisaMzritAH / uttarazreNigAH SaSTivicitrajanasaMkulAH // 44 dvitIyadazake santi vicitrAkAradhAriNaH / vyantarANAM samAvAsA navakUTAni mastake // 45 nava siddhakUTe'sti pUrvasyAM dizi zobhane / jinacaityagRhaM ramyamakRtrimamaninditam // 46 -7. 46) nAmaka hRda hai, usase gaMgA nAmakI prasiddha nadI usake pUrvatoraNase nikalatI haiM / ugdamasthAna meM gaMgAnadIkA vistAra chaha yojana aura eka koza adhika arthAt savvA chaha yojana pramANakA hai / tathA vaha AdhA kroza avagAhavAlI hai aisA jinoMne kahA hai / vaha suMdara nadI parvataparase pUrvadizA ke tarapha pAMcasau yojanataka bahatI hai / anaMtara gaMgAkUTa ke samIpa pahuMcakara vaha dakSiNa dizAko muDatI hai / aura vahI suMdara tathA suvistIrNa aise bhUmikuNDa meM giratI hai| usake dakSiNa mArgase nikalakara vaha nadI bharatakSetra ke madhyasthita suMdara rUpyAdri parvatake pAsa AtI haiM / / 36-40 / / ( vijayArddhaparvatakA varNana / ) - yaha vijayArddhaparvata samudrake pUrva aura pazcima vibhAgako vyApta kara rahA haiM arthAt pUrva samudra aura pazcima samudra meM vijayArddhake taTa praviSTa hue haiN| isako vijayArddha nAma anvarthaka haiM / kyoMki cakravartIke vijayakA AdhA bhAga yahAM pUrNa hotA haiM isaliye ise vijayArddha kahate haiM / yaha parvata paccIsa yojana UMcA hai aura isakA vistAra pacAsa yojanoMkA hai / cakravartIko vijayaprApti karAnevAlA yaha parvata hai / jamInase daza yojana Upara jAnepara parvatake vibhAgapara vidyAdharoMke AdhArasthAnarUpa zreNiyA~ hai / unameM dakSiNazreNimeM pacAsa nagariyAM haiM / aura uttara zreNImeM nAnAjanoMse vyApta aisI sATha nagariyAM haiM / / 41- 44 // vidyAdharazreNIke Upara punaH dazayojana gamana karanepara vyantaradevoMke vicitra AkRti ke dhAraka nivAsasthAna haiM / arthAt jaisI do vidyAdharazreNiyAM kahI hai vaisIhI daza yojana vistAravAlI aura parvatakI jitanI laMbAI hai utanI dIrghatAvAlI vyaMtaroMkI do zreNiyAM hai| vahAM soma, yama, varuNa aura vaizravaNa aise iMdrake lokapAla aura Abhiyogya jAtIke vyaMtaradevoMke nivAsasthAna haiM / isa parvata ke Upara nau kUTa haiM / unameMse ATha kUToMpara dakSiNArdhabharata, vRttamAlyadeva AdikoM ke prAsAda haiM / unameM una una nAmoMke deva rahate haiM / nauve kUTapara siddhakUTa nAmakA akRtrima jinamaMdira hai / / 44-46 // 1 A. SaDyojanAni vistAraH 2 A. samIpAt 3 A. tasmAt 4 A. rityevaM 5 A. daza gatvA Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160) siddhAntasAra: ( 7. 47 tamitrAyAM vizAlAyAM mArgAnnirgatya gacchati / AryakhaNDamabhivyApya kiJcitpUrvapayonidhau // 47 caturdazasahasraiH sA nadInAM parivAritA / praveze vistRtA sArdhaM dviSaSTiryojanAni ca // 48 vistareNAvagAhena parivArapradezitAH ' / gaGgAvatsindhurapyasti bhArate'tra mahAnadI / / 49 AropitamahAcApasamAkAraM suvistaram / nadIbhyAM vijayArddhena SaTkhaNDaM bhArataM bhavet // 50 vistAreNa tadeva syAdyojanAnAM zatAni ca / paJcaiva hi SaDviMzatyA sahitAni kalAzca SaT // 51 padmanAmahRdaH pUto dIrgherNekasahasrakam / yojanAnAM tadarthaM syAdvistareNeti vistRtaH // 52 tacchrIdevI nivAsaikasthAnaM tanmadhyagaM mahat / satpadmaM vidyate cAru cArutA radalAkulam // 53 isa parvata meM do guhAyeM haiM unake nAma tamisrAguhA aura khaMDaprapAtAguhA / vizAla misra guhA meM se jo gaMgAnadIko mArga milA usase vaha nikalakara AryakhaMDameM AI aura use 'kucha vyApta karake pUrva samudra meM usane praveza kiyA / caudaha hajAra parivAranadiyoMse milakara usane jahAM praveza kiyA hai, usa sthAnameM vaha sADebAsaTha yojanapramANa vistRta huI hai / / 47-48 / jaisA gaMgA nadIkA avagAha aura vistAra hai tathA jitanI parivAranadiyA~ usako milI haiM, vaisAhI avagAha aura vistAra siMdhunadIkA hai tathA utanIhI parivAra nadiyAM siMdhuko milI haiM / vaha siMdhunadI bhI isa bhAratameM AryakhaMDameM Akara pazcima samudra meM praviSTa huI hai / / 49 / / ( bharatakSetrakA saMkSepase vivaraNa / ) - yaha bharatakSetra sajya kiye hue mahAdhanuSya ke samAna AkRtiko dhAraNa karanevAlA hai aura uttama vistAravAlA hai / do nadiyoMse (gaMgA aura siMdhu ) tathA vijayArddha - parvata se isa bharatake chaha vibhAga hue haiM / spaSTIkaraNa - bharatakSetrake bilakula madhyameM vijayArdha parvata pUrva se pazcima dizAtaka sIdhA dIvArake samAna khaDA huA hai / isase bharata ke dakSiNa bharata aura uttara bharata aise do vibhAga hue haiM / tathA gaMgAnadI aura sindhu nadI ye do nadiyAM uttara bharata aura dakSiNa bharata ke bIca meMse bahatI huI lavaNasamudrako jAkara milI haiM, isase uttara bharatake tIna vibhAga aura dakSiNa bharatake tIna vibhAga honese bharatakSetra SaTkhaNDa yukta huA hai // 50 // yaha bharatakSetra vistArase pAMcasau chabbIsa yojana aura chaha kalA pramANa hai / arthAt eka yojanake unnIsa bhAgoM meM se chaha bhAga lenA cAhiye itanA bharatakhaNDakA vistAra hai // 51 // ( padmahRdakA aura himavAn parvatakA varNana / ) - himavAn parvatapara padmanAmakA anAdi nidhana aura pavitra sarovara hai / vaha eka hajAra yojanapramANa laMbA hai / tathA pAMcasI yojanapramANa cauDA hai / isa prakAra usakA vistAra kahA hai / yaha sarovara zrIdevIkA mukhya nivAsasthAna hai / isa sarovara ke bilakula bIca meM prazasta aura [suMdara padmanAmaka mahAkamala hai vaha suMdara aura prakAzamAna daloMse pUrNa hai / / 52-53 / / 1 A. timistrAyAM 2 A. gaMgA 3 A. pradezataH 4 A. NAti 5 dalasaGkulam Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -7.60) siddhAntasAraH himavAnudaye'bhANi yojanAnAM zataM punaH / sahalasadvipaJcAzatkalA dvAdaza vistarAt // 54 himavanmastakasthAnapadmAdikahRdAtpunaH / rohitAsyA nadI ramyA niHsaratyuttareNa sA // 55 yojanArdhana santyajya nAbhiparvatamuttamam / tamardhadakSiNaM kRtvA pazcimaM yAti vAridhim // 56 gaMgAsindhunadIsaktasvarUpAdviguNA zritA' / svarUpeNa svarUpaM ki varNyate'syAH kavIzvaraH // 57 mahAhimavataH sAdhumastakasthAtsuzobhanAt / mahApadmadAdrohinadI nirgatya gacchati // 58 nAbhidakSiNato mutkvA parvataM yojnaarddhtH| rohitAsyAsvarUpA ca pUrvasyAM yAti vaaridhau||59 padmAdikahRdAtso'yaM mahApadmahRdo mahAn / nhIdevatA nivAso'yaM dviguNo'bhANi suuribhiH||60 himavAn parvatakA udaya arthAt UMcAI sau yojanoMkI kahI hai / aura usakA vistAra eka hajAra bAvana yojana aura eka yojanake unnIsa bhAgoMmeMse bAraha bhAga arthAt bAraha kalA itanA hai // 54 // himavatparvatake mastakapara jo padmasarovara hai, usake uttaratoraNadvArase rohitAsyAnAmaka ramaNIya mahAnadI nikalI hai // 55 // ___ vaha nadI uttama nAbhiparvatase AdhA yojanapramANa dUra rahakara tathA usako dUrase AdhI pradakSiNA dekara pazcima samudrameM praviSTa huI hai // 56 // gaMgAnadI aura siMdhu nadIke jo svarUpa haiM usase isakA vistAra dugunA hai, arthAt sADebAraha yojana vistAra isa nadIkA hai / eka yojanapramANa isakI dhArAkI moTAI hai / isa nadIkA avagAha utpatti sthAnameM eka kosakA hai aura pravezasthAnapara avagAha DhAI yojanakA hai| utpattisthAnameM isakI cauDAI sADebAraha yojanoMkI hai aura mukhameM savAsau yojana vistAra hai| ityAdi svarUpa gaMgAnadIke svarUpase dviguNa hai / gaMgAnadIke svarUpase isakA svarUpa kavIzvaroMke dvArA kyA kahA jAvegA ? // 57 // ( mahAhimavAna aura mahApabhrasarovarakA varNana / )- mahAhimavatparvatake suMdara aura pavitra mastakapara jo mahApadmasarovara hai usase rohit nAmaka nadI nikalakara nAbhiparvatake samIpa jAtI hai| usako AdhA yojanake phAsalepara pradakSiNA dekara use choDakara Age bahatI hai aura pUrva dizAmeM samudrameM praveza karatI hai / isakA svarUpa, avagAha, vistAra sabakucha rohitAsyA nadIke samAna hai // 58-59 // mahApadmahRda padmasarovarase bar3A hai arthAt usakI laMbAI, vistAra, avagAha dugune hai| isa mahApadmasarovarameM mahApadmanAmaka kamalake bIcameM suMdara prAsAdameM hrI devIkA nivAsasthAna hai| vaha pA kamalasthita prAsAdase dviguNapramANakA hai aisA AcAryoMne kahA hai / / 60 / / 1. A. matA, S. S. 21. Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162) siddhAntasAraH (7. 61 himavatparvatAtprokto mahAdihimavAn' shubhH| dviguNotsedhasaMyukto vizuddhataradarzanaH // 61 sahasrANi tu catvAri yojanAnAM zatadvayam / dazAdhikazca vistAro mahAhimavato mtH|| 62 tayormadhye'tivistIrNa kSetra haimavataM mahat / tanmadhye nAbhipUrvatvAnnAbhipUrvo'sti parvataH // 63 yojanAnAM hi tatkSetraM sahasradvayamAyatam / zataM ca paJcabhiryuktaM kalAH paJca tathA punaH // 64 jaghanyA bhogabhUmistatkalpavRkSasamanvitam / palyopamAyuSastatra krozaikotsedhamAnavAH // 65 / harikAntA nadI tasmAnmahApadmahRdAtpunaH / uttareNa vinirgatya nAbhi muktvArddhayojanam // 66 rohinadyAH svarUpeNa dviguNA samudAyataH / anekAzcaryasaMyuktA pazcimaM yAti vAridhim // 67 nissdhsthmhaagaadhtiginychhRdnirgtaa| harinAmanadI yAti pUrvavatpUrvavAridhim // 68 mahApadmahRdAtso'pi tigiJcho dviguNo mataH / dhRtidevInivAsazca puNDarIkasamanvitaH // 69 ( haimavata jaghanyabhogabhUmikA varNana / )- himavatparvatase zubha aura vizuddhatara-atizaya zubhra varNakA dhAraka mahAhimavAn parvata dviguNa UMcAIvAlA hai / arthAt dosau yojanapramANa UMcA hai| isa parvatakA vistAra cAra hajAra dosau dasa yojanapramANa hai / himavAn aura mahAhimavAn ina do parvatoMke bIcameM mahAn haimavatakSetra hai vaha ativistIrNa hai / isa kSetrakI mAno nAbhi aisA nAbhi parvata ThIka bIca meM hai / haimavatakSetra do hajAra ekasau pAMca yojana aura pAMca kalAyukta hai| yaha haimavatakSetra jaghanya bhogabhUmi hai| isameM daza prakArake kalpavRkSa haiM / unase yahAM ke bhogabhUmijoMkI icchAyeM pUrNa hotI haiN| yahAM ke bhogabhUmijoMkI Ayu eka palyakI kahI haiN| unakI UMcAI eka kosakI hai| kSetrakI dIrghatA do hajAra ekasau pAMca yojanapramANakI hai / tathA pAMca kalA adhika hai / / 61-65 // ( harikAntA nadIkA varNana / )- usa mahApadmasarovarase harikAntA nAmaka nadI uttara toraNadvArase nikalatI hai| nAbhiparvatako ardhayojana antarase choDakara aneka Azcaryose yukta hotI huI pazcima samudrako jAkara milatI hai / yaha harikAntA nadI rohinadIke samAna hai arthAt dIrghatA, avagAha, parivAra nadiyoMkI saMkhyA Adika bAteM rohita nadIke samAna hai // 66-67 // ( niSadhaparvata, tigiJcha sarovara aura harinadIkA varNana / )- niSadhaparvatake mahAn aura agAdha aise tigiJcha sarovarase nikalI huI harit nAmakI nadI pUrvanadIke samAna arthAt harikAntA nadIke samAna pUrvasamudra meM jAkara praveza karatI hai / / 68 // mahApadma- sarovarase vaha tigiJcha sarovarabhI dviguNa hai arthAt cAra hajAra yojana dIrgha aura do hajAra yojana cauDA tathA cAlIsa yojana avagAhavAlA hai / isa sarovarake madhyabhAgameM jo kamala hai, usake mahalameM dhRti devIkA nivAsa hai| isake AsamantAt aneka kamala parivAra hai // 69 // 1 A. himavacchabhaH 2 A. matam 3 A. ardhayojane Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -7. 78) siddhAntasAra: ( 163 niSadho'pyudaye'bhANi yojanAnAM catuHzatI / vistare tu sahasrANi SoDazASTazatAni ca // 70 catvAriMzacca vijJeyA dvayadhikA ca phalAdvayam / pUrvApara samudrAntaM yAvaddIrgheNa susthitaH // 71 yugmam tasya dakSiNataH pUto harivarSa itIritaH / madhyamA bhogabhUmizca kalpavRkSasamAkulA // 72 palyopamadvayaM tatra jIvanti yugalAni ca / dvikrozotsedhayuktAni bhogayuktAni nityazaH // 73 niSadhastha hRdAtpUtAduttareNa' vinirgatA / sItodeti nadI yAti madhye devakuroH kiyat 74 gajadantaM vibhiSA muktvA merupradakSiNA / sahasrArddhena vistIrNA pazcimaM yAti vAridhi // 75 videho bhaNyate madhye nIlasya niSadhasya ca / yato dehaM vimuJcanti tIrthezA yatra sarvadA // 76 nAbhibhUto'sya vikhyAtaH suvarNAdriH suzobhanaH / utsedhena sahasrANAM navatizca navAdhikA // 77 avagAhaH sahasraM syAdAdau bhUmigataH punaH / yojanAnAM sahasrANi daza vRtto virAjate // 78 3 niSadha parvatakI uccatA cArasau yojana hai / aura usakI cauDAI solaha hajAra AThasau biyAlIsa yojana aura do kalA hai / yaha parvata pUrvasamudra aura pazcimasamudrako apanI dIrghatAse sparza karatA hai / / 70-71 / / ( harivarSa kSetrakA varNana / ) - isa niSadha parvatake dakSiNameM harivarSa nAmaka pavitra kSetra hai / isameM zAzvata madhyabhogabhUmi hai / isameM daza prakArake kalpavRkSa haiN| yahAM ke bhogabhUmija manuSya aura pazuoMkI Ayu do palyopama haiM / ye saba bhogabhUmija yugalarUpase janma lete haiM / ina yugaloMkI zarIrakI UMcAI do kosakI hotI hai / hamezA unako kalpavRkSase nAnA bhogoMkI prApti hotI hai / / 72-73 / / ( sItodAnadI varNana | ) - pavitra niSedha parvatake hRdayase arthAt timiJcha sarovarake uttara toraNadvAra se sItodA nAmaka nadI nikalI hai / vaha devakurubhogabhUmike madhyaprAMta meM kucha praveza kara gajadanta parvatako bhedakara merukA sparza na karatI huI usako pradakSiNA dekara mukhameM gaMcasau yojana vistIrNa hokara pazcima samudrako prApta hotI hai / / 74-75 // ( videha kSetrameM sItA aura sItodA nadI tathA mervAdika parvata aura videhake dezoM kA savistara varNana | ) - nIla aura niSadha parvatoMke bIcameM videha kSetra hai / isameM hamezA tIrthakara dehakA tyAga karake mukta hote haiM; isaliye isa dezako jinezvara videha kahate haiM // 76 // isa videha kSetrakI mAno nAbhi aisA suMdara aura prasiddha meru parvata hai / vaha suvarNamaya hai / usakI UMcAI ninyAnave hajAra yojana pramANakI hai / isa merukA avagAha arthAt nIva jamInameM eka hajAra yojanakI hai| tathA isakA jamInapara vistAra dasa hajAra yojanakA hai / yaha sAmAnya kathana / / spaSTIkaraNa - tattvArthavArtikameM merukA jamInaparakA vistAra sUkSmatAse isa prakAra kahA hai- 'daza 1 A. suhRdAt 2 A. yojanArddhana 3 A. bhUmitale Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164) siddhAntasAraH (7. 79 ekAvazasahasrANi' uparyupari hIyate / yAvatsahasramekaM syAnmastake vistRto mahAn // 79 devasambhavanAnekavicitrAzcaryasaGakulaH / tathA kRtrimasaccaityagRhANAmAlayo'pi ca // 80 tasyottaravibhAge ca dakSiNe ca suzobhanam / gajadantasamAkAraM parvatAnAM catuSTayam // 81 nIle ca niSadhe lagnamagrabhAgena cAyatam / tiSThatyakRtajainendra catuzcaityAlayAnvitam // 82 teSAM dvayordvayormadhye meroruttaradakSiNe / utkRSTabhogabhUsaMjJamasti kSetradvayaM mahat // 83 uttarAdikurumaroruttaraM kathyate jinaH / dakSiNaM devakurvAkhyaM kalpavRkSasamanvitam // 84 uttarAdikuromadhye merorozAnadikpathe / sItAnIlAntare ramye jambUvRkSo'styakRtrimaH // 85 hajAra navve yojana aura eka yojanake gyAraha bhAga kara unameM se dasa bhAga grahaNa karanA caahiye|" // 77-78 // yaha meru parvata dIvArake samAna nahI hai| isake gyAraha hajAra UMcIpara jAnese isakA eka hajAra yojanakA vistAra ghaTatA hai / ghaTate ghaTate mastakapara meruparvata eka hajAra yojanakA raha jAtA hai / isa meruke Upara devoMke nivAsasthAna Adi aneka AzcaryoMke sthAna hai| arthAt yaha aneka Azcaryajanaka vastuoMse bharA huA hai / tathA yaha parvata akRtrima suMdara jinamaMdiroMkA sthAna hai / arthAt saumanasa, bhadrazAla, naMdana aura pANDuvanameM, pratyekameM cAra cAra akRtrima jinamaMdira haiM // 79-80 // isa meruke uttara vibhAgase aura dakSiNa vibhAgase suMdara cAra gajadanta parvata haiM, jo hAthIke dAMtake AkAra sadRza dikhate haiM / isaliye 'gajadanta' aisA unakA anvartha nAma hai|81|| ina gajadanta parvatoMke agrabhAga nIla aura niSadha parvatoMko sparza karate haiN| tathA ina gajadanta parvatoMpara cAra akRtrima jinamaMdira haiM / arthAt pratyeka gajadantapara eka eka akRtrima jinamaMdira hai // 82 // meruparvatakI uttara dizAmeM do gajadanta parvata haiM, aura merukI dakSiNameM do gajadanta 'parvata haiM / ina do do gajadanta parvatoMke bIca meM arthAt meruke uttarameM aura dakSiNameM utkRSTa bhogabhUmi nAmaka do baDe kSetra haiN| unameMse jo kSetra merukI uttaradizAmeM hai usako jinoMne uttarakuru uttama bhogabhUmi kahA hai / aura merukI dakSiNa dizAmeM jo hai, use devakuru uttama bhogabhUmi kahA hai / ye donoM bhogabhUmiyA~ dasa prakArake kalpavRkSoMse sampanna haiM // 83-84 / / meruparvatakI aizAnadizAmeM uttara kurukSetrameM sItAnadI aura nIlaparvatake suMdara madhyapradezameM akRtrima jambUvRkSa hai // 85 // 1 A. ekAdazAMzahAnyA. Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -7. 96) siddhAntasAraH (165 sotobhayataTe ramye parvatadvitayaM matam / yugmakAravyamiti khyAtaM prakhyAtaM munipuGgavaiH // 86 tasmAcca yugmaka dvandvAddakSiNe' kiyadantaram / sItAyAzca nadImadhye padmAdihRdapaJcakam // 87 sAntaraM vidyate yeSAM pArzvayorubhayoH punaH / pratyekaM parvatAnAM ca dazakaM dazakaM matam // 88 sauvarNAzcArusaMsthAnA jinAlayavimaNDitAH / te sarve prANinAM manye puNyapuJjA iva sthitAH / / 89 merordakSiNabhAge ca tathA sarvaivicakSaNaiH / zAlmalIvRkSasaMyuktaM jJAtavyaM nAnyathA kvacit // 90 ekAdazasahasrANi zatAnAmaSTakaM punaH / catvAriMzadvayopetA yojanAnAM kalAdvayam // 91 uttarAdikurozcaiSa vistAraH kathito jinaiH / vistAro vistRtajJAnaistathA devakurorapi // 92 sumeroH pUrvadigbhAge zrIbhadrasAlasadvanam / dvAviMzatisahasrANi viSkambhaM cAruvedikam // 93 tatra yA vedikA tasyaH pUrvaM kacchAbhidhaM matam / sItottarataTe kSetraM kSemAnAmapurIyutam // 94 tato vakSAranAmAsti parvato'taH paraM mahat / sukacchA kSetramadhye ca cArukSemapurIyutam // 95 vibhaGgAkhyA tataH sindhustasyAH pUrvaM supuSkalam / mahAkacchAbhiSaM kSetramariSTAkhyapurI' yutam // 96 ( yugmakaparvata tathA sau suvarNaparvata / ) - sItAke do taToMpara ' yugmaka ' nAmase prasiddha aura muniyoMdvArA varNana kiye hue do parvata haiM jinako yamakaparvatabhI kahate haiM / una do yugmaka parvatoMke dakSiNadizA meM kucha antara cale jAnese sItAnadIke madhya meM padmAdika pAMca hRda haiM, jo ki antarasahita haiM // / 86-87 / / pratyeka sarovarake donoM taTapara daza daza parvata hai / ve suvarNake haiM aura unakI AkRti suMdara haiM / tathA ve jinAlayoMse bhUSita haiN| mAno ve sarva parvata prANiyoMke puNyapuMja haiM aisA maiM ( narendrasenAcArya ) samajhatA hUM // 88-89 / / meruke dakSiNabhAga meM devakurukSetra meM zAlmalivRkSasaMyukta bhUpradeza hai aisA sarva vidvAna jaaneN| jainAgamameM kahAMbhI anyathA pratipAdana nahIM haiM // 90 // ( uttarakurU aura devakurukA vistAra / ) - vistRtajJAnI jinezvaroMne uttarakuru bhobhUmikA vistAra gyAraha hajAra AThasau biyAlIsa yojana aura do kalA kahA hai| itanAhI vistAra devakurukAbhI kahA hai / / 91-92 / / ( bhadrasAlavana aura kacchAdi deza tathA vakSAra parvata varNana / ) - sumeruparvata kI pUrva dizA ke vibhAga meM zobhAyukta prazasta bhadrazAla vana haiM / vaha bAvIsa hajAra yojanapramANa vistAravAlA tathA suMdara vedikAvAlA haiN| usakI vedikAkI pUrva dizA meM kaccha nAmaka deza hai| vaha sItAnadIke uttara taTapara hai / usameM kSemApurI nAmaka nagarI ( rAjadhAnIkA sthAna ) hai / / 93-94 / / 2 tadanantara vakSAra nAmakA mahAn parvata hai| isake anantara mahAn sukaccha nAmaka deza hai / usameM kSemapurI nAmaka suMdara rAjadhAnI hai / / 95 / / 3 isake anantara vibhaMgA nAmako nadI hai / usakI pUrva dizAmeM vistRta mahAkaccha nAmaka deza hai / aura usakI rAjadhAnI variSTA nAmakI nagarI hai // 96 // 1 A. satparvatadvandvAt. 2 A. teSAM 3 A. riSTAdinagarI. Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166) siddhAntasAraH (7. 97 tato vakSAranAmAsti parvato'taH paraM mahat / kSetra kacchAvatI nAma gariSThAdipurIyutam // 97 vibhaGgAkhyA tataH sindhustasyAH pUrva supuSkalam / AvartAkhyaM mahAkSetraM khaDganAmapurIyutam // 98 tato vakSAranAmAsti parvato'taH paraM mahat / lAgalAvartakaM kSetraM mApUSAnagarIyutam // 99 vibhaGgAkhyA tataH sindhustasyAH pUrva supussklm| puSkalAnAma tatkSetraM vRSabhAnagarIyutam // 100 tato vakSAranAmAsti parvato'taH paraM mahata / puSkalAdivatIkSetraM yatpurI puNDarI kiNI // 101 tataH pUrvasamudrasya samIpataravati yat / devAraNyaM ca vistIrNA vedikA vidyate parA // 102 sItAdakSiNato bhAnti kSetrANi vividhAni ca / nagarANyapi teSAM hi vibhAgaH kathyate'dhunA // 103 devAraNyAzritA yA tu vidyate vedikA stutA / tasyAH pazcimataH kSetraM vatsAnAma suzobhanam // 104 susImAnagarIyuktaM vicitrAzcaryakArakam / prANinAM bahupuNyena nirmitaM vA vibhAti yat // 105 4 tadanaMtara punaH vakSAra parvata hai| isake Age mahAn kSetra kacchAvatI nAmakA hai aura usameM gariSThA nAmaka nagarI hai // 97 // 5 tadanaMdara vibhaMgA nAmaka sindhu nadI hai| tathA usake pUrva meM vistRta Avarta nAmaka mahAdeza hai aura usameM 'khaDgA' nAmaka nagarI ( rAjadhAnI ) hai / / 98 // 6 punaH vakSAra parvata hai aura usake anantara lAMgalAvarta nAmaka kSetra deza hai usake rAjadhAnIkA nAma mApUSA hai / / 99 // . 7 tadanaMtara vibhaMgA nAmakI nadI hai aura usake pUrva digbhAgameM suvistRta Avartaka nAmaka mahAkSetra-deza hai aura usakI rAjadhAnIkA nAma vRSabhAnagarI aisA hai // 100 // 8 punaH vakSAra parvata hai aura isake anaMtara mahAn puSkalAvatI nAmaka kSetra hai aura usameM puNDarIkiNI nAmaka nagarI hai // 101 // ( devAraNya aura usakI vedikA )- isake anaMtara pUrvasamudrake adhika samIpa devAraNya nAmaka vana hai aura usakI suMdara vedikA hai arthAt vaha vana uttama vedikAse suzobhita hai // 102 // ___ sItA nadIke dakSiNa taTapara aneka kSetra aura unakI nagariyA~ ( rAjadhAnI ) zobhAyamAna hai| aba unakA vibhAga hama kahate haiM / 103 // devAraNyake Azrayase jo uttama vedI hai usakI pazcima dizAmeM vatsA nAmaka zobhAyukta kSetra deza hai| usakI rAjadhAnI susImA nAmaka nagarI hai // 104 // 1 yaha kSetra nAnA prakArake AzcaryoMse bharA huA hai| jo mAno prANiyoMke vipula puNyoMne utpanna kiyA huAsA zobhatA hai / / 105 // 1 A. mayUSA 2 A. puSkalAnAmasatkSetra 3 A. vartinaH 4 A. devAraNyasya 5 A. yAni 6 A. zubhA Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -7. 115 ) siddhAntasAraH ( 167 tato vakSAranAmAsti parvato'taH paraM mahat / suvatsA nAma satkSetraM kuNDalApUH samanvitam // 106 vibhaGgAkhyA tataH sindhustasyAH pazcimataH param / mahAvatsAbhidhaM kSetraM yatpU rastyaparAjitA // 107 tato vakSAranAmAsti parvato'taH paraM mahat / prabhAkarIpurIyuktaM satkSetraM vatsakAvatI // 108 vibhaGgAkhyA tataH sindhustasyAH pazcimataH param / ramyAnAmadharaM kSetraM purI paGkAvatI' praa||109 tato vakSAranAmAsti parvato'taH paraM mahat / ramyakAnAmasatkSetraM padmAkhyapurasaMyutam // 110 vibhaGgAkhyA tataH sindhustasyAH pazcimataH param / asti ramyAmahAkSetraM zubhAnAmapurIyutam // 111 tato vakSAranAmAsti parvato'taH paraM mahat / maGgalAdivatI kSetraM yatpuraM ratnasaJcayam // 112 kSetrANi SoDazaitAni meroH pUrvagatAni ca / tAvantyasteSu vidyante nagaryo'pyatisundarAH // 113 dvAviMzatizatAnyeSAM samaM dvAdazabhiH punaH / sarveSAM vistaraH kiJcidadhikaH kathyate jinaiH // 114 zatAnAM navakaM tAvadvAviMzatisamanvitam / sahasre dve ca vistAro devAraNyasya kathyate // 115 2 usake anaMtara vakSAra nAmaka parvata hai aura isake anaMtara mahAn suvatsA nAmaka uttama kSetra hai / usakI rAjadhAnI kuNDalA nAmaka nagarI hai / / 106 / / 3 vibhaMgA nAmaka nadIkI pazcima dizAmeM mahAvatsA nAmaka vizAladeza hai / isa dezakI rAjadhAnI aparAjitA nAmaka nagarI hai // 107 // 4 tadanaMtara vakSAra nAmaka parvata hai aura isake anaMtara vatsakAvatI nAmaka deza hai; jo ki prabhAkArInAmaka rAjadhAnIse yukta hai // 108 // 5 tadanaMtara vibhaMgA nAmaka sindhu nadI hai / usakI pazcima dizAmeM ramyA nAmaka kSetra hai / usameM paMkAvatI nAmaka uttama rAjadhAnIkA nagara hai / / 109 // 6 isake anaMtara vakSAra parvata hai / aura usake Age ramyakA nAmaka uttama kSetra ; jo ki padmapurase yukta hai / / 110 / / 7 isake anaMtara vibhaMgA nadIko pazcima dizAmeM ramyA nAmaka mahAkSetrameM zubhA nAmaka nagarI hai / / 111 // 8 isake anaMtara phira vakSAra parvata hai aura usake anaMtara maMgalAvatI nAmaka suMdara deza hai / usameM ratnasaMcaya nAmaka suMdara rAjadhAnIkA nagara hai / / 112 / ye solaha kSetra arthAt deza merUke pUrvadizA meM haiM / aura ina solaha dezoM meM atizaya -suMdara solaha rAjadhAnIke nagara haiM / / 113 // ye jo solaha deza kahe haiM, unakA vistAra bAvIsasau vArA yojanoMse kiJcit adhikaM hai, aisA jinezvaroMne kahA hai / / 114 / / devAraNyakA vistAra do hajAra nausau bAvIsa yojana hai, aisA jinezvaroMne kahA hai / / 115 // 1 A. purvapaGkAvatI Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168) siddhAntasAraH ( 7. 116 iti pUrvavideho'sau meroH pUrvavibhAvitaH / pazcimena tathaiva syAdvidehaH pazcimAbhidhaH // 116 nAmAnyeva vibhidyante tatra nAnyatkiyatpunaH / kSetrANAM ca purINAM ca tAnyato nigadAmyaham // 117 sItodA dakSiNe' padmA supadmA ca tathA punaH / mahApadmA tato'pi syAtsatkSetraM padmakAvatI // 118 saMkhyA ca nalinA tasmAtkumudA saritA saha / ityevaM kSetranAmAni jJAtavyAni manISibhiH // 119 azvAdikApurIsiMhapurI cApi mahApurI / vijayArajA ca virajA'zokA vItAdazokikA // / 120 nagaryaH kSetramadhyasthAH suvistIrNAH suzobhanAH / niSadhasyottare bhAge vidyante kSetramadhyagAH // 121 bhUtAraNyavanaM devAraNyavadvistRtaM matam / tasya yA vedikA tasyAH pUrvataH kSetramuttamam // 122 sotodAyAstaTe ramye nIlaparvatadakSiNe / vaprAnAmamahAkSetraM vijayAnagarAnvitam // 123 suvaprAtha mahAvaprAsatkSetraM vaprakAvatI / gaMdhikA ca sugandhA ca gandhilA gandhamAlinI // 124 kSetrANyaSTAtiramyANi jJAtavyAni manISibhiH / nagaryo'pi tathA tAvacchrI bhadrA sAlavedikA / / 125 meru pUrva dizAmeM base hue videhakSetra ke dezoMko pUrva videha kahate haiM aura merukI pazcima dizAmeM vidyamAna videhadezoMko pazcima videha kahate hai / ina donoM videhoMke dezoMke aura nagari - yoMke nAmahI bhinna bhinna haiM inase vyatirikta kucha vizeSatA unameM nahIM hai / inake vistArAdika samAna haiM / aba kSetroMke aura nagariyoMke nAma maiM kahatA hUM / / 116-117 // sItodA nadIke dakSiNa taTapara jo deza haiM, unake nAma isa prakAra haiM- padmA', supadmA', mahApadmA', padmakAvatI, saMkhyA 5, nalinA, kumudA aura saritA' aise ATha dezoMke nAma vidvAnoM ke jAnane yogya haiM / / 118-119 // ( nagariyoMke nAma ) - azvapurI', siMhapurI, mahApurI', vijayApurI, arajApurI", virajApurI, azokApurI, tathA vItazokApurI' ye ATha nagariyAM uparyukta ATha kSetroMke bIca meM haiM / ye nagariyAM vistIrNa aura suMdara haiM / niSadhaparvatake uttara bhAgameM aura kSetrake madhyameM haiM / / 120-121 // devAraNya ke samAna bhUtAraNya vistRta hai aura usakI jo vedikA hai usake pUrvabhAga meM uttama kSetra hai // 122 // sItodAke ramaNIya taTapara aura nIla parvatake dakSiNa dizAmeM vaprA' nAmaka mahAkSetra hai, jo ki vijayA nAmaka nagarIse yukta hai / tadanaMtara suvaprA mahAvaprA', vaprakAvatI, gaMdhikA 5, sugaMdhA, gaMdhilA aura gaMdhamAlinI' aise ATha kSetra atyaMta ramaNIya hai; so vidvAnoMke dvArA jAnane yogya haiM / / 123-124 / / ( ina dezoMke nagariyoM ke nAma / ) - bhadrasAla vanakI vedIparyanta ye ATha deza aura nagariyAM hai| nagariyoMke nAma isa prakAra haiM-vaijayantIpurI', jayantIpurI ramyApurI', aparAjitApurI, 1 A. dakSiNa 2 A. gaMdhA 3 A. yAvat Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -7. 136) siddhAntasAraH ( 169 vaijayantI jayantI ca purI ramyAparAjitA / cakrAdikA purI pUtA tathA khaDgapurI praa||126 ayodhyA ca tathAvadhyA jJAtavyA sumniissibhiH| zeSaM pUrvavidehasya svarUpaM pUrvameva tat // 127 trayastrizatsahasrANi zatAni SaT tathA punaH / catubhiradhikAzItiH kalAnAM hi catuSTayam // 128 videhsyaapivisskmbhHkthitHkthitpriyaiH| jinendrjitkaugheraadhividhvNskaaribhiH||129yugmm pUrvAparavidehe syAccaturthena samaH sadA / kAlaH koTizca pUrvANAM jIvitavyaM nRNAM param // 130 meroruttarato yAni kSetrANi vividhAni ca / vidyante tAni sarvANi dakSiNAnIva sarvathA // 131 kezaryAdihRdeSvatAH kevalaM santi devtaaH| Adhe kIrtistato buddhirlakSmIzcAntye vyavasthitA // 132 narakAntA ca nArI ca rUpyakUlA tathA punaH / suvarNA ca matA kUlA raktA raktodakA punH||133 ramyakAdiSu vidyante nadyo nAmavibhedataH / zeSaM dakSiNavatsarva jAnanti yatinAyakAH // 134 caturgopurasaMyuktaH prAkAro'sti mahAnaghaH / maryAdAyAH paraM heturjambUdvIpasamudrayoH // 135 yojanAni sa vistIrNo bhUmukhe dvAdazaiva hi / UrdhvabhAge ca catvAri tathASTau madhyame punaH // 136 cakrApurI, pavitra khaDgapurI', ayodhyApurI aura avadhyApurI aisI ATha nagariyAM vidvAnoMko jAnane yogya haiM / anya saba svarUpa pUrvavidehake samAna haiM // 125-127 // (videhakSetrakA vistaar| )- videhakSetrakA vistAra tehatIsa hajAra chasau caurAsI yojana aura cAra kalA itanA hai| jinhoMne karmasamUha naSTa kiyA hai, jinakI mAnasika vyathA athavA saMpUrNa parigraha naSTa hue haiM, jinakA kathana priya hai, aise jinezvaroMne isa prakAra videhakA vistAra kahA hai / / 128-129 // pUrvavidehakSetrameM aura aparavidehakSetrameM caturtha kAla sadA samAna vidyamAna hai aura ina kSetroMmeM rahanevAle mAnavoMkA jIvitavya arthAt Ayu eka koTipUrva varSoMkI hai| yaha unake utkRSTa AyukA pramANa kahA hai / / 130 // ( meruke uttara dizAke kSetrAdikoMkA saMkSipta kthn|)- meruke uttara dizAmeM jo aneka kSetra haiM, ve sarvathA dakSiNake bharatAdika kSetroMke samAna samajhane caahiye| kesarI, puNDarIka aura mahApuNDarIka sarovaromeM devatAyeM nivAsa karatI hai| kesarI sarovarameM kIrti devatA, puNDarIkameM buddhi devatA aura mahApuNDarIkameM lakSmI devatA aisI devatAyeM nivAsa karatI haiM / 131-132 // narakAntA nadI, nArI, rUpyakUlA, suvarNakUlA, raktA aura raktodA ye nadiyA~ ramyaka, hairaNyavata aura airAvata kSetrake bIcameMse bahatI huI pUrvasamudra aura pazcimasamudrameM praveza karatI haiN| bAkIkA sarva svarUpa yatinAyaka jineza dakSiNake kSetra, nadI, sarovarAdikoMke samAna jAnate haiM // 133-134 // (jambUdvIpa aura lavaNasamudrake taTakA varNana / )- jambUdvIpa aura lavaNasamudrakA jo taTa hai vaha cAra gopuroMse virAjita hai aura atizaya nirdoSa racanAvAlA hai| vaha isa dvIpa tathA 2 A. mahAnatha 3 A. STAbudaye mataH 1 A. ragha S. S. 22 Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170) siddhAntasAraH (7. 137 tasyopari mahApadmavedikA vidyate parA / dvikrozotsedhasaMyuktA krozapAdaM savistarA' // 137 lakSatrayaM sahasrANi SoDazaiva tathA punaH / yojanAnAM zatadvandva saptaviMzatisaMyutam // 138 gavyUtitritayaM tasmAcchataM ca dhanuSAM punaH / aSTAviMzatisaMyuktamaGagulAni trayodaza // 139 aDagulArddhamiti jJeyo jambUdvIpasya zobhanaH / pariveSo'pramajJAnaH kathito munipuGgavaH // 140 jambUdvIpaparidhiH 316227 yo. 3 gavyU. 128 dha. 13 aMgulAni tathA ardhAGagulam // pUrveNa vijayadvAraM vaijayantaM sudakSiNe / jayantaM pazcime bhAge hyaparAjitamuttare // 141 tadvahiH sumahA~llakSatrayaM valayavistRtaH / jalotsedhaH sahasrANi yojanAnAM hi SoDaza // 142 vidyate lavaNAmbhodherbahudhA kautukAvahaH / lakSayojanagambhIro' vaDavAgnisamanvitaH // 143 tato'sti dhAtakIkhaNDo dvIpo meruyugAnvitaH / yojanAnAM caturlakSavalayavistRto mahAn // 144 catubhiradhikAzItiryojanAnAM samunnatam / kSudraM merudvayaM tatra vidyate vismayAvaham // 145 samudrako maryAdAbhUta hai| yaha taTa prAraMbhameM bAraha yojanoMkA hai, Uparake bhAgameM cAra yojanoMkA aura madhyabhAgameM ATha yojanoMkA / isa taTake Upara suMdara mahApadma nAmakI vedikA hai| vaha do koza uMcAIko dhAraNa karatI hai| aura pAva kosakI ruMda hai / / 135-137 // isa taTakA parikSepa tIna lAkha solaha hajAra dosau sattAIsa yojana tIna gavyUti (tIna kosa) ekasau aTThAisa dhanuSya teraha aMgula aura ardhAGagula adhika itanA hai (rAjavArtikameM teraha aMgulake anaMtara ardhAMgulase kucha adhika aMgula aisA ullekha hai ) // 138-140 // isa taTako pUrva, dakSiNa, pazcima aura uttara ina cAra dizAoMmeM kramase vijayadvAra, vaijayantadvAra, jayantadvAra aura aparAjita dvAra aise cAra dvAra haiM / / 141 / / usa taTake bAhara mahAn tIna lAkha yojanoMkI aura valayAkAra vistRta aisI lavaNasamudrakI jalakI UMcAI hai, jo ki solaha hajAra yojana pramANakI hai aura nAnA prakArake kautuka utpanna karanevAlI hai / yaha lavaNasamudra eka lAkha yojana parimANakI gaMbhIratA dhAraNa karatA hai aura vaDavAgnise yukta hai // 142-143 // (dhAtakIkhaMDakA saMkSepase vrnnn|)- lavaNasamudrako jisane ghera rakhA hai, aisA dhAtakIkhaMDa cAra lakSa yojana parimANavAlA valayAkAra vistRta hai| isameM caurAsI hajAra yojana UMce do meru parvata haiN| jambUdvIpastha meruse choTe honese inako kSudra meru kahate haiM / lavaNasamudra aura kAlodasamudrakI vedikAko sparza karanevAle do iSvAkAra parvata haiM, eka dakSiNa dizAmeM aura dUsarA uttara 1 A. sUvistaram 2 A. dvayaM 3 A. gambhIra 4 A. valaye. Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -.7 154) ( 171. lavaNAmbhodhikAlodavedikAsparzakArakau / iSvAkAragirI tatra vidyete dakSiNottarau // 146 yojanAnAM sahasraM sa viSkambhe hayudaye punaH / zatAnAM ca catuSkaM syAttadvIpArdhavibhAgakRt // 147 jambUdvIpe yathA sarvaM bharatAdyaM mataM tathA / khaNDadvaye'pi tatsarvaM tatra merudvayAzritam // 148 tatra ye santi vistIrNAH sarve'pi kulaparvatAH / cakrAravatsusaMsthAnA varSAstadvivarANi vA // 149 veSTitaM valayenaitatkAlodasya payonidheH / puSkaradvIpamapyasti dhAtakokhaNDavattataH // 150 yojanAnAM sulakSANi vistIrNaH SoDazAvanau / tadarddhe valayAkAro mAnuSottaraparvataH / / 151 yastu kazcidvizeSo'sti dvIpadvayasamAzritaH / jambUdvIpAtsa vijJeyaH sarvo lokAnuyogataH / / 152 mAnuSottara zailAnte' mAnuSaM kSetramuttamaM / tadbahirna yataH santi mAnuSA ityato'nvayAt // 153 mAnuSottarazailAgre svayambhUramaNArddhake / nAgendrAkhyo nagaH sarvaM parikSipya vyavasthitaH // 154 siddhAntasAraH dizAmeM hai / ve donoM parvata eka hajAra yojana cauDAIko dhAraNa karanevAle haiM aura cArasau yojanakI unakI UMcAI hai / ina do parvatoMne isa dhAtakIkhaMDake do vibhAga kiye haiM / / 144-147 // jambUdvIpa meM jaise bharatAdika kSetra, himavadAdika parvata, padmAdika sarovara gaMgAsindhavAdika nadiyA~ haiM vaise dhAtakIkhaMDameM bhI haiM aura puSkarArddha meM bhI haiM / sirpha ina do khaMDomeM do do meru honese bharatAdika kSetra do do haiM / himavadAdika parvatabhI do do haiM / padmAdika sarovarabhI do do haiM / aisehI gaMgAsindhvAdika nadiyA~bhI do do haiM / / 148 // dhAtakIkhaMDa meM kSetrAdikoMkI saMkhyA dviguNa kahI hai / isa dhAtakIkhaMDameM jo sarva vistIrNa kulaparvata haiM ve cakrake ArekI AkRtiko dhAraNa karate haiM tathA unameM jo kSetra haiM ve vivaroMkA AkAra dhAraNa karate haiM / / 149 // ( puSkaradvIpakA saMkSipta varNana / ) - kAlodasamudrake valayase veSTita dhAtakI khaNDake samAna puSkaradvIpa nAmaka dvIpa hai / vaha dvIpa solaha lAkha yojana vistArako dhAraNa karatA hai / isa dvIpake Adhe bhAgameM valayAkAra mAnuSottara nAmaka parvata hai / jambUdvIpakI apekSA ina donoM dvIpoM meM jo kucha vizeSatA hai vaha saba lokAnuyoga nAmaka zAstrase jAnane yogya hai / / 150 - 152 / / ( manuSyakSetra kahAMtaka hai ? ) - mAnuSottora parvatake antataka uttama manuSyakSetra hai / isa manuSyakSetra ke bAhara manuSya nahIM hai, ataH mAnuSottara yaha nAma athavA manuSyakSetra yaha nAma yogya hai / / 153 / mAnuSottara zailake Age aura svayaMbhUramaNa dvIpake Adhe bhAgameM nAgeMdra nAmaka parvata valayAkAra hai usane Adhe svayambhUramaNa dvIpako ghera rakhA hai / / 154 / 1 A. zailAntarmAnuSaM Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172) siddhAntasAraH (7. 155 tataH pUrveSvasaGakhyeSu dvIpeSu sAgareSu c| vidyante vyantarAvAsAstiyaJco'pi nirantarAH // 155 tirazcAM jIvitaM tasminnekapalyopamapramama / bhogabhamirjaghanyAsau yato jainaniveditA // 156 nAgendrAcca bahirbhAge' svymbhrmnnaarddhke| videhavatsamadre ca karmabhiivacakSaNaH // 157 para na mAnaSAH santi mAnaSAnte ca kevalam / dvIpeSvarddhatatIyeSa te'pi TredhA bhvntymii|| 15/ AryA mlecchAzca te sarve karmajA bhogbhuumijaaH|aarykhnnddbhvaastvaaryaa mlecchAzca mlecchkhnnddjaaH|| karmabhUmiprasUtA ye' sarve te karmabhUmijAH / bhogabhUmisamudbhUtAH kathyante bhogabhUmijAH // 160 dvIpeSvarddhatRtIyeSu syustrizadbhogabhUmayaH / tathA paMcadazaivAtra santyetAH karmabhUmayaH // 161 guNairaryanta ityAryAste'pi dvedhA bhavanti ca / kecidRddhIstu saMprAptAH kecittaditare punaH // 162 6 / / mAnuSottaraparvatake asaMkhyAta dvIpa samudroMmeM nAgendra parvatataka vyaMtaradevoMke nivAsasthAna haiM aura pazubhI sarvatra rahate haiM // 155 // ___ina dvIpasamudra meM tiryaMJcoMkI Ayu eka palyopama varSoMkI hai / ina dvIpAdikoMko jinezvaroMne jaghanya bhogabhUmi kahA hai ___ nAgendra parvatake bAhyabhAgameM, Adhe svayaMbhUramaNa dvIpameM aura svayaMbhUramaNa samudrameM videhake samAna karmabhUmi hai aisA vidvAnoMne-AcAryoMne kahA hai| paraMtu inameM manuSya nahIM hai| manuSya sirpha mAnuSottara parvatataka haiM yAnI DhAI dvIpoMmeM haiM aura ve do prakArake haiM // 157-158 // (Arya aura mleccha manuSyoMkA vrnnn|)- Arya aura mleccha aise manuSyoMke do bheda haiM / ve saba karmabhUmija aura bhogabhUmija haiM / AryakhaNDameM jo utpanna hue haiM ve Arya haiM, aura mleccha khaNDameM jo utpanna hue haiM, ve mleccha haiM / karmabhUmimeM jo utpanna hue haiM ve saba karmabhUmija haiM / tathA bhogabhUmimeM jo utpanna hue haiM ve saba bhogabhUmija haiM // 159-160 / / ___ DhAI dvIpoMmeM tIsa bhogabhUmiyA~ haiM aura karmabhUmiyA~ paMdraha haiN| pAMca haimavata, pAMca harikSetra, pAMca ramyakakSetra, pAMca hairaNyavata, pAMca devakuru aura pAMca uttarakuru kSetra aisI tIsa bhogabhUmiyA~ haiN| inameM pAMca uttarakuru aura pAMca devakuru, uttama bhogabhUmiyA~ haiN| pAMca haimavata aura pAMca hairaNyavata jaghanya bhogabhUmiyA~ haiM / pAMca harivarSa aura pAMca ramyaka madhyamabhogabhUmiyA~ hai / karmabhUmiyA~ paMdraha haiM / pAMca bharatakSetra, pAMca videhakSetra aura pAMca airAvatakSetra aisI paMdraha karmabhUmiyA~ haiM / / 161 // ( AryoMkA varNana / )- jo samyagdarzanAdi guNoMse seve jAte haiM unheM Arya kahanA cAhiye arthAt jinameM samyagdarzanAdi guNa utpanna hote haiM, jo AryoMke kulameM utpanna hote haiM ve Arya haiM / ve Arya do prakArake haiN| koI Rddhiko prApta kiye hue haiM unako Rddhi-prAptArya kahate 1 A. jJeyA 2 A. te Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -7. 164) siddhAntasAraH (173 ta ete RddhIsampannAH paJcadhA prikiirtitaaH| kSetrAryAzca sujAtyAryAH kAryAzca tathA punH||163 cAritrAryAzca vijJeyA darzanAryAzca te punH|shriijinendrsy sadvAkyavizvastairmunibhiH sadA // yugmam hai aura koI jinako Rddhi prApta nahIM huI haiM ve anRddhi-prAptArya hai / jo Rddhi-prAptArya haiM ve pAMca prakArake kahe haiM / kSetrArya, sujAtyArya, kArya, cAritrArya aura darzanArya / zrIjinendra ke satya vacanoMpara vizvAsa rakhanevAle muniyoMne anRddhiprAptAryake aise prAMca bheda kahe haiM / / 162-164 // spaSTIkaraNa- 1 kSetrArya- kAzIkozalAdi sthAnoMmeM utpanna hue jo Arya hai unako kSetrArya kahate haiN| 2 jAtyArya- ikSvAkuAdivaMzoMmeM utpanna hue AryoMko jAtyArya kahate haiM / arthAt kSatriya, vaizya, zUdra aura brAhmaNoMke jo aneka vaMzabheda haiM unameM utpanna hue AryoMko jAtyArya kahanA cAhiye / 3 kAryake tIna bheda haiM- sAvadha kArya, alpasAvadha kArya aura asAvadya kArya / 1 sAvadyakarmAryoMke yaha bheda haiM- asi, masi, kRSi, vidyA, zilpa aura vaNik karma arthAt asikaryi, masikarmArya, kRSikarmArya, vidyAkaryi, zilpakArya aura vaNikkArya / 1 asikarmArya- taravAra, dhanuSya Adi AyudhoMke prayogameM kuzala AryoMko asikarmArya kahate haiM / 2 masikarmArya- dhanakI Aya aura vyayAdi likhane meM catura AryoMko masikArya kahate haiM / 3 kRSikarmArya- hala Adi khetIke upakaraNoMke jAnakAra AryoMko kRSikarmArya kahate haiM / 4 vidyAkArya- citrakalA gaNitAdi bAhattara kalAoMmeM catura AryoMko vidyAkArya kahate haiN| 5 zilpakArya- dhobI, nAI, luhAra, kumhAra, sunAra AdikoMko zilpakArya kahate haiM / 6 vaNikkaArya- candanAdigaMdha, ghI, tela Adika rasa, zAli Adika dhAnya, kapAsa AdikoMke vastra, motI, ratna Adi nAnA vastuoMkA saMgraha karanevAle AryoMko vaNikkArya kahate haiM / ye chahoM prakArake Arya aviratiyukta honese sAvadha kArya kahe jAte haiN| 2 alpasAvadya karyi arthAt zrAvaka, joki sthAvarahiMsAke tyAgI nahIM hai aura trasahiMsAke tyAgI tathA aNuvratake pAlaka hote haiN| 3 asAvadyakarmArya- saMpUrNa hiMsAdipApoMke pUrNa tyAgI munirAja asAvadyakArya haiN| kyoMki karmakSayake liye udyata aise viratirUpa pariNAmoMke ve dhAraka hote haiM / cAritrArya- inake abhigata-cAritrArya aura anabhigata-cAritrArya aise do bheda haiN| cAritramohakarmakA upazama honese aura kSaya honese bAhya upadezakI apekSAke binA AtmAkI prasannatA honesehI cAritrapariNAmoMko dhAraNa karanevAle upazAMta-kaSAya aura kSINa-kaSAya munirAjoMko abhigatacAritrArya kahate haiM / ____ anabhigata cAritrArya- aMtaraMgameM cAritramohakarmakA kSayopazama honese aura bAhyameM upadezakA nimitta prApta honese jinako viratirUpa pariNAma hote haiM usako anabhigatacAritrArya kahate haiN| Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174) siddhAntasAraH (7. 165 vikriyAbuddhisatkSetrabalauSadhitaporasaH / Rddhimanto matAH sapta prakArAste tathAvidhaiH // 165 darzanArya-daza prakArake haiN| 1 AjJA darzanArya- bhagavAn arhanta sarvajJa praNIta AjJAmAtrako pramANa mAnakara zraddhA karanevAle Arya AjJAdarzanArya haiN| 2 mArgadarzanArya-parigraharahita mokSamArgakA zravaNa karanese jinako ruci utpanna huI hai, aise Arya mArgadarzanArya haiN| 3 upadeza darzanArya-tIrthakara baladeva AdikoMke zabhacarita sananese jinako zraddhA haI hai ve upadezadarzanArya hai| 4 satradarzanAryadIkSA, aura maniyoMke AcAroMke sUtroMke zravaNase jinako ruci haI hai aise AryoMko sutrAdarzanArya kahate haiM / 5 bIjadarzanArya-bIjaruci-bIjapadoMko grahaNa karanese sUkSmArthakA parijJAna honese jinako zraddhA hotI hai, ve bIjadarzanArya kahe jAte haiN| 6 saMkSepadarzanArya-jIvAdi padArthoM ke sAmAnya upadezazravaNase jinako samyagdarzana huA hai aise AryoMko saMkSepadarzanArya kahate haiM / 7 vistAradarzanAryaaMga aura pUrvoke viSaya bhUta jIvAdi padArthoMkA vistAra pramANa aura nayoMke dvArA sunanese jinako zraddhA huI hai, aise Arya vistAradarzanArya haiN| 8 arthadarzanArya-vacanavistArase rahita aisA arthagrahaNa honese jinako zraddhA huI haiM aise Arya arthadarzanArya haiN| 9 avagADhadarzanArya- AcArAMgAdi dvAdazAMgoMkA jJAna honese jinake zraddhAnameM dRDhatA AI hai aise AryoMko avagADhadarzanArya kahate haiM aura 10 paramAvagADhadarzanArya- paramAvadhijJAna kevalajJAnase prakAzita jIvAdika padArthaviSayaka zraddhAnako dhAraNa karanevAle AryoMko paramAvagADha darzanArya kahate hai / ( rAjavAtika adhyAya 3 rA AryA mlecchAzca sUtrakA bhASya ) ( Rddhi prAptAryoMke bheda / )- vikriyARddhi, buddhiRddhi, kSetraRddhi, balaRddhi, auSadhaRddhi, tapaRddhi aura rasaRddhi Adi RddhiyoMse yukta aise AryoMko RddhimadArya kahate haiN||165|| vikriyARddhimadArya- aNimA, mahimA Adika ATha prakArakI vikriyA hai / choTA rUpa dhAraNa karanA, baDA rUpa dhAraNa karanA, eka aneka rUpa dhAraNa karanA Adi vikriyAke dhArakoMko vikriyARddhimadArya haiN| buddhiRddhimadArya-buddhiRddhi aThAraha prakArakI hai| kevalajJAna,avadhijJAna, manaHparyayajJAna, bIjabuddhi, koSThabuddhi, padAnusAritva, saMbhinnazrotRtva, dUrase AsvAdana, darzana, sparzana, ghANa, zravaNa inameM samarthatA, dazapUrvitva, caturdazapUrvitva, aSTAMgamahAnimittajJatva, prajJAzravaNatva; pratyekabuddhatA aura vAditva / ina RddhiyoMko dhAraNa karanevAle AryoMko buddhiRddhimadArya kahate haiN| samyagjJAnAdhikArameM inakA varNana AyA hai| kSetraRddhi-ke dhAraka Arya do prakArake hote hai / akSINamahAnasa aura akSINamahAlaya / akSINamahAnasa- lAbhAntarAya karmakA kSayopazama jinameM atizaya prakarSako prApta huA hai, aise munirAjoMko jisa pAtrameMse AhAra diyA jAtA hai usa pAtrakA AhAra cakravartIke saMpUrNa sainyakobhI diyA jAya to bhI kamI nahIM hotA hai| aise munIzvarako akSINamahAnasArya kahate haiN| Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -7. 165) siddhAntasAraH (175 __ akSINamahAlaya- isa Rddhike muni jahA~ baiThate haiM vahAM deva, manuSya, pazu saba yadi baiTha jAya to bhI ve parasparoMko bAdhA na dete hue sukhase baiThate haiN| aise muniko akSINamahAlayamuni kahate haiN| balaRddhi- manobala Rddhi, vacanabalaRddhi aura kAyabalaRddhi, gakarmakA aura vIryAntarAyakarmakA kSayopazama paramaprakarSako prApta honese antarmuhUrtameM saMpUrNa zrutajJAnake arthakA cintana karanemeM caturatA prApta hotI hai| vacanabalaRddhi- manaHzrutAvaraNa, jihvAzrutAvaraNa aura vIryAntarAyakarmakA atizaya prakarSayukta kSayopazama honese antarmuhUrtameM saMpUrNa zrutakA uccAraNa karanekA sAmarthya prApta hotA hai| aura satata tathA ucca uccAraNa karaneparabhI zramarahita aura kaMThameM vikArarahitapanA utpanna hotA hai| kAyabalaRddhi-vIryAntarAyake kSayopazamase zarIrameM asAdhAraNa sAmarthya utpanna hotA hai| jisase mAsika, cAturmAsika, sAMvatsarika Adi kAlakA pratimAyoga dhAraNa karaneparabhI zrama aura thakAvaTa AtIhI nahIM - prasannatA rahatI hai| __ auSadhaRddhi- ATha prakArakI hotI hai| jinake hastapAdAdika avayavoMke sparzase asAdhya rogabhI naSTa hote haiM vaha AmISadha Rddhi hai| jinake mukhakI lAlI auSadhake samAna roga dUra karatI hai ve muni zvelauSardhAddhake dhAraka haiN| jinake pasInemeM milI huI dhUli rogaharaNa karatI hai aise munIzvaroMko jallaRddhike dhAraka kahate haiN| jinake kAna, nAka, danta aura AMkhoMke mala auSadharUpa hae haiM ve mallauSaddhike dhAraka haiN| jinakI viSThA auSadhasvarUpa hokara roga dUra karatI haiM ve viDauSaddhike dhAraka haiM / sarvoSadhiRddhi-jinake aMga, pratyaMga, nakha, kezAdika sarva avayava auSadharUpa bane haiM tathA jinako sparza karanevAle vAyu jalAdikabhI auSadhamaya hote haiM ve muni sarvoSaddhike dhAraka haiN| AsyAviSaddhi- ugraviSayukta AhArabhI jinake mukhameM jAnepara nirviSa hotA hai athavA jinake mukhase nikale hue vacana sunakara mahAviSase vyApta zarIravAlebhI jIva nirviSa hote haiM unako AsyAviSa muni kahate haiN| dRSTayaviSa- jinake darzanase ati tIvra viSase dUSita logabhI nirviSa hote haiM ve dRSTayaviSa Rddhike dhAraka haiN| tapo'tizaddhi- sAta prakArakI hai| 1 ugra tapaRddhi- caturtha, paSTha ( do upavAsa ) aSTama (tIna upavAsa) dazama ( cAra upavAsa) dvAdaya (pAMca upavAsa) pakSa (paMdraha upavAsa) aura mAsa (eka mahineke upavAsa) isa prakArake upavAsoMmeMse koI eka prakArakA upavAsa AmaraNa karanevAle munIzvaroMko ugra tapaRddhike dhAraka kahate haiN| 2 dIptatapas- mahopavAsa karaneparabhI jinakA manavacanazarIra sAmarthya baDhatAhI hai, Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176) siddhAntasAraH (7. 