Ratnakaravatarika

Author(s): Dalsukh Malvania
Publisher: L D Indology Ahmedabad
Catalog link: https://jainqq.org/explore/005476/1

Page #1

Lalbhai Dalpatbhai Series No. 6
RATNAPRABHASURI'S RATNĀKARĀVATARIKĀ Being a Commentary on Vadi Devasuri's PRĀMANANAYATATTVĀLOKA
Edited by Pt. Dalsukh Malvania
HR
LALBHAI DALPATBHAI BHARATIYA SANSKRITI VIDYAMANDIRA AHMEDABAD-9.
महमदाबाद
Follonial Private Use Only
elibrary.org

Page #2

Lalbhai Dalpatbhai Series
General Editors: Dalsukh Malvania Ambalal P. Shalı
No. 6
RATNAPRABHASŪRI'S RATNĀKARAVATĂRIKĀ
Being a Commentary on Vadi Devasūri's PRAMĀŅANAYATATTVĀLOKA
WITH A PANJIKĀ bý RĀJASEKHARASŪRI A TIPPAŅA by Pt. JÑANACANDRA
and GUJARATI TRANSLATION
by MUNI SHRI MALAYAVIJAYAJI
Edited by Pt. Dalsukh Malvania
LALBHAI DALPATBHAI BHARATIYA SANSKRITI VIDYAMANDIRA
AHMEDABAD-9.

Page #3

Published by Ujamshi Kapadia Co-ordinator L. D. Institute of Indology
First Edition November : 1965 (500 copies) Second Edition December : 1993 (500 Copies)
PRICE : RUPEES
1307 -
Published with the financial assistance of the Gujarat Sahitya Academy, Government of Gujarat, Gandhinagar.
Printed by Tushar K. Patel Arth Computer 65, Devmandir Society, Chandlodia, Ahmedabad-382481 Phone : 476521

Page #4

वादिश्रीदेवसूरिसूत्रितस्य
प्रमाणनयतस्वालोकस्य । श्रीरत्नमभाचार्यविरचिता लध्वी टीका
रत्ना करावतारिका श्रीराजशेखरसूरिकृतपञ्जिका-पण्डितज्ञानचन्द्रकृतटिप्पणकाभ्यां समन्विता ।
गूर्जरभापानुवादकः आचार्यश्रीविजयनीतिसूरिशिष्यो मुनिश्रीमलयविजयः ।
संपादक : पण्डित दलसुख मालवणिया
मा
प्रकाशक:
लालभाई दलपतभाई भारतीय संस्कृति विद्यामंदिर
अमदाबाद-९

Page #5

लालभाई दलपतभाई ग्रन्थमाला
प्रधान संपादक : दलसुख मालवणिया अंबालाल मे. शाह
मुद्रितग्रन्थाः १. सप्तपदार्थी-शिवादित्यकृत, जिनवर्धनसूरिकृतटीकासह ४-०० 2, 5 CATALOGUE OF SANSKRIT AND PRAKRIT
MANUSCRIPTS : MUNI SHRI PUNYAVIJAYJI'S COLLECTION, PART I
50-00 PART II
40-00 ३. काव्यशिक्षा- विनयचंद्रसूरिकृत
१०-०० ४. योगशतक-आचार्य हरिभद्रकृत स्वोपज़वृत्ति तथा
ब्रह्मसिद्धान्तसमुच्चय सह
संप्रति मुद्यमाणग्रन्थनामावलि १. शब्दानुशासन - आचार्य मलयगिरिकृत २. कल्पलताविवेक-कल्पपल्लवशेपः --- महामात्य अम्बाप्रसादकृत ३. निघण्टुशेप-सवृत्तिक - श्रीहेमचन्द्रसूरि
CATALOGUE OF SANSKRIT AND PRAKRIT MANUSCRIPTS, PART III
विशेपावश्यकभाष्य-स्वोपत्ति सह -- आचार्य जिनभद्रगणि ६. गीतगोविन्दकाव्य- मानाङ्कनृपकृत टीकासह :. THE NATYADARPANA OF RAMACANDRA
AND GUXACANDRA : A CRITICAL STUDY BY DR. K. H. TRIVEDI YOGADRSTISAMUCCAYA OF HARIBHADRA : ENGLISH TR. BY DR. K. K. DIMIT.
8.

Page #6

PREFACE
We bring out, with great pleasure, the publication of the first part of Ratnaprabha Sūri's Ratnākarāvatärikā, a commentary on Vadi Devasûri's (A.D. 1000-1109) Pramāṇanayatattväloka with the two-Sankrit super-comm. entaries and Gujarati translation. Here appears, for the first time, Gujarati translation of Ratnākaravatärikā; it is prepared by Muni Shri Malaya. vijayaji. As the text is very tough, the translation will be very helpful to the students of Indian logic in general and Jaina logic in particular,
Pramāṇanayatattväloka can safely be judged as a source-book of Indian Logic, though it primarily deals with Jaina Logic that was fully developed in the twelith century. It discusses all the important topics of Indian logic of that period. Vādi Devasūri, the author, enhanced the utility of the work by writing an auto-commentary on the same named Syadvádaratnakars. This auto-commentary, as its name suggests, is like an ocean in depth and extent. The author's pupil Ratnaprabha, therefore, composed a brief and elucidatory commentary, Ratnākarävatárikå, on it. This, in turn, is also commented upon to make the points more clear.
We are grateful to Juni Shri Malayavija yaji for Gujarati translation. We ackno:vledge our indebtedness to Late Pt. Haragovindas and Pt. Bechardas whose excellent edition of Ratnākarávatårika is used by us as a model text (adarśa prati). Our thanks are also due to the Publishers of the Yashovijaya Granthamala Varanasi as we have utilised their two cditions of Ratnakarāvatārika one giving the complete text' of Ratnakaravatārika and the other giving, only the two chapters with Pañjika and Tippaņa. L. D. Institute of Indology Ahmedabad-9
Dalsukh Malvania 5-1 1-65
Director

Page #7

PREFACE
We bring out with great pleasure the second edition of our widely acclaimed publication of the first part of Ratnakaravatarikā, a commentary on Vadi Devasuri's (A. D. 1086 - 1169). Pramananayatattvaloka, with the two Sanskrit Super-Commentaries and Gujarati translation of Ratnakaravătarika prepared by Muni Shri Malaya Vijayaji. As the text is very tough the translation will be very helpful to the students of Indian Logic in general and Jain logic in particular.
We are thankful to Padmabhushan Pandit Shri Dalsukhbhai Malvania the editor of the book, and ex-director of our institute for enabling us to reprint the same.
L. D. Institute of Indology, Ahmedabad - 9 17th December 1993
Ujamshi Kapadia
Co-ordinator

Page #8

સંપાદકીય
પ્રમાણુન્યતત્ત્વાલકની લઘુટીકા રત્નાકરાવતારિક સંરત પંજિકા તથા ટિપ્પણી અને ગુજરાતી અનુવાદ સાથે પ્રથમ બે પરિછેદ પૂરતી આ પુસ્તકમાં પ્રકાશિત કરવામાં આવે છે. આ પહેલાં રત્નાકરાવતારિકા વારાણસીમાંથી શ્રી યશોવિજય જૈન ગ્રંથમાળા(૨૧-૨)માં પ્રકાશિત થઈ ચૂકી છે. તેના સંપાદક હતા શ્રી પં. હરગોવિંદદાસ અને શ્રી પં. બેચરદાસ દેશી. વળી, એ જ ગ્રન્થમાળામાં અહીં આપેલ બે ટિપણવાળી આવૃત્તિ પણ માત્ર બે પરિઇદ પૂરતી પ્રકાશિત થઈ હતી. તેના ચાર પરિચ્છેદન હિન્દી અનુવાદ પણ મૂળ સાથે ઉંઝાથી પ્રકાશિત થયા હતા. પણ તેને ગુજરાતી અનુવાદ થયે હતા નહિ અને સંમિ છતાં પણ જેનદર્શન અને પ્રમાણુવિદ્યાના સમગ્ર વિયોને આવરી લેતા આ ગ્રન્થ જૈનકની પરીક્ષાઓમાં પાઠપ્રન્થ તરીકે નિયત છતાં તેનું એક પણ સંસ્કરણ છાત્રોને અન્ય ઉપલબ્ધ નથી. આ પરિસ્થિતિમાં પૂ. પા. વિજ્યનીતિસૂરીશ્વરના શિષ્ય પૂ. મુનિરાજશ્રી મલયાવિયજીના ગુજરાતી અનુવાદ સાથે તેને પ્રકાશિત કરવાનું નકકી થયું અને તેનો પ્રથમ ભાગ પ્રકાશિત કરતાં અમે આનંદ અનુભવીએ છીએ.
નાકરાવતારિકાના સંબોધનમાં ઉક્ત મુકિત આવૃત્તિઓનો પૂરે ઉપયોગ કરવામાં આવ્યા છે અને અમે આભાર સાથે જણાવીએ છીએ કે વારાણસીનું અવતારિકાનું સંસ્કરણ જ મુખ્ય માનીને અવતારિકાનું મૃદા અને અનુવાદ કરવામાં આવ્યું છે. અત્રતત્ર અમને જરૂરી લાગ્યું વાં અમને ઉપલબ્ધ હતપ્રતોને ઉપયોગ કરી શુદ્ધિ કરવામાં આવી છે પણ તેવાં સ્થળે જૂજ છે. એટલે અહીં મુદિત રત્નાકરાવતારિકાના સંસ્કરણની શુદ્ધિને પૂરે યશ ઉક્ત સંપાદક દયને છે. પંજિકા અને ટિપણની શુદ્ધિમાં પણ પૂર્વસંસ્કરણનો પૂરે ઉપયોગ કર્યો જ છે પણ અવતારિકાની સાથે પંજિકા-ટિપ્પણના મુવણમાં અમે તેની જૂની આવૃત્તિને મહત્વ ન આપતાં નવેસરથી જ તેનું સંશોધન અને સંપાદન મુકિત ઉપરાંત હસ્તપ્રતોને આધારે કર્યું છે. કારણ, પૂર્વમુદિત સંસ્કરણમાં માત્ર બે જ પરિછેદ પૂરતાં તે પંજિકા-ટિપણ છપાયાં હતા ત્યારે અખા તો પૂરી અવતારિકાનાં પંજિકા-ટિપણે મુક્તિ કરતાં હતાં. | ગુજરાતી અનુવાદની વિશેષતા એ છે કે તે પાદરપર નહિ પણ અર્થને સારી રીતે વ્યક્ત કરે એવી રીતે કરવામાં આવ્યું છે. આથી અનેક સ્થળોએ તે શંકા-સમાધાનરૂપે રજી કરવામાં આવ્યો છે અને અનેક સ્થળોએ વાદિપ્રતિવાદીના પટ્ટ નિર્દેશપૂર્વક સંવાદશૈલી અપનાવી છે. છતાં પણ એ વાંચીને મૂળમાં કઠણ અને આલંકારિક ભાષામાં લખાયેલ અવતારિકાને સમજવાનું સરલ બને એવી અનુવાદની જને કરવામાં આવી છે. પ્રયત્ન તો એવો કરવામાં આવ્યું છે કે વાચક ગુજરાતી ભાષાનું પુસ્તક વાંચતો હોય એવો ભાસ તેને થાય અને અનુવાદ છે એવી ખટક તેમાં ન થાય. આમાં કેટલે અંશે સફળતા મળી છે તેને નિર્ણય તો વાચંક જ કરી શકશે.
પ્ર. મલયવિજયજીએ અનુવાદનું કાર્ય તેમના પૂ. ગુરુભાઈ શ્રી વલ્લભવિજયજીની આજ્ઞાથી તેમના ગુરુવર્ય શ્રી આચાર્ય વિજયનીતિસૂરિના સં. ૧૯૯૮માં સ્વર્ગવાસ પછી. સં. ૨૦૦૬ના ખંભાત ચાતુર્માસમાં રાફ કર્યું હતું. તેમાં શ્રી પં. બીદાસ કેસરીચંદે તેમને રત્નાકરાવતારિકાના અભ્યાસ સાથે સાથે તેના અનુવાદનું કાર્ય કરવાની જે ભલામણ કરી હતી

Page #9

તે નિમિત્ત બન્યું હતું. અનુવાદ થયા પછી શ્રી પ. ઉમાશંકર દયારામ દ્વિવેદીની મદદથી તેની પુનરાવૃત્તિ વિ. ૨૦૧૪-૧૫માં તેમણે કરી હતી. અને છેવટે તે અનુવાદને અંતિમરૂપ આપવામાં મેં મારાથી બનતી સહાય તેમને કરી હતી. મુનિશ્રી ભલયવિજયજીને આ કાર્યમાં આર્થિક સહાય ખંભાતના આ સવાલ સંઘે અને શ્રી રમણલાલ દલસુખરામે તથા શ્રી શાંતિલાલ રાયચંદભાઈ મહેતા અમરેલીવાળાએ કરી છે તેની સહઈ સેંધ લેવામાં આવે છે.
પ્રસ્તુત સંરકરણમાં નીચેના મુદિત પુસ્તક અને હતપ્રતોનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યું છે અને તે માટે જે સંકેત છે તે નીચે પ્રમાણે છે:–
9માનવતરવાજાઢા :--યશોવિજય જૈન ગ્રન્થમાળા અંક ૨૧-૨૨ વીર સંવત
૨૪૩૭. મુvi ઉપરના સંસ્કરણમાં આપેલા પાઠાન્તરોના નિર્દેશ માટે. મુરિ ઉપરના સંસ્કરણમાં આપેલ ટિપણે માટે. g? રત્નાકરાવતારિકાની પૂ. મુનિરાજ શ્રી પુણ્યવિજયજીના સંગ્રહની લાલભાઈ દલપત
ભાઈ ભારતીય સંસ્કૃતિ વિદ્યામંદિરની નં. ૩૦૪૬ પ્રત. આના પત્ર ૨૬ થી ૮૨ છે. પ્રતિ શુદ્ધ છે અને તે લગભગ ૧૮મા શતકમાં લખાયેલ છે. અને તેના માર્જિનમાં કોઈએ ટિપ્પણી કરી છે. રત્નાકરાવતારિકાની જીર્ણ પ્રત. આ પ્રત ગુટક છે, પણ શુદ્ધ છે અને તેમાં માર્જિનમાં ટિપણી લખેલ છે. કુલ પાને હક છે. પ્રારંભનાં ત્રણ પાનાં નથી. પ, ૬, ૭, ૮, ૩૪-૪, ૬૮-૬૭, ૭૦-૭ર આટલાં પડ્યો નથી. આ પણ ઉક્ત સંગ્રહની . ૮૮૭૦ છે. આ પ્રતને ઉધાએ ખાધી છે. પ્રતિ સં. ૧૬૪૧માં લખાઈ છે. પ્રમાનચતરવારોટાચ વારિદ્રયમ્-શ્રી યશોવિજય જૈનગ્રન્થમાલા અંક ૫ વીર સં. ૨૪૬૧. આમાં ટિપણું અને પંજિકા મુદિત છે. આને રત્નાકરાવતા રિકાનો પાઠ પૂર્વોક્ત 1માં જણાવેલ સંસ્કરણની સમાન છે. એટલે આના પાઠ તરની નોંધ લીધી નથી. પણ ટિપણ અને પંજિકાનાં પાઠાંતની નોંધ | સંકેતથી લેવામાં આવી છે.
રે
નાદરા તાલુકામાં-લવારની પળના જૈન ભંડારની પ્રત ૧૬મી શતીમાં અંદાજે લખાયેલી છે અને તેના પત્ર ૪ર છે. તેને ન. ૩. ૩૪ મત ૧૨ નં. ૩૯૧ છે. પ્રસ્તુતમાં મુદિત પંજિકા માંટે આ પ્રત ઉપરથી પ્રેસ કોપી કરવા' આવી છે. નારાયતા નિજાની ડેલાને જૈન ઉપાશ્રયની પ્રત ડાબડા નં. બી ૩૦ પ્રત નં. ૧૭. આનો પત્ર ૨, છે. લગભગ ૧૬મી શતીમાં લખાયેજ જણાય છે,
નારાવતા દાસાની ડેલાના જૈન ઉપાશ્રયની પ્રત ડાબડા ન. બી. ૯, પ્રત નં. ૧૬ છે. પત્ર ૪૧ છે. અને ૧પમી શતીમાં લખાયેલી જણાય છે.
ના૨ાવતા યાત્રિ - આ પ્રત લાલભાઈ દલપતભાઈ ભારતીય સંસ્કૃતિ વિદ્યામંદિરના શ્રી કીર્તિમુનિના સંગ્રહની નં. ૫૩૫ છે. તેનાં પત્ર ૧૬ છે અને તે અત્યંત શુદ્ધ છે. તેને લેખન સંવત ૧૬૩૩ છે.
ર

Page #10

જેરૂ –ાર વતાવર૪– આ પ્રતિ કલાના જૈન ઉપાશ્રયના ભંડારની છે અને
તે સં. ૧૮૭૬ માં લખાયેલી છે. તેનાં પાત્ર ૩પ છે. તેનો હા. નં. બી. ૩૯ પ્રત નં. ૧પ છે. પિનકન પ્રેસિપી આ પ્રતને આધારે કરવામાં આવી છે.
નાવરાવતા યાજ્ઞિક –- આ પ્રત લાલાભાઈ દલપતભાઈ ભારતીય સંસ્કૃતિ વિદ્યામંદિરના પૂ. મુનિરાજશ્રી પુણ્યવિજયજીના સંગ્રહની નં. ૩૪૪૦ છે. તેના પત્ર 11
છે અને તે અધૂરી છે. પ્રત અશુદ્ધ છે અને ૧૭ મી શતીમાં લખાયેલી જણાય છે. કે ત્રાજરાજતારિજાઘન– આ પ્રતિ લાલભાઈ દલપતભાઈ ભારતીય સંસ્કૃતિ વિદ્યા
મંદિરના દેવસૂરિ સંગ્રહ ગત , પર છે. તેનાં પત્ર પ૦ છે અને પત્ર ૨૨-૨૩
ભેગાં છે. સં. ૧૯૧૭ માં લખાયેલી છે. અશુદ્ધ છે. ૨૪ નાકરાવતા – આ મત ડલાના ઉપાશ્રયના જ્ઞાન ભંડારની છે અને તેને ડાબડા
નં. બી ૩૦, પ્રત નં. ૧૩ છે. તેના પત્ર ૧૧૪ છે. આ પ્રતનો ઉપયોગ શકિત
થાને જોવા માટે કર્યો છે. સેવ રાવતiા – આ પ્રત પણ પૂર્વોતમંડારની છે અને તેને ડાબા નં. બી
૩૯, પ્રત નં. ૧૪ છે. તેના પત્ર ૬૯ છે. આનો ઉપયોગ પણ શકિત રથાનોના
નિર્ણય માટે કર્યો છે. જે સત્તાવાળા- ઉક્ત ભંડારની ડાબડા નં. ૬૬ પ્રત . ૬૩ છે. તેનાં પત્ર
૮૦ છે. આનો પણ ઉપયોગ માત્ર શંકિત સ્થાને માટે કરવામાં આવ્યા છે. - નાજાવતા — આ પ્રતિ પણ ઉક્ત ભંડારની છે અને તે ડા. ૬૬, પ્રત નં.
પક છે. તેના પત્ર ૧૧૮ છે. આનો પણ ઉપયોગ શંકિત સ્થાને જેવા પૂરતો
કર્યો છે. રત્નાકરાવતારિકા માત્ર જેને ન્યાયશાસ્ત્રના અભ્યાસને જ ઉપયોગી છે એમ નથી પણ મધ્યકાલના ભારતીય ન્યાયશાસ્ત્રમાં જે વિકાસ થયો હતો તે વિકાસને યોગ્ય રીતે આ ગ્રન્થ આવરી લે છે. તે દૃષ્ટિએ ભારતીય ન્યાયશાસ્ત્રના અભ્યાસીઓને આ ગ્રન્થ ખૂબ જ ઉપયોગી હવા ઉપરાંત અનિવાર્ય પણ છે.
પ્રમાણુનયતવાલેકના લેખક આચાર્ય વાદી દેવસૂરિ સિદ્ધરાજની સભાના વિદ્વાન પંડિતન હતા. તેમણે પોતાને સંય સુધીમાં વિકસિત ભારતીય ન્યાયને નજર સમક્ષ રાખીને જેને ન્યાયન સૂવાભક આ ગ્રન્થની રચના કરી અને સ્વાદાદરત્નાકર નામની તેની અતિ વિસ્તૃત ટીકા પણ પિતે જ રચી. તેઓનો જન્મ વિ. ૧૪૩ (ઈ. ૧૦૮૬)માં થયો. તેમણે મુનિચંદ્રસુરિ પાસે વિ. ૧૧પર (ઈ. ૧૯૫માં દીક્ષા લીધી અને અને તેમને દીક્ષાનામ રામચન્ટ આપવામાં આવ્યું. તેઓ વિ. ૧૧૭૪ (ઈ ૧૧૧૭)માં સૂરિપદને પામ્યા અને ત્યારથી દેવસૂરિને નામે પ્રસિદ્ધ થયા. અને પ્રખર વાદી હોઈ તેઓ વાદી દેવસૂરિને નામે પ્રસિદ્ધ થયા. તેમને સ્વર્ગવાસ વિ. ૧૨૬ ( ઈ. ૧૧૬૯)માં થયે.
વાદી દેવઅરિને યાદાદરનાકર ખરેખર વાદને રત્નાકર જ છે. અતિ વિસ્તૃત એ ગ્રન્થમાં પ્રવેશ માટે આચાર્ય શ્રી રતનપ્રભ, જેઓ દેવસૂરિના શિષ્ય હતા, તેમણે રત્નાકરાવતારિકા નામે લધુ રોકાની રચના કરીને તેમાં પ્રવેશને માર્ગ સરલ કરવા પ્રયત્ન તે કર્યો પણ તેમની

Page #11

આલંકારિક ભાષાને કારણે અને સંક્ષેપમાં વિર્ય પ્રતિપાદનને કારણે તે ગ્રન્થ પણ ગહન જ બની ગયા છે. આથી તેના વિવરણ માટે તેના ઉપર પંજિકા અને ટિપ્પણુક લખાયાં છે.
આચાર્ય રનને યાદ્વાદરનાકરના નિર્માણમાં વાદી દેવસૂરિને સહાયતા કરી હતી તે ઉલેખ સ્વયં આચાર્યો કર્યો છે. આથી તેઓ તેમના સમકાલીન જ છે એમાં સંશય નથી.
રત્નાકરાવારિકાની પંજિકાના લેખક આચાર્ય રાજશેખર છે. તેઓ અભયદેવસૂરિ લધારીના સંતાનોય તિલકરિના શિષ્ય હતા. તેમણે સં. ૧૪૦૫ માં પ્રબંધકેલની રચના કરી છે અને સં. ૧૮૧૦માં શાંતિનાથ ચરિતનું સંશોધન કર્યું છે. આથી તેઓની પંજિકાને રચના સંય પણ એ વર્ષોની આગળ પાછળ હોવો જોઈએ. આ. રાજશેખરની આજ્ઞાથી જ ગુણચંદ્રના શિવ જ્ઞાનનું રત્નાકરાવતારિકાનું દિપણ રહ્યું છે. આથી તેઓ પણ રાજશેખરના સમકાલીન યુવા સિદ્ધ થાય છે. '' ઉક્ત મૂળકાર સહિત ચાર લેખકે વિપ તથા અન્યના વિષય વિવે પ્રસ્તુત ગ્રન્થના અંતિમ ભાગમાં વિશેષ વિવેચન કરવા વિચાર રાખે છે આથી અહીં આટલાથી સંતોષ માનીએ છીએ.
આ પુસ્તકના પ્રફ સંશોધનમાં શ્રી પં, અંબાલાલભાઈએ સહાય કરી છે તે બદલ આભાર માનવામાં આવે છે અને વિદ્યામંદિરના પ્રમુખ શ્રી કસ્તુરભાઈ લાલભાઈએ મુનિશ્રી મલયવિજયજીનો અનુવાદ જોયા અને એ બાબતમાં યોગ્ય ભલામણ કરી તેથી આ કાર્યને વિશે વેગ મળે છે. આ પ્રકારે તેઓશ્રી પણ આ પ્રકારનમાં નિમિત્ત બન્યા છે તે બદલ તેમનો આભાર માનવો જરૂરી છે.
લા. દ. વિદ્યામંદિર
અમદાવાદ પ-૧૧-'૧૫
:
દલસુખ માલવણિયા

Page #12

संकेतसूची
हस्तप्रति..श्रीकीर्तिमुनिसंग्रह । प्रवाअ० । प्रमावणवातिकालंकार अथवा का० कारिका
प्रवाभा० । प्रमाणवार्तिकभाष्य का०वि०वि० काशी विश्व विद्यालय
प्रवास्वो० प्रमाणवार्तिकस्वोपज्ञवृत्ति, का.
वि. वि. गा०
गाथा जैमि जमिनीयदशन
मीश्लो० अभा० मीमांसाश्लोककार्तिक अभाव
परिच्छेद हस्तप्रति. डेलाना जैन उपाश्रय ज्ञानभंडारगत
, अर्था० . अर्थापत्तिपरिच्छेद , उप
उपमानपरिच्छेद तत्व तत्त्वसंग्रह
मुद्रित रत्नाकरावतारिका संपूर्ण तत्त्वपं० तत्त्वसंग्रहपंजिका
तथा केवल परिच्छेदद्वय, यशोतश्लो० तत्त्वार्थश्लोकवार्तिक
विजय ग्रन्थमाला धर्मा० धर्मोत्तर प्रदीप, के. पी. जाय- | मुटि मुद्रितगत टिप्पणी स्वाल इन्स्टीटयूट ।
मुपा मुद्रितगत पाठान्तर न्यायकन्दली प्रशस्तपादभाष्यटीका, वाराणसेय संस्कृत विश्वविद्यालय
हस्तप्रति-लवारनी पोल-जैन
उपाश्रय ज्ञानभंडार न्यायकु० न्यायकुमुदचन्द्र न्यायाटि० न्यायावतारवातिकवृत्तिगत टिप्पण
वाक्य वाक्यपदीय परि० परिच्छेद
विशेषा० क्शेिपावश्यकभाध्य-मलधारी परीक्षा परीक्षामुख
हेमचन्द्रकृतटीका
वैशे० पु० हस्तप्रति मुनिराजधी पुण्य
वैशेषिकदर्शन विजयजीसंग्रह
श्लो० प्रत्य०
मीमांसाश्लोकवार्तिक प्रत्यक्षपरिच्छेद
पृ०
पृष्ट
प्रमीभा
सू०
प्रमाणीमांसा, भाषाटिप्पण, सिंघी सिरीज
स्यार० प्रमाणवार्तिक-मनोरथनंदिटीका के. पी. जायस्वाल इन्स्टीटयूट | हेतुआ०
सूत्र स्याद्वादरत्नाकर हेतुविन्दुटीका हेतुबिन्दुटीकालोक
प्र० वा०

Page #13

विषयानुक्रमः
(१, प्रमाणस्वरूपनिर्णयो नाम प्रथमपरिच्छेदः ।
पृ० १-१२२
।
मालाचरणम् : स्याद्वादरत्नाकरम्य वैशिष्टयम्
उपकाययकारिस्मरणम् ४ भगवतो महावीरस्यानिशयाः ५ अपकारिणः स्मरणम् ६ आदिवाक्योपन्यासः .
शब्दार्थसंबन्धविचार: ८ आदिवाक्योपन्यासप्रयोजनम् ५. आदिवाक्योपन्यासे अनेकान्तः १० प्रमाणलक्षणम् 11 ज्ञानस्य प्रामाण्यम्
, १ | १२ सन्निकर्षादेरप्रामाण्यम् ४ | १३ प्रमाणं व्यवसायात्मकम् ।
१४ समारोपलक्षणम् १५ विषय यलक्षणम् १६ संशयस्वरूपम् १७ अनध्यवसायनिरूपणम्
शून्यवादः
ब्रह्मवादः २० स्वसंवेदननिरूपणम् २१ प्रामाण्याप्रामाण्यस्वरूपम्
प्रामाण्याप्रामाण्ययोरुत्पत्तिज्ञप्ति. विचार:
1८ १९
११.
(२) प्रत्यक्षस्वरूपनिर्णयो नाम द्वितीयपरिच्छेदः ।
१२३-२२०
१६२
१६५
1 प्रमाणभेदनिरूपणम् २ प्रमाण विध्यसमर्थनम् ३ प्रत्यक्षविचारः ५ सांव्यवहारिकप्रत्यक्षविचारः . , चाक्षुषेन्द्रियाप्राप्यकारित्व विचारः
श्रोत्रप्राप्यकारित्वविचारः ७ सांव्यवहारिकप्रत्यक्षभेदाः ८ अवग्रहादिस्वरूपनिरूपणम.
१६.
१२३ ९ अपग्रहादेर्भेदाभेदः १२५ । १० अवग्रहादिक्रमः १३३ | ११ पारमार्थिकप्रत्यक्षनिरूपणम् १३४ | १२ तमसोऽभावत्वनिराकरणम् १३५ १३ छायायाः भावरूपत्वम् १५५ | १४ सर्वज्ञत्वसंसिद्धिः १६० | १५ ईश्वरस्य जगत्कर्तृत्वनिरासः
| १६ केवलिनः कवलाहारसिद्धिः
१८७
(३) टिप्पणानि (४) स्याद्वादरत्नाकरविशेषणानां समासाः ।

Page #14

अहम् वादिश्रीदेवमूरिसूत्रितस्य
प्रमाणनयतत्त्वालोकस्य श्रीरत्नप्रभाचार्यविरचिता लघ्वी टीका
रत्नाकरावतारिका श्रीराजशेखरसूरिकृतपञ्जिका-पण्डितश्रीज्ञानचन्द्रकृतटिप्पणकाभ्यां
मुनिश्रीमलयविजयकृतगूर्जरानुषादेन च समन्विता । ६१ सिद्धये वर्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली ।
प्रत्यूहशलभप्लोषे दीप्रदीपाङ्कुरायते ॥ १ ॥ यैरत्र स्वप्रभया दिगम्बरस्यार्पिता राभूतिः । प्रत्यक्षं विबुधानां जयन्तु ते देवसूरया नव्याः ॥ २ ॥ स्याद्वादमुद्रामपनिद्रभक्त्या क्षमाभृतां स्तौमि जिनेश्वराणाम् । सन्न्यायमार्गानुगतस्य यस्यां सा श्रीस्तदन्यस्य पुनः स दण्डः ॥३॥
मुनिराजश्रीमलयविजयकृतगूर्जरानुवादः । ॐ नमः पार्श्वनाथाय शर्केश्वराय तायिने । विघ्नवातविघाताय शिवसौख्यप्रदायिने ॥१॥ रैवत-चित्रकूटादिप्राचीनजीर्णशीर्णतीर्थानाम् । उद्धारः कृतो येन नौमि तं नीतिसूरीशम् ॥ श्रीदेवसूरिनिर्मितप्रमाण-नयतत्त्वालोकग्रन्थस्य । रत्नाकरस्यावतारिकाऽऽख्याऽन्वर्थाऽधीता व्याख्या च ॥३॥ तदनुभवस्मृत्यर्थ बालजनहितकाम्यया मया तथा ।
गूर्जरभापाबद्रोऽनुवादो मलयेन तन्यते ॥४॥ १ °स्य स एव दण्ड:-- इति टिप्पणकसंमतः पाठः ।।

Page #15

मङ्गलाचरणम्।
[१. माल
હું ૧ વિધરૂપ પતંગિયાઓને બાળવામાં જેમના લાલનખની મંડળી તેજસ્વી દીપશિખા જેવું કાર્ય કરે છે, તે શ્રી વર્ધમાનસ્વામી સિદ્ધિને માટે થાઓ. ૧
જેમણે વિદ્વાનેની સમક્ષ સ્વપ્રભાથી દિગમ્બરાચાર્યને પરાભૂતિ આપી તે નવ્ય દેવસૂરિ જયવંતા હે. ૨
ક્ષમાશીલ જિનેશ્વરોની સ્યાદ્વાદમુદ્રાની. અપ્રમત્તભાવે હું ભક્તિપૂર્વક સ્તુતિ કરું છું. સ્માદ્વાદમુદ્રાની આણમાં રહેનાર સન્યાયમાર્ગને અનુસરનાર પુરુષને તે મુદ્રા ભારૂપ છે અને અન્યને માટે દંડપ છે. ૩
श्रीराजशेखरसूरिकता पञ्जिका । उद्दन्तांशुर्देशनायां पातु वः प्रथमो जिनः। परब्रह्मप्रकाशानां वर्णिकामिव दर्शयन् ॥१॥ जयन्तु गौतमाद्यास्ते येऽपवर्ग गता अपि । शास्त्ररूपेण देहेनोपकुर्वन्ति 'जगन्त्यपि ॥२॥ नन्दन्ति गुरवोऽस्माकं वात्सल्यामृतसिन्धवः । मलधारिगणाधीशाः श्रीश्रोतिलकसूरयः ॥३॥ स्याद्वादरत्नाकर इत्यस्ति तर्को महत्तमः । वादिवृन्दारकश्रीमद्देवसूरिविनिर्मितः ॥४॥ श्रीदेवसूरिशिष्येन्द्रैः श्रीरत्नप्रभसूरिभिः । तत्र टीका लघुश्चक्रे रत्नाकरावतारिकः ॥५॥ प्रन्थस्यैतस्य भागौ द्वौ सुगमावन्तरान्तरा । भागास्त्रयस्तु विषमाः प्रायशो मन्दमेधसाम् ॥६॥ अतोऽहं विकृति तत्र कर्तुमिच्छामि किञ्चन । तमोतु मयि सान्निध्य श्रीमती भाषितेश्वरी ॥७॥ व्याख्येयपदमित्यन्तं तव्याख्यानं तु तत्पुरः । एष एव क्रमः शास्त्रे सर्वत्रास्मिन् भविष्यति ॥८॥ आघ्राय पुस्तकं येऽत्र सर्वज्ञाः स्युर्जयन्ति ते ।
किञ्चिज्ज्ञजनबोधेन सफलोऽयं मम श्रमः ॥९॥ प्रन्धारम्मे शिष्टसमयपरिपालनाय अन्धकृदेव-गुरु-सिद्धान्तानां कमान्ममस्कारान्नाह
सिद्धये वर्द्धमानः स्तात् ताम्रा यन्नखमण्डली ।
प्रत्यूहशलभप्लोषे दीपदीपाङ्कुरायते ॥ सिद्धये इति मोक्षाय प्रारिप्सितकार्यसमाप्तिलक्षणायै वा । प्रत्यूहा विघ्नाः, प्रतिकूला ऊहाश्च । दीप्रदीपाङ्कुरायते इति वर्तमाननिर्देशः साभिप्रायः । तदातनी भगवतो नखमण्डली इदानी
१ जगत्यपि ल । २ नद० ल । ३ मम सा० ल । ४ वर्तमानानि ल ।

Page #16

१. मङ्गलम् ]
मङ्गलाचरणम् । यावद् दीप्रदीपाकुरायते । दीप्रत्वं दीपस्य रात्रावेव, शलभप्लोषश्च प्रायेण तदैवेति रात्रिसत्कदीपाक्षेपः, तस्य च माङ्गलिक्याय जायमानत्वात् ॥
यैरत्रेत्यादि देवसूरयो बृहस्पतयः पूज्यत्वाद् बहुवचनम् । स्वप्रभया स्वकान्त्या । दिशा चाम्बरस्य च परा प्रकृष्टा भूतिः प्रकाशलक्षणाऽपिता । एतच्चापूर्वम् । तेषां हि एतावत् सामथ्ये न. विद्यते । स्वप्रभयेति प्रतिभया दिगम्बरस्येति कुमुदचन्द्रस्य पराभूतिरिति पराभवः । विवुधानामिति विदुषां देवानां च। नव्या इति स्तुत्याः, अथ च नूतनाः ।
पण्डितश्रीज्ञानचन्द्रकृतं टिप्पणम् ।
एकान्तमत्तमातङ्गसिंहमभ्युदयालयम् । प्रणिपत्य जिनं वीरं सर्वसम्पत्तिकारणम् ।।१।। गुरूपदेशतः सम्यक् ज्ञात्वा शास्त्रार्थनिर्णयम् ।
रत्नाकरावतारिका टिप्पणं रचयाम्यहम् ॥२॥ इहेष्टदेवतानमस्यानन्तरं सुधियो विधेयमारभेरन् । श्रीरत्नप्रभाचार्य ईहितार्थसिद्धये विघ्नविनायकोपशान्तये चादौ श्लोकत्रयं रचितवान् सिद्धये इत्यादि । वर्द्धयति गर्भावतीर्णो जनकसदने राष्ट्रादि. गज-तुरगादिसमृद्धि विस्तारयतीति वर्द्धमानः। सिद्धये ऐहिकसर्वार्थसम्पत्तये मोक्षाय च । अनेन वचनातिशयो भगवतः प्रकटीचक्रे । नहि सद्गुरूपदेशमन्तरेण सिद्धिः स्यात् । अनेनैव ज्ञानाति. शयो बलादाक्षिप्त एव । यतो ज्ञानमन्तरेण न सिद्धयुपदेशः सम्भवति । ज्ञानातिशयेन चापायापगमातिशयः प्रसभमभिहितः, तदविनाभावित्वात् । वर्द्धते चतुस्त्रिंशदतिशयैरशोकाद्यष्टमहाप्रातिहार्यः समृद्धियुक्तो भवतीति व्याख्यया पूजातिशयोऽप्याविश्वके । शास्त्रादौ हि भगवतश्चत्वारोऽतिशया वर्णनीयाः शास्त्रकारेणात्मनश्चतुरतिशयसिद्धयर्थम् । श्लोकोत्तरपादद्वितयेन जैनमतानुगानामपि जिनपतिपद. प्रसादतोऽपायापगमत्वं सूचयांचके। दीप्रदीपाङकुरायते इत्यनेनैतच्छास्त्राध्ययनकारिणामन्तेवासिनां मोहध्वान्तविनाशः सूचितः ॥१॥ -
यैरत्रेत्यादि । यैः वप्रभया निरुपाधिप्रज्ञया दिगम्बरस्य क्षपणककुमुदचन्द्रस्य विदुषां समक्ष पराभूतिः पराभवो राजसमाजे महाराजाधिराजजयसिंहदेवसमक्षं जित इत्यर्थः । नव्या इति गुक् स्तुतौ । नवनं नवस्तवस्तमहन्तीति नव्याः । अथ च नव्या मनुष्यावतारत्वाद् नवीना बृहस्पतयः, बुद्धिवैभवेन तत्समानत्वात् । वाचस्पतिना हि स्वकान्त्या दिगम्बरस्य महेश्वरस्य परा प्रकृष्टा भूतिः ऋद्धिः समर्पिता, ईश्वरस्य देवरूपत्वाद् बृहस्पतेश्च देवगुरुत्वाद् । गुरुणा हि समृद्धिीयते भक्तजनस्य । अथ च बृहस्पतिना नास्तिकमतप्रसिद्धशास्त्रसूत्रधारेण देवानां प्रत्यक्षं भस्म समर्पितम् । नास्तिकेन हि न मन्यते शिवः । भस्मसमर्पणमतस्तस्योचितम् ।।
स्याद्वादेत्यादि । अपनिद्रभक्त्येति निरतिशयभक्त्या । स्याद्वादमुद्रां स्याद्वादमार्गम् । अन्येषामपि क्षमाभूतां राज्ञां मुद्रा जनः स्तूयते । अथ च क्षमाभुता विन्ध्यादीनां पर्वतानामुच्छृङ्खलमुच्छ्वसितुमारब्धानां मुद्रा मर्यादा वर्ण्यते । मुद्रेतिपदं वावदूकवादव्यपाकरणेन साभिप्रायम् । यस्यामिति स्याद्वादमुद्रायाम् । सन्न्यायेति सत्तर्कपद्धतिमाश्रिताय सेति स्याद्वादमुद्रा। श्रीलक्ष्मीहेतुर्भवति, वादचत्वरे जयसिद्धिलाभात् । अथ च साऽनिर्वचनीया श्रीः परमपदप्राप्तिलक्षणा।
. १ दीपत्वं दी मु। दोपदी ल । २ ०धवा नू ल ।

Page #17

तदन्य
. स्याद्वादरत्नाकरस्य वैशिष्ट्यम् । [१. मालम्
याद्वादमुद्राव्यतिरिक्तस्य । स एवेति सत्तकमार्ग एव दण्डः स्यात्, तस्य पराजयपात्रस्वात् । अथ च संसारपतनलक्षणो दण्डः । अस्य वक्ष्यमाणशास्त्रस्य 'स्वाभिमतस्याद्वादमतमवस्थापयितुं पराभिप्रेतैकान्तमतमत्यसितुमेव प्रचिक्रसितत्वादादौ सूचानिमित्तं श्लोकोत्तरार्द्धमेतदुपन्यस्तम् ॥३॥
२ इह हि लक्ष्यमाणाक्षोदीयोऽर्थाक्षणाक्षरक्षीरनिरन्तरे, तत इतो दृश्यमानस्याद्वादमहामुद्रामुदितानिद्रप्रमेयसहस्रोत्तुङ्गतङ्गत्तरङ्गभङ्गिसङ्गसौभाग्यभाजने,अतुलफलभरभ्राजिष्णुभूयिष्ठागमाभिरामातुच्छपरिच्छेदसन्दोहशाहलासन्नकानननिकुञ्ज, निरुपममनोषामहायानपात्रव्यापारपरायणपूरुषप्राप्यमाणाप्राप्तपूर्वरत्नविशेषे, क्वचन वचनरचनानवद्यगद्यपरम्पराप्रवालजालजटिले, क्वचन सुकुमारकान्तालोकनीयास्तोकश्लोकमौक्तिकप्रकरकरम्बिते, क्वचिदनेकान्तवादोपकल्पितानल्पविकल्पकल्लोलोल्लासितोद्दामदूपणाद्रिविद्राव्यमाणानेकतीर्थिकनक्रचक्रचक्रवाले, क्वचिदपगताशेषदोषानुमानाभिधानोद्वर्तमानासमानपाठीनपुच्छच्छटाऽऽच्छोटनोच्छलदतुच्छशीकर लेपसंजायमानमार्तण्डमण्डलप्रचण्डच्छमत्कारे, क्वापि तीर्थिकग्रन्थग्रन्थिसार्थसमर्थकदर्थनोपस्थापितार्थानवस्थितप्रदीपायमानप्लवमानज्वलन्मणिफणीन्द्रभीषणे, सहृदयसैद्धान्तिकतार्किकवैयाकरणकविचक्रचक्रवर्तिसुविहितसुगृहीतनामधेयास्मद्गुरुश्रीदेवसूरिभिर्विरचिते स्याद्वादरत्नाकरे न खलु कतिपयतर्कभाषातीर्थमजानन्तोऽपाठीना अधीवराश्च प्रवेष्टुं प्रभविष्णवः, इत्यतस्तेषा तारदर्शनं कर्तुमनुरूपम् । तच्च संक्षेपतः शास्त्रशरीरपरामर्शमन्तरेण नोपपद्यते । सोऽपि समासतः सूत्राभिधेयावधारणं विना न, इति प्रमाणनयतत्त्वालोकाख्यतत्सूत्रार्थमात्रप्रकाशनपरा रत्नाकरावतारिकानाम्नी लघीयसी टीका प्रकटीक्रियते ॥
હું ૨ [ આચાર્ય વાદી દેવસૂરિએ “પ્રમાણનયતત્ત્વાલેક' નામના સૂત્રગ્રન્થની રચના કરી હતી અને તેમણે પિતે જ તેની “સ્યાદ્વાદરત્નાકર” ના ની ટીકા પણ રચી હતી. છતાં દેવસૂરિના શિષ્ય રત્નપ્રભસૂરિએ ઉક્ત સૂત્રગ્રન્થની પ્રસ્તુત લઘુટીકા “રત્નાકરાવતારિકા ” નામે શા માટે રચી એ બતાવવા પ્રારંભમાં “સ્યાદ્વાદરત્નાકરની મહત્તાનું વર્ણન તેમણે સમુદ્રના પકથી નીચે પ્રમાણે કર્યું છે– ]
A (૧) જે લક્ષણથી જ્ઞાત થતા ગંભીર અર્થ અને નિર્દોષ શબ્દરૂપ જલથી परिपूर्ण छ,
(૨) જેમાં સ્યાદ્વાદની મહામુદ્રાથી અંકિત એવા સર્વત્ર દશ્યમાન સહસ્ત્ર પ્રમેયરૂપ ઊંચે ઊછળતા તરંગોનાં નર્તનનું સૌન્દર્ય છે,
- (3)ना सनिधानभां, सत्तिम जाना समारथी शोलायमान सेवा અનેક આગમરૂપ અંગમ–વૃક્ષોને કારણે મનહર તેમ જ સારસંપન્ન અનેક પરિચ્છેદ નામક પ્રકરણપ હરિયાળાં વનેનાં નિકુંજે છે,
(૪) જેમાં અસાધારણ પ્રતિભાપ મહાયાન–મેટાં વહાણથી વહાણવટું ખેડનાર પુરુષને પ્રાપ્ત થાય એવાં અપ્રાપ્તપૂર્વ વિશિષ્ટ રને છે,
१ स्वाभिमतस्य स्या' मु । २ सूचनानि मु ।

Page #18

૨, મામ્ ]. स्याद्वादरत्नाकरस्य वैशिष्ट्यम् ।
(૫) જે ક્યાંક ક્યાંક નિર્દોષ હૃદયંગમ ગદ્યમયી વચનરચનાની પરંપરાપ પરવાળાંની લતાથી વ્યાપ્ત છે,
(૬) જે કઈ કઈ સ્થળે સુકુમાર, કાન્તિવાળા અને દર્શનીય એવાં અનેક પદ્યરૂપ મોતીઓના સમૂહથી વ્યાપ્ત છે,
(૭) જેમાં કઈ કઈ ઠેકાણે અનેકાન્તવાદને આધારે કલ્પિત એવા અનેક વિકલ્પરૂપ કલેલેથી ઉઠાવાયેલ મહાષણરૂપ પર્વતાથી નસાડાતું એવું અનેક તીથિ કપ મગનું મંડલ છે,
(૮) જેમાં કઈ કઈ સ્થળે ગ્રન્થકાર દ્વારા ઉપસ્થિત કરાતા એવા નિર્દોષ અનુમાનના કથનથી વ્યાકુળ થઈ ઊછળી ઊઠતા અસાધારણ પ્રતિવાદીરૂપ મહામસ્યના પુછોના પછડાટથી ઊછળતા જલબિન્દુનો સંપર્ક થવાથી અર્થાત પ્રતિવાદી દ્વારા હાથપગના પછડાટ સાથે તેમના મુખમાંથી નીકળતા થુંકના બિન્દુઓને સંપર્ક થવાથી વિદ્વાન સભ્યો ૫ સૂર્યમંડલમાં સતે હાસ્યરૂપ પ્રચંડ છમકાર અનુભવાય છે,
(૯) જે કોઈ કઈ સ્થળે અન્ય દાર્શનિકોના ગ્રન્થગત મર્મસ્થાનની સયુક્તિક વિડંબના કરીને પછી ઉપસ્થિત કરાયેલ ગ્રન્થકારના વક્તવ્યને કારણે, ચંચળ દીપક જેવા તેમ જ ઊંચનીચે થતા એવા પ્રકાશમાન મણિને ધારણ કરનાર સપપ વાદીનદ્રોથી ભયંકર છે,
–એવા “સ્યાદ્વાદરત્નાકર નામના ગ્રન્થની રચના, પિતાના જ પ્રમાણનયતવાલેક' નામના સૂત્રગ્રન્થની ટીકારૂપે અમારા ગુરુ શ્રી દેવસૂરિએ કરી છે, જેઓ સહૃદય, સૈદ્ધાતિક, તાર્કિક, વૈયાકરણ, કવિચકવર્તી, શાસ્ત્રાનુસાર આચરણવાળા હાઈ સ્મરણ કરવા યોગ્ય છે.
તે સ્યાદ્વાદરત્નાકરમાં કાંઈક તર્કની પરિભાષારૂપ તીર્થ-ઓવારાથી અજાણ, અભણ તથા પ્રતિભારહિત પુરુષે પ્રવેશ કરવા સમર્થ બનતા નથી. તેથી તેવાઓને પ્રવેશ માટે અવતારદશન–માર્ગદર્શન કરાવવું ઉચિત છે. પણ તેવું અવતાર દશન શાસ્ત્રના શરીરને-સ્વરૂપને સંક્ષેપમાં વિચાર કર્યા વિના શક્ય નથી. અને તે વિચાર પણ સૂત્રગ્રન્થના અભિધેય–પ્રતિપાદ્ય વિષયના નિશ્ચય વિના સંભવતું નથી. આથી “સ્યાદ્વાદરત્નાકર ના સૂત્રરૂપ મૂળ ગ્રન્થ “પ્રમાણનયતત્ત્વાકીના માત્ર અર્થનું પ્રકાશન કરનાર આ “રત્નાકરાવતારિકા” નામની લઘુ ટીકાની રચના કરવામાં આવે છે.
(प.)- आगमाभिरामेत्यादि । 'आगमाभिरामकाननपक्षे आगमा वृक्षास्तदभिरामम् । असमानपाठीनेति आरिमिता अथवाऽसमाना दोप्यमाना ये पाठीनाः । तीर्थिकग्रन्थग्रन्थीति ग्रन्थयो विषमस्थानानि । अनुरूपमिति युक्तम् । सोऽपीति शास्त्रशरीरपरामर्शः ॥
(રિ)– વરિયાદ્રિ | અમારા ગુરુત ક્ષળયા ઘરતીર્થિવાતેવાં પુછેउछटाच्छोटनेन लक्षणया 'करास्फालनादिपूर्व साहकारवाक्येन उच्छलद्भिरुल्लसद्भिः प्रलेपै.
१ अगमाभिरामं का० मुक , आगमाभिरामकाननं ५० ल । २ वृक्षास्तैरभिमु ।

Page #19

उपकार्यपकारिस्मरणम् ।
[ १. मालम् रुत्पद्यमानो मार्तण्डमण्डले लक्षणयाऽनवद्यविद्याविनोदतेजस्विविद्वज्जनचक्रे छमत्कार श्चमत्कारो यत्र । न खल्विति । अपाठीनाः पठन्तीति पाठिनोऽध्ययनकारिणो लेखशालिनस्तेषामिनाः स्वामिनः, पश्चान्ना सम्बन्धः । अधोवरा । इति न धिया वुद्धया वरा ये पाठीनाः। सहस्रदंष्ट्रा महामत्स्या ये च धीवराः वर्तीपुत्राः समुद्रे तीर्थमवतारं विदांचकुः त एवान्तःप्रवेष्टुमुचिता नान्ये । तेपामिति । अपाठीनानामधीवराणां च तीर्थदर्शनम् । तच्चेत्यवतारदर्शनम् । सोऽपीति शास्त्रशरीरपरामर्शः । सूत्राभिधेयेति । सूत्रार्थावधारणमन्तरेण नोपपद्यते इति शेषः । तत्सूत्रेति स्याहादरत्नाकरसूत्राणामर्थमात्रप्रकटयित्री ।
६१ तत्र चेह यत्र क्वचिदपि प्रवर्तमानस्य पुरुषत्वाभिमानिनोऽनेकप्रकारतत्तद्गुणदोषदर्शनाऽऽहितसंस्कारस्याऽहाय द्वये स्मृतिकोटिमुपढौकनीया · भवन्त्युपकारिणः, अपकारिणश्च, विशेषतो ये यत्र तदभिमततत्त्वावधारणेनाऽऽरिराधयिषिताः, तदुपहितदोषापसारणेन पराचिकीर्पिताश्च । द्वयेऽपि चामी वेधा-परापरभेदात् , बाह्यान्तरङ्गभेदाच्च, इत्यस्मिन् प्रमाणनयतत्त्वपरीक्षाप्रवीणे प्रक्रमे कृतज्ञास्तत्रभवन्तस्तेषां प्रागेव स्मृतये श्लोकमेकमेनमचिकीर्तन्
रागद्वेषविजेतारं ज्ञातारं विश्ववस्तुनः ।
शक्रपूज्यं गिरामीशं तीर्थेशं स्मृतिमानये ॥१॥ હું ૧ આ લેકમાં જેને પિતાના પુરુષાર્થ માટે અભિમાન હોય અને જે નાના પ્રકારના તે તે વસ્તુના ગુણ અને દેશનાં દઢ સંસ્કારવાળો હોય તે પુરુષ ગમે ત્યાં પ્રવૃત્તિ કરે પણ ઉપકારી અને અપકારીનું તત્કાળ સ્મરણ કરવું તેને માટે આવશ્યક થઈ પડે છે.
અને વિશેષતઃ ગ્રન્થની આદિમાં તે, જેમના તત્વને નિર્ણય કરીને આરાધના કરવાની ઈચ્છા છે એવા ઉપકારીનું અને તે તત્ત્વ નિર્ણયમાં અપાયેલ દે હર કરીને જેમને પરાભવ કરવાની ઈચ્છા છે એવા અપકારીનું સ્મરણ આવશ્યક છે. - આ ઉપકારી અને અપકારી બન્ને બબ્બે પ્રકારના છે.
ઉપકારીના ૧ પર (તીર્થકર), અને ૨ અપર(ગૌતમ ગણધરથી લઈ સ્વગુરુ સુધીના) એ બે ભેદ અને અપકારીના ૧ બાહ્ય (એકાન્તમતાનુસારી સૌગત माह)मने २ मत 1-(आम माहि ५३५॥ )- ये मे छे.
આથી પ્રમાણનયતત્વની પરીક્ષામાં પ્રવીણ એવા આ પ્રકરણ-ગ્રન્થના પ્રારંભમાં જ સર્વ પ્રથમ તે ઉપકારીઓ અને અપકારીઓના સ્મરણાર્થે કૃતજ્ઞ પૂજ્યપાદ વાદી દેવસૂરિએ આ એક લેકની રચના કરી છે–
રાગદ્વેષના વિજેતા, સર્વપદાર્થના જ્ઞાતા, ઇન્દ્રોને પણ પૂજય તથા વાણીના સ્વામી-નિયામક એવા તીર્થકર ભગવાનનું હું સ્મરણ કરું છું.
(५०)- अहायेति झटित्येव । द्वये इति पुरुषाः ॥

Page #20

१. मालम् ] भगवतो महावीरस्यातिशयाः ।
(टि.) यत्रेति प्रमेयादौ । प्रवर्त्तमानस्येति प्रमातुः । पुरुषत्वमात्मन्यभिमन्यते पुरुषत्वाभिमानी तस्य । स्मृतीति स्मरणाग्रं नेयाः । विशेषत इति ये उपकारिणोऽपकारिणश्च । योति शास्त्रारम्भादिकार्ये। तदभिमतेति उपकार्यभीटतत्त्वस्य संस्मरणेनाराधायितुमिष्टाः, तदुपहीति अपकार्युत्पादितदोषतिरस्कारेण तिरस्कर्तुमभिलपिताः । परापरेति उपकारिणो द्विविधाः । तत्र परे तीर्थङ्कराः+ अपरे गौतमप्रभृतयो गणधरा निजगदगुरुपर्यवसानाः । अपकारिणस्तु बाया एकान्तमतानसारिणः सौगतादयः । अन्तरजाच कामादिपवर्गः । यदुक्तम् -
"कामः क्रोधश्च लोभश्च मानो हर्षो मदस्तथा।
अन्तरङ्गारिषइवर्गः सर्वेषामपि कीर्तितः ॥१॥" प्रक्रमे इति प्रमाण-नयतत्त्वालोकाख्यसूत्रव्याख्यारम्भे । तत्रभवन्त इति पूज्याः श्रीदेवसूरयः । · तत्रभयान भगवानिति शब्दो वृद्धैः प्रयुज्यते पूज्ये' इति वचनात् । तेपामिति द्वेधोपकारिणामपकारिणां च मया तद्वयतिरिक्ता स्मृतिन वितन्यते । यतस्तत्कृतमेव सूत्रमत्रापि समासतो विवियते । अचिकीर्तन्निति ‘कृत संशब्दने' चुरादित्वादित् अद्यतनीत् ‘णिश्रिदुश्रुकमि०'इत्यादिना चण कीती. पोक्तेश्चेति कीर्तिरादेशः विकल्पेन इति चण्पर सवर्णस्य ऋदिति ऋद्भावः द्विवचने सिद्धम्-अचिकोतन् अचीकृतन् वा।
१२ तीर्थस्य चतुर्वर्णस्य श्रीश्रमणसङ्घस्य, ईश स्वामिनम् , आसन्नोपकारित्वेना श्रीमहावीरम् ; अहमिह प्रक्रमे स्मृतिमानये, इति संटकः ।
હ૨ તીર્થ એટલે સાધુ, સાધ્વી, શ્રાવક અને શ્રાવિકારૂપ ચાર વર્ણવાળો શ્રીશ્રમણ સંઘ, તેના ઈશ, તે તીર્થેશ છે. અહીં કોઈતીર્થંકરવિશેષનું નામ જણાવેલ નથી, છતાં પણ વર્તમાન ચેવિશીમાં આસન્ન ઉપકારી એવા શ્રી મહાવીરસ્વામી ભગવાન તીર્થેશ સમજવા, તેમનું આ ગ્રન્થના આરંભમાં કમરણ કરું છું.
६३ राग-द्वेषयोः प्रतीतयोः, विशेपेण अपुनर्जयतारूपेण जनयशीलमिति ताच्छीलिकस्तृन् । ततः "न कर्तृतृजकाभ्याम्" इति तृचा पष्टीसमासप्रतिपेधात् . कथमत्रायम् !-इति नाऽऽरेकणीयम् । तथा विश्ववस्तुनः कालत्रयवर्तिसामान्य-विशेषात्मकपदार्थस्य, ज्ञातारममलकेवलालोकेन । शक्राणामिन्द्राणाम् , पूज्यमर्चनीयम् , जन्मस्नात्राष्टमहाप्रातिहार्यादिसंपादनेन । गिरां वाचाम् , ईशमीशितारम् , अवितथवस्तुवातविषयत्वेन तासां प्रयोक्तृत्वात् । .
હું ૩ (૧) સૌને પ્રસિદ્ધ એવા રાગ અને દ્વૈપને વિશેષે કરીને એટલે કે ફરીથી કદી પણ તેમને જીતવા પ્રયત્ન કરે ન પડે તેવા પ્રકારે વિજેતા અર્થાત્ સંપૂર્ણ વિજય કરવાના સ્વભાવવાળા.
मही विरता' मा तत्स्यमापने शतावना२ 'तृन्' प्रत्यय छ, माथी " न कर्तृतृजकाभ्याम् ' त्यादि सूत्र सूचित 'तृच् प्रत्ययान्तनी ५०ीतत्पुरु५ सभासने। નિષેધ હોવા છતાં તે સમાસ કેમ કર્યો, એવી શંકા ન કરવી. એટલેકે सही तृच्,' प्रत्यय नथी, ५ तृन् प्रत्यय छे.

Page #21

भगवतो महावीरस्यातिशयाः।
[१. मङ्गलम् A (૨) વળી, સમસ્ત વસ્તુને એટલે કે ત્રણે કાળમાં વિદ્યમાન સામાન્ય અને વિશેષરૂપ પદાર્થોને નિર્મળ કેવળજ્ઞાનરૂપ પ્રકાશથી જાણનાર-સર્વજ્ઞ.
(૩) શકો-ઈન્દ્રોના પણ પૂજ્ય છે, કારણ કે તેઓ જન્મસ્નાત્ર-જન્મ સમયે મેરુ પર્વતના શિખરે જન્માભિષેક, આઠ મહાપ્રાતિહાર્ય વગેરેની રચના કરે છે.
(૪) વાણીના સ્વામી એટલા માટે છે, કે તેઓ યથાર્થ વસ્તુ સમૂહનું પ્રતિપાદન કરનારી વાણુને પ્રયોગ કરે છે, એટલે કે તેમની વાણી જેવો અર્થ છે, તેવું જ નિરૂપણ કરે છે. તેથી તેઓ વાણુના સ્વામી છે.
(टि.)-नाऽऽरेकणीयमिति नाऽऽशङ्कनीयम् । ___$४ अनेन च विशेषणचतुष्टयेनामी यथाक्रमं भगवतो मूलातिशयाश्चत्वारः प्ररूपिताः । तद्यथा-अपायापगमातिशयः, ज्ञानातिशयः, पूजातिशयः, वागतिशयश्चेति ।
૪ આ ચાર વિશેષણ વડે અનુક્રમે ભગવાનના ચાર અતિશયે જણાવ્યા छ, ते या प्रमाणे
૧ અપાયા પગમાતિશય, ૨ જ્ઞાનાતિશય, ૩ પૂજાતિશય અને ૪ વચનાતિશય, ६५ एतेनैव च समस्तेन. गणधरादेः स्वगुरुपर्यन्तस्य स्मृतिः कृतैव द्रष्टव्या, तस्याप्येकदेशेन तीर्थेशत्वात् , निगदितातिशयचतुष्टयाधारत्वाच्च । इति परापरप्रकारेण द्विविधस्याप्युपकारिणः सूत्रकाराः सस्मरुः ।
$ ૫ વળી, આ સમસ્ત લોક દ્વારા ગણધર ભગવંતથી લઈને પિતાના ગુરુ પર્યત સર્વેને ગ્રંથકારે યાદ કર્યા જ છે, એમ જાણવું. કારણ કે–ગણધર આદિ પણ એક દેશથી તીર્થેશ છે, અને ઉપરોક્ત ચારે અતિશયના આધાર પણ છે.
આ પ્રમાણે ગ્રંથકારે પર અને અપર એમ બન્ને પ્રકારના ઉપકારીઓને યાદ કર્યા છે.
६ अपकारिणस्तु तथाभूतस्येत्थमनेनैव श्लोकेन स्मृतिमकुर्वन्-तीर्थस्य प्रागुक्तस्य तदाधेयस्याऽऽगमस्य वा, ई लक्ष्मी, महिमा वा, श्यति तत्तदसद्भूतदूषणोद्घोषणैः स्वाभिप्रायेण तनूकरोति यः स तीर्थश:- तीर्थान्तरीयो बहिरङ्गापकारी, तम् । किंरूपम् ! शक्रः पूज्यो यागादौ हविर्दानादिना यस्य स तथा, तम् । एतावता वेदानुसारिणो भट्ट-प्रभाकर-कणभक्षाक्षपाद-कपिलाः सूचयाञ्चक्रिरे । पुनः किंभूतं तीर्थशम् ? गिरामी वाचस्पतिम्- इति नास्तिकमतप्रवर्तयितुबृहस्पतेः सूचा । तथा गिरां वाचाम् , ई. लक्ष्मी शोयां, स्यति यः, तम् । परमार्थतः पदार्थप्रतिपादनं हि वाचां शोभा। तां च त 'पोमपोहमात्रगोचरतामाचक्षाणस्तथागतस्तनूकरोत्येव- इति विशेषणावृत्त्या सुगतोपक्षेपः । पुनः कीदृशं तम् ! ज्ञातारं विश्ववस्तु

Page #22

१. मङ्गलम् ] अपकारिणः स्मरणम् । नः-नोऽस्माकं श्वेतभिक्षूणां संबन्धि विश्ववस्तु समस्तजीवादितत्वं कर्मता ,पन्नम् , समानतन्त्रत्वाद् ज्ञातारम् इति दिगम्बरावमर्श: । ज्ञातारमिति च तन्नन्तमिति “તૃનુદન્ત-” હ્યાદ્રિના મેળ પતિવેધ: |
૬ ગ્રંથકાર આ જ શ્લેક દ્વારા બન્ને પ્રકારના અપકારીઓને પણ યાદ કરે છે. તે આ પ્રમાણે–
ઉપર જણાવેલ તીર્થ– ચતુર્વિધ સંધ અથવા સંઘના આધેયભૂત એટલે કે સંઘરૂપ આધારમાં રહેલ આગમ-શાસ્ત્રની શ્રી–લક્ષ્મી કે મહિમાને અનેક પ્રકારના અસદ્દભૂત દાના આરોપ વડે પોતાને અભિપ્રાય મુજબ જે ઓછી કરે છે, તે તીર્થેશ, અર્થાત્ બહિરંગાપકારી–અન્યતીથિક, તેનું હું સમરણ કરૂં છું.
તે તીશ- અન્યતીથિક કે છે ? યજ્ઞાદિમાં બલિ આપવા વગેરેથી શક-ઇન્દ્ર જેને પૂજ્ય છે, તે શકપૂજ્ય કહેવાય. આ વિશેષણથી વેદને અનુસરનાર ભટ્ટ-કુમારિલ, પ્રભાકર, કણભક્ષ-કણાદ–વૈશેષિક, અક્ષપાદ–ગૌતમ-નૈયાયિક, કપિલ-સાંખ્યનું સૂચન કર્યું.
વળી, તે તીશ કેવો છે? વાણીને ઈશ–વાચસ્પતિ છે. આ વિશેષણથી નાસ્તિક મત પ્રવર્તાવનાર બહસ્પતિની સૂચના કરી.
વળી વાણીની છું—શભા, મહિમાને જે રચતિ ઓછી કરે તે રાણી કહેવાય. પદાર્થનું વાસ્તવિક રીતે પ્રતિપાદન-વર્ણન કરવું તે વાણીની શોભા કહેવાય છે, અને તે શોભાને, શબ્દને વિષય માત્ર અપાય છે એમ કહેનાર બૌદ્ધ હીન કરે છે જ. આ પ્રમાણે મિશઃ' વિશેષણની આવૃત્તિ-પુનઃ કથન કરીને સુગત-બૌદ્ધનું સૂચન કર્યું છે.
વળી, તે તીશકે છે? “જ્ઞાતા વિશ્વાસુ – અમને-વેતામ્બર સાધુઓને જ્ઞાત જીવ આદિ સકલ પદાર્થોને જાણનાર, એટલે કે–સમાનતત્રી હોવાથી અમારી જાણેલ સકલ વસ્તુને જાણતા હોય છે. આથી દિગમ્બરની સૂચના છે.
અહીં “જ્ઞાતા” શબ્દ “તૃનન્ત' છે, અને “તૃનુ ત” ઈત્યાદિ સૂત્રથી કર્મરૂપ વિશ્વવતુ' શબ્દમાં પડીસમાસને પ્રતિષેિધ થયેલ છે.
(टि)-तदाधेयस्येति तीर्थतयाभिहिते संघे समारोप्यस्य । एतावतेति । भट्टो जैमिनि.. कम्यमीमांसाकृत् । प्रभाकरः सकर्ममीमांसाकृत् दुर्गसिंहापरनामा । कणभक्षो वैशेषिकः । अक्षपादो नैयायिकः । कपिलः सांख्यः । एते सूचिताः। परमार्थत इति तत्त्वतः शब्दानामर्थप्रकाशनमेव शोभा । नहि निरर्थकं वाक्यमाभाति, कार्यानुपयोगित्वादुन्मत्तविरुतवत् । तामिति शोभां, तनकरोतीति सम्बन्धः । तासामिति वाणीनाम्। अपोहेति निर्णयमात्रम्। अयं घटः पटो न भवतीति सामान्यम् । न तु विशिष्टस्य परमाणुलक्षणस्वलक्षणस्य वस्तुनो निर्णयः. वाणोना विकल्पविषयत्वात् , स्वलक्षणान्तःप्रवेशाभावाच्च । यदुक्तम्
"तेनाऽन्यापोह विषयाः प्रोक्ताः सामान्यगोचराः । शब्दाश्च बुद्धयश्चैव वस्तुन्येषामसम्भवात् ॥१॥

Page #23

अपकारिणः स्मरणम् ।
[१. मङ्गलम् अस्य व्याख्या-तेनाचार्यदिग्नागेनान्यापोह विषया विकल्पबुद्धिप्रतिभासविषयाः शब्दा बुद्धयश्च प्रोक्ताः । किम्भूता, बुद्धयः ? सामान्यगोचराः सविकल्पिका न तु सर्वाः, निर्विकल्पाध्यक्षबुद्धीना वस्तुविषयत्वाङ्गीकारात् । सौगतैरपि बुद्धिनामेवैतद्विशेषणं न तु शब्दानां तेषां सामान्यविषयत्वाव्यभिचारात् । विकल्पवत् । कि कारणं ? वस्तुनि स्वलक्षणे एषां शब्दानां विकल्पानां चासम्भवादिति । एतदर्थश्च विस्तरार्थना प्रमाणवात्तिके कल्याणचन्द्रकृतटीकातोवसेयः । तथागतो बौद्धः ।
नन्वेकस्मिन्नेव वक्तरि स्वात्मानं निर्दिशति कथं 'आनये' इत्येकवचनम् , 'नः' इति बहुवचनं च समगंसाताम् !-इति चेत् । नेतद् वचनीयं वचनीयम्, 'नः' इत्यत्रापि वा स्वस्यैकत्वेनैव निर्देशात् । बहुवचनं त्वेकशेपवशात् । तथाहि-- ते चान्ये सर्वे श्वेतवाससः, अहं च प्रचिक्रसितशास्त्रसूत्रधारः, वयम् , तेपां नः। "त्यदादिः" इत्यनेनास्मच्छब्दोऽवशिष्यते, बहुवचनं च भवति । ततोऽस्माकं श्वेतवासोदर्शनाश्रितानां सर्वेषां तत्त्वं यो जानाति, तं च स्मरामीत्युक्तं भवति । इत्थं चैकशेपशालिविशेषणं कुर्वाणैस्तच्छन्दोपदिष्टमार्गस्थाशंपश्वेताम्वरपारतन्त्र्यं स्वस्याविश्चक्रे ।
शङ्का-माही पता १ छ, त त पाताना नि ५ 'आनये ' दाश में વચનમાં અને ‘ન. દ્વારા બહુવચનમાં કરે તે સંગત કેમ થાય?
समाधान-मा इष डा साय नथी, १२५ -- 'नः' ४थी अन्य પિતાને એકલાને જ નિર્દેશ કરેલ છે, અને બહુવચન તે એકપ સમાસ થવાથી थयेस छ. मेरो५ सभासनु स्व३५ २मा प्रभारी छत-अन्ये चाहं च 'टीत એટલે બીજા સમસ્ત વેતામ્બરે અને -ડું એટલે પ્રારંભ કરવા ધારેલ प्रकृत शासन। -अथ न्यना२, आम पन्ने भvil वयं-मभे ३५ थयुं, All 'त्यदादिः' सूत्रथी अस्मद् २७ मने तेनु (वयन 'वयम् ' ३५ थयुं भने त - रिहीम नः ३५ थयुं माटे नः आनये से नि५ छ ने सात छे. - તેથી અમારા-સમસ્ત વેતાળને માન્ય તત્ત્વને જે જાણે છે, તે દિગમ્બરને હું યાદ કરું છું, એમ અહીં સમજવું.
આ પ્રમાણે એકપ સમાસવાળું વિશેપણ કરીને ગ્રંથકારે “ ત’ શબ્દથી જણાવેલ માર્ગસ્થસુવિહિત સમસ્ત વેતામ્બરોમાં પિતાની પરાધીનતા પણ જણાવી છે. એટલે કે તેઓ અહીં જે કહેશે તે તામ્બર આસ્નાયને मनुसरनारशे.
(टि.)-समगंसातामिति गम् सम्पूर्वः समोगम्लित्यादिनात्मनेपदं सङ्गच्छते स्म । वचनीयमिति न दूपणं वक्तव्यम् । प्रचिक्रसितेति प्रचिक्रमिपतेतिपाठः । प्रारब्धुमिष्टः शास्त्रकर्ता ।
पुनः कीदृशं तम् ! रागद्वे पविजेताऽऽरम्--इतं प्राप्तसंबन्धम , आरं सांसारिकानेकलशस्वरूपशत्रुसमूहो यस्मिस्तीर्थशं स तथा, तं च । कथमेतादृशं तम् !
१ प्राप्त संबद्धम्- मुपा।

Page #24

૨. મરમ્ ]
अपकारिणः स्मरणम् । इत्याह-रागद्वेषविजा-राग-द्वेषाभ्यां कृत्वा याऽसौ विक् श्रीमदर्हत्प्रतिपादिततत्त्वात् पृथग्भावः, तया । भगवदर्हत्प्रतिपादितं तत्त्वमनुभवन्तोऽपि हि राग-द्वेषकालुष्यकलङ्काक्रान्तस्वान्ततया परेऽपरथैव प्रलपन्तः सांसारिकक्लेशशात्रवगोचरतां गच्छन्त्येव । अनेन चाशेपाणां शेषाणामपि संभवैतिह्यप्रमाणवादिचरकप्रमुखाणामाविष्करणम् । न खलु मोहमहाशैलूपस्यैको नर्तनप्रकारो यदशंषतीर्थिकानां प्रत्येकं स्मृतिः कर्तुं शक्येत ।
વળી, તે તીર્થેશ કે છે? “ પવિતા' આ પદને “રાજપવિત્રા દત અને મારન્ આ પ્રમાણે પદ છેદ કરીને ત–પ્રાપ્ત થયેલ છે, માર–સાંસારિક કલેશરૂપ શત્રુસમૂહ, એટલે જે તીર્થોશને વિષે સાંસારિક કલેશરૂપ શત્રુસમૂહ પ્રાપ્ત થયેલ છે તે તાર' કહેવાય. તે રૂતારમ્' કે છે? “àપવિત્રા –રાગ અને દ્વેષથી ઉત્પન્ન થયેલી, જે વિ–પૃથક્ષાવ જુદાઈ, તેનથી, એટલે શ્રી અરિહંત ભગવંતે પ્રતિપાદન કરેલ તોથી પૃથભાવ, અર્થાત તે તીર્થેશ રાગદ્વેષ આદિ દેવથી દૂષિત હોઈ શ્રી અરિહંત પ્રતિપાદિત તોથી જુદા પડે છે. .
અરિહંત ભગવાને કહેલ તત્ત્વને અનુભવ કરતા હોવા છતાં પણ રાગદ્વેષાત્મક કાળાશરૂપ કલંક-પથી આચ્છાદિત અંત:કરણવાળા હોવાથી અન્યતીથિ કે તત્વને બીજા પ્રકારે-ઊલટી રીતે કહેતા હોવાથી સાંસારિક અનેક કલેશ-જન્મમરણુદિ રૂપ શત્રુસમૂહને પામે જ છે. આ વિશેષણથી સંભવ અને ઐતિહ્ય પ્રમાણને માનનારા આયુર્વેદ પ્રવર્તક ચરક આદિ બાકીના સઘળાયે તીર્થાન્તરીઓને જણાવ્યા છે, કારણ કે મોહરૂપ મહાનટને નાચવાને એક જ પ્રકાર તે નથી, કે જેથી એક એક લઈને બધા તીથિ કેનું સ્મરણ કરી શકાય. આ રીતે ગ્રંથકારે સમસ્ત બહિરંગ અપકારી-સઘળા અન્યતીથિકનું સમરણ કર્યું છે એમ જાણવું.
नन्वेवमेतान् प्रतिक्षेपार्थमुपक्षिपतोऽस्य राग-द्वेपकालुष्यवृद्धिः स्यात् , इति श्रेयोविशेषार्थमुपस्थितस्याश्रेयसि प्रवृत्तिरापन्ना- इति शङ्कां निरसितुं 'राग-द्वेष-' इति विशेषणं श्लिष्टमजीधटन्-अरमत्यर्थम् , राग-द्वेपयोविजयनशीलः, तेषां स्मृतिमस्मि करोमि, न त्वन्यथा, इति तत्रभवदभिप्रायः । प्रमाणनयतत्त्वं खल्वत्र शुचिविचारचातुरीपूर्वमालोकनीयम् । न च रागद्वेषकपायितान्तःकरणैर्विरच्यमानो विचारश्चारुतामञ्चति । इत्यन्तरङ्गापकारिस्मरणम् ।
હાં- આ પ્રકારે પ્રારંભમાં તે તીથિકને તેમના મતનું ખંડન કરવા માટે યાદ કરવાથી તે ગ્રન્થકર્તાને રાગદ્વેષરૂપ કાલુષ્યની વૃદ્ધિ થશે અને તેથી કલ્યાણ વિશેષને માટે તત્પર થયેલ ગ્રન્થકારની અકલ્યાણમાં પ્રવૃત્તિ થઈ ગઈ.
સમાધાન-અહિં તાપવિગેતા આ વિશેષણ ક્લિષ્ટ અર્થવાળું છે, તે આ પ્રમાણે–રાજકવિતા–અને શમ્ આ પ્રમાણે પદચ્છેદ કરીને રાગ દ્વેષને જીતવાના

Page #25

१२
उपकार्यपकारिस्मरणम् । [ १. मङ्गलम् સ્વભાવવાળા, ગ–અત્યંત, સર્વથા. આ પ્રમાણે પદય છેદ કરીને અત્યંત-સર્વ પ્રકારે સંપૂર્ણતયા રાગદ્વેષને જીતવાના સ્વભાવવાળા જે હોય તેઓનું હું સ્મરણ કરું છું પણ રાગદ્વેષવાળાનું સમરણ કરતું નથી એ ગ્રન્થકર્તાને આશય છે.
આ શાસ્ત્રમાં પ્રમાણુ અને નયનું જે વાસ્તવિક રૂપ છે, તે પવિત્ર વિચાર પૂર્વક ચતુરાઈથી જાણવા યેય છે, પરંતુ રાગદ્વેષથી કષાયયુક્ત થયેલ ચિત્તવાળાએને વિચાર ચાતા–પવિત્રતાને પામતે નથી, તેથી તેઓ તત્વને પામી શકતા નથી. આ રીતે અંતરંગ અપકારિઓ-રાગ દ્વેષનું સ્મરણ કર્યું છે.
(टि. ) नन्वेवमेतानिति परतीथिकान्निराकर्तुम् । उपक्षिपत इति उपन्यासं कुर्वतः । अस्येति आचार्यस्य ।
ननु तथापि कथमेतैर्दिव्यदभिरग्दिशोऽस्य तत्त्वविचारः साधीयान् ?-- इत्यारेकामपाकर्तुं श्लेपेणैव व्यशीशिपन्-ज्ञाताऽरं विश्ववस्तुनः । विमलकेवलालोकाऽऽलोकितलोकालोकश्रीमदहत्प्रतिपादितागमवशात् खल्वमपि कामं विश्ववस्तूनां ज्ञातैवेति । बृहवृत्तौ तु स्वकर्तृकत्वाद् नामीपामपकारिणां निराचिकीर्पितत्वेन स्मरणं व्याख्यायि । न खलु महतामीदृशमर्थमित्थं प्रकटयतामौचिती नातिवर्तते, फलानुमेयप्रारम्भत्वात् तेषाम् । सूचामात्रं तु सूत्रे कतिपयात्यन्तसहृदयहृदयसंवेद्यमविरुद्धमिति ॥
-દિવ્યદૃષ્ટિ–દિવ્યજ્ઞાન વાળા કપિલ, કણાદ વિગેરે પ્રાચીન મુનિએ કરતાં અર્વાગ્દષ્ટિ–ચર્મચક્ષુવાળા પ્રસ્તુત આચાર્યને તત્ત્વ વિચાર કઈ રીતે વધારે સારે હોઈ શકે?
સમાધાન–અહીં જ્ઞાતા વિધાસુના એ વિશેષણને ગ્રંથકાર જ્ઞાતSE વિરૂઘવસ્તુનઃ એ પ્રમાણે પદરછેદ કરી કૈલેષ દ્વારા પિતાનું વિશેષણ બનાવીને જણાવે છે કેનિર્મળ કેવળ જ્ઞાનથી લેક અને અલેકને જાણનાર શ્રીમાન અરિહંતભગવંતે પ્રતિપાદન કરેલા આગમના આધારે હું પણ સમસ્તપદાર્થોને અત્યંત–સર્વથા જ્ઞાતા છું.
પ્રમાણનયતવાલેક' નામના શાસ્ત્રની “સ્યાદ્વાદરત્નાકર' નામની મેટી ટીકા ગ્રન્થકારે પોતે જ કરેલી હોવાથી જેમનું ખંડન કરવાનું છે, તેવા અપકારીઓનું
સ્મરણ આ લોકમાં કરવામાં આવ્યું છે –આવી વ્યાખ્યા કરી નથી, કારણ કેમહાપુરુષે આ પ્રકારનું પિતાનું પ્રયોજન બતાવે તેમાં ઔચિત્યને ભંગ થાય છે, કેમકે મહાપુરુષને કાર્યારંભ તે ફલ-કાર્યસિદ્ધિ દ્વારા જણાય છે.
પરંતુ સૂત્રમાં તે સૂચન જ હોય છે, અને તે સૂચન તે કેટલાક અત્યંત સહદય પુરુષે જ જાણી શકે છે, તેથી તેમાં તીર્થાન્તરીયકનું સૂચન માનવામાં આવે તે કશે જ વિરોધ નથી.
(टि.)-ननु तथापीत्यादि । एतैरिति कणभक्षाक्षपादकपिलादिभिः । दिव्येति ज्ञानदृष्टिभिः। अर्वागिति जडरूपस्य चर्मचक्षुषः । अस्येति आचार्यस्य । तत्त्वेति प्रमाणविचारः साधुः । आरेकामिति आशङ्का निराकर्तुम् । व्यशीशिपन्निति स्वविशेषणाद्वारेण व्याख्यां चक्रिरे।

Page #26

૨,૨]
आदिवाक्योपन्यासः । १ ननु यदिह ज्वरप्रसरापसारिशेषशिरोरत्नोपदेशवद् अशक्यानुष्ठानाभिधेयम् , जननीपाणिपीडनोपदेशवद् अनभिमतप्रयोजनम् , दशदाडिमादिवाक्यवत् संबन्धवन्ध्यं च, न तत्र प्रेक्षाचक्षुषः क्षोदिष्टामपि प्रवृत्ति प्रारभन्ते । तद्यदीदमपि तथा, न तर्हि तेषां प्रवृत्तौ निमित्तं स्यात्- इत्यारेकामधरीकर्तुमचीकृतन्
प्रमाण-नयतत्त्वव्यवस्थापनार्थमिदमुपक्रम्यते ॥१॥ २ प्रकर्षेण संशयाद्यभावस्वभावेन, मीयते परिच्छिद्यते वस्तु येन तत् प्रमाणम् । नीयते गम्यते, श्रुतप्रमाणपरिच्छिन्नार्थकदेशोऽनेनेति नयः । ततो द्वयोरपि द्वन्द्वे, बह्वच्त्वेऽपि प्रमाणस्याभ्यहितत्वेन 'लक्षण-हेत्वो' इत्यादिवद् अल्पाच्तरादपि नयशब्दात् प्रागुपादानम् । ततः प्रमाण-नययोस्तत्त्वमसाधारणं स्वरूपम् , तस्य व्यवस्थापनं यथावस्थिततत्त्वनिष्टङ्कनम् , तदेवार्थः प्रयोजनं यत्रोपक्रमणे तत्तदर्थमिति क्रियाया विशेषणमेतत् , न पुनरिदमितिनिर्दिष्टस्य शास्त्रस्य । आचार्यों हि शास्त्रेण कृत्वा प्रमाण-नयतत्त्वं व्यवस्थापयति- इत्याचार्यव्यापारस्यैवोपक्रमस्य तद्विशेषणमनुगुणम् , 7 तु शास्त्रस्य, तस्य करणतयैव तत्रोपयोगात्, कर्तृत्वस्य तत्रौपचारिकत्वात् । इदं स्वसंवेदनप्रत्यक्षेण अन्त स्तत्त्वरूपतया प्रतिभासमानं प्रकृतं शास्त्रम् , उपक्रम्यते बहिः शब्दरूपतया प्रारभ्यते ।
હું ૧ ફાં-(૧) શેષનાગના મસ્તકમાં રહેલ મણિ તાવના પ્રસારને રેકે છે–આ ઉપદેશના અભિધેયની જેમ આ ગ્રન્થનું અભિધેય પણ અશક્યાનુદ્ધેય છે, અર્થાત તે મણિની પ્રાપ્તિ જેમ અશક્ય છે, તેમ અહિં પણ પ્રતિપાદિત વસ્તુનું જ્ઞાન અશક્ય છે, (૨) માતાની સાથેના વિવાહના ઉપદેશની જેમ અહિં પણ અનિષ્ટ પ્રયેાજન બતાવવામાં આવ્યું છે, (૩) “દશ દાડિમાદિ વાક્યની જેમ અહિં પણ સંબંધ નથી. આવી વસ્તુસ્થિતિ જ્યાં હોય ત્યાં પ્રજ્ઞા સંપન્ન પુરૂષે માટે પ્રવૃત્તિ કરવાને કઈ કારણ નથી માટે પ્રવૃત્તિ થશે નહિં. ° ભાવાર્થ એ છે કે બુદ્ધિમાન પુરુષોની પ્રવૃત્તિ માટે ત્રણ કારણે જરૂરી છે–જે કહેવામાં આવે તે શક્યાનુદ્ધેય હોવું જોઈએ, ઈષ્ટ પ્રયેાજન વાળું હોવું જોઈએ, અને સુસંબદ્ધ હોવું જોઈએ. જે આમ ન હોય તે પ્રવૃત્તિ થાય નહિ, માટે શંકાકારની આ ગ્રન્થમાં આ ત્રણે નિમિત્તો નથી તે પ્રવૃત્તિ કેમ થશે ? શેરી શંકા છે.
સમાધાન- આ શંકાનું નિરાકરણ કરવા આચાર્યો નીચે મુજબ સૂત્ર રચના કરી છે :
પ્રમાણ અને નયના તત્વનો નિષ્ણય કરવાને આ ગ્રન્થને આરંભ કરાય છે, હું ૨ જેના વડે સંશયાદિ દોષથી રહિત પદાર્થને બોધ થાય તે પ્રમાણ
જેનાથી શ્રત-આગમ પ્રમાણથી જ્ઞાત-જાણેલ પર્દાર્થના એક દેશને બધા થાય તે નય. ,

Page #27

ફ
आदिवाक्योपन्यासः ।
[૨, ૨, આ સૂત્રમાં પ્રમાણ અને નય એ બન્ને શબ્દોને શ્રદ્ધસમાસ કરેલ છે.
#I-દ્વન્દ સમાસમાં અલ્પ સ્વરવાળું પદ પહેલું આવે, એ નિયમને અનુસરીને “નયં” શબ્દ પહેલે આવો જોઈએ, તે પ્રમાણ” શબ્દ પહેલે કેમ મૂકયો ?
સમાધાન-જેમ “ક્ષળવોઆ સ્થળે હેતુ અ૫ સ્વરવાળે છે, અને “લક્ષણ શબ્દ અધિકસ્વરવાળે છે, છતાં અભ્યતિ–પૂજ્ય–મહત્તર લેવાથી “લક્ષણ પદ પહેલું છે, તેમ પ્રમાણુશબ્દ નયશબ્દ કરતાં અધિક સ્વરવાળે હોવા છતાં તે અભ્યહિત હોવાથી તેનું પ્રથમ ઉપાદાન થયેલ છે.
પ્રમાણ અને નયના તત્ત્વ-અસાધારણ સ્વરૂપ–નો નિશ્ચય કરવો એ જ આ ઉપક્રમ-કાર્યારંભનું પ્રયોજન છે. તે જ પ્રયોજન જે ઉંપર્કમમાં છે, તે ઉંપર્કમ તેને માટે છે, એટલે કે-વ્યવસ્થા-નિશ્ચય માટે ઉપક્રમ છે. એ ઉપક્રમ રૂપ ક્રિયાનું “ત્રમાળનવતરાવરયાવનાથ” એ વિશે પણ છે. પણ “' શબ્દથી નિદિષ્ટ શાસ્ત્રનું વિશેષણ નથી. આચાર્ય–ગ્રન્થકાર પ્રમાણ અને નયના તત્વનું વ્યવસ્થાપનનિશ્ચય શાસ્ત્રવડે જ કરે છે, માટે ઉપક્રમ-ક્રિયારભ રૂપ આચાર્યના વ્યાપારના વિશેષણ તરીકે તે અનુકૂલ છે, પરંતુ શાસ્ત્રનું તે વિશેષણ નથી, કારણ કેઆચાર્યને પ્રમાણે અને નયના તત્વની વ્યવસ્થા કરવી છે, અને તે શાસ્ત્ર દ્વારા થતી હોઈ તેમાં શાસ્ત્ર કરણ-અસાધારણ કારણ તરીકે ઉપયોગી છે, માટે સૂત્રને એ અંશ આચાર્યના વ્યાપારરૂપ ઉપકમ–આરંભના જ વિશેષણ તરીકે યોગ્ય છે.
શંક્રા-શાસ્ત્ર અર્થની વ્યવસ્થા કરે છે, તે તે કરણ છે, એમ કેમ કહેવાય?
સમાધાન-શાસ્ત્રમાં કત્વ ઔપચારિક છે. અર્થાત્ આચાર્યનું વ્યવસ્થાકવ શાસ્ત્રમાં આરોપિત છે.
આથી સમગ્રભાવે આ અર્થ થાય છે કે- આ શાસ્ત્ર કે જે સ્વસંવેદનથી અન્તસ્તત્વરૂપે પ્રત્યક્ષ છે, અર્થાત્ આચાર્યનું પ્રમાણુનયના તત્ત્વવિષયક જે જ્ઞાન તે અન્તરશાસ્ત્ર છે, અને તેને પ્રારંભ બાહ્યશબ્દરૂપે કરવામાં આવે છે, અર્થાત્ અંતરમાં પ્રતિભાસિત જ્ઞાનને આવિર્ભાવ શબ્દદ્વારા કરી આ ગ્રન્થરૂપ બાહ્યશાઅને પ્રારંભ કરવામાં આવે છે.
(टि. ) ननु यदिहेत्यादि । तत्रेति प्रयोजनादिरहिते शास्त्रे । प्रेक्षाचक्षुप इति प्रेक्षावन्तो विद्वांसः क्षोदिष्टामपि स्वल्पामपि । इदमपीति भवदारभ्यमाणं शास्त्रं तथेति अशक्यानुष्ठानप्रयोजनादियुक्तं निष्कलङ्क न स्यात् ॥ न तहीति । तेषां विदुषाम् ।
प्रकणेत्यादि । संशयादीति । आदिशब्दाद्विपर्ययानध्यवसायौ ज्ञेयों बह्वचत्वेऽपीति बहुस्वरत्वेपि । अभ्यर्हितेति पूजितत्वात् । अल्पान्तरादिति स्तोकस्वरात् । अन्शब्दः स्वरसंज्ञया व्याकरणप्रसिद्धः ।
न तु शास्त्रस्येत्यादि । तत्रेति व्यवस्थापने । तत्रेति शास्त्रे । इदमिति । शास्त्रं દિ દ્રવિણં મર્થતઃ તથા ઉતાર્થપમ્, વદિઃ શિવમ્ I તરવજતિ જ્ઞાન:પતયા - (प) बह्वचत्वेऽपीति बहुस्वरत्वेऽपि । अन्तस्तत्त्वरूपतयेति शास्त्ररूपतया ॥

Page #28

आदिवाक्योपन्यासः । इदं च वाक्यं मुख्यतया प्रयोजनमेव प्रतिपादयितुमुपन्यस्तम् , तस्यैव प्राधान्येन प्रवृत्त्यङ्गत्वात् । अभिधेय-सम्बन्धौ तु सामर्थ्याद् गमयति । तथाहि-प्रमाण-नयतत्त्वमभिधेयम् , 'प्रमाणनयतत्त्व'इत्यवयवेन लक्षितम् , सुखानुष्टेयं चैतत् - इत्यशक्यानुष्टानाभिधेयाशङ्का निराकारि ।
प्रयोजनं द्वेधा-कर्तुः श्रोतुश्च । तत्र कर्तुः प्रयोजनं प्रमाणनयतत्त्वव्यवस्थापन 'प्रमाण'इत्यादिसूत्रावयवेन ण्यन्तेन साक्षादाचचक्षे । श्रोतृप्रयोजनं च 'व्यवस्था'इत्युपसर्गधातुसमुदायेनैव तदन्तर्गतं प्रत्याय्यते। प्रमाणनयतत्त्वनिश्चयमिच्छवो हि श्रोतारोऽहंप्रथमिकथात्र शास्त्रे प्रवर्तेरन् । अभिमतं चैतत् प्रयोजनं द्वयोरपि-- इत्यनभिमतप्रयोजनत्वारेका निरस्ता।
संबन्धस्त्वभिधेयेन सह वाच्यवाचकभावलक्षणः शास्त्रस्यावश्यंभावी- इत्यनुक्तोऽप्यर्थाद् गम्यते - इति संवन्धरहितत्वाऽऽशङ्कानुत्थानोपहतैवेति ।
અને આ પ્રમાણના” ઈત્યાદિ વાક્યને ઉપન્યાસ- પ્રયોગ તે મુખ્યપણે પ્રયજન પ્રતિપાદન કરવા માટે જ છે, કારણ કે – પ્રવૃત્તિનું મુખ્ય કારણ તે પ્રયોજન છે.
અભિધેય-પ્રતિપાદ્યવિષય અને સભ્ય તે. સુત્રના પિતાના સામર્થ્ય–સ્વશક્તિથી જ જણાઈ આવે છે, તે આ પ્રમાણે–
સૂત્રને “ઘમાળનવતરર' એ અંશથી પ્રમાણ અને નયતું સ્વરૂપ એ અભિધેય છે, એમ બંધ થાય છે, અને તે સુખપૂર્વક અનુદ્ધેય- જ્ઞાન કરવા લાયક છે, આથી અભિધેય અશક્ય અનુકાનવાળું છે, એ શંકાને નિરાશ કર્યો.
પ્રોજન બે પ્રકારે છે ૧ કર્તાનું પ્રયોજન, અને ૨ શ્રોતાનું પ્રયોજન. તેમાં ઘમાળનવતર વ્યવસ્થાપનં ' એ સૂત્રના વત–પ્રેરક રૂપવાળા અવયવ વડે કર્તાનું પ્રયોજન તે સાક્ષાત્ કહેલ છે, અને કર્તાના પ્રોજનની અંદર fઉં અને મા ઉપસર્ગપૂર્વક - te' ધાતુના સમુદાયરૂપ “ યથા” શબ્દથી જ શ્રેતાનું પ્રયોજન તે જણાઈ આવે છે, જેથી કરીને પ્રમાણ અને નયના તત્વને નિશ્ચય કરવાની ઈચ્છાવાળા શ્રોતાઓ હું પહેલે હું પહેલે એ રીતે શાસ્ત્રમાં પ્રવૃત્તિ કરે છે. કર્તા-શાસકારે અને શ્રોતા એ બન્નેને આ પ્રોજન ઇષ્ટ છે. તેથી અનિષ્ટ પ્રજનની શંકા દૂર થઈ ગઈ
સંબંધ તે- શાસ્ત્રને અભિધેય સાથેને વાયવાચકભાવરૂપે અવશ્ય હોય છે, અને સૂત્રમાં તે જણાવેલ નથી તે પણ અપત્તિ દ્વારા જણાઈ આવે છે જ. આ પ્રકારે સંબંધ નથી એવી શંકા ઊડતી જ નથી, અને તે જ તેને નિરસ છે.
(टि.) तस्येति प्रयोजनस्य मुख्यत्वेन प्रवृत्तिहेतुत्वात् । तदन्तर्गतमिति आचार्यप्रयोजनान्तर्गत प्रत्याय्यते प्रतीतिगोचरं नीयते ।

Page #29

आदिवाक्योपन्यासः।
[१. १. ६३ अत्र धर्मात्तरानुसारी प्राह-प्रयोजनमादिवाक्येन साक्षादाख्यायत इति न क्षमे । यतः संबद्धमसंबद्धं वा तत् तदभिदधीत ? यद्यसंबद्धमेव; तदाऽऽदिवाक्यादेव समस्तशास्त्रार्थसंदर्भग विर्भावसंभवात् किं प्रकृतशास्त्रोपक्रमलेशेन ? संबद्धं चेत् । तदसंबद्धम् , शब्दार्थयोः संबन्धासंभवात् । तथाहि-अयमनयोर्भवस्तादात्म्यम् , तदुत्पत्तिः, वाच्य-वाचकभावो वा भवेत् ?
६ उही पत्तिानुसारी गोद श ४२ छ–'प्रमाणनय' से माहवाश्यथा પ્રોજન સાક્ષાત્ કહેવાયું છે, એ તમારું કથન અમને સમ્મત નથી કારણ કે- અમે પૂછીએ છીએ કે- આદિવાક્ય પ્રયોજનની સાથે સામ્બદ્ધ થઈને પ્રજનનું અભિધાન કરે છે? કે અસંબદ્ધ રહીને પ્રજનનું અભિધાન કરે છે?
જે પ્રયોજન સાથે અસમ્બદ્ધ એવું આદિવાક્ય પ્રયજનને કહે છે, એમ કહે તે- આદિવાક્યથી જ સમસ્ત શાસના અર્થની રચનાનું રહસ્ય પ્રકટ થઈ જવાને સંભવ છે, તે પ્રકૃતિશાસ્ત્રના આરંભને કલેશ શા માટે ?
અને પ્રજન સાથે સંબદ્ધ આદિવાક્ય પ્રયજનને કહે છે, એમ કહો તે– તે કથન અસંગત છે, કારણ કે શબ્દ અને અર્થના સંબંધને સંભવ નથી, તે આ પ્રમાણે શબ્દ અને અર્થને સંબંધ હોય તો તે કયો છે? તાદામ્ય ? " તદુત્પત્તિ કે વાચ્યવાચકભાવ સંબંધ છે?
(प०) तत् तदभिदधीतेति तदादिवाक्यं कर्तृ तत्प्रयोजनं कर्म । आदिवाक्यादेवेति एतस्मादेव । अनयोरिति शब्दार्थयोः ।
(टि० ) अत्र धर्मोत्तरेत्यादि । तदिति आदिवाक्यम् । तदिति प्रयोजनम् । समस्त. शास्त्रेति लक्षणसाहित्यतर्कादि । तथ हीत्यादि । अयमिति सम्बन्धः, अनयोरिति शब्दार्थयोः ।
प्राचीनपक्षे स एवात्मा यस्येति विग्रहे-किं तच्छब्दस्य शः एव, तदर्थो वा वाच्यतया त्वच्चित्ते चकास्यात् ! यदि शब्दः, तर्हि समस्ता अन्याः स्वस्ववाचकस्वभावा बभूवांसः - इति युगपदशेषाणां तेषां निःशेपकालं यावद् गुमगुमायमानताऽऽपत्तेः - अयत्नोपनतपणववेणुवीणामृदङ्गसङ्गिसङ्गीतकारम्भनिभृतमिव त्रिभुवनं भवेत् । अथ तदर्थः; तर्हि तुरग-तरङ्ग-शृङ्गार-भृङ्गारादिशब्दोच्चारणे चूरण-प्लावन-संभोग-घटनादिप्रसक्तिः । किञ्च, अतीतानागतवर्धमान-पद्मनाभादिकल्पितकथादिवचसामुच्चारणमचतुरस्रं स्यात् । न हि वृक्षात्मा शिशपा तमन्तरेणापि कापि संपद्यते । तथात्वे हि स्वस्वरूपमेवासौ जह्यात् , कुम्भ-स्तम्भाम्भोरुहादिवत् । प्रत्यक्षमपि पैतयोस्तादात्म्यं न क्षमते। कर्णकोटरकुटुम्बी खल्वभिलापः प्रत्यक्षेण लक्ष्यते, क्षितितलावलम्बी तु कलश-कुलिशादिवराशिः- इति कथमनयोरैक्यं शक्येत वक्तुम् ! तन्न तादात्म्यपक्षोपक्षेपः सूक्ष्मः ।

Page #30

शब्दार्थसंबन्धविचारः । પહેલે પક્ષ કહો તે- તે જ જેને આત્મા–સ્વરૂપ છે-સમાસના આવા વિગ્રહવાક્યમાં “તે શબ્દનું શું અભિપ્રેત છે? શબ્દ કે અર્થ? “–તે” શબ્દને વાચ્યાર્થ શબ્દ છે, એમ કહો – સમસ્ત ઘટપટાદિ પદાર્થો પિતપતાના વાચક શબ્દરૂપ બની ગયા. અર્થાત્ શબ્દ અને અર્થને ભેદ ન રૉં, આથી સદેવ તે બધા ગણગણાટ કરતા થઈ જશે. અર્થાત સમસ્ત પદાર્થો શબ્દરૂપ હોવાથી તેમાં ગુંજયમાનતાની આપત્તિ–દેપ આવશે. અને તેથી તૈયાર કરીને મૂકેલાં પણવ–મેટ ઢાલ, વેણુ-વાંસળી, વીણા, મૃદંગ-તબલા વિગેરે વાજિંત્રોથી અનાયાસે ઉત્પન્ન થયેલ સંગીતથી ભરેલ હોય એવાં ત્રણે ભુવન થઈ જશે. પણ આવો અનુભવ થતો નથી, માટે તેમ માનવું ઉચિત નથી. '
“તે શબ્દને વાગ્યાથ અર્થ કહે તે– અર્થાત્ શબ્દને અર્થરૂપ માનવાથી તુરગઘેડો, તરંગ, શૃંગાર, ભંગાર વિગેરે શબ્દોનું ઉચ્ચારણ કરતાની સાથે જ અનુક્રમે કચડાઈ જવાને, પલળી જવાને ( ડૂબી જેવાને, તરવાને કે કુદવાને) સંગ થવાને અને અથડાઈ જવાનો પ્રસંગ આવશે.
વળી આ પટ્ટામાં ભૂતકાલીન વાદ્ધમાન–મહાવીર અને ભવિષ્યકાલીન પત્રનાભાદિ વિષયક કથન–શબ્દોચ્ચારણ અસંગત થશે. કારણ કે-“વદ્ધમાન,” એ શબ્દરચાર વદ્ધમાનરૂપ અર્થ હોય તો જ ઘટી શકે પરંતુ વાદ્ધમાન અર્થ તે અત્યારે નથી, તો તેમના અભાવમાં શબ્દસ્વરૂપની ઘટના કેવી રીતે થશે ? અર્થાત્ શબ્દ સ્વરૂપ વિનાનો હોઈ તેનું ઉચ્ચારણ અશક્ય થશે. જેમકે- સીસમ જે વૃક્ષસ્વરૂપ વિના પણ રહી શકતું હોય તે તે વૃક્ષ કહેવાશે જ નહિ, જેમ કુંભ, તંભ, કમળ વિગેરે વૃક્ષે નથી તેમાં એટલે કે- તમે શબ્દનો અર્થ સ્વરૂપ માને તો “વમાન' એવો શબ્દ વદ્ધમા એવા અર્થ વિના ઘટી શકશે નહિ.
વળી પ્રત્યક્ષ પ્રમાણની અપેક્ષાએ શબ્દ અને અર્થનું તાદાસ્ય સિદ્ધ થતું નથી. કારણ કે શબ્દ તે શ્રોત્રેન્દ્રિયના છિદ્રમાં પ્રત્યક્ષ થાય છે, જ્યારે કલશ, કુલિશવજ પ્રમુખ પદાર્થ સમૂહ તે પૃથ્વીતલના આલમ્બનવાળો છે, અર્થાત્ પૃવીતલ ઉપર રહેલ જોવાય છે. તે એ બન્નેનું એક્ય કઈ રીતે કહી શકાય? આ રીતે તાદાત્મ્ય પક્ષને ઉપન્યાસ યુક્તિસંગત નથી.
(प.) तदर्थो वेति तदभिधेयो घटादिः। चकास्यादिति प्रतिभासेत। स्वस्ववाचकस्वभावा इति स्वं स्वं वाच्यं प्रति वाचकस्वरूपाः । बभूवांस इति भूताः । निभृतमिति निश्चलम् । तदर्थ इति शब्दोऽर्थात्मकः । चतुरस्रमिति शोभनम् । तमन्तरेणेति वृक्षात्मानमन्तरेण । तथात्वे हीत्यादि यदि वृक्षात्मानमन्तरेणापि शिशपा भवेत् । अभिलाप इति शब्दः। प्रत्यक्ष णेति श्रोत्रेण । कथमनयोरैक्यमिति । एकः शब्द आगत्य कर्णयोर्लगति, अर्थस्तु क्षितितलावलम्बी तथैव तिष्ठति । अतः कथमनयोस्तादात्म्यमित्यर्थः ॥ .
(टि.) विग्रहे इति समासे तादात्म्यशः दिप्रयुक्ते तच्छब्दस्य शब्द एव वाच्यः, तदथों वेति शब्दार्थो वा । यदि शब्द इति तच्छन्दवाच्यश्चच्छब्दः । स्वस्ववाचकेति आत्मानमात्मना ख्यापयेयुः, शब्दात्मकत्वादर्थानाम् । अथ तदर्थ इति तच्छन्दवाच्य चेदर्थः । किञ्चेति अतीत१ वृक्षमन्त° ल

Page #31

१८
शब्दार्थसंवन्धविचारः। कथानामुच्चारणमयुक्तं स्यात् । नहीति शिशपाशब्दः तमिति वृक्षपदार्थमन्तरेण । तथात्वे इति अवृक्षत्वे । स्वरूपमिति शिशपात्वं, असाविति शिशपा । कुम्भस्तम्मेति यदा स्तम्भः स्तम्भ स्वरूप एव न स्यात् तदा पदार्थहानिरेव भवेत्, तस्याऽसत्त्वात् खपुष्पवत् ।
तदुत्पत्तिपक्षेऽपि किं शब्दादर्थ उन्मज्जेत् , अर्थाद् वा शब्दः ? प्राचिकविकल्पे कलशादिशब्दादेव तदर्थोत्पत्तेर्न कोऽपि सूत्रखण्डदण्डचक्रचीवरादिकारणकलापमीलनकेशमाश्रयेत् । प्रयोजनवाक्यमात्रादेव च तत्प्रसिद्धेः प्रकृतशास्त्रारम्भाभियोगोऽपि निरुपयोगः स्यात् । द्वितीये पुनरनुभववाधनम्, अधररदनरसनादिभ्यः शब्दोत्पत्तिसंवेदनात् ।
બીજ પક્ષે તદુત્પત્તિ એટલે શબ્દથી અર્થ ઉત્પન્ન થાય છે, એમ સ્વીકારો છે? કે અર્થથી શબ્દની ઉત્પત્તિ થાય છે, એમ સ્વીકારે છે?
પહેલે વિકલ્પ– શબ્દથી અર્થ ઉત્પન્ન થાય છે, એમ કહો તે કલશાદિઘટાદિ શબ્દથી (તે શબ્દ બોલતાની સાથે જ) તે કલશાદિ પદાર્થની ઉત્પત્તિ થઈ જતાં દેરી, દંડ-ચક્ર, ચીથરું વિગેરે નિમિત્ત કારણોને એકઠા કરવાને પરિશ્રમ કોણ કરે? અર્થાતુ કઈ પણ એવો પરિશ્રમ કરે નહિ. તે જ રીતે પ્રસ્તુતમાં પણ પ્રજનપ્રતિપાદક વાક્યમાત્રથી જ પ્રયોજનની સિદ્ધિ થઈ જશે. તે પ્રકૃતશાશાસ્ત્રના આરંભને આગ્રહ– શાસ્ત્રરચનાની પ્રતિજ્ઞા પણ નિરુપયેગી થઈ જશે. અર્થાતુ શાસ્ત્ર રર.વાની આવશ્યક્તા જ નહિ રહે.
બીજો વિકલ્પ–અર્થથી શબ્દ ઉત્પન્ન થાય છે, એમ કહે તે અનુભવને બાયવિષેધ છે, કારણ કે શબ્દની ઉત્પત્તિ હેઠ, જીભ, દાંત વિગેરેથી થાય છે, એ સર્વાનુભવ સિદ્ધ વાત છે. અર્થાત શબ્દની ઉત્પત્તિ પિતાના વાચ્ય અર્થથી થતી નથી. માટે તદુપત્તિ પક્ષ પણ સંગત નથી.
(टि. ) तदुत्पत्तीत्यादि । प्रयोजनेति आदिवाक्यादेव, वाच्यार्थप्रयोजनसिद्धेः । तत्प्र. सिद्धेरिति प्रयोजनप्रसिद्धः ।
. वाच्य-वाचकभावपक्षोऽपि न क्षेमकारः । यतोऽसौ वाच्य-वाचकयोः स्वभावभूतः, तदतिरिक्तो वा भवेत् ? आद्यभिदायां वाच्य-वाचकावेव, न कश्चिद् वाच्य-वाचकभावो नाम संबन्धः । द्वितीयभिदायां तु वाच्य-वाचकाभ्यामेकान्तेन भिन्नोऽसौ स्यात् , कथ
यं त्रोकते--किमयं नित्यः, अनित्यः, नित्यानित्यो वा इति ? नित्यश्चेत् ; संबन्धिनोरपि नित्यताऽऽपत्तिः, अन्यथा संबन्धस्याप्यनित्यत्वानुपङ्गात् तत्संन्धिसंबद्धसम्बन्धस्वभावप्रच्युतेः । अथानित्यः; तदा सर्ववाच्यवाचकण्वेकः, प्रतिवायवाचकं भिन्नो वा ! एकश्चेत् ; तकस्मादेव शब्दादशेपपदार्थप्रतिपत्तिप्रसङ्गः । द्वितीयपक्षे तु किमसौ तत्र संवद्रोऽसंबद्रो वा भवेत् ? असम्बद्भश्चेत् ; तर्हि घटशब्दादपि पटप्रतीतिः स्यात् , पटशब्दाच्च धटप्रतीतिः, द्वयोरपि वाच्य-वाचकभावयोरुभयत्राविशेषात् । अथ सम्बद्रः; तादात्म्येन, तदुत्पत्त्या वा ? न तावत् तादात्म्येन,
-
-
-
ञ्चिद्
-...
-
.
...
.
.
मद

Page #32

૨૨. ]
शब्दार्थसंवन्धविचारः । भेदपक्षकक्षीकारात् । नापि तदुत्पत्त्या । यतः किमयं वाच्योत्पत्तिकाले जायेत, वाचकोत्पत्तिकाले, युगपदुभयोरुत्पत्तिकाले, एकस्य प्रथममुत्पादेऽपि यदैव च द्वितीय उत्पद्यते तदैव वा ! नाद्यौ पक्षावर्णौ, द्वयाधारस्वेनास्यान्यतरस्याप्यसत्तायामुत्पत्तिविरोधात् । तार्तीयीकविकल्पे तु क्रमेणोत्पदिष्णवः पदार्थाः शब्दाश्च अवाच्या अवाचकाश्च भवेयुः । तुरीयपक्षे तु किमसौ वाच्य-वाचकाभ्यामेव सकाशादुल्लसेत् , अन्यत एव, अन्यतोऽपि वा ! आद्यकल्पनायाम् , अनाकलितसङ्केतस्यापि नालिकरद्वीपवासिनः शब्दोच्चारणानन्तरमेव पदार्थप्रतीतिः स्यात् , तदानीमेव तस्योत्पादात् । अथोत्पन्नोऽप्यसौ सङ्केताभिव्यक्त एव वाच्यप्रतिपत्तिनिमित्तम्। ननु कार्य-कारणभावविशेष एवाभिव्यङ्ग्याभिव्यञ्जकभावः । तत्र चान्यतोऽपीति विकल्पप्रतिविधानमेव समाधानम् । अथान्यतः सङ्केतादेवायमु पद्यते; तदप्यवद्यम् , तदाधारधर्मस्थान्यत एवोत्पत्तिविरोधात् । न चैवं वाच्य-वाचकयोस्तदुत्पत्तिसम्बन्धोऽस्य कथितः स्यात् ।
વાગ્યવાચકભાવ પક્ષ પણ કલ્યાણકારક નથી, કારણ કે આ વાચ્યવાચક ભાવ નામને સંબંધ વાચ્યવાચકના સ્વભાવરૂપ છે ? કે વાવાચકથી ભિન્ન ? પહેલે વિકલ્પ એટલે કે–સ્વભાવરૂપ કહે તે વાચ્ય અને વાચકથી ભિન્ન–એવો કઈ સંબંધ થશે નહિ, પરંતુ વાવાચક જ રહેશે. બીજો વિકલ્પ સ્વીકારે તે અમે પૂછીએ છીએ કે આ વાગ્યવાચકભાવ-સંબંધ વાયવાચકથી એકાંત ભિન્ન છે? કે કથંચિત ભિન્ન છે? પહેલો વિક૯પ એટલે એકાંત ભિન્ન છે, એમ કહો તે તે સંબંધ નિત્ય છે ? અનિત્ય છે ? કે નિત્યાનિત્ય ? એમ ત્રણ ભેદ-વિકલપ થાય છે. તેમાં નિત્ય કહો તે સંબંધીઓને પણ નિત્ય માનવા પડશે, અને એમ નહિ માને તે સંબંધને પણ અનિત્યે માનવે પડશે, અન્યથા બે સંબંધીઓમાં સંબદ્ધ થઈને રહેવાને એ સંબંધને જે સ્વભાવ છે, તેની હાનિ થશે. માટે વાચ્યવાચકથી એકાન્ડભિન્ન તેના સંબંધને નિત્ય કહી શકશો નહીં. અનિત્ય કહો તે સમસ્ત વાયવાચકમાં તે અનિત્ય સંબંધ એક જ છે કે દરેક વાગ્યવાચકમાં ભિન્ન ભિન્ન છે? એક કહો તે એક જ શબ્દથી સમસ્ત પદાર્થમાં બંધને પ્રસંગ આવશે. અર્થાતુ વાયવાચકભાવ સંબંધ એક હોઈ કોઈ એક ઘટ શબ્દનો સંબંધ સઘળા પદાર્થ સાથે માનવો પડશે. ઘટ શબ્દથી માત્ર ઘટ પદાર્થને જ બોધ નહિ થાય. પરંતુ જગતના સમસ્ત પદાર્થોને બંધ થશે. પણ એ તે અનુભવથી બાધિત હોવાથી સઘળા વાયવાચકમાં એક સંબંધ છે, એમ કહી શકાય નહીં. દરેક વાચ્યવાચકમાં તે સંબંધ ભિન્ન ભિન્ન છે, એમ કહો તે તે સંબંધ દરેક વાવાચક સાથે સબદ્ધ છે? કે અસંબદ્ધ ? અસામ્બદ્ધ હોય તે ઘટ શબ્દથી પટની અને પટશબ્દથી ઘટની પ્રતીતિ થવી જોઈએ, કારણ કે ઘટ અને પટ એ બને અર્થમાં વાગ્યવાચકભાવરૂપ સંબંધની અસબદ્ધતા સમાન જ છે. સમ્બદ્ધ કહો તે તાદાત્મ્યરૂપે સમ્બદ્ધ છે ? કે તદુત્પત્તિરૂપે ? અહીં १-धारस्य ध° मु अयं पाठः टिप्पणसंमतः

Page #33

૨૦
રાર્થઘવિરાજ
[, . વાગ્યવાચકથી વાચ્યવાચકભાવ રૂપ સંબંધ એકાન્ત ભિન્ન છે, એ પક્ષ સ્વીકારેલ હવાથી તાદામ્ય પક્ષ સ્વીકારી શકાય નહિ. અને તદુપત્તિ પક્ષ પણ સંભવશે નહીં, કારણ કે આ સંબંધની ઉત્પત્તિ વાગ્યના ઉત્પત્તિકાલે થાય છે કે વાચકના ઉતપત્તિકાલે થાય છે ? કે એકી સાથે બન્નેના ઉત્પત્તિ કાલે થાય છે ? કે એકની ઉત્પત્તિ થયા પછી બીજાની ઉત્પત્તિ થાય ત્યારે ? આમાં પહેલા બે પક્ષે દુષિત જ છે. કારણ કે સંબંધ વાચ્ય અને વાચક એ બન્નેને આધારે હોવાથી બેમાંથી કોઈ એક ન હોય ત્યારે એની ઉત્પત્તિ થઈ શકતી નથી. ત્રીજો પક્ષ પણ ઉચિત નથી કારણ કે અનુક્રમે ઉત્પન્ન થનારા પદાર્થ અને શબ્દ અવાચ્ય અને અવાચક થઈ જશે. અર્થાત્ અર્થની ઉપત્તિ થઈ ત્યારે શબ્દ સાથેના સંબંધના અભાવે તે અવાચ્ય અને શબ્દની ઉત્પત્તિ થઈ ત્યારે અર્થ સાથેના સંબંધના અભાવે તે અવાચક બની જશે. ચોથા પક્ષમાં એ સંબંધ વાગ્ય અને વાચકથી જ ઉત્પન્ન થાય છે ? અથવા તે બનેથી ભિન્ન એવા અન્ય કારણે જ ઉત્પન્ન થાય ? કે વાય, વાચક અને અન્યથી પણું ? પહેલે વિકલપ માને તે સંકેતને નહિ જાણનાર નાલિયેરના દ્વીપમાં રહેનાર પુરુષને શબ્દચારણ થતાંની સાથે જ પદાર્થજ્ઞાન થવું જ જોઈએ. કારણ કે આ પક્ષમાં વાચ્ય અને વાચક એ બન્નેય વાચ્યવાચકભાવરૂપ સંબંધની ઉત્પત્તિમ કારણ હોઈ મેજુદ છે, એટલે શબ્દ સંભળાય ત્યારે સંકેત વિના પણ શબ્દાર્થ જ્ઞાન થઈ જવું જોઈએ.
ફાં–વાચ્ય અને વાચકથી ઉત્પન્ન થાય કે તરત એ સંબંધ અર્થપ્રતિપાદક બનતું નથી પણ જ્યારે સંકેતથી એ સંબંધ અભિવ્યક્ત થાય છે ત્યારે જ અર્થને પ્રતિપાદક બને છે.
સમાધાન–પણ કાર્યકારણે ભાવથી જુદે કેઈ અભિવ્યંગ્ય-અભિવ્યંજકભાવ તે નથી. એટલે સંકેતથી અભિવ્યક્તિ માનવામાં પણ સંકેતથી ઉત્પત્તિ માનવી જ પડે, અને એમ માનવાથી વાચ્યવાચક અને તેથી અન્ય એટલે સંકેતથી પણ તે સંબંધની ઉત્પત્તિ થઈ એમ માનવું પડે. અને એ માન્યતામાં તે ત્રીજા વિક૯૫ને જે ઉત્તર તે આ પક્ષને પણ થઈ જશે.
માત્ર સંકેતથી જ એ વાયવાચકભાવ રૂપ સંબંધ ઉત્પન્ન થાય છે એમ કહેવું તે પણ ગ્ય નથી કારણ કે વાચ્ય અને વાચક એ સંબંધરૂપ ધર્મના આધાર છે. એટલે તે આધારથી ભિન્ન એવા સંકેત માત્રથી વાયવાચકભાવરૂપ સંબંધન્ની ઉત્પત્તિ ઘટે નહિ. કારણ કે એમ થાય તે એ સંબંધ તદુપન્નવાચવાચકે છે એમ કહેવાય નહીં.
(५०) अन्यथा सम्बन्धस्याप्यनित्यत्वानुपङ्गादिति चेत् सम्बन्धिनौ नित्यौ न भवतः। तत्सम्बन्धिसम्बद्धसंवन्धस्वभावप्रच्युतेरिति तौ च ती सम्बन्धिनौ वाच्य-वाचकौ तत्सम्बद्धत्वलक्षणः सम्बन्धस्य स्वभावस्तस्य प्रच्युतिः । तत्रेति वाच्य-वाचकयोः। वाच्य वाचकभावयोरिति वाच्य-वाचकसम्बन्ध योः । उभयत्राविशेषादिति उभयत्र घटे पटे चासम्बद्धवाविशेषात् । अन्यतरस्याप्यसत्तायामिति । "द्विष्ठसम्बन्धसंवित्तिनैकरूपप्रवेदनात्' । अन्यतोऽपि

Page #34

२१
.. १. १.]
शब्दार्थसंबन्धविचारः । वेति वाच्य-वाचकाभ्यामप्यन्यतोऽपि । पदार्थप्रतीतिः स्यादिति वाच्यवाचकसम्बन्धस्य प्रतीतिभवेत् । तदाधारधर्मस्येति तौ वाच्य-वाचकावाधारो यस्येति विग्रहः ॥
(टी.) यतोऽसाविति सम्बन्धः शब्दार्थयोः। स्वभाव इति अभिन्नः । तदतिरिक्तो वेति भिन्नो वा। असाविति सम्बन्धः । अन्यथेति सम्बन्धिनोनित्यतायाम्। तत्सम्बधीति तो च सम्बन्धिनौ च तत्सम्बन्धिनी, तत्सम्बन्धिभ्यां यः सम्बद्धः [संबन्ध ] स्वभावः तत्प्रच्यवनात्तस्य भ्रंशात् । अथ च तैः सम्बन्धिभिः सह यः सम्बद्धसम्बन्धस्वभावः तस्य पतनात् । असाविति सम्बन्धः । तत्रेति पदार्थे । भेदपक्षेति तावत्तादात्म्यमभिन्नभिदङ्गीकारे आघटीति, न भिन्नपक्षे, सर्वथाभिन्नत्वात् , नालिकेरकपित्थवत् । अत्रापि प्राज्ञेन भिन्नप्रकारस्वीकारपरेण वरीवय॑ते । तार्तीयीकेति युगपदुभयोरुत्पत्तिकालस्वोकारात् क्रमोत्पत्तिविरोधः । असाविति सम्बन्धः । अन्यत इति सङ्केतात् । अन्यतोऽपीति सङ्केतात् । अपिशब्दाद्वाच्यवाचकाभ्यामपि सकाशात् । अनाकलितेति नालिकेरद्वीपवासो नालिकेरमन्तरेण घटादिपदार्थसार्थ न मनुते, व्यवहारबाह्यत्वात्तस्य । तदानीमिति तस्य वाच्यस्य दर्शन एव तस्येति सम्पन्धस्य ।
(टितदाधारस्येति वाच्यवाचकाधारस्य धर्मस्येति सम्बन्धस्य । अन्यत इति सङ्केतात् ।
___ अथ सङ्केतसहकृताभ्यां वाच्यवाचकाभ्यामेप जायते इत्यर्थवानन्यतोऽपीति तृतीयः पक्षः कक्षीक्रियते । नन्वसौ सङ्केतः प्रतीते वस्तुनि विधीयेत, अप्रतीते वा ? न तावदप्रतीते, अतिप्रसङ्गसङ्गतेः । नापि प्रतीते, यतस्तक्षणिकत्वेन तदानीमेव खरसमीरस रिताम्भोधर बसमध्वंसिष्ट इति कुत्र सङ्केतः क्रियेत : अथ तत्समानजातीयअणपरम्पर या विद्यमानत्वात् कथं न सङ्केतगोचरता तस्य ! तदसत् । न खच्च-. प्रतीतं विद्यमानमपि शब्दगोचरीभूयमुपनेतुं शक्यम् , अतिप्रसक्तेः । यच्च प्रथमं प्रतीतम्. तत् तद नीमेव व्यतीतम् । एवं शब्दोऽपि गवादिः प्रतीतोऽप्रतीतो वा तत्र संङ्केत्येत इति प्राग्गोपाः । सङ्केताभावे च कथं वाच्यवाचकभावोत्पादः ! स्तां वा ते शब्दार्थव्यक्ती क्षगिकत्वपराङ्मुखे, उत्पादयतां च सङ्केतसहकृतं वाच्यवाचकभावम् , किन्तु न ते एव व्यवहारकालमनुगच्छतः- इत्यर्थान्तरे शब्दान्त च वाच्यवाचकभावोत्पत्तये सङ्केतान्तरं कती। तथा च व्यवहाराभाव एव भवेत् , प्रतिवाच्यवाचकविशेष सङ्केतकर्तुरवस्वभावाभावार।
સંકેતના સહકારથી વાચ્ય અને વાચક વાચવાચકભાવ સંબંધને ઉત્પન્ન કરે છે એવા અર્થવાળો ત્રીજો પક્ષ સ્વીકારે તો-તમને પૂછીએ છીએ કે–આ સંકેત પ્રસિદ્ધ વસ્તુમાં કરાય છે ? કે અપ્રસિદ્ધ વસ્તુમાં ? અપ્રસિદ્ધમાં તે અતિપ્રસંગ હોઈ સંકેત થશે નહીં. અર્થાતું દેશ અને કાલથી વ્યવહિત એવા અપ્રસિદ્ધ પદાર્થમાં પણ સંકેતને પ્રસંગ આવતો હોઈ તેમ માનવું ઉચિત નથી.
१ धारस्य धर्मस्य इति टिप्पणसम्मतः मूलपाठः ।

Page #35

शब्दार्थसंबन्धविचारः । પ્રસિદ્ધમાં પણ સંકેત થઈ શકશે નહીં કારણ કે-સર્વ પદાર્થો ક્ષણિક હોવાથી ઉત્પત્તિ કાલમાં જ પ્રચંડ વાયુથી ઉડાડી મૂકેલ મેઘની જેમ નાશ પામી જશે, ત્યારે સંકેત શેમાં કરશો?
ફા – ભલે પ્રતીત ક્ષણ નષ્ટ થયોપણ તેના સમાન જાતીય ક્ષણની પરંપરા તે વિદ્યમાન છે. આ કારણે વસ્તુ સંકેતને વિષય કેમ નહીં બને ?
સમાધાન–એ કથન બરાબર નથી. કારણ કે જે વિદ્યમાન હોય છતાં પ્રતીત ન હોય તેને શબ્દને વિષય બનાવી શકાય નહીં. તેમ કરવામાં અતિપ્રસંગ થશે. એટલે કે દેશ અને કાળથી દૂર એવી અજ્ઞાત વસ્તુમાં પણ સંકેતની શક્યતા સ્વીકારવી પડશે.
વળી, પ્રથમ જેની પ્રતીતિ થઈ તે વસ્તુ તે તક્ષણમાં જ નષ્ટ થઈ ગઈ તે પછી તેમાં સંકેત થાય કેમ ? - આ જ પ્રકારે ગાય આદિ વાચક શબ્દો વિષે પણ સમજવું તે પણ પ્રતીત હોય કે અપ્રતીત, પણ તેમને સંકેત વાગ્યમાં માનવા જતાં પૂર્વોક્ત દની આપત્તિ છે જ, કારણ કે તેઓ પણ વાચ્યની જેમ ક્ષણિક છે. અને આ પ્રકારે સંકેતને જ અભાવ છે તે વાચ્યવાચકભાવની ઉત્પત્તિ કેવી રીતે થશે ?
અથવા, શબ્દ અને અર્થ એ બન્ને વ્યક્તિઓ સંકેત ન થાય ત્યાં સુધી ટકી રહે છે અને પછી સંકેતના સહકારથી તેઓ વાગ્યવાચકભાવને ઉત્પન્ન પણ કરે છે એમ માની લઈએ તે પણ તેમના નષ્ટ થવા સાથે વાચવાચકભાવ પણ નષ્ટ થશે. આથી વ્યવહારકાલમાં તેમનું આગમન ન હોઈ વળી પાછું અન્ય અર્થમાં સંકેત કરવાનું કર્તવ્ય બજાવવું પડશે. આમ કરવા જતાં સમગ્ર વ્યવહારને જ લેપ થઈ જશે, કારણ કે જે જે શબ્દ અને જે જે અર્થ છે તે સૌ માટે સંકેતક્ત મળી શકે એવા સંભવ જ નથી, કારણ કે તે અનંત છે.
(५०) अतिप्रसङ्गसङ्गतेरिति देशकालविप्रकृष्टेऽपि सङ्केतप्राप्तेः । अतिप्रसक्तरिति देशादिविप्रकृष्टेऽपि सङ्केतप्राप्तेः । किन्तु न ते एव व्यवहारकालमित्यादि । ते इति ते शब्दाऽर्थव्यक्ती । अत्र च काक्वा व्याख्या ।
... (टि०)अतिप्रसङ्गेति देशकालविप्रकृष्टेऽपि सङ्केतप्राप्तेः । तत्क्षणिकेति तद् वाच्यम् । तस्येति वाच्यस्य । न खल्वप्रतीतमिति प्रतीतविनाशानन्तरोत्पन्ना समानजातीयक्षणपरम्परा विद्यमाना' प्य. प्रतीतैव । सा शब्दगोचरा न स्यात् , अतिप्रसक्तेरिति देशविप्रकृष्टे पि सङ्केतप्राप्तेः । एवं शब्द इति प्रतीताऽप्रतोतार्थवत्प्रतीताप्रतीतशब्देपि दोपोद्भावनं भावनीयम् । स्तां वेति भवेताम् । क्षणिकत्वेति अक्षणिके स्थिर इत्यर्थः । ते एवेति शब्दार्थव्यक्ती। सङ्केताभावात् , पूर्वसङ्केतः पूर्वार्थदर्शनेनैव साकं विनष्ट इति भावः ।
अथ सामान्यगोचर एव सङ्केतः क्रियते । तदेव च वाच्यवाचकभावाधिकरणं कालान्तरव्यक्यन्तरानुसरणनैपुण्यधरं च, नित्यत्वाद, व्यक्तिनिष्ठत्वाच्च- इति चेत् । तन्न मनीपिमान्यम् , सामान्यस्याभावात्। कथं प्रतिभासभाजनमपि तन्नास्ति ! ----इति चेत् । न, तत्प्रतिभासासिद्धेः । तथाहि-दर्शने परिस्फुटत्वेनासाधारणमेव रूपं प्रथते, न ૨ ના વ• મુ ૨ ૩ કુ. ૩ વરપુરમાવાનળમેતિ મુવા