165 - jinakA mukha durgadharahita hai, jinakA zvAsocchavAsa padmake samAna gaMdhavAlA hotA hai tathA jinakA zarIra kAntiyukta hotA hai ve dIptatapa Rddhike dhAraka munirAja haiN| 3 taptatapas- tape hue kaTAhapara par3e hue jalabidu sUkha jAte hai vaisA jinhoMne liyA huA AhAra malarudhirAdirUpatAse pariNata nahIM hotA hai, ve muni taptatapasRddhike dhAraka haiN| 4 mahAtapas-siMhaniHkrIDitAdi mahopavAsa karanevAle muni mahAtapa Rddhike dhAraka haiN| 5 ghoratapas- nAnA prakArake rogoMse pIDita honeparabhI upavAsa kAyaklezAdi tapazcaraNako nahIM tyAganevAle munIzvarako ghoratapaRddhike muni kahate haiN| 6 ghora parAkrama- ve hI muni jaba apanA upavAsa kAyaklezAdi tapa adhikAdhika baDhAte haiM taba unheM ghora parAkrama Rddhi dhAraka kahate haiM / ___7 ghora brahmacArI- jinakA brahmacarya askhalita hotA hai aura jinakI kabhI duHsvapna paDatehI nahIM ve ghorabrahmacArI haiN| ___ rasaRddhike chaha bheda hote haiM- 1 AsyaviSa- utkRSTa tapobalake dhAraka muni 'tU mara' aisA jisako kahate haiM vaha tatkAla viSavyApta hokara maratA hai aise munIzvarako AsyaviSaRddhi hotI hai| 2 dRSTiviSa- utkRSTa tapasvI kruddha hokara jise dekhate haiM vaha tatkAla ugraviSase vyApta hokara maratA hai, aise muni dRSTividdhi ke dhAraka samajhanA caahiye| 3 kSIrAsAvi- virasa atrabhI jinake hAthameM paDanepara dUdhake rasase pariNata hotA hai ve kSIrAsrAviRddhike dhAraka haiN| athavA jinake vacana dUdhake samAna kSINalogoMko saMtuSTa karanevAle hote haiM ve kSIrAsrAvi muni haiN| 4 madhvAsrAvi- jinake hAthameM par3A huA AhAra nIrasa honeparabhI madhurarasavAlA aura zaktivardhaka hotA haiM, tathA jinake vacana duHkhapIDitoMko madhuke samAna puSTa karate haiM ve madhvAsrAvi munirAja haiN| 5 sapirAsrAvi- jinake hAtha meM AyA huA AhAra nIrasa honeparabhI- rUkSa honeparabhI ghIke samAna rasa aura zaktivAlA hotA hai athavA jinake vacana prANiyoMko ghIke samAna santoSaprada hote haiM ve muni sarpirAsrAvI Rddhike dhAraka haiM / 6 amRtAsrAvi- jinake hastapuTameM paDA AyA huA anna amRta ho jAtA hai athavA jinake bhASaNa amRtake samAna prANiyoMpara anugraha karate haiM ve amRtAsrAvI Rddhike dhAraka muni haiN| tattvArthavartikameM ina sAta Rddhi ke sivAya kriyARddhi AThavI Rddhi mAnI hai| isa Rddhike do bheda haiM, cAraNatva aura aakaashgaamitv| cAraNabhI aneka prakArake haiN| jala, jaMghA, tantU, puSpa, patra, zreNi, agnizikhAdikoMkA avalaMbana lekara gamana karanevAle cAraNamuni jalAdikameM, jamInake samAna pAMva uThAkara rakhate hue gamana karate haiN| tathApi jalAdikoMke jantuoMko pIDA nahIM Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -7. 173) siddhAntasAraH (177 mlecchAzca dvividhaaHproktaaHkaashcimlecchbhuumijaaH|krmbhuumissuyesntitesrve krmbhuumijaaH||166 antarvIpajAstAvadantaradvIpatinaH / te ca dvIpA bhavantyatra jambUdvIpapayonidhau // 167 yojanAni zatAnyasmAttiryak paJca pravizya te|dikssudviipaa bhavantyaSTau lvnnaambhodhimdhygaaH||168 sArddhapaJcazatAnyasmAdyojanAnAM pravizya ca |dviipaa vidikSu te hyaSTau vidyante kautukaavhaaH||169 vedikAyAH samudrAntaH SaDyojanazateSu ca / gateSu parvatAnteSu dvau dvau dvIpau matau tataH // 170 caturvizatisaMkhyAste jambUdvIpasya sannidhau / tatsaGakhyA dhAtakIkhaMDasamIpe gaditA jinH||171 zatayojanavistArA dikSu dvIpA amI punH| syuvidikSu tadardhAste zailAnte pnycviNshtiH|| 172 prAcyAmekorukAH sarve'pAcyAM te tu viSANinaH / lAGagalinaH pratIcyAM yadudIcyAM vaagvijitaaH|| hotI hai| jamInaparase cAra aMgula Upara AkAzameM atizaya zIghra sekaDo yojana gamana karanevAle muni jaMghAcaraNa muni haiN| AkAzagAmI-paryaGkAsanase athavA kAyotsargase pAMva nahIM uThAte hue AkAzameM gamana karanevAle muni AkAzagAmI Rddhike dhAraka haiN| isa prakAra RddhimadAryoMkA varNana huA / ( rAjavArtika 'AryAmlecchAzca' sUtrakA bhASya ) (mlecchoMke bhedoMkA varNana / )- karmabhUmija mleccha aura mlecchabhUmija mleccha aise mlecchoMke do bheda haiM / jo karmabhUmimeM rahate haiM ve sarva karmabhUmija mleccha haiM // 166 // antaradvIpameM rahanevAle mlecchoMko AntaradvIpaja mleccha kahate haiM tathA ye antarvIpa jambUdvIpake samudra meM haiM / arthAt lavaNasamudrake dvIpoMmeM utpanna hue manuSyoMko AntaradvIpaja mleccha kahate haiM / inako kubhogabhUmijabhI kahate haiM // 167 // __ lavaNasamudra ke aMdara pAMcasau yojana praveza karanepara lavaNasamudrake madhyameM pUrva, pazcima, dakSiNa, uttara aisI cAra dizAoMmeM ATha dvIpa haiM // 168 // tathA lavaNasamudrameM sADe pA~casau yojanataka praveza karanepara vidizAoMmeM AzcaryakAraka ATha dvIpa haiM / / 169 // vedikAse lavaNasamudra meM chahasau yojana praveza karanepara parvatoMke antapara-TokoMpara do do dvIpa haiM / saba milakara jambUdvIpake sannidha cauvIsa dvIpa haiN| dhAtakIkhaMDake samIpake dvIpoMkIbhI jinezvaroMne aisIhI saMkhyA kahI haiM / arthAt dhAtakIkhaMDake kAloda samudrameMbhI cauvIsa antaradvIpa haiM / / 171 // dizAoM meM jo dvIpa haiM ve sau yojana vistAravAle haiM aura vidizAoMmeM jo dvIpa haiM ve paccIsa yojana vistAravAle haiM / tathA parvatoMpara jo dvIpa haiM ve paccIsa yojana vistAravAle haiM / / 172 // pUrva dizAke dvIpoMmeM jo antarvIpaja manuSya haiM ve saba ekoruka haiM arthAt eka pAMvavAle haiN| dakSiNa dizAke dvIpoMmeM sIMgavAle manuSya haiM / pazcima dizAke dvIpoMmeM pUMchavAle manuSya haiM aura S. S. 23 Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntasAraH ( 7. 174 zazAdizakulakarNA mahiSyAvaraNAH punaH / lambakarNA vidizvete bhavanti manujAdhamAH / / 174 avasiMha mukhAstAvacchvamukhebhamukhAH punaH / varAhavyAdhdhakAkekaka pivargamukhAH pare / / 175 vidyunmeSamukhAH sarve pArzvayorubhayormatAH / zikharyAkhyasya zailasya vividhAkAradhAriNaH // 176 matsya meSamukhAH kAlamukhA himavatastataH / tatpArzva ubhayoH santi sarve palyopamAyuSaH // 177 AdarzahastivAzca pArzvayorubhayormatAH / uttarasyAM hi rUpyAdreH samudrAntaikartanaH // 178 dakSiNasyAM hi rUpyAdreH pArzvayorubhayoH punaH / gomeSavadanAH santi mAnuSAzcirajIvanAH // 179 ekorukA mRdAhArA guhAyAM santi vAsinaH / zeSAH puSpaphalAhArA vRkSaikatalavAsinaH // 180 dvIpaH sarve'pi te toyAt yojanotsedharvAtanaH / kAlode'pi tathA jJeyAH kutsitA bhogabhUmayaH // 181 karmabhUmibhavAH sarve pulindA nAhalAdayaH / pApakarmaratA nityaM duSTA durgatigAminaH // 182 178) uttara dizA ke dvIpoMmeM vacanarahita arthAt mUka manuSya haiM / vidizAoMmeM jo dvIpa haiM unameM rahanevAle manujAdhamoMke kAna zazake samAna, zaSkulIke samAna - bhaisake samAna haiM tathA AvaraNake samAna karNa haiM aura laMba karNa haiM / / 173 - 174 / azvake samAna mukhavAle, siMhake samAna mukhavAle, kutte ke samAna mukhavAle, hAthI ke samAna mukhavAle, varAha - sUkara, vyAghra, kauvA aura baMdara ina prANioMke samAna mukhavAle aise antadvIpaja vidizAke dvIpameM rahate haiM / / 175 / / bijalIke samAna mukhavAle, meSa - bakareke samAna mukhavAle, manuSya zikharI nAmaka kula parvatake dono pArzvopara jo dvIpa haiM unameM rahate haiM / himavAna parvata ke donoM pArzvopara jodvIpa haiM unameM matsyamukhavAle, meSake mukhavAle aura kAle mukhavAle ye sabhI manuSya haiM / aise vividhAkArako dhAraNa karanevAle ye sabhI manuSya eka palyopama Ayuke dhAraka haiM / samudra ke bIcameM jisake anta ghusa gaye haiM aise vijayArddha parvatake uttarake jo pArzva bhAga haiM unake dvIpoMmeM darpaNa ke samAna mukha - vAle aura hAthI ke samAna mukhavAle mleccha rahate haiM / vijayArddha parvatake dakSiNake do pArzvabhAga meM jo dvIpa haiM unameM gAyake mukhasamAna mukhavAle aura bakareke mukhasamAna mukhavAle dIrghakAlIna AyuvAle manuSya haiM / / 167-179 / / jo eka pAMvavAle haiM ve guhAmeM rahate haiM / aura mRttikAbhakSaNa karate haiM tathA bAkI puSpa aura phaloMkA AhAra lete haiM tathA vRkSake talameM rahate haiM / / 180 // ve sarvadvIpa pAnIse eka yojanakI UMcAIpara hai / kAlodasamudrameM bhI lavaNasamudrake samAna kutsita bhogabhUmi haiM / / 181 / / pulinda, nAhala - pakSiyoMko pakaDanevAle pAradhI, Adi zabdase zaka, yavana, zabara Adika karmabhUmija mleccha haiM / ve karmabhUmija mleccha pApakarma karanemeM prIti rakhate haiM / hamezA duSTa honese durgatimeM jAnevAle / / 182 // Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntasAra: -7. 187 ) sarvArthasiddhisaudhaika prApakasya sukarmaNaH / duHkarmaNastvadhobhUmiprApakasya samAzrayaH // 183 yAstAH karmabhuvo jJeyAH zeSAM bhogekabhUmikAH / karmamAtrAbhisaMsthAnaM jagatsarvaM nigadyate // 184 SaDvidhasya mahApApakarmaNaH karmabhUmayaH / saMsthAnaM pAtradAnAdi sumahAkarmaNo'pi ca // 185 samastakarmaNAM mokSaM bhavyAH kurvanti yatra vA / nAnyasminnata evAsau karmabhUminigadyate // 186 karmabhUmAvapi prApya mAnuSatvaM sudurlabham / hI mohAndhatamazchanno nAtmAnamadhiyAsyati' // 187 ( 179 ( karmabhUmikA svarUpa 1 ) - sarvArthasiddhirUpI prAsAdakI prApti karanevAle zubhakarmakA baMdha jahAM hotA hai tathA jo saptamanaraka- bhUmikI prApti karAnevAle duSkarmakA baMdha karAnevAlI hai use karmabhUmi kahate haiM / tAtparya yaha hai, ki sarvArthasiddhikI prApti karanevAlI tathA tIrthakaratva mahARddhiko utpanna karanevAle asAdhAraNa zubha karmakA baMdha jIvako karmabhUmI meMhI hotA hai / anyatra aisA utkRSTa zubha karmabaMdha nahIM hotA / tathA apratiSThAna narakabhUmimeM le jAnevAlA atyaMta azubhakarma karmabhUmImeM hI jIva upArjita karate haiM / anyatra atyaMta tIvra azubhakarmakA baMdha nahIM hotA / kyoMki karmabaMdha jo hotA hai vaha dravya, kSetra, kAla aura bhAvakI apekSAse hotA hai / karmabhUmimeMhI utkRSTa zubhAzubha karmabaMdha hone yogya dravya, kSetra, kAla, bhAvoM kA saMyoga hotA hai anyatra nahIM / tathA saMsArakAraNa karmoMkI nirjarA bhI yahAMhI hotI hai / ataH eva bharatAdi kSetroMkohI AcAryoMne karmabhUmi kahA hai / / 183 // uparyukta karmabhUmikA lakSaNa jinameM hai unako karmabhUmi kahate haiM / bAkIkI bhUmiyA~ bhUmi kahI haiM / yadyapi ATha prakArake karmabaMdha sarva manuSyakSetroM meM sAdhAraNa haiM / tathApi viziSTa karmabaMdhakI apekSAse yahAM karmabhUmikA lakSaNa kiyA hai; tathA vaha lakSaNa devakuru, uttarakuru virahita samasta videhakSetra, bharatakSetra aura airAvatakSetra meM calA jAtA hai / ataH unakohI karmabhUmi kahanA caahiye| bAkIke sthAna bhogabhUmi svarUpa haiM; kyoMki saMpUrNa jagat sAmAnyatayA karmabaMdhanakA sthAna hai // 184 // asi, maSi, kRSi, vidyA, vANijya aura zilpa aise chaha prakArake mahApApa utpanna karanevAle karmokI pravRtti karmabhUmimeMhI dekhI jAtI hai / tathA devapUjA, gurUpAsanA, svAdhyAya, saMyama, tapa aura dAna aise chaha zubha karmoMmeM pravRttibhI isa karmabhUmimeMhI dekhI jAtI hai| yahAMhI saMpUrNa karmoMkA nAza kara bhavya mokSaprApti kara lete haiM / ataH bharatAdi kSetroMkohI karmabhUmi kahanA cAhiye / anyatra jIvanake SaTkarma, devapUjAdi zubha SaTkarma, aura karmanirjarA tathA karmamuktatA nahIM hotI hai / ataH aise devakuru, uttarakurU, haimavata, harivarSa, ramyaka, hairaNyavata Adi kSetroMko bhogabhUmihI kahate haiM // / 186 // karmabhUmi bhI manuSyapanA prApta karake mohAndhakArase vyApta hokara manuSya apane AtmAkI prApti nahIM karatA hai yaha bAta usako dUSaNAspada hai / / 187 / / 1 A. madhiyasyati / Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180) siddhAntasAraH (7. 188 palyopamatrayaM tAvannRNAmAyurathottamam / jaghanyaM jAyate teSAmAntarmuhUrtakaM punaH // 188 vyAvahArikamAdyaM syAduddhArAkhyaM dvitIyakam / addhApalyaM tRtIyaM taditi palyatrayaM matam // 189 vyavahAraikahetutvAduttarasyAdimaM matam / vyavahArakapalyaM tadarthenaiva ca kevalam // 190 uddhArAkhyaM dvitIyaM syAllomacchedaistadudhdRtaH / bhavatyeva yatastasyApyanvarthaH sphuTa eva hi // 191 addhAkAlasthitiryasmAjjAyate tattvagocaraH / ityanvarthabalAttasyApyaddhApalyatvamIritam // 192 pramANAGagulasambhUtayojanakapramANataH / dIrghAvagAhaviSkambhaH kusUlaH palyamiSyate // 193 / / ( manuSyakI utkRSTa tathA jaghanya Ayu / )- manuSyoMkI utkRSTa Ayu tIna palyopama haiM, tathA unakI jaghanya Aya antarmahartakI hotI haiM / / 188 / / (palyopama- saMkhyAkA nirNaya / )- palyake tIna bheda haiM, vyavahAra palya, yaha pahalA palya hai, dUsarA palya uddhAra nAmaka hai; tathA tIsarA palya addhApalya hai| aise tIna palya jaina zAstrameM mAne haiM // 189 // pahalA palya Ageke palyoMke vyavahArakA kAraNa honese vyavahArapalya nAmase kahA jAtA hai / ataH usakA nAma anvarthaka hai // 10 // dUsare palyakA nAma 'uddhAra palya' aisA hai; kyoMki usase nikAle gaye lomacchedoMse dvIpasamudra saMkhyAkA nirNaya kiyA jAtA hai| isaliye 'uddhArapalya' yaha nAma anvartha hai, so spaSTahI hai // 191 // addhA- kAlako addhA kahate haiN| isase sthitikA- kAlakA nirNaya hotA hai / isaliye yaha addhApalya nAma tattvagocara- yathArthatAkA viSaya hai / anvarthatA honese isakobhI addhApalya kahate haiM // 192 // ( vyavahArapalyakA svarUpa / )- pramANaGaguloMse utpanna hue yojanake pramANase jisakI dIrghatA avagAha aura viSkaMbha- vistAra hai aisA eka kusUla gaDahA khodanA cAhiye / usako palya kahate hai / spaSTIkaraNa- ATha yavamadhyoMkA eka utsedhAMgula hotA hai / isa utsedhAMgulako pAMcasau saMkhyAse guNanese pramANAMgula hotA hai / yaha pramANAMgula avasarpiNImeM prathama cakravartIkA AtmAMgula mAnA jAtA hai / usa AtmAMgulase cakravartIke samayoMke grAma nagarAdi- pramANakA nirNaya hotA hai| itara samayameM jo manuSyoMkA AtmAMgula hotA hai usase grAmanagarAdi pramANakA nirNaya hotA hai| jo pramANAMgula hai, usase dvIpasamudra, jagatIvedikA, parvata, vimAna, narakaprastAra, Adika akRtrima dravyoMke dIrghatA, vistAra Adi jAne jAte haiM / isa pramANAMgulase utpanna hue yojanake dvArA kiyA huA eka pramANa yojanake avagAhakA, eka pramANa yojana dIrghatAse yukta aura eka pramANa yojana vistAravAlA aisA gaDDhA khodanA cAhiye use palya kahate haiM / / 193 // Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -7. 203) siddhAntasAraH (181 tadaharjAvilomAgracchedaiH pUrNa ghanIkRtam / vyavahAramidaM' palyaM kathyate yatinAyakaH // 194 ekakalomasaMkarSAdhdate varSazate zate / yAvadriktaM bhavetpalyaM sa ca palyopamo mataH // 195 asaMkhyAtAbdakoTInAM yAvantaH samayAH punaH / tAvanmAtraparicchinnatallomacchedasambhRtam // 196 uddhArAkhyaM mataM palyaM samaye pUrNatA tataH / ekakasminhate lomni yAvadriktaM prajAyate // 197 sa sarvopi mataH kAlo hayuddhAraH patyasaMjJakaH / koTIkoTayo darzateSAM uddhAraH sAgaropamaH // 198 arddhatRtIyasaMkhyAnAM uddhArANAM bhavanti ye romacchedAzca tAvantaH kathyante dvIpasAgarAH // 199 punaruddhArapalyasya romacchedaiH prajAyate / zatAbdasamayacchinnaraddhApalyaM prapUritam // 200 ekakasminhate tasminsamaye samaye tataH / yAvadriktaM bhavetso'yamaddhApalyopamo mataH // 201 koTikoTayo darzateSAM syAdaddhA saagropmH| koTikoTayo dazaiteSAM ekA syAdavasapiNI // 202 tathaivotsarpiNI jJeyA yasyAmutsarpaNaM sadA / sarveSAM hi padArthAnAmAyurutsedhapUviNAm // 203 jinako janma lekara eka dina huA hai aise meSoMke kezAroMse - jinakA punaH TukaDA nahIM hotA hai aise kezAnoMse vaha gaDDhA dRDhatayA bharanA cAhiye taba usako yatinAyaka vyavahArapalya kahate haiM // 194 // ( vyavahArapalyopamakA lakSaNa / )- sau varSa bItanepara eka romAna nikAlanA caahiye| punaH sau varSa samApta honepara dUsarA lomAna nikAlanA cAhiye, punaH sau varSa samApta honepara, tisarA, isa prakAra lomAna nikAlate nikAlate jaba vaha gaDDhA jitane kAlase pUrNa rikta hotA hai utane kAlako vyavahArapalyopama kahate haiM // 195 // (uddhArapalyopamakA lkssnn| )- punaH asaMkhyAta varSa- koTiyoMke jitane samaya hote haiM utane samayoMse parigaNita eka eka meSakezAnoMse bharA huA jo gaDDhA usako uddhArapalya kahate haiM / vaha uddhArapalya pUrNa bharanepara eka samayameM eka romAgra nikAlanA cAhie, punaH eka samayameM eka romAna nikAlanA cAhie, isa prakArase nikAlate nikAlate jaba vaha gaDDhA jitane kAlase khAlI ho jAtA hai- rikta hotA hai utane baDe kAlako uddhArapalyopama kahA jAtA hai| daza koTi koTi uddhArapalyopamoMkA eka uddhArasAgara hotA hai / DhAI uddhArasAgaropamoMke jitane romaccheda hote haiM utane isa madhyalokameM dvIpa aura samudra hai // 196-199 // ( addhApalyopama avasarpiNI aura utsarpiNIkA lkssnn| )- sau varSoMke jitane samaya hote haiM utane TukaDe uddhAra palyake eka eka romacchedake karane caahiye| aura aise romacchedoMse vaha addhApalya bharanA caahiye| isake anaMtara eka eka samayameM eka eka romaccheda vahAMse nikAlanA cAhiye / aisA nikAlate nikAlate jaba vaha rikta hogA taba usa kAlako use addhApalyopamakAla kahate haiN| dasa koTI koTI addhApalyopamoMkA eka addhAsAgaropama hotA hai / aura dasa koTIkoTI 1 A. vai vyAvahArika palyaM. 2 A. saMkahite 3 A. samaye samaye tataH 4 A. sajJika: Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182) siddhAntasAraH (7. 204 avasarpaNatasteSAmevAbhANyavasarpiNI' / tasyAH kAlakalASaTkaM suSamAsuSamAdayaH // 204 koTIkoTayazcatasraH syuH suSamAsuSamAdayaH / suSamAsuSamAkAlaH sarvasaukhyakaro nRNAm // 205 koTIkoTyastathA tisraH suSamAkAla iSyate / suSamAduHSamAkAlaH koTIkoTidvayaM mtH||206 duSSamAsuSamAkAla: koTikoTinigadyate / dvicatvAriMzatA honaH sahasrANAM hi kovidaH // 207 ekaviMzatirugdItA sahasrANAM hi duHSamA / tathAtiduHSamAkAlo bahuduHkhaprado nRNAm // 208 utsapiNyAstathA caite SaTakAlAH smprkiirtitaaH| atIvaduSSamA AdyA sussmaasussmaantikaa||209 nArakatiryagdevAnAM manuSyANAmanena ca / addhApalyena karmAyuHkAlasthitirudIryate // 210 tirazcAmAyurutkRSTaM tripalyopamamIritam / antarmuhUrtakaM teSAM jaghanyaM muninAyakaiH // 211 utsedhaH paramo naNAM krozAnAM tritayaM matam / aGagalAsaGakhyabhAgazca jaghanyomadhyamaH prH||112 addhAsAgaropamakAlakI eka avasarpiNI hotI hai| utsarpiNIkAlakA parimANabhI dasa koTIkoTI addhAsAgaropamakAla hai| donoM milakara arthAt vIsa koTIkoTI addhAsAgaropamakAlako eka kalpakAla kahate hai| jisameM sarva padArthoMkI Ayu, UMcAI, Adi guNa baDhate haiM usa kAlako utsarpiNIkAla kahate haiM, tathA ye jisameM kama kama hote haiM use avasarpiNIkAla kahate haiN| isa kAlake suSamAsuSamAdika chaha bheda haiM / pahalA suSamAsuSamAkAla manuSyoMko sarva prakArake sukhoMko denevAlA hai| yaha kAla cAra koTIkoTI sAgaropamavarSoMkA hai / tIna koTIkoTI sAgaropamakAla suSamA nAmakA hai| suSamAduHSamAnAmakA kAla do koTIkoTI sAgaropamarSoMkA hai aura duHSamAsuSamAnAmaka kAla eka koTIkoTI sAgaropamavarSoMkA hai| mAtra usameMse biyAlIsa hajAra varSa kama karane cAhiye aisA vidvAn loga kahate haiM / usameM duHSamAkAla ikaIsa hajAra varSoMkA hai aura atiduHSamAkAlabhI itanAhI hai aura vaha manuSyoMko atizaya duHkhaprada hai / utsarpiNIke chaha kAla kahe haiM; parantu usameM atiduHSamA pahalA bheda hai aura suSamAsuSamA yaha antyakA arthAt chaThA bheda hai // 200-209 // ( addhApalyase kaunasI vastuoMkI gaNanA kI jAtI ? )- nArakI, tiryaJca, deva aura manuSya inakI addhApalyake dvArA karmasthiti, bhavasthiti, AyuH sthiti aura zarIrasthiti jAnane yogya hotI hai / / 210 // (tiryaJcoMkI utkRSTa aura jaghanya Ayu / )- tiryaJcoMkI utkRSTa Ayu tIna palyopama hai aisA muninAyaka kahate haiM aura unakI jaghanya Ayu antarmuhUrta parimANa kI hai // 211 // ( manuSyoMkI utkRSTa aura jaghanya UMcAIkA kathana )- manuSyoMkI uttama UMcAI tIna kosoMkI haiN| aura jaghanya UMcAI aGagulAsaMkhyAta bhAga hai aura madhyama UMcAI aneka prakArakI hai / / 212 // 6 A. duHkhamA 1 A. meSA 2 A. sa 3 A. duHkhamA 7 A. atIva duHkhamA yA sA sukhamAsukhamAntikA 4 A. duHkhamA 8 A. mauhUrtikaM 5 A. duHkhamA 9 A. mataH Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -7. 221) siddhAntasAraH (183 matsyAnAM pUrvakoTayekA paramAyuH prakIrtitam / karmabhUmigatAnAM ca tathaiva munipuGgavaH // 213 varSANAM ca sahasrANi catvAriMzadviruttarA / sarpANAM ca paraM proktamAyurAyuvijitaiH // 214 dvisaptatisahasrANi' pakSiNAmAyuruttamam / kathayanti jinAdhIzA vividhAgamapAragAH // 215 lavaNAmbudhimadhyasthamatsyadehaH prmaanntH| yojanAnyaSTasaMyuktadazaitAni mato jinaiH // 216 nadImukheSu sarveSu punaretatpramANataH / yojanAni navaivAvizvatattvavicArakAH // 217 SatriMzadyojanAnyAhuH kAlode matsyavigraham / aSTAdaza nadIdvAre pramANAdyatinAyakAH / / 218 svayambhUramaNe santi matsyAH sahasrakAyikAH / anye paJcazatAnyete prmotsedhdhaarinnH||219 masUrikAkuzAgrasthabindusUcipatAkinaH / pRthvyudakAgnivAtAzca saMsthAnena nirUpitAH // 220 nAnAsaMsthAnasaMyuktA haritkAyAstathA trsaaH| avyaktahuNDasaMsthAnA nArakAH kathitA jinaiH||221 (matsyoMkI utkRSTa Ayu / )- karmabhUmigata matsyoMkI utkRSTa Ayu pUrva koTIkI hai aisA zreSTha muniyoMne kahA hai // 213 / / ( sokI utkRSTa aayu| )- Ayukarmarahita tIrthaMkara paramadevoMne sokI Ayu caurAsI hajAra varSoMkI kahI hai // 214 / / (pakSiyoMkI utkRSTa aayu|)- nAnAvidha AgamoMke pAragAmI jinezvaroMne pakSiyoMkI Ayu bahAttara hajAra kahI hai // 215 // (matsyoMkI zarIrAvagAhanAkA varNana / )- lavaNasamudrake madhyameM rahanevAle matsyoMkA zarIrAvagAhana aThAraha yojanapramANakA hai aisA jinezvaroMne kahA hai / vizvatattvakA vicAra jinhoMne kiyA hai aise gaNadharoMne gaMgAdi nadiyoMke mukha meM rahanevAle matsyoMkI zarIrAvagAhanA nauyojanapramANakI kahI hai| kAlodasamudra meM matsyoMkI zarIrAvagAhanA chattIsa yojanoMkI hai| gaMgAdinadiyoMke mukhameM aThAraha yojanoMkI matsyazarIroMkI avagAhanA hai| svayaMbhUramaNasamudrameM matsya hajArayojanoMke rahate haiM aura nadiyoMke mukha meM pAMcasau yojanoMkI avagAhanAvAle matsya hai aisA yatinAyakoMne kahA hai // 216-219 / / / (pRthvIjalAdikoMkA AkAra / )- pRthvIjIvakA AkAra masUrake samAna hai / jalakA AkAra darbhAnake UparakI jalabindu samAna, agnikA AkAra sUIyoMke samUhake samAna, vAtakA AkAra patAkAke samAna hai / / 220 / / ( vanaspati trasa aura nArakiyoMkA AkAra / )- vanaspati aura trasoMke AkAra nAnAvidha hai| tathA nArakiyoMkA AkAra huMDa saMsthAnakA hai aisA jinezvaroMne kahA hai / arthAt nArakiyoMke zarIrakA AkAra avyakta TeDAmeDA aneka prakArakA hotA hai, bIbhatsa hotA hai // 221 // 1 A. saptatyabdasahastrANi 2 A. sAhastrikAntarAH Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184) siddhAntasAraH (7. 222 utkarSeNaiva jAyante jyotiya'ntarabhAvanAH / mithyAdRzastapodAnayuktAapi sunizcitam // 222 brahmalokAvadhiM kRtvA tApasAnAM parA gatiH / mithyAtvabalayuktAnAM na purastAtkadAcana // 223 jIvikAyA nimittaM te jiliMgaM smaashritaaH| tanmithyAtvamamuJcanto brhmvtsmnvitaaH||224 yadi yAnti matAH svargasahasrAraM na caagrtH| tato'nyaliGginAM nAsti samutpattiH kadAcana // 225 darzanajJAnacAritratrayAjJAmAtradhAriNaH / utkRSTatapasA yAnti yAvaddmaveyakaM param // 226 nirgranthazrAvakANAM ca samutkarSAtprajAyate / AraNAcyutadevAnAmupapAdo manoramaH // 227 darzanajJAnacAritratritayasyaikadhArakAH / nirgranthA eva jAyante paMcAnuttarattinaH // 228 ye mithyAtvavazAtprAptA devtvmtininditm|aa aizAnAccyutAste'mI gacchantyekendriyeSu c||229. tataH paraM sahasrArAdyAvatte pracyutAH punaH / anantarabhave yAnti tiryaGamAnavayoniSu // 230 tataH paraM sudharmeNa pUrva vA svargagAminaH / tasmAccyutA manuSyeSu tiryakSu na kadAcana // 231 ( mithyAdRSTiyoMkI utpattikA nirNaya / )- mithyAdRSTi jIva tapa karanepara aura dAna deneparabhI nizcayase utkRSTa jyotiSka, vyantara aura bhavanavAsi devoMmeM utpanna hote hai| jo mithyAdaSTi tApasI sAdha hai ve mithyAtvasahita brahmasvargatakahI janma lete hai| unakI utkRSTa gati vahAMtakahI hai| usake Age kabhIbhI unakI utpatti nahI hotI hai // 222-223 // jinhoMne jIvikAke nimitta jinaliMgakA Azraya kiyA hai, jo mithyAtvako nahIM choDate hae brahmacarya vratake dhAraka hai, ve yadi maraneke bAda svargameM jAte hai to sahastrArasvargataka jAyeMge, usake Age ayaligiyoMkI utpatti kadApi nahIM hotI hai / / 224-225 // darzana, jJAna aura cAritra isa ratnatrayakI AjJA phakta dhAraNa karanevAle muni utkRSTa graiveyakataka janma grahaNa karate hai / / 226 // (nigraMtha muni aura zrAvaka inakI utpatti )- nigraMtha muni aura zrAvaka inakA utkarSase manohara janma AraNa acyuta devoMmeM hotA hai| samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrake dhAraka aise nirgranthahI paMcAnuttaraparyanta utpanna hote hai / / 227-228 // jinhoMne mithyAtva vaza hokara aizAna svargataka nindita devatva prApta kiyA hai, ve AyuSya samApti honepara ekendriyoMmeM utpanna hote haiM / tathA jo mithyAdRSTi jIva sahasrArasvargataka deva hokara utpanna hue haiM, ve jaba vahAMse Ayu samApta honepara cyuta hote haiM, taba anantarabhavameM tiryaMca athavA manuSyabhavameM janma dhAraNa karate hai / / 229 // jinhoMne pUrvabhavameM sudharmase-ratnatrayase svarga prApta kiyA hai, ve AyuSya samApta honepara vahAMse cyuta hokara manuSyoMmeM janma dhAraNa karate haiM, ve tiryacoMmeM kadApi janma dhAraNa nahIM karate / / 230 // lokake bhedasvarUpI tiryaglokakA kiJcit varNana maiMne kiyA hai| aba Urdhva lokake Azrayase kiJcit varNana karanA cAhatA hUM // 231 // 1 A. ye 2 A. samyagdarzanacAritratritayasyaika Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -7. 234) siddhAntasAraH (185 tiryaglokagatA kiJcitkRtA lokasya vrnnnaa| UrdhvalokAzritA tAvatsAmprataM sA vidhiiyte||232 ityAdyanekabhavagartavivartavatiyoniSvanAdi vicarannapi jIva eSaH / nAdyApi bhaGagamalamaGga samAkalayya jainezvaraM zrayati hA kimihAtanomi // 233 jainezvaraM matamihApya ca siddhabodhAH zRNvanti sAdhu kalayanti vicArayanti / ye te jagatrayaziraHzubhazekharatvamAtmanyanantasukhamAzu nimApayanti // 234 iti zrIsiddhAntasArasaGagrahe paNDitAcAryazrInarendrasenaviracite madhyalokavicAraNAnirUpaNaM samAptama saptamaH pricchedH| pUrva meM kahA huA jo saMsArarUpI gaDahA vahI bhauMrArUpI jo caurAsI hajAra yoni unameM yaha jIva anAdi kAlase bhramaNa kara rahA hai| he jIva ! yaha saMsAra adyApi naSTa nahIM hotA aisA jAnakara tUM jinezvarakA matakA Azraya kara / he jIva ! aba maiM isase adhika tujhe kyA kahUM ? jinakA jJAna nirmala hai aise jo bhavya jIva jinezvarakA mata prApta karake use sunate haiM, dhAraNa karate haiM aura usakA vicAra karate haiM, ve jagatrayako sukhadAyaka aise jinamatameM sthira rahakara zubhakAryoMmeM zekhararUpa- arthAt zreSTha aisA ananta sukha AtmAmeM prApta karate haiM // 233-234 / / zrIpaMDitAcArya narendrasenaviracita siddhAntasArasaGagrahameM madhyalokavicAraNAkA nirUpaNa karanevAlA sAtavA adhyAya samApta huaa| 1 A. jIvasya 2 A. 'paNDita ' iti nAsti 3 A. madhya iti nAsti S.S.24. Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamaH adhyaayH| devA nikAyabhedena jAyante'tra caturvidhAH / yato dIvyanti sarvatra tannAmAbhyudaye sati // 1 bhAvanA vyantarAstasmAjjyotiSkAH kalpavAsinaH / catuvidhA bhavantyete vividdhismnvitaaH||2 kRSNA nIlA ca kApotA pItA caiva tathA punH| AditastriSu devAnAM lezyAH samupaNitAH // 3 bhAvanA dazadhA devA vyantarAzcASTadhA mtaaH|jyotisskaaH paJcadhA kalpavAsino dvaadshprmaaH||4 AThavA adhyaay| (Urdhvaloka varNana tathA deva nirukti|)- isa lokameM nikAyoMke bhedase deva cAra prakArake hote haiN| devagatinAma karmakA udaya honese jo sarvatra krIDA karate haiM unako deva kahate haiN| spaSTIkaraNajo abhyantara kAraNa devagatinAma karmakA udaya aura bAhya kAraNa jo kAnti aizvaryAdika unase dvIpa, samudra, sarovara, parvatAdi sthaloMmeM yatheSTa krIDA karate haiM unako deva kahate haiM // 1 // ( devoMke cAra bheda / )- bhAvana- bhavanavAsI, vyantara, jyotiSka aura kalpavAsI aise ye deva cAra prakArake hote haiN| inameM aNimA, mahimA Adi nAnA prakArakI vikriyA RddhiyAM hotI haiN| spaSTIkaraNa- aNimA- atizaya choTA zarIra bnaanaa| mahimA- merUsebhI baDA zarIra banAnA / garimA- vajrasebhI adhika vajanavAlA zarIra banAnA / laghimA- vAyusebhI halakA zarIra banAnA / prApti- jamInameM khaDe hokara aMgulIke agrabhAgase meruzikhara sUryAdikoMko sparza karanA / prAkAmya- jamInapara jaisA gamana karate haiM vaisA pAnImeM gamana karanA / pAnImeM jaisA unmajjana nimajjana karate haiM vaisA bhUmimeM krnaa| Izitva- trailokyake Upara prabhutva rakhanA / vazitva- sarva jIvoMko vaza karanA / apratighAta-parvatameM AkAzake samAna gamanAgamana karanekA sAmarthya rahanA / antardhAna- adRzyarUpa dhAraNa karanA / kAmarUpitva-yugapat- eka kAlameM aneka AkArake rUpa pragaTa karanekA sAmarthya honA / aisI aneka prakArakI RddhiyAM devoMko prApta hotI haiM // 2 // ( rAjavArtika AryA mlecchAzca sUtrakA bhASya ) (pahileke tIna nikAyoMke devoMmeM leshyaayeN| )- prathamake tIna nikAyoMmeM-bhavanavAsI, vyantara aura jyotiSka devoMmeM kRSNa, nIla, kApota aura pIta ye cAra lezyAyeM haiM // 3 // ___ spaSTIkaraNa- lezyAkA svarUpa pUrva adhyAyameM kahA gayA hai / kRSNalezyAvAleke lakSaNa kRSNalezyAvAlA jIva tIvra krodhI, vairako na choDanevAlA, laDanekA svabhAva dhAraNa karanevAlA, dharma aura dayAse rahita, aura kisIke vaza na honevAlA hotA hai / nIla lezyAvAlA jIva maMda, kArya karane meM vivekarahita, kalAcAturya- rahita, indriyalaMpaTI, mAnI, kapaTI, atizaya nidrAlu aura dUsaroMko ThagAnemeM atidakSa, dhanadhAnyoMmeM tIvra abhilASI hotA hai| kApota lezyAvAlA jIva- dUsareke Upara roSa karanevAlA, nindA karanevAlA, bhayayukta aura zoka karanevAlA, dUsareke aizvaryAdika sahana nahIM karanevAlA, anyoMkA tiraskAra karanevAlA, svaprazaMsA karanevAlA, dUsaroMke Upara vizvAsa na karanevAlA, tathA prazaMsakoMko dhana denevAlA hotA hai| Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -6.6) (187 asurAdikumArAste nAgavidyutkumArakAH / suparNAgnikumArAzca tathA vAtakumArakAH // 5 stanitodadhisadvIpa dikkumArA bhavantyabhI / bhAvanA bhavanAvAsAstatsAmAnyavizeSataH // 6 kinnarAH kimpuruSAzca vyantarAste mahoragAH / gandharvAzca tathA yakSA rAkSasA bhImavigrahAH // 7 bhUtAzceti' pizAcAzca vividhAntaravAsinaH / yato'mI vyantarAstasmAnnigadyante manISibhiH // 8 siddhAntasAra: pItalezyAvAlA - kArya akAryako samajhatA hai, sevya asevyako jAnatA hai / sabake viSayoM meM samadarzI, dayA aura dAnameM tatpara, aura komalapariNAmI hotA hai / padmalezyAvAlA- dAnazIla, bhadrapariNAmI, uttama kArya karanevAlA, kSamAzIla tathA muni, guru AdikI pUjA meM tatpara hotA hai / zuklalezyAvAlA - pakSapAta nahIM karatA hai, nidAna nahI bAMdhatA hai, samadarzI hotA hai, iSTase rAga aura aniSTa meM dveSa nahIM karatA hai / pahale tIna nikAyoMke devoMkI kRSNAdika cAra lezyAyeM bhAvalezyAyeM haiM / dravyalezyAyeM ina devoMkI bhinna bhinna huA karatI hai / bhAvalezyAke anusAra dravyalezyAyeM inakI nahIM hotI haiM / ( bhavanAdi devoMke prabheda / ) - bhavanavAsI deva daza prakArake, vyantara deva ATha prakArake, jyotiSka deva pAMca prakArake aura kalpavAsI deva bAraha prakAra ke haiM // 4 // ( bhavanavAsiyoMke daza prakAra / ) - asurakumAra, nAgakumAra, vidyutkumAra, suparNakumAra, agnikumAra, vAtakumAra, stanitakumAra, udadhikumAra, dvIpakumAra, aura dikkumAra aise bhavanavAsI deva daza prakArake haiM / spaSTIkaraNa- sAmAnyakI apekSAse ina daza prakArake devoMko 'bhavanavAsI deva' kahate haiM aura vizeSakI apekSAse asurAdi bheda haiM / mUlakarma devagati nAma hai / usake antarbheda bhavanavAsyAdi cAra haiM; tathA asurAdika vizeSa saMjJAyeM haiM, aura ve viziSTa nAmakarmoMdayase prApta huI haiM / ataH ye saba bheda devagati - nAmakarmake haiM / arthAt isa gatinAmakarmake asaMkhyAta bheda hote haiM / ina sarva devoMkI Ayu aura svabhAva nizcita honepara bhI kumArAvasthAvAloMke samAna uddhataveSa, bhASA, AbharaNa, Ayudha, yAna vAhanAdika rahate haiM / rAgakrIDAmeM inako atyaMta ruci rahatI hai / isaliye inako kumAra kahate haiM / / 5-6 / / ( vyaMtaroMke avAntara bheda / ) - kinnara, kiMpuruSa, mahoraga, gaMdharva, yakSa aura bhayAnaka zarIravAle rAkSasa, bhUta aura pizAca ye ATha bheda vyaMtaroMke haiM / vyaMtara yaha ina devoMkI sAmAnya saMjJA hai / vividha dezoMmeM inake nivAsasthAna haiM isaliye inako vyantara kahate hai / inake jo kinnarAdika ATha bheda kahe haiM ve kinnara nAmakarmodaya, kiMpuruSa nAmakarmodaya, mahoraga nAmakarmodaya ityAdikase utpanna hue haiN| 'saba devagati nAmakarmake vizeSa bheda haiM aisA vidvAn loga kahate haiM // 7-8 // 1 A. racate Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188) siddhAntasAraH (8. 9 sUryAcandramasau tasmAdgrahanakSatratArakAH / jyotiHsvabhAvarUpatvAjjyotiSkAH kathitA jinaH // 9 tArakANAM vimAnAni zatAni saptasaMyutAH / navatizca jinaiH proktA yojanAni mahItalAt // 10 asmAdeva samAdbhumivibhAgAdyojanAni ca / navatyAmA zatAnyadhvaM sapta santi sutArakAH // 11 darzava yojanAnyUdhvaM tataH sUryAzcaranti te / tato'zIti parityajya tavaM zItabhAnavaH // 12 nakSatrANi ca vidyante yojanAnAM traye tataH / yojanatritayaM gatvA tato'pyUvaM budhAzrayAH // 13 yojanatritaye zukrAstadUdhvaM tritaye punaH / bRhaspativimAnAni vidyante zobhanAni ca // 14 aGagArakAstadUrdhva te yojanAnAM ctussttye| vicaranti tato'pyUvaM tathaite va zanaizvarAH // 15 jyotirgrahagaNAkIrNapradezo nabhaso mataH / dazAdhikazataM tAvadyojanAnAM sa vistarAt // 16 tiryavapunaH sa vijJayastiryaglokapramANataH / merupradakSiNA nityagatayaste namaNDale // 17 ekaviMzatisaMyuktAH zatakAdazayojanaiH / meruM tyaktvA bhramantyatra jyotiSkA bhramaNAnvitAH // 18 'AbhiyogikadevaugheruhyamAnavimAnakaiH / taireva kriyate sarvaH kAlo'yaM vyAvahArikaH // 19 (jyotiSka devoMke avAntara bheda / ) - sUrya, candra, graha, nakSatra aura tArakA ye pAMca prakArake deva jyotiHsvabhAvavAle honese jyotiSka deva kahe jAte haiM / sUrya, caMdra, graha- zukra, budha, azvinI Adika saMjJAvizeSa nAmakarmodayase utpanna hote hai, aisA jinezvaroMne kahA hai / / 9 / / tArakAoMke vimAna isa samAna bhUmibhAgase Upara sAtasau nabbe yojana AkAzameM UMce jAnepara suzobhita haiM aisA jinezvaroMne kahA haiM // 10-11 / / inake Upara daza yojana jAnese sUrya bhramaNa karate haiM / tadanantara assI yojana punaH Upara jAnepara candra bhramaNa karate haiN| unake Upara tIna yojana jAnepara nakSatra phirate haiM / punaH tIna yojanoMpara jAnese budhoMke sthAna haiM / punaH tIna yojanoMpara zukra haiM / punaH tIna yojanoMpara bRhaspatike vimAna haiN| unake Upara cAra yojana kSetra jAnese aMgAraka - maMgala bhramaNa karate haiM / usake Upara cAra yojana jAnese zanaizvara vihAra karate haiN| isa prakAra jyotiSka devasamUhase AkAzapradeza vyApta hue hai, arthAt ekasau dasa yojanapramANakA AkAza inhoMne vyApta kiyA hai| itane AkAzake vistArameM jyotirgaNa hai / tathA AsamantAt tiryaglokapramANa AkAzameM jyotimaMDala hai| ye saba jyotiSka deva maMDalAkArase meruko pradakSiNA dete haiM aura inakA ghUmanA satata calatA hai| ye jyotiSka deva gyAraha sau ikkIsa yojanataka meruko choDakara usake AsapAsa bhramaNa karate hai // 12-18 // Abhiyogya deva, jyotiSka devoMke - sUrya, caMdra, graha, nakSatra aura tArakAoMke vimAna lekara ghUmate haiM tathA ve hI sarva vyAvahArika kAla samaya, AvalI, ghaTikA, muhUrta, prahara, dina, pakSa, mAsa Adika rUpa kAlako utpanna karate haiM // 19 // 1 A. muktvA 2 A. bhramantyete 3 A. AbhItiyogikairdevai: 4 A. vaivahArika: Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -8. 29) siddhAntasAraH (189 lokAnte bahirbhAge sarve tAvadavasthitAH / vidyante prasphurajjyotiHprakAzita digantarAH // 20 jambUdvIpe mataM prAjJaH sUryacandradvayaM dvayam / catvArazca catvAro lavaNAmbhodhidhyagAH // 21 AdityAzca tathA candrAzcatvAriMzadviruttarAH / kAlodAmbudhimadhyasthA nigadyante mniissibhiH|| 22 dvAdaza dvAdaza prAjJaizcandrAdityA niveditAH / dhAtakIkhaNDamadhyasthAH paramodyotakAriNaH // 23 saptatidhikA proktA puSkarArddhe'tivistRte / candrANAM bhAskarANAM ca tamastomApahAriNAm ' // 24 jambUdvIpAntare'zItiryojanAnAM tathA zatam / lavaNAmbhonidhau triMzatsahitaM ca zatatrayam // 25 cArakSetramidaM tAvatprathitaM candrasUryayoH / samudAyena paJca syuH zatAni dazabhiH samam // 26 catubhiradhikAzItiH zatamAdityavartmanAm / paMcadazaivaM candrasya kathitAstatra tadvidaiH // 27 jambUdvIpAntare tatra saGkrAntau karkaTasya ca / dakSiNAyanasaMraMbhe hyAdimArgeNa gacchataH // 28 Adityasya vimAnasthaM jinabimba mihAdbhutam / jJAtvAyodhyAsthitazcakrI ' bharato'ghaM prayacchati // 29 ( DhAI dvIpake bAharake jyotiSka deva sthira haiM / ) - manuSya lokake bAhara ke sarva jyotiSka deva sthira vidyamAna hai, tathA sphurAyamAna kAntike dvArA unhoMne saba dizAyeM ujjvala kI haiM // 20 // ( DhAI dvIpoM meM candra aura sUryokI saMkhyAkA varNana / ) - jambUdvIpa meM do candra aura do sUrya haiM aisA vidvAnoMne mAnA hai / lavaNasamudrake madhyameM cAra caMdra aura cAra sUrya haiM / kAlodasamudrake madhyameM bayAlIsa candra ora bayAlIsa sUrya haiM / dhAtakIkhaMDake madhya meM uttama prakAza karanevAle bAraha caMdra aura bAraha sUrya haiM | atizaya vistRta puSkarArddhadvIpa meM bahattara caMdra aura bahattara sUrya haiN| aMdhakAra naSTa karanevAle caMdra aura sUryokI isa prakAra DhAI dvIpameM saMkhyA kahI hai // 21 - 24 // ( jambUdvIpameM aura lavaNasamudra meM caMdrasUryoMkA cArakSetra ) - jambUdvIpameM caMdra-sUryokA cArakSetra ekasau assI yojanoMkA hai| tathA lavaNasamudrameM candra-sUryokA cArakSetra tInasau tIsa yojanoMkA hai / isa prakAra candrasUryokA cArakSetra donoMkA milakara samudAyase pAMcasau dasa yojanoMkA hotA / sUryoke mArga ekasau caurAsI haiM aura caMdrake mArga paMdraha haiM, aisA jyotirvidoMkA kathana hai / / 25-27 // ( karkaTa krAnti meM sUrya pahile mArgapara AtA hai / ) - jambUdvIpa ke madhya meM karkaTa saMkrAntike samaya meM dakSiNAyanakA AraMbha hotA hai / usa samaya pahile mArga se gamana karanevAle sUryake vimAnameM jo adbhuta jinabiMba hai, use ayodhyA meM tiSThA huA bharata cakravartI arghya detA hai / tabase sabhI 1 A. tamastomApasAriNAm 2 A. paMcadazaiva 3 A. vadhyA Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 ) siddhAntasAraH ( 8. 30 tataH prabhRti loko'yamAditye'dhaM prayacchati / paramArthamajAnantastatra' janezvaraM mahaH // 30 yojanAnAM sahasrANi navatizcaturuttarA / paJcaviMzatiyuktAni tathA paJcazatAni ca // 31 dakSiNAyanasaMraMbhe hyAdyamArgAvalambinaH / raverdharmasya vistAraH paurvAparyeNa sammataH // 32 aSTAdazamuhUrteH syAddivasastatra vistRtaH / rAtrirdvAdazabhiH proktA muhUrtastatprakarSataH // 33 tanmuhUrtadvayasyaikaSaSTibhAgIkRtasya ca / bhAgeko hIyate tasmAddivasaM divasaM prati // 34 kramAdAtapahAnau ca' saGakrAntau makarasya ca / yAvatpayonidhAvantye mArge sUryo'dhigacchati // 35 sahasrANAM triSaSTiH syAdyojanAni tu SoDaza / tatrAdityavimAnasya dharmavistAra iSyate // 36 dvAdazabhirmuhUrteH syAddinaM' rAtristu jAyate / aSTAdazamuhUrtezca jaghanyenottarAyaNe // 37 koTikoTistu SaTSaSTiH sahasrANi tathA nava / zatAni paJcasaptatyA samaM candrasya tArakAH // 38 aSTAzItigrahANAM ca nakSatrANyaSTaviMzatiH / ityevaM parivAro'pi candrasyaikasya kathyate // 39 sarvajyotivimAnAnAM pISTharddhakapitthavat / tasyopari tathA santi prAsAdAzca yathAbhavam // 40 logabhI sUryako arghya dene lage / sUryavimAnameM jinabiMba hai aura usako bharatacakravartI pUjatA hai, ardhya detA hai isa paramArtha abhiprAyako logoMne nahIM jAnA / / 28-30 / / ( pahale mArgapara Ane se sUryakA prakAza kitane yojana phailatA hai ? ) - dakSiNAyana ke prAraMbha meM jaba sUrya prathama mArgakA Azraya letA hai taba sUryakA jo prakAza Age aura pIche phailatA hai usakA vistArapramANa caurAnave hajAra pAMcasau paccIsa yojanoMkA hotA hai / / 31-32 / / ( dakSiNAyanameM rAtri aura dinakA pramANa / ) - dakSiNAyana ke prAraMbha meM aThAraha muhUrtoMkA divasa hotA hai aura rAtrikA pramANa dinakA prakarSa honese bAraha muhUrtakA raha jAtA hai // 33 // tadanaMtara do muhUrtake ikasaTha bhAga karane cAhiye aura pratyeka dinameM eka eka bhAga kama kama hotA jAtA hai / isa prakAra kramase sUrya ke prakAzakI hAni hotI jAtI hai aura makarasaGakrAntike samayameM jaba sUrya lavaNasamudrake antyamArga meM calA jAtA hai, taba sUryake vimAnakA prakAzavistAra tresaSTa hajAra solaha yojana pramANavAlA hotA hai / aura usa samaya dina bAraha muhUrtakA hotA hai aura rAtri aThAraha muhUrtakI hotI hai / arthAt uttarAyaNake prAraMbha meM dina rAtrikI jaghanyatayA aisI paristhiti hotI hai / / 34-37 // ( candrake tArakA, nakSatra, grahAdiparivArakA varNana / ) - eka candrakA tArakAparivAra chayAsaTha hajAra nau sau pacahattara koDAkoDI hai / tathA grahoMkA parivAra aThAsI aura nakSatroMkA aTThAIsa hai / / 38-39 / / ( dekho ti. pa. bhAga 2 a. 7 gAthA 71 pR. 661 ) saMpUrNa jyotivimAnoM kA talabhAga Adhe kaithake samAna hai aura usake Upara yathAyogya prAsAdoMkI racanA hai // 40 // 1 A. ajAnAnaH 2 A. tu 3 A. abhigacchati 4 A. divaso 5 A. su. 6 A. bhavet Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -6.48) siddhAntasAra: ( 191 sarvo'pi vartulAkAro golako milito'pi saH / madhyAhNe vA parAhNe vA pUrvAhNe vRttadarzakaH // 41 mAnuSottara zailAdyA vidyante dvIpavedikAH / tasyAH sahasrapaJcAzadyojanAni payonidhau // 42 valayAkArasatpaGktyA kSetraM veSTaya samantataH / AdityAzca tathA candrAH sarve tiSThanti nizcalAH // 43 caturbhiradhikA tAvaccatvAriMzacchataM tathA / santyatra valaye sarvacandrAzca bahuzobhanAH // 44 lakSe lakSa tataH santi yojanAnAM gate sati / sUryANAM ca tathendUnAM valayAni yathAkramam // 45 paraM vizeSa evAyaM valaye valaye svataH / sUryAzcandrAzca catvAro varddhante yAvadaSTamam // 46 aSTamAcca punastasmAtprathamaM valayaM bhavet / AdyAdviguNasUryendusahitaM sAdhavo jaguH // 47 lakSa lakSe tataH santi valayA' yeSu kevalaM / sUryAzcandrAzca varddhante catvAro yAvadantimam // 48 svayambhU ramaNAmbhodherbahiryA vajravedikA / tAvatparyanta evAyaM jyotiSkakrama' iSyate // 49 ekapalyopamaH kAlasteSAM samadhikaH kiyAn / AyurutkRSTamAkhyAtaM tadaSTAMzo jaghanyakam // 50 'ekaSaSTivibhAgA ye yojanasya vibhAjitAH / SaTpaJcAzadvibhAgAste vimAnA rohiNIpateH // 51 sarvajyotiSka devake vimAna vartulAkAra golakarUpa hai / tathA madhyAhna meM, aparAhna meM aura pUrvAhna meM ve golahI dikhate hai / / 41 / / mAnuSottara parvatase Age jo dvIpoMkI vedikAyeM haiM unameM pacAsa hajAra yojanake antarapara candra aura sUryoke valaya haiM / tathA mAnuSottara parvatake Age jo jo samudra haiM unameM bhI pacAsa pacAsa hajAra yojanoMke antarapara candrasUryoke valaya haiM aura ve utanA utanA kSetra veSTita karake rahate hai | saMpUrNa valayoMmeMse pratyeka valaya meM ekasau cavAlIsa candra aura sUrya haiM / tadanantara eka eka lAkha yojana antara calakara jAnemeM sUrya aura candrake kramase valaya hote haiM / paraMtu vizeSatA yaha hai, ki pratyeka valaya meM cAra candra aura cAra sUrya baDhate haiM / aisA baDhanA AThave valayataka hotA hai / AThave valaya ke anaMtara punaH pahilA valaya hotA hai aura vaha valaya- prathama valaya dugune candra aura sUryoMse sahita hotA hai aisA munirAja kahate haiM / phira eka eka lAkha yojanake phAsalepara eka eka valaya hotA hai / aura usameM cAra sUrya aura cAra candra prativalayameM baDhate jAte haiM / yaha baDhanA svayaMbhUramaNa samudrakI jo bAharakI vajravedikA hai vahAMtaka hai aisA jyotiH krama samajhanA cAhiye / / 42-49 // ( jyotiSka devoMkA utkRSTa aura jaghanya AyuSya / ) - jyotiSka devoMkI utkRSTa Ayu eka palyopama aura kucha adhika hai aura jaghanya Ayu palyopamakA aSTamAMza hai / / 50 / / ( candra ke vimAnakA pramANa / ) - yojanake ikasaTha vibhAga karake unameM se chappana vibhAgoM kA jo pramANa hogA utane pramANavAle candroMke vimAna hote haiM // 51 // spaSTIkaraNa - caMdra ke vimAnoMkA vistAra aura dIrghatA Upara batAye hue pramANakA anusaraNa karate haiM / aura unake vimAnakI moTAI yojanake ikasaTha bhAgoMmeMse aThAIsa bhAgapramANa hai / ye 1 A. valayAnyeSu 2 A. jyotiSAM 3 A. ekaSaSTi Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192) siddhAntasAraH (8. 52 catvArizanmatAstAvadaSTAdhikatayA punaH / vibhAgAstAdRzA eva vimAnaM bhAskarasya ca // 52 anyadAgamataH sarva jJAtavyaM candrasUryayoH / diDamAtraM tadidaM kiJcinnirlajjena mayAkathi // 53 bhAvanavyantarANAM ca vimAnAH' kathitAH purA / AyurutsedhasaukhyAdi jJAtavyaM purataH punH|| 54 Adau madhye tathAnte ca dvAdazASTau catuSTayam / yojanAni tu vistIrNA ctvaariNshttthocckaa||55 yA merucUlikA ramyA tasyA upari zobhanaM / RjvAkhyaM sadvimAnaM syAtkezAgrAntaritaM mahat // 56 tadvimAnaM vidyAyAdau meru madhye vidhAya ca / saudharmaMzAnayoryugmaM vicitrAzcaryakArakam // 57 sArdhaMkarajjumAnaM yanmeruzailAtsuzobhanam / AkAzakSetramastyeva tatparyantaM vibhAvyate // 58 sArthaMkarajjuparyantaM tataHsyAyugalaM punaH / sanatkumAramAhendrasvargayonigadanti tat // 59 vimAna solaha hajAra devoMke dvArA dhAraNa kiye jAte haiM / isa vimAnake pUrvAdika dizAoMmeM cAra cAra hajAra deva siMha, hAthI, azva aura bailake rUpa dhAraNa karake isa vimAnako dhAraNa karate haiN| (sUryoke vimAnoMkA pramANa )- sUryoke vimAna yojanake ikasaTha bhAgoMmase aDatAlIsa bhAgapramANake haiM / yojanake ikasaTha bhAgoM meM se chappana bhAga candra ke vimAnake haiM / aura sUrya ke vimAnake vibhAga Upara kahe haiN| spaSTIkaraNa- sUryake vimAna taptasuvarNake samAna haiM, lohittamaNimaya aura ardhagolakAkAra haiN| solaha hajAra deva kramase vimAnake pUrva, dakSiNa, pazcima aura uttara bhAgameM siMha, hAthI, baila aura azvake rUpa dhAraNa karake vimAnako vahate haiM / 52 // candra aura sUryake viSayameM itara aneka bAteM Agamase jAnane yogya haiN| yahAM nirlajja hokara arthAt ajJAna hokarabhI maine thoDAsA kahA hai / / 53 / / bhAvanadeva aura vyantaradevoMke vimAna pUrva meM kahe haiN| AyuSya, zarIrakI UMcAI, sukha AdikoMkA varNana Age jJAtavya haiM // 54 / / (RjuvimAna merucUlikAke Upara hai|)- jo meruparvatakI ramya cUlikA cAlIsa yojanoMkI UMcI hai / tathA vaha AraMbhameM bAraha yojana vistIrNa hai, madhyameM ATha yojana vistIrNa hai aura antameM cAra yojana vistIrNa hai / isa cUlikAke Upara mahAn RjunAmaka vimAna hai aura vaha cUlikAse eka kezAgra antarapara hai / / 55-56 // (saudharma aizAna Adika svargayugaloMkA varNana / )- RjuvimAnako AraMbha kara aura meruko madhyameM kara saudharmezAna svargake yugala vicitra aura AzcaryakAraka haiN| meruparvatase Upara jo DeDa rajjuparyanta AkAzakSetra hai vahAMtaka saudharmazAna-svargakA yugala hai / isake Upara DeDa rajjuparyanta AkAzakSetrameM sAnatkumAra mAhendra svargakA yugala hai, aisA AcArya kahate haiM // 57-59 // 1 A. nivAsAH 2 A. nnatA 3 A. RtvAkhyam 4 A. merumadhye 5 A. zubhasaMyutam Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -8. 70) siddhAntasAraH tato rajjvarSaparyantaM brahmabrahmottarAbhidham / svargayugmaM hi vistIrNa kIrtayanti kriyaavidH||60 tato rajjvarddhaparyantaM svargayoryugalaM mahat / cArulAntavakApiSTasaJjayonigadanti tat // 61 tato rajjvardhaparyantaM svargayoryugalaM mahat / asti zukramahAzukrAbhidhAnaM cArutAnvitam // 62 tato rajjvardhaparyantaM svargayoryugalaM mahat / sacchatArasahasrArasaMjJayA prathitaM bhavet // 63 tato rajjvardhaparyantaM svargayoryugalaM mahat / AnataprANatAhR syAtsarvasaukhyakaraM varam // 64 tato rajjvardhaparyantaM svargayoryugalaM mahat / AraNAcyutasaMjJaM yadvidyate vismayAvaham // 65 Adye yugmadvaye tatra tannAmAnaH suzobhanAH / indrAzcatvAra evAmI vijJeyA RddhisaMyutAH // 66 tavaM siddhisopAnasvargayugmacatuSTaye / pratyekameka evendrastannAmAsau nigadyate // 67 tavaM ca yugadvandve indrAzcatvAra eva c| sarve' svargeSu jAyante dvAdazaite samAsataH // 68 ekarajjvantare tasmAdUrdhvagraiveyakAni ca / tatazcAnudizAnyAhunavAnuttarapaJcakam // 69 dvAdazayojanAnyasmAdUrdhva muktazilA matA / aSTayojanabAhulyA nRlokaparimANataH // 70 usake anantara arthAt sAnatkumAramAhendra - svargayugalake anaMtara AdhI rajjuparyantake AkAzapradezameM brahmabrahmottara - svargakA yugala hai / isake anantara ardha rajju-pramita AkAzapradezoMmeM lAntavakApiSTakA yugala hai, isake anantara ardharajjuparyantake AkAzapradezameM zukra mahAzukra nAmaka suMdara svargayugala hai / usake anantara ardharajju-pramita AkAzapradezameM zatArasahasrArayugala hai / tadanaMtara ardha rajjupramANa AkAzameM Anata-prANata nAmaka svargayugala hai, jo ki uttama aura sarva sukhoMkA Agara hai / isake anaMtara Adhe rajjuke AkAzapradezameM AraNaacyuta nAmaka mahAn svargayugala hai, jo ki jIvoMko apanI racanAse Azcaryacakita karatA hai // 60-65 // ( solaha svargoM meM adhipati iMdroMkA varNana / )- pahale do yugaloMmeM arthAt saudharmase sAnatkumArataka cAra svargoM meM saudharmAdi svargake nAmavAle zobhAyukta cAra iMdra haiN| ve mahaddhike dhAraka haiN| unake Upara siddhi - muktike paiDI ke samAna cAra svargayugaloMmeMse pratyekameM svargake nAmavAlA eka eka indra hai| brahma brahmottara svargameM brahmendra nAmaka indra hai| lAntava aura kApiSTha svargameM lAMtavendra hai| zukramahAzukrameM zukrendra hai aura zatArasahasrArameM zatArendra haiM / aise cAra indra haiM / inake Upara AnatAdi do svargayugalameM cAra indra haiM / aise sarva svargoM meM - solaha svargoM meM bAraha indra haiM / / 66-68 // (ekarajju pradezameM navagraiveyakAdika aura siddhajIva haiN| )- ekarajjuke antarAla rUpa AkAzapradezameM navagraivayaka vimAna, navaanudiza vimAna, aura paMcAnuttara vimAna haiM / paJcAnuttarake Upara dvAdaza yojana jAnepara muktizilA hai / vaha ATha yojana moTI aura manuSyalokake samAna 2 A. hi 3 A. sarva 4 A. mokSa 1 A. tu S. S. 25 Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194) siddhAntasAraH (8. 71 tasyA upari yattAvadvAtatrayamadIryate / tanavAte'tra tiSThanti siddhA lokaagrvtinH||71 bhAvanAnAM jaghanyena jIvitaM kathitaM jinaH / dazavarSasahasrANi sAgaropamamuttamam // 72 tatrAsurakumArANAM sAgaropamamIryate / palyatrayaM tu nAgAnAM sArdhapalyadvayaM punaH // 73 suparNeSu mataM dvIpakumAreSu dvayaM tathA / sArdhapalyaM ca zeSeSu paramAyuriti dhruvam // 74 dazavarSasahasrANi vyantarANAM jaghanyakam / sAdhikaM palyamutkRSTaM jIvitaM vividhAtmanAm // 75 utkarSato mataM candra jIvitaM lakSasaMyatama / palyamekaM sahasreNa sahitaM taddhi bhAskare // 76 saudharmazAnayorAyaH sAdhikaM palyamIritam / jaghanyaM hi tadutkRSTaM sAdhikaM sAgaradvayam // 77 sAnatkumAramAhendrayugale jIvitaM param / sAdhikaM kathitaM jainaH sAgaropamasaptakam // 78 brahmabrahmottare yugme sAdhikA dazasAgarAH / giranti garimAyuktA guravo gurusaMyamAH // 79 tato lAntavakApiSThayugme jIvitamuttamam / caturdazAdhikAH kiJcittathaite sAgaropamAH // 80 AyuH zukramahAzukrayugale paramaM mataM / sAgarAH sAdhikAH kiJcitSoDaza kSiptakalmaSaiH // 81 paiMtAlIsa lAkha yojana vistAravAlI hai| isake Upara jo tIna vAtavalaya kahe gaye haiM unameM antima tanuvAtameM - lokake agrabhAgameM siddhaparameSThI virAjamAna haiM / / 69-71 // ( bhavanavAsI aura vyantaroMke AyukA varNana / )- bhavanavAsI devoMkA jaghanya AyuSya jinoMne dasa hajAra varSokA aura utkRSTa AyuSya sAgaropama varSoMkA kahA hai / asurakumAroMkI Ayu sAgaropama hai / nAgakumAroMkI Ayu tIna palyoMkI hai / DhAI palyopama Ayu suparNakumAroMkI hai| dvIpakumAroMkI Ayu do palyopamakI hai tathA zeSa chaha kumAroMkI Ayu DeDha palyopamakI hai| aisA bhavanavAsiyoMke utkRSTa AyukA krama kahA hai / / 72-74 // aneka svabhAva dhAraNa karanevAle vyaMtaroMkI jaghanya Ayu dasa hajAra varSoMkI hai aura utkRSTa Ayu eka palya aura kucha adhika kahI hai / 75 // (caMdrasUryokI utkRSTa Ayu / )- candrakI utkRSTa Ayu eka palya aura eka lAkha varSakI hai / tathA sUryakI Ayu eka palya aura eka hajAra varSoM kI hai // 76 // (saudharmAdi acyutAnta devoMkI jaghanya aura utkRSTa Ayu / )- saudharma aura aizAna svargake devoMkI jaghanya Ayu eka palya aura kucha adhika hai / aura utkRSTa Ayu do sAgara aura kucha adhika hai / sAnatkumAra aura mAhendra svargake devoMkI utkRSTa Ayu sAta sAgaropama varSokI aura kucha adhika hai aisA jainoMne-gaNadharAdikoMne kahA hai / brahma aura brahmottara svargake devoMkI utkRSTa Ayu dasa sAgarase kucha adhika hai aisA mahAn saMyama dhAraNa karanevAle prabhAvazAlI guru kahate haiM / tadanantara lAntava aura kApiSTha svargameM devoMkI uttama Ayu caudaha sAgaroMse kucha adhika kahI hai / jinhoMne pApavinAza kiyA hai aise mahApuruSoMne zukra aura mahAzukra svargake devoMkI uttama Ayu solaha sAgaroMse kucha adhika kahI hai // 77-81 // Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -8. 88) siddhAntasAraH (195 zatAre ca sahasrAre te cASTAdazasAdhikAH / AnataprANatadvandve jIvitaM viMzatiH param // 82 AraNAcyutayugme tavAviMzatimudIritam / ekaikaM varddhate tasmAnnavaveyakeSu ca // 83 navasvanudizeSvetat dvAtriMzatparamaM matam / anuttareSu sarveSu trayastrizannadIzinaH // 84 pUrvasvarge yadutkRSTaM jaghanyaM hi tduttre| muktvA sarvArthasiddhi ca tasyAmuttamameva tat // 85 pratarAdiSu sarveSu vizeSo yastu kazcana / sarvo lokAnuyogAtsa jJAtavyo nAtra gauravAt // 86 indntyprdevaanaamsaadhaarnnvRttitH| AjaizvaryaguNopetA indrAste gaditA jinH|| 87 'saptadhAtuvinirmuktA gurUpAdhyAyavatsadA / AyurvoryAdibhisteSAM samAH sAmAnikA matAH // 88 zatAra aura sahasrAra svargake devoMkI uttama Ayu aThAraha sAgaropamase kucha adhika kahI hai / tathA Anata prANata svargoM ke devoMkI uttama Ayu vIsa sAgaropamakI kahI hai / AraNa aura acyuta svargoM meM devoMkI uttama Ayu bAIsa sAgaropamoMkI hotI hai| tadanaMtara navagraiveyakoMmeM eka eka sAgara Ayu baDhatI hai, antima navave graiveyakameM ekattIsa sAgaropamakI utkRSTa Ayu hai aura nava anudizomeM battIsa sAgaropamakI uttama Ayu hai| tathA sarva anuttaroMmeM arthAt vijaya, vaijayaMta, jayaMta, aparAjita aura sarvArthasiddhi meM tettIsa sAgaropama uttama Ayu hai // 82-84 // (svarga, navagraiveyaka, navAnudiza tathA sarvArthasiddhike binA cAra anuttaroMmeM jaghanya AyukA vrnnn|)- pUrva svargameM jo utkRSTa Ayu hotI hai vaha uttara svarga meM jaghanya hotI hai aisA krama sarvArthasiddhiko choDakara cAra anuttara vimAnoMtaka samajhanA caahiye| jaise saudharma svargameM utkRSTa do sAgara Ayu hai vahI sAnatkumAra mAhendra svargake devoMkI jaghanya samajhanI cAhiye / AraNAcyuta devoMkI uttama Ayu bAIsa sAgara hai vahI prathama aveyakakI jaghanya Ayu samajhanI caahiye| nauveveyakakI uttama Ayu ikattIsa sAgarakI hai vaha anudizomeM jaghanya smjhnaa| anudizoMkI battIsa sAgara Ayu utkRSTa hai vaha cAra anuttaroMmeM jaghanya samajhe, paraMtu sarvArthasiddhimeM kabhI jaghanya AyubaMdhavAlA janmahI nahIM letA hai; isaliye sarvArthasiddha deva utkRSTa Ayuke tettIsa sAgara AyuvAlehI hote haiM / / 85 // saMpUrNa pratarAdikoMmeM tathA svargapaTaloMmeM jo kucha vizeSa hotA hai vaha sarva lokAnuyoga graMthase jAnanA yogya hai / yahAM vistArake bhayase hama nahIM kahate haiM // 86 // ( devoMke indrAdi-daza-bhedoMkA varNana / ) - 1 indra -itara devoMmeM nahIM pAye jAnevAle asAdhAraNa aNimAmahimAdi guNoMse jo paramaizvaryavAle mAne jAte hai, jinakI AjJA itara deva zirodhArya samajhate haiM, jo aizvaryaguNase yukta haiM aise deva, jinezvarake dvArA indra kahe jAte haiM // 87 // 2 sAmAnika deva- saba deva saptadhAtuoMse rahita arthAt divya zarIravAle hote haiM, unameM jo guru aura upAdhyAyake samAna haiM tathA jo Ayu, vIrya, parivAra tathA bhogopabhogAdi sAmagriyoMse iMdra ke samAna haiM paraMtu AjJA aura aizvarya jinakA indrake samAna nahIM hai aise devoMko sAmAnika deva kahate haiM // 88 // 1 A. AjJaizvaryavinirmuktAH Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 8. 89 - purohitamahAmaMtristhAnIyA ye divaukasaH / trayastrazatsusaMkhyAnAstrAyastrizA bhavantyamI // 89 pIThamarddanasaGkAzAH pariSatparivartinaH / devAH pAriSadAH sarve te'tra saMvAdino matAH // 90 aGgarakSasamAnA ye te sarve hyAtmarakSakAH / lokaikapAlanodyuktA lokapAlA bhavantyamI / / 91 saptAnIsaisatarH prakIrNAH paurasannibhAH / AbhiyogyamatA dAsA devA devagatAvapi // 92 ye cAntevAsivanIcA dInAM durgatigAminaH / prAyazo bahuduHkhArtAH kilbiSAH samprakIrtitAH // 93 ityevaM dazadhA devA nikAyeSu niveditAH / lokapAlAstrayastrazA na jyotirvyantareSu ca // 94 dvau dvAvindrau matau teSu bhAvanavyantareSu ca / sarveSAM jyotiSAmindrau sUryAcandramasau punaH // 95 196) siddhAntasAra: 3 trAyastriza - purohita tathA mahAmaMtriyoMke samAna jo deva haiM, tathA jinakI saMkhyA tehatIsahI niyata rahatI hai ve vAyastriza deva haiM / 4 pAriSada - jo deva mitra aura hasI maskarI karanevAloMke samAna sabhAmeM baiThate haiM, tathA jo sabhAmeM prAmANika mAne jAte haiM, unako pAriSada deva kahate haiM / 5 AtmarakSa - aMgarakSakoMke samAna jo deva hAthameM zastra dhAraNa kara indra ke pIche rahate haiM, unako AtmarakSa deva kahate haiM / 6 lokapAla - prajAke samAna devoMko pAlana karanevAle deva lokapAla kahe jAte haiM / 7 anIka sAta prakAra ke sainyoMke samAna jo deva hote haiM unako anIka deva kahate haiM / 8 prakIrNaka - prajAke samAna jo deva haiM unako prakIrNaka deva kahate haiM / 9 Abhiyogya - devagatike honeparabhI jo deva dAsake samAna vAhanAdi banakara ucca devoMkI - apane svAmiyoMkI sevA karate haiM unako Abhiyogya deva kahate haiM / - 10 kilbiSika - jo antevAsiyoMke samAna arthAt cANDAloMke samAna nIca haiM, dIna hai tathA durgatiko jAnevAle haiM, prAyaH bahuduHkhoMse pIDita haiM unako kilbiSa kahate haiM / kilbiSapApa jinako hai arthAt jinako pApoMkA udaya hai aise devoMko kilbiSaka kahate haiM / / 89-93 / ye daza prakArake deva cAra nikAyoMmeM isa prakArase kahe gaye haiM / paraMtu lokapAladeva aura trAstrizadeva ye do prakArake deva bhavanavAsi deva aura vyaMtaradevoM meM nahIM hote haiM / bhavanavAsideva aura vyaMtaradevoMmeM do do indra mAne haiM / tathA saMpUrNa jyotiSkadevoMke candra aura sUrya aise do indra mAne gaye haiM / / 94-95 / / spaSTIkaraNa - bhavanavAsI devoMke dasa bheda haiM aura unameM pratyeka bhedake do do indra hai ataH bhavanavAsiyoMke indra vIsa haiM / vyaMtaroMke bheda ATha haiM tathA pratyeka bhedameM do do indra hone se vyaMtaroMke saba indra solaha hote haiM / Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -8. 107) siddhAntasAraH (197 A aizAnAnmatA devAH saGakliSTapariNAmataH / kAyenaiva pravIcAraM prakurvANA manuSyavat // 96 sAnatkumAramAhendradvaye devA bhavantyamI / divyadevAGganAsparzamAtreNApi' sunirvRtAH // 97 tataH kApiSTaparyante devA devIvilokanAt / paramaM sukhamAyAnti bahupuNyamanoramAH // 98 AsahasrAramatyantamadhurasvaramAtrataH / devInAM saukhyamaJcanti devA divyAGgadhAriNaH // 99 acyutAnteSu sarveSu tadUrdhva smaraNAdapi / devInAM divyarUpANAM sukhinaH sarvadaiva te // 100 acyutAdUrdhvataH sarve pravIcAravijitAH / sarvArthasiddhiparyantaM saDaklezApagatA yataH // 101 bhAvaneSvasurANAM hi pramANa paJcaviMzatiH / dhanuSANi tu dehasya kathitaM pUrvasUribhiH // 102 dhanaMSi daza zeSANAM vyantarANAM ca darzanam / jyotiSkANAM ca saptaiva dhanUMSi kathitaM vapuH // 103 saudharmazAnayoH saptahasto deho nigadyate / sanatkumAramAhendrayugme hastAzca SaT punaH // 104 tataH kApiSTaparyantaM paMcahastAH pramANataH / dehamAnaM ca devAnAM divyarUpaikadhAriNAm // 105 AsahasrAramasmAcca devAnAM deha ucyate / caturhastapramANazca sphuradyutisamanvitaH // 106 AnataprANatadvandve sArddhahastapramANataH / AraNAcyutayorhastatrayaM deho divaukasAM // 107 (pravIcArayukta aura apravIcArayukta devoMkA vrnnn|)- bhavanavAsI, vyantara, jyotiSka deva tathA saudharma aura aizAna svargavAsI deva ye saMklezayukta pariNAma honese manuSyoMke samAna zarIrakedvArA maithunasevana karate haiN| sAnatkumAra aura mAhendra-svarga meM jo deva haiM ve divya aisI devAGganA oMke sparzamAtrase atizaya sukhI hote haiN| brahma, brahmottara, lAntava aura kApiSTa svargataka deva, jo ki vizAla puNyase manohara haiM, ve deviyoMko dekhakara atizaya sukhI hote haiN| zukra, mahAzukra, zatAra aura sahasrAra svargatakake divyAMgadhAraka deva deviyoMke atyanta madhura svara sunakara sukhI hote haiN| sahasrAra svargake Upara Anata-prANata, AraNa aura acyuta svargake deva deviyoMke divyarUpa kA smaraNa kara sarvadA sukhI hote haiN| acyuta svargake Upara sarvArthasiddhitaka jo ahamindradeva haiM, ve pravIcArakAmasevAse varjita-rahita haiM arthAt unake saMklezapariNAmoMkA abhAva haiN| kyoM ki usake sadbhAvameM kAmecchA pragaTa hotI hai / / 96-101 // (devoMke dehoMkI uccatAkA vrnnn|)- bhavanavAsiyomeM asuroMke deha paccIsa dhanuSya pramANake hote haiM aisA pUrvAcArya kahate hai| nAgakumArAdi nau bhavanavAsi deva tathA vyaMtaradevoMke dehakA utsedha daza dhanuSya-pramANa hotA hai| jyotiSka devoMke zarIrakI UMcAI sAta dhanuSya pramANa hai| saudharmezAna svargake devoMkI zarIrakI UMcAI sAta hAthakI haiN| sAnatkumAra aura mAhendra svargake devoMke zarIra chaha hastapramANa haiN| anaMtara divya-rUpakohI dhAraNa karanevAle kApiSTha svargataka devoMkI zarIrakI UMcAI pAMca hasta pramANakI hai| kApiSTha svargake sahasrArasvargatakake suMdara, kAntiyukta devoMke dehakI UMcAI cAra hasta pramANavAlI hai| Anata prANata svargake devoMke zarIra sADetIna ...... 1 A. divyA 2 A. kalpeSu 3 A. devatAH 4 A. sarvapravIcAravijitAH 5 A. tathA darza 6 A. hastAH 7 A. hastatrayaM mataH Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntasAraH adhograiveyakeSUktaM sArddhahastadvayaM punaH / dehamAnaM hi devAnAM madhyagraiveyake dvayam // 108 sArddhahastapramANo'yaM deho'bhANi purAtanaiH urdhvagraiveyakasthAnAM devAnAM dyutizAlinAm // 109 tataH paraM hi sarveSAM devAnAM deha ucyate / ekahastapramANena pramANajJairyatIzvaraH // 110 saudharmezAnayoH pItalezyA devA bhavantyamI / sanatkumAramAhendrAH pItapadmAdilezyakAH // 111 brahmabrahmottare kalpe lAMtave ca tathA punaH / kApiSThe sarvadevAH syuH padmalezyAH samantataH // 112 zukre cApi mahAzu zatAre sarvasundare / sahasrAre ca devAnAM padmazuklA' hi sA punaH // 113 AnatAdacyutAnteSu zuklalezyA divaukasaH / mahAzuklekalezyAH syustato yAvadanuttaram // 114 pUrvaM graiveyakebhyo ye devAste kalpavAsinaH / kalpAtItAH pare sarve puNyapakvaphalAzinaH // 115 laukAntikAzca te devA brahmalokAntavAsinaH / athAnantara evAmI bhave lokAntakAriNaH // 116 pUrvottaravibhAge te santi sArasvatA matAH / pUrvasyAM hi tathAdityA AgneyyAmagnisaMjJakAH // 117 198) hastapramANa hai / aura AraNa acyutake devoMke zarIra tIna hastapramANa haiM / adhograiveyakake ahamindroMke dehakI UMcAI DhAI hAthakI hai / madhyamagraiveyakake devoMkA dehamAna do hAthakA hai / kAntizAlI aise jo Urdhvaggraiveyakake deva haiM unakA deha purAtana AcAryone DeDha hAtha pramANakA kahA hai / tathA usake Ageke saMpUrNa devoMkA deha hastapramANa hai, aisA deva dehapramANa deha yatIzvaroMne kahA hai / arthAt nava anudiza aura paMcAnuttarake nivAsI ahamidra devoMkA deha eka hastapramANa hai / / 102 - 110 / / (8.1.08 - ( saudharma se sarvArthasiddhitaka devoMkI lezyAyeM ) - saudharmezAna svarga ke deva pItalezyAke dhAraka haiM / sAnatkumAra aura mAhendra svargake deva pItalezyA aura padmalezyAke dhAraka haiM / brahmasvarga tathA brahmottarasvargake devoMmeM tathA lAMtavakApiSTa svargake devoMmeM sarvatra padmalezyA haiN| zukra, mahAzukra tathA sarvamanorama aise zatArasvarga meM aura sahasrArasvarga meM devoMkI padmalezyA aura zuklalezyA hai / Anatase acyutatakake deva zuklalezyAvAle haiM / tadanantara navagraiveyakase lekara paMcAnuttarataka saMpUrNa ahamindra deva mahAzuklarUpa aisI ekalezyAke dhAraka haiM / / 111-114 // ( kalpavAsI aura kalpAtIta / ) - navagraiveyakoMke pUrvake deva arthAt saudharmasvarga se acyutataka ke jo deva haiM, unako kalpavAsI deva kahate haiM / aura navagraiveyaka se paMcAnuttarataka saMpUrNa ahamindroMko kalpAtIta kahate haiM / ye sarvadeva puNyarUpI pakvaphala bhakSaNa karanevAle haiM / / 115 / / ( laukAntika devoMkA svarUpa | ) - brahmasvargake antima paTalameM nivAsa karanevAle devoMko laukAntika deva kahate haiM / ye deva anantara manuSyabhava dhAraNa kara lokAntakArI - saMsArakA anta karanevAle hote haiN| unake sArasvatAdika ATha bheda haiM, tathA agnyAbhasUryAbhAdi solaha bheda haiM / pUrvottara dizA ke kone meM sArasvata vimAna meM sArasvatanAmaka laukAntika deva rahate haiM / pUrva dizAke 1 A. padmA 2 A. marAH Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 8. 125 ) ( 199 aruNA dakSiNasyAM ca naiRtye gardatoyakAH / tuSitAH pazcimAyAM ca 'avyAbAdhAstadantare // 118 uttarasyAmariSTAnAM vimAnAni tadantare / dvau ca dvau ca ? gaNau jJeyau vicitrAkAradhAriNau // 119 agnisUryAbhanAmAnau candrasatyAbhanAyakau / zreyaH kSemaGkarAvetau vRSakAmaca varau // 120 nirvANAdirajodivyadigantarasurakSitau / AtmarakSita sarvAdirakSitau divyavigrahau // 121 marudvasvazvavizvau ca kramAdantaravartinau / laukAntikasudevAnAmiti vAco vipazcitAm // 122 devAnAmarcanIyAste sarve laukAntikAmarAH / pratibodhaparAstIrthakRtAM pUrvadharAH punaH // 123 teSAmAyuH pramANaM syAttadaSTau sAgaropamaM / devarSayazca te sarve saMklezena vivarjitAH // 124 vijayAdiSu ye devAste taddvicaramA matAH / tasminneva bhave muktAzcayutAH sarvArthasiddhitaH / / 125 siddhAntasAraH Aditya vimAnameM AdityanAmaka deva rahate haiM / pUrva-dakSiNa dizAmeM - Agneya dizAmeM agninAmaka deva rahate haiM / dakSiNa dizAmeM aruNa vimAnameM aruNadeva rahate hai / naiRtya dizAmeM gardatoya vimAnameM gardatoyadeva rahate haiM / pazcima dizAmeM tuSita deva rahate haiM / uttarapazcima dizAke avyAbAgha vimAnameM avyAbAdhanAmaka deva rahate haiM / uttara dizAke ariSTanAmaka vimAnameM ariSTanAmaka deva rahate haiN| tathA ina sArasvatAdikoM ke bIca meM aurabhI do do devagaNa, jo AzcaryakAraka AkAra dhAraNa karate haiM, rahate haiM / unakA spaSTIkaraNa isaprakAra hai- sArasvata aura Aditya ke antarAla meM agnyAbha aura sUryAbha deva rahate haiM / Aditya aura vahnike antarameM candrAbha aura satyAbha deva rahate hai / hni aura aruNake antarAla meM zreyaskara kSemaMkara deva rahate haiM / aruNa aura gardatoyake antarAlameM vRSabheSTha aura kAmacara ye deva rahate haiM / gardatoya aura tuSita devoMke antarAlameM nirmANaraja aura digaMtarakSita deva rahate haiM / tuSita aura avyAbAdhake madhya meM AtmarakSita aura sarvarakSita deva rahate haiM / avyAbAdha aura ariSTake antarAlameM marud aura vasu rahate haiM / ariSTa aura sArasvatoMke madhyameM azva aura vizva deva rahate haiM / ye sarva laukAntika deva devoMmeM zreSTha haiM aisA vidvAna kahate haiM / ye sarva laukAntika deva devoMke dvArA pUjanIya hai| tIrthaMkaroMko jaba vairAgya hotA hai, taba unako pratibodha karanemeM tatpara rahate haiN| ye caudaha pUrvoke jJAnako dhAraNa karate haiM / unake AyukA pramANa ATha sAgaropama varSoMkA hotA hai| inako devarSi kahate haiM, kyoMki ye saMklezapariNAmoM se rahita hote haiM / / 116-124 / / ( dvicarama devoMkA spaSTIkaraNa / ) - vijaya, vaijayaMta, jayaMta, aparAjita, tathA nava anudiza vimAnavAsi deva dvicarama haiM / manuSyabhavakI apekSAse caramatva yahAM samajhanA cAhiye / jinake do carama deha haiM unako dvicarama kahanA cAhiye / vijayAdikoMse cyuta hokara samyaktvase manuSyoM meM utpanna hote haiM / punaH saMyamakI ArAdhanA kara vijayAdikoMmeM utpanna hote haiM aura punaH vahAM se cyuta hokara samyaktvake sAtha manuSyabhava dhAraNa kara mukta hote haiM isaliye ve dvicarama 1 A. devyobAdhAH 2 A. devagaNau Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200) siddhAntasAraH (8. 126 upapAdo' hi devAnAM devInAM ca tathA punaH / A IzAnAttato naiva devInAM te niveditaaH||126 AraNAcyutaparyantaM devA gacchantyataH param / na gacchanti na cAyAnti vijJeyamiti nizcitam // 127 sadvayantarakumArANAmavadhiH pnycviNshtiH| saGakhyAtayojanAnyeSa jyotiSkANAM jghnytH||128 asurANAmasaMkhyAtakoTyaH zeSeSu so'vadhiH / asaMkhyAtasahasrANi jyotiSkANAM paro mataH // 129 saudharmezAnadevAnAmavadhiH prathamAvaniH / sanatkumAramAhendrAH jAnantyAzarkarAprabham // 130 brahmabrahmottare kalpe lAntave tasya cApare / divyAvadhirbhavatyeSAbhAtRtIyAvadhirmahAn // 131 AsahasrArametebhyo jAyate'vadhiruttamaH / caturtha narakaM tAvadabhivyApnoti nirmalaH // 132 Anate prANate devAH pazyantyavadhinA puraH / paMcamaM narakaM yAvadvizuddhatarabhAvataH // 133 AraNAcyutadevAnAM SaSThIparyanta iSyate / graiveyakeSu sarveSu saptamyA vidhito'vadhiH // 134 dehavAle kahe jAte haiN| tathA jo ahamindra sarvArthasiddhise yahAM manuSyajanma dhAraNa karate haiM, ve usI bhavameM mukta hote haiM; kyoMki sarvArthasiddhi yaha nAma anvarthaka honese vahAMke ahamindra deva ekacarama hote haiM / / 125 / / ( deva aura deviyoMkA uppaadsthaan| ) - deva aura deviyoMke saudharma aizAna taka upapAda janmasthAna hai| devoMke to sarva svargoM meM upapAdasthAna hai; parantu deviyoMke upapAdasthAna aizAna svargake Age nahIM hai / nIceke deva AraNa acyutaparyanta jAte haiM aura Ate haiM, paraMtu usake Upara graiveyakAdikoMmeM nIceke deva na jAte haiM aura na Ate haiM aisA nizcita hai // 126-127 // ( bhavanatrikameM avadhijJAnakI mryaadaa| ) - vyaMtaradevoMko paccIsa yojanaparyantakA avadhijJAna hotA haiN| jahAM unake avadhijJAnakA upayoga kiyA ho vahAMse paccIsa yojanatakakA kSetra dravya, kAla aura bhAva unake avadhijJAnakA viSaya hotA hai| jyotiSkadevoMkA jaghanyase avadhijJAna kSetra saMkhyAta yojanoMkA hotA hai| asurakumAra devoMkA avadhijJAna kSetra asaMkhyAta koTi yojanoMkA hai| bAkI nAgakumArAdika nava bhavanavAsiyoMkA avadhikSetra asaMkhyAtasahasra yojanoMkA hotA hai / jyotiSkadevoMkA utkRSTa avadhijJAna asaMkhyAta sahasra yojanoMkA hai // 128-129 // ( kalpavAsi aura kalpAtIta devoMkA avdhijnyaan|) - saudharmazAnadevoMkA avadhijJAnakSetra pahalA naraka hai / ve pahale narakameM avadhijJAnase nArakiyoMkI pravRttiyA~ jAnate haiM / sAnatkumAra aura mAhendradeva zarkarAprabhAtaka avadhijJAnase jAnate haiN| brahma, brahmottara, lAMtava aura kApiSTa svargake devoMkA mahAna divyAvadhijJAna tIsare narakataka hai| zukra, mahAzukra, zatAra aura sahasrAra aise cAra svargake devoMkA uttama nirmala avadhijJAna cauthe narakako vyApatA haiN| Anata prANata svargake deva vizuddhatara pariNAmoMse pAMcave narakataka dekhate haiN| AraNa aura acyuta svargake devoMkA avadhijJAna chaThe narakataka hotA hai| saMpUrNa graiveyakoMmeM avadhijJAna sAtave narakataka hotA 2 devyo 3 A. ntyAvAlukaprabham 4-5 A. tAvata, cAntare 1 A. upapAdA 6 A. Anata prANate Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -8. 142) siddhAntasAraH (201 tataH pare ca pazyanti sarvalokAdhi' punaH / samyagjJAnAdisaddharmaprabhAvaprabhavA yataH // 135 tathA ratnaprabhAyAM sa nArako'vadhirucyate / yojanekapramANo'sau krozAlu hIyate tataH // 136 zakrAgramahiSI zakralokapAlAmarAzca te| dakSiNendrAzca laukAntAzcyutA nirvRtigaaminH||137 AjyotiSkAzca ye devAste'nantarabhave na hi / zalAkApuruSA ye tu kecinnirvRtigAminaH // 138 smygdrshnsjjnyaansccaaritrvibhuussitaaH| nirdhUya sarvakarmANi nivRti yAnti mAnavAH // 139 anantasukhanirmagnA jarAmRtyuvijitAH / avyAbAdhAzca te tatra bhAvinaM kAlamAsate // 140 yatkandarpasukhaM loke yacca divyaM mahAsukham / na tanmokSasukhasyAsyAnantabhAgo nigdyte||141 aho dharmamaho dharma sadratnatrayalakSaNam / ye zrayanti mahAbhavyAsteSAM kimiha durlabham // 142 hai| aura usake bAda nava anudiza aura paMcAnuttarake devoMkA avadhijJAna sarva lokakI maryAdA dhAraNa karanevAlA hotA hai| ye saba avadhijJAna samyagjJAna, samyakcAritra, tapa Adika dharmAcArase utpanna hote haiN| isaliye inameM uparyukta sAmarthya pragaTa hotA hai / / 130-135 // ( nArakiyoMkA avdhijnyaan| )- ratnaprabhA nAmaka pahale narakameM nArakiyoMko jo avadhijJAna hotA haiM vaha eka yojanatakakA viSaya jAnatA hai| Age dUsare narakase sAtave narakataka AdhA AdhA kosa kama hotA hai| arthAt dUsare narakameM sADe tIna kosa, tIsare narakameM tIna kosa, cauthe narakameM DhAI kosa, pAMcave narakameM do kosa, chaThe narakameM DeDha kosa aura sAtavemeM eka kosakA hotA hai / / 136 // ( eka bhava dhAraNa kara mukta honevAloMkA varNana / )- saudharmendra aura usakI agramahiSI arthAt zacI devI, saudharmendra ke lokapAladeva-kubera, yama, varuNa aura IzAna ye deva, dakSiNa dizAke indra tathA laukAntika deva ye svargase cyuta hokara manuSyabhava dhAraNa karate haiM aura ve usI bhavameM karmakSayase mukta hote haiM // 137 // bhavanavAsI, vyaMtara aura jyotiSka deva ve anaMtarabhavameM zalAkA puruSa nahIM hote haiN| arthAt tIrthaMkara, cakravartI, nArAyaNa, pratinArAyaNa aura balabhadra nahIM hote haiN| paraMtu inameMse koI manuSyabhavameM Akara mokSagAmI hote haiM / 138 // ( mokSaprApti kinako hotI haiN| )- samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritroMse bhUSita hue mAnava sarva karmoMkA nAza kara muktiko jAte haiN| mokSameM siddha hue jIva tatkAla aura bhAvI kAlameM anaMta sukhI hote haiM, jarAmaraNase rahita hote haiM aura bAdhArahita hokara rahate haiN| unakA saMpUrNa bhAvI kAla uparyukta guNoMse paripUrNa hotA hai // 139-140 // ( mokSasukha / )- jo jagatameM kAmasukha hai, tathA jo jagatameM divya aisA mahAsukha hai vaha mokSasukhake anaMtave aMzakAbhI sAmya nahI dhAraNa karatA // 141 // uttama-aticArarahita ratnatraya lakSaNa-dharma AzcaryakAraka aura prazaMsanIya dharma hai| 1 A. sarve lokAvadhiM 2 A. surAH 3 A. teSAM 4 A. zakro 5 A. divya S.S. 26 Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202) ( 8. 143 yaditthamanuvAdena' kiJcidAgamarUpataH / avijJAtaparArthena jIvatattvaM nirUpitam // 143 anyAnuvAdato nAsti sA zaktirmama varNane / jIvatattvasya sarvasyAthavA granthasya gauravAt // 144 sadguNAdyanuvAdena jIvatattvamanekadhA / yaduktaM munibhiH pUrvaM tanmayA kathyate katham // 145 guNasthAnAni catvAri devAnAM nArakeSu ca / tirazcAM paMca vidyante manuSyeSu caturdaza / / 146 ityAdyAgamataH sarvaM jJAtavyaM tattvavedibhiH / na jJAtuM naiva kartuM vA zakto'haM buddhivajitaH // 147 jJAtvA jIvamajIvaM jinavaravaravIrabhASitaM jagati / hiMsAsatyAdInAM parihAro yujyate nRNAm // 148 isakA jo mahAbhavya Azraya karate haiM unako ihalokameM kaunasI vastu durlabha hai ? sarva uttama vastu isa zreSTha ratnatrayadharma se prApta hotI hai // 142 // siddhAntasAra: jisako jIvAdi-padArthoMkA jJAna nahIM hai, aise maiMne isa prakAra anuvAdase AgamadvArA kiJcit jIvatattvakA nirUpaNa kiyA hai / nirdezAdika anuyogake AdhArase maiMne yaha varNana kiyA hai / sat, saMkhyA, kSetra, sparzanAdi anuyogoMke dvArA jIvAditattvoMkA varNana karanemeM maiM asamartha hUM / / 143-144 / uttama guNasthAna, mArgaNA, jIvasamAsa ityAdika anuvAdoMkI apekSAse muniyoMne jIvatattvakA aneka prakAroMse pUrva kAlameM varNana kiyA hai / vaisA varNana karanemeM meM samartha nahIM hUM / / 145 ( caturgatimeM guNasthAna / ) - devoMmeM mithyAtva, sAsAdana, mizra aura avirata samyagdRSTi aise cAra guNasthAna hote haiM / nArakiyoMkobhI vehI cAra guNasthAna hote haiM / pazuoMko uparyukta cAra aura pAMcavA dezasaMyama aise pAMca guNasthAna hote haiM tathA manuSyoMko caudaha guNasthAna hote haiM ( ina guNasthAnoMkA varNana pUrvameM AyA hai ) || 146 // ( graMthakArakI namratA / ) - tattva jAnanevAle AcAryoMko guNasthAnAdikoMkA sarva svarUpa Agamase jAnanA cAhiye / unakA svarUpa maiM jAnane ke liye aura kahaneke liye asamartha hUM kyoMki maiM buddhi rahita hUM // 147 // jinoMmeM - muniyoMmeM vara-zreSTha aise gaNadharoMke nAyaka -svAmI zrIvIraprabhuke dvArA upadeza gaye jIva aura ajIva tattvoMko jAnakara isa jagata meM manuSyoMko hiMsA, asatya bhASaNa, corI Adi pAtakoMkA tyAga karanA yogya hotA hai, arthAta jIvAdidravyoMkA svarUpa samajha hiMsAdikakA kyoM tyAga karanA cAhiye ? isa zaMkAkA spaSTIkaraNa ho jAtA hai / samyagjJAna hone se jIva-rAga-dveSAdikoMke kAraNa hiMsA, asatya bhASaNAdipApoM kA tyAga karatA hai / jisase vaha cAritrasaMpanna, ratnatrayayukta hokara zuddhAtmasvarUpakI prApti kara letA hai / / 148 / / 1 A. itthaM gatyanuvAdena Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -8. 149) siddhAntasAraH (203 suvihitacaraNaH zaraNe jinavaranAthasya karaNahatavRttiH / na sarati sa kathaM paTutAmaTati bhavAmbhodhisantaraNe' // 149 iti zrIsiddhAntasArasaMgrahe paNDitAcAryazrInarendrasenaviracite gatyanuvAdadvAre jIvatattva prarUpaNaM assttmo'dhyaayH|| jisane uttama cAritrakA pAlana kiyA hai, jo gaNadharoMke svAmI hai aise vIra prabhUko jo zaraNa AyA hai, parantu indriyoMke vaza honese jisakA mana caritrabhraSTa huA hai, vaha puruSa yadi puna: cAritramArga meM praveza nahIM karegA to saMsArasamudrake pAra jAnemeM kaise samartha hogA? tAtparya-cAritrase ratnatrayapUrNa hotA hai aura usase yadi jIva cyuta hogA to vaha saMsArasamudra meM DUbe vinA nahIM rahegA // 149 // paMDitAcArya zrInarendrasena-viracita siddhAntasArasaMgraha zAstrameM gatyanuvAdadvArase jIvatattvakA nirUpaNa karanevAlA AThavA adhikAra samApta huaa| 1 A. sattaraNe Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nvmo'dhyaayH| yo jIvanaguNAjjIvastasmAdanyo'bhidhIyate / ajIva iti sUtrajJaH sAmAnyena jinAgame // 1 dharmAdharmanabhaHkAlapudgalA iti paJcadhA / vizeSeNa punaH prAjJaH kathitastattvavedibhiH // 2 jIvapudgalayoryoM tau gatisthitinibandhanau dharmAdharmoM tathAkAzamavakAzakalakSaNam // 3 vartanAlakSaNaH kAlaH sa ca kAyavijitaH / pare paJcAstikAyAH syurjIvatattvasamanvitAH // 4 navavA adhyaay| jIvanaguNa-cetanA-jJAnadarzanase jo yukta hai use jIva kahate haiN| jisameM jIvanaguNa nahIM hai use sUtrajJa AcArya jinAgamameM sAmAnyatayA ajIvatattva' kahate haiM // 1 // spaSTIkaraNa- jIvakA lakSaNa upayoga-jJAnadarzanasvarUpatA kahA hai| yaha lakSaNa jisameM nahIM pAyA jAtA vaha ajIva tattva hai| dharma, adharma, AkAza, kAla aura pudgala ye ajIvatattvake vizeSa haiN| dharma adharma, AkAza, kAla aura pudgala ye ajIvatattvake pAMca bheda haiM aisA tattvajJoMne kahA hai // 2 // (dharmAdharmAdi-dravyoMkA lkssnn|)- jIva aura pudgaloMkI gati hone meM jo kAraNa haiM use dharmadravya kahate haiM, tathA jo inake sthitike liye kAraNa hai usako adharmadravya kahate haiM / arthAt jIva aura pudgaloMkI gatimeM jo dravya sahAyaka hotA hai use dharmadravya kahate haiN| tathA jo unakI sthitimeM sahAyaka hai vaha adharmadravya hai| aise ina dravyoMke lakSaNa kahe haiN| tathA jo saMpUrNa dravyoMko- dharma, adharma, pudgala aura jIvadravyoMko avakAza avagAha-sthAna detA hai use AkAzadravya kahate haiM // 3 // vartanA yaha lakSaNa jisakA hai aise dravyako dravyakAla kahate haiN| vaha kAyarahita hai| jIvatattvake sAtha dharmadravya, adharmadravya, AkAzadravya tathA pudgaladravya aise pAMca dravyoMko 'paMcAsti kAya' kahate haiN| jIvAdika dravyoMmeM jo paryAyeM utpanna hotI haiM unakI utpattimeM jo asAdhAraNasAdhakatama hai usako kAladravya kahate haiM, jaise dIpaka athavA prakAzake binA adhyayana nahIM hotA isaliye vaha jaisA adhyayanakA sAdhakatama kAraNa hai vaisA yaha kAladravya jIvAdikoMke paryAya utpanna hone meM sAdhakatama hai| usake vinA jIvAdikI paryAyeM utpannahI nahIM hotii| ataH vartanA-paryAya utpanna karanA yaha kArya jisa karaNarUpake honese hotA hai vaha kAla hai aisA kAlakA lakSaNa hai| jo padArthoM meM nayA, purAnA ityAdi paryAyeM utpanna hotI haiM use dharmAdika dravya kAraNa nahIM hai, AkAzabhI kAraNa nahIM hai, vaha kevala avakAzadAna dene kA kArya karatA hai| ataH kala, Aja, nayA, Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntasAraH (205 rUpagandharasasparzazabdavarNasamanvitaH / galanAtpUraNAdvApi pudgalaH sa' mato jinaH // 5 pudgalasya ca kAyatvaM yuktamanyeSu tatkatham / zarIrAbhAvatastasmAdupacAreNa tadbhavet // 6 pudgalapracayAtmatvAccharIraM kAya iSyate / pradezapracayAtmatvAttathAnye copacArataH // 7 yaduktaM sUribhiH pUrvamasaMkhyeyAH pradezakAH / dharmAdharmakajIvAnAmasAdhAraNavartinAm // 8 kAyAbhAvazca kAlasya hokaprAdezikatvataH / aNorapi bhavettasyApyaNUnAM hi tathA sthiteH||9 purAnA ityAdi padArthoMkI avasthAoMkI utpattimeM jo sahAyaka hai vaha kAlahI aisA samajhanA cAhiye // 4 // ( vartanApariNAma isa sUtrakI sarvArthasiddhi TIkA) (pudgalakA lakSaNa / )- rUpa, gaMdha, rasa, sparza, zabda tathA varNa aise guNoMse jo dravya yukta hai arthAt jisameM rUpAdika rahate haiM use pudgaladravya kahanA caahiye| athavA jinameM galana aura pUraNa hotA hai unheM pudgala kahate haiN| arthAt bhedase, saMghAtase aura bhedasaMghAtase jinameM pUraNa aura galana hotA hai use pudgala kahate haiN| yaha pudgala zabda isa prakArase anvarthaka hai / arthAt eka pudgalaskandha phUTakara alaga hotA hai, taba usakI galana kriyA huii| dUsare skandhameM mila jAnese pUraNakriyA usane kI aura ekase phUTakara dUsaremeM mila jAnese pUraNa galana donoM kriyAyeM huI / isaliye isa dravyako jinezvara pudgala kahate haiM // 5 // ( anya dravyoMmeM kAyapanA aupacArika hai| )- pudgalako kAyapanA hai, yaha yogyahI hai; paraMtu anyadravyoMmeM kAyapanA kaise samajhanA cAhiye? kAya zabdakA artha zarIra hotA hai, aura pudgalake binA anyadravya zarIrarahita honese-zarIrarUpa na honese unako kAya kaise kahA jAyagA? isa praznakA uttara-upacArase anyadravyoMko kAya kahanA cAhiye / spaSTIkaraNa-zarIra pudgalasamUharUpa honese usako kAya kahate haiN| vaise pradezoMkA samUha dharma, adharma AkAza aura jIvoMmeM pudgalake samAna honese ina dravyoMkobhI 'kAya' kahanA yogyahI haiN| ata eva dharmadravya, adharmadravya tathA eka jIva, jo ki asAdhAraNa lakSaNayukta haiM, unameM AcAryoMne asaMkhyAta pradeza kahe haiM / / 6-8 // ( kAlameM kAyatva nahIM hai| )- kAladravya eka eka aNurUpa hai aura usame ekapradezase adhika pradeza rahatehI nahIM? parantu jo pudgalANu haiM usameM kAyatvabhI hai, kyoMki aNu anya aNuoMse rUkSatA aura snigdhatA guNa honese milakara skandharUpa hotA hai| vaise kAlANu ApasameM anyonyameM nahIM milate haiN| ve ratnarAzike samAna alaga rahate haiN| isaliye kAlANuoMko upacArasebhI kAya nahIM kahate haiM / / 9 / / 1 A. pudgalo'sau 2 A. aNoriva Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206) siddhAntasAraH (9. 10 yathA darzanavijJAnasukhavIryacatuSTayam / jIvasAdhAraNaM' tadvatsvarUpAdicatuSTayam // 10 pudgale'pi mataM sarva sAdhAraNamatIndriyam / aNorapi hi tacchuddha jIve jJAnAdivadbhavet // 11 rAgAdisnehayuktatvAtkarmabandhavyavasthitau / sajjJAnAderazuddhatvamAtmano'pi yathA bhavet // 12 snigdharUkSagaNatvena dvigaNAdau vyavasthiteH / bandhasyAsyApi rUpAderazaddhatvaM nigadyate // 13 yathA zuddhAtmarUpasya bhAvanAyA balena ca / rAgAdisnehahAnau syAjjJAnAdeH zuddhatAtmani // 14 jaghanyaikaguNAnAM tadaNUnAM kevalAtmanAm / bandhAbhAvAtsvarUpAdeH zuddhatvaM gaditaM jinaiH // 15 jIvenaiva samaM tAni SaDdravyANi jinAgame / bhUpayaHpavanAgnInAM manasaH pudgalAtmatA // 16 ( jIva pudgaloMkA saadhaarnnlkssnn| )- jaise darzana, jJAna, sukha aura zakti ye cAra guNa samasta jIvoMmeM haiM, isaliye unako jIvake sAdhAraNa-guNa kahate haiN| vaise saMpUrNa pudgaloMmeM bhI sparza, rasa, gaMdha, varNa ye guNa rahate haiM, isaliye ye pudgalake sAdhAraNa guNa haiN| jaise zuddha jIvameM jJAna, darzana, sukha aura zakti ye cAra guNa atIndriya hai vaise pudgalANumeM ye sparzAdika cAra guNa atIndriya haiN| paramANu iMdriyoMse nahIM jAnA jAtA hai, vaha atIndriya haiN| jo atIndriya padArtha hote haiM unake guNabhI iMdriyagrAhya na honese atIndriya hote haiN| zuddha jIva indriyagrAhya nahIM hai| isaliye usake jJAnAdi guNa atIndriya hote haiM // 10-11 // pudgala meM snigdhaguNa aura rUkSaguNa rahate haiN| inase baMdha hotA hai| eka paramANukA dUsare paramANuke sAtha ina guNoMse baMdha hotA hai| tathA do guNa adhika jisameM rahate haiM, vaha paramANu baMdha yogya hotA hai| arthAt jisameM do guNa kama haiM usake sAtha usakA baMdha hotA haiN| paraMtu jaba jina do paramANuoMme samaguNa hoMge ve paramANu rUpI kahe jAte haiM aura aise rUpI paramANuoMko zuddha kahate haiM aura unakA baMdha nahIM hotA hai // 12 // ___ jaba AtmAke samyagjJAnAdika guNa rAgAdi-snehase yukta hote haiM taba jIva karmose baddha hotA hai aura AtmAke samyagjJAnAdika guNabhI azuddha hote haiM // 13 // jaise zuddha AtmasvarUpakI bhAvanAkA sAmarthya jaba atyaMta vRddhiMgata hotA hai, taba rAgAdi snehakI hAni hotI hai| jisase AtmAmeM jJAnAdika guNoMkI nirmalatA hotI hai vaise jinameM jaghanya eka guNa hai aise aNuoMko kevala' kahate haiN| unakA kisIbhI paramANuke sAtha baMdha nahIM hotA ataH unake svarUpako unake sparzAdikoMko jinezvarane 'zuddha' kahA hai // 14-15 // jIvake sAtha dharma, adharma AkAza, kAla aura pudgala ina dravyoMko jinAgamameM SaDdravya kahA hai| tathA pRthvI, pAnI, havA-vAyu agni aura manako jinAgamameM pudgala kahA hai // 16 // 1 A. jIve 2 A. manasA Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -9. 22) siddhAntasAraH (207 pudgalatvaM kathaM teSAmeSA bhASA na yujyate / tadrUpAdyanvayatvena tatsvabhAvavibhAvanAt // 17 athedamucyate citte bAhyarUpAdyadarzanAt / tatrAnvayAprasiddhatvAtkathaM pudgalatAnayoH // 18 tanna yuktamanudbhUtarUpo vAyuryato mataH / ata eva na cakSurtyAM gRhyate paramANuvat // 19 rUpAdimAnayaM vAyuH sparzavattvAddhaTAdivat / prasiddho dhImatAM yasmAtpudgalAtmA' prbhnyjnH||20 cakSuSAgrahaNAnnAsya tadabhAvo vibhAvyate / atiprasaGgadoSeNa duSTatvAtparamANuSu // 21 tathApo gandhavatyazca pRthvIvatsparzavatvataH / tejo'pi rasagandhADhyaM rUpitvAttadvadeva hi // 22 ( ina padArthoM meM pudgalatvakI siddhi| )- ina pRthvI, pAnI, vAyu, agni, aura manako pudgala kaisA kaheM ? aisI bhASA arthAt aisA prazna pUchanA yogya nahIM hai| kyoMki, pudgalake sparza, rasa, gaMdha, varNa ina guNoMkA anvaya pRthivI, pAnI AdikameM dikhatA hai| ata eva inameM pudgalake svabhAva pragaTa haiM, aisA mAnane meM kucha virodha nahIM dikhtaa| arthAt jalAdika sparza, rasa, gaMdhAdika guNa jo ki pudgalameM dikhate haiM ve honese unakobhI pudgala kahanA cAhiye / / 17 / / ( vAyu aura manakI pudgalatva siddhi| )- aba Apa isa viSayameM aisA kaheMge ki manameM rUpa sparzAdika nahIM dikhate haiN| vAyumeM sparza dikhatA hai paraMtu rUpAdika guNa nahIM dikhate hai, anubhavameM nahIM Ate haiN| ataH mana aura vAyuko pudgalapanA nahIM hai| AcArya uttara dete haiM" ApakA kahanA yogya nahIM haiM; kyoMki, vAyubhI pudgala hai usameM rUpaguNa hai| paraMtu vaha anubhUta haiM apragaTa hai| isaliye vaha AkhoMse nahIM dikhtaa|" hama anumAnase vAyumeM rUpaguNakI siddhi karate haiM- jaise * vAyu rUparasAdi-guNavAlA hai, kyoMki, vaha sparzayukta hai jaise ghddaa|' ataH vidvAna loga vAyu sparzavAn honese use pudgalAtmA-rUpavAn mAnate haiM yaha bAta prasiddha hai| yadi Apa isake Upara phirabhI aisA kahoge " vAyu AkhoMse grahaNa nahIM kiyA jAtA / ataH usameM rUpakA abhAva hai" yaha ApakA kahanA yogya nahIM hai| yaha ApakA kahanA atiprasaMgadoSase duSTa hai; kyoMki, Apa paramANuoMmeM rUpa mAnate haiM paraMtu kyA vaha AkhoMse dikhatA hai ? nahIM dikhatA hai| etAvatA vAyumeM rUpa nahI hai aisA kahoge to paramANumeMbhI rUpa nahIM dikhatA hai / ata: paramANu rUpaguNarahita mAno aisA hama kaheMge jisase paramANumeM atiprasaMgadoSa AvegA / jaba paramANumeM Apa rUpavatva mAnate haiM to vAyu, jo ki sparzanendriyase anubhavameM AtA hai usameM to avazya rUpavatva mAnanAhI cAhiye / paramANuko koIbhI indriya nahIM jAnatI hai| vAyu to sparzanendriyase jAnA jAtA hai| ataH use rUpavAn mAnanA virodharahita hai / / 21 // ( jalAdikabhI pudgala haiN| )- jaisA vAyu rUpavAn hai vaisA jalabhI gaMdhayukta hai; kyoMki usameM sparzaguNa hai jaisA pRthvImeM hai| agnibhI rasa aura gaMdhase yukta hai; kyoMki vaha rUpavAn hai / 1 A. asmAt Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208) siddhAntasAraH (9. 23 mano dvividhamAkhyAtaM dravyabhAvaprabhedataH / tatra bhAvamano jJAnamAtmanyantarbhavedyataH // 23 Atmaiva kathyate tAvadAntaraM dravyamAnasama / bAhya rUpAdimattvAttatpudagaladravyamIryate // 24 jJAnopayogahetRtvAnmano rUpAdivanmatama / cakSarindriyavatprAjJaiH prgtaashessklmssaiH|| 25 zabde mUrte'pi tadRSTvA vyabhicAro na yujyate / tasya paudgalikatvena mUtimattvopatinaH // 26 pudgalatvaM na cAsiddhaM zabde tasya prasAdhanAt / bahirindriyasaMgrAhyaH zabdo yasmAdghaTAdivat // 27 zikharAdiprapAtasyAbhighAtAtkathamanyathA / tataH sa eva zabdasya pudgalatvaM prasAdhayet // 28 ................. jaisI pRthvI rUpavatI hai| ina do anumAnoMse jala aura agnimeM vAyuke samAna pudgalasvarUpatA jainAcAryoMne siddha kI hai // 22 // ( bhAvamana AtmatatvameM aura dravyamana pudgalameM antarbhUta hai|)- dravya aura bhAva aise manabhI do prakArakA kahA hai| arthAta dravyamana aura bhAvamana aise manake do bheda haiN| unameM bhAvamana jJAnarUpa honese AtmAmeM usakA antarbhAva hotA hai kyoMki bhAvamana vAstavika AtmAhI hai| vaha AtmarUpa honese use antaHkaraNa kahate haiN| no indriyAvaraNake kSayopazamase yukta jo Atmapradeza hai unheM bhAvamana kahate haiN| jinakA saba pApa naSTa haA hai aise vidvAnoMne cakSake samAna rUpAdiyakta honese bAhya dravyamanako pUdagaladravya mAnA hai| jaisA cakSa jJAnopayogako kAraNa honese pudagalarUpa hai vaisA manabhI jJAnopayogako kAraNa honese rUpAdimAna hai / / 23-24 / / ( zabdabhI paudgalikahI hai| )- naiyAyikAdika kahate haiM, ki zabda amUrta hokarabhI jJAnopayogake liye hetu hotA haiN| arthAt mUrtimAna padArthahI jJAnopayogake hetu hote haiM aisA samajhanA ThIka nahIM hai| amUrtika padArthabhI jJAnopayogake hetu hote haiN| ataH mUrtimattva manameM siddha karaneke liye diyA huA jJAnopayoga hetu vipakSabhUta amUrtika padArthoM meM calA jAnese anekAMtika huA aisA pratipakSIne khaa| isake anantara vAdI jaina kahate haiM, ki yaha vyabhicAra doSa yogya nahIM hai, kyoMki, jisa zabdako Apa amUrtika samajha rahe haiM vaha vaisA nahIM haiM, kyoMki vahabhI cakSurAdi indriyoMke samAna mUrtimAn hai| isaliye usakobhI jaina paudgalikahI kahate haiN| zabdameM pudgalatva asiddha nahIM hai, kyoMki ghaTAdika jaise bAhya indriyase-cakSurAdikase grahaNa kiye jAte haiM vaise zabdabhI bAhya indriyase grahaNa kiye jAte haiM ataH vebhI paudgalika haiM // 25-27 // parvatake zikharAdika paDanese baDA zabda utpanna hotA hai, jo ki karNake Upara AghAta karatA hai| isaliye zabda paudgalika arthAt mUrtika hai, amUrtika vastukA AghAta nahIM hotA, mUrtika vastu AghAtayogya-abhibhavayogya hotI hai| isaliye abhighAta honA, abhighAta karanA ityAdi dharma 1 A. Atmanyantarbhavatyapi 2 A. mUrtimattvopapattitaH 3 A. zikharAdeH Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -9. 32) siddhAntasAraH (209 sUkSmasthUlAdidharmatvAcchabdo'yaM pudgalAtmakaH / yato'mI pudgaladravyaparyAyA gaditA jinaH // 29 atisthUlaM tathA sthUlaM sthUlasUkSmaM ca sUkSmakam / sUkSmasthUlaM sUkSmasUkSma kathayanti jineshvraaH||30 tatastaddharmayuktatvAcchabdo'yaM pudgalAtmakaH / bhASAbhASAtmakatvena dviprakAro bhavatyapi // 31 caturbhASAtmako yastu sa bhASAtmA nigadyate / AryamlecchamanuSyeSu vyavahAraikahetutaH // 32 zabdakI pudgalatAke sAdhaka haiM / zabdameM sUkSmadharma, sthUlatAdharma, abhighAtadharma, abhibhAvyadharma, Adi dharma honese vaha pudgalAtmaka haiM / sthUlatA, sUkSmatAdika pudgaladravyake paryAya haiM aisA jinezvarane kahA hai / / 28-29 // jinezvarane pudgaladravya chaha prakArakA hai aisA kahA hai| ve prakAra-atisthUla, sthUla, sthUlasUkSma, sUkSma, sUkSmasthUla aura sUkSmasUkSma / atisthUla isako bAdarabAdarabhI kahate haiM / jisakA chedana, bhedana, anyatra prApaNa-dUsare sthAnameM pahuMcAnA hotA hai vaha atisthUla hai / jaise pRthvI, kASTha, pASANa Adi / sthUla-jisakA chedana, bhedana na ho sake paraMtu anyatra prApaNa ho sake usa skandhako sthUla vA bAdara kahate haiM / jaise jala, taila Adi / sthUlasUkSma-jisakA chedana, bhedana anyatra prApaNa kuchabhI na ho sake aise netrase dekhane yogya skandhako sthUlasUkSma kahate haiM jaise-chAyA Atapa, cAMdanI Adi / sUkSmasthUla-netrako choDakara zeSa iMdriyoMke viSayabhUta pudgala skandhako sUkSmasthUla kahate haiM jaise zabda, gaMdha, rasa Adi / sUkSma-jisakA kisI iMdriyake dvArA grahaNa na ho sake usa pudgala skandhako sUkSma kahate haiM jaise karma / aura sUkSmasUkSma jo skaMdharUpa nahIM hai aise avibhAgI pudgalaparamANuko sUkSmasUkSma kahate haiM / pudgalake Uparake zlokameM jo dharma batAye haiM, vaise dharma zabdameM hone se zabda pudgalAtmaka hai / tathA yaha zabda bhASAtmaka aura abhASAtmaka aisA do prakArakAbhI hotA hai / / 30-31 // jo cAra bhASAtmaka hai use bhASAtmaka zabda kahate haiM / yaha bhASAtmaka zabda Arya aura mlecchoMko vyavahArake liye kAraNa hai| spaSTIkaraNa-satyabhASA, asatyabhASA, ubhayabhASA aura anubhayabhASA aise bhASAke cAra bheda haiM / athavA saMskRta, prAkRta, apabhraMza aura bhUtabhASA aisI cAra bhASAyeM kAvyakA zarIra mAnI gaI haiM / dasa prakArake satyArthake vAcaka vacanako satyavacana kahate haiM / jo isase viparIta hai usako asatyabhASA kahate haiM / jo kucha satya aura kucha asatyakA vAcaka hai use ubhayabhASA kahate haiM / tathA jo satyarUpa na ho aura mRSArUpa-asatyarUpa na ho usako anubhayavacana kahate haiM / asaMjJiyoMkI samasta bhASA aura saMjJiyoMkI AmaMtraNI Adika bhASAyeM anubhayabhASA kahI jAtI haiM / AmaMtraNI Adika nau bhASAyeM anubhaya-vacana-rUpa mAnI haiN| 1 A. susUkSmaM ca S.S. 27 Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 9. 