Page #36

शब्दार्थसंबन्धविचारः ।
२३ साधारणम् । अथ साधारणमपि रूपमनुभूयते गौर्गोरिति । तदसाधीयः, शावलेयबाहुलेयादिती तीव्रतरगोशब्दादिरूपविवेकेन तस्याप्रतिभासनात् । न च शाबलेयादिरूपमेव साधारणम् , प्रतिव्यक्तिभिन्न रूपोपलम्भात् । यदि च सामान्याधार एव वाच्यवाचकभावःः, तदा न शब्दात् प्रवृत्तिः स्यात् , ज्ञानमात्र नक्षणत्वात् सामान्यार्थक्रियायाः. तस्याश्च तदैव निप्पन्नत्वात् ।
– વ્યક્તિમાં નહીં પણ સામાન્યમાં જ સંકેત થાય છે. અને સામાન્ય જ વાગ્યવાચકભાવનું અધિકરણ છે. અર્થાત સામાન્યમાં વાયવાચકભાવ છે વિશેષમાં નહીં. નિત્ય હોવાથી સામાન્ય કાલાન્તરમાં ટકી રહેવા સમર્થ છે અને તે વ્યક્તિનિક હોવાથી બધી વ્યક્તિઓમાં અનુગત થવા પણ સમર્થ છે.
સમાધાન– તમારું આ કથન મનીષીને માન્ય થાય તેમ નથી. કારણ કે જગતમાં કોઈ સામાન્ય નામને પદાર્થ જ નથી.
હાંજા – પ્રતિભાસ-પ્રત્યક્ષ પ્રતીતિ વિષય હોવા છતાં “સામાન્ય નથી એવું કેમ કહી શકાય ?
સમાધાન–સામાન્ય પ્રતિભાસ જ અસિદ્ધ હોઈ પ્રતિભાસના બળે તેનું અસ્તિત્વ સિદ્ધ નથી. કારણ કે દર્શન-નિર્વિકલ્પક પ્રત્યક્ષ પ્રતિભાસમાં તે સ્પષ્ટપણે અસાધારણ-વિશેષરૂપ જ જણાય છે, પરંતુ સાધારણ-સામાન્ય જણાતું નથી.
શરા-આ ગાય છે, આ ગાય છે, એ પ્રમાણે સામાન્યરૂપને પણ પ્રતિભાસ છે. તે તેને પ્રતિભાસ નથી એમ કેમ કહેવાય ?
સમાધાન–આ કથન બરાબર નથી. કારણ કે શાબલેય, બાહલેય આદિ ભિન્ન ભિન્ન વ્યક્તિઓ અને તીવ્ર, તીવ્રતર આદિ શબ્દ-વ્યક્તિઓથી ભિન્ન એવા સામાન્યને તે પ્રતિભાસ નથી. અર્થાત્ અર્થ કે શબ્દ- વ્યકિતઓને જ પ્રતિભાગ છે, તેમના સાધારણ રૂપને તે પ્રતિભાસ નથી.
શંકા-શાબલેયાદિ જે રૂપ દેખાય છે તે જ તે સામાન્ય છે.
સમાધાન-ના. એમન કહી શકાય, કારણ કે પ્રતિ વ્યક્તિમાં ભિન્ન ભિન્ન રૂપે શાબલેયાદિ દેખાય છે. અને સામાન્ય તો બધી વ્યક્તિમાં એક જ હોવું જોઈએ. વળી, જે વાગ્યવાચકભાવને આધાર સામાન્ય માનવામાં આવે તે શબ્દ સાંભબીને પ્રવૃત્તિ થશે નહીં. કારણ કે સામાન્યની અર્થકિયા માત્ર પોતાનું જ્ઞાન કરાવવું તે જ છે. અને તે જ્ઞાન તે શબ્દ સાંભળતાં થઈ જ ગયું છે. તે પછી પ્રવૃત્તિ કેવી રીતે થશે ?
(५०) तदैव निष्पन्नत्वादिति तदैव ज्ञानमात्रे ।
(टि.) तदेवेति सामान्यम् । कालान्तरेति विशेषभावाधिगामुरम् । सामान्य हि नित्य कालान्तरे व्यक्तिगामुकं च । सामान्यस्येति सामान्यं न मन्यन्त बौद्धाः, केवल विशेषाङ्गीकारात् । तथाहीत्यादि । दर्शन इति निर्विकल्पकप्रत्यक्षे, प्रत्यक्षविषयम्य विविक्तपरस्परनिरपेक्षस्वलक्षणस्य तथागतः प्रतिपन्नत्वात् । अथ साधारणमिति । प्रथमसामान्यदर्शने लोकव्यवहारोक्ती वा । ।

Page #37

૨૪
સામ્રાર્થસંવિવાદા
[ ૧, ૨. विवेकेनेति विशेषरूपपरिज्ञानेन । तस्येत्ति साधारणस्य । प्रतिव्यक्तीति व्यक्ती व्यक्ती श्वेतकृष्णरक्तरूपादिप्राप्तः । प्रवृत्तिरिति वाहदोहादिका क्रिया। ज्ञानमात्रति सामान्य ज्ञानमात्रं न त्वर्थक्रियासाधकम् , विशेपः क्रियाहेतुजनैरप्यभ्युपगतः । तस्या इति सामान्यार्थक्रियायाः । तदैवेति प्रथमगवादिदर्शनसमये वस्त्वनिश्चये ।
अथापि सामान्यविशेपोभयाधारोऽसौ स्यात् , तदाऽपि तदेव दूपणम्- "प्रत्येक यो भवेद् दोपो यो वे कथं न सः ?" इति वचनात् । अथ कथमिदं भवेत् ! न हि स्वतन्त्रौ सामान्यविशेषौ तदधिकरणमभिदध्महे, किन्तु तदुभयात्मकत्वेन जात्यन्तररूपं प्रत्यक्षप्रतीतिसिद्धं कथञ्चिदनुगमव्यावृत्तिमद् वस्तु- इति चेत् । तदिदमपूर्व किमपि कपटनाटकपाटवप्रकटनम् , सामान्यविशेषोभयात्मकत्वस्य दुर्धरविरोधानुबन्धदुर्गन्धत्वात् ।
एतेनैव च कथञ्चिद्भेदनित्यानित्यत्वपक्षावपि प्रतिक्षिप्तौ लक्षयितव्यौ ।
तद् नाऽऽदिवाक्य साक्षात्प्रयोजनं जल्पितुमलम् । न हि शब्दाः श्वपाका इव वराकाः स्वलक्षणब्राह्मणं क्षणमपि स्प्रष्टुमर्हन्ति, विकल्पशिल्पिकल्पितार्थमात्रगोचरत्वात् तेषाम् । विकल्पानां चो प्रेक्षालक्षणव्यापारपर्यवसितत्वात् । तदुक्तम्
"विकल्पयोनयः शब्दा विकल्पाः शब्दयोनयः ।
wાર્થવાળતા તૈપાં નાર્થ દ્વા: હૃાથા રાઠા-તે પછી વાચ્યવાચકભાવ સંબંધ સામાન્ય અને વિશેષ ઉભયમાં રહે છે એમ માનીએ તે ?
સમાધાન–એમ મ છે તે–પ્રત્યેકમાં જે દોષ તે બન્નેમાં કેમ ન હોય ? એ વચન પ્રમાણે સામાન્ય અને વિશેષ બન્ને પક્ષને પણ પ્રાપ્ત થશે.
ફાંતા–જે વિશેષિકને સંમ પરસ્પર સ્વતન્ત એવાં સામાન્ય અને વિશેષ વાયવાચકભાવ સંબંધને આધા” ન હોય. પરંતુ સામાન્ય વિશેષાત્મક અર્થાત્ સામાન્ય અને વિશેષનું તાદાત્મ્ય ધરાવનાર એક જુદી જાતિની વસ્તુને- અનુવૃત્તિ અને વ્યાવૃત્તિ એ બને ૨પ ધરાવનાર વસ્તુને જ-જે વાયવાચક સંબંધને આધાર માનવામાં આવે તો પછી પૂર્વોક્ત દે કેવી રીતે પ્રાપ્ત થશે ?
સમાધાન વળી તમે કોઈ નવીન કપટ નાટક રચવાની તમારી કુશળતાનું દિગ્દર્શન કરાવ્યું. કારણ કે સામાન્ય અને વિશેષ ઉભયનું તાદામ્ય ધરાવે એવી વસ્તુ માનવામાં જે વિરોધની દુર્ગન્ધ છે તેનું નિવારણ શક્ય નથી. અર્થાત્ પરસ્પર વિરોધી એવા સામાન્ય અને વિશેપનું વસ્તુમાં તાદામ્ય સંભવતું નથી. અને આ જ કારણે કથંચિત ભેદ અને અભેદ પક્ષ, અને કથંચિત્ નિત્ય અને અનિત્ય પક્ષ–એ બન્ને પક્ષે પણ દૂષિત થઈ ગયા એમ સમજી લેવું.
આ પ્રકારે આદિવાક્ય સાક્ષાનું પ્રજનને કહેવાને સમર્થ નથી એ વસ્તુ . સિદ્ધ થઈ. ખરી વાત તો એ છે કે-ચાંડાલની જેવા ગરીબ બિચારા શબ્દ

Page #38

१. १.]
शब्दार्थसंबन्धविचारः । સ્વલક્ષણ-વસ્તુ-વિશેષરૂપ બ્રાહ્મણને ક્ષણમાત્ર પણ પશિ કરી શકે એમ છે જ નહીં. કારણ કે-શબ્દ વિકલ્પરૂપી શિપીએ કપિલ અર્થને જ વિષય કરે છે, અને વિક તે ઉપ્રેક્ષારૂપ વ્યાપારમાં પર્યવસાન પામે છે, અર્થાત્ વિકપ ઉભેક્ષા સિવાય કશું જ કરી શકતા નથી. કહ્યું પણ છે–“શબ્દ વિકપરૂપ કારણથી ઉત્પન્ન થાય છે, અને વિકપ શબ્દરૂપ કારણથી ઉત્પન્ન થાય છે, એટલે કે-શબ્દ અને વિકલ્પને પરસ્પર કાર્યકારણભાવ છે. પરંતુ શબ્દો અર્થને સ્પર્શ કરતા નથી, અર્થાત્ અર્થ–બાહ્ય વસ્તુ સાથે શબ્દને કશો જ समय नथी."
(प.) असाविति वाच्य-वाचकभावः । उत्प्रेक्षालक्षणव्यापारपर्यवसितत्वादिति आरोपलक्षणव्यापारपर्यवसितत्वात् ।
(टि०) असाविति वाच्यवाचकभावसम्बन्धः । तदेवेति यत्सामान्याधारे दूपणं विशेषाधारे तदेव, सामान्यविशेषोभयाधारे 'च तदेव । स्वतन्त्राविति परस्परनिरपेक्षौ स्वच्छन्दावित्यर्थः । तदधिकेति वाच्यवाचकभावसम्बन्धाधिकरणं नाभिदध्महे न प्रतिपादयामः वैशेषिकादिवत् । तदुभयेति सामान्यविशेषात्मकत्वेन न केवलं सामान्यम् , न केवला विशेषाः । अत एव जात्यन्तरम् , सामान्यस्य विशेषाणां चानुभवात् प्रत्यक्षसिद्धम् । कथञ्चिदिति. अयं घट इत्यनुगमः, घटः पटाद् व्यावृत्त इति व्यावृत्तिः, तद्वत् ।
विकल्पशिल्पीति शिल्पी मलिनजातीयः कारुरिति साभिप्रायम् । शिल्पी हि पदार्थ रचयति । तेषामिति शब्दानाम् ।
४ तदेतदखिलमनिलाऽऽन्दोलिताऽर्कतूलतरलम् । यत एवं वदतस्ते किमादिवाक्योपक्षेपप्रतिक्षेपः काशितः ? किं वा कारणान्तरं किमपि तत्करणेऽस्तीति विवक्षितम् : नाद्यः पक्षः; तत्र तत्र तावकैस्तस्य करणात् । नाप्युत्तरः; तस्य कस्यचिदसत्त्वात् ।
६४ जैन- गौद्ध ! तमाम समस्त ४थन पवना उस माना ३नी જેમ અસ્થિર છે, અર્થાત્ તેથી કશું સિદ્ધ થશે નહીં. કારણ કે આ બધું કહેવામાં તમારી શું એવી આકાંક્ષા છે કે આદિવાક્યની રચનાને તિરસ્કાર વિરોધ કરવો અથવા આદિવાક્યની રચનામાં બીજું કાંઈ કારણ તમને ઈષ્ટ છે ? તમારા આચાર્યોએ પણ તે તે ગ્રંથમાં આદિવાક્યની રચના કરેલ હોવાથી પહેલે પક્ષ યુક્ત નથી. અને આદિવાક્યની રચનામાં કાંઈ બીજું કારણ ન હોવાથી, બીજે પક્ષ પણ યેવ્ય નથી.
(टि.) तदेतत् सकलं निष्फलम, कथञ्चित्तादात्म्यस्य शब्दार्थयोः स्वीकारात्। नात्र विरोधावरोधः। मोदको पलकर वाला गुच्चारणमात्रेपि वदनपूरणचरणपाटनायुपपातः स्यात् । स च न दृश्यतेऽतो
१ "रे तदे' मु । २ काचल° मु ।

Page #39

आदिवाक्योपन्यासप्रयोजनम् । . [ १. १. भेदः । मोदकाद्युच्चारणेन पदार्थप्रतीत्याऽमेदः । अथानेकार्थत्वाच्छन्दानां कथं प्रतिनियतपदार्थप्रत्यय इति चेत् ; विवक्षातो हि शब्दानां प्रवृत्तिनं तु स्वच्छन्दतः । अपि च यदि न कश्चित्सम्बन्धः, तत् परमाणुरित्युक्ते स्वलक्षणं कथमभ्युपगम्यते सौगतैः ? वेद्यवेदकभावादिति चेत् ; वाच्यवाचकभावात् शब्दार्थयोरपि प्रत्ययः स्यात् । विस्तरो न्यायावतारादवसेयः । सूरयस्तु भगयन्तरेण उत्तर याचक्रुः ।
यत एवमित्यादि । किं वेति आदिवाक्यकरणे आचार्यकल्पितप्रयोजनादन्यत् कारणमस्तीति ते वक्तुमिष्टम् । तस्येति आदिवाक्यस्य । नापि तस्येति कारणान्तरस्य ।
५ अथास्त्येव प्रयोजनार्थप्रवृत्तिनिमित्तार्थसंदेहोत्पादनं तत् । तथाहि-प्रेक्षितप्रयोजनवाक्यानां प्रयोजनार्थिनां तदुपदर्शितप्रयोजनभावाभावपरामर्शपरः संशयः समाविर्भवति । ततोऽपि च संशयतः सस्यसंपत्त्यादिफले कृप्यादौ कृपीबला इव ते तत्र प्रवर्तन्ते-इति चेत् । तदप्राज्यम्, प्रयोजनवाक्योपन्यासात् प्रागप्यस्य साधकबाधकप्रमाणाभावेन भावात् । अथ तदाऽसौ प्रयोजनसामान्ये सत्त्वासत्त्वाभ्यां संशयः, प्रमातारश्च प्रायः प्रयोजनविशेषार्थिन एव-इति तद्विषयसंशयोत्पादनाय युक्तमेवेदमिति चेत् । न, अस्यापि प्रागेव भावात् । तथाहि-प्रमाता शास्त्रमात्रमप्यालोक्याऽनुभूतप्रयोजनविशेपेण शास्त्रेणाऽस्य वर्णपदवाक्यकृतं साधर्म्यमवधार्थ च किमिदमपि सप्रयोजनम् . अप्रयोजनं वा ? सप्रयोजनमपि किमस्मदभिमतेन तेन तद्वत, किं वान्येन ? --इत्यादि वाक्यालोकनं विनापि संदिग्धे । अपि च, त्वन्मते न ध्वनिरर्थाभिधानधुरां दधाति । तत्कथं प्रयोजनविशेषविषयसंदेहोत्पादनेऽपि प्रत्यल: स्यात् ।। ___ ५ शंका-माहिवाश्यानी स्यनामा तमे वेस २४थी । ४.२५ छे. અને તે છે અર્થસંદેહ ઉત્પન્ન કરે, જે પ્રયોજનાથી પુરુષની પ્રવૃત્તિમાં નિમિત્ત બને છે. તે આ પ્રમાણે–પ્રોજન બતાવનાર આદિવાક્ય જોઈને પ્રજનાથ પુરુષને આદિવાક્ય દ્વારા પ્રતિપાદિત પ્રયોજન વિષે “પ્રયોજન છે કે નહિ એવો સંશય ઉત્પન્ન થાય છે, અને તે સંશયથી પ્રયોજનાથીઓ ગ્રન્થમાં પ્રવૃત્તિ કરે છે. કૃષિ-ખેતીનું ફળ ધાન્યની સંપત્તિ છે. એ ફળ નિષ્પત્તિમાં સંશય છતાં જેમ ખેડુત ખેતીમાં પ્રવૃત્તિ કરે છે, તેમ આદિવાક્યથી પ્રયોજનસિદ્ધિમાં સંશય छतi प्रवृत्ति थशे. ___समाधान-से सात नथी. १२९५ प्रयासन पश्यना उपन्यास-स्थापन પહેલાં પણ સાધકબાધકપ્રમાણને અભાવ હોવાથી પ્રોજન વિષે સંશય છે જ,
शंका-माहिवाश्यना उपन्यास पडेल सामान्य प्रयोजन विसड हाय છે, પણ પ્રમાતા પુરુષ તે પ્રાયઃ વિશેષ પ્રયોજનના અથી હોય છે. આથી વિશેષ પ્રયોજન વિષે સંદેહ ઉત્પન્ન કરવા માટે આદિવાક્યની રચના ગ્ય
समाधान-ना, १२९५ 3 विशेष प्रयासन विषे ५९ सद्दे प्रथमथा ।। श छे. ते. मा. प्रभागे-प्रभात। शास्त्रमात्र अने, पूर्व अनुभव प्रयासन

Page #40

आदिवाक्योपन्यासप्रयोजनम् ।
२७ વિશેષવાળા શાસ્ત્રની સાથે વર્ણકૃત, પદકૃત અને વાક્યકૃત સાધમ્ય–સાદક્ષ્યને નિશ્ચય કરીને “આ શાસ્ત્ર પ્રયોજનવાળું છે, કે નથી ?” “વળી પ્રજનવાળું હોય છતાં પણ અમને ઈષ્ટ એવાં પ્રયોજનવાળું છે, કે કોઈ બીજા પ્રજનવાળું છે ? આ પ્રમાણે આદિવાક્ય જોયા વિના જ સંદેહ થઈ શકે છે. અને એ સંદેહથી તેમાં પ્રવૃત્તિ પણ કરી શકે છે. વળી, તમારા મતે શબ્દ અર્થનું કથન કરી શકતો નથી, તે પછી પ્રજનવિશેષવિષયક સંદેહ ઉત્પન્ન કરવાને કઈ રીતે સમર્થ થઈ શકશે ?
५०) संशयः 'समाऽऽविर्भवतीति । अर्थसंशयोऽपि प्रवृत्त्यङ्ग अनर्थसंशयोऽपि निवृत्त्यङ्गम् । अस्येति प्रयोजनभावाभावस्य । अस्मदभिमतेन तेन तद्वदित्यत्र तेनेति प्रयोजनेन तद्वदिति प्रयोजनवत् । संदिग्धे इति संदेहं कुरुते । प्रत्यलः स्यादिति ध्वनिः ।
(fટ) સરિતિ +ારાત્તરમ્ | પ્રેક્ષિતિ રાત્રાન્તરે વિરોજિતરિવાવવાનામ્ | તોતિ तेनादिवाक्येनोपदर्शितम् । तत्रेति शास्त्रे । अर्थसंशयः प्रवृत्त्यङ्गम् , अनर्थसंशयस्तु निवृत्त्यङ्गम् । प्रयोजनेत्यादि। अस्येति संशयस्य । असाविति संशयः । सत्त्वेति अस्ति नास्ति वेति सन्देहः । तद्विषयेनि प्रयोजनगोचरसन्देहोत्पादनाय । इदमिति आदिवाक्यम् । अस्यापीति एवंविधस्यापि संशयस्य । प्रमातेत्यादि । अस्येति शास्त्रस्य। साधर्म्यमिति समानताम् । अस्मदिति विशेषशास्त्रेण सह । तद्वदिति प्रयोजनवत् । सन्दिग्धे इति सन्देहं कुरुते।।
६ अर्चटश्चर्चचतुरः पुनराह-इह प्रेक्षावतां प्रवृत्तिः प्रयोजनवत्तया व्याप्ता । ततो यद् निष्प्रयोजनम्, न तत् तैरारम्भणीयम् । यथा काकदन्तपरीक्षा । तथा चैतत्इति शास्त्रारम्भप्रतिषेधाय प्रयुज्यमानाया व्यापकानुप ठन्धेरसिद्धतोद्भावनार्थमादिवाक्यं कर्तव्यमिति ।
७ तदप्यनुपपन्नम्, वाक्यस्य प्रमाणत्वेनाऽनवस्थिततया प्रयोजनविशेषसद्भावप्रकाशनसामर्थ्यशून्यत्वात् तदसिद्विमुद्भावयितुमपर्याप्तत्वात् ।।
૬૬ મટ–અહીં ચર્ચામાં ચતુર અચંટ કહે છે કે આ સંસારમાં બુદ્ધિમાન પુરુષની પ્રવૃત્તિ પ્રોજનથી વ્યાપ્ત છે. અર્થાત્ જે જે બુદ્ધિમાન પુરુષોની પ્રવૃત્તિને વિષય હોય તે સપ્રયોજન હોય. તેથી જે પ્રયોજન રહિત હોય તે કાર્યને બુદ્ધિમાન પુરુષે આરંભ કરતા નથી, જેમ કે-કાગડાના દાંતની પરીક્ષા. આ શાસ્ત્ર પણ પ્રયેાજન વિનાનું છે, માટે તેમાં પ્રવૃત્તિ કરવી નહીં” એ પ્રમાણે જ્યારે
વ્યાપકાનુપલબ્ધિને પ્રયોગ કરવામાં આવે એટલે કે વ્યાપક પ્રજનનો અભાવ કહેવામાં આવે ત્યારે તેની અસિદ્ધતા બતાવવા માટે આદિવાક્યની રચના કરવી જોઈએ. અર્થાત્ “આ શાસ્ત્રનો આરંભ ન કરવો જોઈએ, કારણ કે-તે પ્રેજન રહિત છે.” આ પ્રકારના અનુમાનમાં કારણ કે તે પ્રયજનરહિત છે એ હેતુ વ્યાપકની અનુપલબ્ધિરૂપ છે, અર્થાત્ “શાસ્ત્રારંભ એ વ્યાપ્ય છે, અને “પ્રજન' એ વ્યાપક છે. એટલે “પ્રજનને અભાવ એ વ્યાપકની અનુપલબ્ધિ થઈ. આ પ્રકારની વ્યાપકાનુપલબ્ધિ એ હેતુ નથી પણ અસિદ્ધ હવાભાસ છે, એમ ૧. ૧૦ઃ મમ” નું .

Page #41

आदिवाक्योपन्यासप्रयोजनम् । . સિદ્ધ કરવા માટે આદિવાક્યને પ્રયોગ કર એમ અર્ચન્ટ માને છે, કારણ કે આદિવાક્યમાં ગ્રન્થારંભનું પ્રયોજન નિ પાતું હોઈ પ્રયજનનો અભાવ છે એમ કહી શકાય નહીં.
ઉજ્જૈન-અર્ચન્ટનું ઉપરોક્ત કથન પણ યોગ્ય નથી, કારણ કે બૌદ્ધમતે તે આદિવાક્ય પિોતે જ પ્રમાણુરૂપે નિશ્ચિત ન હોવાથી પ્રયોજનવિશેષના દુભાવને જણાવવામાં અસમર્થ હઈ વ્યાપકાનુપલબ્ધિની અસિદ્ધતા બતાવી શકે નહીં.
(१०) व्यापकानुपलब्धेरिति इह प्रतिषेध्यमारम्भणीयम् , तस्य व्यापकं प्रयोजनवत्त्वम् तस्यानुपलब्धिः निष्प्रयोजनत्वादिति हेतुनोक्ता ।
तदसिद्धिरि(मि)ति व्यापकानु ग्लब्धरसिद्धः(द्धिम्) ।
( ટિ) તથા રેતિ નિઃપ્રયોગન[ vda BHજ્ઞાઘદશાપતિ ૨૨ પ્રતિ"मारम्भणीयत्वम् , तस्य व्यापकं प्रयोजनवत्त्वम् , तस्यानुपलब्धिनिःप्रयोजनत्यादितिहेतुनोक्ता । व्यापक निवर्तमानं हि व्याप्यमादाय निवर्तते । प्रयोजनवत्त्वं च व्यापकम् । तन्निवर्त्तने आदिवाक्यस्यापि वैयर्यप्रसङ्गात् । आदिवाक्यमिति । तादात्म्यतदुत्पत्तिलक्षणसम्बन्धविकल तया आदिवाक्यस्याप्रामाण्यं सर्वसौगतसम्मतमेव । अतः प्रमाणरहितमप्यादिवाक्यं विज्ञेयम् । वाक्यस्येत्यादि । प्रमाणेति प्रामाण्येन निश्चयाभावात् । तदसिद्धिमिति व्यापकानुपलब्ध्यसिद्धिमपि ।
६ ८ रामटस्तु प्रकटयति-यद्यपीदं वाक्यमप्रमाण चात् प्रयोजनोपस्थापनाद्वारेण निष्प्रयोजनत्वसाधनमसिद्धं विधातुमधीरम् तथापि विदग्धं संदिग्धं कर्तुम् । संदिग्धासिद्धमपि च साधनमगमकमेव । यथा समुच्छलद्धवलधूलिपटलं धूमत्वेन संदिह्यमानं धनञ्जयस्येति ।
९ तदप्यशस्तम्, अनुपन्यस्तेऽपि प्रयोजनवाक्येऽनुभूतपूर्वप्रयोजनविशेषशास्त्रान्तरसाधर्म्यदर्शनेन शास्त्रमात्रादपि निष्प्रयोजनत्वगोचरसंदेहस्य सद्भावात् ।
S૮ રામદ–આ વિષે રામટનું કહેવું છે કે-જે કે આદિવાક્ય સ્વયં અપ્રમાણ હોવાથી પ્રયોજનને સિદ્ધ કરીને પ્રજનનો અભાવ બતાવનાર હેતુને અસિદ્ધ કરવા ભલે અસમર્થ હોય, પણ હેતુને સંદિગ્ધ કોટિમાં મૂકવા તે સમર્થ છે જ. અને તેથી અસિદ્ધ નહિ પણ સંદિગ્ધાસિદ્ધ તે થશે જ. અને તેથી એ સાધ્યનો ગમક નહિ બને. જેમ કે-આકાશમાં ઊછળતા વેત ધૂળના સમૂહ વિષે મને સંદેહ થાય તે તે જેમ અગ્નિનું અનુમાન કરાવી શકતા નથી, તેમ અહીં વ્યાપકાનુપલબ્ધિરૂપ હેતુ સંદિગ્ધાસિદ્ધ હોઇ તે પણ સાધ્યનો અગમક છે. અર્થાતું અને તે આદિવાક્યની રચના વ્યાપકાનુપલબ્ધિને અસિદ્ધ હેત્વાભાસ બતાવવા તે રામને મતે તેને સંદિગ્ધાસિદ્ધ હેત્વાભાસ સિદ્ધ કરવા માટે છે.
૬૯ રમટનું ઉપયુક્ત કથન પણ અપ્રશસ્ત છે. કારણ કે આદિવાક્ય કરેલ ન હોય તે પણ પૂર્વે અનુભવેલ પ્રજનવિશેપવાળાં બીજા શાનું પ્રકૃતિશાસ્ત્રમાં
૧ ધ્યાનમાં” ,

Page #42

૨. . ] आदिवाक्योपन्यासे. अनेकान्तः।
२९ સાધમ્ય જોઈને શાસ્ત્રમાત્રના દર્શનથી શાસ્ત્રની નિપ્રયજનતા વિષે સંદેહને અવકાશ રહે જ છે. ' ___ (टि.) - साधनमिति हेतुम् । अगमकमिति अनिवायकम् । धनञ्जयस्येति व: ।
तदपीत्यादिनोत्तरयति जैनः । __ १० ननु यद्येवमादिवाक्यं पराक्रियते, न तहीदं भवद्भिरपि कर्तव्यमिति चेत् । नैवम् । कर्तव्यं च तं प्रति, यो नान्यथा प्रयोजनं विदाञ्चकार, वाच्यवाचकोत्पत्तिसमयसम्भूष्णुशक्तिस्वभावस्याऽबाधिततथाऽनुभवेन चित्रज्ञानरूपस्पष्टदृष्टान्तावष्टम्भेन च कृतविरोधपरिहारत्वाद् नित्यानित्यस्य वाच्यवाचकाभ्यां कथञ्चिद्भिन्नस्य सामान्यविशेपोभयस्वभाववस्तुगोचरोपरचितसङ्केताभिव्यक्तस्य वाच्यवाचकभावसम्बन्धस्य बलंन शब्दानामर्थस्य प्रतिपादकत्वं प्रतिपद्य प्रामाण्यं चाङ्गीचकार । एतच्च यथास्थानं समर्थयिष्यते । यः पुनरन्यथाऽपि प्रयोजनमजानाद, यश्च न शब्दविशेष प्रमाण वेनाऽमरत, तौ प्रति न कर्तव्यं च-इत्यनेकान्तो विजयते ॥१॥
$૧૦ શં- આ રીતે જે તમે પણ આદિવાક્યનું ખંડન કરે છે તે તમારે પણ આદિવાક્યની રચના કરવી ન જોઈએ.
સમાધાન–એમ નથી. જે પુરુષ બીજી રીતે પ્રોજન જ શકતો નથી અને જે શબ્દનું પ્રામાણ્ય સ્વીકારે છે તેને માટે આદિવાક્યની રચના જરૂરી છે. શબ્દ અને અર્થના વાદ્યવાચકભાવરૂપ સંબંધના બળથી જ્યારે શબ્દને અર્થને પ્રતિપાદક માનવામાં આવે છે, ત્યારે શબ્દપ્રામાણ્યને સ્વીકાર થાય છે. વાદ્યવાચકભાવરૂપ સંબંધ એ વાય અને વાચકની શક્તિરૂપ છે. અને તે શકિત જ્યારે વાગ્ય અને વાચક ઉત્પન્ન થતા હોય છે ત્યારે જ ઉત્પન્ન થયેલી હોય છે. વળી એ સંબંધ નિત્યાનિત્ય છે. એની નિત્યાનિત્યતા અનુભવ અબાધિત છે, કારણ કે ચિત્રજ્ઞાનમાં બે વિરોધી ધર્મોને અનુભવ સ્પષ્ટપણે થયેલ છે. અને તેથી વિરોધનો પરિહાર થઈ જાય છે. એ સંબંધ વાહ્ય અને વાચકથી કથંચિત ભિન્ન છે. સામાન્ય વિશેષાત્મક વસ્તુ વિષે શબ્દને જે સંકેત કરવામાં આવે છે તેથી તે વાગ્યવાચકભાવ સંબંધની અભિવ્યકિત થાય છે. આ બધી બાબતેનું યથાસ્થાને સમર્થન કરવામાં આવશે.
પણ જે પુરુષ આદિવાક્ય વિના પણ પ્રયજન જાણતું હોય, તથા જે પુરુષ શબ્દવિશેષને પ્રમાણ માનતો ન હોય, તે બને માટે આદિવાક્યની રચના આવશ્યક નથી. આ રીતે અનેકાન્તવાદ વિજયવંત થાય છે. અર્થાત આચાર્યને આદિવાક્ય કરવું જ જોઈએ એવો એકાનિક આગ્રહ નથી પણ પ્રતિપાદ્યની યોગ્યતા જેઈ કરવું કે ન કરવું એ અનેકાન્ત તેમને ઈષ્ટ છે.
તાજા–બૌદ્ધો શબ્દ અને અર્થને સંબંધ સ્વીકારતા નથી, તેથી આદિવાક્ય પ્રયજનનું પ્રતિપાદન કરી શકે છે એમ માનતા નથી, તેથી ધર્મોત્તરાનુસારીએ એવો પક્ષ ઉપસ્થિત કર્યો છે કે- પ્રોજનનું પ્રતિપાદન કરવું એ આદિ

Page #43

૨૦
प्रमाणलक्षणम् ।
[ ૨. ૨. વાક્યનું પ્રયોજન નથી, પણ પ્રયજન વિષયક શંકા ઉપસ્થિત કરવી એ જ આદિવાક્યનું કાર્ય છે. અને એટલા માટે જ આદિવાક્યની રચના છે, એટલે આદિવાક્ય શંકા ઉપસ્થિત કરશે, અને તેથી સંશય હોવા છતાં જેમ ખેડૂતે ખેતીમાં પ્રવૃત્તિ કરે છે, તેમ સંશયદ્વારા શાસ્ત્રમાં પ્રવૃત્તિ થશે. એમ તેઓનું માનવું છે. જ્યારે આચાર્ય તેમને જવાબ આપે છે કે આદિવાક્ય વિના પણ સંશયને સંભવ છે જ. વળી, ધર્મોત્તરાનુસારીના મતે શબ્દ અર્થનું પ્રતિપાદન કરી શકતું નથી તે સંશત્પત્તિ કઈ રીતે કરી શકશે?
“આ શાસ્ત્રમાં પ્રવૃત્તિ ન કરવી, કારણ કે–તેનું કંઈ પ્રયોજન નથી ”—આ પ્રકારની વ્યાપકાનુપલબ્ધિ કઈ ઉપસ્થિત કરે, ત્યારે એ વ્યાપકાનુપલબ્ધિને અસિદ્ધ કરવી એ આદિવાક્યનું પ્રયોજન છે–એમ અર્ચન્ટ માને છે. પણ એ આદિવાક્ય પ્રમાણરૂપ ન હોવાથી વ્યાપકાનુપલબ્ધિની અસિદ્ધિ કઈ રીતે સિદ્ધ કરી શકશે? એવો આચાર્ય ઉત્તર આપ્યો.
રામટનું કહેવું એવું છે કે આદિવાક્ય સ્વયં પ્રમાણરૂપ ન હોઈ, ભલે વ્યાપકાનુપલબ્ધિને અસિદ્ધ ન કરી શકે, પણ તે હેતુને સંદિગ્ધાસિદ્ધ તે કરશે જ, આથી તે હેતુ શાસ્ત્રમાં થતી પ્રવૃત્તિને સર્વથા રોકી નહીં શકે. આના ઉત્તરમાં આચાર્યે જણાવ્યું છે કે આદિવાક્ય વિના પણ પ્રયજન વિષે સંદેહ થઈ શકે છે. તે તે-સંદેહ માટે આદિવાક્યની શી જરૂર છે ?
ર–આદિવાક્ય વિના પણ સંદેહ હોય તો પછી આદિવાક્ય શા માટે ?
સમાધાન -જે આદિવાક્ય વિના પ્રોજન જાણી શકતા ન હોય, અને શબ્દ તથા અર્થને સંબંધ માનવા સાથે જેને પ્રમાણ માનતે હોય, તેને માટે આદિવાક્ય કરવું જોઈએ. પણ જે આદિવાક્ય વિના પણ પ્રયજન જાણી શક્ત હોય, તથા જે શબ્દને પ્રામાણિક માનતું ન હોય તે બન્નેને માટે આદિવાક્ય નિરર્થક છે. એટલે કે આદિવાક્યની રચના શિવ્યાદિની વ્યતા જોઈ કરવી કે ન કરવી–એ અનેકાંત જૈનસંમત છે. ૧.
(५०) विदाञ्चकारेति यः प्रामाण्यं चाङ्गीचकारेति वाक्यसमन्वयः ।
शक्तिस्वभावस्येति शक्तिविशेषस्य । चित्रज्ञानरूपस्पष्टदृष्टान्तावष्टम्भेनेति । सौग ताभिमतेन यथैकस्मिन् चित्रपटे नानावर्णसङ्करेऽपि न ज्ञानविरोधः । अङ्गीचकारेति शब्दानामेव ॥१॥
(टि०) यद्येवमिति संशयोत्पादकानभ्युपगमेन निराक्रियते यतोऽनेन संशयोत्पादनमन्तरेण न किमपि प्रयोजनम् । कर्त्तव्यं चेत्यादि । अन्यथेति । यः श्रोता आदिवाक्यं विना; यः प्रमाण्यं चाङ्गाचका रेति वाक्यसमन्वयः । चित्रज्ञानेति पञ्चवर्णलेख्यज्ञानम् । वाच्यवाचकेति एतद्विशेष्यपदं प्राच्यानि षष्ठयन्तान्यस्य विशेषणानि प्राकसुगतकल्पितोत्तरसूचकानि । प्रामाण्यमिति शब्दानामेव ।।१। $ १ अथ प्रमाणस्यादौ लक्षणं व्याचक्षते--
स्वपरव्यवसायि ज्ञानं प्रमाणम् ॥ २ ॥ २ अत्रे चादग्धदहनन्यायेन यावदप्राप्तं तावद् विधेयम्-इति विप्रतिपन्ना૧. ટિqળસંમતઃ “તત્ર' રૂતિ પાઠઃ |

Page #44

१. २. ]
प्रमाणलक्षणम् । नाश्रित्य स्वपरेत्यादिकम्, अव्युत्पन्नान् प्रति प्रमाणम्, प्रमाणप्रमेयापलापिनस्तृद्दिश्य द्वयमपि विधेयम्, शेपं पुनरनुवाद्यम् ।
३ तत्र प्रमाणमिति प्राग्वत् । स्वमात्मा ज्ञानस्य स्वरूपम् । परः स्वस्मादन्यः. अर्थ इति यावत् । तौ विशेपेण यथावस्थितस्वरूपेण अवस्यति निश्चिनोतीत्येवं शील यत् तत् स्वपरव्यवसायि ।
S૧ હવે પ્રથમ પ્રમાણુનું લક્ષણ કરે છે– २५-पाताना मने ५२-मथने निश्चय नाजान प्रभार छ. २.
૬૨ આ સ્થળે “અદધદહન ન્યાય એટલે કે-જે ન બન્યું હોય તેને જ બાળવું અર્થાત બળેલાને બાળવાનો કોઈ અર્થ નથી-એ ન્યાયથી જે જ્ઞાત હોય તેને જણાવવું નિરર્થક હોઈ જેટલું અજ્ઞાત હોય તે વિધેય બને છે. આથી વિપ્રતિપननी पेक्षा स्वपरव्यवसायिज्ञानं । विधेय छ, सव्युत्पन्न-शिप्यानी अपेक्षा 'प्रमाणम्' विधेय छ, तथा प्रमाण भने प्रमेय पन्नेनो २१५५ २नारनी अपेक्षा प्रमेय ' मने प्रमाण 'अन्न विधेय.विधेय सिवाय मनुवाचतवं.
83 प्रभाए। २०४नी व्युत्पत्ति प्रथभनी भगवी. ८५-मेटले मात्मा. प्रस्तुતમાં જ્ઞાનને આત્મા એટલે જ્ઞાનનું સ્વરૂપ. પર-જ્ઞાનથી ભિન્ન અથતું અર્થ. આ બન્નેને વિશેષે કરીને યથાવત-વાસ્તવિક સ્વરૂપથી નિશ્ચય કરનાર તે સ્વપરव्यवसायी.
_ (टि.)..त(अ)त्र चेत्यादि । यावदप्राप्तमिति अगृहीतं विप्रतिपन्नादिभिः । स्वपरेति स्वपरव्यवसायिज्ञानं व्यवस्थापनोयम् । अव्यत्पन्नानिति शिष्यान् । द्वयमपीति प्रणाणं च प्रमेयं च । शेषमिति परेण प्रतिपन्नं स्पष्टार्थमनुवदनीयम ।
१४ ज्ञायते प्राधान्येन विशेपो गृह्यतेऽनेन इति ज्ञानम् । एतच्च विशेषणम् - अज्ञानरूपस्य व्यवहारधुराधौरेयतामनादधानस्य सन्मात्रगोचरस्य स्वसमयप्रसिद्धस्य दर्शनस्य, सन्निकर्षादेश्चाऽचेतनस्य नैयायिकादिकल्पितस्य प्रामाण्यपराकरणार्थम् ।
___६५ तस्याऽपि च प्रत्यक्षरूपस्य शाक्यैर्निर्विकल्पकतया प्रामाण्येन जल्पितस्य, संशयविपर्ययानध्यवसायानां च प्रमाणत्वव्यवच्छेदार्थ व्यवसायीति । स्पष्टनिष्टश्यमानपारमार्थिकपदार्थसार्थलुण्टाकज्ञानाद्वैतादिवादिमतमत्यसितुं परेति । नित्यपरोक्षबुद्धिवादिनां मीमांसकानाम् , एकात्मसमवायिज्ञानान्तरप्रत्यक्षज्ञानवादिनां यौगानाम् , अचेतनज्ञानवादिनां कापिलानां च कदाग्रहग्रहं निग्रहीतुं स्वेति ।
$૪ (૧) જેનાથી પ્રધાનરૂપે-મુખ્યપણે પદાર્થનમાં વિશેષ-ભેદ ગ્રહણ કરાય તે જ્ઞાન. પ્રસ્તુત લક્ષણમાં. પ્રમાણને “જ્ઞાન” કહેવાનું તાત્પર્ય છે કે સ્વયં જૈનસંમત જ્ઞાનથી ભિન્ન એવું અને જે સન્માત્રને વિષય કરે છે તથા જે વ્યવ

Page #45

प्रमाणलक्षणम् । હારમાં અસમર્થ છે એવું દર્શન પ્રમાણ નથી. તથા નિયાયિકે એ કલપેલ અચેતનજડ સન્નિકાદિ પણ પ્રમાણ નથી.
s૫ (૨) બૌદ્ધોએ પ્રમાણરૂપ માનેલ નિર્વિકપક પ્રત્યક્ષ, તથા સંશય, વિપર્યય અને અધ્યવસાય-એ બધાં જ્ઞાનરૂપ હોવા છતાં પ્રમાણ નથી એમ બતાવવા માટે જ્ઞાનને વ્યવસાયી કહ્યું છે.
(૩) સ્પષ્ટ રીતે સિદ્ધ એવા પારમાર્થિક પદાર્થ સમૂહના લૂટારુ અર્થાત્ જ્ઞાનથી “પર” એવા બાહ્ય પદાર્થોનું અસ્તિત્વ નહિ માનનાર જ્ઞાનાદ્વૈતવાદી, બ્રહ્માદ્વૈતવાદી વિગેરેના મતનું ખંડન કરવા માટે જ્ઞાનને “પર”નું વ્યવસાયી કહ્યું છે.
(૪) જ્ઞાન એ નિત્ય પરોક્ષ છે, અર્થાત જ્ઞાનનું પ્રત્યક્ષ કદી થતું નથી એમ માનનાર મીમાંસકના જ્ઞાનનું પ્રત્યક્ષ એક જ આત્મામાં સમવાય સંબંધથી રહેલ અન્ય જ્ઞાન કરે છે એમ કહેનાર યૌગ અર્થાતું નૈયાયિકના; તથા જ્ઞાન અચેતનજડ છે, એવું માનનાર કપિલ-
સાંના કદાગ્રહનો નિગ્રહ કરવા માટે પ્રમાણને '५' व्यवसायी युछे.
(१०) स्पष्टनिष्टङ्ग्यमानेत्यादिगद्ये ज्ञानाद्वैतादिवादिमतमिति आदिशब्दात् शून्य वादिमतम् । एकात्मेत्यादि एकात्मसमवेतं यद् ज्ञानान्तरं तस्य प्रत्यक्षं न पुनरात्मनः प्रत्यक्ष ज्ञान वदन्तीत्येवंशीलाः तेषां । योगानामिति नैयायिकानाम् । कापिलानामिति सांख्यानाम् ।
(टि.) ज्ञायते इति । ज्ञाने प्राधान्येन विशेषः, गौणत्वेन तु सामान्यम् ; दर्शने तु प्राधान्यन सामान्यम् , गौणत्वेन तु विशेपो गृह्यते । अज्ञानरूपस्येति ज्ञानाद् व्यतिरिक्तस्य न तु जटरूपस्य । व्यवहारेति व्यवहारविमुखस्य, विशेपसाध्यत्वाद्वयवहारस्य । सन्मात्रेति सत्तामात्रम् । स्वसमयेति जिनसमयप्रख्यातस्य । दर्शनस्येति सामान्यग्राहित्वाद्दर्शनस्य ।।
तस्येति ज्ञानस्य । तद्धि निर्व्यवसायं कलियत शाक्यः । स्पष्टेति प्रत्यक्षेण निर्णीयमानम् । ज्ञानाद्वैतेति ब्रह्मवादिमतं निराकर्त्तम् । नित्यपरोक्षति परोक्षा पराभासिनी स्वात्मनि जडा । एकात्मेति न ज्ञानमात्मानमात्मना जानाति, किन्तु ज्ञानं ज्ञानान्तरवेद्यमिति भावः ।।
१६ समग्रलक्षणवाक्यं तु परपरिकल्पितस्यार्थीपलब्धिहेतु वादेः प्रमाणलक्षणत्वप्रतिक्षेपार्थम् । तथाहि-अर्थोपलब्धेरनन्तरहेतुः, परम्पराहेतुर्वा विवक्षाञ्चक्रे : परम्पराहेतुश्चेत् । तर्हि इन्द्रियवदअनादेरपि प्रामाण्यप्रसङ्गः । अथानन्तरहेतुरिन्द्रियमेव प्रमागम् , तत् किं द्रव्येन्द्रियम् , भावेन्द्रिय वा : द्रव्येन्द्रियमप्युपकरणरूपम् , निर्वृत्तिरूपं वा : न प्रथमम् : तस्य निवृत्तीन्द्रियोपष्टम्भमात्रे चरितार्थ वात् । नापि द्वितीयम् : तस्य भावेन्द्रियेणार्थीपलब्धौ व्यवधानादानन्तर्याऽसिद्धेः । भावेन्द्रियमपि लब्धिलक्षणम् , उपयोगलक्षणं वा ! न पौरस्स्थम् : तस्यार्थग्रहणशक्तिरूपस्यार्थग्रहणव्यापाररूपेण तेन व्यवधानात् । उदा. चीनस्य तु प्रमाण वेऽस्मल्लक्षितमेव लक्षणमक्षरान्तरैराख्यातं स्यात् । न च -नास्त्येवा मूदृशमिन्द्रियमिति भौतिकमेव तत् तत्रानन्तरो हेतुः--इति वक्तव्यम् , व्यापारमन्तर

Page #46

૨. ૨, ]
प्रमाणलक्षणम् । णात्मनः स्वार्थसंवित्फलस्यानुपपतेः । न ह्यव्यापृत आत्मा स्पर्शादिप्रकाशकः, सुपुप्तावस्थायामपि प्रकाशप्रसङ्गात् । न च नदानामिन्द्रियं नान्ति, यतस्तदभावः स्यात् ।
હદ અને સંપૂર્ણ લક્ષણવાક્ય તે–પરતીર્થિક-યાયિકાદિ અન્ય દાર્શનિકે એ કપેલ– અર્થની ઉપલધિ-જ્ઞાનમાં હેતુ તે પ્રમાણુ” વિગેરે પ્રમાણના લક્ષણોના ખંડન માટે જાણવું. તે આ પ્રમાણે-અર્થજ્ઞાનને હતું તે પ્રમાણુ”-આમાં હેતુને અર્થ સાક્ષાનું હતુ કે પરંપરાઓ હેતુ હોય તે પ્રમાણ છે? પરંપરા હેતુ અર્થાત્ કારણ પ્રમાણ છે-એમ કહો તે ચકાની જેમ અંજનાદિ પણ પ્રમાણે બની જશે કારણ કે જેમ ચક્ષુ જ્ઞાનમાં કારણ છે, તેમ અંજનાદિ ચક્ષુની નિર્મલતામાં અને નિર્મલતા જ્ઞાનમાં કારણ હોઈ તે જ્ઞાનનું પરંપરાએ કારણ છે જ. સાક્ષાત્કારરૂપ ઈન્દ્રિયે જ પ્રમાણ છે–એમ કહે તે ઇન્દ્રિય એટલે દ્રવ્યેન્દ્રિય કે ભાવેન્દ્રિયને પ્રમાણ માનશે? બેન્દ્રિયમાં પણ તે ઉપકરણરૂપ કે નિવૃત્તિરૂપ
બેન્દ્રિય સમજવી? “ઉપકરણરૂપ દ્રવ્યેન્દ્રિય પ્રમાણ છે” એ પ્રથમ પક્ષ તે કહી શકાય તેમ નથી. કારણ કે તે તે માત્ર નિવૃત્તિરૂપ દ્રવ્યેન્દ્રિયને સહાયક બનવામાં જ ચરિતાર્થ છે. નિવૃત્તિરૂપ બેન્દ્રિય પ્રમાણ છે” એ બીજો પક્ષ પણ યોગ્ય નથી. કારણ કે તેમાં ભાયિનું વ્યવધાન હોઈ તેને સાક્ષાત્કારણ કહી શકાય નહિ. ભાવેન્દ્રિય પ્રમાણ હોય તે-લબ્ધિલક્ષણ ભાવેન્દ્રિય કે ઉપ
ગ લક્ષણ ભાવેન્દ્રિય પ્રમાણ છે? લબ્ધિલક્ષણ ભાવેન્દ્રિયને પ્રમાણ કહી શકાશે નહીં. કારણ કે તે અર્થગ્રહણમાં શકિતરૂપ એટલે પશમરૂપ છે, અને તેમાં તે અર્થગ્રહણવ્યાપારરૂપ એટલે ઉપગરૂપ ઇન્દ્રિયનું વ્યવધાન છે. અને ઉપ
ગરૂપ ભાવેન્દ્રિયને પ્રમાણ કહો તે-અમે એ પ્રમાણના કરેલ લક્ષણને જ બીજી શબ્દોમાં તમે કહ્યું. માટે અર્થોપલબ્ધિ-અર્થજ્ઞાનમાં સાક્ષાત હેતુને પ્રમાણ માનતા હે તે તે હેતુ તમે માનેલ ઈન્દ્રિય નહીં, પણ જ્ઞાન જ છે.
શા-તમે બતાવેલ ઉપગ-જ્ઞાનરૂપ ઈન્દ્રિય છે જ નહિ. તેથી ભૂતથી બનેલ ઈન્દ્રિયે અપલબ્ધિમાં સાક્ષાત્કારણ છે–એમ માનવું જોઈએ.
સમાધાન–આમ ન કહી શકાય. કારણ કે આત્માના વ્યાપાર વિના સ્વપરજ્ઞાન રૂપ ફલ સિદ્ધ થઈ શકતું નથી. માટે આત્માના વ્યાપારરૂપ ભાવેન્દ્રિયને માનવી જોઈએ. કારણ કે વ્યાપાર રહિત આત્મા સ્પર્ધાદિ અર્થને પ્રકાશક બનતું નથી. અન્યથા નિદ્રાવસ્થામાં વ્યાપારરહિત હોવા છતાં સ્પશદિ અર્થન તે પ્રકાશક બની જશે, નિદ્રાવસ્થામાં પણ ઈન્દ્રિય વિદ્યમાન તે છે જ. આથી નિદ્રામાં પણ આત્મા અર્થ પ્રકાશક બનવું જોઈએ. બનતે તે નથી.
(प)परपरिकल्पितस्येति नैयायिकादिपरिकल्पितस्य । अर्थोपलब्धिहेतुत्वादेरिति अर्थोंपलब्धिहेतुः प्रमाणम् । परम्पराहेतुर्वेति प्रामाण्येन । अञ्जनादेरपीति तस्यापि चक्षुर्नेमल्यकरणादिना अर्थोपलब्धिहेतुत्वात् । उपकरण[रूप]मिति इन्द्रियशक्तिरूपम् । निर्वृत्तिरूपमिति निर्वृत्तिद्धिविधा वहिनिवृत्तिः अन्तनिवृत्तिः । वहिनिर्वृत्तिः श्रौत्रादिपु कर्णशप्कुल्यादिरूपा । अन्तर्नित्तिस्त्वेवम्कदम्बपुष्पगोलकाकार श्रोत्रम् । मसूराकारं चक्षुः । अतिमुक्तकपुप्पाकारं घ्राणेन्द्रियम् । क्षुरप्रसंस्थानं रसनम् । नानाकारं स्पर्शनम् । अर्थग्रहणशक्तिरूपस्येति क्षयोपशमरूपस्य । तेनेति उपयोगेन ।

Page #47

प्रमाणलक्षणम् ।
[ १. २. . तदिति इन्द्रियम् । तत्रेति अर्थोपलब्धौ । न ह्यव्यापृत आत्मेत्यादि । भवन्मतेऽपि स्पर्शादीनां फलं तावदात्मन एव । प्रकाशप्रसङ्गादिति तदाप्यव्यापृतत्वात् । तदभाव इति प्रकाशाभावः ।
(टि० )-अथानन्तरेत्यादि । द्रव्येन्द्रियमिति द्विविधं द्रव्येन्द्रिय निवृत्तिरूपं उपकरण. रूपं च । उपकरणेन्द्रियं विषयग्रहणे सामर्थ्य च्छेद्यच्छेदने करवालस्येव धारा, यस्मिन्नुपहते निर्वृत्तिसद्भा. वेपि विपयं न गृह्णातीति उपकरणस्य निवृत्तीन्द्रियाधारकृतार्थत्वात् । निवृत्तिराकारः। सा च वाह्या. भ्यन्तरमेदाद् द्विधा । तत्र वाह्या अनेकप्रकारा । आभ्यन्तरा पुनः क्रमेण श्रोत्रादोनां कादम्बपुष्पधान्यमसूर रअतिमुक्तकपुष्पचन्द्रिका३क्षुरप्र४ नानाकारसंस्थाना ५ । लब्ध्युपयोगी भावेन्द्रियम् । लब्धीन्द्रियं पुनस्तावदावरणक्षयोपशमरूपम् । उपयोगेन्द्रियं यः स्वविषये व्यापारः । तस्येति लब्धीन्द्रियस्य । तेनेति भावेन्द्रियेण उपयोगरूपेण अर्थग्रहणेन । अस्मल्लक्षितमिति स्वपरावभास्येव ज्ञानम् । अमुशमिति भवदुक्तम् । भौतिकमिति महाभूतोद्भवमेव । तदिति इन्द्रियम् । तत्रेति अर्थोपलन्धी । स्वार्थसंविदिति स्वपरज्ञानम् । यत इति इन्द्रियाभावात् । तदभाव इति प्रकाशाभावः । ___अथ नेन्द्रियं सत्तामात्रेण तहेतुः, किन्तु मनसाऽर्थेन च सन्निकृष्टमिति चेत् । ननु सुपुप्तावस्थायामपि तत्तादृशमस्त्येव, मनसः शरीरव्यापिनः स्पर्शनादीन्द्रियेण, स्पर्शनादेश्च तूलिकादिना सन्निकर्षसद्भावात् । न च अणुपरिमाणत्वाद् मनसः शरीरव्यापित्वमसिद्धम् इति वाच्यम् , तत्र तस्य प्रमाणन प्रतिहतत्वात् । तथाहिमनोऽणुपरिमाणं न भवति, इन्द्रियत्वाद् , नयनवत् । न च शरीरव्यापित्वे युगपज्ज्ञानोत्पत्तिप्रसङ्गः, तादृशक्षयोपशमविशंपेणैव तस्य कृतोत्नत्वात् । इति नैतत्प्रमाणलक्षणमक्षणम् । आचत्महि च मतपरीक्षापञ्चाशति-- "अर्थस्य प्रमितौ प्रसाधनपटु प्रोचुः प्रमाणं पर
तेपामञ्जनभोजनाद्यपि भवेद् वस्तु प्रमाणं स्फुटम् । आसन्नस्य तु मानता यदि तदा संवेदनस्यैव सा
__स्यादित्यन्धभुजङ्गरन्ध्रगमवत् तीयेंः श्रितं त्वन्मतम् ॥१॥” इति । शङ्का-न्द्रिये मात्र पातानी सत्तामात्रथा अर्थशानमा १२भूत नथी, પરંતુ મન અને વિષય સાથે જોડાઈને જ તે અર્થજ્ઞાનમાં કારણ છે.
____ समाधान-निद्रावस्थामा ५५५ शरीव्याचा मनन। २५ नाछिन्द्रियो साथे ' અને ઈન્દ્રિયોનો તલાઈ–રજાઈ આદિ પદાર્થ સાથે સન્નિકર્ષના સિદ્ધાવ તો છે જ, તે નિદ્રાવસ્થામાં જ્ઞાન કેમ નથી થતું?
शङ्का-मन माशुपरिभाए। पाथी ते शशच्याची नथी.
समाधान-मेमन . १२९४ मनमा परिभाणत्व अनुमान प्रभाથી બાધિત છે. તે આ પ્રમાણે મન અપરિમાણ નથી, ઇન્દ્રિય હોવાથી, 'यशुनी म.
शङ्का-५५५ मानने शरी२०या मानवाची सहीसाथै २५ाशन, रासन पाहि અનેક ઇન્દ્રિયજ્ઞાનની ઉત્પત્તિને પ્રસંગ થઈ જશે. જ્યારે અનુભવ તો એ છે કે તે તે જ્ઞાને કમે કરી થાય છે.

Page #48

१. २. ] प्रमाणलक्षणम् ।
३५ समाधान-क्षयोपशमने धरणे ज्ञाननी पत्ति मानवाथी मान उत्त२ જાય છે. એટલે કે મનનો સંપર્ક બધી ઈન્દ્રિયો સાથે હોવા છતાં જે પશમવિશેપન હોય તે જ્ઞાન થતું નથી. આ પ્રમાણે–અર્થજ્ઞાનમાં જે હેતુ હોય તે પ્રમાણએવું પ્રમાણનું લક્ષણ નિદેપ નથી. આ બાબતમાં અમે “મત પરીક્ષા પંચાશમાં કહ્યું પણ છે કે “નૈયાયિકાદિ અન્ય તીથિ કે અર્થજ્ઞાનના પ્રસાધનમાં જે કુશળ હોય તેને પ્રમાણુ કહે છે, પણ ચક્ષુને નિર્મળ કરનાર અંજન, અને શરીરને પુષ્ટ કરનાર ભેજન વિગેરે પદાર્થ પ્રમાણરૂપ બની જશે, અને અનન્તર-સાક્ષાત્કારણને પ્રમાણુ માને તે માત્ર જ્ઞાનમાં જ પ્રમાણતા સિદ્ધ થાય છે. આ પ્રકારે હે ભગવન્! આંધળો સર્ષ બીલમાં જાય એ ન્યાયે નિયાયિકાદિ અન્ય તીથિકોએ તમારા સિદ્ધાન્તને જ આશ્ચય કર્યો છે.”
(प.) तत्तादृशमस्त्येवेति मनसाऽर्थेन च सन्निकृष्टम् । तत्रेति मनसि । तस्येति अणुपरिमा. णत्वस्य । [प्रत्यक्षज्ञप्तिकरणत्वादिति प्रत्यक्षं पञ्चेन्द्रियग्राह्यं ज्ञानं तस्य करणं साधकतमं वचित् करणत्वादिति पाठः सोऽपि रम्यः ] तस्येति युगपद् ज्ञानोत्पत्तिप्रसङ्गस्य । अञ्जनभोजनाद्यपीति तद्धि अजनभोजनादिकं व्यवहितं कारणम् ।
(टि) तद्धेतुरिति प्रकाशहेतुः । तदिति इन्द्रियम् । तादृशामति मनसार्थेन च संसृष्टम् । तत्रेति मनसि। तस्येति अणुपरिमाणत्वस्य । युगपदिति समकालं मनोज्ञानेन्द्रियज्ञानयो. रुत्पादप्रसक्तिः ।
अर्थस्येत्यादि । प्रमिताविति अर्थोपलब्धौ । प्रसाधनेति साधनपटिष्ठो हेतुः आसन्न. स्येति सन्निकर्पस्य ।
६७ अनधिगतार्थाधिगन्तृ प्रमाणम्' इत्यपि प्रमाण लक्षणं न मीमांसकस्य मीमांसामांसलतां सूचयति, प्रत्यभिज्ञानस्याप्रामाण्यप्रसङ्गात् । अथात्रापूर्वोऽप्यर्थः प्रथते, "इदानींतनमस्तित्यं न हि पूर्वधिया गतम्" [ श्लो० प्रत्य० २३४ ] इति चेद् । इदमन्यत्रापि तुल्यम् , उत्तरक्षणसत्त्वस्य प्राक्क्षणवतिसंवेदनेनावेदनात् । पूर्वोत्तरक्षणयोः सत्त्वस्यैक्यात् कथं तेन तस्यावेदनम् !--इति चेत् । प्रत्यभिज्ञागोचरेऽपि तुल्यमेतत् , "रजतं गृह्यमाणं हि चिरस्थायीति गृह्यते” इति वचनात् । प्रागेव तद्वेदने च तदिदानीमस्ति, न वा ! कीदृग् वाऽस्ति ! इति तदनन्तरं न कोऽपि सन्दिहीत । ततोऽपार्थकमेवानधिगतेति विशेपणम् , व्यवच्छेद्याभावात् ॥
• पूनहितऐस पहातो ते प्रमा-भाभांस मायु प्रमाणલક્ષણ પણ મીમાંસકની મીમાંસાની-વિચારની પુષ્ટિને સૂચવતું નથી. કારણ કે એથી તે પ્રત્યભિજ્ઞાન અપ્રમાણુ બની જશે. કારણ કે પ્રત્યભિજ્ઞાન તે પૂર્વે જ્ઞાત અર્થનું જ જ્ઞાન કરાવે છે અર્થાત લક્ષણમાં આવ્યાપ્તિ દેષ છે.
शङ्का-प्रत्यभिज्ञानमा मात्र ज्ञात नलि अपूर्व-पूर्व अज्ञात मथ ५५५ ભાસે છે. કારણ કે “આ કાળનું “અસ્તિત્વ” પૂર્વકાળની બુદ્ધિએ-જ્ઞાને જાણ્યું નથી.” આથી પ્રત્યભિજ્ઞાને અપ્રમાણ કહી શકાય નહિ.
१. कोष्ठकान्तर्गतपञ्जिकाया. प्रतीकं न लभ्यते मूले ।

Page #49

प्रमाणलक्षणम् ।
[ , ૨. સમયાન-આવું અપૂર્વજ્ઞાન તે અન્યત્ર–ધારાવાહી જ્ઞાનમાં પણ છે, કારણ કે પ્રત્યેક વસ્તુની ઉત્તરક્ષણની સત્તાને પૂર્વકાલમાં રહેલ જ્ઞાને તે જાણી જ નથી, તે ધારાવાહિ જ્ઞાન પણ અધિનતાર્થnતૃ-જાણેલ અર્થને જાણનાર નહીં, પર તુ “અનધિnતાધિnતૃ' નહીં જાણેલ અને જાણનાર બની જશે.
ફરા-પૂર્વ અને ઉત્તર ક્ષણોનું સત્વ-અસ્તિત્વ તો એક જ છે, તે પૂર્વ ક્ષણવતી જ્ઞાન દ્વારા ઉત્તર ક્ષણવતી અસ્તિત્વ અજ્ઞાત છે એમ કેમ કહેવાય ?
સમાધાન-જે એમ હોય તે પ્રત્યભિજ્ઞાનના વિષયમાં પણ એમ જ છે. અર્થાત્ પૂર્વકાલીન અસ્તિત્વ અને ઉત્તરકાલીન અસ્તિત્વને એક માનવાથી પ્રત્યભિજ્ઞાન પણ અજ્ઞાત પદાર્થનું જ્ઞાપન નથી કરતું પણ જ્ઞાતનું જ જ્ઞાપન કરે છે, વળી કહ્યું પણ છે કે “જ્યારે રજતનું ગ્રહણ થાય છે, ત્યારે તે રજત ચિરસ્થાયી છે એ પ્રકારે જ ગૃહીત-જ્ઞાત થાય છે.” આથી તે તે રજત પ્રથમ જ વિદિત થઈ ગયેલ હોઈ પ્રત્યભિજ્ઞાન વખતે તે અત્યારે છે કે નહિ ? અથવા તે તે કેવું છે ?? આવા કઈ પણ પ્રકારના સંદેહને સ્થાન મળતું નથી. આથી પ્રમાણ લક્ષણમાં અનધિગત એ વિશે પણ નિરર્થક છે, કારણ કે તેનું કોઈ વ્યવસે છેદ્ય નથી.
(टि. ) प्रत्यभिनेति स एवायमिति । अत्रेति प्रत्यभिज्ञाने । इदमन्यत्रापीत्यादि । अन्यत्रापीति अधिगतार्थाधिगन्तृषु धारावाहिज्ञानेषु । तेनेति पूर्वक्षणेन । तस्येति उत्तरक्षणस्य । तद्वेदनेति पूर्वोत्तरक्षणयोनि । व्यवच्छेद्येति विशेषणं हि व्यवच्छेदकम् । अस्य व्यवच्छेद्य नास्ति ।
८ न चाऽव्यापकत्वदोपः प्रकृतलक्षणे, प्रत्यक्षपरोक्षलक्षणव्यक्तिव्यापकत्वात्। ९ नाप्यतिव्यापकत्वकलङ्कः, संशयाद्यप्रभाणविशेषप्ववर्तनात् ।
१० नाप्यसम्भवसम्भवः, प्रमाणं स्वपरव्यवसायि ज्ञानम् , प्रमाणत्वान्यथानुपपत्तेः-इत्यतस्तत्रं स्वपरव्यवसाथिज्ञानत्वसिद्धेः ।
6૮ પ્રમાણનું આ લક્ષણ પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ અને પરોક્ષ પ્રમાણરૂપ બને વ્યક્તિઓમાં વ્યાપીને રહેતું હોવાથી તેમાં આવ્યાપ્તિ દોષ નથી.
૬૯ વળી અપ્રમાણરૂપ સંશયાદિમાં રહેતું ન હોવાથી અતિવ્યાપ્તિ દેશ પણ નથી.
6૧૦ તેમજ પ્રમાણે સ્વરવ્યવસાયી જ્ઞાન છે, કારણ કે અન્યથા પ્રમાણત્વ ઘટી શકતું નથી.” આ પ્રકારના અનુમાનથી પ્રમાણમાં સ્વરવ્યવસાયી જ્ઞાનત્વની સિદ્ધિ છે. એટલે અસંભવ દપ પણ નથી.
(प.) प्रमाणत्वान्यथानुपपत्तेरिति । भवति हि धर्मिधिशेषे साध्ये धमिसामान्यं हेतुः । तत्रेति प्रमाणत्वान्यथानुपपत्त्याहये हेतौ ।।
(टि. ) न राव्यापंकैत्यादि । व्यक्तीति विशेषः । अतस्तत्रेति प्रमाणे । - ११ अत्र चा कण्टकोद्धारप्रकारः । तथाहि- न तावदा पक्षप्रतिक्षेपदक्षदोपसंश्लपः । अयं हि भवन् किं प्रतीतसाध्यधर्मविशेपणत्वम् , अनभीप्सितसाध्यधर्मविशेपणता, निराकृतसाध्यधर्मविशेपणत्वम् वा भवेत् :-इति भेदत्रयी त्रिवलीव तर

Page #50

३७
૨. ૨]
प्रमाणलक्षणम् । लाक्षीणामुन्मीलति । तत्र न तावत् प्रतीतसाध्यधर्मविशेषणत्वमत्राऽऽरत्यायमान संख्यावतां ख्यातये । यतः प्रसिद्धमेव साध्य साधयतामेतदुन्मजति. आपो द्रवा इत्यादिवत् । न चैतत् प्रमाणलक्षणमद्यापि परेपां प्रसिद्धिकोटिमाटीकिष्ट । नाप्यत्रानभीप्सितसाध्यधर्मविशेपणता भापणीया । सा हि स्वानभिप्रेतं साध साधयतामधीमतां धावति, शौदोदनस्य नित्यत्वसाधनवत् । न चाईतानामेतत् प्रमाणलक्षणमनाकाशितम् । नापि निराकृतसाध्यधर्मविशेपणत्वमत्रोपपत्तिपद्धतिप्रतिवः तां दधाति । तद्धि प्रत्यक्षेण, अनुमानेन आगमेन वा साव्यस्य निराकरणाद् भवेत् । न चैतद् ‘अनुष्णस्तेजोऽवयवी', 'नास्ति सर्वज्ञः,' 'जैनेन रजनिभोजनं भजनीयम्' इत्यादिवत् प्रत्यक्षानुमानागमादिभिर्वाधासम्बन्धवैधुर्य दधानमीक्ष्यते । तस्माद नाऽत्र दोपः पास्य सूक्ष्मोऽप्युप्रेक्षितुं पार्यते ।
S૧૧ આ અનુમાનમાં કંટકોદ્ધાર આ પ્રકારે છે—
પ્રમાણ લક્ષણને સિદ્ધ કરનાર આ અનુમાનમાં પક્ષનું નિરાકરણ કરનાર પક્ષેપ નથી. અહીં પક્ષમાં જે દેપ હોય તે તે સાધ્યધર્મની પ્રસિદ્ધિ, સાધ્યધર્મની અનિષ્ટતા અથવા સાધ્યધર્મનું પ્રમાણદ્વારા નિરાકરણ–આમ ચપલાણીની ત્રિવલી જેવા આ ત્રણમાંથી કયે દેપ છે?
અહીં આ અનુમાનમાં માધ્યમ પ્રસિદ્ધ છે, એમ કહેવામાં આવે તે તે વિદ્વાનોના યશ માટે નથી. કારણ કે મધ્ય પ્રથમથી સિદ્ધ હોય તે જ આ દેપ લાગે. જેમકે કઈ કહે કે-“પાણી દ્રવણશીલ છે તે આ વસ્તુ સિદ્ધ જ છે, તેથી સાધ્ય બનતી નથી, પણ અહીં જણાવેલ પ્રમાણુ લક્ષણ તે અત્યાર સુધી વિપક્ષીને કોઈ પણ રીતે સિદ્ધ નથી.
વળી અહીં “સાધ્યધર્મ અનિષ્ટ છે–એમ પણ કહેવાય નહિ. કારણ કે આવું જ બને કે જ્યારે મૂર્ખ માણસ પિતાને અનિષ્ટ હોય એવું જ સાધ્ય સિદ્ધ કરતા હોય. જેમકે-બદ્ધા નિત્યતાની સિદ્ધિ કરે છે તે પિતાને અનિષ્ટની સિદ્ધિ કરતા હોઈ આ દેપથી ગ્રસ્ત થાય છે. પણ ઉપર જણાવેલ પ્રમાણ લક્ષણ જૈનેને અનિષ્ટ નથી પણ ઈષ્ટ જ છે, એટલે એ દેપ પણ નથી.
તેમજ અહીં “સાધ્ય પ્રમાણથી નિકૃત છે એમ કહેવું તે પણ યુક્તિયુક્ત નથી. કારણ કે પ્રત્યક, અનુમા, કે આગમ પ્રમાણથી સાધ્યધર્મનું ખંડન થયું હોય તે કયા દેપ આવે. જેમકે–અગ્નિ ઉષ્ણ નથી. અહીં “અનુષ્ણત્વ સાધ્ય પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી બાધિત છે. “જગતમાં કઈ સર નથી”—અહીં સર્વજ્ઞત્વાભાવ અનુમાનથી બાધિત છે. જેનોએ રાત્રિભોજન કરવું જોઈએ—અહિં ત્રિભોજન આગામબાધિત છે. આ પ્રકારે તે તે ધર્મોને પક્ષમાં અભાવ સિદ્ધ થાય છે. તેમ પ્રમાણલક્ષણના સાધક આ અનુમાનમાં પ્રત્યાદિ પ્રમાણ વડે વપરવ્યવસાયી શાનત્વ ધર્મને અભાવ જોવા નથી. અર્ધાનું પ્રમાણલક્ષણ સાધક અનુમાનના પ્રમાણરૂપ પક્ષમાં વપર ઇત્યાદિ ધર્મ બધિત નથી. માટે પ્રમાણલક્ષણસાધક આ અનુમાનમાં સૂમમાં સૂક્ષ્મ પણ પદેપ કઃપી શકાશે નહિ.

Page #51

३८
प्रमाणलक्षणम् ।
[१.२
(टि०) - अयं हीति दोषसं लेषः । अत्रेति विद्वज्जनसंदसि । संख्यायतामिति विदुषां तार्किकाणां प्रसिद्धये ।।
नापि हेतोः । स खल्वसिद्धता, विरुद्धता, व्यभिचारो वा भवेत् ! यदि तावदसिद्धता, तदाऽपि किमन्यतरासिद्धिः, उभयासिद्भिर्वा भवेत् ? अन्यतरासिद्धि चेत् । तदाऽपि वादिनः, प्रतिवादिनो वाऽन्यतरस्येयमसिद्धिः स्यात् ? यदि वादिनः, तदा किं स्वरूपद्वारेण, आश्रयद्वारेण, भिन्नाधिकरणताद्वारेण, पक्षैकदेशद्वारेण, प्रतिज्ञार्थकदेशद्वारेण वाऽसौ स्यात् ? स्वरूपद्वारेण चेत् । तल्कि हेतुस्वरूपे विप्रतिपत्तेः, अप्रतिपत्तेः, सन्देहाद वा ? न प्राच्यः प्रकारः सारः, प्रमाणत्वाख्यहेतुस्वरूपे समस्तप्रामाणिकपरिपदामविवादात् । नाऽपि द्वितीयः प्रमाणस्वरूपमप्रतिपद्यमानस्य वादिनोऽग्रामाणिकत्वप्रसङ्गात् । नापि तृतीयः, सर्वथैवानितिप्रमाणस्वरूपस्य प्रतिपत्तस्तत्र सन्देहानुत्पादात् । न खलु सकलकालमनाकलितस्थाणुत्वस्य स्थाणुत्वपुरुषत्वो लेखी सन्देहः कस्याऽपि संपद्यते । तत्स्वरूपप्रतिपत्तौ वा क्वचित् कथं सर्वथा प्रमाणस्वरूपे संशयः स्यात् ? आश्रयासिद्धिव्यधिकरणासिद्धी तु वादिनो जैनस्य दोपावेव न संमतौ, अस्ति सर्वज्ञः सुनिश्चिताऽसम्भवबाधकप्रमाणत्वात् , उदेष्यति शकटं कृत्तिकोदयात्इत्यादेर्गमकत्वेन स्वीकृतत्वात् । संमतत्वे वा न तयोरत्रावकाशशङ्काशङ्कुसंकथा, प्रमाणस्य धर्मिणः सकलवादिनामविवादास्पदत्वात् , प्रमाणत्वहेतोस्तत्र वृत्तिनिर्णयाच्च । पक्षकदेशासिद्धताऽपि नात्र साधीयस्तां दधाति । सा हि संपूर्णपक्षाव्यापकत्वे सति संभविनी। सचेतनास्तरवः स्वापात्-इत्यादिवत् । न चैतदत्रास्ति । नाप्यनित्यः शब्दोऽनित्यत्वादित्यादिवत् प्रतिज्ञार्थंकदेशासिद्धताऽभिधानीया, तस्यास्तत्त्वतः स्वरूपासिद्रिरूपत्वात् । अन्यथा धर्मिणोऽपि हेतुत्वे तत्प्रसङ्गात् । स्वरूपासिद्भिश्चात्र न यथा स्थेमानमास्तिघ्नुते, तथाऽनन्तरमेव न्यरूपि । इति न वादिनः साधनमसिद्धमेतत् । नापि प्रतिवादिनः, तत्राप्येवंप्रकारप्रकारकल्पनाप्रबन्धस्य प्रायः समानत्वात् । अत एव वादिप्रतिवाद्युभयस्यापि नासिद्धमिदम् । एवं च कथमिदं साधनमसिद्धिसम्बन्धं दधीत ?
વળી અહીં હેતુદોષ નથી. જે હોય તે તે અસિદ્ધતા, વિરુદ્ધતા કે વ્યભિચાર છે? અસિદ્ધતા દોષ હોય તો શું તે અન્યતરસિદ્ધ કે ઉભયાસિદ્ધ છે? અન્યતરાસિદ્ધ હોય તે તે વાદીને છે કે પ્રતિવાદને? વાદીને અસિદ્ધ છે તે તે શું સ્વરૂપસિદ્ધિ–હેતુના સ્વરૂપની અસિદ્ધિને કારણે, આશ્રયની અસિદ્ધિને કારણે, હેતુ અને સાધ્યના અધિકારણે ભિન્ન હોવાને કારણે, પક્ષના એક દેશમાં અસિદ્ધિને કારણે કે પછી પ્રતિજ્ઞારૂપ અર્થને એકદેશરૂપ હેતુ બની જાય છે એ કારણે છે. જે હેતુના સ્વરૂપની અસિદ્ધિ છે તે તે શું હેતુના સ્વરૂપ વિષે વિપ્રતિપત્તિ અર્થાત વિવાદ છે તેથી કે તેનું જ્ઞાન નથી તેથી કે તેમાં સંદેહ હોવાથી ?
१. प्रकारो विकल्पः-मुटि
---
--

Page #52

. ૨. ]
प्रमाणलक्षणम् । અહીં સમસ્ત પ્રામાણિકને પ્રમાણ હેતુના સ્વરૂપમાં તે કશી જ વિપ્રતિપત્તિ-વિવાદ નથી. તેથી તે કારણે હેતુને સ્વરૂપા સિદ્ધ કહી શકાય નહિ. અને પ્રમાણના સ્વરૂપને જ નહિ જાણનાર વાદી તે અપ્રામાણિક બની જતે હોઈ પ્રમાણના અજ્ઞાનના કારણે પણ હેતુને અસિદ્ધ કહી શકશે નહીં. વળી પ્રમાણના સ્વરૂપમાં સંદેહને કારણે પણ હેતુ અસિદ્ધ નથી. કારણ કે જેણે કોઈ પણ પ્રકારે પ્રમાણને નિશ્ચય કર્યો નથી તેવા પ્રમાતા પુરુષને તે પ્રમાણુના સ્વરૂપ વિષે સંદેહ થાય જ નહીં. જેમ કે- ત્રણે કાલમાં સ્થાણુ-હૂડાને નહિ જાણનાર કોઈ પણ પ્રમાતાને આ સ્થાણું-ઠંડુ છે કે પુરુષ? ” એવો સંદેહ તે જ નથી. અને જેણે કેઈક વખતે પ્રમાણને નિર્ણય કર્યો હોય તેવા પ્રમાતાને પણ પ્રમાણ વિષે સર્વથા સંશય થવાને તે અવકાશ જ નથી. અર્થાત્ કોઈ વખત થવાને સંભવ છે. આશ્રયની અસિદ્ધિને કારણે તથા હતુ અને સાધ્યના અધિકરણે ભિન્ન હોવાને કારણે હેતુની અસિદ્ધિ તે અમને જેનને પરૂપે સંમત જ નથી. કારણ કે “સર્વજ્ઞનું અસ્તિત્વ છે, કારણ કે તેમાં બાધક પ્રમાણને અસં. ભવ સુનિશ્ચિત છે”—આ અનુમાનની પૂર્વે હેતુને આશ્રયભૂત ધમી “સર્વજ્ઞ” પ્રમાણથી અસિદ્ધ છતાં તે વિકલ્પ વડે સિદ્ધ હોઈ પ્રસ્તુતમાં હેતુને જૈનેએ સાધ્યને ગમક-સિદ્ધ કરનાર માનેલ છે. તેવી જ રીતે “શકટને ઉદય થશે, કારણ કે કૃત્તિકાને ઉદય છે”—આ અનુમાનમાં પણ તૈયાયિકાદિઓએ કપેલ વ્યધિકરણસિદ્ધિ નામનો દોષ જણાય છે, કારણ કે-સાધ્યધર્મ શકટને ઉદય એ શકટમાં, અને કૃત્તિકાને ઉદય કૃત્તિકામાં છે. છતાં પણ અહીં જૈનમતે હેતુ સાધ્યને સાધક છે. અથવા આશયાસિદ્ધિ અને વ્યધિકરણસિદ્ધિ એ બન્નેને દેપ માનવામાં આવે તે પણ પ્રકૃતિ અનુમાનમાં આ બન્ને દેના અવકાશની શંકારૂપ બીલીનું નડતર નથી. કારણ કે–પ્રમાણરૂપ ધમીના અસ્તિત્વમાં કોઈ પણ વાદીને વિવાદ નથી. અને પ્રમાણરૂપ ધમીમાં પ્રમાણુત્વ હેતુની વૃત્તિનો દરેકને નિશ્ચય છે.
પદેશાસિદ્ધતા એટલે કે પક્ષના એક દેશમાં અસિદ્વિનો દેપ આ અનુમાનમાં નથી. કારણ કે હેતુ સંપૂર્ણ પક્ષમાં ન રહે તે એટલે કે પક્ષના કોઈ ભાગમાં હેતુ હોય અને કોઈ ભાગમાં ન હોય ત્યારે આ દપ પ્રાપ્ત થાય છે, જેમકે, “વૃક્ષે સચેતન છે, નિદ્રાવાળા હોવાથી. ” આ અનુમાનમાં બધા જ વૃક્ષોમાં નિદ્રા દેખાતી ન હોવાથી અને માત્ર છેડામાં જ તે દેખાતી હોવાથી આ દંપ આવે છે. પરંતુ પ્રકૃતિ અનુમાનામાં આ પ્રમાણત્વ હેતુ તે પ્રમાણરૂપ સંપૂર્ણ પક્ષમાં વ્યાપીને રહેલ હોવાથી તે દેપ આમાં નથી. વળી- “શબ્દ અનિત્ય છે, કારણકે તે અનિત્ય છે –આ અનુમાનમાં ‘શબ્દ અનિત્ય છે. એ પ્રતિજ્ઞામાં જે સાધ્ય છે તે, અને હેતુ એક હોવાથી એ હેતુને પ્રતિજ્ઞાર્થેશાસિદ્ધ નામને અંસિદ્ધ હવાભાસ કહેવામાં આવે છે. પણ ખરી રીતે તે સ્વરૂપસિદ્ધ છે. અન્યથા જ્યારે ધમીન હેતુ તરીકે નિર્દેશ થાય ત્યારે તેને પણ પ્રતિજ્ઞાતાદેશાસિદ્ધ કહેવા પડશે. અને સ્વરૂપસિદ્ધિ દેપ તે અહીં ઘટી શકતું નથી તે તે અમે આ પહેલા જ જણાવેલ છે. માટે વાદીની અપેક્ષાએ આ હેતુ સિદ્ધ નથી. તેવી જ રીતે પ્રતિવાદીને

Page #53

४० प्रमाणलक्षणम् ।
[ १. २. પણ આ અસિદ્ધ નથી. કારણ કે, આ પ્રકારે કરાનાં વિકપ તેને વિષે પણ પ્રાયઃ સમાન જ છે. આ પ્રકારે પ્રમાણ હેતુ અન્યતરાસિદ્ધ 'પણું નથી. અને એટલા જ માટે પ્રમાણત્વ હેતુ ઉભયાસિદ્ધ વાદિપ્રતિવાદી ઉલયને આસિદ્ધ પણ નથી. તે એ હેતુ કઈ રીતે અગિતાના દેપને ધારણ કરે ?
(१०) क्वचित् कथं सर्वथा प्रमाणस्वरूपे संशयः स्यादिति । अपि त्वकदेशेनैव' स्यात् । तत्प्रसङ्गादिति प्रतिज्ञातार्थ कंदशासिद्धताप्रसाद् ।
(नि.) तत्कि हेत्वित्यादि। विप्रतिपत्तेरिति विपर्ययात् । अप्रतिपत्तेरिति अनध्यवसायात् । तत्रेति प्रणाणम्वरूपे। तत्स्वरूपति प्रमाणस्वरूपप्रतिपत्ती वा क्वचित्सन्देहेपि । अस्ति सर्वज्ञ इति विकल्पसिद्धस्यापि धम्मिणः सिद्धत्याउजेनस्य। प्रमाणत्वेति प्रमाणात्वादिति लक्षणस्य हेतोः । तत्रेति प्रमाणे वर्तननिश्चयात् । पक्षकेत्यादि । सेति पक्षकदेशाऽसिद्धता । तस्या इति प्रतिज्ञार्थंकदेशाऽसिद्धतायाः। धम्मिण इति नित्यः शब्दो नित्यत्वादित्यत्र नित्यत्वस्य साधनत्वे प्रमाण स्वपरव्यसायि ज्ञानं प्रमाणत्वादितिवत् । तत्प्रसङ्गादिति प्रतिज्ञार्थंकदशासिद्धताप्रसक्तः। आस्तिनुते इति ष्टिय् आस्कन्दने आइपूर्वः स्वादिः "उपसर्गेग हि धात्वों वलादन्यत्र नीयते' इति वचनात् स्थिरत्वमाश्रयति ।
नापि विद्वतावन्यकीसंपर्क कलङ्कितमेतत, विपक्षाद व्यावृतत्वात् ।
नापि व्यभिचारपिशाचसंचारसंचरम् । यतो निर्णीतविपक्षवृत्तित्वेन, सन्दिग्धविपक्षवृत्तिवेन वाऽत्र व्यभिचारः प्रोच्येत ? न तावदायेन, अनित्यः शब्दः प्रमेयस्वादित्यादिवद विपक्षे वृत्तिनिर्णयाभावात् । स्वपस्यवसायिज्ञानस्य हि विपक्षः संशयादिर्धटादिश्च । न च तत्र कदाचन प्रमाणता वरिवति । नापि द्वितीयेन, विवादापन्नः पुमान् सर्वज्ञो न भवति, वक्तृ चात्-इत्यादिवद् विपक्षे वृत्तिसन्देहस्यासंभवात् , संशयघटादिभ्यः प्रमाण वव्यावृत्तेर्निणीतत्वात् । तन्नानैकान्तिकत्वलक्षणमंपि दूपणमत्रोपढौकते । इति न हेतोरपि कलङ्गकलिकाऽपि प्रोन्मीलति ।
વિદ્વતાપ બંધકી–અસદાચરણવાળી સ્ત્રીવિશેષના સંબંધથી આ “પ્રમાણુત્વ હેતુ દ્રષિત છે અને આ હેતુમાં વિરુદ્ધતા દેવ છે-એમ પણ ન કહી શકાય. કારણ કે આ હેતુ વિપક્ષમાં રહેતા નથી.
તેમજ આ હેતુ વ્યભિચારરૂપ પિશાચને કારણે દુચિર-લંગડો પણ નથી. અર્થાત આ હેતુમાં વ્યભિચાર રોપ પણ નથી. કારણ કે વ્યભિચાર હોય તે નિર્ણતવિપક્ષવૃત્તિ-વિપક્ષમાં નિશ્ચિતરૂપ હેતુની વૃત્તિ હોવાથી વ્યભિચાર છે કે સંદિગ્ધવિપક્ષવૃત્તિ-વિપણામાં હેતુની વૃત્તિને સંદેહ હોવાથી વ્યભિચાર છે? આદ્ય વિકલ્પ અર્થાત નિણતવિપકવૃત્તિને કારણે વ્યભિચાર નહીં કહી શકાય. કારણ કે “શબ્દ અનિત્ય છે, કારણ કે તે પ્રમેય છે. આ અનુમાનમાં જેમ વિપક્ષરૂપ નિત્ય એવા આકાશદિમાં ‘પ્રયત્વ હેતુની વૃત્તિને નિર્ણય છે, તેમ પ્રમાણુત્વ હેતુ વિપક્ષમાં વૃત્તિને નિર્ણય નથી. કારણ કે ‘વપર

Page #54

૨. ૨. ]
प्रमाणलक्षणम् । વ્યવસાયી જ્ઞાનના વિપક્ષમાં સંશયાદિ અને ઘટાદિ છે. તેમાં–પ્રમાણત્વ હેતુ કદી પણ રહેતું નથી. બીજે વિકલ્પ–અર્થાત “વિપક્ષમાં વૃત્તિને સંદેહ એને કારણે પણ અહીં વ્યભિચાર નથી. કારણ કે–વિવાદનો વિષય બનેલ આ પુરુષ સર્વજ્ઞા નથી. કારણ કે તે વક્તા છે? –આ અનુમાનમાં વિપક્ષ છે સર્વજ્ઞ, તેમાં ‘વકતૃત્વ છે કે નહીં–આ પ્રમાણે સંશય થતું હોવાથી વૃત્તિ સંદિગ્ધ છે, તેમ પ્રમાણ હેતુ વિષે નથી.તેની તે સંશય અને ઘટાદિ જેવા વિપક્ષે માં વૃત્તિને અભાવ નિર્ણત છે. માટે પ્રમાણત્વ હેતુમાં વ્યભિચાર પણ નથી. આ પ્રમાણે અસિદ્ધ વિરુદ્ધ અને વ્યભિચારરૂપ દોમાંથી કોઈ પણ દેપ આ હેતુમાં નથી.
(५०) विपक्षे वृत्तिसन्देहस्यासम्भवादिति विपक्षे उपलखण्डे
(ટિવ ) - વાઘવાયાવિ | jરાવારિજિત થવ્યવસાથિનો વિક્ષઃ સંવાयादिः । ज्ञानस्य तु विपक्षो घटादिः । न च तत्रेति संशयादौ घटादौ वा
__ निदर्शनं पुनर्नोपदर्शितमेवात्र, इति न तदोपोद्धारसंरम्भः । भवट म तदपि व्यतिरेकरूपं संशयघटादि । न चात्र कश्चिद् दूपणकणः । स खल्वसिद्धसाध्यव्यतिरेकः, असिद्धसाधनव्यतिरेकः, असिद्धोभयव्यतिरेकः, सन्दिग्धसाध्यव्यतिरेकः, सन्दिग्धसाधनव्यतिरेकः, सन्दिग्धोभयव्यतिरेकः, अव्यतिरेकः, अप्रदर्शितव्यतिरेकः, विपरीतव्यतिरेको वा स्यात् । तत्र न तावदाद्याः पट , घटादौ साध्यसाधनव्यतिरेकस्य स्पष्टनिष्टनात् । नापि सप्तमः, व्याप्त्याऽत्र व्यतिरकनिर्णयात् । नाप्यष्टमनवमी, यत्र न स्वपरव्यवसायिज्ञानत्वं न तत्र प्रमाणत्वमिति व्यतिरेकोपदर्शनात् । इत्यतो निष्कलङ्कादनुमानात् तल्लक्षणसिद्धेरनवद्यमिदं लक्षणम् ॥२॥
પ્રમાણ લાણને સિદ્ધ કરનાર અનુમાનમાં દૃષ્ટાંત આપેલ નથી. તેથી દષ્ટાંત દેશના ઉદ્ધારનો પ્રયત્ન પણ અમે કરતા નથી. અથવા “જે સ્વપરવ્યવસાયી જ્ઞાન નથી તે પ્રમાણ પણ નથી,જેમકે સંશય અને ઘટાદિ. આ પ્રમાણે સંશય અને ઘટાદિને વ્યતિરેક દષ્ટાન્તરરૂપ માની લેવામાં આવે તો પણ આ સ્થળે દુષણને અંશ પણ નથી, કારણ કે આ વ્યતિરેક દષ્ટાંતમાં દેપ કઃપવામાં આવે તે તે–૧ અસિદ્ધસાધ્ય વ્યતિરેક, ૨ અસિદ્ધસાધન વ્યતિરેક, ૩ અસિદ્ધભયવ્યતિરેક, ૪ સંદિગ્ધસાધ્ય વ્યતિરેક, પ સંદિગ્ધસાધન વ્યતિરેક, ૬ સંદિગ્ધોભયવ્યતિરેક, ૭ અવ્યતિરેક, ૮ અપ્રદર્શિતવ્યતિરેક, કે ૯ વિપરીત વ્યતિરેક છે? વ્યતિરેક દષ્ટાંતરૂપ સંશય અને ઘટાદિમાં-સાધ્ય અને સાધનને અભાવ સ્પષ્ટ પ્રતીયમાન થત હોવાથી પહેલા છ દે તે છે જ નહીં. વ્યાપ્તિદ્વારા સાધ્ય અને સાધનના અભાવને નિર્ણય હોવાથી સાતમે દોષ પણ નથી. વળી જે સ્વર વ્યવસાયી વિજ્ઞાન નથી તે પ્રમાણ પણ નથી–એ પ્રમાણે વ્યતિરેક વ્યાપ્તિનું ઉપદર્શન કરાયું જ છે. અને તેમાં વિપર્યય પણ નથી, તેથી આઠમો અને નવમે દેપ પણ નથી.
આ પ્રમાણે નિષ્કલંક અનુમાનથી પ્રમાણનું લક્ષણ સિદ્ધ થતું હોવાથી સૂત્રોકત પ્રમાણનું લક્ષણ નિર્દોષ છે. ૨.

Page #55

ज्ञानस्य प्रामाण्यम् ।
[१.३.
' (टि०) स खल्विति असिद्धः साध्याभावो यस्य । व्यतिरेकः अभाव उच्यते । विपरीतव्यतिरेको यथा यत्र न प्रमाणत्वं न तत्र स्वपरव्यवसायिज्ञानत्वमिति साधनोपसंहरणपूर्वसाध्यस्योपसंहारः । अनुमानादिति प्रमाणत्वलक्षणात् । तल्लक्षणेति प्रमाणलक्षणसिद्धेः । लक्षणमिति स्वपरव्यवसायित्वरूपम् ॥२॥
अथात्रैव ज्ञानमिति विशेपणं समर्थयन्ते-- अभिमतानभिमतवस्तुस्वीकारतिरस्कारसमं हि प्रमाणम् । अतो ज्ञानमेवेदम् ॥३॥ ___ १ अभिमतमुपादेयम् , अनभिमतं हेयम् । तद् द्वयमपि धा-मुख्यं गौणं च । तत्र मुख्यम्-सुखं दुःखं च । गौणं पुन:-तयोः कारणं कुसुमकुङ्कुमकामिनीकटाक्षादिकम् , खलकलहकालकूटकण्टकादिकं च । एवंविधयोरभिमतानभिमतवस्तुनोयौं स्वीकारतिरस्कारौ प्राप्तिपरिहारौ, तयोः क्षमं समर्थम् , प्रापर्क परिहारक चेत्यर्थः । अनयोरुपलक्षणत्वादेतदुभयाभावस्वभाव उपेक्षणीयोऽप्यत्रार्थो लक्षयितव्यः । रागगोचरः खल्वभिमतः, उपविषयोऽनभिमतः, रागद्वपेट्टितयानालम्बनं तु तृणादिरुपेक्षणीयः । तस्य चोपेक्षकं प्रमाणं तदुपेक्षायां समर्थमित्यर्थः । हिर्यस्मादर्थे । यस्माद, अभिमतानभिमतवस्तुस्वीकारतिरस्कारक्षम प्रमाणम् , अत इदं ज्ञानमेव भवितुमर्हति, नाज्ञानरूपं सन्निकर्पादिकम् ।
प्रयोगश्च--- पाणं ज्ञानमेव, अभिमतानभिमतवस्तुस्वीकारतिरस्कारक्षमत्वात् । यत्तु नैवं न तदेवम् । यथा स्तम्भः । तथा चेदम् । तस्मात् तथा ॥३॥
પ્રમાણના લક્ષણગત “જ્ઞાન” વિશેષણનું સમર્થન– - અભિમત વસ્તુના સ્વર અને અનભિમત વસ્તુના તિરસ્કાર-ત્યાગમાં પ્રમાણ સમર્થ છે, માટે તેનું પ્રમાણ જ્ઞાન જ હોવું જોઈએ. ૩.
5 ૧ અભિમત એટલે ઉપાદેય-ગ્રહણ કરવા લાયક પદાર્થ, અને અનભિમત એટલે હેય-ત્યાગ કરવા લાયક પદાર્થ. આ બન્ને પદાર્થો પણ મુખ્ય અને ગૌણ मेथी ५प्रारे छे. ते भु पादेय 'सु' छ, भने भुण्य डय 'ए' છે જ્યારે તેમના કારણભૂત ગૌણ ઉપદેય કુસુમ, કુંકુમ, રત્રી, કટાક્ષ વિગેરે છે, અને ગૌણ હેય દુર્જન, કલહ, વિપ, કંટક વિગેરે છે. આ પ્રકારની–ઉપાદેય વસ્તુના સ્વીકાર–પ્રાપ્તિમાં અને હેય વ ના તિરસ્કાર-પરિહારમાં સમર્થ. અર્થાત્ પ્રમાણ ઉપાદેય પદાર્થને પ્રાપ્ત કરાવી રે હોવાથી પ્રાપક અને હેયપદાર્થનોત્યાગ કરાવનાર હોવાથી પરિહારક છે. આ બન્ને–અભિમત અને અનભિમત પદાર્થ ઉપલક્ષણ–એંધાણરૂપ હોવાથી એ બન્નેના અભાવસ્વરૂપ ઉપેક્ષણીય પદાર્થનું પણ અહીં ગ્રહણ સમજવું. જે પદાર્થ રાગને વિષય હોય તે અભિમત-ઉપાદેય, પનો વિષય હોય તે અનભિનેતન્હેય, પરંતુ રાગ કે કેપ બનેમાંથી કેઈને પણ વિષય ન બનનાર તૃણાદિ દક્ષિણીય છે, અને તે ઉપેક્ષણીય પદાર્થની ઉપેક્ષા પણ પ્રમાણુ કરાવનાર છે. અર્થાત તેની ઉપેક્ષામાં પણ પ્રમાણ સમર્થ

Page #56

૨. ૪. ].
सन्निकर्षादेरप्रामाण्यम् । છે. સૂત્રગત ’િ શબ્દ કારણને બોધક છે. એટલે સુત્રાર્થ આ પ્રકારે થશેકારણ કે અભિમત પદાર્થને સ્વીકાર કરવામાં અને અનભિમતને તિરસ્કાર કરવામાં પ્રમાણ સમર્થ છે, માટે તે જ્ઞાન જ હોવું જોઈએ, અજ્ઞાનરૂપ સન્નિકર્યાદિ પ્રમાણુ હોઈ શકે નહીં.
અનુમાન પ્રયોગ-પ્રમાણ જ્ઞાનરૂપ જ છે, કારણ કે તે અભિમંત વસ્તુને સ્વીકાર અને અનભિમત વસ્તુને તિરસ્કાર કરવા સમર્થ છે, જે જ્ઞાનરૂપ ન હોય તે અભિમત કે અનભિમત વસ્તુના સ્વીકાર કે તિરસ્કારમાં સમર્થ પણ ન બને, જેમકે-સ્તંભ. પરંતુ પ્રમાણ તો અભિમત વસ્તુના સ્વીકારમાં અને અનભિમતના તિરસ્કારમાં સમર્થ છે, માટે પ્રમાણ જ્ઞાન સ્વરૂપ જ છે. ૩. (ટિ ) - સારા અતિ તૂને ફી उपपत्त्यन्तरं प्रकटयन्ति
न वै सन्निकर्पादेरज्ञानस्य प्रामाण्यमुपपन्नम्, तस्यार्थान्तरस्येव स्वार्थव्यवसिती साधकतमत्वानुपपत्तेः ॥४॥
१ अयमर्थः-यथा संप्रतिपन्नस्य पटादेर्थान्तरस्याज्ञानरूपस्य स्वार्थव्यवसितौ साधकतमत्वाभावात् प्रामाण्यं नोपपत्तिश्रियमशिश्रियत्, ‘तथा सन्निकर्पादेरपि ।
प्रयोगः-सन्निकादिर्न प्रमाणव्यवहारभाक , स्वार्थव्यवसितावसाधकतमत्वाद् । यदेवं तदेवम् । यथा पटः । तथा चायम् । तस्मात् तथा ॥ ४ ॥
પ્રમાણ સાન સ્વરૂપ જ છે. પરંતુ અજ્ઞાનરૂપ નથી” એ વિષયમાં બીજી યુક્તિ
અજ્ઞાન-જડ સ્વરૂપ સન્નિકાદિમાં પ્રામાણ્ય ઘટી શકતું નથી. કારણ કે તે સન્નિકાદિ અન્ય ઘટપટાદિ પદાર્થોની જેમ સ્વ અને પારને નિશ્ચય કરવામાં સાધકતમ-અસાધારણું કારણ નથી. ૪.
S૧ ઉભય વાદીને સિદ્ધ અજ્ઞાનરૂપ-જડરૂપ ઘટપટાદિ અન્ય પદાર્થો સ્વ અને પર પદાર્થને નિર્ણય કરવામાં સાધતમ નથી તેથી તેમાં પ્રામાણ્ય યુક્તિથીને આશ્રય કરતું નથી અર્થાતુ તેમાં પ્રામાણ્ય યુકિતથી ઘટતું નથી, તેમ સન્નિ કર્યાદિ પણ સ્વ અને પરનો નિશ્ચય કરવામાં સાધકતમ નથી માટે તેમાં પ્રામાણ્ય યુક્તિયુકત નથી.
અનુમાન પ્રયોગ–સનિર્ધાદિ પ્રમાણે કહેવાને યોગ્ય નથી, કારણ કે તે સ્વ અને અર્થના નિશ્ચયમાં સાધતમ નથી. જે સ્વ અને અર્થનો નિશ્ચયમાં સાધતમ ન હોય તે પ્રમાણે કહેવાય નહિ, જેમ કે પટ. તેવી જ રીતે આ સગ્નિકર્ધાદિ સ્વ અને અર્થના નિશ્ચયમાં સાધકતમ નથી માટે તે પ્રમાણે કહેવાય નહીં. ૪.
(१०) सम्प्रतिपन्नस्येति उभयवादिसमंतस्य ।।५।।
(टि० ) - न नै सन्निकर्षादेरित्यादि । तस्येति सन्निकर्षादेः । स्वार्थेति स्वपरव्यवसाये ॥४॥

Page #57

सन्निकर्षादेरप्रामाण्यम् ।
[ १. ५-६.
न
$ १ अथास्य साधनस्यासिद्धिसंबन्धवैधुर्यं व्यञ्जयन्तः सूत्रद्वयं ब्रुवते - खल्वस्य स्वनिर्णीत करणत्वम् स्तम्भादेरिवाचेतनत्वात् ||५|| नाप्यर्थनिश्चितौ, स्वनिश्चितावकरणस्य कुम्भादेखि तत्राप्यकरणत्वात् ॥६॥ $ २ अस्येति सन्निकर्षादेः करणत्वं साधकतमत्वम् । नाऽप्यर्थनिश्चिताविति अस्य करणत्वमिति योगः । तत्रापीति अर्थनिश्चितावपीत्यर्थः । शेषमशेषमुत्तानार्थम् । प्रयोगौ तु सन्निकर्षादिः स्वनिर्णीतौ करणं न भवति । अचेतनत्वात् । य इत्थं स इत्थम् । यथास्तम्भः । तथा चायम् । तस्मात् तथा । सन्निकर्षादिरर्थनिश्चितौ करणं न भवति । स्वनिश्चिताव करणत्वात् । य एवं स एवम् । यथा स्तम्भः । यथोक्तसाधनसंपन्नश्चायम् । तस्माद् यथोक्तसाध्यः ||
४४
$૧ ઉકત હેતુમાં અસિદ્ધતા દોષના અભાવને જણાવનાર એ સૂત્રો કહે છેએવું (સન્તિકદિનું) સ્વનિર્ણયમાં કરણત્વ નથી. કારણ કે તે સ્તાદિ पार्थोनी प्रेभ यथैतन—०४७ छे. ५.
વળી, તેનું અર્થ ના નિર્ણયમાં પણ પદાર્થીની જેમ સ્વનિશ્ચયમાં કરણ ન शशु होतु नथी. ९.
કર્ણત્વ નથી, કારણ કે જે ઘટાઢિ હોય તે તેમાં (અર્થ નિશ્ચયમાં) પણ
હું ૨ ‘એનું’એટલે સકિર્યાનું. કરણત્વ અર્થાત્ સાધકતમત્વ. અ નિશ્ચયમાં—પણ આ સન્નિકર્યાં.દેને કરણતા નથી, એવા સંબંધ યાજવા. ‘તેમાં પણ’ એટલે અનિશ્ચયમાં પશુ–એવા અર્થ છે. શેષ સમગ્ર સૂત્ર સ્પષ્ટ છે.
અનુમાન પ્રયાગો-(૧) સકિર્યાદિ સ્વનિશ્ચયમાં કરણ નથી, કારણ કે તે અચેતન છે. જે અચેતન હોય તે સ્વનિશ્ચયમાં કરણુ ન હોય, જેમકે-સ્તંભ. આ સન્નિદિ પણ અચેતન છે, માટે તે સ્વ નિશ્ચયમાં કરણ નથી. (ર) સન્નિકદિ અનિશ્ચયમાં કરણ નથી, કારણ કે તે સ્વનિશ્ચયમાં કરણ નથી. જે સ્વનિશ્ચયમાં કરણ ન હોય તે અનિશ્ચયમાં પણ કરણ ન હોય. આ સન્નિદિ સ્વનિશ્ચયમાં કરણ નથી, માટે અનિશ્ચયમાં પણ કરણ નથી.
(१०) यथोक्तसाधनसम्पन्नश्चायनिति । अयं प्रयोगः ।
( टि० ) - अथास्येत्यादि । साधनस्येति स्वार्थव्यवसितावसाधकतमन्वादित्येवंरूपस्य वैधुर्यमिति अभावम् । साधकतमत्वमिति प्रमाणत्वम् । य इत्थमिति योऽचेतनः स स्वनिश्चितौ करणं न भवति ।
$ ३ अत्र केचिद् यौगाः संगिरन्ते - सन्निकर्षादिर्न प्रमाणव्यवहार भागित्यादि यदवादि, तत्रादिशब्दसूचितकारकसाकल्यादेः काममप्रामाण्यमस्तु । सन्निकर्षस्य तु प्रामाण्यापकर्षो नोऽमर्पप्रकर्पसिद्धये, तस्यार्थोपलब्धौ साधकतमत्वावधारणेन स्वार्थव्यवसिंतावसाधकतमत्वादित्यत्र हेत्वेकदेशस्यासिद्धेः । यत्तु तत्सिद्धौ साधनमधुनैवा

Page #58

१. ६. ]
सन्निकादेरप्रामाण्यम्। भ्यधुः, तदसाधीयः, प्रदीपेन व्यभिचारात् , तस्य स्वनिश्चितावकरणस्योप्यर्थनिश्चितौ करणत्वादिति ।
હું ૩ આ સનિર્ધાદિના પ્રામાણ્ય અંગે કેટલાક યૌગ–નૈયાયિકો આ પ્રમાણે કહે છે–હે જૈને ! “સન્નિકર્ધાદિ પ્રમાણ નથી વિગેરે તમોએ જે કંઈ કહ્યું, તેમાં “આદિ શબ્દથી સૂચિત કારક સાકલ્યાદિ ભલે અપ્રમાણ હોય, પરંતુ સક્નિકર્ષના પ્રામાણ્યનું નિરાકરણ તે અમારાથી સહન થઈ શકે તેમ નથી, કારણ કે સનિક અર્થજ્ઞાનમાં સાધકતમ છે–એ અમારો નિશ્ચય હોવાથી તમારે સ્વ અને અર્થના નિશ્ચયમાં અસાધર્તમ હોવાથી એ હેતુ એક દેશથી અસિદ્ધ છે. વળી, તમે સનિકઈ અર્થોપલબ્ધિમાં કરણ નથી એ સિદ્ધ કરવાને એમ કહ્યું કે-જે સ્વનિશ્ચયમાં કરણ નથી, તે અર્થ નિશ્ચયમાં પણ કરણ નહીં બને તેમાં પણ વ્યભિચાર છે. કારણ કે પ્રદીપ સ્વનિશ્ચયમાં અકરણ હોવા છતાં અર્થનિશ્ચયમાં તે કરણરૂપ છે જ.
(५०) हेत्वेकदेशस्यासिद्धेरिति । तस्य स्वव्यवसितौ साधकतमत्वं नास्ति, अर्थव्यवसितौ च सुतरामस्ति । तत्सिद्धाविति अर्थव्यवसितिविषये साधकतमत्वसिद्धौ। अभ्यधुरिति भवन्तः ।
(टि. ) सन्निकर्पादिरित्यादि । तत्रेति सन्निकर्षादौ । कारकेति कारकाणि सहकारकिारणानि उपादानादीनि च । तेषां सकलतायाः। तस्येति सन्निकर्षस्य । अत्रेति पक्षे । हेत्वेकदेशेति। स्वार्थ. व्यवसितावसाधकतमत्वाद्भवतु स्वव्यसितावसाधकतमत्वं सन्निकर्षस्य अर्थव्यवसितौ तु साधकतम इति हेत्वेकदेशोऽसिद्धः । तत्सिद्धाविति अर्थव्यवसितविपयेऽसाधकतमत्वसिद्धौ । तस्येति सन्निकर्षस्य प्रदीपस्य च ।
४ तदेतत् त्रपापात्रम्, अर्थोपलब्धौ सन्निकर्पस्थ साधकतमत्वासिः । यत्र हि प्रमात्रा व्यापारिते सत्यवश्यं कार्यस्योत्पत्तिः, अन्यथा पुनरनुत्पत्तिरेव, तत् तत्र साधकतमम् । यथा छिदायां दात्रम् । न च नभसि नयनसन्निकर्षसम्भवेऽपि प्रमोत्पत्तिः । रूपस्य सहकारिणोऽभावात् तत्र तदनुत्पत्तिरित्ति चेत् । कथमसौ रूपेऽपि स्यात् । न हि रूपे रूपमस्ति, निर्गुणत्वाद् गुणानाम् । नापि तदाधारभूते द्रव्ये रूपान्तरमस्ति, यावद्द्व्यमाविसजातीयगुणद्वयस्य युगपदेकत्र त्वयाऽनभ्युपगमात् । अवयवगतं रूपमवयविरूपोपलब्धौ सहकारि समस्त्येवेति चेत् । कथं त्र्यणुकावयविरूपोपलम्भो भवेत् ? न हि ह्यणुकलक्षणावयवत्रयवर्तिरूपमुपलभ्यते, यतः सहकारि स्यात् । अनुपलभ्यमानमपि तत् तत्र सहकारीति चेत् । तर्हि कथं न तप्तपाथसि पावकोपलम्भसंभवः, तदवयवेष्वनुपलभ्यमानस्य रूपस्य भावात् ! यदि चौं रूपं सहकारि कल्प्यते, तदा समाकलितसकलनेत्रगोलकस्य दूराऽऽसन्नतिमिररोगावयविनः कथं नोपलब्धिः ।
जैन-तभामा ४थन २५६ छ, २९ अज्ञानमा सन्निपानी સાધકતમતા જ અસિંદ્ધ છે, પ્રમાતા પુરુષ જેમાં વ્યાપાર કરે, ત્યારે અવશ્ય

Page #59

- સતિના પ્રમાણમ્ |
| [ . . કાર્યની ઉત્પત્તિ થાય, અને વ્યાપાર ન કરે ત્યારે કાર્યની ઉત્પત્તિ ન થાય તે સાધકતમ છે. જેમકે છેદન કાર્યમાં દાતરડું એ સાધકતમ છે, કારણ કે પુરુષવ્યાપાર તેમાં હોય તો છેદન કાર્ય થાય છે અન્યથા નથી થતું પરંતુ આકાશમાં નેત્રને સન્નિકઈ હોવા છતાં પણ પ્રમા--જ્ઞાનની ઉત્પત્તિ થતી નથી, માટે સનિકઈ પ્રમામાં સાધતમ નથી.
નાયિક્ર-ચાક્ષુપજ્ઞાનમાં રૂપ, સહકારી કારણ છે. અને આકાશમાં એ રૂપ ન હોવાથી આકાશમાં ચક્ષુને નિકઈ હોવા છતાં સહકારી કારણનો અભાવ હાઈ પ્રમાની ઉત્પત્તિ થતી નથી.
નિ-રૂપમાં પણ પ્રમાની ઉત્પત્તિ કઈ રીતે થશે? અર્થાતુ રૂપને બોધ કઈ રીતે થશે ? કારણ કે “ગુણમાં ગુણ હોતા નથી એ સિદ્ધાંત હોવાથી રૂપમાં રૂપ નથી. વળી, રૂપને આધારભૂત દ્રવ્યમાં પણ અન્ય રૂપ નથી, જેને લઈ રૂપનું જ્ઞાન થાય કારણ કે એક જ દ્રવ્યમાં દ્રવ્ય રહે ત્યાં સુધી રહેનાર બે સજાતીય ગુણે એકી સાથે નથી રહેતા-તેમ તમે માને છે.
નૈચાચિ–અવયવીના રૂપજ્ઞાનમાં અવયવમાં રહેલ રૂપને સહકારી કારણ માનવાથી અવયવીના રૂપનું જ્ઞાન થાય જ છે.
જૈન-વ્યણુકાત્મક અવયવીનું રૂપ કઈ રીતે પ્રત્યક્ષ થશે ? કારણ કે ચાલુકામક અવયવીને અવયભૂત ત્રણ ત્રાકમાં રહેનારું રૂપ પ્રત્યક્ષને વિષય નથી. તે તે સહકારી કેવી રીતે બને ? એટલે કે અવયવના રૂપને સહકારી માનવા છતાં અવયવી-દ્રવ્યના રૂપનું પ્રત્યક્ષ નહિ થાય.
નૈયાલય–શુકનું રૂપ અપ્રત્યક્ષ છતાં વ્યકના રૂપજ્ઞાનમાં તે સહકારી બને છે.
ન–એમ હોય તે ગરમ પાણીમાં રહેલ અશિના અવયમાં અપ્રત્યક્ષ રૂપ છે જ, છતાં અગ્નિનું પ્રત્યક્ષ કેમ થતું નથી ? વળી, રૂપ સહકારી હોય તે દૂરતિમિર (દૂરનું જ જોઈ શકનારને રોગ) અને આસન્નતિમિર (ટૂંકી નજ૨) રેગાત્મક અવયવી જે સમગ્ર નેત્રગેલકમાં વ્યાપ્ત છે, તેનું પ્રત્યક્ષ કેમ થતું નથી ? થવું તે જોઈએ કારણ કે રેગાત્મક અવયવીમાં રૂપ છે, અને નેત્રને સનિક પણ છે.
(५०) तत्रेति नभसि । तदनुत्पत्तिरिति प्रमा'नुत्पत्तिः। रूपान्तरमस्तीति रूपान्तरं कृष्णादि । कथं त्र्यणुकावयविरूपोपलम्भ इति त्रिभिद्वर्यणुकैस्त्र्यणुकः। अवयवगतरूपानुपलम्भे *सति कथं त्र्यणुकावयविरूपोपलम्भो भवेत् इति वाक्यभावार्थः । रूपस्य भावादिति अग्नेः सत्कस्य ।
(टि. ) यत्र हीति दात्रादौ। अन्यथेति अव्यापरिते । तेदिति दात्रादि । तत्रेति कार्योत्पत्तौ । रूपस्येति नीलपीतादेः । तत्रेति नभसि । तदनुत्पत्तीति प्रमानुपपत्तिः । असाविति प्रमा । यावद्रव्येति संयोगसंख्यादयो गुणा अयावद्द्व्यभाविनः । अपरे तु विपरीता यावद्रव्यभाविन इत्यर्थः । कथं व्यणुकेति अणुद्वयसंयोगे घणुकः, घणुकत्रयेण व्यणुकः स्यादित्यौलक्यसिद्धान्तः ।
- ૧ ઘમાળાનુ છું ૨ સતિ !

Page #60

सन्निकर्षदिरप्रामाण्यम् ।
अनुपलभ्येत्यादि । तदिति द्वषणुकलक्षणमवयवत्रयम् । तत्रेति व्यणुकावयवविरूपोपलम्भे । पावकेति चाक्षुषप्रत्यक्षेण ग्रहणाभावः । तदवयवेष्विति पवकावयवेषु । रूपस्येति अग्नेः । समाकलितेति आवेष्टितसमग्रनयननीलमणेः ।
___ अथाऽत्यन्ताऽऽसत्यभावोऽपि सहकारी । न चासौ तिमिरेऽस्तीति चेत् । नन्वियमासत्तिरात्मापेक्षया, शरीरापेक्षया, लोचनापेक्षया, तदधिष्ठानापेक्षया वा विवक्षांचके प्रेक्षादक्षेण ? आये कल्पे, कथं कस्यापि पदार्थस्योपलब्धिः व्यापकस्याऽऽत्मनः सर्वभावैरासत्तिसंभवात् : द्वितीये कथं करतलतुलितमातुलिङ्गादेरुपलम्भः ? । तृतीये, कथं वापि चाक्षुपप्रत्यक्षमुन्मज्जेत् , चक्षुपः प्राप्यकारित्वकक्षीकारेण सर्वत्र स्वगोचरेणाऽऽसत्तिसद्भावात् : तुरीये, कथमधिष्ठानसंयुक्ताञ्जनशलाकायाः समुपलब्धिः । अथ येनांशेन तस्यास्तत्र संसर्गः स नोपलभ्यत एव । नवम् अवयविनो निरंशत्वेन स्वीकारात् । __अपि च, कथमुदीची प्रति व्यापारितनेत्रस्य प्रमातुन काञ्चन काञ्चनाऽचलोपलब्धिमनुभवामः ! न च दवीयस्त्वाद् न तत्र नेत्ररश्मयः प्रसतुं शक्ताः, तेषां शशाङ्केऽपि प्रसरणाभावापत्तेः । अथ तदालोकमिलितास्ते वर्धन्ते । तर्हि खरतरकरनिकरनिरन्तराऽऽपूरितविष्टपोदरे मरीचिमालिनि सति सुतरां सुराद्रिमभिसर्पतां तेषां वृद्धिर्भवेत् । न च दिनकरमरीचीनां नितरां कठोरत्वेन तेस्तेषां प्रतिधातः, तदाऽऽलोककलापाऽऽकलितकलशकुलिशादिपदार्थानामध्यनुपलम्भापत्तेः । नैयायिक-मत्यात मासत्ति-
नता अमाप पण प्रत्यक्ष ज्ञानमा सहरी છે. અને આસત્તિનો અભાવ તિમિર રેગમાં નથી. માટે તેનું પ્રત્યક્ષ થતું
नथी.
ન–અહીં અમે પૂછીએ છીએ કે તમે પદાર્થના પ્રત્યક્ષજ્ઞાનમાં સહકારીકારણરૂપ અત્યંત આસત્તિને અભાવ કહ્યા, તે તેમાં આસત્તિ-આત્માની અપેક્ષાએ, શરીરની અપેક્ષાએ, લેચનની અપેક્ષાએ કે લેચનના રહેઠાણુ-ગેખલાની અપેક્ષાએ સમજવી ?
આત્માની અપેક્ષાએ આસક્તિ હોય તે કોઈ પણ પદાર્થને બોધ કઈ રીતે થશે? કારણ કે–આત્મા વ્યાપક હોઈ સમસ્ત પદાર્થો સાથે તેની આત્યંતિક આત્તિ છે જ. શરીરની અપેક્ષાએ આસક્તિ હોય તો -હથેલીમાં રહેલા બીજેરાદિ પદાર્થોનું જ્ઞાન પણ કયી રીતે થશે? કારણ કે-તે શરીરની અપેક્ષાએ અત્યંત આસન છે. લેચનની અપેક્ષાએ આસક્તિ હોય તે-કયાંય પણ ચાલુપ પ્રત્યક્ષ કે ” રીતે થશે? કારણ કે–તમે ચને પ્રાયકારી માનેલ હોઈ સર્વસ્થળે તે તાના વિષય સાથે અત્યંત આસક્તિ ધરાવે જ છે. અપેક્ષાએ આસક્તિ હોય તે, તે અધિકાનની સાથે સંગ ધરાવતી અંજનશલાકાને બોધ કેમ કરી થશે?

Page #61

सन्निकदेरप्रामाण्यम् ।
[ . . નાયિ–અંજનશલાકાને જે અંશ અધિષ્ઠાન સાથે અત્યંત આસન્ન છે, તેનું જ્ઞાન તે થતું નથી. પણ જે અંશ આસન નથી તેનું જ્ઞાન થવામાં છે બાધ છે ?
નૈન-આમ ન બને, કારણ કે તમે અવયવીને નિરંશ માનેલ છે, એટલે કે- અવયવી અખંડ હોઈ તેનું આંશિક દર્શન અને અને આંશિક અદન ઘટે નહીં, વળી, આસત્તિનો અભાવ જ્ઞાનમાં કારણ હોય તે-ઉત્તરદિશામાં આંખોને લગાડનાર પ્રમાતા પુરુષને સુવર્ણના મેરુ પર્વતનું જ્ઞાન થતું હોય એવો અનુભવ આપણને કેમ નથી?
વૈચારિ-મેરુ પર્વત અત્યંત ક્રૂર હોવાથી નેત્રકિરણે ત્યાં જઈ શકતાં નથી. તેથી મેરુ દર્શન થતું નથી.
નિ-તે ચન્દ્રમાં સુધી પણ નેત્રકિરણે જઈ શકશે નહીં. તેથી તેનું દર્શન પણ થશે નહીં.
નિયાય-એમ ન બને. કારણ કે–ચન્દ્રના તેજ સાથે મળીને નેત્રકિરણો વૃદ્ધિ પામે છે, એટલે કે વૃદ્ધિ પામેલા નેત્રકિરણે ચન્દ્ર સુધી પહોંચે છે, તેથી તેનું દર્શન થાય છે.
નૈન-જે એમ થતું હોય તે અત્યંત પ્રચંડ કિરણોના સમૂહથી સમસ્ત જગતને ભરી દેનાર સૂર્ય વિદ્યમાન હોય ત્યારે મેરુ પર્વત તરફ જતાં નેત્રરક્રિમઓની સૂર્ય પ્રકાશના સહકારથી અત્યંત વૃદ્ધિ થવી જોઈએ, અને તેથી અનાયાએ સુરાદ્રિ (મેરુ) ની ઉપલબ્ધિ થવી જોઈએ.
-સૂર્ય કિરણે અતિ કઠોર હોવાથી તેનાથી નેત્રકિરણની વૃદ્ધિ નહીં પણ પ્રતિઘાત થાય છે. માટે મેરુ દેખાય નહીં.
ન–સૂર્ય પ્રકાશ નેત્રના કિરણોને પ્રતિઘાત કરતા હોય તે સૂર્યપ્રકાશના કલાપથી વ્યાપ્ત કલશ, કુલિશ–વા, વિગેરે પદાર્થોનું જ્ઞાન પણ થશે નહીં.
(प.) कथं कस्यापि पदार्थस्योपलब्धिरिति । न कस्यापि प्राप्नोति । कथं क्वापि .चापाप्रत्यक्षमुन्मज्जेदिति । न क्यापोत्यर्थः । चक्षुपः प्राप्यकारित्वकक्षीकारणेति भवद्भिः । तस्या इति अजनशलाकायाः । स्वीकारादित्यतोऽये 'अपिचेति । यद्यत्यन्तासत्त्यभावः सहकारोति गम्यम् । तदालोकमिलिता इति शशाङ्गालोकलिताः ।
(टि. )- असाविति अत्यन्तासत्त्यभावः । कथं कस्यापोति न कस्यापि प्राप्नोतीत्यर्थः । कथं क्वापीति काक्वा न क्वापोत्यर्थः । तस्या इति अञ्जनशलाकायाः । तत्रति अधिष्ठाने । स इति अंशः । ____ अपि च कथमित्यादि । दवोयस्त्वादिति दूरत्वात् तत्रेति काञ्चनाचले । तेपामिति नेत्ररश्मीनाम् । तदालोकेति तस्य शशाङ्कस्यालोकेन सङ्गताः । त इति रश्मयः । तेषामिति नयनकिरणानाम् । तैरिति । दिनकरमरीचिभिः । तेपामिति नेत्रांशूनाम् । तदालोकेति दिनकरालोककलापेन ।
૧. યાપિ ૨ રિનર નિરા મુ.