33 abhASAtmA tirazcAM syAcchrI jinendradhvanAvapi / sa ca prAyogiko'nyazca vaitrasikastathA paraH // 33 vINAvaMzAdisaMbhUtaH prAyogika itIritaH / vaizrasikazca meghAdiprabhavo'nekadhA punaH // 34 pudgalotpanna evAyaM paudgaliko'pi kathyate / upacAreNa jIvasya tadvayApAraprayogataH // 35 tato na vyabhicAro'sti manorUpitvasAdhane / zabdajJAnopayogitvAttasya paudgalikatvataH // 36 tataH pRthvI payazcchAyA caturindriyagocaram / karmANi paramANuzca paryAyAH pudgalasya ca // 37 dizo'pyAkAza evAyamAdityAdyudayAdiha / tasya paGaktivyavasthAsu' vyavahAropapattitaH // 38 tasmAtSaDeva dravyANi nAdhikAni jinAgame / dharmAdharmanabhaH kAlAsteSu nityA matA jinaiH // 39 210 ) kyoMki, inake sunanese vyakta aura avyakta donoMhI aMzoMkA bodha hotA hai / isaliye sAmAnya aMzake vyakta hone se asatyabhI nahIM kaha sakate haiM, aura vizeSa aMzake vyakta na honese satyabhI nahIM kaha sakate haiM / / 32 // siddhAntasAra: yaha anubhayabhASA tiryaMcoMkI - dvIndriyAdi - jIvoMkI hai tathA zrIjinezvarakI jo dIvyadhvani hai vaha bhI anubhayabhASAtmaka haiN| abhASAtmaka zabdake prAyogika aura vaisrasika aise do bheda haiM / vINAvaMzAdi vAdyoMse jo zabda utpanna hotA hai use prAyogika kahate haiM / meghAdikase utpanna honevAlA zabda vaisrasika hai aura usake aneka prakAra haiM / yadyapi zabda pudgalasehI utpanna hotA hai / isaliye usako paudgalika kahate haiM to bhI upacArase zabda jIvakAbhI kahA jAtA hai; kyoMki usake prayatna usakI utpattimeM kAraNa hote haiM / itane vivecanase manako rUpI siddha karanemeM jo 'jJAnopayoga hetutva' nAmaka hetu diyA hai, zabdako paudgalikattva sAdhanemeM vaha upayukta honese anaikAntika hetu nahIM hotA hai / itane vivecanase pRthvI, jala, chAyA aura netrendriyako choDakara zeSa cAra iMdriyoMkA viSaya, karma aura paramANu ye saba pudgalake paryAya haiM aisA siddha huA hai / / 33-37 / / ( dizAkA AkAza meM antarbhAva hotA hai / ) - dizAoMkA AkAza meM antarbhAva hotA hai; kyoMki AkAzake pradezoMmeMhI sUrya-candrAdikoMke udayase pUrva pazcima ityAdi vyavahAra hotA hai | ataH dizA yaha dravya yaha alaga nahIM hai / usakA AkAzameMhI antarbhAva hotA hai // 38 // ( jainAgama meM chahahI dravya kahe haiM / ) - isaliye jinAgamameM chahahI dravya kahe haiM unase adhika nahIM haiN| chahoM dravyoM meM se dharma, adharma, AkAza aura kAla ye cAra dravya jineSvaroMne nitya mAne haiM / jo lakSaNa jisa dravyakA AcAryane kahA hai, vaha lakSaNa isase kabhI naSTa nahIM hotA hai| arthAt usa dravyameM usakA lakSaNa hamezAhI rahatA hai / anyathA vaha dravya kaise pahacAnA jAyagA ? dharmadravyakA gatihetutva lakSaNa hai, adharmadravyakA sthitihetutva lakSaNa hai, AkAzakA avagAhanahetutva lakSaNa hai aura kAlakA vartanA lakSaNa hai / ye lakSaNa apane apane dravyoMko kabhIbhI nahIM 1 A. paGktipradezeSu Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -9. 46) siddhAntasAraH (211 amUrtA niHkriyAzcAmI jinAgame vizeSataH / tathAtmakaparijJAnaM kartavyaM sumanISibhiH // 40 AkAzasya pradezAH syuranantAH pudgalasya ca / te'saGakhyeyAzca saMkhyayA anantAzca bhvntypi||41 kazcitsaGakhyeyadezaH syAdasaMkhyeyapradezabhAk / kazcitkasyApyanantAste pradezAH smudiiritaaH||42 asaMkhyAtapradezo vA lokaH sarvo'pi kathyate / tatrAnantapradezasya tasyAdhAro virudhyate // 43 neSa doSo yataH sUkSmapariNAmAvagAhataH / AkAzaikapradeze'pi tadAnantyena tiSThati // 44 sUkSmAvagAhasacchaktisteSAmavyAhatAsti ca / pramANapratipannatvAdagnerdAhakazaktivat // 45 nANoH pradezanAnAtvamavibhAgasvabhAvataH / nAsmAdalpapramANaM tatkiJcidalpapramANakama // 46 choDate haiM isaliye inako nitya kahanA yogyahI hai| ye dravya nitya hai, amUrtika hai, aura niHkriya hai, aisA jinAgamameM vizeSataH pratipAdana kiyA hai| jaisA AgamameM pratipAdana kiyA hai, vaisA vidvAn unako jAna leveM // 39-40 // ( AkAza aura pudgaloMke pradezoMkA varNana / )- AkAzake pradeza ananta hai, pudgaloMke pradeza saMkhyAta asaMkhyAta aura anaMta haiM / arthAt pudgaloMke pradeza tInoM prakArake haiM / koI pudgala saMkhyAta pradezavAlA, koI pudgala asaMkhyAta pradezavAlA aura koI pudgala anaMta pradezavAlA hai / isa prakArase pudgaloMke pradeza tIna prakArake kahe haiM / / 41-42 // lokAkAza asaMkhyAta pradezavAlA hai / vaha anaMta pradezavAle pudgalokA AdhAra kaise hotA hai ? isa zaMkAkA uttara-- va sarva lokAkAza asaMkhyAta pradezavAlA hai aisA kahA jAtA hai aura pudgala anaMta pradezavAlAbhI hai / ataH vaha anantapradezavAle pudgaloMkA AdhAra kaise ho sakatA hai ? yaha bAta viruddha hai / AcArya kahate haiM, ki isameM doSa nahIM hai / sUkSmatvazakti aura avagAhanazakti paramANuoMmeM aura bdyaNukAdikoMmeM avyAhata hai / isaliye uparyukta zaMkA yahAM utpanna nahIM hotii| paramANu aura bdyaNukAdika skaMdha sUkSmabhAvase pariNata hokara ekeka AkAzapradezameM bhI anaMtAnaMta rahate haiN| avagAhanazaktibhI inakI avyAhata hai| isaliye eka AkAzapradezameM bhI anaMtAnaMta paramANuoMkA aura sUkSmaskaMdhoMkA vAstavya viruddha nahIM / jaise agnikI dAhazakti loheke golemeM praveza karatI hai vaise pudgalaparamANu aura sUkSmaskaMdhoMmeM avagAhanazakti honese eka AkAzapradezameMbhI anaMtAnaMta paramANuoMkA skaMdhabhI rahatA hai // 43-45 // ( paramANukA svarUpa )- paramANumeM aneka pradeza nahIM haiM, kyoMki, vaha avibhAgi svabhAvavAlA hai| paramANuke punaH khaMDa nahIM hote haiM / vahI sabase alpapramANavAlA hai / usase koI choTA padArtha haihI nahIM // 46 / / 5 A. trayAtmaka Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212) siddhAntasAraH (9. 47 lokAkAze'vagAho'sti dharmAdInAmazeSataH / AkAzasyAvagAhastu svAtmanyeva vyvsthitH||47 dharmAdIni vilokyante yatra lokaH sa iSyate / tamabhivyApya sarvatra dharmAdharmI vyavasthitau // 48 yatra lokstdevaahulokaakaashN jinezvarAH / tadrahitamanantaM tadalokAkAzamaJjasA // 49 ___ spaSTIkaraNa- jaise eka AkAzapradezameMbhI dUsarA pradeza na honese use apradezI kahate haiM vaise paramANumeMbhI sirpha pradezamAtratva honese pradezabheda nahIM hai / yadi paramANusebhI koI choTI vastu hotI to paramANu meM pradezabheda mAnanA paDatA / paramANu svataH AtmaAdi, Atmamadhya aura AtmAanta hai| jisameM pradezAdhikya hotA hai usameM Adi, madhya, anta aise bhAgoMkI kalpanA hotI hai| paramANumeM pradezabheda na honese- vaha svayaMpradezamAtra honese vaha svataHhI AdirUpa hai, madhyarUpa hai aura antarUpabhI hai / jaise kisI manuSyako ekahI putra hotA hai, to usameMhI baDA, choTA aura madhyamakI kalpanA karanI paDatI hai| vaise paramANumeM svayaM Adi, madhya aura antakI kalpanA karanI paDatI hai| tathA vaha paramANa indriyagrAhya nahIM hai / / 46 / / ( lokAkAzakA varNana / )- dharmAdi dravyoMkA lokAkAzameMhI avagAha hai / lokAkAzane dharmAdi dravyoMko apane meM Azraya diyA hai| dharmadravya, adharmadravya, pudgaladravya, jIvadravya aura kAladravya lokAkAzameMhI haiM / lokAkAzameM dharmAdika amUrtadravya anyonya pradezoMmeM binA vyAghAtase rahe haiN| tathA jitanA lokAkAza hai, utane pradezoMmeM dharmadravya, adharmadravya aura kAladravyake aNu samAna rUpase rahe haiM / lokAkAzake eka pradezameM dharmadravyakA eka pradeza, adharmadravyakA eka pradeza aura eka aNurUpa kAladravya rahatA haiM / lokAkAzake jitane pradeza haiM utanehI dharmadravyake pradeza haiM, utanehI adharmadravyake pradeza haiM aura utanehI kAlANu haiM / isaliye tilameM jaisA taila sarvatra vyApta hokara rahatA hai, vaise dharmAdika dravya lokAkAzameM samAnarUpase vyApta hokara rahe haiM / dharmAdika dravya lokAkAzake bAhara nahIM hai, aisA abhiprAya vyakta karanekeliye yahAM dharmAdika Adheya aura lokAkAza AdhAra hai aisI kalpanA hai / dharmAdika dravya lokAkAzameM haiM, paraMtu lokAkAza athavA AkAza svayaM apanemeMhI hai / evaMbhUtanayakI apekSAse sabhI dravya svasvarUpameMhI rahate haiM / AkAzase dUsarA koIbhI dravya adhika parimAgakA nahI hai jisameM AkAza sthita hogA / vaha sarvataH ananta hai // 47-48 // dharmAdika dravya jisameM dekhe jAte haiM, usako loka kahate haiM / isa lokako vyApta karake dharma aura adharma sarvatra vyavasthita rahe haiM / jahAM yaha loka hai, jinezvara usako lokAkAza kahate haiM / tathA isa lokase rahita sarvataH jo anaMta AkAza phailA hai, use paramArthatayA alokAkAza kahate haiM / / 49 // Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 9.58) (213 asaMkhya vibhAgAdiSvavagAhakramAdayam / jIvAnAM tatra jAnanti yAvallokaM vizAradAH // 50 yadyevamapyasaMkhyeyA vibhAgA jagato matAH / AzrayAH sarvajIvAnAM kathaM teSAmanantatA // 51 naiSa doSo yato jIvAH sUkSmabAdarabhedataH / bhavanti dvividhAH sarve vividhAkAradhAriNaH // 52 pratIghAtadehAste bAdarAH parito mataH / sUkSmAzca na tathA sUkSmabhAvAdeva bhavantyamI // 53 sUkSmagodajIkAva Dhakapradezake / sUkSmAH sAdhAraNAnantAstiSThantyanyonyamizritAH // 54 na te bAdaravargANAM' vyAhanyante parasparam / ataH zrIgurupAdAnAM na doSastannivedane // 55 jIvAnAM pudgalAnAM ca gatisthityupakArakau / dharmAdharmau tadAkAzamavagAhopakArakam // 56 jalavanmatsya dehasya gacchato gatikAraNam / dharmadravyaM hi jIvasya pudgalasya na tiSThataH // 57 adharmadravyamapyevaM tiSThataH sthitikAraNam / jIvapudgalayornApi gacchatostatkadAcana // 58 siddhAntasAraH ( jIva lokAkAzake kitane asaMkhyAtave bhAga meM rahatA hai isa praznakA nirNaya / ) - lokAkAzake asaMkhyAta bhAga karanepara jo eka bhAga, do bhAga, tIna bhAga Adika bhAgabhI asaMkhyAta pradezoMkehI hote haiM, kyoMki, asaMkhyAtako choTe asaMkhyAtase bhAjita karanepara jo bhAgAkAra AtA haiM, vaha asaMkhyAtarUpakAhI AtA hai / jIvakA avagAha lokAkAzake eka- do-tIna Adi asaMkhyeya bhAgoMmeM hotA hai / tathA lokapUraNa samudghAtake samaya jIvakA avagAha saMpUrNa loka meM hotA hai| eka jIvakI apekSA se yaha kathana kiyA / nAnA jIvoMkI apekSAse to sarva loka avagAha hai / / 50 // yadyapi lokAkAzake asaMkhyeyavibhAga mAne gaye haiM aura ve jIvoMke AzrayabhUta haiM; kintu jIva to anaMta haiM aura Azraya asaMkhyeyarUpa haiM / isaliye dravyapramANase anantAnanta sazarIra jIva unameM kaise avagAha pA sakeMge ? AcArya isa zaMkAkA parihAra karate haiM - yaha doSa nahIM hai, kyoMki, vividha AkAra dhAraNa karanevAle jIva do prakArake haiM arthAt sUkSmajIva aura bAdarajIva / jinakA deha sapratighAta hai, arthAt dUsarese jinako bAdhA pahuMcatI haiM ve sapratighAta - bAdaradeha haiM / sUkSmajIva sazarIra honeparabhI unameM sUkSmatA honese eka nigodajIva jitane AkAza ke pradezoMmeM rahatA hai utanemeM sAdhAraNa zarIravAle jIva anantAnanta rahate haiM / paraMtu ve anyonyase bAdhita nahIM hote haiM aura bAdaroMse bhI bAdhita nahIM hote haiM / isaliye zrIgurupAdoMkA unakA varNana karane meM kuchabhI doSa nahIM hai / / 51-55 // ( dharma, adharma AkAzadravyoMke upakAroM kA varNana / ) - jIva aura pudgaloMke gati meM upakAraka dharmadravya hai / jIva aura pudgaladravya ke sthitimeM adharmadravya upakAraka hai aura AkAzadravya avagAhameM upakAraka hai / pAnI jaisA calanevAle matsyadeha ke gati meM kAraNa hai usI taraha dharmadravyabhI gatimeM kAraNa hai, paraMtu sthira jIvadravya aura pudgaladravyakI, gatikeliye kAraNa nahIM hai / adharmadravyabhI jo pudgaladravya aura jIvadravya sthira hai unakI sthitimeM kAraNa hai / paraMtu jo jIva aura pudgala gatimAn ho rahe haiM unake sthitimeM adharmadravya kAraNa nahIM hai / / 56-57-58 / / 1 A. bAdaravargeNa Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 9. 59 zarIrapaJcakairvAcA manasA ca tathA punaH / prANApAnakajIvAnAM' pudgalopakRtirmatA // 59 atha kArmaNadehasya pudgalatvamasaGgatam / anAkAratvatastasya sAkAratvena nirNayAt // 60 tanna yuktaM vipAkena mUrtimattvasya sAdhanAt / vipAkaH sarvabhAveSu mUrteSveva vilokyate // 61 udakAdikasambandhAdvrIhyAdeH paripAkataH / tathA pudgalatA siddhA teSAM karmaNyabAdhitA // 62 svAdvamlakaTulAvaNyasragvanitAdiyogataH / kaNTakAdyastrasaMyogAttadvipAko'pi dRzyate // 63 tasmAttatpacyamAnatvAtkarma paudgalikaM matam / anyadravyasya sambandhe vrIhyAdivadanekadhA // 64 manovAkpudgalatvaM ca pUrvameva niveditam / prANApAnasvarUpaM tu kiJcidatra nigadyate // 65 214) ( pudgala ke upakArakA varNana / ) - audArikAdika pAMca zarIra, vacana, mana, zvAsa aura ucchvAsa inakedvArA pudgala jIvake Upara upakAra karatA hai / yahAM ziSyane zaMkA kI haidehako Apa pudgala mAnate haiM yaha asaMgata hai| kyoMki vaha anAkAra hai- AkArarahita hai, jo AkArarahita hai usase upakAra honA zakya nahIM hai / upakArake liye sAkAratvakI AvazyakatA hai / AcArya khulAsA karate haiM - yaha ApakA kahanA yogya nahIM hai / kArmaNazarIrakA vipAka hotA hai, usakA udaya hokara nayA karma baMdha-jAnA Adi phala milatA hai isase vaha mUrtimAn hai aisA siddha hotA hai / kArmaNazarIrakA udaya mUrtimAn padArtha ke saMbaMdhase hotA hai aura vaha usake saMbaMdha se sukhaduHkhAdi phala detA hai / sarva avasthAmeM jo karmavipAka hotA hai, vaha mUrtika honesehI hotA hai / jaise jalAdikakA saMbaMdha honese zAli Adika dhAnya paka jAtA hai vaise viSa kaNTakAdikoMkA saMbaMdha hone se kArmaNazarIra vipAkayukta hokara sukhaduHkharUpa phala detA hai / naye rAgadveSAdika vikAra utpanna karatA hai; jisase nayA karma baMdha jAte haiM / / 59-61 / / siddhAntasAraH jala, havA Adike saMyogase vrIhi Adika dhAnya paripakva hotA hai arthAt jalAdika mUrtika padArthoM kA saMyoga hone se vrIhyAdi bIja aMkurarUpa hokara usase vrIhyAdi phalaniSpatti hotI hai / tadvat kArmaNazarIrameM abAdhita aisA pudgalapanA siddha hotA hai / miSTa, amla, kaDu, kSAra Adi padArtha puSpamAlA, strI AdikoM kA saMyoga honese tathA kaNTaka, zastrAdikoMkA saMyoga honese karmakAbhI sukha duHkha rUpa phala dene rUpa vipAka dikhatA hai / isaliye karma anAkAra honese pudgala nahIM, ityAdika kahanA ayukta hai / / 62-64 // mana aura vacana ye pudgala hai aisA pUrvameva kaha cuke haiM / prANa aura apAnake svarUpa viSaya meM yahA~ kucha kahate haiM // 65 // 1 prANApAnaizca Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -9. 73) siddhAntasAraH (215 kSayopazamato jJAnAvRtivIryAntarAyayoH / AtmanodasyamAnastu prANaH koSThayaH samIraNaH // 66 AtmanAbhyantare yastu bAhyo vAyuvidhIyate / nizvAsalakSaNaH so'yamapAna iti kathyate // 67 samAnodAnasadvyAnA abhinnAH santi vAyavaH / svarUpamanayoreva teSAM samavatiSThate // 68 teSAmapi manaHprANApAnAdInAM hi mUrtatA / sapratIghAtataH siddhA hanta hantuM na zakyate // 69 surAmUrchAdibhistasya manaso bhyhetubhiH| dRzyate sapratIghAtastataH paudgalikaM manaH // 70 satprANApAnayorbAdhAH shlessmhsttlaadibhiH| vyAghAto dRzyate tasmAnmUrtitvamanayodhruvam // 71 ata evAtmanaH siddhistatkarmApekSayA matA / yathA yantramaye rUpe ceSTA puruSahetukA // 72 AbhimAnikasatsaukhyaM jIvitaM maraNaM tthaa| duHkhaM vA jIvatattvasya pudgalebhyaH prajAyate // 73 (prANApanakA svarUpa / )- jJAnAvaraNa karma aura vIryAntarAya karmake kSayopazamase tathA aMgopAMga nAmake udayakI apekSAse AtmAke dvArA bAhara jo nikAlA jAtA hai aise koTheke vAyuko prANa kahate haiM / isakA dUsarA nAma ucchvAsa hai| bAharakA vAyu AtmAke dvArA abhyantarameM grahaNa kiyA jAtA hai usako apAna kahate haiM, isako nizvAsabhI kahate haiN| samAna, udAna, vyAna Adi jo vAyu haiM, ve prANa aura apAnase abhinna haiM arthAt samAnAdikabhI vAyuhI haiN| prANa aura apAnakA jo svarUpa hai vahI svarUpa samAnAdikoMkAbhI hai / sthAnabhedase ekahI vAyu bhinna bhinna bhinna nAmadhAraka hai // 66-68 // mana, prANa aura apAnAdikabhI mUrtika haiM kyoMki ye pratighAtasahita haiN| inakI mUrtikatA abAdhita hai / spaSTIkaraNa- bhayake kAraNa vajrapAta ityAdikase manako AghAta pahuMcatA hai| madyapAnAdikase manakA abhibhava hotA hai| vaha vicArazUnya banatA hai| isaliye mana paudgalika hai| hAthase mukha dabAnese ucchvAsaniHzvAsakA ghAta hotA hai| jaba zleSmA baDhatA hai taba ucchvAsa niHzvAsameM bAdhA AtI hai| prANApAnAdikake sadbhAvase kriyAvAn AtmAkI siddhi hotI hai| jaise yaMtramaya pratimAkI-kaThaputalIkI jo ceSTA hotI hai vaha kisI nacAnevAle puruSase hotI hai / binA usake vaha yaMtrapratimA ceSTA nahIM krtii| vaise prANApAnAdikakI kriyAkI apekSAse AtmAkI siddhi hotI hai / / 69-72 // (pudgalake aura bhI upakAra / )- antaraMga kAraNa sadvadanIya karmakA udaya honepara tathA strI puSpamAlAdika bAhya kAraNa prApta honepara jIvake antaHkaraNameM jo prasannatA-prIti utpanna hotI hai, use sukha kahate haiM / isa prItise maiM sukhI hUM aisA abhimAna jIvameM utpanna hotA hai| bhavadhAraNakA kAraNa Ayukarma hai| usake udayase jIvako bhavasthiti prApta hotI hai| aura prANa apAnakA sadbhAva rahatA hai isakohI jIvita kahate haiN| bhavadhAraNakA kAraNarUpa Ayukarma jaba anubhava dekara samApta hotA hai taba prANaapAnakA sadbhAva nahIM rahatA hai arthAt jIvanakriyAkA uccheda hotA hai| isako maraNa kahate haiM / antaraMga kAraNa asadvedyakA udaya aura bAhyakAraNa viSa, kaNTaka, zatru Adika Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216) siddhAntasAraH (9.74 jIvasyAjIvadravyANAmupakAro niveditaH / jIve jIvopakArastu kIdRzo'sau nigadyate // 74 parasparopakArastu jIvAnAmudito jinaiH / svAmI bhRtyastathAcAryaH ziSya ityevamAdikaH // 75 ajIvadravyanirdezo'pyuddezena niveditaH / anyairanyatra siddhAnte jJAtavyaH sUtravedibhiH // 76 / / idAnImAstravaM kiJcitsvarUpAdavabudhyate / samAsAdvacmi bhavyAnAmupakArAya cAtmanaH // 77 yastu vIryAntarAyasya kSayopazamato bhavet / kAyavAGamAnasApekSo vyApAro hyAtmanazca sH||78 Asravo'bhANi sUtrajJaiH karmAsravanimittataH / yathA sarasi toyasyAsravaNadvAramAtmanaH // 79 zubhAzubhabhavAdbhedAtkarma dvedhA vyavasthitam / zubhaH zubhasya vijJeyo'zubhasyAzubha eva saH // 80 prApta honepara jo aprItirUpa pariNAma utpanna hotA hai use duHkha kahate haiN| ye ajIva dravyake jIvapara upakAra batalAyeM haiN| aba jIvake Upara jIvakA upakAra kaisA hotA haiM ? isakA uttara diyA jAtA hai / / 73 // ( jIvake Upara jIvakA upkaar|)- jinezvaroMne jIvoMkA anyonya upakAra kahA hai| vaha upakAra svAmI aura nokarasaMbaMdhI AcArya aura ziSyasaMbaMdhI ityAdi aneka rUpakA hotA hai| mAlika nokarako dhana dekara upakAra karatA hai| nokarabhI hitakArya karanA, ahitakAryase mAlikako dara rakhanA ityAdi rUpase mAlikapara upakAra karatA hai| AcArya ihalokameM aura paralokameM sadAcAra durAcArase bhalA burA phala milatA hai aisA upadeza dekara ziSyake Upara upakAra karate hai; tathA ziSyabhI unake anukUla calate haiM yaha ziSyoMkA AcAryake Upara upakAra hai / / 74-75 / / __ hamane yahAM ajIva dravyakA nAmamAtra kathana kiyA hai anya sUtrajJa vidvAnoMko anya siddhAnta graMthoMse isakA svarUpa jAnanA yogya hai / / 76 / / ( AsravatattvakathanakI prtijnyaa| )- aba AsravatattvakA kucha svarUpa, jo ki maiM jAnatA haM, saMkSepase bhavyoMke upakArake liye aura mere upakArake liye kahatA hUM // 77 // ( AsravakA lkssnn| )- vIryAntarAyake kSayopazamase zarIra, vacana aura manakI apekSA lekara jo AtmAkI ceSTA hotI hai, use sUtrake jJAtAoMne karmAsravoMkA nimitta honese Asrava kahA hai| jaise sarovara meM pAnI Aneke dvArako Asrava kahate haiM, vaise AtmAmeM karmAgamanake kAraNa aisI jo mana vacana kAyakI pravRtti use Asrava kahate haiM / / 78-79 / / spaSTIkaraNa- vIryAntarAya karmakA kSayopazama honese audArikAdi sAta prakArakI vargaNAomeMse kisI eka vargaNAke sAhAyyase jo AtmapradezameM caMcalatA utpanna hotI hai use kAyayoga kahate haiN| vacanayoga - zarIranAmakarmake udayase AI huI vacanavargaNAoMkA AlaMbana prApta honepara vIryAntarAya tathA matyakSarAdyAvaraNa karmake kSayopazamase AtmAmeM bolanekI labdhi - zakti prApta hotI hai, jisase AtmA jaba bolanekI ceSTA karatA hai taba usake pradezoMmeM caMcalatA utpanna hotI hai, use vacanayoga kahate haiN| Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -9. 84) siddhAntasAraH (217 prANAtipAtanAdattAdAnamaithunasevanAt / azubhaH kAyayogo'yaM kathito munipuGagavaiH // 81 asatyAdyazubho'bhANi vAgyogo gatinAyakaiH / azubhastu manoyogo vAcintanAditaH // 82 tasmAdanyastridhApyeSa zubho'vAci vicakSaNaH / Atmanastu tathAbhUtasvabhAvinivartate // 83 saMsArahetuH kopAdiH sakaSAyasya sUribhiH / itarazcAkaSAyasya kaSAyastena vaya'te // 84 manoyoga- abhyantara vIryAntarAya karmakA kSayopazama honese tathA no indriyAvaraNa karmakA kSayopazama honese manolabdhi prApta hotI hai, aura bAhya kAraNarUpa manovargaNAkA AgamanabhI hotA haiN| taba manakI paraNatike sammukha hue AtmAke pradezoMmeM caMcalatA hotI hai, use manoyoga kahate haiN| ( zubhayoga aura ashubhyog|) - zubhapariNAmoMse utpanna honevAlI mana, vacana aura zarIrakI ceSTAse AtmAmeM zubha karmakA Agamana hotA hai aura azubhapariNAmoMse utpanna honevAlI mana, vacana aura zarIrakI ceSTAse azubha karmakA Agamana hotA hai / isa prakArase karmake zabhakarma aura azubhakarma aise do bheda hote haiN| zubhayoga zubhAsravakA-puNyAsravakA kAraNa hai, aura azubhayoga azubhAsravakA-pApakA kAraNa hai aisA samajhanA cAhiye // 80 // prANihiMsA karanA, nahIM dI huI vastu grahaNa karanA, maithunasevana karanA aise akAryako munizreSTha azubhakAyayoga kahate haiN| asatya bhASaNa karanA, nindA karanA, dveSavacana bolanA yaha azubha vacanayoga hai, aisA paMcamagatike nAyaka jinezvara kahate haiN| kisIke vadhakA vicAra karanA, IrSyA karanA, paraguNoMko sahana na karanA ityAdise azubha manoyoga hotA hai, aura ina azubha mana vacana kAyayogoMse ulaTe svarUpako dhAraNa karanevAle zubha mana vacana aura zubhakAyayoga aise tIna zubhayoga haiN| paropakAra karanA, devapUjA karanA ityAdi zubha kAyayoga haiN| satyabhASaNa karanA, dharmopadeza denA zubha vacanayoga hai aura kisIko jilAnekA vicAra karanA, guNoMkA manase Adara karanA Adi zubha manoyoga hai, aisA catura puruSa kahate haiN| ye zubhayoga vaise zubha pariNAmoMse utpanna hote haiM / / 81-83 / / ( Asravake bhed|) - krodha, mAna, mAyA aura lobhase utpanna hue AsravakokarmAgamanako sAMparAyika Asrava kahate haiN| sAMparAyakA artha saMsAra hai| saMsAra jisakA prayojana hai, aise Asravako sAMparAyika Asrava kahate haiN| yaha Asrava kaSAyavAle jIvako hotA hai aura IryApathaAsrava akaSAya jIva-kaSAyarahita jIvako hotA hai| isaliye AcArya kaSAyoMkA tyAga karate haiM jisase sAMparAya Asrava unako hote nahIM // 84 // 1 A. cintayA mataH 2 A. abhivatinaH 3 A. saMsArahetuko'vAdi 4 A. itarastvakaSAyasya S.S. 28. Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218) siddhAntasAraH (-9. 85 sa caturdhA mataH krodhalobhamAyAdimAnataH' / kaSAya iva jIvAnAM karmarAgaikahetukaH // 85 saMjvalanastathAnyazca pratyAkhyAnaH sa issyte| apratyAkhyAna ityevaM tthaanntaanubndhikH|| 86 pratyekamiti catvAro bhedAH krodhAdinA mtaaH| sarve sammilitAH santi SoDazate'tidurdharAH // 87 saMjvalano'tha kSaNadhvaMsI vilAsa' iva vidyutAm / yaH pratyAkhyAyate kAlAtsa pratyAkhyAna iiritH||88 kiyatkAlena yo yAti vinAzaM svata eva hi / apratyAkhyAnanAmAnaM tamAhurgaNanAyakAH // 89 anantasaMsRterhetoH karmabandhaikahetukaH / yazcAnantAnubandhyAkhyaH kaSAyaH sa nigadyate // 90 kaSAyAsrava itthaM yazcaturddhA gadito jinaH / varjayanti tridhApyenaM bhavyAH saMsArabhIravaH // 91 spaSTIkaraNa - sAMparAyika Asrava kaSAyasahita jIvoMke hote haiM aura ve dasave guNasthAnatakake jIvoMko hote haiN| gyArahave guNasthAnameM kaSAyoMkA upazama hotA hai tathA bArahave Adika guNasthAnoMmeM jIvoMke kaSAya pUrNa naSTa hue haiM; ataH una guNasthAnavartI jIvoMko IryApatha Asrava hote haiN| IryAzabdakA artha yoga hotA hai, aura patha zabdakA artha mArga-dvAra aisA hotA hai| arthAt kevala yogake dvArA karmAgamana jisase hotA hai aise Asravako iryApathAsrAva kahanA caahiye| iryApathAsrava saMsAra-paribhramaNakA kAraNa nahIM hai; kyoMki usase jo karma AtA hai vaha prakRtibaMdhase aura pradezabaMdhase yukta hotA hai| tathA sAMparAyikAsrava sthitibaMdha aura anubhAgabaMdhako utpanna karanevAlA hotA hai| ( kaSAyakI nirukti bheda aura svruup|) - vaha kaSAya krodha, mAna, mAyA aura lobha aise bhedase cAra prakArakA hai| jaise kaSAya- arthAt vaTavRkSakI chAla, hare aura behaDAke kaSAya rasase dhoye vastrapara raMga jama jAtA hai, vaise ye krodhAdi kaSAya karmarUpI raMgako jamAne meM kAraNa hote hai| ataH krodhAdikoMkA kaSAya yaha nAma anvarthaka hai| kaSAyoMke saMjvalana, pratyAkhyAna, apratyAkhyAna aura anaMtAnubaMdhI aise cAra bheda haiM aura pratyekake krodha, mAna, mAyA aura lobha aise cAra bheda haiM / milakara sarva bheda solaha hote haiN| ye bheda atizaya durdhara haiM; kyoMki inase AtmA alaga honA mahAkaThina kArya hai / / 85-87 // saMjvalana kaSAya jaldI naSTa hotA hai jaise vidyutkA prakAza kSaNake anaMtara naSTa hotA hai| saM-samyaka zIghra jvalana-jalanevAlA-naSTa honevAlA aisI saMjvalana zabdakI nirukti haiN| pratyAkhyAna-jo kaSAya kAlase tyAgA jAtA hai use pratyAkhyAna kaSAya kahate haiN| kucha parimita kAlase jo svayaM naSTa hotA hai use gaNanAyaka-gaNadhara apratyAkhyAna kaSAya kahate hai| anaMta saMsArakA jo hetu hai tathA jo karmabaMdhakA mithyAtvake samAna mukhya hetu hai aise kaSAyako anaMtAnubaMdhI kahate haiN| isa prakArase jo kaSAyAsrava cAra prakArakA jinendroMne kahA hai, saMsArase DaranevAle bhavya jIva use mana vacana aura zarIrasebhI choDate haiM / / 88-91 // 1 AH mAyAbhimAnataH 2 A. saMjvalanaH kSaNadhvaMsI 3 A. visphAra 4 A. yastvanantAnu Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -9. 99) siddhAntasAraH (219 paJcendriyavazAtkarma yadAsravati durdharam / sa cendriyAsravo'bhANi paJcadhA paramezvaraH // 92 kriyAsravastu vijJeyaH paJcaviMzatisaMkhyakaH / jinAgamapayo'mbhodhipAragaiH kathito budhH|| 93 caityAnAM sugurUNAM ca siddhAntasyApi shktitH| pUjAdilakSaNAbhANi kriyA smyktvvdhinii||94 kuliGgadevapAkhaNDacAritrastavanAdikA / yA kriyA kriyate viddhirmatA mithyAtvadhinI // 95 zubhAzubhanimittaikagatapratyAgatakriyA / prAyogikI matA prAjJaiH pragatAzeSakalmaSaiH // 96 saMyatasya sato yaccAvirati prativartanA / Abhimukhyena sAvAdi samAdAnakriyA budhaiH // 97 IyApathavizuddhayarthaM pravRttiryA vidhIyate / tAmIryApathikAmAhuH kriyAM zazvakriyAvidaH // 98 krodhAvezAtpravRttiryA yatra tatrAvicArataH / prAdoSikI kriyAM dakSAH kathayantyatiduHkhadAm // 99 ..................... ( indriyAsravake bheda / )- pAMca indriyoMke viSayoMmeM lubdha honese durdhara karma jIvameM AtA hai use indriyAsrava kahate haiN| isake jinezvarane pAMca bheda kahe haiM / sparzanendriyake vaza hokara jo karmAsrava hotA hai use sparzanendriyAsrava kahate haiM / isI taraha rasanendriyAsrava, ghrANendriyAsrava, cakSurindriyAsrava aura zrotrendriyAsrava aise indriyAsravake pAMca bheda haiM // 92. // ( kriyAsravake paccIsa bheda / )- jinAgamarUpa samudra ke dUsare kinAreko pahuMce hue vidvAnoMne kriyAsravake paccIsa bheda kahe haiM // 93 // (samyaktvavardhinI kriyaa| )- jinapratimA, nirgranthaguru aura jinAgamakI yathAzakti pUjA, Adara, bhakti, vinaya Adi karanA samyaktvaddhinI kriyA kahI gaI hai // 94 // (mithyaatvddhinii| )- mithyAtvI sAdhu, hariharAdika mithyAdeva aura pAkhaNDiyoMke cAritrakI jo stuti - prazaMsA Adi kI jAtI hai use vidvAn mithyAtvavadhinI kriyA kahate haiM / / 95 // (prAyogikI kriyaa| )- zubha aura azubha kAryoMke nimitta jo zarIrAdise aura vAhanoMse jAnA AnA Adi kriyA kI jAtI hai use jinakA samasta pApa naSTa huA hai aise vidvAnoMne prAyogikI kriyA kahA hai / / 96 // ( samAdAna kriyaa| )- saMyata arthAt munikA mukhyatAse aviratike prati jhuka jAnA samAdAna kriyA hai aisA vidvAnoMne kahA hai // 97 / / ( IyApathikA kriyaa| )- IryApathakI vizuddhatAke liye jo kriyA kI jAtI hai, use nityakriyAke svarUpake jJAtA - IryApathakriyA kahate haiM / arthAt sUryodaya honepara cAra hAtha jamIna dekhakara sAvadhAnatAse gamana karanA IryApatha kriyA hai / / 98 // (prAdoSikI kriyaa| )- krodhake Avezase kisIbhI kAryameM vicAra kiye binA jo pravRtti hotI hai use catura loga atizaya duHkha denevAlI prAdoSikI kriyA kahate haiM / 99 // 1 A. durdharaH Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220) siddhAntasAraH ( 9. 100 praduSTasya sataH kazcidatyudyamavidhirmahAn ' / yatra vijJAyate nindyA kriyA kAyabhavA hi sA // 100 hiMsopakaraNAdAnakAriNoM bhavadhAriNIm / kriyAmAhuH kriyAvantastAmAdhikaraNI miha // 101 yasyAM hi kriyamANAyAM duHkhotpattiH prajAyate / jIvAnAM munibhirgItA sA kiyA pAritApikI // 102 pramattayogataH sarvaprANAnAM vyaparopaNam / yathA vidhIyate seyaM kriyA prANAtipAtikI // 103 rAmAramyaikarUpAdivilokanaparA matiH / yatra tAmiha gAyanti praduSTAM darzanakriyAm // 104 pramAdaikavazAdyasyAH sparzanIyasya vastunaH / sparze cintAnubandhaH syAtsA hi saMsparzanakriyA // 105 AdhArAderapUrvasyotpAdAtprAtyayikI matA / kriyA kriyAvatAM mAnyairmunibhirmalavajitaiH // 106 strIpuruSAdisampAtideze malavisarjanam / kriyate sA kriyAbhANi samantAdanupAtinI // 107 aSTAdRSTabhUmau yatkAyAdInAM nivezanam / vidhIyate kriyA saiSA proktAnAbhogitA jinaiH // 108 ( kAyikI kriyA / ) - kisI kArya meM lobhAdike vaza hokara zarIrase mahAn udyama karanA vaha nindya kAyikI kriyA samajhanI cAhiye // 100 // ( AdhikaraNikI kriyA ) - hiMsAke upakaraNabhUta zastrAdigrahaNa karanA AdhikaraNikI kriyA hai / yaha kriyA saMsArako dhAraNa karanevAlI hai aisA kriyAvAncAritra pAlanevAle munirAja kahate haiM // 101 // ( pAritApikI kriyA ) - jo kriyA karanese jIvoMko duHkha utpanna hotA hai usa kriyAko muniyoMne pAritApikI kriyA kahA hai // 102 // ( prANAtipAtikI kriyA ) - Ayu, indriya, bala aura prANa zvAsocchavAsa aise prANoMkA viyoga karanekA yaha kArya jisase hotA hai vaha prANAtipAtikI kriyA kahate haiM / / 103 // ( darzanakriyA ) - jisa kriyAmeM striyoMkA ramaNIyarUpa unake suMdara aMga, hAvabhAva dekhane meM buddhi tatpara ho jAtI hai aisI duSTa kriyAko muni darzanakriyA kahate hai / / 104 / / ( sparzanakriyA ) - rAgabhAvase yukta hokara aura pramAdI banakara sparzayogya vastuko sparza karanekA satata manameM cintana honA sparzanakriyA hai / / 105 // - ( prAtyayikI kriyA / ) - apUrva aise adhikaraNa- padArtha utpanna karanA vaha prAtyayikI kriyA hai aisA doSarahita mAnya muni kahate haiM // 106 // ( samantAnupAtinI kriyA / ) - jahAM strIpuruSa Ate jAte haiM aise sthAna meM malavisarjana karanA aisI kriyAkA nAma samantAnupAtinI hai / / 107 / / ( anAbhogakriyA / ) - jo jamIna jhADakara svaccha nahIM kI hai, tathA jo AkhoMse samyak nahIM dekhI hai aisI bhUmi para zarIra se baiThanA, sonA, hAtha pA~va phailAnA vaha anAbhogitA kriyA haiM / / 108 // 1 A. abhyudyamaH Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -9. 116) siddhAntasAraH (221 pareNAGagIkRtAM tAvadaGgIkRtya karoti yH| kriyAM tAmiha bhASante svhstvinivrtitaam||109 pApAdAnapravRtteryadabhyanujJA vidhIyate / nisargAkhyAM kriyAmAhurmunayo'nayanirgatAH // 110 pareNa vihitachannasAvadhAdiprakAzanam / vidAraNakriyA duSTA kurvatAM tatprajAyate // 111 AjJAvyApAdikomAhuH kriyAM saccaraNAdiSu' / svayaM kartumazakto yo yojanaM kurute'nyathA // 112 zAThyAlasyavaze jIve hyAgamoddiSTasadvidheH / kartavyo'nAdaraH saiSAnAdarAdikriyAdhamA // 113 chedabhedAdiduHkarmaparatvaM parato'pi vA / prArambhe tasya yo harSaH sA prArambhakriyA matA // 114 parigrahAvinAzArthA sA pArigrAhiko kriyA / jJAnadarzanacAritranindA mAyAkriyAM viduH // 115 mithyAdarzanavijJAnakriyAkaraNakAraNe tadAviSTa prazaMsA yA sA mithyAdarzanakriyA // 116 (svahastakriyA / )- dUsarese karane yogya kriyAkA svayaM AcaraNa karanA usako vidvAn svahastavinivartana kriyA kahate haiM / 109 // ( nisargakriyA / )- jisase pApakA Asrava hotA hai, aisI kriyA karaneke liye sammati denA use muni, joki kunayase dUra hue haiM, ve nisargakriyA kahate haiM / / 110 // ( vidaarnnkriyaa| )- dUsare strIpuruSoMne jo kucha gupta pApAdi kiye hoMge unako prakAzita karanA vidAraNa kriyA hai| use prakAzita karanevAloMse yaha kriyA hotI hai // 111 // ( AjJAvyApAdikI kriyaa| )- jamInapara baiThanA, calanA ityAdi kAryoMke viSayameM jo AgamAjJA hai, usake anusAra svayaM calane meM asamartha hai aura dUsaroMko jo AgamAjJAviruddha calanAdi kriyAoMmeM pravRtta karatA hai usakI vaha pravRtti ajJAvyApAdikI kriyA hai / / 112 / / ( anAdara kriyaa| )- jo jIva sadA AlasI hai, vaha AgamameM kahI gaI zubhakriyAoMke kartavyameM anAdara karatA hai| usakI yaha adhama anAdara kriyA hai / / 113 // ( praarmbhkriyaa| )- chedanabhedanAdi duSkarma karanemeM svayaM tatpara rahanA aura dUsare yadi aisI kriyA karate haiM to usameM harSa mAnanA vaha prAraMbha kriyA mAnI gaI hai // 114 // ( pArigrAhikIkriyA aura maayaakriyaa|)- apane parigrahoMkA nAza na hoveM etadartha jo saMrakSaNAdimeM tatpara rahanA vaha pArigrAhikI kriyA hai aura jJAna, darzana tathA cAritrakI nindA karanA mAyAkriyA hai / / 115 // ( mithyAdarzana kiyaa| )- mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritra meM svayaM tatpara honA aura dUsaroMko tatpara karAnA, jo inameM praviSTa hai usakI prazaMsA karanA yaha mithyAdarzana kriyA hai // 116 // 1 vinivartitam 1 A. taccaraNAdikam 3 A. nindA Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntasAra: ( 9. 117 udayAtkarmaNo nindyAtsaMyamasya vighAtinaH / yA nivRttirbhavatyasya sA pratyAkhyAnakI ' kriyA // 117paJcaviMzatisaGakhyAkaH kriyAsrava iheritaH / karmAsravatyaneneti vyutpatteH pUrvasUribhiH / / 118 Asravasya vizeSo'pi prANinAM jAyate mahAn / bhAvaistIvraMstathA mandaistadvizeSairanekadhA // 119. jJAtAjJAtaistathA vIryabhAvAdibhirayaM punaH / Asravasya vizeSo'sti tAratamyavizeSataH ' // 120 bAhyAbhyantarahetubhyastatkAluSyamivAmbhasi / AtmanyubrekabAhulyaM tIvro bhAvo nigadyate / / 121 viparIto mato mando mandadharmAsravo'pi saH / tadvizeSastu vijJeyastAratamyena tatparaH // 122 ayaM prANI nihantavya iti jJAtvA pravartanam / jJAtabhAvo'tra jIvAnAM mahAstra vinabandhanam " // 123 yatpramAdavazAjjIvo duSTAcAreSu vartate / avijJAteSu sarveSu tamajJAtaM jagurbadhAH // 124 222) ( pratyAkhyAna kriyA / ) - saMyamakA ghAta karanevAle nidya azubha karmakA udaya Ane saMyamase munikA nivRtta honA pratyAkhyAna kriyA hai // 117 // jisakI saMkhyA paccIsa hai aisA kriyAsrava maiMne yahAM kahA hai / ' ina kriyAoMse karmakA Asrava hotA hai; isaliye inako kriyAsrava kahate haiM' aisI pUrvAcAryoMne kriyAsrava zabdakI vyutpatti kI hai / / 118 / / ( AsravavizeSakA varNana / ) - tIvrabhAva, maMdabhAva aura usake vizeSa tIvratara, tIvratama, maMdatara, maMdatama Adi bhAvoMse mahAn AsravavizeSa hotA hai| vaise jJAtabhAva, ajJAtabhAva tathA vIrya ityAdi bhAvoM se punaH tAratamyAdi prakAroMse AsravoM meM vizeSatA utpanna hotI hai / / 119--120 // ( tIvrabhAva tathA maMdabhAvakA lakSaNa / ) - bAhyakAraNoMse aura antaraMgakAraNoMse jo AtmAmeM arthAt AtmA ke pariNAmoMmeM utkaTatA hotI hai, jo udrekakI atizayatA utpanna hotI hai, use tIvrabhAva kahate haiM / jaise pAnI meM kaluSatA utpanna hotI hai / tathA isase viparIta aisI jo AtmAmeM pariNati hotI hai use manda kahate haiM / isa maMdapariNAmase maMda Asrava AtA hai / isa tIvrabhAva aura maMdabhAva ke jo vizeSa prakAra utpanna hote haiM ve tAratamyase maMdabhAva aura tIvrabhAvake samajhane cAhiye / / 121-122 / / ( jJAtabhAva aura ajJAtabhAva ) - yaha prANI mAranA cAhiye aisA samajhakara pravRtti karanA jJAtabhAva hai aura vaha mahAsravakA kAraNa hai / / 123 // pramAdake vaza hokara asAvadhAnatA, Alasya Adise jinakA svarUpa nahIM mAlUma hai aise doSayukta sarva AcaraNoMmeM jIvakI jo pravRtti hotI hai use vidvAn loga ajJAtabhAva kahate haiM / / 124 // 1 A. khyAnikA 6 A. jIve 7 A. vartanam 2 A. dhArA 3 tAratamyAdekazaH 4 A. karmA 5 A. nibandhanaH Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ --9. 132) siddhAntasAraH (223 bhAvarUpAdhikaraNo' jIvAjIvAzrayo mataH / vIryabhAvasvasAmarthya' dravyasya gaditaM budhaiH / / 125 tadvizeSAtravaM kiJcinnigadAmi yathAgamam / yadi jAnAmi jIvAnAM parihAravizuddhaye / / 126 karmamAtrAtravAzcaite ye santi bahudhA punaH / tadvizeSAzca vijJeyAH paramAgamato budhaiH // 127 tattvajJAnasya sanmokSasAdhanasya nivedane / antaHpaizUnyamanyasya pradoSa iha nizcitaH // 128 kutazcitkAraNAnnAsti na jAnAmIti yaH punaH / vijJAnasyApalApo'nyaM pratyapahnava iSyate // 129 vibhAvitamapi jJAnaM dAnayogyamapi dhruvam / paizunyAddIyate naitattanmAtsaryamudIritam // 130 paThana pAThane cApi jJAnavicchedakAritA / antarAyo mato duSTo viziSTajJAnazAlibhiH / / 131 kAyena vacasA vApi jJAnajJAnavatoriha / prakAzavyAhatau proktamAsAdanamaninditaiH // 132 ( adhikaraNa aura vIrya ) - aise bhAva honemeM jo AdhArabhUta vastu hai vaha jIvarUpa aura ajIvarUpa hai | unako kramase jIvAdhikaraNa aura ajIvAdhikaraNa kahate haiM / vastukA dravyakA jo svasAmarthya usako buddhimAn vIryabhAva kahate haiM / / 125 / / jIvoMke vadha ke tyAgameM vizuddhatAprApti honeke liye inake vizeSa AsravoMko maiM jinAgamake anusAra kahatA hUM // 126 saMpUrNa karmoM ke jo nAnA prakAra ke Asrava haiM aura unake jo vizeSa haiM ve vidvAnoMke dvArA paramAgamase jAnane yogya haiM / / 127 / / ( jJAnadarzanAvaraNoMke Asrava / ) - 1 pradoSa - sAkSAt mokSakI prApti meM sAdhanabhUta aise tattvajJAnakA koI puruSa nivedana kara rahA ho to usake viSaya meM manameM jo duSTa bhAva utpanna honA, usakI prazaMsA to dUrahI rahI ulaTA manameM duSTa bhAva dhAraNa karanA aise duSTa bhAvako pradoSa kahate haiM / / 128 / / 2 vi - koI zAstrakI kucha bAteM jAnane ke liye pUchatA hai to batAnevAlA puruSa kisI kAraNase mujhameM vaha jJAna nahIM hai, meM nahIM jAnatA hUM aisA kaha kara jJAnako chipAtA hai / / 129 3 mAtsarya - khUba parizrama karake jo jJAna prApti kara liyA hai, tathA jo nizcayase dUsaroM ko dene ke yogya hai, aisA bhI jJAna kucha kAraNoMse nahIM denA vaha mAtsarya hai / / 130 / / 4 antarAya - vidyArthiyoM ke paDhane meM tathA gurujIke paDhAnemeM jJAnakA viccheda karanA yaha antarAya doSa hai, aisA viziSTa jJAnavAloMne mAnA hai / / 131 / / 5 AsAdana * jJAna aura jJAnI inako prakAza meM lAneke kArya meM manase, vacanase aura zarIrase vyAghAta utpanna karanA AsAdana haiM, aisA prazaMsanIya janoMneM - gaNadharAdikoMne kahA hai / / 132 // -- 1 A. bhAvastvAdhikaraNyo'pi 2 A. zca 3 A. yadi jAnAmi Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224) siddhAntasAraH (9. 133 prazastasyApi bodhasya bAdhAvirahitasya ca / dUSaNaM hayupaghAto'yaM mato matimatAmiha // 133 pradoSAdaya ityevaM jJAnAvRtinibandhanam ' / darzanAvaraNasyApi bhavanti bhavinAmiha // 134 tulye'pyatra pradoSAdau kAraNe na virudvayate / jJAnAvRtidRgAvRtyoH kAryatvaM hi pradIpavat // 135 jJAnasya viSayAH syurvA jJAnAvRtinibandhanam / yathA dRgviSayAH sarve dagAvRtinibandhanam // 136 duHkhaikazokasantApavadhAkrandanadevanaH / svaparAtmobhayasthaH syAdasadvedyaM nRNAmiha // 137 6 upaghAta - jo jJAna prazaMsanIya hai aura bAdhArahita nirdoSa hai usakAbhI nAza karanekA vicAra rakhakara usako dUSaNa lagAnA use matimAn loka upaghAta kahate haiM // 133 // ye pradoSAdika, jo ki saMsArI prANiyoMko jJAnAvaraNa karmake AsravameM kAraNa haiM, vehI darzanAvaraNa karmake AsravameMbhI kAraNa haiM // 134 // ye pradoSa nihnavAdi kAraNa samAna honeparabhI inase jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNake AsravarUpI kArya honA viruddha nahIM hai; kyoMki eka kAraNase aneka kArya siddha hote haiM / jaise eka pradIpase prakAza milatA hai, aMdhakArakA nAza hotA hai, bhaya dUra hotA hai| usake sAhAyyase adhyayana kiyA jAtA hai / aise aneka kArya eka pradIparUpa kAraNase hote haiM vaise pradoSAdika aneka - jJAna aura darzanake AvaraNoMke AsravameM kAraNa hote haiM // 135 / / athavA jaba ye pradoSAdika jJAnake viSayameM hote haiM taba jJAnAvaraNake kAraNa hote haiM aura jaba darzana viSayake hote haiM taba darzanAvaraNake kAraNa hote haiM aisA samajhanA cAhiye // 136 // ( asadvedya karmake Asravake kaarnn| )- dukhaHzoka, santApa, vadha, Akrandana aura devana apanemeM, dUsaroMmeM aura donoMmeM karanA manuSyoMko yahAM asadvedanIyakarmake Asravake kAraNa hote haiM / 1 duHkha-pIDArUpa pariNAmako duHkha kahate haiM / 2 zoka- jisane apane Upara upakAra kiyA thA usa vyaktikA viyoga honepara jo vyAkulatA utpanna hotI hai use zoka kahate haiM / 3 saMtApa- kisIne apanI niMdA kI, kisIne mAnabhaMga kiyA, kisIke karkaza vacana sune aise kAraNoMse citta kaluSita honese jo pazcAttApa-kheda hotA hai use saMtApa kahate haiM / 4 AkraMdana- bahuta saMtApase azrupAta honA, pracura vilApa honA ityAdikoMse rudana karanA AkraMdana haiN| 5 vadha, AyuSya, indriya, bala aura zvAsocchvAsakA viyoga karanA vadha hai| 1 A. nibandhanAH 2 A. tathA Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -9. 140) siddhAntasAraH (225 vAnasaMyamasacchaucakSAntiyogAnavatA / bhUtavrattyanukampA ca sarve savaidyakAraNam // 138 kevalizrutasaGaghAnAM deve dharme tathA punaH / jAyate'varNavAdena karma darzanamohakam // 139 kevalI kavalAhAraM gRhNAtyeSa tathA punaH / nIhAraM kurute pazcAddoSaH kevalino mataH // 140 ........................ 6 paridevana - saMklezapariNAmoMse guNasmaraNa aura guNavarNanapUrvaka apane Upara aura anyoMke Upara kiyA gayA upakAra jisakA viSaya hai aisA dayA utpanna karanevAlA jo ronA use paridevana kahate haiN| antaraMgameM krodhAdi Avezase yukta hokara yadi aise duHkhoMke prakAra svaparobhayameM kiye jAte haiM to ve asadvedya karmake Asravake nimitta hote haiN| muni athavA vatika upavAsAdika zAstravihita karma karate haiM paraMtu unameM saMkleza pariNAma nahIM hai saMsAradaHkhase dara honeke liye unase upavAsAdika kiye jAte haiM, unake karanepara duHkha hotA hai tobhI saMklezapariNAma na honese asavaidyakarmAsrava unake AtmAmeM nahIM hote haiM / pApabaMdha nahIM hotA hai| pratyuta mahAn puNyAsrava hote haiM / / 137 // ( sadvaidyakarmAsravake kaarnn| )- dAna, saMyama, zauca, zAnti, yoga, avakratA, bhUtAnukampA, aura vratyanukampA ye saba savaidyakarmake kAraNa haiN| dAna - dUsaroMpara tathA apane parabhI anugraha karanekI buddhise apane dhanakA tyAga karanA dAna hai| saMyama -prANiyoMkA rakSaNa karanekI pravRtti honA aura iMdriyoMko azubhapravRttise rahita kara zubha pravRttimeM lgaanaa| sacchauca-lobhakA tyAga krnaa| kSAnti- krodhAdikoMkA tyAga / krodha, mAna aura mAyAoMkA tyAga / yoga- zubhadhyAna / avakratA- manameM niSkapaTa honA / bhUtAnukampA- karmodayase una una gatiyoMme utpanna hue prANiyoMko bhUta kahate hai / una bhUtoMmeM dayA karanA arthAt anugraha karanekI icchAse Ardracitta hokara dUsaroMko honevAlI pIDA mAno svataHko ho rahI hai aisI bhAvanA honA dayA hai| vratyanukampA- aNuvrata pAlanevAle gRhastha aura mahAvrata dhAraNa karanevAle munirAja inako vratI kahate haiM / inake Upara mana dayAmukta honA aisI sarva acchI pravRttiyAM jIvoMko savaidyakarmAsravake liye kAraNa hotI haiN| ina kAryoMse jIva Ageke bhavameM devagatimeM tathA manuSyagatimeM nAnAvidha sukhoMko prApta karatA hai // 138 // ( darzanamohakarmake aasrvkaarnn| )- kevalI, zruta-jainAgama, saMgha, inameM doSa na honeparabhI doSAropaNa karanA kevalyAdikoMkA avarNavAda hai| deva, dharma - ahiMsAtmaka dharma, jo ki jainAgamakA kahA huA hai inake Upara doSAropaNa karanese darzana-mohakarma ke Asrava utpanna hote haiN| S. S. 29 Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226) siddhAntasAraH (9. 141 sAmAnyasaMyatasyehAvarNavAdena durgati / yAnti kevalinastena kva te lokA na vedmayaham // 141 mAMsacarmodakAdInAmanavadyanirUpaNam / zAstre jaine'pi zAstrasyAvarNavAdaH satAM mataH // 142 nagnAzcaNDAzca bIbhatsAH sarvathA zucirvAjatAH / ityAdyAbhASaNaM saMghAvarNavAdo vibhAvyate // 143 Asuro'yaM mato dharmo jainendro nirguNastathA / ityAdyAbhASaNaM dharmAvarNavAdo'tiduHsahaH // 144 surAmAMsavadhAdInAmabhAvaM nigadannayam / tadeva' tasya varNasyAvarNavAdo nigadyate // 145 yaH kaSAyodayAttIvaH pariNAmaH prajAyate / cAritramohanIyasya sa hetuH karmaNo mataH // 146 kaSAyotpAdanaM svasya parasya ca tathA punH| kliSTaliGgagraho vApi vatinAM vratadUSaNam // 147 kevalI avarNavAda - jinakA jJAna AvaraNarahita huA hai, aise sarvajJa jinezvara, sAmAnyakevalI aura gaNadharakevalI ye kavalAhAra karate haiM, tathA inako nIhArabhI hai arthAt malamUtrabhI hai inako roga hotA hai, upasarga hotA hai, ve nagna hote haiM parantu vastrAbharaNamaMDita dIkhate haiM ityAdi aise doSoMkA AropaNa karanA kevalI avarNavAda hai| sAmAnya munike viSayameMbhI doSAropaNa karanese prANIko durgatikI prApti hotI hai phira jo loga kevalIke Upara uparyukta jhUThe AkSepa karate haiM, unako kaunasI durgati prApta hogI, maiM nahIM jAnatA // 141 // zrutAvarNavAda -- mAMsabhakSaNa karanA, carma meM rakhA huA pAnI pInA, madyapAna karanA, rAtribhojana karanA, jalagAlana nahIM karanA, mAtA tathA bahanake sAtha saMbhoga karanA, kaMdamUlabhakSaNa karanA Adi pApoMkobhI jainazAstra vidheya batalAtA hai aisA jainazAstraparabhI AkSepa karanA yaha zrutAvarNavAda hai // 142 // saMghAvarNavAda - ratnatrayayukta munisamUhako saMgha kahate haiM unake Upara isa prakArase AkSepa mithyAtvI kahate hai-ye jainamuni nagna rahate haiM, atizaya kopI hote haiM aura bIbhatsa tathA apavitra rahate haiM, kalikAla meM ye utpanna hue haiM aisA AkSepa karanA saMghAvarNavAda hai // 143 // ___ dharmAvarNavAda - yaha jainadharma asuroMkA hai, aura guNarahita hai ityAdi AkSepa karanA yaha dharmAvarNavAda atizaya duHkhakAraka hai / / 144 // devAvarNavAda - deva madirApAna karate haiM, mAMsa sevana karate haiM, yajJAdikameM Akara balIgrahaNa karate haiM ityAdi bAteM devoMkA avarNavAda hai| ( zrutasAgarI adhyAya chaThA) madirA, mAMsa, prANivadha AdikA abhAva kahanevAlA deva nahIM ho sakatA aisA kahanA yaha devadevake Upara avarNavAda hai / / 145 // ( cAritramohanIya karmake Asrava-kAraNa / )- kaSAyoMke udayase jo tIvra pariNAma hotA hai, vaha cAritramohanIya karmake AsravakA kAraNa hotA hai // 146 / / apane meM tathA dusaroMmeM kaSAya utpanna karanA, saMklezapariNAma yukta hokara mithyAsAdhukA 1 A. na devo devadevasya varNavAdo nigadyate Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -9. 156) siddhAntasAraH (227 ityAdyanekadhAbhANi jinAgamavizAradaH / kaSAyavedanIyasya hyAsravadvAramAyatam // 148 samAnarmiNo' hAsyaM dInAnAmatihAsatA / bahudhA vipralApazca sopahAsakazIlatA // 149 ityAdyanekadurvRttaM kathitaM pUrvasUribhiH / hAsyakavedanIyasya kAraNaM duHkhadhAraNam // 150 krIDakaparatA nityaM vratazolArucistathA / ratyAdivedanIyasya kAraNaM kathitaM jinaiH // 151 parasyAratikAritvaM tatpApijanasaGgamaH / aratevedanIyasya kAraNatvena nizcitam // 152 svazokotpAdanaM tAvatparazokAbhinandanam / zokAdivedanIyasya hyAsravadvAramIritam // 153 Atmano bhayabhIrutvaM parasya bhayakAritA / bhayAdivedanIyasyApyAsravaH zramaNairmataH // 154 kAlakauzalamAzritya kriyAcAravivastu yA / jugupsA sA jugupsAdivedanIyasya kAraNam // 155 alIkasyAbhidhAnAdiparatvaM vRddharAgatA / Asravo'styAdivedasya karmaNaH kathito jinaH // 156 bheSa dhAraNa karanA, vratiyoMke vratoMmeM dUSaNa lagAnA, saMkleza pariNAma utpanna karanevAlA liMgagrahaNa karanA ityAdi aneka prakArase kaSAyavedanIyakA dIrgha AsravadvAra jinAgamameM nipuNa vidvAnoMne kahA hai // 147-148 // ___ sAdharmikoMkI hasI karanA, dInoMkA atizaya upahAsa karanA, aneka prakAroMse viruddha bhASaNa karanA, hamezA vinoda hasI karanekA svabhAva honA, ityAdika aneka durvRtta-durAcAroMmeM pravRtta honA ye hAsyavedanIyake duHkha denevAle kAraNa haiM aisA pUrvAcAryoMne kahA hai // 149-150 // rativedanIyake kAraNa- hamezA kriDA karanemeM tatpara rahanA, vrata aura zIlameM aruci utpanna honA, ye rativedanIya karmake Asravake duHkhadAyaka kAraNa haiM / 151 // . arativedanIyake kAraNa- dUsaremeM arati- aprema utpanna karanA, pApa karanevAle logoMke sAtha sahavAsa rakhanA, ye arativedanIyake nizcita kAraNa haiM // 152 / / zokavedanIyake kAraNa- apane meM zoka utpanna karanA, koI zokayukta huA haiM aisA dekhakara AnaMdita honA ye zokavedanIyake AsravadvAra kahe haiM / / 153 // bhayavedanIyake kAraNa-- svayaM bhayayukta honA, dUsaroMko bhayabhIta karanA, ye bhayavedanIyake Asrava haiM aisA muniyoMne kahA hai // 154 // jugupsAvedanIyake kAraNa-- kAla aura kuzalatAkA Azraya lekara jo kuzala AcAroMkA pAlana kara rahe haiM, unakI glAni karanA jugupsAvedanIyake kAraNa haiM // 155 / / strIvedake kAraNa-- alIka-asatya bhASaNa karanekI Adata honA, dUsaroMko phaMsAnA, dUsaroMke doSa dekhane meM tatpara rahanA, tIvra rAgabhAva utpanna honA Adika strIvedake kAraNa haiM aisA jinezvarane kahA hai / / 156 / / 1 A. dharmaNo 2 A. strIvedyakarmaNo hetumAsravaM Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228) siddhAntasAraH (9. 157 anutsiktatvaM' svalpakrutsvadAraparituSTatA / Atravo'bhANi sarvajJaH puMvedyasya tu karmaNaH // 157 pracurakakaSAyatvaM paraguhyaprakAzanam / indriyodrekitA nityaM parastrIsevane ratiH // 158 ityevamAdikaM sarva AsravadvAramAyatam / napuMsakAdivedasya gRNanti garimAnvitAH // 159 cAritramohanIyasya karmaNaH kathito myaa| AstravaH sAmprataM tAvadAyuSo nigadAmi tam // 160 hiMsAdikrUrakAryANAmajasraM parivartanam / sarvasvaharaNaM nindyaviSayasyAtigRddhitA // 161 kRssnnleshyaabhisNjaatraudrdhyaanktaantaa| nArakasyAyaSo hetarmaraNAdvAlabAlataH // 162 prapaJcabahalA vttimithyaadhrmopdeshnaa| apriyasyAtisaMdhAnaM niilkaapotleshytaa|| 163 ArtadhyAnabhavo mRtyurityAdikamanekadhA / kathitaM saMyatairetattiryagyonasya kAraNam // 164 puMvedavedanIyake kAraNa- garva na dhAraNa karanA, alpa krodha, svastrImeM saMtoSa, ye puMvedakarmake kAraNa haiM aisA jinezvaroMne kahA hai // 157 // napuMsakavedanIyake kAraNa- pracura kaSAya honA, dUsaroMke guhya pragaTa karanA, iMdriyodreka dhAraNa karanA- atyaMta kAmAkula honA, hamezA parastrI sevanameM Asakta honA ityAdika sarva napuMsakavedake Asravake kAraNa haiM, aisA garimAko- mAhAtmyako dhAraNa karanevAle AcArya kahate haiM // 158-159 // yahAMtaka maiMne cAritramohanIyake Asrava kAraNa kahe haiM / aba Ayukarmake Asrava kAraNa maiM kahatA hUM // 160 // ( narakAyuke AsravakAraNa )- hiMsAdika krUrakAryoMmeM satata tatpara rahanA, logoMkA saMpUrNa dhana, strI Adika atyaMta priya vastuoMkA haraNa karanA, jo ki atyaMta niMdya kArya mAnA hai, paMceMdriyoMke strI Adika viSayoMmeM atyaMta abhilASA- laMpaTatA rakhanA, kRSNalezyAse utpanna hue raudradhyAnameM lavalIna honA, aura bAlamaraNase maranA / ye saba kAraNa narakAyuAsravake hote haiM / aisIhI kriyA nitya karanA jisameM prANiyoMko pIDA hotI hai aura dhanadhAnyAdi parigrahoMmeM atyAsakti honA ye narakAyuke Asravake kAraNa haiM / / 161-162 // ( tiryagAyuke Asravake kaarnn|)- atizaya dhokhA denevAlA svabhAva honA, mithyAtva yukta dharmopadeza denA, apriya logoMko phaMsAnA, nIlalezyA aura kApotalezyAyukta svabhAva honA, ArtadhyAnase maraNa honA ityAdika tiryaMcAyuke kAraNa haiM, aisA saMyatoMne- jaina muniyoMne kahA hai| cAritramohakarmake udayase jo AtmAmeM kuTilabhAva- kapaTabhAva utpanna hotA hai use mAyA kahate haiM / isa mAyAse atizaya dhokhA denA Adi svabhAva jIvameM utpanna hote haiN| aise pariNAmoMse tiryaMcAyukA Asrava jIvako hotA hai // 163-164 / / 1 A. stokakrodhAnasiktatvam 2 A. dezitA 3 A. priyatvasyA 4 A. tairyagyonasya sarvajJairAyuSa: kAraNaM matam Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -9. 169) siddhAntasAraH (229 vinItakasvabhAvatvamanauddhatyamanekadhA / alpasArambhatAklezamaraNaM mAnuSasya ca // 165 svabhAvamArdavaM cApi tasyAyuSo nibandhanam / sarAgasaMyamastAvatsaMyamAsaMyamo'pi vA // 166 akAmanirjarA bAlatapo devasya kAraNam / tasyApyatra vizeSeNa samyaktvaM yattu kAraNam // 167 avizeSAbhidhAne'pi saudharmAdivizeSataH / AsravadvAramAkhyAnti prakhyAtavratadhAriNaH // 168 yogasya vakratA dharmivisaMvAdanamAyatam / mithyAtvenAsthiratvaM ca vaJcanAbahulA sthitiH||169 ( manuSyAyuke kAraNa / )- prANipIDAkA AraMbha jisameM alpapramANameM hotA hai, maraNakAlameM jisake pariNAmameM saMkleza nahIM rahatA hai, upadezake binA arthAt svabhAvasehI jisake manameM mRdubhAva- dayA rahatI hai, jo namra svabhAvavAlA, saralasvabhAvI, nItiyukta vyavahAra karanevAlA, jisake kaSAya maMda haiM use manuSyAyuke Asrava hote haiM / / 165 // ( devAyuke AsravakAraNa / )-- sarAgasaMyama, saMyamAsaMyama, akAmanirjarA aura bAlatapa ye devAyuke AsravakAraNa haiN| tathA jo samyagdarzana- jIvAdi sapta tattvoMpara yathArtha zraddhAna hai, vaha vizeSatAse devAyuke AsravakA kAraNa samajhanA cAhiye / yadyapi samyagdarzana sAmAnyatayA devAyukA kAraNa kahA hai; tobhI yahAM vaha saudharmAdi svargake devAyukA kAraNa samajhanA cAhiye / tathA samyaktvake honesehI cAritrako sarAgasaMyama, saMyamAsaMyama aise nAma prApta hote haiN| usake abhAvameM yadi cAritra cAritrasvarUpa nahIM mAnA jAtA, to vaha sarAgasaMyama, saMyamAsaMyama aise nAmavAlA kaise hogA? sarAgasaMyama aura saMyamAsaMyama inakA lakSaNa pUrvameM kaha cake haiN| a nirjarAdikA svarUpa yahAM kahate haiM- jaise kaidameM paDA huA koI manuSya parAdhIna honese bhUkhako sahatA hai, pyAsakI vedanA sahatA hai, brahmacarya se rahatA hai, jamInapara sotA hai, ityAdi bAdhAyeM sahana karatA hai, sahanecchA- rahita honeparabhI nAilAjase sahana karanese usake thoDese karma nirjIrNa hote haiN| apanI icchA na hote huebhI kaSTa sahana karanA akAma nirjarA hai| bAlatapa- mithyAvRSTi tApasa, sAMnyAsika, pAzupata, pArivAjaka, ekadaMDI, tridaMDI, paramahaMsAdikoMke kAyaklezAdi- lakSaNa yukta jo tapa, jisameM kapaTase yukta vrata dhAraNa hotA hai, use bAlatapa kahate hai // 166-168 // ( azubhanAmake aasrvkaarnn|)-yogkii vakratA, dharmameM dIrghakAlataka visaMvAda, mithyAtvake sAtha manakI asthiratA, atizaya pratAraNAyakta svabhAva ye azabhanAma karmAsravake kAraNa haiM, aisA Agamasamudra ke madhyameM avagAhana karanevAle jainAcArya kahate haiN| spaSTIkaraNa-yogavakratA-manavacana aura zarIrase kapaTavRtti dhAraNa karanA / visaMvAdana-abhyudaya aura mokSaprAptikI kriyAoM meM koI pravRtta huA hai aura vaha satya mArga meM tatpara hai, paraMtu usameM bhrama utpanna karake tU ayogya mArgameM lagA huA hai| isako choDakara mere kahe hue satya mArgapara tU cala; jisase terA hita hogA, 1 A. zubhakAraNaM 2 A. mithyAtvamasthiratvaM Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230) siddhAntasAraH (9. 170 nAmno'zubhasya vijJeyamityetatkAraNaM punaH / viparItaM zubhasyAhurAgamAmbhodhimadhyagAH // 170 saddarzanavizuddhizca vinItatvamanindanam / vrateSu sarvathA zoleSvatIcAravivarjanam // 171 abhIkSNajJAnasaMvegau zaktitastyAgatApasI' / tathA sAdhusamAdhizca vaiyAvRttyaM sunirmalam // 172 ahaMdAcAryasadbhaktibhaktirbahuzrute tthaa| jinAgamamahAbhaktiH SaDAvazyakakAritA // 173 mArgaprabhAvanA jainavacovatsalatA parA / iti tIrthakaratvasya kAraNAni bhavanti ca // 174 vyastAni ca samastAni cintyAnyetasya kAraNam / tAratamyena jAyante vihitAni mahAtmanAm / aisA mithyA upadeza dekara use mithyAmArgameM lagAnA visaMvAdana hai / manakI asthiratA honese zraddhAnameM aura cAritrameM dRDhatA utpanna nahIM honA, vratadhAraNakI pratijJAmeM vAraMvAra parivartana honA, pratijJAko choDa baiThanA ityAdi kAryoMse azubhanAma karmakA Asrava hotA hai / azubhanAma karmake Asrava jinase Ate haiM aise jo yogavakratAdika kAraNa haiM unase viparIta arthAt zarIra, mana vacanoMkI saralatA honA, dusaroMko jo mithyAmArgameM lage hue hai unheM sanmArgameM- ratnatrayamArgameM lagAnA, samyagdarzanake sAtha sthiracittatA honA, pratAraNA-svabhAvakA sarvathA abhAva honA ityAdika acche kAraNoMse zubhanAma- karmAsrava jIvameM Ate haiM // 169-170 // ( tIrthakaratva nAmAsravake kaarnn| )- 1 samyagdarzanameM vizuddhi- jinezvarane kahe hue niSparigraharUpa mokSamArgameM jo rUci honA vaha darzana- vizuddhi hai| 2 vinItatva-mokSake sAdhanarUpa samyagjJAnAdikoMmeM tathA samyagjJAnAdikoMkI prApti jinase hotI hai aise guru AdikoMmeM apanI yogyatAke anusAra prazaMsanIya satkAra- Adara karanA / 3 vrata aura zIlameM aticArarahita pravRti karanA arthAt ahiMsAdika vratoMmeM tathA unake pAlanArtha koSAdikoMke tyAgarUpa zIloMmeM nirdoSa pravRtti karanA / 4 abhIkSNajJAnasaMvega-jIvAdi padArthoMkA tathA svasvarUpakA bodha karAnevAle samyagjJAnameM hamezA lavalIna honA tathA saMsAraduHkhoMse sadA bhayabhIta rhnaa| 6-7 yathAzakti dAna denA- AhAradAna, abhayadAna aura jJAnadAna denA / apanI zakti na chipAte hue ratnatrayamArgake aviruddha tapa krnaa| 8 sAdhusamAdhi- jaise bhAMDAgArameM Aga laganepara usako bujhAte haiM, vaise sAdhu aneka vrata aura zIloMkA samUharUpa honese bahuta upakArI haiM; isaliye unake tapameM kucha kAraNoMse saMkaTa upasthita honepara unakA tapa saMkaTa haTAkara nirvighna karake usakI dhAraNA krnaa|9 vaiyAvRttyaguNijanoMpara duHkha Anepara nirdoSa upAyase vaha dUra karanA / 10-11 arhadbhakti, AcAryabhaktiarhantake tathA AcAryake guNoMmeM anurAga rkhnaa| 12 bahuzrutabhakti- svaparamatoMke jJAtA upAdhyAya parameSThIke guNoMmeM anurakta rhnaa| 13 jinAgama- mahAbhakti-jinapraNIta siddhAntAgamameM pariNAma vizuddha anurAga honA / 14 AvazyakAparihANi--sAmAyika, pratikramaNAdika chaha kartavyoMmeM 1 A. pAragA: 2 A. aninditam 3 A. sadvate 4 A. bhushrutvtstthaa| Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -9. 180) siddhAntasAraH (231 paranindAtmano nityaM prazaMsAkaraNaM sdaa| sadguNocchAdanaM tAvadasadudbhAvanaM param // 176 yaH karoti naro nIco nijtvocckvaanychyaa| nIcargotraM sa badhnAti kudhii(rvivrjitH||177 tadviparyayataH prANI guNotkRSTeSu vatsalaH / saguNo nirmadaH sa syAduccairgotrasya' sAdhanam // 178 vighnasya kAraNaM ghoraM ghoraduHkhapradAyakam / yaH karoti naro donaH so'ntarAyasamanvitaH // 179 AyuHkarmavimuktAni saptakarmANi dehinAm / yugapatkSaNatastasmAnAsravantyayatAtmanAm // 180 yathAkAla arthAt jisakA jo kAla niyata hai, usameM vaha kArya karanA AvazyakAparihANi hai / 15 mArgaprabhAvanA-jJAna, tapa, jinapUjA aura vidyA AdikoMke dvArA dharma prakAzita krnaa| 16 pravacanavatsalatA- gAya jaise bachaDepara sneha karatI hai vaisA sArmikoMpara prema karanA / aise ye solaha kAraNa tIrthakaratva prAptike hetu haiM / ye vyasta athavA samasta kAraNa uttamatayA taratamarUpatAse cintanameM lAne cAhiye aisA mahAtmAoMne kahA hai // 171-175 // ( nIcagotrake Asravahetu / ) - paraniMdA-doSa vAstavika ho athavA na ho tobhI usako pragaTa karanekI jo icchA use nindA kahate haiN| dUsaroMke vidyamAna doSa pragaTa karanA athavA jhUThe doSa kahanA paraniMdA hai / AtmaprazaMsA-guNa pragaTa karanekA abhiprAya honA prazaMsA hai| apanemeM guNa na hote huebhI maiM satya bolatA hUM, prAmANika hUM, ityAdika guNoMkA varNana karanA svaprazaMsA hai| dUsare logoMmeM guNa honepara bhI unake guNoMko Dhaka denA aura apane meM guNa na honeparabhI unako pragaTa karanA, unakI vAhavA karanA nIca gotrAsravake kAraNa haiN| jo manuSya svayaMkI uccatvakI icchAse uparyukta kAraNoMko karatA hai, gaMbhIratA rahita vaha kumati nIcagotrakA baMdha kara letA hai // 176-177 // (uccagotrake Asrava kaarnn| ) - jo nIcagotrake kAraNa kahe haiM, unake viparIta kAraNoMse uccagotrake Asrava jIvameM Ate hai| arthAt AtmaniMdA, paraprazaMsA, parasadguNodbhAvana aura svasadguNAcchAdana aise kAraNoMse uccagotrake Asrava Ate haiN| tathA jo apanese guNoMse adhika zreSTha haiM unake Upara sneha karanA, unake sAtha vinayavRttise rahanA, kadAcit svayaM vijJAnAdi guNoMse utkRSTa honeparabhI unase garvarahita honA aise kAraNoMse uccagotrake Asrava Ate haiM // 178 // ( antarAyAsravake kaarnn|)- jo dAna, lAbha, bhoga, upabhoga aura zaktimeM ghora vighna utpanna karatA hai, use aise kukAryase ghora duHkha prApta hotA hai| jo dIna-ajJAna manuSya aise dAnAdikoMmeM vighna karatA hai, vaha antarAyakarmase yukta hotA hai // 179 // (eka samaya meM kitanI karmaprakRtiyoMkA Asrava hotA hai isa praznakA uttr|)-jinko AyukarmakA baMdha ho cukA hai unako usake binA bAkIke sAta karmoMkA niraMtara baMdha hotA hai / tathA jinako AyukarmakA baMdha nahIM huA hai unako ekakSaNameM AThoMhI karmokA baMdha hotA hai| 1 A. nijoccatvasya 2 A. bhAjanam Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232) siddhAntasAraH (9. 181 mithyAdarzanAviratipramAdAzca tathA punaH / kaSAyAzca tato' yogA gaditA bandhahetavaH // 181 mithyAtvaM pUrvamAkhyAtaM kriyAyAM bandhakAraNam / hiMsAdiSu pravRttiryA sAbhASyaviratirbudhaH // 182 kuzaleSvanAdaro yastu pramAdaH sa nigadyate / kaSAyAH pUrvamuktAH syuH sarve bandhasya kAraNam // 183 manovAkkAyakarmAdiyogAzcApi niveditAH / Asrave te ca bandhasya hetubhUtA bhavantyamI // 184 yadyapyuktaM hi mithyAtvaM pUrva kiJcittathApi tat / bandhaprastAvatazcAtra nigadAmi vishesstH||185 mithyAtvaM dvividhaM proktaM svbhaavaadupdeshtH| mithyAkarmodayAjjAtaM svAbhAvikamudIritam // 186 paropadezato nindhaM tattvazraddhAnalakSaNam / upadezajamAkhyAtaM mithyAtvaM taccatuvidham // 187 kriyAvAdAH kriyAvAde tathA cAjJAnikaM punaH / vainayikaM tato duSTaM caturtha kathayanti tat // 188 azItizatabhedaM tatkriyAmithyAtvamucyate / akriyAgatabhedaH syurazItizcaturuttarA // 189 tathApi jo pradoSAdi-kAryoMse jJAnAvaraNAdi sarva karmaprakRtiyoMkA pradezabaMdha niyama nahIM haiM tobhI ve pradoSAdika jJAnAvaraNAdike anubhAga baMdhake liye avazya kAraNa hote haiM / / 180 // ( baMdhake kAraNa ) - mithyAdarzana, avirati, pramAda, punaH kaSAya aura yoga ke baMdhake kAraNa kahe gaye haiN| mithyAtva joki baMdhakA kAraNa hai, usakA varNana kriyAoMmeM kiyA haiN| hiMsAdikoMmeM jo pravRtti hotI hai usako vidvAnoMne avirati kahA hai| tathA kuzala kRtyoMmeM-puNyakAraka kAryoMmeM dhyAna-svAdhyAyAdikoMmeM anAdara rahanA pramAda hai| kaSAyoMkA varNana pUrvameM kiyA gayA hai| saba kaSAya baMdhake kAraNa hai| mana vacana aura zarIra inakI pravRttiyAMhI yoga haiM inakAbhI varNana pUrvameM Asravake prakaraNameM AyA haiN| ye mithyAdarzanAdika saba kAraNa Asrava aura baMdha meM kAraNabhUta haiM // 181-184 // ( mithyAtvake do bhed| )- yadyapi mithyAtvakA pUrvameM thoDAsA varNana kiyA hai tobhI aba baMdhaprakaraNameM isakA vizeSataH maiM kathana karatA hUM // 185 // mithyAtvakarmake svabhAvase aura upadezase do bheda kahe haiN| mithyAtvakarmake udayase jo nindyatattvoMkA zraddhAna hotA hai vaha svAbhAvika mithyAtva hai aura upadezase-kuguruke dvArA kiye gaye kutattvoMke upadezase jo niMdyatattvoMke prati zraddhAna utpanna hotA hai, vaha upadezaja mithyAtva kahA jAtA hai| isake AcAryoMne cAra bheda kahe haiN| kriyAvAda, akriyAvAda, AjJAnika aura vainayika aise mithyAtvake cAra bheda haiM // 186-188 // ( cAra mithyAtvoMke uttara bhed|) - kriyAmithyAtvake ekasau assI bheda haiN| akriyAmithyAtvake caurAsI bheda haiN| AjJAnika mithyAtvake sadusaTha bheda haiM aura vainayikake nizcayase battIsa bheda haiN| punaH sabake bheda milakara tInasau tiresaTha bheda hote haiN| ye saba bheda jIvoMke baMdhake kAraNa haiM // 189 / / 1 A. tathA 2 A. takriyA 3 A. aupadezika 4 A. kriyAvadakriyAvacca Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -9. 197) siddhAntasAraH (233 saptaSaSTirmatA bhedAstathA cAjJAninazca' te / dvAtriMzaddhedabhinnaM syAdvainayikamiti dhruvam // 190 iti mithyAtvabhedAH syuH sarve samuditAH punaH / triSaSTitrizatIsaMkhyA jIvAnAM bandhahetavaH // 191 viparitamathaikAntaM saMzayAjJAnike tathA / vainayikaM ca paJcate bhedA vA tasya nizcitAH // 192 brahmAtmakamidaM sarva nityAnityaikameva ca / ekAntikamataM' kAntaM mithyAtve bandhakAraNam // 193 yaH sagranthaH sa nirgranthaH kevalI kavalAzanaH / viparItamahAmithyAdRSTirevaM vadantyapi // 194 samyagdarzanasajjJAnacAritrarmokSa ityapi / tathA na veda sa jJeyo dRSTirajJAnagocaraH // 195 pramANanayanirNItaM tathA sarvajJabhASitam / jJAtvApi saMzayAnAnAM tatsyAtsAMzayika dhruvm||196 devAH sarve'pi dharmAzca sarvazAstrANi tadvidaH / vainayikI samAH sarve pazyatIti duraashyH||197 ( athavA mithyAtvake pAMca bhed| )- viparItamithyAtva, ekAntamithyAtva, saMzayamithyAtva, ajJAnamithyAtva, vinayamithyAtva aise mithyAtvake pAMca bheda hai // 192 // (ekAntamithyAtvakA svruup|)- yaha sarva jagat brahmamaya hai, jo kucha dikhatA haiM vaha brahmake sivAya kucha nahIM hai, aisA jo Agraha use ekAntamithyAtva kahate haiN| vastu yahI hai athavA aisIhI hai dUsarI nahIM hai aisA jo Agraha use ekAnta kahate haiM / vastu nityahI hai aisA Agraha athavA vastu anityahI hai aisA Agraha honA ekAntamithyAtva hai| yaha Uparase kAnta- suMdara dikhatA hai paraMtu mithyAtvaprakRti kA baMdha karanevAlA hai / / 193 // ( viparIta mithyAtvakA svruup| )- viparIta mithyAdRSTi jIva, jo parigrahasahita hai, use nigraMtha samajhate haiM / kevalI anaMta sukhI honeparabhI ve kavalAhAra grahaNa karate haiM aisA bolate haiM / / 194 // ( ajJAnamithyAtva / )- samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra mokSakA kAraNa hai; paraMtu jo vaisA nahIM samajhatA hai vaha ajJAnamithyAdRSTi hai / / 195 / / ( sNshymithyaatv| )- sarvajJase kahA huA jIvAdikatattvasvarUpa pramANa aura nayoMse nizcita satya siddha huA hai aisA jAnakarabhI manameM saMzaya dhAraNa karanevAloMkA vaha nizcayase sAMzayika mithyAtva hai // 196 // ( vanayika mithyaatv|)- saba deva, saba dharma, sarva zAstra unake jAnakAra vidvAn ye saba samAna hai aisA samajhatA hai| aisA duSTa abhiprAya dhAraNa karanevAlA vainayikamithyAtvI samajhanA cAhiye // 197 // 1 A. cAjJAnikasya te 2 A. nityatvaM vAnityatvameva vA 3 A. aikAntikamataM jainastadvandhakAntakAraNam 4 A. pazyatIha S.S. 30 Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234) siddhAntasAraH (9. 198 tathyaM na veti sandehaidRSTiH saMzayagocarA / santi mithyAdRzaH paMcApyete bandhasya hetavaH // 198 tatazcatvAra evAmI triSu sAsAdanAdiSu / viratAvirate mizraM pramAdAH sakaSAyakAH // 199 yogAzca santi bandhasya kAraNaM bhavadhAraNam / pramAdAzca kaSAyAzca tathA yogA iti trym||200 pramattasaMyatasyAsti tadvandhasyakakAraNam / apramAdAdikAnAM hi caturNA dvau niveditau // 201 kaSAyAzca tathA yoga ityetau zAntakalmaSaiH / eka evamato yogastrayANAM bandhakAraNam // 202 zAntakSINakaSAyaikayogakevalinAM punaH / ayoginAM na so'pyasti bandhahetuH kriyA na ca // 203 ata eva mahAtmAnaH siddhibhAjo bhavantyamI / kaSAyatvAdayaM jIvaH karmayogyAMzca pudgalAn // 204 ye pAMca prakArake durabhiprAya mithyAtvabaMdhake kAraNa haiM / tathA mithyAtvaguNasthAnameM mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga pAMca baMdhakAraNa haiM / sAsAdana, mizra aura asaMyata samyagdRSTi aise tIna guNasthAnoMmeM mithyAtva nahIM honese avirati, pramAda, kaSAya aura yoga ye cAra baMdhake kAraNa haiM // 198-199 // viratAvirata nAmaka pAMcave guNasthAnameM mizra arthAt avirati viratise mizra hai aura bAkIke pramAdAdi tIna baMdhake kAraNa haiM / arthAt pramAda, kaSAya aura yoga ye tIna baMdhake kAraNa jIvako bhavadhAraNa karanevAle haiN| pramattasaMyata nAmaka chaThe guNasthAnavAle munIzvarako pramAda, kaSAya aura yoga ye tIna baMdhakAraNa haiN| apramattasaMyata, apUrvakaraNa, anivRttikaraNa, sUkSmasAMparAya aise cAra guNasthAnavartI muniyoMko yoga aura kaSAya baMdhake kAraNa hai,| upazAntakaSAya, kSINakaSAya aura sayogakevalI ina tIna guNasthAnavati munIzvaroMko eka yogahI baMdhakA kAraNa hai, aisA jinakA pApakarma zAnta huA hai aise gaNadhara kahate haiN| ayogakevalaguNasthAnavartI munIzvarako yoga bhI baMdhakA kAraNa nahIM hai; kyoMki vahAM kuchabhI kriyA nahIM hai / isIliye baMdhakA abhAva honese ye mahAtmA muktike bhoganevAle hote haiM / 200-203 // ( kaSAya baMdhakA kAraNa hai|)- jIva kaSAyayukta honese karmarUpa pariNamana ko dhAraNa karane yogya pudgaloMko-visrasopacayako jaba grahaNa karatA hai, taba baMdha hotA hai, aisA baMdharahita jinezvarane pratipAdana kiyA hai / 204 / / spaSTIkaraNa- jIva kaSAyayukta kaise hotA hai ? isakA uttara AcArya dete haiM, ki karmase jIva kaSAyayukta hotA hai| jo karmarahita hai use kaSAyalepa nahIM hai| tathA jIva aura karmakA anAdi saMbaMdha hai| yadi yaha saMbaMdha bIca meMhI hotA hai to saMbaMdhake pUrva meM AtmA zuddha thaa| vaha azuddha kaise ho gayA ? baMdha AdimAn mAnanepara Atyantika zuddhi dhAraNa karanevAlA AtmA siddha ke samAna yadi hai to usako bandha na hogaa| ataH jIva kathaMcit mUrtika hai aura karmakA saMbaMdha anAdi hai 1 ityeto tIrNakalmaSaH Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -9. 205) siddhAntasAraH (235 Adatte sma yato bandhaH sarvabandhavijitaiH / ahasto'pi sa gRhNAti tAnAyuHkarmayogataH // 205 jaTharAgnivazAdyadvadAhAramupar3haukate' / AdyaH prakRtibandho'sau dvitIyaH sthitiriSyate // 206 anubhAgastRtIyazca prAdezAdizcaturthakaH / svabhAvaH prakRtiH proktA sA dvedhA kathitA jinaiH // 207 mUlottaraprabhedena guDAdau madhurAdivat / jJAnAvRtyAdibhedena mUlaprakRtiraSTadhA // 208 zatamaSTAdhikaM tasmAccatvAriMzattaduttarA / paJca jJAnAvRteH santi navaitA drshnaavRteH|| 209 aisA mAnanA yogya hai| jaisA vastusvarUpa hai vaisAhI usako jAnanA samyagjJAna hai| mithyAdarzana, avirati, pramAda, kaSAyoMse AtmA gIlA hokara sarva bhavameM tIvramandamadhyAdi yogavizeSoMse sUkSma, eka kSetrAvagAhI aise anaMtAnaMta pradezayukta pudgaloMke skaMdha, jo ki karmapariNatiyogya haiM, unake sAtha avibhAgarUpase mila jAtA hai-saMyukta hotA hai aisI AtmAkI jo avasthA hotI hai usako baMdha kahanA cAhiye / 205 // ( sarvArthasiddhiTIkA sakaSAyatvAt sUtra ) jaise loga jaTharAgnikI tIvramandatAdikoMke anurUpa AhAra grahaNa karate haiM, vaise yaha AtmA hAtake binAhI AyuSyake saMbaMdhase yukta hokara una karmayogya pudgaloMko grahaNa karatA hai // 206 // ( baMdhake bhed| )- pahalA prakRtibaMdha, dUsarA sthitibaMdha, tIsarA anubhAgabaMdha aura cauthA pradezabaMdha hai // 207 // spaSTIkaraNa - prakRti zabdakA artha ' svabhAva' hai| jaise nimbakA svabhAva kaTuka hai| guDakA svabhAva madhura hai| vaise jJAnAvaraNAdika ATha karmoMke svabhAva isa prakAra haiM-jJAnAvaraNakA svabhAva padArthoMkA bodha nahI hone denaa| darzanAvaraNa- padArthoMkA anAlocana arthAt padArtha hai aisA sAmAnya avalokanabhI nahIM hone denevAlA svabhAva dhAraNa krnaa| vedanIya-sukha duHkhakA anubhava denekA svabhAva vedanIyakA hai| darzanamohakA svabhAva tattvArthameM azraddhA utpanna karanA hai| cAritramohakA svabhAva asaMyama utpanna karanevAlA hai| AyuSyakA svabhAva bhavadhAraNa hai arthAt jIvako jo manuSyAdi avasthA prApta hotI hai usameM kucha kAlataka AtmAko rokanA svabhAva hai| nArakI, paza, manaSya, deva aise nAma nirmANa karanekA svabhAva nAmakarmakA hai| yaha ucca hai, yaha nIca hai, aisA kahalAnevAlA gotrakA svabhAva hai| dAnalAbhAdikameM vighna karanA antarAyakA svabhAva hai| yaha prakRtibaMdha mUlaprakRtibaMdha aura uttaraprakRtibaMdha aise do prakArakA hai| jaise guDakA svabhAva madhura hotA hai tathA usa guDake aneka bheda hote haiN| jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya, mohanIya, Ayu, nAma, gotra aura antarAya aise prakRtike ATha bheda haiN| aura inake uttarabheda ekasau aDatAlIsa hote haiM / / 208 / ( sarvArthasiddhiTIkA 'Adyo jJAneti' sUtraparakI) ( uttaraprakRti bhed| )- jJAnAvaraNAdike bheda isa prakAra haiM- jJAnAvaraNake matijJAnAvaraNa, zrutajJAnAvaraNa, avadhijJAnAvaraNa, manaHparyavaraNa aura kevalajJAnAvaraNa aise pAMca bheda haiN| darzanAvaraNake cakSurdarzanAvaraNa, acakSurdarzanAvaraNa, avadhidarzanAvaraNa aura kevaladarzanAvaraNa, nidrA, 1 A. upaDhaukitam / Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntasAraH (9. 210 dve eva vedanIyasya mohasyApyaSTaviMzatiH / catasrazcAyuSo jJeyA nAmnastrinavatiH punaH // 210 dve gotrasya punazca sto'ntarAye paJca' taamtaaH| kAlasyAvasthitisteSAM sthitimaahujineshvraaH||211 sA ca siddhAntato jJeyA naivAtra granthagauravAt / karmaNAM yo vipAkastu so'nubhAgo nigadyate // 212 nidrAnidrA, pracalA, pracalApracalA, aura styAnagRddhi / vedanIyake sAtavedanIya aura asaatvedniiy| mohanIyake mithyAtva, samyaGamithyAtva, samyaktva, anaMtAnubaMdhI krodha, mAna, mAyA, lobha / apratyAkhyAnake cAra krodhAdika, pratyAkhyAnake tathA saMjvalanake cAra krodhAdika hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA, strIveda, puruSaveda, napuMsakaveda, aise mohanIyake aThThAvIsa bheda haiN| Ayuke narakAyu, tithaMcAyu, manuSyAyu aura devAyu aise cAra bheda haiN| nAmakarmake gati, Adika tirAnave bheda haiN| uccagotra, nIcagotra aise gotrake do bheda haiN| antarAyake dAnAntarAya, lAbhAntarAya, bhogAntarAya, upabhogAntarAya aura vIryAntarAya aise pAMca bheda haiN| ina ekasau aDatAlIsa prakRtiyoMkA spaSTIkaraNa graMthakArane graMthagauravake bhayase nahIM kiyA hai| unakA khulAsA siddhAMtagraMthoM meM kiyA hai| vahAMse jAnanA cAhiye // 209-210 // ( sthitIbaMdhakA svruup|)- ekasau aDatAlIsa karma kacha maryAdita kAlataka AtmAmeM rahate haiM, unakA rahanA sthitibaMdha hai| sthitike jaghanya, madhyama aura utkRSTa aise bheda haiM: jinakA savistara nirUpaNa AgamagraMthase jAnanA caahiye| jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, vedanIya aura antarAya aise cAra karmoMkA sthitibaMdha tIsa koTikoTi sAgaropamakA hai| mohanIyakA sattara koTikoTi sAgaropama sthitibaMdha hai| nAmakarmakA vIsa koTikoTi sAgaropama hai| gotrakarmakA vIsa koTikoTi sAgaropama hai aura antarAyakA tIsa koTikoTi sAgaropamakA hai / yaha utkRSTa sthitibaMdha kahA hai| jo karma AtmAmeM baMdha jAtA hai vaha AbAdhikAlako choDakara apanA phala apanI sthiti jitanI kAlakI hai utane kAlataka AtmAko detA hai| jaghanya sthitibaMdha-jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura antarAya karmakI jaghanya sthiti sUkSmasAMparAya guNasthAnameM antarmuhUrtakI hai| mohanIyakI anivRtti bAdara sAmparAya guNasthAnameM antamuhUrtakI hai| AyukI saMkhyAtavarSavAle tiryaMca aura manuSyoMmeM jaghanya sthiti antamuhUrtakI hai / vedanIya karmakI jaghanya sthiti bAraha muhUrtakI hai aura usakA baMdha sUkSmasAmparAya guNasthAnameM hotA hai / nAmagotrakI dazameM guNasthAnameM ATha muhUrtakI jaghanya sthiti hai| madhyamasthitibaMdha asaMkhya prakArakA hai AgamameM usakA khulAsA hai, vahAMse samajha lenA cAhiye / graMthagaurava hogA isalie yahAM nahIM likhA hai // 211 // ( sarvArthasiddhiTIkA adhyAya AThavAM ) ( anubhAgabaMdha aura prdeshbNdh| ) - viziSTa aura nAnA prakAroMkA jo phalAnubhava AtmAko karmase prApta hotA hai usako anubhAgabaMdha kahate haiM aura vaha karmoMkA jaisA nAma hai usake anusAra hotA hai, jaisA jJAnAvaraNakA phala jJAnAbhAvarUpa hotA hai, darzanAvaraNakA phala darzanazaktiko 1 A. dve gotrasya ca paJcaiva hyantarAyAzritA matAH Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -9. 217) siddhAntasAraH (237 sa pradezagato bandhaH pradezaH paripaThyate / yo vizeSo'sya bandhasya sa zrIsarvajJagocaraH // 213 sa kathaM kathyate bandho nakoTena mayAdhunA / Asravasya nirodho'yaM saMvaraH sa mataH satAm // 214 dravyabhAvaprabhedena so'pi dveSA bhavediha / saMsArakanimittAnAM kriyANAM vinivartanam // 215 bhAvasaMvaramAkhyAnti munIndrAH kRtasaMvarAH / tannirodhe ca tatpUrvakarmapudgalavicyutiH // 216 Atmanastu sa vijJeyo yatIndrardravyasaMvaraH / samitasya ca guptasyAnuprekSAnuratasya ca // 217 pragaTa na hone denA hai / ityAdi / saMpUrNa AtmapradezoMmeM anaMtAnaMta sUkSma karmapradezakA sarva bhavoMmeM eka kSetrAvagAhI jo yogavizeSoMse baMdha hotA hai use pradezabaMdha kahate haiM / yogavizeSase AtmA karmoMko grahaNa karatA hai / ve karma saba sUkSmahI hote haiM, una karmake skandhoMmeM pAMca varNa, pAMca rasa, do gaMdha aura cAra sparza-- zIta, uSNa, snigdha, rUkSa aise cAra hote haiN| ye karmaskaMdha ATha prakAroMke karma prakRtiyoMke yogya rahate haiM / / 212--213 / / isa pradezabaMdhakA jo vizeSa hai vaha sarvajJakA viSaya hai / maiM manuSyakITaka hUM, mujhase vaha baMdha isa samaya chadmasthAvasthAmeM-- ajJAnAvasthAmeM kaisA kahA jAyagA ? tAtparya yaha hai ki ye, cAra prakArake baMdha avadhijJAnI, manaHparyayajJAnI aura kevalajJAniyoMko pratyakSa pramANake viSaya haiM arthAt inakA svarUpa ve pratyakSa jJAnase jAnate haiM / aura unhoMne jo Agama kahA hai, usase ina baMdhake svarUpakA jJAna kiyA jAtA hai arthAt anumAnase unakA svarUpa jAnA jAtA hai // 214 // ( saMkSepase sNvrvrnnn|)- AsravakA jo nirodha hai, vaha sajjanoMko mAnya aisA saMvara nAmakA padArtha hai / isake yahAM dravyasaMvara aura bhAvasaMvara aise do bheda haiM / spaSTIkaraNa- navIna karmakA AtmAmeM Agamana honA Asravatattva hai aura vaha Agamana jisase rukatA hai aise tattvakA nAma saMvaratattva hai| yaha saMvaratattva AsravakA pratipakSI hai, isaliye Asravake lakSaNase saMvarakA lakSaNa bilakula ulaTA hai / / 215 // ( bhAvasaMvarakA svarUpa / )- saMsArake mukhyanimitta aisI jo mana vacana zarIroMkI pravRttiyAM- ceSTAyeM hotI haiM unakA nivAraNa karanevAlA jo AtmAkA nirmala pariNAma usakA nAma bhAvasaMvara hai, aisA jinhoMne naye karmoMkA nirodha kiyA hai aise munIndra kahate haiM / / 216 // (dravyasaMvarakA svarUpa / )- unake nirodhase arthAt nayA karma jinase AtA hai aisI manavacana zarIrakI ceSTAoMkA nirodha karanese tatpUrvaka jo karmakA AnA hotA thA vahabhI ruka jAtA hai / yatIndroMne usako dravyasaMvara jAnA hai / / 217 // naye karma AtmAmeM AnekA ruka jAnA dravyasaMvara hai, manavacanazarIrakI jina ceSTAoMse karma AtA thA unakA Agamana na hone denevAle jo AtmAmeM nirmala samityAdika pariNAma hote haiM 1 A. pradezaparikalpanam 2 A. zrIsarvajJasya gocaraH 3 A. parasya ca Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238) siddhAntasAraH (9. 218 saccAritravataH puMsaH saMvaro jAyate kSaNAt / parISahajayenAsau dazadhA dharmakAraNaH // 218 sunirjarAyutasyaiSa saMvaro jAyate paraH / ye keciddhatavaH santi saMvarasya vidhAyinaH // 219 tapaso nirjarAyAstAnkiyato nigadAmyaham / dhASTaryamevamidaM sarva madIyaM yajjinAgame // 220 idaM karomi no vedamiti vAco nivartanam / uktaM yuktamayuktaM vA madIyaM munipuGgavAH // 221 zrutvA bhavantu sarve'pi srvdevaadhikkssmaaH| Agamo'nantaparyAyaH kathyate'nantasadguNaH // 222 zrImatsamantabhadrAdigaNezana tu mAdRzaH / padmasenAdayo ye tu zrImedAryAnvaye param // 223 babhUvustatprasAdena macceto'pyatra bhaktimat / unako bhAvasaMvara kahate haiM / jo IryAsamityAdika samitiyoMko pAlatA hai, manoguptyAdika guptiyoMkA dhAraka hai, anityAdika bAraha anuprekSAoMmeM tatpara hotA hai, tathA jo samyakcAritrako dhAraNa karatA hai, aise puruSako- yatirAjako tatkAla saMvara hotA hai unake pAsa naye karma nahIM Ate haiN| yaha saMvara parISahajayase hotA hai tathA uttama kSamAdika dazadharmoMkA pAlana karanese hotA hai| tathA jo avipAkA nirjarAse yukta hai aise munIzvarako utkRSTa saMvara prApta hotA hai // 218 // * saMvarako utpanna karanevAle jo koI hetu haiM, tathA nirjarAko karanevAle jo tapazcaraNa hetu rUpa haiM unakA maiM kitanA varNana kara sakU~gA / arthAt saMvarake aura nirjarAke samagra kAraNoMkA varNana karane meM maiM asamartha hUM // 219 // jo jinAgamameM hai, vahI maiMne kahA hai / ataH merA yaha kahanA saba hRdayameM dhAraNa karanA cAhiye / usameM maiM yaha hRdayameM dhAraNa karUMgA aura yaha nahIM karUMgA aisA bhASaNa bolanA choDa denA cAhiye // 220 // (munizreSThoMke prati graMthakArakI kSamA yAcanA / )- merA yuktiyukta vacana sunakara he munizreSTha ! Apa saba sadaiva mujhapara adhika kSamA dhAraNa kareM / arthAt maiM Apase kSamA yAcanA karatA hUM kyoMki mere vacana sadoSabhI hoMge aura nirdoSabhI hoMge maiM kucha nahIM samajhatA hUM // 221 // ( samantabhadrAcAryakI prshNsaa|)- anaMtaguNavAle zrIsamantabhadra gaNadharase anaMtaparyAyoMkA pratipAdana karanevAlA Agama kahA gayA hai paraMtu mujha sarIkhoMke dvArA aisA vizAla Agama nahIM kahA jAyagA / / 222 // ( padmasenAdikAcAryoM meM merA mana bhaktiyukta hai| )- mahAvIraprabhuke zrImedArya nAmake gaNadharakI guruparaMparAmeM padmasenAdika AcArya hue haiN| unakI kRpAse merA manabhI isa AgamameM bhaktiyukta huA hai / / 223 / / Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -9. 225) siddhAntasAraH zrImatsAmantabhadraM vacanamiti budhaH prItimatavinIto // dhRtvA saMvRtya karmANyakhilabhavabhavodbhUtihetonizalyaH / yo'bhUcchIvIraseno vibudhajanakRtArAdhano'gAdhavRttiH // tasmAllabdhaprasAde mayi bhavatu ca me buddhivRddhau vizuddhiH // 224 // so'yaM zrIguNasenasaMyamadharapravyaktabhaktiH sadA / satprIti tanute jinezvaramahAsiddhAntamArge naraH // bhUtvA so'pi narendrasena iti vA yAsyatyavazyaM padam / zrIdevasya samastasAdhumahitaM tasya prasAdAttataH // 225 // iti zrIsiddhAntasArasaMgrahe paNDitAcAryazrInarendrasenaviracite ajIvatattvaAsravatattva bandhatattvanirUpaNaM nvmo'dhyaayH|| yaha zrIsamantabhadra svAmIkA vacana hai aisA samajhakara, antaHkaraNase namra hokara usa priya vacanako dhAraNa kara tathA aneka bhavoMmeM utpatti honeke kAraNa aise saMpUrNa karmoMkA saMvara karake jo zalyarahita hue haiM, vidvajjanake dvArA ArAdhAnA kI jAneparabhI jinakA svabhAva gaMbhIrahI hai aise zrIvIrasenaAcAryase mujhe prasAda prApta huA hai, isaliye merI buddhikI vRddhi meM nirmalatA prApta ho / / 224 / / sena nAmaka saMyamadhArI AcArya meM jisane atizaya vyakta aisI bhakti hamezA kI hai vaha manuSya jinezvarake mahAsiddhAntamArgameM uttama prIti karatA hai tathA vaha bhI narendrasenake samAna hotA hai aura zrIguNasena AcArthake prasAdase saMpUrNa sAdhuoMse pUjya zrIdevasena AcAryake padako avazya prApta hote haiN| tAtparya yaha hai, ki narendrasena AcAryake guru guNasena the unakI bhakti karanese narendra senAcAryako zrIdevasena AcAryake paTTapara abhiSeka huA ve devasenapaTTake adhIza bane // 225 // paNDitAcArya zrInarendrasena viracita siddhAntasAra-saMgrahagraMthameM ajIvatattva, Asravatattva aura baMdhatattvakA nirUpaNa karanevAlA navamA adhyAya samApta haa| 1 A. yo'yaM 2 A. prasAdAdataH 3 A. iti zrIsiddhAntasArasaGagrahe AcAryazrInarendrasenaviracite navamo'dhyAyaH Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dshmo'dhyaayH| nirjIyate yayA karma prANinA bhavatinA / nirjarA sA dvidhA jJeyA kAlenopakrameNa ca // 1 yA ca kAlakRtA seyaM matA sAdhAraNA jinaiH / sarveSAM prANinAM zazvadanyakarmavidhAyinI // 2 yA punastapasAnekavidhinAtra vidhIyate / upakramabhavA seyaM sarveSAM nopajAyate // 3 yena taptvA' naraH karmapudgalAnpravimuJciti / puTApakAgnisantaptahemavattattapo matam // 4 bAhyAbhyantarabhedena dvividhaM tadudIritam / SaDvidhaM bAhyamanyacca tathaiva munipunggvH||5 vttisNkhyaavmodrympvaasshctvidhH| rasatyAgo viviktaM tacchayyAsanamathAparama // 6 kAyaklezazca tadvAhya SaTprakAramidaM tapaH / kathayanti jinAdhIzAH karmaNaH kSapaNakSamam // 7 dasavA adhyAya / ( nirjarAke do bheda / )- saMsArameM rahA huA prANI jisake dvArA karmakI nirjarA karatA hai-karma apane meM thoDA thoDA nikAlakara naSTa karatA hai usako nirjarA kahate haiM / vaha kAlake dvArA aura upakramake dvArA hotI hai arthAt savipAkA nirjarA aura avipAkA nirjarA aise nirjarAke do bheda hote haiM // 1 // kAla kRtanirjarA jise savipAkA nirjarA kahate haiN| use jinezvaroMne sAdhAraNa nirjarA nAma diyA hai / arthAt vaha saMpUrNa prANiyoMko hamezA honevAlI aura hamezA anyakarmoko jIvameM lAnevAlI hai / tAtparya yaha hai, ki karmakA udaya hokara karma apanA phala dekara nikala jAtA hai paraMtu usI samaya AtmA rAgadveSavaza hotA hai aura bahutase naye karmokA saMgraha tatkAla usameM hotA hai / yaha nirjarA caturgatike sarva prANiyoMko hotI hai / / 2 // ( avipAkA nirjraa|)- karmakA udayakAla prApta honeke pUrvahI aneka prakArake tapazcaraNoMse udayameM lAkara usako AtmAse alaga karanA avipAkA nirjarA hai / isa nirjarAke samayameM AtmA rogI-dveSI-mohI nahIM hotA; jisase nayA karma AtmAmeM praviSTa nahIM hotaa| aisI nirjarAko aupakramikI nirjarA kahate haiN| yaha nirjarA sabhI jIvoMko nahIM hotI / arthAt vItarAga muniyoMko yaha nirjarA hotI hai / / 3 // ( tapa zabdakI nirukti arthAt anvrthtaa|)- mUsake agnimeM santapta hue sonese itara dhAtukA mikSaNa aura mala naSTa hotA hai, vaise jisase tapta hokara manuSya karmapudgaloMko choDa detA hai vaha tapa hai, arthAt tapase manuSya saMtapta honese karmamala naSTa hotA hai // 4 // ( tapake do bhed| )- bAhyatapa aura abhyaMkara tapa aise tapake do bheda kahe haiN| bAhyatapake chaha bheda haiM tathA abhyaMtara tapakebhI chaha bheda hai, aisA zreSTha muniyoMne kahA haiN| vRttisaMkhyAna, 1 A. tapto Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -10. 11) siddhAntasAra: (241 mikSArthino muneratra tadgRhaiH ' parisaMkhyayA / vartanaM vRttisaMkhyAnaM kathayanti kathAvidaH // 8 athAzAyA nivRttyarthaM ekAgArAdicintanam / yatraiva kurute sAdhurvRttisaMkhyA nu sA matA // 9 toSasaMyamasiddhayarthaM zamasvAdhyAyakArakam ' / nidrAdoSApahaM sAdhoravamodaryamIryate // 10 viSayebhyo nivRttyAzu saMyamastimitAtmanaH / akSaprazamanArthaM ca sUpavAso nigadyate " // 11 4 avamodarya, caturvidha upavAsa, rasatyAga, viviktazayyAsana aura kAyakleza aisA chaha prakArakA bAhya tapa kahA hai / yaha karmakA kSaya karanevAlA hai aisA jinezvara kahate haiM // 5-7 // ( vRttiparisaMkhyAna tapakI nirukti / ) - bhikSA grahaNa karanekI icchA rakhanevAle muni dAtAoMke gharoMkA pramANa kara unameM se kisI eka ghara meM AhAra lete haiN| unake isa tapakA nAma vRttiparisaMkhyAna hai aisA tapaHkathAko jAnanevAle muni kahate haiM // 8 // spaSTIkaraNa - eka ghara, sAta ghara, eka galI, AdhA gAma AdimeM AhAra milegA to maiM grahaNa karUMgA aisI pratijJA karake AhAra lenA vRttiparisaMkhyAna tapa hai / yaha gRhaviSayaka vRttiparisaMkhyAna huA / isI prakAra dAtRviSayaka, pAtraviSayaka Adi parisaMkhyAnabhI isI tapameM samAviSTa hote haiM / amuka dAtAne AhAra diyA to maiM grahaNa karUMgA, amuka pAtra meM - sone ke pAtra meM, cAMdI ke pAtrameM ityAdi pAtra meM AhAra milegA to grahaNa karUMgA ityAdi pratijJAkosaMkalpako vRttiparisaMkhyAna kahate haiM // 8 // ( anagAradharmAmRta a. 7 vA zlo. 26 ) AzAkA tyAga karaneke liye Uparake zlokameM jaisA kahA hai, usake anusAra jo sAdhu eka ghara sAta ghara AdikA saMkalpa karatA hai, usakA yaha vRttisaMkhyAna nAmaka tapa hai // 9 // ( avamodarya tapa karaneke hetu ) - jisameM thoDA anna khAnese peTa pUrNa nahIM bharatA, khAlI rahatA hai aise tapako avamodarya tapa kahate haiM / yaha tapa saMtoSakI prAptike liye saMyamasiddhike liye kiyA jAtA hai / yaha tapa vAtAdika doSoMkA prazamana karake svAdhyAyakI siddhi karatA hai, nidrA doSabhI isa tapase dUra hote haiM sAdhuke isa tapako avamodarya kahate haiM // 10 // spaSTIkaraNa - puruSakA AhAra battIsa ghAsa pramANa haiM aura striyoMkA AhAra aTThAIsa ghAsa pramANa hotA hai / isa AhArameM se ikatIsa tIsa Adiko lekara eka ghAsataka jo AhAra lenA vaha saba avamodarya tapa hai / ( anagAradharmAmRta a. 7 vA zlo. 22 vA ) ( anazana tapa ) - paMcedriyoMke viSayoMse nivRtta hokara saMyamakI sthiratAke liye aura iMdriyoMkA prazama honeke liye upavAsa tapa kahA hai / / 11 / / 1 A. tadvRtteH 2 A. pAkA S. S. 31. 3 A. sama 4 A. akSANyupavasantyasyo 5 A. sa Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242) siddhAntasAraH (10. 12 niyamya karaNagrAmaM taptvA dehamazeSataH / karmAtmanoH pRthaktvaM na' kartumenaM vinA kSamaH // 12 indriyANAM mahAvIryavinivRttyarthameva ca / ghRtAdivRSyavastUnAM tyAgo rasavivarjanam // 13 vivikteSu pradezeSu svAdhyAyadhyAnavRddhaye / yacca zayyAsanaM sAdhoH paJcamaM tattapo mahat // 14 AtApanamahAyogo vRkSamUlAdhivAsanA / sAdhonirAvRtasyApi kAyaklezo mahAnayam // 15 bAhyatvaM bAhyabhUtasyApekSayAsya tapasvinaH / kathayanti manorodhAdAntaraM hi tathetarat // 16 prAyazcittaM vinItatvaM vaiyAvRttyamaninditam / svAdhyAyazca tanUtsargo dhyAnamantargataM tapaH // 17 yadi yaha upavAsa tapa nahIM kiyA jAyagA to iMdriyoMkA samUha apane svAdhIna nahIM rahegA / indriyoMkA samUha svAdhIna karake saMpUrNa dehako saMtapta kara karma aura AtmAko bhinna karane ke liye upavAsake binA koI samartha nahIM hai // 12 // ( rasatyAga tp|)- iMdriyoMkA jo vizAla sAmarthya hai usako ghaTAne ke liye ghI, dahI, guDa, tela Adika rasoMkA, jo ki vIryavardhaka haiM tyAga karanA rasavisarjana- rasatyAga nAmaka tapa hai // 13 // (viviktshyyaasntyaag|)- svAdhyAya aura dhyAna meM vRddhi honeke liye jahAM jantupIDA nahIM hotI aise ekAnta sthAnoMmeM jo sonA aura baiThanA vaha mahAn pAMcavA tapa hai // 14 // ( kAyakleza tapa / )- saMpUrNa parigraha tyAgI- digaMbara munIzvara AtApana nAmaka mahAyoga dhAraNa karate haiM tathA vRkSamUlAdhivAsa nAmaka mahAyoga dhAraNa karate hai unakA vaha mahAn kAyakleza nAmaka tapa hai // 15 / / sSTIkaraNa- grISmake dinoMmeM parvatake Upara khaDe hokara tapa karanA aura sUryakA AtApa sahana karanA AtApana yoga hai / varSAkAla ke dinoMmeM vRkSatalameM baiThakara jalavRSTiAdika kleza sahana karanA tathA zarIrakheda sahana karanA kAyakleza tapa hai| sukhAsakti naSTa karaneke liye, dharma prabhAvanAke liye aura dehaduHkha sahana karane ke liye yaha tapa muni karate haiN| (tapake bAhyatva aura antaraMgatvakI siddhi|)- anazanAdi tapoMmeM tapasviyoMko bAhyabhUta jo AhArAdi padArtha unake tyAgAdikI apekSA hotI hai isaliye anazanAdika tapa bAhyatapa kahe jAte haiN| prAyazcittAdi tapoMko aMtaraMgatapa kahate haiM; kyoMki unameM manako svAdhIna karanA paDatA hai / tathA anazanAdika tapa parapratyakSa hote haiM isaliye bhI unako bAhyatapa kahate haiM / tathA anya dharmIya sAdhu aura gRhasthabhI anazanAdika tapa karate haiM isaliyebhI inako bAhya tapa kahanA cAhiye // 16 // ( antaraMga tapake bheda / )- prAyazcitta, vinItatva- vinaya, prazaMsanIya vaiyAvRtya, svAdhyAya kAyotsarga aura dhyAna ye chaha tapa antaraMga tapa hai // 17 // ..................... .... 1 A. ka: 2 A. darpa Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -10. 26) siddhAntasAraH (243 -- namaskRtya mahAvIraM medAyaM ca gaNezvaram / vIrasenaM ca vakSyAmi prAyazcittaM kiyatsvataH / / 18 prAyaH prANI karotyeva yatra cittaM sunirmalaM / tadAhuH zabdasUtrajJAH prAyazcittaM yatIzvarAH // 19 sati doSe na cAritraM karmAbhAvo na tadvinA / nirvRtistadabhAve na tasmAdvatamanarthakam // 20 ata eva prakurvanti tadevAdI mahattapaH / prAyazcittamakurvANo na naraH zuddhimRcchati // 21 prAyazcittavidhi zuddhamajAnAno gaNI punH| svAtmAnaM dUSayatyeva ziSyaM ca pratitinam // 22 gurumAsastathA bhinnamAso ladhvAdimAsakaH / paJcakalyANabhedazca bhavantyete sunirmalAH // 23 paJca cAmlAni pUtAni nIrasAhArapaJcakam / ekasthAnAni paJceti purumaNDalapaJcakam // 24 kSapaNAni tathA paJca sarvaiH sNmolitairbhvet| paJcakalyANakaM nAma vizuddhaH kAraNaM param // 25 kAlakSetre tathA bhAvadravyasattvAdyapekSayA / sa eva sAntaraH prAjargurumAso' nigadyate // 26 (prAyazcittatapakA varNana karanekI prtijnyaa| )- zrImahAvIraprabhuko, medArya nAmaka gaNadharajIko aura zrIvIrasena AcAryako namaskAra karake maiM khuda kucha prAyazcitta tapakA varNana karatA hUM // 18 // (prAyazcittakI nirukti|) - jisameM prAyaH prANI apane cittako-manako nirmala banAtA hai, aise tapako zabdasUtrake jJAtA munIzvara prAyazcitta kahate haiM // 19 // (prAyazcittako prathama sthAna kyoM ? ) - yadi doSa utpanna hoMge to cAritra nahIM rahatA aura cAritrake binA karmakA nAza nahIM hogA aura karmokA abhAva nahIM honepara mokSasukhakI prAptI nahIM hotI aura vratoMkA pAlana vyartha hogaa| isaliye munIzvara vahI tapa prathamataH karate haiN| prAyazcittatapa nahIM karanevAlA manuSya doSoMkA abhAva na honese zuddha nahIM hogA / pariNAma nirmala nahIM hoMge / / 20-21 // .. (prAyazcittake ajJAtA AcArya / ) - prAyazcittakI vidhi aura zuddhi na jAnanevAlA AcArya apanekobhI tathA apanA anusaraNa karanevAle ziSyakobhI doSayukta karatA hai // 22 // ( prAyazcittoMke naam| ) - gurumAsa, bhinnamAsa, laghumAsa, paJcakalyANa ye prAyazcittake prakAroMke nAma haiM aura ye prAyazcitta atizaya nirmala haiM // 23 // (paMcakalyANa prAyazcittakA spaSTIkaraNa / ) - pAMca AcAmlabhojana-kAMjImizrita bhAta, pAMca nIrasa AhAra, pAMca ekasthAna, pAMca purumaMDala-kAMjI bhojana tathA pAMca kSamaNaupavAsa ye saba milakara paMcakalyANaka hotA hai aura yaha paMcakalyANaka nAmaka prAyazcitta vizuddhikA uttama kAraNa haiM / / 24-25 / / jahAM pAnI bahuta hai aisA pradeza, jisameM kama varSA hotI hai aisA pradeza, kAla-grISma varSA, himakAla-kSetra bhAva-pariNAma, dravyasattva zarIrakA sAmarthya ityAdikoMkI apekSAse jaba uparyukta paMca 1 A. micchati 2 A. bhedA 3 A. laghumAsA. 4 A. laghumAso Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244) siddhAntasAraH (-10. 