Page #62

૨. ૭. ]
सन्निकर्षादेरप्रामाण्यम् । . ततो न सन्निकर्पसद्भावेऽप्यवस्य संवेदनोदयोऽस्ति । नापि तदभावेऽभाव एव, प्रातिभप्रत्यक्षाणामार्पसंवेदनविशेषाणां च तत्कालाऽविद्यमानवस्तुविषयतया सन्निकर्षाभावेऽपि समुद्भवात् । तन्न सन्निकर्पस्य साधकतमत्वं साधुत्वसौधाऽध्यासधैर्यमार्जिजत् ।
__यं च प्रदीपन व्यभिचारमुदचीचरः, सोऽपि न चतुरचेतश्चमत्कारचञ्चुः, प्रदीपस्य मुख्यवृत्त्या करणत्वानुपपत्तेः, नेत्रसहकारितया करणत्वोपचारात् । यथा चोपचारादर्थव्यवसितौ करणमयम्, तथा स्वयवसितावपि । न हि प्रदीपोपलम्भे प्रदीपान्तरान्वेपणमस्ति । किन्त्वात्मनैवात्मानमयं प्रकाशयतीति क व्यभिचारः ! तन्न सन्निकर्पस्यार्थव्यवसितावसाधकतमत्वमसिद्रम् ॥
___ अनयैव दिशा कारकसाकल्यादेरप्यर्थव्यवसितावसाधकतमत्वं समर्थनीयम् । इति न हेत्वेकदेशासिद्धिः ॥ ५-६ ॥
માટે સક્નિકર્ષના સિદ્ધાવમાં અવશ્ય જ્ઞાનોત્પત્તિ થાય છે, એમ અન્વય વ્યાપ્તિ સિદ્ધ થતી નથી. વળી, સન્નિકર્ષના અભાવમાં જ્ઞાનને પણ અવશ્ય અભાવ હોય એવી વ્યતિરેક વ્યાપ્તિ પણ નથી. કારણ કે–પ્રાતિજ પ્રત્યક્ષ અને અવધિ આદિ આર્ષ સંવેદનવિશે–ોગીના જ્ઞાનવિશેષે તત્કાલ અંવિદ્યમાન પદાÈને વિષય કરતા હોવાથી, સનિ ન હોવા છતાં પણ ઉત્પન્ન થાય છે. આ પ્રકારે સન્નિકર્ષની અર્થનિશ્ચયમાં સાધકતમતા યુક્તિસંગત નથી.
વળી, પ્રદીપ દ્વારા જે વ્યભિચાર કહ્યો તે પણ ચતુર પુરુષને જરાય ચમત્કાર કરનાર નથી, અર્થાત પ્રક્રિપ દ્વારા પણ વ્યભિચાર નથી. કારણ કે પ્રદીપ મુખ્યવૃત્તિથી કરણરૂપ ઘટી શકતા નથી, પરંતુ ચક્ષુને સહકારી હોવાથી પ્રદીપમાં કરણતાને ઉપચાર થાય છે. વળી, જેમ પ્રદીપ અર્થજ્ઞાનમાં ઉપચારથી કરણ છે, તેવી જ રીતે સ્વનિશ્ચયમાં પણ ઉપચારથી કરણ છે. કારણ કેપ્રદીપના જ્ઞાન માટે બીજા પ્રદીપની જરૂર પડતી નથી, પરંતુ પ્રદીપ પિતે જ પિતાને જણાવે છે. આ પ્રકારે વ્યભિચાર ક્યાં રહ્યો ? અર્થાત વ્યભિચાર નથી. આ પ્રકારે અર્થનિશ્ચયમાં સન્નિકનું અસાધક્તમત્વ અસિદ્ધ નથી, અર્થાત સન્નિકર્ષ અથનિશ્ચયમાં સાધકતમ નથી જ.
આ જ રીતે કારક સાકલ્યા-સામગ્રી આદિ પણ અર્થનિશ્ચયમાં અસાધકતમ છે. તેનું સમર્થન કરી લેવું. અને એ રીતે હેતુની એકદેશથી અસિદ્ધિ જે તમે જણાવી તે નથી, અર્થાત અમોએ કહેલ હેતુ નિર્દોષ છે. પ-૬
(५०) तदभावे इति सन्निकर्षाभावे करणमयमिति अयं दीपः ।
(टि.) तदभावे इति सन्निकर्षाभावे । प्रातिमेति केवलज्ञानादिसंवेदनानाम् । अयमिति પ્રવીઃ |
अथ व्यवसायीति विशेपणसमर्थनार्थमाहुःतद् व्यवसायस्वभावम् , समारोपपरिपन्थित्वात् प्रमाणत्वाद् वा ॥ ७ ॥

Page #63

प्रमाणं व्यवसायात्मकम् ।
" [ ૨. ૭.
१ तत्-प्रमाणत्वेन संमतं ज्ञानम् । व्यवसायस्वभाव निश्चयात्मकमित्यर्थः । समारोपः संशयविपर्ययानध्यवसायस्वरूपोऽनन्तरमेव निरूपयिष्यमाणः । तत्परिपन्थित्वं तद्विरुद्धत्वम्-यथावस्थितवस्तुग्राहकत्वमिति यावत् । प्रमाणत्वाद् वा तत् तथाविधम् । वाशब्दो विकल्पार्थः । तेन प्रत्येकमेवामू हेतृ प्रमाणत्वाभिमतज्ञानस्य व्यवसायस्वभावत्वसिद्धौ समर्थावित्यर्थः ।
प्रयोगौ तु-प्रमाणत्वाभिमतं ज्ञानं व्यवसायस्वभावम् । समारोपपरिपन्थित्वात् । प्रमाणत्वाद् वा । यत् पुन: न तदेवम् । यथा धटः । प्रोक्तसाधनद्वयाऽधिकरणं चेदम् । तस्माद् व्यवसायस्वभावमिति ।
પ્રમાણુ લક્ષણગત (૧. ૨.) વ્યવસાયી વિશેષણનું સમર્થન– તે સમાપનું વિરોધી હોવાથી અથવા પ્રમાણરૂપ હોવાથી વ્યવસાયા
હું ૧ તે–એટલે પ્રમાણ તરીકે સંમત જ્ઞાન. વ્યવસાયાત્મક એટલે નિશ્ચયાત્મક. સમારેપ એટલે સંશય, વિપર્યય અને અધ્યવસાયરૂપ જ્ઞાન. આ વિશે આગળ કહેવામાં આવશે. સમારેપનું પરિપથી એટલે સમાપનું વિરોધી એટલે કે યથાવસ્થિત વસ્તુનું ગ્રાહક અર્થાત્ જે પ્રકારની વસ્તુ હોય તે પ્રકારનું તેનું જ્ઞાન. અથવા તે જ્ઞાન પ્રમાણ હોવાથી નિચયાત્મક છે. સૂત્રમાં જે “a” શબ્દ છે, તે વિકલપને જણાવનાર છે. એટલે કે એ પ્રત્યેક હેતુ પ્રમાણ તરીકે સંમત જ્ઞાનને નિશ્ચયાત્મક સિદ્ધ કરવાને સમર્થ છે. અર્થાત્ બન્ને હેતુઓ સ્વતંત્રપણે જ્ઞાનની નિશ્ચયાત્મતા સિદ્ધ કરી શકે તેવા છે.
અનુમાનપ્રાગે આ પ્રમાણે છે –
૧–પ્રમાણુતરીકે સંમત જ્ઞાન નિશ્ચાત્મક છે, કારણ કે તે સમારોપસંશયાદિનું વિરોધી છે, જે સમારોપનું વિરોધી ન હોય તે નિશ્ચયાત્મક ન હોય જેમ કે ઘટ. પ્રમાણ તરીકે સંમત જ્ઞાન સમારોપનું વિધી છે, માટે નિચયાત્મક છે. ૨–પ્રમાણ તરીકે સંમત જ્ઞાન નિશ્ચયાત્મક છે કારણ કે તે પ્રમાણરૂપ છે. જે પ્રમાણુસ્વરૂપ ન હોય તે નિશ્ચયાત્મક ન હોય જેમ કે ઘટ. પ્રમાણ તરીકે સંમત જ્ઞાન પ્રમાણરૂપ છે, માટે તે નિચાયત્મક છે.
२ अत्रैकदेशन पक्षस्य प्रत्यक्षप्रतिक्षेपमाचक्षते भिक्षवः । तथा हि---संहृतसकलविकल्पावस्थायां नीलादिदर्शनस्य व्यवसायबन्ध्यस्यैवानुभवात् पक्षीकृतप्रमाणैकदेशस्य प्रत्यक्षस्य व्यवसायस्वभावत्वसाधनमसाधीयः ।
३ तदसाधिष्टम्. यतः-केन प्रत्यक्षेण तादृक्षस्य तस्यानुभवोऽभिधीयते । ऐन्द्रियेग, मानसेन, योगिसत्केन, स्वसंवेदनेन वा ! नाधेन, तत्रेन्द्रियकुटुम्बस्य व्यापारपराङ्मुखत्वात् । न च द्वितीयेन, तस्येन्द्रियज्ञानपरिच्छिन्नपदार्थानन्तरक्षणसाक्षाकारदक्षत्वात् । न तृतीयेन, अस्मादृशां योगिप्रत्यक्षस्पर्शशून्यत्वात् । योगी तु तथा

Page #64

૨, ૭, ]
प्रमाणं व्यवसायात्मकम् ।
जानातीति कोशपानप्रत्यायनीयम् । नापि तुर्येण यतः-तत् स्वरूपोपदर्शनादेव प्रमाणं स्यात् , अनुरूपविकल्पोत्पादकत्वाद् वा ? आये पक्षे, प्रत्यक्षं क्षणक्षयस्वर्गप्रापणशक्त्यादावपि प्रमाणतामास्कन्देत् । द्वितीयपक्षोऽप्यक्षमः, संहृतसकलविक पावस्थाभाविनीलादिदर्शनानन्तरं 'नीलादिरयम्' इत्यर्थोग्लेखशेखरस्यैव विकल्पस्य प्रायेणानुभवात् । यत्रापि नीला दिज्ञानं ममोत्पन्नमिति ज्ञानोल्लेखी विकल्पः, तत्रापि ज्ञानमात्रोल्लेखित्वादस्य तत्रैव दर्शनस्य प्रामाण्यं स्याद् , न तु तन्निर्विकल्पकावे ।
___ अपि च, विकल्पस्यापि कथं सिद्धिः ? स्वसंवेदनप्रत्यक्षादिति चेत् । तस्यापि स्वरूपोपदर्शनमात्रात् प्रामाण्ये तदेव दूपणम् । विकल्पान्तरोपजननात् पुनरनवस्था । तथा च कथं स्वसंवेदनस्य प्रामाण्यसिद्धिः, यतस्तेन बाधा' पक्षांशे स्यात् ?
૨ બૌદ્ધ- અહીં પક્ષના એક દેશમાં પ્રત્યક્ષથી બાધ છે, જેમ કે-સર્વથા વિપરહિત અવસ્થામાં નીલાદિ દશનરૂપ પ્રમાણને વ્યવસાયરહિત રૂપે જ અનભવ થાય છે. માટે પક્ષ તરીકે સ્વીકારેલ પ્રમાણુના એકદેશરૂપ આ પ્રત્યક્ષમાં વ્યવસાયાત્મકતા સિદ્ધ થઈ શકે તેમ નથી. હ૩ જૈન–તમારું આ કથન અત્યંત અસંગત છે, કારણ કે-નીલાદિ દશન વ્યવસાયરહિત છે”—એવું જ્ઞાન તમોને કયા પ્રત્યક્ષથી છે? શું ઍન્દ્રિય પ્રત્યક્ષથી, માનસ પ્રત્યક્ષથી, યોગીઓને પ્રત્યક્ષથી કે વસંવેદન પ્રત્યક્ષથી તેને અનુભવ છે? ઍન્દ્રિય પ્રત્યક્ષથી તે નથી, કારણ કે- નિર્વિકલ્પક પ્રત્યક્ષને વિષે ઈન્દ્રિય સમૂહને વ્યાપાર નથી. અર્થાત્ ઍન્દ્રિય પ્રત્યક્ષથી નિવિકલ્પક પ્રત્યક્ષને અનુભવ માનવ યુકિતસિદ્ધ નથી. માનસ પ્રત્યક્ષ તે તમારે મતે ઇન્દ્રિયજન્ય જ્ઞાનથી જાણેલ પદાર્થોના અવ્યવહિત બીજા ક્ષણને વિષય કરવામાં કુશળ છે, તે ઍન્દ્રિય પ્રત્યક્ષને વિષય નહિ બનેલ નિર્વિકલ્પકજ્ઞાન માનસ પ્રત્યક્ષને વિષય ન જ બની શકે. ગીપ્રત્યક્ષ વડે આપણે તે કશું જ જાણતા નથી. “યેગીપ્રત્યક્ષ દ્વારા યોગી નિર્વિકલ્પક પ્રત્યક્ષ અનુભવ કરેએમ કહેવું એ વિશ્વસનીય નથી. સ્વસંવેદનથી દશનને વ્યવસાયવધ્ય કહો તે શું તે સ્વસંવેદન માત્ર સ્વરૂપે પ્રદર્શન કરાવે છે અર્થાત જ્ઞાનનું સ્વરૂપમાત્ર દર્શાવે છે-તેથી પ્રમાણ છે ? કે અનુરૂપ-અર્થાત “આ નિવિકલ્પ છે એવા વિકલ્પનું ઉત્પાદક હોવાથી પ્રમાણે છે? સ્વરૂપોપદશન દ્વારા સ્વસંવેદન પ્રમાણરૂપ હોય તે-ક્ષણક્ષય અને સ્વર્ગ પ્રાપણશકિતમાં પણ પ્રમાણ માનવું પડશે.
સારાંશ એ છે કે- બૌદ્ધમતે નીલાદિ વસ્તુ નિરંશ છે, તેથી જ્યારે નીલનું પ્રત્યક્ષ થાય ત્યારે તેના સ્વસંવેદનમાં તદભિન્ન-નીલ સ્વભાવભૂત ક્ષણક્ષયનું પણ પ્રત્યક્ષ થઈ જવું જોઈએ. પણ બૌદ્ધ નિલસ્વરૂપનું તે પ્રત્યક્ષ માને છે, પણ ક્ષણક્ષયને અનુમાનથી સિદ્ધ કરે છે. તેથી અહીં “ક્ષણક્ષય વિષે પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ થઈ જવું જોઈએ એ આપત્તિ આપી છે. વળી જ્યારે પોતાનાં અહિંસાચિત્ત કે દાનચિત્તને સ્વસંવેદનમાં સાક્ષાત્કાર થાય ત્યારે તે ચિત્તમાં અભેદરૂપ

Page #65

प्रमाणं व्यवसायात्मकम् ।
[, ૭, રહેલ સ્વર્ગ પ્રાપણુશકિતને પણ સાક્ષાત્કાર થઈ જ જોઈએ, કારણ કેબૌદ્ધો માને છે કે- “આ બધું ક્ષણિક છે – એવી વાસનાવાળું જે ચિત્ત હોય છે તે સ્વર્ગગમન એગ્ય છે. આથી જ્યારે તેવા ચિત્તને સાક્ષાત્કાર થાય ત્યારે તદભિન્ન તેની સ્વર્ગ પ્રાપણુશક્તિને પણ સાક્ષાત્કાર થવો જોઈએ, પણ શક્તિ અતીન્દ્રિય હોઈ પ્રત્યક્ષ યોગ્ય નથી, પણ અનુમેય છે. આથી અહીં આપત્તિ આપી છે, કે– સ્વર્ગ પ્રાપણુશક્તિનું પણ ચિત્તસ્વરૂપ સાથે પ્રત્યક્ષ થતું હોઈ તે વિષે તે પ્રમાણુ થઈ જવું જોઈએ, પણ થતું નથી. જે સ્વર્ગ પ્રાપણુશકિતનું પ્રત્યક્ષ થતું હોય તે ચાર્વાકની સ્વર્ગવિષેની વિપ્રતિપત્તિને અવકાશ જ ન રહેત. વળી નિરંશ વસ્તુ વિષે નિશ્ચય અને અનિશ્ચય એ બે વિરોધી ધર્મો ન હોય. આથી જે નીલને નિશ્ચય હોય તે ક્ષણક્ષયને પણ નિચય માનવો જોઈએ. અને તે જ પ્રમાણે જે અહિંસાચિત્ત અને દાનચિત્તના સ્વરૂપને નિશ્ચય હોય છે તેથી અભિન્ન તેની સ્વર્ગ પ્રાપણશક્તિને પણ નિશ્ચય હેવો જોઈએ. આ પ્રકારે નિરંશવાદી બૌદ્ધને તે સ્વસંવેદનથી સ્વરૂપ નિશ્ચય માનવામાં ક્ષણક્ષય અને સ્વર્ગ પ્રાપણુશકિત વિષે પ્રત્યક્ષના પ્રામાણ્યની આપત્તિ આચાર્યે પ્રસ્તુતમાં આપી છે.
અનુરૂપ વિકલ્પોત્પાદક હોવાથી સ્વસંવેદન પ્રત્યક્ષ પ્રમાણરૂપ છે એ બીજો પક્ષ કહો તે-તે યુક્તિયુક્ત નથી. કારણ કે- સર્વથા વિકલ્પરહિત અવસ્થામાં થનાર નીલાદિ દશન પછી “આ નીલાદિ છે” આવા સ્વરૂપને, અર્થોલેખની પ્રાધાન્યતાવાળો વિકલ્પ પ્રાયઃ અનુભવાય છે. વળી, જ્યાં “મને નીલા જ્ઞાન થયું આ વિકલ્પ થાય છે ત્યાં પણ નીલ જ્ઞાન વિષે ઉલ્લેખ છે, પણ તેની નિર્વિકલ્પકતાને ઉલ્લેખ નથી, આથી તે વિકલ્પ વડે તે જ્ઞાન છે એટલું તે સિદ્ધ થઈ શકશે, એથી એ વિષયમાં સ્વસંવેદન પ્રમાણુ બનશે, પણ તેની નિર્વિકલ્પતામાં તે પ્રમાણ નહીં બને, કારણ કે–તદનુરૂપ વિકલ્પ થયો જ નથી. . વળી, વિકલ્પની સિદ્ધિ પણ કઈ રીતે થશે? જે સ્વસંવેદન પ્રત્યક્ષથી થતી હોય તે તે– સ્વસંવેદન પ્રત્યક્ષનું પ્રામાણ્ય સ્વરૂપ પદર્શન માત્રથી છે ? કે બીજા વિકલ્પને ઉત્પન્ન કરવાથી? “સ્વરૂપદર્શનમાત્રથી” કહે તેપ્રથમ કહેલ દોષ-ક્ષણક્ષય અને સ્વર્ગ પ્રાપણુશક્તિમાં પ્રામાણ્યની આપત્તિ”—આવશે. બીજા વિકલ્પને ઉત્પન્ન કરવાથી ”—એ બીજો પક્ષ કહે – અનવસ્થા દેપ આવશે, અને તેથી સ્વસંવેદન પ્રત્યક્ષના પ્રામાણ્યની સિદ્ધિ કઈ રીતે થશે, જેથી કરીને પક્ષના અંશમાં બાધ આવે એટલે કે “પ્રમાણરૂપે સંમત સકલ જ્ઞાન વ્યવસાયાત્મક છે”—એ અમારે પક્ષ નિબંધ છે. કારણ કે નીલદશનને તમે વ્યવસાયશૂન્ય સિદ્ધ કરી શકયા નથી.
(५०) तादृक्षस्येति व्यवसायवन्ध्यस्य । तस्येति नीलादिदर्शनस्य । तस्येन्द्रियझानेत्यादि- “ન્દ્રિયેળ પરિજિન્ને પા તરનત્તા ચટૂવાહિ તતતત્ર મનોજ્ઞાન પ્રવર્તતે इति श्लोकस्तर्कभाषासूत्रं चात्रैव- .

Page #66

[१.. ७.
प्रमाणं व्यवसायात्मकम् ।
'स्वविषयानन्तरविषयसहकारिणा इन्द्रियज्ञानेन समनन्तरप्रत्ययजनितं मनोविज्ञानम्' । प्रत्यक्षमिति स्वसंवेदनम् । आस्कन्देदिति यथास्वरूपे । अस्येति विकल्पस्य । तत्रैवेति विकल्पे एव ।
(टि. ) अत्रैकदेशेनेत्यादि । नीलादीति निर्विकल्पकप्रत्यक्षस्य । पक्षीकृतेति पक्षो ज्ञानं प्रत्यक्षपरोक्षरूपम् , तस्यैकदेशस्य प्रत्यक्षस्य । तादृक्षस्येति व्यवसायवन्ध्यम्य । तस्येति नीलादिदर्शनस्य । तति निर्विकल्पकप्रत्यक्षे । इन्द्रियेति न होन्द्रियाणां घटादिवत्प्रत्यक्षं भवति । तस्येति मानसस्य ।
ऐन्द्रियेण परिछिन्ने रूपादौ तदनन्तरं । यद्रूपादि ततस्तत्र मनोज्ञानं प्रवर्तते ।'
नापि तुर्येणेत्यादि । तदिति स्वसंवेदनम् । अनुरूपेति निर्विकल्पकमिदमिति । आये पक्ष इति । प्रत्यक्षं स्वरूपं दर्शयत् क्षणक्षयं ज्ञापयेत् । तदाकारोपदर्शनमात्रेण प्रामाण्ये क्षणिकत्वेपि तस्य प्रामाण्यप्रसक्तिः । यदि प्रत्यक्षं स्वरूपमुपदर्शयत् प्रमाणं तदा मया क्षणक्षयिणः परमाणवो गृहीता इत्यस्याप्यात्मस्वरूपोपदर्शनं प्रमाणतां गच्छेत् । तथा च क्षणिकत्वानुमाने वैफल्यं च स्यात् । तथाहि यथा दानपरिणामचित्तानुभवः स्वसंवेदनाध्यक्षलक्षणस्तद्गतं सद्दव्यचेतनादिकं विषयीकरोति तथा स्वर्गप्रापणसामर्थ्यमपि तत्स्वरूपाव्यतिरिक्तत्वाद् विषयीकुर्यादिति भावार्थः । क्षणक्षयज्ञानात् स्वर्गप्राप्तिः स्याज्जन्तोः
"क्षणिकाः सर्वसंस्काराः इत्येवं वासना यका । स मार्ग इह विज्ञेयः" इति वचनात् । बौद्धानां मतेऽध्यक्षेण क्षणो गृह्यते न तु तत्क्षयो वस्तुनो निरंशत्वेनाभिन्नौपि । न च यन्निरंशवस्तुप्रभवं ज्ञानं तन्निरंशग्राहि । प्रत्यक्षप्रभवविकल्पस्य तद्भावानुपपत्ती वा हिंसा. विरतिदानचित्तस्वसंवेदनाध्यक्षप्रभवनिर्णयेन तद्महणोपपत्तेनिश्चयविषयीकृतस्य चानिश्चितरूपान्तरा. भावात् । स्वर्गप्रापणसामार्थ्यादेरपि तद्गतस्य निश्चयात्तत्र विप्रतिपत्तिः-'न स्वर्गों नापि तत्प्राप्तिहेतुः कश्चिद्भावः' इत्यादिरूपा चार्वाकादेनं स्यात् । किन्तु स्वर्गप्रापणसामर्थ्यस्य दानचित्तादमेदात् वस्तु.. स्वरूपप्राहिणा च स्वसंवेदनाध्यक्षेणानुभवे सद्गन्यचेतनत्वादाविव विवादाभावो भवेदिति । क्षण. क्षयस्वर्गप्रापणेत्यादि । बौद्धमते हि नोलाद्यर्थप्रत्य, नीलाद्यर्थमिव तद्गतं.क्षणक्षयमपि विषयी. करोति । परं नीलाद्यर्थविषये तत्प्रत्यक्ष अनुस्पविकल्पोत्पादकत्वान् बौद्धः प्रमाणमिप्यते क्षणक्षये तु न तत् प्रमाणमनुरूपविकल्पोत्पादकत्वाभावात् । “यत्रैव देनां तत्रैवास्य प्रमाणता' इति वचनात् । यत्रैव विषये एना कल्पनां जनयेत्तत्रैव विषयेऽस्य प्रत्यक्षस्य प्रामाण्यमित्यर्थः ।
तथा स्वसंवेदनप्रत्यक्षं बौद्धमते स्वगतं क्षणक्षयं सत्वचेतनत्यादि च विषयीकुर्वदनुरूपविकल्पो. त्पादकत्वात्सत्वादिविषये प्रमाणं प्रतिपाद्यते, क्षणक्षयविषये त्याप्रमाणम् , तदनुसारिविकल्पाजनकत्वात् । तथा हिंसाविरतिचित्तं दानचित्तं च स्वर्गहेतुत्वादिमा स्वर्गप्रापणसामाशुपेतं बौद्धा मन्यन्ते । तच्च । हिंसाविरतिदानचित्तस्वसंवेदनप्रत्यक्ष स्वगतसच्चेतनत्वादिकमिव स्वगतस्वर्गप्रापणसामादिकमपि गृह्णाति, गृहीतस्य हि स्वस्वरूपस्य निरंशत्वेनागृहीतरूपान्तराभावात् । बौद्धस्तत्स्वसंवेदनप्रत्यक्षं सच्चेतनत्यादौ प्रमाणं मन्यते, स्वर्गप्रापणसामर्थ्यादिविषये स्वप्रमाणम् , तद्विषये विकल्पाजननात् । एवं च सति हि यदि स्वरूपोपदर्शनादेव प्रमाणमिष्यते तदा क्षणक्षयविषयेपि स्वर्गप्रापणसामार्थ्यादिविषयेपि च तत् प्रमाणं भवेत् , स्वरूपोपदर्शनमात्रस्य तत्रापि सद्भावात् । न च बौद्धैः क्षणक्षयादिविपये तत् प्रमाणमिष्यते । ततः स्वरूपोपदर्शनादेवेति पक्षोऽपि न युक्त इति भावः ।

Page #67

प्रमाणं व्यवसायात्मकम् ।।
[૨, ૭
' संहृतेति निर्विकल्पकज्ञानावस्थायां भावि यन्नीलादिदर्शनम् । तत्रापीति निर्विकल्पकसविकल्पकविचारे । ज्ञानमात्रेति निविकल्पकसविकल्पकविचाररहितं ज्ञानमात्रम् । अस्येति ज्ञानो. ल्लेखिविकल्पस्य । तत्रैवेति ज्ञानमात्रे । दर्शनस्येति स्वसंवेदनप्रत्यक्षस्य । ततः संवेदनप्रामाण्येन 'नीलादिज्ञानं ममोत्पन्नं' इति विकल्प एव सिद्धो न तु निर्विकल्पकत्वं तस्य, जात्याद्युल्लेखरहिततया निर्देष्टुमशक्यत्वात् । तन्निर्विकल्पकत्व इति । स्वसंवेदनप्रत्यक्षस्य निर्विकल्पकत्वे । तस्यापीति स्वसंवेदनप्रत्यक्षस्य । स्वरूपेति क्षणिकन्योपदर्शनमात्रात् । तदेवेति पूर्वप्रकान्तं क्षणक्षयस्वर्गप्रापणशक्त्यादावित्यादि । विकल्पान्तरेति विकल्पान्तरस्यापि कथं सिद्धिः ? स्वरूपोपर्शनमात्रात्तदेव दूषणम्, विकल्पान्तरोपजननादनवस्थाऽनया दिशा भावनीयम् । यत इति प्रामाण्यसिद्धेः । तेनेति स्वसंवेदनेन ।
६४ अथ यन्न निर्विकल्पकं तन्नैव विकल्पेन सहोत्पद्यते, यथा-विकल्पो विकल्पान्तरेण । विकल्पेनापि सहोत्पद्यते च प्रत्यक्षम् । न चेदं न सिपेध साधनम् , गन्धर्वविकल्पदशायामपि गोः साक्षात्करणात् । अन्यथा समयान्तरे तस्मरणानुत्पत्तिप्रसङ्गात्-इत्यनुमानवाधितः पक्षकदेश इति चेत् । तदपि कवलितं कालेन, कालान्तरे स्मरणसद्भावाद् व्यवसायात्मकस्यैव प्रत्यक्षस्य प्रसिद्धेनिर्विकल्पकस्य संस्कारकारणत्वविरोधात् ,, क्षणिकत्वादिवत् ।
$ ૪ બૌદ્ધ– જે નિર્વિકલ્પક ન હોય તે વિકલ્પ સાથે ઉત્પન્ન થાય, જેમકેએક વિકલ્પ બીજા વિકલ્પ સાથે ઉત્પન્ન થતો નથી, અને પ્રત્યક્ષ તે વિકપની સાથે પણ ઉત્પન્ન થાય છે, માટે તે વિકલ્પરૂપ નહીં પણ નિર્વિકલપક હોવું જોઈએ. આ હેતુ અસિદ્ધ નથી. કારણ કે-અવિકલપ દશામાં પણ ગાયનું પ્રત્યક્ષ થાય છે. અર્થાત જ્યારે મનમાં અશ્વવિકપ ચાલતું હોય તે વખતે પણ . ઇન્દ્રિય વડે ગાયને સાક્ષાત્કાર થાય છે. જે અશ્વવિકપાવસ્થામાં ગાયનું પ્રત્યક્ષ ન માને તે કાલાન્તરમાં ગેમરણની ઉત્પત્તિ થઈ શકશે નહીં અર્થાત્ ગેમરણ ઘટશે નહીં. આ પ્રમાણે ઉક્ત અનુમાનથી પ્રમાણરૂપ જ્ઞાનના વ્યવસાય સ્વભાવના સાધક અનુમાનના પક્ષમાં એક અંશમાં બાધ છે. કારણ કે- “ગપ્રત્યક્ષ ” એ નિવિકલ્પક હોઈ વ્યવસાયાત્મક નથી, છતાં પ્રમાણ તે છે જ.
જેન– તમારું આ કથન કાળને કળીઓ જ બની ગયું–નાશ પામ્યું, કારણ કે-કાલાન્તરમાં ગાયનું સ્મરણ થતું હોવાથી તેનું પ્રત્યક્ષ વ્યવસાયાત્મક જ હોવું જોઈએ. કારણ કે- ક્ષણિકત્વાદિના પ્રત્યક્ષની જેમ નિર્વિકપક પ્રત્યક્ષ સંસ્કારજનક બની જ ન શકે. અર્થાત નીલાભિન્ન ક્ષણિકનું નિવિકપક પ્રત્યક્ષ છતાં જેમ તે સંસ્કારજનક નથી બનતું, તેમ વિષયક નિર્વિકપક પ્રત્યક્ષ પણ સંસ્કારને ઉત્પન્ન કરશે નહીં. પરંતુ તમારા જ કહેવા પ્રમાણે ગેદન પછી સમૃતિ તે થાય છે, અને સમૃતિ સંસ્કાર વિના સંભ નહીં, તેથી તેને વ્યવસાયાત્મક જ માનવું જોઈએ.

Page #68

१. ७. ]
प्रमाणलक्षणम् ।
(प० न चेदं न सिपेध साधनमिति । नासिद्धम् । गन्धर्वविकल्पदशायामिति अश्वविकल्पावस्थायाम् । क्षणिकत्वादिवदिति क्षणिकत्वादाविव । सप्तम्यर्थे वत् । यथा क्षणिकत्वादिविषयेनिर्विकल्पकत्वात् ज्ञानं न संस्कारं जनयति एवं गोविषयेऽपि न जनयेदित्यर्थः ।
__ (टि.) अथ यन्नेत्यादि । प्रत्यक्षेण पक्षांशस्य वाधेऽसिद्धे परोक्तं तद्बाधकानुमानमाशशङ्कय परिहरत्याचार्यः । अनुमानं चेदम्-प्रत्यक्ष निर्विकल्पक म्-व्यवसायवन्ध्यमित्यर्थः, विकल्पैः सहोत्पद्यमानत्वात् ततो यन्निर्विकल्पकमित्यादि व्यतिरेकव्याप्तिः । यदिति प्रत्यक्षं निर्विकल्पम् , विकल्पेण सहोत्पादात् । इदमिति विकल्पेन सहोत्पद्यमानत्वादित्यादि लक्षणम् । न सिपेति असिद्धमिति' । गधर्वेति तुरगः । साक्षात्करणादिति निर्विकल्पकप्रत्यक्षेण निष्टकनात् । अन्यथेत्ति साक्षात्करणव्यतिरेके । तत्स्मरणेति गोस्मृत्यनुत्पादप्रसक्तः । क्षणिकत्वेति क्षणिकत्वादाविव सप्तम्यर्थे वति-यथा क्षणिकत्वादिविषये निर्विकल्पकत्वाद् ज्ञानं न संस्कारं जनयति एवं गोविपयपि न जनयेदित्यर्थः ।
अथाभ्यासप्रकरणबुद्धिपाटवार्थित्वेभ्यो निर्विकल्पकादपि प्रत्यक्षाद् गंवादं. संस्कारः स्मरणं च समगस्त, न तु क्षणक्षयादौ, तदभावादिति चेत् । तदप्यपीयः, भूयोदर्शनलक्षणस्याभ्यासस्य क्षणक्षयादावक्षोदीयसः सद्भावात् । पुनः पुनर्विकल्पो. पादरूपस्य चाभ्यासस्य परं प्रत्यसिद्ध वात् , तत्रैव विवादात् । क्षणभिदेलिमभावाभिधानवेलायां क्षणिकप्रकरणस्थापि भावात् । बुद्धिपाटवस्थ क्षणिक बादौ नीलादौ च समानत्वात्, त प्रत्यक्षस्य निरंशत्वेन कक्षीकारात् , अन्यथा विरुद्धधर्माध्यासन तस्य भेदापत्तेः । अर्थित्वस्यापि जिज्ञासितत्वलाक्षणस्य क्षणिकवादिनः क्षणिकत्वे सुतरां सद्भावाद् · नीलादिवत् । अभिलपितत्वरूपस्य तु तस्य व्यवसायजननं प्रत्यनिमित्तत्वात् . अनभिलपितेऽपि वस्तुनि कस्यापि व्यवसायसंभवात् । ततो नाऽनंशवस्तुवादिनः क्वचिदेव स्मरणं समगत । तथा च--यद व्यवसायशून्य ज्ञानं न तत् स्मृतिहेतुः । यथा क्षणिकत्वादिदर्शनम् । तथा चाऽश्वविकल्पकाले गोदर्शनमिति प्रसङ्गः । तथा च तत्स्मृतिहेतुर्न स्याद् । भवति च पुनर्विक पयतस्तदनुस्मरणम् । तस्मात् तद् व्यवसायात्मकमिति प्रसङ्गविपर्ययः । एवं च स्मरणात् तस्य व्यवसा. यात्मकस्यैव सिद्धेर्यवसायस्य च व्यवसायान्तरण समानकालत्वाभावाद विक पेनापि सहोत्पद्यमानत्वादिति हेतुरसिद्रिवन्धकीसम्बन्धबाधित इति सिद्धम् । ,
બૌદ્ધ અભ્યાસ, પ્રકરણ, બુદ્ધિની પટુતા, અને અર્થિત્વ જેવાં કારણના સહકારને લઈને નિર્વિકપક પ્રત્યક્ષથી પણ ગવાદિ પદાર્થ વિષે સંસકાર અને કમરણ અંગત થઈ શકે છે, પરંતુ ક્ષણક્ષયાદિના પ્રત્યક્ષમાં અભ્યાસાદિક સહકારી કારણે ન હોવાથી સંસ્કાર કે કમરણને અવકાશ મળતું નથી. १ मिति न मु । २ नीलादी मुपा।

Page #69

शब्दार्थसंयन्धविचारः ।
[૨, ૭, - જેન– તમારું આ કથન તુછ છે, કારણ કે- ભૂયાદર્શન રૂપ અભ્યાસ તે ક્ષણક્ષયાદિમાં વિશેષે કરીને છે જ, કારણ કે-નીલમાં ભૂદન હોય તે દભિન્ન સ્વભાવમૂત ક્ષણક્ષયનું ભૂાદન પણ હંફય જ. '
અને પુનઃ પુનઃ વિકત્પાદકરૂપ અભ્યાસ તે જેનેને અસિદ્ધ છે, કારણ કે એની વિકત્પિાદકતામાં જ વિવાદ છે. એટલે કે-વિકત્પત્તિ થાય જ એ અમારે મતે આવશ્યક નથી.
ક્ષણમાં વિનધર સ્વભાવવાળા પદાર્થના કથન સમયે ક્ષણિક વિષેના પ્રકરણને પણ સાવ છે જ, અર્થાનું પ્રકરણનો અભાવ ન હોવાથી પ્રકરણરૂપ સહકારી છે જ. બુદ્ધિપાટવ-બુદ્ધિની પટુતા ક્ષણિકત્વાદિ અને નીલાદિમાં સમાન જ છે, કારણ કેતમોએ નીલાદિ પ્રત્યક્ષને નિરંશ સ્વીકારેલ છે. જે નિરંશ ન સ્વીકારે તે નીલને વિષે પતા અને ક્ષણક્ષયને વિષે અપટુતા એમ બે વિરોધી ધમૅ માનવા જતાં નીલ અને ક્ષણક્ષયમાં અભેદ નહીં પણ ભેદ થઈ જશે. અર્થિવ પણ જિજ્ઞાસિતત્વ અને અભિલપિતત્વરૂપ એમ બે પ્રકારે છે. તેમાં ક્ષણિકવાદીઓના મતમાં ક્ષણિકતામાં પણ જિજ્ઞાસિત રૂપ અર્થિવ નીલાદિની જેમ સુતરાં વિદ્યમાન છે, અને અભિલવિત રૂપ અર્થિત્વ તે વ્યવસાયજનનમાં કારણરૂપ છે નહીં, કારણ કે-અનલિપિત પદાર્થમાં પણ કેટલાક પુરુષને વ્યવસાય થાય છે. આ પ્રકારે નિરંશવસ્તુવાદીને મને કોઈ પણ એક જ અંશમાં સ્મરણ સંગત થશે નહીં. અને તે રીતે જે જ્ઞાન વ્યવસાય રહિત હોય તે ક્ષણિકાદિ દશનની જેમ મૃતિનું હેતુ નથી અને અશ્વવિકલપકાલે થતું ગદર્શન પણ તમારે મતે તેવું જ છે, અર્થાત વ્યવસાયન્ય છે, તેથી તે ગદશન કમૃતિનું કારણ ન બને, આ પ્રસંગ છે. પરંતુ વિકલ્પ કરનારને તે દર્શનનું અનુસ્મરણ તે થાય જ છે, માટે ગદર્શન વ્યવસાયાત્મક જ છે-આ પ્રસંગવિપર્યય થયો. અને આ રીતે મરણ થતું હોવાથી ગદશન વ્યવસાયાત્મક જ સિદ્ધ થાય છે. અને એક વ્યવસાય-નિશ્ચય બીજા વ્યવસાય સાથે એક સમયે કદી પણ હેતે નથી માટે “વિકલ્પ સાથે ઉત્પન્ન થતું હોવાથી તમારે એ હેતુ અસિદ્ધતા દેપથી બાધિત છે એ સિદ્ધ થયું.
(प.)तदभावादिति चेदिति अभ्यासप्रकरणबुद्धिपाटवार्थित्वेभ्योऽभावात् । परंप्रतीतिमा प्रति। तत्प्रत्यक्षस्येति निर्विकल्पकस्य । क्वचिदेव स्मरणं समगतेति । नीलादावेवांशे, न तु क्षणिकत्वादो। यद व्यवसायशून्यमित्यादि अवविकल्पकाले गादर्शनं न स्मृतिहेतुर्व्यवसायशुन्यत्वात् ।
प्रसङ्गविपर्यय इति । यत् स्मृतिहेतुस्तद् व्यवसायात्मकं स्मृतिहेतुश्चाश्वविकल्पकाले गोदर्शनमिति । अत्र च 'प्रसङ्गविपर्ययानुमाने व्याप्तिग्रहः 'प्रागुक्तप्रसङ्गादेव । ' (टि.)तदभावादिति अभ्यासप्रकरणाद्यभावात् । अक्षोदीयस इति बहुतरस्य । परमित जैन प्रति। तत्रैवति विकल्पोत्पादकत्वे । बुद्धिपाटवस्येति । चोऽप्यर्थे । यादृग् बुद्धिपाटवं निर्विकल्पके, क्षणिकस्वेपि ताहगेव, उभयोरपि निरंशत्वात् । तत्प्रत्यक्षस्येति नीलप्रत्यक्षस्य । अन्यथेति सांशत्वाहोकारे। तस्येति नीलप्रत्यक्षस्य । अर्थित्वस्येति । अर्थित्वं द्विविधम् जिज्ञासितत्वलक्षणम्, अभिलपितत्वलक्षणं च । तस्येति अथित्वस्य । अनिमित्तेति निमित्तनि चयाभावात् । यद्व्यवसायेति । ૧ ૧ ૪. ૨mઃ ઢા

Page #70

૨. ૭ ]
प्रमाण व्यवसायात्मकम् ।
अश्वविकल्पकाले गोदर्शन न स्मृतिहेतुः, व्यवसायशून्यत्वात् । प्रसङ्ग इति परेष्टेनानिष्टापादनं प्रसङ्गः । तथा चेति तस्मादेवं सति । तदिति गोदर्शनम् । तदनुस्मरणमिति गोदर्शनस्मरणम् । तद्व्यवसायेति गोदर्शनव्यवसायस्वभावम् । तद्विपयर्य इति पाठे प्रसङ्गविपर्ययः । अश्वविकल्पकालोत्पन्न गोदर्शनं न स्मृतिहेतुरित्यत्र प्रसङ्गानुमाने पक्षः, व्यवसाशस्यज्ञानत्वादिति हेतु। यद्वयवसाय० इत्यन्वय. व्याप्तिदृष्टान्तः । तस्येति गोदर्शनस्य ।
६५ अथ न व्यवसायस्वभावत्वेन समारोपपरिपन्थित्व-प्रमाणत्वहेत्वोाप्तिरपाऽपादि, तदभावेऽपि व्यवसायजनकत्वमात्रेण तयोः क्वचिद्भावाविरोधात् । अनुमानं हि व्यवसायस्वभावं सत् समारोपपरिपन्थि, प्रमाणं च । प्रत्यक्षं तु व्यवसायजनकमिति को विरोधः । इति चेत् ।
इह तावत् प्रमाणत्वहेतोाप्तिरुपदश्यते--प्रमाणं खल्वविसंवादकमवादिपुः सौगताः । अविसंवादकत्वं चार्थप्रापकत्वेन व्याप्तम् । अर्थाप्रापकस्याविसंवादित्वाभावाद् निर्विषयज्ञानवत् । तदपि प्रवर्तकत्वेन व्यापि, अप्रवर्तकस्यार्थाप्रापकत्वात् । तद्वदेव । तदपि विपयोपदर्शकत्वेन ब्यानशे, स्वविपयमुपदर्शयतः प्रवर्तकत्वव्यवहारविषयत्वसिद्धेः । न हि पुरुपं हस्ते गृहीत्वा ज्ञानं प्रवर्तयति, स्वविपयं तूपदर्शयत् प्रवतकमुच्यतेऽर्थप्रापकं चेति ।।
$ ૫ બૌદ્ધ--‘સમારોdiffધવ અને “માનવ' એ બને હેતુની વ્યવસાયવમત્વ સાધ્ય સાથે વ્યાપ્તિ યુક્તિયુક્ત નથી, કારણ કે-વ્યવસાયસ્વભાવત્વના અભાવમાં પણ કઈ સ્થળે માત્ર વ્યવસાયજનકવરૂપ સાધ્ય સાથે પણ ઉપરોક્ત બન્ને હેતુઓ હોય છે. અર્થાત કવચિત્ એવું બને છે કે-જે સ્વયં વ્યવસાયાત્મક ન હોય તે પણ સમારોપનો વિરોધી અને પ્રમાણુ બને છે. જેમ કે- અનુમાન એવું છે જે વ્યવસાયાત્મક છે, અને તે સમાપપરિપથી અને પ્રમાણ પણ છે, પરંતુ પ્રત્યક્ષ એવું છે જે સ્વયં વ્યવસાયાત્મક નથી છતાં વ્યવસાયજનક છે, અને મારો પપન્થી અને પ્રમાણ પણ છે અર્થાત પ્રત્યક્ષમાં વ્યવસાયજનક સાધ્ય સાથે સમારોપપરિપત્થિત્વ અને પ્રમાણ હેતુને વ્યાપ્ત માનવામાં કશે વિરોધ નથી. અર્થાત એ બને હેતુઓ વ્યવસાયસ્વભાવત્વ સાથે જ વ્યાપ્ત નથી, પણ વ્યવસાયજનકત્વ સાથે પણ વ્યાપ્ત છે.
જૈન–અહીં બદ્ધ મત પ્રમાણે પ્રથમ પ્રમાણત્વ હેતુની વ્યાપ્તિ વિષે વિચાર કરીએ છીએ–પ્રમાણ અવિસંવાદક છે એમ સૌગતા કહે છે. અને અવિસંવાદકત્વ અર્થપ્રાપકત્વ સાથે વ્યાપ્ત છે, એટલે કે જે અર્થ પ્રાપક હોય તે અવિસંવાદી હોય કારણ કે જે જ્ઞાન અર્થ પ્રાપક નથી તે અવિસંવાદી પણ હોતું નથી, જે મક-નિર્વિપયજ્ઞાન. અને અર્થપ્રાપકવ પણ પ્રવર્તક સાથે વ્યાસ છે, કારણ કે-અપ્રવકજ્ઞાન નિવિષય જ્ઞાનની જેમ અર્થનું પ્રાપક હતું નથી, વળી પ્રવર્તકત્વ પણ વિપપદર્શકત્વ સાથે વ્યાપ્ત છે, કારણ કે- સ્વવિષયને
૧ ૩૨પાણી મુvt

Page #71

प्रमाणं व्यवसायात्मकम् । જણાવનાર જ્ઞાનમાં પ્રવર્તકવરૂપ વ્યવહારની સિદ્ધિ છે. અર્થાત્ સ્વવિષય જણાવનાર જ્ઞાનમાં જ આ જ્ઞાન પ્રવર્તક છે એવો વ્યવહાર થાય છે. કારણ કે-જ્ઞાન પુરુષને હાથથી પકડીને પ્રવૃત્તિ કરાવતું નથી, પણ સ્વવિષયને દેખાડતું હોઈને જ પ્રવર્તક અને અર્થપ્રાપક કહેવાય છે. ___ (५०) अथ न खलु प्रत्यक्षस्य व्यवसायस्वभावतेति कृत्वा समारोपपरिपन्थित्वं प्रमाणत्वं च। किन्तु व्यवसायजनकमेतदिति तस्य तत्स्वरूपत्वमित्युक्तों को नामात्र विरोध इति चेदिति पराशङ्कायामाह सूरिः-इह तावदित्यादि । तद्वदेवेति निर्विषयज्ञानवदेव ।
(टि.) तदभावेऽपीति व्यवसायस्वभावत्याभावेपि । तयोरिति समारोपपरिपन्थित्वप्रमाण• त्वहेत्वोः सन्दिग्धानेकान्तिकं प्रमाणत्वम् । अविसंवादेत्यादि । यथा बुद्धिपाटवेन परमाणुद्वयं पश्यति तथा क्षणक्षयं किं न पश्यति, बुद्धिपाटवस्य तत्रापि विद्यमानत्वात् ! यदि च तं न पश्यति प्रत्यक्षम्, तर्हि प्रत्यक्षस्य निरंशता विरुध्यति, एकस्य वस्तुनः परमाणुरूपं दृश्यं क्षणक्षयित्वं चादृश्य इति विरुद्धौ धौं । तदपीति अर्थप्रापकत्वम् । तद्वदेवेति निर्विषयज्ञानवदेव । तदपीति प्रवर्तकत्वम् ।
तत्रेदं चर्च्यते-किं दर्शनस्य व्यवसायोत्पत्तौ सत्यां विषयोपदर्शकत्वं संजायेत, समुत्पन्नमात्रस्यैव वा संभवेत् ? प्राचिकविकल्पे, विकल्पकाले दर्शनस्यैव विनाशात् क्व नाम विषयोपदर्शकत्वं व्यवतिष्टेत : द्वितीयकल्पनायां पुनः--किमनेन कृतक्षौरनक्षत्रपरीक्षाप्रायेण पश्चात्प्रोल्लसता नीलादिविकल्पेनाऽपेक्षितेन कर्तव्यम् , तमन्तरेणापि विषयोपदर्शकत्वस्य सिद्धत्वात् ? तथा च "यत्रैव जनयेदेनां तत्रैवास्य प्रमाणता" इति राद्धान्तविरोधः, व्यवसायं विनैव विपयोपदर्शकत्वसद्भावे प्रामाण्यस्यापि तं विनैव भावात् , तन्मात्रनिमित्तत्वात् तस्य । कथं चैवं क्षणक्षयस्वर्गप्रापणशक्त्यादावपि दर्शनस्य विपयोपदर्शकत्वं न प्रसज्यते ।
બદ્ધોની આ પ્રકારની જે વ્યક્તિ છે, તેની હવે ચર્ચા કરીએ-વ્યવસાયવિકલ્પ-નિશ્ચયની ઉત્પત્તિ થયા પછી દર્શન વિપપદશક બને છે કે દર્શન ઉત્પન્ન થતાંવેંત જ વિષયો પદર્શક બને છે ? પ્રથમ કલપના તે યોગ્ય નથી કારણ કે- ક્ષણિક સ્વભાવવાળા દશનને વિકપિપત્તિકાળમાં નાશ થઈ જાય છે, તે વિષયોપદશકત્વ ક્યાં રહેશે ? દર્શન ઉતપન્ન થતાં જ વિષયોપદેશક બને છે, એવી બીજી કલ્પના સ્વીકારો તે-મુંડન કરાવ્યા પછી નક્ષત્ર કઈ પૂછતું નથી તેવી રીતે વિપપદશકતારૂપ કાર્ય સિદ્ધ થઈ ગયા પછી ઉત્પન્ન થનાર નીલાદિ વિકપની તે વિષપદર્શકતામાં શા માટે અપેક્ષા રાખે? અર્થાત્ અપેક્ષા નથી જ , તે પછી “જે વિષયમાં દર્શન વિકલ્પને ઉત્પન્ન કરે તેમાં જ દર્શનની 'પ્રમાણુતા છે' એ તમારા સિદ્ધાંતમાં વિરોધ આવશે, કારણ કે-વ્યવસાત્પત્તિવિકલ્પત્તિ વિના જ વિષયો પદકતાને સાવ દર્શનમાં છે, એટલે પ્રામાણ્યો પણ સાવ
વિપત્તિ વિના જ થઈ જશે, કારણ કે-દશનનું પ્રામાણ્ય વિષયોપ

Page #72

१.७.]
प्रमाणं व्यवसायात्मकम् । દર્શકતાને લીધે છે, અને વિષયપદર્શકતા તે દર્શનની ઉત્પત્તિ થતાં જ તમે માની છે. અને જો આમ હોય તે-ક્ષણક્ષય અને સ્વર્ગ પ્રાપણુશક્તિ આદિમાં પણ દર્શનની વિષપદશકતા સિદ્ધ કેમ નહીં થાય ? અર્થાત્ સિદ્ધ થશે.
(प.) व्यवसायोत्पत्ताविति विकल्पोत्पत्तौ । यत्रैवेत्यादि श्लोकाद्ध ग्रन्धेऽस्ति अपराद्ध गुरुमुखाद्विख्यते-"अभ्यासपाटवापत्तितारतम्यादिभेदतः ।' यत्रैव च एनां कल्पनाम् अस्य निर्विकल्पकदर्शनस्य । व्यवसायं विनैवेत्यादि । अत्र पातनिका-नन्यस्माभिः प्रमाणतेत्युक्तम , भवांच विषयोपदर्शकत्वं व्यवस्थापयतीति कोऽयं न्याय इत्येवंरूपा ।
(टि.) तत्रेदमित्यादि । दर्शनस्येति निर्विकल्पकप्रत्यक्षस्य । व्यवसायेति विकल्पोत्पत्तौ । तमन्तरेणेति नीलादिविकल्पं विना । यत्रैवेत्यादि । "अभ्यासपाटवासत्तितारतम्यादिभेदतः ।" इति पूर्वार्धम् । एनामिति संवृति विकल्पम् । यदुक्तं “अनिरूपिततत्त्वार्था प्रतीतिः संवृतिर्मता" । अस्येति निर्विकल्पकस्य । तमिति विकल्पम् । तन्मात्रेति विपयोपदर्शकत्वमात्रहेतुत्वात् । तस्येति प्रामाण्यस्य ।
___ अथाध्यवसानपर्यवसानो व्यापारो दर्शनस्य-इत्यव्यवसायव्यापारवत एवास्य विषयोपदर्शकत्वमवतिष्टते, न पुनस्तमन्तरेणेति चेत् । तदप्यल्पम्, निर्विकल्पककार्यत्वेन व्यवसायस्य ततो भिन्नकालत्वात् तेन तस्य व्यापारवत्वानुपपत्तेः । अस्तु वैतत् । तथापि तव्यापारभूतोऽसौ व्यवसायो दर्शनगोचरस्योपदर्शकः, अनुपदर्शको वा स्यात् ? यद्युपदर्शकः, तदा स एव तत्र प्रवर्तकः प्रापकश्च स्यात् । ततोऽपि संवादकत्वात् प्रमाणम्, न पुनस्तत्कारणीभूयमाभेजानं दर्शनम् । अथानुपदर्शकःः कथं दर्शनं तज्जननात् स्वविपयोपदर्शकम् , अतिप्रसङ्गात् , संशयविपर्ययकारणस्यापि तस्य स्वविषयोपदर्शकत्वापत्तेः ? दर्शनविषयसामान्यव्यवसायित्वाद् विकल्पस्य तज्जनकं दर्शनं स्वविषयोपदर्शकम्, नेतरदिति चेत् । तदशस्यम्, दर्शनविपयसामान्यस्यान्याऽपोहलक्षजस्यावस्तुत्वात्, तद्विषयव्यवसायजनकस्य वस्तूपदर्शकत्वविरोधात् ।
બૌદ્ધ-દર્શનનો વ્યાપાર અધ્યવસાય સુધી છે, માટે અધ્યવસાયરૂપ વ્યાપારવાળું જ દર્શન વિષપદશક છે, પરંતુ અધ્યવસાયાત્મક વ્યાપાર વિનાનું દશન વિષપદશક નથી.
જૈન-આ બરાબર નથી. કારણ કે-અધ્યવસાય-વ્યવસાય-વિકપ એ નિર્વિક૯૫કના કાયરૂપ હોવાથી નિર્વિકલપકથી ભિન્નકાલીન છે, માટે નિર્વિકલપકને
વ્યવસાય વડે વ્યાપારવાળું કહી શકાય નહીં. અથવા એમ હોય તે પણ એ દશનના વ્યાપારરૂપ વ્યવસાય. દર્શનના વિષયને ઉપદેશક છે કે અનુપદશક છે ? જે ઉપદેશક હોય તે વ્યવસાય જ દશનવિષયમાં પ્રવર્તક અને પ્રાપક થશે, અને એ રીતે સંવાદક હોવાથી વ્યવસાય જ “પ્રમાણુ થશે. પરંતુ વ્યવસાયના કારણરૂપ દશને તે પ્રમાણ નહીં થાય. અનુપદશક હોય તે-વિકલપને १ तदत्यलम्-मुपा.

Page #73

६०
प्रमाणं व्यवसायात्मकम् ।
[ १. ७. ઉત્પન્ન કરવાથી દશન સ્વવિષયોપદક કઈ રીતે થઈ શકશે? કારણ કે-સંશય અને વિપર્યયના કારણરૂપ જે દશન છે, તેમાં પણ સ્વવિષયો પદર્શકતાની આપત્તિરૂપ અતિપ્રસંગ આવશે. કારણ કે-દશનજન્ય વિકલ્પ એ વિષપદર્શક ન હોય છતાં દશન સ્થવિષપદશક બનતું હોય તે સંશયાદિજ્ઞાનનું જનક દર્શન પણ સ્વવિષયે દશક બની જશે, અને પ્રમાણુ થઈ જશે.
બૌદ્ધ-દર્શનનો વિષય બનેલ વસ્તુના સામાન્ય વ્યવસાય વિકલ્પ કરે છે, તેથી તેવા વિકલ્પનું જનક દર્શન સ્વવિષયોપદર્શક કહેવાય પણ તેથી અન્યથા હોય તે નહીં. એટલે કે-જે દશને એ પ્રકારનો વિકલ્પ ઉત્પન્ન કર્યો ન હોય તે સ્વવિષયોપદર્શક બને નહીં. અર્થાત સંશયજનકદશન તે પ્રકારનો વિકલ્પ કરતું નથી પણ સંશયજ્ઞાન પેદા કરતું હોઈ સ્વવિષયો પદર્શક કહેવાય નહીં.
જૈનતમારું આ કથન પ્રશસ્ય નથી, કારણ કે-દશનવિષયનું સામાન્ય એ અન્યાપોહ-વ્યાવૃત્તિરૂપ હોવાથી અવસ્તુ છે, માટે સામાન્યને વિષય કરનાર વિકલ્પનું ઉત્પાદક દશન વસ્તુનું ઉપદેશક બની શકશે નહીં. કારણ કે તેણે અવસ્તુને વિષય કરનાર વિકલ્પને ઉત્પન્ન કર્યો છે.
(५०) तत इति दर्शनात् । तेनेति व्यवसायेन । तस्येति निर्विकल्पकस्य । तत्कारणी. भूयमिति तत्कारणत्वम् । आमेजानमिति प्राप्तम् । तस्येति दर्शनस्य । स्वविपयोपदर्शकत्वापत्तेरिति । 'संशयितस्थाणुपुरुषत्वलक्षणः स्वविषयः । दर्शनविषयसामान्यव्यवसायित्वादिति । दर्शनविषयसामान्य व्यवस्यतीत्येवंशीलं तस्य' भावस्तस्मात् । तज्जनकमिति विकल्पजनकम् ।
(टि.) अस्येति दईनस्य। तमिति अध्यवसायम् । तेनेति निर्विकल्पकेन । तस्येति व्यवसायस्य । तद्वयापारेति दर्शनव्यापारस्वरूपः । स पवेति व्यवसायः । तत्रेति दर्शने । तत्कारणीति विकल्पस्य कारणभावं भजमानम् । रंशयेत्यादि । तस्येति निर्विकल्पकस्य । दर्शनविपयेति दर्शनस्य योऽसौ विषयस्तस्य यत्सामान्यं तत्र वर्तित्वात् । तज्जनकमिति व्यवसायोत्पादकम् । दर्शनेति दर्शनस्य विषयो घटादिस्वलक्षणं तस्य यत्सामान्यं तस्य । तद्विषयेति सामान्यगोचरविकल्पोत्पादकस्य दर्शनस्य । .
अथ दृश्य विकल्प्ययोरेकीकरणाद् वस्तूपदर्शक एव व्यवसाय इति चेत् । नन्वेकीकरणमेकरूपतापादनम्, एकत्वाध्यवसायो वा ! प्राचि पक्षे, अन्यतरस्यैव सतत्त्वं स्यात् । द्वितीये तु, उपचरितमेवानयोरैक्यम् । तथा च कथमेप व्यवसायो विपयोपदर्शकः स्यात् ? न हि षण्डः कुण्डोनीत्वेनोपचरितोऽपि पयसा पात्री पूरयति ।
किञ्च, तदेकत्वाध्यवसायो दर्शनेन, विकल्पेन, ज्ञानान्तरेण वा भवेत् ? नायेन, दर्शनश्रोत्रियस्याध्यवसायश्वपाकसंस्पर्शासंभवात् । न च तस्य विकल्प्य विपयतामेति । न द्वितीयेन, विकल्पकौणपस्य दृश्यदाशरथिं गोचरयितुमपर्याप्तत्वात् । नापि तृतीयेन, निर्विकल्पकसविकल्पकविकल्पयुगलानतिक्रमेण दृदयविकल्प्यद्वयविषय१ पल ल । २ णः वि ल । ३ तस्या ल ।

Page #74

६१
૨. ૭. ]
प्रमाण व्यवसायात्मकम् । त्वविरोधात् । न च तदुभयागोचरं ज्ञानं तदुभयैक्यमाकलयितुं कौशलमालम्बते । तथाहि-यद् यद् न गोचरयति, न तत् तदैक्यमाकलयितु कुशलम् । यथा-कलशज्ञानं वृक्षत्वशिशपात्वयोः । तथा च प्रकृतमिति । तन्न व्यवसायजननात् प्रत्यक्षस्य प्रामा. ण्यमुपपादकम् ।
બૌદ્ધદૃશ્ય–વસ્તુ, અને વિકલ્પ્ય–અવસ્તુ, એ બંનેનું એકીકરણ કરવાથી વ્યવસાય વસ્તુને ઉપદેશક બની જ શકે છે.
જૈન-આ એકીકરણ એટલે એકરૂપતાપાદન અર્થાત્ બન્નેની એકરૂપતા કરી દેવી તે છે કે એકત્વવ્યવસાયરૂપ, અર્થાત્ બનેને એક જાણવા એ છે ? એકીકરણ એટલે એકરૂપતાપાદન હોય તો-બેમાંથી કોઈ એકનું જ સ્વરૂપ રહેશે પરંતુ બીજાનું નહીં રહે. એકીકરણ એટલે એકવાધ્યવસાય હોય તો-દશ્ય અને વિકષ્યનું અક્ય ઉપચરિત-ઉપચારવાળું થયું, તે એકત્વાધ્યવસાય, એ વિષયોપદર્શક કઈ રીતે થશે ? કારણ કે-ગાય તરીકે ઉપચાર કરવા માત્રથી સાંઢ કાંઈ દૂધનું વાસણ ભરી દેતો નથી.
વળી, દશ્ય અને વિકલયના એકત્વને અધ્યવસાય દર્શનથી થાય છે કે વિકપથી કે કઈ બીજા જ્ઞાનથી થાય છે ? દર્શનથી તો થાય નહીં, કારણ કેદશનરૂપ શ્રોત્રિય-વૈદિક બ્રાહ્મણ અધ્યવસાય૩૫ ચાંડાળને સ્પર્શ કરે એ સંભવ જ નથી, કારણ—કે—દશને નિર્વિકલ્પ હાઈ કદી અધ્યવસાયરૂપ હતું જ નથી, અને તે વિકને વિષય પણ કરતું નથી. અને જે વિષય ન કરે તે દશ્ય અને વિકર્ણને એકત્વાધ્યવસાયે દર્શન કેવી રીતે કરે ? વિકલ્પથી પણ એકવાધ્યવસાય થાય નહીં, કારણ કે-વિકલ્પરૂપ રાક્ષસ દશ્યરૂપ રામને કબજે કરવાવિષય કરવામાં અસમર્થ છે, તે એકવાધ્યવસાય કેવી રીતે થાય ? જ્ઞાનાન્તરથી પણ એકત્વાધ્યવસાય થાય નહીં, કારણ કે–એ જ્ઞાનાન્તરને નિવિ૫ માનવામાં આવે કે સવિકલ્પ માનવામાં આવે તે પણ તે દર્ય અને વિક૯ય એ બન્નેને તો વિષય કરી શકે જ નહીં, અને બન્નેને વિષય કર્યા વિના એકત્વાધ્યવસાય સંભવશે જ નહીં. તે માટે અનુમાન પ્રયોગ આ પ્રમાણે છે-જે જ્ઞાન જે પદાર્થને વિષય કરતું નથી તે જ્ઞાન તે પદાર્થનું ઐક્ય કરવામાં કુશળ–સમર્થ હોતું નથી, જેમકે-ઘટજ્ઞાન એ વૃક્ષ અને શિશપાને વિપય કરતું નથી, તેથી વૃક્ષ અને શિશપાનું એકત્ર કરવાને સમર્થ પણ નથી, એ જ રીતે દશ્ય અને વિધ્યને વિષય નહિ કરનારું જ્ઞાન પણ દશ્ય અને વિકયને એકત્વાધ્યવસાય કરવા સમર્થ નથી. આ પ્રકારે વ્યવસાયજનક હોવાથી પ્રત્યક્ષમાં પ્રામાણ્ય યુકિતપૂર્વક સિદ્ધ થઈ શકતું નથી. . (1) રવિનg(વાઘ)ોરિતિ ટનશિપ વિવરવવિષયોઃ
निर्विकल्पकसविकल्पकयुगलानतिक्रमेणेत्यादि । 'यद्धि ज्ञानान्तरं परिकल्प्यते तन्निविकल्पकं वा भविष्यति सविकल्पकं वा भविष्यति । एतद् युगलं नातिकामति । निर्विकल्पकं चेत् , दृश्यं विषयः । सविकल्पकं चेत् , तर्हि विकल्प्यं विषयः ।
૧ દિશા !

Page #75

प्रमाण व्यवसायात्मकम् ।
[ १. ७.
(टि.) अन्यतरस्येति द्वयोर्मध्यादेकस्य । सतत्त्वमिति स्वरूपं न द्वितीयस्य विरोधात् । एष इति उपचरितैकत्वाध्यवसायः । किञ्च तदेकेति तयोः दृश्यविकल्प्ययोरेकीकरणम् । न च तस्येति दर्शनस्य । विकल्प्यमिति वस्तु । तदुभयेति तत् दृश्य विकल्प्योभयमगोचरोऽ. विषयो यस्य । तथाहीत्यादि। यदिति ज्ञानं कर्त । यदिति वस्तु ।
कथं चैतत् क्षणक्षयस्वर्गमापणशक्त्यादावप्यनुरुपं विक-पं कदाचिद नोत्पापादयति ? स्वविकल्पवासनावलसमुज्जृम्भमाणाक्षणिकत्वादिसमारोपानुप्रवेशादिति चेत् । तदपेशलन् , नीलादावपि तद्विपरीतसमारोपप्रसक्तेः । कथमन्यथा विरुधर्माच्यासात तद्दर्शनभेदो न भवेत् ! न धनंश दर्शनं क्वचित् समारोपाक्रान्तं. क्वचिन्नेति वक्तुं युक्तम् ।
अथ तत्तव्यावृत्तिवशादनंशस्यापि दर्शनस्य तथा परिकल्पनाददोपः, समारोपाक्रान्तेभ्यो हि व्यावृत्तमसारोपाक्रान्तम् , असमारोपाक्रान्तेभ्यस्तु व्यावृत्तं समारोपाक्रान्तं तदुच्यत इति । तदप्यसूपपादम् , यतो व्यावृत्तिरपि वस्त्वंश कञ्चिदाश्रित्य कल्प्येत, अन्यथा वा ? अन्यथा चेत् , चित्रभानुरप्यचन्द्रव्यावृत्तिकल्पनया चन्द्रतामाद्रियेत । वस्त्वंशाश्रयणपक्षे तु सिद्धो विरुद्धधर्माध्यासः। तथाहि-तीनं क स्वभा वेन समारोपाक्रान्तेभ्यो व्यावर्तिष्ट, न तेनैवाऽसमारोपाक्रान्तेभ्योऽपि, येन चाऽमीभ्यो व्यावर्तत, न तेनैव तेभ्योऽपि. तयोईयोरपि व्यावृत्तयोरै क्यापत्तेः । यदि पुनः स्वभावभेदोऽपि वस्तुनोऽतत्स्वभावव्यावृत्त्या कल्पित एवेति पतम्, तदा कल्पितस्वभावान्तरकल्पनायामनवस्था स्थेमानमास्ति नुवीत । ततो न व्यसायजननादस्य प्रामाण्यमनुगुणम्, किन्तु व्यवसायस्वभावत्वादेव । एवं प्रामाण्यसहस्र समारोपपरिपन्थित्वमपि वाच्यम् ||७||
વળી, એ નિર્વિકલ્પકજ્ઞાન ક્ષણક્ષય અને સ્વર્ગ પ્રાપણુશક્તિમાં પણ કોઈ વખત અનુરૂપ વિકલપને શા માટે ઉત્પન્ન કરતું નથી ?
બૌદ્ધ–ક્ષણિકાદિ વિષે અનાદિકાલીન વાસનાના બળથી ઉત્પન્ન થનાર આ અક્ષણિકાદિરૂપ છે એ સમારેપ-બ્રાન્તિ થઈ જવાને કારણે ક્ષણક્ષય અને સ્વર્ગ પ્રાપણુશક્તિ વિષે નિર્વિકલ્પજ્ઞાન અનુરૂપ વિકલ્પ ઉત્પન્ન કરી शतु नथी. - જૈન–આ યોગ્ય નથી, કારણ કે-ક્ષણિકત્વથી અભિન્ન એવા નીલાદિના દર્શનમાં પણ નીલાદિ વિષે વિપરીત સમારોપ–બ્રાન્તજ્ઞાનને પ્રસંગ આવશે, અને એમ ન માને તે–એટલે કે-નીલાદિમાં સમારોપ નથી અને ક્ષણક્ષયાદિમાં સમાપ છે, એમ માને તો વિરુદ્ધધર્મને અધ્યાસ થવાથી દર્શનમાં ભેદ કેમ નહીં થાય ? અર્થાત્ સમારોપ વિનાનું અને સમારોપવાળું એમ બે દશન માનવાં પડશે, કારણ કે-નિરંશ—અખંડ નીલાદિદન કોઈ એક વિષયમાં સમારેપથી આકાન્ત અને બીજા કોઈ વિષયમાં સમારોપથી અનાકાંત છે, એમ કહેવું તે તે યુક્ત નથી.

Page #76

૨. =. ]
समारोपलक्षणम् । બૌદ્ધ–દન નિરંશ હોવા છતાં તેમાં તે તે વ્યાવૃત્તિના બળથી તે તે પ્રકારની કલ્પના કરવામાં આવતી હોઈ તેમાં કંઈ દોષ નથી, કારણ કે એક જ દર્શન સમારોપકાન્તથી વ્યાવૃત્ત હોવાથી અમારપાકાન્ત કહેવાય છે. અને અસમારોપકાન્તથી વ્યાવૃત્ત હોવાથી સમારપાકાન્ત કહેવાય છે. આમ વ્યાવૃત્તિના ભેદને કારણે નિરંશદનમાં સમારોપ અને અસમારોપ ઘટી શકે છે.
જૈન–આ ઘટના પણ યુક્તિયુક્ત નથી, કારણ કે વ્યાવૃત્તિભેદ પણ કોઈ વસ્તુના અંશની અપેક્ષા રાખીને છે કે અપેક્ષા વિના છે? વ્યાવૃત્તિ જે વવંશની અપેક્ષા રાખતી ન હોય તો-અર્ચન્દ્રથી વ્યાવૃત્ત ચિત્રભાનુ–અગ્નિ ચન્દ્રતાને પામશે અર્થાતુ તે અગ્નિ પણ ચન્દ્ર કહેવાશે. અને જે વસ્તુના અંશની અપેક્ષા હોય તે વિરુદ્ધ ધર્મનો આશય ધો. તે આ પ્રમાણે--નીલાદિદર્શન જે સ્વભાવ દ્વારા સમારપાક્રાન્ત વસ્તુના અંશથી વ્યાવૃત્ત છે, તે જ સ્વભાવ દ્વારા અસમારોપાકાન્ત વસ્તુના અંશથી વ્યાવૃત્ત નથી, અને જે સ્વરૂપે અમારો પાકાન્ત વસ્તુના અંશથી વ્યાવૃત્ત છે, તે જ સ્વરૂપે સમારપાકાન્ત વસ્તુના અંશથી વ્યાવૃત્ત નથી. કારણ કે એક જ સ્વભાવ વડે વ્યાવૃત્તિ માનવામાં આવે તે-તે બન્ને વ્યાવૃત્ત વસ્તુઓ એક બની જશે. વળી વસ્તુના સ્વભાવભેદને પણ અતસ્વભાવરૂપ વ્યાવૃત્તિને કારણે કલ્પિત જ માનવામાં આવે તો–આ પ્રકારે કલિપત સ્વભાવાન્તરની કલ્પનામાં અનવસ્થા આવશે.
આ પ્રકારે વ્યવસાયને ઉત્પન્ન કરવાથી નિર્વિકલ્પક પ્રત્યક્ષમાં પ્રામાણ્ય છે એમ કહેવું યેવ્ય નથી, પરંતુ વ્યવસાયસ્વભાવાત્મક હોવાથી જ પ્રત્યક્ષમાં પ્રામાણ્ય છે એમ કહેવું, એ યુક્તિસંગત છે. આ જ પ્રમાણે પ્રામાણ્યના સહચર “સમારે પપરિપસ્થિત્વ ને કારણે પણ પ્રત્યક્ષ પ્રમાણને વ્યવસાય સ્વભાવરૂપ કહેવું જોઈએ. | ૭ | __(१०) स्वविकल्पवासनावलसमुज्जृम्भमाणेत्यादि । 'मदीयेयं योषिद्' 'अहमेनामुदक्ष्यामि' 'अहमेनामुपभोक्ष्ये' इत्यादि । तथा परिकल्पनादिति सांशत्वपरिकल्पनात् ।।७।
(टि.)कथं चैतदिति निर्विकल्पकम् । स्वविकल्पेति स्वविकल्पार्थमनाद्यविद्याबलेनोल्लसमानो योऽक्षणिकवादिसमारोपो भ्रान्तिज्ञान तस्यानुप्रवेशात् । नीलादावपीति निर्विकल्पकदर्शनेऽपि । तद्विपरीतेति नीलादिदर्शनाद्विपरीतो विकल्पस्तस्य । कथमन्यथेति नीलादौ क्षणक्षयादौ चेत्समारोपानुप्रवेशो न तुल्यः । तदर्शनेति नीलादिदर्शनम् । अथ तत्तद्वयावृत्तीति अन्यापोहसामर्थ्यात् । तथेति भेदपरिकल्पनात् । अदोप इति भेदस्य । वस्त्वंशमिति दर्शनम् । ततो न व्यवसायेति विकल्पोत्पादकत्वात् । अत्येति निर्विकल्पकप्रत्यक्षस्य ॥७॥ समारोपपरिपन्थित्वादित्युक्तमिति समारोपं प्ररूपयन्ति
अतस्मिँस्तदध्यवसायः समारोपः ।।८।। अतत्प्रकारे पदार्थे तत्प्रकारतानिर्णयः समारोप इत्यर्थः ।।८।। પૂર્વસૂત્રમાં “સમારોપનું વિધી એમ કહેવામાં આવ્યું છે એટલે “સમાપનું હવે નિરૂપણ કરે છે
અતતમાં તત્રકારને અધ્યવસાય તે “સમાપ છે. ૧૮

Page #77

६४
विपर्ययनिरूपणम् ।
१. ९-११. તે પ્રકારનું જે ન હોય તેમાં તે પ્રકારનો નિર્ણય કરવો તે સમાપ उपाय छ ॥ ८ ॥ अथैनं गकारतः प्रकटयन्ति
स विपर्ययसंशयानध्यवसायभेदात् धा ॥९॥ उत्तानार्थमदः ॥९॥ સમારેપના પ્રકારનું પ્રકટને– સમારેપના ત્રણ ભેદ છે–૧ વિપર્યય, ૨ સંશય અને ૩ અનધ્યવસાય ૯. या सूत्रनो म २५८ छ. ८. अथोद्देशानुसारण विपर्ययस्वरूपं तावत् प्ररूपयन्ति--
विपरीतैककोटिनिष्टङ्कन विपर्ययः ॥१०॥ १ विपरीताया अन्यथास्थिताया एकस्या एव कोटवस्त्वंशस्य निष्टङ्कनं निश्चयनं विपर्यय इति ॥१०॥
ઉદેશના અનુસારે પ્રથમ વિપર્યયનું સ્વરૂપ નિરૂપવામાં આવ્યું છે– હું ૧ વિપરીત એવી એક કોટિનો નિર્ણય કરે તે વિપર્યય છે. ૧૦.
વિપરીત એટલે કે અન્યથારૂપે રહેલ એક જ કોટિ એટલે વસ્તુને એક જ અશ. તેને નિર્ણય કરવો તે વિપર્યય છે. ૧૦
(टि०)- अथोद्देशेति । उद्देशः समासतो निर्देशो व्यासतः । अत्रोदाहरन्ति
यथा शुक्तिकायामिदं रजतमिति ॥११॥
$ १ यथेत्युदाहरणोपन्यासार्थः, अग्रेऽपि सर्वत्र । शुक्तिकायामरजताकारायाम 'इदं रजतम्'इति रजताकारतथा ज्ञानं विपर्थयो विपरीतख्यातिरित्यर्थः । इतिशब्द उल्लेखार्थः अग्रेऽपि । उदाहरणसूत्रं चेदम्-अन्येषामपि प्रत्यक्षयोग्यविषयविपर्ययाणां पीतशट्टज्ञानादीनाम्, तदितरप्रमाणयोग्यविपयविपर्ययाणां हेत्वाभासादिसमुत्थज्ञानानां चोपलक्षणा'
६२ अत्र विवेकाख्यातिवादी वदति 'विवादास्पदम्-इदं रजतम्'इति प्रत्ययो न वैपरीत्येन स्वीकर्तव्यः, तथा विचार्यमाणस्य तस्यानुपपद्यमानत्वात् । यद् यथा विचार्यमाणं नोपपद्यते, न तत् तथा स्वीकर्तव्यम्, यथा-स्तम्भः कुम्भरूपतयेति ।
न चेदं साधनमसिद्धिमधारयत् । तथाहि-किमिदं प्रत्ययस्थ वैपरीत्यं स्यात-- अर्थक्रियाकारिपदार्थाप्रत्यायकत्वम् , अन्यथा प्रथनं वा ! आद्ये भेदे, विवादास्पदप्रत्ययप्रत्यायिते पदार्थ किमर्थक्रियामात्रमपि नास्ति, तद्विशेपसाध्या वा सा न विद्यते ? नाद्यः पक्षः,

Page #78

१. ११. ]
विपर्ययनिरूपणम् । शुक्तिसाध्यायास्तस्या भावात् । द्वितीये तु ज्ञानकाले सा नास्ति, कालान्तरऽपि वा ! ज्ञानकाले तावत् तथ्यकलधौतबोधेऽपि वापि सा नास्त्येव । कालान्तर तु प्रचुरतरसमीरसमारणाशुव्यपायिपयोवुवुदवोधेऽपि सा न विद्यत एव । तन्नार्थक्रियेत्यादिपक्षः क्षेमकारः ।
तत्पुरस्सरपक्षे तु, तथाविधवैपरीत्यं तस्य स्वेनैव, पूर्वज्ञानेन, उत्तरज्ञानेन वाऽवसीयेत :। न स्वनैव, तेन स्वस्य वैपरीत्यावसाये प्रमातुः प्रवृत्त्यभावप्रसङ्गात् । अथ पूर्वज्ञानेन; किं स्वकालस्थेन, तत्कालस्थेन वा ? नाघेन, तत्काले वैपरीत्यास्पदसंवेदनस्यासत्त्वात् । नापि द्वितीयेन, ज्ञानयोगपद्यासंभवात् ।। __अथोत्तरज्ञानेन, तत्किं विजातीयम् . सजातीयं वा स्यात् : विजातीयमप्येकसन्तानम्, भिन्नसन्तानं वा : भेदद्वयेऽपि घटज्ञानं पटज्ञानस्य वैपरीत्यावसायि भवेत् । सजातीयमप्येकविषयम्, भिन्नविषयं वा ! एकविषयग येकसन्तानम् , भिन्नसन्तान वा ? द्वय मपीदं संवाददत्तहस्ताव सम्बं कथं वैपरीत्याववोधथुराधौरेयतां दधीत ! भिन्नविषयमप्येकसन्तानम्, भिन्नसन्तानं वा ! उभयत्रापि पटज्ञान पटान्तरज्ञानस्य तथा भवेत् ।
अथ न सर्वमेवोत्तरज्ञानं प्राक्तनस्याऽन्यथात्वावबोधवद्धकक्षम् , किन्तु यदेव बाधकत्वेनोल्लसति । ननु किमिदं तस्य तवाधकत्वम्-तदन्यत्वम् , तदुपमर्दकत्वम् , तस्य स्वविपये प्रवर्तमानस्य प्रतिहन्तृत्वम् , प्रवृत्तस्यापि फलोत्पादप्रतिबन्धकत्वं वा ! प्राचि पक्षे, मिथ्याज्ञानमपि तस्य वाधकं स्यात्, अन्यत्वस्योभयत्राऽविशेषात् । द्वितीये घटज्ञानं पटज्ञानस्य वाधकं स्यात् । तस्यापि तदुपमर्दैनोत्पादात् । तृतीये, न प्रवृत्तिरतस्य तेन प्रतिहन्तुं शक्या, यत्र क्वचन गोचरे प्रागेव प्रवृत्तत्वात् । तुरीयेऽपि, न फलोत्पत्तिस्तस्य तेन प्रतियन्धुं पार्यत, उपादानादिसंविदोऽपि प्रथममेव समुत्पन्नत्वात् ।
किंञ्च, विपरीतप्रत्यये रजतमसच्चकास्ति, सद् वा ! असच्चेत् । असत्ख्यातिरेवेयं स्यात् । सच्चेत् । तत्रैव, अन्यत्र वा ! यदि तत्रैव, तदा तथ्यपदार्थख्यातिरवेयं भवेत् । अन्यत्र तु सतः कथं तत्र प्रतीतिः, पुरस्सरगोचर एव चक्षुरादेर्व्यापारात् ! दोपमाहात्म्यादिति चेत् । न, दोपाणामिन्द्रियसामर्थ्यकदर्थनमात्रचरितार्थत्वेन विपरीतकार्योत्पत्ति प्रत्यकिञ्चित्करत्वात् । ततस्तथा विचार्यमाणस्य तस्यानुपपद्यमानःवमसिथ्यदेव ।
नापि व्यभिचारि, विपक्षादत्यन्त व्यावृत्तेः । अत एव न विरुद्धमपि । ततः सत्यमेवैतत् संवेदनद्वयम्--इदमिति प्रत्यक्षम् , रजतमिति तु स्मरणम् । करगोद्भवदोप वशाच्छुक्तिरजतयोः प्रत्यक्षस्मरणयोश्च भेदाप्रतिभासाद् भेदाख्यातिरियमुच्यत इति ।।
તેનું ઉદાહરણ– યથા છીપમાં “આ રજત-ચાંદી છે? એવુ જ્ઞાન થવું તે. ૧૧.

Page #79

દર
विपर्ययनिरूपणम् ।
[ ૨. ૨૨.
હું ૧ સૂત્રમાં “યથા શબ્દ ઉદાહરણના ઉપન્યાસ માટે છે. હવે પછીના સૂત્રોમાં જ્યાં જ્યાં “યથા” શબ્દ આવે તે ઉદાહરણ માટે જાણવો. રજતના આકાર વિનાની છીપમાં “આ રજત-ચાંદી છે, એટલે કે રજતાકારવાળી છે એવું જે ભાન તે વિપર્યય અર્થાત વિપરીત ખ્યાતિ કહેવાય છે–એમ સૂત્રને અર્થ સમજવો. અહીં સૂત્રમાં તિ શબ્દ ઉલ્લેખ-જ્ઞાનને પ્રકાર બતાવવા માટે છે. હવે પછીના સૂત્રોમાં પણ તિ શબ્દ ઉલ્લેખના અર્થને સૂચક જાણો. આ સૂત્રને માત્ર ઉદાહરણ સૂત્ર સમજવું, એટલે તે પ્રત્યક્ષને યોગ્ય વિષયમાં થનાર પીતશંખાદિ વિપર્યય જ્ઞાનેનું અને પ્રત્યક્ષથી ભિન્ન પક્ષ પ્રમાણને યોગ્ય વિષયમાં થનાર હેવાભાસાદિથી ઉત્પન્ન થનાર વિપર્યય જ્ઞાનનું સૂચન કરવા માટે છે એમ સમજવું.
હું ૨ આ બાબતમાં વિવેકાખ્યાતિવાદી (પ્રાભાકર) આ પ્રમાણે કહે છે – વિવાદાસ્પદ છીપમાં “આ રજત છે” એવું જે જ્ઞાન છે, તેને વિપર્યય-વિપરીત
ખ્યાતિ કહેવી ન જોઈએ. કારણ કે–વિચાર કરતાં તે જ્ઞાન વિપર્યયરૂપે સિદ્ધ થઈ શકતું નથી અને જે પદાર્થ વિચારતાં જે રીતે સિદ્ધ ન થાય તે રીતે તેને સ્વીકાર ન જોઈએ. જેમકે-જે સ્તંભ છે તે વિચાર વડે કુંભરૂપે સિદ્ધ થત નહીં હોવાથી કુંભરૂપે માન્ય થતો નથી.
“વિચાર કરતાં તે જ્ઞાન વિપર્યયરૂપે સિદ્ધ થઈ શકતું નથી આ હેતુ અસિદ્ધ નથી, એટલે કે વિચારથી વિપર્યય સિદ્ધ થતો નથી, તે આ પ્રમાણે-જ્ઞાનમાં વૈપરીત્ય એટલે શું? જ્ઞાન વડે અર્થ ક્રિયાકારિપદાર્થને પ્રત્યય નથી થતો એ વૈપરીત્ય કે અન્યથાપ્રથન એટલે કે જે રૂપે હોય તેથી વિપરીતરૂપે જ્ઞાન થવું તે વપરીત્ય છે ? પ્રથમ પક્ષ માનો તો-વિવાદાસ્પદ જ્ઞાનથી જાણેલ પદાર્થમાં અર્થ કિયાને જ અભાવ છે કે પદાર્થવિશેષ રજતથી સાધ્ય એવી અથક્રિયા નથી ? શુક્તિછીપથી સાધ્ય અર્થકિયા વિદ્યમાન હોવાથી પહેલે પક્ષ ગ્ય નથી. બીજા પક્ષે પૂછવાનું કે તે અર્થકિયા જ્ઞાનકાળે નથી કે કાલાન્તરમાં પણ નથી ? જ્ઞાનકાળમાં નથી એમ કહે તે-સત્યજિતના જ્ઞાન પ્રસંગે પણ જ્ઞાનકાલે ક્યાંઈ અર્થ કિયા નથી. કાલાન્તરમાં પણ નથી એમ કહો તે-અતિપ્રચંડ વાયુના વેગથી જલદી નાશ પામનાર પાણીના પરપોટાઓમાં પણ તે નથી કારણ કે જ્ઞાન પછી તરત જ પરપોટાઓને જ નાશ થઈ ગયેલ હોવાથી તેની અWકિયા સંભવતી જ નથી. માટે અર્થ ક્રિયાવિષયક આ વિક૯પ કંઈ પણ ઇષ્ટસાધક નથી.
તે પછીના બીજા વિકલપ અન્યથાપ્રથન વિષે પૂછવાનું કે–તે રજતજ્ઞાનની તેવા પ્રકારની વિપરીતતા સ્વયં તે જ્ઞાન પિતે જ જાણે છે કે તેના પહેલાનું જ્ઞાન જાણે છે કે તેના પછીનું જ્ઞાન જાણે છે? જ્ઞાન પોતે જ જે પોતાનું વિપરીત્ય જાણતું હોય તે પ્રમાતાની પ્રવૃત્તિ થાય જ નહીં. માટે જ્ઞાન પોતે પોતાનું વપરીત્ય જાણે છે એમ કહેવાયું નહીં. તેની પહેલાંના જ્ઞાનથી વિપરીત્ય જણાય છે, એમ માને તે–તે પૂર્વકાલિકજ્ઞાન પિતાના અસ્તિત્વ કાલે એટલે કે વિપર્યયજ્ઞાનેપત્તિ થયા પહેલાં જ વિપર્યયને જાણે છે કે વિપર્યય જ્ઞાનના કાળમાં પોતાના અસ્તિત્વકાળમાં તે જ્ઞાન વિપર્યય જાણી શકશે નહીં, કારણ કે-તે કાળે વિપર્યયના

Page #80

o. o. ]
विपर्ययनिरूपणम् ।
६७
આશ્રયભૂત જ્ઞાનના જ અભાવ છે, અર્થાત્ વિષય જ્ઞાન પોતે છે જ નહી તેવિષયનું જ્ઞાન કેમ બને ? ખીન્ને પક્ષ પણ કહી શકાશે નહી, કારણ કે-એકી સાથે એ જ્ઞાન હતાં નથી. ઉત્તરજ્ઞાન–તેની વિપરીતતા જાણે છે એમ કહે તે– તે ઉત્તરજ્ઞાન વિશ્વતીય છે કે સજાતીય ? વિતીય હાય તે-તે એક સતાન-એક જ પુરુષનું છે કે ભિન્ન સંતાનનુ–ભિન્ન પુરુષનું? આ બન્ને પ્રકારમાં ઘટજ્ઞાન દ્વારા પજ્ઞાનની વિપરીતતાના નિશ્ચય પ્રાપ્ત થશે, સાતીય કહેા તેતે એકવિષયવાળું છે કે ભિન્નવિષયવાળું ? એકવિષયવાળું પણ એક સંતાનનુ છે કે ભિન્નસંતાનનું છે? આ બન્ને પ્રકારનુ જ્ઞાન તે સંવાદરૂપ હાઈ હાથના ટેકારૂપ છે, તેથી જ્ઞાનગત વિપયના એધની ધુરાને ધારણકેમ કરી શકે ? અર્થાત્ એ બન્ને પ્રકારનાં જ્ઞાના સવાદી બનતાં હાઈ વિષય સિદ્ધ કરી શકે નહીં. ભિન્નવિષયવાળું પણ એક સંતાનનું ભિન્ન સંતાનનુ ? આ બન્ને પક્ષમાં એક પટજ્ઞાન ખીન્ત પટના જ્ઞાનના વિષયને સિદ્ધ કરી દેશે, પણ આવા પ્રસંગમાં પરસ્પર ખાધા હાતી નથી, તેથી ત્યાં તેમને વિપ યના સાધક મનાય નહીં.
જૈન—બધાં ઉત્તરન્નાના પૂર્વજ્ઞાનની વિપરીતતાનાં બેધક નથી, પરંતુ જે જ્ઞાન બાધકરૂપે ઉત્પન્ન થયું હોય તે જ પૂર્વજ્ઞાનની વિપરીતતાનું બેધક છે.
પ્રાભાકર-અહીં બાધકરૂપતા એટલે શુ? બાધક એટલે જે તદન્ય હોય અર્થાત્ તેથી ભિન્ન હોય તે, કે તદુપમ ક–એટલે તેને દબાવી દેનાર હોય તે, કે તેને પોતાના વિષયમાં પ્રવૃત્ત થવા ન દે તે, કે સ્વવિષયમાં પ્રવૃત્ત પૂર્વજ્ઞાનને કુલ ઉત્પન્ન કરવામાં જે પ્રતિબન્ધ હોય તે–અર્થાત તેના ફળને જે ઉત્પન્ન થવા ન દે તે? આ ચાર પ્રકારમાંથી પહેલા પ્રકાર માના તા મિથ્યાજ્ઞાન પણ પૂર્વજ્ઞાનનું બાધક થઈ જશે, કારણ કે-તે મિથ્યાજ્ઞાન અન્ય સભ્યજ્ઞાન જેમ જ પૂર્વજ્ઞાનથી ભિન્ન તા છે જ. ખીજા પ્રકારમાં ઘટજ્ઞાન પેટજ્ઞાનનું બાધક થશે, કારણ કે-ઘટજ્ઞાન પટજ્ઞાનના ઉપમદદ કરીને ઉત્પન્ન થાય છે. ત્રીજા પ્રકાર વિષે કહેવાનુ કે પૂર્વજ્ઞાનની પ્રવૃત્તિ કાઇને કાઇ વિષયમાં થઈ ચૂકી જ છે, માટે ઉત્તરજ્ઞાન પૂર્વજ્ઞાનની પ્રવૃત્તિનું ઘાતક– પ્રતિબંધક ધઇ શકતું નથી. ચેાથા પ્રકાર વિષે કહેવાનું' કે–ઉત્તરજ્ઞાનથી પૂર્વજ્ઞાનની લેાત્પત્તિના પ્રતિબન્ધ થવા શક્ય નથી, કારણ કે-ઉપાદાન બુદ્ધાદિરૂપ ફલ તે પહેલાંથી જ થઈ ગયેલ છે. અર્થાત્ ઉત્તરજ્ઞાન ફૂલના પ્રતિબંધ કરે તે પહેલાં જ વસ્તુન્નાન પછી તે વિષેની હૈયે પેયાદિ બુદ્ધિ તેા ઉત્પન્ન થઇ જ ગઇ હોય છે. તેથી ઉત્તરજ્ઞાનથી તેને પ્રતિબન્ધ થવા અશકય છે.
વળી, વિપરીત જ્ઞાનમાં રજતનું જે ભાન થાય છે તે અસત્ રજતનું થાય છે કે સત્ રજતનું? અસત રજતનું ભાન થયું હેત તે-આ અસખ્યાતિ શુઇ, એટલે કે અસનું ભાન થયુ. અને સત્ રજતનું ભાન થતું હોય તે તે તે જ સ્થળે સત્ છે કે અન્ય સ્થળે ? જો તે જ સ્થળે સત્ હાય તા-એ તથ્ય પદાર્થની ખ્યાતિ જ થઇ અર્થાત્ યથા જ્ઞાન જ થયું. અને તે અન્ય સ્થળમાં તે સત્ હોય તા ત્યાં (સમક્ષ) તેનું જ્ઞાન કેવી રીતે થાય ? કારણ કે ચક્ષુ આદિ

Page #81

३८
विपर्ययनिरूपणम् । . [ १. ११ ઇન્દ્રિયોને વ્યાપાર સન્મુખ રહેલા પદાર્થોમાં જ થાય છે પણ અસમુખમાં यतो नथी.
शंका-यमाहिन्द्रियात होपना प्रमाथी अन्यत्र २८ २०० मन्यत्र જણાય છે.
- समाधान-ते योग्य नथी १२५ -होपो तो इन्द्रियाना साभय ने नाश કરવામાં જ ચરિતાર્થ થતા હોઈ વિપરીતકાર્યોત્પત્તિમાં તો તે અકિંચિત્કર છે. એટલે “વિચાર કરતાં તે જ્ઞાન વિપરીત સિદ્ધ થઈ શકતું નથી અમારે એ હેતુ સિદ્ધ જ છે.
આ હેતુ વ્યભિચારી પણ નથી, કારણ કે વિપક્ષથી અત્યન્ત વ્યાવૃત્ત પૃથગ છે અને વિપક્ષમાંથી અત્યન્તવ્યાવૃત્ત છે માટે વિરુદ્ધ પણ નથી.
માટે છીપમાં “આ રજત છે એવું જે જ્ઞાન છે, તે પ્રત્યક્ષ અને સ્મરણ लय २१३पे सत्य छ, १२९४ -से ज्ञान या' (इदम् ) शमा तो પ્રત્યક્ષ છે. અને “રજત” અંશમાં સ્મરણ છે. પરંતુ ઇન્દ્રિમાં ઉત્પન્ન થયેલા દેપના વશથી શક્તિ અને રજત તથા પ્રત્યક્ષ અને સ્મરણનો ભેદ-વિવેક ન જણાવાથી આ ભેદાખ્યાતિ (ભેદનું અજ્ઞાન) અથવા વિકાખ્યાતિ કહેવાય છે, પણ વિપર્યય કહેવાતું નથી.
(५०) इति शब्द उल्लेखार्थ इति उल्लेखो रीतिः । इतरप्रमाणेत्यादि इतरशब्देनात्र परो. क्षस्याख्या ।
विवेकाख्यातिवादीति भेदाप्रतिभासनवादो। अर्थक्रियाकारिपदार्थाऽप्रत्यायकत्वमिति साध्ये अर्थक्रियाकारिणं पदार्थ न प्रत्येति न परिच्छिनत्तिः । पदार्थे इति रजतरूपे । तद्विशेषसाध्येति विवादास्पदप्रत्ययसाध्या । शक्तिसाध्याया इति कुछफुमनिक्षेपादिकायाः । द्वितीये त्विति तद्विशेषसाध्येत्यस्मिन् । तावत् तथ्यकलधौतवोधेऽपीति न केवलं विपरीतबोधे । क्वापि सा नास्त्येवेति सा क्रिया । आशुव्यपायिपयोबुबुदवोधेऽपीति युवुदेष्वपयस्सु बुद्बुदज्ञानमपि चाक्षुपं विनष्टम् । अतो ज्ञानस्य कालान्तरम् ।
तत्पुरस्सरपक्षे त्विति अन्यथाप्रथनपक्षे । वैपरीत्यावसाये इति । तत् स्वस्य वैपरीत्यमवस्यति स्वयमेवेति विकल्पे। पूर्वज्ञानेनेति विपरीतज्ञानात् पूर्वज्ञानेन । स्वकालस्थेनेत पूर्वकालस्थेन । तत्कालस्थेनेति वेपरीत्यकालस्थेन । तत् किमित्यादि तदुत्तरज्ञानम् ।
विजातीयमिति आदी 'पटज्ञानं पश्चात् घटज्ञानमिति विजातीयम सजातीयमिति आदी पटशानं पश्चादपि पटज्ञानमिति सजातीयम् ।
एकसन्तानमिति एकप्रमातृगतम् । भिन्नसन्तानमिति भिन्नप्रमातृगतम् । पटशानस्य वैपरीत्यावसायि भवेदिति । यद्यदुत्तरज्ञानं तेन तेन पाश्चात्यस्य वैपरीत्यमवसीयते । ततश्च घटज्ञनेनोत्तरेण पटज्ञानस्य पाश्चात्यस्य वैपरीत्यमवसीयताम् । एकविषयमिति एक पटं पश्यति । भिन्नविपमिति बहून् पटान् पश्यति । संवाददत्तहस्तावलम्वमिति स्वविषय. नियतम् । तथा भवेदिवि परीत्यावसायि भवेत् ।
१ घट मु। २ पट मु। ३ पट ल। ४ घद ल । ५ यते ल।

Page #82

१. ११. ]
विपर्ययनिरूपणम् ।
सर्वमेवेति पटज्ञानम् । प्राक्तनस्येति पटान्तरज्ञानस्य । मिथ्याज्ञानमपीति न केवलं सत्यज्ञानम् । प्रागेव प्रवृत्तत्वादिति उत्तरज्ञानात् प्राक् । उपादानादिसंविदोऽपीति । यदेव तज्ज्ञानमुत्पन्नमुपादित्साऽपि तदेव जाता । ___ तत्रैवेति विपरीतप्रत्यये । अन्यत्रेति टशैलादौ । तदा तथ्य पदार्थख्यातिरिति सत्ख्यातिरेव । पुरस्सरगोचर पवेति पुरोधर्तिपदार्धगोचर एव । विपरीतकार्योत्पत्तिमिति अन्यत्र सतो रजतस्य तत्र चकासनं विपरीतकार्योत्पत्तिः । तथा विचार्यमाणस्येति तथा वैपरीत्येन विचार्य माणस्य । तस्येति विपरीत प्रत्ययस्य । व्यभिचारीति अनकान्तिकम् ।
(टि०)- उदाहरणसूत्रमित्यादि । तदितरेति प्रत्यक्षेतम् ।
अत्र विवेकाख्यातिवादी प्रभाकरः । तद्विशेपेति तन पदार्थेन विशेषेण रजतलक्षणेन साध्या साऽर्थक्रिया । तस्या इति अर्थक्रियायाः । सेति अर्थक्रिया । तत्पुर इत्यादि । तथेति अन्यथा प्रथनरूपम् । तस्येति रजतज्ञानस्य । स्वैननि तत्कालोत्पन्नरजतज्ञानेन । पूर्वज्ञानेनेति तस्मात्तत्कालपूर्वकालोत्पन्नेन । अथ पूर्वति भ्रान्तिज्ञानपर्वकालभावि यत्तत्पदार्थविषयेन ज्ञानेन । तत्कालेति उत्तरज्ञान कालस्थेन । तत्काले इति पूर्वज्ञान काले । शानयोरिति ज्ञानद्वयमेककाले न सम्मपति, "जुगवं दो नस्थि उवओगा' इति वचनात् । आदी घटज्ञान पश्चात पटशानमिति विजातीयम् । आदौ पट ज्ञानं पश्चादपि पटशा नमिनि सजातीयम् ।।
___एकसन्तानमिति एकपुरुषस्थज्ञानसन्तानम् । उभयत्रापीति । तथेति वैपरीत्यावसायि जायेत । इदं तस्येति पूर्वज्ञानस्य । तदिति उत्तरज्ञानम् । तस्यति पूर्वज्ञानस्य । उभयत्रति मिथ्याज्ञाने सत्यज्ञाने च । तस्यापोति घटज्ञानस्यापि । तदपमदनेति पटज्ञानोपगर्देन । तस्येति पूर्वज्ञानस्य । तेनेति बाधकस्वभावेनोत्तरज्ञानेन । न फलोत्पत्तिरित्यादि। तस्येति पूर्वज्ञानस्य । तेनेति उत्तरज्ञानेन । उपादानेति अर्थग्रहणादिज्ञानस्य । अन्यत्रेत हट्टादौ । तत्रेति विपरीतप्रत्यये । असिध्यदेवेति सिद्धगेवेत्यर्थः । विपक्षादिति ग्वीय.तव्यलक्षणात् । अत एवेति विपक्षादत्यन्तव्यावृत्तेरेव । एतत्संवेदनेति एन-प्रत्यक्षस्मरणज्ञानोभयम् ।
३ अत्राभिदध्महे. ये तावत् सानासिद्धिविध्वंसनाय व्यधायिपत विकल्पाः. तत्र शुक्ल्यादिरूपतयाऽन्यथास्थितार्थस्थान्यथारजताद्यर्थप्रकार याप्रथनं तस्वरूपं वर्ग:यं 'नदं रजतम्' इत्येवं तदुपमर्दतः पश्चादुजम्ममाग्न बाधकेनाऽवधार्थत इति ब्रूमः । तथा च अन्यथाप्रथनो तरज्ञानतदुपमर्दक वविकल्पाका तु विकल्पनिकुम्भ्यं तुण्डताण्डवाडम्बरविडम्बनामात्रफटमेव ।
अथ विजातीयं सजातीयं वा तदित्यादिप्रकार किमुना ते स्थात ! ननु वितीर्णमेव । अस्तु थकिञ्चित् । तदुपर्देन चंदुःपद्यते. तदा तदग्वि वाधकं सत् तस्य नथात्वमावि करोतीति ।
उपमर्द च न प्रध्दांसः, अतः पटज्ञानप्राध्वंसनोत्पमानम्या घटज्ञानग्य बाधक स्यात् । किन्तु तत्प्रतिभातवम् वसवल्यापनम् यमदीपवेद जतमिति प्रत्यभात , तद् रजतं न भवत्येव' इति ।

Page #83

so
વિનિપામ્ . | [૨. ૨ . अपि च, भेदाख्यातावपि प्रत्यक्षस्मरणयोर्भेदाख्यानं किं स्वेनैव वेद्यते ?इत्यादि सकलविकल्पपेटकमाटीकत एव-इति स्ववधाय कृत्योत्थापनमेतद् भवतः ।
જૈન-તમારા અનુમાનના હેતુની અસિદ્ધતા દેવને દૂર કરવાને તમોએ જે વિક૯પ કર્યા તેમાં અમારું કહેવું એમ છે કે-અન્યરૂપે અર્થાત છીપ આદિરૂપે રહેલ પદાર્થનું અન્યરૂપે એટલે રજતારિરૂપે જે જ્ઞાન તે જ વિપર્યય છે, અને તેનું અવધારણનિશ્ચય “આ રજત નથી એવું જ્ઞાન જે તેને ઉપમદ કરી બાધકરૂપે ઉત્પન્ન થાય છે, તે વડે થાય છે. આથી કરીને અન્યથાપ્રથન અને ઉત્તરજ્ઞાન તેનું ઉપમઈક છે, આ બે વિકપ સિવાયને વિકલ્પસમૂહ મુખની વાચાળતાના આડંબરરૂપ હોઈ માત્ર વિડમ્બનારૂપ છે. અર્થાત વ્યર્થ છે.
–તે વિતીય છે કે સજાતીય ? વિગેરે વિકલ્પ વિષે તમારે ઉત્તર છે?
સમાધાન-ઉત્તર અપાઈ જ ગયો છે. તે ગમે તેવું હો, પણ જે તે તેને ઉપમદ કરી ઉત્પન્ન થતું હોય તે તે સઘળું એનું બાધક થઈને પૂર્વજ્ઞાનના વિપરીત્યને પ્રગટ કરે છે.
અને ઉપમદ એ પ્રધ્વંસ નથી કે જેથી કરીને પટજ્ઞાનને પ્રધ્વંસ કરી ઉત્પન્ન થતું ઘટજ્ઞાન પટજ્ઞાનનું બાધક થઈ જાય. પણ ઉપમદને અર્થ તે એ છે કે-પ્રથમ જ્ઞાનમાં પ્રતિભાત વસ્તુની અસત્તાનું ભાન કરાવવું એટલે કે-મારા જ્ઞાનમાં જે રજત જણાયું છે તે રજત નથી જ.” આ પ્રકારનું જ્ઞાન થવું તે છે.
વળી, ભેદાખ્યાતિ વિષે પણ પ્રત્યક્ષ અને સ્મરણનું ભેદાખ્યાન “શું સ્વતઃ જણાય છે ઈત્યાદિ તમે કરેલ સમસ્ત વિકલ્પસમૂહ લાગુ પડે છે, અને આમ કરીને તમે એ પોતે જ પોતાના વધ માટે આ વિકલ્પસમૂહરૂપ કૃત્યા-મારી-મરકીનું ઉત્થાપન કરેલ છે.
(प.) पश्चादुज्जम्भमाणेन वाधकनावधार्यते इति उत्तरज्ञानेनायधार्यते ।
तदखिलमिति विजातोयं वा सजातोयं वा । तथात्वमिति वैपरी यम् । तत्प्रतिभात. वस्त्वसत्त्वख्यापनमिति असत्त्वख्यापनमुपमर्दः ।
स्ववधाय कृत्योत्थापनमेतदिति । यथा कश्चित् कृत्यां मारिमुत्थापयति । सा चोत्थिता सती तमेव हन्ति ।
(टि.) अथ विजातीयमित्यादि । तदिति उत्तरज्ञानम् । ते इति हे समाधानवादिन् तव । तस्येति रजतमिति' प्रत्ययस्य । तथात्वमिति वैपरोत्यम् ।.किन्तु तत्प्रतीति तेन पूर्वज्ञानेन प्रतिभातं प्रतिभासितं यद् वस्तु तस्य असत्त्वख्यापनम्।
अपि चेत्यादि । मेदाख्याताविति विवेकाख्यातायपि ।
अथ प्रकृतज्ञाने रजतप्रतिभाने कथं तेन शुक्तिकाऽपेक्ष्येत ? तन्न, संवृतस्वाकारायाः समुपात्तरजताकारायाः शुक्तिकाया एवात्र प्रतिभानात् । वस्तुस्थित्या
१°मुपस्था ल । २ अथ पूर्वानुभूतरजतप्रतिभाने मुपा । .

Page #84

છે. ૨૨. ]
विपर्ययनिरूपणम् ।
૭૨
हि शुक्तिरेव सा, त्रिकोणत्वादिविशेषग्रहणाभावात्तु संवृतस्वाकारा, चाकचिक्यादिसाधारणधर्मदर्शनोपजनितरूप्यस्मरणाऽऽरोपितरजताकारत्वाच्च समुपात्तरजताकारा इत्यभिधीयते । यत् खलु यत्र कर्मतया चकास्ति तत् तत्राऽऽलम्बनम् । एतच्च शृङ्ग ग्राहिकया निर्दिश्यमानायां शुक्तौ समस्त्येव । सैव हि दोपवशात् तथा प्रतिभाति ।
दृष्टं च दोपवशाद विपरीतकार्यात्पादकत्वम् । यथाक्षितमन्दाक्षलक्ष्मीकायाः कुलपक्ष्मलाक्ष्यास्तद् तद् विरुद्धवीक्षणभापणादि । त्वयाऽपि चैतदङ्गीकृतमेव, प्रकृतरजतस्मरणस्याऽनुभूतरजतदेशानुसारिप्रवृत्तिजनकत्वौत्सर्गिककार्थपरिहारण पुरोदेश एव प्रवृत्ति जनकत्वस्वीकारात् । भेदाऽग्रहणं सहकारिणमपेक्ष्य प्रकृतरजतस्मरणस्य तदविरुद्धमिति चेत् । दोषान् सहकारिणोऽपेक्ष्य हुपीकस्यापि तत् तथास्तु ।
ફા–પ્રસ્તુતમાં “આ રજત છે એવું પ્રતિભાન-જ્ઞાન છે તે તે જ્ઞાન છીપની અપેક્ષા કઈ રીતે રાખે?
માધાન–આ શંકા ન કરવી કારણ કે–પિતાના સ્વરૂપને ઢાંકી દઈ રજત રૂપને સ્વીકારનાર છીપનું જ “આ રજત છે એ પ્રકારે પ્રતિભાન-જ્ઞાન થાય છે, એટલે ખરી રીતે તે એ છીપ જ છે, પણ છીપમાં રહેલ ત્રિકેણુત્વાદિ વિશેષ ધર્મોનું ગ્રહણ-જ્ઞાન ન થવાથી તે છીપે પિતાના વિશેષ સ્વરૂપને ઢાંકી દીધું છે એમ કહેવાય, અને ચાકચિક્યાદિ-ચળકાટ વિગેરે છીપ અને રજતના સાધારણ ધર્મોના દર્શનથી ઉત્પન્ન થતાં રજતસ્મરણના કારણે છીપ ઉપર રજતાકારને . આરોપ થઈ જવાથી છીપે રજતાકારને ધારણ કર્યો છે એમ કહેવાય. અર્થાત સમક્ષમાં છીપ છતાં રજતનું જ્ઞાન થાય છે, તે સાધારણ ધર્મોને કારણે છે. આ પ્રકારે રજતજ્ઞાનામાં છીપની અપેક્ષા છે. જે પદાર્થ જે જ્ઞાનમાં કમરૂપે જણાય છે, તે પદાર્થ તે જ્ઞાનમાં આલંબન–વિષયસેય કહેવાય છે. અને આંગળીથી નિર્દેશ કરાતી છીપ અહીં આલંબન છે જ, અને તે જ છીપ નેત્રદોષના કારણે રજતરૂપે જણાય છે.
દોષના બળથી વિપરીત કાર્યોત્પત્તિ થાય છે તે અનુભવસિદ્ધ છે, જેમકેલજજારૂપ શોભાને ત્યાગ કરનારી કુલબાલિકા(કુલાંગના)માં પણ વ્યવહારવિરુદ્ધ જેવું બેલિવું વિગેરે વિરુદ્ધકાર્યોત્પત્તિ લજજાત્યાગરૂપ દોષના બળથી દેખાય છે. અને તમોએ પણ દોપના વશથી વિપરીતકાર્યોત્પત્તિ માનેલી જ છે. કારણ કે પ્રસ્તુતમાં રજત મરણ અનુભવેલ રજતના દેશમાં ઔગિક પ્રવૃત્તિ કરાવવાને બદલે સન્મુખ દેશમાં પ્રવૃત્તિની ઉત્પત્તિ કરાવે છે, એમ તમે સ્વીકારે છે.
પ્રભાકર—પ્રકૃત રજમરણના સહકારમાં જ્યારે બેદાગ્રહણ હોય છે, ત્યારે આવી વિરુદ્ધ પ્રવૃત્તિની ઉત્પત્તિ બની શકે છે, તેમાં કશે વિરોધ નથી.
જેન–અમે પણ એમ કહીશું કે-ઈન્દ્રિય પણ જ્યારે દોષસહકૃત હોય ત્યારે વિરુદ્ધજ્ઞાન ઉત્પન્ન કરે છે.

Page #85

विपर्ययनिरूपणम् ।
[ १. ११. ..(प०) अथ प्रकृतज्ञाने'[इत्यवधार्यते । रजतप्रतिभाने इति मौलपाठः । पूर्वानुभूतरजतप्रति. भान इति पाठान्तरम् । पूर्वानुभृतं टशिलादिकम् । तेनेति विवादास्पदप्रत्ययेन । शुक्तिकापेक्ष्येतेति शुक्तिकापेक्षा न युक्तेत्यर्थः । तस्मात, सत्यगेवतत् संवेदनद्वमिति भावार्थः । तन्नेति विपर्ययज्ञाने र सतप्रतिभासन न । अत्र प्रतिभानादित्यतोऽग्रं एतदेव व्याख्यातोति गम्यम् । कर्मतयेति देवदत्तः शुक्तिशकलं रजतरूपं पश्यति । शृङ्गग्राहिकयेति अगुलिनिर्देशेन । , त्वयापि चैतदङ्गीकृतमेवेति शुक्तरालम्बनत्यम् ।
(टि.)- कथं तेनेति रजतज्ञानेन । एवात्रेति रजतज्ञान प्रदेशे । यत्खल्विति यद् वस्तु यत्र ज्ञाने यथा घटे ज्ञान जानाति, यथा ज्ञाने घटं जानाति इत्यत्र दृश्यते । तदिति वस्तुचकासनम् । तत्रेति ज्ञाने । पतच्चेति वस्वालम्बनम् । गङ्गति अङ्गुलीनिर्देशेनेन्यर्थः । सैवेति शुक्तिः । दोपेति नेत्रदोषः । तथेति रजतत्येन । औत्सर्गिकेति मुख्यम । भेदाग्रहणमिति इदं रजतमिति प्रत्ययज्ञाने प्रत्यक्षम्मरणयोः । तदिति पुरोदेशे प्रवृत्तिजनकावं विपरीतकार्यात्पादकत्वं वा । हपीकस्येति इन्द्रियस्य । तदिति पुरोदेशे प्रवृत्तिजनकन्यम् । तथेति अविरुद्धम् ।
किन्न, प्रत्यभिज्ञानेन रजतसंवित्तेः शुक्तिगोचर वभवस्थाप्यते प्रदेव भग रजतवेन पूर्वमचकात, तदेवेदं शुक्तिशकलम् -इ-येवं तस्योत्पादात् । अनुमानेन चविवादपदं रजतज्ञानं शुक्तिगोचरम्, नत्रैव प्रवर्तकत्वाद्, यदेवं तदेवं यथा सत्यरजतज्ञानं रजतगोचरम् ---इति विचारण वैपरीत्यस्योपपतेरसिद्धिदुर्भन्धमेव त्वःसाधनमिति स्थितम् ।
यच्चोक्तम्--शुक्तिरजतयोः प्रत्यक्षस्मरणयोश्च मंदाग्रतिभासादिति. तत्र भेदाप्रतिभासस्तुच्छः कश्चिदुच्येत, अभेदप्रतिभासो वा । नायः, प्राभाकरैरभावानभ्युपगमात् । नापि द्वितीयः, विपरीतन्व्यातिप्रसत्तो: भिन्नयोग्भेदन प्रतिभासात । .. अथ भेदो व्यावर्तकधर्गयोगः, तस्थ चाप्रतिभासः, साधारणधर्मप्रतिभास इनि चेत् । न, शुत्तिज्ञान सत्येऽपि तस्य भावाद, दीपातादेस्तत्राऽपि प्रनिभासात् । अथ न तत्र तस्यैव प्रतिभासः, त्रिकोणतादिव्यावर्तकधर्माणामपि प्रतिभासादिति चेत् । तर्हि सावधारणः साधारणधर्मप्रतिभासः प्रकृतरजतबोधेऽपि नास्त्येव, रजतगतस्य रजतत्वस्यैवे, शुक्तिगतस्य त्वनियतदेशकालस्मर्यमाणरजतासभविनियतदेशकालवस्य व्यावर्तकधमस्य प्रतिभानादिति । ग्रह्णस्मरणसंवित्ती अपि स्वसंविदिते प्राभाकगणाम । ते च यदि स्वरूपेण प्रतिगातः, तदा न रजतार्थिनस्तथा प्रवृत्तिः स्यात् ।
अथ ग्रहणं स्मरणरूपतया प्रतिभाति, तदा विपरीतच्यातरस्पष्टतया प्रति भानम्, अनुभूतरजतदेश प्रवृत्तिश्व स्यात् । अथ स्मरणं गणरूपतयाः तदाप विष रीतग्यातिरेव । प्रभृतं चात्र वक्तव्यम्. नचोक्तमेव बृहदानी वितत्य श्रीपञ्यः । ११॥ | વળી, પ્રત્યભિજ્ઞાન દ્વારા પણ પ્રકૃત રજતજ્ઞાનના વિષય શક્તિ-- છીપ હતી એમ સિદ્ધ થાય છે, કારણ કે-જે પદાર્થ મને પહેલાં રજતરૂપે જણા હતા १. ज्ञानेन ल । २ स्येव मु ।

Page #86

૭૨
૨. ૨૨ ]
વિપર્યનિરTMY | . તે જ પદાર્થ આ ગુક્તિશકલ-છીપનો ટુકડે છે-આ પ્રકારે પ્રત્યભિજ્ઞાનની ઉત્પત્તિ થાય છે. અને અનુમાનથી પણ મુકિત જ વિષયરૂપે સિદ્ધ થાય છે‘વિવાદાસ્પદ રજતજ્ઞાનને વિષય શક્તિ છે, કારણ કે -શક્તિમાં જ તે પ્રવર્તક છે, જે જ્ઞાન જેમાં પ્રવર્તક હોય તે જ્ઞાનનો તે પદાર્થ વિષય હોય છે, જેમકે-સત્યજિતજ્ઞાન રજતમાં પ્રવર્તક હોવાથી રજતવિષયક છે.”—આ પ્રકારના વિચાર વડે વિપરીત્યની સિદ્ધિ થતી હોવાથી વિચાર કરતાં તે જ્ઞાન વિપરીત થઈ શકતું નથી? આ તમારો હેતુ અસિદ્ધિ નામના દેપથી દૂષિત છે, એ સિદ્ધ થયું.
વળી, છીપ અને રજત તથા પ્રત્યક્ષ અને સ્મરણના ભેદનું ગ્રહણ ન થવાથી જે ભેદાપ્રતિભાસ તમોએ કહ્યું છે, તે તાપ્રતિભાસ તુ છ–અભાવરૂપ છે કે અદના પ્રતિભાસરૂપ છે? પહેલે પાગ્ય નથી કારણ કે-પ્રભાકરેને અનુકરનાર મીમાંસક તુચ્છ અભાવને માનતા નથી. બીજે પક્ષ પણ ગ્ય નથી કારણ કે-ભિન્ન પદાર્થોને અભિન્નરૂપે જાણવામાં વિપરીત ખ્યાતિ થઈ જશે.
શા–ભેદ એટલે વ્યાવર્તાકધમને ગ–સંબંધ છે. તેને અપ્રતિભાસ એટલે ચાકચિક્ય આદિ સાધારણધર્મને પ્રતિભાસ એ છે.
સમાધાન–આમ નથી, કારણ કે-જ્યારે સત્ય શુક્તિજ્ઞાન થાય છે ત્યારે પણ એ સાધારણ ધર્મના પ્રતિભાસ તે છે જ, એટલે કે-તે વખતે ચાકચિયાદિ સાધારણ ધર્મોને પણ પ્રતિભાસ છે. આથી સાધારણ ધર્મના પ્રતિભાસને ભેદાપ્રતિભાસ કહી શકાય નહીં
શ–પણ સત્ય શુદ્ધિજ્ઞાનમાં માત્ર સાધારણ ધર્મને જ પ્રતિભાસ છે, એમ નથી પણ તેમાં તે વિકેણુત્વાદિ વ્યાવક એટલે શુક્તિને અન્યથી ભિન્ન કરનારા ધર્મોને પણ પ્રતિભાસ છે, તેથી તે જ્ઞાનને દાપ્રતિભાસ કહી શકાય નહીં પણ ભેદપ્રતિભાસી કહેવું જોઈએ.
સમાધાન–આને અર્થ એ થયો કે -જ્યાં માત્ર સાધારણ ધર્મને પ્રતિભાસ હોય ત્યાં ભેદાપ્રતિભાસ છે, પણ એ માત્ર સાધારણ ધર્મને પ્રતિભાસ તે પ્રકૃતરજતજ્ઞાનમાં પણ નથી એટલે કે-ગુક્તિમાં થતા રજતજ્ઞાનમાં પણ નથી, કારણ કે-મરણના વિપયભૂત રજત વ્યાવકધર્મ માત્ર રજતત્વ જ્ઞાત થાય છે. પણ શક્તિગત જે રજતત્વરૂપ વ્યાવર્તક ધર્મનું જ્ઞાન થાય છે તે રજતત્વ તે મરણના વિપયભૂત રજતન ધર્મ સંભવે નહીં. કારણ કે સ્મરણ વિષયભૂત રજત દેશકાળમાં નિયત નથી, જ્યારે આ રજતત્વ તો દેશકાળમાં નિયત છે. અર્થાત આ જ્ઞાનમાં સાધારણ અને અસાધારણ એમ બને ધર્મને પ્રતિભા છે. વળી અસાધારણ ધર્મમાં પણ મૃતથી જુદે જ અસાધારણ ધર્મ અનુભવાય છે, કારણ કે-મરણમાં જે ધર્મનું સ્મરણ થાય છે તેમાં દેશકાલથી તે નિયત હોતા નથી જ્યારે અનુભભવાતે ધર્મ દેશકાલથી નિયત હોય છે. વળી, પ્રત્યક્ષ અને કમરણ એ બને રાને પણ પ્રભાકર(મીમાંસક ના મતમાં સંવિદિત છે, એટલે જે તે બને પિત પિતાના કવરૂપે જ ભાનમાં આવતાં હોય તે રજતાથી પુરુષની સામે પડેલી છીપમાં પ્રવૃત્તિ થશે નહીં.

Page #87

७४ विपर्ययनिरूपणम् । ...
[११.१-१२ शंका - प्रत्यक्ष भ२३३पे ाय छे, मेटवे प्रवृत्ति समशे.
समाधान -५९ आम मानवामा विपरीत याति प्रतिमान ५:५८८२.५ માનવું પડશે, અને પૂર્વે અનુભવેલ રજત સ્થળમાં પ્રવૃત્તિ સ્વીકારવી પડશે.
शंका-भ२९५ प्रत्यक्ष३पे ाय छे, आया तो५ निवृत्त थशे. समाधान-तो विपरीत-याति थशे.
આ વિષયમાં ઘણું કહેવા જેવું છે, પણ તે બ્રહવૃત્તિ-સ્યાદ્વાદરત્નાકરમા પૂજ્યપાદ વાદિદેવસૂરિએ વિસ્તારથી કહેલ જ છે. ૧૧.
(५०) तस्योत्पादादिति । शुक्तिगोचरत्वोत्पादात् । अनुमानेनेति · शुक्तिगोचरत्वमय स्थाप्यते । तदेवमिति यद्यत्रैव प्रवर्तकं तत्तद्रोचरम् ।
तुच्छ इति निरुपाख्य कोऽर्थ:-अभावः । अनेन प्रसज्यनञ् लक्षितः । अमेदप्रतिभासो वेन्यनेन पर्युदासः ।
"पर्युदासः सदृग्ग्राहो प्रसज्यस्तु निषेधकृत् ।" द्वौ ना हि समाख्याती पर्युदासप्रसज्यको ॥१॥
व्यावर्तकधर्मयोग इति व्यावतको धर्मस्त्रिकोणत्यादिः । तस्येति साधारणधर्मस्य । तस्यैवेति दीप्रतादरेव । सावधारण इति निश्चितः । साधारणधर्मप्रतिभास इति दीप्रतादिः ॥११॥
(टि) तस्येति प्रत्यभिज्ञानस्य । अनुमानेनेत्यादि । तत्रैवेति । शुक्तिकायामेव । 'यदेवं तदेवमिति यद् यत्रैव प्रवर्तकं तत् तदूगोचरम् ।
मेदाप्रतिभास इति प्रसज्यनज्ञाप्यं प्रतिषेधमात्रम् । तुच्छ इति अभावरूपः । व्यावतकेति व्यावतको धमस्त्रिकोणत्यादिः। सत्येऽपि तस्येति साधारणधर्मप्रनिभासस्य चाकचिक्यादिरूपस्य । अथ न तोति सत्येपि शुक्तिज्ञाने । तस्यवेति साधारणधर्मस्यैव प्रतिभासः ग्रहणेत्यादि । शुक्तिकायामिदं रजतमिति मिथ्याज्ञानलक्षणे । अयमर्थः-यथा सत्यं शुक्तिज्ञाने दीप्रतादिसाधारणधर्माणां त्रिकोणत्यादिव्यावर्त्तकधर्माणां च प्रतिभासम्नथात्र शुक्तौ इदं र तिमिति मिथ्याज्ञानेपि उभयेषां प्रतिभासः, न केवलः साधारणधर्मप्रतिमारा इति । ते इति ग्रहणस्मरणसंवित्ती ।
अथ ग्रहणमित्यादि]शुक्ते ग्रहण रजतस्य स्मरणम् । यदि ग्रहणस्य स्मरणरूपता भवति तदा स्मरणस्येव ग्रहणपर्यायस्य प्रत्यक्षस्य अस्पष्टतया प्रतिभासः [स्यात्,स्पष्टश्च प्रतिभासः,विशदं प्रत्यक्षमिति वचनात् । अनुभूतेत्यादि प्रत्यक्षस्मरणयोरेकरूपतार्या सत्यां प्रत्यक्षम्य अनुभुनर मतदेशे स्मरणविपये प्रवृत्तिः प्राप्नोतीति भावः ।।११।
अथ संशयं लक्षयन्तिसाधकबाधकपमाणाभावादनवस्थितानेककोटिसंस्पर्शि ज्ञान संशयः ॥१२॥
उल्लिरत्यमानस्थाणुःवपुरुपत्वायनेकांशगोचरयोः साधकबाधकप्रमाणथोरनुपलम्मादनवधारितनानांशाव टम्विविधिप्रतिपेधयोरसमर्थ संवेद- संशय इत्यर्थः. समिति समन्तात् सर्वप्रकारैः शेत इवेति व्युत्पत्तेः ।।१२।।
- १ अत्र मुद्रिते-तत्रैवेति यद्यत्रैय प्रवर्तकं तत्तद्गोचरम् । तदेवमिति शुक्तिगतम् । यथा सत्येति । शुक्तिगतम् । २. साधारणधर्मप्रतिभागम्यैव-मु ।

Page #88

૨, ૨૩-૨૪]
હંફાળાનદયવસાયો વસૂપમ્ |
સંશયનું લક્ષણ -
સાધક કે બાધક પ્રમાણના અભાવને કારણે નિશ્ચય વિનાનું અનેક અંશેને સ્પર્શ કરનારું જ્ઞાન સંશય કહેવાય છે. ૧૨
$ ૧ “આ સ્થાણુ છે કે પુરુષ છે આ પ્રકારે અનેક અશોને વિષય કરનાર જ્ઞાનમાં તે તે અંશનું સાધક પ્રમાણ કે બાધક પ્રમાણ ઉપલબ્ધ ન હોવાથી તે જ્ઞાન અનિશ્ચિતરૂપે અનેક અંશોને વિષય કરે છે, તેથી તે કઈ એકની વિધિ કે નિષેધ કરવામાં સમર્થ બનતું નથી. આથી આવા જ્ઞાનને સંશય કહેવામાં આવે છે. તમ-તમત્તાત-સર્વ પ્રકારે તરફ), રાય સૂઈ જવા જેવી સ્થિતિ તે સંશય-આ સંશય શબ્દની વ્યુત્પત્તિ છે. ૧૨
(१०) समिति समन्तात् सर्वप्रकारैः शेत इवेति व्युत्पत्तेरिति । 'सम्यक् शेते आत्माऽस्मिन्निति तु मलयगिरिमिश्राः ।।१२।। (ર) શેત તિ શામમિતિ ૧ उदाहरन्ति
यथाऽयं स्थाणुर्वा पुरुषो वा ॥१३॥ व्यक्तम् । अयं च प्रत्यक्षविपये संशयः । परोक्षविपये तु यथा-काऽपि विपिनप्रदेश शृङ्गमात्रदर्शनात किं गौरयं स्यात् गवयो वा ?' इत्यादि ॥१३॥
સંશયનું ઉદાહરણ– જેમકે- આ ઠુંઠું છે કે પુરાય? ૧૩,
$ ૧ સૂત્રને અર્થ સ્પષ્ટ હોવાથી વિશેષ વ્યાખ્યા કરી નથી પણ સૂત્રમાં કહેલ સંશયનું આ ઉદાહરણ પ્રત્યક્ષ વિષયક છે અને જંગલના કેઈ પ્રદેશમાં શીંગડું જેવાથી “આ ગાય હશે કે ગવય ?” –સંશયનું આ ઉદાહરણ પરોક્ષવિષયક છે, એમ જાણવું. ૧૩
अथाऽनध्यवसायस्वरूपं प्ररूपयन्ति-.
किमित्यालोचनमात्रमनध्यवसायः ॥१४॥ ३१ अस्पृष्टविशिष्ट विशेष किमित्युल्लेखेनोत्पद्यमानं ज्ञानमात्रमनध्यवसायः प्रोच्यते । समारोपरूपत्वं चाऽस्यौपचारिकम् अतस्मिंस्तदध्यवसायस्य तल्लक्षणस्याऽभावात् । समारोपनिमित्तं तु यथार्थापरिच्छेदकत्वम ॥१४॥ અધ્યવસાયનું લક્ષણ
અરે આ શું છે ?” એવું આલોચના માત્ર જ્ઞાન અનધ્યવસાય છે. ૧૪.
હું ૧ વિશિષ્ટ વિશેપના સ્પર્શથી રહિત, કઈક એવા ઉલ્લેખ સહિત ઉત્પન્ન થતું જ્ઞાનમાત્ર-અનધ્યવસાય કહેવાય છે, અતતુમાં તતને અધ્યવસાય—એવું સમાપનું લક્ષણ અહીં અનધ્યવસાયમાં ઘટતું નથી. માટે અનધ્યવસાયને
૧ રિતિ ર વર્ષે મુ

Page #89

७६
शून्यवादः।
[ १.१५-१६ સમારોપ ઉપચારથી કહેવાય છે. તે એટલા માટે કે અનધ્યવસાયમાં યથાર્થને परिच्छे (ज्ञान । यतो नथी. १४.
(५०) समारोपनिमित्तमिति समारोपोऽपि किमपि निमित्तमपेक्ष्य प्रवर्तते । यथा माणवके अग्मित्वं समारोपितं परमतिकोपनत्वादिना तण्यं मनसि विमृश्य ।।१४।।
उदाहरन्ति
यथा गच्छत्तृणस्पर्शज्ञानम् ॥१५।।
६१ गच्छतः प्रमातुस्तृणस्पर्शविषयं ज्ञानमन्यत्राऽऽसक्तचित्तत्वात् एवं जातीयकमेवंनामकामेदं वस्तु' इत्यादिविरोपानु लेखि किमपि गया स्पृष्टम' इत्यालोचनमात्रमित्यर्थः । प्रत्यक्षयोग्यविषयश्चायमनध्यवसायः । एतदुदाहरणदिशा च परोक्षयोग्यविषयोऽप्यनध्यवसायोऽवसेयः । यथा-कस्यचिदपरिज्ञातगोजातीयस्य पुंसः क्वचन बननिकुञ्ज सास्नामात्रदर्शनात् पिण्डमात्रमनुमाय को नु खचत्र प्रदेश प्राणी स्यात् .... इत्यादि ॥१५॥
અનધ્યવસાયનું ઉદાહરણજેમકે ગમન કરતા પુરુષને ઘાસના સ્પર્શનું જ્ઞાન. ૧૫
૧ ગમન કરતા પ્રમાતા-પુરુપને ઘાસના સ્પર્શનું જે જ્ઞાન એટલે કેચિત્ત બીજે સ્થળે આસક્ત હોવાથી આ પદાર્થ અમુક ધર્મવાળો છે, કે અમુક નામને છે વિગેરે વિશેપ-ભેદને ઉલ્લેખ નહીં કરનારું, પણ મને કઈ વસ્તુને સ્પર્શ થયે, એ પ્રમાણે આચનામાત્ર-જ્ઞાનમાત્ર-આ પ્રમાણે આ સૂત્રને અર્થ સમજવો. સૂત્રમાં જણાવેલ અનધ્યવસાયનું ઉદાહરણ પ્રત્યક્ષશ્વવિષયક અનધ્યવસાયનું છે. અને ઉદાહરણના આ દિશાસૂચનથી પરોક્ષાગ્યવિષયક અનધ્યવસાય પણ જાણવો, જેમકે -ગજતિને (ગાયને) નહીં જાણનાર પુરુષ કે વનપ્રદેશમાં ગળાની ગોદડી (સાસ્ના) માત્ર જેવાથી માત્ર પિંડનું અનુમાન કરીને, 'माडी यु पाए हुशे ?' इत्यादि तणे तेने नव्यवसाय तो . १५.
अथ प्रमाणलक्षणसूत्रोपात्तं परशब्दं व्याग्न्यान्ति
ज्ञानादन्योऽर्थः परः ॥१६॥ $१ ज्ञानाद ग्राहकात् सकाशाद, अन्यो ग्राह्यतया पृथग्भूतोऽचेतनः सचेतनो वा अर्थोऽर्थक्रियार्थिभिरर्यमानः परः परशब्दवाच्यः ॥
२ अत्र शून्यवादिनः कतिपयविकल्पाटोपोच्चा इतुण्डमुत्स्वप्नायन्ते--अहो ! आहेताः ! किं ज्ञानम्, कश्चार्थः । ग्राहकमन्तर्ज्ञानम्, गायोऽर्थः बायोऽर्थ इति चेत् । कस्य ज्ञानं ग्राहकम् : अर्थस्य चेत् । अर्थ एवानर्थमलम् , तर्हि स एवोन्मूलनीयः । तथाहि-किमयमणुरूपः, स्यू स्वरूपः, तदुभयस्वभावः, अनुभयस्वभावो वा ?