27 AcAmle kSapaNe vApi nIrase vApi zodhite / antarAye tathaivAsau yo viramya' vidhIyate // 27 ekaikeSu ca paJcaiSu sarveSvapagateSu ca // bhinnamAsaH sa eva syAdvibhinnabahukalmaSaH // 28 upavAsastribhiH proktamapi kalyANakaM budhaiH / ekaikenAthavA teSu nirantarakRteSu tat // 29 navadhA sunamaskArastanU tsavinirmitaH / etai dazabhistAvadupavAsaH prajAyate // 30 pAdonaM kAJjikAhArAtpAdakaH purumaNDalAt / adhaM nivikRtestasya syAdekasthAnatastathA // 31 manovAkkAyaguptaH sannaSTottarazataM japet / yo'parAjitamApnoti sa bhavyaH proSadhaM phalam // 32 doSaHkAlastathA kSetraM chedo bhuktiH pumAniti / SoDhA vidhirbhavatyatra jJAtavyaH sa manISibhiH // 33 kalyANaka prAyazcitta kucha kAlake antarase kiyA jAtA hai taba vidvAn usa prAyazcittako gurumAsa prAyazcitta kahate haiM / / 26 / / / pAMca AcAmla, pAMca upavAsa, pAMca nIrasa bhojana, inameMse kucha kama yadi kiyA jAtA hai athavA pAMcoMmeMse eka eka kama yadi kiyA jAya taba usako bhinnamAsa kahate haiN| yaha bhinna mAsa prAyazcitta bahuta pApoMkA nAza karatA hai / / 27-28 // tIna upavAsa karaneparabhI kalyANa prAyazcitta hotA hai aisA vidvAnoMne kahA hai / athavA eka AcAmlabhojana, eka nIrasa bhojana, eka ekasthAna, eka purumaMDala aura eka upavAsa nirantara karaneparabhI vaha kalyANa nAmaka prAyazcitta hotA hai // 29 // ____eka kAyotsargameM nau paMcanamaskAra hote haiM aura ekasau ATha vAra paMcanamaskAroMkA japa karanese upavAsa hotA hai| arthAt bAraha kAyotsargoMkA eka upavAsa kahA hai / / 30 // ___kAJjikAhAra karanekA jo phala hai vaha phala ekAsI bAra paMcanamaskArakA japa karanese prApta hotA haiN| tathA ekasthAnase jo phala milatA hai vaha cauvana bAra paMcanamaskArakA japa karanese prApta hotA hai // 31 // ( eka proSadhakA phala / )- mana, vacana aura zarIrakI ekAgratA kara jo bhavya ekasau ATha bAra paMcanamaskAra maMtrakA japa karatA hai use eka proSadha arthAt eka upavAsakA phala prApta hotA hai| arthAt eka proSadhase jitanI karmanirjarA hotI hai utanI karmanirjarA 108 bAra paMca maMtra japanese prApta hotI hai // 32 // isa prAyazcittake prakaraNameM jo chaha bAteM vidvAnoMko jAnanA Avazyaka hai ve isa prakAra haiM- doSa, kAla, kSetra, cheda-prAyazcitta, bhukti aura puruss-dossii| doSa-aparAdha, kAla grISmAdikAla, kSetra-jalaprAya, zuSka, sAdhAraNa aise deza, cheda-prAyazcitta, bhakti-prAyazcitta . ........... 1 A. vizramya 2 A. nAthavaiteSu 3 A. stattatsargo 4 A. vinirmitaH 5 A. sa taiH 6 A. pAdonaH 7 A. prauSadhaM 8 A. doSaM kAlaM tathA kSetra Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -10. 40) siddhAntasAraH (245 nimittAdanimittAcca doSasyAcaraNaM dvidhA / aSTau bhaGgAH punaH santi dvayorapi vibhaavitaaH||34 sahetuko'parastasya sakRtkArI tathetaraH / sAnuvIcivipakSo'sya saprayatno'prayatnakaH // 35 / / evamaSTau vikalpAH syu sanimittAnimittayoH / sarve saMmilitAH santi SoDazaite jinAgame // 36 anye'pi bahavo bhaGgAH santyatrAgamaNitAH / jJAtvA tAMstAratamyena chedaM dadyAdyatIzvaraH // 37 parihartumazakyatvAcchodhyate' yatpunaH punaH / parispandAditadoSAtkAyotsargeNa zudhyati // 38 annapAnAdihetUtthaM yacca dUSaNamalpakam / tasmAdapi vizuddhayanti kAyotsargAnmunIzvarAH // 39 apratilekhitasparza tathA kaMDayanAdiSa / malotsargAdike vApi kAyotsargeNa zudhyati // 40 lenevAlekA nirmala pariNAma, bhukti-AhAra aura doSI puruSa-ina bAtoMko vicArameM jo lete haiM ve yogya aura AgamamAnya hote haiM / anyathA ajJAnase prAyazcitta denA yogya nahIM hai / / 33 // jo doSa muniyoMke dvArA kiyA jAtA hai vaha nimittase yA animittase hotA hai isa prakArase doSake do bheda hote haiN| nimittajAta-doSa aura animittjaat-doss| ina donoMkobhI punaH ATha ATha bheda hote haiM aisA AcAryone pragaTa kiyA hai // 34 // sahetuka- hetupUrvaka doSa karanA, ahetuka-hetuke binAhI doSa karanA, ekabAra doSa karanA, anekabAra doSa karanA, sAnuvIci-vicAra karake doSa karanA, avicArase karanA, prayatna pUrvaka doSa karanA aura aprayatnapUrvaka doSa karanA, isa prakAra nimitta aura animittake ATha ATha doSa hote haiN| saba milakara solaha prakAra jinAgamameM kahe haiN| anyabhI bahutase bhaMga arthAt doSoMke prakAra ho sakate haiM jinako AgamameM varjita mAnA hai| una saba doSoMko jAnakara yatIzvara arthAt AcAra-tAratamyase prAyazcitta deveN|| 35-37 / / / kAyotsargase nivRtta honevAle doSa / koI doSa aise hote haiM, ki unakA parihAra-tyAga karanA azakya hotA hai| isaliye punaH punaH unakA prAyazcitta lekara una doSoMse zuddha honA paDatA hai| jaise gamanAgamana karanA paDatA hai aura usameM asAvadhAnatAse doSa zuddha hote haiN| aise doSoMkA parihAra kAryotsargase hotA hai / / 38 // __annapAnAdi kAraNoMse jo alpasA doSa utpanna hotA hai usase bhI munIzvara kAryotsarga karake zuddha hote haiN| jo vastu picchikAse nahIM svaccha kI hai, usako sparza honepara kAryotsargase zuddhi hotI hai| tathA zarIrake khujAnese jo doSa hotA hai vaha kAryotsargase hotA hai| malotsargAdikameM zaucako jAnA, mUtra karake AnA Adika doSanirAkaraNake liye kAyotsarga prAyazcitta hai / / 39-40 / / spaSTIkaraNa- anna pAnAdikake doSameM paccIsa ucchvAsataka kAyotsarga karanA caahiye| 1 A. bhAM. sevyate 2 yatIzvarAH 3 kAyotsarge vizodhanam Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246) siddhAntasAraH (10.41 tRNaloSTAdikacchede stoke vA hastakarmaNi / kAyotsargamito daNDo manomAsikasevanAt' (?) // 41 mRttikAyavagodhUmamudgamASAdimardane / haritatrasakAyAnAM saMghaTTe'pi tanatsRtiH // 42 uddhUlitapadastoye toyaliptapado'thavA / pAMsumadhye vizedyastu tasya syAtpurumaNDalam // 43 yastu kardamaliptAGaghrijale vizati saMyataH / kalyANapaJcakaM tasya jAyate zuddhihetave // 44 A.katRNavicchede chinne vAnaMtakAyike / AcAmlAdi dizeiMDaM ekasthAnaM dvitIyake // 45 anaMtakAyino jJeyAH sUraNasnuhimUlikAH / anye vA syugaDUcyAdyA bahavo'naMtakAyikAH // 46 yasya mUleSu zAkhAyAM patre vA santi sarvadA / anantakAyino jIvA niyante tadvighAtataH // 47 tRNa, maTTIkA DelA, Adika padArtha hAthase toDane phoDane para tathA hAthase kucha anya kArya karanepara kAyotsarga mAtra daNDa hai arthAt kAyotsarga karanese zuddhi hotI hai| ( -- manomAsika sevanAt ' isakA artha hamAre dhyAnameM nahIM AtA hai ) // 41 // maTTI, jau, gehuM, mUMga, uDada Adi dhAnyoMkA mardana karanepara harI-sacitta vanaspati aura trasakAyake ApasameM saMghaTTa-munike hAtha Adike dvArA honepara kAyotsargase zuddhi hotI hai // 42 // ( purumaMDala prAyazcittakA doSa / )- jisake pAMva dhUlIse bhare hue haiM aisA muni pAnImeM calA jAya athavA pAnIse jisake pAMva bhIge haiM aisA muni dhUlImeM praveza kare to purumaMDala nAmaka prAyazcittase vaha zuddha hotA hai / arthAt vaha kAMjIbhojana karanese zuddha hotA hai / / 43 // kIcaDase jisake pAMva bhara gaye haiM-lipta hue haiM aisA muni yadi jalameM praveza karegA to usakI zuddhike liye kalyANapaMcaka nAmakA prAyazcitta hai| arthAt vaha muni jisase jihvA aura mana vikArayukta na ho aisA AhAra kareM, jisako nirvikRti AhAra kahate haiN| purimaMDala AhAra, AcAmla AhAra-bhAta imalIkA pAnaka khAveM, eka sthAna kareM aura upavAsa kreN| eka nirvikRti AhAra, eka purumaMDala AhAra-kAMjI bhojana, eka AcAmla AhAra, eka ekasthAna aura eka upavAsa aise pAMca prakArako kalyANapaMcaka prAyazcitta kahate haiM / 44 // ___ yadi muni gIlI ghAsa toDegA athavA anaMtakAyika vanaspati toDegA to AcArya use AcAmlAhArakA prAyazcitta aura ekasthAnakA prAyazcitta deveM / / 45 // ( anaMtakAyika vanaspati aura usakA lakSaNa / )- sUraNa, snuhI-tIna dhAravAlI nAgaphaNI nAmaka vanaspati, mUlaka, gaDUcI-giloya Adi zabdase kumArI Adika aneka anaMtakAyika vanaspati haiN| jisake mUlameM, zAkhAmeM aura patroMmeM sarvadA anaMtakAyika jIva rahate haiM aura unake Upara AghAta karanese-prahAra karanese-mUla, zAkhA, patrake Upara AghAta karanese ve jIva marate haiM / 47 / / 1 manomAsikasevane 2 A. malikA: Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -10. 56) siddhAntasAraH (247 vyApattau trasajIvasya sapramAdApramAdayoH / eka kalyANakaM tadvA nIrasAhArapaJcakam // 48 paJcakalyANaka daNDe tasminnAbhIkSNyayogataH / vyApanne sati paJcAkSe datkilyANapaJcakam // 49 pIThAdicalane vAsminvyApanne sati jAyate / niHpramAdavatazccheda ekakalyANapaJcakam // 50 vasateradeze cetpaJcAkSo dRzyate mRtaH / tannirgatapraviSTAnAmekakalyANakaM bhavet // 51 gRhasthasaMyatebhyo vA na yatra kathite sati / vRzcikAdau hate'nyena kSamaNaM paJcakaM kramAt // 52 anenaiva krameNA'pi sarpAdau nihate sati / prayatnena tu kalyANaM mAsikaM vA prayatnataH // 53 yatInAmatiyatnena viSIti pratipAdite / anyena nihate tasminvizuddhaH samito yataH // 54 bhiSagAdezato vahnaH prajvAlanamativyatham / anApRcchayAturaM kurvanpaJcakalyANabhAgbhavet // 55 kAriNe nanu gRhNAti harItakIvacAdikAn / yadi na duSyati tadA sAdhuriti vAco vipazcitAm // (trasajIvake nAzakA prAyazcitta / )- asAvadhAnatAse eka trasajIvakA ghAta yadi muni kare to use eka kalyANa nAmaka prAyazcitta hai arthAt eka nirvikRti, eka purumaMDala, eka AcAmla, eka ekasthAna aura eka upavAsa / aura apramAda avasthAmeM trasajIvakA ghAta yadi munise ho jAya to pAMca nIrasAhAra grahaNa karanekA prAyazcitta AcareM // 48 / / muni pramAdarahita hai paraMtu pIThAdike calanese atha akasmAt koI jIva mara jAya to eka kalyANapaMcaka nAmakA prAyazcitta hai jisakA Upara ullekha AyA hai // 49 // vasatikAse bAhara nikalate samaya athavA vasatikAmeM praveza karate samaya yadi vasatikA dvAradezameM paJcendriya jIva marA huA dekhA jAya to eka kalyANaka prAyazcitta hai arthAt nirvikRti Adika pAMcomeMse koIbhI prAyazcitta jo AcArya batAve muni usakA AcaraNa kreN||50-51 / / ( bicchuke nAzakA prAyazcitta / )- gRhastha athavA muniyoMne bichu Adika jantu yatnapUrvaka pakaDo aisA nahIM kahA aura kisIne usakA ghAta kiyA to gRhastha aura muniko kramase pAMca upavAsakA prAyazcitta hai / / 52 // isI prakArase sAdikoMkA ghAta koI kare to prayatna pUrvaka usako choDa do aisA kahaneparabhI yadi koI mAregA to kalyANanAmaka prAyazcitta hai aura aprayatnapUrvaka ghAta kiyA hogA to mAsika prAyazcitta hai arthAt paMcakalyANa nAmaka prAyazcitta hai| yatiyoMne atizaya prayatnapUrvaka viSayakA pratipAdana kiyA arthAt bahuta sAvadhAnatAse bicchu, sarpa Adika prANIkA rakSaNa kara use choDa do aisA kahaneparabhI yadi kisIne unako mAra DAlA to muniko prAyazcitta nahIM hai, kyoMki muni vizuddha hai-samitiyukta haiM / / 54 // vaidyakI AjJAse agniko bujhAnA, Adi kare aura rogI muniko isa viSayameM kuchabhI na pUche to muni paJcakalyANa prAyazcittako grahaNa kareM // 55 // kucha kAraNase harra, vacA Adika yadi muni grahaNa kare to vaha nirdoSa hai aisA vidvAn kahate haiM / / 56 // Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248) siddhAntasAraH (10.57 bIjapUrakabilvAdigrahaNena tu zuddhayati / ekakalyANakenaiva yadi kAraNamAzritaH // 57 kandarpakautukucye vA stoke mithyA prajalpane / mithyAkAreNa zuddhaH syAniSiddha malasarjane // 58 dvAdaza yojanAnyeSa varSAkAle'bhigacchati / yadi saGghasya kAryeNa tadA zuddho na duSyati // 59 yadi vAdavivAdaH syAnmahAmatavighAtakRt / dezAntaragatistasmAnna ca duSTo varSAsvapi // 60 dhAtuvAde'thavA gandhayukte rasaviparyaye / sadharmarekakalyANaM darzanAnmAsikaM paraH // 61 cittamaithanasevAyAM mithyAkAraNa zaddhayati / tatra tIvAbhilASeNa mAsikaM labhate muniH||62 maithunasyopasevAyAM yatInAM daNDa iSyate / mAsAMstu caturo yAvavekAntaritabhojanAt // 63 kisI kAraNase bIjapUra-bijaurA, belaphala AdikA grahaNa yadi muni kareM, to vaha eka kalyANasehI zuddha hotA hai // 57 / / ( mithyAkArase zuddhi / )- kaMdarpavacana-rAgake udrekase prahAsamizrita aziSTa vacanaprayoga, kautkucya- hasIpUrvaka bhANDavacana bolanA, bhauMheM AMkheM Adikake abhinayake sAtha hasIpUrvaka bhANDavacana bolanA, thoDAsA jhUTha vacana bolanA aise kArya yadi munike dvArA hoMge to mithyAkArase zuddhi hogI arthAt merA yaha kArya ayogya huA aisA vaha boleM / tathA niSiddha sthAnapara yadi malamUtrakSepaNa muni kareM to maiMne yaha kArya mithyA kiyA hai, aisA vacana boleM, jisase apanI niMdA vyakta hotI hai / / 58 / / ( saMghakAryake liye varSAkAlameM gamana prAyazcittayogya nhiiN|)- varSAkAlameM saMghake kAryake liye yadi muni bAraha yojana taka kahIM jAyagA to vaha prAyazcittahi nahIM hai / yadi vAda vivAdase mahAsaMghakA nAza honekA prasaMga ho to varSAkAlameM bhI dezAntarameM jAnA doSayukta nahIM hai // 59-60 // (dhAtuvAdAdika kathanameM prAyazcitta / )- dhAtuvAdakA kathana-upadeza karanepara tathA gaMdhAdika tayAra karanekA upadeza, pAradakA zodhana mAraNakA upadeza karanepara eka kalyANa aura mAsika prAyazcitta denA cAhiye / uparyukta upadeza dete hue muniko sAdharmika dekhe to upadeza denevAleko eka kalyANa nAmaka prAyazcitta aura anya dharmiyoMke dvArA dekhe jAya to mAsika prAyazcitta denA cAhiye // 61 // ( maithunasevAkA praayshcitt|)- manameM maithuna sevAkA vicAra Anese mithyAkArase zuddhi hotI hai / aura usameM tIvra abhilASA utpanna ho gaI to mAsika nAmaka prAyazcitta hai // 62 // ( maithunasevana doSake liye prAyazcitta / )- yadi muni maithunasevana kare to unako yaha daNDa hai-cAra mahinetaka ekAntarita bhojanakA prAyazcitta hai / arthAt eka dina bhojana kareM, dUsare dina upavAsa kareM, aisI prAyazcitta vidhi satata cAra mahine taka karanI cAhiye; taba isa doSakA parihAra hotA hai / / 63 // Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -10.71) siddhAntasAraH haridaDAkuragartAmbumRttikAjantusaGakule / pathi gacchanvizuddhaH syAnmArgAbhAve prytntH|| 64 vidyamAne'pi cenmArge tAneva yadi laDante / pramAdAllabhate daNDaM kalyANapaJcakaM yatiH // 65 jJAnAdimadamatto yaH svayUthyAnapamanyate / paJcakalyANataH zuddhistasyAvazyaM prajAyate // 66 kSaNadhvastakaSAyo yo'mithyAkArAdvizuddhayati / ahorAtreNa kalyANaM mAsikaM labhate ttH|| 67 tarkavyAkaraNAdInAM jyotirgaNitachandasAM / mahAkAvyAdizAstrANAM zikSAyai yadi sevate // 68 darzanajJAnacAritratrayaM pArzvakarvAtanaH / mithyAkAro matastasya paJcakalyANamanyathA // 69 mAryamANAnvilokyAsUnpaJcakaM labhate nrH| bhinnamAso'thavAnidAmriyamANAnsarogiNaH // 70 yUkAdimatkuNAdInAM dhAraNe syAtpratikramaH / taizca krIDAparasyAsti zuddhiH kalyANapaJcakAt // 71 jisa mArga meM hare aMkura Uge hue khaDDe haiM, pAnI, kicaDa aura jantu hai, aise mArgase muni yadi prayatnapUrvaka yAnI jIvoMkA rakSaNa karate hue dUsarA nirjantuka mArga na ho to gamana kareM vaha vizuddha prAyazcitta yogya nahIM // 64 // ____ aura vaisA vizuddha mArga honeparabhI yadi muni aMkura, pAnI, jaMtu Adiko ullaMghate hue gamana kareM to pramAdagamana karanese kalyANapaMcaka nAmakA prAyazcitta grahaNa kareM // 65 // ( jJAnAdimadase sArmikakA apamAna karanese prAyazcitta / )- jJAnAdi garvase sArmikoMkA apamAna karanevAle munikI 'paMca kalyANa' prAyazcittase zuddhi avazya hotI hai // 66 // ( kaSAya karanevAleko prAyazcitta / )- kaSAya utpanna hokara jaldI yadi naSTa ho jAvegA to vaha muni mithyAkArase zuddha hotA hai / yadi ahorAtrataka kaSAya rahegA to kalyANapaMcakalyANa prAyazcitta aura ahorAtrasebhI adhika kAlataka kaSAya raheMge to 'mAsika' prAyazcitta hai / / 67 // (tarkAdi adhyayana pAvasthAdi muniyoMse karanese praayshcitt|)- tarka, vyAkaraNAdika, jyotiSa, gaNita, chaMdaHzAstra mahAkAvyAdi zAstroMkA adhyayana darzanajJAnacAritrake sannidha rahanevAle pArzvastha munike pAsa yadi kiyA jAyegA to usakA prAyazcitta ' mithyAkAra ' hai| anyathA pArzvastha munise bhinna anya koI anyadharmI sAdhuke pAsa adhyayana kareM to 'paMcakalyANa' prAyazcitta dhAraNa karanA cAhiye // 68-69 // (prANIko mArate hue jo dekheM to vaha prAyazcittAha haiN| )- koI prANIko mAratA hai aura koI muni unako dekhatA hai to usako kalyANapaMcaka prAyazcitta hai / aura marate hue rogIko koI muni dekhe to bhinnamAsa prAyazcitta usako hai athavA yadi vaha niMdA kareM to doSarahita hotA hai // 70 // jU, khaTmala Adika choTe jantuoMko muni pakaDe to pratikramaNase zuddha hotA hai| aura yadi vaha muni unase krIDA karegA to kalyANapaMcakase usakI zuddhi hotI hai / / 71 // A. bhAM. 1 sUrisUryo na dUSyati / S. S. 32 Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250) siddhAntasAraH (10. 72 zayyAgArAdikasyApi sadharmaNAM kRte kRtau / kartutsilyato yattannAsti doSo manAgapi // 72 vandAruH zuddha evAsau pArzvasthagaNino gaNI / saMghamelApake'nyatra mAsikaM daNmaDaznute // 73 rAjAdirAjalokAnAM snehamutpAdayannapi / naiva duSTo gaNI kazcitsaGghapAlanahetutaH // 74 abhyutthAnAdikaM kurvangRhastheSvanyaliGgiSu / dIkSAdikAraNAcchuddho mAsikaM cAnyathA bhjet||75 rAjAsannAsanastho'pi dharmAdeH kAraNAzrayAt / abhyutthAne'thavA tasya sUrisUryo na duSyati // 76 bhUpatyAdyAH samAgatya pUjayanti yatIzvaram / pUjitasya ca tairga mAsikaM tasya jAyate // 77 niSadyAsevana mithyAkArecchA- sunimantraNaM / yo na kurvannarastasya purumaNDalamIritam // 78 ( sArmikoMko zayyA aura vasatikA dene meM prAyazcittakA abhaav|)- tRNakI zayyA, phalakakI zayyA tathA vasatikA sAdharmikoMke liye koI deM athavA kareM to vAtsalyabhAva honese zayyAdike denevAleko prAyazcitta doSa haihI nahIM / / 72 // ___ saMghameM saba muniyoMkA samUha honese pArzvastha gaNIko yadi AcArya vaMdana kareM to vaha zuddhahI hai paraMtu jaba akele pArzvastha AcAryako vaMdana kareM to vaha mAsika prAyazcittako yogya hai // 73 // ( saMghapAlanArtha rAjasneha karanevAle AcArya nirdoSa hai / )- rAjAdika aura unake sevakoMkA sneha rakhanevAle AcArya doSI nahIM haiM, kyoMki, ve saMghakA pAlana rAjAdikoMke sAtha sneha rakhanese hogA aisA uddeza manameM rakhakara vaisA sneha pAlana karate haiM // 74 / / koI gRhastha dIkSA Adi kAryake liye AyA hai, to usakA abhyutthAnAdika yadi kareM to vaha doSI nahIM hai aura anyadharmIya sAdhu dIkSA grahaNake liye AyA ho to usakAbhI Adara karanemeM AcArya doSI nahIM hai| yadi ina kAraNoMke binA AcArya Adara kareM uThakara khaDe honA Adi vinaya kareM to vaha mAsika prAyazcittake yogya hai / 75 // rAjA Asanapara baiThA hai aura dharmAdika kAraNase AcArya rAjAkI sabhAmeM AyeM aura rAjA Adarake liye Asanase UThanepara athavA na UThanepara AcAryako doSa nahIM hai / rAjA, maMtrI Adika Akara AcAryakI pUjA karanese merI pUjA rAjAdika karate haiM aisA garva yadi AcArya kareM to unako mAsika prAyazcitta hai / / 76-77 / / jo sAdhu niSadyAsevana nahIM karatA hai arthAt jahAM jaina muni samAdhimaraNa karate haiM usa sthAnakI vaMdanA nahIM karatA haiM, jo mithyAkAra, icchAkAra aura nimaMtraNa nahIM karatA hai- nahIM bulAtA hai usako purumaMDala nAmaka prAyazcitta hotA hai / / 78 // 1 A. cheda 2 A. trayaM 3 A. nRpAdyA: Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -10. 86) siddhAntasAraH (251 uSNakAle jaghanyaM syAdvarSAkAle tu madhyamaM / utkRSTaM zItakAle tatprAyazcitaM vidhIyate // 79 catathaM grISmakAle syAtSaSThaM hi syaaddhnaagme| pradeyaM zItakAle syAdaSTamaM ca vizodhanama // 80 zaradvasanto grISmazca trayo'mI guravo matAH / prAvRzizirahemantA laghavo laghukarmabhiH // 81 iti kAlavibhAgena tapo deyaM manISibhiH / anyathA dAturapyetatprAyazcittaM prajAyate // 82 anUpaM kathyate kSetraM sindhvAdimalayAdikam / jAGagalaM jalasaMyuktaM samudrAntaM prasAdhikam // 83 bhaktayugmASayuktAvatpaJcamaM saktuyugmatam / rasadhAnyapulAkaM ca yavAgvAdhupabhojanam // 84 sUraNAvimahAkandapracura phandayugmatam / tanmanAgmUlinIpUrva mUlayugmUlabhuGamatam // 85 kSetrANi ca dazaitAni jJAtavyAni vizeSataH / samastavastusAtmyAtsyAtsaumyaM sAdhAraNaM matam // 86 ( kAlakI apekSAse prAyazcitta varNana / )- uSNakAlameM jaghanya prAyazcitta hai| varSAkAlameM madhyama prAyazcitta hai aura zItakAlameM utkRSTa prAyazcitta hai // 79 // ___ grISmakAlameM eka upavAsakA prAyazcitta, varSAkAlameM do upavAsa aura zItakAlameM tIna upavAsakA prAyazcitta denA cAhiye // 80 / / zaratkAla, vasanta aura grISma ye tIna RtukAla guru hai aura varSARtu, ziziraRtu aura hemantaRtu ye laghu-kAryase laghu hai // 81 // aise kAla vibhAgake anusAra vidvAn AcArya muniyoMko prAyazcitta deveM / paraMtu kAlavibhAgakA vicAra na karate hue AcArya yadi prAyazcitta dene lage to vehI prAyazcittAha ho jAte haiM // 82 // ( daza kSetroMke nAma / )- jalaprAya kSetrako anUpa kahate haiM jaise siMdhu, malayAdika deza / jAGgalakSetra vaha hai jo jalasaMyukta hai / samudrake samIpakA pradeza trasAdika rahatA hai, sajIvoMse bharA huA hotA hai| jahAM bhAta aura uDada ye dhAnya pracura utpanna hote hai aisA cauthA kSetra pAMcavA kSetra sattu dhAnyake upayogakA hotA hai / chaThA kSetra rasadhAnya aura pulAka dhAnyase yukta hai| yava aura godhUmagehU~ ina dhAnyoMkA jahAMke loka bhojana karate haiM aisA sAtavA kSetra / sUraNAdi mahAkaMdoMse bharA huA kSetra jise kandayuk kahate hai vaha AThavA kSetra hai / jahA~ mUlakAdika vipula utpanna hote haiM aise kSetrako mUlayuk kahate haiN| jahAM loka mUlakAdi padArtha bhakSaNa bahuta karate haiM usako mUlabhUk kahate haiM / ye daza kSetra vizeSatAse samajhane cAhiye; kyoMki ye dazakSetra samastavastuoMkA sAtmya dhAraNa karate haiM arthAt inakA bhakSaNa karanese manuSyoMko sukha hotA haiM / jo AhAra aura pAna prakRtike viruddha honeparabhI bAdhaka nahIM hote haiM, sukhake liye kAraNa hote haiM unako sAtmya kahate haiM / aise AhArapAnako saumya aura sAdhAraNabhI kahate haiM // 83-86 // 1 aSTamaM hi dhanAgame 2 SaSThameva Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252) ( 10.87 zaityaM yatra rasAdhikyabhojanaM vA subhojanam / tatrotkRSTaM bhavettAvacchodhanaM munibhirmatam // 87 uSNe cApi tathA rUkSa hInaM deyaM manISibhiH / yattu madhyaM' pradIyeta prAyazcittaM ca madhyame // 88 utkRSTAhArayuktAnAmutkRSTaM tattapo matam / madhyamAhArayuktAnAM ISadnaM tadeva hi // 89 rUkSAlpabhuktiyuktAnAM kSINAnAmatirUkSiNAm / prAyazcittaM bhavennityaM kSamaNena virvAjatam // 90 ciraM yo dIkSayA garyo prAyazcittaM ca dIyate / tapobalIti garveNa gavito'pi tathA bhavet // 91 chede vitIryamANe'pi mRduryo harSamaJcati / vandyo'hamityanenAsminniti naitena zuddhayati / / 92 parijJAya yathAdoSaM dAtavyAni manISibhiH / akurvANastapaH prAjyaM na zudhdyedguruvAkyataH // 93 akurvANastapaH prAjyamazraddho guruvAkyataH / azraddhAvAnayaM ghorazodhanenaiva zuddhayati // 94 siddhAntasAra: ( utkRSTa prAyazcitta kahAM denA cAhiye ? ) - jisa kSetra meM zIta jAdA hai aura hAMkA bhojana 'dUdha, ghI, guDa, khAMDa ityAdi rasapracura hotA hai athavA jahAMkA bhojana uttama hotA hai ari munioMko utkRSTa prAyazcittakA upayoga karanA cAhiye aisA kahA hai / uSNa kSetrameM aura rUkSa kSetrameM vidvAnoMkA jaghanya prAyazcitta denA cAhiye / madhyamakSetra meM madhyama prAyazcitta denA yogya hai / / 87-88 // 1 ( AhArakI apekSAse prAyazcitta varNana / ) - utkRSTAhAra jo karate haiM unako utkRSTa tapaprAyazcitta denA cAhiye / madhyama AhAra karanevAloMko vahI utkRSTatapa - prAyazcitta kintu kucha kama prAyazcitta denA cAhiye / rUkSa aura alpabhojana karanevAloMko - arthAt azakta muniyoMko atirUkSa prAyazcitta denA cAhiye, arthAt asamarthoMko upavAsarahita prAyazcitta denA cAhiye / / 89-90 // ( garva karanevAle bhI prAyazcittArha hai| ) - jisako dIkSA lekara bahuta dina hue haiM aura jo apaneko purAnA sAdhu samajhakara garva karatA hai, vaha prAyazcittayogya hai / usako prAyazcitta denA cAhiye tathA jo apane tapaHsAmarthyakA garva karatA hai vaha tapogarvI munibhI prAyazcitta yogya hai / / 91 // cheda- prAyazcitta deneparabhI jo mRdu muni - komalAcAra pAlanevAle muni harSayukta hotA hai / maiM isa prAyazcittase vandanIya huA hUM aisA abhimAna dhAraNa karatA hai, vaha usa prAyazcittase zuddha nahIM hotA / / 92 // doSako jAnakara vidvAn AcArya prAyazcitta deveM / utkRSTa tapa nahIM karanevAlA gurudatta prAyazcitta zuddha nahI hotA hai / / 93 // jo uttama tapa nahIM karatA aura jo guruke vacanoMpara zraddhA nahIM karatA vaha zraddhArahita muni ghora prAyazcittasehI zuddha hotA hai // 94 // A. yattu madhyaM mataM kSetraM tatra madhyaM pradIyate 1 2 A. saMprAyazcittamaJcati / Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -10. 98) siddhAntasAraH (253 priyadharmAdikAjJAtvA paJcAzatpuruSAnsadA / prAyazcittaM pradAtavyaM yathoktaM munipuGgavaH // 95 ajJAnapi' bahu jJAtvA jinAgamaniveditAn / puruSAndIyate daNDo vividhAgamapAragaH // 96 AlocanA pratikrAntistadvayaM tyAga eva vA / vyutsargazca tapacchedaH parihAro'bhirocanam / malaM vApi dazaitAni zodhanAni jinAgame // 97 zodhayituM na yo doSaH zakyate tapasApi vaa| dIkSA vicchidyate tena klinnatAmbUlapatravat // 98 __ jinako dharmapriya hai aise pacAsa puruSoMko ( ? ) jAnakara munizreSTha sadA AgamoktaprAyazcitta zraddhArahita muniko deveM / / 95 / / nAnA prakArake Agamake pAragAmI muni jinAgamameM kahe hue aneka ajJa puruSoMko jAnakara prAyazcitta deveM // 96 // (prAyazcittake dazabheda / )- AlocanA- AlocanAke dasa doSoMkA tyAga kara guruko apane pramAda doSa kahanA AlocanA hai| pratikramaNa- yaha merA doSa mithyA ho jAveM aisA kahakara doSa dUra karanA / tadubhaya- doSa honepara pratikramaNa aura AlocanA donoMke dvArA jo naSTa kiye jAte haiM unheM tadubhaya kahate haiM / viveka- jinake Upara mamatva utpanna huA hai aise annapAnAdika tyAganA viveka hai / athavA aprAsuka padArtha vismRtise grahaNa kiye jAnepara athavA ( tyAga kiye huve ) prAsuka padArthakA grahaNa kiyA gayA to usakA smaraNa pUrvaka tyAga karanAbhI viveka haiM / malamUtrAdi kSepaNa karate hue jo doSa hue haiM unake nirAkaraNArtha jo zarIrake Upara mamatva choDakara antarmuhUrtAdi kAlaparyanta kAyotsarga karanA use vyutsarga tapa kahate haiM / tapa- kucha aparAdhoMke kSAlanArtha upavAsa, AcAmla, nirvikRti Adika vidhi karanA vaha tapa prAyazcita haiN| cheda-aparAdha honepara dIkSAmeMse dina, pakSa, mAsa Adika kama kiye jAte haiM vaha cheda prAyazcitta hai| mUlapArzvasthAdika munyAbhAsarUpa avasthA prApta honese saMpUrNa dIkSA naSTa hokara punaH dIkSA denA malaprAyazcitta hai| parihAra- pakSa mAsAdika kAlamaryAdAkI apekSAse saMghase dUra karanA parihAra kahate haiM / pAraMcika- aneka mahAparAdha karanepara jo cAturvarNyazramaNasaMghase yaha mahApApI hai, yaha jinamatabAhya hai, isako vandana mata karo aisI ghoSaNA dekara anapasthApanA nAmaka prAyazcitta dekara dezase nikAlA jAtA hai vaha munibhI svadharmarahitakSetra meM jAkara AcAryase diyA huA prAyazcittakA pAlana karatA hai| aise dasa prAyazcitta jinAgamameM kahe haiM / vidvAna AcArya doSAnusAra jAnakara aparAdhIko prAyazcitta deveM // 97 // ( dIkSAccheda kaba kiyA jAtA hai ? )- jo doSa tapazcaraNasebhI nivArita nahIM kiyA jAtA- dUra nahIM hotA aise doSase dIkSA chedI jAtI hai arthAt vaha doSa dIkSAkobhI naSTa karatA hai / jaise pAnIse bhIgA huA tAmbUlapatra saDa jAtA hai vaise koI doSa muniyoMkI dIkSAko naSTa karatA hai // 98 // ....... 1 A. anyAnapi bahUjJAtvA ityapi pAThaH / Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( - 10.99 AcAryagaNamutsRjya bhrAmyatyeko mahItale / yAvatkriyAmajAnAnastAvaddIkSAsya chidyate // 99 pArzvastha gaNasaMyuktaH SaNmAsAnyo vyavasthitaH / tapastasya bhavedUrdhvaM cheda eva nigadyate // 100 na santyatra punastasya vratAropaNamIryate / zrAmaNyoktA guNA yasya nazyanti kAsyato'thavA // 101 AryikA saMyatAnAM ca gRhasthAnAmahetukam / abhyutthAnaM karotyasya prAyazcittaM bhavetpunaH // 102 jinasUtrAparijJAnAdutsUtraM varNayetpunaH / svacchandasya bhavettasya mUladaNDo vidhAnataH // 103 ata eva mahAtmAno jinasiddhAntavedinaH / upavAse parAyattAstapaH kurvantyahanizam // 104 tatpArzvasthAvasannaikakuzIlamRgacAriSu / ye gRhItavratAsteSAM dAtavyaM mUlameva ca // 105 254) siddhAntasAraH AcAryoMkA gaNa choDakara vaha doSI muni akelA pRthvIpara vihAra karatA hai, jabataka vaha kriyA nahIM jAnatA, nahIM karatA tabataka usakI dIkSA chedI jAtI hai // 99 // pArzvasthagaNa - bhraSTa munisamUha ke sAtha jo muni chaha mahinoMtaka rahate haiM unakI dIkSA chedI jAtI hai aura yaha chedanAmaka prAyazcitta hai // 100 // athavA jisake kuchabhI guNa nahIM haiM usako jisake munipadayogya saba guNa naSTa hue haiM punaH vratAropaNa nahIM diyA jAtA / / 101 // AryikA asaMyamI tathA gRhastha Anepara binAhetu jo abhyutthAna karatA hai usa AcAryako prAyazcitta kahA hai // 102 // jinasUtrakA jJAna na honese jo utsUtra pratipAdana karatA hai, usa svacchanda muniko zAstrokta vidhise mUladaNDa denA cAhiye / arthAt usako punaH dIkSA denI cAhiye / / 103 / / isaliye jo satpuruSa haiM aura jaina - siddhAntake vettA hote haiM ve upavAsa meM adhIna hokara hamezA tapazcaraNa karate haiM / / 104 // jo pArzvastha, avasanna, kuzIla aura mRgacArIke pAsa dIkSA grahaNa karate haiM unako mUla - prAyazcittahI denA cAhiye arthAt punaH dIkSA denI cAhiye / / 105 // pArzvastha - jo vasatikAmeM Asakta rahatA hai, upakaraNoMse upajIvikA karatA hai aura zramaNoMke - muniyoMke pAsa rahatA hai / avasanna- jo cAritra pAlanameM Alasya yukta hotA hai / jinavacanoMko nahIM jAnatA hai, jisane cAritrabhAra choDa diyA hai, jJAnase va cAritrase jo bhraSTa hai aura kriyAoMmeM Alasyayukta hai / kuzIla - krodhAdikoMse kaluSita vrata guNa aura zIloMse rahita saMghakA apamAna karanevAlA / mRgacArI - svacchandI, gurukulako choDakara vihAra karanevAlA, aura jinavacanako dUSita karanevAlA hotA hai // 105 // Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -10. 114) siddhAntasAra: (255 AsAdanaM prakurvANAstIrthezagaNayorapi / zrutaM jainamatikrAmanbhUyaH pAraJciko bhavet // 106 sAdhUnAM zrAvakANAM ca mUlottaraguNeSu yat / vratabhaGgeSu bhagnena kathayAmi yathAgamam // 107 mUlottaraguNopete sAdhau yatnavati sthire / vadhe daNDatanUtsargA bhavantIndriyaGkhayayA // 108 asthirasyAsya jAyeta kAyotsargavizodhanam / prANAdisaGakhyayotpanne badhe ekendriyAdinAm // 109 aprayatnavatastasya sthirasyendriya saGakhyayA / upavAsA bhavantyeva prAyazcittaM vizuddhaye // 110 asthirasyAsya jAyante hahyupavAsA vizodhanam / prANAdisaMkhyayA jAte varSa caikendriyAdiSu // 111 athavA jAyate daNDaH kSetrakAlAdyapekSayA / yo'yaM tamapi vakSyAmi zrIgurUNAM prasAdataH // 112 tadaikendriyajIvAnAM dvAdazAnAM vadhe sati / upavAso bhavetsAdhoH zodhanaM zuddhirvArtanaH // 113 sa SaDbhirdvAndriyaiH sAdhozcatubhistrIndriyaiH punaH / nihaterjAyate ' daNDaH satyamekopavAsataH // 114 ( pAraMcika prAyazcittakA varNana / ) - jo muni tIrthakaroMkA, gaNadharoMkA aura gaNakA AsAdana- apamAna karatA hai, jainAgamako ullaMghatA hai- viruddha pravRtti karatA hai, rAjastrI AdikA sevana karatA hai vaha muni pAraMcika prAyazcittake yogya hai // 106 // ( mUlaguNa aura uttara guNoMke doSoMmeM prAyazcitta - varNana / ) - sAdhu aura zrAvakoM ke jo mUlaguNa aura uttara guNa haiM, unameM vratoMke prabhedoMkA jo bhaMga hotA hai- vratanAza hotA hai, usake liye AgamAnusAra maiM prAyazcittakA varNana karatA hUM / / 107 // mUlaguNa aura uttara guNoMse yukta sAdhuke dvArA yadi hiMsA huI to iMdriyasaMkhyA ke anusAra utane kAyotsarga karane cAhiye / / 108 / / jo sAdhu vratoMmeM asthira haiM usako kAyotsargakA prAyazcitta hai arthAt ekendriyAdi jIvoMkA vadha honepara unake prANasaMkhyA ke anusAra kAyotsarga karanA cAhiye // 109 // jo prayatnapUrvaka pravRtti nahIM karatA hai aise asthira sAdhuko vizuddhike liye indriyasaMkhyA ke anusAra upavAsa karane cAhiye / / 110 // aprayatnavAn aura asthira aise sAdhuko ekendriyAdikoMkA vadha honepara prANAdi saMkhyAke anusAra upavAsa karanA cAhiye / / 111 // athavA kSetrakAlAdikoMkI apekSAse jo prAyazcitta diyA jAtA hai usakA bhI zrIguruke prasAda se maiM varNana karatA hUM // 112 // zuddhimeM rahanevAlA jo sAdhu hai usase yadi bAraha ekendriya jIvoMkA vadha hove to eka upavAsa prAyazcitta hai / / 113 / / chaha dvIndriya jIva aura cAra trIndriya jIva inakA vadha honese eka upavAsakA prAyazcitta hai / / 114 / / 1 A. vrataM bhagneSu bhagnena / Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256) siddhAntasAra: ( 10. 115 ekendriyeSu SaTtriMzanmRteSvatra prajAyate / prAyazcittaM pratikrAntiH SaSThamekaM nirantaram / / 115 dvIndriyeSu tathA caivamaSTAdazasu kathyate / trIndriyeSvetadeva syAdddvAdazasu mRteSu ca // 116 caturindriyajIveSu navasu praNigadyate / paJcendriye tadekasmiJjAyate niHpramAdinAm / / 117 sAdhUnAM zrAvakANAM ca strIbAlAdigavAdinAm / vighAte jAyate daNDastaM vakSyAmi yathAgamam // sAdhudhAte bhaveddaNDo mAsAndvAdaza yAvataH / SaSThaSaSThopavAsena nairantaryeNa sarvathA // 119 zrAvakasya tu ghAte'sya SaNmAsAn SaSThaSaSThataH / pAraNAvidhinA sarve prANino doSahAriNaH // 120 bAghAte bhavantyete trayo mAsA nirantarAH / sArddhA mAsazca SaSThaiH syAtstrI sAmAnyavighAtinAm // divasAzca prajAyante trayoviMzatireva ca / SaSThopavAsato daNDo gavAdInAM vizodhataH ' / / 122 chattIsa ekendriya jIvoMkA ghAta honepara pratikramaNa aura do upavAsa niraMtara karane cAhiye // 115 // dvandriya jIva aThAraha aura trIndriya jIva bAraha inakA ghAta honepara yahI prAyazcitta hai / ( pratikramaNa aura do upavAsa / / 116 // caturindriya jIva nau aura paMcendriya jIva eka inakA maraNa pramAdarahita sAdhuke dvArA honepara pratikramaNa aura do upavAsa kA prAyazcitta hai // 117 // ( sAdhu Adike ghAtaka prAyazcitta / ) - sAdhu zrAvaka, strI, bAlaka, gAya AdikA ghAta honepara jo prAyazcitta hai usakA varNana AgamAnusAra maiM karatA hUM // 118 // ( sAdhughAtakA prAyazcitta / ) - sAdhukA ghAta karanepara nirantara do do upavAsa bAraha mahinoMtaka karanA cAhiye / arthAt do upavAsa anaMtara pAraNA phira do upavAsa punaH pAraNA aisA krama eka varSataka karanese sAdhughAtakA prAyazcitta pUrNa hokara vizuddhi hotI hai / / 119 / / ( zrAvakaghAtakA prAyazcitta / ) - zrAvakaghAta karanepara chaha mahinoMtaka do upavAsake anaMtara pAraNA, do upavAsake anaMtara pAraNA aisA upavAsa vidhi karanA cAhiye jisase zrAvakaghAtaka pApamukta hokara zuddha hotA hai // 120 // ( bAlaghAta aura strIghAtakA prAyazcitta / ) - bAlaghAta karanepara niraMtara tIna mAsataka do upavAsake anaMtara pAraNA karanI cAhiye aura strI sAmAnyakA ghAta karanepara sADetIna mahinoMtaka nirantara do upavAsa aura pAraNA, do upavAsa aura pAraNA aisA prAyazcittakA krama karanese zuddhi hotI hai // 121 // ( gAya Adi pazughAtakA prAyazcitta / ) - gAya vagairaha prANiyoMkA ghAta karanepara teIsa dinoMkA prAyazcitta karanA cAhiye arthAt do do upavAsa aura pAraNA karanA cAhiye / / 122 // 1 A. vighAtataH / Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -10. 128) siddhAntasAraH (257 SaNmAsAnyAvadetatsyAddaNDaH pASaNDaghAtinaH / tadbhaktAnAM trayomAsAn SaSThayogAdvizodhanam // 123 sAdhAryo'sau vighAte syAttadhonInAM tathA kramAt / kathyate munibhirmAnyaiH zodhanaM zuddhihetave // 124 tRNabhakSavighAte syurupavAsAzcaturdaza / siMhavyAyAdijIvAnAM ghAtato'pi trayodaza // 125 mayUrakukkuTAdInAM dvAdaza syuvighAtataH / ekAdazopavAsAzca sarpajAtivadhe sati // 126 zuddhirdazopavAsaiH syAtsaraTAdivadhe sati / matsyakacchapapUrvANAM vighAtAnnava bhistakaH // 127 nIcaHpaizunyayukto yo hyanRtaM paribhASate / pratyakSa vA parokSaM vA gaNAttasya bahiH kRtiH // 128 (pASaMDighAta aura tadbhaktaghAtakA praayshcitt| )- pASaNDI arthAt bhasmadhArI bhikSu, kApAlika, parivrAjaka Adi anya dharmIya sAdhuoMkA ghAta karanepara chaha mahinoMtaka do do upavAsa pUrvaka pAraNA karanI caahiye| aura unake bhaktoMkA-mAhezvara AdikoMkA ghAta karanepara tIna mahinoMtaka do do upavAsa pUrva pAraNA kareM tathA jo strIbhakta haiM, unakA ghAta honese DeDha mAsataka do do upavAsoMke anaMtara pAraNA karanI cAhiye // 123 // ( AryikAghAtakA praayshcitt|)- jaina munioMkA ghAta karanese jo prAyazcittakA krama kahA hai vaha prAyazcitta-krama AyikAoMkA ghAta karane meM samajhanA caahiye| isa prakAra mAnya muniyoMne zuddhike liye zodhana-prAyaztti kahA hai // 124 // ( tRNabhakSaka aura mAMsabhakSaka pazuoMke ghAtakA praayshcitt|)- tRNabhakSakapazu-hariNa, kharagoza, bakarA Adi prANiyoMkA ghAta karanese caudaha upavAsoMkA prAyazcitta hai| arthAta eka upavAsa eka pAraNA, eka upavAsa eka pAraNA isa kramase caudaha upavAsoMkA prAyazcitta karanA caahiye| siMha, vyAghra, Adi hiMsra prANiyoMkA ghAta karanese teraha upavAsa pAraNApUrvaka karane cAhiye arthAt ekAntaropavAsa pUrvaka teraha upavAsa aura teraha pAraNA karanA cAhiye // 125 // (mayUrAdike ghAtakA prAyazcitta / )- mora, murgA, kabUtara, tItara Adi pakSiyoMke ghAtase bAraha ekAntaropavAsa karane cAhiye / aura sarpake jAtikA vadha kiyA jAnese gyAraha upavAsa ekAntarapUrvaka karane cAhiye / / 126 / / giragiTa AdikoMkA nAza karanese ekAntarapUrvaka dasa upavAsa karanA cAhiye / eka upavAsa, eka pAraNA aisA krama dasave upavAsa taka karanA caahiye| tathA machalI, kachuvA, magara Adi jalacara prANiyoMke ghAtase nau upavAsa aura nau pAraNAyeM karanI caahiye| isa prakAra ahiMsAvatakA prAyazcitta nirUpaNa kiyA hai / / 127 // ( asatyabhASaNakA prAyazcitta / )- jo sAdhu nIca duSTatAyukta-niMdAyukta asatya bolatA hai vaha cAhe pratyakSa bole kiMvA parokSatAse bole usako gaNase bAhara karanA cAhiye / 1 A. vishodhkm| 2 A. sArtho maaso| 3 A. nIcaiH paizunyayukto yo| sa ( solApura ) prathamaM nIcapaizunyaM hyantaM pribhaasste| s. S. 33. Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258) siddhAntasAraH ) 10. 129 jalpatastasya zRNvAnA tiSThanti samIpagAH / tasya doSasya tadbhAgaM caturtha prApnuvanti ca // 129 yo gRhNAti' parasyAthaM yatInAM madhyavartyapi / sa gRhasthopadhiH so'yaM SaNmAsakSapaNaiH shuciH||130 svapne maithunasevI ca madyamAMsAzano'pi vA / upavAsena zuddhaH syAtsa pratikramaNena sH|| 131 kandarpodrekamAyAti rAmArUpAvalokanAt / so'yamAlocanAyuktaH kAyotsargeNa zuddhayati // 132 parigrahagrahaprasto' yaH sadA jAyate yadi / mUlaM tasya samAyAti na yAti paramAM gatim // 133 mithyAdRSTijanAnAM yaH karoti kalahaM punaH / bahUpavAsasaMyuktaM maunaM tasya pradIyate // 134 munimadhyagato" yastu hastAbhyAM kurute kalim / tasya SaSThena SaNmAsAnprAyazcittamupAzritaH // 135 asaMyatajanAnAM hi bodhane vihite sati / nRtye gAne ca sAdhUnAmaSTamaM daNDa iSyate // 136 nIca, duSTatA yukta asatyabhASaNa bolanevAle sAdhuke pAsa usakA bhASaNa sunate hue jo muni tiSThate haiM ve bhI usake asatyabhASaNa doSakA caturthAMza daNDa prApta karate haiM / / 128-29 // ( acauryavratakA praayshcitt| )- jo muniyoM ke bIcameM rahaneparabhI dUsaroMkA dhana grahaNa karatA hai vaha gRhasthakA parigrahaNa karatA hai aisA muni chaha mAsataka upavAsa aura pAraNA karake pavitra hotA hai / / 130 // (brahmacaryavratakA praayshcitt|)- jo sAdhu svapnameM-arthAt nidrAmeM maithunasevana karatA hai kiMvA madyapAna aura mAMsAzana karatA hai vaha pratikramaNapUrvaka upavAsase zuddha hotA hai| jo sAdhu strIkA rUpa dekhakara kAmodrekako prApta hotA hai vaha AlocanAyukta hokara kAyotsargase zuddha hotA hai // 131-132 // (parigrahatyAgakA praayshcitt|)- jo sAdhu hamezA parigrahoMse grasta rahatA hai usako mUla prAyazcitta prApta hotA hai arthAt use punardIkSA dhAraNakA prAyazcitta hai| aisA parigrahayukta sAdhu uttama gatiko-muktiko prApta nahIM hotA hai / 133 / / ( mithyAdRSTise kalaha karanekA praayshcitt| )- jo mithyAdRSTi-janoMse kalaha karatA hai usa muniko aneka upavAsasahita maunakA prAyazcitta AcArya dete haiN| muniyoM ke bIcameM jo muni hAthoMse kalaha karatA hai usa pApIko chaha mahinoMtaka do upavAsapUrvaka pAraNAkA prAyazcitta hai / / 134-135 / / ( nidrAmeMse uThAnA, nRtya aura gAyana AdikA prAyazcitta / )- jo sAdhu asaMyamI logoMko nidrAmeMse jagAtA hai, tathA sAdhuoMkobhI nidrAmeMse jagAtA hai tathA tuma gAo, nAco aisA bolatA hai usako niraMtara tIna upavAsakA prAyazcitta hai // 136 // 1 AH dvitIyaH 2 A. tRtIyaM 3 A. caturtha 4 A. paJcamaM 5 A. gaNa Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntasAraH -10. 144) (259 3 * catuvidhasya' saMghasya yo'parAdhAnvibhASate / abhASyo'vandanIyazca sa gaNo gaNako'thavA // 137 svAdhyAyApekSayA sAdhuH sevate yadi yatnataH / auddezikaM ? tatastasmAtpratikrAntiH sa zuddhayati // 138 duHzIlakrodhamithyAtvamAnamAyAvilaiH saha / vihAre paJcakalyANaM jAyate zuddhihetave // 139 arhadAcArya sAdhUnAmupAdhyAyasya vA punaH / avarNe vA pramAdana kSamaNena vizuddhayati // 140 krodhena garvato vApi kRte teSAM vinindane / kartumithyAdRzo nAsti daNDaH saMsArabhAginaH // 141 zilAyAM bhUmideze vA jaGghAyA jaThare'pi vA / vilikhya paThataH sUtraM prAyazcittaM prajAyate / / 142 aAgRhe bhukti kurvanvA cyutadharmiNaH / sopasthAna caturthena zuddhatyajJAnato yatiH // 143 anAbhogAnmuhustasya mAsiko daNDa iSyate / Abhogena tu yAtyeSa mUlabhUmi narAdhamaH // 144 ( saMghAparAdha pragaTa karanevAloMkA prAyazcitta / ) - cAra prakArakA saMgha - RSi, yati, muni aura anagAra yaha cAra prakArakA saMgha hai athavA muni, AryikA zrAvaka aura zrAvikA aisA cAra prakArakA saMgha haiN| inake jo muni doSa pragaTa karatA hai usake sAtha koI nahIM bole; tathA usakI vandanAbhI nahIM kareM, tathA gaNase usako nikAla denA cAhiye / yadi dUsare gaNameM vaha jAyagA to usase bhI usako haTAnA cAhiye / yadi vaha pazcAttApase saMtapta hokara 'he bhagavan mujhe prAyazcitta dIjiye aisA kahegA to cAturvarNya zramaNasaMghameM usakI vizuddhi karanI cAhiye // 137 // ( audezika prAyazcitta / ) - yadi koI muni svAdhyAyakI apekSAse uddezAzika doSoMkA sevana karatA hai to vaha pratikramaNase zuddha hogA / / 138 / / ( mithyAtvI - sAdhuke sAtha vihArase prAyazcitta / ) - duHzIla, krodhI, mithyAtvI, mAnI aura mAyAvI aise manuSyoMke sAtha sAdhu vihAra kareM to usakI zuddhike liye paMcakalyANa prAyazcitta kahA hai / / 139 / / ( arhadAdikoMke avarNavAdakA prAyazcitta / ) - arhanta, AcArya, sAdhu athavA upAdhyAya inake Upara pramAdase jo muni avarNavAda karatA hai-doSa na hote huebhI doSAropaNa karatA hai vaha eka upavAsase zuddhi prApta karatA hai / krodhase athavA garvase unakI niMdA yadi sAdhune kI to saMsArameM ghUmanevAle usa mithyAdRSTiko prAyazcitta nahIM hai / / 140 - 141 // ( zilAdikoM meM sUtra likhanevAleko prAyazcitta / ) - zilApara, bhUmipara, jAMghoMpara aura peTapara koI sAdhu siddhAntasUtra likhakara yadi use paDhatA hai usako prAyazcitta hai arthAt zilA aura bhUmipara sUtra likhanese upavAsa prAyazcitta tathA udarAdikapara likhane se AlocanA prAyazcitta hai / / 142 // ( azrAvakoM ke yahAM AhArakA prAyazcitta / ) - jo zrAvaka nahIM hai aise mithyAdRSTilogoMke gharameM tathA jo dharmacyuta hai aise logoM ke gharameM ajJAna se yadi muni AhAra leMge to 1 A. caturvarNasya 2 A. auddezikAdikaM 3 A. pratikrAnteH 4 A. avarNAdau 5 A. darpato / Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260) siddhAntasAra: ( 10. 145 - jJAnopakaNaM kiJciddIyamAnaM mahauSadham / niSedhayetpramAdena paJcakalyANamaznute // 145 tadeva ca muhuH sAdhorAvAsamathavA punaH / pratyAkhyAturbhavennityaM mAsikaM zodhanaM muneH // 146 cANDAlena samaM syAccecchuptiryasya prasAdataH / paJcakalyANakenAsau zuddhaH syAditi nizcitam // 147 brAhmaNakSatriyANAM ca vaizyAnAM ca prakalpate / jainI mudrA nihInAya dattA pApAya jAyate // 148 mulottaraguNeSveSu sAdhUnAM yAni kAnicit / prAyazcittAni tAnIha jJAtavyAni jinAgamAt // 149 vastraprakSAlanAttAvadAyikANAM ' vizoSaNam / vastrayugmamatikramya tRtIye mUlamiSyate // 150 apanAyayutA ( ? ) nityakalpitA zUnyakAriNI / AjJAvivarjitA dezAnniHsAryA yA vidharmiNI // pratikramaNake sAtha upavAsakA prAyazcitta lenA cAhiye / anAbhogase apragaTarUpase vAraMvAra yadi muni AhAra leMge to unako mAsika prAyazcitta hai aura Abhoga se - pragaTarUpase yadi bAra bAra AhAra leMge to mUlabhUmi nAmaka prAyazcittako pAtra hai - mUlabhUmi prAyazcittameM divasAdi rUpase dIkSAccheda hotA hai / / 143-144 / / ( jJAnopakaraNa aura auSadhaniSedhakA prAyazcitta / ) - jJAnakA upakaraNa arthAt zAstra aura auSadha denevAloMkA jo sAdhu pramAdase niSedha karegA vaha paMcakalyANa prAyazcittako prApta hotA hai / yadi usI jJAnopakaraNakA aura auSadhakA vAraMvAra niSedha karanevAle sAdhuko mAsika prAyazcitta denA cAhiye tathA yatiko AvAsa - vasatikA denekA koI sAdhu niSedha karatA hai to usakobhI vahI mAsika prAyazcitta denA cAhiye / / 145 - 146 // ( cANDAla - sparzakA prAyazcitta / ) - pramAdase jisa sAdhuko cANDAlase sparza hogA usako -sAdhuko paMcakalyANa tapase zuddhi hotI hai aisA nizcita hai / / 147 / / ( jainadIkSA ke adhikArI ) - jainI mudrA - digambara dIkSAdhAraNa brAhmaNa, kSatriya aura vaizyoMkohI yogya hai / inase jo hIna zUdrAdika haiM unako yadi dIkSA dI jAyagI to dIkSAdAtA prAyazcittayogya hotA hai // 148 // ( avaziSTa prAyazcitta Agamase jAno / ) - mUlaguNa aura uttaraguNoMmeM sAdhuoMke liye jo anya kucha prAyazcitta kahe haiM ve jinAgamase jAnanA cAhiye // 149 // ( vastraprakSAlanakA prAyazcitta / ) - yadi AryikA vastraprakSAlana aprAsuka jalase karegI to use eka upavAsakA prAyazcitta hai / AryikA apane pAsa do vastra dhAraNa kareM / dose adhika dhAraNa karanepara mAsika prAyazcittase usakI zuddhi hogI / / 150 / / jo AryikA AjJApAlana nahIM karatI arthAt apanI gaNinIkI AjJA nahIM mAnatI aura jisane dharmatyAga kiyA hai arthAt jo svacchaMdacAriNI huI hai, jinazAsanakA tyAga kiyA hai ( apanAyatA nityakalpitA zUnyakAriNI isa padakA artha hamako mAlUma nahIM hai) jo AryikA yatike 1 A. prakSAlane / 2 A. apajJApayatA nityaM kalipaiH stanyakAriNI / Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -10. 160) siddhAntasAraH (261 yatinA saha yA vAcyaM gatAryA-nAmadhArikA / hA hA kaSTaM vaco'pyasyA' mahApApamiti zrutam // tasmAnnAmApi' na grAhyamubhayoranayoriha / anyenApi prayukte'sminpidhAtavye zrutI kSaNAt // 153 rajaso darzanAcchuddhirAryANAM kSamaNairatha / catubhirnIrasAhArairyathAzattyA prajAyate // 154 caturthe divase tasyA maunenAvazyakA kriyaa| matA pazcAdagaroH pArve vrataM grAhya punastayA // 155 mAse mAse ca bhaGagaH syAdrAmANAM rajasA vrte| ata eva na zuddhayanti striyo hiinmycyutaaH|| snAnaM hi trividhaM proktaM vratAnmantrajalAtpunaH / toyAtsnAnaM gRhasthAnAM yatInAM vratamantrataH // 157 ekAdazavidhAH santi zrAvakA gnnbhedtH| teSAmAgamataH kiJcicchodhanaM nigadAmyahama // 158 Adyo darzanamAtreNa dvitIyo vratayuktitaH / sAmAyikI tRtIyaH syAccaturthaH proSadhI punaH // 159 sacittAhAranirmukto dinabrahmacaraH punaH' / brahmacArI sadAnyazca nirArambho'parigrahaH // 160 sAtha niMdAko- apakIrtiko prApta huI hai vaha kevala AryikA nAma dhAraNa karanevAlI hai, vaha bhAvAryikA nahIM rhii| bhAvAryikAke guNa usameM kuchabhI nahIM haiM / arere usakA nAmabhI mahAkaSTakAraka hai / usakA nAmazravaNabhI mahApApakA kAraNa hai| isaliye una donoMkA nAmabhI nahIM grahaNa kreN| yadi kisIne unake nAmakA uccAraNa kiyA to apane do kAna hAthoMse Dhaka // 151-153 // (rajasvalA AryikAkI shuddhi|)- rajake dIkhanepara AryikAkI zuddhi cAra upavAsoMse cAra nIrasa AhAroMse hotI hai| apanI zaktike anusAra AryikA cAra upavAsa kareM athavA cAra nIrasAhAra kreN| cauthe dina vaha maunase sAmAyika, pratikramaNAdika kareM / tadanantara garuke pAsa vratAropaNa- vratagrahaNa karanA caahiye| rajodharmase pratimAsa striyoMke vratoMkA nAza hotA hai / ataH rajodarzanake samaya ve zuddha nahIM hotI / / 154-156 // ( snAnake tIna prakAra / )- snAnake vratasnAna, maMtrasnAna aura jalasnAna aise tIna bheda haiM / jalase snAna gRhastha karate haiM aura muniyoMkA snAna vratoMse aura maMtroMse hotA haiN||157|| ( zrAvakoMke prAyazcittoMkA varNana / )- guNoMkI apekSAse zrAvakoMke gyAraha prakAra hai / Agamake anusAra unakA prAyazcitta saMkSepase maiM kahatA hUM / / 158 // pahalA zrAvaka darzana- samyagdRSTidhAraka haiM / aura vaha mUlaguNoMko niraticAra pAlatA hai / usako darzana-pratimAdhAraka kahate haiM / dUsarI vratapratimA hai / isakA dhAraka zrAvaka aNuvrata, guNavrata, aura zikSAvratoMkA pAlaka hotA hai / tisarI pratimA dhAraNa karanevAleko sAmayikI kahate haiN| vaha trikAla sAmAyika karatA hai / cauthI pratimA proSadhopavAsa hai| isakA dhAraka zrAvaka aSTamI caturdazIko dhAraNA aura pAraNAsahita upavAsa kara apanA ina dinoMkA samaya sAmAyika, dharma dhyAna, dharmopadezameM bitAtA hai / pAMcavI pratimAkA zrAvaka sacittAhAra vayaM karatA hai / kacce phala, zAka bhAjI, Adi nahIM khaataa| chaThI pratimAdhAraka zrAvaka divAbrahmacArI 1 A. vco'pysyaaN| 2 A. paapmpi| 3 na syAnnAmApi saMgrAhyam / Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262) siddhAntasAraH (10. 