Page #90

થવઃ
|
૭૭
રૂમgઢપત ! કુતોડળના વધામ ? પ્રચલતા, મનુમાના વા | પ્રવિ पक्षे, किं योगिप्रत्यक्षाद, अस्मदादिप्रत्यक्षाद् वा ? धुर्यः श्रद्धामात्राऽवधायः । द्विती यस्तु, अनुभूतिपराभृतः । न हि वयम् 'अयं परमाणु:. अयं परमाणुः' इति स्वप्नेऽपि प्रतीमः । 'स्तम्भोऽयं कुम्भोऽयम इयेवमेव नः सदैव संवेदनोदयात । अथाऽनुमानात् परमाणुप्रवेदनम् । किमवतसाध्यसाधनसंबन्धात, तदितरस्माद् वा ? न तावत तदितरस्मात् , अतिप्रसङ्गसङ्गमात् । प्राचिकाकार तु संवन्धाऽवधारणं प्रत्यक्षेण, अनुमानेन वा ! न प्रत्यक्षेण. अनामतीन्टियत्वेन ते. सहाऽविनाभावस्य क्वापि लिङ्गे ग्रहीतुमशक्यत्वात् । अनुमाननाऽपि तेनैव, अनुमानाऽन्तरेण वा तदवधा रणम् ! न तावत् तेनैव. परस्पराऽऽश्रयप्रसङ्गात--सनि हि सम्बन्धावधारणे तदनुमानोत्थानम्. सति चास्मिस्तदवधारणमिति। अनुमानाऽन्तरमपि गृहीतप्रतिवन्धम् , अगृहीतप्रतिबन्धमेव वा प्रवर्तेत :-इत्याद्यावृत्तावनवस्थादौस्थ्योपस्थापनम् । तद नानुमानादपि परमाणुप्रतीतिः ।
પ્રમાણુના લક્ષણમાં ગ્રહણ કરેલ ‘વ’ શબ્દની વ્યાખ્યા-- જ્ઞાનથી ભિન્ન પદાર્થ તે પર કહેવાય છે. ૧૬.
S૧ ગ્રાહક જ્ઞાનથી અન્ય એટલે ગ્રાહ્ય જે અર્થ, તે પર કહેવાય છે. તે અકિયાથી દ્વારા અભીતિ હોઈ અર્થ કહેવાય છે, અને તે સચેતન કે અચેતન હોય છે.
s૨ આ વિષયમાં શૂન્યવાદી કેટલાક વિકલ્પના ગર્વથી વાચાળ બની સ્વપ્નમાં આ પ્રમાણે બકે છે –
અહો હે જેનો ! જ્ઞાન એ કે પદાર્થ છે? અને અર્થ પણ કર્યો પદાર્થ છે ? અન્તરમાં રહેલ ગ્રાહક તે જ્ઞાન છે, અને બાહ્ય સ્વરૂપ ગ્રાહ્ય તે અર્થ છેએમ હોય તો અમે તમને પૂછીએ છીએ કે-જ્ઞાન કોનું ગ્રાહક છે? જ્ઞાન અર્થનું ગ્રાહક છે, જે એમ હોય તે-અર્થ એ જ અનર્થનું મૂળ કારણ છે. તેથી તે અર્થ જ ઉમૂલનીય–ખંડનીય છે. અને તે આ પ્રમાણે-અ અણુરૂપ છે, 9 લરૂપ છે, ઉભય સ્વરૂપ છે કે અનુભયસ્વરૂપ છે?
$ ૩ અણુસ્વરૂપ હોય તે-અણુઓને નિશ્ચય પ્રત્યક્ષથી થાય છે, કે અનુમાનથી? પ્રત્યક્ષથી થતું હોય તે-યોગિપ્રત્યક્ષથી છે કે આપણા પ્રત્યક્ષથી?
ગિપ્રત્યક્ષથી અણુનો નિશ્ચય થાય છે, એમ માને તે-તે માત્ર શ્રદ્ધાથી જ આદરણીય છે. આપણા પ્રત્યક્ષથી આને નિશ્ચય થાય છે, એ પક્ષ અનુભવથી બાધિત છે, કારણ કે–આપણે સ્વપ્રમાં પણ “આ પરમાણુ છે, “આ પરમાણુ છે એ અનુભવ કરતા નથી, પરંતુ આ સ્તંભ છે “આ કુંભ છે એ પ્રકારે જ આપણને હમેશા અનુભવ થાય છે. માટે પ્રત્યક્ષથી પરમાણુની સિદ્ધિ થતી નથી. અનુમાનથી અણુનું જ્ઞાન છે, એમ કહે તે–સાધ્ય સાધનના સંબંધને નિશ્ચય

Page #91

शून्यवादः ।
[ १. २६.
કરીને અનુમાનથી આનું જ્ઞાન છે કે સાધ્ય સાધનના સંબંધના નિશ્ચય કર્યા વિના અનુમાનથી અણનું જ્ઞાન છે.? સાધ્યસાધનના સંબંધને નિશ્ચય કર્યા વિના અનુમાનથી અણનું જ્ઞાન થશે નહીં, કારણ કે તેમાં અતિપ્રસંગ છે. અર્થાત વ્યાપ્તિ વિના પણ જે અનુમાન થતું હોય તે ગમે તે હેતુથી ગમે તે સાધ્ય સિદ્ધ થઈ જાય. અને જે સાધ્ય સાધનના સંબંધનો નિશ્ચય કરીને આણુનું અનુમાન થાય છેએમ માનવામાં આવે તો તે સંબંધનો નિશ્ચય પ્રત્યક્ષથી થાય છે કે અનુમાનથી? પ્રત્યક્ષથી તે થાય નહીં, કારણ કે-અપઓ અતીચિ હોવાથી તેની સાથે કોઈ પણ લિંગ-હેતુનો અવિનાભાવ-વ્યાસિરૂપ સંબંધનું ગ્રહણ કરવું તે અશક્ય છે. અને અનુમાનથી માનવામાં પરસ્પરાશય દોષ છે, કારણ કે સંબંધને નિશ્ચય હેવાથી અનુમાનની ઉત્પત્તિ, અને અનુમાન હોવાથી સંબંધને નિશ્ચય, એ રીતે પરસ્પરાશ્રય દેપ છે. અન્ય અનુમાન માનો તે–તે અનુમાનને સંબંધ ગૃહીત છે કે અગૃહીત? એમ ફરી ફરીને તે જ પ્રશ્ન ની આવૃત્તિ થતી હોવાથી અનવસ્થા દેષ ઉપસ્થિત થાય છે. માટે અનુમાનથી પણ પરમાણુની પ્રતીતિ થઈ શકતી નથી. ... (प.) अचेतनः सचेतनो वेति अचेतनो घटादिः, सचेतनी गवादिः ।
न तावत् तदितरस्मादतिप्रसङ्गसङ्गमादिति । अनयधृतसाध्यसाधनसम्बन्धादप्यनु. मानात् माध्यसंसिद्धौ ‘स श्यामः, तत्पुत्रत्वात्', 'धवल: प्रासादः, काकस्य कार्यात्' इत्यादीनामपि . गमकवप्रसङ्गः । प्राचिकप्रकारे इति अवधृत माध्यसाधनसम्बन्धप्रकारे । सम्बन्धावधारणमिति सम्बन्धः केन प्रमाणेनावधारेत इति आशप: । अणनामतीन्द्रियत्वेनेति । क्षितिधरकन्धरान्तरितो हि वह्निः प्रत्यक्षोऽस्ति गः कश्चित् तमारोहति सोऽवश्यं साक्षात् कुरुते । अमी च परमाणवोऽती. न्द्रियास्तः सहाविनाभावी दुर्धटः । अविनाभावस्येति सम्बन्धस्य । तदवधारणमिति सम्बन्धावधारणम् ।
(टि.) [अतिप्रसङ्गसंगमात् इति ] अनवधृतरााध्यसाधनसम्बन्धादप्यनुमानात्साध्यसिद्धी स श्यामः, तत्सुत्रत्वात् : घाल: प्रासादः काकस्य कार्यादित्यादीनामपि गमकत्वप्रसङ्गः ।
किञ्च, अमी परमाणवो नित्या वा स्युः, अनित्या वा ! नित्याश्चेत् । किमर्थक्रियाकारिणः, अकिञ्चित्करा वा ! उदीचीनस्ताव पक्षः क्षोदीयान, अन्तरिक्षवृक्षवत् तेपामसत्वापत्तेः । अर्थशियाकारित्वं तु तेषां क्रमेण युगपद् वा ! क्रमेण चेत् । किं स्वभावाभेदेन. तद्भेदेन वा ? स्वभावाभेदभिदायाम्. ते येनैव स्वभावेन प्राच्यं कार्यमर्जयन्ति, तेनैवोत्तरमपि, यदा येनैवोत्तरम्. तेनैव प्राच्यमपि प्रथमे, प्रथमकार्यकाल एवोत्तरस्थाप्युःपत्तिप्रसक्तिः । तद्वद द्वितीये द्वितीयकार्यकाल एव प्रथमस्याऽपि प्रभवप्राप्तिः । तद्वदेव स्वभावभेदपक्षे क्षणिकत्वापत्तिः, तल्लक्षणत्वात् क्षणभङ्गरताथाः । युगपत्पक्षे, सकृदेव सकलस्वकार्यकार्यपुञ्जस्याऽर्जितत्वाद् द्वितीयादिक्षणे तेपामसत्त्वं स्यात् । तद नाऽमी नित्याः ।
વળી, આ પરમાણુ નિત્ય છે કે અનિત્ય ? નિત્ય હોય તે-તે અર્થ ક્રિયાકારી છે કે કંઈ પણ નહીં કરનારા. ? પરમાણુ કંઈ પણ કરનારા નથી એ

Page #92

शून्यवादः । બીજો પક્ષ તે સુદ્ર-તુચ્છ છે, કારણ કે કંઈપણ નહીં કરનારા આકાશના વૃક્ષ જેમ એસત્ છે, તેમ આ પરમાણુઓમાં પણ અસત્ત્વની આપત્તિ આવશે. અને જે પરમાણુ અર્થે ક્રિયાકારી હોય તે-તેમનું અર્થ ક્રિયાકારિત્વ ક્રમથી છે કે યુગપતુએકી સાથે ? કમથી કહો તે–સ્વભાવના ભેદ વિના કે સ્વભાવને ભેદ કરીને અર્થ ક્રિયા કરે છે? સ્વભાવના ભેદ વિના જે અર્થ ક્રિયા માનવામાં આવે તે શું જે સ્વભાવ વડે પહેલું કાર્ય કર્યું તે જ સ્વભાવથી ઉત્તર-બીજું કાર્ય કરે છે? કે જે સ્વભાવથી ઉત્તર કાર્ય કરે છે તે જ સ્વભાવથી પહેલું કાર્ય કરે છે ? પ્રથમ પક્ષમાં તે પૂર્વકાર્ય વખતે જ ઉત્તરકાર્યની ઉત્પત્તિનો પ્રસંગ આવશે, કારણ કે એક જ સ્વભાવથી બન્નેની નિષ્પત્તિ છે. તેવી જ રીતે બીજા પક્ષમાં પણ ઉત્તર કાર્યોપત્તિના સમયે જ પૂર્વકાર્યની ઉત્પત્તિને પ્રસંગ આવશે. એ જ રીતે સ્વભાવભેદ પક્ષમાં પરમાણુઓને ક્ષણિકની આપત્તિ આવશે, કારણ કે-સ્વભાવભેદ એ જ ક્ષણભંગુરતાનું લક્ષણ છે. આ રીતે નિત્યપરમાણુઓમાં કમથી અર્થ ક્રિયાકારિત્વ સિદ્ધ થઈ શકતું નથી અને યુગપતું અર્થકિયાકારિ-વ માને તેપરમાણુઓ પિતાને કરવા લાયક સમસ્ત કાર્યમહને એકી સાથે ઉત્પન્ન કરી દેશે, તે દ્વિતીયાદિ ક્ષણે અર્થ ક્રિયાકારિત્વને અભાવ થતાં તેઓ અસતું થઈ જશે. માટે પરમાણુઓ નિત્ય નથી.
(५०) क्षोदीयानिति क्षुद्रोऽसार इत्यर्थः । तद्वदिति प्राच्यकार्यवत् (टि.) तेपामिति परमाणूनाम् । असत्त्वमिति यतोऽर्थक्रियाकारित्वं [सत्त्यं] नः संमतम् ।
अनित्याश्चेत्-क्षणिकाः, कालान्तरस्थाथिनो वा ! क्षणिकाचेत् । किमकस्माद भवन्ति, कारणाद् वा कुतोऽपि ? अकस्माच्चेत् । ननु किमिह कारणप्रतिपेधमात्रम् . भवनप्रतिपेधः, स्वात्महेतुकत्वम्, निरुपाख्यहेतुकत्वं वा विवक्षितम् ? आये, भवनस्यानपेक्षत्वेन सदा सत्त्वस्थाऽसत्त्वस्य वा प्रसक्तिः -- "नित्यं सत्वमसत्त्वं वाऽहेतोरन्यानपेक्षणात्" [प्र. वा० १. ८२ ] इत्युक्तेः । द्वितीये, प्रागिव पश्चादपि नाऽमी भवेयुः । तृतीये, कथमुत्पत्तिस्तेपाम् , स्वयमसतां स्वोत्पती व्यापारल्याहतः । तुरी प्रागपि सत्त्वापनेस्तेषां सनातनत्वं स्यात् । कारणाद् भवनपक्षे तु स्थूलं किञ्चित् तप कारणम् , परमाणव एव वा ! न स्थूलम् , परमाणुरूपार्थपक्षस्यैव कक्षीकारात् । परमाणव चेत् । ते किं सन्तः, असन्तः, सदसद्रूपाः, अनुभयस्वभावा वा स्वकार्याणि कुर्युः ! सन्तश्चेत् । किमुत्पत्तिक्षण एव, द्वितीयादिक्षगऽपि वा ! नाद्यः, तदानीभुत्पत्तिमात्रव्यग्रत्वात् तेपाम् । अथ "भूतिर्थेषां क्रिया सेव कारणं सेव चोच्यते” इति वचनाद् भवनमेव तेपामुत्तरोत्पत्तौ कारणति चेत् । एवं तहिं रूपाणवो रसानाम्. ते च तेपामुपादानं स्युः, उभयत्र भवनाविशंपात् । न द्वितीयः. क्षणक्षयक्षयापत्तेः अथाऽसन्तस्ते तदुत्पादकाः, तर्हि तत्सत्ताक्षणमेकमपहाय सर्वदा तदुत्पादप्रसङ्गः, तद्भवनस्य

Page #93

o
शून्यवादः ।
[૨.૨૬ सदाऽविशेषात् :. सदसद पपक्षस्तु दुनिरोधविरोधानुबन्धदुधरः--यदि हि ते सन्तः कथमसन्तः । तथा चत् कथं सन्तः : अनुभयस्वभावभेदोऽप्यसाधुः, विधिप्रतिपेधयोरकतरप्रतिपेधेऽन्यतरस्थावश्यंभावात् । ननाणवः क्षणिकाः मूक्ष्ममनीपागार्गमयरुः ।
नापि कियत्कालस्थायिनः, क्षगिकपक्षोपक्षिप्तप्रतीकारस्याऽत्राऽप्यवतारात् । किञ्च, कियाकालस्थायिनोऽप्यमी किमर्थक्रियापराङ्मुखाः, तत्कारिणो वा भवेयुः ! प्रथमभिदायाम्, अम्बरोद्भवाम्भोम्हसौरभवदसत्त्वापत्तिः । उदग्विकल्प, किमसद्रूपम्. सदूपम्. उभयरूपम्, अनुभयरूपं वा त कार्य कुरिन् ! असां चेत् । कथं करिकेसरकलापादेपि न करणम् ? सद्यं चेत् । कयं तस्य करणम् : रातोऽपि करणे कथं कदाचित क्रियाविरनिः । तृतीयतुरीयभदौ तु प्रायोक्तसदसटूपादिभेदवद भञ्जनीयौ । तन्नाणुरूपोऽर्थः सर्वथा स्थेमानमातेनिवान् ।
પરમાણુઓને અનિત્ય માને તે-તે ક્ષણિક છે કે કાલાન્ત સ્થાયી? ક્ષણિક કહો તો અકસ્માતુ અતુ કોઈ પણ કારણ વિના તે પરમાણુઓની ઉપત્તિ હોય છે કે કોઈ પણ કારણથી હોય છે ? અકસ્માત કહે તે તેમાં કારણને પ્રતિષેધમાત્ર વિવક્ષિત છે કે ભવન-ઉત્પત્તિને પ્રતિધિ વિવક્ષિત છે કે સ્વાત્મહેતુકત્વ એટલે કે પોતે જ પોતાને હેતુ છે, એમ વિવક્ષિત છે કે નિરૂપાખ્યહેતુત્વ એટલે કે આદિ અન્તની સંજ્ઞા રહિત એવા શાશ્વત હેતુ વિવક્ષિત છે? આદ્ય વિકપમાં ઉપત્તિમાં કોઈ પણ કારણની અપેક્ષા ન હોવાથી “અન્યની અપેક્ષા નહિ કરવાથી તે અહેતુક સદૈવ સન કે અસનું બની જશે”—એ વચનને આધારે પરમાણુઓને નિત્ય સત્ત્વ કે નિત્ય અસત્વનો પ્રસંગ આવશે. ઉત્પત્તિના નિષેધરૂપ બીજો વિકલપ માન્ય હોય તે પરમાણુઓની ઉત્પત્તિ જેમ પહેલાં ન હતી તેમ પાછળથી પણ તેઓની ઉત્પત્તિ થશે નહીં. ત્રીજો વિકપમાં પરમાણુઓની ઉત્પત્તિ જ કઈ રીતે થશે ? કારણ કે - વયં અવિદ્યમાન પદાર્થો પોતાની ઉત્પત્તિમાં વ્યાપાર કરે એ અસંભવ છે. ચોધા વિકપમાં પહેલાં પણ સત્તાની આપત્તિ હોવાથી પરમાણુઓ સનાતન–નિત્ય થઈ જશે. માટે અકસ્માતુ ભવન-ઉત્પત્તિ પક્ષ કહી શકશે નહિ. કોઈ પણ કારણથી પરમાણુઓની ઉત્પત્તિ થાય છે એ પક્ષમાં પ્રશ્ન છે કે પરમાણુઓની ઉત્પત્તિનું કારણ શું કઈ ક લ છે કે પરમાણુઓ જ છે? પરમાણુરૂપ અર્થ છે એ પક્ષ સ્વીકારેલ હોવાથી પરમાણુના કારણ તરીકે ઝુલ કહી શકશે નહીં. પરમાણુઓને કારણ કહો તે-સલ્વરૂપ પરમાણુઓ પોતાનું કાર્ય કરે છે કે અસત્વરૂપ કે સદસલ્વરૂપ (ઉભયરૂપ) કે અનુભયસ્વરૂપ પરમાણુ પોતાનું કાર્ય કરે છે?
સ્વરૂપ કહો તે-ઉત્પતિક્ષણે કાર્ય કરે છે કે દ્વિ યિાદિ ક્ષણે પણ? આદ્ય પક્ષ તે યોગ્ય નથી, કારણ કે પત્તિકાલે તે પરમાણુઓ પોતાની ઉત્પત્તિમાં જ વ્યગ્ર હોવાથી સ્વીકાર્ય કરી શકતા નથી.

Page #94

[ ૮૨
. ૬]
शून्यवादः। : દૉા–“જે પદાર્થો ઉત્પન્ન થાય છે, તેમની જે ભૂતિ (ઉત્પત્તિ) છે, તે જ ક્રિયા અને તે જ કારણ કહેવાય છે”—આ વચનને આધારે એમ કહી શકાય કેતેઓની ઉત્પત્તિ તે જ ઉત્તર ઉત્પત્તિમાં કારણ કહેવાય છે.
સમાધાન–જે એમ હોય તે રૂપાણુઓ રસાણના અને રસાણુઓ રૂપાળુએના ઉપાદાનકારણ થઈ જશે, કારણ કે-બને સ્થળે ઉત્પત્તિમાં ભેદ નથી.
દ્વિતીયાદિ ક્ષણે સતુથી કાર્યોત્પત્તિ થાય છે, એ દ્વિતીય પક્ષ પણ પ્રશંસનીય નથી કારણ કે તેમ માનવા જતાં તમારા ક્ષણક્ષય પક્ષના જ ક્ષયની આપત્તિ આવશે. અર્થાત્ વસ્તુ ક્ષણિક નન્હીં રહે, અસલ્વરૂપ હોવા છતાં પરમાણુઓ કાર્યના ઉત્પાદક છે, એમ કહે છે તેઓને એક સત્તા ક્ષણ છોડીને સર્વદા કાર્યોત્પત્તિને પ્રસંગ આવશે. કારણ કે-એક સત્તાક્ષણ સિવાય સર્વદા તેમની અસક્રુપતામાં કાંઈ વિશેષફર નથી, સદુ-અસત્યસ્વરૂપ-ઉભયસ્વરૂપ પક્ષ તે મુશ્કેલીથી રોકી શકાય એવા વિરોધના સંબંધથી દુર્ધર (દખે કરીને ધારણ કરી શકાય તે) છે, કારણ કેપરમાણુઓ જે સત છે તે અસત્ કઈ રીતે હોઈ શકે? અને જે અસતું હોય તે તે સત કઈ રીતે હોઈ શકે? અનુભયસ્વભાવ પક્ષ પણ સંગત નથી કારણ કેવિધિ અને પ્રતિધમાંથી કોઈ એકના પ્રતિધથી બીજાની અવશ્ય સિદ્ધિ થાય છે. તેથી અણુઓ સૂફમબુદ્ધિથી વિચારતાં ક્ષણિકરૂપે સિદ્ધ થઈ શકતા નથી.
પરમાણુ કિયત્કાલ સ્થાયી છે, એ પણ સિદ્ધ થઈ શકતું નથી, કારણ કે-ક્ષણિક પક્ષને ખંડન માટે કહેલી યુક્તિઓ અહીં પણ અવતરી શકે છે. અર્થાત્ પૂર્વોક્ત દથી પરમાણુ કિયત્કાલસ્થાયી પણ સિદ્ધ થઈ શકતા નથી. વળી, કિયત્કાલ
સ્થાયી પરમાણુઓ અર્થ કિયારહિત છે કે અર્થ ક્રિયાકારી? પહેલા પક્ષમાં ગગનારવિંદની સુગંધિની જેમ પરમાણુઓમાં અસત્વની આપત્તિ આવશે. બીજો વિકલ્પ માને તે-તે પ્રમાણુઓ અકૂપકાયને કરે છે, સપકાર્ય કરે છે, ઉભયરૂપ કાર્ય કરે છે, કે અનુભયરૂપ કાર્યને કરે છે? અસક્રેપકાર્યને કરે છે એમ માને તે હાથીની કેશવાળી વિગેરે કાર્યો કેમ ન કરે? સદ્રપ કાર્યને કરે છે એમ માને તે-જે પ્રથમથી જ સત્ છે એવા સત્કાર્યનું કરવું કઈ રીતે સંગત થશે? વળી સત્કાર્યને પણ ફરીથી કરવામાં આવે તે શું કઈ પણ વખતે ક્રિયાને વિરામ થશે? ત્રીજે અને ચોથે વિક૬૫ તે પૂર્વે કહેલ સદસક્રપાદિ ભેદ–વક. પની જેમ બુદ્ધિમાન પુરુ એ સ્વયં ખંડન કરવા યોગ્ય છે. તેથી કરીને આશુરૂપ અર્થ સર્વથા-કોઈ પણ યુક્તિ દ્વારા સિદ્ધ થઈ શકતું નથી.
(पं०)अनपेक्षत्वेनेति कारणस्यापेक्षा नास्ति । नित्यं सत्त्वमित्यादि श्लोकार्द्धम् । उत्तरार्ध તુ- “ગોકાતો હિ માવાનાં ઘણાવવામ: ૧ ____ सन्तश्चेदिति । स्वकार्य कुर्युरिति योगः । क्षणक्षयक्षयापत्तेरिति क्षणिकपक्षस्य चर्च्यमानत्वात् ।
(टि) ननु किमिहेत्यादि। भवनप्रतिषेध इति कस्मादपि न भवतीत्यर्थः। निरुपाख्येति आद्यन्तोपाख्यानरहितत्वात्सनातनः शाश्वत इत्यर्थः । नित्यं सत्त्वमिति । अहेतोरिति निर्हेतुकपदार्थस्य । अन्येत कारणाभावात् । अथ भूतिरित्यादि । सैवेति अन्यवस्तूनां कारणं सैव भूतिरेव । ते

Page #95

शून्यवादः ।
[१.१६
चेति रसाणवः । तेपामिति रूपाणूनाम् । अथासन्त इत्यादि । तत्सत्तेति यस्मिन, क्षणे तेषां सत्त्वमभूत् तदपहाय द्वितीयादिक्षणेषु तेपामसत्त्वात् ।।
६४ नापि स्थूलरूपः, यतस्तादृशोऽप्यसौ नित्यः, अनित्यो वा स्यात् ? न तावद नित्यः, परमाणुनित्यतानिराकरणानुसारेणास्यापि व्यपासितुं शक्यत्वात् । नाप्यनित्यः, यतस्तस्य समुत्पादे स्थूलमेव किञ्चित् कारणम्. अणवो वा ? प्राच्यः पक्षः स्थवीयान्, स्थूलाद्वैतवादस्य वावदूकानां वदितुमयुक्तत्वात् , सूक्ष्मापेक्षयैव स्थूलस्य व्यवस्थानात्, कुवलापेक्षया कुवलयस्येव ।
३५ अथाणवस्तत्कारणम् , तर्हि तदयेतनस्तदुभयस्वभावार्थपक्षः कक्षीकृतः स्यात् । अस्त्वयमेवेति चेत् । तर्हि ते निरतिशयाः, सातिशया वा स्थूलमर्थं प्रथयेयुः ? आये भेदे, भूर्भुवःस्वस्त्रयीकुहरकोणकुदितैकैकपरमाणुभिर्विशकटितैरपि सदैव तदुत्पादनप्रसङ्गः। द्वितीये तु, कस्तेपामतिशयः-एकदेशावस्थितिः, संयोगः, क्रिया वा : प्रथमपक्षे, क्षोणीमण्डलाऽऽलम्बिपरिमण्डलैः स्थूलैककार्थक्रियाप्रसक्तिः, तस्यैकदेशरूपत्वात् । अथ यावति प्रदेशे कतिपयेऽपि परमाणवः कार्यमेकमर्जयन्ति तावानवैकः प्रदेशः, न सकलमिलामण्डलम् इति चेत् । तहतिरेतराश्रयपिशाचप्रवेशः सिद्धे हि कार्य देशैक्यसिद्विः, तत्सिद्धौ च तसिद्धिरिति । संयोगश्चेदतिशयः---स किं नित्यः.
अनित्यो वा ! यदि नित्यः. तदा सदाऽपि तदुत्पाद्यकार्योत्पादप्रसङ्गः । अनित्यश्चेत् । किमन्यत एव, तभ्योऽपि वा प्रादुःप्यात् . नाद्यो भेदः, तदाधारधर्मस्याऽन्यत एवोत्पत्तिविरोधात् । द्वितीये तु, तदुत्पत्तावपि निरतिशयाः, सातिशया वा ते व्याप्रियेरन ! प्राचि, प्राचीन एव दोपः। द्वितीये तु, अतिशयोत्पत्तावप्यतिशयान्तरेण भाव्यम् , तत्रापि तेन--इत्यनवस्थाकदर्थनम् ।
૬૪ થુલરૂપ અર્થ પણ યુક્તિદ્વારા સિદ્ધ થઈ શકતું નથી, કારણ કે-- ધૂલ અર્થ પણ નિત્ય છે કે અનિત્ય ? નિત્ય તે કહી શકશે નહીં કારણ કે–પરમાણુની નિત્યતાના ખંડનની જેમ સ્કૂલની નિત્યતાનું પણ ખંડન થઈ શકે છે. અનિત્ય પણ કહી શકે નહીં કારણ કે સ્થૂલ અર્થની ઉત્પત્તિમાં થલ અર્થ કારણ છે કે પરમાણુઓ ? પ્રથમ પક્ષ તે અત્યંત સ્થૂલઅસાર છે, કારણ કે ચૂલાદ્વૈતવાદ-સ્થલાદ્વૈતપક્ષ તે વાચાલ પુરુ દ્વારા પણ કથન કરવાને યોગ્ય નથી, કારણ કે-સૂમની અપેક્ષાએ જ સ્કૂલની व्यवस्था (A) थाय छे. सभ-जुपन-(मा२)नी अपेक्षा शुक्सय-पाया સ્થલ છે. અણુ કારણ છે એમ કહો તે–આ સ્થૂલાઈ પક્ષ પછીને જે તદુભય સ્વભાવાર્થ પક્ષ છે, તેને સ્વીકાર કર્યો કહેવાશે. સ્થલ અને અણુ એમ તદુભય
१ बदरापेक्षया कुवलयस्य स्थूलत्वम् ।

Page #96

૨. ૨૬ ].
शून्यवादः । સ્વભાવ અર્થ છે એ પક્ષ જ સ્વીકારીએ છીએ એમ કહે તે–નિરતિશય પરમાણુઓ ચૂલાને ઉત્પન્ન કરશે કે સાતિશય પરમાણુઓ? પહેલે પક્ષ માને તેસ્વર્ગ મર્યને પાતાલ એ ત્રણ લોકરૂપ ગુફાના ખુણાઓમાં ઠાંસી ઠાંસીને ભરેલા
ટા એકેક પરમાણુથી પણ સર્વદા સ્થૂલકાર્યની ઉત્પત્તિને પ્રસંગ આવશે. બીજે પક્ષ માને તેપરમાણુમાં કયો અતિશય છે? એક દેશમાં રહેવારૂપ કે સંગરૂપ કે ક્રિયારૂપ અતિશય છે? પહેલે પક્ષ માને તે–પૃથ્વીમંડળરૂપ એક દેશમાં રહેનાર પરમાણુઓથી સ્થલ એક કાર્યના ઉત્પાદન પ્રસંગ આવશે, કારણ કે-નિખિલ પૃથ્વીમંડળ પણ એકદેશ છે.
–જેટલા પ્રદેશમાં રહીને પરમાણુઓ એક કાર્યને ઉત્પન્ન કરે, તે એકદેશ કહેવાય છે, પરંતુ સકલ પૃથ્વીમંડળ એકદેશરૂપ નથી. - ઉમાપાર– એમ માને તે-ઇતરેતશય નામને દોષ આવશે, કારણ કે--કાર્યની સિદ્ધિ થાય પછી એકદેશની સિદ્ધિ, અને એકદેશની સિદ્ધિ થયા પછી કાર્યની સિદ્ધિ થશે. - સંગરૂપ અતિશય કહે તે- તે સોગ નિત્ય છે કે અનિત્ય જે નિત્ય હોય તે સંયેગથી ઉપાદ્ય કાર્યોની સર્વદા ઉ૫ત્તિનો પ્રસંગ આવશે. જે અનિત્ય હોય તે-તે સંયોગ અન્યથી જ ઉત્પન્ન થાય છે કે પરમાણુઓથી પણ ઉત્પન્ન થાય છે? આદ્ય ભેદ કહી શકશે નહીં, કારણ કે–પરમાણુ એ સંયોગને આધાર હોવાથી તે સંગની પરમાણુથી ભિન્ન વસ્તુથી જ ઉત્પત્તિ માનવામાં વિરેધ છે, કારણ કે-એમ હોય તે પછી તે સંયોગને આધારે પરમાણુ ન બને. અર્થાત ઘટમાં રહેલ રૂપદિ ધર્મની ઉત્પત્તિમાં કેવલ અગ્નિ સંયેગાદિ જ કારણ નથી, પરંતુ ઘટ પણ કારણ છે, તેવી જ રીતે આમાં રહેલ સંગરૂપ અતિશયમાં આણુ પણ અવશ્ય કારણ હોવું જોઈએ. બીજા પામાં સંગરૂપ અતિશયની ઉત્પત્તિ માટે નિરતિશય પરમાણુઓ વ્યાપાર કરશે કે સાતિશય પરમાણુઓ? પહેલા પક્ષમાં પૂર્વોક્ત (નિરંતર કાલ્પત્તિરૂપ) દોષ આવશે. બીજા પક્ષમાં એક અતિશયની ઉપત્તિમાં બીજે અતિશય જોઈશે, અને બીજાની ઉત્પત્તિમાં ત્રીજાની જરૂર પડશે, અને એ રીતે એક બીજાની પાછળ અતિશયે ચાલી આવતાં અનવસ્થા દપની પીડા ઊભી થશે.
(५०) तदुत्पत्तावपि निरतिशयाः सातिशया वा ते व्याप्रियेन्निति यथा हि ते घटादिकं कार्यमुत्पादयन्तोऽ'प्यऽतिशयम पेक्षिष्यन्ते, एवं संगोगमुन्पादयन्तोऽप्यतिशयमपेक्षिष्यन्ते । - (टि०! क्षोणीमण्डलेत्यादि । परिमण्डलैरिति समस्तपरमाणुभिः एककार्यस्य क्रिया विधानम्, तस्याः प्रसनः । तस्येति स्थूलकार्यस्य । यथा ते घटादिकं कार्यमुत्पादयन्तोऽतिशयमपेक्षन्ते एवं संयोगमुत्पादयन्तीप्यतिशयन(म)पेक्षिष्यन्ते ।
किञ्च, अयं संयोगस्तत्स्वभावभूनः तत्पृथग्भूतो वा। प्राच्ये, परमाणव एव, न कश्चित् संयोगो नाम । द्वितीये तु, सर्वथा पृथग्भूतः, कथञ्चिद् वा ? कथञ्चित्पक्षस्तावद्
૧ "રતોડ ૪ . ૨ વેચત્તે ..

Page #97

રાજ્યવઃ |
विरोधवाधितः । सर्वथापक्षे तु, संबईः, असंबद्रो वा तत्रासो स्यात् : असंबद्धविधायां तेषामेप इति संबन्धायोगः । संबद्ध स्तु, संयोगेनं, समवायेन, तादाम्येन, तदुत्पत्त्या, अविष्वग्भावेन वा : न संयोगेन, तस्य गुगरूको संयोगे संभवाभावात् , " निर्गुणा गुणाः " इति वचनात् । न समवायेन, यतो यावदयमेकं संयोगमेकत्र संबन्धयति, तावदन्यत्राऽप्येनं किं न संबन्धयेत् , अस्य सर्वत्रैक्यात् : न तादाम्येन, भेदपक्षकक्षीकारात् । नापि तदुत्पत्त्या, परमाणुभ्यः संयोगोत्पादस्य प्रागेव व्यपास्तत्वात् । नाप्यविश्वम्भावेन, तस्य कथञ्चित् तादात्म्यम्पत्वात् । अत्र च कथञ्चिदित्यन्धपदम् , विरोधावरोधदुर्धरत्वात् ।
किञ्च, अयं संयोगः सर्वात्मना, एकदेशेन वाऽणूनां प्रणिगयेत : । प्रथमे, पिण्डोऽणुमात्रः स्यात् । द्वितीये, पटकेन युगपद्योगात परमाणोः पहुंशता स्यात् : इति परमाणुकथाऽप्यस्तमियात् । तन्न संयोगोऽतिशयः । एतेन क्रियारूपातिशय पक्षोऽपि ઇતિહાસ: |
વળી લાર્થરૂપ કાર્યની ઉત્પત્તિમાં પરમાણુને જે સંયોગ નામને અતિશય તમેએ સ્વીકારેલ છે, તે પરમાણુઓના સ્વભાવમૂત છે કે પરમાણુઓથી ભિન્ન ? પ્રથમ વિકપમાં પરમાણુઓ જ થયા પરંતુ સંગ નામને બીજે પદાર્થ સિદ્ધ થયો નહીં. દ્વિતીય વિકલપમાં સર્વથાપૃથમૂત છે કે કથંચિત્ પૃથભૂત ? કથંચિત પૃથભૂત પક્ષ તે-
વિધી બાધિત છે. સર્વથા પૃથભૂત પક્ષમાં પરમાણુઓમાં આ સંયોગતિશય સબદ્ધ છે કે અસમ્બદ્ધ? અસંબદ્ધ છે, એમ માને છેપરમાણુઓને આ સંયોગ છે એમ કહી શકશે નહીં. સર્વથા પૃથભૂત હવા છતાં સમ્બદ્ધ છે, એમ માને છે તે સંયોગતિશય–સંયોગ, સમવાય, તાદામ્ય, તદુત્પત્તિ કે અવિશ્વભાવમાંથી કયા સંબંધથી સમ્બદ્ધ છે? સંયોગથી કહી શકશે નહીં, કારણ કે-“ગુણમાં ગુણ નથી” એ વચનથી ગુણરૂપ સંયોગને વિષે બીજા સંયોગગુણને અસંભવ છે. સમવાય પણ કહી શકશો નહીં, કારણ કે-સર્વત્ર સમવાયા એક જ હોવાથી જે વખતે સમવાય એક પદાર્થમાં એક સંયોગને સંબંધ કરાવે છે, તે જ વખતે તે સંયોગનો બીજે સંબંધ કેમ નહીં થાય? સંયોગ સર્વથા પૃથમૂત છે, એ ભેદપક્ષ સ્વીકારેલ હોવાથી તાદામ્ય-અભેદ પણ કહી શકશે નહીં. પરમાણુઓથી સંયોગોત્પત્તિનું ખંડન તે અમે આ પ્રકરણમાં પહેલાં જ કરેલ છે. માટે તત્પત્તિ કહી શકશો નહીં. અવિષ્યભાવ પણ કહી શકશો નહીં. કારણ કે-અવિશ્વભાવ એ કથંચિત-તાદાસ્વરૂપ છે, તેમાં કથંચિતુ” શબ્દ ઉભય અંશને સૂચક હોવાથી વિરોધનો સંબંધ દુર્ધર હોઈ અંધપદ-પ્રકાશ રહિત છે, અર્થાત કથંચિત્ તાદમ્ય માનવામાં વિરોધ છે, તેથી તે અસંગત છે.
વળી આ સંયોગ પરમાણુઓમાં સર્વાત્મરૂપ-સંપૂર્ણપણે છે કે એકદેશથી? - , પ્રથમ વિકલ્પમાં પરમાણુઓને પિંડ અણુમાત્ર થઈ જશે. બીજા વિકલ્પમાં એક
૧ તત્ર !

www.jalnelibrary.org

Page #98

૨. ર૬] પર પણ સાથે એકી સાથે છ પરમાણુઓને સંબંધ હોવાથી પરમાણુના છ અંશેની કલ્પના કરવી પડશે. એટલે કે એક પરમાણુના છ ભાગ થશે, અને એમ થતાં પરમાણુની કથા-પરમાણુવાદ પણ રહેશે નહીં, માટે સંયોગરૂપ અતિશય કહી શકશે નહીં સંયોગસ્વરૂપ અતિશયન ખંડનથી ક્રિયારૂપ અતિશય પક્ષ પણ ખંડિત થયેલ જાણે. (૧૦) '= બ્રિધિમિતિ સમયાત્રાજવૈનાનિર્વાચવવાર
(टि.) न समवायेनेत्यादि। अयमिति समवायः । एकत्रेति पदार्थे । एनमिति सम्बन्धम् । अस्येति समवायस्य । तस्येति अविध्वम्भावस्य । तत्रेति अविष्वग्भावे । अन्धपदमिति प्रकाशरहितं निस्तेजस्कमन्धलमिति लोकेपि प्रसिद्धः । ।
किञ्च, अयं स्थूलोऽवयवी निराधारः, साधारो वा ! न तावद् निराधारः, साधारप्रतीतिविरोधात् । साधारश्चेत् । किमेकावयवाधारः, अनेकावयवाधारो वा ! प्रथमे, प्रतीतिविरोधः । तथाहि-प्रतीतिरिहाऽवयवेप्ववयचीति, नावयवेऽवयवीति । अथानकावयवाधारः, तत्राप्यविरोध्यनेकावयवाधारः, विरोध्यनेकावयवाधारो वा ! न प्राच्यः, चलाचलस्थूलास्थूलनीलानीलादिरूपाणामवयवानां विरोधप्रतीतः । अथ द्वितीयः, तर्हि नैकः स्थूलोऽवयवी स्यात् , विरुद्धधर्माध्यासात् ।
___ अंपि च. असो तेपु वर्तमानः सामस्त्येन, एकदेशेन वा वर्तेन ? सामस्त्येन वृत्तो, पकस्मिन्नेवावयवे परिसमातत्यादनेकावयववृत्तित्वं न स्यात् । एकदेशेन वृत्ती, निरंशत्वं तस्योपंगतं विरुध्येत । सांशत्वे वा तेऽप्यंशास्ततो भिन्नाः, अभिन्ना वा भवेयुः ! भिन्नत्वे, पुनरप्यनेकांशवृतेरेकस्य सामस्यैकदेशविकल्पानतिक्रमादनवस्था । अभिन्नत्वे, न केचिदंशाः स्युः---इति न तदुभयस्वभावार्थपक्षोऽपि संगतिशृङ्गसङ्गमगात् ।।
. વળી, આ ઉલ અવયવી આધાર રહિત છે કે આધાર યુક્ત? નિરાધાર તે કહી શકશે નહીં, કારણ છે–અનુભવમાં આવતી આધારની પ્રતીતિ વિરુદ્ધ થઈ જશે, અર્થાત્ નિરાધાર હોય તે આધારને અનુભવ ન થે જોઈએ. સાધાર કહે તે
તેનો આધાર એક અવયવ છે કે અનેક અવયવો છે? પ્રથમ પક્ષમાં પ્રતીતિ વિરોધ છે. કારણ કે-અવયવોમાં અવયવી છે” એવી પ્રતીતિ તે થાય છે, પરંતુ
અવયવમાં અવયવી છે” એવી પ્રતીતિ નથી. અનેક અવયવો આધાર છે એમ કહે તે-અવિરોધી અનેક અવયવો આધાર છે કે વિરોધી અનેક અવયવો? પ્રાચ્યવિકપ તે યોગ્ય નથી કારણ કે-અવયવીને ચલ–અચલ, લ-અસ્થલ, નીલ-અનીલ, ઈત્યાદિ અનેક અવયવોમાં વિરોધ તે પ્રસિદ્ધ જ છે. બીજો વિકલ્પ સ્વીકારો તે એટલે કે અવયવીને વિરુદ્ધધર્મોને આશ્રય સ્વીકારવામાં આવે તે તે સ્કૂલ અવયવી એકરૂપે સિદ્ધ થઈ શકશે નહીં.
૧ તત્ર ૪ | ‘

Page #99

शून्यवादः।
[ १. १६.
વળી, આ સ્થલાવયવી પ્રત્યેક અવયવમાં સંપૂર્ણતયા સવશે વ્યાપ્ત થઈ રહે છે કે એકદેશ વડે? સંપૂર્ણતયા રહે છે એમ કહો તે-એક અવયવમાં જ તે • સમાપ્ત થઈ જતે હેઈ અનેક અવયવમાં રહી શકશે નહીં. એકદેશ વડે કહે છેતમેએ અવયવીને જે નિરંશ માનેલ છે, તેને વિષેધ. આવશે અને જે મ્યુલાવયીને સાંશ માને તે તેના અંશ અવયવીથી ભિન્ન છે કે અભિન્ન ભિન્ન માને તે–ફરીથી પણ અવયવીના તે અંશે સંપૂર્ણતયા-સર્વદેશથી તેમાં રહે છે કે એકદેશથી? એ પ્રમાણે વિકપની આવૃત્તિ થવાથી અનવસ્થા આવશે. અને અભિન્ન માને તે અંશે જ સિદ્ધ નહીં થાય. માટે તદુભયસ્વભાવરૂપ અર્થ પક્ષ પણ સંગતિના શૃંગ-શિખરના સંગને પ્રાપ્ત થતું નથી અર્થાત આ પક્ષ પણ અસંગત હાઈ સિંદ્ધ થઈ શકતું નથી.
(५०) साधारप्रतीतिविरोधादिति अवयवलक्षणाधारदर्शनात । चलाचलस्थूलास्थूलनीलानीलादिरूपाणामिति आदिशब्दादावृतानावृतादि ।
(टि.) साधारेति अवयवलक्षणाधारदर्शनात् । अपि चासाविति स्थलावयवी । तेविति अवयवेपु । तस्योपगतमिति अवयविनोऽशोकृतम , तत इति अयययिनः सकाशात् ।
६६ अनुभयस्वभावभेदोऽप्युपेक्षाक्षेत्रं प्रेक्षाणाम् . परमाणुस्थूलयोः परस्परप्रतिपेधात्मकत्वेनान्यतरप्रतिपेधे तदितरविधेरवश्यंभावात् । इति नार्थः कश्चिद विचारचूलाभालम्बते ॥
હ૬ અનુભયસ્વભાવ પક્ષ પણ બુદ્ધિશાલી પુરુષને ઉપેક્ષણીય છે, કારણ કેપરમાણુ અને સ્થૂલ પરસ્પર નિષેધાત્મક હેવાથી એકને નિષેધ કરવાથી બીજાની અવશ્ય સિદ્ધિ થાય છે. આમ અર્થ કોઈ પણ યુક્તિથી સિદ્ધ થઈ શકતે નથી
७ तदभावे तद्ग्राहकतया संमतं ज्ञानमपि तथैव ।
किञ्च, एतदर्थसमकालम् , तद्भिन्नकालं वा तदयाहक कल्प्येत ! प्रारूपनायाम् , त्रिलोकीतल्पोपगता अपि पदार्थास्तत्र प्रथेरन् , समकालत्वाविशेषात् । तदग्र्यप्रकारे तु, निराकारम् , साकारं वा तत् स्यात् ! प्रथमे, प्रतिनियतपदार्थपरिच्छेदानुपपत्तिः । द्वितीये तु, किमयमाकारो व्यतिरिक्तः, अव्यतिरिक्तो वा ज्ञानात् ! अव्यतिरेके, न कश्चिदाकारो नाम; तथा च निराकारप्रकारप्रकाशितः परीहारः । व्यतिरके. चिदरूपः, अचिद्रूपो वाऽयं भवेत् ! चिद्रूपश्चेत् तदानीमाकारोऽपि वेदकः स्यात् , तथा चायमपि निराकारः, साकारो वा तद्वेदको भवेत् ! इत्यावर्तनेनाऽनवस्था । अथाचिद् रूपः: किमज्ञातः, ज्ञातो वा तज्ज्ञापकः स्यात् । प्राचीने, चैत्रस्येव मैत्रस्याऽप्यसो तज्ञापकः स्यात् । तदुत्तरे तु, 'निराकारण, साकारेण वा ज्ञानेन तस्यापि ज्ञान स्यात्' इत्याद्यावृत्तावनवस्थैव । इति न ज्ञानमपि किञ्चिच्चतुरचेतोगोचर संचरति । ततः सर्वशून्यतैव परं तत्त्वमवास्थित । इति सर्वापलापिविकल्पसंक्षेपः ॥

Page #100

રઘવારઃ |
$ ૭ બાહ્યરૂપ ગ્રાહ્ય અર્ધ જ સિદ્ધ નથી, તે પછી તેના ગ્રાહક તરીકે માનેલ આભ્યન્તર જ્ઞાન પણ તે જ રીતે સિદ્ધ થઈ શકશે નહીં.
વળી, અર્થને ગ્રાહક તરીકે મનાતા જ્ઞાનને અર્થના સમકાળે કપે છે કે ભિનકળે ? સમકાલ પક્ષમાં ત્રણે લેકમાં રહેલ સમગ્ર પદાર્થોને બંધ થવા જોઈએ, કારણ કે-તે બધા પદાર્થો માન ભાવે જ્ઞાનના સમકાલીન છે. અર્થ અને જ્ઞાનને ભિન્નકાલમાં માનવામાં આવે તે-જ્ઞાન નિરાકાર છે કે સાકાર ? રાન નિરાકાર હોય તો પ્રતિનિયત પદાર્થને પરિચ્છેદ-જ્ઞાન સિદ્ધ થઈ શકશે નહીં, કારણ કે-જે અવિષયને આકાર જ્ઞાનમાં નથી તેમ વિષયને પણ નથી. અને જ્ઞાનને સાકાર માને તે–તે આકાર જ્ઞાનથી ભિન્ન છે કે અભિન્ન ? અભિન્ન પક્ષમાં તે જ્ઞાનથી ભિન્ન એ આકાર સિદ્ધ થઈ શકશે નહીં. તેથી નિરાકાર પક્ષમાં જણાવેલ દેપથી આનું પણ ખંડન જાણું લેવું. જ્ઞાનને આકાર જ્ઞાનથી ભિન્ન છે, એ પોમાં આ આકાર ચિપ કે અચિદ્રુપ? આકારને ચિત-જ્ઞાનરૂપ કહે તે–આકાર પણ જ્ઞાનની જેમ વેદક-જાણનાર-જ્ઞાન થઈ જશે અને તે રીતે એ જ્ઞાનરૂપ આકાર પણ નિરાકારરૂપે અર્થને વેદક છે કે સાકારર પે ?— આ પ્રમાણે વિકપનું આવર્તન થવાથી અનવસ્થા દપ આવશે. આ કારને અચિ– અજ્ઞાનરૂપ કહે -સ્વયં અજ્ઞાત એવા આકાર અને જ્ઞાપક છે કે સ્વયં જ્ઞાત એ આકાર અને સાપક છે? પ્રથમ પક્ષમાં આકાર ચિત્રની જેમ મૈને પણ અર્થજ્ઞાપક થશે. ઉત્તર પક્ષમાં પણ આકારનું જ્ઞાન નિરાકારજ્ઞાનથી થશે કે સાકારજ્ઞાનથી? એ પ્રકારે વિકપના આવર્તનથી અનવસ્થા આવશે. માટે જ્ઞાન પણ ચતુર પુરુષના ચિત્તને વિષય બનતું નથી. અર્થાત જ્ઞાન પણ સિદ્ધ થઈ શકતું નથી. તેથી કરીને “સર્વશૂન્યતા એ જ એક પરમતત્ત્વ રહ્યું. આ પ્રમાણે સર્વોપલાપી-શૂન્યવાદી બૌદ્ધના વિકલ્પોને સંક્ષેપ કહ્યો છે.
* (૦િ) તમારા રુતિ ઝયમ, તબાતિ મર્થpr૪તયા I તતિ વિચારचूलाऽनालम्बनमेव । किञ्चैतदर्थत्यादि । एतदिति ज्ञानम् । तद्ग्राहकमिति अर्थग्राहकम्, तत्रेति ज्ञाने। तदनयति तद्भिन्नकालपक्षे तदिति ज्ञानम् । तथा चेति एवं सति आकारप्रतिधे राति, अयमिति आकारः । तथा चेति आकारस्यापि अर्थप्रकाशत्वे सति, अयमपीति आकारोऽपि । पुनरपि पूर्वविकल्पावर्तनात् अपिशब्दप्रयोगः । तद्वेदक इति अर्थज्ञापकः। तज्ज्ञापक इति अर्थवेदकः । असाविति आकारः । तदुत्तरे इति ज्ञातपक्षे । तस्यापीति आकारस्यापि। अत्रापि अपि. રાદઃ ,
८ तदेतदखिदमनःपपलालपूलकूटक: पमप्रतिमोत्तरकृशानुकणमात्रसाध्यम् , तथा हि-इदं प्रमाणमूलमाल येत, अन्यथा वा ! अन्यथा चेत् । उत्तिष्टोत्तिष्ट तर्हि कथमकृथाः प्रामाणिकपर्पदीह प्रबंशम् : प्रमाणमूलं चेत् । तत् प्रमाणमर्थरूपम् , ज्ञानरूपं वा भवेत ! इत्यादिस्वमार्गणैरेव मर्माविद्भिर्विद्धः कथमुसितुमपि शक्नोपि ! कथं च

Page #101

રાથવારા
[ ૨. રદ્દ
प्रमाणाभ्युपगमे शून्यसिद्धिः ? शून्यरूमेव प्रमाणमिति चेत् । तर्हि शून्यतासिद्भिरपि शून्यव-इति न शून्यसिद्भिः स्यात् । अभ्यधिष्महि च
"शून्ये मानमुपैति चेद् ननु तदा शून्यात्मता दुःस्थिता
नो चेत् तर्हि तथापि किं न सुतरां शून्यात्मता दुःस्थिता ! | वन्ध्या मे जननीत्यमुष्य सदृशीमप्याश्रयन् शून्यतां
शङ्के दुःशकसाहसैकरसिकः स्वामिन् ! असौ सौगतः" ॥१॥ अत्थमेव विचारयतां यदा न किञ्चत् संगति गाते, तदा शून्यमेव तत्त्वमवतिष्ठत इति चेत् । तदेतत् प्रबलङ्खलस्खलिताहेरुत्प्लवनप्रागल्भ्याभ्यसनम् । यतः---
_ विचारो वस्तुरूपश्चेत् किं सिध्येत् सर्वशून्यता ।
विचारोऽवस्तुरूपश्चेत् किं सिध्येत् सर्वशून्यता ॥१॥ ૬૮ જૈન–સર્વાપલાપી શૂન્યવાદી બૌદ્ધનું ઉપરોક્ત સઘળુંયે કથન-ઘણુ પલાલ (ઘાસવિશેષ)ના પૂળાના ઢગલા સમાન છે અને તે અપ્રતિમ ઉત્તરરૂપ અગ્નિકણ માત્રથી સાધ્ય (ખંડનીય) છે. અને તે આ પ્રમાણે–હે શન્યવાદિન ! તમારું આ સઘળુંયે કથન પ્રમાણમૂલક છે અર્થાત પ્રમાણથી સિદ્ધ છે કે અન્યથા અર્થાત પ્રમાણુથી સિદ્ધ નથી? પ્રમાણથી સિદ્ધ નથી એમ કહો તે ઊડ, ઉઠ, આ પ્રામાણિક પુરુષની પર્વદાસભામાં પ્રવેશ કેમ કર્યો? પ્રમાણમૂલક કહે તે તે પ્રમાણ અર્થરૂપ છે કે જ્ઞાનરૂપ–ઈત્યાદિ તમે કરેલ વિકપરૂપી મર્મને છેદ કરનાર બાણથી વીંધાઈને ઊંચો વાસ પણ કઈ રીતે લઈ શકશે અને પ્રમાણને માનવાથી શૂન્યતાની સિદ્ધિ પણ કઈ રીતે થશે ?
શૂન્યવાદી–તે પછી પ્રમાણ પણ શૂન્યરૂપ જ છે.
જૈન–જે એમ હોય તે શૂન્યતાની સિદ્ધિ પણ શૂન્ય થઈ જશે, એટલે કે-શૂન્યતાની સિદ્ધિ નહીં થાય. અમે કહ્યું પણ છે કે-શૂન્યવાદી જે શૂન્યમાં પ્રમાણુ સ્વીકારે તે શૂન્યની સિદ્ધિ થઈ શકતી નથી અને જે શૂન્યમાં પ્રમાણ ન માને તે વળી શું શૂન્યરૂપતા અત્યન્ત અસિદ્ધ નહીં થાય ? “મારી માતા વાંઝણી છે એ કથનની જેમ અસંભવિત શૂન્યતાવાદને આશ્રય કરત–શૂન્યતાવાદનું કથન કરતે આ બદ્ધ, હે પ્રભો ! અશક્ય સાહસમાં જ રસિક છે, એવી શંકા મને થાય છે.
શં—પણ ઉપર પ્રમાણે વિચારતાં કોઈ પણ પદાર્થ સંગત (સિદ્ધ). તા. નથી, તેથી શૂન્ય જ એક તત્વરૂપે સિદ્ધ થઈ જાય છે.
સમાધાન - તમારું આ કથન તે પ્રબલ સાંકળથી જકડેલ પગવાળો પુરુષ કદવાનો ઉત્સાહપૂર્વક અભ્યાસ કરે તેના જેવું છે, કારણ કે જે વિચાર વસ્તુ (પદાર્થ) રૂપ હોય તે સર્વ ન્યતા કઈ રીતે સિદ્ધ થઈ શકશે? જે વિચાર વસ્તુ (પદાર્થ)-રૂપ નથી, તે પણ સર્વશૂન્યતા કઈ રીતે સિદ્ધ થઈ શકશે?

Page #102

१. १६. ]
शून्यवादः । ___ (टि०) तदेतदखिलमित्यादि । मर्माविद्भिरिति व्यध ताडने ममन्पूर्वः । मर्माणि व्यधतीति विप् । न हि वृतिपिव्यधिचिसहितनिपु क्विबन्तेपु प्रादिकारकाणामेव दीर्घ इति दीर्घत्वं ग्रहिज्याव्यचिव्यधीत्यादिना सम्प्रसारण वेर्लोपः पदान्ते मर्मच्छेदकैः ।
शून्येमानमित्यादि । यदि प्रमाणमेव शून्यं तव मतं प्रमाणशून्यत्वात् शून्यतासिद्धिरंप्यसिद्धा प्रमाणस्यासिद्धत्वात् । यदि प्रमाणं न शून्य ततः प्रमाणसत्त्वे सर्वशन्यवादः सापवादतां दधाति । उक्त च
"बुद्धस्य नास्ति देवत्वं मोहाच्छ्न्याभिधायिनः ।
प्रमाणसिद्धे शन्यत्वे शून्यवादकथा वृथा ॥' गाते इति गाङ गती ते आते अन्ते त्रिपु वचनेषु समानम् । अत्र त्वेकवचनेन निर्देशः ।
९ न च तवाऽमून्यज्ञानदृपणान्यपि सूपपादानि, यस्मादुभयस्वभाव एवार्थ इति नः पक्षः । न चाणुभ्यः स्थूलोत्पादः सर्वत्र स्वीक्रियत; यतस्तत्कार्थकारणभावमात्रवित्रासनेनाऽर्थकथा विश्राम्येत् , स्थूलादपि सूत्रपटलादेः स्थूलस्थ पटादेः प्रादुर्भावविभावनात् , आत्माऽऽकाशादेरपुद्गलकार्यत्वकक्षीकाराच । यत्र पुनरणुभ्यस्तदुत्पत्तिः, तत्र तत्तत्कालादिसामग्रीसव्यपेक्षक्रियावशात् प्रादुर्भूतं कथञ्चित्पृथग्भूतं संयोगातिशयमपेक्ष्येयमविरुद्धव ।
केवलं कथञ्चिदिति किञ्चन त्वच्चेतस्तुदति । तत्रेयं प्रतिक्रिया-एकेनैव हि रूपेण भेदाभेदयोरभिधाने विरोधनिरोधः स्यात् । न चैवमिह, पर्यायरूपतया भेदस्य द्रव्यरूपतया चाऽभेदस्य भणनात् । त्वयाऽपि च 'प्रमाणप्रगेयतत्वं नास्त्येव' इत्येकमेव वचनं स्वपरपक्षावपेक्ष्य साधक बाधकंवा कक्षीकृतमेव ।
$ ૯ વળી, તમોએ અર્થ અને જ્ઞાનમાં જે દૂષણે કહ્યા તે યુક્તિસિદ્ધ નથી, કારણ કે અમારા મતે અર્થ ઉભયસ્વભાવ–શૂલ અને અણુરૂપ જ છે, અને અમે સર્વત્ર અણુઓથી જ સ્થપત્તિ સ્વીકારતા નથી કે જેથી તેના કાર્યકારણભાવના ખંડન માત્રથી અર્થકથા-અર્ચસ્વીકારવાને વાદ વિશ્રામ પામી જાય. એટલે કે સમાપ્ત થઇ જાય. કારણ કે-ધૂલ–જાડા સૂત્રસમૂહથી પણ સ્થલ-જાડા વસ્ત્રની ઉત્પત્તિ દેખાય છે. અને વળી, આત્મા, આકાશાદિને પુદ્ગલના કાર્યરૂપે અમે સ્વીકારતા પણ નથી. વળી, જ્યાં અણુઓથી કાર્યની ઉત્પત્તિ છે, ત્યાં પણ કાલાદિ સામગ્રીની અપેક્ષાથી ઉત્પન્ન થયેલ ક્રિયા વડે સંયોગરૂપ અતિશય પરમાણુમાં કથંચિત ભિન્નરૂપે ઉત્પન્ન થાય છે. અને એવા સંયોગથી સ્થલકાર્યની ઉત્પત્તિ માનવામાં કશે જ વિરેાધ નથી.
અમે સંયોગને કથંચિત્ ભિન્ન કર્ધા છે તેટલા માત્રથી તમારું ચિત્ત ખેદ પામતું હોય તો તેને અમે ઇલાજ બતાવીએ છીએ કે-એક જ ધર્મથી ભેદભેદ કહેવામાં આવે તે વિરોધરૂપ બાધક થાય, પરંતુ અહીં એમ નથી, કારણ કેપર્યાયરૂપે ભેદ અને દ્રવ્યરૂપે અભેદ કહેલ છે. વળી તમે પણ જ્યારે પ્રમાણ અને

Page #103

९०
शून्यवादः।
[१. १६. પ્રમેયરૂપ તત્વ નથી એમ કહે છે ત્યારે તે વચન સ્વપક્ષની અપેક્ષાએ સાદ. અને પરપક્ષની અપેક્ષાએ બાધક છે. આમ એક જ વચન સાધક અને બાધક હોવા છતાં વિરોધ નથી, એટલે કે--તમે પણ અપેક્ષાભેર સ્વીકારે જ છે.
(५०) तत्तत्कालादिसामग्रीसव्यपेक्षक्रियावशादिति कालस्वभावनियतिपुरुषाकाराः कालादय उच्यन्ते । अथवा क्षेत्रकालभावलक्षणा सामग्री । भावः स्निग्धरूक्षत्वादिः'। चलनक्रियासंयोगो[ऽत्र] चलनक्रियापूर्वकः । यथाऽगुल्योः ।
पर्यायरूपतया मेदस्य द्रव्यरूपतया चाऽभेदस्य भणनादिति । पूर्व हि तेषां परमाणूनां संयोगाख्यः पर्यायो नासोत् । पश्चात् तत्तत्कालादिसामग्रीसव्यपेक्षक्रियावशात् प्रादुर्भूतः । स च तेभ्यो न सर्वथाऽभिन्नः। यद्धि यस्माद् अभिन्नं तत् तस्य स्वभावभूतं स्यात् । स्वभावश्च न कदाचिदपि व्यपैति । यथा परमाणोः परमाणुत्वम् । व्यपयन्ति च पर्यायाः । अन्यच्च द्रव्यं त्रिकालावस्थायि, पर्यायाश्च वार्त्तमानिकाः। द्रव्यमाधारः, पर्यायाश्चाधेयाः। तस्मान्न सर्वथाऽभिन्नः ।
न च सर्वथा भिन्नः, कथञ्चिदभिन्नोऽपि । यावता त एव परमाणवः संयोगरूपतया परिणमन्ति, न । पुनः संयोगः पृथग्भूतोऽतोऽभेदोऽपि । कक्षीकृत एवेति । एतावता त्वयाऽपि कथञ्चित्पक्षोऽङ्गीकृतः ।
(टि.) यस्मादुभयेति अणुभ्यः स्थूलेभ्यो वा समुत्पद्यते इति द्वयम् । न इति अस्माकम् । अणुभ्यः स्थूलोत्पत्तिः, स्थूलेभ्यश्च स्थूलोत्पत्तिः । आत्माकाशादिः पदार्थः अपोद्गलिकोऽपि प्रथमानः प्रतीयते। यत्र पुनरित्यादि । तत्कालादीति। * पूर्व हि तेषां परमाणूनां संयोगाख्यः पर्यायो नासीत् , पश्चात्तत्कालादिसामग्रीसव्यपेक्षक्रियावशात् प्रादुर्भूतः । स च तेभ्यो न सर्वथा भिन्नः, स्वभावभूतत्वात् । अन्यच्च द्रव्यं त्रिकालावस्थायि, पर्यायाश्च वातमानिकाः । द्रव्यमाधारः, पर्यायाश्चाधेयास्तस्मान सर्वथाऽभिन्नः, किन्तु भिन्नः । न च सर्वथा भिन्नः, कथंचिदभिन्नोपि, यावता त एव परमाणवः संयोगरूपतया परिणमन्ति । न पुनः संयोगः पृथग्भृतः । * इयमिति उत्पत्तिः ।
विरोधेति विरोधेन निरोधः । पर्यायेति क्रमभाविधर्मरूपतया । न प्राच्ये प्रसङ्ग इति पडंशतालक्षण दूषणम् । तथेति षडंशताप्रकारतया ।
याऽपि परमाणोः पदंशताऽऽपत्तिरुक्ता, साऽप्ययुक्ता, यतोऽत्रांशशब्दस्य संबन्धनिबन्धनशक्तिस्वरूपोऽर्थो विवक्ष्येत, अवयवलक्षणो वा ! न प्राच्ये प्रसङ्गः संगतः, तथाऽस्माभिस्तदभ्युपगमात् । द्वितीये तु, नास्त्यविनाभावः, तत्तच्छक्तिमात्रेणैव तत्तत्परमाणुसंबन्धस्य प्रतिपेधुमशक्यत्वात् ।
વળી, તમોએ પરમાણુની બાબતમાં તે છ અંદાવાળો થઈ જશે એવી જે આપત્તિ આપી છે તે પણ યુક્તિયુક્ત નથી, કારણ કે--તમારે અંશ શબ્દને અર્થ સંબંધનું કારણ-શક્તિ એ વિવક્ષિત છે કે અવયવરૂપ વિવક્ષિત છે? પ્રાય પક્ષમાં પડેશતાની આપત્તિ સંગત નથી, કારણ કે અમે એ પરમાણુના શક્તિરૂપ અંશે સ્વીકારેલ છે. બીજા પક્ષમાં તે અવિનાભાવ નથી, કારણ કેવિભિન્ન શક્તિથી વિભિન્ન પરમાણુઓ સાથે એક પરમાણુને સમ્બન્ધ થતું હોય તે તે નિવારી શકાય તેમ નથી. ભાવાર્થ એ છે કે એક પરમાણુને અનેક પર
१ क्षादिः क। २ सम्बन्धनिबन्धनं शमु । * एतच्चिहान्तर्गतः पाठो मुद्रिते एव ।

Page #104

१. १६ ]
शून्यवादः। માણુ સાથે સંબંધ થવા માત્રથી તે સાવયવ થઈ ગયે એવી વ્યાપ્તિ નથી. સાવયવ થયા વિના તે શક્તિથી અનેક પરમાણુ સાથે સંબદ્ધ થઈ શકે છે. શક્તિ એ જ અવયવનું બીજું નામ હોય તે અમને કોઈ વાંધો નથી, પણ શક્તિથી આવયવ કઈ જુદી વસ્તુ હોય તે તે પ્રસ્તુતમાં સિદ્ધ થઈ શકતો નથી. કારણ કેશક્તિને કારણે જ અન્ય પરમાણુ સાથે સંબંધ ઘટતો હોવાથી તેનાથી ભિન્ન અવયવ માનવો અનાવશ્યક છે. ___(प०) सम्बन्धनिबन्धनशक्तिस्वरूप इति संयोगनिमित्तघटोत्पादनसामर्थ्य स्वरूपः । न प्राच्ये प्रसङ्ग इति । अनिष्टापादनं हि प्रसङ्गः । तदभ्युपगमादिति सांशताङ्गीकारात् । तत्तच्छक्तिमात्रेणेवेति इतरपरमाणुसम्बन्धनशक्तिः । तत्तत्परमाणुसम्बन्धस्य प्रतिषेधुमशक्यत्वादिति । तेस्तैः परमाणुभिः सह विवक्षितपरमाणोर्यः सम्बन्धः स प्रतिषेधुमशक्यः । केन ? सा सा या या शक्तिस्तत्परमाणुसम्बन्धलक्षणा, तन्मात्रेण शक्तिरूपेण सावयवताऽस्ति न साक्षात् । कथमन्यथा पश्चादपि इतरपरमाणुसम्बन्धे सावयवता स्यात् फोडीकृतचुचुनखपक्षाद्यवयवाण्डकरसन्यायेन ?
(टि.) तदभ्युपगमादिति परमाण्यङ्गीकाराद् । नास्त्यधिनाभाव इति अवयवेषु सत्सु संबन्धी भवति नान्यथेत्ययं यतः अवयवैरेव परमाणुरात्मानं करोति-नानाविनाभावः । तेस्तैः परमाणुभिः सह विक्षितपरमाणोर्यः संबन्धः स प्रतिषेद्धमशक्यः । केन ? तत्तच्छक्तिमात्रेणैवेति सा सा या या शक्तिस्तत्तत्परमाणुसम्बन्धनलक्षणा तन्मात्रेण शक्तिरूपेण सावयवतास्ति, न साक्षात् । कथमन्यथा पश्चादपि इतरपरमाणुसम्बन्धे सावयवता स्यात् कोडीकृतचुच्चुनखपक्षाद्यवयवाण्डकरसन्यायेन !*
यदपि 'निराधारः' इत्यादि न्यागादि. तत्रापि कथञ्चिद्विरोध्यविरोध्यनेकावयवाविश्वाभूतवृत्तिरवयव्यभिधीयते । तत्र च यद् विरोध्यनेकावयवाधारतायां विरुद्धधर्माध्यासनमभ्यधायि, तत्कथञ्चिदुपेयत एव तावत् , अवयवात्मकस्य तस्यापि कथञ्चिदनेकरूपत्वात् ।
__ यचोपन्यस्तम् -'सामस्त्येन, एकदेशेन वा' इत्यादि, तत्रापि विकल्पद्वयानभ्युपगम्र एनोत्तरम् , अविष्वग्भावेनावयविनोऽवयवेपु वृत्तेः स्वीकारात् ।। . વળી, નિરાધાર છે કે સાધાર?? વિગેરે જે કંઈ કહ્યું તે વિશે કથંચિત વિરોધી અને વિરોધી એવા અનેક અવયવમાં અવિષ્યભાવે કથંચિત અભેદરૂપે અવયવી છે, એમ અમે કહીએ છીએ અને તેમાં જે વિરોધી અનેકાવ ને આધાર માનવામાં વિરુદ્ધ ધર્મના આશ્રયની આપત્તિ તમે આપી, તે પણ તે અમે અપેક્ષાને આધારે માનીએ છીએ જ, કારણ કે-અનેક અવયવાત્મક અવયવી કથંચિત અનેકરૂપ પણ છે જ.
વળી, “અવયવી પ્રત્યેક અવયવમાં સર્વદેશથી છે કે એક દેશથી ? એમ બે વિકતપ કર્યા તે બન્નેને અસ્વીકાર એ જ તેને ઉત્તર છે. કારણ કેઅવિષ્યભાવ-કથંચિત તાદામ્યથી અવયવોમાં અવયવની વૃત્તિ અને માનીએ छीस.
. . * एतच्चिइनान्तर्गतः पाठो मुद्रिते एव ।

Page #105

९२
चना
शून्यवादः।
[ १. ११. (५०) कथञ्चिदनेकरूपत्वादिति । न चैतत् तन्त्रान्तरीयैः सह विरुद्धम् , वैशेषिकैरपि एकस्मिन्नवयविनि बहूनां खण्डावयविनामङ्गीकारात् । . (टि.) अवयवीति स्थूलोऽवयवी । उपेयते इति अशीबियत एव । तस्येति स्थूलावयविनः । 'वैशेषिकैरपि एकस्मिन्नवयविनि बहूनां खण्डावयविनामङ्गीकारात् । अविष्यम्भावेनेति कथञ्चित्तादात्म्येन।
__ यच्च 'अर्थसमकालम्' इत्याद्युक्तम् , तत्रापि विक पद्वयमपि स्वीक्रियत एव, अस्मदादिप्रत्यक्षं हि योग्यसमकालार्थाऽऽकलनकुशलम् , स्मरणमतीतस्य, शाब्दानुमाने त्रैकालिकस्याऽप्यर्थत्य परिच्छेदके। निराकारं चैतद् द्वयमपि । न चातिप्रसङ्गः । तद्ग्रहण परिणामश्चेदाकारः, तदभ्युपगच्छामः: स्वज्ञानावरणवीर्यान्तरायक्षयोपशमविशेपवशादेवाऽस्य नैयत्येन प्रवृत्तेः । शेपविकल्पनिकुरुम्बडम्बरेऽस्वीकार एव तिरस्कारः ।
निरस्ता शून्यता सेयमाशा: शाक्य! वसन्त्यमूः ।
उन्मीलय चिराद् नेत्रे कौतुकालोकनोत्सुके ।।१।। વળી “જ્ઞાન અર્થના સમકાળે છે? વિગેરે જે કંઈ કહ્યું ત્યાં અમે બન્ને વિકલ્પને સ્વીકાર કરીએ છીએ, કારણ કે–આપણા જેવા-ચમચસુધી જોનારાનું - પ્રત્યક્ષ, ગ્ય એવા સમકાળમાં રહેલ પદાર્થને જાણવામાં કુશળ–સમર્થ છે; સ્મરણ અતીતકાળમાં રહેલ પદાર્થને જાણવામાં કુશળ છે, જ્યારે શાબ્દ-આગમ અને અનુમાન ત્રણે કાળમાં રહેલ પદાર્થને જાણવામાં કુશળ છે, અને તે બને જ્ઞાન –સમકાલિક કે અસમકાલિક નિરાકાર છે અને છતાં સર્વ પદાર્થને જાણવારૂપ અતિપ્રસંગ અહીં નથી. અને જે “અર્થગ્રહણ પરિણામ એ જ જ્ઞાનને આકાર છે એમ સ્વીકારતા હે–તો તે અમે માનીએ છીએ, કારણ કે–સ્વજ્ઞાનાવરણીય અને વીર્યાન્તરાય કર્મને પશમવિશેપને કારણે જ્ઞાનને એ પરિણામ પદાર્થ વિશેષમાં નિયત બને છે. અને બાકીના વિકલ્પસમૂહરૂપ આડમ્બરને અસ્વીકાર એ જ અમારો ઉત્તર છે. અર્થાત્ બાકીના વિકપ યુકિતસંગત નથી, તેથી અમે સ્વીકારતા નથી. તે હે શાક્ય ! આ શુન્યતા તે ખંડિત થઈ ગઈ છે, અને દિશાઓ વિદ્યમાન છે, માટે લાંબા કાળથી કૌતુક જોવાને ઉસુક તારા નેત્રોને બોલ.
(५०) शाब्दानुमाने त्रैकालिकस्यापीति साध्यसाधनयोहि प्रतिबन्धं मनसि निश्चित्यानुमानप्रयोक्ता त्रिकालवेदी भवति । निराकारं चैतद् द्वयमपीति । तद्ग्रहणपरिणामश्चेदाकार स्तदभ्युपगच्छामः ।
निरस्ता शून्यतेत्यादि पद्ये निरस्ता मया । कौतुकालोकनोत्लुके इति । त्वया हि शून्यं सर्वमिति कृत्वा नेत्रे निमीलिते। तच्च न, यतः सर्वा अपि दिशो वसन्ति ।
(टि०) समकालेति वार्तमानिकम् । शान्देति आगमः । साध्यसाधनयोः सम्बन्धहेतुशक्तिरूपेण प्रतिवन्धं मनसि निश्चित्यानुमानप्रयोक्ता त्रिकालवेदो भवति अर्थसमकालं तद्भिन्नकाले वा । अतिप्रसङ्ग इति अनियतपरिच्छेदापत्तिः । अस्येति ज्ञानस्य ।
१ विनः । अविष्व पु । २ आगमः । अस्यति पु ।

Page #106

१. १६. ]
ब्रह्मवादः। १० अथ ब्रह्मवादिवावदूका वदन्ति–युक्तं यदेप सकलापलापी पापीयानपासे, आत्मब्रह्मणस्तात्त्विकस्य सत्त्वात् । न च---सरलसाटरसालगियालहिन्तालतालतमालप्रवालप्रमुखपदार्थसार्थोऽयहमहमिकया प्रतीयमानः कथं न पारमार्थिकः स्यात् !-इति वक्तव्यम् , तस्य मिथ्यारूपत्वात् । तथाहि-प्रपञ्चो मिथ्या, प्रतीयमानत्वात् । यदेवं तदेवं यथा शुक्तिशकले कलधौतम् , तथा चायम् , तस्मात्तथा ।
$ ૧૦. અત્યંત વાચાલ બ્રહ્મવાદી હવે આ વિષયમાં પોતાની માન્યતા રજૂ કરે છે– એક માત્ર સકલ પદાર્થને અપલાપ કરતા હોવાથી આ પાપી શુન્યવાદીને પરાસ્ત કર્યો તે ઘણું જ સારું કર્યું, કારણ કે પારમાર્થિક આત્મબ્રહ્મ વિદ્યમાન છે.
शंका-दुमा रह्यो' मा २हो' के प्रमाणे प्रतीयभान-प्रत्यक्ष प्रतीतिथी सिद्ध सेवा स२स, सास, २सास, प्रियास, हितla, la, तमास, प्रवास३५ પદાર્થ સમૂહ તાત્વિક–પારમાર્થિક કેમ નહીં ?
समाधान:-सेवा श न ४२वी, १२९५ -त सघन मिथ्या ३५ . ते या प्रमाणे-अपच (समा२; लेट) मिथ्या छ, प्रतीयमान (प्रतीति विषय) હેવાથી, જે પ્રતીયમાન હોય તે મિયા હોય છે, જેમ કે છીપમાં રજત પ્રતીયમાન હોવાથી મિથ્યા છે, પ્રપંચ-સંસાર પણ પ્રતીયમાન છે, માટે તે भिश्या छ, (टि. ) नच सरलेत्यादि तस्येति तालतमालादितरुणतरतरुपर्वतादिपदार्थसार्थस्य ।
११ तदेतदेतस्य न तर्कवितर्ककार्कश्य सूचयति । तथाहि-मिथ्यात्वमत्र कीदृक्षमाकाङ्कितं सूक्ष्मदृशा-किमत्यन्तासत्त्वम् , उताऽन्यस्थान्याकारतया प्रतीतत्वम् . आहो स्विदनिर्वाच्यत्वम् ? इति भेदत्रयी त्रिनेत्रनेत्रत्रयीव चौकते । प्राचि पक्षद्वये, त्वदनङ्गी• कारः परीहारः । तार्तीयीकविकल्पे तु. किमिदमनिर्वाव्यत्वं नाम :-किं निरुक्तिविरह एव, निरुक्तिनिमित्तविरहः, निःस्वभावत्वं वा ! न 'प्रथमः कल्पः कल्पनाहः, सरलोऽयं सालोऽयमिति निश्चितोक्तेरनुभवात् । नापि द्वितीयः, निरुत्तेहि निमित्तं. ज्ञानं वा स्यात , विषयो वा ! न प्रथमस्य विरहः, सरलसालादिसंवेदनम्य प्रतिप्राण प्रतीतेः । नापि द्वितीयस्य, यतो विषयः किं भावरूपो नास्ति, अभावरूपो वा ? प्रथमकल्पनायाम् , असल्यात्यभ्युपगमप्रसङ्गः । द्वितीयकल्पनाथा तु सख्यातिरव । उभावपि न स्त इति चेत् । ननु भावाभावशब्दाभ्यां लोकप्रतीतिसिद्धौ तावभिप्रेतो. विपरीतौ वा ? प्रथमपक्षे तावद्. यथोभयो रेकत्र विधिर्नास्तितथा प्रतिपेधोऽपि, परस्परविरुद्धधर्मयोर्मध्यादेकतरविधिनिषेधयोरन्यतरनिपंधविधिनान्तरीयकत्वात् । द्वितीयपक्षे तु, न काचित् क्षतिः, न ह्यलौकिक विषयसहस्रनिवृत्तावपि लौकिकज्ञानविपयनिवृत्तिः, तन्निरुक्तिनिवृत्तिर्वा ।

Page #107

શ્રેહાવતઃ |
निःस्वभावत्वपक्षेऽपि. निमः प्रतिषेधार्थ वे स्वभावशब्दस्याऽपि भावाभावयोरन्यवरार्थत्वे पूर्ववत प्रसङ्गः । प्रती यगोचरत्वं निःस्वभावत्वमिति चेत् । अत्र विरोधः-- प्रपञ्चो न प्रतीयते चेत् . कथं धर्मितया. प्रतीयमानत्वं च हेतुतयोपाददे ! तथोपादाने वा कथं न प्रतीयते ! यथा प्रतीयते न तथेति चेत् । तर्हि विपरीतख्यातेરવુપીન: થાત્ |
s ૧૧. બ્રહ્મવાદીઓનું ઉપર્યુક્ત કથન તર્કની વિચારણામાં સૂક્ષ્મતાનું સૂચક નથી. તે આ પ્રમાણે મદષ્ટિવાળા હે બ્રહ્મવાદિન ! અહીં તમને મિથ્યાત્વ એટલે શું ?–અત્યન્ત (સર્વથા) અસત્વરૂપ કે અન્યરૂપે પ્રતીતિરૂપ કે અનિવાંચત્વરૂપ ઈષ્ટ છે ? આ પ્રમાણે મહાદેવના નેત્રત્રયની જેમ ત્રણ વિકલ્પ થાય છે. તેમાં પહેલા બે પક્ષ તે તમે સ્વીકારતા નથી, એ જ તેને પરિહાર-ઉત્તર છે. અનિર્વાવ નામને ત્રીજો વિકલ્પ માને તે–પૂછીએ છીએ કે-અનિવયવ એટલે શું ? નિશક્તિવિડ–એટલે કે–તેના પ્રતિપાદક શબ્દને અભાવ છે કે નિક્તિના નિમિત્તનો વિરહ છે કે નિઃસ્વભાવરૂપ છે ? પ્રથમવિકલ્પ તે કપના કરવા લાયક નથી, કારણ કે-આ સરલ છે, આ સાલ છે, એ પ્રમાણે નિશ્ચિત ઉક્તિ- વ્યવહારને અનુભવ તે થાય છે. બીજો વિકલ્પ પણ કહી શકશે નહીં કારણ કે -નિરુક્તિનું નિમિત્ત જ્ઞાન છે કે વિષય ? જ્ઞાનને વિરહ-અભાવ તે કહી શકશે નહીં, કારણ કે–સલ સાલ વિગેરે વિષયક જ્ઞાન દરેક પ્રાણીને પ્રતીત–પ્રસિદ્ધ છે. વિષયને અભાવ પણ કહી શકશે નહીં, કારણ કે એ વિષે પ્રશ્ન છે કે ભાવરૂપ વિષય નથી કે અભાવરૂપ વિષય નથી ? પ્રથમ કલ્પના માને તે-અસખ્યાતિના સ્વીકારને પ્રસંગ આવશે. બીજી કલ્પના માને તે સખ્યાતિ જ થઈ. અને જે ભાવરૂપ કે અભાવરૂપ એ બન્ને પ્રકારને વિષય નથી, એમ માને તે ભાવ અને અભાવ શબ્દથી, તમને ભાવ અને અભાવ એ બન્ને લેકપ્રસિદ્ધ માન્ય છે કે લાકમાં અપ્રસિદ્ધ અલૌકિક ? પ્રથમ પક્ષમાં જેમ બનેની એક સ્થળે વિધિ ન ઘટે, તેમ એક સ્થળે નિષેધ પણ ન ઘટે. કારણ કે–પરપર વિરુદ્ધ ધર્મોમાંથી એકને વિધિ કે નિષેધ તે બીજાના નિધિ કે વિધિ સાથે અવિનાભૂત (સહચર) છે. બીજા પક્ષમાં કોઈ જનની ક્ષતિ-હાનિ નથી, કારણ કે-હજારો અલૌકિક (લોકોત્તર) પદાર્થો નિવૃત્ત થઈ જવા છતાં લૌકિક જ્ઞાનના વિષયની નિવૃત્તિ, કે લૌકિક નિરુકિતની નિવૃત્તિ થતી નથી. નિઃસ્વભાવ પક્ષમાં “જૈન” અવ્યય નિષેધાર્થક હોઈ અને વાવ શબ્દ ભાવ કે અભાવ બેમાંથી એકને વાચક હોય તે પહેલાના જેવો જ દેષ આવશે. અને જે પ્રતીતિની અવિષયતા એ નિઃસ્વભાવતા હોય તે-વિરોધ આવશે. કારણ . કે–પ્રપંચ પ્રતીયમાન ન હોય તે પ્રપંચનું ધમી તરીકે અને પ્રતીય માનત્વનું હેતુ તરીકે ઉપાદાન-ગ્રહણ કઈ રીતે કર્યું ? અને ધમી તરીકે ઉપાદાન કર્યું તે અપ્રતીમાન કઈ રીતે થાય ?

Page #108

१. १६. ]
ब्रह्मवादः।
शंकाः-५'यो प्रतीयमान थाय छ तेवो नथी. समाधानः-सोम मानो तो विपरीत यातिना स्वारना . प्रस। मावशे.
(५०) कथं धर्मितया, प्रतीयमानत्वं च तुतयापाददे इति । प्रसिद्ध एव हि धर्मी क्रियते।
(टि.) तदेतदिति । एतद्वयवहारप्रतिपन्नपदार्थसार्थस्य मिथ्याप्ररूपणेन कदर्थनम् । एतस्येति ब्रह्मवादिनः । किन्तु वावदकतामेव वेदयति । न प्रथमस्येति ज्ञानस्य । न द्वितीयस्येति विषयस्य विरह इति सम्बन्धः ।
ननु भावेत्यादि । ताविति भावाभावो । विपरीताविति अलौकिकौ । प्रतिषेधोपीति नास्तीति शेषः । परस्परेति भावाभावयोः । नान्तरीयेति अविनाभावित्वात् । तन्निरुक्तीति लौकिकनिश्चितोक्तिनिषेधः । निस इति षष्टयन्तं पदं कलापके' निराित सिद्धम् । स्वभावेति भावस्वरूपोऽभावस्वरूपो वा स्वभावः।। अन्यतरेति भावाभावयोमध्यादेकनिषेध परेण भवितव्यम् । तथोपादान इति धर्मित्वोपादाने । यतः प्रसिद्ध एव हि धर्मी क्रियते ।
१२ किञ्च, इयमनिर्वाच्यता प्रपञ्चस्य प्रत्यक्षेण प्रत्यक्षेपि-सरलोऽयम् इत्याद्याकारं हि प्रत्यक्षं प्रपञ्चस्य सत्यतामेव व्यवस्यनि, सरलादिप्रतिनियतपदार्थपरिच्छेदात्मनस्तस्योत्पादात् , इतरेतरविविक्तवस्तूनामेव च प्रपञ्चवचीवाच्यत्वेन संमतत्वात् ।
अथ कथमेतत्प्रत्यक्षं पक्षप्रतिक्षेपकम् ! तद्वि विधायकमेवेति तथा तथा ब्रह्मैव विदधाति, न पुनः प्रपञ्चसत्यतां प्ररूपयति । सा हि तदा प्ररू.पिता स्याद् , यदीतरस्मिन्नितरेपां प्रतिषेधः कृतः स्यात् । न चैवम् , निपंधे कुण्ठत्वात् प्रत्यक्षस्येति चेत् । तदयुकम् , यतो विधायकमिति कोऽर्थः ? इदमिति वस्तुस्वरूपं गृह्णाति, नान्यस्वरूपं प्रतिपेधति प्रत्यक्षमिति चेत् । मैवम् । अन्यरू.पनिपेधमन्तरण तत्स्वरूपपरिच्छेदस्याप्यसंपत्ते:-पीतादिव्यवच्छिन्नं हि नीलं नीलमिति गृहीतं भवति, नेतरथा । यदेदमिति वस्तुस्वरूपमेव गृह्णाति प्रत्यक्षमि युच्यते, तदाऽवश्यमपरस्य प्रतिपेधमपि तत् प्रतिपद्यत इत्यभिहितमेव भवति, केवलवस्तुस्वरूपप्रतिपत्तेरेवान्यत्रतिपेधप्रतिपत्तिरूपत्वात् ।
___ अपि च, विधायकमेव प्रत्यक्षमिति नियमस्याऽङ्गीकारे विद्यावद विद्याया अपि विधानं तवाऽनुपज्यते । सोऽयमविद्याविवेकेन सन्मानं प्रत्यक्षात् प्रतियन्नेव 'न निपेधक तत्' इति ब्रुवाणः कथं स्वस्थः । इति सिद्रं प्रत्यक्षवाधितः पक्ष इति ।
___ अनुमानबाधितश्च-प्रपञ्चो मिथ्या न भवति, असद्विलक्षणत्वात् । य एवं स एवं यथा आत्मा । तथा चाऽयम् । तस्मात्तथेति । प्रतीयमानत्वं च हेतुह्मात्मना १ कलापकेन निरति डे।

Page #109

ब्रह्मवादः ।
[ ૨. ૨૬,
व्यभिचारी । स हि प्रतीयते. न च मिथ्या । . अप्रतीयमानत्वे तु, अस्य तद्गोचरवचनानामग्रवृत्तेर्मूकतेव तत्र वः श्रीयसी स्यात् ।
दृष्टान्तश्च साध्यविकल:, शुक्तिशकलकलधौतेऽपि प्रपञ्चाऽन्तर्गतत्वेनाऽनिर्वचनीयतायाः साध्यमानत्वात्।
હું ૧૨ વળી, પ્રપંચની આ અનિર્વાચ્યતા પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી ખંડિત થયેલી છે, અર્થાત આ સરલ છે, એવા પ્રકારનું પ્રત્યક્ષ પ્રમાણુ પ્રપંચની સત્યતાને જ નિશ્ચય કરે છે, કારણ કે-લાદિ પ્રતિનિયત પદાર્થના જ્ઞાનરૂપે પ્રત્યક્ષ (પ્રમાણ)ની ઉત્પત્તિ થાય છે, અને પરસ્પર ભિન્ન વસ્તુઓ જ “પ્રપંચ શબ્દના વાચ્ય તરીકે. સર્વ કઈને સંમત છે.'
ફાંદા -- પ્રત્યક્ષ (પ્રમાણ) પક્ષનું પ્રતિક્ષેપક-નિષેધક કઈ રીતે થઈ શકે ? કારણ કે–પ્રત્યક તે વિધાયક છે, માટે તે તે પ્રકારે બ્રહ્મનું જ વિધાન કરે છે, પરંતુ પ્રપંચની સત્યતાનું નિશ્ચાયક નથી, કારણ કે- પ્રપંચની સત્યતા તે ત્યારે સિદ્ધ થયેલ કહેવાય જે ઈતરમાં ઇતર--(સરલમાં તમાલનો) પ્રતિષેધ કર્યો હોય, પણ તે બને નહીં કારણ કે- પ્રત્યક્ષ નિધિ કરવામાં સમર્થ નથી.
સમાધાન –એમ માનવું ઉચિત નથી. કારણ કે-વિધાયક' પદને તમે શું અર્થ કરો છે ? આ છે એ પ્રમાણે વસ્તુરૂપને પ્રત્યક્ષ ગ્રહણ કરે છે, પણ અન્ય વસ્તુને નિષેધ કરતું નથી, તે માટે તે વિધાયક છે–એમ કહો તે ઉચિત નથી, કારણ કે–અન્ય પદાર્થના સ્વરૂપને નિષેધ કર્યા સિવાય સ્વસ્વરૂપને નિશ્ચય પણ થઈ શકતો નથી. પીતાદિથી વ્યવચ્છિન્ન-ભિન્ન રૂપે જ્ઞાત થયેલું “નીલ” નીલ તરીકે ગૃહીત (પ્રત્યક્ષ) થાય છે, પરંતુ પીતાદિથી ભિન્ન રૂપે જ્ઞાત થયું ન હોય તે તે નીલ કહેવાતું નથી. જ્યારે તમે એમ કહે છે કે-“આ છે એ પ્રકારે વસ્વરૂપને જ પ્રત્યક્ષ ગ્રહણ કરે છે, ત્યારે પ્રત્યક્ષ તેથી અન્ય પદાર્થના પ્રતિપેયને પણ અવશ્ય ગ્રહણ કરે છે, એ પણ અર્થાત કહેવાઈ જ ગયું છે, કારણ કે-કેવલ વસ્તુના સ્વભાવરૂપને જે નિશ્ચય છે તે જ અન્યના પ્રતિધના નિશ્ચયરૂપ છે.
વળી, પ્રત્યક્ષ વિધાયક જ છે એ નિયમ સ્વીકારશો તો વિદ્યાની જેમ અવિદ્યાની પણ વિધિ જે તમારે માનવી પડશે. તે આ પ્રમાણે–આ બ્રહ્મવાદી સંસારપાદાન રૂપ અવિદ્યાને પ્રત્યક્ષથી પ્રતિષેધ કરીને માત્ર સત્તાને સ્વીકારે છે, છતાં પ્રત્યક્ષને નિષેધક નથી માનતો, તો તે કઈ રીતે સ્વસ્થ (શાંત-સ્થિર) હોઈ શકે ? માટે પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી બાધિત છે, એ સિદ્ધ થયું.
અને અનુમાનથી પણ બાધિત છે. તે આ પ્રમાણે--પ્રપંચ મિથ્યા નથી, અસતુથી વિલક્ષણ હોવાથી. જે અતુથી વિલક્ષણ હોય, તે મિશ્યા ન હોય, જેમ કે–આત્મા.
આ પ્રપંચ પણ અસતુથી વિલક્ષણ છે, માટે મિથ્યા નથી. વળી, પ્રપંચને મિથ્યા સિદ્ધ કરવા તમોએ જે પ્રતીયમાન હોવાથી એવા જે હેત કહ્યું છે, તે વ્યભિચારી છે, કારણ કે બ્રહ્મ પ્રતીયમાન છે છતાં મિથ્યા નથી, અને જે બ્રહ્માત્માને - ૧ એણે મુi .

Page #110

१. १६. ]
ब्रह्मवादः । અપ્રતીમાન માને તે બ્રાત્માને વિષે બ્રહ્મવિષયક શબ્દની પ્રવૃત્તિ જ નહીં થાય. તે તે વિષયમાં તમારે મૂંગા રહેવું એ જ કલ્યાણકારી છે.
વળી, તમોએ “છીપને ટુકડામાં ચાંદી એ પ્રમાણે તમારા અનુમાનમાં જે દષ્ટાંત આપ્યું છે તે સાધ્યરહિત છે, કારણ કે-શુકિતશકલ વિષેનું રજત પણ પ્રપંચની અન્તર્ગત હોવાથી તેની અનિવાંચ્યતા સિદ્ધ નથી પણ સાધ્યમાન છે.
(१०) प्रत्यक्षेपीति प्रतिक्षिप्ता । तद्धि विधायकमेवेति :
" आहुविधातृ प्रत्यक्षं न निषेद्ध विपश्चितः ।।
नेकय आगमस्तेन प्रत्यक्षेण प्रबाध्यते ॥१॥" [ब्रह्मसिद्धि २.१] तथा तथेति घटादिविवर्तरूपेण । ब्रहीयेति कर्मतापन्नं ब्रह्म। अन्यप्रतिपेधप्रतिपत्ति. रूपत्वादिति । मुण्डभूतले घटाभावग्रहणवत् । येन हि पदास्खलनादिना मुण्डभूतलं गृहीतम् , घटाभावोऽपि तेन गृहीतः ।
(टि.) प्रत्यक्षेपीति निराकारि । तस्येति प्रत्यक्षस्य । वाच्यत्वेनेति घटादिविवर्तरूपेण ।
पक्षेति प्रपञ्चो मिथ्या इत्येतस्य पक्षस्य । तद्धीति प्रत्यक्षम् । विधायकमिति ब्रहालक्षण. प्रकृतपक्षजनकमेव । तथा तथेति प्रत्यक्षं कर्तुं तेन तेन प्रकारेण विचार्यमाणम् । ब्रह्मैव कर्मतापन्नम् । साहीति प्रपञ्चसत्यता। 'तथेति । निपिद्धा भवेत् । यदीतरस्मिन्निति सरले, इतरे. पामिति तमालादीनाम् . न चैवमिति प्रत्यक्षेण प्रतिषेधो . न कृतः, प्रत्यक्षस्य निषेधकुण्ठत्वात् । तदाऽवश्यमित्यादि । तदिति प्रत्यक्षम् । प्रतिपद्यत इति मुण्डभूतले घटाभावग्रहणवत् । येन पदास्खलनादिना मुण्डभूतलं गृहीतम्, घटाभायोपि तेन गृहीतः । केवलेति । प्रतिपत्तानस्यैव । विवेकेनेति निरासेन ।
प्रतियन्निति जानन् प्रतिपूर्वकः इण् गतौ । प्रत्येती(प्रतियन्नि)ति शतृप्रत्ययः । "गमनार्या धातवः सर्वेऽपि ज्ञानार्थाः" इति वचनादवगच्छनित्यर्थः । तदिति प्रत्यक्षम्।
प्रपञ्चो मिथ्येत्यादि । स हीति ब्रह्मात्मा । अस्येति ब्रह्मात्मनः । तद्गोचरेति ब्रह्मविषयः ।
६१३ किञ्च, इदमनुमानं प्रपञ्चाद भिन्नम् , अभिन्नं वा ! यदि भिन्नम् , तहिं सत्यम् , असत्यं वा : यदि सत्यम् , तर्हि तद्वदेव प्रपञ्चस्यापि सत्यत्वं स्यात् । अथाऽसत्यम् : तत्रापि शून्यम् , अन्यथाख्यातम् . अनिर्वचनीयं वा ! आद्यपक्षद्वयेऽपि न साध्यसाधकत्वम् , नृशृङ्गवच्छुक्तिकलधौतवच्च । तृतीयपक्षोऽप्यक्षमः, अनिर्वचनीयस्थाऽसंभवित्वेनाभिहितत्वात् ।
व्यवहारसत्यमिदमनुगानम , अतोऽसत्यत्वाभावात् स्वसाध्यसाधकमिति चेत् । किमिदं व्यवहारसत्यं नाम ? व्यवहृतिर्थवहारो ज्ञानं तेन चेत् सत्यम् , तर्हि पारमार्थिकमेव तत् । तत्र चोत्तो' दोपः । अथ व्यवहारः शब्दस्तेन सत्यम् । ननु
१ अत्र 'तथेति निषिद्धा , भवेदिति' असंगतं भाति । * चिहान्तर्गतः पाठः मुद्रित एव । २ चोक्तदोषः इति टिप्पणसंमतः पाठः ।

Page #111

Se
ગ્રહવાઃ |
[ , ૨૬
शब्दोऽपि सत्यस्वरूपः, तदितरो वा ! यद्यावः, तर्हि तेन यःसत्यं तत्पारमार्थिकमेवेति तदेव दूपणम् । अथाऽसत्यस्वरूपः शब्दः । कथं ततस्तस्य सत्यत्वं नाम ? न हि स्वयमसत्यमन्यस्य सत्यत्वव्यवस्था हेतुः, अतिप्रसङ्गात् । अथ कूटकापणे सत्यकार्षापणोचितक्रयविक्रयव्यवहारजनकत्वेन सत्यकापणव्यवहारवदसत्येऽप्यनुमाने
सत्यव्यवहार इति चेत् । तसत्यमेव तदनुमानम् । तत्र चोक्तो दोपः । अतो न .. प्रपञ्चाद्भिन्नमनुमानमुपपत्तिपदवीमापेदानम् ।
- नाप्यभिन्नम् , प्रपञ्चस्वभावतया तस्यापि मिथ्यात्वप्रसक्तः । मिथ्यारूपं च तत्कथं नाम स्वसाध्यं साधयेत् ? इत्युक्तमेव । एवं च प्रपञ्चस्य मिथ्यात्वा सिद्धेः कथं परमब्रह्मणस्तात्त्विकत्वं स्यात् , यतो बाह्याऽर्थाभावो भवेदिति ? ॥१६॥
$ ૧૩ વળી, તમારું પ્રપંચ મિથ્યા છે. ઇત્યાદિ અનુમાન પ્રપંચથી ભિન્ન છે કે અભિન્ન ભિન્ન હોય તે-તે અનુમાન સત્ય છે કે અસત્ય ? સત્ય હોય તો તે અનુમાનની જેમ પ્રપંચ પણ સત્ય થઈ જશે. અર્થાત અદ્વૈતવાદ સિદ્ધ નહીં થાય. અનુમાન અસત્ય હોય તો–તે શૂન્ય છે, અન્યથા ખ્યાત છે કે અનિર્વચનીય ? પહેલા બે પક્ષમાં તો અનુમાન અનુક્રમે “પુરુપશંગ જેવું અને “છીપમાં રજત જેવું થઈ જશે. એટલે સાધ્યને સિદ્ધ કરી શકશે નહીં. ત્રીજો પક્ષ પણ સમર્થ નથી, કારણ કે-અનિર્વચનીયતા પોતે જ સંભવતી નથી એ પ્રમાણે અમે પહેલાં જ કહી ગયા છીએ.
હાં-પૂર્વોક્ત અનુમાન વ્યવહારથી સત્ય છે, એથી કરીને તે અસત્ય નથી માટે તે સાધ્યનું સાધક છે.
સમાધાનએમ પણ બને નહીં કારણ કે-વ્યવહારે સત્ય એટલે શું ?વ્યવહતિ-વ્યવહાર એટલે જ્ઞાન અને તેને કારણે સત્ય એમ જે હોય તો અનુમાન પારમાર્થિક સત્ય જ થયું, અને તેમાં દોષ કહી ચૂક્યા છીએ. અને જે વ્યવહાર એટલે શબ્દ હોય અને તેનાથી સત્ય હોય તો તે શબ્દ સત્યસ્વરૂપ છે કે અસત્યસ્વરૂપ ? જે સત્યસ્વરૂપ હોય તો તેનાથી સત્ય તે પારમાર્થિક સત્ય થયું અને તેમાં પૂર્વોક્ત દૂષણ છે. અને જે શબ્દ અસત્યસ્વરૂપ હોય તો, તેવા શબ્દથી અનુમાનની સત્યતા કઈ રીતે સિદ્ધ થશે ? કારણ કે-સ્વયં અસત્ય હોય તે બીજાની સત્યતા સિદ્ધ કરવાને હેતુ બનતા નથી. તેમ છતાં માનવામાં તો અતિપ્રસંગ દેવ થશે. એટલે કે હેતુના સાચા-ખોટાપણાનો વિવેક જ નહીં રહે.
શા-ખોટા સિક્કા વડે પણ ખરીદ-વેચાણ વ્યવહાર સિદ્ધ થતાં હોઈ તેને સાચો સિકકો કહેવાય છે. તેમ અસત્ય અનુમાનથી પણ સાંધ્ય સિદ્ધ થતું હોઈ તેને સત્ય કહી શકાય.
કમાધાન–જે એમ હોય તો અનુમાન અસત્ય જ થયું અને તેમાં પ કહી ચૂક્યા છીએ. માટે પ્રપંચથી ભિન્ન અનુમાન યુકિતમાર્ગને પામતું નથી,

Page #112

૨, ૨૭.]
નમ્ |
९९
અર્થાત્ સિદ્ધ થઈ શકતું નથી.
અને અનુમાનને પ્રપંચથી અભિન્ન માનવામાં આવે તો–તે પ્રપંચસ્વરૂપ હોવાથી પ્રપંચની જેમ મિથ્યા બની જશે. આ પ્રકારે અનુમાને મિથ્યા થવાથી તે સ્વસાધ્યને કઈ રીતે સિદ્ધ કરશે ? એ વાત પહેલાં કહેવાઈ ગઈ છે. આ રીતે પ્રપંચમાં મિથ્યાત્વ સિદ્ધ ન હોવાથી પરમ બ્રહ્મની તાવિકતા પણ કઈ રીતે સિદ્ધ થશે, જેથી કરી બાહ્ય અર્થનો અભાવ સિદ્ધ થાય ? ૧૬.
(५०) नृशृङ्गवदिति शून्यम् । शुक्तिकलधौतवदिति अन्यथाख्यातम् ।।१६।।
(टि०) तदेवेति सत्यानुमानवदेव । प्रतीयमानत्वादेव हेतोर्यथाऽनुमानमिदं सत्यम् , तथा प्रपञ्चोपि प्रतोयमानत्वादेव सत्योऽस्त्वित्यर्थः । नृशृङ्गेति शून्यत्वे नृङ्गदृष्टान्तः । अन्यथाख्यातत्वे शुक्तिशकले कलधौतमिति निदर्शनम् ।
तत्र चोक्तदोप इति प्रपञ्चसत्यतालक्षणः। यद्यनुमान व्यवहारसत्येन सत्यम्, व्यवहारसत्येन प्राञ्चोपि सत्यः स्यात् इति भावार्थः । तदितर इति सत्यादितरोऽलीक इत्यर्थः । तदेवेति प्रपञ्चसत्यतालक्षणम् । तत इति शब्दात् । तस्येत्यनुमानस्य ।
आपेदानमिति प्रपेदे । तस्येति अनुमानस्य । तदित्यनुमानम् ।।१६।। . . . प्रमाणत्वाभिमतज्ञानस्य स्वव्यवसायीति विशेपणं व्याख्यान्ति
स्वस्य व्यवसायः स्वाभिमुख्येन प्रकाशनम् , बाह्यस्येव
तदाभिमुख्येन, करिकलभकमहमात्मना जानामि ॥१७॥
६१ यथा बाह्याभिमुख्येन बाह्यानुभवनेन प्रकाशनं बाह्यव्यवसाय ज्ञानस्य. तथा स्वाभिमुग्न्येन प्रकाशनं स्वव्यवसायः । अत्रोल्लेखः---करिकलभकमित्यादि । यथा करिकलभकमिति प्रमेयस्य, अहमिति प्रमातुः, जानामीति प्रमितेः प्रतिभासः, तथा आत्मनेति प्रमाणत्वाभिमतज्ञानस्याऽप्यस्त्येवेति भावः ॥१७॥ પ્રમાણ તરીકે સ્વીકારેલ જ્ઞાનના અધ્યવસાયિ’ વિશેષણની વ્યાખ્યા–
બાહ્ય પદાર્થના અભિમુખ થવાથી જ્ઞાન જેમ બાહ્ય પદાર્થનો વ્યવસાય કરે છે, તેમ સ્વપ્રતિ અભિમુખ થવાથી જ્ઞાન અને વ્યવસાય કરે છે, જેમ કે-હું મારી જાતે હાથીના બચ્ચાને (મદનીયાને) જાણું છું. ૧૭.
૬ ૧ જેમ બાહ્યાભિમુખ થવાથી એટલે કે બાહ્ય પદાર્થના અનુભવથી થતું. પ્રકાશન એ જ્ઞાનનો બાહ્ય વ્યવસાય છે, તેમ સ્વપ્રતિ અભિમુખ થવાથી એટલે કેસ્વના અનુભવથી થનારું પ્રકાશન તે સ્વવ્યવસાય છે. જેમ કે-હું મારી જાતે હાથીનાં બચ્ચાને જાણું છું. આ પ્રકારની પ્રતીતિમાં જેમ હું એ પ્રમાતા–કર્તાની પ્રતીતિ છે, હાથીના બચ્ચાને એ પ્રમેય-કર્મની પ્રતીતિ છે અને જાણું છું એ પ્રમિતિક્રિયાની પ્રતીતિ છે, તેમ “મારી પતે એ પ્રમાણરૂપે અભિમત જ્ઞાનની પણ પ્રતીતિ છે જ. ૧૭. *
(टि.) प्रमितेरिति परिच्छेदस्य । प्रमाणत्वेति स्वपरव्यवसायिनः ॥१७॥

Page #113

स्वसंवेदनम् ।
स्वव्यवसायमेव स्पष्टदृष्टान्तप्रकटनेन निष्टङ्कयन्ति——
कः खलु ज्ञानस्याssलम्बनं वाद्यं प्रतिभातमभिमन्यमानस्तदपि तत्प्रकारं नाभिमन्येत मिहिरालोकवत् ? ॥ १८ ॥
११ तदपीति ज्ञानमपि तत्प्रकारमिति स प्रतिभातत्वलक्षणः प्रकारः प्रतिनियतं स्वरूपं यस्य तत् तत्प्रकारं प्रतिभातमित्यर्थः । यथैव हि गिरिनगरगहनादिकं मिहिलोकस्य विषयं प्रतिभातमभिमन्यमानैर्मिहिरालोकोऽपि प्रतिभातोऽभिमन्यते लौकिकपरीक्षकैः, तद्वज्ज्ञानस्य विषयं कुम्भादिकं प्रतिभातमभिमन्यमानैस्तैर्ज्ञानमपि प्रतिभानं स्वीकर्तव्यमिति ।
સ્પષ્ટ દૃષ્ટાંત જણાવીને સ્વવ્યવસાયી’ વિશેષણનું સમર્થન
સૂર્યપ્રકાશની જેમ જ્ઞાનના બાહ્ય આલમ્બનને પ્રતિભાત માનનાર એવા કાણ હશે જે તેને પણ તે પ્રકારનું ન માને ? ૧૮.
$૧ તેને પણ–જ્ઞાનને પણ, તે પ્રકારનું એટલે કે પ્રતિભાત રૂપે નિયત સ્વરૂપવાળુ. સૂર્યપ્રકાશના વિષયભૂત પર્વતાદિ પદાર્થાને પ્રતિભાત માનનાર લૌકિક અને પરીક્ષકાએ સૂર્ય પ્રકાશને પણ પ્રતિભાત માનેલ છે, તેમ જ્ઞાનના વિષય ઘટાદિ પદાર્થને પ્રતિભાત માનનાર લૌકિક અને પરીક્ષકાએ જ્ઞાનને પણ પ્રતિભાત मानवु ले मे
१२ अत्रेयं भट्टचट्ट्घट्टना- ननु न स्वसंवेदनं वेदनस्य सुन्दरम्, स्वात्मनि क्रियाविरोधात् - इत्यस्य पारोस्यमेवाक्षूणं कक्षीकरणीयम् ।
९३ तदेतदरमणीयम् । यतः - किमुत्पत्तिः, ज्ञाप्तिर्वा स्वात्मनि विरुध्येत यद्युत्पत्तिः, सा विरुध्यताम् । न हि ज्ञानमात्मानमुत्पादयतीति वयमध्यगीष्महि । अथ ज्ञप्तिः, नेयमात्मनि विरोधमदीघरत्, तदात्मनैव ज्ञानस्य स्वकारणकलापादुत्पादात्. प्रकाशात्मनेव प्रदीपकलिकालोकस्य ।
१००
अथ प्रकाशात्मनैव प्रदीपालोकोऽयमुदयमाशिवानिति परप्रकाशकोsस्तु, आत्मानमप्येतावन्मात्रेणैव प्रकाशयतीति तु कौतस्कृती नीतिः - इति चेत् । तत्किं तेनाप्रकाशितेनैव वराकेण स्थातव्यम्, आलोकान्तराद वा प्रकाशनाऽस्य भवितव्यम् : प्रथमे, प्रत्यक्षवाधा । द्वितीयेऽपि सैवाऽनवस्थापत्तिश्च ।
[१.१८.
६४ अथ नाऽसौ स्वमपेक्ष्य कर्मतया चकास्ति इत्यस्वप्रकाशकः स्वीक्रियते, . प्रकाशरूपतया तूत्पन्नत्वात् स्वयं प्रकाशत एवेति चेत् । अनेनैव सुधामद्धि । न हि वयमपि ज्ञानं कर्मतयैव प्रतिभासमानं स्ववेद्यमावेदयामहिं ज्ञानं स्वयं प्रतिभासत इत्यादावकर्मकस्य तस्य चकासनात् । यथा तु ज्ञानं जानामति कर्मतयाऽपि तद् भाति तथा प्रदीपः स्वं प्रकाशयतीत्ययमपि तथा प्रथत एव ।
१ यथा मु ।

Page #114

૨. ૨૮. ] स्वसंवेदनम् ।
૨૦૨ ૬ ૨ આ વિષયમાં ભટ્ટ કુમારલના ચટ્ટ-શિષ્યનો વિચાર આ પ્રમાણે છે. જ્ઞાનનું સ્વસંવેદન–સ્વપ્રકાશકવ યુતિસિદ્ધ નથી, કારણ કે–સ્વાત્મામાં કિયાને વિરોધ છે એટલે કે જ્ઞાન પતે પિતાને જાણી શકતું નથી, માટે જ્ઞાનને અબાધિત રૂપે પરેશ જ માનવું જોઈએ.
s૩ –મીમાંસકોને ઉપરોક્ત વિચાર રમણીય નથી, કારણ કે–સ્વાત્મા માં જ્ઞાનને વિષે ઉત્પત્તિક્રિયાને વિરોધ છે અર્થાત જ્ઞાન સ્વથી ઉત્પન્ન થાય એમાં વિરોધ છે કે પ્રિક્રિયાને અર્થાત જ્ઞાન સ્વને જાણે એમાં વિરોધ છે ? ઉત્પત્તિને વિરોધ હોય તો તે બરાબર છે, કારણ કે જ્ઞાન પોતે પોતાને ઉત્પન કરે છે એવું અમે કહેતા નથી. જ્ઞપ્તિનો વિરોધ કહ તે જ્ઞતિકિયા સ્વાત્મામાં વિરુદ્ધ નથી, કારણ કે-જેમ પ્રદીપાલેક પોતાના કારણથી પ્રકાશ સ્વરૂપે ઉપવા થાય છે, તેમ જ્ઞાન પણ પોતાના કારણે થી સમિપિ જ ઉત્પન્ન થાય છે.
શા--પ્રદીપાલક–દીવાનું તેજ પ્રકાશ રૂપે ઉપર થાય છે, માટે પરપ્રકાશક થાય. પરંતુ એટલા માત્રથી તે સ્વસ્વરૂપનો પણ પ્રકાશ કરે છે એ ક્યાંનો ન્યાય
સમાધાન–ત શું રાંક દીવાએ અપ્રકાશિત રહેવું કે બીજા પ્રકાશથી પ્રકાશિત થવું ? સર્વથા અપ્રકાશિત માનવામાં તો પ્રત્યક્ષથી બાધ છે, અને આલીકાન્તરથી દીવાને પ્રકાશિત માનવામાં પણ બાધ છે, કારણ કે બીજા આલોક વિના પણ આલાક અનુભવાય છે, અને તેમ માનવામાં અનવસ્થા પણ છે.
6 હાંરા--પ્રદીપાલક પિતાની અપેક્ષાએ કમરૂપે પ્રકાશિત નથી અર્થાત્ પિતે પ્રકાશક્રિયાનું કર્મ નથી માટે તે અસ્વપ્રકાશક છે, પરંતુ પ્રકાશ સ્વરૂપે ઉત્પન્ન થતો હોવાથી સ્વયં પ્રકાશિત થાય જ છે એમ અમે માનીએ છીએ
સમાધાન–-આ કથન વડે અમૃતનું પાન કરે અર્થાત તમારા મુખમાં સાકર, જીવતા રહો. અમારો પણ એવો આગ્રહ તે છે જ નહીં કે-જ્ઞાન સ્વયં કમરૂપે પ્રતિભાત થઈને જ પિતાના વિષયને પ્રકાશ કરે છે. કારણ કે-જ્ઞાન સ્વયં પ્રકાશે છે એ પ્રતીતિમાં જ્ઞાન કર્મરૂપે નથી. અને વળી, “જ્ઞાનને જાણું છું” તેમાં જેમ જ્ઞાન કર્મ રૂપે ભાસે છે તેમ “પ્રદીપ સ્વને પ્રકાશ કરે છે તેમાં પ્રદીપ પણ કર્મ રૂપે પ્રતિભાસિત થાય જ છે.
(१०) यत उत्पत्तिप्तिर्वा स्वात्मनि विरुध्येतेति । क्रियाविराधादिति युक्तमतस्तामेवोपजीव्य चर्चयति । तथा प्रदीपः स्वं प्रकाशयतीत्ययमपि तथा प्रथत पवेति । तथा જર્મતયા 1.
(દ) અથ શક્તિરિયાદ્રા તાત્મનાત જ્ઞાણuદવેવ ગારામનેતિ ઘસારા સ્વरूपेणैव । आशिवानिति अशांटि व्याप्ती । आत्मनेपदमनित्यमिति न्यायात क्वसकानाविति क्वस्प्रत्ययः। एतावन्मात्रेणेति पदार्थप्रकाशनकारणसामग्रयेण । किं तेनेति प्रदीपेन । 'आलोकाતિ(ત)તિ | ૧ મા ઢા” ર લ ગા વાગ્યતે” ત પુરતી નાહિતા

Page #115

१०२
स्वसंवेदनम् ।
"दीपवनोपपयेत विश्ववस्तुप्रकाशनम् । अनात्मवेदने ज्ञाने जगदान्ध्यं प्रसज्यते ॥”
'अस्येति प्रदीपालोकस्य । असाविति प्रदीपालोकः । कर्म्मतयेति यथा दीपो दीपं जानाति । तस्येति ज्ञानस्य ।
[ . =
६५ अथावयवैरालोकावयवी प्रकाश्यत इत्यस्वप्रकाशक एवायमिति चेत् । ननु asपि केन प्रकाशनीया: : अवयविनंति चेत् । नन्वमीपां परस्परगोचरज्ञानजनने सहकारित्वमेव तावत्प्रकाशकत्वमुच्यते । तच्चामीपामज्ञातानाम्, ज्ञातानां वा स्यात् नाज्ञातानाम् । एवं नालोकित एव प्रदीपकुइमलाssलोकोऽपि कदाचित् कलाकुलियादीन् ज्ञापयेत् । ज्ञातानां चेत् । इतरेतराश्रयापत्तिः -- ज्ञाता खल्ववयवा अवयविनं ज्ञापयेयुः, सोऽपि च ज्ञात एव तान् ज्ञापयेदिति । अथ तेपामध्यवयवानामवयवित्वाद निजावयवैज्ञप्तिः करिष्यते, तदानीमनवस्था । अथ पर्यन्त केचिदवयवाः स्वयमेवात्मानं ज्ञापयेयुः तर्हि ज्ञानमपि स्वयमेवात्मानं निश्चिनोतीति किं न कक्षीकुरुपे !
Śપ સંયા -પ્રકાશરૂપ અવયવી પોતે પેાતાના પ્રકાશ કરે છે એમ નહી પશુ પ્રકાશરૂપ અવયવીનું પ્રકાશન તેના અવયા વડે થાય છે, માટે તે સ્વ પ્રકાશક છે એમ ન કહેવાય.
સમાધાન--એમ માનેા તા-અમે પૂછીએ છીએ કે–તેના અવયવાના પ્રકાશક કાણુ છે ? જો અવયવાના પ્રકાશક અવયવી છે એમ કહેા તેા અવયવો અવયવીના, અને અવયવી અવયવાના પ્રકાશમાં-એમ પરસ્પર સહકારી બને છે એવા ફલિતા થાય છે. તે તેમાં અમે પૂછીએ છીએ કે-અજ્ઞાત અવયવા પ્રકાશક છે કે જ્ઞાત અવયવેા ? અજ્ઞાત અવયવેા અવયવીના પ્રકાશક છે એમ તેા કહી શકશેા નહીં, કારણ કે તેા પછી આપણે દીવાનુ તેજ ન જોયું હોય છતાં પણ તે ક્લેશ કુલિશાદિ પદાર્થાનું પ્રકાશક બની જાય, પણ એમ બનતું નથી. અને જો જ્ઞાત અવયવેા પ્રકાશક હોય તા-ઇતરેતરાશ્રય દોષ આવશે, કારણ કેઅવયવા જ્ઞાત હોય તો અવયવીને ધ કરાવે અને અવયવી જ્ઞાત હાય તા અવયવાના આધ કરાવે. અને તે અવયવો સ્વયં પણ પોતાના અવયવાની અપેક્ષાએ અવયવીરૂપ હોવાથી તેમને પોતાના અવયવા વડે પ્રકાશ થાય છે, એમ કહે। તા અનવસ્થા દોષ આવશે. જો એમ માનેા -છેલ્લા કેટલાક અવયવે પેાતાના પાતે જ પ્રકાશ કરશે તે-જ્ઞાન પણ પાતે પેાતાના નિશ્ચય કરે છે એવું કેમ સ્વીકારતા નથી .

(टि०) ननु तेऽपीति अवयवाः । नन्वमीषामिति अवयवानामवयविनश्च । अवयवप्रकाशमन्तरेणावयव्यप्रकाशकः । अवयविप्रकाशादृते अवयवा निस्तेजस्काः । अत एव सहकारित्वम् । तच्चेति प्रकाशनम् । अमीषामित्यवयवानाम् ।
।
१ तस्य पु । २ प्रदीपो पु । ३ अवयवप्र० मु ।

Page #116

૨. ૨૮].
स्वसंवेदनम् ।
-
૨૦૩
६ कथं च पारोश्ये ज्ञानस्य ज्ञानं स्यात् ! अन्यथाऽनुपपद्यमानार्थप्राकट्यरूपार्थसमुत्थापितार्थापत्तेरिति चेत् । ननु तदर्थप्राकट्यमात्मधर्मः, ज्ञानधर्मः, अर्थधर्मा वा भवेत् ? नाद्यः प्रकारः, प्रभाकरकक्षापञ्जरप्रवेशप्रेसङ्गात् । न द्वैतीयीकः, ज्ञानस्य क्षणिकत्वेन तत्क्षण एव क्षीणत्यादुपरितनक्षणोत्पदिप्णोस्तस्य तद्धमत्वविरोधात् । नाऽपि तातीयीकः, तथात्वे हि चैत्रस्येव मैत्रस्यापि स पदार्थः प्रकटः स्यात् । अथ यस्यैव ज्ञानेन जनयाम्बभूवेऽसौ, तस्यैव तत्प्रकटनम् । तद् दुर्धटम् , घटस्य प्रतिनियतप्रमातृप्रबोधितप्रदीपाकुरप्रकटितस्याऽप्यनियतैर्दर्शनात् तन्नियमानुपपत्तेः ।
હું ૬ વળી જ્ઞાનને પરોક્ષ માનવાથી તેનું જ્ઞાન કઈ રીતે થશે ? જે જ્ઞાન ન હોય તે અર્થ પ્રાકટયરૂપ અર્થ અનુપપન્ન બની જાય અર્થાત. ઘટે નહીં, માટે તે અર્થપ્રાકટયરૂપ અર્થને આધારે ઉપસ્થિત થતી અળંપત્તિને કારણે જ્ઞાનનું જ્ઞાન થશે. અર્થાતું આપણને અર્થ પ્રકટ થયો તે જ્ઞાન વિના સંભવે નહીં માટે જ્યારે પણ અર્થ પ્રકટ થાય ત્યારે જ્ઞાન હોવું જ જોઈએ. જે એમ માને તે તેવા પ્રકારનું જ્ઞાન થાય ત્યારે અર્થપ્રાકટય આત્મધર્મ છે, જ્ઞાન ધર્મ છે કે અર્થ ધર્મ છે ? જે આત્મધર્મ કહો તે–પ્રભાકરના મતને સ્વીકારવાનો પ્રસંગ આવશે. જ્ઞાનધર્મ માને તે જ્ઞાન ક્ષણિક હોવાથી તે જ ક્ષણે નાશ પામી જવાથી ત્યાર પછી બીજી ક્ષણે ઉત્પન્ન થનાર અર્થપ્રાકટયને તેને ધર્મ માનવામાં વિરોધ છે, કારણ કે-ધમી વિના ધમ હોય નહીં. અને જે તે અર્થપ્રાકટય અર્થને ધર્મ હોય તે-ચૈત્રની જેમ મિત્રને પણ તે અર્થ પ્રકટ થઈ જશે, કારણ કેઅર્થપ્રાકટય બન્નેને માટે સમાન છે.
ફાં–જે પુરુષના જ્ઞાનથી અર્થપ્રાકટયરૂપ અર્થધમ ઉત્પન્ન થયો હોય તે પુરુષને જ તે અર્થ પ્રકટ થાય છે, બીજાને નહીં આવો નિયમ છે.
સમાધાન–એ નિયમ ઘટવો મુશ્કેલ છે, કારણ કે–પ્રતિનિયત (વ્યક્તિગત કોઈએક) પ્રમાતાએ સળગાવેલ દીવાના પ્રકાશથી પ્રકટ થયેલ ઘડાને અનેક પુરુષે જોઈ શકે છે. માટે તમારે તે નિયમ યુક્તિયુક્ત નથી. ___ (५०) तस्य तद्धर्मत्वविरोधादिति । तस्यार्थप्राकट्यस्य । तस्य विनष्टस्य ज्ञानस्य धर्मस्तद्धर्मस्तद्भावस्तस्मात् ।
(टि.) कथञ्चेत्यादि । पारोश्येति ज्ञानस्य परोक्ष-वेऽङ्गीकृते सति ज्ञानमेव कथं ज्ञायत इत्यर्थः । अन्यथेति अन्यथा ज्ञानाविनाभाविनी उपपद्यमाना पदार्थप्राकट्यलक्षणा अर्थेन कार्येण निष्पादिता या अर्थापत्तिस्तस्याः । प्रभाकरेति प्राकट्य स्यात्मधर्मत्वं प्रभाकरैराश्रियेत, न भट्टः । ज्ञानस्य क्षणिकत्व इति । मीमांसका हि ज्ञानं क्षणिकमभ्युपगच्छेयः । उपरितनेति द्वितीयक्षणोत्पत्तिशोलम्य । तस्य विनष्टस्य ज्ञानस्य धर्मस्तद्धर्मस्तस्य भावस्तत्त्वम् । तस्येति अर्थप्राकटयस्य । तद्धमत्वेति ज्ञानधर्मत्वे विरोधात् । तथात्व इति अर्थधर्मत्वे । अथ यस्येत्यादि । असाविति યંત્રાટ ઘોર્થધર્મઃ *

Page #117

स्वसंवेदनम् ।
___ अस्तु वैतत्, तथाप्ययमर्थधर्मो जडः, चिदरूपो वा भवेत् ? यदि जडः, कश्रमथदर्शनं स्यात् : अर्थदर्शनं हा दृष्टिरर्थज्ञभिमन्यते । जडत्वे तु प्राकट्यस्य कथमिदं घंटेत ! ज्ञानप्रमागशव्दयाथै सामानाधिकरण्यमसूपपादम् । यतो ज्ञायते ज्ञपिर्जन्यते येन तद् ज्ञानमाम्नायते । प्राकट्यस्य च जइवेनाऽज्ञप्तिरूपये कथं नजनक प्रमाणं ज्ञानं व्यपदिश्येत : चिद्र पवेत् । स्वसंवेद्यः, वंदनान्तवेद्यो वा ! यदि સ્થળઃ તર્દિ “તર્થ વિવંતો ને વાડનઃ શર્માતઃ” રુતિ રચાયઃ સમાયાત-. स्वात्मनि क्रियाविरोधाद् विज्ञाने स्वसंवितिप्रतिक्षेपपातक कृत्वाऽपि प्राकटये तस्याः स्वयं स्वीकारात् ।
वेदनान्तरवेद्यत्वं पुनरस्य कुतस्त्यम् ! तथा हि--किमयं यावदर्थम् , यावदक्षव्यापार वाऽवतिष्टेत, ज्ञानवल्क्षणिको वा भवेत् : नायः पक्षः, पदार्थमालोक्य निमीलितलोचनोपल्दयुगलस्य प्रकटतःवतीतिप्रतः । न द्वितीयः, अक्षादिव्यापारस्य જ્ઞાનોપત્તિ માટે વ્યાપારાત ગ્રાહ્ય તપતાનુવ: | ના વૃર્તાય , 1 ગતनटस्थ वेदनान्तरण वेदितुमस्या वात्, वंदन तु द्विविक्षणावस्थितिग्रसक्तः । तन्न तद्वेदनमवदातम्, यतोऽथांपत्तिरुसंदिति ।।
અથવા કોઈ પણ રીતે આમ બનતું હોય તે પણ આ અર્થ પ્રાકટયરૂપ અધર્મ જડ છે કે શિ ? જે જડ હોય તો અર્ધદશન કઈ રીતે થઈ શકશે ? કારણ કે–અર્થદશને જ અર્ધદષ્ટિ એટલે કે–અર્થજ્ઞપ્તિ (અંર્થજ્ઞાન) કહેવાય છે, તે અર્થપ્રાકટય જડ હોય તે–એ અર્થ દર્શન કઈ રીતે ઘટી શકશે? વળી અર્થપ્રાકટયને જડ માનવાથી જ્ઞાન અને પ્રમાણે એ બને છાનું સામાનાધિકરણ્ય (એકર્થ વાચિત્ર) પણ યુક્તિ સંગત થઇ શકશે નહીં, કારણ કે જ્ઞપ્તિ જેનાથી ઉત્પન્ન થાય અર્થાત જેનાથી પદાર્થ જણાય તે જ્ઞાન કહેવાસ, છે, અને જે પ્રાકટય જડરૂપ હોય તો અજ્ઞતિરૂપ થાય, તે તેવા પ્રાર્થને ઉત્પન્ન કરનાર પ્રમાણને જ્ઞાન કેમ કહેવાય ? અને જે અર્થપ્રાકટયરૂપ અર્થ ધર્મ ચિપ હોય તે-સંવેદ્ય (પ્રકાશ્ય) છે કે વેદનાન્તરેદ્ય ( જ્ઞાનાન્ત રપ્રકાશ્ય) છે? સ્વસંવેદ્ય કહો તે-કોઈ રવીએ કામને વશ થઈ પોતાના શીલને ભંગ કર્યો, પરંતુ પુરુષમાં શક્તિ ન હોવાથી તેને કામ શાંત થયો નહિ” એ ન્યાય તમને પણ લાગુ પડે. કારણ કે-“વામન વિરોધી 1 એ કથન દ્વારા સ્વાત્મા(જ્ઞાન)માં સંવિત્તિ (વસંવેદન)ના ખંડનરૂપ પાપ કરવા છતાં પણ પ્રાકટયમાં તેને (વસંવેદનને) તમારે સ્વીકાર કરવો જ પડશે.
વેદના કહો તો તે કઈ રીતે ઘટશે? કારણ કે આ અર્થ ધર્મ અર્થપ્રાકટય ક્યાં સુધી અર્થ હોય ત્યાં સુધી હોય છે કે ઈન્દ્રિયને વ્યાપાર હોય ત્યાં સુધી હોય છે કે જ્ઞાનની જેમ ક્ષણિક છે? પહેલે પક્ષ યુક્તિ સંગત

Page #118

१०५
૨. ૧૮].
स्वसंवेदनम् । નથી, કારણ કે પદાર્થને જેઈને નેત્રકમલ બંધ કરી દેનાર પુરુષને પણ સ્પષ્ટરૂપે પદાર્થને બેધ છે જોઈએ, પણ થતો નથી. બીજો પક્ષ પણ યુક્તિસિદ્ધ નથી કારણ કે ઇન્દ્રિયાદિ વ્યાપાર તો જ્ઞાનોત્પત્તિમાં જ ચરિતાર્થ હોવાથી અર્થ પ્રાકટયને ઇન્દ્રિય વ્યાપારની અપેક્ષા નથી. ત્રીજો પક્ષ પણ સંગત નથી, કારણ કે-ક્ષણમાં ઉત્પન્ન થઈને નાશ પામનાર અર્થપ્રાકટય બીજા જ્ઞાનથી જાણ શકાશે નહીં, છતાં જે બીજ જ્ઞાનથી જાણી શકાતું હોય તે તેને બે ત્રણ ક્ષણ સુધી સ્થિર માનવું પડશે. માટે ક્ષણિક અર્થપ્રાકટયનું જ્ઞાન યુક્તિસિદ્ધ નથી, આથી અર્થોપત્તિના ઉત્થાનને અવકાશ નથી.
(टि०) कथमिदमिति अर्थदर्शनम्। तज्जनकमिति प्राकटयजनकम्, यतः कारणानुमानेन कार्यम्, कार्यानुमानतः कारणमनुमीयते । ज्ञानं तावद् ज्ञानरूपोत्पादकमेव जांघट्टि, न जडजनकम् , विरोधप्रतिबन्धात् । स्वात्मनीति । तस्या इति स्ववित्तेः । अस्येति अर्थधर्मस्य ।।
तथा हीत्यादि । अयमिति अर्थधर्मः । तत्प्रतीतीति पदार्थप्रतीतिप्रसङ्गात् । तदपेक्षेति तस्याक्षव्यापारस्यापेक्षा तयाऽनुत्पादात् । तद्वेदनमिति क्षणिकस्यार्थप्राकट्यस्य ज्ञानम् ।
८ अथ योगाः सं गिरन्ते-अहो ! आर्हताः ! नाऽस्मिन् मीमांसके वराके व्यपाकृतेऽपि संवेदने स्वसंवेदनदोह्दः पूरयितुं पार्यते । तथाहि ज्ञानं स्वान्यप्रकाश्यम् , ईश्वरज्ञानान्यत्वे सति प्रमे यत्वाद्, यदेवं तदेवं यथा घटः । तथा चेदम् । तस्मात् तथा ।
५. समुत्पन्नं हि ज्ञानमे कात्मसमवेतानन्तरसमयसमुत्पदिष्णुमानसप्रत्यक्षेणैव लक्ष्यते, न पुनः स्वेन । न चैवमनवस्थावल्लेरुल्लासः, अर्थावसायिवेदनोत्पादमात्रेणैवाऽर्थसिद्धेः । तद्वि पदार्थपरामर्शस्वभावमेवेत्युत्पन्नमात्रमेव पदार्थप्रथामनोरथरथस्थितं कृतार्थयति प्रमातारम् । अर्थज्ञानजिज्ञासायां तु तत्रापि ज्ञानमुत्पद्यत एवेति ॥
૬ ૮ યગ-નૈયાયિક કહે છે–અહો ! હે જેને ! ગરીબ બિચારા મીમાંસકભાટ્ટનું ખંડન કરવા છતાં-જ્ઞાનમાં સ્વપ્રકાશકત્વ સિદ્ધ કરવાને તમારે મરથ પૂર્ણ થવો શક્ય નથી. તે આ પ્રમાણે-જ્ઞાન સ્વાન્યપ્રકાશ્ય છે અર્થાત્ જ્ઞાનને પ્રકાશ સ્વભિન્નથી થાય છે, એટલે કે-જ્ઞાન સ્વપ્રકાશક નથી, કારણ કે-તે ઈશ્વરજ્ઞાનથી ભિન્ન એવા પ્રમેયરૂપ છે, જે ઈશ્વરજ્ઞાનથી ભિન્ન એવા પ્રમેયરૂપ હોય તે સ્વાન્યપ્રકાશ્ય હોય છે, જેમકે-ઘટ, તેવી જ રીતે જ્ઞાન પણ ઈશ્વરજ્ઞાનથી ભિન્ન એવા પ્રમેય-રૂપ છે, માટે તે સ્વાન્યપ્રકાશ્ય છે.
$ ૯ ઉત્પન્ન થયેલ જ્ઞાનને, તે જે આત્મામાં ઉત્પન્ન થયું હોય તે જ આત્મામાં તે જ્ઞાન પછી સમત થનાર–એટલે કે-સમવાય સંબંધથી આત્મામાં રહેનાર માનસ પ્રત્યક્ષ જાણે છે, પણ પિતે પોતાને જાણતું નથી, આ પ્રમાણે માનવામાં અનવસ્થા દોષ પણ નથી. કારણ કે-અર્થને નિશ્ચય કરાવનાર જ્ઞાનની ઉત્પત્તિમાત્રથી જ અર્થ સિદ્ધ થઈ જાય છે, અને અર્થને નિશ્ચય કરાવનારું જ્ઞાન એટલે પદાર્થને પરામર્શ કરાવી આપનારું જ્ઞાન છે. એટલે તે

Page #119

१०६ स्वसंवेदनम् ।
[१. १८ ઉત્પન્ન થતાં જ પદાર્થને જાણવાની ઇચ્છારૂપ રથમાં સ્થિત પ્રમાતાને કૃતાર્થ કરે છે. અને જે અર્થ જ્ઞાનનું જ્ઞાન કરવાની ઈચ્છા હોય તે તે જ્ઞાનવિષયક જ્ઞાનાન્તર પણ આત્મામાં ઉત્પન્ન થાય જ છે. ___(५०) न चैवमनवस्थावल्लेरुल्लास इति । यथा किलार्थज्ञानं मानसप्रत्यक्षेण ज्ञातमेवं तदप्यन्येनेत्यनवस्था । पदार्थप्रथामनोरथ रथास्थितमिति प्रथाशब्देन प्रकाशनम् ।
(टि०) अर्थावसायीत्यादि। अर्थसिद्धेरिति । न हि पूर्वज्ञानं जातमेव अकार्यसाधकं सदपि प्रमाणमिति वयं मन्यामहे । किन्तु कार्यसाधकमेव प्रमाणम् । तद्धीति अर्थावसायिवेदनम् । तत्रापीति एकात्मसमवेतज्ञाने । 'पूर्वज्ञानं मे घटाकारमुत्पन्नम्' इति ज्ञानं ज्ञानान्तरेण वेद्यते, न तु स्वेनैव ।
१० तदेतदेतेपां मतेस्तरलतां तनोति, प्रकटितप्रयोगे पक्षस्यानुमानेन मानखण्डनात् । तथा च तावकाऽऽकूतेन तत्र हेतोः कालात्ययापदिष्टत्वनिष्टङ्कनाच्च । तथाहि-विवादास्पदं ज्ञानं स्वसंविदितम्, ज्ञानत्वात् , ईश्वरज्ञानवत् । वाद्यसिद्धमेतन्निदर्शनम् , जैनैरीश्वरास्वीकारेण तज्ज्ञानस्य तेपामप्रसिद्धेः-इति चेत् । तदचतुरस्रम् , अनवद्यविद्याविद्याधरीबन्धुरपरिष्वङ्गस्य पुरुपातिशेषविशेषस्य खण्डपरशोः स्वीकारात्, त्रिविष्टपघटनलम्पटपटिम्नः सकलावलोकनकौशलशालिन एव चास्य तिरस्कारात् ।
व्यर्थविशेष्यश्चात्र हेतुः, समर्थविशेषणोपादानेनैव साध्यसिद्धेः, धूमध्वसिद्धी धूमवत्वे सति द्रव्यत्वादितिवत् । न हीश्वरज्ञानादन्यत् स्वसंविदितमप्रमेयं चास्ति, यदपोहाय प्रमेयत्वादिति क्रियते ।
अप्रयोजकश्चायं हेतुः, सोपाधिकत्वात् , साधनाऽव्यापकः साध्येन समव्याप्तिकः खळूपाधिरभिधीयते, तत्पुत्रत्वादिना श्यामत्वे साध्ये शाकाद्याहारपरिणामवत् । कः पुनरुपाधिरत्र सूक्ष्मेक्षणैरीक्षाञ्चक्रे :-इति चेत् । उच्यते । निबिडजडिमन् ! जडिमलक्षणः । तथाहि-ईश्वरज्ञानान्यत्वे प्रमेयत्वे सत्यपि यदेव जडिमपात्रं पात्रादि तदेव स्वस्मादन्येनैव प्रकाश्यते । स्वप्रकाशे परमुखोत्प्रेक्षित्वं हि जडस्य लक्षणम् । न च ज्ञानं जडस्वरूपम् इति सिद्धं साधनाव्यापकत्वं जाड्यस्य । साध्येन समन्याप्तिकत्वं चास्य स्पष्टमेव, जाडयं विहाय स्वप्रकाशाभावस्य, तं च. त्यक्त्वा जाड्यस्य कचिदप्यदर्शनादिति ।
$ ૧૦ જૈન—ઉપર્યુક્ત કથન યોગેની બુદ્ધિની તરલતા(અસ્થિરતા)ને સૂચવે છે, કારણ કે તમે કરેલ અનુમાનને પક્ષ અનુમાનથી બાધિત થાય છે, અને તેથી તમારા મન્તવ્ય અનુસાર હેતુમાં “કાલાત્યયાદિષ્ટ દેપ આવે છે. તે આ પ્રમાણે-વિવાદાસ્પદ જ્ઞાન સ્વસંવિક્તિ છે, કારણ કે તે જ્ઞાન છે. ઈશવજ્ઞાનની જેમ.

Page #120

૨. ૨૮] स्वसंवेदनम् ।
૧૦૭ –નેએ ઈશ્વરને સ્વીકાર કરેલ ન હોવાથી ઈકવરજ્ઞાનરૂપ દાંત વાદી જૈનને અસિદ્ધ છે, એમ માનવું જોઈએ,
સમાધાન–તમારું આ કથન ચતુરાઈને જણાવનાર નથી. કારણ કે નિર્દોષ કેવલજ્ઞાનરૂપ વિદ્યાધરીના સંબંધવાળા અને અતિશયયુક્ત મહાપુરુષરૂપ ઈશ્વરને તે જનોએ પણ સ્વીકારેલ છે, પરંતુ ત્રણ જગતને ઉત્પન્ન કરવામાં આસક્ત અને સર્વવસ્તુને જોવાની કુશળતાવાળા ઈશ્વરનું જ ખંડન જૈનેને અભીષ્ટ છે.
. વળી, ઈશ્વરજ્ઞાનથી ભિન્ન એવું પ્રમેયત્વ આ–તમારા હેતુમાં વિશેષ્યની વ્યથતા પણ છે, કારણ કે તે વિના પણ સમર્થ વિશેષણનું ગ્રહણ થવાથી સાધ્યની સિદ્ધિ થઈ શકે છે. તેથી જેમ અગ્નિની સિદ્ધિ માટે ગ્રહણ કરેલ “ધૂમવાળું દ્રવ્યત્વ છે તેમાં “ધૂમવાળું એ અંશરૂપ સમર્થ વિશેષણથી જ સાધ્ય સિદ્ધ થઈ જતું હોવાથી દ્રવ્યત્વ વિશેનું ગ્રહણ વ્યર્થ_નિષ્ફળ છે, તેમ પૂર્વોક્ત હેતુમાં ઈશ્વરજ્ઞાનથી ભિન્ન એ વિશેષણથી જ સાધ્યસિદ્ધિ થઈ જતી હોવાથી તેના વિશેષ્ય તરીકે ગ્રહણ કરેલ “પ્રમેયત્વ વ્યર્થ છે. કારણ કે ઈશ્વરજ્ઞાન સિવાય “સ્વપ્રકાશક છતાં અપ્રમેય એ બીજો કોઈ પદાર્થ નથી કે જેને દૂર કરવાને હેતુમાં “પ્રમેય વિશેષ્યની જરૂર પડે.
વળી, તમારે આ હેતુ ઉપાધિયુક્ત હેવાથી અપ્રાજક પણ છે. જે પદાર્થ હેતને અવ્યાપક હોય અને સાધ્યને સમવ્યાપ્તિક હોય તે “ઉપાધિ” કહેવાય છે. જેમકે-“શ્યામવર્ગને સાધનાર ‘તપુત્રત્વ હેતુમાં ‘શાકાદિ આહારને પરિણામ તે ઉપાધિ
શંકા–સૂફમદષ્ટિવાળા તમે અમારા ઉક્ત હેતુમાં કઈ ઉપાધિ જોઈ ?
સમાધાન–ડે નિબિડ જડિમન ! (હે ગાઢ જડતાવાળા) તમારા હેતુમાં જડતારૂપ ઉપાધિ છે. તે આ પ્રમાણે–ઈશ્વરāનથી ભિન્ન અને પ્રમેયરૂપ છતાં જે જડ હોય તે પાત્ર વગેરે પદાર્થો સ્વથી નહીં પણ અન્યથી પ્રકાશિત થાય છે, કારણ કે સ્વપ્રકાશમાં બીજાની અપેક્ષા રાખવી એ જ તો જડનું લક્ષણ છે અને જ્ઞાનમાં આ લક્ષણ ઘટતું ન હોવાથી જ્ઞાન જડરૂપ નથી, એ રીતે સાધન રૂપ “જ્ઞાન સાથે જડતાની–અવ્યાપકતા સિદ્ધ થઈ, અને સાધ્ય “સ્વપ્રકાશાભાવની સાથે આ જડતારૂપ ઉપાધિનું સમવ્યાપ્તિકત્વ (વ્યાપક) તે સ્પષ્ટ જ છે, કારણ . કે–જાવ્ય-જડતાને છોડીને સ્વપ્રકાશાભાવ, અને સ્વપ્રકાશાભાવને છેડીને જડતા . કયાંઈ દેખાતી નથી, માટે તમારા હેતુમાં જડતારૂપ ઉપાધિ છે.
(५०) अनुमानेन प्रत्यनुमानेन । तथा चेति प्रत्यनुमानबाधितत्वे । तति प्रकटितप्रयोगे । तज्ज्ञानस्येति ईश्वरज्ञानस्य । अनवद्यविद्याविद्याधरीत्यादि गद्यम् विद्याशब्देनात्रकेवलज्ञानम् , न पुनर्गिरितनया'ऽऽश्लेषविशेषलोलस्य ।
- व्यर्थविशेष्य इति प्रमेयत्यादित्ययं हेतुः । अन्यत् स्वसंविदितमप्रमेयमिति • भवन्मते सर्वस्यापि ज्ञानस्य प्रमेयत्वात् । साधनाव्यापकः साध्येन समव्याप्तिकः खल्- .
૧ °હિતના વિષાઢસ્ય = 1

Page #121

૨૦૮
स्वसंवेदनम् ।
[ १. १८
पाधिरभिधीयते इति । यथा तत्पुत्रत्वादिना श्यामत्वे साध्ये शाकाद्याहारपरिणाम उपाधिः । न हि ये ये तत्पुत्रास्तेषां सर्वेषामपि शाकाद्याहारपरिणामः । तत्पुत्रत्वमपि भविष्यति केषाञ्चिच्छाकाद्याहारपरिणामश्च न भविष्यति इति साधनाव्यापकः । ये ये श्यामास्तेषां शाकाद्याहारपरिणामः । यत्र यत्र श्यामत्वं तत्र तत्र शाकाद्याहारपरिणामः यत्र यत्र शाकाद्याहारपरिणामस्तत्र तत्र श्यामत्वमिति साध्येन समव्याप्तिकः ॥१८॥
(टि.) तज्ज्ञानस्येति ईश्वरवेदनस्य । तेपामिति जैनानाम् । अस्येति ईभरस्य ।
तत्पुत्रत्वादिनेत्यादि । स श्यामः, तत्पुत्रत्वात् दृश्यमानतदितरपुत्रवत् । अत्र साधने शाकाद्याहारपरिणामलक्षणस्य उपाधेः प्रवेशप्रबन्धः सुदुःप्रतिषेधः स्यात् । साध्यं श्यामत्वं व्याप्तं तेन, तमन्तरेण श्यामत्वासम्भवात् । तत्पुत्रत्वं तु साधनं न व्याप्तम् । यत्तत्तनया अपरे गौरकाया अपि प्रेक्ष्यन्ते । कः पनरित्यादि । अत्रेति 'ईश्वरज्ञानान्यत्वे सति प्रमेयत्वात्' इत्येवंरूपे । अस्येति उपाधेः । शाकाद्याहारपरिणाम उपाधिः । न हि ये ये तत्पुत्रास्तेषां सवैपामपि शााद्याहारपरिणाम इति साधनाव्यापकः । यत्र यत्र श्यामत्वं तत्र तत्र शाकाद्याहारपरिणामः । यत्र यत्र शाकाद्याहारपरिणामस्तत्र तत्र श्यामत्वमिति साध्येन समव्याप्तिकः । तमिति स्वप्रकाशाभावम् ।
११ यच्चोक्तम्- 'समुत्पन्नं हि ज्ञानमेकात्मसमवेत'-इत्यादि । तदपि नावितथम् , इत्थमर्थज्ञानतज्ज्ञानयोरुत्पद्यमानयोः क्रमानुपलक्षणात् । आशूत्पादादत्र क्रमानुपलक्षणम् , उत्पलपत्रशतव्यतिभेदवदिति चेत् । तदचारु, जिज्ञासाव्यवहितस्याऽर्थज्ञानज्ञानस्योत्पादप्रतिपादनात् । न च जिज्ञासासमुत्पाद्यत्वं संवेदनानां संगच्छते, अजिज्ञासितेष्वपि योग्यदेशेषु गोचरेषु तदुत्पादप्रतीतेः । न चायोग्यदेशमर्थज्ञानम् , आत्मसमवेतस्याऽस्य समुत्पादात्-इति जिज्ञासामन्तरेणैवार्थज्ञाने ज्ञानोत्पादप्रसङ्गः । बाढमुत्पद्यतां नामेदम्, को दोषः ? - इति चेत् । नन्वेवमेव तज्ज्ञानज्ञानेऽप्यपरज्ञानोत्पादप्रसङ्गः, तत्राऽपि चवमेवायम्-इत्यपरापरज्ञानोत्पादपरम्परायामेवात्मनो व्यापाराद् न विषयान्तरसंचारः स्यात् । इति न ज्ञानस्य ज्ञानान्तरज्ञेयताऽपि युक्तिमार्गमवगाहते ।।१८।। .६११ वणी, तभाये उत्पन्न येस जानने ते मात्भामा उत्पन्न थयु હોય તે જ આમામાં તે જ્ઞાન પછી સમત થનાર વિગેરે કહ્યું તે પણ સત્ય નથી, કારણ કે–એ રીતે અર્થજ્ઞાન અને અર્થજ્ઞાનના જ્ઞાનની ઉત્પત્તિને કમ દેખાતું નથી.
યૌગ--કમળના સેંકડો પત્રનો એકદમ વેધ થઈ જવાથી જેમ તેને કમ જણાતું નથી, તેમ અહીં પણ એકદમ ઉત્પત્તિ થતી હોવાથી તેને કમ જણાતું નથી.
જેન–તમારું આ કથન યોગ્ય નથી. કારણ કે-જિજ્ઞાસાનું વ્યવધાન જ્ઞાનના જ્ઞાનની ઉત્પત્તિમાં તમેએ માન્યું છે. તેથી જ્ઞાન અવશ્ય કમિક ભાસવું જોઈએ. વળી જ્ઞાનની ઉત્પત્તિ જિજ્ઞાસાથી થાય છે, તે પણ યુક્તિસંગત નથી, કારણ કેયોગ્ય દેશમાં રહેલ અજિજ્ઞાસિત પદાર્થોનું પણ જ્ઞાન થઈ જાય છે, એવી પ્રતીતિ સૌને છે. વળી, અર્થજ્ઞાનને અગ્યદેશવૃત્તિ પણ કહી શકાય નહીં કારણ કે

Page #122

આત્માની
૨.૨૬-૨૦ ]
प्रामाण्याप्रामाण्यनिरूपणम् । આત્મામાં સમવાય સંબંધથી જ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે, એટલે તે યોગ્યદેશસ્થિત - હોઈ જિજ્ઞાસા સિવાય પણ અર્થજ્ઞાનના જ્ઞાનની ઉત્પત્તિ થઈ જવી જોઈએ.
–જિજ્ઞાસા સિવાય પણ અર્થજ્ઞાનના જ્ઞાનની ઉત્પત્તિ ભલે થાય. તેમાં શું દેશ છે?
સમાધાન–જે એમ થતું હોય તે–એ જ પ્રમાણે અર્થજ્ઞાનના જ્ઞાન વિશે અન્ય જ્ઞાનની ઉત્પત્તિને પ્રસંગ આવશે. અને વળી તે જ્ઞાનમાં પણ અન્ય જ્ઞાનની ઉત્પત્તિ, અને એ રીતે અન્ય અન્ય જ્ઞાનની ઉત્પત્તિની પરંપરામાં જ
- વ્યાપાર થવાને લીધે તેને બીજી વિષયમાં સંચાર થઈ શકશે નહીં. અર્થાત બીજા વિષયોનું જ્ઞાન થઈ શકશે નહીં.
માટે એક જ્ઞાન બીજા જ્ઞાનનો વિષય બને છે, એ કથન પણ યુક્તિસિદ્ધ નથી. ૧૮.
(टि०) तदुत्पादेति संवेदनोत्पत्तिप्रतीतेः । नचायोग्येति न विद्यते योग्यो देशोऽस्य तत् । अस्येति ज्ञानस्य ॥१८॥ प्रमाणं विविच्याऽस्यैव प्रामाण्यस्वरूपं धर्ममाविष्कुर्वन्ति
ज्ञानस्य प्रमेयाऽव्यभिचारित्वं प्रामाण्यम् ॥१९॥ ६१ प्रमीयमाणार्थाऽव्यभिचरणशीलत्वं यज् ज्ञानस्य तत् प्रामाण्यमित्यर्थः ॥१९।। प्रसङ्गायातमप्रामाण्यरूपमपि धर्मं प्रकटयन्ति
तदितरत्त्वप्रामाण्यम् ॥२०॥ १ तस्मात् प्रमेयाव्यभिचारित्वात् , इतरत् प्रमेयव्यभिचारित्वम् , अप्रामाण्यं प्रत्येयम् । प्रमेयव्यभिचारित्वं च ज्ञानस्य स्वव्यतिरिक्तग्राह्यापेक्षयैव लक्षणीयम् , स्वस्मिन् व्यभिचारस्यासंभवात् । तेन सर्वं ज्ञानं स्वापेक्षया प्रमाणमेव, न प्रमाणाभासम् । बहिरर्थापेक्षया तु किञ्चित् प्रमाणम् , किञ्चित् प्रमाणाभासम् ॥२०॥
પ્રમાણુનું વિવેચન કરીને હવે તેના પ્રામાણ્યરૂપ ધર્મનું નિરૂપણ આચાર્ય
જ્ઞાનનું પ્રમેય સાથે અવ્યભિચારી લેવું, તે જ્ઞાનનું પ્રામાર્યા છે. ૧૯.
$ ૧ પ્રમીયમાણુ–પ્રમાણને વિષય બનતા પદાર્થ વિશે અવ્યભિચારી રહેવાને જ્ઞાનને જે સ્વભાવ તે પ્રામાણ્ય કહેવાય છે. ૧૯. પ્રામાણ્યના પ્રસંગથી અપ્રામાણ્યના સ્વરૂપનું પણ નિરૂપણ કરે છે--
તેથી અન્ય તે અપ્રામાણ્ય છે. ૨૦ $ ૧ તેથી અર્થાત પ્રમેયાવ્યભિચારિત્વથી અન્ય એટલે પ્રમેયવ્યભિચારિત્વ તે “અપ્રામાણ્ય જાણવું. જ્ઞાનમાં જે “પ્રમેય વ્યભિચારિત્વ છે તે સ્વ(જ્ઞાન)થી વ્યતિરિક્ત-ભિન્ન જે ગ્રાહ્ય (ઘટાદિ પદાર્થ) છે, તેની અપેક્ષાએ જાણવું, કારણ કે સ્વવિષયક જ્ઞાનમાં અર્થાત જ્ઞાન પોતે જ પિતાને વિષય કરે છે ત્યારે તે વ્યભિ

Page #123

११०
प्रामाण्याप्रामाण्ययोरुत्पत्तिशप्तिविचारः ।
[१. २१
ચારને અસંભવ છે. તેથી કરીને દરેક જ્ઞાન પિતાની અપેક્ષાએ તે પ્રમાણ સ્વરૂપ જ છે, પરંતુ પ્રમાણાભાસ નથી. પણ બાદોપદાર્થની અપેક્ષાએ કાઈ જ્ઞાન પ્રમાણરૂપ હોય છે, તો કે જ્ઞાન પ્રમાણભાસ (અપ્રમાણ)રૂપ હોય છે. ૨૦.
(40) स्वस्मिन् व्यभिचारस्यासम्भवादिति । संशयविपर्ययादीनामपि स्वविषये प्रमाणत्वात् ॥२०॥ (टि.) ज्ञानस्येत्यादि । प्रमेयमव्यभिचारि यत्र तत्तस्य भावः ।।१९।।
६१. अथोत्पत्तौ स्वनिश्चये च ज्ञानानां स्वत एव प्रामाण्यम् , अप्रामाण्यं तु परत एव यज्जैमिनीया जगुः, तद् निराकुर्वन्ति
तदुभयमुत्पत्तौ परत एव, ज्ञप्तौ तु स्वतः परतश्च ॥२१॥
६२ अत्र ल्यब्लोपे पञ्चमी परं स्वं चापेक्ष्येत्यर्थः । ज्ञानस्य हि प्रामाण्यमप्रामाण्यं च द्वितयमपि ज्ञानकारणगतगुणदोपरूपं परमपेक्ष्योत्पद्यते । निश्चीयते त्वभ्यासदशायां स्वतः, अनभ्यासदशायां तु परत इति ।।
तत्र ज्ञानस्याऽभ्यासदशायां प्रमेयाऽव्यभिचारि. तदितरच्चोत्मीति प्रामाण्याप्रामाण्यनिश्चयः संवादकबाधकज्ञानमनपेक्ष्य प्रादुर्भवन् स्वतो भवतीत्यभिधीयते । अनभ्यासदशायां तु तदपेक्ष्य जायमानोऽसौ परत इति ।।
S૧ ઉત્પત્તિ અને સ્વનિશ્ચયમાં જ્ઞાનનું પ્રામાણ્ય સ્વતઃ છે, પરંતુ પ્રામાણ્યું તે પરતઃ છે એમ જે જમિનીય(મીમાંસક)કહે છે, તેનું નિરાકરણ
તે બન્નેની ઉત્પત્તિ પરથી જ થાય છે, પરંતુ પ્રાપ્તિ સ્વતઃ અને પરતઃ छ. २१.
२ मा सूत्रमा स्वत:' मने '५२त:' मा २ पचभी विमति छ, તેને અર્થ “સ્વ” અને “પરની અપેક્ષા રાખીને, એવો છે. જ્ઞાનમાં જે પ્રામાણ્ય અને અપ્રામાણ્ય છે, તે બન્ને કારણમાં રહેલ યથાકમે ગુણ અને દોષરૂપ પરપદાર્થની અપેક્ષાએ ઉત્પન્ન થાય છે, પરંતુ એ બન્નેને નિશ્ચય અભ્યાસદશામાં स्वत: सने मनस्यासहशामा ५२त: थाय छे.
તેમાં જ્ઞાનને અભ્યાસદશામાં “પ્રમેય સાથે અવ્યભિચારી છું” એ પ્રામાને નિશ્ચય, અને “પ્રમેય સાથે વ્યભિચારી છું' એવો અપ્રામાણ્ય નિશ્ચય સંવાદક જ્ઞાન અથવા બાધક જ્ઞાનની અપેક્ષા વિના જ ઉત્પન્ન થતો હોવાથી સ્વતઃ' કહેવાય છે. જ્યારે અનન્યાસદશામાં પ્રામાણ્ય કે અપ્રામાણ્યનો નિશ્ચય સાધક કે બાધકની અપેક્ષાથી ઉત્પન્ન થતો હોવાથી “પરતઃ કહેવાય છે.
(टि.) अनभ्यासदशायामित्यादि । तदिति संवादकबाधकज्ञानम् । असाविति प्रामाण्याप्रामाण्यनिश्चयः ।
३ अत्रैवं मीमांसका मीमांसामांसलतां दर्शयन्ति- स्वत एव सर्वथा प्रमाणानां प्रामाण्यं प्रीतिकोटिमाटीकते । तथाहि-- तदुत्पत्तिप्रगुणा गुणाः प्रत्यक्षेण,
१ अस्तीति मुपा।

Page #124

१. २१] प्रामाण्याप्रामाण्ययोरुत्पत्तिज्ञप्तिविचारः । अनुमानेन वा मीयेरन् ! यदि प्रत्यक्षेण, तत् किमैन्द्रियेण, अतीन्द्रियेण वा : नैन्द्रियेण, अतीन्द्रियेन्द्रियाऽधिकरणत्वेन तेषां तद्ग्रहणाऽयोग्यत्वात् । नाप्यतीन्द्रियेण; तस्य चारुविचारगोचरचरिष्णुत्वाभावात् । अनुमानेन तान निरणे महीति चेत् । कुतस्तत्र नियमनिर्णयः स्यात् ? 'न प्रत्यक्षाद्, गुणेषु तत्प्रवृत्तेः परास्तत्वात् । तथा च--
"द्विष्टसंबन्धसंवित्तिर्नेकरूपप्रवेदनात् । [ प्रवास. २. १. ३ ] नाप्यनुमानात् , तत एव तन्निश्चितावितरतराश्रयस्य. तदन्तरात् पुनरनवस्थायाः प्रसक्तेः । ततो न गुणाः सन्ति केचित् । इति स्वरूपावस्थेभ्य एव कारणेभ्यो जायमानं तत् कथमुत्पत्तौ परतः स्यात् !
४ निश्चयस्तु तस्य परतः कारणगुणज्ञानात् , बाधकामावज्ञानात् , संवादिवेदनाद् वा स्यात् ? तत्र प्राच्य प्रकारं प्रागेव प्रास्थाम, गुणग्रहणप्रवीणप्रमाणपराकरणात् । द्वितीये तु, तात्कालिकस्य, कालान्तरभाविनो वा बाधकस्याऽभावज्ञानं तन्निश्चायकं स्यात् ! पौरस्त्यं तावत् कूटहाटकनिष्टङ्कनऽपि स्पष्टमस्त्येव । द्वितीयं तु न चर्मचक्षुषां संभवति ।
संवादिवेदनं तु सहकारिरूपं सत् तन्निश्चयं विरचयेद , ग्राहकं वा । नायभिद् , भिन्नकालत्वेन तस्य सहकारित्वासंभवात् । द्वितीयपक्षे तु, तस्यैव ग्राहकं सत् , तद्विपयस्य वा, विषयान्तरस्य वा ? न प्रथमः पक्षः, प्रवर्तकज्ञानस्य सुदूरनष्टत्वेन ग्राह्यत्वायोगात् । द्वितीये तु, एकसन्तानम् . भिन्नसन्तानं वा तत् स्यात् । पक्षद्वयेऽपि, तैमिरिकावलोक्यमानमृगाङ्कमण्डलद्रयदर्शिदर्शनेन व्यभिचारः । तद्धि चैत्रस्य पुनःपुनमैत्रस्य चोत्पद्यत एव । तृतीये पुनः, अर्थक्रियाज्ञानम् , अन्यद् वा तद् भवेत् ? न पौरस्त्यम् , प्रवर्तकस्य प्रामाण्यानिश्चये प्रवृत्त्यभावेनार्थक्रियाया एवाभावात् । निश्चितप्रामाण्यात् तु प्रवर्तकज्ञानात् प्रवृत्तौ चक्रकम्- निश्चितप्रामाण्यात् प्रवर्तकात् प्रवृत्तिः, प्रवृत्तेरर्थक्रियाज्ञानम् , तस्माच्च प्रवर्तकज्ञानस्य प्रामाण्यनिश्चय इति । कथं चार्थक्रियाज्ञानस्यापि प्रामाण्यनिश्चयः ? अन्यस्मादर्थक्रियाज्ञानाच्चेत् । अनवस्था । प्रवर्तकज्ञानाच्चेत् । अन्योन्याश्रयः । स्वतश्चेत् । प्रवर्तकज्ञानस्यापि तथैवाऽस्तु । अन्यदपि विज्ञानमेकसन्तानम् , भिन्नसन्तानं वा ? द्वयमपि चैतदेकजातीयम् , भिन्नजातीयं वा । चतुष्टयमपि चैतद् व्यभिचाराभिचारदुस्संचरम् । तथाहिएकसन्तानं भिन्नसन्तानं चैकजातीयमपि तरलतरतुङ्गतङ्गत्तरङ्गतरङ्गिणीतोयज्ञानम् , भिन्नजातीयं च कुम्भाम्भोरुहादिज्ञानं मरुवसुन्धराचारिचतुरतरतरणिकिरणश्रेणिसङ्गिसलिलसंवे
१ 'न' नास्ति मु । २ अस्योत्तरार्धमपि मुद्रिते दत्तम् किन्तु पञ्जिका-टिप्पणानुसारेण तन्नास्ति। ३ तैमिरिकाऽऽलो मु । १ 'धारि 'इति मु पा ।

Page #125

११२
प्रामाण्याप्रामाण्ययोरुत्पत्तिक्षप्तिविचारः ।
[१. २१
दनस्य न संवादकमिति न ज्ञप्तावपि तत् परतः ।। ___ अप्रामाण्यं तत्पत्तौ दोपापेक्षत्वात् , ज्ञप्तौ तु बाधकापेक्षत्वात् परत एवेति ॥
૬ ૩ આ બાબતમાં મીમાંસકો પોતાની મીમાંસા વિષે માંસલતા-પુષ્ટિ દર્શાવે છે. તે આ પ્રમાણે--
પ્રમાણગત પ્રામાણ્ય સર્વથા (ઉત્પત્તિ અને પ્તિરૂપ સર્વ પ્રકારે) સ્વતઃ છે એમ પ્રતીતિકેટિને પ્રાપ્ત થાય છે. અર્થાત અનુભવમાં આવે છે. તે આ પ્રમાણે
પ્રામાણ્યની ઉત્પત્તિ સ્વતઃ ન માનતા જે ગુણથી માનવામાં આવે તે પ્રશ્ન એ છે કે પ્રામાણ્યની ઉત્પત્તિમાં તત્પર એ ગુણે પ્રત્યક્ષથી જણાય છે કે અનુમાનથી? પ્રત્યક્ષથી કહો તે-ઍન્દ્રિય પ્રત્યક્ષથી છે કે અતીન્દ્રિય પ્રત્યક્ષથી ? અતીન્દ્રિય–ઇન્દ્રિયો વડે અગ્રાહ્ય એવી ઇન્દ્રિમાં ગુણ રહે છે, માટે ઇન્દ્રિય તેને જાણી શકે નહિ, એટલે ઍન્દ્રિય પ્રત્યક્ષથી ગુણે જણાય છે એ પણ યુક્ત નથી. અતીન્દ્રિય પ્રત્યક્ષ તે સૂક્ષ્મ વિચારનો વિષય જ થઈ શકતું નથી. અર્થાત તે અતીન્દ્રિય પ્રત્યક્ષ સ્વયં અસિદ્ધ છે. માટે અતીન્દ્રિય પ્રત્યક્ષથી ગુણે જણાય છે એ પક્ષ પણ યુક્ત નથી. અનુમાનથી ગુણોને નિશ્ચય છે– એમ કહે તે ગુણોમાં વ્યાપ્તિનો નિર્ણય કોનાથી થશે– પ્રત્યક્ષથી કે અનુમાનથી? પ્રત્યક્ષથી તે થાય નહીં. કારણ કે-ગુણોમાં પ્રત્યક્ષની પ્રવૃત્તિનું ખંડન પહેલાં જ કરી ચૂક્યા છીએ. વળી કહ્યું પણ છે કે-“એકનું સ્વરૂપ જાણ
જાણવાથી એમાં રહેલ સંબંધનું જ્ઞાન થતું નથી અને અનુમાનથી પણ વ્યાપ્તિ જ્ઞાન થશે નહીં કારણ કે-તે જ અનુમાનથી વ્યાપ્તિનો નિશ્ચય કહો તે-ઇતરેતરાશ્રય દોષ આવશે અને જે બીજા અનુમાનથી વ્યાપ્તિનિશ્ચય માને તે–અનવસ્થા દેપ આવશે. માટે પ્રામાણ્યના જનક કોઈ ગુણે યુક્તિસિદ્ધ નથી. આથી સ્વરૂપાવસ્થ અર્થાત્ જ્ઞાનના સ્વરૂપે રહેલા કારણેથી જ ઉત્પન્ન થતું પ્રામાણ્ય પરતઃ કઈ રીતે થઈ શકે ? સારાંશ કે ઉત્પત્તિની અપેક્ષાએ પ્રામાણ્ય સ્વતઃ છે, એ સિદ્ધ થયું.
S૪ પ્રામાણ્યો નિશ્ચય અર્થાત જ્ઞપ્તિ પણ પરતઃ નથી. કારણ કે “પર” એટલે શું? કારણભૂત ગુણનું જ્ઞાન કે બાધકાભાવનું જ્ઞાન કે સંવાદી જ્ઞાન ? આ ત્રણ પક્ષમાંથી પ્રથમ પક્ષનું ખંડન તે-પૂર્વે ગુણગ્રાહક પ્રમાણનું ખંડન કરવાથી થઈ ચૂકયું છે. “બાધકાભાવનું જ્ઞાન એ બીજો પક્ષ કહો તે–તાત્કાલિક (જ્ઞાનકાલીન) બાધકના અભાવનું જ્ઞાન પ્રામાણ્યનું નિશ્ચાયક છે કે કાલાન્તરભાવી બાધકના અભાવનું જ્ઞાન પ્રામાણ્યનું નિશ્ચાયક છે? પ્રથમ વિકલ્પ માને તે-તે સેનાના ખોટા સિક્કાના જ્ઞાનમાં પણ સ્પષ્ટપણે વિદ્યમાન જ છે. અર્થાત્ તાત્કાલિક બાંધકાભાવનું જ્ઞાન ખોટા સિકકાને સાચે જાણીએ છીએ ત્યારે પણ છે. તે ત્યાં પણું પ્રામાણ્યને નિશ્ચય થવો જોઈએ. બીજે વિક૯પ-કાલાંતરભાવી બાધકાભાવનું જ્ઞાન તે ચર્મચક્ષુવાળા આપણી જેવાને સંભવતું જ નથી. કારણ આગળ કઈ પણ કાળે બાધક નહીં થાય તે આપણે જાણી શકતા નથી.

Page #126

૨. ૨૨ ] प्रामाण्याप्रामाण्ययोरुत्पत्तिक्षप्तिविचारः ।
સંવાદી વેદન કહે તે-તે સંવાદીવેદન સહકારીરૂપે પ્રામાણ્યો નિશ્ચય કરાવે છે કે ગ્રાહકરૂપે? પહેલો પક્ષ કહી શકશો નહીં, કારણ કે-સંવાદીવેદન ભિન્નકાલીન હોવાથી તેમાં સહકારિત્વને અસંભવ છે. અર્થાત તે સહકારી થઈ શકતું નથી સંવાદદન ગ્રાહક થઈ નિશ્ચય કરાવે છે–એ વિશે પ્રશ્ન છે કે –તે તેનું જ અર્થાતુ પ્રવર્તક જ્ઞાનનું જ ગ્રાહક થઈને તેના પ્રામાણ્યને નિશ્ચય કરાવે છે કે પ્રવતક જ્ઞાનના વિષયનું ગ્રાહક થઈને નિશ્ચય કરાવે છે કે વિષયાન્તરનું ગ્રાહક થઈને નિશ્ચય કરાવે છે? પ્રથમ પક્ષ યુક્તિસિદ્ધ નથી, કારણકે બહુ વહેલા નાશ પામી જનાર પ્રવકજ્ઞાન તેને ગ્રાહ્ય-વિષય બની શકશે નહીં. બીજો પક્ષ કહો તે-તે સંવાદીવેદન એ સંતાનમાં છે કે ભિન્નસંતાનમાં ? બને પક્ષમાં નેત્રમાં તૈમિરિક રોગવાળા (મોતીયા-જામર કે તેના બીજા રેગવાળા ચૈત્ર અને મૈત્ર જેવા) પુરુષથી કરાતા ચંદ્રમંડળયુગલના દશનવડે વ્યભિચાર છે, કારણ કે ચૈત્રને થતું તેવું દર્શન પુનઃ પુનઃ થાય છે અને મૈત્રને પણ થાય છે પણ ચૈત્રમૈત્રના તેવાં જ્ઞાને તે વિષયને જ ગ્રહણ કરવા છતાં પ્રામાણ્ય નિશ્ચાયક નથી. વિષયારનું ગ્રાહક સંવાદિજ્ઞાન પ્રામાણ્યનું નિશ્ચાયક છે એવો ત્રીજો પક્ષ કહો તે–તે અર્થ ક્રિયાનું જ્ઞાન છે કે કોઈ બીજુ જ જ્ઞાન છે? પૂર્વ પક્ષ સંગત નથી, કારણ કે–પ્રર્વતકજ્ઞાનમાં પ્રામાણ્ય નિશ્ચય ન હોય ત્યાં સુધી પ્રવૃત્તિ થશે નહીં, અને પ્રવૃત્તિ ન હોય તે અર્થ ક્રિયા જ ન થાય અને પ્રવર્તકજ્ઞાનના પ્રામાણ્યને નિશ્ચય થવાથી જે પ્રવૃત્તિ થતી હોય તે ચકક દોષ આવશે. તે આ પ્રમાણે-પ્રવકજ્ઞાનના પ્રામાણ્યને નિશ્ચય હોય તે તે પ્રવકજ્ઞાનથી પ્રવૃત્તિ, પ્રવૃત્તિથી અર્થ કિયાજ્ઞાન અને અર્થે ક્રિયાજ્ઞાનથી પ્રવર્તક જ્ઞાનના પ્રામાણ્યને નિશ્ચય. વળી, અથક્રિયાજ્ઞાનના પ્રામાણ્યો નિશ્ચય પણ કઈ રીતે થશે ? જે અન્ય અર્થકિયાજ્ઞાનથી કહો તે અનવસ્થા દોષ આવશે. અને જે પ્રવર્તક જ્ઞાનથી કહો તે–અર્થ કિયાજ્ઞાનના પ્રામાપ્ટને નિશ્ચય પ્રવકજ્ઞાનથી અને પ્રવજ્ઞાનના પ્રામાણ્યનો નિશ્ચય અર્થકિયાજ્ઞાનથી—એમ અન્યોન્યાશ્રય દેપ આવશે. અને જે અર્થ કિયાજ્ઞાનના પ્રામાણ્યને નિશ્ચય “સ્વતઃ” કહે તે પ્રવર્તકજ્ઞાનના પ્રામાણ્ય. નિશ્ચય પણ સ્વતઃ થાઓ. અર્થ કિયાજ્ઞાનથી ભિન્ન એવું કઈ વિપયાન્તરનું જ્ઞાન સંવાદી હોય તે તે પણ એક સંતાનનું છે કે ભિન્નસંતાનનું? વળી, એ એક સંતાન અને ભિન્નસંતાનનાં જ્ઞાને એકજાતીય છે કે ભિાતીય? આ ચારે વિકલ્પ વ્યભિચારરૂપ અભિચારમારણપ્રયાગથી દુરસંચર છે. એટલે કે વ્યભિચાર દેપથી દૂષિત છે. તે આ પ્રમાણે એક સંતાન કે ભિન્નસંતાન પણ એક જાતીયજ્ઞાન હોય તે તે અત્યંત ચપલ, ઉન્નત અને ઉછળતા તરંગવાલી નદીના પાણીનું જ્ઞાન છે, અને જે એક સંતાન કે ભિન્નસંતાન ભિન્ન જાતીયજ્ઞાન હોય તે તે-કુંભ, કમલ વિગેરેનું જ્ઞાન છે. તે બને જ્ઞાન મમિ -મારવાડની રેતાળભૂમિમાં પ્રચંડ પ્રકાશ ફેંકતા સૂર્યના કિરણોના સંબંધને કારણે દેખાતા પાણીના-મૃગજળ વિષેના જ્ઞાનનાં સંવાદક બનતાં નથી. માટે જ્ઞપ્તિ અર્થાત્ નિશ્ચયમાં પણ–પ્રામાણ્ય પરતઃ નથી, પણ સ્વતઃ છે.

Page #127

प्रामाण्याप्रामाण्ययोरुत्पत्तिज्ञप्तिविचारः ।
[ १.२१
પરંતુ અપ્રામાણ્ય ઉત્પત્તિમાં દોષની અપેક્ષા રાખતુ હોઇ અને જ્ઞપ્તિમાં બાધકજ્ઞાનની અપેક્ષા રાખતું હાઈ પરતઃ જ છે.
११४
(१०) मीमांसा मांसलतामिति मीमांसा ग्रन्थविशेषः । स्वत एव सर्वथा प्रमाणानामिति उत्पत्ती ज्ञप्तौ च । तदिति प्रामाण्यम् । तेषामिति गुणानाम् । तद्ग्रहणायोग्यत्वात् इति इन्द्रियग्रहणायोग्यत्वात् । तत्रेति अनुमाने । नियमनिर्णय इति प्रतिबन्धनिर्णयः । न प्रत्यक्षादिति धूमधूमध्वजयोह्यविनाभावं प्रत्यक्षान्निश्चिन्वन्ति कृतिनः । इह च न प्रत्यक्षात् । तत्प्रवृत्तेरिति प्रत्यक्षप्रवृत्तेः । द्विष्ठसम्बन्धसंवित्तिरिति इन्द्रियाणां गुणिनां परिज्ञानेऽपि गुणानामपरिज्ञानात् । द्विष्ठसम्बन्धेत्यादि पूर्वार्द्ध ग्रन्थेऽस्ति, अपरार्द्ध तु " द्वयस्वरूपग्रहणे सति सम्बन्धवेदनम्' । तत एवेति गुणनिर्णायकानुमानादेव । तदन्तरादिति । अनुमानान्तरात् ! तत् कथमिति तत् प्रामाण्यम् ।
तन्निश्चयं विरचयेदिति । अर्थज्ञाननिश्चयं प्रामाण्यमित्यर्थः । तस्यैव ग्राहकं सत् तन्निश्वयं विरचयेदिति योगः । तद्धीति तैमिरिकावलोक्यमानमृगाङ्कमण्डलद्वयदर्शिदर्शनम् । चैत्रस्य पुनः पुनर्मैत्रस्य चोत्पद्यत एवेति । तस्यैव तैमिरिकस्य चैत्राख्यस्य पुनः पुनर्दर्शनं संवादिज्ञानमेकसन्तानम्, मैत्रस्यापि द्विचन्द्रदर्शने भिन्नसन्तानम् । तद्यदि संवादिज्ञानेन तद्विषंयग्रहणमात्रेणैव प्रामाण्यनिश्चयः सोऽत्रापि प्रसज्येत । तद्भवेदिति विषयान्तरग्राहकं भवेत् । अर्थक्रियाज्ञानस्यापि प्रामाण्यनिश्चय इति । प्रवर्तकज्ञानस्य तावदर्थक्रियाज्ञानात् प्रामाण्यनिश्चयः । तस्यैव तु कथमित्याह ।
(टि०) सर्वथेति उत्पत्तौ ज्ञप्तौ च । तदुत्पत्तीति प्रामाण्योत्पादप्रवणा । अतीन्द्रियेति अतीन्द्रियमिन्द्रियगोचरातीतमिन्द्रियमाभ्यन्तरं निवृत्तिरूपमधिकरणमाधारो येषां तद्भावस्तत्त्वम् । तेषामिति गुणानाम् । तद्ग्रहणेति तेनैन्द्रियेण ज्ञानाऽसम्भवात् । तस्य चाविति अतीन्द्रियप्रत्यक्षस्य । अतीन्द्रियप्रत्यक्ष सिद्धौ हि सर्वज्ञः सिध्यति । न चामी तं मन्यन्ते । अनुमानेन तानिति गुणान् । निरणेष्महीति निश्चयपूर्व मन्यामहे । तत्रेति तेषु गुणेषु । नियमनिर्णय इति अनुमानाविनाभावनिश्चयः । तत्प्रवृत्तेरिति प्रत्यक्ष प्रवृत्तेः । परास्तत्वादिति अपाकृतत्वात् । द्विष्ठसम्बन्धेति "द्वयोः स्वरूपग्रहणे सति सम्बन्धवेदनम् ।"
तत एवेति गुणसाधका देवानुमानात । तन्निश्चिताविति अविनाभावसम्बन्धनिश्चित इतरेतराश्रयस्य प्रसक्तिः । तदन्तरादिति अनुमानान्तरात् तन्निश्चित ।
'निश्चयस्त्वित्यादि । तस्येति प्रामाण्यस्य । प्रास्थामेति क्षिप्तवन्तः । तन्निश्चायकमिति प्रामाण्यनिर्णायकम् ।
भिन्नकालत्वेन तस्येति संवादकज्ञानस्य । तस्यैवेति प्रामाण्यस्य । तद्विषयस्येति प्रामाण्यविषयस्य । प्रवर्त्तकेति संवादकज्ञानस्य । तदिति संवादिवेदनम् । पक्षद्वयेपीति तिमिररोगाभिभूतनयनो जनः चन्द्रमण्डलद्वितयं पुनः पुनः पश्यति । प्रथमालोकितशशियुगलस्य संवादकं पुनः पुनर्विधुवीक्षणं भवेत् तथापि तद् ज्ञानं संवाददत्तहस्तावलम्बमपि न प्राज्ञप्रवृत्तिप्रतिपत्तिनिमित्तम्, विमलनयनजनविलोकनेन व्यभिचारात् तस्य प्रामाण्यगोचराभावात् । तद्धीति । ननु एकपुरुषप्रतिप्रं शशिद्वयावलोकनमप्रमाणं भवतु पुनर्धन ( पुनरन्य ? ) जननयनगोचरीभूतं तत्कथनप्रमाणं स्यात् मेवम् । य एकत्र दोष सर्वत्रापि स एव । अयंदपीति विषयान्तरसम्बन्धि ।
१ तन्निश्चिताविति । मु ।

Page #128

१. २१]
प्रामाण्याप्रामाण्ययोरुत्पत्तिक्षप्तिविचारः।
१५ अत्राभिदध्महे-यत्तावद् ‘गुणाः प्रत्यक्षेणाऽनुमानेन वा मीयेरन्' इत्यादि न्यगादि, तदखिलं न खलु न दोषप्रसरेऽपि प्रेरयितुं पार्यते । अथाध्यक्षेणैव चक्षुरादिस्थान दोपान् निश्चिक्यिरे लोकाः । किं न नैर्मल्यादीन् गुणानपि ? अथ तिमिरादिदोषाभावमात्रमेव नैर्मल्यादि, न तु गुणरूपमिति कथमध्यक्षेण गुणनिश्चयः स्यात् ? एवं तर्हि नैर्मल्यादिगुणाभावमात्रमेव तिमिरादि, न तु दोषरूपमिति विपर्ययकल्पना किं न स्यात् ! अस्तु वा दोषाभावमात्रमेव गुणः, तथापि नायं तुच्छः कश्चित् संगच्छते,
"भावान्तरविनिर्मुक्तो भावोऽत्रानुपलम्भवत् ।
अभावः संमतः ॥१॥"' इति स्वयं भट्टेन प्रकटनात् । तदपेक्षायामपि च कथं न परतः प्रामाण्योत्पत्तिः ? अथाऽऽसतां नैर्मल्यादयो गुणाः । तथाप्यधिष्ठानप्रतिष्ठानेव तान् प्रत्यक्षं साक्षात्करोति, न करणस्थान् , तेषां परोक्षत्वात् । तर्हि तत एव दोषानपि तत्स्थानेव तत् साक्षात् कुर्यात् । इति कथं दोषा अपि प्रत्यक्षलक्ष्याः स्युः !
___ अथ-अप्रामाण्यं विज्ञानमात्रोत्पादककारणकलापातिरिक्तकारकोत्पाद्यम् , "विज्ञानमात्रानुवृत्तावपि व्यावर्तमानत्वात् । यदनुवृत्तावपि यद् व्यावर्तते तत्तन्मात्रोत्पादकका• रणकलापातिरिक्तकारकोत्पाद्यम् । यथा पाथःपृथिवीपवनातपानुवृत्तावपि व्यावर्तमानः कोदवाङ्घरस्तदतिरिक्तकोद्रवोत्पाद्यः-इत्यनुमानाद् दोषप्रसिद्धिरिति चेत् । चिरं नन्दताद् भवान् । इदमेव ह्यनुमानमप्रामाण्यपदं निरस्य प्रामाण्यपदं च प्रक्षिप्य गुणसिद्धावपि विदध्यात् इति कथं न दोषवद् गुणा अपि सिद्धयेयुः, यतो नोत्पत्तो परतः प्रामाण्यं स्यात् ? प्रतिबन्धश्च यथा दोषानुमाने तथा गुणानुमानेऽपि निर्णेयः । कथं वाऽऽदित्यगत्यनुमाने तन्निर्णयः ! दृष्टान्ते तु यथाऽत्र साध्यसाधनसंवन्धोद्योधोऽस्ति, तथा गुणानुमानेऽपि ।
ઉપ જૈન–મીમાંસકના આ મન્તવ્યના વિરોધમાં અમે હવે આ પ્રમાણે કહીએ છીએ કે પ્રથમ તે “ગુણે પ્રત્યક્ષથી જણાય છે કે અનુમાનથી?’ વિગેરે જે કંઈ કહ્યું તે સઘળું દેને વિષે પણ કહી શકાય તેમ છે. જોકે ચક્ષુ વગેરે ઇન્દ્રિયોમાં રહેલ દોને નિશચય પ્રત્યક્ષથી જ કરે છે, એમ કહે તે–અમારો ઉત્તર એ છે કે-લે કે ચક્ષુ વગેરે ઇન્દ્રિયોમાં રહેલ નિર્મલતાદિ ગુણોને નિશ્ચય પણ શું પ્રત્યક્ષથી નથી કરતા? કરે જ છે.
१ अत्र संपूर्णः श्लोको दृश्यते मुद्रिते । . २ तदनुवृत्तावपि-इति टिप्पणसंमतः पाठः । ३ यदित्यं तदित्यं यथा-मुपा ।

Page #129

११६ प्रामाण्याप्रामाण्ययोरुत्पत्तिक्षप्तिविचारः । [१. २१
મીમાંસક–તિમિરાદિ રોગરૂપ જે દોષ છે, તેનો અભાવ એ નિર્મલતાદિ છે. આથી તે ગુણરૂપે સ્વતંત્ર ભાવરૂપ નથી, માટે પ્રત્યક્ષથી ગુણોને નિશ્ચય કેમ થાય ?
જેન–તે પછી નિર્મલતાદિ ગુણોને અભાવ એ જ તિમિરાદિ છે, પણ દોષરૂપે તે સ્વતંત્ર ભાવરૂપ નથી, એવી વિપરીત કલ્પના કેમ ન થાય? અર્થાત ગુણના અભાવરૂપ દોષ કેમ ન માનવા ?
અથવા, ગુણ એ માત્ર દેવાભાવરૂપ ભલે હોય, તે પણ એ તુચ્છરૂપ શશશૃંગને અભાવ જેવો સિદ્ધ થઈ શકતો નથી, કારણ કે મીમાંસક–ભટ્ટ પોતે જ કહે છે કે “પદાર્થાન્તરથી રહિત એવો ભાવ એ જ અનુપલંભવાળો હોઈ અભાવ અમને સંમત છે અર્થાત ભૂતલમાં જ્યારે ઘટ ન હોય ત્યારે ભૂતલમાં ઘટાનુપલબ્ધિ છે, તેથી તે ભૂતલ જ ઘટાભાવ કહેવાય છે, આથી અભાવ એ તુછ નહીં પણ ભાવાનરરૂપ છે– એવો ભટ્ટનો મત છે. આ પ્રમાણે દેવાભાવરૂપ ગુણો માનવામાં આવે તે પણ તે તુચ્છ ન હોવાથી પ્રામાણ્યની ઉત્પત્તિ જે ગુણસાપેક્ષ હોય તે તે પરતઃ કેમ ન કહેવાય?
મીમાંસક–નિમલતાદિને ભલે ગુણ માનીએ તે પણ ગલકાદિરૂપ ઇન્દ્રિયના અધિષ્ઠાનમાં રહેલા ગુણને જ પ્રત્યક્ષ સાક્ષાત્કાર કરે છે, પરંતુ ચક્ષુ આદિ ઇન્દ્રિયમાં રહેલ ગુણને સાક્ષાત્કાર પ્રત્યક્ષ કરી શકતું નથી. કારણ કે-ઇન્દ્રિ સ્વયં અતીન્દ્રિય હોવાથી તદુગત ગુણે પક્ષ જ છે.
જૈન–તે તે એ જ યુક્તિ પ્રમાણે ગલકાદિ સથાનમાં રહેલા દેને જ સાક્ષાત્કાર થઈ શકે પણ ઇન્દ્રિમાં રહેલ દેને સાક્ષાત્કાર થઈ શકે નહીં. તે દોષને પ્રત્યક્ષ કેમ કહેવાય? અને જે તે દેશે પ્રત્યક્ષ ન હોય તે અપ્રામાણ્યની ઉત્પત્તિ પરતઃ કેવી રીતે સિદ્ધ થાય ?
મીમાંસક–દપની સિદ્ધિ અને અનુમાનથી આ પ્રમાણે કરીશું–વિજ્ઞાનને ઉત્પન્ન કરનારા કારણોથી ભિન્ન એવા કારણથી અપ્રામાણ્યની ઉત્પત્તિ થાય છે, કારણ કે વિજ્ઞાનને અન્વયે છતાં તે અપ્રમાણરૂપ વિજ્ઞાન સામાન્ય વિજ્ઞાનથી વિલક્ષણ છે. આ પ્રમાણે જે અન્વિત છતાં વિલક્ષણ હોય તેની કારણ સામગ્રી સામાન્ય કારણ સામગ્રીથી ભિન્ન હોવી જોઈએ, જેમકે-જલ, પૃથ્વી, પવન, આતપ આદિ સાધારણ કારણોને અન્વય હોવા છતાં કેદ્રવને અંકુર જલાદિ સામાન્ય સામગ્રીથી અતિરિક્ત કેદ્રવ બીજની અપેક્ષા રાખે છે, તેમ વિજ્ઞાનનું અપ્રામાણ્ય પણ વિજ્ઞાનની સામાન્ય સામગ્રીથી અતિરિક્ત કારણની અપેક્ષા રાખે છે, અને તે અતિરિક્ત કારણ દેવ છે.
જૈનભાઈ લાંબાકાળ સુધી આનંદ કરે અર્થાતું ઘણું છે. પ્રસ્તુત અનુમાનમાં “અપ્રામાણ્ય શબ્દને દૂર કરી તેને સ્થાને પ્રામાણ્ય શબ્દ મૂકીને એ જ અનુમાનને ગુણની સિદ્ધિમાં પણ કહી ધો, અને એથી દોષની જેમ ગુણે પણ કેમ સિદ્ધ નહીં થાય? અને ગુણે સિદ્ધ થાય તે પ્રામાણ્ય પણ ઉત્પત્તિમાં પરતઃ સિદ્ધ કેમ થાય ? અર્થાતુ દોષની જેમ ગુણે પણ સિદ્ધ થવાથી પ્રામાણ્યની ઉત્પત્તિ

Page #130

१. २१] प्रामाण्याप्रामाण्ययोरुत्पत्तिक्षप्तिविचारः ।
११७ પણ પરતઃ સિદ્ધ થશે. અને જે રીતે દેશના અનુમાનમાં વ્યાપ્તિને નિશ્ચય કરતા છે તે જ રીતે ગુણના અનુમાનમાં પણ વ્યાપ્તિનો નિશ્ચય કરી લેવો. અદષ્ટના સંબંધને નિર્ણય જે થઈ જ શકતે ન હોય તે સૂર્યની ગતિના અનુમાનમાં સંબંધને નિશ્ચય કઈ રીતે થશે ? અને દષ્ટાંતમાં તે જે રીતે દેશના અનુમાનમાં સાધ્ય અને સાધનના સંબંધને બોધ થાય છે તેવી જ રીતે ગુણના અનુમાનમાં પણ સાધ્ય અને સાધનના સંબંધને બોધ થાય છે.
(५०) अभावः सम्मत इत्यतोऽग्रे "तस्य हेतोः किं न समुद्भवः' । (टि.) किं न नर्मल्यादीनिति उत्तरयन्ति सूरयः । तथापीति । अयमिति गुणः । तुच्छ इति अभावरूपः ।
भावान्तरेत्यादि भावान्तरेण विवक्षितघटादिना रहितो भावो भूतलादिः । यथा घटाभावो भूतलम् । तत्र भूतल भावरूपमस्त्येव',अपरेपि भावाः सन्ति । किन्तु विवक्षितो घट एव नास्ति । अनुपलम्भेति यथात्र भूतले घटस्यानुपलम्भस्तथाऽभावोपि । तदपेक्षायामिति दोषाभावापेक्षायाम् । तेषामिति गुणानाम् । तत्स्थानेवेति अधिष्ठानप्रतिष्ठान् । तदिति प्रत्यक्षम् । तदनुवृत्ताविति विज्ञानानुवृत्तावपि । प्रतिबन्ध इति अविनाभावः । तन्निर्णय इति अविनाभावनिक्षयः।
१६ यच्चाऽवाचि–'निश्चयस्तु तस्य परतः' इत्यादि । तत्र संवादिवेदनादिति ब्रूमः । कारणगुणज्ञान-बाधकाभावज्ञानयोरपि च संवादकज्ञानरूपत्वं प्रतिपद्यामहे । यादृशोऽर्थः पूर्वज्ञान प्रथापथमवतीर्णस्तादृश एवासो येन विज्ञानेन व्यवस्थाप्यते तत् संवादकमित्येतावन्मानं हि तल्लक्षणमाचचक्षिरे धीराः । यस्तु गुणग्रहणप्रवणप्रमाणपराकरणपरायणातिदेशप्रयासः, प्रयास एव केवलमयमजनि भवतः, दोपसंदोहवद् गुणगणेऽपि प्रमाणप्रवृत्तेरनिवारणात् । यत्तु बाधकाभावज्ञानपक्षे विकल्पितम्-'तात्कालिकस्य कालान्तरभाविनो वा' इत्यादि । तत्राद्यविकल्पपरिकल्पनाऽल्पीयसी । न खल साधननिर्मासिसंवेदेनोदयकाले क्यापि कम्यापि बाधकस्योदयः संभवी, उपयोगयोगपद्यासंभवात् । भविष्यत्कालस्य तु बाधकस्याभावज्ञानात् प्रामाण्यनिर्णयो निरवद्य एव । न च चर्मचक्षुषां तदभावो भवितुमर्हति, यदुदग्रसमग्र सामग्रीसंपाद्यसंवेदनं न तत्र भाविबाधकावकाश इत्येवं तन्निर्णयात् । यदि च भाविवस्तुसंवेदनमस्मादृशां न स्यादेव, तदा कथं कृत्तिकोदयात् शकटोदयानुमानं नास्तमियात् !
यत्पुनरवादि-संवादिवेदनं तु' इत्यादि । तत्र संवादिवेदनात् साधननि सिप्रतिभासविषयस्य, विषयान्तरस्य वा ग्राहकात् प्रामाण्यनिर्णय इति ब्रूमः । भवति हि तिमिरनिकुरम्बकरम्वितालोकसहकारिकुम्भावभासस्य तत्रैवैकसन्तानं भिन्नसन्तान च निरन्तरालोकसहकारिसामर्थ्यसमुद्भूतं संवेदनं संवादकम् । न च तैमिरिकादि
१ मस्त्वेव मु।

Page #131

૨૨૨
प्रामाण्याप्रामाण्ययोरुत्पत्तिक्षप्तिविचारः । [१. २१ वेदनेऽपि तत्प्रसङ्गः, तत्र परतो बाधकात स्वतःसिद्धप्रामाण्यादुत्तरस्याऽप्रामाण्यनिर्णयात् । विषयान्तरग्राहकमपि संवादकमेव. यथा अर्थक्रियाज्ञानम् । न चात्र चक्रकावकाशः, प्रवर्तकप्रमाणप्रामाण्यनिर्णयादिप्रयोजनायाः प्रथमप्रवृत्तेः संशयादपि भावात् । A $ ૬ વળી, તમે ‘પ્રામાણ્યનો નિશ્ચય પરથી કહે છે એમ કહીને જે વિકલ્પ કર્યા તે બાબતમાં સંવાદક જ્ઞાનથી પ્રામાણ્યનો નિશ્ચય થાય છે–એમ અમે કહીએ છીએ અને કારણગુણજ્ઞાન તથા બાધકાભાવના જ્ઞાનને પણ અમે સંવાદક જ્ઞાનરૂપે જ માનીએ છીએ, કારણ કે-જેવા પ્રકારની જાતિ કે આકૃતિથી યુક્ત પદાર્થ પૂર્વજ્ઞાન વિષય થયો હોય તેવા જ પ્રકારની જાતિ-આકૃતિથી યુકત પદાર્થ જે જ્ઞાનથી વ્યવસ્થાપિત-સિદ્ધ કરાય તે જ્ઞાન સંવાદક જાણવું. બુદ્ધિમાન પુરુએ સંવાદકનું આટલું જ લક્ષણ કહ્યું છે.
અને વળી ગુણનું ગ્રહણ કરનાર–ગુણને સાક્ષાત્કાર કરનાર પ્રમાણના ખંડન માટે ભલામણ કરવાનું જે પ્રયાસ કર્યો છે તે માત્ર પ્રયાસ જ થયે, અર્થાત્ ફોગટની મહેનત થઈ. કારણ કે દેશની જેમ ગુણોમાં પણ પ્રમાણની પ્રવૃત્તિ રેકી શકાય તેમ નથી.
વળી, બાધકાભાવ પક્ષમાં તાત્કાલિક અથવા કાલાન્તરભાવી એમ કહીને જે વિકલ્પ કર્યા (પૃષ્ઠ ૧૧૨) તેમાં પહેલા વિકલ્પની કેપના તુચ્છ છે, કારણ કે-સાધન (હેયોપાદેય વસ્તુ)ને જણાવનાર જ્ઞાનની ઉત્પત્તિ સમયે કોઈ જગ્યાએ કોઈને પણ બાધક જ્ઞાનના ઉદયને સંભવ નથી. કારણ કે એકી સાથે બે ઉપયોગની ઉત્પત્તિને સંભવ નથી. ભવિષ્યકાળમાં બાધકોના અભાવના જ્ઞાનથી
તે પ્રામાણ્ય નિર્ણય તે નિર્દોષ જ છે. અને વળી આપણા જેવા ચર્મચક્ષવાળાને ભાવિબાધકાભાવનું જ્ઞાન થતું નથી–એમ પણ નથી. કારણ કેજ્યાં ઉચ્ચ પ્રકારની સમસ્ત સામગ્રીની ઉપસ્થિતિથી જ્ઞાન, ઉત્પન્ન થયું હોય ત્યાં ભાવિબાધકને અવકાશ જ નથી—એ પ્રકારે પ્રામાણ્યને નિર્ણય છે અને જે ભાવિવસ્તુનું જ્ઞાન આપણી જેવાને થતું જ ન હોય તે કૃત્તિકા નક્ષત્રના ઉદયથી રોહિણી નક્ષત્રના ઉદયનું અનુમાન પણ થવું ન જોઈએ. આ વળ, તમે “સંવાદી વેદન કહો તો ઈત્યાદિ કહીને એ વિષયમાં જે વિકલ્પો કર્યા (પૃ ૧૧૩) તેમાં પ્રવર્તક જ્ઞાનના વિષય કે વિષયાન્તરને ગ્રહણ કરનાર સંવાદીવેદનથી પ્રામાણ્ય નિર્ણય થાય છે, એમ અમે કહીએ, કારણ કે અંધકારના સમૂહને નિરસ્ત કરનાર પ્રકાશના સહકારથી થતા ઘટજ્ઞાનનું એ જ સ્થળે એકસંતાન કે ભિન્નસંતાનમાં નિરંતર પ્રકાશના સહકારના સામર્થ્યથી ઉત્પન્ન થયેલું જ્ઞાન સંવાદક છે જ, આમ માનવામાં તિમિર આદિ રેગવાળાઓથી કરાયેલ જ્ઞાનમાં પણ સંવાદક્તાને પ્રસંગ આવશે, એમ નથી. કારણ કે સંવાદક તરીકે મનાયેલ તે ઉત્તરજ્ઞાનના અપ્રમાણ્યને નિશ્ચય અન્ય બાધક પ્રમાણથી છે. અર્થાત દોષરહિત ચક્ષુવાળા પુરુષનું દર્શન તેમાં બાધક છે અને તે બાધકરૂપ જ્ઞાનનું પ્રામાણ્ય તે સ્વતઃ સિદ્ધ છે. અર્થક્રિયાજ્ઞાનની
१ दुत्तरस्याप्रामाण्यानिर्णयात्- इत्यपि प्रतिषु दृश्यते ।

Page #132

१. २१. ] प्रामाण्याप्रामाण्ययोरुत्पत्तिज्ञप्तिविचारः । જેમ વિષયાન્તરનું ગ્રાહક જ્ઞાન પણ સંવાદક બને છે. અને એમાં ચકક દોષ પણ નથી, કારણ કે–પ્રવર્તકપ્રમાણમાં પ્રામાણ્યનો નિશ્ચય કરવા માટેની પ્રથમ પ્રવૃત્તિ સંશયથી પણ થાય છે.
(प०) तत्प्रसङ्ग इति संवादकत्व प्रसङ्गः । तत्र परतो बाधकादिति निर्मलचक्षुराप्तपुरुषदर्शनप्राक्कालानुभूतचन्द्रक्यस्मरणाद्वा।। . (टि०) न स साधनेति कारणावभासि। यदुदनेत्यादि । तत्रेति संवेदने। तन्निर्णयादिति प्रामाण्यानश्रयात् ।
भवतीत्यादि । तत्रैवेति प्रदेशे स्वल्पालो कस्य संपूर्णालोकः संवादकः स्यात्, उभयोरप्येकत्र प्रवृत्तः । तत्प्रसङ्ग इति संवादकत्वप्रसङ्गः ।
१७ अर्थक्रियाज्ञानस्य तु स्वत एव प्रामाण्यनिश्चयः, अभ्यासदशापन्नत्वेन दृढतरस्यैवास्योत्पादात् । न च साधननिर्मासिनोऽपि तथैवाऽयमस्त्विति वाच्यम् , तस्य तद्विलक्षणत्वात् । अन्यदप्येकसन्तानं भिन्नसन्तानं चैकजातीयं च यथैलदस्रदर्शनं दत्रान्तरदर्शनस्य, भिन्नजातीयं च यथा निशीथे तथाविधरसास्वादनं तथाभूतरूपस्य संवादकं भवत्येव । न च मिथ्यापाथःप्रथायाः पाथोऽन्तरे कुम्भादौ वा संवेदनं संवादकं प्रसन्यते । यतो न खलु निखिलं प्रागुक्तं संवेदनं संवादकं संगिरामहे । किं तर्हि : यत्र पूर्वोत्तरत्रज्ञानगोचरयोरव्यभिचारस्तत्रैव ।
८ किञ्च, स्वत एव प्रामाण्यनिर्णयवर्णनसकर्णेनाऽनेन स्वशब्द आत्मार्थः, आत्मीयार्थो वा कध्येत ! नाद्यः पक्षः, स्वावबोधविधानेऽप्यन्धया बुद्धया स्वधर्मस्य प्रामाण्यस्य निर्णेतुमशक्तेः । द्वितीये तु, प्रकटकपटनाटकघटनपाटवं प्राचीकटत् , प्रकारान्तरणास्मन्मताश्रयणात् । अस्माभिरप्यात्मीयेनैव ग्राहकेण प्रामाण्यनिर्णयस्य स्वीकृतत्वात् । * $ ૭ અWકિયા જ્ઞાન તે અભ્યાસદશાપન્ન હોયાથી અતિદઢપણે ઉત્પન્ન થાય છે, માટે તેમાં પ્રામાણ્યો નિશ્ચય સ્વતઃ થાય છે.
शंका---तो पछी प्रयत ज्ञानमा ५९ प्रामाण्यम स्वत निश्चय भन भानयो ?
समाधान- सेटसा माटे प्रयत: ज्ञान या शानथा विसक्षભિન્ન છે. અન્ય જ્ઞાન પણ સંવાદક બને જ છે જેવું કે એક સંતાનનું કે ભિન્નસંતાનનું એક જાતીય-એક દ–અશ્વિનકુમારનું દર્શન બીજા દત્યના દર્શનનું અને ભિન્નનીય અન્યજ્ઞાન જેવું કે રાત્રિમાં તથા પ્રકારના રસનું આસ્વાદન તથા પ્રકારનાં રૂપનું.
शंका-५६५ माम अन्य ज्ञान ने नया मानवा तi भिय्या (भृग) નું જ્ઞાન બીજા જલનું કે કુંભાદિક વિશે સંવાદક થઈ જશે.

Page #133

१२०
प्रामाण्याप्रामाण्ययोरुत्पत्तिक्षप्तिविचारः । । १.२१ ____समाधान-मेम नही बने. १२९५ -पूर्व उसनु ता५य नथी : બધાં જ્ઞાન સંવાદક છે, પરંતુ જે સ્થળે પૂર્વજ્ઞાન અને ઉત્તરજ્ઞાનના વિષયમાં વ્યભિચાર ન હોય અર્થાતુ અવિનાભાવ હોય તે સ્થળે જ અન્ય જ્ઞાનને સંવાદક કહીએ છીએ.
૮. વળી, પ્રામાણ્ય નિર્ણય સ્વતઃ જ છે, એવું સમર્થન કરવામાં તત્પર વિદ્વાન મીમાંસકને મતે સવ' શબ્દને અર્થ આત્મા પોતે છે કે આત્મીય-પિતાનું છે? પહેલે પક્ષ યુકત નથી, કારણ કે-જે જ્ઞાન પોતે પિતાને બોધ કરાવવામાં પણ આંધળું હોય તે પછી તે સ્વયં પોતાના પ્રામાણ્યરૂપ ધર્મને નિશ્ચય કઈ રીતે કરાવી શકે ? અર્થાત્ ન કરાવી શકે. બીજે પ માને તે તો પર્ણપણે કપટનાટકની રચના કરવાની તમારી ચતુરાઈ જ પ્રકટ થાય છે, કારણ કેપ્રકારાન્તરથી તમોએ અમારા જ મતનો આશ્રય કર્યો એમ કહેવાશે. કારણ કે અમોએ આત્મીય એટલે કે જ્ઞાનના પોતાના જ ગ્રાહકથી પ્રામાણ્યને નિશ્ચય સ્વીકારેલ છે.
(१०) पाथान्तरे इति तरङ्गिणीतोयज्ञाने ।
(टि०) अर्थक्रियेत्यादि । अस्येति अर्थक्रियाज्ञानस्य । साधननिर्भासिन इति प्रवर्तकज्ञानस्य । तथैवति अभ्यासदशापन्नत्वेनैव । अयमिति प्रामाण्यनिश्चयः । तस्येति प्रवर्तकज्ञानस्य । तद्विलक्षणेति अर्थक्रियाज्ञानविपरीतत्वात् । अन्यदप्येकेत्यादि । भिन्नजातीयमिति रूपादसो भिन्नजातीयः।
९ अथ यनैव ज्ञानमात्रं निणीयते तेनैव तत्प्रामाण्यमपि, इति स्वतः प्रामाण्यनिर्णयो वर्ण्यते । नन्वर्थप्राकट्योत्थापितार्थापत्तेः सकाशात् त्वया ज्ञाननिणांतिस्तावदभीप्सामासे । अथग्राकट्यं च यथार्थ-वविशेषणविशिष्टम् , निर्विशेषणं वाऽर्थापत्तिमुत्थापयेत् ? प्राचि पक्षे, तस्य तद्विशेषणग्रहणं प्रथमप्रमाणात् , अन्यस्मात् , स्वतो वा भवेत् ? प्रथमपक्षे, परस्पराश्रयप्रसङ्गः-- निश्चितप्रामाण्याद्रि प्रथमप्रमाणाद् यथार्थत्वविशिष्टार्थप्राकटयग्रहणम् , तस्माच्च प्रथमप्रमाणे प्रामाण्यनिर्णय इति । द्वितीयविकल्प तु अनवस्था--अन्यस्मिन्नपि हि प्रमाणे प्रामाण्यनिर्णायकार्थापत्युत्थापकस्यार्थप्राकट्यस्य यथार्थवविशेषणग्रहणमन्यस्मात् प्रमाणादिति ।
१० अथ स्वतस्तद्विशेषणग्रहणम् । तथाहि-स्वसंविदितमर्थप्राकट्यं तच्चात्मानं निर्णयमानं स्वधर्मभृतं यथार्थत्वमपि निर्णयते । तथा च ततोऽनुमीयमाने ज्ञानं स्वतः प्रामाण्यज्ञप्तिरिति । तदेतदनवदातम् । एवं सत्यप्रामाण्यस्यापि स्वतो ज्ञप्तिप्रसक्तः । स्वतो निश्चितवैतथ्यविशंपणादर्थप्राकट्याद् विज्ञानमनुपीयमानमास्कन्दिताप्रामाण्यमेवानुमीयते । ततः कथं प्रामाण्यवदप्रामाण्यस्यापि स्वतो निणीतिर्न स्यात् ।

Page #134

૨. ]
प्रामाण्याप्रामाण्ययोरुत्पत्तिज्ञप्तिविचारः। .
१२१
अथ तत्र बाधकादेवाऽप्रामाण्यनिर्णयो न पुनजाननिर्णायकात् । एवं तर्हि संवादकादेव प्रामाण्यस्यापि निर्णयोऽस्तु इति तदपि कथं स्वतो नितिं स्यात् ?
११ निर्विशेषणं चत् तदर्थप्राकट्यमर्थापत्त्युत्थापकम् , तर्हाप्रमाणेऽपि प्रामाण्यनिर्णायकार्थापत्त्युत्थापनाऽऽपत्ति:, अर्थप्राकट्यमात्रस्य तत्रापि सद्भावात् । इति सूत्रो: तैव व्यवस्था सिद्धिसौधमध्यमध्यरुक्षत् ॥२१॥ इति प्रमाणनयतत्वालोक' श्रीरत्नप्रभाचार्यविरचितायां रत्नाकरावतारिकाख्यलघुटीकायां प्रमाणस्वरूपनिर्णयो
नाम प्रथमः परिच्छेदः ।
૬૯ મોમાં–જેનાથી જ્ઞાન માત્રનો નિશ્ચય થાય છે, તેનાથી જ જ્ઞાનમાં રહેલ પ્રામાણ્યને પણ નિશ્ચય થાય છે, અર્થાત્ તે માટે અન્ય જ્ઞાનની આવશ્યકતા નથી. એટલા માટે પ્રામાણ્ય નિર્ણય સ્વતઃ કહેવાય છે.
–પણ તમે તે અર્થપ્રાકટથી ઉથાપિત અર્થપત્તિ વડે સાનના અસ્તિત્વને નિર્ણય માન છે પણ તે વિશે પ્રશન છે કે તે અર્થપ્રાકટય યથાર્થવ વિશેષણથી યુક્ત થઈ અર્થપત્તિનું ઉત્થાપક છે કે વિશેષણ વિનાનું અર્થ પ્રાકટય અર્થોપત્તિનું ઉસ્થાપક છે? અર્થ પ્રાકટય યથાર્થ હોય તે તેના યથાર્થ ત્વનું ગ્રહણ પ્રથમ પ્રમાણથી થશે કે બીજા પ્રમાણથી થશે કે સ્વતઃ થશે? પ્રથમ પ્રમાણથી માનવામાં પરસ્પરાશય દોષ છે, તે આ પ્રમાણે–નિશ્ચિતપ્રામાણ્યવાળા પ્રથમ પ્રમાણથી યથાર્થ યુક્ત અર્થ પ્રાકટયનું જ્ઞાન, અને યથાર્થત્વ વિશેષણયુક્ત અર્થ પ્રાકટથી પ્રથમ જ્ઞાનને પ્રામાયને નિશ્ચય. યથાર્થવ વિશેષણના ગ્રાહક તરીકે બીજું પ્રમાણ માને તે અનવરથા થશે. તે આ પ્રમાણે--તે બીજા પ્રમા
ના પ્રામાણ્ય નિર્ણય પણ અર્ધપત્તિને ઉસ્થાપક અર્થાપ્રાકટયની યથાર્થ વિશેષણના ગ્રાહક તરીકે અન્ય પ્રમાણ માનીને જ થઈ શકશે, અને તે અન્ય પ્રમાણના પ્રામાણ્ય નિર્ણય પણ તે જ પ્રકારે અન્ય પ્રમાણથી થશે–આ રીતે અનવસ્થા દોષ આવશે.
મામાં–તે યથાર્થ વિશેષણનું ગ્રહણ સ્વતઃ થાય છે, તે આ પ્રમાણેઅર્થપ્રાકટય સ્વસંવિદિત છે. અને તે જ્યારે પિતાને નિર્ણય કરે છે ત્યારે જ પિતાને ધર્મરૂપ યથાર્થત્વને પણ નિર્ણય કરે છે. તે તેવા પ્રકારના અર્થપ્રાકટયથી અનુમિત જ્ઞાનમાં પણ સ્વતઃ પ્રામાણ્યને નિશ્ચય થાય છે.
જૈન –તમારું આ કથન નિર્દોષ નથી. કારણ કે એમ માનવાથી તે અપ્રામાણ્યમાં પણ સ્વતઃ નિશ્ચયને પ્રસંગ આવશે, કારણ કે- સ્વત: નિશ્ચિત અયથાર્થ વિકપણવાળા અર્થ પ્રાકટયથી અનુમિત થતું જ્ઞાન અપ્રામાણ્યથી
૧૦રોરારે મુ ! .

Page #135

प्रामाण्याप्रामाण्ययोरुत्पत्तिक्षप्तिविचारः। [१. २१ આક્રાન્ત --સમ્બદ્ધ હોય તે જ રીતે જ્ઞાત થાય છે. એટલે પ્રામાણ્યની જેમ અપ્રામાયને પણ સ્વત: નિર્ણય કેમ ન થાય ? અર્થાત્ સ્વતઃ નિર્ણય થશે.
મીમાં:–અપ્રામાણ્ય નિર્ણય બાધક જ્ઞાનથી જ થાય છે, પરંતુ જ્ઞાનના નિર્ણાયકથી તેને નિશ્ચય થતું નથી.
નિઃ-તે પછી પ્રામાણ્ય નિર્ણય પણ સંવાદક જ્ઞાનથી જ થાય છે, એમ માને તેથી પ્રામાણ્ય પણ સ્વતઃ નિર્ણત કઈ રીતે હોઈ શકે ? અર્થાત્ તેને પણ પરતઃ માનવું જોઈએ.
$ ૧૦ મીમાં: –વિશેષણરહિત અર્થપ્રાકટયથી અર્થપત્તિનું ઉત્થાપન છે.
ન–અપ્રમાણમાં પણ પ્રામાણ્યની નિર્ણાયક અર્થોપત્તિના ઉત્થાનને પ્રસંગ આવશે, કારણ કે-માત્ર અર્થપ્રાકટય તે ત્યાં પણ છે. માટે ગ્રન્થકારે સૂત્રમાં કરેલી વ્યવસ્થા જ યુક્તિયુક્ત છે. ૨૧.
એ પ્રમાણે પ્રમાણનયતત્ત્વાલેક' નામના ગ્રંથમાં શ્રીરત્નપ્રભાચાર્ય વિરચિત “રત્નાકરાવતારિકા” નામની લઘુટીકામાં “પ્રમાણુસ્વરૂપને નિર્ણય” નામને પ્રથમ પરિચોદ પૂર્ણ થયો.
રૈવતાચલચિત્રકૂટાદિ પ્રાચીન (જી) તીર્થોદ્ધારક શ્રીવિજયનીતિસૂરીશ્વરજીના શિવાણુ મુનિ મલયવિજયજીએ સ્વઅભ્યાસ સમયે કરેલ પ્રથમ પરિછેદન ગુર્જર ભાષાનુવાદ પૂર્ણ થયે.
(५०) निर्णोतिःन स्यादित्यतोग्रे 'येन तत्' परतः कल्प्यते' इति गम्यम् । अप्रमाणेऽपीति द्विचन्द्रज्ञाने मृगतृष्ण जलज्ञाने वा ॥२१॥
|| સમાપ્ત: પ્રથમ: પરેછેઃ || अत्र वादस्थलानि शब्दार्थयोः सम्बन्धनिराकरणम्, तत् स्थापनं च १। परोक्षप्रमाणलक्षणनिराकरणम् २। स्वप्रमाणलक्षणकण्टकोद्धार: ३। सन्निकर्षप्रामाण्यनिराकरणम् । निर्विकल्पकनिराक रणम् ५। प्रभाकराभिमतविवेकाख्यातिनिराकरणं विपर्यये ६। शून्यवादिनिराकरणम् । तत्रैवावयविवादनिराकरणम् । ब्रह्माद्वैतवादिनिराकरणम् ८ त्रिपुटीप्रत्यक्षवादिभट्टनिरांसेन ज्ञानस्य स्वसंवे. द्यत्वनियमनम् । यौगाभिप्रेतस्य ज्ञानान्तरवेद्यज्ञानस्य निराकरणम् १०। जैमिनीयाभिमतं यत् ज्ञानस्य स्वत एव प्रामाण्यं परत एव स्वप्रमाण्यम् तस्य निराकरणम्, यच्च स्वमते प्रामाण्यमप्रामाण्यं चोत्पत्तों परत एव ज्ञप्तौ तु स्वतः परतश्चेति तस्य स्थापनं ११ एवमेकादश ।।
(ર) અથ શ્વત ચા િ તતિ અર્થકાટામ્ તત તિ મર્યકાસ્ટથાત્ II ૨૧ II
इति श्री साधुपूर्णिमागच्छीयश्रीमदाचार्यगुणचन्द्रसूरिशिष्यपंक्षानचन्द्र. विरचिते रत्नाकरावतारिकाटिप्पणके प्रथमः परिच्छेदः समाप्तः । ૧ તન્ન પુનાતઃ સ્ત્ર 1 પુરતઃ ૪૧ | ૨ ઃ સંપૂર્ણઃ I ઘન્યાગ્રમ્ ૪૧૦ gn

Page #136

अर्हम्
द्वितीयः परिच्छेदः। F१ एवं प्रमाणस्य स्वरूपं प्रतिपाद्य संख्यां समाख्यान्ति----
तद् द्विभेदं प्रत्यक्षं च परोक्षं च ॥१॥ २ अक्षमिन्द्रियं प्रतिगतम्-इन्द्रियाधीनतया यदुत्पद्यते तत्प्रत्यक्षमिति तत्पुरुषः ।
३ नन्वक्षिशब्दादपि प्रतिपूर्वात् "प्रतिसमनुभ्योऽक्ष्णः” इत्यव्ययीभावसमासान्ते टचि प्रत्यक्षमिति सिध्यति । तत् किं न कक्षीचक्रिवांसः । न च–एवं स्पार्शनादिप्रत्यक्षं नैतच्छन्दवाच्यं स्यात्-इति वाच्यम्, तत्प्रवृत्तिनिमित्तस्य स्पष्टत्वस्यतत्रापि भावेन तच्छब्दवाच्यतोपपत्तेः । व्युत्पत्तिनिमित्तमात्रतया ह्यत्राऽक्षिशब्दः शब्द्यते । कथमन्यथाऽक्षशब्दोपादानेऽप्यनिन्द्रियप्रत्यक्षस्य तच्छन्दवाच्यता चतुरस्रा स्यात् ? अथ कथमेवं प्रत्यक्षः प्रेक्षाक्षणः, प्रत्यक्षा पक्ष्मलाक्षीति स्त्रीपुंसभावः, अस्याव्ययीभावस्य सदा नपुंसकत्वाद् ! नैवम् , प्रत्यक्षमस्यास्तीत्यर्शआदित्वेनादन्तत्वात् तद्भावसिद्धेः ।
६४ अत्रोच्यते-एवमपि प्रत्यक्षो बोधः, प्रत्यक्षा बुद्धिरित्यत्र पौस्नं स्त्रैणं च न प्राप्नोति । न ह्यत्र मत्वर्थीयार्थों घटते, प्रत्यक्षस्वरूपस्यैव वेदनस्य बोधबुद्धिशब्दाभ्यामिभधानात् । $ ૧ એ પ્રકારે પ્રમાણુનું સ્વરૂપ જણાવીને પ્રમાણુની સંખ્યા કહે છે
તેના બે ભેદ છે-પ્રત્યક્ષ અને પરોક્ષ ૧ s૨ અક્ષ એટલે ઇન્દ્રિય. પ્રતિ એટલે પ્રતિગત અર્થાત ઈન્દ્રિયને અધીન રહીને ઉત્પન્ન થનાર જ્ઞાન પ્રત્યક્ષ છે. આમાં પ્રતિઆક્ષને તપુરુષ સમાસ જાણ.
8 3 पूर्वपक्ष-प्रत्यक्ष शनी निष्पत्ति तY२५ सभासने से भव्ययी. भाव समासथी ४२वी ने. ते मा प्रभा-प्रतिक्षिप्रत्यक्ष. सामा 'प्रति समनुभ्योऽक्ष्णः' स सूत्रथा प्रति, सम् मन मनु श६ पछी माक्ष शहना સમાસના અંતમાં ટસ્ પ્રત્યય થતે હોઈ પ્રત્યક્ષ શબ્દ સિદ્ધ થાય છે. · · शंका-क्षि नो अर्थ मात्र यक्ष यतो तमे सूयवेस समासमा સ્પાશન, રાસન વગેરે જ્ઞાને પ્રત્યક્ષ કહેવાશે નહીં. માટે ઇન્દ્રિયવાચક અક્ષ શબ્દનો પ્રતિ સાથે તપુરુષ ગ્ય છે.

Page #137

૧૨૪ प्रत्यक्षशब्दसिद्धिः ।
[૨. ૨ માથાન–એમ ન કહેવું. કારણ કે પ્રત્યક્ષ શબ્દનું પ્રવૃત્તિનિમિત્ત સ્પષ્ટત્વ છે અને તે પાશન, રાસન આદિ જ્ઞાનમાં છે જ. આથી તે પણ પ્રત્યક્ષ શબ્દના વાધ્ય બની શકશે.
વળી અલિ શબ્દને સમાજમાં વ્યુત્પત્તિ કરવા માટે જ લેવામાં આવ્યું છે. અને આમ કરવામાં કશો જ દોષ નથી. અન્યથા તમારે મને પણ અક્ષ શબ્દનો અર્થ માત્ર ઇન્દ્રિય જ છે તે તેથી નિષ્પન્ન પ્રત્યક્ષ શબ્દ અતીન્દ્રિય પ્રત્યક્ષ જ્ઞાનને બોધ કેવી રીતે કરાવશે?
વાંઢા–અવ્યવીભાવ સમાસ નિત્ય નપુંસક હોય છે. માટે “ઘાયલ પ્રેક્ષફળ:” ‘પ્રત્યક્ષા માણો વિગેરે પ્રયોગોમાં પ્રત્યક્ષ શબ્દ પુલિંગ અને સ્ત્રીલિંગ રૂપે વપરાઈ શકશે નહીં.
સમાધાન–પ્રથમ અવ્યવીભાવ સમાસ કરી પછી પ્રત્યક્ષ મચ મહિતી આ પ્રમાણે વિગ્રહ (વ્યુત્પત્તિ) કરવાથી ‘મા’ ગણ સંબંધી “મવર્ષીય મર્ પ્રત્યય થવાથી પુલિંગ અને સ્ત્રીલિંગમાં પણ પ્રત્યક્ષ શબ્દ પ્રયોગ થઈ શકશે. આ રીતે પ્રતિ+અક્ષિ=પ્રત્યક્ષ એમ અવ્યયભાવ સમાસ કરે જ યોગ્ય છે.
S ૪ ૩ત્તાવ--અવ્યવીભાવ સમાસ કરીને મસ્વર્યાય બન્ પ્રત્યય લગાડવાથી પ્રત્યક્ષઃ છેલ્લાકક્ષા', 'પ્રયા ઉમરાક્ષ', વિગેરે સ્થળે લિંગભેદ સિદ્ધ થઈ જશે. તે પણ “પ્રત્યક્ષ વધા, પ્રતા વૃદ્ધિ” આ પ્રયેળેમાં યુલિંગ તથા સ્ત્રીલિંગ થઈ શકશે નહીં કારણ કે પ્રત્યક્ષ સ્વરૂપ જે વેદન છે, તેને જ અહીં બોધ અને બુદ્ધિ શબ્દથી કહેલ છે, તેથી મવય મર પ્રત્યય ઘટી શક્તિ નથી, માટે ઇન્દ્રિયવાચી “અક્ષ શબ્દથી કરેલ તપુરુષ સમાસં જ અહીં યુક્તિયુક્ત છે.
(प.) ॐ नमः ।। द्वितीये परिच्छेदे एतच्छन्दवाच्यमिति प्रत्यक्षशब्दवाच्यम् । अक्षिशब्दपक्षे परं पृच्छति कश्चित्-अथ कथमित्यादि ।
अत्रोच्यते इति मूरिणा। पोस्नमिति पुंस्त्वम्, स्त्रैणमिति स्त्रोत्वम् ।
(टि.)-नन्वक्षिशब्दादित्यादि । तदिति प्रत्यक्षम् । किं न कक्षीति कथं नाङ्गोचकुर्भवन्तः । पतच्छन्देति । एतेनाव्ययीभावममासकृतप्रत्यक्षशब्देन वाच्यम् । तत्प्रवृत्तीति स्पार्शनप्रत्यक्षहेतोः स्पष्टत्वलक्षणत्वात् प्रत्यक्षस्य । तत्रापीति अव्ययीभाव कृतप्रत्यक्षेपि । तच्छन्देति तेन अव्ययीभावसमासनिष्पन्न प्रत्यक्षशब्देन वाच्यत्वसम्भवात्तस्य स्पार्शनप्रत्यक्षस्येति शेपः ! अनिन्द्रियेति मानसप्रत्यक्षस्य । तच्छन्देति प्रत्यक्षशब्देन ।
एवमपीत्यादि अव्ययीभाव सिद्धप्रत्यक्षप्रतिक्षेपार्थमाचार्यष्टम् । 'प्रत्यक्षः प्रेक्षाक्षणः' इत्यादिकं परेण अर्शआदिना अप्रत्ययन अव्ययीभावसाध्यसिद्धिमुपढोकयांबभूवे। तस्यापि निराकरणाय सुरय उत्तरयामासुः । प्रत्यक्षो बांधः इत्यत्र] अर्शआदिप्रत्ययमन्तरेणापि प्रत्यक्षशब्दसिद्धेः । अतो नाव्ययी. भावसमासपक्षे घटामटाट्यत ।।
१५ अक्षाणां परम्-अक्षव्यापारनिरपेक्षं मनोव्यापारेणाऽसाक्षादर्थपरिच्छेदक परोक्षमिति परशब्दसमानार्थन परश्शब्देन सिद्धम् ।
૧ અતી િતુ

Page #138

૨. ] प्रमाणस्य द्वैविध्यम् ।
१२५ ६ चशब्दो द्वयोरपि तुन्यकक्षतां लक्षयतः । तेन या प्रत्यक्षस्य कैश्चिज्ज्येप्टताऽभीष्टा, नासौ श्रेष्टा-इति सूचितम्. योरपि प्रामाण्यं प्रति विशेषाभावात् ।
S ૫ ઈન્દ્રિયોથી પર એટલે ઇન્દ્રિયના વ્યાપારની અપેક્ષા નહીં રાખનાર. અર્થાત્ મને વ્યાપારથી અસાક્ષાતું અને બોધ કરાવનાર જ્ઞાન તે પરોક્ષ. અને પરોક્ષ શબદથી નિપત્તિ–પરસ+અક્ષધી છે. આમાં પરસ અને પર એ બને શબ્દોને સમાન અર્થ સમજવાનું છે.
S ૬ સૂત્રમાં જે બે કાર છે તે પ્રત્યક્ષ અને પરોક્ષ અને પ્રમાણની સરખી કક્ષા જણાવે છે. તેથી જે દાર્શનિક માત્ર પ્રત્યક્ષ પ્રમાણને જયેષ્ઠ માને છે તેઓની તે માન્યતા શ્રેષ્ઠ નથી, એ પ્રમાણે સૂત્રકારનું સૂચન છે, કારણ કે બનેમાં પ્રામાણ્ય સમાન જ છે.
७ ननु कथमेतद् द्वैतमुपपद्यते यावता प्रत्यक्षमेवैकं प्रमाणमिति चार्वाकोsवोचत् , अपर तु प्रत्यक्षानुमानागमोपमानार्थापत्यभावसंभवैतिह्यप्रातिभस्वभावान भूयसो भेदान् प्रमाणस्य प्रोचुः । तत्कथमेतत् !- -इति चेत् ।
८ उच्यते-समर्थयिष्यमाणप्रमाणभावेनानुमानेन तावच्चार्वाकस्तिरस्करणीयः । अपरं तु संभव प्रमाणभावानामत्रवाऽन्तभावेन बोधनीयाः । तत्राऽनुमानागमो परोक्षप्रकारावेव व्याख्यास्येते । S ૭ ફાં —પ્રમાણના આ બે જ ભેદ કઈ
સદ્ધ થઈ શકશે ? કારણ કે-ચાર્વાક માત્ર પ્રત્યક્ષ જ પ્રમાણ છે એમ કહે છે જ્યારે બીજા દાર્શનિકે-પ્રત્યક્ષ, અનુમાન, આગમ, ઉપમાન, અર્થપત્તિ, અભાવ, સંભવ એતિહ્ય, પ્રાતિલ આદિ અનેક ભેદ પ્રમાણના કહે છે, તે પ્રમાણને આ બે ભેદ જ કઈ રીતે ઘટી શકે ?
S૮ સમાધાન –આગળ અમારે અનુમાન પ્રમાણ સિદ્ધ કરવાનું છે. તે તે અનુમાન પ્રમાણ સિદ્ધ થવાથી ચાર્વાક તિરસ્કરણીય–ખંડનીય છે અને બીજા એટલે કે સાંખ્ય મીમાંસક, પ્રભાકર વશેષિક. તૈયાયિક, સાત વિગેરે દાર્શનિકોને માન્ય જે જે પ્રમાણને સંભવ છે, તે બધાને આ બે પ્રમાણમાં જ અન્તભવ થતો હોવાથી, સમાવી લેવા જોઈએ. તે આ પ્રમાણે—
તે પ્રમાણમાંના અનુમાન અને આગમ એ બને પરોક્ષનો જ ભેદ છે. એ પ્રમાણે ગ્રન્થકાર સ્વયં આગળ કહેશે.
(५०) स्वभावानिति लक्षणान् । एतदिति प्रमाणद्वैतम् । अत्रैधेति द्वय एव । (ર)અઘરે સ્વિતિ સહચમીમાંસામwળમાાલવાતચરાઃ |
सम्भवदिति घटमानप्रामाण्यानाम् । अत्रैवेति प्रत्यक्षपरोक्षद्वये । अथ प्रमाणद्वैतमेवाभिमतमाहतानाम् । तदन्येषामनुमानादीनामपि सम्भवत्प्रामाण्यं भवद्भिः कथमङ्गीक्रियते इति चेत्, मैवम् । अप्रमाणस्य प्रमाणान्तरभावोपि दुरुपपादः । अन्यथान्धकारस्यालोकान्तर्भावो भवेत् । अथ

Page #139

१२६
उपमानविचारः।
[२. १
यदि सर्वेषां प्रमाणभावस्वीकारः सुविचारगोचर चरिष्णुतामञ्चति तत्प्रमाणद्वैतवादमदस्त्यज्यताज्जैनाः । एतदिति(दपि) मलिनमानसमावहति । तेषां परोक्षांशत्वेन प्रामाण्याङ्गीकारात् । ननु वहिमानयं पर्वतनितम्ब इत्यत्रानुमानमन्तरेण धनञ्जयसत्त्वं कथं सिद्धिपद्धतिमादधाति ? मेवम् , तदा परोक्षात्कथं चिभिन्नानामेवानुमानादीनां प्रामाण्याभ्युपगमात् । स्याद्वादमताभिप्रायेण द्वैतस्यानुमानादिभिः कथञ्चिद्भिन्नस्यैव सम्मतत्वात् ।
९ उपमानं तु नैयायिकमते तावत्--कश्चित् प्रेष्यः प्रभुणा प्रेषयांचके 'गवयमानय' इति । स गवयशब्दवाच्यमर्थमजानानः कञ्चन वनेचरं पुरुषमप्राक्षीत्'कीदृग् गवयः' इति ? स प्राह-'यादृग् गौस्तादृग् गवयः' इति । ततस्तस्य प्रेष्यपुरुषस्याऽरण्यानीं प्राप्तस्याऽऽसातिदेशवाक्यार्थस्मरणसहकारि गोसदृशगवयपिण्डज्ञानम् 'अयं स गवयशब्दवाच्योऽर्थः' इति प्रतिपत्तिं फलरूपामुत्पादयत् प्रमाणमिति ।
१० मीमांसकमते तु येन प्रतिपत्रा गौरुपलब्धो न गवयः, न चाऽतिदेशवाक्यं गौरिव गवयः' इति श्रुतम्, तस्य विकटाटवीपर्यटनलम्पटस्य गवयदर्शने प्रथमे समुत्पन्ने सति यत्परोक्षे गवि सादृश्यज्ञानमुन्म जति–'अनेन सदृशः स गौः' इति, 'तस्य गोरनेन सादृश्यम्' इति वा, तदुपमानम्
"तस्माद् यत् स्मयते तत् स्यात् सादृश्येन विशंपितम् ।
प्रमेयमुपमानस्य सादृश्यं वा तदन्वितम्" ।। [मी लो० उप०३७] इति वचनादिति तदुच्यते । एतच्च परोक्षभेदरूपायां प्रत्यभिज्ञायामेवान्तर्भावयिष्यते ।
હું ૯ અને ઉપમાન નૈયાયિકને મતે આ પ્રમાણે છે
કેઈ એક શેઠે નેકરને કહ્યું કે–ગવય રિઝ) લઈ આવે, નેકર “ગવય શબ્દના વાગ્ય-પદાર્થનું સ્વરૂપ જાણ ન હતો, તેથી તેણે કઈ નવાસી પુરુષને ગવર્ય પદાર્થનું સ્વરૂપ પૂછયું કે-ગવય કેવો હોય ? ત્યારે તે વનવાસી પુરુષે કહ્યું કે “જેવું ગાયનું સ્વરૂપ હોય છે, તેવું ગવયનું સ્વરૂપ હોય છે. અર્થાત્ ગાયના જેવો ગવય હોય છે એ વાક્યને સાંભળીને તે નાકર વનમાં ગયે.
ત્યાં ગવયને જોતાં જ તે નેકરને તે ગવયપિંડમાં પૂર્વોક્ત વનવાસી પુરુષના વાક્યર્થના મરણના સહકારથી ગાયના સદશ્યવાળા ગવયપિંડનું જે જ્ઞાન થયું તેને પરિણામે આ એ ગવયશબ્દનો વાચ્ય-પદાર્થ છે એ પ્રકારની ફલપ્રતિપત્તિજ્ઞપ્તિ થઈ તેથી ગોસદશ ગવયપિંડ હોય છે એવું જ્ઞાન એ ઉપમાન પ્રમાણ છે.
S ૧૦ મીમાંસકના મતે ઉપમાનનું સ્વરૂપ આ પ્રમાણે જે પ્રમાતાએ ગાયને જાણેલ છે પણ ગવયને જાણેલ નથી તેમજ ગાયને એવો ગવય હોય છે એવું ઉપદેશવાક્ય પણ સાંભળેલ નથી, તેને જંગલમાં ફરતાં પહેલી જ વાર ગવય જોવામાં આવતાં-આની સમાન તે ગાય છે અથવા તે ગાયની આની સાથે
१. न वा मु।

Page #140

२. १]
अर्थापत्तिविचारः । સમાનતા છે એ પ્રમાણે પરોક્ષ રહેલ ગાયમાં “સાદસ્થજ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે, તે ઉપમાન પ્રમાણુ કહેવાય છે, વળી કહ્યું પણ છે કે “તેથી (સન્મુખ રહે : પદાર્થથી) જેનું મરણ થાય તે સાદૃશ્ય યુક્ત પદાર્થ અથવા મૃત પદાર્થનું તે સાથેનું સદશ્ય એ ઉપમાનને વિષય છે.
આ ઉપમાન પ્રમાણને અન્તર્ભાવ પક્ષના ભેદરૂપ પ્રત્યભિજ્ઞાનમાં ગ્રંથકાર स्वय ४२शे.
(५०) स्मरणसहकारीत्यत्र स्मरण सहकारि यस्य । न चातिदेशेति गये न चातिदेशवाक्यं श्रुतमिति सम्बन्धः । अनेनेति गवयेन । स गौरिति पिण्डविषयं ज्ञानम् । अनेनेति गवयेन । यदिति गोपिण्डः । सादृश्येनेति गवयसादृश्येन। प्रमेयमिति गोचरः । तदन्वितमिति गवयान्वितम् ।
(टि.) तस्माद् यदित्यादि । तस्मादिति ज्ञानात् । यदिति गवयपिण्ड दृश्यते अटव्यां पर्यटता पुंसेति शेषः । सादृश्येनेति सादृश्यविशिष्टं पिण्ड, पिण्डविशिष्टं वा सादृश्यं गोचरयत्संवेदनमुदीयेत, तेन विशेषितं सादृश्यं वेति गोगवयगतम् । तदन्वितमिति गोगवयपिण्डसम्बद्धम् । तदुच्यते इति उपमानमभिधीयते । एतच्चेति उपमानम् ।
१११ अर्थापत्तिपि--
"प्रमाणपटकविज्ञातो यत्रार्थोऽनन्यथाभवन् ।
अदष्टं कल्पयेदन्यं साऽर्थापत्तिरुदाहृता ॥१॥" [ मी लो०अर्था ०१ ] इत्येवंलक्षणाऽनुमानान्तर्गतैव । तथाहि-अर्थापत्त्युत्थापकोऽर्थाऽन्यथानुपपद्यमानत्वेनाऽनवगतः, अवगतो वाऽष्टार्थपरिकल्पनानिमित्तं स्यात् ! न तावदनवगतः, अतिप्रसङ्गात् । अथाऽवगतः, तयन्यथाऽनुपपद्यमानत्वावगमोऽर्थापत्तेरव, प्रमाणान्तराद् वा ! प्राच्यप्रकार परस्पराश्रयः । तथाहि अन्यथाऽनुपपद्यमानत्वेन प्रतिपन्नादर्थादर्थापत्तिप्रवृत्तिः, तत्प्रवृत्तेश्चास्यान्यथानुपपद्यमानत्वप्रतिपत्तिरिति । प्रमाणान्तरं तु भूयोदर्शनम् , विपक्षेऽनुपटम्भो वा ! भूयोदर्शनमपि साध्यधर्मिणि, दृष्टान्तधर्मिणि वा ? यदि साध्यमिणि. तदा भृयोदर्शन व साध्यस्यापि प्रतिपन्नत्वादापवयर्थम । अथ दृष्टान्तधर्मिणि, तर्हि तत्र प्रवृत्तं भूयोदर्शनं साध्यधर्मिण्यप्यन्यथाऽनुपपद्यमानत्वं निश्चाययति. तत्रैव वा ? तत्रोत्तरः पक्षोऽसन् । न खलु दृष्टान्तधर्मिणि निश्चितान्यथाऽनुपपद्यमानवोऽर्थः साध्यधर्मिणि तथात्वेनाऽनिश्चितः स्वसाध्य गमयति अतिग्रसङ्गात् । प्रथमपक्षे तु लिङ्गार्थापत्त्युत्थापकार्थयोमैदाभावः । विपक्षे ऽनुपलम्भात् तदवगम इति चेत् । नन्वसावनुपलुम्भमात्ररूपोऽनिश्चितः, निश्चितो वा तदवगमयेत् ? प्रथमपक्षे. तत्पुत्रत्वादेरपि गमकत्वापत्तिः । निश्चितश्चेत्; तर्खनुमानमेवा
१ वा दृष्टा मु।

Page #141

૨૨૮
अर्थापत्तिविचारः ।
[૨. ૨
पतिरापन्ना, निश्चितान्यथाऽनुपपत्तेरनुमानरूपत्वात् । न च सपक्षसद्भावासद्भावकृतोऽनुमानार्थापत्त्योर्भेदः, पक्षधर्मतासहितादनुमानात् तद्रहितस्य प्रमाणान्तरत्वानुपङ्गात् । न च-पक्षधर्मत्ववन्यमनुमानमेव नास्ति-इति वाच्यम् ,
"पित्रोश्च ब्राह्मण वेन पुत्रव्राह्मणताऽनुमा ।
सर्वलोकग्रसिद्धा न पक्षधर्ममपेक्षते ॥ १ ॥" इति भट्टेन स्वयमभिधानात् ॥
S૧૧ અપત્તિનું લક્ષણ " છ પ્રમાણથી પ્રસિદ્ધ પદાર્થ જે અન્યથાનુપપન્ન હોય તો તેનાથી જે અદષ્ટ પદાર્થની કલપના થાય છે, તે અર્થપત્તિ કહેવાય છે”—આવું કરવામાં આવ્યું છે એ અર્થપત્તિ અનુમાનની અન્તર્ગત જ છે. તે આ પ્રમાણે-અપત્તિને ઉત્થાપક અર્થ સ્વયં અન્યથાનુ પપન્ન રૂપેઅવિનાભાવિરૂપે અનિશ્ચિત હોય છતાં અદષ્ટ અર્થની કલ્પનામાં નિમિત્ત થાય છે કે અન્યથાનું પપનરૂપે નિશ્ચિત થઈ ને અદષ્ટ પદાર્થની કલ્પનામાં નિમિત્ત થાય છે? અન્યથાનું પંપત્તિને અનિશ્ચય હોવા છતાં અર્થોપત્તિ થતી હોય તેઅતિપ્રસંગ આવશે, કારણ કે-તો તે ગમે તે પદાર્થ અદષ્ટની કપન કરાવી શકશે. અને અન્યથાનુંપત્તિને નિશ્ચય હોય તે અદષ્ટ પદાર્થની કલપના થાય છે, એ પક્ષ કહો તે પ્રશ્ન છે કે અન્યથાનુ પપત્તિને નિશ્ચય અર્થપત્તિથી થાય કે બીજા કોઈ પ્રમાણથી ? પ્રથમ પક્ષમાં અન્યથાનુપપના નિશ્ચય દ્વારા અપત્તિ પ્રમાણની પ્રવૃત્તિ અને અર્થપત્તિની પ્રવૃત્તિથી અન્યથાનુંપત્તિને નિશ્ચયએમ અન્યાશ્રય નામનો દેપ આવશે. બીજ પ્રમાણથી અન્યથાનુ પપન્નત્વને નિશ્ચય કહો તે તે બીજું પ્રમાણ ભૂદશન–વારંવાર દર્શન છે કે વિપક્ષમાં અનુપલંભ છે ? ભૂદન હોય તે તે સાધ્યધમી (પક્ષ)માં પ્રમાણ છે કે દષ્ટાંતધામ (સપક્ષ)માં ? જે સાધ્યમમાં માને તો તે ભૂદશ રૂપ પ્રમાણથી જ સાધ્યને પણ નિશ્ચય થઈ જતું હોવાથી અર્થપત્તિપ્રમાણ નિષ્ફળ થઈ જશે. જે દષ્ટાન્તધામમાં માનો તે-દાનધમીમાં પ્રવૃત્ત થયેલ તે ભૂદશન અન્યભાનુપપત્તિનો નિશ્ચય સાધ્યધમીમાં પણ કરાવે છે કે દાડમીમાં જ કરાવે છે ? દ્વિતીય પક્ષ યુક્તિસિદ્ધ નથી, કારણ કે- દષ્ટાન્તધમી માં અન્યથાનુ પદ્યમાનરૂપે અર્થ નિશ્ચિત હોવા છતાં જે તે અર્થ સાધ્યમીમાં અન્યથાનુ પદ્યમાન રૂપે અનિશ્ચિત હોય તે અતિપ્રસંગ આવતો હોવાથી તે સ્વસાધ્યને જણાવતા નથી. પ્રથમ પક્ષમાં તે હેતુ અને અર્થપત્તિના ઉસ્થાપક (પીનત્વાદિ) પદાર્થમાં કાંઈ ભેદ રહેશે નહીં, અને તેથી અનુમાન અને અર્થપત્તિ પણ ભિન્ન રહેશે નહીં. વિપક્ષમાં અનુપલંભરૂપ અન્ય પ્રમાણથી અન્યથાનુ પદ્યમાનવને નિશ્ચય થાય છે, એમ કહો તે પ્રશ્ન છે કે વિપક્ષાનું પલંભમાત્ર અનિશ્ચય છતાં તે અન્યથાનુ પદ્યમાનત્વનો બોધક છે કે વિપક્ષાનું પલંભમાત્રને નિશ્ચય હાય તો તે અન્યથાનુ પદ્યમાનત્વનો બોધક છે ? પ્રથમ પક્ષ કહો તે-“તપુત્રરૂપ હેતુ પણ ગમક બની જશે. અર્થાત્ ઉપાધિદ્રષિત તપુત્રત્વરૂપ હેતુ પણ દેવદત્તાદિમાં

Page #142

२. १] अर्थापत्तेर्न पृथक्प्रामाण्यम् ।
१२९ શ્યામસ્વરૂપ સાધ્યને સાધક બની જવાને પ્રસંગ આવશે. દ્વિતીય પક્ષ કહો તેઅર્થપત્તિ અનુમાનરૂપ બની જશે, કારણ કે નિશ્ચિતાન્યાનુપપત્તિ એ જ અનુમાનનું લક્ષણ છે. ___शंका-अनुमानभा स५६ डाय भने अर्धापत्तिमा स५६ डोतो नथी, માટે અપત્તિ અને અનુમાન પરસ્પર ભિન્ન છે. ___ समाधान-सम भान ता-५३धतायुत मनुमानथा ५३५मति अनुમાનને પ્રમાણાન્તર માનવું પડશે.
शंका-५६५ ताडित अनुमान तु । नथी.
समाधान-सम न , १२७५ -५६५ ताडित अनुमान डोय छे. અને એવું સ્વયં ભટે પણ કહ્યું છે. તે આ પ્રમાણે-“માતાપિતા બ્રાહ્મણ હોવાથી પુત્રના બ્રાહ્મણત્વની અનુમિતિ સર્વક પ્રસિદ્ધ છે, અર્થાત્ માતાપિતાનું બ્રાહ્મણત્વ એ હેતુ પુત્રરૂપ પક્ષમાં ન હોવા છતાં સાધ્યને સિદ્ધ કરે છે, માટે આ અનુમિતિ પક્ષધર્મતાની અપેક્ષા રાખતી નથી.”
આ પ્રમાણે અર્થોપત્તિ એ કઈ જુદું પ્રમાણ નથી.
(१०) अर्थ इति पोनस्वादिः । अनन्यथाभवन्निति भोजनं विनाऽन्यथा न भवति-न घटते । अर्थ इति पीनत्वादिः । अन्यथेति रात्रिभोजन विना। अदृष्टार्थपरिकल्पनानिमित्तमिति रात्रिभोजनपरिकल्पनानिमित्तम् । अर्थादिति पीनत्वरूपात् ।
(टि.) प्रमाणेत्यादि । यत्रंति देवदत्तादौ । प्रमाणपटकेन प्रत्यक्षानुमानागमोपमानार्थापत्यभावलक्षणेन विज्ञातः। अत्र तन्मतानुसारेण सामान्यतः प्रमाणपट्कशब्दप्रयोगः । प्रकृताम
पत्ति विहाय पञ्चके नेव विज्ञातोऽर्थोऽदृष्टं कल्पयन्नर्धापत्तिमुत्थापयति इति तात्पर्यार्थः । अर्थ इति पोनत्यादि । अदृष्टमिति दिवसे भुजानस्यादर्शनात् । अन्यमिति रात्रिभोजनलक्षणम् । यथा पीनो देवदत्तो दिवा न भुङ्क्ते । अर्थापत्त्या बहुलान्धकारकर म्बितदशदिशि निशि भुङ्क्ते । अतिप्रसङ्गादिति अप्रतीताना वाङ्मनसोविषयातीतानामप्यर्थापत्तेर्वेदनोत्पत्तः । तत्प्रवृत्तेरिति अर्थापत्तिप्रवृत्तेः । अस्येत्यर्थस्य । यदि साध्येत्यादि । साध्यस्येति भोजनस्य । तर्हि तत्रेति दृष्टान्तधर्मिणि । तत्रैवेति दृष्टान्तधर्मिण्येव । निश्चितेति निश्चितमन्यथानुपपद्यमानत्वं यस्य । तथात्वेनेति अन्यथानुपपद्यमानत्वेन । लिनेति हेतुः । तदवगम इत्यन्यथानुपपद्यमानत्वावगमः । तदित्यन्यथानुपपद्यमानत्वम । तत्पुत्रादेरप्युपाधिप्रवेशदुषितोपि तत्पुत्रत्वादिहेतुरपि देवदत्तादौ झ्यामत्वं साधयेत् । न च सपझेति । अनुमान सपक्षोस्ति । स चार्थापत्ती नास्त्येवेति न वाच्यम् । तद्रहितस्येति पक्षधर्मवजितस्य ।
१२ यदपि"प्रत्यक्षादेरनुत्पत्तिः प्रमाणाभाव उच्यते ।
साऽमनोऽपरिणामो वा विज्ञानं वाऽन्यवस्तुनि ॥" [मी लो० अभा०११] मति प्रत्यक्षाद्यनुत्पत्तिः, आ मनों घटादिग्राहकतया परिणामाभावः प्रसज्यपक्षे । पर्युदास

Page #143

१३० अभावविचारः ।
[૨. ૨ पक्षे पुनरन्यस्मिन् घटविविक्तताऽऽक्ष्ये वस्तुन्यभावे धटो नास्तीति विज्ञानम्-इत्यभावप्रमाणमभिधीयते, तदपि यथासंभवं प्रत्यक्षाद्यन्तर्गतमेव । तथाहि
"गृहीत्वा वस्तुसद्भावं स्मृत्वा च प्रतियोगिनम् ।
__ मानसं नास्तिताज्ञानं जायतेऽक्षानपेक्षया ।।" [मीश्लो० अभा० २७] इतीयमभावप्रमाणजनिका सामग्री । तत्र च भूतलादिकं वस्तु प्रत्यक्षेण घटादिभिः प्रतियोगिभिः संसृष्टम् ,. असंसृष्टं वा गृह्येत ! नाद्यः पक्षः; प्रतियोगिसंसृष्टस्य भूतलादिवस्तुनः प्रत्यक्षण ग्रह्ण तत्र प्रतियोग्यभावग्राहकत्वेनाऽभावप्रमाणस्य प्रवृत्तिविरोधात् । प्रवृत्ती वा न प्रामाण्यम् , प्रतियोगिनः सत्वेऽपि तत्प्रवृत्ते: । द्वितीयपक्षं तु अभावप्रमाणवैयर्थम् . प्रत्यक्षेणैव प्रतियोगिनां कुम्भादीनामभावप्रतिपत्तेः । अथ न संसृष्टं नाप्यसंसृष्टं प्रतियोगिभिर्भूतलादिवस्तु प्रत्यक्षेण गृह्यते, वस्तुमात्रस्य तेन ग्रहणाभ्युपगमादिति चेत् । तदपि दुष्टम् , संसृष्टत्वासंसृष्टत्वयोः परस्परपरिहारस्थितिरूपत्वेनै कनिषधऽपरविधानस्य परिहर्तुमशक्यत्वात्- इति सदसद्रूपवस्तुग्रहणप्रवणेन प्रत्यक्षेणैवाऽयं वेद्यते । क्वचित्तु 'तदघटं भृतलम्' इति स्मरणेन, 'तदेवेदमधटं भूतलम्' इति प्रत्यभिज्ञानेन, 'योऽग्निमान् न भवति नासौ धूमवान्' इति तर्केण, 'नात्र धूमोऽनग्नः' इत्यनुमानेन, गृहे गगों नास्तिइत्यागमेनाऽभावस्य प्रतीतः काऽभावप्रमाणं प्रवर्तताम् ?
$ ૧૨ અને વળી કુમારિલે જે આ કહ્યું છે કે, “પ્રત્યક્ષાદિ પ્રમાણેની અનુ ત્પત્તિ-તે પ્રમાણભાવ અર્થાત અભાવ પ્રમાણે કહેવાય છે. તે બે પ્રકારે છે, ૧ આત્મામાં જ્ઞાનપરિણામ ન થવો, અથવા ૨ અન્ય પદાર્થમાં જ્ઞાન થવું”—આમાં તે (સા) શબ્દને અર્થે પ્રત્યક્ષાદિની અનુત્પત્તિ છે. હવે ૧ પ્રસજ્યને અનુસરીને વિચારીએ તો તેમાં ઘટાદિ પદાર્થને ગ્રાહક-જ્ઞાતા તરીકે આત્માના પરિણામને અભાવ એ પ્રસન્મ કહેવાય છે. અને અન્ય એટલે કે ધટરહિત જે ભૂતલાદિ છે, તે પય્દાસ અભાવ કહેવાય, તમાં “ઘડે નથી એવું જ્ઞાન તે અભાવ પ્રમાણ કહેવાય છે. તે બાબતમાં પણ કહેવાનું કે અભાવ પ્રમાણને યથાસંભવ (પિતપિતાની મર્યાદા પ્રમાણે) પ્રત્યક્ષાદિ પ્રમાણમાં જ સમાવેશ થાય છે. તે આ પ્રમાણેતમારા મતે વસ્તુને સદ્ભાવ જાણીને અને પ્રતિયોગીનું એટલે કે જેનો અભાવ વિવક્ષિત હોય તેનું મરણ થવાથી, ઈન્દ્રિયોની અપેક્ષા વિના જ “નારત' (નથી) એ પ્રમાણે અભાવનું માનસજ્ઞાન થાય છે”આ પ્રમાણે અભાવ પ્રમાણને ઉત્પન્ન કરનાર સામગ્રી છે. હવે આમાં પ્રશ્ન છે કે ભૂતલાદિ પદાર્થનું પ્રત્યક્ષ પ્રમાણુથી ઘટાદિ પ્રતિયોગી સાથે સંબદ્ધરૂપે ગ્રહણ થાય છે કે અસંબદ્ધરૂપે ? પ્રથમ પક્ષ કહી શકશે નહીં, કારણ કે-જે પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ વડે પ્રતિયેગીથી સ બદ્ધ ભૂતાદિ પદાર્થનું ગ્રહણ થાય તો તેથી ભૂતલાદિમાં ઘટનું પ્રણ થતુ હેવાથી અભાવના ગ્રાહક તરીકે અર્થાતુ ઘટાભાવના ગ્રાહક તરીકે અભાવ: માની

Page #144

अभावादिप्रमाणानामन्तर्भावः ।
१३१
પ્રવૃત્તિ થઈ શકશે નહીં અને ધારો કે કથંચિત અભાવ પ્રમાણની પ્રવૃત્તિ થાય તો પણ તે પ્રમાણ થશે નહીં, કારણ કે ઘટનો સદ્ભાવ છતાં તેની પ્રવૃત્તિ થઈ છે. અને ઘટથી અસંબદ્ધ ભૂતલનું જ્ઞાન પ્રત્યક્ષથી થાય છે, એ બીજે પક્ષ માને તે અભાવ પ્રમાણ વ્યર્થ છે, કારણ કે પ્રતિની ઘટના અભાવનું જ્ઞાન પ્રત્યક્ષથી જ થઈ ગયું છે.
શા-પ્રતિયેગી સાથે સંબદ્ધ પણ નહીં અને અસંબદ્ધ પણ નહીં એવા મૃતલાદિ પદાર્થનું પ્રત્યક્ષથી ગ્રહણ થાય છે, કારણ કે-માત્ર વસ્તુનું જ જ્ઞાન પ્રત્યક્ષથી અમે સ્વીકારેલું છે.
સમાધાન–તે કથન યુક્તિયુક્ત નથી, કારણ કે-સંસ્કૃષ્ટત્વ અને અસંસ્કૃષ્ટ એ બને પરસ્પર પરિહારસ્થિતિરૂપ (એક-બીજાને દૂર કરીને પોતાની સ્થિતિ વાળા ) હોવાથી એકના નિષેધમાં બીજાના વિધાનને પરિહાર કરે અશક્ય છે. અર્થાત બીજનું વિધાન અવશ્ય થાય છે. માટે સંપ કે અદ્રુપ પદાર્થના ગ્રહણમાં પ્રવીણ પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી જ અભાવ જાણી શકાય છે. વળી કઈ સ્થળે “તે ભૂતલ ઘટ વિનાનું છે એ પ્રમાણે સ્મરણથી, “ઘટ વિનાનું તે જ ભૂતલ આ છે” એ પ્રમાણે પ્રત્યભિજ્ઞાનથી, “જે અગ્નિવાળું નથી તે ધૂમવાળું નથી—એ પ્રમાણે તર્કથી, અહીં–જલાશયમાં ધૂમ નથી. કારણ કેઅહીં અગ્નિ નથી. એ પ્રમાણે અનુમાનથી, અને ગર્ગ ઘરમાં નથી—એ પ્રમાણે આગમથી અભાવની પ્રતીતિ થઈ જાય છે. તે પછી અભાવ પ્રમાણની કઈ જગ્યાએ પ્રવૃત્તિ થશે? અર્થાત્ અભાવ પ્રમાણ માટે કઈ વિષય જ નથી. માટે અભાવ જુદું પ્રમાણ નથી. टि.)-यदपोत्यभावप्रमाणमभिधीयते इति सम्बन्धः । प्रसज्येति
"द्वा नौ हि समाख्याता पर्युदासप्रसज्यको ।
पर्युदासः सहामाही प्रसज्यस्तु निषेधकृत् ॥'' इतिवचनात् प्रसज्य आत्मनस्तदाकार परिणामाभावाद घटादिपदार्थसात्रि नास्ति' इति ज्ञानमुदयमासादयति । पयदासेति भूतलादिव्यतिरिक्त विवक्षिते घटादौ अभावरूपे ।
गृहीत्वेत्यादि । गृहीत्वा ज्ञात्वा वस्तुनो भूतलादेः सद्भावम् । प्रतियोगिनमिति घटादिकमभावेन विवक्षितम् , अभावरूपत्वात सदभावस्य शत्रुभूतम् । मानसमिति मनोव्यापारद्रव्यसमुद्भूतम् । अक्षानपेक्षयति इन्द्रियव्यापारमन्तरेण । तत्र चेति भूतलादौ । यत्र हि साक्षात्प्रतियोगी दृग्विषयतामेति, न तत्राभावो भवेत्तस्य । वस्तुमात्रस्येति तेन भट्टेन । अयमित्यभावः : आगमेनेति ગાત્રાનgઘવાનમ ન વોતરાત્રિોતધર્મશાસ્ત્રમ્ |
३१३ संभवोऽपि समुदायेन समुदायिनोऽवगम इत्येवंलक्षणः 'संभवति खाएँ द्रोणः' इत्यादि नानुमानात पृथक् । तथाहि-खारी द्रोणवती, खारीत्वात् , पूर्वोपलब्धखारीवत् ।।
११४ ऐतिह्यं त्वनिर्दिष्टप्रवक्तृकं प्रवादपारम्पर्यमितीहोचुर्वद्धाः, यथा-'इह वटे यक्षः प्रतिवसति' इति । तदप्रमाणम् , अनिर्दिष्टप्रवक्तृकत्वेन सांशयिकत्वात् , आप्तप्रवक्तृकत्वनिश्चये त्यागम इति ।।

Page #145

[ર. ફ્
३१५ यदपि प्रातिभमक्ष लिङ्गशब्दव्यापारानपेक्षमकस्मादेव ' अद्य मे महीपतिप्रसादो भविता इत्याद्याकारं स्पष्टतया वेदनमुदयेत् तदप्यनिन्द्रियनिबन्धनतया मानसमिति प्रत्यक्ष कुक्षिनिक्षिप्तमेव ।
१३२
अभावादिप्रमाणानामन्तर्भावः ।
यत्पुनः प्रियाप्रियप्राप्तिप्रभृतिफलन सार्धं गृहीतान्यथाऽनुपपत्तिकात्मनः प्रसादोग दर्लिङ्गादुदेति तत् पिपीलिका पटलोत्सर्पणोत्थज्ञानवदस्पष्टमनुमानमेव । इति न प्रत्यक्षपरोक्षलक्षणद्वैविव्यातिक्रमः शक्रेणाऽपि कर्तुं शक्यः ॥ १ ॥
1
$૧૩ સમુદાયથી સમુદાયીના બેધ થાય છે, સંભવ પ્રમાણનું આ લક્ષણ છે. જેમકે-ખારી ( ૧૬ કે ૨૦ દ્રૌણ) માં દ્રોણ ( =૧૨૮ શેર ) ના સંભવ છે.’ આ સંભવ પ્રમાણે પણ અનુમાનથી ભિન્ન નથી પરંતુ અનુમાનરૂપ જ છે, જેમકે-ખારીમાં દ્રાણ છે, કારણ કે તે ખારી છે, પૂર્વે જાણેલ ખારીની જેમ.
"
$૧૪ જે જ્ઞાન પ્રવાદ પર પરા (દતકથા) દ્વારા વૃદ્ધોએ આમ કહ્યુ છે એવા પ્રકારનુ' હાય પણ મૂળ વક્તા અજ્ઞાત-અપ્રસિદ્ધ હોય, તે ઐતિહ્ય પ્રમાણ કહેવાય છે, જેમકે-આ વડમાં યક્ષ રહે છે, એમ વૃદ્ધ પુરુષો કહે છે, આવું ઐતિહ્ય પ્રમાણુરૂપ નથી, કારણ કે, તેમાં વક્તા જ્ઞાત નથી, તેથી તેની સત્યતામાં સ‘શય રહે છે. અને જો તેના વક્તા આપ્ત પુરુષ છે એવા નિશ્ચય થઈ જાય તે તે આગમ સ્વરૂપ જ છે.
$૧૫ ઇંદ્રિય, હેતુ કે શબ્દના વ્યાપાર વિના ‘ આજે રાજા મારા ઉપર પ્રસન્ન થવા જોઈ એ ' એવુ સ્પષ્ટરૂપે અકસ્માત્ જે જ્ઞાન થાય છે, તે પ્રાતિભ પ્રમાણ કહેવાય છે. એ પ્રાતિભ પણ મનેાજન્ય હાવાથી માનસ છે. અને તેથી પ્રત્યક્ષમાં અન્તર્મુ ત થઈ જાય છે. વળી પ્રસન્નતા જોઈને પ્રિય-સુખની અને ઉદ્વેગ જોઈને અપ્રિય-દુ:ખની પ્રાપ્તિરૂપ ફળનુ અનુમાન જેણે વ્યાસિગ્રહ કર્યાં હાય છે, તેને થાય છે, તે પણ કીડીઆરુ' ઉભરાતું જોઈને થતા વૃષ્ટિના અસ્પષ્ટ અનુમાન જેવું હેાવાથી અનુમાન પ્રમાણમાં અન્તભૂત થશે.
આ પ્રકારે પ્રત્યક્ષ અને પરોક્ષ એમ બે જ પ્રકારે પ્રમાણ છે, અને તે સંખ્યાનું ઉલ્લંઘન કરવાને ઇન્દ્ર પણ સમર્થ નથી.