161 niranujJastathoddiSTavarjI varyo nigadyate / ekAdaza matA jaine zAsane zrAvakA iti // 161 yatInAmardhadaNDaH syAtteSAmantadvayorapi / tasyApyadhaM traye tasyApya, SaNNAmudIritam // 162 zrAvakANAM vizeSeNa prAyazcittaM jinAgamAt / parijJAya pradAtavyaM nAnyathA munipuGgavaH // 163 ye tu jIvAzritAH santi bhAvAstIvAdayaH punaH / tadvazAbahudhA deyaM zodhanaM zuddhihetave // 164 pUrvAcAryaH praNItaM yatprAyazcittamanekadhA / tadaMzAMzo mayApyatra tatprAsAdAniveditaH // 165 yadyatra jAyate kiJcidviruddhaM zrIjinAgamAt / na me doSo yataH kiJcinna jAnAmi vizeSataH // 166 kevalaM jinarAddhAntazraddhAnAvAptiharSataH / stotumenaM tadAlambAdyadRcchAvacano'bhavam // 167 .---............. rahatA hai| arthAt dinameM brahmacaryakA pAlana karatA hai| sAtavI pratimAvAlA pUrNa brahmacArI hotA hai| jisameM hiMsA hotI hai aise AraMbhakA pUrNa tyAgI AThavI pratimAvAlA hotA hai| usako nirAraMbha zrAvaka kahate haiM / bAhya daza prakAroMke parigrahoMkA tyAga karanevAlA navamI parigrahatyAga pratimAkA pAlaka zrAvaka hai / AraMbha, parigraha aura vivAha Adika aihika karmoMmeM putrAdikoMko jo zrAvaka sammati nahIM detA hai vaha anumatityAgI zrAvaka hai / uddiSTa AhArakA tyAgI jo zrAvaka use uddiSTAhAratyAgI kahate hai / isa prakAra jainazAsanameM gyAraha prakArake zrAvaka hote hai // 159-161 // ( zrAvaka prAyazcittakI vyvsthaa|)- jo yatiyoMko prAyazcitta diyA jAtA hai usakA AdhA prAyazcitta dasavI va gyArahavI pratimAvAloMko hai| inake prAyazcittase AdhA prAyazcitta sAtavI, AThavI aura naumI pratimAvAloMko hai| aura inake prAyazcittase AdhA prAyazcitta pahalI pratimAse chaThI pratimAvAloMko hotA hai // 162 // / zreSTha muniyoMko zrAvakoMkA jo vizeSa prAyazcitta hai yaha jinAgamase jAnakara denA cAhiye / binA jAne denA yogya nahIM hai / / 163 / / jIvake Azrayase tIvra maMdamadhyamAdika bhAva hote haiM aura jinhoMse doSoMmeM tIvra maMdAdika bheda hote haiM aura unase prAyazcittabhI aneka prakArake komala mRdu Adi bhedavAle hote haiN| aise prAyazcitta zuddhi ke liye dene cAhiye // 164 // pUrvAcAryoMne jo prAyazcitta aneka prakAroMse likhA hai usake aMzakA aMza maine isa prakaraNameM pUrvAcAryoMke prasAdase kahA hai // 165 // ( graMthakArakI laghutA )- isa prAyazcittakA varNana karate samaya mujhase jinAgamake viruddha kucha likhA gayA hogaa| paraMtu merA vaha doSa nahIM hai, kyoMki, maiM kucha vizeSa nahIM jAnatA hUM // 166 // kevala jinasiddhAntake Upara zraddhA karanese jo mujhe AnaMda prApta huA hai usake Azrayase maine jinasiddhAntakI stuti karaneke liye kucha vacana kahe haiM // 167 // Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -10. 160) siddhAntasAraH (263 atulasattvavatAM sumahAtmanAM caritametadanindyamanekadhA / kathayituM na hi saMprati sAdhavo dhRtadhiyaH kimutAcarituM punaH // 168 asamasaMyamanAya jinezvaravratamidaM hadaye vidhataM staam| bhavati nirvacanIyapadapradaM kRtavatAM bata tatkimihocyate // 169 iti zrIsiddhAntasArasaGagrahe paNDitAcAryazrInarendrasenaviracite nirjarAprAyazcittanirUpaNaM dshmo'dhyaayH| __ (prAcIna muniyoMke cAritrakA pAlana karanemeM Ajake muni asamartha haiN| )- anupama dhairya aura sAmarthya dhAraNa karanevAle mahApuruSoMkA cAritra prazaMsanIya aura aneka prakArakA hai| Aja sthira buddhivAle Ajake sAdhu usa cAritrake kathanameM samartha nahIM hai phira AcaraNa karanemeM ve kaise samartha hoMge? // 168 // asama saMyama-anupama cAritrake liye jina sajjanoMne yaha jinezvarakA vrata hRdayameM dhAraNa kiyA hai, unako yaha vrata anirvacanIya akathanIya utkRSTa pada denevAlA hai| paraMtu jo yaha vrata dhAraNa kiye huye haiM unako jo pada prApta hogA usakI mahimA yahA~ kauna kaha sakatA hai ? // 169 // zrIpaMDitAcArya zrInarendrasenaviracita-siddhAntasArasaMgrahameM nirjarA aura prAyazcittakA varNana karanevAlA dasavAM adhyAya samApta huaa| 2 A. iti zrIsiddhAntasArasaMgrahe AcAryazrInarendrasenaviracite dazamo'dhyAyaH samAptaH / Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ekAdazo'dhyAyaH / darzana 'jJAnacAritropacArapravibhedataH / sUrisUryA jaguH pUtaM vinayaM taM caturvidham // 1 zaDakAdidoSanirmuktaM zraddhAnaM ydhnishm| tattvatattvArthadRSTInAM vinayo darzanasya sH||2 jJAnasya jJAnayuktasya bahumAnamanekadhA / smaraNAbhyAsapUjAdyairjJAnasya vinayo bhavet // 3 cAritrasya tathA tAvattadvato bahubhedataH / smaraNaM pUjanaM dakSaizcAritravinayo'kathi // 4 AcAryAdiSu dRSTaSu yAvatkAlaM vidhIyate / abhyutthAnAbhigamyAdi yatso'dhyakSaupacArikaH // 5 AcAryAdiSvadRSTeSu sarvadA guNaUrtanam / kurvanti yadamI bhavyaH sa parokSaupacArikaH // 6 AcAryAdhyApakAdInAM vaiyAvRtyamaninditam / dazadhAbhANi sUtrajJairbahudhA puNyakArakam // 7 svayaM caranti evAsminnanyAnAcArayanti ye / paJcadhAnekadhAcAramAcAryAste bhavantyamI // 8 gyArahavA adhyAya / ( vinayatapakA varNana / )- pUjya arhadAdi vyaktiyoMkA aura samyagdarzanAdika sadguNoMkA Adara karanA vinaya hai / isa pavitra tapake darzanavinaya, jJAnavinaya, cAritravinaya aura upacAra vinaya aise cAra bheda AcArya sUryoMne kahe haiM // 1 // ( drshnviny| )- jIvAdika saptatattva aura unake Upara zraddhA karanevAle sAmika vyaktike Upara ahorAtra arthAt hamezA zaMkAdi-doSarahita jo zraddhA karanA vaha darzanavinaya hai // 2 // ( jJAnavinayakA lkssnn| )- samyagjJAna aura samyagjJAnayukta muniyoMkA aneka prakArase smaraNapUjana Adika karanA vaha jJAna vinaya hai aisA dakSa muniyoMne kahA hai / / 3 / / ( cAritravinaya / )- cAritrakA aura cAritrake dhAraka puruSoMkA aneka prakArase dakSacatura puruSoMse smaraNa pUjana kiyA jAtA hai use cAritra vinaya kahA hai / / 4 // (pratyakSopacAra vinaya, parokSopacAra vinaya / )- AcAryAdika dRSTIgocara honepara Adarase UThanA, unakA svAgata karanA, hAtha joDanA ityAdika Adara yAvatkAla kiyA jAtA hai usako adhyakSopacAra arthAt pratyakSopacAra vinaya kahate haiN| jaba AcAryAdi parokSa haiM aise samaya unakA bhavyajIva guNakIrtana karate haiM vaha parokSaaupacArika vinaya hai // 5-6 // ( dasaprakArakA vaiyaavRtty| )- zarIrakI kriyAoMse aura auSadhAdikase jo upAsanA karanA vaha vaiyAvRttya hai| usake AcAryavaiyAvRttya, upAdhyAyavaiyAvRttya Adi dasa prakAra haiM / yaha prazaMsanIya vaiyAvRttya aneka prakAroMse puNyakAraka hai aisA siddhAntasUtrake jJAtA AcArya kahate haiM / / 7 / / 1 AcArya- jo pAMca prakAroMke AcAroMmeM svayaM pravRtti karate haiM aura jo dUsaroMkoziSyoMko pravRtta karate haiM ve AcArya haiN| ye AcArya darzanAcAra, jJAnAcAra, vIryAcAra, cAritrAcAra 1 A. jJAna darzaneti / 2 A. puNyakAraNam / Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -11. 15) siddhAntasAraH (265 upetyAdhIyate yebhyo mokSArtha zAstramuttamam / upAdhyAyA bhavantyete jJAnadhyAnadhanAH sadA // 9 dharmAdezaM na kurvanti parebhyo vitaranti na / ye dIkSAmAtmanaH siddhi sAdhayantIti sAdhavaH // 10 ghoravIratapoyuktastapasvI sa nigadyate / zikSAzIlaH' suzaikSo'sAvajikAkSullikAdikaH // 11 rujAklAntazarIro'sau glAna ityabhidhIyate / yo'yaM sucirasantAnaH5 sAdhUnAM sa gaNo mtH||12 dIkSAcAryasya yA ziSyasantatistatkulaM matam / zravaNAdicaturvarNasaMstyAyaH saGa ghaucyate // 13 lokAnAM sammato yastu manojJaH sa nigadyate / ityeSAM hi dazAnAM tadvayAvRtyamudIritam // 14 vAcanA pracchanAmnAyo'nuprekSA dhrmdeshnaa| svAdhyAyaH paJcadhA jJeyaH sadA svaadhyaaykaaribhiH||15 aura tapa AcAra ina pAMca prakArake AcAroMko aura unake bhedaprabhedoMko svayaM Acarate haiM tathA ziSyAdikoMko unake AcArameM pravRtta karAte haiM / / 8 / / 2 upAdhyAya- jinake pAsa jAkara mokSake liye uttama- nirdoSa ratnatraya pratipAdaka zAstrakA adhyayana kiyA jAtA hai tathA jinake pAsa jJAna aura dhyAnarUpI dhana sadA rahatA hai aise munIzvarako upAdhyAya kahate haiM // 9 // 3 sAdhu - jo muni dUsaroMko dharmopadeza nahIM dete haiM aura jo dIkSA nahIM dete haiM, jo AtmadhyAna karake Atmasiddhike mArgameM lage haiM ve sAdhu muni haiM // 10 // 4 tapasvI- jo ghoravIra tapa karate haiM ve tapasvI muni haiN| 5 zaikSya- zAstrAbhyAsa karanevAle AryikA, kSullikA, AdikoMko zaikSya kahate haiM / 6 glAna- rogoMse jinakA zarIra thaka gayA hai kRza huA hai ve glAna- muni haiN| 7 gaNa- sAdhuoMkA jo dIrghakAlIna samUha arthAt vRddhamuniyoMkA jo samUha use gaNa kahate haiN| 8 kula- dIkSA denevAle AcAryakA jo ziSyasamudAya usako kula kahate haiN| 9 saMgha- RSi, muni, yati, anagAra aise cAra prakArake muni athavA muni, AryikA, zrAvaka aura zrAvikA inakA samUha saMgha hai / / 11-13 // 10 manojJa- vaktRtvAdi guNoMse zobhanevAle lokamAnya vidvAn muniko manojJa kahate haiM / aise dasa prakArake muniyoMkI auSadhase aura zarIraceSTAse jo zuzrUSA karanA vaha vaiyAvRtya hai / roga, pariSaha, mithyAtva Adika saMkaTa Anepara unako auSadhAdikase dUra karanA vaiyAvRttya hai // 14 // ( svAdhyAyatapake bheda / )- vAcanA, pRcchanA, AmnAya, anuprekSA aura dharmadezanA aise svAdhyAyake pAMca bheda sadA svAdhyAya karanevAle muniyoMko jAnane yogya hai // 15 // 5 A. sthavira 1 A. dharmAkhyAnaM 2 A. dIkSAdyA 3 A. bhikSAzIlastu bhaikSo' 4 A. yo 6 A. melaapH| S.S. 34. Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (11. 16 sandehahantRzAstrasyAnuvAdo' vAcanA matA / sasandehaparipraznaH pracchanArthadRDhAya vA // 16 nizcitArthasya zAstrasya mano'bhyAsaH satAM mataH / yo vAcAsAvanuprekSA' bhavaduHkhavinAzinI // 17 parighoSavizuddhaM yatparivartanamuttamam / tadAmnAya iti prAjJAH kathayanti yatIzvarAH // 18 mahAdharmakathAnAM yatprakhyApanamanAratam / dharmAkhyAnaM mataM taddhi saMsArAsAtazAtanam // 19 sarvebhyo yataM mUlaM svAdhyAyaH paramaM tapaH / yataH sarvavratAnAM hi svAdhyAyo mUlamAditaH 5 // 20 svAdhyAyAjjAyate jJAnaM jJAnAttattvArthasaGagrahaH / tattvArthasaGagrahAdeva zraddhAnaM tattvagocaram // 21 tanmadhyaikagataM pUtaM tadArAdhanalakSaNam / cAritraM jAyate tasmiMstrayImUlamayaM matam // 22 prazastAdhyavasAyasya svAdhyAyo vRddhikAraNaM / teneha prANinAM nindyaM saJcitaM karma nazyati // 23 266) jJAnakI bhAvanAse AlasyakA tyAga karanA svAdhyAya 1 1 vAcanA - saMdeha dUra karanevAle zAstrakA anuvAda kahanA / 2 pRcchanA - manameM utpanna hue saMdehako dUra karane ke liye jo prazna karanA usako pRcchanA kahate haiM athavA jo abhiprAya manameM nizcita kiyA hai usako puSTa karaneke liye prazna karanA / 3 anuprekSA - jisakA artha nizcita jAnA hai aise zAstrakA manase abhyAsa karanA use sajjanoMko mAnya anuprekSA kahate haiM / 4 AmnAya - ghoSazuddhatAse zAstrako acchI taraha bAra bAra paDhanA AmnAya hai aisA vidvAn yatIzvara kahate haiM / 5 dharmadezanA - lokoddhAraka aise mahAn jainadharmakA jo hamezA upadeza karanA usako dharmadezanA kahate haiM / vaha saMsArakA duHkha naSTa karanevAlI hai / / 16-19 // ( svAdhyAyakI zreSThatA / ) - sarva vratoMkI apekSAse dekhA jAya to yaha svAdhyAyavrata / tathA yaha svAdhyAya uttama tapa hai / kyoMki sarvavratoMkA svAdhyAya AdimUla mUla mAnA hai // 20 // siddhAntasAraH svAdhyAya se jJAna hotA hai aura jJAnase jIvAdika tattvArthoMkA saMgraha hotA hai / tattvArthakA saMgraha hone se tattvaviSayaka zraddhAna hotA hai / ratnatrayake bIcameM pavitra samyagjJAna hai aura vaha jJAnArAdhanAtmaka hai / samyagjJAna honese cAritra hotA hai ataH yaha svAdhyAya ratnatrayakA mUla mAnA hai / / 21-22 / / jo jIvake uttama pariNAma hote haiM- zubha aura zuddha pariNAma hote haiM unakI vRddhikA kAraNa svAdhyAyahI hai / isa svAdhyAyase prANiyoM kA nidya pUrvabaddha karma vinaSTa hotA hai / / 23 / / 1 A. niHsandehasya 2 A. sasandehe 5 AdimaM 3 A. yo'sAvanuprekSA 4 A. sarvebhyo'pi vratebhyo'yaM Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -11. 31) siddhAntasAraH (267 saMvego jAyate yasmAnmohadhvAntavinAzakaH / mohAdapagatAnAM hi kva saMsAraH kva tatphalam // 24 svAdhyAyena samaM kiJcinna pharmakSapaNakSamaM / yasya saMyogamAtreNa naro'mucyeta karmaNA // 25 bahvIbhirbhavakoTIbhiH vratAdyatkarma nazyati / prANinastatkSaNAdeva svAdhyAyAtkathitaM budhaiH // 26 padArthAnasthUlasUkSmAMzca yanna jAnAti mAnavaH / tajjJAnAvRtimAhAtmyaM nAtmabhAvo hi taadRshH||27 Ajanma mRtyuparyantaM tapaH kurvantu sAdhavaH / naikasyApi padasyaha jnyaanaavRtiprikssyH|| 28 sarvazAstravido dhIrAngurUnAzritya kurvataH / svAdhyAyaM tatkSaNAcchuddhaH padArthAnavagacchati // 29 tapovRddhipharazcAsau svAdhyAyaH zuddhamAnasaH / kathyate'nekadhA tAvadatIcAravizuddhitaH // 30 cittamarthanilInaM syAccakSurakSarapaGaktiSu / patre'sya saMyamaH sAdhoH sa svAdhyAyaH kimucyate // 31 isa svAdhyAyase saMvega-saMsArase bhaya utpanna hotA hai jisase moharUpa aMdhakArakA nAza hotA hai| aura jo mohase dUra bhAga gaye haiM arthAt jinakA moha naSTa huA hai unakA saMsAra kahAMse rahegA aura usakA phalabhI kaise prApta hogA? ( svAdhyAya karmanAzaka hai| )- svAdhyAyake samAna koIbhI anya tapa karmakSaya karaneke liye samartha nahIM hai| isa svAdhyAyake saMyogamAtrase manuSya karmase mukta hotA hai // 25 // ( vrata aura svAdhyAyameM mahAn antara hai| )- jo karma khipAneke liye koTayavadhi bhava taka manuSyako vrata dhAraNa karane paDate hai vaha prANIkA karma svAdhyAyase tatkAla naSTa hotA hai aisA buddhimatoMne kahA hai // 26 // - jaba ki manuSya sthUla aura sUkSma padArthoMko nahIM jAnatA hai vaha saba jJAnAvaraNakAhI mAhAtmya hai| jJAnake binA svaparapadArthoMkA vicAra karanevAlA dUsarA AtmabhAva nahIM hai| arthAta zakti Adika AtmaguNoMmeM yaha vicAra nahIM hai| janmase maraNataka sAdhu tapazcaraNa kareM paraMtu kisIbhI tapase eka padakebhI jJAnAvaraNa karmakA kSaya nahIM hotA / / 27-28 / / saMpUrNa zAstroMke jJAtA aise dhIra gurukA Azraya lekara svAdhyAya karanevAlA manuSya tatkAla zuddha padArthoMko jAnatA hai // 29 // yaha svAdhyAyatapa tapoMmeM vRddhi karanevAlA hai| isase vratoMke aticAra zuddha hote haiM arthAt naSTa hote haiM / zuddhacittavAle vidvAnoMne isa svAdhyAyake aneka bheda kahe haiM // 30 // ( svAdhyAyameM saba iMdriyA tatpara hotI haiN| )- sAdhukA citta arthameM ekAgra hotA hai aura graMthake patrameM jo akSaroMkI paMktiyA hotI haiM unameM usakI AkheM lagatI haiN| isaliye svAdhyAyase citta aura netrako saMyama prApta hotA hai aise svAdhyAyakA hama kaise varNana kara sakeMge ? 1 naro muJcati karmaNaH Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268) (11. 32 zraddhAvAnyadi satsAdhuH svAdhyAyaM kurute sadA / paraH 'syAddhayAnavAnvegAtsa' yAti paramAM gatim // 32 sAdhu saMhananasyeha yadekAgra nirodhanam ' / cittasyAntarmuhutaM syAdvayAna mAhurmanasvinaH 4 // 33 AtaM raudraM mataM dharmaM zuklaM cApi catuvidham / dhyAnaM bhavati jIvAnAM zubhAzubhagatipradam // 34 zastAzastAdibhedena taddvedhA punarIritam / Adye prazastamevedaM pare zastaM sunimalam // 35 yatprazastaM tadeveha mokSahetu niveditam / aprazastaM punargItaM saMsArasyaikakAraNam // 36 viSakaNTakazatrutthabAdhAvicyuticintanam / amanojJabhavaM caitadAdyamAtaM nigadyate // 37 mAdyanmitrakalatrAdidhanadhAnyAdilabdhaye / saMkalpo yastu tajjJeyaM manojJAkhyaM dvitIyakam // 38 siddhAntasAraH ( svAdhyAya se mokSakI prAptI / ) - zraddhAvAn hokara yadi sAdhu hamezA svAdhyAya karegA to vaha uttama dhyAnavAn hogA arthAt vaha AtmasvarUpake cintanameM tatpara aura kuzala hogA jisase vaha zIghrahI uttama gatiko - mokSako prApta hogA / / 32 // ( dhyAnatapakA varNana / ) - jo uttama saMhananavAlA hai arthAt vajrarSabhanArAcasaMhanana, vajranArAcasaMhanana aura ardhanArAcasaMhananakA dhAraka hai aise vidvAnako antarmuhUrtataka dhyAnatapa hotA hai / arthAt usakA mana eka padArthapara sthira hokara antarmuhUrtakAlataka usakA vicAra karatA hai / anya saba padArthoMse alaga hokara eka padArtha meM mana nizcala honA ekAgra cintAnirodha hai / aneka padArthoMmeM mana bhramaNa karatA hai aura unakA bodha AtmAko hotA hai usa bodhako jJAna kahate haiM paraMtu vaha jJAna jaba agnikI sthira jvAlAke samAna ekahI viSayapara sthira hotA hai taba use dhyAna kahate haiM / / 33 // ( dhyAnake bheda / ) - ArtadhyAna, raudradhyAna, dharmadhyAna aura zukladhyAna aise dhyAnake cAra bheda haiM / ye jIvoMko azubhagati denevAle aura zubhagati denevAle haiM / inakehI prazasta dhyAna aura aprazasta dhyAna aise do bheda kahe haiM / jo dhyAna pApAsravake kAraNa haiM unheM aprazasta dhyAna kahate / ye aprazastadhyAna jIvako naraka tiryaggatike kAraNa haiM aura prazastadhyAnase jIvako sugatikI prApti hotI hai aura saMpUrNa karmakA kSaya hone se mokSaprApti hotI hai| pahale do dhyAna arthAt ArtadhyAna aura raudradhyAna aprazastahI haiM / aura dharmadhyAna tathA zukladhyAna nirmala haiN| isaliye ve mokSake kAraNa haiM tathA prazasta haiN| jo aprazasta dhyAna haiM saMsArake mukhya kAraNa haiM / / 34-36 // ( amanojJa saMyogaja ArtadhyAna / ) - viSa, kaNTaka, zatru inase jo pIDAyeM utpanna hotI haiM unase pIDita hokara ye pIDAyeM kaba dUra ho jAveMgI aisA saMtata cintana vaha amanojJaaniSTa saMyogaja nAmakA pahalA ArtadhyAna hai // 37 // ( manojJa - viyogaja ArtadhyAna / ) - harSayukta mitra, patnI, AjJAdhAraka putra ityAdikoMkI tathA dhanyadhAnyAdikoMkI prApti mujhe hove, aisA jo manameM saMtata saMkalpa utpanna hotA hai use manojJa 1 A. padasthadhyAnaM 2 A. yogAt 3 A. yadekAgre nirundhanam 4 A. tadvayAna 5 A. dharmyaM 6 manojJAta Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -11. 44) siddhAntasAraH (269 vAtapittAdisaMbhUtavikArANAM samAgame / tasyApAyavikalpo yastRtIyaM samudAhRtam // 39 anAgatapadArthasya prAptyartha cittakalpanam / nidAnAkhyaM turIyaM syAdArtA' yAnti bhavaM bhuvi // 40 caturvidhamidaM tAvadArtadhyAnaM prajAyate / pramattasaMyatAntAnAM jIvAnAmatiduHkhadam // 41 vadhe bandhe ca sarvasvahRtau duSTamimaM kadA / mArayAmIti' saMkalpo hisAraudraM nigadyate // 42 anenAnRtavAkyena vadhaM bandhaM gamiSyati / duSTAtmeti manorodho raudraM cAsatyasaMbhavam // 43 parakIyasya vittasya grahAyopadhicintanam / steyaraudraM mataM dakSairdurgateH kAraNaM param // 44 viyogaja ArtadhyAna kahate haiM / priya vastuoMko- mitrAdikoMko manojJa kahate haiM / unakA viyoga honese jo saMkleza manameM paidA hokara mitrAdikoMkI, dhanadhAnyAdikoMkI kaba prApti hogI aisA cintana hotA hai / / 38 // ( vedanAjAta aartdhyaan|)- vAtapittAdikoMse jo zarIrameM roga aura bAdhAyeM utpanna hotI haiM unase mujhe kaba mukti milegI aisA jo cintana hotA hai vaha vedanAsaMyogaja ArtadhyAna hai // 39 // ( nidAnanAmaka ArtadhyAna / )- anAgata padArtha- bhAvI rAjyAdika, svarga Adika sukhoMkI prAptikI AzA karanA nidAna hai / bhogoMkI icchA karanevAlA manuSya usakI prAptike liye manakI ekAgratA satata karatA hai / aise dhyAnakA nAma nidAna hai| yaha cauthA dhyAna hai / aise cAra dhyAnoMse isa lokameM bhramaNa karanA paDatA hai // 40 // isa prakArase cAra ArtadhyAnoMkA varNana kiyA hai| yaha mithyAtva, sAsAdana. mizra. avirata- samyagdRSTi, saMyatAsaMyata aura pramattasaMyata aise chaha guNasthAnavAle jIvoMko hotA hai / yaha dhyAna atizaya duHkhadAyaka hai // 41 // vizeSatA- pAMca guNasthAnoMtaka asaMyama pariNAma honese ye cAra ArtadhyAna hote haiM paraMtu pramatta guNasthAnameM nidAnako choDakara tIna ArtadhyAna kadAcita pramAdake udayase hote haiN| ( hiMsAnanda nAmaka raudradhyAna / )- isa duSTane vadha, baMdha, sarvasvaharaNa kiyA haiM ataH isa duSTako mai kaba mArUMgA aisA jo saMtata cintana hotA hai vaha hiMsAnaMda nAmaka raudradhyAna hai // 42 // ( anRtAnaMda raudradhyAna / )- yaha duSTAtmA hamezA asatya bolakara merA nAza karatA hai| isaliye asatya bhASaNase yaha duSTAtmA vadhabaMdhako prApta hogA to acchA hogA aisA manameM vicAra karanA anRtAnaMda raudradhyAna hai / / 43 / / ( cauryAnaMda raudradhyAna / )- parakIyoMkA dhana kisa upAyase grahaNa kiyA jA sakatA hai isakA jo bAra bAra cintana karanA use cauryAnaMda raudradhyAna kahate haiM / yaha durgatikA mukhya kAraNa hai // 44 // 1 ArtamAtibhavaM bhavi 2 A. yojayAmIti Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntasAraH (270 ) gandharUpa rasasparzazabdasaMrakSaNAya ca / krUrabhAve manorodhazcaturthaM raudramucyate // 45 saMyatAsaMyatAntAnAM jIvAnAmuparvANatam / catuvidhamidaM raudraM zvatrabhUmipravezakam // 46 AjJAvicAraNA tasmAdapAyavicayaH paraH / vipAkavicayazcAnyaH saMsthAnavicayaH punaH // 47 itthaM catuvidhaM dharmyaM dharmAdhArainigadyate / yena prApnoti jIvo'yaM siddhisaukhyaM nirantaram // 48 upadeSTurabhAvena mandabuddhitayAthavA / padArthAnAM hi sUkSmatvAtkarmodayavazAdatha // 49 saddRSTAntAdyabhAvena sarvajJAjJApramANataH / arthAvadhAraNaM dharmyaM syAdAjJAvicayaH sphuTam // 50 (11. 45 ( parigrahAnaMda raudradhyAna / ) - gaMdha, rUpa, rasa, zabda, sparzayukta padArthoMkA saMgraharakSaNa ke liye atizaya saMkleza pariNAma hokara unameM manakI ekAgratA honA cauthA raudradhyAna hai / / 45 / / ( raudradhyAna ke svAmI / ) - yaha cAra prakArakA raudradhyAna pahale guNasthAna se pAMcave saMyatAsaMyata guNasthAnataka hotA hai aura yaha narakabhUmimeM praveza karanevAlA hai // 46 // vizeSa - avirata jIvako raudradhyAna honA yogya hai, kyoMki vaha vratarahitahI hotA hai / usako hiMsAdikoMkA tyAga nahIM hai / paraMtu jo dezavratoMko pAlatA hai use raudradhyAna kaise hogA ? uttara- usakobhI kadAcid hiMsAdikoMkA Aveza hotA hai aura dhana, strI, kuTuMbavargakA saMrakSaNa karanese saMkleza pariNAma hoMge jisase raudradhyAna kadAcid ho sakatA hai / parantu vaha narakagati AdikA kAraNa nahIM hotA / kyoMki samyagdarzanakA sAmarthya usako rahatA hai / saMyatako arthAt muniko raudradhyAna nahIM hotA / yadi vaha hogA to usakA saMyama naSTa hogA / / 46 / / ( sarvArthasiddhi hisAnRtAdi sUtra ) ( dharmadhyAnakA bhedasahita vivecana / ) - dharmadhyAnakA pahalA bheda AjJAvicAraNA nAmaka hai / dUsarA bheda apAyavicaya hai / tIsarA bheda vipAkavicaya aura cauthA bheda saMsthAnavicaya hai / isa prakArase dharmake AdhArabhUta AcArya dharmyadhyAnake cAra bheda kahate haiM / jisase yaha jIva niraMtara siddhikA sukha prApta karatA hai || 47-48 / / ( AjJAvicaya dharmadhyAna / ) - upadezakakA abhAva honese arthAt jIvAdika tattvoMkA yathArtha svarUpa kahanevAle gurukA abhAva honese, tathA apanI buddhi maMda honese, padArthoMkA svarUpa sUkSma honese tathA karmodaya honese, uttama nirdoSa dRSTAntAdikoMkA abhAva honese sarvajJake Agamako pramANa samajha kara jIvAdi padArthoMkA nizcaya karanA AjJAvicaya nAmaka dharmadhyAna hai / sarvajJakI AjJAko pramANa kara yaha vastusvarUpa aisAhI hai, jinezvara anyathAbhASI - asatyabhASI nahIM haiM aisA mAnakara gahanapadArthoMpara zraddhAna karake jIvAdi padArthoMkA nizcaya karanA yaha AjJAvicaya hai / athavA svataH siddhAnta ke aviruddha jIvAdika padArthoMko jAnanemeM jo pravINa hai tathA ziSyAdikoMko siddhAntase aviruddha tattvasamarthanake liye tarka, naya aura pramANakI yojanA karake nivedana karanekI icchAse jo Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -11. 59) siddhAntasAraH (271 tattvArthavedinA' vAcA svsiddhaantaavirodhinaa| paraM prati pramANena nivedayitumicchatA // 51 jAyate yaH smRteH pUtaH samanvAhAra ityatha / so'yamAjJAprakAzArtha varamityAdicintanam // 52 ye mithyAdRSTayaH sarve sarvajJAjJAbahiHsthitAH / samyaGamArgAdapetAste dUramityAdi cintanam // 53 mithyAdarzanavijJAnacAritrebhyazcyutA amii| kathaM jIvA bhavantyatretyavadhAraNamuttamam // 54 apAyavicayo dharmadhyAnamAhurmanISiNaH / yenAvApnoti bhavyAtmA karmApAyaM kSaNAdapi // 55 karmaNAM hi vipAkena phalAnubhavanaM prati / praNidhAnaM vipAkadharmadhyAnaM nigadyate // 56 lokasaMsthAnacintAyAM saMsthAnavicayo mahAn / dharmadhyAnaM mataM prAjJaiH karmASTakavinAzanam // 57 apramattAntajIvAnAM taddhayAnaM jAyate param / anantasaukhyasaMprAptihetubhUtaM mahAtmanAm // 58 zukle pRthaktvavItarkamavIcAri dvitIyakaM / sUkSmakriyaikasampAti samucchinnakriyaM tataH // 59 bAra bAra jinAjJAkI- jIvAditattvoMkI cintA karatA hai usakA vaha pavitra- prazasta AjJAvicaya nAmaka pahalA dharmadhyAna hai / jinezvarakI AjJA prakAzita karaneke liye jo uttama cintana hai vaha AjJAvicaya hai / / 49-50 // ( apAyavicaya dhrmdhyaan| )- jo mithyAdRSTi haiM ve sarvajJakI AjJAke bAhara rahate haiM, arthAt sarvajJa jinezvarakI AjJAko pramANa nahIM mAnate haiM, ve yathArtha mokSamArgase dUra rahe haiM ityAdi cintana karanA apAyavicaya hai| mithyAdarzana, mithyAjJAna aura mithyAcAritrase cyuta hokara ye jIva yathArtha mokSamArgameM kaise pravRtta hoMge, aisA jo bAra bAra smaraNa karanA vidvAna loga use apAyavicaya dharmyadhyAna kahate haiM / isa dharmadhyAnase bhavyAtmAke karmoMkA apAya-nAza tatkAla hotA hai // 51-55 // (vipAkavicaya dhrmdhyaan|)- jJAnAvaraNAdi karmoMkA dravya, kSetra, kAla, bhava aura bhAva Adika kAraNoMse vipAka- udaya hotA hai aura usakA nAnAvidha phala milatA hai aisA bAra bAra ciMtana karanA vipAkavicaya hai / / 56 // ( loksNsthaanvicy|)- lokakI AkRtikA bAra bAra vicAra karaneko vidvAna loga saMsthAnavicaya dharmadhyAna kahate haiM / yaha dharmadhyAna ATha karmoMkA vinAza karanevAlA hai| yaha cAra prakArakA dharmadhyAna apramatta guNasthAnataka jIvoMko hotA hai arthAt aviratasamyagdRSTi, dezavirata, pramatta aura apramattasaMyatoMko hotA hai / yaha cAra prakAroMkA dharmadhyAna mahAtmAoMko anaMtAnaMta saukhyakI prApti karAnemeM kAraNa hai // 57-58 // ( zukladhyAnake bhed|)- zukladhyAnameM pRthaktvavitarkasavicAra, ekatvavitarka avicAra, sUkSmakriyAsampAti, samucchinnakriya aise cAra bheda haiM // 59 / / 3 A. ityayaM 1 A. vedino vAtha 2 A. svasiddhantAvirodhataH 5 A. vinAzakam 6 A. apRthaktvAdikaM ca tat / 4 A. AjJAvicaya ucyate Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272) siddhAntasAraH (11. 60 zrutakevalinaH sAdhorAdye zukle tu zobhane / dharmadhyAnaM ca tasyeti kathayanti jinezvarAH // 60 pare dve bhavatastAvadatizuddha'tinirmale / kevalajJAnayuktasya sayogAyoginaH punH|| 61 yatpRthaktvavitakaM tatriyogeSu prajAyate / ekayogasya caikatvavitakaM cArutAnvitam // 62 kevalakAyayogasya dhyAnaM sUkSmakriyaM matam / samucchinnakriyaM tAvadayogasya mahAtmanaH // 63 savitarkapravIcAramAdyadhyAnaM bhavediha / savitarkApravIcAraM dvitIyamatidurlabham // 64 zrutajJAnaM vitarkaH syAtpravIcArastu yaH punaH / arthavyaJjanasadyogamakrAntiratizobhanA // 65 vizeSa- jaise malarahita honese kapaDA zukla kahA jAtA hai, vaise zuddha AtmasvarUpa pariNati isa dhyAnase prApta hotI hai / isaliye ise zukla kahate haiN| AtmAkI nirmalatAmeM zuklaguNakI sadRzatA samajhakara isa dhyAnako zukla kahate haiM / ( zukladhyAnake svaamii| )- zrutakevalI munirAjako pahale do uttama zukladhyAna hote haiN| dharmadhyAnabhI usI zrutakevalI sAdhuko hotA hai aisA jinezvara kahate haiN| tIsarA aura cauthA zukladhyAna nirmala haiM, aura atizaya nirmala haiM ; kyoMki, saMpUrNa kaSAya aura ghAtikarmakA nAza honese ve utpanna hote haiM, isaliye ve dhyAna atyaMta nirmala aura vizuddha haiM / sayogakevalI aura ayogakevalI jinezvarako ye do dhyAna hote haiM / 60-61 // pahalA pRthaktvavitarka- nAmaka dhyAna tIna yogoMke dhArakoMko hotA hai| ekatvavitarka nAmaka dUsarA suMdara dhyAna tIna yogomeMse kisI eka yogake dhArakako hotA hai / kevala kAyayogake dhArakako tIsarA sUkSma kriyApratipAti nAmaka dhyAna hotA hai aura cauthA samucchinnakriya nAmakA dhyAna ayogI mahAtmAko- caudahave guNasthAna dhAraka mahApuruSako hotA haiM / vizeSa-sakala zrutadharako apUrvakaraNake pUrva meM cauthe guNasthAnase sAtave guNasthAnataka dharmadhyAna hai / apUrvakaraNase lekara upazAMtakaSAyataka cAra guNasthAnoMmeM pahalA pRthaktvavitarka nAmaka zukladhyAna hai| kSINa kaSAya guNasthAnameM ekatvavitarka avicAra nAmaka dUsarA zukladhyAna haiM / 62-63 // ( vitarka aura vicArakA spaSTIkaraNa / )- pahalI pRthaktvavitarkavicAra nAmaka dhyAna vitarkase yukta aura pravicAra yukta hai / aura dusarA zukladhyAna atizaya durlabha hai tathA vaha vitarkake sAtha hotA aura apravIcAra hai / / 64 // zrutajJAnako vitarka kahate haiM aura zobhanA- nirmala aisI arthasaMkrAnti, vyaMjanasaMkrAnti aura yogasaMkrAnti hotI hai / arthAt pahale zukladhyAnameM vitarka aura vicAra hotA hai / vizeSazrutajJAna matipUrvaka hotA hai / matijJAna indriya aura anindriya- manaHpUrvaka hotA hai / matijJAnake anantara no indriyake prAdhAnyase jo jJAna utpanna hotA hai use zrutajJAna kahate haiM / yadyapi IhAdika 1 A. AdyaM Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -11. 71) siddhAntasAraH (273 artho dhyeyaH sudravyaM vA paryAyo vA nigadyate / vyaJjanaM vacanaM yogaH kAyavAkcittalakSaNaH // 66 dravyaM vihAya paryAyaM parihRtya tvato'pi tat / dravyaM yAtIti saMkrAntivyasya kathitA budhaH // 67 zrutasya vacanaM tAvadekamAdAya tatkSaNAt / gRhNAtyanyattato'pyanyadvayaJjanasyeti vartanam // 68 kAyayogaM parityajya gRhNAtyAgrahajitaH / yogAntaraM matA seyaM yogasaMkrAntiruttamaiH // 69 yatparivartanaM caitatpravIcAraH sa ucyate / svAdhyAyAhitasaccittatarkasAmarthyasaMbhavaH // 70 pRthaktvAditi vIcArasAmarthyapragataM manaH / yasyAparyAptabAlasyotsAhavaccAvyavasthitam // 71 matijJAnabhI- noiMdriyase utpanna hote haiM to bhI avagrahake viSayakohI ve vizeSatayA jAnate haiN| vaisA zrutajJAna matijJAnake viSayakohI yadi jAnatA to vaha alaga jJAna nahIM mAnA jaataa| zrutajJAnakA viSaya matijJAnase apUrva hai / eka ghaDeko iMdriya aura manake dvArA jAnakara usake jAtike deza, kAla, rUpa Adikase vilakSaNa ghaDeko jo jAnatA hai vaha jJAna zrutajJAna hai / athavA aneka prakAroMse yukta arthakA nirUpaNa karanevAle jJAnako zrutajJAna kahate haiM / athavA iMdriya aura aniMdrayase ekajIva vA ajIva padArthako jAnakara usameM sat, saMkhyA, kSetra, sparzana, kAla, aMtara, bhAva aura alpabahutva Adi prakAroMse padArtha nirUpaNa karane meM jo jJAna samartha hai use zrutajJAna kahate haiN| aise zrutajJAnako yahAM vitarka kahA hai- vizeSa prakAroMse jIvAdika padArthoMkA Uha karanA, vyApti AdikA nirNaya karanA vitarka hai / pravIcAra- artha saMkrAntiko, vyaMjanasaMkrAMtiko aura yoga saMkrAntiko vIcAra kahate hai| parivartanako saMkrAnti kahate hai // 64-65 / / ( rAjavAtika prathama adhyAya sUtra matizrutAvadhIti ) ( saMkrAntikA spaSTIkaraNa / )- artha - dhyeyavastuko artha kahate haiM / vaha dhyeya dravya aura paryAyarUpa haiM / vyaMjana- vacana, zabda, vAkya Adiko vyaMjana kahate haiM / yoga- zarIra, vacana aura manakI pravRttise jo AtmapradezoMmeM caMcalatA utpanna hotI hai use yoga kahate haiN| arthasaMkrAnti dravyako choDakara paryAyako dhyeya samajhakara usakA vicAra karanA, paryAyako choDakara dravyakI cintA karanA haiM / arthAt zukladhyAnakA viSaya kabhI dravya hotA hai aura kabhI paryAya hotA hai, kabhI dravyAMtara hotA hai / eka viSayameM sthiratA nahIM hotii| bAra bAra parivartana hotA hai| isako arthasaMkrAnti kahate haiM / / 66-67 // vyaMjanasaMkrAnti- zrutakA eka vacana lekara usakA vicAra kara phira anya zrutavacanakA cintana karanA, use choDakara tIsare zrutavacanakA vicAra karanA, usebhI choDakara cauthe zrutavacanakA avalaMba karanA, aise vicArako vyaMjanasaMkrAnti kahate haiM / Agrahajita yogirAja kAyayogako choDakara anyayogakA Azraya karate haiM isako uttama puruSoMne yogasaGakrAnti mAnA haiM // 68-69 / / isa prakAra ina tIna prakArake parivartanoMko pravIcAra kahate haiN| yaha pravIcAra svAdhyAyase uttama manameM utpanna hue tarkakA phala hai // 70 // pahale zukladhyAnameM yogIkA mana vIcArake sAmarthyase adhika utpanna hotA hai| paraMtu jaise bAlakakA utsAha alpa hotA hai vaise usa yogIkA mana mohakarmaprakRtiyoMkA zanaiH zanaiH kSapaNa S.S.35. Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274) siddhAntasAraH (11.72 tasya kSapayatastatra prazamaM nayato'pi ca / mohasya prakRtIH kuNThakuThArAttarubhedavat // 72 tatpRthaktvasuvItarkavIcAraM dhyAnamuttamam / jAyate jitakarmoghamaghavidhvaMsakAriNaH // 73 durantaM mohajAlaM tannirmalaM nikaSaniha / sa evAtivizuddhAtmA jJAnAvRtinirundhanAt // 74 / / sthitihAsakSayau kurvazrutajJAnopayogavAn / arthavyaJjanayogAnAM satsaMkrAntivivarjanAt // 75 sthiracittakavRttizca kaSAyaparivajitaH / vaiDUryamaNivanityaM nirmalaM hi yato mahAn // 76 dhyAtvA nivartate naiva tasya dhyAnaM sunirmalam / yadekatvavitakaM tattatra kevalamaznute // 77 / / tena dhyAnAgninA caiva ghAtikarmendhanAni saH / dagdhvApnoti ruci dharma karmayuktaH zubhAni ca // 78 sa yadAntarmuhUrtAyuH zeSakarmasamasthitiH / bAdaraM kAyayogaM taM parihRtyAvalambate // 79 athavA upazama karatA hai / jaise atIkSNa kulhADIse vRkSa zanaiH zanaiH kATA jAtA hai vaise pahale zukladhyAnadhArakake dvArA zanaiH zanaiH mohakI prakRtiyAM kSINa yA upazAnta kI jAtI haiM // 71-72 / / yaha pRthaktvavitarkavicAra- dhyAna pApanAza karanevAle yogise uttamatayA kiyA jAtA hai aura isase karmasamUhakA nAza hotA hai / 73 // dusare zukladhyAnako jaba yogI prArambha karatA hai taba jisakA nAza karanA atizaya kaThina hai aisA mohakarma naSTa hotA hai| tathA yogI zrutajJAnopayogase yukta hokara jJAnAvaraNa karmako rokatA hai| arthAta jJAnAvaraNa karmakI sthitIkA nhAsa prathamataH kara anantara usakA nAza karatA hai / usa samaya arthasaGakrAnti, vyaJjanasaGakrAnti aura yogasaGakrAntiyoMkA abhAva hotA hai // 74-75 // (ekatvavitarka- dhyAnakA vivaraNa / )- jaba yatirAjakI cittavRtti prathama zukladhyAnase adhika sthira hotI hai aura jaba ve kaSAyarahita hote haiM taba vaiDUryamaNike samAna nirmala hokara ve nahIM lauTate haiM arthAt dUsare dhyAnameM ve tatpara hote haiM prathama dhyAnake tarapha ve nahI aate| aise nirmaladhyAnako ekatvavitarka nAmaka zukladhyAna kahate haiM / isa zukladhyAnase kevalajJAnakI prApti hotI hai / isa dhyAnarUpI agnise jJAnAvaraNAdi ghAtikarmarUpI indhana jalAkara yatirAja atizaya prakAzamAna hote haiM / aghAtikarmahI aba avaziSTa rahe haiN| isake anaMtara ve kevalI bhagavAn AyuSyakarma jabataka kucha avaziSTa rahA hai tabataka vihAra karate haiM // 76-77 // usa dhyAnAgnise ve muni ghAtikarmarUpa indhanako jalAkara meghoMse mukta hue sUryake samAna mahAjyotiko arthAt kevalajJAnako prApta hote haiM // 78 // jaba yogIke bAkI karmokI sthiti Ayukarmake samAna antarmuhUrta raha jAtI hai taba bAdarakAya yogako choDakara yogI sUkSmakAya yogakA avalamba karate haiM / / 79 // 1 A. kaSAyapa gvajitaH 2 A. nirmalatvayuto mahAn 3 mahAjyotirmeghamuktAMzubhAniva Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -11. 86) siddhAntasAraH (275 parameSThI parajyotirdhyAnamAskantumarhati / tasmAduddhvastayogI sa samucchinnakriyAbhidham // 80 satsUkSma kAyayogaM taM tatra sUkSmakriyAbhidham / prANApAnAdikaspandakriyAvyApAravarjanAt // 81 tatra dhyAne bhavatyasya satsAmarthyamayoginaH / karmasaMtAnavicchitteH kAraNaM bhavavAraNam // 82 yathAkhyAtaM ca cAritraM tadA tasya prajAyate / sAkSAnmokSakasattattvahetubhUtaM mahAtmanaH // 83 etanmahAtapaH pUtaM karmanirjaraNakSamam / asmAcca nirjarA pUtA saivopakramajA matA // 84 athAvasarasaMprAptaM mokSatattvaM nigadyate / sAkSAcca kevalaM tasya hetustadghAtinAM kSayAt // 85 jJAnasyAvaraNaM tAvaddarzanAvaraNaM tthaa| mohanIyAntarAye ca ghAtikarmANi tajjaguH // 86 (tIsarA sUkSmakriyA pratipAti dhyaan|)- jaba kAyayoga sUkSma hotA hai taba parameSThI, utkaSTa dhyAnarUpI jyotike dhAraka ve kevalI sakSmakriyA nAmaka tIsarA zakladhyAna dhAraNa karate haiN| isa dhyAnase yoga saba naSTa hote haiM aura ve -- samucchinnakriyA' nAmaka cauthA dhyAna dhAraNa karate haiN| usa samaya zvAsocchvAsAdi kriyA baMda hotI haiN| isa dhyAnameM isa ayogakevalIkA sAmarthya baDhatA hai, jo ki karmasamUhakA nAza karanevAlA aura saMsAra naSTa karanevAlA hai / / 80-82 / / ( yathAkhyAta-cAritrakI praapti|)- usa samaya usa mahAtmAko sAkSAt moharUpI uttama nirdoSa tattvakA kAraNarUpa yathAkhyAta cAritra prApta hotA hai| isa prakAra yaha mahAtapa pavitra aura karmakI nirjarA karane meM samartha hai| aise tapase pavitra nirjarA hotI hai| isa nirjarAko upakramajA nirjarA kahate haiN| upakrama zabdakA artha tapa hotA hai| usase honevAlI nirjarAko upakramajA kahate haiN| isa nirjarAkedvArA karma udayameM Aneke pUrvakAlameMhI tapazcaraNake sAmarthyase udIrNa karake udayAvalImeM pravezita kiyA jAtA hai, aura Amra Adike phalakI pakvatAke samAna upabhogameM lAyA jAtA hai| yathAkhyAta cAritra saMpUrNa mohakarmake kSayase aura upazamase AtmasvabhAvameM jo sthiratA prApta hotI hai vaha yathAkhyAta cAritra hai| cauthe dhyAnase yoga pUrNa naSTa hote haiM aura AtmAmeM apUrva sthiratA prApta hotI hai| isaliye isameM pUrNatA prApta hotI haiM // 83-84 // ( rAjavArtika a. 9 vA ) (mokSa-tattvakA niruupnn| )- aba sarala-anaMtasaukhyayukta mokSatattvakA pratipAdana kiyA jAtA haiN| usa mokSaprAptikA kAraNa sAkSAtkevalajJAna hai aura vaha ghAtikarmoke kSayase hotA hai / / 85 // jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya ye cAra ghAtikarma haiN| mithyAdarzana, avirati, pramAda, kaSAya tathA yoga ye pAMca bNdhnkaarnn| ( inakA svarUpa pUrvameM kahA gayA hai|) inakA jaba nAza hotA hai, taba AtmAmeM navIna karmabaMdha honA pUrNatayA ruka jAtA hai, tathA purAne karma udayameM Akara tathA unakI udIraNA hokara naSTa hote haiN| unakI nirjarA hotI hai| taba 1 A. te jaguH Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntasAraH (11.87 bandhahetorabhAvena nirjarAyAzca sarvathA / sarvakarmavimokSo'yaM mokSo'bhANi purAtanaiH // 87 zarIreNa ' vimuktasya kalaGkarahitasya ca / Atmano'nantasaukhyAdibhAvAntaramayaM punaH // 88 karmASTakavinirmuktAstrilokAgravyavasthitAH / anantasukhanirmagnA bhAvinaM kAlamAsate / / 89 ye te siddhAH prayacchantu mama bhaktimato'cirAt / siddhi vizodhya karmANi kukSetrapatitasya ca // 90 ajJAnenApi yatproktaM zrIsiddhAntamataM ? kiyat / tattadArAdhanAyaiva nirguNAM khyAtimIpsunA ' // 91 agAdhastvAgamAmbhodhiH zrIsarvajJaniveditaH / gautamAdigaNendraryo'vagUDhaH sa kathaM punaH // 92 mAdRzairdurabhiprAyairduSTakAlasamasthitaiH 4 / nRkITaH zakyate jJAtuM sadupAdhyAyavajitaiH // 93 kevalaM sAMprataM jAte duHSamAkAlayogataH / mlecchAnte bhArate kSetre jainI vAgatidurlabhA / / 94 276) AtmAmeM karma bilkula nahIM rahatA / aisI jo karmarahita, zuddha, anaMtajJAnAdi guNaparipUrNa AtmAkI avasthA use purAtana maharSi mokSa kahate / / 86-87 / / usa samaya AtmA audArikAdi pAMcoM zarIroMse rahita hotA hai / tathA kalaMka - karmarahita hotA hai / aura AtmA ananta saukhya, anaMta jJAna-darzana vIrya saMpanna hotA hai / pUrvakI saMsArAvasthA naSTa hokara vaha uparyukta zuddha avasthAntara prApta hotA hai // 88 // 1 ( siddhaparameSThIkA svarUpa / ) - jJAnAvaraNAdi AThoM karmoMse siddha parameSThI rahita hote haiN| trailokyake agrabhAga meM siddhazilApara antima tanuvAtavalaya meM ve virAjamAna hote haiM / ve ananta sukhoM meM sadA nimagna rahate haiM / aura bhAvI kAlameMbhI ve anantasukhIhI raheMge / kyoMki, baMdhake kAraNa mithyAtvAdika utpanna karanevAlA karma aba unake pAsa nahIM hai / karmakA atyanta abhAva ho gayA hai / jaise bIja jala jAnepara aMkura utpanna nahIM hotA vaisA karmabIja naSTa honese aba saMsArAMkura utpanna nahIM hotA / / 89 / / ( graMthakArakI siddhoMko vijJapti / ) - he siddhaparameSThin ! maiM kukSetra meM par3A hUM, bhakti tatpara aise mere karmoMko naSTa kara mujhe Apa siddhipada deM / he prabho ! nizcayase jJAnAdi guNoMke sAtha kIrtiko cAhanevAle maine yaha siddhAntakA mata ajJAnase thoDAsA kahA hai / / 90-91 / / ( AgamasamudrakA svarUpabodha mujhe nahIM hai / ) - zrIsarvajJa mahAvIraprabhune jisakA svarUpa kahA hai, vaha Agamasamudra agAdha hai / usake talakA sparza karanA zakya nahIM hai / aise Agamasamudra gautamAdi gaNezoMne praveza kiyA hai / paraMtu jo uttama upAdhyAya se - siddhAntajJa guruse rahita haiM, tathA paMcamakAla, jo ki duSTa hai, usameM utpanna hue haiM aura khoTe jJAnase yukta hama sarIkhe manuSya haiM, unake dvArA yaha sarvajJa pratipAdita Agama jAnanA zakya nahIM hai / / 92-93 / / ( aba jinavANIkA pAnA durlabha hai / ) - duHSamAkAlake saMbaMdhase yaha bhAratakSetra mlecchoM se vyApta huA hai / isameM aba jinezvarakI vANI prApta honA atyaMta durlabha hai / / 94 // 1 A. azarIrasya sataH 2 A. gataM 3 A. lipsayA 4 samAzritaH 5 A. yAte Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 10. 100 ) siddhAntasAraH ( 277 gataM zIlaM gataM jJAnaM gataM dAnaM gataM tapaH / gataM zaucaM gataM satyaM gataM dhyAnaM gatA kriyA / / 95 bhavyAnAmapi cittAni dharmAdapagatAni ca / jainI mudrApi duHprApyA yAsminkAle'tidurdhare // 96 tatra jAto'hamatyuccaiH sthAnamAnavivarjitam / jJAnArAdhanataH kiJcitkaromyasyAnuvartanam // 97 jinendrasya matasyAsyAcintyamAhAtmyavartinaH / zraddhAnAdapi siddhayanti santaH saMsAranirgatAH // 98 yadi janezvare mArge nidAnamatininditam / sadratnatrayalAbho me tathApyastu bhave bhave // 99 ye zRNvanti mahAdhiyaH zubhamataM sAmantabhadraM vaco / vaicitryaM bahumAnamAvahadidaM bhrAntavimuktA janAH // isa kalikAla meM zIla-vratoMkA pAlana jinase hotA hai aise sadAcAra naSTa hue haiN| jJAna naSTa huA, dAna naSTa huA aura tapa naSTa huA, nirlobhatA naSTa huI, satya calA gayA, dhyAna naSTa huA aura vinayAdika kriyA naSTa huI / / 95 / / ( bhavyabhI dharma meM maMda Adara hue haiN| ) - isa kalikAlameM bhavyoMke cittabhI dharma se haTa gaye haiM / yaha kalikAla mahAkaThina hai / isameM jinamudrAbhI prApta honA kaThina hai / / 96 / / isa kalikAlameM maiM utpanna huA huuN| maiM ucca sthAna aura mAnase rahita hUM / maiM jJAnakI ArAdhanA kara isa jJAnakA kucha anusaraNa karUMgA / / 97 / / dhAraNa ( jinamatakA zraddhAna saMsAranAzakA kAraNa hai / ) - acintyamAhAtmya karanevAle isa jineMdramatakA zraddhAna karane se bhI sajjana saMsArase pAra ho gaye haiM arthAt unakA saMsAra anaMtAnaMta kAlakA nahIM rahA hai / arddhapudgala kAlataka saMsAra meM adhikase adhika rahakara jIva mukta hotA hai / yadyapi jinezvarake mArga meM nidAna - bhAvi sukhoMkI AzA karanA atizaya nindita mAnA hai tobhI mujhe bhavabhava meM uttama ratnatraya lAbha hove aisI maiM icchA karatA hUM / nidAna yadyapi saMsAravardhaka hai paraMtu vaha bhogoMkI cAha karanese nidya hai aura usase saMsAra baDhatA hai / ratnatrayalAbha, bodhilAbha AdikI cAha saMsAravardhaka nahIM hai; kyoMki, vaha prazasta nidAna hai| / / 98-99 / / ( samantabhadrakA vacana muktikA kAraNa hai / ) - jainamata arthAt zAstra aura atizaya Adarako utpanna karanevAlA, nAnAviSayoMkA pratipAdana jisameM hai aisA samantabhadra munirAjakA vacana jo mahAbuddhimAn puruSa sunate haiM ve bhrAntise rahita ho jAte haiM / kalAsamUhameM atizaya kuzala aise ve puruSa do tIna bhava dhAraNa karake sukhase muktike suMdara nagarameM zIghra praveza karate haiM / / 100 / / 1 A. mAnaM Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278) siddhAntasAraH (11. 100 apyatyantakalAkalApakuzalAH samprApya dvitrAnbhavAn / saukhyenAzu vizanti vaibhavayutAH siddhaH puraM sundaram // 100 yo jinazAsanabhakti manasA vacasA ca kAyato vApi / kurute tasya samIhitasiddhistvacireNa kAlena // 101 iti zrIpaNDitAcArya zrInarendrasenaviracite caturvidhadhyAnaM mokSatattvanirUpaNaM ekaadsho'dhyaayH| (jinazAsana-bhaktise icchita siddhi hotI hai| )- jo puruSa manase, vacanase aura zarIrasebhI jinazAsanameM bhakti karatA hai use zIghrahI icchita siddhi hotI hai|| 101 // zrI paNDitanarendrasenAcArya-viracita siddhAntasAra-saMgrahameM mokSatattvakA nirUpaNa karanevAlA gyArahavA adhyAya samApta huaa| 1 A. iti siddhAntasArasaGagrahe AcArya zrInarendrasenaviracite ekAdazo'dhyAyaH smaaptH| . Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvaadsho'dhyaayH| praNipatya gurUnpaJca paJcakalyANabhAginaH / ArAdhanAM pravakSyAmi paJcamajJAnahetave // 1 darzanajJAnacAritratapaHpaJcagurUniti / ArAdhya jIva evAyaM bhavyastvArAdhako bhavet // 2 upasevA kriyA pUtA yaamiissaamtibhktitH| bhavyajIvasya sAbhANi jinarArAdhanA ghnaa||3 tattvArthAbhiruciH pUtA darzanaM tadvibodhanam / jJAnaM bhavati cAritraM yatsAvadyanivartanam // 4 yastrayIviSaye varya mahodyogaH prajAyate / kAyaklezAvaho'sahyastattapastApakAraNAt // 5 ghAtikarmakSayAvAptakevalajJAnasaMpadaH / pUjAmarhanti sarvebhyaste'trArhantaH prakIrtitAH // 6 pravidhUtASTakarmANaH prAptASTaguNasaMpadaH / svasvarUpasthitA nityaM siddhAste siddhibhaaginH||7 bArahavAM adhyAya / garbha, janma, dIkSA, kevalajJAna aura mokSa aise paMcakalyANoMke indrAdidevakRta mahotsavoMke dhAraka arhadAdi paMcaparameSThiyoMko vandana karake maiM pAMcave jJAnake liye- kevalajJAnakI prAptike liye maiM ArAdhanA karatA hUM // 1 // ( ArAdhya aura aaraadhk|)- samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra, samyaktapa aura paMcaparameSThiyoMkI vandanA ye ArAdhya haiM aura yaha bhavyajIvahI unakA ArAdhaka arthAt ArAdhanA karanevAlA hai // 2 // ( ArAdhanA / )- samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra, samyaktapa aura paMcaparameSThiyoMkI stuti inakI atizaya bhaktise jo pavitra sevA karanA vaha bhavyajIvakI dRDha ArAdhanA hai aisA jinezvarane kahA hai / / 3 / / jIvAdika tattvArthopara jo pavitra ruci hai vaha samyagdarzana hai| jIvAdika padArthoM kA jo jJAna, usako samyagjJAna kahate haiM / tathA hiMsAdi pApoMse jo parAvRtta honA- hiMsAdikoMkA tyAga karanA so cAritra hai / samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrarUpa, tIna zreSTha viSayoMmeM jo mahAn prayatna kiyA jAtA hai tathA uSNakAla, varSAkAlameM parISaha sahana kiyA jAtA hai vaha tapa ArAdhanA hai / yaha ArAdhanA karNake samAna haiM / arthAt jaisA naukAkA karNa naukAko calAnemeM sahAyyaka hai, vaisI yaha tapa ArAdhanA samyagdarzanAdi ArAdhanAoMko prabala banAnemeM sahAyyaka hai // 5 // ( arhatparameSThIkA svarUpa / )- jinhoMne ghAtikarmakA kSaya karake kevalajJAnasampatti prApta kI hai, jo iMdra dharaNendra, cakravarti AdikoMse pUjA yogya haiM, ve arhanta kahe gaye haiN| ve ArAdhane yogya haiM // 6 // ( siddhaparameSThiyoMkA svarUpa / )- jinhoMne jJAnAvaraNAdi ATha karmokA nAza kiyA hai aura jinako jJAnAdi ATha guNoMkI prApti huI hai jo apane svarUpameM nitya sthita haiM, jinako 1 A. paJjajJAnakahetave 2 A. jainaiH Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 ) siddhAntasAraH ( 12.8 AcArajJAH samAcAramanyeSAM kathayanti ye / AcAryAste bhavantyatra guravo garimAnvitAH // 8 mokSArthaM mokSasacchAstrANyanyAnadhyApayanti ye / jJAnadhyAnadhanA nityamupAdhyAyA bhavantyamI // 9 anyebhyo naiva yacchanti dIkSAM tIvratapasvinaH / sAdhayanti svasiddhi ye sAdhavaste'tra kIrtitAH // 10 bhavyairArAdhanAyAM te'dyArAdhyAH parameSThinaH / tairevArAdhitaiH sarvamanyadArAdhitaM bhavet // 11 bhavyaH kSAntikaro' nityaM hitAhitavicArakaH / jinazAsana siddhAntavedI zrAddhaH susaMyataH // 12 mAdyanmitrakalatrAdyA bhavabhrAntividhAyakAH / sarve'pyamI na me kiJciditi yo hRdi manyate // 13 muktAvasthA prApta huI hai ve siddha parameSThI ArAdhaneke liye yogya haiN| vizeSa - jJAnAvaraNAdi ATha karmoMkA nAza honese jo ATha guNa prApta hue haiM unake nAma - anaMtajJAna, anaMtadarzana, avyAbAdha, samyaktva, saukSmya, avagAhana, agurulaghu aura anaMtavIrya // 7 // ( AcArya parameSThIkA svarUpa | ) - jo pAMca prakArake jJAnAdi AcAroMkA pAlana karate haiM aura jo usake jJAtA hai, dasa prakArake icchAkArAdi samAcAroMkA ziSyoMko bodha karate haiM ve AcArya parameSThI haiM / ve mAhAtmyake dhAraka prabhAvI guru haiN| vizeSa - AcAravatvAdika ATha guNa, bAraha tapa, dasa sthitikalpa aura chaha Avazyaka aise chattIsa guNa AcArya ke kahe haiM / / 8 / ( upAdhyAya parameSThIkA svarUpa / ) - jo jJAna aura dhyAnarUpa dhanake svAmI haiM, jo mokSaprApti ke liye ziSyoMko mokSaprada uttama siddhAntazAstra hamezA paDhAte haiM ve upAdhyAya parameSThI haiM / / 9 / / ( sAdhuparameSThIkA svarUpa / ) - jo anyoMko - zrAvaka zrAvikAoMko dIkSA nahIM dete, jo tIvra tapazcaraNa karate haiM aura jo apanI siddhiko Atmasiddhiko - ratnatrayako sAdhate haiM ve isa lokameM sAdhu kahe gaye hai // 10 // bhavyajIva samyagdarzanAdika cAra ArAdhanAoMmeM paMcaparameSThiyoMkI ArAdhanA kareM / kyoMki inakI ArAdhanA karanese saba anya ArAdhita hote haiM / arthAt samyagdarzanAdika cAra ArAdhanAyeM paMcaparameSThIyoMkI ArAdhanA karanese ArAdhita hotI haiN| kyoMki inakA vaiyAvRttya karanA, inakA upadezA huA AcAra - cAritra pAlanA, inake Upara zraddhAna karanA Adika bAtoMke pAlanase cAroM ArAdhanAoM kA pAlana ho jAtA hai / / 11 / / ( bhavyakA svarUpa | ) - bhavya kSamAzIla hotA hai / sadA apane hitAhitakA vicAra karatA hai / jinazAsana ke siddhAntako vaha jAnatA hai, paMcaparameSThiyoMpara zraddhA karatA hai / aura uttama nirdoSa saMyama pAlana karatA hai- jitendriya hotA hai // 12 // ( bhavya jIvakI cintanA arthAt anuprekSAyeM / ) - vaha bhavya unmatta mitra, patnI Adika padArthaM saMsArabhrAnti utpanna karanevAle haiM / ye sabhI mere kucha saMbaMdhI nahIM haiM, aisA hRdayameM samajhatA 1 A. kSAntiparo Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -12. 20) siddhAntasAraH (281 zaradabhrasamAkAraM jIvanaM yauvanaM dhanam / ArAdhya' ca vanaM nityamitthaM yasya sadA matiH // 14 muktvA jainezvaraM dharma zaraNaM mama gacchataH / durgati nopajAyante putrAdyA vetti yastvadaH // 15 paJcaprakArasaMsArasaraNaM saratA myaa| duHkhAnyAptAnyanantAni hyadharmAditi vetti yH|| 16 sukhaM vA yadi vA duHkhaM sugatiM vAtha durgatim / eka evAbhigacchAmi na sambandhabhavAH pare // 17 yo jAnAti mahAprAjJaH zarIramapi nAntaram / madIyaM yatra ki tatra dhanadhAnyAdikaM punaH // 18 saptadhAtumayaM cAsthicarmanaddhaM kusaMsthiti / zarIraM kSaNavidhvaMsi dharma eva hi zAzvataH // 19 manovAkkAyakarmeti yogo'sAvAsravo mahAn / karmAsravatyaneneti yo jAnAti sa tattvavit // 20 hai / yaha jIvana, tAruNya aura dhana zaratkAlake meghake samAna haiN| aba mujhe vanahI Aradhya haisevane yogya haiM aisI usa bhavyakI buddhi hotI hai| aisA vicAra kara vaha dhanAdikase virakta hotA hai|| 14 // durgatiko jAnevAle mujhako jinezvarakA dharma choDakara anya putrAdika zaraNa nahIM hai arthAt jinadharmahI merA durgatise rakSaNa karanevAlA hai // 15 // saMsArAnuprekSA- pAMca prakArake saMsArameM bhramaNa karanevAle mujhe adharmase ananta duHkha prApta hue haiM aisA bhavya manameM vicAra karatA hai // 16 // sukha athavA duHkha, sugati athavA durgatIko maiM akelAhI jaauuNgaa| mere saMbaMdhase utpanna hue putrAdika mere sAtha sukhI aura duHkhI nahIM hoNge| sugati athavA durgatimeM mere sAtha caleMge aisA nahIM // 17 // jo mahAbuddhivAn puruSa apane atizaya abhinna zarIrakobhI yaha merA hai aisA nahIM samajhatA hai, vaha dhana-dhAnyAdika padArtha, jo sarvathA bhinna haiM, apane kaise maanegaa?|| 18 // yaha zarIra rasa, rakta, mAMsa, meda, asthi, majjA, zukra aise sAta dhAtuoMse banA huA hai| asthi aura carmase baMdhA huA hai / isakI AkRtibhI kutsita hai| yaha zarIra kSaNavidhvaMsikSaNavinAzI hai parantu dharmahI nitya hai // 19 // mana, vacana aura zarIrase honevAlI jo AtmAke pradezoMkI caMcalatA use yoga kahate haiN| yaha yogahI mahAn Asrava hai| karmoMke AgamanakA dvAra honese ise Asrava kahate haiN| isa yogase karma AtmAmeM A jAtA hai / isa Asravatattvako jo jAnatA hai vaha tattvavedI hai / / 20 // jo uttama kSamA mArdavAdi daza dharmoMkA pAlana karanemeM tatpara rahatA hai, jisakA mana tapameM nitya tatpara rahatA hai, jo karmoko apanemeM nahIM Ane detA hai, vaha buddhimAn isa prakArakA 2 A. eveha 3 A. kamakayogo 4 A. sUtattvavit 1 A. ArAdhyArAdhanaM S.S. 36 Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282) siddhAntasAraH (12..21 dazadharmarato nityaM tapastaniSThamAnasaH / saMvRNoti ca karmANi yastvevaM cintayedbudhaH // 21 mithyAtvArAdhanAyuktaH karma badhnAti cetanaH / nirjIryate punastena samyaktvAdyupasevanAt // 22 lokaH sarvo'pi jIvena karmaNAM vazatinA / avagAha vimukto'sti yasyeti hRdi vartate // 23 vaibhavaM sarvalokAnAM sulabhaM bhavatinAm / zrIjinendramahAdharmalabdhabodhistu' durlabhA // 24 / itthaM parAtmavijJAnaM yasya syAdanivAritam / taM sadAtmAnamAkhyAnti samyagArAdhakaM jinaaH||25 paJcaiva maraNAnyAhuH sArAdhArA' yatIzvarAH / zubhAzubhagatiryebhyo jAnantIha vickssnnaaH||26 AdyaH kevalinaH prokto mRtyuH paNDitapaNDitaH / sAdhUnAM saMyamoktAnAM paNDitaM maraNaM punH||27 vicAra karatA hai ki yaha AtmA mithyAtvakI ArAdhanAse yukta hokara karma bAMdhatA haiM / paraMtu jaba yaha AtmA samyaktvakI sevA karatA hai taba baMdhe hue karmakI nirjarA karatA hai / / 21-22 / / __yaha jIva karmavaza hokara saMpUrNa lokako apane janmase vyApta karake choDa detA hai aisA vicAra isa saMyatake manameM sadA rahatA hai / / 23 // saMsAra meM bhramaNa karanevAle saMpUrNa manuSyoMko sarva prakArakA vaibhava prApta hotA hai, paraMtu jinendra ke mahAdharmase honevAlI ratnatrayakI prApti, jisako bodhi kahate haiM, vaha atizaya durlabha hai||| 24 // isa prakArase jisako apane svarUpakA aura parapadArthoMkA jJAna huA hai, tathA jo anivArita hai arthAt parako AtmA samajhakara jisake manameM aba kabhIbhI bhrAnti utpanna nahIM hogI, jo parako parahI mAnatA hai, usameM AtmIya-buddhiko dhAraNa nahIM karatA hai aise AtmAkohI jinezvara sadAtmA-prazasta AtmA aura vahI uttama ArAdhaka hai aisA kahate haiM // 25 // ( maraNoMke pAMca bhed|)- sAra-ratnatraya jinako AdhAra hai athavA ratnatrayake AdhArabhUta munIzvara maraNa pAMca prakArase hai aisA kahate haiM tathA vidvajjana una maraNoMse zubhAzubhagati jAnate haiM // 26 / / vizeSa- utpanna hue padArthakA nAza honA maraNa hai| devapanA, pazupanA, nArakIpanA aura manuSyapanA aise paryAyoMkA nAza honA maraNa hai| pUrva Ayuke nAzase jIva maratA hai aura anya Ayuke udayase vaha nayA paryAya-deva manuSyAdi paryAya dhAraNa karatA hai| aise maraNake AcAryoMne pAMca bheda kahe haiN| 1 paNDitapaNDita-maraNa, 2 paNDitamaraNa, 3 bAlapaNDita-maraNa4 bAlamaraNa aura 5 bAlabAla maraNa / ( paNDitapaNDita maraNa aura paNDita mrnn| )- kSAyika jJAna, kSAyika darzanAdi navakevala labdhike dhAraka aise kevalike maraNako paNDitapaNDita-maraNa kahate haiM / jinako saMyamI kahA hai aise sAdhuoMko arthAt mahAvrata, gupti aura samitiyoM ke pAlakoMko saMyamI muni kahate haiN| inake 1 A. labdhirbodhiH 2 A. mahAtmAnaM 3 A. sAroddhArAdyatIzvarAH Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -12. 31) siddhAntasAraH (283 saMyatAsaMyatAnAM tadvAlapaNDitasaMjJikam / bAlaM cAsaMyatasyeha' samyagdRSTeniveditam // 28 mithyAdRSTijanAnAM tatpaJcamaM bAlabAlakam / 'jAyate'nantaduSTaikamaraNaM bhavadhAriNAm // 29 laghupaJcAkSaroccArakAlenaiva tu karmaNAm / kSayaM kRtvA zivaM yAti kevalo tadihAdimam // 30 samArAdhayato'nargha sadratnatrayamuttamam / satsamAdhiyutasyeha sAdhopa'tyuH sa paNDitaH // 31 maraNakA nAma paNDitamaraNa hai / spaSTIkaraNa- jJAna, darzana, cAritra aura tapoMmeM jinako sImAtIta pANDitya prApta huA hai, unako paNDita kahate haiM arthAt anaMtajJAna, anaMta darzana, anaMtasukha aura anaMtazakti Adika prApta hue, ve kevalijina paNDitapaNDita kahe jAte haiN| inase bhinna jo haiM unako paNDita kahate hai arthAt pramattasaMyata, apramattasaMyata Adise lekara kSINakaSAya guNasthAnataka jo sAdhu- muni haiM unako ' paNDita ' kahate haiM / paNDA- ratnatraya- pariNata buddhiko paNDA kahate haiM, aisI buddhi jisako utpanna huI hai vaha paNDita hai / muniyoMmeM ratnatraya- paNDitabuddhi honese ve paNDita kahe jAte haiM // 27 // ( bAlapaNDita maraNa aura bAlamaraNakA vivecana / )- saMyatAsaMyatake maraNako bAlapaNDita maraNa kahate haiM / zrAvaka jo aNuvratake dhAraka haiM arthAt darzanAdi- pratimAoMke dhAraka haiM unako saMyatAsaMyata kahate haiM / sthAvara jIvake ghAtarUpa asaMyamase nivRtta na honese ve zrAvaka bAla kahe jAte haiN| tathA trasajIvoMkA saMrakSaNarUpasaMyama aura ratnatrayameM tatpara honese paNDita kahe jAte haiM / asaMyama honese bAla va ratnatraya honese paNDita aise do guNoMke dhAraka honese bAlapaNDita kahe jAte haiN| darzanajJAna ye do jinameM hai paraMtu jo sarvathA cAritrarahita haiM aise asaMyatasamyagdRSTIke maraNako bAlamaraNa kahate haiM / 28 / / ( bAlabAlamaraNakA svruup| )- mithyAdRSTiyoMke maraNako bAlabAlamaraNa kahate haiN| saMsArako dhAraNa karanevAle jIvoMko yaha pAMcavA maraNa ananta doSoMse bharA huA aura jisakA sAmya koI maraNa nahIM kara sakegA aisA maraNa hai| isa maraNase maranevAlA jIva samyaktvasebhI rahita hai, darzana aura cAritra to use hai hI nhiiN| isaliye mithyAdRSTiko bAlabAla kahate haiN|| 29 / / ( paNDitapaMDita maraNavAlA mukta hotA hai| )- a, i, u, R, la aise pAMca hasvasvaroMkA uccAra karane meM jitanA samaya lagatA hai utane meM aghAtikarmokA kSaya karake kevalI bhagavAna mokSako jAte haiM vaha maraNa pahilA maraNa hai // 30 // ( paMDitamaraNakA khulAsA )- uttama, prazaMsanIya aura amUlya aise ratnatrayakI ArAdhanA karanevAlA uttama dhyAna yukta-dharmadhyAna aura zukladhyAna yukta aise sAdhukA jo maraNa vaha paMDitamaraNa hai // 31 // 1 A. vA. 2 A. duHkhaikakAraNaM bhavadhAraNam 3 A. naiSa svakarmaNAM 4 A. 'nayaM Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284) siddhAntasAraH (12. 32 tadetattrividhaM proktaM paNDitaM maraNaM yateH' / prAyopagamanaM cAdyamiGginImaraNaM punaH // 32 bhaktatyAgastadarthaH syAdAtmanaH svaparasya ca / vaiyAvRttyasya sApekSaM sadgateH kAraNaM param // 33 prAyopagamanaM yattadvayAvRttyavivajitam / svavaiyAvRtyasApekSamiGginImaraNaM matam // 34 kAle saMnyasya vegena sarvagranthavijitaH / ArAdhayangurunpaJca miyate bAlapaNDitaH5 // 35 saMnyAsAdivinirmuktamAkasmikavighAtataH / zuddhadRSTarbhavenmRtyustadvAlo' gadito budhaiH // 36 ( paMDitamaraNake tIna bhed| )- yatikA yaha paMDitamaraNa tIna prakArakA hai| prAyopagamana maraNa, iMginImaraNa, bhaktatyAga-maraNa / iMginImaraNavAlA kevala apane vaiyAvRttyakIhI apekSA karatA hai arthAta AhArakA tyAga karake svayaM uThatA baiThatA hai anyoMkA sAhAyya nahIM caahtaa| isameM tIsarA maraNa jisako bhaktatyAgamaraNa kahate haiM vaha apane aura anyoMke vaiyAvRttyakI apekSA rakhatA hai| bhaktatyAgamaraNako bhaktapratijJA kahate haiN| bhakta zabda AhArakA vAcaka hai aura pratijJA zabdakA artha pratyAkhyAna tyAga aisA hai| jisameM kramazaH AhArakA tyAga kiyA jAtA hai aise maraNako bhaktapratijJA maraNa kahate haiM // 32-33 // (prAyopagamana aura iMginImaraNakA vivaraNa / )- prAyopagamana maraNa vaiyAvRttyase rahita hotA hai aura iMginImaraNa svavaiyAvRttyakI apekSA karatA hai| prAyaH arthAt anazana-AhAroMkA tyAga karanA / pAdopagamana aisAbhI isa maraNakA nAma hai| isakA khulAsA-pAvoMse gamana karanA arthAt apane saMghakA tyAga kara usa saMghase nikalakara yogya sthAnakA Azraya lenaa| athavA prAyogya-saMsAra nAzake liye yogya aise saMsthAna aura saMhananake gamana prAptise jo maraNa kiyA jAtA hai usako prAyogya maraNa kahate haiN| iMginImaraNa-svavaiyAvRtyakI apekSA karatA hai / iMginI zabda apane abhiprAyakA vAcaka hai| apane abhiprAyake anusAra svayaMhI svataHkI zuzrUSA kara jo maraNa kiyA jAtA hai use iMginI maraNa kahate haiN| paricAraka munikI zuzrUSA isameM kSapaka nahIM cAhatA hai // 34 // ( bAlapaNDita-maraNakA vivaraNa / )- bAlapaNDita paMcamaguNasthAnI kSullakAdika, pratimAdhArI zrAvaka aMtakAlameM rAgadveSAdikoMkA tyAga kara saMpUrNa parigrahoMse rahita ho jAtA hai| aura paMcaparameSThIyoMkI ArAdhanA karake maraNa prApta karatA hai / 35 / / ( bAlamaraNakA svruup| )- saMnyAsAdikoMse rahita Akasmika kucha prahArAdika honese jo zuddha samyagdRSTikA maraNa hotA hai vaha bAlamaraNa hai aisA sujJoMne kahA hai / / 36 // 1 A. yataH . 2 A. pAdo 3 A. stutIyaH 4 pAdo 5 paNDitAt 6 A. tadvAlaM gaditaM Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -12. 45) siddhAntasAraH (285 ArtaraudravatAM mRtyurjAyate bahuduHkhataH / sarveSAM bAlabAlAnAM' maraNaM kathayanti te // 37 AvIcimaraNaM cAnyatsamayaM samayaM prati / AyuSa: 'saMkSayAtproktaM munIndrarhatakalmaSaiH // 38 bhujyamAnAyuSazcAnte mRtyustadbhavasaMbhavaH / kathyate zrIjinAdhIzairanekaguNasaMyutaiH // 39 yenaiva ye mRtaHpUrva tena tasya punarbhavet / mRtyuvidhinAmAnaM tamuzanti yatIzvarAH // 40 yena pUrva mRtastena na mRtyurjAyate punaH / yasmAttanmaraNaM prAhurAdyantamiha rUDhitaH // 41 mAyAmithyAnidAnAdizalyairyanmaraNaM bhavet / sazalyamaraNaM taddhi duSTaM durgatikAraNam // 42 darzanajJAnacAritratrayamutsRjya jAyate / maraNaM tatsamutsRSTaM dUHkhapAthodhivardhakam // 43 gRddhapRSThabhavo matyuH kathyate yasya jAyate / hastyAderudarasthasya mahAduHkhavidhAyakaH // 44 ghANAdikanirodhena yo mRtyubhavavartinAm / vidhAsamaraNaM taddhi kathayanti kathAvidaH // 45 ( bAlabAlamaraNakA svruup| )- ArtadhyAnase aura raudradhyAnase atizaya duHkhita hokara jo maraNa hotA hai vaha saba bAlabAloMkA maraNa hai aisA kahate haiM // 37 / / (AvIcimaraNa tathA tadbhava mrnn| )- pratyeka samayameM jo AyukA kSaya hotA rahatA hai usako, naSTa kiyA hai pApa jinhoMne aise munIzvaroMne AvIcimaraNa kahA hai| vartamAnakAlameM jisa AyuSyakA prANI upabhoga le rahA hai usako bhujyamAna Ayu kahate haiN| usakA anta honepara jo mRtyu AtI hai vaha tadbhavamaraNa hai, aisA aneka guNoMse saMyukta zrIjinendroMne kahA hai // 38-39 // ( avadhimaraNa / )- jo jisa maraNase pUrvabhavameM marA thA usI maraNase vaha punaH isa bhavameMbhI yadi maregA to usake isa maraNako yatIzvara avadhinAmakA maraNa kahate haiM / / 40 // ( AdyantamaraNakA svruup| )- jisa maraNase prANI pUrvabhavameM marA thA usa maraNase punaH maraNa na honA usako rUDhise Adyanta maraNa kahate haiM // 41 // ( sazalyamaraNakA vivaraNa / )- mAyA, mithyAtva aura nidAna Adi zalyoMse jo maraNa hotA hai usako sazalya maraNa-zalyabhAva-sahita maraNa kahate haiM aura vaha duSTa tathA durgati prAptikA kAraNa hai // 42 // (samutsRSTa-maraNakA vivrnn| )- samyagdarzana, samyagjJAna aura cAritrakA tyAga karake jo maraNa hotA hai usako samutsRSTa maraNa kahate haiN| yaha maraNa duHkharUpI samudrako baDhAnevAlA hai / / 43 // ( gRddhapRSTha-maraNa / )- hAthI Adike peTa meM ghusakara jo mRtyu hotI hai usako gRddhapRSTha maraNa kahate haiM, yaha maraNa mahAn duHkhako utpanna karatA hai // 44 // ( vighrAsa mrnn| )- nAka, kaNTha Adi dabAkara-zvAsocchvAsakA nirodha kara jo saMsArI jIvoMkA maraNa hotA hai vaha vighrAsa maraNa hai aisA usakA yathArthasvarUpa jAnanevAle vidvAn kahate haiM // 45 // 1 A. bAlabAlaM tanmaraNaM 2 A. saMkSaye 3 A. saMbhava 4 A. yasya Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286) siddhAntasAraH (12. 46 darzanajJAnacAritratraya 'saMkliSTayogataH / mRtyubhavati jIvAnAmaprazastaH sa eva hi // 46 pAvasthAdikarUpeNa balAkAmaraNaM matam / saptadazeti santyatra maraNAni zarIriNAm // 47 jJAtveti vibudhenAtra tyaktvAsAni srvthaa| dhIreNa ca nijaprANAstyAjyAH pnndditmtynaa||48 adhIreNApi martavyaM prANinAmAyuSaH kSaye / tasmAddharyavatA' prANasarjanaM duHkhabharjanam // 49 jainarAddhAntasUtrANAmabhiprAyeNa dhIdhanAH / kriyAkANDaM prakurvanti tAni vakSyedhunA tataH // 50 arho liGgaca zikSA ca vinayaM ca tathA punaH / samAdhyaniyatAvAsau pariNAmastataH param // 51 upadhervarjanaM zreNisamArohaNamuttamam / tapaso bhAvanA pUtA sallekhanamaninditam // 52 dizA parasparaM kSAntiranazAsanamuttamam / caryA ca mArgaNA ceti susthitaH svasamarpaNama // 53 parIkSArAdhanAyAzca nivighnenAvalokanam / ApacchA pratipacchA ca garorAlocanA punaH // 54 ( aprazasta mrnn| )- samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritrameM saMkleza pariNAma utpanna hokara jo mRtyu hotI hai vaha aprazasta maraNahI hai / / 46 / / (blaakaamrnn| )- pAvasthAdika rUpase jo maraNa prApta hotA hai use balAkA maraNa kahate haiM arthAt pArzvasthAdika jo munyAbhAsa haiM unake svarUpameM maraNa honA, bhraSTa muni hokara maraNa karanA balAkAmaraNa hai| isa prakAra yahAM satraha prakArake maraNoMkA varNana kiyA hai // 47 // bAlabAla maraNAdika maraNa asAdhu haiM arthAt saMsArameM ghumanevAle haiM aisA samajhakara vidvAn dhIra vyakti unakA tyAga kara apane prANa paNDitamRtyuse choDe / / 48 / / (dhairyase maraNa duHkhanAzaka haiN| )- AyuSya jaba samApta hotA hai taba dhairyagalita honeparabhI maranAhI paDatA hai| isaliye-dhairyavAn logoMkA jo maraNa hai vaha duHkhako jalAnevAlA hai / tAtparya-dhairyase prANatyAga karanAhI zreSTha hai / / 49 / / ( kriyAkANDakA varNana / )- jaina siddhAntasUtroMke anusAra vidvajjana ( muni ) kriyAkANDa karate haiM isaliye usa kriyAkANDakA aba maiM varNana karatA hUM // 50 // ( savicArabhaktapratyAkhyAnake sutroMkA vivrnn|)- arha, liMga, zikSA, vinaya, samAdhi, aniyatAvAsa ( aniyatavihAra ) pariNAma, upadhityAga, uttama zreNisamArohaNa, pavitra tapakI bhAvanA, prazaMsanIya sallekhanA, dizA, parasparakSAnti (kSamA), uttama anuzAsana, caryA, mArgaNA, susthita, svasamarpaNa, parIkSA, nirvighnatAse avalokana karanA, ApRcchA, pratipRcchA, AlocanA, gaNadoSAlocanA pavitra saMstaropasthA, niryApakagaNa, prakAzana, avahAni, pratyAkhyAna, punaH kSamA, kSamaNa, sAraNa, zuddhi, kavaca, samatA, dhyAna, lezyA, phala, vAsa aura dehtyaag| ina sUtroMke 1 A. traye 2 A. bAlAka 3 A. dhairyavatAM 4 A. paraH Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -12. 57) (287 zayyA ca saMstaropasthA' niryApakagaNastathA / prakAzanA ca hAnizca pratyAkhyAnaM kSamA punaH // 55 kSamaNaM sAraNA zuddhiH kavacaH samatA punaH / dhyAnaM lezyA phalaM vAso dehatyAgastataH param // 56 ArAdhanA vidhAtavyA hyetatsUtrAnusArataH / anyathA jAyate jantumithyAtvArAdhanAdhamaH 2 // 57 siddhAntasAraH anusAra ArAdhanA karanI cAhiye / yadi aisA nahIM kiyA jAyagA, inase ulaTA kriyAkANDa kiyA jAyegA, to vaha yati-zrAvaka ArAdhaka mithyAtvakI ArAdhanAse adhama hogA / / 51-57 / / ina cAlIsa sUtrapadoMkA spaSTIkaraNa isa krama se hai - 1 arha - savicArabhakta pratyAkhyAnake yogya vyaktiko arha kahate haiM / jo muni athavA gRhastha utsAha aura balase yukta hai, jisako maraNakAla akasmAt prApta nahIM huA hai aura jisakA vidhipUrvaka paragaNa meM vihAra hotA hai tathA vahAM jAkara AhArakA aura kaSAyoMkA tyAga vidhIpUrvaka karatA hai aise sAdhu tathA gRhastha ke maraNako bhaktapratyAkhyAnamaraNa kahate haiM arhaprakaraNameM uparyukta lakSaNoMkA vyakti sallekhanAke yogya hai / 2 liMga - zikSA, vinaya, samAdhi vagairaha kriyA bhaktapratyAkhyAnakI sAmagrI hai / usa sAmagrIkA yaha liMga yogya parikara hai / sarva parikara sAmagrI juDanepara jaise kuMbhakAra ghaTa nirmANa karatA hai, vaise yogya vyaktibhI sAdhana sAmagrI pAkara sallekhanA kArya karatA hai / liGga zabdakA artha cinha hotA hai / saMpUrNa vastroMkA tyAga arthAt nagnatA, loca- hAthase keza ukhADanA, zarIraparase mamatva dUra karanA arthAt kAyotsarga karanA, pratilekhana prANidayAkA cinha arthAt mayUrapicchako hAtha meM dhAraNa karanA isa taraha cAra prakArakA liMga hai / 3 zikSA - zAstrAdhyayana / jJAnake binA vinayAdika karanA azakya hai; ataH zAstrAdhyayana karanA cAhiye / jinezvarakA zAstra pApaharaNa karanemeM nipuNa hai; ataH usako paDhanA cAhiye / karanA / 4 vinaya - maryAdA pAlana karanA / guruoMkI upAsanA karanA / 5 samAdhi- manako ekAgra karanA, manako zubhopayoga meM athavA zuddhopayogameM ekAgra 6 aniyatAvAsa - aniyata grAma, purAdika sthAnoM meM rahanA / 7 pariNAma- apane kartavyakA sadA vicAra karanA / 8 upadhityAga - parigrahakA tyAga karanA / 9 zreNisamArohaNa - uttarottara zubhapariNAmoMkI unnati karanA / 10 bhAvanA - pariNAmoM meM saMkleza nahIM utpanna honekA abhyAsa karanA / 11 sallekhanA - zarIra aura kaSAyoMko kRza karanA / 1 A. saMstaraH pUto 2 A jantoH Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288) siddhAntasAraH (12. 16 12 dizA- AcAryane apane sthAnapara sthApita kiyA huA ziSya jo paralokakA upadeza karake mokSamArgameM bhavyoMko sthira karatA hai, jisako bAlAcArya kahate haiM, yaha ziSya AcAryake samAna guNoMkA dhAraka hotA hai| 13 paraspara kSAnti- anyonya kSamAkI yAcanA karanA / 14 anuzAsana- Agamake aviruddha upadeza denaa| 15 caryA- apanA saMgha choDakara paragaNameM- anyasaMghameM gamana karanA / 16 mArgaNA- ratnatrayakI vizuddhi karane meM samartha athavA samAdhimaraNa karanemeM samartha aise AcAryako DhUMDanA, shodhnaa| 17 susthita- paropakAra karane meM tathA svakIya AcAryapada- yogya kArya karanemeM pravINa guruko susthita kahate haiN| 18 svasamarpaNa- AcAryake caraNamUlameM gamana karanA, AcAryake svAdhIna honaa| 19 parIkSA- gaNa, zuzrUSA karanevAle muni samAdhimaraNArAdhaka, utsAhazakti, AhArakI abhilASA ityAdikakI parIkSA krnaa| 20 nirvighna avalokana- ArAdhanAmeM vighna upasthita honese ArAdhanAkI siddhi nahIM hotI hai / ataH usakI nirvighnatAke liye rAjya, deza, gAMva, nagara vagairahakA zubhAzubhAvalokana / 21 ApRcchA- yaha ArAdhaka bhaktapratyAkhyAnake liye AyA hai isake Upara anugraha karanA yogya hai yA nahIM aisA saMghase prazna karake unase sammati prApta karanA / 22 pratipRcchA- paricAraka muniyoMkI sammati milanepara eka ArAdhakako sviikaarnaa| 23 AlocanA- guruke Age apane pUrvAparAdha kahanA / 24-25 guNadoSa- AlocanAke guNadoSokA varNana karanA / 26 saMstaropasthA- samAdhimaraNa sAdhaneke liye ArAdhakakI yogya vasatikA nivAsa / saMstara- arthAt ArAdhakake liye Agamokta shyyaa| 27 niryApakagaNa- ArAdhakako samAdhimaraNa sAdhane meM sahAyatA karanevAle aacaaryaadik| 28 prakAzana- AhArako dikhaanaa| 29 avahAni- kramase AhArakA tyAga krnaa| 30 pratyAkhyAna-tIna AhAroMkA tyAga / 31-32 kSamA kSamaNa- AcAryAdikoMko kSamAkI yAcanA karanA tathA dUsaroMke kiye hue aparAdhoMkI kSamA krnaa| 33 sAraNA- duHkhase pIDita hue aura mohase besudha hue munirAjako sAvadhAna karanA saceta kara denaa| Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -12. 60) siddhAntasAraH (289 asAdhye ca mahAvyAdhau dubhikSe vaatidaarunne| upasargapravRttau vA sAdhuryogyaH prajAyate // 58 gRhItvA liGgamatyudhaM kRtvA zAntaM mano'dhikam / sarvasaMgaparityAgo vidhAtavyaH prayatnataH // 59 mRtyorbhIti' parityajya sthiracittena dhImatA / zubhakabhAvanAyAM hi sthAtavyaM zubhalezyayA // 60 34 zuddhi- samAdhimaraNake liye udyukta hue munirAjako AcArya upadeza dete haiM / 35 kavaca- jaise kavaca- bakhatara saiMkaDoM bANa paDanepara utpanna hue duHkhoMse vIrapuruSako bacAtA hai, vaise AcAryakA kiyA huA dharmopadeza ArAdhakako duHkhoMse bacAtA hai| caturgatimeM pUrvabhavameM ArAdhakake AtmAne duHsaha duHkhoMkA anubhava liyA hai, paraMtu vaha saba vyartha huA / vaha duHkhasahana Atma-hitakArI nahIM huaa| paraMtu he ArAdhaka isa samaya jo duHkha tere dvArA sahA jA rahA hai vaha tere karmakI nirjarA karegA / vartamAna duHkhoMko naSTa karake atIndriya, nizcala, upamArahita, bAdhArahita sukha degA / isa prakAra kahA huA AcAryakA upadeza ArAdhakake duHkhoMkA nAza karanevAlA honese kavacake tulya hai / ataH isako kavaca nAma denA yogyahI hai / jaise kisI tejasvI bAlakA zauryaguNa sUcita karaneke liye usameM siha zabdakA AropaNa karate haiM vaise yahAMbhI kavacaguNoMkA adhyAropaNa upadezameM karake usako kavaca zabdase gauravita kiyA hai| ___36 samatA- jIvita, maraNa, lAbha, hAni, saMyoga, viyoga, sukha aura duHkha inameM rAgadveSoMkA tyAga karake upekSAbuddhi dhAraNa krnaa| 37 dhyAna- anyapadArthose cittako haTAkara usako ekaviSayameM niyukta karanA / 38 lezyA- mana-vacana aura zarIrake vyApAra kaSAyayukta honA / 39 phala- ArAdhanAse prApta hue sAdhyako phala kahate haiN| 40 dehatyAga- ArAdhakakA deha choDanA / isa prakAra bhakta pratyAkhyAnake cAlIsa adhikAroMkA saMkSipta vivecana kiyA hai| isakA vistRta vivecana mUlArAdhanAmeM pAThaka dekheM // 51-57 // ( sallekhanAdhAraNa karane yogya paristhitikA varNana / )- jaba kisI sAdhuke saMyamasamudAyako naSTa karanevAlA aura mahAprayatnasebhI jisakI cikitsA na ho sake aisA roga honese vaha bhaktapratyAkhyAnake yogya hotA hai| jisameM jInekI saMbhAvanA nahIM hai aisA atizaya bhayaMkara durbhikSa paDanepara, yA devakRta, manuSyakRta, tiryaMcakRta upasarga honepara sAdhu sallekhanAke liye yogya hotA hai // 58 // aisI paristhitimeM atyanta zreSTha-mahAn- jinaliMga dhAraNa kara, tathA mana adhika zAnta karake saMpUrNa parigrahoMkA tyAga prayatnase karanA cAhiye // 59 // mRtyukA bhaya hRdayase nikAla denA cAhiye / jisakA sthiracitta huA hai, aise vidvAn munivaryako zubhalezyA dhAraNakara (pIta, padma aura zukla lezyAoMko zubhalezyA kahate haiM / inake lakSaNa gatAdhyAyameM diye haiM ) zubhabhAvanAoMmeMhI tatpara rahanA cAhiye / 60 // 1 A. maraNasya bhayaM tyaktvA S. S. 37. Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290) siddhAntasAraH (12. 61 ArAdhanAmahAzAstravAcanAdattamAnasaH / sthAtavyaM zrIjinAgAre bhavyaniryApakAnvite // 61 asaMkliSTA ca saMkliSTA bhAvanA dvividhA matA / saMkliSTAM ca parityajya bhAvayedaparAM budhH||62 saMsargAHsanti ye kecidrAgadveSasya baMhakAH / varjanIyA bhavantyetaiH saMkliSTA bhAvanA yataH // 63 kandarpakautkucAlAdi' bhAvayaJjAyate yadi / kandarpabhAvanopeto hyapetaH zubhasantataH // 64 jJAnasya jJAnayuktasya dharmAcAryasya sAdhuSu / mAyAdyavarNavAdI syAkilbiSI' bhAvanAnvitaH // 65 . ( sallekhanAdhAraka jinamaMdira meM rheN|)- ArAdhanA- mahAzAstrake paDhane meM jinhoMne apanA mana ekAgra kiyA hai, aise muniyoMko ( sallekhanA dhAraka muniko ) bhavya aura niryApaka jisameM haiM aise zrIjinamaMdirameM nivAsa karanA cAhiye // 61 // ( bhAvanAke bheda / )- asaMkliSTa-bhAvanA aura saMkliSTa-bhAvanA aise bhAvanAke do bheda haiN| paraMtu saMkliSTabhAvanAoMko choDakara asaMkliSTabhAvanAmeM vidvAn muni sthira raheM-zubha aura zuddha bhAvanAoMkA hamezA cintana-abhyAsa kareM / / 62 / / rAgadveSako vRddhiMgata karanevAle jo saMga-mithyAdRSTi kAmI Adi puruSoMkI saMgati hai use tyAganA cAhiye / yadi inakA tyAga nahIM kiyA jAyegA to inase saMkliSTa bhAvanAoMkI prasUti hogI // 63 // ( kandarpabhAvanAkA lakSaNa / )- kaMdarpa-prItikI utkaTatAse-tIvrasnehase hAsyasahita asabhya vacana bolanA, bhaMDavacana bolanA kaMdarpavacana hai / atizaya rAgavaza hokara, hasakara dUsaroMke prati zarIrake asabhya abhinayake sAtha asabhya vacanoccAra karanA kautkucya hai, kucAla hai| ityAdi bhAvanAoMkA yadi koI sAdhu ciMtana karatA hai to vaha kandarpabhAvanAoMse yukta hai / aisI bhAvanAoMse vaha zubhakAryoMse aura zubhapariNAmoMse dUra hotA hai / 64 // ( kilbiSabhAvanAkA svarUpa / )- jo muni jJAnakA, jJAnayukta kevalI bhagavaMtakA, dharmakA tathA usakA pratipAdana karanevAle gaNadharAdi zrutakevaliyoMkA, upAdhyAya muniyoMkA aura ratnatrayArAdhaka sAdhuoMkA avarNavAda pragaTa karatA hai arthAt unameM doSa na hote huebhI doSa dikhAtA hai tathA jo jJAnameM-zrutajJAnameM kapaTa karatA hai arthAt jo usameM prema to nahIM rakhatA hai; paraMtu Uparase vinaya karatA hai vaha jJAnaviSayaka mAyAvI hai| kevaliyoMmeM mAno Adara dikhA rahA hai paraMtu manameM unakI pUjA karanA jise pasaMta nahIM hai vaha kevaliviSayaka mAyAvI hai| cAritrako dharma kahate hai isa dharmakI maiM atizaya bhakti karatA hUM aisA bAhya dharmAcArase logoMko dikhAtA hai, paraMtu manameM dharmake prati jisakA anAdara-aruci hai, vaha dharma mAyAvI hai| AcArya, 1 A. kautukUcyAdi 2 A. yatiH 3 A. kailbiSI Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -12. 70) siddhAntasAraH (291 hRdyAsvAdanimittaM' yo mantratantrAditatparaH / AbhiyogikanindyAyAM bhAvanAyAM sa jAyate // 66 anubaddhamahAroSo baddhavairaH savigrahaH / sutIvratapasA yukto'pyAsurIbhAvanAvahaH // 67 / / aprapannaM jinendreNa samunmArga prakAzayan / mohena mohayaMllokaM yo'yaM saMmohabhAvakaH // 68 ityAdibhAvanopeto yastIvratapasA yutaH / devadurgatimApnoti tadRte bhavabhAgiha // 69 jJAnadarzanacAritratapovIryAdi bhAvayet / prazastabhAvanopeto yaH sa yAti zubhAM gatim // 70 upAdhyAya aura sAdhuoMkI Uparase bhakti karatA hai, paraMtu hRdayameM unake prati aruci rakhatA hai vaha AcAryaviSayaka, upAdhyAyaviSayaka aura sAdhuviSayaka mAyAvI hai| aisI bhAvanAose yukta muniko kilbiSabhAvanAvAlA muni kahate haiM / / 65 // ( abhiyogi-bhAvanAkA svarUpa / )- mRSTa AhArake AsvAdanake liye jo maMtrataMtrAdikoMmeM tatpara rahatA hai, jo indriyasukhake liye maMtrataMtrAdika karatA hai, vaha abhiyogikanAmaka nindyabhAvanAse yukta hai aisA samajhanA cAhiye / / 66 // ( AsurIbhAvanAvAle sAdhukA svruup| )- jisakA mahAkopa anya bhavameMmI jAnevAlA hai aise mahAkopI muniko anubaddhamahAroSa dhAraNa karanevAlA muni kahate haiN| tathA jo kalaha karatA hai, tathA jo saMklezapariNAma dhAraNa karatA huA tIvra tapa karatA hai vaha AsurIbhAvanAoMkA dhAraka muni mAnA jAtA hai / / 67 // ( saMmohabhAvanAvAle munikA svarUpa / )- jisane jinezvarakA batAyA huA mokSamArga nahIM mAnA hai arthAt jisase ratnatrayamArgameM dUSaNa dikhAye jAte haiM aise mohase-mithyAtvase jo logoMko mohita karatA hai tathA AptAbhAsoM-hariharAdikoMdvArA calAyA huA yajJameM pazuvadha karanA dharma hai ityAdi kumArgoMko pragaTa kara jo logoMko mohita karatA hai vaha muni saMmohabhAvanAvAlA samajhanA cAhiye // 68 // jo muni kAndI Adika bhAvanAoMse yukta hokara tIvra tapazcaraNa karatA hai vaha devadurgatiko prApta hotA hai / arthAt maraNottara kaMdarpa jAtike devoMmeM, Abhiyogya devoMmeM, tathA kilbiSika devoMmeM yAnI hIna devoMmeM janma letA hai // 69 // ( prazasta bhAvanAyukta muniko zubhagatikI prApti / )- uparyukta kubhAvanAoMse bhinna jo zubhabhAvanAyeM haiM unakI bhAvanA karanevAlA muni prazasta bhAvanAvAlA hai / arthAt samyagdarzana samyagjJAna, samyakcAritra, tapa aura vIrya Adika guNoMkA Adara, manana karanevAlI bhAvanAoMmeM jo tatpara rahatA hai usako prazasta-zubhagatikI prApti hotI hai / arthAt vaha indra sAmAnikAdi zreSTha devoMmeM janma letA hai // 70 // 1 A. gRyA 2 A. yatiH 3 A. tapoyuta 4 A. bhAvayan 5 A. uttamabhAvanopetaH Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 ) siddhAntasAraH ( 12.71 evamAgamataH ' sarvaM jJAtavyaM tattvavedibhiH / na hyatrAvagataM kiJcidyataH sAraM pragRhyate // 71 atra yuktamayuktaM vA mayAjJAnena bhASitam / santaH saMzodhya zRNvantu saujanyamiti ? saMzritAH // 72 satyaM madhuramAkhyAnti mRtAdirasaM budhAH / paraM sujanavAkyasya mAdhuryamaparaM kiyat // 73 anadhyaM maNinairmalyaM jaDasyApi bhavediha / ajADyasvacchavRttIna saujanyena kathaM satAm // 74 ye santaH sarvadA santi sAdhavaH zubhasaMyutAH / te sAdharmyaM samAlokya hRSyanti na guNairmama // 75 santaH zrIjinarAddhAntanAmato'pyativatsalAH / bhavanti kiM punaryatra kiJciccitraM nizamyate // 76 tu durjanabhAvena bhavanti bhavino bhuvi / te ca sarve ' svabhAvena dUSayanti durAzayAH // 77 viSAdduHkhamavApnoti satyaM prANI suduHsaham / durjanAdAptaduHkhasyAnantabhAgo na tatpunaH // 78 tattvoMke jJAtAoMko Agamase sarva jAnanA yogya hai| mere pAsa aisA kucha vizeSa jJAna nahIM jahAMse Apa buddhimAna puruSa sAragrahaNa kareMge // 71 // ( graMthakArakI namratA / ) - isa siddhAntasArasaMgraha graMtha meM ajJAnI aise mujhase jo kucha yuktiyukta athavA ayukta kahA gayA ho use saujanyabuddhikA Azraya karanevAle sajjana saMzodhana karake sune / arthAt yaha graMtha yuktiyukta haiM yA ayukta hai isakA nirNaya kareM / doSoMko tyAgakara guNagrahaNa kareM || 72 // ( sajjanoMke vacana amRtake samAna haiM / ) - budha - vidvajjana amRtAdike samAna jisakA rasa hai - svAda hai aisA madhura satya bhASaNa bolate haiM / sajjanoMkA bhASaNa atyaMta madhura hai aisA hama kahate haiM / isase adhika hamase kyA kahA jA sakatA hai / / 73 / / jinameM jADya - mUrkhatA - ajJAna nahIM hai tathA jinakI manovRtti nirmala - niSkapaTa hai aise sajjanoMkI sajjanatA se jo jaDa - acetana hai aise ratnakI nirmalatA kyA anarghya - amUlya - zreSTha ho sakatI hai ? kadApi nahIM // 74 // jo sajjana sarvadA zubhavicAroMseyukta aise sAdhusvabhAvako dhAraNa karate haiM ve yahabhI hamAre samAna haiM aisA samajhakara harSita hote haiM / paraMtu isameM merA kucha guNa kAraNa nahIM hai / arthAt unakAhI sajjanatA guNa hone se ve harSita hote haiM / / 75 / / sajjanagaNa zrIjinasiddhAntake nAmasebhI atizaya AlhAdita hote haiM / isameM kyA Azcarya hai ? / / 76 / / ( durjanoMkA svabhAva / ) - jo prANI isa jagatameM duSToMkA svabhAva dhAraNakara utpanna hote hai ve saba apane durabhiprAyase svAbhAvikatayA sabako bigADanekA prayatna karate haiM / / 77 / / prANI viSase suduHsaha duHkhako prApta hote haiM, yaha bAta satya hai / paraMtu durjanake saMgase duHkha hotA hai usakA va anantavAM bhAga hai arthAt durjanasaMgakA duHkha viSase utpanna honevAle duHkha anaMtaguNita adhika hai // 78 // jo 2 A. adhisaMzritaH 1 A. zeSaH 3 A. sarva Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -12. 87) siddhAntasAraH (293 vahnirdahati saMsparzAddurjano darzanAdapi / kathaM vahnisamaM nindyaM kathayanti mhaadhiyH|| 79 sarpA vyAghrA gajAH siMhAH vazyA jagati dhImatAm / teSAmapi na te duSTA durjanA vazavartinaH // 80 bhavanti davadagdhA ye phalitAH puSpitAH punaH / duSTadAvAgnidagdhAnAM praroho'pi na dRzyate // 81 mantratantraprayogeNa kAladaSTo'pi jIvati / duSTasarpapradaSTA ye na te jIvanti jAtucit // 82 bhiSagvaravidhAnena gadAdapagato naraH / duSTavAkyavikArANAM cikitsApi na vidyate // 83 yadi vAgdevatA jainI prasAdaM kurute naraH / guNAndoSAMzca zaknoti vaktuM sadasatoriha // 84 duSSamAkAlayoge'smijJAnavAniti gvitH| yAsyAtso'stu satAM madhye so'haM mUryo'smi kevlm|| purA jAtAH kecitsakalabhuvanAbhAsimatayaH / tatastrijJAnADhayAH kati katicanAGgeSu nipuNAH // idAnI te dezAdapi lavalavAba~kacaturAH / caranto manyante tribhuvanapANDityamahaha // 87 agni sparzase AdamIko jalAtA hai paraMtu durjana darzanasehI manuSyako jalAtA hai| mahAbuddhimAn puruSa usa niMdya duSTako kyA agnisamAna samajhate haiM ? arthAt agnisebhI durjanaadhika duHkhadAyaka hai / / 79 // sarpa, vAgha, hAthI, siMha ye jagatameM buddhimAnoMke vaza hote haiM paraMtu duSTa durjana unakebhI ( buddhimAnoMkebhI) vaza nahIM hote haiM / 80 // jo vRkSa agnise dagdha hue haiM ve punaH puSpita aura phaloMse lada jAte haiM paraMtu durjanarUpadAvAgnise jale hue puruSa to bhasmahI ho jAte haiM, unakA aMkurabhI duSTigocara nahIM hotaa| kRSNasarpase DasA huA manuSya maMtraprayogase tathA taMtraprayogase punaH jIvita hotA hai paraMtu jo durjanarUpa sarpase Dase hue haiM ve kadApi nahIM jIyeMge // 81-82 // uttama vaidyake ilAjase manuSya rogase rahita hotA hai paraMtu duSToMkA upadeza sunakara jisameM vikRti paidA huI hai usake liye cikitsA nahIM hai arthAt duSTa upadezase bigaDA huA manuSya sajjana nahIM hotA hai / / 83 // __ yadi jinezvarake mukhase utpanna huI sarasvatI devatA prasAda degI arthAt jisake Upara prasanna hogI vaha manuSya sajjana durjanoMke guNa aura doSoMkA vivecana karanemeM samartha hogA // 84 // (paMcamakAlakA doSa / )- paMcamakAlakA saMyoga prApta kara jJAnavAna manuSya sajjanoMke samUhameM atigarvayukta hotA hai lekina maiM to vAstavika mUrkha hUM // 85 // pUrvakAlameM caturthakAlameM saMpUrNa jagatako prakAzita karanevAlI mati jinakI thI aise mahApuruSa arthAt kevalI bhagavAna hote the| tadanaMtara mati zruta aura avadhijJAnake dhAraka hue tadanaMtara kucha kucha aMgoMmeM nipuNa aise AcArya hue| aba una aMgakAbhI kucha bhAgakA bhAga aura usakAbhI AdhA bhAga jAnane meM catura aise loka isa jagatameM haiM itanA tucchajJAna honeparabhI ve saMpUrNa trailokyako apane sAmane apaNDitoMse bharA huA samajha rahe haiM // 86-87 // 1 A. nare 2 A. duHkhamA 3 A. mAnyaH Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294) siddhAntasAraH (12. 88 granthakartuH prshstipdyaani| zrIvardhamAnasya jinasya jAto medAryanAmA dazamo gnneshH| zrIpUrNatallAntikadezasaMstho yatrAbhavatsvargasamA dharitrI // kalporvIruhatulyAzca haarkeyuurmnndditaaH| jAtA jhATA ( lATA ) stato jAtaH saMgho'sau jhATa ( lATa ) bAgaDaH // 88 zrIdharmaseno'jani tatra saMghe digambaraH zvetatarairguNaH svH| vyAkhyAsu dantAMzubhirullasaddhirvastrAvRto vA pratibhAsate sm|| bhajavAdIndramAnaM puri puri nitarAM prApnuvannudghamAnam / tanvazAstrArthadAnaM kRtiruciruciraM sarvathA ghnannidAnam // 89 vidyAdarzopamAnaM dizi dizi vikiransvaM yazo yo'samAnam / tasmAcchIzAntiSeNaH samajani suguruH paapdhuulosmiirH|| yatrAspadaM vidadhatI paramAgamazrIrAtmanyamanyata satItvamidaM vicitram / vRddhA ca saMtatamanekajanopabhogyA zrIgopasenagururAvirabhUtsa tasmAt // 90 ( kavi prazasti medArya gaNadhara / )- zrIvardhamAna jinezvarake medArya nAmaka dasave gaNadhara hue| unakA deha lakSmIse pUrNa aura uttama sAmudrika cihnoMse yukta thaa| ve prabhu medArya jahA~ hue vaha bhUmi svargake samAna thii| ( lATa aura lATabAgaDa sNgh| )- vahAM hAra-keyUra-bhUSaNoMse maMDita kalpavRkSake samAna lATa hue aura unase lATa bAgaDa saMgha utpanna huA // 88 / / (zrIdharmasena muniraaj|)- usa lATa bAgaDa saMghameM zrIdharmasena nAmaka digambara muni utpanna hue| ve jaba AgamakI vyAkhyAoMkA pratipAdana karate the usa samaya ve apane atizaya zubhra guNoMse tathA camakanevAle dantakiraNoMse mAno vastrase AcchAdita huese dIkhate the| ( zAntiSeNa guru / )- pratyeka nagarameM vAdiyoMke indroMkA arthAt anyamatIya mahAvidvAnoMkA mAna toDanevAle, graMtharacanAkI kAMtise saMdara aise zAstrArthake sArako sarvatra phailAnevAle, nidAna zalyako naSTa karanevAle, sarasvatIkA mAno nirmala darpaNa hai aisA apanA anupama yaza paramArthatayA sarva dizAoMmeM phailAnevAle aise zAntiSeNa muni dharmasena yatise utpanna hue haiN| jo ki pAparUpI dhUlIko uDAnemeM vAyuke samAna the aura sadguru the| ( gopasena guru|)- isa zAntiSeNa munirAjameM vasanevAlI paramAgamarUma lakSmI vRddha hokarabhI hamezA aneka janoMse upabhogI jAtI thI, tathApi vaha apaneko pativratA samajhatI thI yaha baDA Azcarya hai| parihAra-zAntiSeNa munimeM paramAgamakA jJAna atizaya baDha gayA thaa| ve apanA AgamajJAna aneka logoMko dete the, unakA vaha jJAna pavitra thA, aise zAntiSeNa guruse gopasena nAmaka guru-AcArya utpanna hue haiM / / 89-90 // Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -12. 93) siddhAntasAraH utpattistapasAM padaM ca yazasAmanyo ravistejasAm / AdiH sadvacasAM vidhiH zrutaramAsAnnidhyaniHzreyasAm / / AvAso guNinAM pitA ca zaminAM mAtA ca dharmAtmanAm / ajJAtaH kalinA jagatsu balinA zrIbhAvasenastataH // 91 khyAtastataH zrIjayasenanAmA jAtastapaHzrIkSataduSkRtaughaH / sattarkavidyArNavapAradRzvA vizvAsagehaM karuNAspadAnAm // AcAryaH prazamaikapAtramasamaH prajJAdibhiH svarguNaiH / paTTe zrIjayasenanAmasuguroH zrIbrahmaseno'jani // 92 yajjalpAmbudhimadhyamagnavapuSaH shshvdviklpormibhiH| jalpAkAH paravAdino'tra vikalAH ke ke na jAtAH kSitau // tasmAdajAyata gaNI guNinAM variSTho bhavyAmbujaprativikAsanapadmabandhuH / kandarpadarpadalane bhuvanaikamallo vikhyAtakotiravanau kavivIrasenaH // 93 ( zrIbhAvasena yatirAja / )- gopasena AcAryase bhAvasena yatirAja utpanna hue| ve tapoMkA utpattisthAna the| yazoMkA nivAsagRha the / dUsare sUryake samAna tejakA Azrama the| zubha suMdara vacanoMko ve Adi the / arthAt zubha suMdara upadeza ve bhavyajanoMko dete the| zrutalakSmIkA sAMnidhya dhAraNa karanevAle niHzreyaskA-mokSamArgakA ve nidhi the| ve guNiyoMke AzrayadAtA, zama dhAraNa karanevAle muniyoMke pitA aura dharmAtmAoMke liye mAtAke samAna the| isa jagatameM balavAn kalahoMkA jinheM jJAna nahIM thA aise bhAvasena muni zrIgopasena guruse pragaTa hue // 91 // ( zrIjayasena guru / )- tapolakSmIke dvArA jinhoMne pApasamUha naSTa kiyA hai, jo nirdoSa tarkavidyArUpa samudrake pAragAmI the aura karuNAse sthAnarUpa munijanoMke liye vizvAsagRha the aise prasiddha jayasena nAmaka guru bhAvasena munIzvarake anaMtara hue| ( brahmasena guru / )- zrIjayasena nAmaka sadguruke paTTapara zrIbrahmasena nAmaka munirAja hue; jo ki prazamake advitIya pAtra the| tathA svasamayajJAna, parasamayajJAna aura nyAyAdika zAstroMkA jJAna ityAdi guNoMse zobhate the| nirdoSa jalparUpa samudra meM unakA deha magna huA thA ve hamezA vikalparUpa taraMgoMko dhAraNa karate the| unake sAmane isa bhUtalapara kutsitavAda karanevAle kauna kauna anyamatIya vidvAn vAdasAmarthyase hIna nahIM hue haiM ? / / 92 // ( kavi vIrasena / )- jo bhavyakamaloMko vikasita karane ke liye padmabaMdhu sUrya haiM, jo madanakA garva dalita karanemeM jagata meM advitIya malla haiM, jo guNiyoMmeM mahAn haiM, jinakI kIrti bhUtalameM prasiddha hai aise zrIvIrasena AcArya brahmasena guruse utpanna hue arthAt brahmasenake ziSya vIrasena unase paTTapara ArUDha hue // 93 // Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296) siddhAntasAraH zrI vIrasenasya guNAdiseno jAtaH suziSyo guNinAM vizeSyaH / ziSyastadIyo'jani cArucittaH sadRSTicitto'tra narendrasenaH // guNasenodaya senA jayaseno saMbabhUvurativaryAH / teSAM zrIguNasenaH sUrirjAtaH kalAbhUriH // 94 duSSa mAnikaTavartini kAlayoge, naSTe jinendra zivavartmani yo babhUva / AcArya nAmanirato'tra narendrasenaH / tenedamAgamavaco vizadaM nibaddham // 95 iti zrIsiddhAntasArasaMgrahe' paNDitAcArya narendra senAcAryaviracite dvAdazo'dhyAyaH / samApto'yaM siddhAntasArasaMgrahaH / ( guNasena muni aura narendrasena / ) - zrIvIrasenAcArya ke ziSya guNasena hue jinameM zAstrAbhyAsakI vizeSatA thI / tathA guNasenasUrike narendrasena nAmaka ziSya hue, unakA citta suMdara thA arthAt kopAdikaSAyoMse dUra thA aura jinavANIke jJAnase bhUSita tathA ve samyagdRSTi the / ( guNasena, udayasena aura jayasena AcArya / ) - zrIvIrasenasUrIke ziSya guNasena, udayasena aura jayasena sUrI hue| unameM zrIguNasena sUri aneka kalAoMke dhAraka hue / / 94 // ( 12. 94- ' ( siddhAntasAra - saGagraha graMthake kartA zrI narendrasenAcArya / ) - duSSamAke nikaTavarta kAlake yogase zrIjinezvarakA kahA huA mokSamArga naSTa honepara jo AcAryoMke nAmameM tatpara haiM aise narendrasena AcArya hue aura unhoMne isa vizada AgamavacanakI racanA kI arthAt 'zrI siddhAntasArasaMgraha ' graMtha racA hai / / 95 / / zrI paNDitAcArya zrInarendrasenAcArya viracita siddhAntasArasaGgrahameM bArahavA adhyAya samApta huA / 1 A. iti siddhAntasArasaGagrahe AcAryazrInarendrasenaviracite dvAdazo'dhyAyaH samAptaH / Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 2005 1-25 jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, solApUra. prakAzita graMtha ( hindI vibhAga) marAThI vibhAga 1 ratnakaraNDa zrAvakAcAra : ru. 12-00 1 tiloyapaNNatti bhAga 1: 2 mahAmAnava sudarzana : ru. 1-25 2 yazastilaka a~Da iMDiyanakalcara : 3 bha. kuMdakuMdAce ratnatraya: 1-50 3 pANDavapurANa : ru. 12 4 AryAdazabhakti : 5 nityanaimittika jainAcAra : 4 prAkRtazabdAnuzAsana : 6 jIvaMdhara : 1-75 5 siddhAMtasArasaMgraha : ru. 10 7 pAMDavakathA: ru. 2-00 6 jainijhama in sAutha iMDiyA 8 aMtima upadeza: 0-40 9 ratnAcI pArakha: 7 jambUdIvapaNNatti saMgraha : 0-60 10 samyaktvakaumudI kathA: 1-75 8 kuMdakuMdaprAbhRtasaMgraha : 11 bha. neminAtha caritra : 1-00 9 bhaTTArakasaMpradAya : 12 bha. RSabhadeva : 10 padmanaMdI paMcaviMzati : 13 jasodhara rAsa : 4-00 14 jinasAgarAMcI samagra kavitA : ru. 4-00 11 AtmAnuzAsana : 15 jIvaMdhara purANa : 2-00 12 gaNitasArasaMgraha: 16 dharmAmRta : 3.00 13 lokavibhAga : ru.10 17 paramahaMsa kathA: 2-00 14 puNyAsravakathAkoSa : 18 cakravatI subhauma: 1-25 19 jainadharma : 5-00 15 jainijhama in rAjasthAna : 20 zreNika caritra : 4-00 16 vizvatatvaprakAza : 21 bha. pArzvanAtha va bha. mahAvIra : ru. 1-00 17 tIrthavaMdanasaMgraha : 22 pavanaputra hanamAna : 1-00 23 zrI yazodhara caritra: ru. 1-25 18 prabhAprameya : 24 kumAra prItikara : ru. 0-75 19 ethikala DrAkTrinsa in jainijhama : ru. 12 25 bhAratIya jaina samrATa : 0-15 20 pAzrvAbhyudaya : 26 tatvArthasUtra: ra. 3-00 21 jaina vhayU oNpha lAIpha : 27 bhAratIya saMskRtIsa jaina dharmAcI deNagI: ru. 15-00 22 caMdraprabhacaritam : 28 svayaMbhU stotra: ru. 2-50 29 satI celanA: ru. 2-00 kannaDa vibhAga 30 parAkramI varAMga: ru. 1-25 1 ratnakaraMDazrAvakAcAra 31 sabodha dRSTAMta : 1-25 32 kathA paMcaka: ru. 1-50 2 jainadharma 33 pradyumna caritra : ru. 6-00 3 bhAratIya saMskRtige jainadharmada koDuge ru. 12 / 34 vizvasamasyA : ru. 0-75 AgAmI prakAzana- jJAnArNava, dhavala SaTkhaMDAgama bhAga 1, dharmaratnAkara, raidu graMtha, zIghra prakAzita ho rahe hai| dhavala zAstrAkAra-bhAga 7 se 12 prApya- ru. 12. dhavala graMthAkAra-bhAga 9 se 16 prApya- ru. 12... * ru. 15 Jan prary.org