સાશિ-પ્રમાણના ભેદ-સખ્યા અંગે દાશિનકેામાં ભિન્ન ભિન્ન માન્યતા છે. ચાર્વાક−૧ પ્રત્યક્ષઃ બૌદ્ધ અને વૈશેષિક-૧ પ્રત્યક્ષ અને ૨ અનુમાન; સાંખ્ય અને કોઈ વૈશેષિક-૧ પ્રત્યક્ષ, ૨ અનુમાન અને ૩ આગમ; તૈયાયિક-૧ પ્રત્યક્ષ ૨ અનુમાન ૩ ઉપમાન અને ૪ આગમ, પ્રભાકર-૧ પ્રત્યક્ષ, ૨ અનુમાન, ૩ ઉપમાન, ૪. આગમ અને ૫ અર્થાપત્તિ; કુમારિલ-૧ પ્રત્યક્ષ, ૨ અનુમાન, ૩ ઉપમાન, ૪ આગમ, ૫ અર્થાપત્તિ અને ૬ અભાવ; ચરક આદિ ઉક્ત ઉપરાંત સંભવ, ઐતિહ્ય આદિ પ્રમાણેા માને છે પણ તે સૌ પ્રમાણેાના જૈનસ'મત પ્રત્યક્ષ અને પરાક્ષ એ એમાં સમાવેશ થઈ જાય છે. ૧.
(१०) समुदायेनेति खारीसमुदायेन । समुदायिन इति द्रोणाः समुदायिनः ॥ १ ॥

Page #146

૨. ૨-૪]
प्रत्यक्षविचारः ।
प्रत्यक्षं लक्षयन्ति ....
પૂર્ણ પ્રત્યક્ષમ I ૨ . १ प्रबलतरज्ञानावरणवीर्यान्तराययोः क्षयोपशमात क्षयाद वा स्पष्टताविशिष्टं वैशद्यास्पदीभृतं यत् तत् प्रत्यक्षं प्रत्येयम् ॥२॥ પ્રત્યક્ષ પ્રમાણનું લક્ષણ
સ્પષ્ટ પ્રત્યક્ષ છે. ૨. s 1 અતિ બળવાન-ગાઢ જ્ઞાનાવરણીય અને વીર્યાન્તરાય કર્મના પશમ, કે ક્ષયથી સ્પષ્ટ અર્થાતુ વિશદ જ્ઞાન તે પ્રત્યક્ષ છે. ૨.
स्पष्टत्वमेव स्पष्टयन्ति
— अनुमानाद्याधिक्येन विशेपप्रकाशनं स्पष्टत्वम् ॥३॥
१ अनुमानादिभ्यो वक्ष्यमाणपरोक्षप्रकारेभ्योऽतिरिकेण यद्विशेषाणां नियतवर्णसंस्थानाद्यर्थाकाराणां प्रतिभासनं ज्ञानस्य तत् स्पष्टत्वमिति ॥ ३ ॥
જ્ઞાનની પછતાનું સ્પષ્ટીકરણ
અનુમાનાદિ પક્ષ પ્રમાણેથી અધિકપણે વિશેષોનું પ્રકાશન તે સ્પષ્ટતા છે. ૩.
હું ૧ આગળ (ત્રીજા પરિચ્છેદમાં) વર્ણવાયેલા અનુમાનાદિ પક્ષ પ્રમાણુના ભેદોથી અધિક પણે પદાર્થના નિયત વર્ણસંસ્થાન (આકાર) આદિ વિશેષોનું પ્રકાશન તે જ્ઞાનની સ્પષ્ટતા છે. ૩. प्रत्यक्षस्य प्रकारप्रकाशनायाहुः ...
तद् द्विप्रकारम्-सांव्यवहारिकं पारमार्थिकं च ॥४॥ । १ संव्यवहागे वाधारहितप्रवृत्तिनिवृत्ती प्रयोजनमस्येति सांव्यवहारिकम् , बाह्येन्द्रियादिसामग्रीसापेक्षत्वाद पारमार्थिकम् , अस्मदादिप्रत्यक्षमित्यर्थः । परमार्थे भवं पारमार्थिकं मुख्यम , आमसंनिधिमात्रापेक्षम , अवध्यादिप्रत्यक्षमित्यर्थः ।।४।।
પ્રત્યક્ષ પ્રમાણના ભેદને કહે છે – પ્રત્યક્ષ પ્રમાણુ બે પ્રકારે છે–સાંવ્યવહારિક અને પારમાર્થિક, ૪,
$ ૧ કેઇ પણ જાતની બાધા વિના ઇષ્ટ વિષયમાં પ્રવૃત્તિ, અને અનિટવિષયથી નિવૃત્તિરૂપ પ્રજન જેનાથી સિદ્ધ થાય તે સાંવ્યવહારિક પ્રત્યક્ષ છે. અર્થાત આપણા જેવા સામાન્ય લોકેનું પ્રત્યક્ષ, તે અપારમાર્થિક હોવાથી સાંવ્યવહારિક પ્રત્યક્ષ કહેવાય છે, કારણ કે–તે ચહુ વિગેરે બાહ્ય ઇન્દ્રિયોની અપેક્ષા રાખનારું છે.
પરમ અર્થમાં થયેલ જ્ઞાન તે પારમાર્થિક અર્થાત મુખ્ય પ્રત્યક્ષ છે. કારણ કે તે માત્ર આત્માની સંનિધિ-સમીપતાની અપેક્ષા રાખનાર છે. આ પારમાર્થિક પ્રત્યક્ષમાં અવધિ આદિ પ્રત્યક્ષ જ્ઞાનેને સમાવેશ છે. ૪.

Page #147

२३४
सांव्यवहारिकप्रत्यक्षविचारः। [२. ५. (प.) वाधारहितप्रवृत्तिनिवृत्ती इति इप्रविषये,' अनिष्टविषये च ॥४॥ सांव्यवहारिकस्य प्रकारौ दर्शयन्ति ---- तत्राद्यं द्विविधमिन्द्रियनिवन्धनमनिन्द्रियनिवन्धनं च ॥५॥ १ इन्द्रियाणि चक्षुरादीनि निबन्धनमस्येतीन्द्रियनिबन्धनम् ।
२ नन्विन्द्रियज्ञाने मनोऽपि व्यापिपर्तीति कथं न तेन व्यपदेशः : उच्यते-- इन्द्रियस्याऽसाधारणकारणत्वात् । मनः पुनरनिन्द्रियवेदनेऽपि व्याप्रियत इति साधारण तत् । आसाधारणेन च व्यपदेशो दृश्यते, यथा--पयःपवनाऽऽतपादिजन्यत्वेऽप्यङ्करस्य बीजेनैव व्यपदेशः--शायङ्कुरः, कोदवाङ्कुरोऽयमिति ।
अनिन्द्रियं मनो निबन्धनं यस्य तत्तथेति ।। સાંવ્યાવહારિક પ્રત્યક્ષના ભેદ દેખાડે છે –
તેમાં પ્રથમ સાંવ્યવહારિક પ્રત્યક્ષ બે પ્રકારે છે–ઇન્દ્રિયનિબંધન અને मनिन्दियनिमयन. ५.
S૧ ચક્ષુ આદિ ઇન્દ્રિયેથી જે ઉત્પન્ન થાય છે તે ઇન્દ્રિયનિબન્ધન અર્થાત્ ઈન્દ્રિય કારણક.
१२ शंका-न्द्रियज्ञानमा भनन ५९५ व्यापार डाय छ. तो तेने भनी નિબન્ધન શા માટે નથી કહેતા ?
समाधान-न्द्रियथा यता ज्ञानमा छन्द्रिय असाधा२९५ ४१२७१ छ, न्यारे भान તે અનિન્દ્રિયજ્ઞાનમાં પણ કારણ છે. માટે મન સાધારણ કારણ છે. જગતની કોઈ પણ વસ્તુને વ્યવહાર તે હંમેશા અસાધારણ કારણથી જ થતો દેખાય છે. પૃથ્વી, પાણી, પવન, તડકો વિગેરે કારણોથી ઉત્પન્ન થતું હોવા છતાં પણ “આ શાલિને કરે છે, “એ કોદ્રવને અંકુર છે એમ અસાધારણ કારણ રૂપ બીજથી જ તેને વ્યવહાર થાય છે.
અનિદ્રિય અર્થાતુ મને. અનિન્દ્રિયને કારણે ઉત્પન્ન થનારું જ્ઞાન અનિન્દ્રિયનિબન્ધન છે.
३ इदमिदानी मनाग् मीमांसामहे--प्राप्यकारीणीन्द्रियाणि, अप्राप्यकारीणि वेति । तत्र प्राप्यकारीण्येवेति कणभक्षाऽअपादमीमांसकसांख्याः समारत्यान्ति । चक्षुः-- श्रोत्रेतराणि तानि तथेति ताथागताः । चक्षुर्वजानीति तु तथा स्याद्वादाऽवदातहृदयाः ।
४ तत्र प्रथमे प्रमाणयन्ति-- चक्षुः प्राप्य मतिं करोति विषये बाह्येन्द्रियत्वादितो
यद बाह्येन्द्रियताऽऽदिना परिगतं तत् प्राप्यकारीक्षितम् । १ इष्ट विषये प्रवृत्तिनिवृत्ति च ल ।

Page #148

चाक्षुपेन्द्रियाप्राप्यकारित्वविचारः ।
१३५
जिह्वावत प्रकृतं तथा च विदितं तस्मात् तथा थीयतां ।
नाऽत्राऽसिद्धिमुखश्च दृषणकणस्त लक्षणाऽनीक्षणात् ॥१॥ अद्विचन्द्रकलनपु या पुनर्योगपद्यधिपणा मनीपिणाम् । पद्मपत्रपटलीविलोपवत सत्वरोदयनिवन्धनैव सा ॥२॥ प्रथमतः परिसूय शिलोच्चयं निकटतः क्षणमीक्षणमीक्षते ।
नदनु दुरतराम्बरमण्डलीतिलककान्तमुपेत्य सितत्विषम् ॥३॥ s૩ હવે અહીં વિચાર કરીએ કે ઇન્દ્રિયે પિતપોતાના વિષયને પ્રાપ્ત થઈને જ્ઞાન ઉતપન્ન કરે છે કે તે સિવાય ? તેમાં દરેક ઈનિ પિત પિતાના વિષયને પ્રાપ્ત થઈને જ્ઞાન કરાવનારી છે, એવું માનનારાઓમાં નિયાયિક,
પિક, મીમાંસક, અને સાંખ્ય છે. ચહ્ન અને પ્રોત્ર એ બે ઇન્દ્રિય સિવાયની બાકીની ત્રણ ઇન્દ્રિયે પોતપોતાના વિષયને પ્રાપ્ત થઈને જ્ઞાન કરાવનારી છે, એવું બૌદ્ધ માને છે. પણ શુ સિવાયની ચારે ઇન્દ્રિયો પોતપોતાના વિષયને પ્રાપ્ત થઈને જ્ઞાન કરાવનારી છે. એમ સ્યાદ્વાદ(અનેકાન્તવાદ)થી નિર્મળ હૃદયવાળા જેને માને છે.
s ૪ ઉપરોક્ત વાદીઓમાંથી પ્રથમ નૈયાયિકાદિ આ પ્રમાણે પ્રમાણ આપે છે કે --શશુ પ્રાધ્યકારી છે, એન્દ્રિયાદિરૂપ હોવાથી, જે બાધેન્દ્રિયાદિરૂપ હોય છે તે જિલ્લાની જેમ પ્રાયકારી હોય છે. પ્રકૃતિમાં ચક્ષુ બાઘેન્દ્રિયાદિરૂપ છે માટે પ્રાપ્યકારી છે. આ અનુમાન પ્રયોગમાં હેતુના અસિદ્ધિ આદિ દેપ નથી, કારણ કે-અસિદ્ધિ વિગેરે દોષનું લક્ષણ એમાં જોવામાં આવતું નથી. ૧.
શા–જે ચતુ પ્રાધ્યકારી હોય તે બુદ્ધિમાન પુરુષને પર્વત અને ચન્દ્ર નું એકીસાથે ચાલુપ પ્રત્યક્ષ થવું ન જોઈએ, કારણ કે પર્વત નજીક છે અને ચન્ટ દર છે. તે ચત તે બન્નેને એકસાથે કઈ રીતે પ્રાપ્ત કરે ?
સમાધાન–પર્વત અને ચન્દ્રનું એકી સાથે જ્ઞાન છે જ નહીં છતાં પણ કમલના પાંદડામાં થતું શીધ્રભેદન કમિ છતાં જેમ તે એકી સાથે ધતું અનુભવાય છે, તેમ પર્વત અને ચન્દ્રને વિશેનું જ્ઞાન પણ શીધ્ર થતું હોવાને કારણે કમિકને બદલે યુગપત થતું જણાય છે. રે.
કારણ કે ચક્ષુ પ્રથમ તે નજીકમાં રહેલ પર્વત પાસે જઈને ક્ષણવાર પર્વતને જુએ છે અને ત્યાર પછી આકાશમંડળને સુંદર તિલક સ્વરૂપ ચન્દ્ર ને પ્રાપ્ત થઈને તેને જુએ છે. ૩.
५. तल्लक्षणानीक्षणादिति अगिद्धादिलक्षणाऽदर्श नात् ।। 1।। सत्योदयनिबन्धनैवेत्यत्र सत्वरोदयो ज्ञानस्य शीघ्रोत्पत्तिः ।।२।।
(टि.)-चक्षःप्राप्येत्यादि । नाति चक्षुः प्राप्यकारीत्येवं लक्षणेऽस्मदभिमतंऽसिद्धिप्रमुखः । तल्लक्षणेति असिद्धिलक्षगानवलोकनात् ॥ ॥ अदिचन्द्रेत्यादि । योगपद्येति युगपबुद्धिः । मनीषिणामित्यत्र सामिप्रायम् , जड्युद्धोनां वियपरामुखल्यात् । पद्मति कमलदलसूचीव्यतिभेद ફર | સેતિ વિઘા .

Page #149

१३६ चाक्षुपेन्द्रियाप्राप्यकारित्वविचारः।
. कुर्महेऽत्र वयमुत्तरकेली कीटशी दृगिह धर्मितयोक्ता ! ।
. किं नु मांसमयंगोलकरूपा, सूक्ष्मताभूदपरा किमु काऽपि ! ||४|| आदिमा यदि तदाऽपि किमी लोचनाऽनुसरणत्र्यसनी स्यात् । लोचनं किमुत वस्तुनि गवा संसजत् प्रिय इव प्रणयिन्याम् ! ॥५॥ ५ प्रत्यक्षबाधः प्रथमप्रकार प्राकारलीधरसिन्धुरादिः । संलक्ष्यते परमपुटोपटङ्की प्रत्यक्षकालं कलयाऽपि नो यत् ।।६।। पक्षे परत्रापि स एव दोपः सर्पद् न वस्तु प्रति वीक्ष्यतेऽक्षि । संसर्पणे वाऽस्य सकोटर वनाझ्या पुमान किं न जरदद्रुमः स्यात् ? ॥७॥ चक्षुषः सूक्ष्मतापक्षे सूक्ष्मता स्थादमूर्तता । यहाऽपपरिमाण वमित्येषा क-पनोभयी ||८|| स्याद व्योमवद व्यापकताग्रसक्त्या सर्वोपलम्भः प्रथमप्रकार । प्राकारकान्तारविहारहारमुख्योपलम्भो न भवेद द्वितीये ।।९।। न ग्बल्टु नग्वटु छात्र स्वप्रमाणात प्रथिष्टे ___पटकटशकटादौ भंदकारि प्रसिद्धम् । ' अथ निगद सि तस्मिन् रश्मिचक्र क्रमेण
प्रसरति' तत एतत् स्यादन-पप्रकाशम् ॥१०॥ तथाहिप्रोद्दाममाणिक्यकणानुकारी दीपाङ्गुर स्विट्पटलीप्रभावात् । किं नैव कामीरजक जलादीन प्रीयसोऽपि प्रथयत्यशेषान् ? ॥११॥ नन्वेवमध्यक्षनिगक्रिया स्यात् पक्षे पुरस्तादुपलक्षितेऽस्मिन् । प्रौढप्रभामण्डलमण्डितोऽयों नाऽऽभासते याप्रतिभासमानः ।।१२।।
SuT-ये अमे ५२४ नैयायिहिना ४थनन। उत्तर मापवानी 13 કરીએ છીએ અર્થાત તેને ઉત્તર કરે એ કઈ ગહન-ગંભીર વસ્તુ નથી કે જેથી श्रम श्य। ५७. 'यस प्राध्या छे, होन्द्रियाहि३५ पाथी' तभा२१ मा અનુમાનમાં ધમીન (પ) તરીકે ગ્રહણ કરેલ ચકુ કેવા પ્રકારની છે ? શું સ્થલમાંસના ગોળારૂપ છે કે સૂક્ષ્મતાને ધારણ કરનારી કેઈ બીજ જ રૂપે છે ? અર્થાત તે લ છે કે સૂમ ? ૪.
પહેલા પક્ષમાં પ્રથન છે કે પદાર્થ પરત આવીને ચક્ષુને પ્રાપ્ત થાય છે કે કામુક પુરુષ કામિની પાસે જઈને સંબંધ કરે છે તેમ ચક્ષુ પદાર્થ પાસે જઈને તેને પ્રાપ્ત કરે છે ? પ.
- 1 पञ्जिका संमतः 'प्रसरति तत्प्रकाशं स्यादनल्पप्रकाशम्' इति पाठः । अत्रत्यस्तु पाठान्तरत्वेन निर्दिष्टः ।

Page #150

चाक्षुषाप्राप्यकारित्वविचारः ।
१३७ પ્રથમ પ્રકારમાં તે પ્રત્યક્ષ બાધ છે, કારણ કે પ્રાકાર-કિલ્લો, પર્વત, સમુદ્રાદિ જેટલા વિષયો છે, તેમાંથી પ્રત્યક્ષકાલે યત્કિંચિત પણ નેત્રને આવી મળતા હોય એવું કદી પણ જોવામાં આવતું નથી. ૬. બીજા પ્રકારમાં પણ એ જ દેશ છે–અર્થાતું પ્રત્યક્ષ બાધ છે. કારણ કે પદાર્થ પાસે જતી ચક્ષુ જોવામાં આવતી નથી. છતાં પણ જે માંસમય સ્થલ ચક્ષુ વિષય તરફ જતી હોય તોપોલાણ થઈ જવાથી જરાજીણું વૃક્ષ જેવો વિચિત્ર આકારવાળો પુરુષ કેમ ન થઈ જાય ? ૭.
ચક્ષુને સૂક્ષ્મ માને તે–ચક્ષુની તે સૂફમતા અમૂર્ત સ્વરૂપ છે કે અપપરિમાણ રૂપ ? આમ આ બે વિકલ્પ થાય છે. ૮.
અમૂર્ત કહે તે આકાશ જેમ વ્યાપક છે, તેમ અમૂર્ત ચક્ષુ પણ વ્યાપક બની જશે. અને તેમ થતાં જગતભરના દરેક યોગ્ય પદાર્થોની પ્રાપ્તિ થવાથી તે સૌનું જ્ઞાન થઈ જશે. અને સૂફમતા એટલે “અપ પરિમાણ એમ કહો તો પ્રાકાર (કિલ્લો), વન, ઉદ્યાન, વિહાર (દેવાલય), હાર વિગેરે વિષયોનું જ્ઞાન થશે નહીં. ૯,
કારણ કે નાનું એવું નખલુ નયણું-નણ છેદવાનું શાસ્ત્રી પોતાના પ્રમાણ થી અધિક વિસ્તારવાલા પટ (વસ્ત્ર, કટ (સાદડી), શકટ (ડું) વિગેરે પદાર્થ ને કાપી શકતું નથી, એ પ્રસિદ્ધ છે. તેમ સૂમ ચહ્યું પણ પોતાથી અધિક પરિ. માણવાળા પર્વતાદિક વિષયોને બોધ કરાવી શકશે નહીં.
નાયિક-ચક્ષુમાં રશ્મિચક્ર-તેજમંડળ છે, અને તે અનુક્રમે ઉપરોક્ત વિષયોમાં પ્રસાર પામે છે. માટે ચક્ષુ પોતાથી અધિક પરિમાણવાળા પ્રાકારાદિ સ્થલ પદાર્થોનું પણ બેધક થાય છે. ૧૦.
જેમ કે દેદીપ્યમાન માણેક રત્નની કણ જેવો દીવાને અંકુર-જ્યોત તેજસમૂહના પ્રભાવથી પતાથી અધિક વિસ્તારવાલા કેસર, કાજલ વિગેરે પદાર્થોને શું નથી જણાવો ? અર્થાત જણાવે છે. તેમ ચક્ષુ પણ પોતાના રમિક વડે પોતાથી અધિક પરિમાણવાળા શકટાદિ પદાર્થોનું બાંધક થાય છે. ૧૧.
જેન–એમ માનશો તો પ્રસ્તુત અનુમાનને ચક્ષુરૂપ જે પક્ષ છે, તે પ્રત્યક્ષથી બાધિત થઈ જશે, કારણ કે ચક્ષુના રશ્મિચક્રથી પ્રકાશિત થનાર અને તેથી કરીને પ્રૌઢ પ્રભામંડળથી વ્યાપ્ત થયેલ ઘટાદિ પદાર્થ જોવામાં આવતો નથી. ભાવાર્થ એ છે કે પ્રદીપાદિના પ્રકાશથી ઘટાદિ પદાર્થ વ્યાપ્ત થએલ હોય ત્યારે તે પ્રકાશ આપણે જોઈ શકીએ છીએ, પણ જ્યારે ચક્ષુની પ્રભાથી ઘટાદિ પદાર્થ વ્યાપ્ત થયા હોય ત્યારે તે સુપ્રભા”ને આપણે જોઈ શકતા નથી. ૧૨.
( ૧૦ ) પ્રથમwwારે તિ ઢાંચનાનુજરાતની મર્થ વૅ iદ્દા સર્જરિત गच्छत् ।।७।। खल्विति निश्रयेन । नखल शस्त्रमिति नखहरणिका । प्रथिष्ठे इति पृथुतरे । तस्मिन्निति महायसि पदार्थे । रश्मिचक्रमिति चाक्षुषम् । तत्प्रकाशमिति तं महीयांसं पदार्थ
૧ ચલન અર્થ શું-શું ? .

Page #151

१३८
चाक्षुपामाप्यकारित्वविचारः।
[२. ५
प्रकाशयति इति तत्प्रकाशम् । प्रसरति तत एतत् स्यादनल्पप्रकाशम् पाठान्तरमेतत् ॥१०॥ पक्ष इति 'चक्षुः प्राप्य मतिं करोति' इत्येवरूपे ।।१२।।
(टि०)स्याद् व्योमवदित्यादि। व्यापकतेति चक्षुः सर्वव्यापकम्, अमूर्तत्वात् , यदेवं तदेवं यथा गगन तथा च.यं तस्मात्तथा । द्वितीये इति अल्पपरिमाणत्वे चक्षुः प्राकारकान्ताराद्यग्राहकम्, अल्पपरिमाणत्वात्, यदेवं तदेवं यथा परमाणुः ।।९।। न खल्वित्यादि । नखल्विति नखच्छेदनिका । लूञ् च्छेदने नखपूर्वः नखान् लुनातीति विवप् च । स्वरो ह्रस्वो नपुंसके । नखलु सिद्धम् । तस्मिन्निति चक्षुपि । तत इति रश्मिचक्रात् । एतदिति चक्षुः । अनल्पेति प्राकारादिस्थूलप्रकाशम् । ।।१०।। नन्वेवमित्यादि । पुरस्तादिति पूर्वप्रकान्ते चक्षुः रस्मिदिन्येवरूपे । यत्प्रतिभासेति यया दृशा गृह्यमाणः ।। १२ ।।
अथाऽप्यनुद्भूततया प्रभायाः पदार्थसंपर्कजुपोऽप्यनीक्षा । सिद्धिस्तादानी कथमस्तु तस्याः ब्रवीपि चेत् तैजसतात्यहेतोः ॥१३॥ रूपादिमध्ये नियमेन रूपप्रकाशक वेन च तैजसत्वम् । प्रभापस चक्षुपि संग्रसिदं यथा प्रदीपाङ्कुरविद्युदादी ॥१४॥ तदिदं घुसृगविमिश्रणमन्ध्रपुरन्धीकपोलपालीनाम् । अनुहरते व्यभिचाराद रू.पेक्षणसन्निकर्पण ॥१५॥ दव्य वरूपेऽपि विशेषणे स्याद् हेतोरनैकान्तिकताऽजनेन । तस्यापि चेत् तैजसतां तनोपि तन्वादिना किं नु तदाऽपराधम ? ॥१६।। सौवीरसौवर्चलसैन्धवादि निश्चिन्वते पार्थिवमेव धीराः । कृशानुभावोपगमोऽस्य तस्मादयुक्त एव प्रतिभात्यमीपाम् ॥१७॥ तथा चसौवीरसौवर्चलसैन्धवादिकं स्यादाकरोद्भतिवशेन पार्थिवम् । मृदादिवद न व्यभिचारचेतनं चामीकरणाऽनुगुणं निरीक्ष्यते ॥१८॥ चामीकरादेरपि पार्थिवत्वं लिङ्गेन तेनैव निवेदनीयम् ।। शाब्दप्रमाणेन न चात्र बाधा पक्षस्य यद् नास्ति तदत्र सिद्धम् ।।१९।। अञ्जनं मरिचरोचनादिकं पार्थिवं ननु तवाऽपि संमतम् । अञ्जनेऽपि तदसौ प्रवृत्तिमानप्रयोजकविडम्बडम्बरी ॥२०॥ हनूमल्लोललाङ्गुललम्बात् ते साधनादतः । न सिद्धिस्तैजसत्वस्य दृष्ट सुस्पष्टदूपणात् ।।२१।। चक्षुर्न तेजसमभास्वरतिग्मभावा
दम्भोवदित्यनुमितिप्रतिषेधनान्च ।

Page #152

चाचपाप्राप्यकारित्वविचारः ।
શરૂ सिद्धिं दधाति नयनस्य न तैजसत्वं
तस्मादमुष्य घटते किमु रश्मिवत्ता ! ।।२२।। નૈયાયિક–પદાર્થના સંપર્કમાં આવેલ ચક્ષુની પ્રભા અનુદ્દભૂત હોવાથી પ્રત્યક્ષ થતી નથી.
જૈન-તે પછી તેની સિદ્ધિ કઈ રીતે કરશો ? અર્થાતુ પ્રભા દેખાતી નથી છતાં પણ છે એમ કઈ રીતે સિદ્ધ કરશે ?
તૈયાયિક-ચક્ષુ પ્રભાયુક્ત છે, કારણ કે તે તૈજસ છે, આ અનુમાનથી પ્રભાની સિદ્ધિ છે. ૧૩. અને ચાનું તૈજસત્વ એટલા માટે છે કે તે રૂપ, રસ ગંધ અને સ્પર્શમાંથી માત્ર રૂપનું જ પ્રદીપની જ્યોતિ તથા વિદ્યદાદિની જેમ પ્રકાશક છે. ૧૪.
જૈન-આંધ્રદેશની પુરબ્રીઓ (પતિ પુત્રવાળી સ્ત્રીઓ)ના ગાલે કેસરનું વિલેપના તેઓ શ્યામ હોવાથી શોભાયમાન થતું નથી તેમ તમારું આ કથન પણ શોભતું નથી. કારણ કે રૂપાદિમાંથી નિયમપૂર્વક રૂપનો પ્રકાશક હોવા છતાં રૂપ અને ચક્ષુને સક્નિકર્વ તૈજસ નથી, એટલે હેતુ વ્યભિચારી છે. ૧૫.
તૈયાયિક-ચક્ષુના તેજસ સાધક હેતુમાં અમે વિશેષણ જોડીને કહીશું કે જે દ્રવ્ય હોય અને છતાં રૂપાદિમાંથી રૂપનું જ પ્રકાશક હોય તે તેજસ છે. સનિકર્ષ એ દ્રવ્ય નથી, પણ ગુણ છે. તેથી સક્નિકઈ વડે હેતુને વ્યભિચારી કહી શકાશે નહીં.
જૈન-અંજન દ્રવ્ય છે, અને ચક્ષુની નિમલતાનું કારણ હોવાથી તે રૂપનું પ્રકાશક પણ છે, અને છતાં તે તેજસ નથી. માટે હેતુ પુનઃ વ્યભિચારી થયો. અને જે અંજનને પણ તેજસ માને, તે પછી શરીરાદિએ શું અપરાધ કર્યો છે ? અર્થાત્ શરીરાદિને પણ તૈજસ માનવાં પડશે. ૧૬.
વળી, અંજનની સામગ્રીરૂપ સુરમો, સંચળ, સેંધવાદિ પદાર્થોને પંડિત
ના પાર્થિવ જ માને છે માટે અંજનને તૈજસ માનવું તે બુદ્ધિમાન પુરુષને યુક્તિશુન્ય જ લાગે છે. ૧૭.
સુરમે આદિ “ખાણમાંથી ઉત્પન્ન થતાં હોવાથી માટીની જેમ પાર્થિવ છે અને તે પદાર્થોમાં પાર્થિવતા સિદ્ધ કરવાને આપેલ “ખાણમાંથી ઉત્પન્ન થતાં હોવાથી એ હેતુમાં સુવર્ણથી વ્યભિચાર પણ નથી. ૧૮.
કારણ કે-સુવર્ણાદિ પણ પાર્થિવ જ છે. કારણ કે- તે પણ ખાણમાંથી જ ઉત્પન્ન થાય છે.
નૈયાયિક–સુવર્ણાદિમાં પાર્થિવત્વ સિદ્ધ કરનાર અનુમાનને પક્ષ આગમ પ્રમાણથી બાધિત છે, કારણ કે-આગમમાં સુવર્ણને તેજસ કહ્યું છે.
જૈન--તમે એ સ્વીકારેલ આગમ પ્રમાણ અમને અસિદ્ધ છે માટે આગમ પ્રમાણથી પક્ષ બાધિત નહીં થાય. ૧૯. વળી મરી અને રચનાદિ (શ્વેત સરગવે, અથવા જમ્બાર, ગોદડીઆ લીંબુ, લીંબડે)થી બનેલું અંજન

Page #153

१४० चाक्षुषाप्राप्यकारित्वविचारः ।
[१. ५ પણ તમને પાર્થિવ તરીકે જ માન્ય છે, અને ચક્ષુમાં તૈજસને સાધનાર ‘દ્રવ્ય છતાં રૂપાદિમાંથી ઇત્યાદિ હેતુ અંજનમાં પણ પ્રવૃત્ત થાય છે, માટે આ હેતુ मप्रयोग४ छे. २०. " એટલે પણ વ્યભિચાર દેખાતો હોવાથી હનુમાનની ચંચલ પૂછડાની જેમ લાંબોલચ તમારે એ હેતુ ચક્ષુમાં તેજસ સિદ્ધ કરતા ન હોવાથી વ્યર્થ છે. ૨૧
વળી, ચતુ જ નથી, કારણ કે ભાસ્વર શુકલ રૂપવાળું અને ઉષ્ણુ પશવાળું નથી. જલની જેમ. આવા અનુમાનથી ચક્ષુમાં તૈજસત્વનો નિષેધ તે હેવાથી ચકામાં તેજસવની સિદ્ધિ જ થઈ નહીં. તે પછી રવિના કઈ રીતે સિદ્ધ 45 शो ? अर्थात् सिद्ध ५६ शशे नहि. २२.
(५०) अनुद्भूततयेति सदपि वस्तु यदोद्भूतं भवति तदा ज्ञायते, यथा देहान्तर्गता वातादयः । तस्या इति प्रभायाः । तैजसताख्यहेतोरिति । चक्षुः प्रभावत् , तेजसत्वात् प्रदीपवत् ।।१३।। घुसणेति कुमस्याख्या । घुसणविमिश्रणमित्यत्र वाक्ये- यथा न किञ्चित् शोभाविशेपमावहति । एवमयमपि हेतुः-'रूपादिमध्ये नियमेन रूपप्रकाशकत्व'लक्षणो न किञ्चित्प्राय इति भावः । रूपेक्षण सन्निकर्पण व्यभिचारादिति । यदि किल रूपादिमध्ये नियमेन रूपप्रकाशकत्वेनैव हेतुना तेजसत्वं नयनस्य, तदा रूपेक्षणसन्निकर्षस्यापि तेजसत्वं प्राप्नोति । सोऽपि रूपादिमध्ये नियमेन रूपप्रकाशकोऽस्ति । सन्निकर्ष विना रूपोपलब्धेरभावात् । तस्य च तेजसत्वं भवताऽपि नेप्यत इत्यनका न्तिकाध्य हेतुः । रूपादिमध्ये नियमेन रूपप्रकाशत्वमपि भविष्यति, तैसत्यमवि न भविष्यति यथा सन्निकरें ॥१५॥ द्रव्यत्वरूपे इत्यादि । चक्षुर्हि द्रव्यम्, द्रव्यत्वे सति यदपादिमध्ये नियमेन रूप्रकाशकं तदेव तेजसम् । सनिवर्णश्च न द्रव्यं किन्तु गुण इति चेत; एवं चाजनेन व्यभि वारः । तद्धि द्रव्यन्ये सति रूपादिमध्ये नियमेन रूपप्रकाशकमस्ति नेमल्यापादनद्वारेण । न च तेजसम् ॥१६॥ अस्येति अजनस्य । अमीषामिति धोराणाम् ।।१७।। न व्यभिचारचेतममिति सृरिवाक्यम् । चेतनमिति ज्ञानम् ॥१८॥ तेनैवेति आकरोद्भतिवशेन हेतुना । शाब्दप्रमाणेनेति आगमप्रमाणेन । यदिति यस्मात् कारणात् । तदत्रेति शाब्दप्रमाणे । सिद्धमिति । वादिनां जनानां मतेन भवदागमो न सिद्धः, तस्याद्यापि विवादास्पदयात् ॥१९॥ तदसाविति रूपादिमध्ये इत्यादिनोक्तः ॥२ ॥ हनूमल्लोललाङ्गललम्यात्ते साधनादिति-द्रव्यत्वे सति रूपादिमध्ये नियमेन रूपप्रकाशक-यात् एवंरूपात् । दृष्टसुस्पटदूपणादिति अनेकान्तिकत्याख्यात् ।।२१।। अभास्वरतिमभावादिति भास्वरस्य सतस्तिमभावो भास्वरतिग्मभावः, न स: असः तस्मात् ॥२२॥
(टि०) अथाप्यनुभृतेत्यादि । तस्या इति प्रभायाः । तैजसतेति चक्षुः प्रभायत्तै नरात्वात् प्रदीपवत् ॥१३॥ रूपादीत्यादि । रूपेति द्रव्यस्य व्यवच्छेदः । नियमेन मनसो व्यवच्छेदः संख्यासंयोगादिभिर्व्यभिचार: स्यादिति रूपादीति पदं साभिप्रयम् । ।।१४॥ तदिदमित्यादि । अनुदरते इति अनुकरोति । श्यामत्वातासां स्वभावकान्छियामशरीरे कुछ कुमशोभाभवान्निःधीकमित्यर्थः । रूपेक्षति पत्रकाश कनय नसंयुक्तसमवायेन सन्निकर्षस्तै जसं (सः) रूपादिमध्ये नियमेन रूपप्रकाशकत्वान्नयनवत् । सन्निकर्षः परं रूपप्रकाशको न तेजसः । अत एव व्यभिचारान्न शोभाभाजनमित्यर्थः ।।१५। द्रवपत्वेति चभुस्तै असम्, द्रव्यत्वे सति रूपादिमध्ये नियमेन रूपप्रकाशकवादित्येवं

Page #154

२. ५.]
चाशुपाप्राप्यकारित्वविचारः।
१४१
रूपस्य । अजनं तेसम्, अत एव हेतोरिति' वदतो वदनभङ्गप्रसङ्गः सहति न गती(गतः) । तस्यापीति . अजनस्यापि । तन्यादिनेति शरीरादिना । शरीरमादिशब्दात् पृथ्वी पृथ्व धसिन्धुरादि तेजसमझो कुरु ॥१६॥ सौवीरेत्यादि । कृशानुभावेति । तेजसत्वाभ्युपगमः तैजसत्वं पावकानुभावः । अस्येयजनस्य । अमीषामिति धाराणाम् । अञ्जनं सौवीरसौवर्चलादितो जायते । तानि पाथिवाणि । तत्कथमञ्जन तेजसत्व घटना, हेतुहे तुमद्विरोधात् ! ॥१४॥ सौवीरेत्यादि । आकरोद्भूतीति । सौ बोरादि पार्थिवम्, आकरोत्पन्नत्वात् । सुवर्णेन व्यभिचारझानमनुगुणं युक्तियुक्तं न ॥१८ । चामीकरेत्यादि । तेनैवेति सुवर्ण पार्थिवम् , आकरोद्भुतवशत्वात् सबोरादिवत् । अत्रेत सुवर्णस्य पवित्यप्रसाधक साधने। यदिति यस्मात् । तदित्यागम प्रमाणम् । अति वादिनि अने। अत एव सुवर्णस्य तेजसत्यसिद्धिवद्धप्रतिज्ञे लिङ्गे भवदभिप्रेतोऽन्यतरासिद्धिनामदोषोऽनपज्यते ॥१९॥ अननमित्यादि। असाविति चक्षुस्तैजसम्वसाधकः । द्रव्यत्वे सति रूपादिमध्ये नियमेन रूपप्रकाशक त्यादित्येवंरूप अप्रयोजक एव ॥२०॥ चक्षुर्नतेजसमित्यादि । अमुष्येति नयनस्य ॥२२॥
अपि च, प्रत्यक्षवाधः समलज्ञि पक्षे न रश्मयो यद दृशि दृष्टपूर्वाः । तथा च शास्त्रेण तवैव कालातीतत्वदोषोऽप्युदपादि हेतोः ।।२३।। अनुद्भव पजुषो भवेयुश्चेद् रश्मयस्तत्र ततो न दोषः । नन्वेवमेतस्य पदार्थतार्थप्रकाशकत्वं न सुवर्णवत स्यात् ॥२४॥ आलोकसाचिव्यवशादथाऽस्य प्रकाशकत्वं घटनामियति । नन्वेवमेतत्सचिवस्य किं स्यात् प्रकाशकत्वं न कुटीकुटादेः ॥२५॥ अथाऽस्तु कामं ननु तैजसत्वमुत्तेजितं किं न भवेत् त्वयाऽस्य ! । तथा च नव्यस्त्वदुपज्ञ एपोऽद्वैतप्रवादोऽजनि तैजरत्ये ।।२६।। વળી, ચક્ષુમાં રમિવત્તાના સાધક તમારા અનુમાનના પક્ષમાં પ્રત્યક્ષ બાધ પણ છે, કારણ કે, ચક્ષુમાં કદી પણ રમિઓ-કિરણે દેખાયાં નથી, એટલે તમારા શાસ્ત્રાનુસાર હેતુ કાલાતીત પણ કહેવાશે. કારણ કે–પક્ષને બાધ થયા ५४ी तेनो प्रयोग थयो . २3.
તૈયાયિક–ચક્ષુમાં કિરણે અનુદ્દભૂતરૂપવાળાં છે, તેથી તે પ્રત્યક્ષ થતાં નથી માટે તમોએ કહેલ ઉપરોક્ત દોષ નથી.
જેન—જો એમ હોય તે સુવર્ણની જેમ ચક્ષુ પણ પદાર્થ સમૂહનું પ્રકાશકमाघर नहि थाय. २४.
નિયાચિક–આલેકરૂપ સહકારીના બલથી ચક્ષુ પ્રકાશક બની શકે છે.
જૈન–જે એમ હોય તો આલોકરૂપ સહકારીના બળથી કુટી–ઘર, કુટ-ઘટ. આદિ પદાર્થો પણ પ્રકાશક કેમ નથી બની જતા ? રપ.
१ रिति वचनभर मु। २ 'नुभवः- मु। ३ ‘द्भुतेति-मु । ४ शकादि मु ।

Page #155

१४२ । चाक्षुषाप्राप्यकारित्वविचारः !
[२.५ નૈયાયિક-કુટી. કુટ આદિ પદાર્થો પણ ભલે પ્રકાશક બની જાય, એમાં શું पांधी छ?
જૈન-આ રીતે તે તમે ઘટાદિ પદાર્થમાં જસત્વને ઉત્તેજન આપ્યું, એમ કેમ નહીં કહેવાય ? અને તેમ થતાં તેજસત્વની બાબતમાં આ એક નવો જ અદ્વૈતવાદ ઊભો કર્યો કહેવાશે, અર્થાતુ બધું જ છે એમ માનવું પડશે. भने तेथी मा तमा। अपूर्व वा सिद्ध थशे. २६.
(प०) पक्षे इति चक्षुः रहिमवत, तेजसत्वात् एवं उक्त.पूर्वे ॥२३ । तत्रेनि नयने ।।२।। अथास्तु काममिति । कुटोकुटादेरपि प्रकाशस्वं भवत्विति भावः । अस्येति कुटीकुगदेः ॥२६॥
(टि.) प्रत्यक्षवाध इत्यादि । पक्षे इति चक्षुः रमिवदित्येवंरूपे । तवैवेति तव तर्वाभिप्रायेण प्रथमं प्रत्यक्षविरुद्ध पक्षे हेतुः कालात्ययापदिष्टः ॥२३॥ अनुद्भवेत्यादि । तत्रेति नेत्रे । एतस्येति नेत्रस्य ॥२४॥ आलोकेत्यादि । आलोकसहकारिवारणबलात् । अस्येति चक्षुषः । पतत्सचियस्येति आलोकसहकारिणः ॥२५॥ अथास्त्वित्यादि । उत्तेजितमिति प्रकाशितम् । अस्येति कुट्यादेः । तथा चेति कुट्यादिप्रकाशने । त्वदुपज्ञ इति तव उपज्ञा यत्र । अद्वैतेति सर्वत्र तेजसवादः । तथा अद्वैतवाद आलोकसाचिव्यवशाद्भवता त्रिभुवनभवनकोणभाविभावानां तैजसत्वमेव प्रतिपन्नम् ॥२६॥ उत्पद्यन्ते तरणिकिरणश्रेणिसंपर्कत चेत्
तत्रोदभूताः सपदि मचयो लोचनं रोचमानाः । यद गृह्यन्ते न खलु तपनालोकसंपत्प्रतान
स्तस्मिन् हेतुर्भवति हि दिवा दीपभासामभासः ॥२७॥
अत्रेयं प्रतिक्रियामुष्टिग्राह्ये कुवलयदलश्यामलिम्नाऽवलिप्ते
स्फीते ध्वान्ते स्फुरति चरतो घूककाकोदरादेः । किं लक्ष्यन्ते क्षणमपि रुचो लोचने' नैव यस्मा
दालोकस्य प्रसरणकथा काचिदप्यत्र नास्ति ॥२८॥ નૈયાયિક–સૂર્યના સંપર્કથી નેત્રમાં ઉદ્ભૂત જપવાળી રશ્મિઓ-કિરણો જલદીથી ઉત્પન્ન તે થાય છે પરંતુ નેત્રમાં ઉદ્ભૂત રૂપવાળી મિઓ પ્રત્યક્ષ થતી નથી તેમાં કારણ સૂર્યપ્રકાશને વિસ્તાર છે. કારણ કે લેકમાં પણ દિવસે સૂર્યપ્રકાશને કારણે ઉદ્ભૂતરૂપવાળા દીપકને પણ પ્રકાશ ઝાંખો થઈ જાય છે. ૨૭.
જૈન-તે રાત્રે જ્યારે મુણિગ્રાહ્ય-અત્યંતગાઢ અને કમળદળની જે શ્યામરૂપ અંધકાર હોય ત્યારે તેમાં ફરતાં ધૂવડ અને સર્પાદિના નેત્રનાં કિરણ એક ક્ષણ માટે પણ કેમ દેખાતાં નથી? અર્થાત તમારા મતાનુસાર નેત્રકિરણોના પ્રત્યક્ષનો પ્રતિબંધક સૂર્ય પ્રકાશને પ્રસાર છે પણ રાત્રે તે સૂર્ય કોઈ પણ
१ 'चनेनैव मु ।

Page #156

चाक्षुपाप्राप्यकारित्वविचारः ।
१४३
પ્રકારે સંભવ જ નથી તેથી અંધકારમાં ફરતાં પદિના નેત્રમાં રહેલી પ્રભા પ્રત્યક્ષ થવી જોઈએ. પણ તે પ્રત્યક્ષ થતી તે નથી. એટલે માનવું જોઈએ કે નેત્રમાં પ્રભા છે જ નહીં ૨૮.
(५०) तत्रेति नयने । चेदेवं ब्रूषे तत्र नयने तरणिकिरणश्रेणीसम्पर्कतो रुचय उदभूता उत्कटा उत्पद्यन्ते पर ता रुचयो यल्लोचने रोचमाना खल न गृह्यन्ते इति योगः । तस्मिन्नग्रहणे तपनालोकसम्पत्प्रतानो हेतुः। रविकिरणहतानां तेषां चक्षरमोनां न दर्शनमिति सम्बन्धः ।।२७।। काकोदरादेरिति सर्गदेः । किं लक्ष्यन्ते इत्यादि । किं नैव लक्ष्यन्ते इति संटङ्कः ॥२८॥ . (टि.) मुष्टीत्यादि । अत्रेति निशीथे ॥२८॥
उम्पत्तिदभूततयाऽथ तासां तत्रैव यत्राऽस्ति रविप्रकाशः । काकोदरादेरपि तहिं नैनाः कीटप्रकाशं कुशला भवेयुः ।।२९।। अविवरतिमिरव्यतिकरपरिकरिताऽपवरकोदंर क्वचन । वृपदंशशि न दृष्टा मरीचयः किमु कदाचिदथ : ॥३०॥ अत एव विलोकयन्ति सम्यक् तिमिराङ्करकरम्बितेऽपि कोणे । मूपकपरिपन्थिनः पदार्थाञ्चलनालोकविजृम्भ विनैव ।।३१।। अत्रोत्तरम्चाकचिक्यप्रतीभासमात्रमत्रास्ति ववत् । नांशवः प्रसरन्तस्तु प्रेक्ष्यन्ते सूक्ष्मका अपि ।।३२।। माारस्य यदीक्षणप्रणयिनः केचिद् मयूखाः सखे !
विधेरन् न तदा कथं निशि भृशं तच्चक्षुषा प्रेक्षिते । प्रोन्मीलकरपुञ्जपिञ्जरतनौ संजातव युन्दुरे
प्रोग्जम्भत तवाऽपि हन्त ! धिषणा दीग्रप्रदीपाद यथा ? ॥३३॥ कृशतरतया तेपां नो चेदुदेति मतिस्तव
प्रभवति कथं तस्याऽप्यस्मिन्नसौ निरुपप्लवा : । घटननिपुणा साक्षात् प्रेक्षाविधी हि ततिस्विषां
न खलु न समा धीमन् ! सा चोभयत्र विभाव्यते ॥३४॥ अमूहग्मूषिकारीणां तस्मादस्ति स्वयोग्यता । यया तमस्यपीक्षन्तं न चक्षु रश्मिवत् पुनः ॥३५॥ इत्थं न चक्षुषि कवञ्चिदपि प्रथानि
संसिद्धिपद्धतिमियं खलु रश्मिवत्ता ।

Page #157

१४४
चानुपाप्राप्यकारित्वविचारः ।
तस्मात् कथं कथय तार्किक ! चक्षुपः स्यात्
प्राप्येव वस्तुनि मतिप्रतिबोधकत्वम् ? ॥३६॥ યાયિક –જ્યાં સૂર્ય પ્રકાશ હોય ત્યાં જ નેત્રકિરણમાં ઉદ્દભૂત રૂપની ઉપત્તિ છે. એટલે કે રાત્રે નેત્રના કિરણોમાં ઉદ્ભૂત રૂપ નથી તેથી તે દેખાતા નથી.
જેન – એમ હોય તો તે અનુભૂત રૂપવાલી નેત્રરમિઓ સર્પાદિકને કીટાદિને બંધ કરાવવામાં પણ સમર્થ નહીં થાય, કારણ કે રાત્રે સૂર્ય ન હોઈ રમિ કિ ભૂત રૂપયુક્ત નથી. ર૯.
Rયાયિક–રમિઓ સૂર્ય વિના ભલે રાત્રે ઉદ્ભૂતરૂપવાળી ન હોય છતાં હે જેન ! અત્યંતગાઢ અંધકારવાળા ઓરડામાં ફરતી બિલાડીના નેત્રમાં શું તમે કોઈ પણ વખત કિરણે નથી જોયાં ? ૩૦.
ઉદ્ભૂતરૂપવાળી સમિઓ હવાથી જ અંધકારથી વ્યાસ ઘરના ખૂણામાં, અગ્નિ વિગેરેના પ્રકાશ વિના પણ બિલાડી પદાર્થને જોઈ શકે છે. ૩૧.
જન–ગાઢ અંધકારમાં બિલાડીનાં નેત્રમાં કિરણો દેખાય છે, એવું તમારું ઉપરોક્ત કથન યુક્તિયુક્ત નથી. કારણ કે જેમ વજમાં ચળકાટનું ભાન થાય છે, એમ બિલાડી આદિના નેત્રમાં પણ માત્ર ચળકાટનું ભાન થાય છે, પરંતુ નેત્રમાંથી ચોતરફ ફેલાતા સૂમમાં સૂક્ષ્મ પણ કિરણો જોવામાં આવતાં નથી. ૩૨.
વળી, હે મિત્ર નિયાયિક ! જે બિલાડીનાં નેત્રમાં કિરણે હોય અને તે પ્રસરતાં હોય તો રાત્રે પ્રદીપાદિના કિરણોથી વ્યાપ્ત થયેલ ઘટ-પટાદિ પદાર્થ જણાય છે, તેમ બિલાડી આદિના નેત્રકિરણોથી વ્યાપ્ત હેવાના કારણે ઉંદર પીળા શરીરવાળે તમને શા માટે નથી દેખાતો? ૩૩.
નાયિક–બિલાડીના નેત્ર કિરણે અતિકૃશ હોવાથી તે કિરણોથી વ્યાપ્ત શરીરવાળા ઉંદરનું જ્ઞાન અમને થતું નથી.
જેન–તો પછી અતિકૃશ કિરણની સહાયથી ઉંદરનું જ્ઞાન વિના હરકત બિલાડીને કેમ થાય છે ? અને તેને પણ તેને બંધ થવા ન જોઈએ, મેકર કે પ્રત્યક્ષ જ્ઞાન કરાવવામાં કુશલ એવા કિરણમાં અસમાનતા છે, એમ તે તા કહી શકશે જ નહિ. એટલે કે જે બને માટે કિરણે સરખાં જ હોય તે પછી એકને જ્ઞાન થાય અને બીજાને ન થાય એમ કેમ કહેવાય ? ૩૪.
માટે બિલાડીના નેત્રમાં એવી યોગ્યતા જ છે, કે જેથી તે અંધકારમાં પણ જોઈ શકે છે. પરંતુ તેનાં નેત્ર રાશિમવાળાં નથી. ૩પ.
આ રીતે વિચારતાં ચક્ષુમાં કઈ પણ રીતે રશ્મિવત્તા સિદ્ધ થઈ શકતી નથી, તે હે તાર્કિક ! ચક્ષુ પદાર્થને પ્રાપ્ત થઈને બોધજનક છે, એ કઈ રીતે સિદ્ધ થશે ? અધતું ચક્ષુની પ્રાપ્યકારિતા સિદ્ધ નથી. ૩૬.
(५०) पता इति चयः ।।२९।। किमु कदाचिदथेति । अहो जैन किं न दृष्टा मरीचय इति पृच्छ! ।।३०।। तच्चक्षुषेति मारिचक्षुषा । अत्र काव्ये तवापि धिषणा कथं न प्रोज्जृम्मे

Page #158

२. ५) चाचपाप्राप्यकारित्यविचारः।
१४५ तेति संयोगः ।।३३।। तस्याति ओतारपि। अस्मिन्निति मृपिके । मतिप्रतिबोधकत्वमिति प्रत्यक्षलक्षणमतिजनकत्वम् ।।३६॥ .
(टि०) उत्पत्तिरित्यादि । उद्भूततया बाहुल्यतया। तासामिति रुचीनाम् । तत्रैवेति प्रदेशे । काकादरादेरिति वर्षप्रमुखस्य । एता इति रुचयः ॥२९॥ अविवरेत्यादि परवचना मेतत् । वपदंशेति दंशदशने । वृपान् पकान दशतीति कर्मण्यण् मार्जारस्तन्नेये। न दृष्टा इति अपि तु दृश्यन्त एव ॥३॥ अत एवेत्यादि अत इति मरीचिचयप्रभावादेव । तिमिरेति अन्धकार बहुलेपि । मूपकपरीति माउरि: । :१। चाकचिक्येत्यादि । अत्र चक्षुपि ॥३२।। कृशतरेत्यादि । तेपामिति रदमीनाम । तस्यापीति विडालस्य । अस्मिन्निति उन्दरे। असा विति मतिः । सा चेति त्विषां सन्ततिः । उभयत्रेति त्वच्चक्षुपि ओतुचक्षुपि च ॥३४॥ इत्थमित्यादि । तार्किकेति पदतर्कभाषापरितर्ककर्कशमतं इति सोल्लुण्ठवचनम्। प्रतिवोधकत्वमिति ज्ञानोत्पादकत्वम् ॥३६॥
बहिरर्थग्रहोन्मुन्यं वहि कारणजन्यता ।
स्थायित्वं वा बहिर्देश किं वाद्येन्द्रियता भवेत् ॥३७॥ तत्रादिमायाँ भिदि चेतसा स्यादेतस्य हेतोयभिचारचिह्नम् । अप्राप्यकारि प्रकरोति यस्माद् मन्दाकिनीमन्दबुद्विमेतत् ॥३८|| दोपः स एवोतरकल्पनायां यदात्मनः पुगल एप बाह्यः । चतश्च तस्मादुपजायमानमेतद् वहिष्कारणजन्यताभृत् ॥३९।। चेतः सनातनतया कलितस्वरूपं
सर्वापकृष्टपरिमाणपवित्रितं च । प्रायः प्रियः प्रणयिनीप्रणयातिरका
देतत् करोति हृदये न तु तर्कतज्ञाः ॥४०॥ एतदत्र विततीक्रियमाणं प्रस्तुतेतरदिव प्रतिभाति । विस्तराय च भवदिति चिन्यं तद विलोक्य गुन्गुम्फितवृत्तिम् ।।४।। पक्षे तृतीये विषयप्रदेशः शरीरदशो यदि वा बहिः स्यात् । स्थायित्वमाये विवयाश्रितत्वं यद्रा प्रवृत्तिविषयोन्मुखी स्यात् ! ।१२।। प्राचीनपने प्रतिवाद्यसिद्विकलपङ्कः समुपैति हेतोः ।
स्याहादिना यत प्रतिवादिनाऽस्य नाऽङ्गीकृत मेयसमाश्रितत्वम् ॥४३।। વળી, હે તૈયાયિક ! તમે એ ચામાં પ્રાધ્યકારિત્વ સિદ્ધ કરવાને તમારા અનુમાનમાં બારિદ્રયરૂપ હોવાથી એવો હતું કે તે તેમાં બાઘેન્દ્રિયરૂપ ને તમને શો અર્થ અભિપ્રેત છે ? બાધ ઘટપટાદિ પદાર્થને બંધ કરાવવામાં સન્મુખતા-તત્પરતા એ બાઇન્દ્રિયતાનું લક્ષણ છે? કે બાહ્ય કારણોથી જન્યત્વ છે કે બાહ્મદેકામાં સ્થિતિ એ બોન્દ્રિયવ છે ? ૩૭.

Page #159

१४६
चाक्षुपाप्राप्यकारित्व विचारः ।
( ૨૬
પ્રથમ પક્ષમાં એટલે કે બાહ્ય પદાર્થના જ્ઞાનમાં અભિમુખ હોય તે જો બોન્દ્રિય કહેવાય તે મનને પણ બાઘેન્દ્રિય કહેવું જોઈએ. કારણ કે-મન અપ્રાપ્યકારિ હોવા છતાં પણ મેરૂ પર્વત. ગંગા નદી આદિ બાહ્ય પદાર્થોનું જ્ઞાન
કરાવે છે. ૩૮.
, બીજા પક્ષમાં એટલે કે બાહ્ય કારણથી જ હોવાથી બૉન્દ્રિય કહેવાતી હોય તો પણ તે જ દેપ છે એટલે કે, મનવડે હેતુમાં વ્યભિચાર આવશે. કારણ કે પુલ આત્માથી બાહ્ય છે, અને મન મુદ્દલ વણાથી ઉત્પન્ન થાય છે, માટે મને પણ બાહ્યકારણજન્ય તે છે જ અને છતાં તે અપ્રાપ્યકારી છે. ૩૯,
તૈયાયિક-મન નિત્ય છે અને અણુરૂપ છે તેથી તે બાહ્ય કારણુજન્ય કહેવાય નહીં.
જૈન–તમારૂ આ કથન કામી પુરુષ સ્ત્રીના પ્રેમથી માની લે તે ભલે માની લે પણ તર્ક જાણનાર બુદ્ધિશાળી પુરુષ તે કદી પણ નહીં માને. ૪૦.
આ સ્થળે મનને નિત્યાનિત્યને વિચાર અપ્રસ્તુત જેવો છે. વળી, તેને વિચાર વિસ્તારથી કરે પડે માટે અહીં વિશેષ લખતા નથી. તે જિજ્ઞાસુ પુરુષોએ અમારા ગુરુજીએ રચેલ “યાદ્વાદરત્નાકર' નામની વૃત્તિ જોઈ વિચારી લેવું. ૪૧.
“બાહ્યપ્રદેશમાં સ્થાયિત્વ-સ્થિતિ કરે” તે “બહેન્દ્રિય એ ત્રીજા પક્ષમાં બાહ્યપ્રદેશ એટલે વિષયપ્રદેશ માને છે કે શરીરપ્રદેશ? વિષયપ્રદેશમાં સ્થિતિ એ પ્રથમ પક્ષનો અર્થ “વિષયને આશ્રિત એ છે કે “ વિષયોન્મુખી પ્રવૃત્તિ છે ? ૪૨.
વિષયપ્રદેશમાં સ્થિતિનો અર્થ “વિષયને આશ્રિત એવો હોય તે પ્રતિવાઘસિદ્ધિ (અન્યતરાસિદ્ધિ) નામનો દેવ આવશે, કારણ કે–સ્યાદ્વાદમતાવલખી પ્રતિવાદિએ ચક્ષુને વિષયાશ્રિત માનેલ નથી. ૪૩.
(૧૦) તવંત તિ | નિવાનિયં મનઃ, ગુમાસુમતિ હેતુજમાવા ; મનોકુરિમાળ ન भवति करणत्वाल्लोचनादिवत्-एवं प्रायःप्रयोगविदुराः ।।४।।
(fટ) તઝારનાણાકિયા િ તતિ વારિવારિતિ હેતૌ I uતિિત મનઃ રૂ ૮ दोपः स एवेत्यादि । एप इति चेतोवर्गणारूपः । तस्मादिति पुद्गलात् ॥३९॥ अथैवं मन्यसे-चेतो नित्यम् । ततः कथंकारं कारणजन्यं स्यादित्याशझ्याह-चेतः सनातनेत्यादि । सनातनेति नित्यतया-तन्मते चेतो नित्यमित्यर्थः । सर्वापकृष्टेति अगुपरिमाणं मनः ॥४०॥ प्राचीनेत्यादि । भस्येति विषयाधितत्वरूपस्य हेतोः ॥४३॥
पक्षे तथा साधनशून्यताऽस्मिन् दृष्टान्तदोषः प्रकटः पटूनाम् । जिह्वेन्द्रियं नार्थसमाश्रितं यद् विलोकयामासुरमी कदाचित् ।।४४।। द्वितीयकल्प किमसौ प्रवृत्तिराभिमुरव्येन विसर्पणं स्यात् ।। आश्रित्य किं वा विषयप्रपञ्चं प्रतीतिसंपत्प्रतिबोधकत्वम् ! ।।४५।।

Page #160

२. ५ ] चाक्षुषाप्राप्यकारित्वविचारः ।
[१४७ पक्षे पुरश्चारिणि सिद्विवन्ध्यं स्यात् साधनं जैनमतानुगानाम् । यस्माद् न तैलोचनरश्मिचक्रमङ्गीकृतं वस्तुमुखं प्रसर्पत् ॥१६॥ निदर्शनस्य स्फुटमेव दृष्टं वैकल्यमत्रैव हि साधनेन । पदार्थसार्थ प्रति यद् न सर्पग्जिह्वेन्द्रियं केनचिदिष्टपूर्वम् ।।४।। पक्षान्तरे तु व्यभिचारमुद्रा किं चेतसा नैव समुज्जजम्भे ? ।
यस्मात् तदप्राप्य सुपर्वशैलस्वर्ग समुत्पादयति प्रतीतिम् ।।४८।। વળી, આ પક્ષમાં જિહેન્દ્રિયરૂપ દષ્ટાંત સાધનશુન્ય હોઈ તે દષ્ટાંતાભાસ થશે, કારણ કે કુશલ પુએ જિહાને કદી પણ વિષયને આશ્રિત હોય એ शतेन नथी. ४४. .
વિપન્ખી પ્રવૃત્તિ કરે તે બા ઘેન્દ્રિય છે, એ બીજે પક્ષ કહો તે વિષયમુખી પ્રવૃત્તિ એટલે વિષયની સન્મુખ વિસર્ષણ-ગમન છે કે વિષય પ્રપંચની અપેક્ષા રાખીને બોધજનક થવું તે છે ? ૪પ.
પ્રથમ વિકલ્પમાં જૈન મતાનુસારે હેતુમાં અસિદ્ધિ (અન્યતરસિદ્ધ) નામને દેવ છે કારણ કે જૈનેએ પદાર્થ તરફ ગમન કરતું નેત્રગત રશ્મિચક્ર સ્વીકાર્યું नथी.४६.
વળી, જિ હેન્દ્રિયનું પણ વિષય તરફ ગમન કેઈએ પણ માનેલ નથી. માટે દષ્ટાંતમાં પણ સાધનશુન્યતા નામને દેપ સ્પષ્ટ જણાય છે. ૪૭.
બીજા વિકલ્પમાં શું મનથી વ્યભિચાર નથી ? કારણ કે મન વિષયપ્રપંચની અપેક્ષા રાખવા છતાં મેરૂપર્વત સ્વર્ગાદિ પદાર્થને પ્રાપ્ત કર્યા વિના જ તેમનું शान ४२१वे छे. ४८.
(पं०) अर्थसमाश्रितमिति अधेियम् । ॥४४॥ आश्रित्येति उद्दिश्य । ।।४५॥ पुरश्चारिणीति प्रथमे ॥१६॥
(टि) पक्षे पुर इत्यादि । साधनमियर्थाभिमुख्येन विसर्पणं जनानामसिद्धम् । तैरिति जनैः ॥१६॥
शारीरस्य बहिर्देशे स्थायित्वं यदि जल्प्यते । बाह्येन्द्रियत्वमत्र स्यात् संदिग्धव्यभिचारिता ।।१९।। अप्राप्तार्थपरिच्छेदेनाऽपि साधं न विद्यते । हेतोबाह्येन्द्रियत्वस्य विरोधो वत कश्चन ।।५।। क्वचित् साध्यनिवृत्त्या तु हेतुल्यावृत्तिदर्शनात् । प्रतिबन्धप्रसिद्धि चेत् तदाऽत्रापि कथं न सा ? ॥५१॥ रसनस्पर्शनत्राणश्रोत्रान्येन्द्रियताबलात् । चक्षुरप्राप्यविज्ञात मनोवत् प्रतिपद्यताम् ।।५२।।

Page #161

૧૪૮
• चाक्षुपाप्राप्यकारित्व विचारः । HraJાનતોડત્રા હૈયાવૃત્તિરીક્ષિત ! न च कश्चिद् विशेषोऽस्ति येनैकत्रैव सा मता ॥५३॥ बाह्येन्द्रियःवं सकलङ्कमेवं न ताकिंकान प्रीणयितुं तदीष्टे ।
भ्रविभ्रमो दुर्भगभामिनीना वैदग्ध्यभाजो भजते न चेतः ।।१४।। શરીરના બાહ્ય દેશમાં રહે તે બાધેન્દ્રિય એમ કહો તે હેતુમાં સંદિગ્ધવ્યભિચાર-અનૈકાન્તિક દપ આવશે. ૪૯ - કારણ કે આવા બોન્દ્રિયત્વ હેતુને અપ્રાપ્યકારિત્વ સાથે કઈ જાતને વિરોધ નથી. પ૦.
નિયાયિક-કોઈ કોઈ ઉકાણે સાધ્યનિવૃત્તિને કારણે સાધનનિવૃત્તિને લઈને પણ વ્યક્તિ સિદ્ધ થાય છે, તે તે પ્રમાણે જે પ્રાપ્યકારી નથી તે બૉન્દ્રિય પણ નથી જેમ કે મન–આમ વ્યાપ્તિની સિદ્ધિ શા માટે ન થાય ? ૫૧.
જૈન-તે જ પ્રકારે ચમાં પણ અપ્રાપ્યકારિત્વની સિદ્ધિ સ્વીકારે. અર્થાત એ જ ન્યાયે ચક્ષુમાં પણ અપ્રાપ્યકારિત્વની સિદ્ધિ થશે. ૫૧.
જેમ કે–ચ અપ્રાકારી છે, કારણ કે રસન-સ્પશન-ઘાણ અને શ્રોત્ર ઈન્દ્રિયથી ભિન્ન ઈન્દ્રિય તે છે, મનની જેમ. પ૨.
અમારા આ અનુમાનમાં પણ તમારા અનુમાનની જેમ સાધ્યાભાવને કારણે સાધનાભાવ સિદ્ધ થઈ શકે છે તેથી તમારા અને અમારા અનુમાનમાં કંઈ પણ ફેર નથી, કે જેથી કરીને તમારા અનુમાનમાં સાધ્યની વ્યાવૃત્તિથી હેતુની વ્યાવૃત્તિ દ્વારા સાધ્યની સિદ્ધિ થાય. અને અમારા અનુમાનમાં ન થાય. સારાંશ એ છે કે વ્યાપ્તિની સિદ્ધિ એકાદ દષ્ટાંતથી નહીં પણ સર્વવિપક્ષમાંથી હેતુની વ્યાવૃત્તિ હોય તે જ થાય છે. તમે માત્ર એક મનમાં જ હેતુની વ્યાવૃત્તિ બતાવી વ્યાપ્તિ સિદ્ધ કરવા પ્રયત્ન કર્યો તે બરાબર નથી. પ૩.
આથી અભાગિની (વિધવા) સ્ત્રીના કટાક્ષે ઉત્તમ (સાધુ) પુરુષના ચિત્તને મેહ પમાડી શકતા નથી, તેમ તમારે આ હેતુ સકલંક સંદિગ્ધ વ્યભિચારી હેવાથી તાર્કિક પુરુ ને પ્રસન્ન કરવા સમર્થ નથી. ૫૪.
(५०) संदिग्धव्यभिचारितेति अनेकान्तिकत्वम् ।।४९।। अप्राप्तार्थपरिच्छेदेनापीति अप्राप्यकारित्वेनापि ।।१०।। क्वचिदिति यत् प्राप्यकारि न भवति, तद् बाह्येन्द्रियमपि न भवति, यथा मनः । एवं विधे जैनोक्ते व्यावृत्तिप्रधाने साधने । अत्रापीति उत्तरपद्येन वक्ष्यमाणे प्रयोगे । सेति प्रतिबन्धप्रसिद्धिः ।।५।। सकलंकमति संदिग्धानेकान्तिकत्वदृषितम् ।।५।।
(ટિ) અwાતાયાદ્રિ વક્ષરજ્ઞાણ વિશે મત શોતિ, વારિદ્રયવાડિનહાવરિયર તોર્ન विरोधः ॥५०॥ क्वचित्साध्येत्यादि । तन्मते हि' विपक्षव्याप्तावपि साधनव्या वृत्तेः पूर्व साध्यव्यावत्तिरिष्यते । अतः क्वत्साध्येति प्राप्यकारित्वव्या वृत्त्या हेतोरिति बाह्येन्द्रियत्वस्य। यत्प्राप्यकारि न स्यात् तदाहन्द्रियमपि न, यथा मनः । एवं विधे व्यावृत्तिप्रधाने साधने । प्रतिबन्धेन । प्रतिवन्धस्याविनाभावस्य प्रसिद्धिः। अत्रापीति चक्षुरप्राप्यकारीत्वेवंरूपे । सेति प्रतिबन्धप्रतिपत्तिः । अम्मन्मतेऽयं स्वभावो विपक्षे साध्यव्यावृत्तिपूर्वा साधननिवृत्तिः ॥५१॥ साध्य
१ विपक्षे व्या० मु । २ साधनस्य व्या वृत्तिपूर्व सा० मु।

Page #162

२. ५.]
चाक्षुषाप्राप्यकारित्व विचारः ।
१४९
व्यावृत्तीत्यादि । सेति प्रतिबन्धप्रसिद्धिः । तावकानुमाने आस्माकीने च समाना उभयोविशेषाभावात् । ५३॥ सकलङ्कमिति सन्दिग्धानेकान्तिकस्य दषितम् ।।५।।
किञ्चाऽत्र संसूचितमादिदाब्दात वृने पुरधारिणि कारकत्वम् । यत् प्राप्यकारिखसमर्थनाय नंत्रस्य तत् काणगञ्जनाभम् ।।५।। यस्मादिदं मन्त्रजपोपसर्पत्प्रोदामरामाव्यभिचारदोपात् । उत्तालवेताल कराटकेलीकलङ्कितश्रीकमिवाऽवभाति ।।५६।। 4जी, सायद हन्द्रियाहि३५ पाथी' मा प्रभाग ચલમાં કાચકારિવની સિદ્ધિ માટે કહેલ હેતુમાં આદિ શબ્દથી કારકત્વ' રૂપ હેતુનું સૂચન કર્યું છે પણ તે કાણી આંખને આજવાની જેમ વ્યર્થ છે. પ૫.
કારણ કે આ કારકત્વ હેતુમાં મન્નાપથી નજીક આવતી ઉદ્ધતા સ્ત્રીથી વ્યભિચાર છે, માટે તે ઉત્કટ મર્દોન્મત્ત તાલની ભયંકર ક્રીડાથી કલંક્તિ થયેલી ભાવાળા જણાય છે. પ૬.
(प०) पुरश्चारिणीति चक्षुः प्राप्ये यस्मिन् ।।५५॥
(टि.) कारकत्वमिति यत्कारकं तत्प्राप्यकारीति व्याप्तिः ॥५५॥ यस्मादिदमिति यस्मादिति कारणात् । इदमिति कारकत्वम् । मन्त्रः [भ]प्राप्य कारो, रामाद्याकर्षणकारकत्वात् । अत एवान कान्तिकोऽयं हेतुः ।।५६।।
तथाहिकनकनिकपस्निग्धां मुग्धां मुहुर्मधुरस्मितां
__चटुलकुटिलभ्रविभ्रान्ति कटाक्षपटुच्छटाम् । त्रिजगति गतां कश्चिद् मन्त्री समानयति क्षणात्
तमणरमणीमाराद मन्त्रान् मनोभुवि संस्मरन ॥५७।। कश्चिदत्र गदति स्म यत् पुनमन्त्रमन्त्रणगवी समानयेत् । युक्तमेव मदिंरक्षणादिकं तेन नाऽभिहितदृपणोदयः ।।५८।। मन्त्रस्य साक्षाद घटना नियादिना परम्परातो यदि वा निगद्यते । साक्षात् न तावद यदयं विहायसो ध्वनिस्वरूपस्तव संमतो गुणः ।।५९।। ततोऽस्य तेनैव समं समस्ति संसक्तिवातो न तु परमलाक्ष्या ।
अथाऽक्षरालम्बनवेदनं स्याद मन्त्रस्तथाऽप्यस्त्वियमात्मनैव ॥६०॥ તે આ પ્રમાણે-મનમાં મંત્રનો જપ કરનાર કોઈ માંત્રિક પુરુષ ત્રણ જગતમાં કઈ પણ સ્થળે રહેલી, સુવર્ણની કસોટી સમાન સ્નિગ્ધ, ભેળી. વારંવાર મધુર હાસ્ય કરતી, ચપલ અને વર્કબુકુટિના વિલાસવાળી કટાક્ષની સુંદર છટાવાળી સ્ત્રીને દૂરથી. પણ ક્ષણવારમાં ખેંચી લાવે છે. અહિં મંત્રમાં '२४१' तो छ, ५९५ प्राप्यरित नथी. माटे २मा तु व्यनियारी छे. ५७.

Page #163

. १५० घाभुषाप्राप्यकारित्वविचारः।
[ २. ५ નિયાયિક—આ વિષયમાં અમારું કહેવું એમ છે કે-મંત્રમાં યોજાયેલ વાણી સ્ત્રીને ખેંચી લાવે છે માટે ઉપર કહેલ વ્યભિચાર દેષ આવશે નહીં. ૫૮.
જૈન–એમ કહો તે પૂછીએ છીએ કે સ્ત્રીની સાથે મંત્રને સંબંધ સાક્ષાત છે કે પરંપરાએ? સાક્ષાત્ સંબંધ તે સંભવે નહીં. કારણકે મંત્ર શબ્દરૂપ છે, અને તમે શબ્દને આકાશને ગુણ માને છે. ૫૯.
માટે આ શબ્દરૂપ મને સાક્ષાનું સંબંધ તે આકાશ સાથે જ ઘટી શકે છે, પરંતુ સ્ત્રી સાથે ઘટી શકે નહીં.
નૈયાયિક-અક્ષરના આલબનથી ઉત્પન્ન થયેલ જ્ઞાન એ જ મંત્ર છે.
જૈન–એમ માને તે જ્ઞાન આત્માને ગુણ છે, માટે જ્ઞાનરૂપ મન્વને સાક્ષાત્ સંબંધ આત્મા સાથે જ થશે, પરંતુ સ્ત્રી સાથે નહીં થાય આથી મંત્રને સાક્ષાસંબંધ સ્ત્રી સાથે છે, એમ કહી શકશે નહીં. ૬૦.
(५०) आरादिति दूरात् ॥५७।। युक्तमिति सम्बद्धम् ।।५८। अस्येति शब्दस्य। तेनैवेति विहायसा ।।६०॥
(टि.) कश्चिदत्रेत्यादि । युक्तमिति सम्बद्धमेव । मदिरेति नारीप्रभृतिकम् । तेनेति कारेणन भवद्भिरभिहितमुक्तं दूपणं तस्योदयो न ॥५॥ मन्त्रस्येत्यादि । विहायस इति भाकांशस्य । शब्दो ह्यम्बरगुणो भवतः सम्मतः । यो यस्य गुणः स तेनैव सम्बद्धो भवति नान्येन ॥ ५९॥ ततोऽस्येत्यादि । ततः कारणादस्येति ध्वनिरूपस्य मन्त्रस्य 'तेनेति आकाशेन । वेदनमिति ज्ञानम् । इयमिति संसक्तिवर्ता । ज्ञानमात्मगुणः। अत एवात्मसम्बद्धो भवतु ॥६॥
अथापि मन्त्रस्य निवद्यते त्वया संसक्किोत पतिदेवताऽऽमना ) संतोपपोपप्रगुणा च सा प्रियां प्रियं प्रति प्रेरयति स्वयोगिनीम् ।।६१।।
महेऽत्र ननु देवताइमना मन्त्रवर्णविसरस्य का घटा । अम्बरस्य गुण एप तत् कथं देवताऽऽत्मनि भजेत सङ्गतिम् ! ॥६२॥ आश्रयद्वारतोऽप्यस्य संसों नास्ति सर्वथा । व्यापकद्रव्ययोर्यस्मात् संसों नाऽमुना मतः ।।६३॥ व्यापकेपु वदति व्यतिषङ्गं यस्तु तेन मनसा ध्वनिना च । वीतवस्तुविपयेण विमृश्यः स्पष्ट एव विलसन् व्यभिचारः ॥६४॥ अयस्कान्तादनेकान्तस्तथाऽत्र परिभाव्यताम् ।
आक्षेपश्च समाधिश्च ज्ञेयो रत्नाकरादिह ॥६५|| १ 'अनेन' इति सर्वासु प्रतिषु ।

Page #164

चाक्षुपाप्राप्यकारित्व विचारः ।
कारकत्वमपि तद न शोभतं प्राप्यकारिणि यदीक्षणे मतम् । प्राप्य वस्तु विननोति तद् मतिं नैव चक्षुरिति तत्त्वनिर्णयः ।।६६।। अद्रिचन्द्रकलनेषु येत्यदः प्राक् प्ररूपितमुपैति नो धटाम् ।
रहिमसंचयविपञ्चितं हि तत् ते च तत्र 'नितरां व्यपाकृताः ॥६॥ નૈયાયિક-મંત્રને સાક્ષાસંબંધ એના સ્વામી (અધિષ્ઠાયક દેવ સાથે છે, અને દેવને સંબંધ સ્ત્રી સાથે છે. એટલે મંત્રોચ્ચારથી પ્રસન્ન થયેલ તે દેવતા પિતા સાથે સંબંધવાળી સ્ત્રીને મંત્ર ભણનાર પુરુષ પ્રત્યે પ્રેરણ કરે છેએમ પરંપરા સંબંધ છે. ૬૧.
જૈનઆ વિષયમાં તમને પૂછીએ છીએ કે-મન્તાક્ષરોના સમૂહને દેવના આત્મા સાથે કર્યો સંબંધ છે? કારણ કે તમારા મતાનુસાર આ મન્ચાક્ષરોને સમૂહ શબ્દરૂપ હોવાથી આકાશને ગુણ છે, તે પછી દેવને વિષે મન્ટનો સંબંધ છે, એ કથન કઈ રીતે સંગત થશે? અર્થાતું નહીં થાય. દર
નિયાયિક-શબ્દોનો આશ્રય આકાશ છે, અને તે વ્યાપક છે. તે તે આકાશ દ્વારા શબ્દરૂપ મન્તાક્ષરોના સમૂહને દેવના વ્યાપક આત્મા સાથે સંબંધ થશે.
જૈન–એમ પણ તમે કહી શકશે નહીં, કારણ કે-વ્યાપક દ્રવ્યોને પરસ્પર સંસર્ગ તમે એ માનેલ નથી. ૬૩.
વળી (નવીન તૈયાયિકાદિ કે વૈશેવિકાદિ) જેઓ વ્યાપક દ્રવ્યોને પણ પરસ્પર સંગ સંબંધ માને છે, તેઓના મતે પણ અતીત વસ્તુને વિષય કરનાર મન અને શબ્દ વડે હેતુમાં સ્પષ્ટ વ્યભિચાર દેખાય છે. અર્થાત જે વસ્તુ નષ્ટ થઈ ગઈ તેની સાથેના સંસર્ગને અસંભવ છતાં મન અને શબ્દ તેના બોધના કારક છે. ૬૪. વળી આ કારકત્વ હેતુમાં લેહચુંબક વડે પણ વ્યભિચાર છે, કારણ કે, ચુંબક શક્તિ લેહચુંબકમાં સ્થિત હોઈ લેહને અપ્રાપ્ત છતાં દૂરગત લેહનું આકર્ષણ કરે છે, આ અંગે શંકા અને સમાધાન વિગેરે જિજ્ઞાસું બુદ્ધિમાનોએ સ્યાદ્વાદરત્નાકર( પૃ. ૩૩૦-૩૧ )માંથી જાણી લેવાં. ૬૫
માટે ઉપર મુજબ વિચારતાં ચક્ષુમાં પ્રાપ્યકારિત્વની સિદ્ધિ માટે અપાત આ કારકત્વ હેતુ જરાએ શોભાપદ નથી, તેથી કરીને ચક્ષુ પદાર્થને પ્રાપ્ત કર્યા વિના જ જ્ઞાન કરાવે છે, એ અબાધિત સિદ્ધાન્ત જાણ. ૬૬.
વળી પર્વત અને ચંદ્રજ્ઞાનમાં તમે જે કાલવિલમ્બ (લેક ૩ ) કહ્યું હતો તે પણ યુક્તિયુક્ત નથી કારણ કે-રમિચકને માનવાથી આ કથન થઈ શકે છે, પરંતુ ચક્ષુમાં તે રમિકનું અમેએ સર્વથા ખંડન કરી નાંખેલ છે. ૬૭.
(५०) अथापीति परम्परापक्षस्योपक्षेपः । स्वयोगिनीमिति स्वसम्बद्धाम् ॥६१॥ आश्रयद्वारत इति। शब्दस्यायो ह्याकाशः । स च सर्वव्यापी । अस्येति मन्त्रवर्णविसरस्य ।।६३।। व्याप
૧ તત્ર દિપિ ચ • મુvtI |

Page #165

चाक्षुपाप्राप्यकारित्वविचारः ।
केविति आत्मादिषु । यस्त्विति मनसः प्राप्य कारिन्यवादो वैशेषिकादिः । व्यभिचार इति कारकत्व हेतोरने कान्तिकायम । वो भावः ! अतीतवस्तुविषयस्य मनसः शब्दस्य च यद्यपि चिन्तकत्वेनार्थप्रकाशकत्वेन च कारकत्वमस्ति तथापि प्राप्यकारित्वं नास्ति विषयस्यातीतत्वात् ।।६४।। अयस्कान्तादनेकान्त इति । स हि कारकमस्ति परं अप्राप्यकारी । अत्रेति कारकत्वहेतौ ।।६५। मतमिति भवता इप्टम् । प्राप्य वस्त्वित्यादि चक्षुः कर्तृ वस्त प्राप्य मति नैव वितनोतीति योजना ॥६६॥ तत्रेति नयने ।।६७||
(टि.) अथापीत्यादि । एतत्पतीति एतस्य मन्त्रस्याधिष्ठातृदेव्या। सेति अधिष्ठात्री । स्वयोगिनीमिन्यात्मसम्बद्धाम् ।।६१।। आश्रयेत्यादि । परम्परापक्षस्य परिहारः । आश्रयस्य गगनस्य द्वारेग मंत्रवर्णविसरो गगने संसज्यते. अकाशं पक्ष्मलाझ्या इत्यपि नघटते। व्यापकेति आकाशात्मनोः । अमुनेति भवदाचार्येण ।।६।। व्यापकेप्वित्यादि । यतिपतमिति संयोगम् । तेनेति भयतां चतुर्णा मध्ये केनापि । य इति मनसः प्राप्यकारित्यवादिवेशेपिकादिः । मनसेति अप्राप्यकार्यपि मनो निश्च कारकम् । व्यभिचारः कारकत्वाख्यहेतोः । कारकत्वहेतोरनैकान्ति: कत्वम् । को भावः ? अतीतवस्तुविषयस्य मनसः, शब्दस्य च, यद्यपि चिन्तकत्वेनार्थप्रकाशकत्वेन च कारकत्वमस्ति, तथापि प्राप्यकारित्वं नास्ति, विपयस्यातीतत्वात् । अयस्कान्तो हि कारकमस्ति परमप्राप्यकारी ॥६४-६५॥ अद्रिचन्द्रेत्यादि । ते इति रश्मयः। तत्रेति चक्षुषि । व्यपाकता इति पूर्वोकप्रकारेण निराकृताः ॥६७।।
चक्षुरप्राप्य धीकृद व्यवधिमतोऽपि प्रकाशकं यस्मात् । अन्तःकरणं यद् व्यतिरेके स्यात् पुना रसना ।।६८।। अथ दुमादिव्यवधानभाजः प्रकाशकत्वं ददृशं न दृष्टो । ततोऽप्ययं हेतुरसिद्धतायां धाग्यभावं विभगम्बभूव ॥६९।। एतन्न युक्तं शतकोटिकाचस्वच्छोदकस्फाटिकभित्तिमुरत्यः । पदार्थपुजं व्यवधानभाजि संजायते कि नयनाद न संवित् ! ॥७॥ दम्भोलिप्रति प्रभिद्य भिदुराश्चेद गेचिपश्चक्षुषः
संसगांपगताः पदार्थपटली पश्यन्ति तत्र स्थिताम् । एवं तर्हि समुच्छ-टन्मलभर भिन्वा जलं तक्षणात् ।
तेनाऽप्यन्तरितस्थितीननिमिपानालोकयेयुर्न किम् ? ।।७१ ।। विध्यातास्तेन ते चेद विमलजलभगत किं भजन्ते न शान्ति
किञ्चाऽम्भः काचकृपोदरविवरगतं निप्पतेत तत् तदानीम् । दोपश्चेद् नैप तृणं यद यमुदयते नूतनव्यूहरूपः
सयुस्तहिं नैताः कथमपि रुचयो लोचनस्यापि तस्मिन ।।७२।।

Page #166

१५३
.
उर
चाक्षुपाप्राप्यकारित्वविचारः भवति परिगमश्चेद् वेगवत्त्वादमीपां
कतिपयकलयाऽस्तु क्षीरपातस्तदानीम् । न च भवति कदाचिद् वुवुदस्यापि तस्मात्
प्रपतनमिति युक्तस्तस्य नाशः किमाशु ! ॥७३॥ किञ्च, कलशकुलिशप्राकारोदिप्रिविष्टपकन्दरा
कुहरकलितं विश्वं वस्तु प्रतिक्षणभङ्गुरम् । ज्वटनकटिकावत् किन्त्वस्मिन् निरन्तरतानमः
प्रभवति वदन्नित्थं शाक्यः कथं प्रतिहन्यते ! ॥७४।। तस्थौ स्थमा तदस्मिन् व्यवधिमदमुना प्रेक्ष्यते येन सर्व
तत् सिद्धा नेत्रबुनिर्व्यवधिपरिगतस्यापि भावस्य सम्यक् । कुड्यावष्टब्धबुद्धिभवति किमु न चेद् नेदृशी योग्यताऽस्य
प्राप्तस्यापि प्रकाश प्रभवति न कथं लोचनाद् गन्धबुद्धिः ? ॥७५।। किं वा न प्रतिभासते शशधर कर्मापि तद्रूपवद्
___ दूराच्चेद् विलसत् तदस्य हृदये लक्ष्येत किं लाञ्चनम् ? । तस्माच्चक्षुपि योग्यतैव शरणं साक्षी च नः प्रत्यय
स्तत् तर्कप्रगुण ! प्रतीहि नयनेप्वप्राप्य धीकर्तृताम् ।।७६।। હું ૬ વળી, ચક્ષુ અપ્રાપ્યકારી અર્ધત પદાર્થને પ્રાપ્ત થયા વિના જ્ઞાન કરાવી નારી છે, વ્યવધાનવાળા પદાર્થોને પણ જણાવતી હોવાથી, મનની જેમ. આ અન્વયી–સાધમ્ય દાન છે. અને વ્યતિરેકી–વિધમ્ય દષ્ટાન્ત તરીકે અહીં
नएवी. १८.
નૈયાયિકઝાડ વિગેરેથી વ્યવધાનવાળા પદાર્થોનું ચક્ષુ પ્રકાશક-જ્ઞાપક નથી, માટે તેમાં અપ્રાપ્યકારિત્વને સાધક “વ્યવધાનવાળા પદાર્થોને પણ જણાવતી હોવાથી એ હેતુ સ્વરૂપસિદ્ધ છે. ૬૯.
और-तभामा ४थन युक्तियुत नथी, १२९ -मणि, आय, १५२७ ॥ અને નિર્મળફટિકની ભીંત વગેરેથી વ્યવધાનવાળા પદાર્થોનું જ્ઞાન શું નેત્રથી नथी तु ? अर्थात् थाय छे, माटेमभा। तु २५३५सिद्ध नथी. ७०.
તૈયાયિક-ચલુના કિરણે વજા, મણિ, જળ, સ્ફટિકાદિ પદાર્થોને ભેદવાનાં સ્વભાવવાળાં છે, તેથી તે પદાર્થોને ભેદીને પદાર્થને પ્રાપ્ત થઈને તેને બોધ राये छ.
જૈન–જે એમ હોય તા-ઉછળતા મલિન પાણીને ભેદીને તેમાં રહેલ માછલાંએને બોધ નેત્ર કેમ કરાવતાં નથી ? ૭૧. १ रात्रि मु।

Page #167

१५४ चाक्षुषाप्राप्यकारित्वविचारः
[૨, ૬ તૈયાયિક-મલિન જળવડે તે નેત્રરશ્મિઓ બુઝાઈ જાય છે, તેથી મેલા જળમાં રહેલ માછલાં વિગેરે દેખી શકાતાં નથી.
જૈન-તે પછી નિર્મળ જળના સમૂહથી નેત્ર રશ્મિ કેમ બુઝાઈ જતાં નથી? અર્થાતું નેત્ર કિરશે જે મલિન જળથી બુઝાઈ જતા હોઈ મલિન જળમાં રહેલા પદાર્થના બોધમાં સમર્થ થતાં ન હોય તો નિર્મળ જળમાં રહેલ પદાર્થને બોધમાં પણ સમર્થ નહીં થાય. વળી, ચક્ષુકિરણોને તમો પદાર્થના ભેદક માને છે. તેથી કાચની શીશીમાં રહેલું પાણી ચાલુપપ્રત્યક્ષ સમયે બહાર નીકળી જવું જોઈએ. કારણ કે તે વખતે તમારા મતાનુસાર ચકિરણોથી કાચની શીશીને ભેદ થવાથી તે છિદ્રમય બની ગયેલ છે. - નૈયાયિક–પાણી શીશીમાંથી બહાર નથી આવતું કારણ કે-ચક્ષુરશ્મિથી ભેદાયેલ (છિદ્રમય બની ગયેલ) કાચની શીશી જલદીથી નવીન ઉત્પન્ન થઈ
જેન—જે એમ થતું હોય તો પછી નેત્રકિરણે પણ તેમાં કોઈ પણ રીતે પ્રવેશ કરી શકશે નહીં. હર
નૈયાયિકનેકિરણે અતિ વેગવાળાં હોવાથી કાચની શીશીમાં પ્રવેશ કરી જશે.
જેન–એમ કહે તે તે વખતે કાચની શીશીમાંથી બે ડુંક પાણી તે બહાર નીકળવું જ જોઈએ, પરંતુ ચાક્ષુષ પ્રત્યક્ષસમયે કાચની શીશીમાંથી પાણીનું બિન્દુ પણ બહાર નીકળતું નથી. તે પછી આ રીતે તે કાચની શીશીને શીધ્ર નાશ અને પુનઃ નવીન શીશીની ઉત્પત્તિ એ પ્રક્રિયા યુક્તિયુક્ત નથી ૭૩.
વળી, જે તેમ થતું હોય તે “ત્રણે લોકમાં રહેલ ઘટપટાદિ સમસ્ત વસ્તુ પ્રતિક્ષણે ભંગુર છે, છતાં તે વસ્તુમાં જે નિરન્તરતાનું જ્ઞાન થાય છે અર્થાત આ તે જ છે એવું ભાન થાય છે, તે તે આ “તેજ દીપકલિકા છે. એ જ્ઞાનની જેમ ભ્રમરૂપ છે–આ પ્રમાણે બોલનાર બૌદ્ધને નિરાસ કેવી રીતે થશે ? અર્થાત તમારા અને બૌદ્ધના મતમાં ભેદ નહીં રહે. ૭૪.
માટે કાચને કુંપે (શીશી) સ્થિર રૂપવાળે એને એ જ છે, અને તેનાથી વ્યવહિત (એટલે કે તેમાં રહેલ) જળ વિગેરે સર્વ પદાર્થો ચક્ષુ વડે જોઈ શકાય છે. આ પ્રકારે વ્યવધાનવાળા પદાર્થોમાં પણ ચાલુપ જ્ઞાનની સિદ્ધિ યુક્તિયુક્ત છે, તેથી ચક્ષુ અપ્રાપ્યકારી છે.
નાયિક–જે ચક્ષુ વ્યવહિત પદાર્થોને જોઈ શકતી હોય તો ભીંત વિગેરેથી વ્યવહિત પદાર્થોનું ચાલુપજ્ઞાન કેમ થતું નથી ?
જેન–ભીત વિગેરેથી વ્યવધાનવાળા પદાર્થોના બોધની યોગ્યતા ચક્ષુમાં ન હોવાથી તે તેનું જ્ઞાન કરાવતી નથી. ચક્ષુને પ્રાપ્ત છતાં ગન્ધનું જ્ઞાન કેમ નથી થતું? અતિ પ્રાપ્ત છતાં અગ્યનું જ્ઞાન તે કરાવી શકે નહીં. ૭૫. * વળી, ચન્દ્રનું રૂપ જેમ ચક્ષુથી જાણી શકાય છે, તેમ તેની ક્રિયા (ગતિ) કેમ જાણું શકાતી નથી ?
નિયાયિક–અતિ દૂર હોવાથી ચંદ્રની ક્રિયા જાણી શકાતી નથી.

Page #168

२. ५]
थोत्रप्राप्यकारित्वविचारः જૈન–જો એમ હોય તે ચંદ્રમાં રહેલાં લાંછન (કલંક) બોધ પણ કઈ રીતે થશે ? અર્થાત તેને પણ બંધ થવા ન જોઈએ. માટે ચક્ષુમાં યોગ્યતા એ જ કારણ છે. અને તેમાં આપણે અનુભવ જ સાક્ષીરૂપ છે. માટે હે તર્કવિ ! તમે પણ ચક્ષુ વસ્તુને પ્રાપ્ત થયા વિના જ્ઞાન કરાવે છે-એમ સ્વીકારે. ૭૬. . (प०) नूतनव्यूहरूप इति नवीनरचनारूपः ॥७२॥ परिगम इति प्रवेशः । क्षीरपात इति जलगलनम् ।।७३।। कर्मापि [इति] तद्रपं प्रशाशते एवं गमनमपि प्रकाशताम् । न च प्रकाशते । तस्माद् यौग्यता प्रमाणम् । अस्येति शशधरस्य ।।७।।
(टि०) चक्षुरप्राप्येत्यादि । व्यतिरेक इति यत्वाप्यकारि भवति तद्वयवधिमत्प्रकाशक म भवति यथा निहा ।।६८॥ अथ द्रमेत्यादि । ततोऽपीति अदर्शनादेव । अयमिति व्यवधिमतोपि प्रकाशकत्व दित्यवरूपः ॥३९॥ पतदित्यादि शतकोटियन हीरक च । संविदिति ज्ञानम्। ।।७०।। दम्भोलीति । मिदरा इति मनशोलाः । तत्रेत व्यवधाने मलभरमिति क्लुपमित्यर्थः । तेनेति सलिलेन । अनिमिपानिति मास्यान् ।।७१॥ विध्याता इत्यादि । विध्याताः उपशान्ताः । तेने त वलुप जलेन । ते इति नयनरममयः । नूतनेति नव्यका चकूपर चनाविशेषः । पता इति लोचनरुचयः । तस्मिन्निति काचकूपे नव्यव्यूहस्य तत्काले त्पद्यमानत्वात् ।।७२।। भवतीत्यादि । परिंगम इति वेगेन गमनम् । अमीशमिति नेत्रकिरणानाम् । कतिपयेति लेशेनापि । तस्मादिति का चकूपात् । तस्येति काच कूपस्य ।।७३॥ कलशेत्यादि । तअ,रिमन्निति कलशकुलिशादी। यथा नवनवोत्पद्यमानापि ज्वाला सेवेयमिति प्रतीयते, कलशकुलिशादिरपि ।।७४।। तस्थावित्यादि । अस्मिन्निति का च पादौ स्थिर एव काचकूपः । अमुनेति चक्षुषा । भस्येति चगुपः ।।७५|| किंवा नेत्यादि । कर्मापति गतिक्रियापि । तद्रपवदिति पतुननिर्मलशशलाग्छ नरूपवत् । अस्येति निशाकरस्य । न इत्यस्माकम् । तर्कप्रगुणे ते न्याय न्यायसार कन्दलोकिरणावलोप्रनुवप्रमाणप्रन्यवथोविचारणप्रवणप्रोल्लसत्यचुरप्रज्ञाप्राम्भारविस्फूजितगुणगण फलितेति तज्जयात् सोपहासवाक्यम् ।।७६॥
६ ७ बौद्धाः पुनरिदमाहुः श्रोत्रं न प्राप्य बुद्विमाधत्ते ।
दिग्देशव्यपदेशान् करोति शब्दे यतो दृग्वत् ।।७७।। तथाहिप्राच्यामत्र विजृम्भते जलमुचामःयूर्जित गर्जितं
प्रोन्मीलायलमेष चातकरवोऽक्षामः क्षणं दक्षिगः । केकाः केकिकुटुम्बकस्य विलसन्त्येताः कलाः कानने
दिग्देशव्यपदेशवानिति न किं शब्देऽस्ति संप्र ययः ? ॥७८।। प्राप्यकारि यदि तु श्रवणं स्यात् तर्हि तत्र न कथञ्चन सैपः ।
प्रस्तुतः समुर्दियाद् व्यपदेशः शर्करारपृशि यथा रसनायाम् ।।७९|| कारि न भ मु । २ काननाद् मु।

Page #169

१५६
श्रोत्रप्राप्यकारित्वविचारः
[२. ५ S ૭ બૌદ્ધ–ચક્ષુ ઇદ્રિય જેમ પોતાના વિષયને પ્રાપ્ત કર્યા વિના જ પિતાના વિષયનાદિદેશ (દિશા અને સ્થાન)ને નિશ્ચય કરાવે છે, તેમ છોન્દ્રિય પણ પિતાના વિષયરૂપ શબ્દના દિગ્દશનો નિશ્ચય કરાવનાર હોવાથી અપ્રાપ્યકારી છે. ૭૭.
તે આ પ્રમાણે આ પૂર્વ દિશામાં મેઘનો ઘણું મટે ગડગડાટ થાય છે, આ દક્ષિણ દિશામાં ચાતક પક્ષીને મન્દ અવ્યક્ત મધુર શબ્દ ક્ષણભર સંભળાય છે, આ વનમાંથી મોરના સમડની સુંદર કેકાનો અવાજ આવી રહ્યો છે. આ પ્રમાણે છે.ન્દ્રિય દ્વારા સર્વાનુભવસિદ્ધ દિદેશને વ્યવહાર શબ્દમાં શું નથી यतो ? अर्थात् थाय छे. ७८.
પ્રાપ્યકારી સ્વભાવવાળી રસનેન્દ્રિય સાકરમાં (સાકરના રસમાં) દિદેશને વ્યવહાર કરી શકતી નથી તેમ છેવેદ્રિયને પ્રાપ્યકારી માનશે તે શ્રેગેન્દ્રિયથી પણ દિદેશને વ્યવહાર થઈ શકશે નહીં. ૭૯.
(प.) कानने इति देशव्यपदेशः १७८ । (टि. ) प्राप्यकारीत्यादि । तत्रेति श्रवणे। प्रस्तुत इति प्राच्यादिदिग्देशलक्षणः ।।७९।। F८ वेश्याऽनुरागप्रतिम तदेतत् सुस्पष्टदृष्टव्यभिचारदोषात् ।
प्राणं यदेतद् व्यपेदशभाजं प्राप्तप्रकाशं कुरुते मनीपाम् ।।८०॥ तथा चमन्दं मन्दमुदेत्ययं परिमलः प्राग् माधवीमण्डपाद्
भूयः सौरभमुदमन्युपवने फुल्लाः स्फुटं मल्लिकाः । गन्धो बन्धुर एप दक्षिगदिश: श्रीचन्दनात् प्राप्तवा
नित्येवं ननु विद्यते तनुभृतां प्रागात् तथा प्रत्ययः ।।८१॥ अस्ति त्वगिन्द्रियेणापि व्यभिचारविनिश्चयः ।
शेनुपीमादधानेन दिदेशव्यपदेशिनीम् ॥८२॥ तथाहि
सेयं समीरलहरी हरिचन्दनेन्दुसंवादिनी वनभुवः प्रसभं प्रवृत्ता । स्फीतस्फुरत्पुलकपल्लविताङ्गयष्टिं मामातनोति तरुणीकरपल्लवश्च ॥८३॥ अथानुमानादधिगम्य तेपा हेतूंस्ततस्तव्यपदेशिनी धीः । न प्राणतः स्पर्शनंतश्च तादृक् प्रत्यक्षरूपा प्रथते मनीपा ।।८४॥ श्रोत्रेऽपि सर्व तदिदं समानमालोकमानोऽपि न मन्यसे किम् ।।
दृष्टव्यली कामपि कामिनी यत् संमन्यते कामुक एव साध्वीम् ॥८५|| १ नोति गगनाद् नव चन्द्रिका च-मुपा ।

Page #170

थोत्रप्राप्यकारित्वविचारः
स्मृत्वा यथैव प्रतिबन्धमाशु शङ्खादिशब्दोऽयमिति प्रतीतिः । प्राच्यादिदुरादिगतेऽपि शब्दे तथैव युक्ता प्रतिपत्तिरेपा ॥८६॥ दिग्देशानां श्रुतिविषयता किञ्च नो युक्तियुक्ता
युक्तत्वे वा भवति न कथं ध्वानरूपत्वमेपाम् । તમાન્ મિનપ્રીમ વિચારતે વિતિ સારવું
सिद्रे चैवं भवतु सुतरां साधने साऽप्यसिद्धिः ॥८७|| $ ૮ જૈન–તમારું ઉપરોક્ત કથન વેશ્યા ને પ્રેમના જેવું વ્યભિચારી છે. કારણ કે- ધાણેન્દ્રિય પ્રાપ્યકારી હોવા છતાં પણ તેમાં દિલ્ટેશને વ્યવહાર થતું હોવાથી હેતુમાં સ્પષ્ટ વ્યભિચાર છે. ૮૦. તે આ પ્રમાણે-પૂર્વ દિશામાં રહેલ માધવી મંડપમાંથી મન્દ મન્દ ગધ આવી રહેલ છે ઉપવનમાં ખીલેલ મલ્લિકા તીવ્ર ગન્ધ ફેલાવી રહી છે, અને દક્ષિણ દિશામાં રહેલ શ્રીચન્દનની હક ગધ આવી રહેલ છે. આ પ્રમાણે પ્રાપ્યકારી હોવા છતાં પણ ધ્રાણેન્દ્રિયથી દિદેશને અનુભવ સર્વજન વિદિત છે. ૮૧.
વળી, તમારે આ દિદેશવ્યવહારરૂપ હેતુ ત્વગિન્દ્રિયથી પણ વ્યભિચારી છે કારણ કે તે પણ દિદેશ વ્યવહારની જનક છે. ૮૨. તે આ પ્રમાણે–વનમાંથી ઊઠેલ અને હરિશ્ચન્દન અને ચન્દ્રની હરિફાઈમાં ઊતરે એવી વાયુની શીતલ લહરીઓ, અને તરુણ સ્ત્રીને હસ્તપલ્લવ મારા શરીરને અત્યંત રાયમાન રોમાંચથી પલવિત કરે છે. ૮૩ - બૌદ્ધ–પૂર્વોક્ત ગત્પાદિના કારણને અનુમાનથી પણ ત્યાર પછી ગધા. દિમાં દિદેશનું જ્ઞાન થાય છે, પરંતુ ધ્રાણેન્દ્રિય કે ત્વગિન્દ્રિયથી દિદેશનું પ્રત્યક્ષ જ્ઞાન થતું નથી ૮૪.
જૈન–ન્દ્રિયમાં પણ તે સઘળી બાબતે સમાન જેવા છતાં તેને પ્રાપ્ય કારી કેમ માનતા નથી ? પરંતુ એ વાત ચેકકસ છે કેકામી પુરુષ પિતાની સ્ત્રીમાં પ્રત્યક્ષ વ્યભિચાર જુએ તે પણ તેને તે સાધ્વી તરીકે જ માને છે. અર્થાત પોતાના મતમાં દોષ તમે જોઈ શકતા નથી. ૮૫. શબ્દને સાંભળીને તરત સંબંધને યાદ કરીને એટલે કે-પૂર્વ સાભળેલ શંખનો શબ્દ જેવો હતો તે જ આ શબ્દ હોવાથી આ શબ્દ શંખને છે, એમ વ્યાપ્તિપૂર્વક અનુમાનથી પ્રતીતિ થાય છે, તેમ શબ્દને લગતા દિગ્દર્શાવ્યવહાર પણ તેવી જ રીતે એટલે કે-વ્યાપ્તિપૂર્વક અનુમાનથી થાય છે. ૮૬.
વળી, દિદેશને ઘન્દ્રિયને વિષય કહે તે યુક્તિયુક્ત પણ નથી, કારણ કે જે તેને ઍન્દ્રિયને વિષય માનવામાં આવે છે તે પણ શબ્દરૂપ કેમ નહીં બની જાય ? અર્થાત ત્રિને વિષય હોવાથી દિદેશ શબ્દરૂપ બની જશે. માટે બિનજ્ઞાનના વિષયમૂત તે દિદે શબ્દનાં વિશેષણો બને છે, અર્થાત શબ્દ તેથી વિશિષ્ટ થાય છે. એટલે કે આ પ્રમાણે શબ્દમાં દિદેશવ્યવહાર ભિન્ન પ્રતીતિવિષયક સિદ્ધ થવાથી, અને શ્રેત્રનો વિષય નહીં થવાથી “દિદેશવ્યપદેશકારિત્વ

Page #171

. श्रोत्रप्राप्यकारित्वविचारः
[२.५ હેતુ સ્વરૂપસિદ્ધ થયે. અર્થાતુ વિજ્ઞાન દિદ્દેશવ્યવહારમાં કારણભૂત નથી, તેથી હેતુ સ્વયં સ્વરૂપથી જ અસિદ્ધ છે. ૮૭.
(५०) यदिति यस्मात् कारणात । एतद्व्यपदेशभाजमिति दिग्देशव्यपदेशाश्रितम् । प्राप्तप्रकाशमिति प्राप्तं सत् प्रकाशयति प्राप्य कारोत्यर्थः । घ्राणं तूं एतदव्यपदेशभाज मनीयां कुरुत इति योगः ।।८०॥ उपवने इति देशनिर्देशः ।। ८१।। वनभुव इति देशकथनम् । गगनादिति दिग्भणनम् ॥८३॥ अथानुमानादित्यादि परवाक्यम् । तेषामिति गन्धादीनाम् । हेतूनिति माधवीमण्डपादीन् । तादृगिति दिनदेशव्यपदेशवती मनीषा न प्रवर्तते घ्राणतः स्पर्श नतश्च ।।८।। श्रोत्रेऽपि सर्वमिति । अत्राप्यनुमानादेव दिग्देशव्यपदेशवती धीः प्रवर्तते न प्रत्यक्षरूपा ॥८५।। प्रतिवन्धमित । प्रत्यक्ष हि शब्दोऽयमिति ज्ञात्वा कृतार्थम् । पश्चाच्छड्सशब्दोऽयमिति या प्रतीतिर्भवति सा च प्रतिवन्धर्वादनुमानादेव जायते । यः किल शब्दो मया पूर्वमुपलब्धस्तत्सदृशोऽयमुपलभ्यमानः शब्दः । स च शशब्द आसीत् । तस्मादनेन शशब्देन भाव्यम् । तथैवेति अनुमानांव । प्रपिपत्तिरेपेति दिग्देशव्यपदेशवती ॥८६॥ ध्यानरूपत्वमिति । यो यः प्रतिविषयः स स शब्दो यथा शङ्खशब्दः । भिन्न मितिविपया इति भिन्नानुमानलक्षणप्रमाणविषयाः । ते इति दिग्देशाः । साधने इति दिग्देशव्यपदेशवत्त्वे ।।८।।
. (टि.) यथा रसनायामिति । कोऽर्थः ? शर्करास्वादे रसनाशब्दे किमेव जानाति यदेपा शर्करा पूर्वदिश आगता ॥८९॥ मन्द मन्दमित्यादि । तथेति दिग्देशव्यपदेशप्रत्ययः ।।८१।। अथानुमानेत्यादि । तेषामिति परिमलादीनाम् । हेतृनित माधयोमण्ड गादीनि निमित्तानि । तद्वय रदेशिनीति परिमलादिव्यपदेशिनी ।। ४।। दिग्देशानामित्यादि । श्रुतिविषयतेति कर्णगोचरता । पपामिति दिग्देशानाम् । दिग्देशा अपि शब्दरूपा भवेयुः । भिन्नति अपरप्रमाणविषयाः । येन प्रमाणेन' शन्दप्रहणं तेन न दिग्देशप्रहणं किंवारेण । ते इति दिग्देशाः । विशिंपन्तीति विशिष्टरूपं दर्शयन्ति ॥८॥
अपि च. गृह्यते यदि विनैप सङ्गतिं किं तदाऽनुगुणमारुते ध्वनौ । दूरतोऽपि धिपणा समुन्मिपेदन्यथा तु निकटेऽपि नैव सा ॥८८॥ मुहुर्मरुति मन्थरं स्फुरति सानुलोमागमे
समुल्लसितवल्लकीकणकलाकलापप्लुता । सकामनवकामिनीकलितघोलनाडम्बरा
न किं निशि निशम्यते सपदि दूरतः काकली ! ।।८९।। पटुघटितकपाटसंपुटोघे भवति कथं सदनेऽथ शब्दबुद्विः ।।
पटुघटितकपाटसंपुटौघे भवति कथं सदनेऽपि गन्धबुद्धिः ? ॥९०॥ तथाहिकरपारीपरिरम्भभाजि श्रीखण्डखण्डे मृगनाभिमिश्रे ।
धूमायमाने पिहितेऽप्यगारे गन्धप्रबन्धो बहिरभ्युपैति ॥९१।। 'गेन न शन्द मु।

Page #172

श्रोत्रप्राप्यकारित्वविचारः. द्वारावृतेऽपि सदने प्रणयप्रकादेवं प्रिये स्फुरदपत्रपया स्खलन्ती । द्वारि स्थितस्य सरसा कुलवालिकायाः कर्णातिथीभवति मन्मनसूक्तिमुद्रा ॥९२।।
एवं च प्राप्त एवैप शब्दः श्रोत्रेग गृह्यते ।
श्रोत्रस्याऽपि ततः सिद्धा निर्वाधा प्राप्यकारिता ।।९३।। ५।। વળી, ઇન્દ્રિય સાથે સંબદ્ધ થયા વિના જ શબ્દનું જ્ઞાન થઈ જતું હોય તે અનુકળ વાયુમાં દૂરથી આવતા શબ્દનું જ્ઞાન અને પ્રતિકુળ વાયુથી નજીકના પણ શબ્દના જ્ઞાનનો અભાવે કઈરીતે સંભવી શકશે ? માટે શબ્દજ્ઞાન શ્રોત્રના સંબંધથી જ થાય છે, અર્થાત્ શ્રેન્દ્રિય પ્રાપ્યકારી છે એ સિદ્ધ થયું. ૮૮. રાત્રે મધુર મંદ મંદ વારંવાર વાયુ વાવાથી જેનું આગમન અનુકલ બને છે એવી, ઉલાસવતી વીણાના કલાયુકત ઝંકારથી વ્યાસ, વાજિંત્રના અવાજ સાથે આલાપના આડંબરવાળી કામવતી ના સ્ત્રીની કાકલી- મધુર અને મંદ ધ્વનિ શું દૂર દૂરથી નથી સંભળાતી ? અર્થાતુ અનુકળ વાયુને કારણે મંદધ્વનિ પણ શ્રોત્રને રાત્રિમાં પ્રાપ્ત થાય છે. ૮૯.
બદ્ધ–ોન્દ્રિય પ્રાપ્યકારી હોય તે મજબૂત રીતે બંધ કરેલ બારણવાળા ઘરમાંના શબ્દની પ્રતીતિ કેમ થાય છે? એટલે કે શબ્દ એરડામાંથી બહાર આવતો નથી છતાં તેનું જ્ઞાન થાય છે. આમ થવાનું કારણ શબ્દની અપ્રાપ્ય કારિતા જ છે.
જન–મજબૂત રીતે બારણાવાળા ઘરમાંથી ગધેનું જ્ઞાન પણ કેમ થાય છે ? અર્ધાતુ બારણાં બંધ છતાં શબ્દ જ્ઞાનની જેમ ગાધ જ્ઞાન પણ થાય છે. ૯૦ એટલે કે ઘાણની જેમ ત્રને પણ પ્રાપ્યકારી માનવું જોઈએ. તે આ પ્રમાણે -કપૂરથી ભરપૂર અને કસૂરીથી મિશ્ર ચન્દનના ચૂર્ણને-(કપૂર કસ્તૂરી અને ચન્દન વિગેરે ગધ દ્રવ્ય) ધૂપ કર્યો હોય તે ઘરનાં બારણું બંધ હોવા છતાં ગધને પ્રવાહ બહાર આવે છે. ૯૧. પ્રિયને વિષે સ્કુરાયમાન લજજાથી
ખલના પામતી કુલબાલિકા (પ્રિયા)ની રસયુક્ત મંદ મંદ મધુર વાણી બારણાં બંધ હોવા છતાં બારણામાં ઊભા રહેલ પ્રિય (અથવા કઈ પણ પુરુષ) સાંભળી શકે છે. ૯૨. અને એ રીતે પ્રાપ્ત થયેલે જ આ શબ્દ શ્રોત્રેનિદ્રયથી ગ્રહણ થાય છે, (અર્થાતુ સંભળાય છે) માટે શ્રોત્રેન્દ્રિય પ્રાપ્યકારી છે, એ અબાધિતરૂપે સિદ્ધ થયું ૯૩. પ.
(१०) सङ्गतिमिति सम्बन्धम् । अन्यथेति प्रतिलोममारुते ध्वनी । निकटेऽपीत्यादि । यदि होदमप्राप्यकारि स्यात् तदा मारुतकृतानुकल्यापेक्षा न स्यात् यथा चक्षुषः ।।८८।। पटुघटितेत्यादि पद्ये परो वक्ति । अपराद्धं सूरिवाक्यम् ।।९।। द्वारिस्थितस्येति कस्यचित् पुरुषस्य ।।१२।।५।।
(टि.) गृह्यत इत्यादि । सतिमिति सम्बन्धं विना । अनुगुणेति अनुकूलवायो शन्दे । धिपणेति बुद्धिः । समुन्मिपेदिति उल्लसेत् ! अन्यथेति प्रतिकुलपवने । सेति युद्धिः ।।८८॥५।।
अथाऽस्य द्विविधस्यापि प्रकारान् प्रकटयन्ति--

Page #173

૨૦ सांव्यवहारिकभेदाः
[૨, ૬ एतद् द्वितयमवग्रहेहावायधारणाझेदादेकशश्चतुर्विकल्पम् ॥६॥
११ अवग्रहचहा चाऽवायश्च धारणा च ताभिर्भेदो विशेपस्तस्मात् , प्रत्येकमिन्द्रियानिन्द्रियनिबन्धनप्रत्यक्षं चतुर्भेदमिति ॥६॥ . બન્ને પ્રકારના સાંવ્યહારિક પ્રત્યક્ષના ભેદોનું કથન–
એ (ઇન્દ્રિયનિબન્ધન અને અનિન્દ્રિયનિબન્ધન) અને પ્રકારના સાંવ્યવહારિકપ્રત્યક્ષના અવહુ-દહા-અવાય અને ધારણા એમ ચાર ભેદે છે. ૬
S ૧ સૂત્રમાં અવગ્રહ–બહા-અવાય અને ધારણા દ્વન્દ સમાસ કરીને “ભેદ પદ સાથે તપુરુષ સમાસ છે એમ જાણવું. પ્રત્યેકના એટલે કે ઇન્દ્રિયજન્ય અને અનિદ્રિય જન્ય એ બન્નેના ચાર ચાર ભેદ છે. ૬.
अवग्रहादीनां स्वरूपं मूत्रचतुष्टयेन स्पष्टयन्ति - विषयविपयिसंनिपातानन्तरसमुद्भूतसत्तामात्रगोचरदर्शनाज्जातमाद्यमवान्तर
सामान्याकारविशिष्टवरतुग्रहणमवग्रहः ॥७॥ १ विषयः सामान्यविशंपात्मकोऽर्थः, विपी चक्षुरादिः, तयोः समीचीनो भ्रान्त्याद्यजनकवेनाऽनुकुलो निपातो योन्यदेशाद्यवस्थानं तस्मादनन्तरं समुद्भूतमुस्पन्नं यत् सत्तामात्रगोचरं निःशेषविशेषवैमुख्येन सन्मात्रविपयं दर्शनं निराकारो बोधस्तस्माद् जातमायं सत्त्वसामान्यादवान्तरैः सामान्याकारैर्मनुष्यत्वादिभिर्जातिविशेषैविशिष्टस्य वस्तुनो यद ग्रहणं ज्ञानं तदवग्रह इति नान्ना गीयते ।।७।।
હવે પછીના ચાર સૂત્રો દ્વારા અવગ્રહાદિના સ્વરૂપનું સ્પષ્ટીકરણ કરે છે.
વિષય અને વિપથીનો યોચિત દેશમાં સંબંધ થવાથી સત્તા માત્રને (૫સામાન્યને) વિષય કરનાર દર્શન ઉત્પન થાય છે અને તે દર્શનથી પ્રથમ ઉત્પન્ન થનાર અવાસ્તર સામાન્યથી યુક્ત વસ્તુનું ગ્રહણ તે અવગ્રહ છે. ૭.
$વિષય-સામાન્યવિરોધાત્મક પદાર્થ, વિષયી-નેત્રાદિ ઇન્દ્રિયો, આ બન્નેનું સમીચીન એટલે કે બ્રાત્યાદિ ઉત્પન્ન ન થાય તેવી રીતનું અનુકલ નિપાતન– યોગ્ય દેશાદિમાં અવસાન. આવા અવસ્થાન પછી સત્તામાત્ર(મહાસામાન્ય)ને વિષય કરનાર દર્શન ઉત્પન્ન થાય છે. આમાં કઈ પણ પ્રકારના વિશેષનું ભાન હોતું નથી, તેથી તે નિરાકાર બેધ કહેવાય છે. ત્યાર પછી અવાત્ર સામાન્યાકાર (મનુષ્યત્વાદિ તિવિશેષ થી યુક્ત પદાર્થનું સૌથી પહેલું ગ્રહણ-જ્ઞાન અવગ્રહ કહેવાય છે. સારાંશ એ છે કે જૈન સિદ્વાંતમાં ઉપયોગ બે પ્રકારે છે- દશનો પયોગ અને જ્ઞાનોપયોગ. આપણને સૌને પ્રથમ દશનો પગ થાય છે, પછી જ્ઞાનપગ થાય છે. અહીં જ્ઞાનોપયોગનું વર્ણન કરવા માટે તેનાથી પૂર્વમાં થનાર દાનેપગનુ પણ કથન કરવામાં આવ્યું છે. છે.
(टिं०) निराकार इति विशेषाग्राहकः । यद् ग्रहणमिति साकारो बोधः सामान्यग्राहक થર્ષ llણા.

Page #174

ईहादिलक्षणम् ।
अवगृहीतार्थविशेषाऽऽकाङ्क्षणमीहा ॥८॥ १ अवगृहीतोऽवग्रहेण विषयीकृतो योऽर्थोऽवान्तरमनुष्यत्वादिजातिविशेषलक्षणस्तस्य विशेपः कणाटलाटादिभेदस्तस्याकाङ्क्षणं भवितव्यताप्रत्ययरूपतया ग्रहणाभिमुख्यमीहे त्यभिधीयते ।।८।।
અવગ્રહથી જાણેલ પદાર્થનો વિષે જાણવાની આકાંક્ષા તે ઈહા છે, ૮.
$ ૧ અવગૃહીત એટલે અવગ્રહનો વિષય બનેલ અવાંતર મનુષ્યત્વાદિ જાતિ રૂપ વિશેષવરૂપવાળા જે અર્થ છે, તેનો વિશેષ એટલે કર્ણાટ અને લાટાદિ પ્રકાર એ પ્રકારોમાંથી કયો પ્રકાર સંભવે છે, તેની આકાંક્ષા કરવી એટલે કે આ માણસ કર્ણાટને હશે કે લાટને એ પ્રમાણે સંશય જ્ઞાન થયા પછી તથા પ્રકારના કારણે દ્વારા “આ કર્ણાટને હવે જોઈએ—એવું સંભાવના પ્રત્યયરૂપે જે ગ્રહણભિમુખ જ્ઞાન તે ઈહા કહેવાય છે. ૮.
કૃતિનિર્ણવાડવાઃ III ईहितस्येहया विषयीकृतस्य विशेपस्य कर्णाटलाटादेनिर्णयो याथात्म्येनाऽवधारणमवाय इति कीर्थत ॥५॥
ઈહિત વિપિનો નિર્ણય તે અવાય છે. ૯.
ઈહિત એટલે ઈહા દ્વારા વિષય બનેલ વિશેષ-કર્ણાટ લાટાદિ, તેનો નિર્ણય એટલે કે-યથાર્થરૂપે નિશ્ચયનું નામ અવાય છે. ૯.
स एव दृढतमावस्थापन्नो धारणा ॥१०॥ १ स इत्यवायो दृढतमावस्थापन्नो विवक्षितविपयावसाय एव सादरस्य प्रमातुरत्यन्तोपचितः कञ्चित् कालं तिष्टन् धारणेत्यभिधीयते । दृढतमावस्थापन्नो ह्यवायः स्वोपढौकितात्मदाक्तिविशेषरूपसंस्कारद्वारेण कालान्तरे स्मरणं कर्तुं पर्याप्नोતીતિ IIળી .
દૃઢતમ અવસ્થાને પામેલ તે જ ધારણા છે ૧૦.
s 1 તે એટલે અવાય, અત્યંત દક જ્યારે બને છે એટલે કે વિવક્ષિત વિષયના નિર્ણયમાં પ્રમાતા આદરવાળો હોવાથી જ્યારે તેનો નિર્ણય અત્યંત ઉપસ્થિત થઇને કેટલાક કાળ સુધી ટકી રહે છે, ત્યારે તે ધારણ કહેવાય છે. અત્યન્ત દઢ-પુષ્ટ સ્થિતિને પામેલ અવાય આત્મશક્તિવિશેષરૂપ સંસ્કારને ઉપર કરે છે અને તે દ્વારા અવાય કાલાન્તરમાં પણ સમરણ કરાવવા સમર્થ બને છે. ૧૦. (૧૦) થોઢiાત મા વાનાવાયઃ ll૧૦II नन्वनिश्चयरूपत्वादीहायाः संशयस्वभावतैव. इत्यारकामपाकुर्वन्ति----
संशयपूर्वकत्वादीहायाः संशयाद् भेदः ॥११॥

Page #175

अवग्रहादेमेंदामेदः ।
[२. १२ ।
६१ पुरुषावग्रहानन्तरं हि 'किमयं दाक्षिणात्य उतोदीच्यः' इत्यनेककोटिपरामर्शिसंशयः । ततोऽपि प्रमातुर्विशेषलिप्सायां 'दाक्षिणात्येनाऽनेन भवितव्यम्' इत्येवमीहा जायते-इति हेतुहेतुमद्भावात् तन्तुपटवद् व्यक्तमनयोः पृथक्त्वम् ।।११।। ઈહા અનિશ્ચય રૂપ હોવાથી સંશય સ્વરૂપ જ છે-એવી શંકાનું નિરાકરણ
સંશયપૂર્વક થાય છે. માટે ઈહ સંશયથી ભિન્ન છે. ૧૧. ૬૧ પુરુષવિષયક અવગ્રહ થયા પછી આ પુરુષ દક્ષિણનો નિવાસી હશે કે ઉત્તરને નિવાસી હશે ?–આવી રીતે અનેક કેટીને પરામર્શ કરતું સંશયજ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે. ત્યાર પછી પ્રમાતાને વિશેષ જિજ્ઞાસા થતાં તથા પ્રકારના લક્ષણો હોવાથી “આ દક્ષિણને હોવો જોઈએ એ પ્રમાણે યથાર્થજ્ઞાનની અભિમુખતાવાળું ઈહાજ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે. એટલે કે તંતુ અને પટની જેમ સંશયજ્ઞાન અને ઈહાજ્ઞાન પરસ્પર કાર્યકારણરૂપ હોવાથી અને જુદાં છે, એ સ્પષ્ટ જાણી શકાય તેવું છે. ૧૧ (५०) हेतुहेतुमद्भावादिति । संशयो हेतुः ईहा हेतुमती ॥११॥ दर्शनादीनां कथञ्चिदव्यतिरेकेऽपि संज्ञाभेदं समर्थयन्ते----
कथञ्चिदभेदेऽपि परिणामविशेषादेपां व्यपदेशभेदः ॥१२॥
६१ यदप्येकजीवद्रव्यतादात्म्येन द्रव्यार्थादेशादमीपामैक्यम्, तथापि पर्यायार्थीदेशाद् भेदोऽपीति तदपेक्षया व्यपदेशभेदोऽपि सूपपाद इति ॥१२।। ___ अथाऽमीपां भेदं भावयन्ति
असामस्त्येनाऽप्युत्पद्यमानत्वेनाऽसंकीर्णस्वभावतयाऽनुभूयमानत्वात् , अपूर्वापूर्ववस्तुपर्यायप्रकाशकत्वात् , क्रमभावित्वाच्चैते व्यतिरिच्यन्ते ॥१३।।
१ असंकीर्णस्वभावतया परस्परस्वरूपवैविक्त्येनाऽनुभूयमानत्वाद् दर्शनादयो भिद्यन्ते । तथाऽनुभवनमप्यमीपामसामस्त्येनाऽप्येकद्वित्र्यादिसंख्यतयोत्पद्यमानत्यादवसेयम् । तथाहि प्रमातुर्विचित्रक्षयोपशमवशात् कदाचिद् दर्शनावग्रहो, कदाचिद् दर्शनावग्रहसंशयादयः क्रमेण समुन्मजन्तीति सिद्धमतोऽसंकीर्णत्वेनैतेषामनुभवनम् । अपूर्वापूर्ववस्तुपर्यायप्रकाशकत्व-क्रमभावित्वे अपि प्रत्यात्मवेये एव ।
२ अत्र प्रयोगाः पुनरेवम्-येऽसंकीर्णस्वभावतयाऽनुभूयन्ते. अपूर्वापूर्ववस्तुपर्यायप्रकाशकाः, क्रमभाविनो वा, ते परस्परं व्यतिरिच्यन्ते, यथा स्तम्भादयः, अनुमा· नादयः, अङ्कुर-कन्दल-काण्डादयो वा, तथा चैत इति ।।१३।।
દશનાદિ પરસ્પર કથંચિત અભિન્ન હોવા છતાં પણ સંજ્ઞા ભેદનું સમર્થન
કથંચિત અભેદ હોવા છતાં પણ પરિણામને ભેદથી દશનાદિનાં જુદાં જુદાં નામ છે. ૧૨.

Page #176

૨. ૨૨].
अवग्रहादेर्भेदाभेदः । St એક ઇવરૂપ દ્રવ્યમાં દ્રવ્યાર્થિકનયની અપેક્ષાએ દશનાદિનું તાદામ્ય હોઈ એ બધાનું ઐક્ય (અભેદ) હોવા છતાં પણ પર્યાયાર્થિક નયની અપેક્ષાએ દર્શનાદિને ભેદ પણ છે, તેથી તેમના નામને ભેદ યુક્તિયુક્ત છે.
સારાંશ એ છે કે જીવનું લક્ષણ ઉપગ છે. એ ઉપગની ભિન્ન ભિન્ન અવસ્થાએ થાય છે. જેના દર્શન, અવગ્રહ, ઈહા વિગેરે ભિન્ન-ભિન્ન નામ આપવામાં આવ્યાં છે. આ અવસ્થાઓને ક્રમ દશન, અવગ્રહ, ઈહા અવાય અને ધારણ એ છે. જેમ દરેક મનુષ્ય શિશુ, કુમાર, પ્રૌઢ વિગેરે અવસ્થાઓને કેમપૂર્વક પ્રાપ્ત કરે છે, તેમ ઉપયોગ પણ દર્શન, અવગ્રહ વિગેરે અવસ્થાઓને પ્રાપ્ત કરતો ધારણારૂપ થાય છે. શિશુ વિગેરે અવસ્થામાં મનુષ્ય એક જ હોય છે છતાં અવસ્થાભેદથી અવસ્થાતા ભિન્ન ભિન્ન નામે ઓળખાય છે. તે જ રીતે ઉપગ પણ એક જ હોવા છતાં પરિણામની અપેક્ષાએ તે અવગ્રહ, ઈહા, વિગેરે જુદા જુદા નામે ઓળખાય છે. જેને પરિભાષામાં તે અવસ્થાઓને દ્રવ્યાર્થિક નયની અપેક્ષાએ અભેદ અને પર્યાયાર્થિક નયની અપેક્ષાએ ભેદ છે. ૧૨.
હવે આચાર્ય દર્શનાદિના પરસ્પર ભેદને વિચાર કરે છે–
અસમગ્રભાવે ઉત્પન્ન થતા હોવાથી પણ ભિન્ન ભિન્ન સ્વભાવે અનુભવાય છે, પદાર્થોને નવા નવા પર્યાયોને પ્રકાશિત કરે છે, અને ક્રમશઃ ઉત્પન્ન થાય છે–માટે તે સૌ જુદા જુદા છે. ૧૩.
૬૧ દર્શન, અવગ્રહ વિગેરે ભિન્ન ભિન્ન સ્વરૂપે અનુભવાતાં હોવાથી તે દરેક જુદા-જુદા છે, તેમની ઉત્પત્તિ સમગ્રભાવે નથી એટલે કે કોઈ વખત એકની, કઈ વખત ક્રમે બેની તે ક્યારેક કમે ત્રણ કે ચારની ઉત્પત્તિ થાય છે માટે તે સૌને અનુભવ ભિન્ન ભિન્ન રૂપે થાય છે. તે આ પ્રમાણે-કમને વિચિત્ર પશમને કારણે પ્રમાતા-જ્ઞાન કરનાર પુરુષને કોઈ વખત માત્ર દર્શન જ, તે કોઈ વખત દર્શન અને અવડ, તે ક્યારેક દશન, અવગ્રહ અને સંશય આદિ-એ પ્રકારે એ સૌ અસમસ્તરૂપે ઉત્પન્ન થાય છે. આથી કરીને દર્શન અવગ્રહાદિને ભિન્ન ભિન્ન સ્વરૂપે અનુભવ સિદ્ધ થાય છે. તેમજ દશનાદિ ધ પદાર્થોના નવા નવા પર્યાયાના પ્રકાશક છે. વળી, તે કમપૂર્વક ઉત્પન્ન થાય છે, એ બાબત પણ પ્રત્યાત્યવેદ્ય છે. અર્થાત દરેક આત્માને અનુભવસિદ્ધ જ છે.
ર તેને લગતા અનુમાન પ્રયોગો આ પ્રમાણે છે–જે ભિન્ન ભિન્ન સ્વરૂપે અનુભવાતાં હોય, દ્રવ્યના નવા નવા પર્યાયેના પ્રકાશક (જ્ઞાપક) હોય,અથવા ક્રમથી ઉત્પન્ન થતાં હોય તે સૌ પરસ્પર જુદા હોય છે, જેમકે-સ્તંભ વિગેરે, અનુમાન આદિ, અથવા અંકુર-ફણગ, કન્દલ (થડ), કાડશાખા વિગેરે. દર્શન, અવગ્રહાદિ પણ તેવાં જ છે. માટે તે સૌ પણ ભિન્ન છે. ૧૩. . (टि०) दर्शनादीनामिन्यादि। आदिशब्दादवग्रहादीनां ग्रहणम् । अमीपामिति दर्शनादोनाम् । तदपेक्षयेति पर्यायभेदापेक्षया ।।१२।। . प्रयोगा इत्यादि । अनुमानादय इति परोक्षान्तर्भावितप्रमाणभेदाः ॥१३॥

Page #177

१६४
__ अवग्रहादिक्रमः ।
. [२. १४ अथाऽमीपां क्रमनियमार्थमाहुःक्रमोऽप्यमीपामयमेव, तथैव संवेदनात्, एवंक्रमाविर्भूतनिजकर्मक्षयोप
शमजन्यत्वाच्च ॥१४॥ १ अयमेव-दर्शनावग्रहादिः अमीपां क्रमः, तेनैव क्रमेणानुभवात्-यदेव हि सन्मात्रमैक्षि, तदेव वर्णाद्याकारण केनचिदवासाहि, तदनन्तरमनिर्धारितरूपतया संदेहास्पदीचके, ततोऽपि नियताकारणेहामासे, ततोऽपीहिताकारेण निरणायि, पुनः कालान्तरे. स्मृति हेतुत्वेन धारयाञ्चके इति संवरनुभूयते । दर्शनज्ञानावरणक्षयोपशमलक्षणकारणेनाऽन्येवमेव भूष्णुनाऽमीपामुत्पाद्यत्वाच्चायमेव क्रमः । क्रमोत्पदिष्णुना हि कारणेन क्रमेणैव स्वकार्य जनयितव्यन्, यथा स्थासकोशकुशूलच्छवादिनेति ॥१४॥
व्यतिरेके दोपमाहुः
व अन्यथा प्रमेयानवगतिप्रसङ्गः ॥१५॥
। अन्यथेति यथोक्तक्रमानभ्युपगमे । प्रतीयमानक्रमापहवे हि दर्शनादीनां प्रमेयापहन एव कृतो भवतीति ॥१५॥
उकोर क्रमं व्यतिरेकद्वारा समर्थयन्तेन सवाष्टमगृह्यते, न चाऽनवगृहीतं संदिह्यते, न चाऽसंदिग्धमीह्य ते,
न चानीहितमवेयते, नाप्यनवेतं धार्यते ॥१६।। स्पष्ठम् ॥१६॥
क्वचिदेपां तथाक्रमानुपलक्षणे कारणमाहुःक्यचित् कास्याऽनुपलक्षणमेपामाशूत्पादात्, उत्पलपत्रशतव्यतिभेदक्रमवत् ।१७।
कचिदित्यभ्यते करतलादौ गोचरे । शेपं व्यक्तम् ॥१७|| દર્શનના ક્રમને નિયમ બતાવે છે –
આમને કમ પણ આ જ છે, કારણ કે તે પ્રકારના કમ વડે જ તેમને અનુભવ થાય છે, અને વળી, એ જ પ્રકારના કામથી પ્રગટ થયેલ-તે તે કર્મના ક્ષપશમથી તેઓ ઉત્પન્ન થાય છે. ૧૪
S૧ પ્રથમ દર્શન, પછી અવગ્રહ, પછી સંશય, ઈહાદિ આ જ પ્રકારે દશનાદિને કમ છે. કારણ કે તે જ ક્રમે તેઓને અનુભવ-જ્ઞાન થાય છે. કારણકેજે પદાર્થ માત્ર સત્તા રૂપે જોવામાં આવે છે, તે જ પદાર્થ કેઈક વર્ણરૂપ આદિ આકારથી અવગૃહીત થાય છે, ત્યાર પછી તે જ પદાર્થ અનિશ્ચિત રૂપે સંશયને વિષય બને છે, ત્યાર પછી નિયત કારથી ઈહિત-ઈહાને વિષય થાય છે. તે પછી ઈહિત પદાર્થમાં નિર્ણય થાય છે, અને નિત પદાથે જ કાલાંતરમાં સ્મૃતિના હેતુ રૂપે ધારણ થાય છે. આ કમ સર્વાનુભવ સિદ્ધ છે. તેમ જ તેમનાં કારણે જે દર્શના વરણ અને અનાવરણ કર્મના ક્ષપશમો છે તે પણ એ જ ક્રમે ઉત્પન્ન થાય છે. માટે દશનાદિને ક્રમ પણ આ જ છે. કારણ કે-કમપૂર્વક ઉત્પન્ન થનાર

Page #178

૨, ૨૮]
अवग्रहादिक्रमः ।
કારણેનું કાર્ય પણ કેમપૂર્વક જ ઉત્પન્ન થાય છે. જેમ ઘડાની સ્થાસ, કોશ, કુશૂલ, છત્ર વિગેરે કમભાવી અવધાઓથી ઉત્તરોત્તર કાર્ય ઉત્પન્ન થાય છે. તે પ્રકારે આમ સમજવું. ૧૪.
કમ નહીં માનવાથી આવતા દેશ – અન્યથા પ્રમેયનું જ્ઞાન થઈ શકરો નહીં, ૧૫.
$ ૧ અન્યથા એટલે કે યક્ત કમનો અસ્વીકાર કરવાથી-સાક્ષાત્ અનુભવાતા કમને અપલાપ કરવાથી દશનાદિના પ્રમેયો-વિષયોને જ અપલાપ કર્યો કહેવાશે. ૧૫.
પૂર્વોક્ત કમનું વ્યતિરેક દ્વારા સમર્થન–
જે પદાર્થ દશનો વિષય નથી તે અવગૃહીત-અવગ્રહનો વિષય-થતો નથી, અને જે અવહીત નથી, તે સંદિગ્ધ-સંશયનો વિષય-બનતો નથી, તેમજ જે સંદિગ્ધ નથી તે ઈહિત-ઈહાનો વિષય-બનતો નથી, તથા જે ઈહિત નથી તે એન-અવાયનો વિષય બનતો નથી. અને જે અત નથી તે ધારણાનો વિષય પણ થતો નથી. ૧૬
આને અર્થ સ્પષ્ટ છે. ૧૬, કોઈ વખત દર્શનાદિને પૂર્વોત કમ જણાતું નથી તેનું કારણ
કમળને સો પાંદડાને વેધન કમની જેમ કવચિત અવગ્રહાદિનો કમ જણાતો નથી. ૧૭. - ૬ ૧ કવચિત્ એટલે અભ્યસ્ત (અનેકવાર જોયેલ-અનુભવેલ) હોળી આદિ વિષયે સમજવા. અર્થાત અભ્યસ્ત કરતલાદિના જ્ઞાનમાં દર્શન, અવગ્રહ આદિને કમ જણાતું નથી, છતાં પણ તે અવશ્ય હોય છે જ.
સારાંશ એ છે કે-જે વસ્તુ અતિપરિચયવાળી હોય તેમાં પહેલાં દર્શન થયું પછી અવગ્રહ ઇત્યાદિ કમને અનુભવ થતો નથી. તેનું કારણ એ નથી કે ત્યાં દશનાદિ વિના જ અવાય કે ધારણા જ્ઞાનની ઉત્પત્તિ થઈ જાય છે. ત્યાં પણ પૂર્વોક્ત કમથી જ જ્ઞાનની ઉત્પત્તિ થાય છે. પરંતુ અતિગાઢ પરિચયને કારણે ત્યાં અતિશીવ્રતાથી જ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે. માટે તેના કમને અનુભવ થતો નથી. જેમકે-એક બીજા ઉપર એમ કમલના એ પાંદડાં રાખીને અતિ બળથી ભાલું ઘુસેડવામાં આવે તે તે ભાલું દરેક પાંદડાને કમથી જ વધશે પરંતુ ભાલું ક્યારે પહેલા પાંદડામાં ઘૂસ્યું, ને ક્યારે બીજામાં ઘુસ્યું એ કેમ જ શકાતા નથી, તેનું કારણું શીવ્રતા જ છે. જે ભાલાને વેગ આટલો તીવ્ર હોઈ શકે છે તે જ્ઞાન જેવા સૂકુમતર પદાર્થને વેગ તે તેથી પણ અધિક તીવ કેમ ન હોય? આથી કવચિત્ અભ્યત વિષયમાં કમ હોવા છતાં તેનું ભાન થતું નથી. ૧૭.
(प.) क्रमोत्पदिष्णुना हि कारणेनेति गद्ये कारणेन मृत्पिण्डादिना ॥ मृत्पिरः स्थासकस्य कारम् , स्थासकश्च कोशस्य कारणम् , एवं यथोत्तरं काय यथापूर्व कारणम् ॥१५॥ पारमार्थिकप्रत्यक्षं लक्षयन्ति
पारमार्थिकं पुनरुत्पत्तावात्ममात्रापेक्षम् ।।१८।।

Page #179

पारमार्थिकप्रत्यक्षचिन्ता।
[२. १९
११ क्षय क्षयोपशमविशेषविशिष्टमात्मद्रव्यमेवाऽव्यवहितं समाश्रित्य पारमार्थिकमेतदवध्यादिप्रत्यक्षमुन्मजति, न पुनः सांव्यवहारिकमिवेन्द्रियादिव्यवहितमात्मद्रव्यमाश्रित्येति भावः ।।१८॥ अस्य भेदावुपदिशन्ति
तद विकलं सकलं च ॥१९॥ १ असंपूर्णपदार्थपरिच्छेदकत्वाद विकलम्. तद्विपरीतं तु सकलम् ॥१९॥ પારમાર્થિક પ્રત્યક્ષનું લક્ષણપારમાર્થિક પ્રત્યક્ષ તો ઉત્પત્તિમાં માત્ર આત્માની અપેક્ષા રાખે છે, ૧૮.
$ ૧ ક્ષય તથા પશમ રૂપ વિશેષથી યુક્ત આત્મદ્રવ્યને સાક્ષાત્ આશ્રય કરીને અવધિ આદિ પારમાર્થિક પ્રત્યક્ષજ્ઞાને ઉત્પન્ન થાય છે. તાત્પર્ય એ છે કે આ પારમાર્થિક પ્રત્યક્ષ સાંવ્યવહારિક પ્રત્યક્ષની જેમ ઇન્દ્રિયાદિથી વ્યવહિત એવા આત્મદ્રવ્યને આશ્રય કરીને ઉત્પન્ન થતું નથી. ૧૮.
પારમાર્થિક પ્રત્યક્ષના ભેદેને ઉપદેશ તે વિકલ અને સકલ છે. ૧૯.
હું ૧ અસપૂર્ણ પદાર્થનું પરિચ્છેદક-બોધક ‘વિકલ છે અને તેથી વિપરીત સકલ છે. અર્થાત તે સંપૂર્ણ પદાર્થનું જ્ઞાન છે. ૧૯. . विकलं भेदतो दर्शयन्ति--
तत्र विकलमवधिमनःपर्यायज्ञानरूपतया द्वेधा ॥२०॥ सुगमम् ॥२०॥ अवधिं लक्षयन्ति-.. अवधिज्ञानावरणविलयविशेपसमुद्भवं भवगुणप्रत्ययं रूपि
द्रव्यगोचरमवधिज्ञानम् ॥२१॥ १ अवधिज्ञानावरणस्य विलयविशेषः क्षयोपशमभेदः । तस्मात् समुद्भवति यत् । भवः सुर-नारकजन्मलक्षणः, गुणः सम्यग्दर्शनादिः, तो प्रत्ययौ हेतू यस्य तत्तथा । तत्र भवप्रत्ययं सुरनारकाणाम् । गुणप्रत्ययं पुनर्नरतिरश्चाम् । रूपिद्रव्यगोचरं रूपिद्रव्याणि पृथिवीपाथःपावकपवनान्धकारच्छायाप्रभृतीनि । तदालम्बनमवधिज्ञानं ज्ञेयम् ।।
વિકલના ભેદે જણાવે છે– વિકલ પારમાર્થિક પ્રત્યક્ષના બે ભેદ છે-અવધિ અને મન:પર્યાય જ્ઞાન. ૨૦. सूत्रने अर्थ सुगम छे. २०. અવધિજ્ઞાનનું લક્ષણ
અવધિજ્ઞાનાવરણીય કર્મના વિલય વિશેષથી ઉત્પન્ન થનાર, ભવ અને ગુણ પ્રત્યયવાળું, રૂપી દ્રવ્યને વિષય કરનાર અવધિજ્ઞાન છે. ૨૧. .

Page #180

૨. ૨૨]
नैयायिकसंमतं तमसोऽभात्वम् । s ૧ અવધિજ્ઞાનનો ઉદ્ધવ અવધિજ્ઞાનાવરણીય કર્મના વિલયવિશેષ-ક્ષશમ વિશેષથી છે. અને તેમાં ભવ એટલે દેવ-નારકરૂપ જન્મ અને ગુણ એટલે સમ્યગ્દશનાદિ પ્રત્ય-હેતુ છે. તેમાં ભવપ્રત્યય અવધિ દેવ અને નારકોને છે, તથા ગુણપ્રત્યય અવધિ મનુષ્ય અને તિય"ને છે. અવધિજ્ઞાનને વિષય રૂપી દ્રવ્ય જેવાં કે પૃથ્વી-પાણી-અનિ-વાયુ-અધકાર-છાયા વિગેરે છે.
२ अत्र न्यायमार्गानुयायिनः सं गिरन्ते-ननु पृथिव्यादीनां चतुर्णा सका वर्णयन्तु द्रव्यताम् । तिमिरच्छाययोस्तु द्रव्यतावाचोयुक्तियुक्तिरिक्तैव । भासामभाव एव हि तमश्छाये गदतां सच्छारे । तथाहि-शशधरदिनकरकरनिकरनिरन्तरप्रसरासम्भवे सर्वतोऽपि सति तम इति प्रतीयते । यदा तु प्रतिनियतप्रदेशेनाऽऽतपत्रादिना प्रतिबद्धस्तेजःपुञ्जो यत्र यत्र न संयुज्यते तदा तत्र तत्र च्छायेति प्रतीयते. प्रतिबन्धकाभावे तु स्वरूपेणाऽऽलोकः समालोक्यत इत्यालोकाभाव एव तमश्छाये । यदि च तमो द्रव्यं भवेत् , तदा रूपैवद्रव्यस्य संस्पर्शाव्यभिचारात् , स्पर्शवद्र्व्यस्य च महतः प्रतिघातहेतुत्वात् तरलतरतुङ्गतङ्गत्तरङ्गपरम्परोपेतपारावारावतार इव, प्रथमजलधरधाराधोरणीधौताअनगिरिगरीयः शृङ्गप्रतिवादिनीव, निर्यन्निर्झरझात्कारिवारिदुर्वारशीकरासारसिच्यमानाभिरामाऽऽराममहीरहसमूहप्रतिच्छन्द इव च प्रवृत्ते तिमिरभर संचरतः पुंसः प्रतिबन्धः स्यात् . भूगोलकस्येव चाऽस्याऽवयवभूतानि खण्डावयविद्रव्याणि प्रतीयेरन् । एवं छायायामपि, इति कथं ते द्रव्ये भवेताम् ! ॥
$ ૨ અહીં અન્ધકાર અને છાયાને રૂપી દ્રવ્ય તરીકે જણાવ્યા તેથી ન્યાયમાર્ગના અનુયાયી નિયાયિક અને વૈશેષિક આ પ્રમાણે કહે છે –
રૂપિદ્રવ્યની ગણનામાં પૃથ્વી-જલ-તેજ અને વાયુ આ ચારને તમે દ્રવ્ય તરીકે ભલે કહો. પરંતુ તમે અંધકાર અને છાયાને પણ દ્રવ્યરૂપે કહો છો તે યુક્તિયુક્ત નથી. કારણ કે આલોકન–પ્રકાશને અભાવ એ જ અંધકાર અને છાયા છે એમ કહેવું શોભે. તે આ પ્રમાણે–સૂર્ય ચન્દ્ર આદિના કિરણોને કેઈપણ સ્થળે જરાએ સંચાર ન હોય ત્યારે અન્ધકારને અનુભવ થાય છે, અને જ્યારે પ્રતિનિયત-મર્યાદિત દેશમાં રહેલ છત્રાદિથી પ્રતિબદ્ધ થઈને પ્રકાશ પુંજ જ્યાં જ્યાં સંયુક્ત થતો નથી ત્યાં ત્યાં છાયાને અનુભવ થાય છે, અને જ્યારે છત્રાદિરૂપ પ્રતિબંધક અભાવ હોય અર્થાત્ આલેકને-પ્રકાશને રોકનાર કંઈ ન હોય ત્યારે આલેક પિતાના સ્વરૂપે જ પ્રતીયમાન થાય છે. આ પ્રમાણે અંધકાર અને છાયા બને–આકાભાવરૂપ છે. વળી જે દ્રવ્ય રૂપવાળું હોય તે અવશ્ય સ્પશવાળું હોય. આથી જે અધકાર દ્રવ્ય હોય તો-રૂપવાળા દ્રવ્યને
यतोऽभावानुभव इत्यादि । भावान्तरेति भूतलादेः पटादेवा, मृत्तिण्डादः कपालादेवा दर्शनाद् भवेत् । ૧ "વિzage H I

Page #181

२६८ जैनसंमतं तमसो भावत्वम् ।
૨. ૨૨ ] પશિ સાથે આવ્યભિચાર હોવાથી અને સ્પર્શવાળો મહ૫દાર્થ પ્રતિઘાત-રૂકાવટમાં હેતુભૂત થતું હોવાથી, અતિચપલ, ઉંચા ઉછળતા તરંગોની પરં. પરાથી યુક્ત સમુદ્રના અવતાર જેવા, તથા નૂતન મેઘની ધારાઓથી ઘવાએલ અંજનગિરિના મોટા શિખરોના પ્રતિવાદિ–હરીફ જેવા. અને ઝરતા ઝરણાના ઝંકાર (ખભભળાટ વાળા પાણીના દર્વાર છાંટાઓને વેગથી સીચાએલ મનોહર બગીચાના વૃક્ષસમૂહની પ્રતિકૃતિ જેવા બની રહેલા ગાઢ અન્ધકારમાં સંચરતા માનવને પ્રતિબંધ છે જોઈએ, અર્થાત તેવા અન્ધકારમાં જવા આવવાની ક્રિયા થઇ શકશે નહીં. વળી પૃથ્વીની જેમ અંધકારના અવયવમૂત ખંડાત્મક અવયવી દ્રવ્ય પણ પ્રતીત થવા જોઈએ. આ જ રીતે છાયામાં પણ સમજવાનું છે. તે પછી તે બન્ને-અંધકાર અને છાયા-દ્રવ્ય કઈ રીતે હોઈ શકે ? અર્થાત તે બને દિવ્યરૂપ નથી.
(प.) रूपवदद्रव्यस्य स्पर्शाव्यभिचारादिति । अरूपिद्रव्याणां दिक्कालादीनां परिगणितत्वेन नमसस्तेष्व सम्भवान पारिशेष्या पवद्रव्यं सम्भवति । एवं छायायामपीति तुल्ययोगक्षेमत्वात् ।
३ अत्राभिदध्महे-तमसस्तावदभावस्वभावतास्वीकृतिरानुभविकी, आनुमानिकी वा ! न तावदानुभविकी. यतोऽभावानुभवो भावान्तरोपलम्भे सत्येव संभवी, कुम्भाभावोपल्लम्भवत् । न च प्रचुरतरतिमिरनिकरपरिकरितापवरकोदरं स्वकरतलादेमात्रस्याऽप्युपलम्भः संभवति । तःकथं तदनुभूतिर्भवत् : कथं वा प्रदीपादिप्रभागाग्भारप्रोजम्भणमन्तेरणाऽस्योपलम्भः ! कुम्भायमावो हि तद्भावे एवानुभूयमानो दृष्टः । तत् कथमेप न्यायमुद्रातिक्रमो न कृतः स्यात् ।।
છે કે જેન–આનો ઉત્તર અમે આપીએ છીએ. અંધકારને તમે અભાવસ્વરૂપ માને છે, તે તે અનુભવથી કે અનુમાનથી ? અનુભવથી કહી શકશે નહીં કારણ કે-અભાવને અનુભવ બીજ પદાર્થની ઉપલબ્ધિ હોય તે જ થાય છે, જેમકે-મૂલાદિનું જ્ઞાન હોય તે જ ઘટાભાવનું જ્ઞાન થાય છે. પણ ગાઢ અંધકારવાળા એરડામાં જ્યાં પિતાના હાથનો પણ ઉપલભ નથી એટલે કે-કશુંય દેખાતું નથી, ત્યાં અભાવને અનુભવ કઈ રીતે થાય ? અથવા પ્રદીપાદિની દેદીયમાન પ્રભાને પુંજ હોય ત્યારે જ ઘટાદિના અભાવનું જ્ઞાન થાય છે, તે દીપકની પ્રભાના અભાવમાં અભાવરૂપ અધકારની ઉપલબ્ધિ કઈ રીતે થઈ શકે ? અર્થાતુ ધવી ન જોઈએ-ઇનાં પણ આલેક ન હોય ત્યારે જ અંધકારનું જ્ઞાન થાય છે. તે અભાવ પ્રત્યક્ષમાં આલેક કારણ છે –એ ન્યાયનું શું ઉલંઘન નથી થતું ? અર્થ થાય જ છે.
(टि. ) तदनुभूतिरिति अभावानुभयः । अस्योपलम्भ इति अभावस्योपलब्धिः । तद्भाव રુતિ પ્રકોપzમાત્ર મારā17ખ્યા 4 I
__ अथ यो भावो यावता सामरण गृह्यते तदभावोऽपि तावतैव तेन । तदिहालोकस्य स्वातन्त्र्येणालीकान्तरमन्तरणव ग्रहणमालोकितम्--इति तदभावस्यापि तत

Page #182

૨. ૨૨ ] तमसो भावरूपत्वम् ।
१६९ किं न स्यात ?-इति चेत् । अहो ! पीतविपस्याऽप्यमृतोद्गारः। एवं वदता त्वयैव तमसि द्रव्यताव्याहारात । किमिदमीटशामिन्द्रजालम् ! -इति चेत् । इदमीदृशमेवेन्द्रजालमालोक्यताम् आटोकः किल चक्षुपा संयोगाद गृह्यते । यदि च तदभावस्यापि तत्सामग्रयेणैव ग्रहणं स्यात . तदा तस्यापि ग्रहणणे चक्षुःसंयोगसद्भावादायाता द्रव्यनापत्तिः, संयोगस्य गुणवेन तदवृत्ति वात् । अथाऽसंयुक्तोऽप्ययं प्रेक्ष्यते, तदा कथं यो भावो यावते यायं मृपोयं न स्यात् ! कथं वा चक्षुपः प्राप्यकारितापवादः सूपપદ્રઃ ચાત ? -
विशेषणविज्ञप्यभावसंबन्धबन्धुरस्यान्धकारस्य ग्रहणादयमदोप इति चेत् । कतमस्यैप विशेषगग : न शारीरस्य. तदन्यत्रापि प्रतिभासनात् । नापि भूतलकलशकुड्यादेः, तत एव । नहिं भवतु नभस इति चेत् । तदशस्यम् , एतस्य तद्विशेषणविशेप्यीभावन कदाचिदप्रतिभासनात् । तन्नैतदभावनास्वीकृतिरानुभविकी भव्या । | નિયાયિક–જે પદાર્થનું જેટલી સામગ્રીથી ગ્રહણ અર્થાતુ જ્ઞાન થાય, તે પદાર્થના અભાવનું પણ તેટલી જ સામગ્રીથી ગ્રહણ થાય છે. અહીં આલેકનું પ્રહણ અન્ય આલેક વિના સ્વતંત્ર રૂપે જ થાય છે. માટે આલેકના અભાવરૂપ અધકારનું ગ્રહણ પણ આલોક વિના સ્વતન્વરૂપે કેમ નહીં થાય ? અર્થાત થશે.
જેન–અહા ! તમે ઝેર પીને પણ ઓડકાર તે અમૃતના જ કાઢે છે, કારણ કે-આ પ્રમાણે કહેવા જતાં તમે જ અંધકારને દ્રવ્ય તરીકે સ્વીકાર્યું.
નૈયાયિક—આ વળી કેવી ઇદ્રાળ કરો છો ?
જન—એ ઇન્દ્રજળ એવી જ છે. તે તમે જુઓ. આલોકનું ગ્રહણ ચક્ષુ સાથેના તેના સાગથી થાય છે. હવે જે આલેકના અભાવનું ગ્રહણ પણ તે જ સામગ્રીથી થતું હોય તે આકાભાવરૂપ અંધકારના ગ્રહણમાં પણ ચક્ષુ સાથે સંગને સઢાવ માનવ પડે. અને તેથી જ અંધકારમાં દ્રવ્યની આપત્તિ આવશે. એટલે કે તેને દ્રવ્ય માનવું પડશે. કારણ કે સંયોગ ગુણ હોઈ તે દ્રવ્યમાં
મેયાયિક–ચક્ષુ સાથે સંયોગ વિના પણ અન્ધકારનું ચાલુપજ્ઞાન અમે માનીશુ.
જન–તે પછી તમે પૂર્વ કહેલ જે પદાર્થનું જેટલી સામગ્રીથી ગ્રહણ થાય છે, તેટલી સામગ્રીથી તે પદાર્થના અભાવનું પણ ગ્રહણ થાય છે એ ન્યાય જડે કેમ નહીં પડે ? અથવા ચકુસંગ વિના પણ અન્ધકારનું ચાક્ષુષજ્ઞોન થાય છે, એમ માનશે તા-તમને માન્ય એ ચક્ષુને પ્રાપ્યકારિત્વવાદકઈ રીતે યુક્તિસંગત થશે ? કારણ કે અંધકારનું ચાલુપજ્ઞાન હોવા છતાં તમે અહીં સક્નિકર્ષ સ્વીકારતા નથી.
તૈયાયિક-વિશેષણવિશેષ્યભાવ નામના સાનિકર્ષથી અન્ધકારનું ગ્રહણ થાય છે. તેથી ચક્ષુની પ્રાયકારિતામાં બાધા નહીં આવે.

Page #183

२७० तमसो भावरूपत्वम् ।
[२. २१ જન-તે પ્રશ્ન છે કે અન્ધકાર કોના વિશેષરૂપે છે ? અન્ધકારને શરીરના વિશેષણ તરીકે કહી શકશે નહીં. કારણ કે શરીર સિવાય અન્ય સ્થળે પણું અન્ધકારની પ્રતીતિ થાય છે. અધિકારને મૂતલ કલશ કે ભીંત વિગેરેના વિશેષણ તરીકે પણ કહી શકે નહીં. કારણ કે એ પદાર્થો સિવાય અન્ય
સ્થળે પણ અન્ધકારની પ્રતીતિ થાય છે. કદાચ, અન્ધકારને સર્વવ્યાપી આકાશનું વિશેષણ કહે છે તે પણ યોગ્ય નથી. કારણ કે આકાશ સાથે વિશેષણવિશેષ ભાવ રૂપે કદીયે અલ્પકારની પ્રતીતિ થતી નથી. એટલે કે અંધકાર આકાશના વિશેષણ તરીકે કદીયે અનુભવાતું નથી. માટે અનુભવ–પ્રત્યક્ષને આધારે અધકારને અભાવરૂપે સ્વીકારે તે યેવ્ય નથી.
(40) स्वातन्त्र्येणेति भावान्तरनिरपेक्षत्वेन । अयमिति अभावः ।।
अन्धकारस्य ग्रहणादित्यत्र अन्धकारस्येत्यभावरूपस्य । को भावः ? आलोकाभावविशिष्टा इतरपदार्था गृह्यन्त इति भावः । तदन्यत्रापीति । न हि केवले एव शरीरे तमः प्रतिभाति । किन्त्वन्येषु घटादिष्वपि । तत एवेति तदन्यत्रापि प्रतिभासनात् । एतस्येति अभावस्य । तद्विशेषणविशेष्यीभावेनेति तेन नभसा विशेषणविशेष्यीभावस्तेन । अभावो हि नभोविशेषणविशेष्यीभावेन कदाचनापि न प्रतिभासते ।
(टि.) तावतैव तेनेति सामग्रयेण! तदभावस्यापीति आलोकाभावस्यापि । तदिति भावान्तरोपलम्भमन्तरेण प्रदीपाद्यालोका द्विना वा ग्रहणम् । आलोकः किलेत्यादि । तदभावस्यापीति आलोकाभावस्यापि । तत्सामग्रयेणेति आलोकसामग्रया । तस्यापीति आलोकाभावस्यापि । तवृत्तित्वादिति द्रव्यवृत्तित्वात् संयोगस्ताबद्गुणः । गुणाश्रयो द्रव्यमिति भव तापि स्वीकारात् । तमसश्चक्षुःसंयोगग्रहणे बलाद् द्रव्यता समायाता। अथासंयुक्त इत्यादि । अयमी. स्यालोकाभावः ।
कतमस्येति नगनगरसागरागुरुकुरङ्गतुरङ्गतरजसारङ्गमातङ्गादिस्थावरत्रसषइविधजीवनिकाये स्फुरति सति तन्मध्ये कस्य ! पप इत्यन्धकारः। तदन्यत्रेति शरीरव्यतिरेकेऽपि । तत एवेति तदन्यत्रापि प्रतिभासनादिति हेतोरेव । एतस्येत्यन्धकारस्य । तद्विशेषणेति नभोविशेषणम् । पतदभावतेति तस्य तमसः अभावताया आलोकाभावत्वस्य स्वीकारः सनिकारः।
४ नाऽप्यानुमानिकी, यतः कतमोऽत्र हेतुराख्यायते सङ्ख्यावता ? किं भाववैलक्षण्येन लक्ष्यमाणत्वम् , भावविलक्षणसामग्रीसमुत्पाद्यत्वम् , असत्येवाऽऽलोके तत्प्रतिभासनम् , आलोकग्रहण सामग्रया गृह्यमाणत्वम् . लिमिरव्योत्पादककारणाभावः, दव्यगुणकर्मातिरिक्तकार्य त्वम् , आलोकविरोधित्वम् , भावरूपताप्रसाधकप्रमाणाभावो वा ?-इत्यष्टपक्षी राक्षसीब त्वत्पक्षभक्ष्यभक्षणविचक्षणोपतिष्ठते ।
तत्र न तावदाऽऽद्यः पनः क्षेमकरः, 'कुम्भोऽयं स्तम्भोऽयम्' इति हि यथा कुम्भादयो भावा विधिमुखेन प्रत्यक्षेण प्रेक्ष्यन्ते. तथा 'इदं तमः' इति तमोऽपि । अभावरूपतायां तस्य प्रतिपेधमुखन प्रत्ययः प्रादुःप्यात् , यथा 'कुम्भोऽत्र नास्ति' इति । ननु नाशप्रध्वंसादिप्रत्यया विधिमुखनाऽपि प्रवर्तमाना दृश्यन्ते । नैवम् , नाशादिशब्दानामेव

Page #184

૨. ૨૨ ] तमसो भावरूपत्वम् ।
१७१ भावप्रतिपेधाभिधायकत्वात् । अत एव हि कुम्भस्य प्रध्वंस इति सोपपदानामेपां प्रयोगोपपत्ति: । यदि तु तमःप्रभृतिशब्दा अपि तत्लमानार्थतामाबिधीरन , तदानीं 'कुम्भस्याऽभावः' इतिवत् 'आलोकस्य तमः' इत्यपि प्रोच्येत । न चैवं कश्चिद् विपश्चिदपि प्रवक्ति । अथालोकाभावे संकेतितस्तमःयाब्दः, नाभावमात्रे । ततो न तथाव्यपदेश इति चेत् । नैवम् . यदि ह्यन्धकाररूपोऽगावोऽपि विधिमुग्वेन वीक्ष्येत. तदानीं किमन्यदेतस्य भाववैलक्षण्येन लक्ष्यमाणत्वं स्याद् यतो हेतुसिद्विवेत् ?
$ જ અધકારને અનુમાનથી પણ અભાવરૂપે સ્વીકાર થઈ શકશે નહીં. કારણ કે વિદ્વાન એવા તમે આઠ હેતુઓમાંથી કયા હેતુ વડે અલ્પકારને અભાવરૂપે સિદ્ધ કરશો?–(૧) ભાવથી વિલક્ષણ જણાતો હોવાથી, (૨) ભાવથી ભિન્ન સામગ્રીથી ઉત્પન્ન થતો હોવાથી, (૩) પ્રકાશ ન હોય ત્યારે જ જાણી શકાતે હોવાથી, (૪) પ્રકાશને ગ્રહણ કરનારી સામગ્રીથી ગ્રાહ્ય હોવાથી, (૪) અર્ધકાર દ્રવ્યને ઉત્પન્ન કરનાર કારણનો અભાવ હોવાથી, (૬) દ્રવ્ય ગુણ કર્મથી ભિન્મનું કાર્ય હોવાથી, (૭) પ્રકાશને વિરોધી હોવાથી, કે (૮) ભાવરૂપે સાધનાર પ્રમાણ નહીં હોવાથી? આ પ્રમાણે તમારા પક્ષરૂપ ભણ્યનું ભક્ષણ કરવા રાક્ષસીના જેવી આ અષ્ટપણી તૈયાર છે. અર્થાત આ આઠેય હેતુમાંથી એક પણ હેતુ અન્ધકારને આકાભાવ તરીકે સિદ્ધ કરી શકે તેમ નથી. તે આ પ્રમાણે
(૧) “ભાવથી વિલક્ષણ જણાતું હોવાથી આ પ્રથમ હેતુ તમારા માટે હિતકર નથી, કારણ કે- આ કુંભ છે. આ સ્તભ છે–એ પ્રમાણે કુંભાદિ પદાર્થ જેમ વિધિ સ્વરૂપે પ્રત્યક્ષ જ્ઞાન દ્વારા પ્રતીત થાય છે, તેમ આ અંધકાર છે એ પ્રમાણે અન્ધકાર પણ વિધિસ્વરૂપે પ્રત્યક્ષ થાય છે. જે અન્ધકાર અભાવરૂપ હોય તે “આ સ્થળે કુંભ નથી એમ જેવું પ્રતિધિરૂપે જ્ઞાન થાય છે, તેવું અઘકા. રનું પણ પ્રતિષેધરૂપે જ્ઞાન થવું જોઈએ.
નૈયાયિક-નાશ-પ્રબંસાદિ અભાવરૂપ હોવા છતાં તેમનું જ્ઞાન આ નાશ છે “આ પ્રર્વાસ છે.”– એમ વિધિરૂપે પણ થાય છે. તે એ જ પ્રમાણે વિધિરૂપ પ્રતીતિને વિષય હોવા છતાં અન્ધકારને અભાવરૂપે સ્વીકારવામાં શું વિરોધ છે? અર્ધાતુ કઈ જતને વિરોધ નથી.
જૈન-તમારું આ કથન યુક્તિયુક્ત નથી, કારણ કે નાશ આદિ શબ્દો ભાવના નિધને જ જણાવનારા છે, એટલા માટે નાશ, પ્રર્વાસાદિ શબ્દને પ્રગ “ઘડાને નાશ એ પ્રમાણે ઉપપદ સાથે થાય છે, પણ સ્વતંત્ર થત નથી. વળી, તમ, તિમિર, અધકારાદિ શબ્દ નાશ, પ્રર્વાસાદિ શબ્દની જેમ અભાવવાચક હોય તે-“ઘડાને નાશ” આ પ્રાગની જેમ “આલેક અંધકાર' એ પ્રયોગ થે જોઈએ. પરંતુ તે પ્રાગ કોઈ પણ પંડિત કરતું નથી. માટે તમ તિમિરાદિ શબ્દો નાશ આદિ શબ્દોના સમાન અર્થવાળા નથી.

Page #185

१७२ तमसो भावरूपत्वम् । .
[ २. २१ તૈયાયિક-તમ તિમિરાદિ શબ્દો આકાભાવના સંકેતરૂપ છે પણ કેવલ અભાવના સંકેતરૂપ નથી. એટલે કે–તમ તિમિરાદિ શબ્દ અભાવ વિશેષ માટે વપરાય છે, પણ અભાવસામાન્ય માટે વપરાતા નથી. તેથી આલેકને અંધકાર' એવો વ્યવહાર-શબ્દપ્રયોગ થતું નથી. સારાંશ એ છે કે અભાવશબ્દ માત્ર સામાન્યભાવને વાચક છે, માટે કોને અભાવ ? એ જિજ્ઞાસા થતાં “ઘડાનો અભાવ એ પ્રયોગ થાય છે. એવી જ રીતે “અંધકાર' શબ્દ માત્ર અભાવને વાચક હોત તે કોને અભાવ? એ જિજ્ઞાસા થતાં આલેકનો” એવો વ્યવહાર થાત. પણ તેમ નથી. કારણ કે અંધકારશદ માત્ર “આલેકાભાવમાં જ સંકેતિત છે.
જેન-તમારું તે કથન યુક્તિયુક્ત નથી. કારણ કે-અધકારરૂપ અભાવ પણ જે વિધિરૂપે જણાતું હોય તે પછી અન્ધકારનું ભાવથી વિલક્ષણ સ્વરૂપ બીજું કયું જણવું બાકી રહ્યું, કે જેથી તમારે ઉપરોક્ત હેતુ સિદ્ધ થાય ?
(प.) तमोऽपीति कोऽर्थः ? तमोऽपि 'इदं तमः' इति विधिमुखेन प्रत्यक्षेण प्रेक्ष्यते । तस्मान्नाभावस्तमः । अत एवेति प्रतिषेधाभिधायकत्वादेव । सोपपदानामेपां प्रयोगोपपत्तिरिति । अत एव शुद्धशब्दवाच्यत्वाद्वस्तुरूपं तमः । न तथाव्यपदेश इति किन्तु प्रतिषेधमुखेन व्यपदेशः । अन्धकाररूपोऽभावोऽपीति गद्ये एतदेव हि भावलक्षणं यद् विधिभुखेन प्रेक्षणम् । तदानीमिति गद्ये पतस्येति तमसः । कोऽर्थः ? उपहासोऽयम् । यदि हि विधिमुखेन प्रत्ययेन लक्ष्यमाणेऽप्यन्धकारो भाववैलक्षण्येन लक्ष्यत इति त्वयोच्यते तदा किमपरं भावलक्षणं स्यादिति यावत् ।।
(टि.) यतः कतम इत्यादि । संख्यावतेति संख्या विद्वज्जनगणनायां प्रथमगणन विद्यते यस्य स संख्यावान् , तेन संख्यावता विद्वज्जनमान्येनेत्युपहासवाक्यम् ।
अभावेत्यादि । तस्येति तमसः पदार्थस्य वा। ननु नाशेति नाशप्रध्वंसादिप्रत्यया हि अभावस्वभावाः, तथापि घटस्य नाशोऽयं [ इति ] विधिमुखेनापि प्रत्ययप्रतीतिः प्रोज्जम्भेत । कोऽर्थः ? समोपि 'इदं तमः' इति विधिमुखेन प्रत्येक्षेण प्रेक्ष्यते । तस्मान्नाभावस्तमः । एपामिति नाश- . प्रध्वंसादीनाम् । तत्समानार्थतामिति नाशप्रध्वंसादिसाम्यम् । अथालोकेत्यादि । तथेत्यालोकस्य तमः। यदि सामान्येनाभावे तमःशब्दः सङ्केतितः स्यात्तदा घटाद्यभावप्रचुरतया ताबाहुल्यापसारणाय आलोकस्य तम इति प्रोच्येत । अत्र तु न तथा, आलोकाभाव एव सङ्केतितत्वात् तमःशब्दस्य । पतस्येत्यभावस्य । यत इति भाववैलक्षण्येन लक्ष्यमाणत्वात् ।
अथ भावविलक्षणसामग्रीसमुत्पाद्यत्वं हेतुः । तथाहि-समवाय्यसमवायिनिमित्तकारणकलापव्यापाररूपा भावोत्पादिका सामगी । नैव तमसीयं समर्गस्त । नदशस्तम , यतः किमिदं . समवायिकारणनाम्ना त्वमाम्नासी: ? या कार्य समवेतमुत्पद्यते तदिति चेत् । तदसम्यक, समवायस्य निरन्तरसुहृदोशीपु गौरवाईत्वातः तत्प्रसाधकत्वाभिमतस्य 'इह तन्तुपु पटः' इत्यादिप्रत्ययस्याग्रसिद्धेः, 'पटे तन्तवः' इत्यादिरूपस्याऽस्याऽऽबालगोपालं प्रतीतत्वात् । सिद्धौ वा 'इह भूतले घटाभावः' इत्यभावप्रत्ययेन व्यभिचारात् । संबन्धमा त्रपूर्वताप्रसाधने सिद्धसाधनात्, अवि

Page #186

૨. ૨૨ ] तमसो भावरूपत्वम् ।
૧૭૩ प्वाभावमात्रनिमित्ततया तदङ्गीकारात् । एकान्तकस्वरूपत्वेन चाऽस्यैकवस्तुसमवायसंभवे समस्तवस्तुसमवायस्य, विनयदे कवस्तुसमवायाभावे समस्तवस्तुसमवायाभावस्य वा प्रसङ्गात् । तत्तदवच्छेदकभेदात् तदुपपत्तौ तस्यापि कथञ्चिद्रेदापने:, 'अनेक पुरुषावच्छिन्नपर्पदादेरपि तावत्स्वभावभावेन कथञ्चिद्भेदात् । अप्रच्युतानुत्पन्नस्थि रेकरूपतया चाऽस्याऽऽकाशसामान्याधेतादृग्वस्तुसमाश्रितत्वमेव भवेद, न तु कार्यवस्तुसमाश्रितत्वम् तत्तःसहकारिकारणकलापोपनिपातप्रभावात कार्यसमवायस्वीकारोऽपि सनिकारः, तत्स्वभावप्रभावप्रतिबद्धानां तेषामपि सदा सन्निधानप्रधानत्वात् । तथा चास्तमिता समवायिकारणकिंवदन्ती।
तदसत्त्वे किमसमवायिकारणम् ! समवायिकारणप्रत्यासन्नत्वं हि तल्लक्षणम् । तदसत्त्वे कथमेतत् स्यात ?
तथा च तच्छेपभृतम्य निमिनकाग्णस्यापि का व्यवस्था ।
યાયિક-૨ “ભાવથી ભિન્ન સામગ્રીથી ઉત્પન્ન થતો હોવાથી એ હેતુ અમે સ્વીકારીએ છીએ. તે આ પ્રમાણે–“સમાવાયી અસમવાયી તથા નિમિત્તકારણરૂપ કારણસમૂહને વ્યાપાર” એ ભાવપાદક સામગ્રી છે. અને ભાવપાદક આ સામગ્રી અન્ધકારની ઉત્પત્તિમાં સંગત થઈ શકતી નથી, એટલે તે સામગ્રી કરતાં વિલક્ષણ સામગ્રીથી ઉત્પન્ન થતો હોવાથી અધકાર ભાવરૂપ સિદ્ધ થઈ શકે નહીં, પણ અભાવરૂપ સિદ્ધ થાય છે.
જૈન-તમારું આ કથન વેવ્ય નથી. કારણ કે અમે અહીં પૂછીએ છીએ કેએ કે પદાર્થ છે, કે જેને તમે સમવાયી કારણ એ નામથી ઓળખાવે છે?
નૈયાયક–જેમાં સમવાય સમ્બન્ધથી કાર્ય ઉત્પન્ન થાય તે સમવાયી કારણ છે.
જૈન-તે યુક્તિયુક્ત નથી, કારણ કે-સમવાય તે સતત ચાલતી મિત્રોની વાતોમાં જ શોભે એવો છે, અર્થાતુ સમવાયની સિદ્ધિ નથી, કારણ કે–સમવાયના પ્રસાધક તરીકે તમે આ વસ્તુઓમાં પટ છે એ પ્રકારને જે પ્રત્યય અર્થાત જ્ઞાન જણાવે છે, તે તે અપ્રસિદ્ધ છે, પરંતુ આ પટમાં તંતુઓ છે એ અનુભવ તે સાધારણ પુરુને પણ થાય છે. છતાં પણ ધારો કે આ તખ્તમાં પટ છે એવી પ્રતીતિ કથંચિત્ સિદ્ધ થઈ જાય તે પણ અહીં મૂતલમાં ઘટાભાવ છે' આવી અભાવ પ્રતીતિ હોવા છતાં તમારે મત આથી સમવાયની સિદ્ધિ થતી નથી. તેથી વ્યભિચાર છે. વળી, પૂર્વોક્ત પ્રતીતિથી જે કેવળ સંબંધ જ સિદ્ધ થતું હોય તે સિદ્ધસાધન નામ
દેપ આવશે. કારણ કે સમવાય નહીં પણ અવિપ્નભાવ માત્ર એટલે કેથચિત તાદામ્યરૂપ સંબંધને કારણે એવી પ્રતીતિ થાય છે એમ અમે પણ માનીએ છીએ. - વળી, સમવાય એકાન્તથી એક જ છે, એમ તમે માન્યું છે. તેથી તે કઈ એક પદાર્થમાં જ્યારે સમવાયને સંભવ થાય ત્યારે સમસ્ત પદાર્થોમાં સમવા

Page #187

૨૭% तमसो भावरूपत्वम् ।
[ ૨. ૨૨ યને સંભવ થઈ જશે, અને નાશ પામતા એક પદાર્થમાં સમવાયને અભાવ થવાથી સમસ્ત પદાર્થોના સમવાયને અભાવ થઈ જશે.
નિયાયિક-સમવાય એક હોવા છતાં તે તે અવરછેદક–વિશેષણના ભેદથી તેમાં ભેદની વ્યવસ્થા થઈ શકે છે.
જેન–એમ માનવામાં તો સમવાય એકાતે એક નહિ પણ અનેક થઈ જશે, કારણ કે અનેક પુરુષો થી અવછિન્ન-વિશિષ્ટ પર્વદા-સભા આદિ પણ એક હોવા છતાં તેટલા સ્વભાવવાળી હોવાથી અર્થાત જેટલા અવચ્છેદક હોય તેટલા સ્વભાવ-વિશેષોવાળી હોવાથી કથંચિત અનેક છે. વળી, તમારા મતે સમવાય અપ્રશ્રુત, અનુત્પન્ન અને સ્થિરેક સ્વરૂપ હોવાથી તે તેવા જ પ્રકારના આકાશ, સામાન્ય આદિ પદાર્થોમાં આશ્રિત થઈને રહેશે પણ તેથી વિલક્ષણ કાર્યક્રવ્યોઅનિત્ય દ્રવ્યમાં આશ્રિત થઈને રહેશે નહીં.
નૈયાયિક-સમવાય નિત્ય છે છતાં પણ તે જ્યારે દંડચકાદિ અથવા તુરિમાદિરૂપ સહકારી કારણને સમૂહ આવી પડે છે, ત્યારે તેના પ્રભાવથી તે તે ઘટ કે પટરૂપ કાર્યમાં સ્વીકારવામાં આવે છે, એટલે કે-નવ સમવાય ઉત્પન્ન થતા નથી પણ નવા ઉત્પન્ન થતા તે તે કાર્યમાં તે છે, એમ માનીએ છીએ.
જૈન-તમારી આ માન્યતા પણ તિરસ્કૃત છે, કારણ કે-સમવાયના અપ્રચ્યુંતાદિ સ્વભાવના પ્રભાવને કારણે તે તે સહકારી કારણે સદૈવ સન્નિધિવાળાં જ થઈ જશે, અર્થાતુ સમવાય નિત્ય એકરૂપ હોવાથી જે પ્રથમથી સહકારી-કારણના સંબંધમાં હોય નહીં તે પછી પણ થાય નહીં, માટે તે તે સહકારી કારનું સાનિધ્ય સદેવ સ્વીકારીએ તે જ સમવાયના તે સ્વભાવ સાથે સંગત થાય, અને તેમ છતાં સમવાયી કારણની વાત પણ અસ્ત (નષ્ટ) થઈ ગઈ. અર્થાત સમવાય જ સિદ્ધ ન થયો તે પછી સમવાયી કારણ કોને કહી શકાશે? કારણ કેસમવાયથી જેમાં કાર્ય ઉત્પન્ન થાય તેને જ તમે સમવાયી કારણ કહો છે, તે તમેએ સ્વીકારેલ સમવાય જ જ્યાં સિદ્ધ થતું નથી ત્યાં સમવાયી કારણની કથા-વાર્તા પણ કઈ રીતે થઈ શકશે?
ઉપરોક્ત રીતે સમવાયી કારણ જ સિદ્ધ ન થયું તે પછી અસમવાયી કારણું પણ કઈ રીતે સિદ્ધ થાય ? કારણ કે, “સમવાયી કારણને જે પ્રત્યાસન્ન છે, તે અસમવાયી કારણ છે એ અસમવાયી કારણનું લક્ષણ છે. તે જે સમવાયી કારણ જ નથી તો અસમવાયી કારણ કઈ રીતે સિદ્ધ થઈ શકે? અર્થાત સિદ્ધ થઈ શકે નહીં.
અને તે રીતે સમવાયી કારણ અને અસમવાયી કારણ સિદ્ધ ન થાય, તે તે બે સિવાય બાકી રહેલ નિમિત્ત કારણની પણ કંઈ વ્યવસ્થા થઈ શકશે નહીં.
(प.) तदुपपत्ताविति यथाकाशस्यापि अवच्छेदकमेदान्नानात्वं घटाकाशं पटाकाशमिति एवं समवायस्यापि नानात्वम् । तावत्स्वभावभावेनेति यावन्तोऽवच्छेद काम्तावद्धा मेदप्रसक्तिः। एताद्द

Page #188

२. २१ ]
तमसो भावरूपत्वम् ।
१७५
ग्वस्तसमाश्रितत्वमेवेति । आकाशसामान्यादीनि एतादृशि यानि वस्तूनि एतत्सदृशानि नित्यानि, तत् समाधितत्वम् । तत्तत्सहकारिकारणेति । न हि कीलकस्थितास्तन्तवः पटस्य कारणं भवन्ति । तत्स्वभावप्रभावप्रतिवद्धानां तत्तत्सहकारिकारणकलापस्वभावप्रभावप्रतिबद्धानाम् । समवायिकारणप्रत्यासन्नत्वमिति । समवायिकारण प्रत्यासन्नमवधृतसामर्थ्य ह्यसमवायिकारणम् ।
(टि.) समवायीत्यादि । त्रिधा कारणम्-यत्र हि कार्य समवेति तत्समवायिकारणं यथा द्वयणुकस्याणुद्वयम् , यच्च कार्यकार्थसमवेत कार्य कारणकार्थसमवेतं वा कार्यमुत्पादयति तदसमवायिकारणं यथा पटावयविदयारम्भे तन्तुसंयोगः, पटमनवेतरूपाद्यारम्भ पटोत्पादकतन्तुरूपादि च, शेषं नूत्पादकं निमि. त्तकारणं यथा पटाकाशादि । प्रतिषेधाभिधायकत्वादेव अतो भावोपि विधिमुग्वेन वीक्ष्यतेऽभावोपि । तत्कथं हेतुर्घटते भाववैलक्षण्येनेत्यादि । एतदेव हि भावलक्षगं यद्विधिमुखेन प्रेक्षणम् । इयमिति कारणत्रयरूपा सामग्री ।। यत्र कार्यमिति । यत्रेति मृत्तिकादिके वस्तुनि कार्य घटादि । समवेतमिति सम्बद्धम् । तदिति समवायिका रणम् । तत्प्रसाधकत्वेति । समवायप्रसाधकत्वेनाभोष्टस्य कारणे कार्यस्य समवेतत्वात्समवायः सन्छायः । कार्ये तु पटादी कारणं तन्त्वादि समवेतं प्रसिद्धम् । अतः समवायः शिश्राय विच्छायताम् । सम्बन्धमात्रेले तन्नूनन्नरेण पटः, मृत्तिका मन्तरेण घटो न स्यात् इति सम्बन्धमात्राङ्गोकारे सिद्धं माधनं कारणोत्पद्यमानत्वम् । तस्मान्न समवायस्वीकारः। अविष्वगिति तादात्म्य कारण तया। तदङ्गीकारादिति सम्बन्धस्वीकारात् । एकान्तैकेति एकान्तेनै कस्वभावत्वेन। अस्येति समवायस्य । तत्तदवच्छेदेनेति तेषां तेषामवच्छेदकानां भेदात् । तदुपपत्ताविति मेदोपपत्तौ । तस्यापीति समवायस्यापि । अप्रच्यतेत्यादि । अस्येति समवायस्य । एतादृगित्येतादृग् अप्रच्य. तानुत्पन्नस्थिरै कस्वभावं वस्तु । तत्तत्सहकारीति तानि कार्य प्रति भिन्नानि सहकारीणि दण्डचक्रचीवरदोरकादीनि तुरीवेमप्रभृतीनि च, तेषां कलापः समूहस्तत्सामग्रयवशात् । यथाकाशस्यापि अवच्छेदकमेदान्नानात्वं घटाकाशं पटाकाशमिति । एवं समवायस्यापि नानात्वम् । कार्येति कार्येषु सनिकार इति सविगोपकः । तत्स्वभावेति तस्य समवायस्य स्वभावोऽप्रच्युतानुत्पन्न स्थिरैकलक्षणः । तेषामिति सहकारिणामपि।
तदसत्व इति समवायिकारणाभावे । तल्लक्षणमिति असमवायिलक्षणम् ।
तदसत्त्व इति असमवायिकारणलक्षणाभावे । पतदिति असमवायिकारणम् । तच्छेषभूतस्येति समवाय्यसमवायिशेषरूपस्य ।
सन्तु वा कारणान्यमूनि, तथापि यथा कथञ्चिदालोककलापस्योत्पादः, तथा तमसोऽपि भविष्यति । किमरुचिविर चनाभिर्व्यपासितुं शक्यते ! किमस्योत्पाद कमिति चेत् । आलोकस्य किमिति वाच्यम् ! तेजोऽणव इति चेत् । अस्यापि तमोडणव एव सन्तु । सिद्धास्तावत् तैजसास्तेऽविवादेन वादिप्रतिवादिनोरिति चेत् । तामसा अपि तद्वदेव किं न सत्स्यन्ति :-इति त्यज्यतामाग्रहः ।
અથવા, તમને અભીષ્ટ આ ત્રણે કારણે ભલે ઘડીભર મનાય, તે પણ-જે કઈ રીતે આલેક-પ્રકાશની ઉત્પત્તિ છે, તે રીતે અન્ધકારની પણ ઉત્પત્તિ થશે. માત્ર તમારી અરુચિ હાય એટલા માત્રથી કંઈ અધકારનું ખંડન થઈ જતું नथी.

Page #189

तमसो भावरूपत्वम् ।
[ ૨. ૨૨ નૈયાયિક-અકારને ઉત્પન્ન કરનારું કયું કારણ છે? જૈન-તમે જ કહોને કે આલેક-પ્રકાશને ઉત્પન્ન કરનાર શું છે? નૈયાયિક–આલોકના ઉત્પાદક આલાકના અણુઓ છે. જેન–તે જ રીતે અન્ધકારના ઉત્પાદક અન્ધકારના અણુઓ છે.
નૈયાયિક-પ્રકાશના આશુઓ તો કોઈ પણ વિવાદ વિના વાદી-પ્રતિવાદી બનેને પ્રસિદ્ધ છે.
જે તે શું અઘકારના આ પણ એ જ રીતે સિદ્ધ નહીં થાય? અર્થાતુ સિદ્ધ થશે. માટે તે નિયાયિક ! અન્ધકારને આલકનો અભાવ માનવાનો આગ્રહ છેડી દો.
() જિમવાર શatતે તમH: I અસ્થાત તમોષિા તે ત પમાળવઃ | तदेवेति तं जसपर माणुवत् ।
असगवाऽऽलोक न प्रतिभागनगप्यसम्यक् । न हि यस्मिन्नसत्येव यत् प्रतिभासते तत तदभावमात्रमेव भवति, असन्येव व्यवधाने प्रतिभासमानैर्घटादिभियभिचागत् । कथं च नवं प्रतिबन्धकऽसत्येव समुत्पद्यमानस्य स्फोटस्यापि तदभावमात्रता स्यात : अथ स्फोटा दाहकात्मकतया स्पार्शनप्रत्यक्षेणाऽनुभूयते । अभावमात्रतायां हि तस्य नेयमौपपनिकी स्यात् । तर्हि तमोऽपि शैत्येन तेनैव प्रत्यक्षेण प्रेक्ष्यमाणं कथमभावस्व नायं भवत !
યાયિક-(૩) પ્રકાશ ન હોય ત્યારે જ અન્ધકાર જાણી શકાતું હોવાથી અધકાર આલાકાભાવ રૂપ છે.
જ-તમારે આ હેતુ પણ બરાબર નથી, કારણ કે- જેને અભાવ હોય ત્યારે જ જે પ્રતિભાસિત (જ્ઞાન) થ ાં હોય તે તેના અભાવરૂપ હોય એવો કોઈ નિયમ (અવિનાભાવ) નથી. કારણ કે વ્યવધાનને અભાવ હોય ત્યારે જ ઘટાદિ પ્રતિભાસિત થાય છે, છતાં ઘટાદિ વ્યવધાનના અભાવરૂપ નથી. માટે એ નિયમમાં ઘટાદિવડે વ્યભિચાર છે. વળી, તમે જણાવેલ નિયમ માનવામાં આવે તે-અગ્નિનું પ્રતિબંધક ન હોય ત્યારે જ ઉત્પન્ન થનારે ફેડલે પણ પ્રતિબંધકાભાવરૂપ કેમ નથી મનાતો ?
યાયિક-હેડલે પાશન પ્રત્યક્ષ દ્વારા દાહરૂપ અનુભવાય છે, માટે ફોડલને અભાવરૂપ માની શકાય નહીં. તેને અભાવરૂપ માનવા જતાં તેની દાહાત્મકતા ઘટી શકતી નથી.
જૈન-જો એમ હોય તે પછી અન્ધકારના શિલ્યનું પણ અપાશન પ્રત્યક્ષ થતું હોવાથી તે અભાવરૂપ કેમ બને?
(૧૦) સમિતિ રામરતા I
(टि.) व्यवधाने इति कुड्यादिके । प्रतिवन्धके इति मन्त्रादिके। स्फोटस्यापीति न केवलं घटादः। तदभावेति प्रतिवन्धकाभावमात्रत्वम् । तस्येति स्फोटस्य । इयमिति दाहात्मकता । तेनेवेति स्पार्शनेनैव ।

Page #190

२. २१] तमसो भावरूपत्वम् ।
१७७ अथालोकग्रहणसामग्र्या गृह्यमाणत्वं हेतुः । तथा च शङ्करन्यायभूपणौ-“यो हि भावो यावत्या सामाग्य गृह्यते तदभावोऽपि तावत्यैव, इत्यालोकग्रहणसामग्ऱ्या गृह्यमाणं तमस्तदभाव एव" इति । तदपि न किञ्चित् , तमोग्रहणसामाऱ्या गृह्यमाणस्यालोकस्यैव तदभावताप्रसङ्गेनाऽनैकान्तिक वात् , घटपटयोर्वा समानग्रहणसामग्रीकतया परस्पराभावत्वप्रसङ्गात् ।
તૈયાયિક-(૪) પ્રકાશને ગ્રહણ કરનારી સામગ્રીથી જ ગ્રાહ્ય હોવાથી અન્ધકાર અભાવરૂપ છે, એમ અમે માનીએ છીએ. શંકર અને ન્યાયભૂષણે કહ્યું પણ છે કે- જે પદાર્થનું જેટલી સામગ્રીથી ગ્રહણ થાય છે, તેટલી જ સામગ્રીથી તે પદાઈના અભાવનું પણ ગ્રહણ થાય છે. આથી પ્રકાશને ગ્રહણ કરનારી સામગ્રીથી ગ્રહણ કરાતે અન્ધકાર પ્રકાશ-તેજના અભાવરૂપ છે.”
જેન-- આમાં પણ કંઈ તથ્ય નથી, કારણ કે એમ પણ કહી શકાય કેઅધકારને ગ્રહણ કરનારી સામગ્રીથી પ્રકાશનું પણ ગ્રહણ થાય છે, માટે પ્રકાશ અંધકારના અભાવરૂપ છે. આ પ્રમાણે તમારા હેતુમાં વ્યભિચાર દેપ છે. વળી, ઘટ અને પટને ગ્રહણ કરનારી સામગ્રી પણ સમાન હોવાથી પરસ્પરમાં અભાવને પ્રસંગ આવશે. અર્થાત ઘટજ્ઞાનની જે ચક્ષુસંગાદિ સામગ્રી છે, તે જ ચક્ષુસંગાદિ સામગ્રી પટજ્ઞાનની પણ છે. માટે તમારી વ્યાપ્તિના આધારે ઘટને પટાભાવરૂપતા અને પટને ઘટાભાવરૂપતાની આપત્તિ આવે છે. માટે તમારે આ જે હેતુ પણ ગ્ય નથી. (टि.) तदभावतेति तमोऽभाव आलोक इतिप्रसङ्ग सङ्गतेः ।
अथ तिमिरव्योत्पादककारणाभावो हेतुः । तथा च श्रीधरः-"तमःपरमाणवः स्पर्शवन्तः, तद्रहिता वा ! न तावत् स्पर्शवन्तः, स्पर्शवकार्यव्यस्य क्वचिदप्यनुपलम्भात् । अदृष्टव्यापाराभावात् स्पर्शवकार्यद्रव्याऽनारम्भका इति चेत् । रूपवन्तो वायुपरमाणवोऽदृष्टव्यापारवैगुण्याद् रूपवत्कार्यं नारभन्ते इति किं न कल्प्येत ! किं वा न कल्पितम्-एकजातीयादेव परमाणोरदृष्टोपग्रहाच्चतुर्धा कार्याणि जायन्त इति ! कार्यकसमधिगम्याः परमाणवो यथाकार्यमुन्नीयन्ते. न तद्विलक्षणाः, प्रमाणाभावादिति चेत् । एवं तर्हि तामसाः परमाणोऽप्यस्पर्शवन्तः कल्पनीयाः, तादृशाश्च कथं तमोद्रव्यमारभेरन् ? अस्पर्शवत्त्वस्य कार्यव्यानारम्भकत्वेनाऽव्यभिचारोपलम्भात् । कार्यदर्शनात् तदनुगुणं कारणं कल्प्यते, न तु कारणवैकल्येन दृष्टकार्यविपर्यासो युज्यत इति चेत् । न वयमन्धकारस्य प्रत्यर्थिनः, किन्त्वारम्भानुपपत्तेः, नीलिममात्रप्रतीतेश्च द्रव्यमिदं न भवतीति ब्रूमः" [न्यायकन्दली पृ० २२] इति ।
नैयायि:- (५, 'अन्या२.द्रव्याना पा १२एनी मला पाथी' અધકાર અભાવરૂપ છે. ન્યાયકર્જલીના કર્તા પંડિત શ્રીધરે આ વિષે આ પ્રમાણે

Page #191

तमसोभावरूपत्वम् ।
[૨. ૨૨ તર્કો કરેલા છે-“અંધકારનાં પરમાણુઓ સ્પર્શવાળ છે કે સ્પશરહિત? સ્પર્શ વાળાં તે હોય નહીં કારણ કે તેનાથી ઉત્પન્ન થનાર કાર્યની સ્પર્શવાળા કાર્ય દ્રવ્યરૂપે ઉપલબ્ધિ (અનુભૂતિ) થતી નથી.
શંકા-અદષ્ટરૂપ કારણનો વ્યાપાર ન હોવાથી અંધકારના પરમાણુઓ સ્પર્શવાળા કાર્યદ્રવ્યની ઉત્પત્તિ કરતાં નથી.
સમાધાન-તે પછી વાયુના પરમાણુઓ રૂપવાળા હોવા છતાં અદષ્ટને વ્યાપાર ન હોવાથી રૂપવાળા કાર્યદ્રવ્યનો આરંભ કરતા નથી, એવી કલ્પના પણ કેમ ન થઈ થકે? અથવા તો એક જ જાતના પરમાણુઓથી અદષ્ટના બલે પૃથ્વી, જલ, તેજ અને વાયુ એમ ચાર પ્રકારનાં કાર્યો ઉત્પન્ન થાય છે, એવી કલ્પના પણ કેમ ન કરવી? માટે અંધકારના પરમાણુમાં સ્પર્શ નથી એમ માનવું ઉચિત છે.
શકા-પરમાણુઓનું જ્ઞાન માત્ર કાર્યથી જ થાય છે. એટલે જેવું કાર્ય હોય તદનુરૂપ પરમાણુઓ સિદ્ધ થાય છે, પરંતુ કાર્યથી વિલક્ષણ પરમાણુઓ કદી પણ સિદ્ધ થઈ શકતા નથી. કારણ કે-કાર્યથી વિલક્ષણ પરમાણુઓને સિદ્ધ કરનારું કઈ પણ પ્રમાણ નથી. માટે એક પ્રકારના પરમાણુથી ચાર પ્રકારનાં કાર્ય થઈ શકે નહીં.
સમાધાન-જે એમ હોય તે અલ્પકારના પરમાણુઓને પણ સ્પર્શરહિત જ માનવા જોઈએ, અને જે તે તેવા હોય તે તે પરમાણુઓ અન્ધકારરૂપ કાર્ય દ્રવ્યને આરંભ કઈ રીતે કરી શકશે? અર્થાત નહીં કરી શકે. કારણ કે-જે
સ્પશ વિનાનું હોય છે, તે કાર્યદ્રવ્યનું આરંભક નથી બનતું–આવો અવ્યભિચારી નિયમ છે. અર્થાત સ્પશરહિત અંધકારના પરમાણુ કાર્યારંભક ન બને.
શંકા-કાર્યને જોઈને તેને અનુરૂપ કારણની કલ્પના કરાય છે, પરંતુ કરણુની વિકલતા-દેપથી પ્રત્યક્ષ સિદ્ધ એવા કાર્યને વિપર્યાસ કર–પ્રત્યક્ષસિદ્ધથી વિરુદ્ધ કથન કરવું–તે યુક્તિયુક્ત નથી,
સમાધાનઅમે કંઈ અધકારના શત્રુ નથી, પરંતુ તેની ઉત્પત્તિ ઘટતી નથી, માટે કેવળ નીલિમાને આધારે અમે તેને દ્રવ્ય માનવા તૈયાર નથી.”
(१०) अदृष्टव्यापाराभावादिति अदृष्टं हि सर्वोत्पत्तिमता निमित्तम । चतुर्दा कार्याणीति पार्थिवादीनि । परवाक्यं कार्य केन्यादि ।
(टि.)-तथा च श्रीधरः कन्दलीकारः । तद्रहिता इति स्पर्शवियुक्ताः । तत्कार्येति परमाणुद्रव्य कार्यस्य । रूपवन्त इति वायुपरमाणवो मूर्ता अपि कर्मवशात्कार्य नारभेन्निति कल्प्यताम् । ते स्वभावेन कार्यमनारभमाणास्तिष्ठन्ति । एकजातीयादिति रसामो रूपाणोर्वा । चतुर्द्धति पृथ्व्यप्तेजोवायुरूपतया। कार्यकेति कार्येण घटादिना एकेन रूपाणवो रसाणवो वा समधिगम्यन्ते । ते रसे हि रसाणव एव, तेजसि ते नोणव एव । तद्विलक्षणा इति रसे रसाणोविलक्षणास्ते जोणवो नेक्ष्यन्ते । पवमित्यादि । तादृशः परस्परमसम्बद्धाः । अस्पर्शवत्त्वस्येति असंयोगवतः ।

Page #192

२. २१]
तमसो भावरूपत्वम् । नैतदुपपत्तिपदवीं प्रतिपद्यते, यतः स्पर्शवन्त एव तामसाः परमाणवः प्रोच्यन्ते । यत्पुनस्तत्रोपादेशि-स्पर्शवतस्तत्कार्यद्रव्यस्य क्वचिदप्यनुपलम्भादिति । तदसत्यम्, शीतस्पर्शवतस्तमोद्रव्यस्यैव तःकार्यस्य दर्शनात् ।।
तत्र स्पर्शसद्भावे किं प्रमाणम् !- इति चेत् । तदभावे किं प्रमाणम् ?- इति वाच्यम् । न हि तत्प्रतिपेधकप्रमाणमन्तरेणाऽस्पर्शवत्त्वात् कार्यद्रव्यानारम्भस्त्वया प्रसाधयितुं शक्यते । अस्माकं तु तत्सद्भावे प्रमाणाभावेऽपि तावद् न काचित् क्षतिः । न च नास्त्येव तत्, प्रत्यक्षस्यैव सद्भावात् । तथाहि-दिवा दिवाकरकरालातपप्रपातोपतप्तवपुषः पथिकास्तमित्रासंतमसशैत्यसंपर्कात् प्रमोदन्ते । न च तापाभावमात्रसूत्रित एव तेषां प्रमोदः, प्रतीतिबाधात् । तन्मात्रनिमित्तो हि 'घटोऽत्र नास्ति'इतिवत्, 'तापः संप्रति नास्ति' इति प्रतिपेवमुख एवं प्रत्ययः प्रादुःष्यात्, न तु . 'संप्रति शीतलीभूतं मे शरीरम्' इति विधिमुखः । तथात्वे हि तमोऽभावमात्रसूत्रित एवायमालोकप्रत्ययः' इत्यपि वावदूकस्य वदतो वदनं न वक्रीभवेत् । अथान्धकारनिबन्धनत्वे शैत्यस्पर्शप्रत्ययस्य निबिडतरघटितकपाटसंपुटे गवलकुवलयकलकण्ठीकण्ठकाण्डकृष्णान्धाकारैकार्गवीभूते कारागारे क्षिप्तस्य पुंसः सुतरां तत्प्रत्ययो भवेत्-इति चेत् । तापाभावनिमिततायामपि सुतरां स किं तत्र न स्यात्, तत्रात्यन्तं तापाभावसंभवात् ! तस्माद् मन्दमन्दसमीरलहरिपरिचय एव जलस्पर्शस्येव तत्स्पर्शस्याऽप्यभिव्यक्ती हेतुः । न चासौ तत्रास्तीति न तत्र तत्प्रतीतिः प्रादुर्भवति ।।
જેન-તમારું આ કથન યુક્તિયુક્ત નથી. કારણ કે અમે અન્ધકારના પરમાણુઓને સ્પર્શવાળા જ કહીએ છીએ. તમે જે એમ કહ્યું કે “સ્પર્શવાળા કાર્યદ્રવ્યની ઉપલબ્ધિ થતી નથી તે અસત્ય છે. કારણ કે શીત સ્પર્શવાળું જે અંધકારદ્રવ્ય પ્રતીત થાય છે, તે જ તેનું કાર્ય છે.
श-मारमा ५२ छ सभा युप्रभा छ ?
સમાધાન-અમે તમને જ પૂછીએ છીએ કે અન્ધકારમાં સ્પર્શ નથી એમાં પણ કયું પ્રમાણ છે? એ તમે જ કહે. અન્ધકારમાં સ્પશને નિષેધ કરનાર પ્રમાણ આપ્યા વિના અન્ધકારના પરમાણુમાં સ્પર્શ નથી માટે તે કાર્યના અનારંભક છે એમ પણ તમે સિદ્ધ કરી શકશે નહીં. જ્યારે અમારા પક્ષે અન્યકારના પરમાણુમાં શીતરસ્પર્શના સદ્વાવમાં પ્રમાણ ન હોય તે પણ કોઈ જાતને દોષ આવશે નહીં, અર્થાતુ અમે તે કાર્યના આધારે કારણ દ્રવ્યની કલ્પના કરીએ છીએ, એટલે કે-અન્ધકારદ્રવ્યને શીત સ્પર્શ અનુભવીને તેના કારણ પરમાણુમાં પણ શીત સ્પર્શની કલ્પના કરીએ છીએ.
અને અન્ધકારમાં રહેલ શીતસ્પશને સિદ્ધ કરવાનું પ્રમાણ નથી એમ પણ નથી. અન્ધકારગત સ્પર્શ સિદ્ધ કરવાને પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ છે જ. તે

Page #193

૧૮૦ तमसो भावरूपत्वम् ।
[૨. ર8 આ પ્રમાણે-દિવસે સૂર્યના આકરા તાપમાં તપી ગયેલા શરીરવાળા મુસાફરો રાત્રે અન્ધકારના ઇંડા સ્પર્શથી આનંદ પામે છે. '
શંકા-દિવસે સૂર્યના તાપથી સંતપ્ત પુરુને રાત્રે તે આનંદ અધકારના શીતલસ્પના અનુભવજન્ય નથી, પરંતુ તાપને અભાવથી જન્ય છે. - સમાધાન–તમારું આ કથન પ્રતીતિથી બાધિત છે. કારણ કે જે રાત્ર શીતના અનુભવમાં માત્ર તાપને અભાવ જ કારણ હોય તે જેમ અહીં ઘડે નથી એ પ્રકારનું જ્ઞાન માત્ર ઘટાભાવને કારણે છે, તેમ અત્યારે તાપ નથી એ પ્રમાણે પ્રતિષેધપ્રધાન જ પ્રત્યય-જ્ઞાન થાય, પરંતુ અત્યારે મારું શરીર શીતળ થઈ ગયું છે. આ પ્રકારે વિધિપ્રધાન પ્રત્યય થાય જ નહીં. વળી વિધિમુખ પ્રત્યય છતાં અભાવ માનવામાં આવે તે એ વિધિમુખ પ્રત્યવેને આધારે કઈ વાચાળ એમ કહે કે-પ્રકાશનું જ્ઞાન તે માત્ર અન્ધકારના અભાવને જ કારણે છે, તે શું મેટું કાંઈ વાંકું થઈ જવાનું છે? અર્થાત “અત્યારે મારું શરીર શીતળ થયું છે એ જ્ઞાન વિધિમુખે ઉત્પન્ન થયેલ હોવા છતાં અભાવને વિષય કરે છે, એવું તમે એ સ્વીકાર્યું તે–આ આલેક છે એ જ્ઞાન વિધિમુખે થયેલું હોવા છતાં અન્ધકારના અભાવને જ વિષય કરે છે, એમ કોઈ કહે છે-તેને કઈ રીતે રોકી શકાય? તેથી કરીને આલેકની જેમ વિધિપ્રધાન પ્રત્યયને વિષય હોવાથી અન્ધકાર અભાવરૂપ નથી, પણ ભાવરૂપે દ્રવ્યાત્મક છે
એ સિદ્ધ થયું.
શંકા-અન્ધકારને કારણે શીતળપર્શનું જ્ઞાન થતું હોય તે–સારી રીતે બંધ કરેલા બારણાવાળા અને તેથી કરીને જંગલી પાડાના, નીલ કમળ અને કોયલના કંઠ જેવા શ્યામ અન્ધકારથી વ્યાપ્ત કેદખાનામાં નાંખેલ પુરુષને શીતસ્પશને ખૂબ ખૂબ અનુભવ થે જોઈએ
સમાધાના-ભાઈ ! તમે જ કહેને કે–તાપના અભાવને કારણે જ જે શૈત્યને અનુભવ થતો હોય તે તે સ્થિતિમાં તે અનુભવ વિશેષરૂપે કેમ નથી થતું? કારણ કે ત્યાં અત્યંત તાપભાવ તે છે જ. તે પછી શીતળતાને અનુભવ કેમ ન થાય ? માટે જળના સ્પર્શની જેમ અન્ધકારના શીતળ સ્પ
ની અભિવ્યક્તિમાં મંદ મંદ વાયુની લહેરોને સંબંધ જ હેતુભૂત છે. અને વાયુને તે સંબંધ પૂર્વોક્ત કારાગારમાં નથી. માટે ત્યાં શીતસ્પર્શનું જ્ઞાન થતું નથી.
(ર) તાત્યાદ્રિ તાર્યસ્થતિ તમઃ ચ |
तत्रेति तमसि । तदभावे इति स्पर्शाभावे । तत्प्रतिषेधकेति स्पर्शनिषेधकं विना ॥ तत्स दावे इति शोतस्पर्शसद्भावे । तदिति प्रमाणम् । तेगणमिति पथिकानाम् । तन्मात्रेत्यभावमात्रતઃા તથા ઈત કામાવસ્થ વિધિમુરઝાયરા .
कारागार इति तत्रात्यन्तं धर्मसम्भवात् । तत्प्रत्यय इति शैत्यप्रत्ययः, अन्धकारनिबन्धनाच्छीतत्वस्य । स इति तापाभावः । तत्रेति कारागारे । टत्स्पर्शस्येति तमःस्पर्शस्यापि । अभिव्यक्ताविति प्रकटने । असाविति मन्दमन्दसमीरलहरिपरिचयः । तत्रेति कारागारे। तत्प्र. तातिरिति शोतस्पर्शप्रतीतिः ।

Page #194

१८१
૨. ૨૧]
तमसो भावरूपत्वम् । ___ अनुमानतोऽपि तत्र स्पर्शप्रीतिः । तथाहि-तमः स्पर्शवद्, रूपवत्त्वात्, पृथ्वीવત્ ન 7 પવત્વમસિ”, “મધા ગોડામ્ તિ કૃUTIFારપ્રતિમાક્ષાત્ | ननु यदि तिमिरं श्यामरूपपरिकलित कलेबरं स्यात् तदावश्यं स्वप्रतिभासे आलोकमपेक्षेत, कुवलयकोकिलनमालादिकृष्णवस्तूनामालोकापेक्षवीक्षणत्वादिति चेत् । तद् नाऽकलङ्कम्, उकादीनामालोकमन्तरेणापि तत्प्रतिभासात् । अथास्मदादिप्रतिभासमपेत्यैतदुच्यते । तदपि न पेश लम्, यतो यद्यपि कुवलयादिकमालोकमन्तरेणालोकयितुं न शक्यतेऽस्मदादिभिः, तथापि तिमिरमालोकयिष्यते, विचित्रत्वाद् भावानाम् । इतरथा पीतावदातादयोऽपि तपनीयमुक्ताफलप्रमुखा नालोकनिरपेक्षवीक्षणा इति प्रदीपचन्द्रादयोऽपि प्रकाशान्तरमपेक्षेरन् । इति सिद्धं तमो रूपवत् ।
तथा, तमो रूपवत् , कार्यवत्त्वेन प्रतीयमानत्वात, कुवलयवत्- इत्यतोऽपि नत्र रूपवत्त्वसिद्धिः । न खल्वरूपं कुम्भाभावादि कृष्णाद्याकारेण कदाचित् प्रतीयमानमालोकितम्-इति रूपवत्त्वसिद्धौ च सिद्धं स्पर्शवत्त्वम् । तथा च तामसपरमाणूनां कार्यद्रव्यारम्भप्रतिषेधोपन्यस्तमस्पर्शवत्वं स्वरूपासिद्धम्, परस्य तामसपरमाणूनामप्रसिद्धेराश्रयासिद्धं चेति स्थितम् ।।
તેમજ, અનુમાનથી પણ અન્ધકારમાં શીતપને નિશ્ચય થઈ શકે છે. તે આ પ્રમાણે-અન્ધકાર સ્પર્શવાળું છે, રૂપવાળું હોવાથી, પૃથ્વીની જેમ. આ અનુમાનને હેતુ અસિદ્ધ નથી, કારણ કે- આ અન્ધકાર કાળે છે. આ જ્ઞાનમાં તેના કાળારૂપની પ્રતીતિ છે.
શંકા-અધિકાર શ્યામરૂપવાળું દ્રવ્ય હોય તે તે પિતાના પ્રતિભાસમાં આલેકની અપેક્ષા અવશ્ય છે. કારણ કે નીલકમળ, કેયેલ તથા તમાલ વિગેરે શ્યામ વસ્તુઓ પોતાના ચાક્ષુષજ્ઞાનમાં આલેકની અપેક્ષા રાખે છે.
સમાધાન-તમારું આ કથન નિર્દોષ નથી, કારણ કે ઘુવડ વિગેરે ને આલેક વિના જ તે તે શ્યામ પદાર્થોનું જ્ઞાન થાય છે.
શંકા-પણ અમારું પૂર્વોક્ત કથન આપણું ચાક્ષુપજ્ઞાનની અપેક્ષાએ છે, નહીં કે ઘુવડ વિગેરેના ચાક્ષુવજ્ઞાનની અપેક્ષા એ.
સમાધાન–આ કથન પણ યોગ્ય નથી. કારણ કે શ્યામ કમળ વિગેરે કાળા પદાર્થો પ્રકાશ વિના ભલે આપણે જોઈ શકતા નથી, પણ અન્ધકાર તે જોઈ શકીએ છીએ. કારણ કે પદાર્થોનો સ્વભાવ એક સરખો નથી પણ વિચિત્ર છે. અન્યથા પીળ: સોનું અને તે નિર્મળ - પાણીદાર મતી વિગેરે પદાર્થો પ્રકાશ વિના જોઈ શકાતા નથી, માટે દી—ચન્દ્ર વિગેરે પણ અન્ય પ્રકાશની સહાય વિના દેખાશે નહીં. આ રીતે અન્ધકાર રૂપવાળો છેએ સિદ્ધ થયું.
વળી, “અંધકારમાં રૂપ છે, શ્યામરૂપે જતા હોવાથી, કુવલય(નીલકમળ)ની જેમ-આ અનુમાનથી પણ અન્ધકારમાં રૂપ સિદ્ધ થાય છે. રૂપરહિત

Page #195

१८२ तमसो भावरूपत्वम् ।
[२. २१ ઘટાભાવાદિ પદાર્થ કોઈ પણ વખતે શ્યામરૂપે જોવામાં આવતો નથી તે અંધકાર રૂપરહિત હોય તે, શ્યામ કેમ દેખાય? આ પ્રમાણે અધકારમાં રૂપ સિદ્ધ થવાથી અન્ધકારમાં સ્પર્શ પણ સિદ્ધ થયા. અને તેમ થવાથી અંધકારના પરમાણુઓ દ્વારા કાર્યક્રવ્યના આરંભને પ્રતિષેધ કરવા તમેએ કહેલ “સ્પેશરહિત હોવાથી એ હેતુ સ્વરૂપાસિદ્ધ છે. વળી, તમારે મતે અંધકારના પરમાણુઓ અસિદ્ધ હોવાથી તમારે આ હેતુ આશયાસિદ્ધ પણ છે. માટે “અન્ધકારદ્રવ્યના ઉત્પાદક કારણને અભાવ હોવાથી એ હેતુ પણ યોગ્ય નથી.
(प.) तत्प्रतिभासादिति कृष्णवस्तुप्रतिभासात् ।।
प्रतिषेधोपन्यस्तमिति प्रतिषेचायोपन्यस्तम् । अस्पर्शवत्वं स्वरूपासिद्धमिति अस्पर्शयत्त्वस्य साधकप्रमाणाभावात् । यद्यत्र न भवति ततत्र स्वरूपासिद्धम् , यथाऽनित्यः शब्दः चाक्षुष. स्वादिति। एवं परमाणुष्वस्पर्शवत्वम् । परस्येति भवतः । आश्रयासिद्धमिति अस्पर्शवत्वं साधनम् ।
(टि.) उलूकादीनामित्यादि । तत्प्रतिमेति तमःप्रतिभानात्। इतरथेति यदि भाववैचित्र्य नाभिमतम् ॥ परस्येति शैवस्य । तामसेति स्पर्शवत्त्वं क्व वर्ततां वराकं आश्रयस्याऽसिद्धेः ।
द्रव्यगुणकर्मातिरिक्तकार्यत्वमपि न हेतुः, द्रव्यातिरिक्तकार्यत्वस्य तस्मिन्नसिद्धत्वेनैकदेशासिद्धतापत्तेः । तत्प्रसिद्धिर्हि तस्याभावरूपतया, अन्यतो वा कुतोऽप्यभिधीयते ? नाद्यः पक्षः, परस्पराश्रयप्रसङ्गात्-अभावरूपतासिद्धौ हि तस्य द्रव्यातिरिक्तकार्यत्वसिद्धिः, ततोऽपि सेति । अन्यहेतुतस्तसिद्धौ तु स एवास्तु । किमनेन सिद्धोपस्थायिना कृतकभक्तिभृत्येनेव कर्तव्यम् ।
___ आलोकविरोधित्वमपि न साधीयः । न हि यो यद्विरोधी स तदभावस्वभाव एव, वारि-वैश्वानरयोः परस्पराभावमात्रतापत्तेः । अथ सहानवस्थानलक्षणो विरोधस्तिमिरस्याऽभावस्वभावतासिद्धौ साधनत्वेनाभिप्रेतः, न वध्यधातकभावः । स च भावाभावयोरेव संभवी, न पुन योरपि भावयोः । तदिहालोकानवकाशे सत्येव समुज्जम्भमाणस्यान्धकारस्याऽभावरूपतैव श्रेयसी, कुम्भाभाववदिति चेत् । तदपवित्रम्, अत्रापि वध्यघातकभावस्यैव भावात्, घनतरतिमिरपूरिते पथि प्रसर्पता प्रदीपप्रभाप्राग्भारेण तिमिरनिकुरम्बाडम्बरविडम्बनात् ।
नैयायि-(6) 'द्रव्य शुर भने भथी मिन्ननु आय पाथी म २ मला ३५ छ * જૈન-એ હેતુ પણ અંધકારને અભાવરૂપે સિદ્ધ કરવાને સમર્થ નથી. કારણ કે અન્ધકાર એ દ્રવ્યનું કાર્ય છે. તેથી દ્રવ્યથી અતિરિક્તનું કાર્ય છેએમ કહેવાય નહિ. આ પ્રકારે હેતુને એક દેશ અસિદ્ધ છે. હેતુની પ્રસિદ્ધિ એટલે કે દ્રવ્યાદિથી અતિરિક્તનું કાર્ય અન્ધકાર છે, એ વસ્તુની સિદ્ધિ અન્યકારને અભાવ માનીને કહે છે કે બીજી કઈ કારણથી? પ્રથમ પક્ષ તે કહી શકશે નહીં. કારણ કે જે અધિકાર અભાવરૂપે સિદ્ધ હોય તે દ્રવ્યાતિરિ. ક્તના કાર્યરૂપ સિદ્ધ થાય, અને જે દ્રવ્યાતિરિક્તકાર્યની સિદ્ધિ હોય તે

Page #196

૧૮૨
૨. ૨૨ ]
तमसो भावरूपत्वम् । અન્ધકારમાં અભાવરૂપતાની સિદ્ધિ થાય, એમ પરસ્પરાશ્રય નામને દોષ આવે છે. બીજા પક્ષે અન્ધકારમાં દ્રવ્ય ગુણ અને કર્મથી ભિન્નના કાર્યની સિદ્ધિ અન્ય હેતુથી થતી હોય તે એ જ હેતુ રહે. પરંતુ કૃત્રિમ (બનાવટી) ભક્તિવાળા સેવકની જેમ કાર્યસિદ્ધિ થયા પછી ઊભા રહેનાર આ-દ્રવ્ય ગુણ અને કર્મથી ભિન્નનું કાર્ય હોવાથી હેતુથી સર્યું.
નૈયાયિક-(૭) “આલેક-પ્રકાશને વિરોધી હોવાથી અન્ધકાર અભાવરૂપ સિદ્ધ થાય છે.
જન-આ હેતુ પણ સમર્થ નથી. કારણ કે જે જેને વિરોધી હોય, તે તેના અભાવરૂપ હોય એ નિયમ (વ્યાપ્તિ) નથી. કારણ કે એ નિયમ માનશે તે જલ અને અગ્નિ પરસ્પર વિરોધી હોવાથી તેઓને માત્ર પરસ્પરના અભાવરૂપ માનવા પડશે.
શંકા-અહીં વિરોધ એટલે સહાનવસ્થાન-સાથે ન રહેવું તે, અંધકારને અભાવરૂપ સિદ્ધ કરવામાં હેતુ તરીકે ઈષ્ટ છે, પરંતુ વધ્યઘાતકભાવરૂપ વિરોધ હેતુ તરીકે ઈષ્ટ નથી. અને તે “સહાનવસ્થાન રૂ૫ વિધભાવ અને અભાવને જ પરસ્પર હોય છે, પરંતુ બે ભાવમાં તે વિરોધ થઈ શકતો નથી. માટે પ્રસ્તુતમાં આલેક ન હોય ત્યારે જ રહેનાર અન્ધકારને ઘટ વિરોધી ઘટાભાવની જેમ અભાવરૂપ જ માન યોગ્ય છે.
સમાધાન–આ પણ ગ્ય નથી, કારણ કે અહીં પણ વધ્યઘાતકભાવ જ છે. કેમ કે ગાઢ અન્ધકારથી વ્યાપ્ત માર્ગમાં દીવાની પ્રભાથી અન્ધકાર વિડ
ખના પામતે (નાશ-પામતે) હોવાથી આલેક અને અન્ધકાર વચ્ચે વધ્યઘાતકભાવ રૂપે જ વિરોધ છે. અર્થાત્ દી આવવાથી અન્ધકાર નાશ પામે છે, માટે “આલેકને વિરોધી હોવાથી એ હેતુ અધકારને અભાવસ્વરૂપે સિદ્ધ કરવાને સમર્થ નથી.
(१०) तस्मिन्निति तमसि । तत्प्रसिद्धिरिति द्रव्यातिरिक्तिकार्यत्वप्रसिद्धिः । तत्सिद्धाविति द्रव्यातिरिक्तकार्यत्व सिद्धौ। स एवास्त्विति तमसोऽभावत्वसाधनाय । अनेनेति द्रव्यालिरिक्तर्य
ના - (टि.) द्रव्यातिरिक्तेन्यादि तस्मिन्निति तमसि । तत्प्रिसिद्धिरिति द्रव्यगुणकातिरिक्त कार्यसिद्धिः । तस्येति तमसः । तत्सिद्धाविति द्रव्यादिहेतुसिद्धौ। स पवेति अन्य एव हेतः । अनेनेति द्रव्यगुण कर्मातिरिक्तकार्य हेतुना.।
अथ सहेत्यादि । स चेति वध्यघातकभावः।
भावरूपतःप्रसाधकप्रमाणाभावोऽप्यसिद्धः, तत्प्रसाधकानुमानसद्भावात् । तथाहिभावरूपं तमः, धनतरनिकरलहरिप्रमुखशव्दैर्व्यपदिश्यमानत्वात् , आलोकवत् । न चासिद्धिः साधनस्य । तथाहिरहःसंकेतस्थो घनतरतमःपुञ्जपिहिते
वृथोन्मेषं चक्षुर्मुहुरुपदधानः पथि पथि ।

Page #197

૨૮૪ तमसो भावरूपत्वम् ।
[ ૨. ૨૨ વારા નિમૃતસંગાસરમળ- -
भ्रमदभ्राम्यवाहुर्दमदमिकयोत्ताम्यति युवा ॥१॥ पर्यस्तो दिवसस्तटीमयमटत्यस्ताचलस्यांशुमान्
संप्रत्यङ्कुरिताऽन्धकारनिकरैर्लम्बाऽलका द्यौरभूत् । एह्यन्तर्विश वेश्मनः प्रियसखि ! द्वारस्थलीतोरण
स्तम्भालम्बितबाहुवल्लि ! रुदती किं त्वं पथः पश्यसि ? ॥२॥ तिमिरलहरीगुर्वीमुर्वी करोतु विकस्वरां.
___ हरतु नितरां निद्रामुद्रां क्षणाद् गुणिनां गणात् । તપ તળે તૈિન:પુન્ન: વિયો ને મમૈ તે
किमपि तिरयन् ज्योति चक्रं स्वजातिविराजितम् ॥३॥ औपचारिक एवायं तत्र तद्व्यपदेश इति चेत् । नैवम्, एतदभावरूपताप्रसिद्धि विना घनतरादिव्यपदेशस्य भावरूपमुख्यार्थबाधाविरहेण तस्यौपचारिकत्वाऽयोगात् । तथात्वेऽपि दा तस्य तमसो भावरूपतैव प्रसिद्धयति । न खलु कुम्भाधभावस्तथाप्रकारोपचारगोचरचारितामास्तिप्नुते, तत्र सादृश्याद्युपचारकारणाभावात् ।
તૈયાયિક-(૮) “ભાવરૂપે સાધક પ્રમાણ નહિ હોવાથી અન્ધકાર અભાવ
રૂપ છે.
જેન–અન્ધકારમાં અભાવરૂપતા સિદ્ધ કરવાને તમેએ આપેલ આ હેતુ પણ અસિદ્ધ છે. કારણ કે અન્ધકારને ભાવરૂપે સાધનાર અનુમાન પ્રમાણ છે તે આ પ્રમાણે-અલ્પકાર ભાવરૂપ છે, ઘનતર, નિકર, લહરી આદિ શબ્દોથી વ્યવહાર થતું હોવાથી, આલેકની જેમ. અમારા આ અનુમાનમાં આપેલ હેતુ અસિદ્ધ નથી. તે આ પ્રમાણે–
એકાન્ત સંકેતસ્થાનમાં રહેલ યુવાન ઘનતર -અતિ ગાઢ અપકારના પુંજથી ઢંકાએલ માર્ગોમાં આમ તેમ વારંવાર ફાટી આંખે વ્યર્થ જુએ છે અને થોડા પણ સળવળાટથી હવે તે રમણ આવી લાગી છે એવા ભ્રમથી આમ તેમ ઉત્સુકતાથી બાડિયા ભરતે તે માત્ર પીડાને જ પામે છે. ૧.
દિવસ પૂરો થયો છે, આ સૂર્ય અસ્તાચલને છેડે જઈ રહ્યો છે, અને તત્કાળ ઊઠી આવેલ અન્ધકારના નિકરથી આકાશ રમણ લાંબાવાળવાળી થઈ રહેલ છે. હે પ્રિય સખિ ! આવ, ઘરની-અંદર પ્રવેશ કર, બારણુમાં તેરણના થાંભલે હાથ ટેકવીને ઊભી રહેલી રડતી રડતી તું માર્ગમાં શું જુએ છે. ૨.
અન્યકારની લહરીથી વ્યાપ્ત પૃથ્વીને વિકસ્વર કરનાર તથા ગુણી પુરની નિદ્રાને દૂર કરનાર હે સૂર્યદેવ! તમારે આ તેજને પુંજ સ્વજાતિના જ્યોતિ ક્રને આચ્છાદન કરતા હોવાથી મને પ્રિય નથી. ૩.
શંકા–અન્ધકારમાં “ઘનતર આદિ શબ્દોને વ્યવહાર ઔપચારિક છે.

Page #198

२. २१ ] तमसो भावरूपत्वम्
१८५ સમાધાન–તે યોગ્ય નથી, કારણ કે અન્યકારમાં અભાવ સ્વરૂપતા સિદ્ધ કર્યા વિના ભાવરૂપ મુખ્ય અર્થ બાધિત ન હોવાથી પૂર્વોક્ત ઘનતરાદિ વ્યવહારને ઔપચારિક કહી શકાય નહીં. અથવા અન્ધકારમાં ઘનતરાદિને વ્યવહાર ઔપચારિક માને તે પણ અન્ધકાર ભાવરૂપે જ સિદ્ધ થાય છે. કારણ કે ભાવને ભાવમાં ઉપચાર થાય છે પરંતુ અભાવમાં થતું નથી. જેમ કે-“છોકરો અગ્નિ છે. આ સ્થળે અનિરૂપ ભાવને છોકરારૂપ ભાવમાં ઉપચાર-આપ કરવામાં આવ્યો છે. પરંતુ અભાવમાં ઉપચારના કારણભૂત સાદક્યાદિને અભાવ છે. માટે કુંભાદિના અભાવમાં કોઈ વખત તથા પ્રકારને ઉપચાર થતો નથી. અર્થાત કુંભાભાવને કોઈ ઘનતરાદિ રૂપે કહેતું નથી.
(५०) वृथोन्मेपमिति वृयोन्मेषो यत्र तत्तथा । दमदमिकयेति औत्सुक्येन ।
तत्रेति अभावरूपे तमसि । तथात्वे इति औपचारिकत्वे । तथाप्रकारोपचारेति गये घनतरादयस्तथाप्रकारा उपचारा ज्ञेयाः। तत्रेत कुम्भाद्यभावे ।
(टि.) तत्प्रसाधके ते तमसो भावप्रसाधकस्य अनुमानस्य सम्भवात् ।
नैवमेतदित्यादि, पतदभावेति तिमिराभावरूपता । न हि तमसो वयमभावस्पतां प्रतिपद्यामहे । तस्येति तयादेशस्य घनतरादिरूपस्य । तथात्वेऽपीति व्यपदेशोपचारयोगेऽपि । न खल कुम्भादीति । भावस्य भाव उपचारो भवति, न त्वभावे, यथाग्निर्माणवकः । तथाप्रकारेति घनतरादिव्यपदेशप्रकारः । तत्रेति अभावे ।
तथा . नाभावरूपं तमः, प्रागभावाद्यस्वभावत्वाद्, व्योमवत् । न चायमपि हेतुरसिद्धः । तथाहि-आलोकस्य प्रागभावः, प्रध्वंसाभावः, इतरेतराभावः, अत्यन्ताभावो वा तमो भवेत् ? आये एकस्य, अनेकस्य वाऽयं तत् स्यात् ! न तावदेकस्यालोकस्य प्रागभावस्तमः, प्रदीपालोकेनेव प्रभाकरालोकेनापि तस्य निवर्त्यमानत्वात् । यस्य हि यः प्रागभावः स तेनैव निवर्यत, यथा पटप्रागभावः पटेनैव । नाप्यनेकस्य, एकेन निव
य॑मानत्वात्, पटप्रागभाववदेव । न च वाच्यम् - 'प्रत्यालोकं स्वस्वनिवर्तनीयस्य तमसो भेदात् प्रदीपादिना निवर्तितेऽपि तमोविशंपे पूषादिनिवर्तनीयं तमोऽन्तरं तदा तदभावाद् न निवर्तते- इत्येकेन निवर्थमानवादिति हेतुरसिद्धः'- इति, प्रदीपादिनिवर्तिततमसि प्रदेश दिनकरादिनिवर्तनीयस्य तमोऽन्तरस्योपलब्धिलक्षणप्राप्तस्याऽनुपलब्धेः, संप्रतिपन्नवत् । यदि चंदं प्रागभावस्वभावं स्यात्, तदा प्रदीपप्रभाप्रबन्धप्रध्वंसेऽस्योत्पत्तिन स्यात, अनादित्वात् प्रागभावस्य ।
नाप्यालोकस्य प्रध्वंसाभावस्तमः,निवर्त्यमानत्वात्, तस्यैव प्रागभाववत् ।
नापीतरेतराभावः, तस्य प्रसृतेऽपि प्रचण्डे मार्तण्डीये तेजसि सद्भावेन तमिस्रायामिव वासरेऽपि तमःप्रतीतिप्रसङ्गात् ।
नाप्यालोकस्याऽध्यन्ताभावस्तमः, तस्य स्वकारणकलापोपनिपातकले समुत्पद्यमानत्वात् । इति पक्षाऽटकेनाऽप्यघटमानत्वाद् नानुमानिक्यपि तमसोऽभावरूपतास्वीकृतिः।। २४

Page #199

૨૮૬ तमसो भावरूपत्वम्
[ ૨. ૨૨ વળી, અન્ધકાર અભાવ સ્વરૂપ નથી. પ્રાગભાવાદિ સ્વરૂપ ન હોવાથી, આકાશની જેમ. આ અનુમાનમાં હતુ અસિદ્ધ નથી. તે આ પ્રમાણે-આલેકના પ્રાગભાવરૂપ, પ્રäસાભાવરૂપ, ઇતરેતરાભાવરૂપ કે અત્યન્તાભાવરૂપ અંધકાર છે? આલોકને પ્રાગભાવ અંધકાર હોય તો તે કોઈ એક આલેકનો છે કે અનેક આલાકનો છે? કઈ એક આલેકને પ્રાગભાવ અધિકાર છે, એવું કહી શકાશે નહીં. કારણ કે દીવાના પ્રકાશની જેમ સૂર્યના પ્રકાશથી પણ અન્ધકાર નાશ પામે છે. જે જેને પ્રાગભાવ હોય તે તેનાથી જ નિવૃત્ત થાય છે. જેમકે-પટને પ્રાગભાવ પરથી નાશ પામે છે. પણ અધકાર તે એકને બદલે અનેકથી નષ્ટ થતું હોવાથી કોઈ એક આલેકના પ્રાગભાવરૂપ નથી. અનેક આલેકના પ્રાગભાવરઅલ્પકાર છે, એમ પણ કહી શકશે નહીં, કારણ કે કોઈ પણ એક પ્રકાશથી અન્ધકાર નાશ પામે છે. અહીં પણ ઉપરની જેમ પરપ્રાગભાવનું દષ્ટાન્ત સમજી લેવું.
શંકા-તે તે આલેકથી નાશ પામનાર અધિકાર જુદા જુદા છે. પ્રદીપાદિથી જે અન્ધકાર નષ્ટ થાય છે, તેથી જુદે જ અધકાર સૂર્યાદિથી નાશ પામે છે. અને તે સૂર્યાદિથી નષ્ટ થનાર અન્ધકાર પ્રદીપ સમયે સૂર્યાદિ ન હોવાથી નાશ પામતું નથી. આથી તમે જે એમ કહ્યું કે અલ્પકાર કઈ પણ એકથી નષ્ટ થઈ જાય છે તે હેતુ અસિદ્ધ છે.
સમાધાન—તમારું આ કથન યુક્ત નથી કારણ કે સંપ્રતિપન્ન-સુજ્ઞાત અન્ય અધકારની જેમ જે તે હોય તે પ્રદીપદ્વારા જે પ્રદેશમાં અન્ધકાર નષ્ટ થયે હોય તે પ્રદેશમાં સૂર્ય દ્વારા નષ્ટ થનાર અન્ય અંધકાર દેખાવો તે જોઈએ કારણ કે તે દર્શનવ્ય છે. પણ તે દેખાતે તે નથી. માટે ત્યાં અન્ધકાર નથી એમ જ માનવું જોઈએ. વળી, જે અન્ધકાર પ્રાગભાવરૂપ હોય તે પ્રદીપપ્રભાની ધારાને નાશ થયા પછી અકારની ઉત્પત્તિ થવી ન જોઈએ. કારણ કે પ્રાગભાવ અનાદિ છે.
| નિવયંમાન-નિવૃત્ત થનાર હોવાથી અન્ધકાર આલેકના પ્રવ્રુસાભાવરૂપ નથી, જેમ પ્રાગભાવરૂપ નિવલ્યમાન હોવાથી પ્રવ્રુસાભાવરૂપ નથી, તેમ નિવત્યે માન હોવાથી અધકાર પણ પ્રર્વસાભાવરૂપ નથી.
અન્ધકાર એ ઇતરેતરાભવરૂપ પણ નથી. કારણ કે જે તેમ હોય તો સૂર્યનું પ્રચંડ તેજ ફેલાવા છતાં અંધારી રાત્રિની જેમ દિવસે પણ અધકારની પ્રતીતિ થવી જોઈએ પણ થતી તા નથી. માટે અન્ધકાર આલેકના અન્યોન્યાભાવરૂપ પણ નથી.
અન્ધકાર આલોકના અત્યન્તાભાવરૂપ પણ નથી. કારણ કે અધકારના કારણ સમૂહની ઉપસ્થિતિ હોય છે, ત્યારે તે ઉત્પન્ન થાય છે. અર્થાત્ તમારા મતે અત્યન્તાભાવ નિત્ય છે. એથી તે ઉત્પતિ કે નાશ રહિત છે. પરંતુ અન્યકાર તે પિતાના કારણ સમૂહના ગે ઉત્પન્ન થાય છે, અને પ્રકાશના યોગે નાશ પણ પામે છે. માટે અધિકાર આલોકના અત્યન્તાભાવરૂપ પણ નથી.

Page #200

२. २१] छायायाः भावरूपत्वम्
१८७ આ પ્રમાણે અધકારને અભાવરૂપે સ્વીકાર આડેય વિકપોથી ઘટના ન હોવાથી તેને અનુમાનથી અભાવરૂપે સ્વીકાર પણ સિદ્ધ નથી.
(प०) प्रागभाव इति । यथा मृत्पिण्डो घटस्य प्रागभावः । घटे समुत्पन्ने सति घटस्य प्रागभावलक्षणो मृपिण्डी निवर्तते । एवं आलोके उत्पन्ने सति प्रागभावलक्षणं तमो निवर्तते । निवर्त्यमानत्वादिति । आलोकस्य प्रबंमाभावस्तमो न भवति, निवर्त्यमानत्वात् , प्रागभाववत । यथा प्रागभावो निवर्त्यम नस्यात् प्रसाभावो न भवति, निवय॑मानः 'पटादिनेति ज्ञेयम् ।
तस्येति आलोकस्य ।।
(टि.) न तावदित्यादि । तस्येति तमसः । नाप्यनेकस्येति अनेकस्यालोकस्य प्रागभावस्तम इति पाश्चात्येन सम्बन्धः । तदा तदभावादिति रात्रौ सूर्याभावात् ।
यदि चेदमित्यादि । इदमिति तमः । प्रागभावेति "क्षीरे दध्यादि यन्नारित प्रागभावः स उच्यते" [माली, अभा] अस्येति तमसः । प्रागभावो ह्यनादिः सान्तथ । नाप्यालोकस्येति "नास्तिता पयसो दन्नि प्रध्वंसाभाव रक्षणम्।" [मील्लो अभा०३] निवर्त्य मानत्वादिति आलोकेनेति शेषः। यद्य लोकस्य प्रध्वंसाभाव एव तमः तदाऽऽलोकनिवत्यै न स्यात्. तत्पूर्वमसत्त्वात् । अत्रापि प्रागभावप्रसङ्गात् । तस्येति आलोकस्य । “गवि योऽश्वाद्यभावस्तु सोऽन्योन्याभाव उच्यते ॥" [मोश्लो० अभा.:] । नाप्यालोकस्येति तमसः ।
शिरसोऽवयवा निम्ना वृद्धिकाठिन्यवजिताः । शशङ्गादिरूपेण सोयन्ताभाव उच्यते ||१||" [मीलो. अभा० ४]
तमो न दृश्येत । [दृश्यमानस्येत्यर्थः (दृश्यमानो न स्यादित्यर्थः ) । तमसः प्रागभावो ह्यनादिः सान्तश्वः आलोकेनेति शेषः । आलोकस्य यथा प्रागभावो निवर्त्य मानत्वात्प्रध्वंसाभावो न स्यात् (१)। योऽयन्ताभावो भवति स कदाचिन्न निवर्तते ।]
१५ एतत् सकलमपि प्रायेण छायायामपि समानमिति यथासंभवं योज्यम् । विशेषत चैतदव्यताप्रसिद्धिः परिपाटिप्राप्तस्याद्वादरत्नाकरादवधारणीया ।
___ यत्पुनरवाचि-तमसि सञ्चरतः पुंसः प्रतिबन्धः स्यात् इत्यादि, तदखिलमालोकेऽपि समानमिति स एव प्रतिविधास्यति, इति किमतिप्रयत्नेन तत्रास्माकम् ? इति सिद्धे तमश्छाये द्रव्ये ॥२१॥
- S૫ અધકારને લગતી ઉપરોક્ત સમસ્ત ચર્ચા પ્રાયઃ કરીને છાયામાં પણ સમાન જ છે. તે યથાસંભવ બુદ્ધિમાનોએ તેની ઘટના કરી લેવી. વળી, વિશેષતઃ છાયામાં દ્રવ્યતાની પ્રસિદ્ધિ પરંપરાથી પ્રાપ્ત સ્યાદ્વાદરત્નાકરમાંથી સમજી લેવી नय.
વળી, “અધકારને દ્રવ્ય માનીએ તો તેમાં સંચરનાર પુરુષને પ્રતિબન્ધ થાય – વિગેરે જે કહ્યું તે સઘળુંયે પ્રકાશમાં પણ સમાન જ છે, માટે તેનું નિરાકરણ વાદી પોતે જ કરી લેશે. તેને માટે અમારે નિરર્થક મહેનત કરવાની જરૂર નથી. આ પ્રકારે અંધકાર અને છાયા બને દ્રવ્યરૂપે સિદ્ધ થયાં. ૨૧
१ पादियः- मु । अत्रालोकः पटादिना निवर्त्यमानः-इति संबन्धः । २ दृश्यते मु । ३ कोष्ठकान्तर्गतः पाठी मुद्रित एव ।

Page #201

૧૮૮
મનgga-aહે
ને !
[ ૨. ૨૨–
મન:પર્યાયં પ્રપતિ
संयमविशुद्धिनिवन्धनाद् विशिष्टावरणविच्छेदाज्जातं
मनोद्रव्यपर्यायालम्बनं मनःपर्यायज्ञानम् ॥२२॥ ६१ विशिष्टचारित्रवशेन योऽसौ मनःपर्यायज्ञानावरणक्षयोपशमस्तस्मादुद्भूतं मानुपक्षेत्रवर्तिसंज्ञिजीवगृहीतमनोद्रव्यपर्यायसाक्षात्कारि यज्ञानं तन्मनःपर्यायज्ञानનિવર્થઃ પરા
મનઃ પર્યાય જ્ઞાનનું લક્ષણ–
સંયમની વિશુદ્ધિને કારણે થયેલ વિશિષ્ટ પ્રકારના આવરણને નાશથી ઉત્પન્ન થનારુ મને દ્રવ્યના પર્યાને વિષય કરનાર મન:પર્યાવજ્ઞાન છે. ૨૨
S૧ વિશિષ્ટ પ્રકારના ચરિત્રના પ્રભાવથી મન:પર્યાયજ્ઞાનાવરણ્ય કમને ક્ષયોપશમ થાય છે, અને તેથી અઢીદ્વીપમાં રહેલા સંસીજીએ ગ્રહણ કરેલ મને દ્રવ્યના પર્યાયોને સાક્ષાત્કાર કરનારું જે જ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે, તે મનઃપર્યાયજ્ઞાન છે. ૨૨
सकलप्रत्यक्षं लक्षयन्ति
सकलं तु सामग्रीविशेषतः समुद्भूतसमस्तावरणक्षयापेक्षं निखिलद्रव्यपर्यायसाक्षात्कारिस्वरूपं केवलज्ञानम् ॥२३।।
६१ सामग्री सम्यग्दर्शनादिलक्षणाऽन्तरङ्गा । बहिरङ्गा तु जिनकालिकमनुष्यभवादिलक्षणा । ततः सामग्रीविशेषात् प्रकर्षप्राप्तसामग्रीतः समुद्भूतो यः समस्तावरणक्षयः सकलधातिसंघातविघातस्तदपेक्षं सकलवस्तुप्रकाशस्वभावं केवलज्ञानं ज्ञातव्यम् ।।
સકલપ્રત્યક્ષનું લક્ષણ
વિશિષ્ટ પ્રકારની સામગ્રીના ગે સમગ્ર આવરણનો ક્ષય થવાથી ઉત્પન્ન થયેલ અને સમસ્ત દ્રવ્ય અને પર્યાના સાક્ષાત્કારરૂપ જ્ઞાન કેવલજ્ઞાન છે. ૨૩
$ 1 કેવલજ્ઞાન-સકલ પ્રત્યક્ષની ઉત્પત્તિમાં આવશ્યક સામગ્રી બે પ્રકારે છે-૧ અંતરંગ અને ૨ બાહ્ય. સમ્યગ્દશનાદિ અંતરંગ સામગ્રી છે. અને જિનેવરની વિદ્યમાનતામાં મળેલ મનુષ્યભવ વિગેરે બાહ્ય સામગ્રી છે. આ બન્ને પ્રકારના સામગ્રીના વિશેષથી એટલે કે-સામગ્રી જ્યારે પ્રકર્ષને પામે છે ત્યારે સમગ્ર આવરણને ક્ષય એટલે ચારેય ઘાતકર્મનો ક્ષય થાય છે. અને આ ઘાતિકર્મના નાશથી જે ઉત્પન્ન થાય છે, અને જે સકલ વસ્તુ તથા તેના પર્યાયોનું પ્રકાશક સાક્ષાત્કારી જ્ઞાન છે, તે કેવલજ્ઞાન જાણવું.
६२ यस्तु नैतदमस्त मीमांसकः, मीमांसनीया तन्मनीषा। तथाहि-बाधकभावात् , साधकाभावाद् वा सकलप्रत्यक्षप्रतिक्षेपः ख्याप्येत ? आद्यपक्षे प्रत्यक्षम् , अप्रत्यक्षं वा बाधकमभिदध्याः ? प्रत्यक्षं चेत्-पारमार्थिकम्, सांव्यवहारिकं वा : पारमार्थिकमपि विकलम्,

Page #202

२. २३]
सर्वक्षत्वसिद्धिः । सकलं वा ! विकलम-यवधिलक्षणम् , मनःपर्यायरूपं वा ? नैतत्पक्षद्वयमपि क्षेमाय. द्वयस्याऽस्य क्रमेण रूपिद्रव्यमनोवर्गणागोचरत्वेन तद्वाधनविधावधीरत्वात् । सकलं चेत्, अहो ! शुचिविचारचातुरी. यत्केवलमेव केवलप्रत्यक्षस्याऽस्याऽभावं विभावयतीति वक्षि । वन्ध्याऽपि प्रसूयतामिदानी स्तनन्धयान् । वान्ध्येयोऽपि च विधत्तामुत्तंसान्।
सांव्यवहारिकमप्यनिन्द्रियोद्भवम्, इन्द्रियोद्भवं वा ? न तावत् प्रथमम्, अस्य प्रातिभातिरिक्तस्य स्वात्माविष्वग्भूतसुखादिमात्रगोचरत्वात् । प्रातिभं तु तद्बाधक नानुभूयत एव । ऐन्द्रियं तु स्वकीयम्, परकीयं वा ? स्वकीयमपीदानीमत्र तद् बाधेत्, सर्वत्र सर्वदा वा ? प्राचि पक्षे, पिष्टं पिनष्टि भवान् . तथा तदभावस्याऽस्माभिर यभीष्टेः । द्वितिये तु , सर्वदेशकालानाकलय्येदं तदभावमुद्भावयेत्, इतरथा वा ! आकलय्य चेत् । आकालं नन्दताद् भवान् । 'भवत्येव सकलकालकलाकलापाशेषदेशविशेषवेदिनि वेदनस्य तादृशः प्रसिद्धेः । अनाकलय्य चेत् । कथं सकलदेश. कालाऽनाकलने सर्वत्र सर्वदा वेदनं तादृग् नास्तीति प्रतितिरुल्लसेत् ! परकीयमपीदानीमत्र तद्भावं वाधेत, सर्वत्र सर्वदा वेत्यादि विकल्पजालजर्जरीभूतं न तबाधनधुरां धारयितुं धीरतां दधाति । कथं वा परगृहरहस्याभिज्ञो भवानेवमभूत् ? 'तादृक्षप्रत्यक्षप्रतिक्षेपदक्षं प्रत्यक्षं प्रावर्तिप्ट मम' इति तेन कथनाच्चेत् । यदि कथिते प्रत्ययः, तर्हि 'तादृक्षाध्यक्षप्रतिक्षेपि प्रत्यक्षं नास्त्येव' इत्युत्तम्भितहस्ता वयं व्याकुर्मह इति किं न तथाऽनुमन्यसे ? अथ न यौष्माकीणः प्रमाणप्रवीणः समुल्लापः । परकीयः कथमिति वाच्यम् ! न खल्वयं स्वप्रत्यक्षं त्वत्प्रत्यक्षं कर्तुं शक्नोति, वचसा तु यथाऽसौ कथयति, तथा वयमपि । . अथ तदुपदर्शितेऽर्थे संवादात् तद्वचः प्रमाणम् । नन्वेवं प्रत्यक्षम्, अप्रत्यक्ष वा संवादकं स्यात् ! इत्यादिपूर्वोक्तावर्तननाऽनवस्थावल्लिल्लसन्ती कथं कर्तनीया ! किञ्च, संविदामिन्द्रियागोचरत्वादैन्द्रियमध्यक्षं सकलप्रत्यक्षस्य विधौ प्रतिपेधे वा मूकमेव वराकम् । न च त्वन्मतेनाभावः प्रत्यक्षेण प्रेक्ष्यते, तथात्वे हि किमिदानीमपहृतसर्वस्वेन तपस्विनाऽभावप्रमाणेन कर्तव्यम् ।। तन्न प्रत्यक्षं तद्बाधविधानसंविधानोद्धरम् ।
$ ૨ કેવલજ્ઞાનને નહીં માનનાર મીમાંસકની મનીષા(બુદ્ધિ)ની મીમાંસા કરવી જરૂરી છે. તે આ પ્રમાણે–સકલ પ્રત્યક્ષ-કેવળજ્ઞાનનું ખંડન કરે છે, તે તે શું બાધક પ્રમાણ હોવાથી કે કઈ સાધક પ્રમાણ મળતું નથી માટે ? બાધક માનવામાં આવે તે તે પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ છે કે અપ્રત્યક્ષ પ્રમાણ? પ્રત્યક્ષ માનતા
१ सप्तमी।

Page #203

१९०
सर्वज्ञत्वसिद्धिः ।
[ ૨, ૨૨ હો તે તે પારમાર્થિક છે કે સાં વ્યવહારિક ? પારમાર્થિક પણ શું સકેલ છે કે વિકલ ? વિકલમાં પણ અવધિજ્ઞાન બાધક છે કે મનઃ પર્યાયજ્ઞાન ? આ બને . પક્ષોમાંથી એક પણ બાધક બની શકે નહીં. કારણ એ બને કમશઃ રૂપી દ્રવ્ય અને મવર્ગને વિષય કરનાર હોવાથી કેવલજ્ઞાનને બાધ કરવા સમર્થ નથી. સકલપ્રત્યક્ષને કેવલજ્ઞાનનું બાધક કહો તે તમારી આ કેવી વિશુદ્ધ વિચારની ચતુરાઈ છે કે તમે કેવળજ્ઞાનને જ કેવળજ્ઞાનનું બાધક કહો છે ? તે પછી વંધ્યા પણ પુત્ર પ્રસવશે અને એ વધ્યાપુત્ર અલંકાર ઘડશે. સાંવ્યવહારિક પ્રત્યક્ષ બાધક હોય તે તે અનિર્ભિવ છે કે ઇન્દ્રિદુભવ? અનિન્દ્રિ
દુભવ-(મનથી ઉત્પન્ન થનારુ) તે કહી શકશે નહીં, કારણ કે–પ્રતિભાજ્ઞાન સિવાયનું અનિષ્ક્રિયદુભવજ્ઞાન તે–પિતાના આત્માથી કથંચિત અભિન્ન એવા સુખ-દુઃખાદિ માત્રને વિષય કરનાર છે. તે એ કેવલજ્ઞાનને કઈ રીતે બાધ કરશે ? પ્રાતિજ્ઞાન કેવળજ્ઞાનનું બાધક હોય એ અનુભવ તે થતું જ નથી, ઇન્દ્રિયોદુભવજ્ઞાનને બાધક કહે છે તે પિતાનું છે કે પરનું? પિતાનું કહે તે વર્તન માનકાળે અને આ જ સ્થળે (દેશમાં) બાધક છે કે સર્વદા સર્વ સ્થળે ? પ્રથમ પક્ષમાં માત્રપિષ્ટપેષણ (પીસેલાને પીસવાનું) કરે છે કારણ કે એવા કેવળજ્ઞાનને અભાવ તે અમે પણ માનીએ છીએ. બીજે પક્ષ કહો તે તે સર્વ દેશકાળને જણીને કેવળજ્ઞાનના અભાવને સિદ્ધ કરે છે કે સર્વદેશ કાળને જાણ્યા વિના ? સર્વ દેશ કાળને જાણીને કહે તે-સર્વદા આનંદ કરો. કારણ કે સર્વેક્ષણ (કાળ) અને સર્વ સ્થળ (દેશ)ને જાણનારા તમારા પિતાને વિષે જ કેવળજ્ઞાનની સિદ્ધિ થઈ અને જે સર્વ દેશ અને સર્વ કાળને જાણ્યા વિના કેવળજ્ઞાનને અભાવ સિદ્ધ કરે તે-અમે પૂછીએ છીએ કે-સર્વદેશ અને કાળને જાણ્યા વિના સર્વદા સર્વત્ર કેવળજ્ઞાન નથી, એવી પ્રતીતિ કઈ રીતે થઈ શકશે? અર્થાતું થઈ શકશે નહીં. એ જ પ્રમાણે પરકીય ઇન્દ્રિદુભવ સાંવ્યવહારિક પ્રત્યક્ષ પણ વર્તમાનકાલીન અને અહીં જ બાધક છે?-વિગેરે વિકલ્પ જાળથી ખખડી ગયેલું હોવાથી તે પરકીય ઇન્દ્રિય જન્ય સાંવ્યવહારિક પ્રત્યક્ષ કેવળજ્ઞાનને બાધ કરવામાં અસમર્થ છે. વળી, હે ભાઈ મીમાંસક! બીજાના ઘરની ગુપ્ત વાત તે કઈ રીતે જાણી? અર, 1 પરકીય ઇન્દ્રિય જન્ય સાંવ્યવહારિક પ્રત્યક્ષથી કેવલજ્ઞાનને બાધ થાય છે એ તમે કઈ રીતે જાણ્યું ? | મીમાંસક: કેવળજ્ઞાનનું ખંડન કરવામાં સમર્થ એવું પ્રત્યક્ષ મને થયું છે” એવું તેણે મને કીધું છે તેથી જાણ્યું છે.
જેન? તમને જે બીજના કથનમાં વિશ્વાસ હોય તે અમે પણ ઊંચા હાથ કરીને કહીએ છીએ કે-“સકલ પ્રત્યક્ષ કેવળજ્ઞાનનું ખંડન કરનાર કોઈ પ્રત્યક્ષ છે જ નહીં તે અમારી તે વાતને તમે કેમ માનતા નથી ?
મીમાંસદઃ તમારું કથન પ્રમાણયુક્ત નથી માટે માનતા નથી.
જૈન તે એ કહો કે–બીજાનું કથન કઈ રીતે પ્રમાણસિદ્ધ છે ? કારણ કે બીજો કોઈ પણ પિતાના પ્રત્યક્ષનું તમને પ્રત્યક્ષ કરાવી શકતો નથી અને વચનથી તે જેમ તે કહે છે તેમ અમે પણ કહીએ છીએ.

Page #204

२. २३ ]
सर्वशत्यसिद्धिः । મીમાંસક તેણે કહેલ અર્થમાં સંવાદ હોવાથી તેનું વચન પ્રમાણભૂત છે.
જૈન તે સંવાદક જ્ઞાન પ્રત્યક્ષ છે કે અપ્રત્યક્ષ? વિગેરે વિકપની પુનઃ આવૃત્તિ કરવાથી ઊડતી અવસ્થા વેલને કઈ રીતે કાપી શકશે ? વળી, જ્ઞાન ઇન્દ્રિયને વિષય નથી માટે ઍન્દ્રિય પ્રત્યક્ષ સકલ પ્રત્યક્ષની વિધિ કે નિષેધમાં બિચારું તન મૂકે છે. અર્થ ન સકલ પ્રયક્ષન વિધિ કે નિષેધમાં અસમર્થ છે. વળી, તમારા મનમાં અભાવનું પ્રત્યક્ષ થતું નથી, અને પ્રત્યક્ષથી અભાવનું જ્ઞાન થતું હોય તે અભાવ પ્રમાણનું તે સર્વસ્વ લુંટાઈ જવાથી તે બિચારું શું કરશે ? તે આ પ્રકારે પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ કેવલજ્ઞાનને બાધ કરવામાં સમર્થ નથી.
(प०) सर्वत्रेति सर्वम्भिन क्षेये। सर्वदेति सर्वस्मिन् काले। इदमिति स्वकीयं प्रत्यक्षम् । भवत्येवेति त्वय्येव । तादृशः इति तादृशस्य । कथं वा परगृहेत्यादि गद्ये कथमेतत् त्वया ज्ञातं यदुततत् प्रत्यक्षं सर्वत्र सर्वदा तद्भावं 'बाधते । परचेतोवृत्तोनां भवादृशां दुर्लक्ष्यत्वादेतन्न घटते इत्यर्थः । तेनेति परेण । न खल्बयमिति अयं परकीयः समुल्लापः । नन्वेवं प्रत्यक्षमप्रत्यक्षं वा संवादकं स्यादिति तद्वचसः प्रत्यक्ष संवादकमप्रत्यक्षं वेति योगः ।
(टि. ) नैतत्पक्षद्वयमित्यादि । रूपिद्रव्येति अवधिः । मनोवर्गणेति मनःपर्यायः । तदाधने इति सबलप्रत्यक्षबाधने । न तावत् प्रथममस्येति अनिन्द्रियोद्भवस्य । प्रातिभं त्विति केवलं नास्तीति । अद्य मे महाप्रसादो भवितेत्यादि । एतत् प्रातिभमढं मानसप्रत्यक्ष दृढतरम् । अत्र तदिति प्रत्यक्ष कर्म । तदभावस्येति तस्य सकल प्रत्यक्षस्याभाव इदानीमत्र । इदमिति स्वीकीयं ज्ञानम् । तदभावमिति केवलाभावम् । भवतीति त्वयि । तादृशेत्यादि । तेनेति जैमिनिना । परकीय इति जैमिनिसम्बन्धी। ' अथ तदुपदर्शिते इति तेन जैमिनिनोपदर्शिते । तद्वच इति तस्य जैमिनिमुनेर्वाक्यम् । तथात्वे इति अभावस्य प्रत्यक्षप्रेक्षत्वे परचेतोवृत्तीनां भवादृशां दुर्लक्ष्यत्वाद् इत्यर्थः ।
अप्रत्यक्षमपि प्रत्यक्षाभावमात्रम्. अपरप्रमाणरूपं वा प्रणिगधेत ? आद्यं चेत् , तर्हि निद्राणदशायामम्भस्तम्भकुम्भाम्भोरुहाम्भोधरादिगोचरप्रत्यक्षाभावात् तेषामभावो भवेत् । द्वितीयं चेत् . भावस्वभावम, अभावस्वभावं वा ! भावस्वभावमप्यनुमानं, शाब्दम्, अर्थापत्तिः, उपमानं वा ।
___ अनुमानं चेत् . कस्तत्र धर्मी-सकलप्रत्यक्षम् , पुरुषो वा कश्चित् ! सकलप्रत्यक्षं चत, तत्रोपादीयमानः समस्ती हेतुराश्रयासिद्धतामाश्रयेत् . भवतस्तस्याऽप्रसिद्धेः । पुरुपोऽपि सर्वज्ञः, तदन्यो वा धर्मी व]त ? सर्वज्ञ चेत् , किं सर्वज्ञत्वेन निर्णीतः, पराभ्युपगतो वा : निति चेत् , कथं तत्र तादृक्षप्रत्यक्षप्रतिक्षपः प्रेक्षाकारिणः कर्तुमुचितः, तन्निर्णायकप्रमाणेनैव तद्बाधनात् ?
___ अथ सर्वज्ञःवेन परेरभ्युपगतः पुमान वर्धमानादिर्धर्मी; तर्हि किं तत्र साध्यम् नास्तिवम्, असर्ववित्त्वं वा ? न तावद् नास्तित्वम्, तथाविधपुरुपमात्रसत्तायामुभयोरविवादात् , तथाव्यवहारपारमार्थिकापारमार्थिकत्व एव विप्रतिपत्तेः ।
१ बाधेत मु।

Page #205

१९२
सर्वज्ञत्वसिद्धिः ।
[२. २३
असर्ववित्त्वं चेत् । कस्तत्र हेतुः-उपलब्धिः, अनुपलब्धिर्वा ? उपलब्धिश्चेत्, अविरुद्धो. पलब्धिः विरुद्धोपलब्धिर्वा ! । अविरुद्धोपलब्धिस्तावद् व्यभिचारिणि, नित्यत्वनिषेधाभिधीयमानप्रमेयत्ववत् । विरुद्धोपलब्धिस्तु किं स्वभावविद्रोपलब्धिः, विरुद्धव्याप्तोपलब्धिः,विरुद्धकार्योपलब्धिः, विरुद्ध कारणोपलब्धिः, विरुद्धसहचरायुपलब्धिर्वा स्यात् ? नाद्या, सर्वज्ञत्वेन साक्षाद् विरुद्धस्य किञ्चिज्ञत्वस्य तत्र प्रसाधकप्रमाणाभावात् । नागेतनविकल्पचतुष्टयमपि घटामटाट्यते । प्रतिपेध्यस्य हि सर्ववित्त्वस्य विरुद्धं किञ्चिज्ज्ञत्वम् । तस्य च व्याप्यं कतिपयार्थसाक्षात्कारित्वम् , कार्य कतिपयार्थप्रज्ञापकत्वम्, कारणमावरणक्षयोपशमः, सहचरादि रागद्वेषादिकम् । न च विवादापेदाने पुंसि तेपामन्यतमस्यापि प्रसाधकं किञ्चित् प्रमाणं तवाऽस्ति, यतस्तदपलब्धीनां सिद्धिः स्यात् ।
वक्तृत्वरूपाविरुद्धकार्योंपलब्धिरस्त्येव तन्निपेधे साधनं साधिष्ठमिति चेत् । ननु कीटग् वक्तृत्वमत्र विवक्षाञ्चक्रे, यत्सर्ववित्त्वविरुद्धस्य कार्य स्यात्- प्रमाणविरुद्धार्थवक्तृत्वम्, तदविरुद्धार्थवक्तृत्वम् . वक्तृत्वमानं वा ! आद्यभिदायाम् , असिद्धं साधनम् , वर्धमानादौ भगवति तथाभूतार्थवक्तृत्वाभावात् । द्वितीयभिदि तु, नेयं विरुद्ध कार्योपलब्धिः, किन्तु कार्योपलब्धिरेव तद्विधिसाधनी, धूमध्वसिद्धिनिबन्धनोपन्यस्तधूमोपलब्धिवत् । तथा च विरुद्धो हेतुः । तृतीयभेदे त्वनेकान्तः, वक्तृत्वमात्रे सर्ववित्त्वकार्यत्वस्याविरोधात् ।
अनुपलब्धिरपि विरुद्धानुपलब्धिः, अविरुद्धानुपलब्धिर्वा ? विरुद्धानुपलब्धिस्तावद् विधिसिद्धावेव साधीयस्तां दधाति, अनेकान्तात्मकं वस्तु एकान्तस्वरूपानुपलब्धेः, इत्यादिवत् । अविरुद्धानुपलब्धिरपि स्वभावनुपलब्धिः, व्यापकानुपलब्धिः, कार्यानुपलब्धिः, कारणानुपलब्धिः, सहचराद्यनुपलब्धिर्वाऽभिधीयेत ! स्वभावानुपलब्धिरपि सामान्येन, उपलब्धिलक्षणप्राप्तत्वविशेषणा वा व्याक्रियेत ? पौरस्त्या तावत् , निशाचरादिना व्यभिचारिणी । द्वितीया पुनरसिद्धा, सर्ववित्वस्य स्वभावविप्रकृष्टत्वात् । व्यापकानुपलब्धिप्रभृतयोऽपि विकल्पा अल्पीयांसः, यतः सर्ववित्त्वस्य व्यापकं सकलार्थसाक्षात्कारित्वम् , कार्यमतीन्द्रियवस्तूपदेशः, कारणमखिलावरणविलयः, सहचरादि क्षायिकचारित्रादिकम् । न च तत्र तदनुपलब्धीनां सिद्धौ साधनं किञ्चित् तेऽस्ति, इत्यसिद्धा एवाऽमः ।
अथ सर्वज्ञादन्यः कश्चिद् धर्मी, तर्हि तस्याऽसर्ववित्वे साध्ये सिद्धसाध्यता। तद् नानुमानं तद्बाधकम् ||
અપ્રત્યક્ષને સકલ પ્રત્યક્ષનું બાધક કહો તે અપ્રત્યક્ષ એટલે પ્રત્યક્ષાભાવમાત્ર છે કે અન્ય પ્રમાણુરૂપ અર્થાત પ્રત્યક્ષથી ભિન્ન પ્રમાણરૂપ છે ?
किं साक्षाद् विरु० मु।

Page #206

૨. ૨૩] सर्वक्षत्वसिद्धिः ।
१९३ પ્રત્યક્ષાભાવ માત્ર કહો તે નિદ્રાવસ્થામાં જલ, તંભ, કુમ્ભ (ઘટ), કમળ, મેઘ વિગેરેને વિષય કરનાર પ્રત્યક્ષને અભાવ હોવાથી તે પદાર્થોનો પણ અભાવ થઈ જશે. અર્થાત પ્રત્યક્ષાભાવ માત્રથી પદાર્થોભાવ કહેશો તે નિદ્રાવસ્થામાં ઘટાદિ પદાર્થોનું પ્રત્યક્ષ થતું નથી, માટે જગતમાં ઘટાદિ પદાર્થોમાં અભાવની આપત્તિ આવશે.
અપ્રત્યક્ષ એટલે પ્રત્યક્ષથી ભિન્ન અન્ય પ્રમાણ-એ બીજો પક્ષ કહે છે તે પ્રમાણ ભાવ સ્વરૂપ છે કે અભાવ સ્વરૂપ? ભાવસ્વરૂપ કહે છે તે અનુમાન, શાન્ટઆગમ, અર્ધપત્તિ, કે ઉપમાન છે ?
અનુમાન કહે છે તેમાં ધમી શું છે-કેવળજ્ઞાન છે કે કોઈ પુરુપ? અનુમાનનો ધમી કેવળજ્ઞાન હોય તે-તેમાં અપાતા બધા હેતુઓ આશ્રયાસિદ્ધ થશે. કારણ કે તમારા રેતમાં હેતુના આશ્રયરૂપ કેવળજ્ઞાન જ અપ્રસિદ્ધ છે. અનુમાનને ધમી પુરુષ હોય તે સર્વજ્ઞપુરુપ ધમી છે કે અસર્વજ્ઞપુરુષ ? સર્વજ્ઞ પુરપ હોય તે તેને તમેએ સર્વજ્ઞ તરીકે નિશ્ચિત કરેલ છે કે બીજાએ સ્વીકારેલ સર્વજ્ઞ પુરુષ છે? સર્વજ્ઞ તરીકે તમે એ નિશ્ચિત કરેલ પુરુષ ધમી હોય તે તેવા પુરુષમાં કેવળજ્ઞાનને નિધિ કરે એ તમારા જેવા વિચારવાન માટે કઈ રીતે યોગ્ય છે? કારણ કે ધમીને નિશ્ચય કરાવનાર પ્રમાણથી જ તમારો સકલ પ્રત્યક્ષને નિષેધ બાધિત થાય છે. બીજા એટલે કે જેને એ સર્વજ્ઞ તરીકે સ્વીકારેલ વિદ્ધમાનાદિ પુરુષને ધમી કહેતા તે તેમાં સાધ્ય શું છે-નાસ્તિત્વ કે અસર્વવિત્વ? નાસ્તિત્વ તે કહી શકશે નહીં, કારણ કે–તેવા પુરુષની સત્તામાં તે વાદિપ્રતિવાદી ઉભય પક્ષને વિવાદ નથી. પરંતુ તેમને વિષે કરાતા સર્વજ્ઞત્વના વ્યવહારમાં વિવાદ છે. એટલે કે-સર્વજ્ઞત્વને વ્યવહાર વાસ્તવિક છે કે અવાસ્તવિકઆમાં વિવાદ છે. અર્થાત વાદ્ધમાન નામના પુરુષ વિશેષ સર્વજ્ઞ છે, એમ અમે (જૈને) કહીએ છીએ. અને તે સર્વજ્ઞ નથી એમ તમે કહો છે, એટલે સર્વજ્ઞવરૂપ સાધ્યમાં જ વિપ્રતિપત્તિ છે. પરંતુ ધમી–પક્ષરૂપ વદ્ધમાનને વિષે નથી. પરાભુપગતપુરુષમાં સાધ્ય “અસર્વવિન્દ્ર કહે તેમાં હેતુ ઉપલબ્ધિ છે કે અનુપલબ્ધિ? ઉપલબ્ધિ હોય તે-અવિરુદ્ધપલબ્ધિ છે કે વિરુદ્ધોપલબ્ધિ? અવિરુદ્ધોપલબ્ધિ કહો તે જેમ શબ્દના નિત્યત્વનું નિવેધક ' હેતુ વિપક્ષરૂપ આકાશાદિમાં પણ છે, તેથી તે વ્યભિચારી છે તેમ એ હેતુ પણ વ્યભિચારી છે. વિરુદ્ધોપલબ્ધિ કહો તે-તે સ્વભાવ વિરુદ્ધ પલબ્ધિ, વિરુદ્વવ્યાપલબ્ધિ, વિરુદ્ધકર્યોપલબ્ધિ, વિરુદ્ધકારણોપલબ્ધિ કે વિરુદ્ધ સહચરાદિની ઉપલબ્ધિ છે? સર્વજ્ઞત્વનું સાક્ષાત્ વિરોધી કિંચિતત્વ છે. અને ઉપરોક્ત વિદ્ધમાનરૂપ ધર્મમાં એ કિંચિજસત્યને સિદ્ધ કરનાર, કઈ પણ પ્રમાણ મળતું નથી માટે સ્વભાવવિરુદ્ધોપલબ્ધિ કહી શકશે નહીં. વિદ્વાતાપલબ્ધિ આદિ ચારેય વિકપ પણ કહી શકશે નહીં, કારણ કે નિષ્યિમાન સર્વજ્ઞત્વનું વિરોધી કિંચિજજ્ઞત્વ છે, અને તે કિંચિજજ્ઞત્વનું વ્યાપ્ય છે-કતિ પય અર્થનું સાક્ષાત્કારિત્વ, કાર્ય છે કતિ પય અર્થનું પ્રજ્ઞાપન, કારણ છે આવરણને ક્ષયોપશમ, અને સહચરાદિ છે રાગદ્વેષાદિ. અને

Page #207

१९४ सर्वज्ञत्वसिद्धिः ।
[ ૨, ૨૩ વિવાદાપન વર્ધમાનાદિમાં આમાંનું કાંઈ પણ સાધનાર તમારી પાસે કોઈ પ્રમાણ નથી, જેથી કરીને તમે તે તે વિરુદ્ધઉપલબ્ધિઓની સિદ્ધિ કરી શકે. • મીમાંસક–કિંચિજજ્ઞત્વનું અવિરોધી કાર્ય વકતૃત્વ ઉપલબ્ધ છે જ, જેથી કરીને સર્વજ્ઞત્વનો નિષેધ સિદ્ધ થાય છે. કારણ કે સર્વજ્ઞત્વનું વિરોધી કિંચિજજ્ઞત્વ છે અને તેનું અવિરોધી કાર્ય વકતૃત્વ છે. માટે સર્વજ્ઞત્વના વિરુદ્વના કાર્યની ઉપલબ્ધિ થવાથી સર્વજ્ઞત્વને બાધ સિદ્ધ થાય છે.
જૈન–જેને તમે સર્વજ્ઞત્વના વિરુદ્ધનું કાર્ય માન્યું તે વકતૃત્વ તમે કેવું માને છે ? તે શું પ્રમાણથી વિરુદ્ધ અર્થનું વકતૃત્વ છે, પ્રમાણથી અવિરુદ્ધ અર્થનું વકતૃત્વ છે કે માત્ર વકતૃત્વ છે? પ્રથમ પક્ષ તે યુક્ત નથી. કારણ વધમાનાદિમાં પ્રમાણુથી વિરુદ્ધ વકતૃત્વ છે જ નહીં અને જે પ્રમાણથી અવિરુદ્ધ વકતૃત્વ માને તે હેતુ વિરુદ્વકાર્યોપલધિરૂપ બનતું નથી કારણ કે તેવું વકતૃત્વ સર્વજ્ઞત્વથી વિરુદ્ધ જે કિંચિજજ્ઞત્વ છે તેનું કાર્ય તે હેય નહીં પણ સ્વયં સર્વજ્ઞત્વનું જ કાર્ય હોઈ તે હેતુ કાર્યોપલબ્ધિરૂપ થશે અને તે તે સર્વજ્ઞ ત્વને નિષેધ નહીં પણ સર્વજ્ઞત્વની વિધિને જ સિદ્ધ કરશે. જેમકે-ધૂમે પલબ્ધિરૂપ હેતુ અનિને નિષેધ નહિ પણ તેની વિધિને જ સિદ્ધ કરે છે. આ રીતે તે તમારે આ હેતુ વિરુદ્ધ થઈ જશે. ત્રીજા વિકપમાં માત્ર “વફતૃત્વરૂપ તમારો હેતુ વ્યભિચારી છે, કારણ કે–સર્વજ્ઞત્વના અવિરુદ્વકાર્ય રૂપ છે, અર્થાત સર્વજ્ઞ કે અસર્વજ્ઞ સાથે કશો વિરોધ ન હોવાથી તે હેતુ વ્યભિચારી થશે તેથી કરીને અસર્વવિત્વની સિદ્ધિમાં અવિરુદ્ધકાર્યોપલબ્ધિરૂપ હેતુ અસમર્થ છે.
મીમાંસક–વદ્ધમાનમાં સર્વજ્ઞત્વને અભાવ છે, કારણ કે-તેમનું સર્વજ્ઞત્વ અનુપલબ્ધ છે, આ પ્રકારે અનુપલબ્ધિથી વિદ્ધમાનમાં અસર્વવિત્વ સિદ્ધ કરીશું.
જૈન–અહીં અનુપલબ્ધિથી તમને વિરુદ્ધાનુપલબ્ધિ અભિપ્રેત છે કે અવિરદ્વાનપલબ્ધિ ? વિદ્વાનુપલબ્ધિ હોય તે તે સર્વજ્ઞત્વની સિદ્ધિમાં જ સમર્થ છે. જેમ કે-એકાન્તસ્વરૂપની અનુપલબ્ધિ હોવાથી વસ્તુ અનેકાન્તસ્વરૂપ છે. અને જે અવિરુદ્ધાનુપલબ્ધિ હોય તે તે સ્વભાવાનુપલબ્ધિ, વ્યાપકાનુપલબ્ધિ, કાર્યાનુપલબ્ધિ, કારણનુપલબ્ધિ કે સહચરાધનપલબ્ધિ છે? સ્વભાવાનુપલબ્ધિ હોય તે-સામાન્ય નિવિશેષણ) છે કે ઉપલબ્ધિલક્ષણપ્રાપ-દશ્યની અનુપલબ્ધિરૂપ છે? હવભાવસામાન્યની અનુપલબ્ધિ હોય તે તે હેતુ વ્યભિચારી થશે કારણ કેજગતમાં અદશ્ય એવા પિશાચાદિની અનુપલબ્ધિને કારણે તેમને અભાવ સિદ્ધ થતું નથી. ઉપલબ્ધિલક્ષણપ્રાપ્ત-દશ્યસ્વભાવની અનુપલબ્ધિરૂપ બીજે હેતુ હોય તે અસિદ્ધ છે, કારણ કે-સર્વવિત્વ એ સ્વભાવવિપ્રકૃણ-સ્વાભાવે અમૂર્ત હોવાથી દશ્ય કહેવાય નહીં. એટલે તેની અનુપલબ્ધિ એ દશ્યાનુપલબ્ધિ નથી પણ અદશ્યાનુપલબ્ધિ છે. વ્યપકાનુપલબ્ધિ આદિ બાકીના ચારે હેતુઓ તે તુચ્છ છે. કારણ કે-સર્વવિત્વનું વ્યાપક સકલ પદાર્થને સાક્ષાતુકરવાપણું છે, કાય અતીન્દ્રિય પદાર્થોને ઉપદેશ છે, કારણ સમસ્ત આવરણને ક્ષય છે, અને તેના સહુચરાદિ ભાયિકભાવના ચારિત્રાદિ છે. અને વિદ્ધમાનાદિ ધર્મમાં આ વ્યાપકાદિ ચારેની

Page #208

२. २३ ]
सर्वज्ञत्वसिद्धिः । અનુપલબ્ધિને સિદ્ધ કરનાર કોઈ પણ પ્રમાણે તમારી પાસે નથી માટે, આ ચારે અનુપલબ્ધિરૂપ હેતુઓ અવવિત્વની સિદ્ધિમાં અસિદ્ધ હવાભાસે છે.
અને જે અનુમાનમાં ધમી (પક્ષી તરીકે સર્વજ્ઞથી અન્ય પુરુષને માનો અને તેમાં જે અર્વવિવ સિદ્ધ કરશે તે તે સિદ્ધનું જ સાધન થશે.
આ રીતે અનુમાન કલપ્રત્યક્ષ-કેવળજ્ઞાનનું બાધક નથી. (१०) प्रत्यक्षाभावमात्रमिति सपि इदानी न दृश्यते एतावतंब नास्तीति गर्भः । तस्येति सकलप्रत्यक्षस्य । तद्वाधनादिति तादृक्षप्रतिक्षेरयाधनात् ।। तथाव्यवहारेति गद्ये सर्वज्ञत्वस्य यत् पारमार्थिकत्वमपारमार्थिकावं च तत्रैव विप्रतिपत्तेः । ।
अविरुद्धोपलब्धिस्तावयभिचारिणीति सर्वज्ञत्वेन सइ यदविरुद्धं तस्योपलब्धिः । सा व्यभिचारिणी कार्यप्रसाधिका न भवतीत्यर्थः । यतो नास्त्यत्र शीतं वन्युपलम्भादिति 'तद्विरुद्धोपलब्धिनिपेधं गमयति, न पुनरविरुद्धोपलब्धिरिति यावत् । स्वभावविरुद्धोपलब्धिरिति निषेध्येन सर्ववित्त्वेन सह स्वभाव विरुद्ध किंचिज्ज्ञत्वं तस्योपलब्धिः । विरुद्धव्याप्तोपलब्धिरिति निषेध्येन सह विरुद्धं किंचिज्ज्ञन्यं तेन व्याप्त कतिपयार्थसाक्षात्कारित्वं तस्योपलब्धिः । 'आद्येति स्व. भावविरुद्धोपलब्धिः । तत्रेति वर्द्धमानादी। __ वक्तृत्वरूपेत्यादि गद्ये वक्तृत्वरूपाऽविरुद्ध कार्योपलब्धिस्तनिषेधे सर्ववित्त्वनिषेधे स थिष्ठं साधनमल्यैवेति योगः । सर्ववित्त्वविरुद्धस्येति किञ्चिज्ज्ञत्वस्य ॥ द्वितीयभिदीति प्रमाणाविरुद्धार्थवक्तृत्वपक्षे । किन्तु कार्योपलब्धिरिति । विरुद्धं किञ्चिज्ज्ञत्वम् । तस्य प्रमाणाविरुद्धार्थवक्तृत्वं न कार्य यदुपलभ्येत, अपि तु साध्यस्य सर्वज्ञत्वस्य कार्यमिदं प्रमाणाविरुद्धार्थवक्तृत्वम् तस्योपलब्धिरिति । विरुद्धो हेतुरिति विपरीतसाधनात् । वक्तृत्वमात्रेति वक्तृत्वमात्रं सर्व वित्त्वस्य कार्य भवन्न विध्यते।
विरुद्धानुपलब्धिरित्यादि । अस्त्यत्र शीतं वयनुपलब्धेस्तव च निषेधोऽभीष्टः । असिद्धा एवामूरिति स्वभावानुपलब्ध्यादयः ।
(टि.) तेपामिति स्तम्भकुम्भाम्भोरुहादीनाम् । अनुमानं चेदित्यादि । तत्रेति अनुमाने । तत्रेति सकलप्रत्यक्षे। तस्येति सकल प्रत्यक्षस्य । तदन्य इति तस्मात्सर्वज्ञादन्यो व्यतिरिक्तो मूर्खः कश्चित् । तत्रेति सर्वज्ञे। तादृक्षेति सकलप्रत्यक्ष निरासः । तन्निर्णायकेति सर्वज्ञनिरचायकेन । तहाधनादिति तादृक्षप्रत्यक्षप्रतिक्षेपबाधनात् ।
तथाव्यवहारेति व्यवहारस्य सर्वज्ञत्वस्य पारमायिकेनेति वयं वमः । परमार्थेन सर्वज्ञोऽस्ति, त्वं मणसि नास्ति सर्वज्ञ इत्यय विवादात्। व्यभिचारिणीति वक्तृत्वपुरुषत्वा. दिभिः । विरुद्ध सहचरादीति । आदिशब्दाद विरुद्धपूर्वचरोपलब्धिः, विरुद्धोत्तरचरो. पलब्धिश्च । नायेत्यादि । तति सर्वज्ञे। तस्य चेति किञ्चिज्ज्ञन्यस्य । विवादापेदाने इति विवादपदाधिरु सर्वज्ञे । तेपामिति कतिपयार्थसाक्षात्कारित्वादीनां रागादीनां च । अन्यतमस्येति एहस्यापि । यत इति साधक प्रमाणात् । तदुपलब्धीनामिति तस्य विरुद्धस्य
१ ति च वि' ल । 'ति विरु' मु । २ रिति । अत्र प्रायः सर्वादशेपु साक्षाविरुद्धोपलब्धिरिति हेतुनामास्ति । तद्वयाख्या चाग्रेसनैवेति । नि-मुपञ्जिका । ३ नाद्येति मु क । ४ मात्रेणेति ल।

Page #209

सर्वज्ञत्वसिद्धिः ।
[ २. २३
किञ्चिज्ज्ञत्वस्य व्याप्याद्युपलब्धीनाम् । तन्निपेधे इति सर्वज्ञ यनिवारणे । आद्यभिदायामि. 'त्यादि । तथाभूतेति प्रमाणविरुद्धार्थस्य वयाऽसम्भवात् । साध्यस्य सर्वज्ञत्वस्य कार्यमिदं प्रमा णाविरुद्धवक्तृत्वं तस्योपलब्धिः । इयमिति प्रमाणाविरुद्धार्थवक्तृत्वलक्षगा । तद्विधीति सर्वज्ञविधिसाधनी । सामान्येने। नास्ति सर्वतोऽनुपलब्धः । यतः सर्ववित्त्वस्येन्यादि । तत्रेति सर्वज्ञे। सर्वज्ञत्वेन सह यदविरुद्धं तस्योपलब्धिः । सा व्यभिचारिणी कार्यप्रसाधिका न स्यादित्यर्थः, यतो नास्त्यत्र शोतं. वहन्युपलम्भादितिवत् विन्दोलव्धिनिषेधं गमयति न पुनरविरुद्धोपलब्धिः। तदनुपलब्धी. नामिति सकलार्थसाक्षात्कारित्वाद्यनुपलब्धीनाम् ।
अथ सर्वज्ञादित्यादि । तस्येति जडस्वभावस्य अस्माभिरप्यङ्गीक्रियत एवैतत् । तद्बाधक मिति सकलप्रत्यक्षबाधनबद्धकक्षम् ।
नापि शाब्दम्, यतस्तदपौरुषेयम्, पौरुपेयं वा स्यात् ! न तावदपौरुपेयम्, अपौरुषेयत्वस्य वचस्मु संभवाभावात् । पौरु पेयमपि केवलालोकाकलितपुरुपप्रगीतम्, तदितरपुरुपप्रणीतं वा ? आधं कथं वाधकम्, विरोधात् ! द्वितीये त्वसौ पुरुपः केवलालोकविकलाः सकलाः पुरुषपर्पदः प्रेक्षते, न वा ! । प्राच्यपक्षे, कथं तत्प्रतिपेधः, तस्यैव तदाकलितत्वात् ? द्वितीयेऽपि कथन्तराम् , तत्प्रणीतशब्दस्य पांशुलपादकोपदिष्टशब्दस्येव प्रमाणत्वासंभवात् ।
नाप्यर्थापत्तिस्तद्वाधिका, तदभावमन्तरेणानुपपद्यमानस्य प्रमाणपट्कनिष्टङ्कितस्यार्थस्य कस्यचिदसत्त्वात् ।
नाप्युपमानम्, तस्य सादृश्यमात्रगोचरत्वात् । तन्न भावरूपं प्रमाणं तद्बाधबद्धकक्षम् ।
અને શાબ્દ-આગમ પણ સકલપ્રત્યક્ષનું બાધક નથી કારણ કે તે જે બાધક હોય તો તે અપૌરુષેય છે કે પૌરુષેય ? અપૌરુષેય આગમને બાધક : તરીકે કહી શકશે નહીં. કારણ કે અપૌરુષેય વચન-શબ્દને સંભવ જ નથી. પૌરુષેય આગમને બાધક તરીકે કહો તે તેની રચના કેવલજ્ઞાનયુક્ત પુરુષ દ્વારા થઈ છે કે કેવલજ્ઞાનરહિત પુરુપ દ્વારા ? કેવલજ્ઞાની પુરુષ દ્વારા પ્રણીત આગમાં કેવલજ્ઞાનનું બાધક કઈ રીતે થઈ શકશે ? કારણ કે તેમ માનવામાં વિરોધ છે. કેવલજ્ઞાનરહિત અસર્વજ્ઞ પુરુષ દ્વારા પ્રણીત આગમ સકલપ્રત્યક્ષમાં બાધક હોય તે અમે પૂછીએ છીએ કે-આગમના રચયિતા તે પુરુષે બધા પુરુષે કેવળજ્ઞાન વિનાના જ છે એમ જાણ્યું છે કે નથી જાણ્યું ? જે જાણ્યું હોય તે તે કેવળજ્ઞાનને નિષેધ કરી શકે નહીં. કારણ કે-તે સ્વયં કેવળજ્ઞાન વિના બધા પુરૂને જાણી જ કેવી રીતે શકે ? અર્ધાતુ જાણ્યા હોય તે તે સર્વજ્ઞ જ હોય. અને જે સ્વયં સર્વજ્ઞ હોય તે-કેવળજ્ઞાનને નિવેધ કેવી રીતે કરે ? બધા પુરુ કેવળજ્ઞાન વિનાના જ છે, એવું જાણ્યા વિના જ કઈ પુરુષે આગમની

Page #210

૨, ૨૩ ].
१९७ રચના કરી છે, એ બીજો પક્ષ કહે તે પછી કેવળજ્ઞાનને અભાવ કોઈ પણ રીતે સિદ્ધ થઈ શકશે જ નહીં. કારણ કે, તેવાનું વચન રસ્તે ચાલતા ગમારની જેમ પ્રમાણરૂપ સંભવે જ નહીં.
અપત્તિપ્રમાણુ પણ સકલપ્રત્યક્ષ-કેવલજ્ઞાનનું બાધક નથી. કારણ કે કેવલજ્ઞાનના અભાવ વિના સિદ્ધ ન થઈ શકે એવો કોઈ પણ પદાર્થ છયે પ્રમાણથી સિદ્ધ નથી.
ઉપમાન પ્રમાણ પણ સકલપ્રત્યક્ષ-કેવલજ્ઞાનનું બાધક નથી. કારણ કે ઉપમાનને વિષય સદશ્યમાત્ર છે. આ પ્રમાણે ભાવરૂપ પ્રમાણુ સકલપ્રત્યક્ષકેવલજ્ઞાનને બાધ કરવામાં સમર્થ નથી.
(१०) कथंतरामिन्यत्र कथंतरां तत्प्रतिषेध इति योगः । सादृश्यमात्रगोचरत्वादिति असता च सादृश्यं नोपपद्यते।
(टि०) यतस्तदिति शाब्दम् । तत्प्रतिषेध इति सकलप्रत्यक्षनिषेधः। तस्यैवेति पुरुषस्यैव । તાદિતિ દેવ2િ741જ્ઞાનાત્ ા ાથરતાrfમતિ તત્વતિય રીત લખ્ય:: तत्प्रणीतेति तन केवलालोकविकलसकलपुरुषपर्षदवलोककेनोपदिष्टध्वनेः । पांशुलेति पथिकः । पान्थवाक्यमप्रमाणम्, तस्याप्तवनिश्चयाभावात् यतकारादिवाक्यवत् ।
नाप्यर्थापत्तिरित्यादि । तदभावमिति केवलाभावं विना । तस्येत्युपमानस्य । तद्बाधेति सकलप्रत्यक्षबाधने प्रयुभूपति । · नाप्यभावरूपम्, तस्य सत्तापरामर्शिप्रमाणपञ्चकाप्रवृत्तौ सत्यां भावात् । न चासौ समस्ति, 'विवादास्पदं कस्यचित् प्रत्यक्षम्, प्रमेयत्वात्, पटवत्' इति तद्ग्राहकानुमानस्य प्रवृत्तेः । तन्न बाधकभावात सकलप्रत्यक्षाऽभावः ।
नापि साधकाभावात, अनुमानस्यैव तःसाधकस्येदानीमेव निवेदनात् । इति सिद्ध करतलकलितनिस्सैलस्थूलमुक्ताफलायमानाकलितसकलवस्तुविस्तारं केवलनामधेयं संवेदनम् इति सिद्धमेवं केवलज्ञानम् ॥२३॥
અભાવરૂપ પ્રમાણ પણ સકલ પ્રત્યક્ષ-કેવલજ્ઞાનનું બાધક નથી. કારણ કેસત્તાને વિષય કરનાર પાંચ પ્રમાણની પ્રવૃત્તિ ન હોય ત્યારે જ અભાવ પ્રમાણુની. પ્રવૃત્તિ હોય છે અને પાંચે પ્રમાણની પ્રવૃત્તિને અભાવ તે અહીં નથી. કારણ કે અહીં અનુમાન પ્રમાણુની પ્રવૃત્તિ છે જ. તે આ પ્રમાણે વિવાદાસ્પદ સકલપ્રત્યક્ષ -કેવલજ્ઞાન કેઈને પણ પ્રત્યક્ષ છે, પ્રમેય હોવાથી, ઘટપટાદિની જેમ.
આ રીતે બાધક પ્રમાણને આધારે સકલ પ્રત્યક્ષને અભાવ સિદ્ધ થતું નથી.
સાધક પ્રમાણના અભાવને કારણે પણ સકલ પ્રત્યક્ષનો અભાવ સિદ્ધ થતું નથી. કારણ કે કેવળજ્ઞાનનું સાધક અનુમાન પ્રમાણુ આ પહેલાં અમે આપ્યું જ છે.

Page #211

१९८ अर्हतस्सर्वशत्वम् ।
[२. २४આ પ્રકારે હથેળીમાં રહેલ અનુપમ મોટા મોતીની જેમ સમસ્ત વસ્તુ સમૂહને જાણનાર કેવળ” એ નામનું જ્ઞાન સિદ્ધ થયું. માટે કેવળજ્ઞાન સિદ્ધ જ છે. ૨૩.
(प०) विवादास्पदमिति सचराचरं विश्वम् । निस्तलेति 'निस्तलशब्दन पर्नुलपयाख्या । (टि.) तस्येति अभावग्य प्रमाणपत्र काभावे प्रवृत्तेः । "प्रमाणपञ्चकं यत्र वस्तुरूपे न जायते ।
वस्ट सत्ता वयोधार्थ तत्राभाव प्रमाणता'' ॥ [मोलो अभा० २] इति वचनात् । न चासाविति प्रमाणपञ्चकः प्रवृत्तिः । विवादास्पद मिति देशकालस्वभावविप्रकृष्टा दिवस्तु । कस्यचिदिति वर्द्ध. मानादेः । तद्ग्राहकेति प्रत्यक्षग्राहकम् । तत्साधकस्येति केवलज्ञानसाधकस्य । किन्तु कता पुरुपमेतदास्पदीकरोतीत्यत्राहु:---
तद्वानहन निर्दोपत्वात् ॥२४॥ १ तत् केव नियमस्यास्तीति नित्यथोगे मतुप् । निष्क्रान्तो दोपेभ्यो रागद्वेपाऽज्ञानलक्षणभ्यो निर्दीपस्तद्भभावस्तत्त्वं तस्मात् ।
प्रयोगः-अर्हन सर्वज्ञः, निदोपत्वात् , यस्तु नैवं स नैवं यथा रथ्यापुरुपः, तथा चाहन, तस्मात् सर्वज्ञ इति ॥२४॥
પરંતુ એવું કેવળજ્ઞાન કયા પુરુષને વિષે આશ્રિત છે તેનું કથનતદ્વાન અહંન છે કારણ કે તે નિદેવ છે, ૨૪.
$ 1 તત્વ એટલે કેવળજ્ઞાન જેમાં હોય તે તદ્વાન એટલે કેવલજ્ઞાનવાળા, અહીં નિયોગમાં મનુ પ્રત્યય થયો છે. રાગ, દ્વેષ, અજ્ઞાન આદિ દેથી જે મુક્ત છે, તે નિર્દોષ કહેવાય છે, અને નિર્દોષ હોવાથી અહંન સર્વજ્ઞ છે.
અનુમાન પ્રોગ- અન્ કેવળજ્ઞાનવાળા-સર્વજ્ઞ છે, નિર્દોષ હેવાથી. જે સર્વજ્ઞ ન હોય તે નિર્દોષ ન હોય, જેમ કે-રણ્યા પુરુષ–શેરીને માણસ, અર્ડન निप छे भाटे ते स . २४. निर्दोषत्वमस्य प्रसाधयन्ति -
निपोऽसौ प्रमाणाऽपिरोधिवाक्त्वात् ॥२५।। १ प्रयोगः--अर्हन् निदोपः, प्रमाणाविरोधिवाक्त्वात्, यस्तु न निदीपः, स न • तथा, यथा र यापुरुषः, प्रभागाविरोधिवाक् चाहन, ततो निदीप इति ।।२५।।
અર્ણનમાં નિર્દોષત્વની સિદ્ધિઅને નિર્દોષ છે. પ્રમાણથી અવિરુદ્ધ વચનવાળા હોવાથી. ૨૫
૧ અનુમાન પ્રયોગ – અર્ડનું નિર્દોષ છે, પ્રમાણથી અવિરુદ્ધ બોલનાર હોવાથી, જે નિર્દોષ નથી તે પ્રમાણથી અવિરુદ્ધ બોલનાર નથી. અર્થાતુ–પ્રમાણથી
१ निस्तुल मु।

Page #212

__ईश्वरस्य जगत्कर्तृत्वनिरासः ।
१९९ વિરુદ્ધ બેલનાર છે. જેમકે રધ્યાપુરુપ (શેરીને માણસ), અહંન પ્રમાણથી અવિરુદ્ધ વનવાળા છે માટે નિર્દોષ છે. ૨૫.
प्रमाणाविरोधिवाक्त्वमेवाईतः प्रसाधयन्ति... तदिष्टस्य प्रमाणेनाऽवाध्यमानत्वात् तद्वाचस्तेनाविरोधसिद्धिः ॥२६॥
१ तस्याऽर्हत इष्टस्य प्रतिपाद्यतया संमतस्याऽनेकान्ततत्त्वस्य, तद्वाच इत्यहद्वाचः । अर्हन् सर्वत्र प्रमाणाविरोधिवाक्, तत्र प्रमाणावाध्यमानाभिमततत्त्वत्वात् । यस्याऽभिमतं तत्वं यत्र प्रमाणेन न बाध्यते, स तत्र प्रमाणाविरोधिवाक् । यथा रोगादौ भिपग्वरः । न वा यते च प्रमाणेनाऽईतोऽभिमतमनेकान्तादितत्त्वम् । तस्मात् तत्राऽसौ प्रमाणाविरोधिवाक् । इति सिद्धमहन्नेव सर्वज्ञ इति ।।
અરિહંતના પ્રમાણથી અવિરધી વચનની સિદ્ધિ
તેમનાં ઇષ્ટ ત (સ્યાદ્વાદાદિ) પ્રમાણથી અબાધિત છે, માટે તેમની વાણીમાં પ્રમાણથી અવિરોધની સિદ્ધિ થાય છે. ૩૬
S૧ તેમને એટલે અરિહંતને, ઇષ્ટ તત્વ એટલે પ્રતિપાદન કરવાને સંમત અનેકાન્તવાદાદિરૂપ તત્વ. તેમની વાણું એટલે અહંની વાણી.
અનુમાન પ્રગ– અહંન સર્વત્ર પ્રમાણુથી અવિરુદ્ધ વાણીવાળા છે, સર્વત્ર પ્રમાણથી બાધિત ન થાય તેવા અભિમત (ઈછ) તત્ત્વવાળા હોવાથી. જેનું અભિમતતવ જ્યાં પ્રમાણથી બાધિત ન થાય ત્યાં તે પુરુષ પ્રમાણથી અવિરોધી વાણીવાળો હોય છે. જેમકે રોગાદિ વિષે ઉત્તમ વિદ્યા પ્રમાણથી અવિ
ધી વચનવાળો હોય છે. અહંને માન્ય અનેકાન્તવાદાદિરૂપ તત્ત્વ પણ પ્રમાણથી બાધિત થતું નથી. માટે તે– અનેકાન્તવાદાદિ તત્વને વિષે અહંન પ્રમાણથી અવિરેાધી વાણીવાળા છે. આ રીતે અન્ જ સર્વજ્ઞ છે, એ સિદ્ધ થયું. (५०) अर्हन्निति गद्ये तत्रति सर्वत्र ।
२ नन्वियं त्रिभुवनभवनान्तर्वर्तमानाऽन्तरितानन्तरितपदार्थप्रथात्वतीर्थनाथवृत्तिर्न भवति, यतो भृभूधरप्रतिपदार्थप्रबन्धविधानद्वारा प्रमथपतेरवेयमुपपद्यते, यदेतदनुमानमत्र प्ररुध्यते न्यायतात्पर्यावबोधप्रधानमनोवृत्ति विद्दवृन्देन--विवादपदभृतं भूभृधरादि बुद्धिमद्विधेयन् , यतो निमित्ताधीनात्मलाभम् । यद् निमित्ताधीनात्मलामं तद् बुद्धिमद्विधेयम्, यथा मन्दिरम् । तथा पुनंग्तत् । तेन तथा ।
___ न तायद निमित्ताधीनात्मलाभत्वं वादिनः, प्रतिवादिनो वाऽप्रतीतम्, यतो भूभूधरादेशमीयात्मीयनिमित्तत्रातनिर्वर्तनीयता भुवनभाविभवभृत्प्रतीतैव । नाऽपि दोलायमानवेदननिमित्तम्, मतिमन्निवर्तनीयेतराम्बरादिपदार्थतोऽत्यन्तव्यावृत्तत्वेन । नापि विरु.

Page #213

२०० ईश्वरस्य जगत्कर्तृत्व निरासः ।
[ ૨. ૨૬ द्वनावगेधदुर्धरम , अम्बरादितोऽन्यन्तव्यावृत्तवनैव । नाऽपि तुरीयन्यायाभताप्रतिबदम्, રૂઢિન. અનુમાનનાન્ન, માતામિયાના વા મા ISત્રાધિનામિતિધર્મનતાતિવાતિના ના યમુનાનાપમાનતાનિધનમ્ પતરવરિપબ્ધિધર્માઘાનप्रत्यलानुमानाभावेन ।
ननु भवतीदं तावदनुमानं परिपन्थिधर्मापपादनप्रत्यलम्, यथा-भूताऽधिभूः भूभूधरादिविधाता न भवति, वपुर्वन्ध्यवेन, निवृतात्मवत् । तदनवदातम्, यतोऽत्र ત્રિને જ ધમ ધવને પ્રતિપન , સાતિવનનો વે પ્રતિઃ ? ને તારવ્રતિપન, यदेवमाधारद्वाराऽप्रनीत बोपयो वयुर्वन्ध्यताव्याप्योपनिपातीभवन् न निरोढुं तीर्थते । यदि पुनः प्रतिपन्नोऽयं धर्मा. तदा येन मानेन प्रतिपत्तिर्मन्मथप्रत्यर्थिनोऽभिधीयते, तेन तेन्यादिविधानव्युत्पन्न मनग्येयनिति तत्रोपादीयमाना वपुर्वध्यता बाधितवर्भवइति न नाम प्रवर्तितु पर्याप्नोति । तदेवं निमित्ताधीनात्मलाभनाच्या यमत्यन्तप्तरूपं ઘર્વતથતુનાતિતાનાશવરાતમવતિ |
S૨ નૈયાયિક-હે જૈન ! ત્રણે લેકરૂપ ભવનમાં રહેલ અન્તરિત-વ્યવહિતા સ્વર્ગ, મેરુ પર્વત વિગેરે, અને અનન્તરિત-અવ્યવહિત ઘટપટાદિ સમસ્ત પદાર્થનું જ્ઞાન તમને સંમત તીર્થકર–અર્ડનમાં ઘટી શકતું નથી. કારણ કે પૃથ્વી-પર્વત આદિ પાર્થોની રચના દ્વારા પ્રમઘપતિ-ઈશ્વર-શિવમાં જ તેવું જ્ઞાન ઘટી શકે છે, કારણ કે આ કથનને સિદ્ધ કરવા માટે ન્યાયના તાત્પર્યને જાણવાની મુખ્ય મનવૃત્તિવાળા વિદ્વાનોએ આ પ્રમાણે અનુમાન પ્રયોગ કર્યો છે–વિવાદાસ્પદ ભૂભૂધરાદિ–પૃથ્વી પર્વત આદિ બુદ્ધિમાન પુરુષે રચેલ છે. અર્થાત્ બુદ્ધિમાન પુરુષના કાર્યરૂપ છે, કારણ કે તેમની ઉત્પત્તિ નિમિત્તને અધીન છે. જેની ઉત્પત્તિ નિમિત્તને આધીન હોય છે, તે બુદ્ધિમાન પુરુષના કાર્યરૂપ હય છે, જેમકે – મંદિર. આ ભૂ-ભૂધરાદિ પદાર્થો પણ તેવા જ છે. માટે બુદ્ધિમાન પુરુષના કાર્યરૂપ છે.
નિમિત્તને આધીને ઉત્પત્તિ એ હેતુ વાદી કે પ્રતિવાદી કોઈને પણ અપ્રસિદ્ધ નથી. કારણ કે-મૂ-ભૂધરાદિ પદાર્થો પોત-પોતાના નિમિત્ત(કારણ)ના સમૂહથી ઉત્પન્ન થાય છે આ વાત ત્રણે લોકના પ્રાણીઓને પ્રતીત જ છે. બુદ્ધિમાન
પુરુ બનાવેલ પદાર્થોથી ભિન્ન એવા આકાશાદિ પદાર્થરૂપ વિપક્ષમાંથી અત્યન્ત'વ્યાવૃત્ત હોવાથી અર્ધાનું આકાશાદિપ વિપક્ષમાં રહેતું ન હોવાથી હેતુ વ્યભિ
ચારી પણ નથી. આકાશદિરૂપ વિપક્ષમાં સર્વથા-કોઈ પણ પ્રકારે રહેતે ન હવાથી હેતુ વિરુદ્ધ પણ નથી. પ્રત્યક્ષ, અનુમાન તથા આગમ પ્રમાણથી અબાધિત એવા, અભિપ્રેત ધર્મવાળા ધમીનું પ્રતિપાદન કરેલ હોવાથી ચેથા દેવાભાસ-કાલાત્યયાદિને કારણે બાધિત પણ નથી. પ્રસ્તુત સાધ્યથી વિરુદ્ધ ધર્મને સિદ્ધ કરવા સમર્થ એવા અનુમાનો અભાવ હોવાથી પ્રત્યેનુમાનને કારણે
૧ તથા મુ !

Page #214

२. २६] ईश्वरस्य जगत्कर्तृत्वनिरासः ।
२०१ અપમાનિત થવાનું કારણ પણ આ હેતુમાં નથી અર્થાત્ સપ્રતિપક્ષ નામને હત્વાભાસ પણ અમારો હેતુ બનતા નથી.
શકા-જરૂર બનશે કારણ કે સાધ્યથી વિરુદ્ધ ધર્મને સિદ્ધ કરવા સમર્થ અનુમાન છે. જેમકે-ઈશ્વર ભૂમૂધરાદિના કર્તા નથી, શરીર રહિત હવાથી. મુક્તાત્માની જેમ.
સમાધાન-એ કથન પ્રશંસનીય નથી. કારણ કે અમે તમને પૂછીએ છીએ કેબુદ્ધિમાન તમને ત્રિનેત્ર (ઈશ્વર) રૂપ ધમી પ્રતિ પત્ન-પ્રસિદ્ધ છે કે અપ્રતિપન્ન ? અપ્રતિપન્ન તે કહી શકશે નહીં, કારણ કે-એમ કહેવાથી તે “શરીરરહિતત્વ રૂપ હેતુમાં આવી પડતે આશ્રયસિદ્ધિ દેપ રેકી શકશે નહીં.
ધમી પ્રતિપન્ન છે એમ કહે તે જે પ્રમાણથી કામદેવના શત્રુ ઈશ્વરની સિદ્ધિ કરે છે તે જ પ્રમાણ દ્વારા શરીરાદિના વિધાનમાં વ્યુત્પન્નમતિ (દક્ષબુદ્ધિ)વાળા ઈશ્વરની સિદ્ધિ પણ થઈ જાય છે. તેથી ઈશ્વર વિષે કહેલ શરીરરહિતત્વ હેતુ બાધિત થતો હોવાથી તે ઈશ્વરના કતૃત્વને નિષેધ કરવા સમર્થ થઈ શકતું નથી. માટે “નિમિત્તને આધીન ઉત્પત્તિ ” એ હેતુ ઉપરોક્ત રીતે સર્વથા નિર્દોષ હોવાથી પર્વતાદિના ઉત્પાદમાં બુદ્ધિમાન નિમિત્ત છે અર્થાત બુદ્ધિમાન પુરુષ પર્વતાદિને કર્તા છે એવું સિદ્ધ કરવાને તે હેતુ સમર્થ છે.
(५०) अन्तरिता इति मेर्वादयः । अनन्तरिता इति घटपटादयः पदार्थाः। त्वत्तीर्थनाशतिरिति त्वत्तोर्थनाथे वृत्तिरिति वर्तनं यस्येति विग्रहः । भवनभाविभवत्प्रतीतेति । एतावता ते पदार्थाः कार्याः, यव कर्ता स ईश्वरः । नापि दोलायमानवेदननिमित्तमिति अनेकान्तिकलक्षणदोषाकलुषितम् । नापि तुरीयन्याप्याभताप्रतिबद्ध मिति कालात्ययापदिष्टहेत्वाभासत्वविवर्जितम् । इन्द्रियवेदनेनेति प्रत्यक्षेण । अनुष्णस्तेजोवयवी, कृतकत्वादितिवत् । अनुमानेनेति शुचि नरशिरःकपालं प्राण्यत्वाच्छङ्घशुक्तिवदितिवत् । राद्धान्ताभिधानेनेति आगमाख्येन । ब्राह्मणेन सुरा पेया द्रवत्वात् क्षीरवदितिवत् । अबाधिताभिप्रेतधर्मधर्म्यनन्तरप्रतिपादितत्वेनेति । अबाधिताभिप्रेतधर्म चासौ धौ च । अबाधितं सन्नभिप्रेतो धर्मो यस्यासावबाधिताभिप्रेतधर्मः-इत्येवं समासः । नापि प्रत्यनुमानापमानता'निबन्धनमिति । नित्यः शन्दोऽनित्यधर्मानुपलब्धः । एष प्रकरणसमः। एतद्विपरीतप्रत्यनुमानसम्भवाद् । एवं प्रकारप्रकरणसमदोषास्पृटम् । परिपन्थिधर्मापपादनप्रत्यलमिति अविधेयत्वधर्मोपपादनक्षमम् ।
__ आधारद्वारेति आश्रयद्वारेण । अप्रतीतत्वोपद्रव इति असिद्धतोपप्लवः । तेनेति मानेन । तन्वादीति स्वकीयत न्वादीति ज्ञेयम् ।
धोम तुतेति बुद्धिमद्विधेयत्वम् ॥
(टि.) त्रयोदशाक्षरवादविवरणमतः प्रारभ्यते । परः शेवः प्रगल्भते पण्डितपर्पदि नन्वियमित्यादि । त्वत्तीर्थनाथेति तव जैनस्य संमते तीर्थकरे वर्द्धमानादौ स्थितिः। प्रबन्धविधानेति सम्बन्धोत्पादनद्वारेण । प्रमथपतेरिति ईश्वरस्यैव । इयमिति पदार्थप्रथा । यत इति निमित्ताधीनात्मलाभत्वात् कार्यत्वादित्यर्थः । अप्रतीतमिति अनिश्चितत्वादसिद्धम् । नापि दोलेति नानै का
, 'ननि क । ननानि ल । २ तत्वा मु ।

Page #215

२०२ ईश्वरस्य जगत्कर्तृत्व निरासः ।
[२. २६ . न्तिकत्वम् । पक्षसपक्षविपक्षव्यापकत्वाद्यबोलावदाचरणं तन्न । मतिमन्निवर्तनीयेति बुद्धिमनि• पायेभ्य इतरेऽन्ये येऽम्बरादय आकाशात्म प्रमुखा नित्याः पदार्थसास्तेभ्यो नितरां व्यावृत्तत्वात् । नापि तुरीयेति । व्याप्यो हेतुः । तदाभासता कालात्ययापदिष्टत्वम् । इन्द्रियेति प्रत्यक्षेण ज्ञानेन। राद्धान्तेति आगमप्रमाणेन । प्रतिपादीति प्रतिपादितत्वात् । नापि प्रत्यनुमानेति न प्रारणसमत्वदृषितम् । एतत्परीति एतद्धतुतयोपादीयमानं निमित्ताधोनात्मलाभत्वम् । तस्य परिपन्धी शत्रुभूतो धर्मोऽकर्तृकस्तस्योपपादनप्रवणानुमानाभावात् ।
__ ननु भवतीत्यादि । इदमिति वश्यमाणलक्षणम् । परिपन्थीति शत्रुभूतस्य धर्मस्य अकतृकत्वस्य जननसमर्थम् ।
भूताधिभूरिति भूतपतिरीश्वरः । भूभूधरेति पृथ्वीपृथ्वीधरादिस्रष्टा न । वपुरिति देहशून्यत्वात् निर्वृत्ति:] परमात्मवत् । यतोऽत्रेति अनुमाने । त्रिनेत्रेति इश्वररूपो धर्मी । धीधनेति बुद्धिमता भवता । प्रतिपन्न इति ज्ञातः । आधारेनि आयद्वारेणानिश्चितत्वव्याघातः । वपुर्वन्ध्यः तेति हेतुसमीपवर्ती भवन् । तीर्यत इति शक्यते । यदि पुनरित्यादि । अयमिति त्रिनेत्ररूपः । येनेति प्रत्यक्षादिप्रमाणेन । मन्मथेति कामवैरिणी नीलकण्ठस्य । तेनैवेति प्रमाणेन । तन्वादीति शरीरजननकुशलयुद्धेरेव । इयमिति वपुर्वन्ध्यता । तत्रेति मृत्युञ्जये ।
३ तत्राभिधीयते-यदिदं तावत् निमित्ताधीनात्मलाभत्वं व्याप्यमालपितं तद् द्रव्यद्वारा, पर्यायद्वारा वा ?-इति भेदोभयो । यद्याद्यः पन्थाः प्रथ्यते, तदानीमप्रती. तिर्नाम व्याप्योपतापः, यतो द्रव्यरूपतया पृथ्वीपर्वतादेनित्यत्वमेव प्रतिवादिनाऽभ्युपेयते ।
ननु भूभूधरायमुत्पादवत् , अवयवित्वेन, यदेवं तदेवं यथेन्दीवरम् , अवयविरूपं पुनरिदम्, तदुत्पादवदेव-इत्यनुमानेन तन्नित्यता निर्मूलोन्मूलितैवेति । नैतद्धीमवृत्तिविधानप्रधानम्, यतो भूभृधरादेरवयविल्वमवयवारभ्यत्वेन, यद्वाऽवयवत्रातवर्तमानतया मन्यते ? न प्रथमविधा विबुधाऽवधानधाम, यतो न नामैतपृथ्वोपृथ्वीधरप्रभृतिद्रव्यमभूतपूर्वमवयववृन्देन निर्वर्तितमिति प्रतिवादिनः प्रीतिर्विद्यते । यदि पुनरवयववृत्तिभेदोऽभि-धीयते, तदानीमवयवत्वेन दोलायमानताऽत्र, यतो 'अवयवोऽयम्. अवयवोऽयम्' इतीथं बुद्धिवेद्यमवयवत्वमवयववितानवृत्ति भवति, न पुनरुत्पादपराधीनम्, नित्यत्वेन ।
ननु नार्थाऽनेन दुर्भेदप्रबन्धप्रतिपादनेन, प्रतीतोऽयमवयवी तावद्वादिविततेरविवादेन पनपत्रपात्रदात्रादिरिति । न नाम न प्रतीतः, अपि त्वात्माऽपि तथा नियमेन प्रतीतो वर्तते, न पुनरुत्पादवानित्यनुमेयतत्तुल्यतद्विरुवृत्तितोपद्रवः । यदि तु पर्यायद्वारा निमित्ताधीनात्मलाभत्वं भूभूधरादेरभिधीयते, तदा नरामरादिपर्यायद्वारोत्पद्यमानास्मनोऽपि बुद्विमदुत्पाद्यत्वमापद्यते । . न-वनी भू-भूध।हिना ४i-ns तनी सिद्धि माटेतमाये જે “નિમિત્તાધીન ઉત્પત્તિ હોવાથી ”—હતુ કહ્યું તે તેમાં-ભૂભૂધરાદિની ઉત્પત્તિ દ્રવ્યદ્વાર એટલે દ્રવ્યરૂપે કહે છે કે પર્યાયરૂપે ? જે દ્રવ્યરૂપે ઉત્પત્તિ કહો તે

Page #216

૨, ૨૬] * ar૪ જ્ઞાનવત્વનિરાશા .
२०३ તમારા હેતુમાં અસિદ્ધિ (અન્યતરસિદિ) નામને દોષ આવશે કારણ કે અમે ભૂ-ભૂધરાદિને દ્રવ્યરૂપે નિત્ય માનીએ છીએ.
યાયિક-ભૂ-બુધાદિ ઉત્પત્તિમાન છે, અવયવી હોવાથી. જે અવયવી હોય તે ઉત્પત્તિમાન હોય છે, જેમકે કમળ. ભૂ-ભૂધરાદિ પણ અવયવી છે, માટે ઉત્પત્તિમાન છે-આ અનુમાનથી ભૂ-ભૂધરાદિની નિત્યતા મૂળમાંથી ઊખડી ગઈ. - જૈન - તમારું આ કથન ચતુર પુરુપના વ્યાપારને સૂચવતું નથી. કારણ કે તમે ભૂ-ભૂધરાદિને અવયવી માનીને તેમાં નિત્યતાને નિષેધ કર્યો પણ અમે પૂછીએ છીએ કે ભૂભૂધરાદિ અવયવોથી ઉત્પન્ન થાય છે માટે અવયવી છે કે અવયવના સમૂહમાં રહે છે માટે અવયવી છે? પ્રથમ પ્રકાર તે બુદ્ધિમાન પુરુ એ ધ્યાનમાં લેવા જેવું નથી કારણ કે પૃથ્વી પર્વત આદિ દ્રવ્યો સર્વથા નવીનરૂપે અવયવના સમૂહથી ઉત્પન્ન થયાં છે એવી અને પ્રતીતિ નથી અર્થાત અનાદિ કાલથી પૃથ્વી પર્વતાદિ કોઈ ને કેઈફ પે વિદ્યમાન છે-એવી પ્રતીતિ અમને છે. અવયવના સમૂહમાં રહે છે માટે અવયવી છે-એ બીજો ભેદ કહો તે બધા અવયવમાં રહેનાર અવયવસ્વરૂપ સામાન્યથી હેતુ વ્યભિચારી બને છે. અર્થાત અવયવત્વ અવયવોમાં રહે છે છતાં અવયવી નથી એટલે જે અવયવમાં રહે તે “અવયવી એમ કહી શકાય નહીં. કારણ કે, “આ અવયવ છે, આ અવયવ છે એ રીતે પ્રતીતિને વિષય બનનાર અવયવત્વ અવયવના સમૂહમાં રહેનારું છે, છતાં તે ઉત્પત્તિને પરાધીન નથી અર્થાત ઉત્પન્ન થતું નથી, કારણ કે તે નિત્ય છે.
નિયાયિક-આવા દુષ્ટ વિકપની જાળ કરવાની કંઈ પણ જરૂર નથી. કારણ કે પદ્મ, પત્ર, પાત્ર, દાત્ર (દાતરડું) આદિ અવયવી વાદિવૃન્દને કોઈ પણ વિવાદ વિના પ્રસિદ્ધ જ છે.
જૈન-અવયવી પ્રતીત નથી એમ નથી. પણ એમ તે આત્મા પણ વિવાદ વિના અવશ્ય પ્રતીત જ છે. છતાં તે ઉત્પત્તિમાન નથી. આ પ્રકારે અવયવ સમૂહમાં રહે છે એ હેતુ અનુમેય (પક્ષરૂપ ભૂભૂધરાદિ), તતુલ્ય (સપક્ષરૂપ ઉ૫ત્તિમાન અન્ય ઘટપટાદિ) તથા તદ્વિરુદ્ધ (વિપક્ષરૂપ ઉત્પત્તિ ૨હિત અવયવત્વરૂપ સામાન્ય) માં રહે છે, માટે તે હેતુ અનેકાન્તિક છે. આમ તમારા હેતુ વડે પર્વતાદિની અનિત્યતા સિદ્ધ થતી નથી. માટે તેની દ્રવ્યરૂપે નિત્યતા સિદ્ધ જ છે.
જે પર્યાયરૂપે પૃથ્વી પર્વતાદિની ઉત્પત્તિ નિમિત્તને આધીન છે-એમ કહો તે તે ગ્ય નથી, કારણ કે મનુષ્ય-દેવ વિગેરે પર્યાયરૂપે આત્મા પણ ઉત્પન્ન થતો હોવાથી તેને પણ બુદ્ધિમાન દ્વારા જન્ય માનવાને પ્રસંગ આવશે. અર્થાત્ આત્મા પણ બુદ્ધિમાને બનાવેલ છે એમ માનવું પડશે.
(१०) प्रतिवादिनेति जैनेन । नैतद्धीमवृत्तीत्यादि सूरिवाक्यम् । अभूतपूर्व मिति । यथा किलाभूतपूर्व घटादि अवयववृन्देन निर्वय॑ते, तथा न पर्वतादि, सिद्धत्वात् तेषाम् । प्रतिवादिन રૂતિ બૅનય અવયવનેતિ નવયવવસામાન | રાયમાનતિ મનૈwારિતતા !

Page #217

२०४
ईश्वरस्य जगत्कर्तृत्वनिरासः । [२. २६ __न नामेति आचार्यवाक्यम् । तथेति अवयवित्वेन । अनुमेयेति भूभधरादि । तत्तुल्येति घटादि । तद्विरुद्धति आत्मादि । वृत्तितोपद्रव इति पक्षसपक्षविपक्षेषु विष्वपि वर्तमानोऽनका. न्तिकः-अनेकान्तिकत्वमित्यर्थः ।
(टि.) तत्राभिधीयते जैनैः । निमित्तेति कार्यत्वम् । व्याप्यमिति हेतुः। आलपितमिति अभिहितम् । तद् द्रव्येति तत् कार्यवं द्रव्यद्वारेण पोयद्वारेण[वा] ।
अवयवित्वेने ति अवयवित्वात् । इदमिति भूभुधरादि । तन्नित्यतेति पृथ्वीपर्वतादिसनातनत्वम् । नैतद्वत्ती( नैतद्धीमद्वृत्तीति ) नेतच्चतुरचेतश्चमत्कारकारि । अवयवेति अवयवैरारभ्यमाणत्वात्पर्वतादेः । यथा तन्तुभिः पटः क्रियते अवयवसमूहे वर्तमानत्वात्तस्य । यथा तन्तुषु पट इति वा । यथा किलाऽभूतपूर्व घटाद्यवयववृन्देन निर्वय॑ते तथा पर्वतादयो न, अनादिसिद्धत्वात् तेषाम्। अभूतपूर्वमविद्यमानम् । प्रतिवादिनी जैनस्य । यदि पुनरित्यादि । अवयवत्वेनेति अवयवसामान्येन वा अवयववृत्तित्वेन । दोलेति पक्षसपक्षविपक्षवृत्तित्वलक्षणानकान्तिकत्वम् । अत्र हेतौ।
अनेन दुर्भदेति दुष्टविकलोत्पादनेन ।
न नामेति अवयवी प्रसिद्ध एव । पुनरात्मापि । तथेति अवयवित्वेन । अनुमेयेति अनुमेयः पक्षः । तत्तुल्यः सपक्षः । तद्विरुद्धो विपक्षः । तत्र वृत्तित्वं पक्षसपक्षविपक्षवृत्तिलक्षणानकान्तिकत्वम् ।
ननु नरामराद्युत्पादनप्रत्यलधर्माधर्मोत्पाद्यानुभवायतनभूता तथाविधा तनुरेवोत्पद्यते, न पुनरात्मा लवमात्रतोऽपि, अनादिनिधनत्वेन । यदि पुनरात्माऽप्युत्पत्तिविपत्तिधर्मा भवति, तदानी भृतमात्रतत्त्ववादिमतापत्तिः, आत्मनः पूर्वोत्तरभवानुयायिनोऽभेदिनोऽनभ्युपेतत्वेनेति । तद् न बन्धुरम्, यतो यद्यात्मनोऽभिन्नरूपतैवाऽऽवेद्यते, तदान्यतरनरामरादिभववर्थवाऽयमपरिमेयात्मीयानुभवनीयतत्तद्भवपर्यायप्रबन्धानुभवनेन द्वितीयादिभवानुभववान् न भवितुमुपपद्यते. वेद्यते त्वनेनेय भवपर्यायपरम्परा; इति तद्रूपतयाऽयमुत्पत्तिमानिति नियम्यते । नाप्येवं भूतमात्रतत्त्ववादितापत्तिः, आत्मनो द्रव्यरूपतया नित्यताभ्युपायेन पूर्वोत्तरभवप्रीतितः । तन्मतेन तु न नाम द्रव्यतया नित्यं वेदनं वर्तते, यतो भूतधर्मतयाऽनेन प्रतिपादितमेतत् । तथैतदनुमानधर्मीन्द्रियोदभूतबोधेनाऽर्धतो बाध्यते, रूपं ध्वनिरपि नयनोत्थप्रथाप्रत्येयमित्यादिवत्, यतोऽत्र दोलायमानविधानतत्परनरव्यापार: पृथ्वीवीधराभ्रतरुपुरन्दरधनुरादि वत्रातो धर्मी प्ररूपितः, तत्र त्वभ्रतरुवियुदादेग्दिानीमप्युत्पद्यमानतया वेद्यमानतनोविधाता नोपलभ्यते ।
માયિક-મનુષ્ય અને દેવ વિગેરની ઉત્પત્તિમાં ધમધમે સમર્થ છે અને તમને જેને અનુભવ થાય છે તે તે મનુષ્ય દેવ આદિના આશ્રયભૂત શરીરની ઉત્પત્તિને જ અનુભવ થાય છે. આત્મા તે અંશ માત્રથી પણ ઉત્પન્ન થતું નથી કારણ કે તે અનાદિ અનંત-નિત્ય છે. વળી, આત્મા પણ ઉત્પત્તિધર્મ અને વિપત્તિધર્મવાળો હોય તે પૂર્વ અને આગામી ભવ(જન્મપરંપરા)માં

Page #218

૨. ર૬] ar૪ વનિરાતઃ |
२०५ અનુયાયી એક અભિન્ન આત્મા નહીં માનવાને કારણે, ભૂતમાત્રને તત્વરૂપ કહેનાર ચાર્વાકના મતને પ્રસંગ આવશે. - જૈન- તમારું ઉપરોક્ત ધન યોગ્ય નથી. કારણ કે આત્માને અભિન્ન એકસ્વરૂપ માનવામાં આવે તે મનુષ્યભવ કે દેવભવ આદિ ભવમાંથી કોઈ પણ એક ભવમાં રહેલ આત્મા પિતાને અનુભવવા યોગ્ય છે તે અનેક નર-અમરાદિ ભવરૂપ અનેક પર્યાના વિસ્તારના અનુભવથી વંચિત રહેશે, બીજા, ત્રીજા વિગેરે ભાના અનુભવવા થઈ શકશે નહીં. પરંતુ આત્મા ભવપર્યાય(જન્મપર્યાય)ની આ પરંપરાને અનુભવ તો કરે છે. માટે પર્યાયરૂપે આત્મા ઉત્પત્તિમાન છેએ નિયમ છે. અને આમ આ માને પર્યાયરૂપે ઉત્પત્તિમાન માનવાથી ચાર્વાક મતના સ્વીકારનો પ્રસંગ પણ આવતું નથી. કારણ કે આત્માને દ્રવ્યરૂપે નિત્યમાનવાને કારણે આત્માને પૂર્વોત્તરભવની પ્રતીતિ-ભવ પરંપરાને અનુભવ થાય છે. જ્યારે ચાર્વાક મતાનુસાર દ્રવ્યરૂપે પણ વેદન–અનુભવ જ્ઞાન નિત્ય નથી, કારણ કે ચાર્વાકે વેદનને ભૂતના ધર્મરૂપે માન્યું છે. - આથી, ઈશ્વરની સિદ્ધિ માટે તૈયાયિકોએ કરેલ અનુમાનનો ધમીર ભૂ-ભૂધરાદિ ઇન્દ્રિયજન્ય જ્ઞાન વડે એક અંશમાં બાધિત થાય છે. જેમકે કઈ આવું અનુમાન કરે– “રૂપ તથા શબ્દ ચકુઇન્દ્રિયજન્ય જ્ઞાનથી જાણવામાં આવે છે? તે તેમાં ધમીને એક અંશ શબ્દ ચક્ષુગ્રાહ્ય ન હોવાથી બાધિત છે. તેમ પ્રસ્તુતમાં પણ ધમી અંશતઃ ઇન્દ્રિયજન્ય પ્રત્યક્ષ જ્ઞાન વડે બાધિત છે, કારણ કે, એ અનુમાનમાં પૃથ્વી, પર્વત, મેઘ, તરુ, ઈન્દ્રધનુપાદિ પદાર્થ સમૂહ ધમી તરીકે કહેલ છે, તેમાં પણ અંશતઃ પુરુષવ્યાપાર દ્વારા ઉત્પત્તિ સંદિગ્ધ છે. કારણ કે પૂર્વોક્ત ધમીનાં અંશભૂત વાદળાં મેઘ), તરુ, વિદ્યુત વિગેરે પદાર્થો અત્યારે પણ ઉત્પન્ન થતાં ઇન્દ્રિય વડે જોવાય છે. પરંતુ તે પદાર્થોને કર્તા કઈ પુરુપ ઉપલબ્ધ થતું નથી.
प०) ननु नरामरेति गद्ये धर्माधर्मशब्देनादृष्टम् । तथाविधा तनुरिति नराणां तादृशी तिर चां तादृशी । तन्मतेति गद्ये वेदनमिति चेतना । अनुमानधर्मीति भूभधरादिरूपो धर्मी। अर्द्धत इति अर्द्धत एक देशेऽभ्रतरप्रभृतों प्रत्यक्षबाधः । दोलायमानेति गये दोलायमानो विधानतत्परनरव्यापारो यस्मिन् स तथाविधः--संदिग्धकर्तृक इत्यर्थः । वेद्यमानतनोरिति दृश्यશરીરહ્યા
(टि०) अनुभवेति आत्मनो भोगायतनभृता । तथाविधेति नरामरादिरूपा। भूतमात्रेति भूतचतुष्टयवादिनो नास्तिकस्य मतप्रसङ्गः। अभदिन इति एकाकिनः। अनभ्यतेति अनङ्गीकृतत्वात । अभिन्नरूपतेति एकस्वभावता । तदाऽन्यतरस्मिन्न कस्मिन्नरभवेऽमरभवे वा वर्तमानः । अयमिति आत्मा ! अपरिमेयेति अपरिमितानामपराणां स्वकीयानुभवनीयानां नरामरादिभवपर्यायाणाम् । अने. नेति आत्मना
येति भवपर्यायवेदनरूपतया। अयमिति आत्मा। नियम्यते इति निश्चीयते भतमात्रेति नास्तिकत्वम् । तन्मतेनेति चार्वाकाभिप्रायेण ।।
भनेनेति लोकायितेन । एतदिति वेदनम् । तथैतदित्यादि । एतस्य नैयायिकप्रतिपन्नस्याऽनुमानस्य धर्मी भूभुधरादिकं युद्धिमद्विधेयमित्यत्र । इन्द्रियेति प्रत्यक्षेण । अर्द्धत इति

Page #219

२०६
ईश्वरस्य जगत्कर्तृत्वनिरासः । [२. २६ अंशेनेत्यर्थः । दोलायमानेति दोलायमानो विधानतत्पर नरव्यापारो यत्र स तथा सन्दिग्धकर्तृक इत्यर्थः । भाववात इति पदार्थ संघातः । तत्रेति भावनाते ।
___ ननु भवत्येव बाधेयं यथेतद्विधानावधानप्रधानः पुमानिन्द्रियप्रभवप्रभोलम्बनीभृतोऽभ्युपेतो भवति. यावताऽतीन्द्रियोऽयम्, इति नायमुपद्रवः प्रभवति । तदनभिधानीयम्, यतो व्यातिप्रतिपादनप्रत्यलं मानमत्रेन्द्रियद्वारोद्भूतं वेदनं तवाभिमतम्, धूमानुमानवत् । धूमानुमानेऽपि न पारावारोद्भवौदर्यतनुनपात्तदितरतनूनपात्तुल्यत्वेन व्याप्तिः प्रतीताइतीन्द्रियोद्भववेदनवेद्यभावालम्बनेनैवाऽनेनाऽनुमानेन भवितव्यम् । अन्यथा तु तेन व्याप्ति प्रतीतिरुपपादेव । ततोऽपि तत्र व्याप्त्यनालम्बनीभृतेन तेन बुद्धिमन्निमित्तेनाऽनुमेयताऽपि नाद्रियते । तथात्वेन प्रतिपादितं वेतदत्रेन्द्रियबोधावबोध्यतया नियमेनाभ्युपेतव्यम् । यदि तु तथा युपेयते, तदा नैतद निमित्तं तरुविद्युदादेर पलभ्यते, ततोऽनेन वेदनेनाऽत्र बाधो भवत्येव ।
ननु धूमानुमानप्रत्याय्यतनुनपातोऽप्येवमनेन वेदनेन बाधो भवति, यतो न तत्रापि विधीयमानानुमानेन प्रमात्रा तनुनपादिन्द्रियवेदनेन वेद्यते । तदमनोरमम्, यतोऽत्रानुमातुः विधिर्विद्यते, व्यवधिमान पुनः पदार्थो नेन्द्रियालम्बनीभवति, इति तदनालम्बनीभूतः पर्वततनुनपाद न तेन बाधितुं पार्यते । यदा पुनः प्रमाता तत्र प्रवृत्तो भवति, तदानीमव्यवधानवानयं तनुनपात् तेनोपलभ्यते । तमविद्युल्लताभ्रादि बुद्धिमनिमित्तं तु तत्र प्रवर्तमाननाऽपि नितरामवधानवताऽपि नोपलभ्यते । ततो भवति तत्रेन्द्रियोद्भवबोधबाधेति । ततोऽपि तथाविधधर्म्यनन्तरनिमित्ताधीनात्मलाभत्वरूपव्याप्यप्रतिपादनेन त्वन्मतेन तुरीयव्यायाभत्वोपनिपातः । मन्मतेन त्वन्तयाप्तेरभावेनानियतप्रतिपत्तिनिमित्तताऽत्र व्याप्यपराभृतिः ।
તૈયાયિક-પૃથ્વી પર્વતાદિ પદાર્થની રચના કરનાર પુરુષ જે ઇન્દ્રિયજન્ય જ્ઞાન વિષય માનેલ હોય તે જ ઉપરોક્ત અંશતઃ બાધરૂપ દેવ આવે. પરંતુ અમે તે પુરુષને અતીન્દ્રિય માનેલ છે, માટે ઉપરોક્ત દેખ નથી.
જૈન-આમ પણ કહી શકશે નહીં, કારણ કે-ધૂમવડે થતા અનુમાનની જેમ આ અનુમાનમાં પણ વ્યાપ્તિના પ્રતિપાદનમાં સમર્થ પ્રમાણ તે તમોને ઇન્દ્રિયજન્ય જ્ઞાન જ ઈષ્ટ છે. માનુમાનામાં પણ વડવાગ્નિ અને જઠરાગ્નિ તથા તેથી ભિન્ન અન્ય પાર્વતીય અગ્નિ એ બધાની સામાનરૂપે વ્યાપ્તિ પ્રસિદ્ધ નથી. અર્થાત આપણે મ વડે જે અગ્નિનું અનુમાન કરીએ છીએ તે અગ્નિ વડવાગ્નિ અને જઠરાગ્નિ સાથે અગ્નિને કારણે તુલ્ય હોવા છતાં મ સાથે જે અગ્નિની વ્યાપ્તિ१ प्रभावाल. मु । २ धूमःनुमानेनापि-मु । धूमानुमितेरपि मुपा । द्रष्टव्यः स्याद्वादरत्नाकरः

Page #220

૨. ૨૯ ] ईश्वरस्य जगत्कर्तृत्वानरासः।
२०७ ગૃહીત છે, તે અગ્નિ વડવાનલ અને જઠરાગ્નિથી વિલક્ષણ જ છે. અને એવા વિલક્ષણ અગ્નિનું જ ધૂમથી જ્ઞાન થાય છે, નહીં કે વડવાનલાદિ બધા પ્રકારની અગ્નિનું. માટે આ અનુમાન પણ ઇન્દ્રિયજન્ય પ્રત્યક્ષ જ્ઞાનના વેદ્ય પદાર્થને જ વિષય કરનાર હોવું જોઈએ. જે એમ ન માને તો ઈન્દ્રિયજન્ય પ્રત્યક્ષ જ્ઞાનથી વ્યાપ્તિની પ્રતીતિ દુર્ઘટ બની જશે. અર્થાત્ વ્યાપ્તિ પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી સિદ્ધ નહીં થાય. તેથી કરીને પ્રસ્તુત અનુમાનમાં વ્યાપ્તિનો વિષય નહીં થયેલ એવા (અદશ્ય) બુદ્ધિમજન્યની અનુમેયતા (માધ્યતા) આદરણીય નથી, અર્થાત્ અદશ્ય અનુમેય સાધ્ય બની શકતું નથી. પરંતુ બુદ્ધિમનિમિત્તને પૂર્વોક્ત અનુમાનમાં અનુમેય-સાધ્યરૂપ કહેલું તે છે. માટે બુદ્ધિમત્કતૃત્વને ઇન્દ્રિજન્યજ્ઞાનના વિષય તરીકે અવશ્ય માનવું જ જોઈએ.
અને જે તે પ્રકારનું બુદ્ધિમજન્યત્વ માનવામાં આવે તે પછી એવું બુદ્ધિમજન્ય તરુવિઘુદાદિમાં ઉપલબ્ધ થતું નથી. માટે પૂર્વોક્ત અનુમાનના ધમીમાં અંશથી આ ઇન્દ્રિયવેદન દ્વારા બાધ થાય છે.
નાયિક—મહેતુથી જાણવા યોગ્ય અગ્નિ પણ પ્રત્યક્ષથી દેખાતો નથી. તે તે પણ આ ઇન્દ્રિયજન્ય વેદના જ્ઞાનથી અંશતઃ બાધિત થશે. કારણ કે- અગ્નિ- વિષયક અનુમાનમાં પણ અનુમાન કરનાર પ્રમાતાને અગ્નિનું ઇન્દ્રિયજન્ય (પ્રત્યક્ષ) જ્ઞાન થતું નથી.
જૈન-તમારું આ કથન પણ મને હારી નથી. કારણ કે આ અનુમાનમાં તે અનુમાન કરનાર પુરુષને અગ્નિ સાથે વ્યવધાન છે. અર્થાતુ અનુમાન કરનાર પુરુષને અવિન સાથે સાક્ષાત્ સંબંધ નથી. અને વ્યવધાનવાળો પદાર્થ ઇન્દ્રિયને વિષય થતો નથી, એટલે પર્વતની જે અગ્નિ ઈન્દ્રિયને વિષય જ બને નથી, તેનું જે ઇન્દ્રિય પ્રત્યક્ષ ન થાય તે તેથી તેમાં કશો બાધ થઈ શકત નથી. કારણ કે પ્રમાતા પુરુષ જ્યારે વળી પર્વત પ્રદેશમાં પ્રવૃત્તિ કરે છે.
ત્યારે તે વ્યવધાન વિનાને અગ્નિને પ્રત્યક્ષથી જાણ પણ શકે છે. પરંતુ તરુ વિલ્લતા મેઘાદિ પદાર્થના બુદ્ધિમનિમિત્તને તે તેમાં પ્રવૃત્તિ કરનાર અને સતત સાવધાન છતાં પ્રમાતા જેઈ જ શકતા નથી. અર્થાત્ પ્રમાતા વૃક્ષાદિમાં બુદ્ધિમત્કતને ઇન્દ્રિય પ્રત્યક્ષથી કયારેય સાક્ષાત્ જાણી શકતા જ નથી. માટે તમારા પૂર્વોકત અનુમાને ધમી ઇન્દ્રિયજન્ય વેદનથી અંશત: બાધિત છે એ અમારું કથન યુકિતયુકત સિદ્ધ થયું.
તેથી ઉપર પ્રમાણે પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી ધમી બાધિત (દ્રષિત) થયા પછી ‘ઉત્પત્તિ નિમિત્તને આધીન હોવાથી એ હેતુનું કથન કરવાને કારણે તમારા મતાનુસાર ચો હેત્વાભાસ એટલે કાલાત્યયાદિષ્ટ નામને એ હેત્વાભાસ થયો અને અમારા મતે તે અન્તવ્યક્તિ ન હોવાથી અનિયત પ્રતિપત્તિનું નિમિત્ત બનવાને કારણે તે હેતુ અગ્નિકાન્તિક છે. એટલે કે હેતુ વ્યભિચારી હોવાથી તેને પરાભવ છે.

Page #221

२०८ ईश्वरस्य जगत्कर्तृत्वनिरासः।
. [२. २६ (१०) इन्द्रियप्रभवप्रभालम्बनीभूत इति नायनरम्याश्रयीभृतः । उपद्रव इति एकदेशे प्रत्यक्षबाधः। व्याप्तिप्रतिपादनप्रत्यल मिति । अनुमानं हि गृहीतव्याप्तिकं प्रवर्तते । व्याप्तिच श्यक्षेण गृह्यते भवता । तवति नैयायिकस्य । इन्द्रियोद्भवेत्यादि गद्ये वैद्यशब्देन दृश्यम् । अन्यथेति 'दृश्यत्वाभावे । तेनेति इन्द्रियवेदनेन । ततोऽपीति तताच । तत्रेति अनुमाने । तेन बुद्धिमन्निमित्तेनेति अदृदयेन बुद्धिमता वा । अनुमेयता नाद्रियत इति व्याफ्यनालम्बनीभूतं साध्यं न भवतीत्यर्थः । तथात्वेनेति व्याप्त्यालम्बनत्वेन । एतदिति बुद्धिमन्निमित्तम् । इन्द्रियबोधावबोध्यतयेति प्रत्यक्षग्राह्यतया । तथेति इन्द्रियबोधावबोध्यतया ।
विधीयमानानुमानेनेति बहुबाहिः । तद्दनालम्वनीभूत इति इन्द्रियानाश्रयीभृतः । तेनेति इन्द्रियवेदनेन । वुद्धिमन्निमित्तमिति बुद्धिमच्च तन्निमित्तं च । तथाविधधर्मीत्यादि गये तथाविध इति प्रत्यक्षबाधितः । व्याप्यशब्देन हेतुः । तुरीयव्याप्याभत्वोपनिपात इति कालात्ययापदिष्टोपनिपातः । अनियतप्रतिपत्तिनिमित्ततेति अनेकान्तिकत्वम-निमित्ताधीनात्मलाभत्वमपि भविष्यति, बुद्धिमद्विधयत्वमपि न भविष्यति इति भावः ।।
(टि.) ननु भवतीत्यादि । एतद्विधानेति भभूधरादिजनकः । इन्द्रियप्रभवेति प्रत्यक्षज्ञानविलोकनीयः । मानमिति प्रमाणम् । इन्द्रियद्वारेति प्रत्यक्षज्ञानम् । न हि प्रत्यक्षज्ञानमन्तरेण स्वन्मतेऽपि व्याप्तिः संभवति । पारावारेति वडवानलः । औदर्येति जटरसंभूतवह्निः, तयोरितरः सामान्यः पर्वतावष्टब्धो वा, तेषां सामान्येन । इन्द्रियोद्भवेति प्रत्यक्षज्ञानज्ञेयपदार्थाधारश्रितेन । अन्यथेति दृश्यत्वाभावे । तेनेति ऐन्द्रियज्ञानेन । ततोऽपीति ततश्च । तत्रेति साधने । व्याप्त्यनालम्बेति अदृश्येन बुद्धिमत्कम् । अनुमेयेति व्याफ्यनालम्बनीभूतं साध्यं न भवतीत्यर्थः । तथात्वेनेति अनुमेयतया । एतदिति युद्धिमन्निमित्तम् । अत्रेति अनुमाने । इन्द्रियबोधेति प्रत्यक्षवेदनवेद्यतया । यदि तु तथेति प्रत्यक्षज्ञेयतया । एतदिति बुद्धिमत्पूर्वकम् । ततोऽनेनेति ऐन्द्रिय प्रत्यक्षेण । अत्रेति अनुमानधर्मिणि अंशेन ।
अनेनेति एन्द्रियप्रत्यक्षेण । तत्रापीति कृशानुविपयाऽनुमानेपि । विधीयमानेति विधीयमानमनुमानं येन स तथा तेनाऽत्र बहुव्रीहिः । तदनालम्बेति इन्द्रियगोचरातीतः। तेनेति ऐन्द्रियेण । यदा पुनरित्यादि । तत्रेति वहिमपर्वतादिप्रदेशे । तेनेति प्रमात्रा । तत्रेति तरुमूलो. पविष्टेनाऽपि । तत्रेति वृक्षादौ बुद्धिमन्निमित्तपूर्व के साध्ये । इन्द्रियोद्भवेति प्रत्यक्षज्ञानवाधा । तथाविधेति प्रत्यक्षबाधितधर्मधर्म्यनन्तरम् । व्याप्येति हेतुप्ररूपणात् । तुरीयेति त्वत्ताभिप्रायेण कालात्ययापदिष्ट हेत्वाभासोपद्रवः । मन्मतेनेति मम तके-परितणन्यायेन । व्याप्यपराभूतिरिति अनेकान्तिक त्वमित्यर्थः । ___तथेदं निमित्ताधीनात्मलाभत्वं यदि तन्मात्रमेव व्याप्यत्वेन प्रतिपाद्यते, तदा नाभिप्रेतपदार्थप्रतीतिनिर्वर्तनपर्याप्तमनुपलब्धपूर्वोत्पत्तिव्यापारेन्द्रमों मर्यपूर्ववप्रतीत्यर्थोपात्तमृन्मयत्ववत् । न नाम निपेन्द्रमृ मृन्मयत्वमपि भिद्यते । ननु यद्यपि मृन्मयत्वं तुल्यमेवोभयत्रापि, तथापि नेन्द्रमूर्धाऽन्यो मानवपूर्ववेन प्रतीतो विद्यते । ततो विवादपदापन्नोऽप्ययं तत्तुल्यत्वेन न मयंनिर्वयों भवति । तद् नावदातम्, यतोऽत्रापि न भूभू
१. भवताम्-मु २. अदृश्य इति पाटो मुद्रिते प्रतौ च ।

Page #222

२०९
૨. ૨૬]
ईश्वरस्य जगत्कर्तृत्वनिरासः। धरभुवनादिप्रायः पदार्थोऽन्यो बुद्धिमन्निमित्तोपेतः परिभावितो वर्तते । ततो विवादपद्धतिप्रतिबद्धोऽप्ययं न तथा भवितुं लभते ।
ननु निपादिविद्यते बुद्धिमन्निमित्तोपेतः परिभावितः, अतो विवादापन्नोऽपि तथाऽनुमातुमनुरूपः । तदवद्यम्, यतोऽन्यत्रापि निपादिरेव मानवनिर्वत्यों विभावितो विद्यते, ततः पुरन्दरमूनोऽपि तन्निवर्थन नितरां भवितव्यम् । ननु नरनिर्मितनिपादितः पुरन्दरमूनों वैरूप्यमुपलभ्यते. ततो न तत्र मर्यनिवार्यतानुमानमुपपन्नम् । यद्येवम्, तदानीमेतद् वैरूप्यं निपादितो भूभूधरभुवनादेरपि परिभाव्यते, यतो निपादिनाऽनुपलब्धबुद्धिमद्व्यापारा मनाऽप्युपलब्धेन नियमतो निर्वर्तितोऽयं मतिमतेति बुद्विरुपाद्यते, न पुनर्भुवनादिना । ततो न निमित्ताधीनात्मलाभवमानं बुद्धिमद्धेतुत्वप्रीतिविधानबन्धुरम् ।
यदा तु धरित्रीयरित्रीधरत्रिभुवनादिविधानं न प्रतीतम्, तदानीं त्रिनयनो भुवनभवनान्तभांविभावत्रातप्रद्योतनप्रबलंवेदनप्रदीपवान्, इति निधनदानमनोरथप्रथैवेयમિતિ || ४ त्यादिवचनद्वयेन स्यादिकवचनत्रयेण वर्णैस्तु ।
त्रिभिरधिकैर्दशभिरथं व्यधायि शिवसिद्धिविध्वंसः ॥१॥२६॥ (તિ, તે સિ, ટા, રુર I તથધન | વમમ | થરવ !)
વળી, કોઈ પણ વિશેષણ વિના નિમિત્તાધીનાત્મલાભ માત્ર એટલે જ હેતુ કહો તે તે તમને અભિપ્રેત પદાર્થની પ્રતીતિ કરાવી શકશે નહીં. જેમ કે જેની ઉત્પત્તિને વ્યાપાર પૂર્વે જાણ્યું નથી એવા રાફડામાં “મનુષ્યજન્યત્વ સિદ્ધ કરવાને મૂકેલ “મૃત્મયત્વ હતુ. અહીં ઘડા અને રાફડાના “મૃત્મયત્વ” માં કંઈ ભેદ નથી અર્થાતુ રાફડે માનવકૃત છે મૃત્મય હોવાથી ઘડાની જેમઆ અનુમાનમાં ઘટે અને ફડે એ બનેમાં “મૃત્મયત્વ” હેતુ સમાન હોવા છતાં તે ઘડાના માનવકતૃત્વની જેમ રાફડાના માનવકતૃત્વને સિદ્ધ કરતું નથી.
તૈયાયિક-ઘડે અને રાફડે એ બન્નેમાં “મૃત્મયત્વ' સમાન હોવા છતાં જગતમાં માનવકૃત બીજો કોઈ રાફડે પ્રસિદ્ધ નથી. માટે વિવાદાસ્પદ આ રાફડો પણ બીજા રાફડા જેવો હોવાથી મનુષ્યજન્ય-માનવકૃત નથી. આ પ્રમાણે મૃત્મયત્વ સમાન છતાં તે પ્રતીતિ કરાવી શકતું નથી. - જન-તમારું આ કથન નિર્દોષ નથી. કારણ કે જે એમ કહો તે પ્રકૃત અનુમાનમાં પણ અન્ય કઈ પૃથ્વી-પર્વતાદિ પદાર્થ પણ આ પૂર્વે બુદ્ધિમપુરુષથી જન્ય જાણેલું નથી. એટલે વિવાદાસ્પદ પૃથ્વી -પર્વતાદિને વિષે પણ બુદ્ધિમજાન્ય-બુદ્ધિમાન પુરુ બનાવેલ છે એમ અનુમાન કરી શકાય નહીં.'
નિયાયિક-ઘટાદિ પદાર્થ વિષે બુદ્ધિમાન પુરુષે તે બનાવેલા છે, એવું સ્પષ્ટ દેખાય છે. માટે વિચાર કરતાં વિવાદાસ્પદ પૃથ્વી આદિ વિષે પણ તે જ પ્રમાણે બુદ્ધિમાન પુરુ બનાવેલ છે-એમ અનુમાન કરવું યુક્તિયુક્ત છે.
१४

Page #223

२१०
ईश्वरस्य जगत्कर्तृत्वनिरासः। [२. २६ - જૈન-એમ કહેવું તે પણ સ્તુત્ય નથી કારણ કે-તે જ ન્યાયે ઘટાદિ માનવકૃત જોયેલ હોવાથી રાફડે પણ માનવકૃત સિદ્ધ થઈ જશે.
નૈયાયિક-માનવકૃત ઘટાદિથી રાફડો વિલક્ષણ જોવાય છે. માટે રાફડામાં ते भानवत छ-से अनुमान युतियुत नथी..
જન-એમ કહો તે, પછી એ પ્રકારનું વિલક્ષણ્ય તે ઘટ અને પૃથ્વી આદિમાં પણ દેખાય છે. કારણ કે જે ઘડાને વિષે બુદ્ધિમાન પુરુષને વ્યાપાર જોવામાં આવેલ નથી તેવા ઘડાને જોઈને પણ આ ઘડે જરૂર કઈ બુદ્ધિમાન પુરુષે બનાવ્યો છે-એવું જ્ઞાન થાય છે, પરંતુ પૃથ્વી આદિને જેવાથી કેઈને પણ એવું જ્ઞાન થતું નથી. માટે માત્ર-ઉત્પત્તિ નિમિત્તને આધીન હોવાથી— એ હેતુ બુદ્ધિમાનનું કાર્ય છે-' એ સંધ્યને સિદ્ધ કરવાને સમર્થ નથી.
જે પૃથ્વી, પર્વત, ત્રિભુવનાદિ પદાર્થની રચના-ઉત્પત્તિ જ સિદ્ધ થતી નથી, તે પછી “ત્રિનયન-દેવદેવ મહાદેવ ભુવનરૂપ ભવનમાં રહેલ પદાર્થ સાર્થને પ્રકાશિત કરવામાં જ્ઞાનરૂપ દીપકવાળે છે અર્થાત્ સર્વજ્ઞ છે એ વાત તે. નિર્ધન પુરુષના દાન કરવાના મનોરથ જેવી છે અર્થાત વ્યર્થ છે.
આ રીતે ક્રિયાપદનાં બે વચન (તિ-સૅ) નામની વિભક્તિનાં ત્રણ વચન (सि-टा-उम् ) भने ते२ भक्षरे। (त-ध-द-ध-न, ५-ब भ-म, य-र-ल-व) नो પ્રયોગ કરી શિવસિદ્ધિને વિધ્વંસ કરેલ છે. અર્થાત શિવ જગકર્તા હોઈ સર્વજ્ઞા छे से मान्यतानी निरास ४२८ छ. २१. . .
(प.) तदा नाभिप्रेतेति गये अभिप्रेतः पदार्थो बुद्धिमत्कर्तृकावम् । अनुपलब्धपूर्वो. स्पत्तिव्यापारेन्द्र मूर्ध्न इति । अनुपलब्धपूर्व उत्पत्तिव्यापारो यस्येति समासः । स हि पिपीलिकादिभिनिष्पाद्यमानो न दृष्टः । इन्द्रमूर्द्धा वल्मौकः । निपेन्द्रमूर्ध्न इति घटवल्मीकयोः समाहारद्वन्द्वकरवात् । अन्य इति अनुपलब्धपूर्वोत्पत्तिथ्यापारेन्द्रमूनोंऽन्यः । कोऽर्थः ! उपलब्धपूर्वोत्पत्तिव्यापार त्यर्थः । अयमिति तरुविद्युदादिः ॥२६।।
(टि.) तन्मात्रमेवेति निर्विशेषणमेव । तदा नाभिप्रेतेति अभिप्रेतस्य बुद्धिमद्विधेयतयाऽभिलषितस्य पदार्थस्य भूभूधरादेनिश्चयोत्पादनसमर्थम् । अनुपलब्धः पूर्वमज्ञातः पूर्व उत्पत्तिव्यापारो यस्य एवंविधस्येन्द्रमूनों वल्मीकस्य मनुष्यनिष्पाद्यनिश् चयनिमित्तं गृहीतमृन्मयत्ववत् । यथा इन्दमूर्द्धा मानवकृतः मृन्मय वात् कलशवत् । एतदनुमा नमलीकम् । निपेति घटः । उभयत्राऽपि घटे इन्द्रमूनि च । अयमिति इन्द्रमूख् । तत्तुल्येति मानव पूर्व यात्प्रतीतान्येन्द्रमूर्द्धसाम्येन । यतोऽत्रापीति भवत्प्रयुक्तानुमाने । अयमिते भूभूधरादिः पदार्थप्रपरः । तथेति बुद्धिमन्निमित्ताधीनात्मलाभरूपः ।
निपादिरिति घटादिः । परिभावित इति विचारतः । विवादेति विवादपद्धतिसमारूढो भूभूधरादिरपि तथेति बुद्धिमन्निमित्तोपेतः । पुरन्दरेति इन्द्रमू पि वल्मीकेनापि तनिर्वत्येति मानवनिष्पायेन । न तत्रेति वल्मी कशृङ्गे । यद्येवमिति कुरपुरन्दरमूनोंराकारवैरूप्यादेव मानवनिप्पाद्यानिष्पाद्य भेदः । एतद्वैरूप्यमिति वल्मीकोपदिष्टवरूप्यम् । अनुपलब्धेति पूर्वमज्ञातमतिमञ्चकजीविकम्यवसायस्वरूपेण ज्ञातेन । अयमिति निपादिः । शिवसिद्धीति प्रयोदशभिर्वणभ्यां यादेखिभिवचनैः स्यादेनियमेन शैवाभिमतं विश्वस्य शिव कर्तत्वं निरस्तं सुरिभिः ॥२६॥

Page #224

२११
२. २७]
केवलिनः कवलाहारसिद्धिः। केटिन कवटाहारवत्वं सर्ववित्वं विरुध्यत इतीप्टवतो नग्नाटान् विघटयितुमाहुः--- न च कालाहारयत्त्वेन तस्याऽसर्वज्ञत्वम्, कवलाहार
सर्वज्ञत्वयोरविरोधात् ॥२७॥ ११ तथाहि अनयोः साक्षात् , परम्परया वा विरोधमभिदधीर नहीकाः ? तत्र यदि साक्षात्पक्षोपक्षेपदीक्षा दक्षा विवक्षेयुः क्षपणकाः, तत् क्षुगम् । न हि सति सार्वश्ये केवली कवलान् न प्राप्नोति, प्राप्तानपि नाऽऽहतुं शक्नोति, शक्तोऽपि वा विमलकेवलाऽऽलोकपलायनशङ्कया नाहरतीयस्ति संभवः, अन्तरायकेवलावरणकर्मणोः समूलकापकपणात् ।
अथ परम्पराकल्पकल्पनास्वल्पत पगा जपेयुः, तदप्यापीयः, यतः किमेवं सति कवलाहारस्य व्यापकम् , कारणम् , कार्यम् , सहचरादि वा सार्वश्येन विरोधमधिवसेत् ? अशंपमपि चैतत् परस्परपरिहारण, सहानवस्थानन वा विरुध्येत ? । प्राचीनेन चेत् । तदानी तावकज्ञानेनाऽपि साकं कवलाहारुयापकादेः परस्परपरिहारस्वरूपविरोधसद्भावाद् भवतोऽपि कवलाहाराभावः स्यात्-इत्यहो : पुरुपकारः, यत् स्वस्यैव प्रभवितासि । द्वितीयेन तु न तावद व्यापकं व्याहन्यते । कवलाहारस्य हि व्यापकं शक्तिविशेषवशादुदरकन्दराकोग क्षेपः । स च सति सार्वश्ये सुतरां संभाव्यते, वीर्यान्तरायकर्मनिर्मूलोन्मूलनात् तत्र तत्क्षेपहेतोः शक्तिविशेषस्य संभवात् ।
કેન્સી કલહાર કરે તે તેના સર્વજ્ઞત્વની હાનિ થાય એવી માન્યતા ધરાવનાર (અર્થાત કેવલીને કલાહારને વિરોધ કરનાર) દિગમ્બરનું ખંડન
તે કવિલાહારી હોવાથી અસર નથી. કારણ કે કવલાહાર અને સર્વત્વનો विश५ न. २७
S૧ તે આ પ્રમાણે-દિગમ્બરો કલાહાર અને સર્વજ્ઞત્વને વિરોધ સાક્ષાત છે એમ કહેશે કે પરંપરાથી? સાક્ષાત્ વિરોધનું કથન તુચ્છ છે, કારણ કે કેવલીમાં સર્વપલું હોવાથી કેળીઓને પ્રાપ્ત કરી શકતા નથી અથવા પ્રાપ્ત થયેલ કેળીઓને આહાર કરી શકતા નથી કે નિર્મળ કેવલજ્ઞાન ચાલી જવાને ભયે આહાર કરતા નથી ? આમાંના કશાને સંભવ નથી, કારણ કે અંતરાય કર્મ અને કેવલજ્ઞાનાવરારા કર્મને મૂળમાંથી સદંતર નાશ થયેલ છે. અર્થાત કેવલીમાં સર્વત્ર અને આહારની પ્રાપ્તિ આદિને સંભવ છે. - કવલાહાર અને સર્વજ્ઞત્વને પરંપરાએ વિરોધ કર્યો તે અમે પૂછીએ છીએ કે કલાહારનું વ્યાપક, કારણ, કાર્ય કે સહચાદિ સર્વજ્ઞત્વના વિરોધી છે ? વળી તેમને એ વિરોધ પપપરિડારરૂપ છે કે સહાનવસ્થાનરૂપ છે? પરસ્પર પરિ. હારરૂપ વિરોધ માનો તે તમારા જ્ઞાન સાથે પણ કવલાહારના વ્યાપકાદિને પરપરિહારરૂપ વિરોધ છે જ, તે તમારામાં પણ કલાહારને અભાવ થશે.

Page #225

२१२
केवलिनः कवलाहारसिद्धिः। . [२. २७ આ પ્રકારે તમારું પરાક્રમ તમારો જ પરાભવ કરે છે. તે ખરેખર આશ્ચર્ય છે. કલાહારના વ્યાપકાદિને સર્વજ્ઞત્વ સાથે સહાનવસ્થાનરૂપ વિષેધ કહે છે તેમાંથી કલાહારના વ્યાપકનો સર્વજ્ઞત્વ સાથે વિરોધ કહી શકશે નહીં, કારણ કે કલાહારનું વ્યાપક છે-વિશિષ્ટશકિતના પ્રભાવથી ઉદરરૂપ ગુફાના એકદેશમાં પ્રક્ષેપ કરે તે અર્થાત પિટમાં આહાર નાખે એ છે. અને તે તે અહંતમાં સર્વજ્ઞત્વ હોવાથી સુતરાં સંભવે છે. કારણ કે તેમણે વર્યાન્તરાયકમને મૂળમાંથી નાશ કરેલ છે. તેથી કલહાર કરવાની શક્તિ વિશેષરૂપે સંભવે છે.
__ (टि.)-तथाहीत्यादि। अनयोरीति कवलाहारसर्वज्ञत्वयोः अहीकाः क्षपणकाः निर्लज्जाः, नग्नत्वात् । तत्रेति पक्षद्रयमध्ये । प्राचीनेत्यादि । परस्परेति ज्ञाने कयलाहारो नास्ति कवलाहारे च जानं नास्तीतीतरेतराभावः । तवाऽपि करतलगतकवलादिज्ञानसद्भावे कवलाहारी न युक्तियुक्तः, । विरोधात् । द्वितीयेनेति सहानवस्थानेन । तत्रेति सर्वज्ञे । तत्क्षेपेति कवलाहारक्षेपनिमित्तस्य ।
१२ कारणमपि बाह्यम् , आभ्यन्तरं वा विरोधमधिरोहेत् ! बाह्यमपि कवलनीयं वस्तु, तदुपहारहेतुपात्रादिकम् , औदारिक शरीरं वा ? न प्रथमम् , यतो यदि सर्ववेदिसंवेदनं कवलनीयपुद्गलैर्विरोधधुरां धारयेत् , तदानीमस्मदादिसंवेदनमपि तथा स्यात् । न खलु तरुणतरतरणिकिरणनिकरणाऽन्धकारनिकुरुम्बं विरुद्ध प्रदीपालोकेनाऽपि न तथा भवति । तथा च करतलतुलिताहारगोचरज्ञानोत्पादेऽस्मदादीनामपि तदभावो भवेत्इत्यहो ! किमपि नूतनतत्त्वालोककौशलम् , यदात्मन्यपि नाहारापेक्षा । अस्मदादौ तयोर्विरोधावबोध एव हि तत्र तत्प्रतिपत्तावुपायः, तस्यास्मदादीनामगोचरत्वात् , यथाऽस्मदादी ज्ञानतारतम्यावबोधस्तस्य निःशेषविषयत्वस्य प्रतिपत्ताविति । पात्रादिपक्षोऽपि नाऽभूगः, भगवतामर्हता पाणिपात्रत्वात् । इतरपामपि केवलिनां स्वरूपमात्रेण तत् तद्विरोधदुर्धरं स्यात्, ममकारकारणतया वा ? तत्रादिमः समनन्तरपक्षप्रहारेणैवोपक्षीगः । द्वितीयोऽपि नास्ति, निमोहत्वेन तेषां तत्र ममकारविरहात् । न च पात्रादिभावे भवितव्यमेवानेनेत्यवश्यम्भावोऽस्ति, शरीरभावेऽपि तद्भावप्रसङ्गात् , इतरजनेषभयभावेऽपि तदर्शनात् । औदारिकशरीरमपि न तेन विरोधमध्यूषिवत् , केवलोत्पत्तिसमनन्तरमेव तदभावापत्तेः ।
s૨ કલાહારના કારણ સાથે સર્વજ્ઞત્વને સહાનવસ્થાનરૂપ વિષેધ કહે છે તે વિરોધ બાહ્ય કારણ સાથે કે આભ્યન્તર કારણ સાથે છે? બાહ્ય કારણ સાથે કહો તે કવલનીય (કેળીઓને યેગ્ય આહારદિ) તે બાહ્ય છે કે કવલનીય વસ્તુ લાવવાના સાધન રૂપ પાત્રાદિ છે કે ઔદારિક શરીર? કવલનીય વસ્તુ સાથે સહાનવસ્થાનરૂપ વિરોધ કહો તે તે યેવ્ય નથી. કારણ કે સર્વજ્ઞનું જ્ઞાન કવલનીય મુદ્રલે સાથે વિરોધી હોય તે-આપણું જ્ઞાન પણ કવલનીય પુરો સાથે વિરોધી હોવું જોઈએ. કારણ કે મધ્યાહ્ન કાળના સૂર્યના કિરણે સાથે અંધકારને વિરોધ હોય

Page #226

૨. ૨૭]
केवलिनः कवलाहारसिद्धिः । તે દીવાના પ્રકાશ સાથે પણ વિરોધ છે જ અને તે રીતે હથેળીમાં રહેલ આહારના જ્ઞાનની ઉત્પત્તિને કારણે આપણામાં પણ કવલાહારને અભાવ થઈ જશે. આ પ્રકારે તમારી આ નવીન તત્ત્વાલકનની કુશલતા પણ આશ્ચર્યરૂપ છે. કારણ કે આથી તે તમારે પણ આડારની અપેક્ષા નડીં રહે. જે આપણામાં જ્ઞાન અને કવલનીય પુલના વિરોધની પ્રતીતિ હોય તે તેને આધારે કેવલીમાં પણ જ્ઞાન અને કવલાહારના પુલના વિરોધની પ્રતીતિ કરી શકાય જેમ કે કવયં અતનું સર્વજ્ઞત્વ તે આપણને પ્રત્યક્ષ નથી. છતાં પણ આપણામાં જ્ઞાનની તરતમતાને જે બેધ છે તે જ્ઞાનની સર્વવિષયતા સિદ્ધ કરે છે. અર્થાત જેવી રીતે આપણામાં જ્ઞાનતારતમ્યતાને જે અનુભવ છે, તેને આધારે આપણે જ્ઞાનની સર્વવિષયતા સિદ્ધ કરીએ છીએ, જે કે સર્વજ્ઞ આપણને પ્રત્યક્ષ નથી. તેવી જ રીતે આપણામાં જ્ઞાન અને આહારનો વિરોધ અનુભવાય તે જ સર્વજ્ઞમાં પણ તે વિરોધ છે એમ સિદ્ધ કરી શકાય. પણ આપણામાં તે જ્ઞાન અને આહારને અવિરેધ છે. પત્રાદિ સાથે પણ સહાનવસ્થાનરૂપ વિરોધ યોગ્ય નથી, કારણ કે અન ભગવાન તે કરપાત્રી હોય છે. અને સામાન્ય કેવલીના જ્ઞાન સાથે પાત્રાદિને વિરોધ કર્યું તે-શું પાત્રના સ્વરૂપ માત્રથી વિરોધ છે કે પાત્ર પ્રત્યે મમત્વને કારણે? વરૂપમાત્રથી વિરોધ કહો તે તે અનન્તર કહેલ કવલનીય પુલના વિરોધના ખંડનથી ખંડિત થઈ ગયેલ છે, અર્થાત જેમ આપણા જ્ઞાન અને પાત્રને વિરોધ નથી તેમ સામાન્ય કેવલીના સર્વજ્ઞત્વને અને પાત્રને કશે વિરોધ નથી. મમત્વને કારણે પણ વિરોધ ઘટી શકતું નથી. કારણ કે અરિહંત ભગવાન કે સામાન્ય કેવલીઓ નિર્મોહી છે. માટે તેઓને પાત્રાદિમાં મમત્વભાવ ઘટી શકતા નથી. જે પાત્રાદિ હોય તે મમત્વ થાય જ એ પણ નિયમ નથી, કારણ કે જે એ નિયમ માનવામાં આવે તો શરીર હોવાથી તેમાં પણ મમત્વભાવની ઉત્પત્તિ માનવી પડશે. કારણ કે-સામાન્યલક (આમ જનતા)માં પાત્રાદિ અને શરીર એ બને હોય છે ત્યારે તેઓનું તે બન્નેમાં મમત્વ જોવામાં આવે છે. અર્થાત્ શરીર હોવા છતાં જેમકેલીઓને તેમાં મમત્વભાવ નથી, તેમ પાત્રાદિ હોય છતાં તેમાં કેવલીઓને મમત્વભાવ હોતું નથી. ઔદારિક શરીરને પણ સર્વજ્ઞત્વ સાથે વિરોધ નથી. કારણ કે-જે વિરોધ હોય તે કેવળજ્ઞાનની ઉત્પત્તિ થાય કે તરત જ તે દારિક શરીરને અભાવ થઈ જ જોઈએ પરંતુ થતું નથી. માટે વિરોધ નથી.
(૧૦)-મારતાક્ષરાતિ મહાનિમીયાકિન 1 રનેતિ મારા /
(ટિ) વઢની નિતિ મનાવું શાન અચમ્ ! તદુદાતિ નીવવાનયનकारणम् । तथा स्यादिति अस्मद्ज्ञानमपि कवलाहारेण विरुद्धं भवेत् । न तथेति अन्धकारनिकुरुम्बं प्रदीपेन समं विरुद्ध न । तथा चेति कयलाहारज्ञानयोविरोधसद्भावे सति हस्तस्थितकवलज्ञानमध्यस्माकं न स्यात् । स्वल्पमा यस्मज्ञान तथा निमूटनाशमासादयेत् । अस्मदादावित्यादि । तयोरिति ज्ञानकवलनीयाहारपुद्गलयोः । अवबोध इति विरोधज्ञानमिति । तत्रेति सर्वज्ञत्वे । तत्प्रतिपत्तौ विरोध. केवलावरणकर्मणारिति अन्तरायक्षयात् प्राप्नोति आतुं शक्नोति केवलं न पलायते इत्यधिकं मुद्रिते.

Page #227

२१४
केवलिनः कवलाहारसिद्धिः। . [२. २७ प्रतिपत्तौ। तस्येति विरोधस्य । तारतम्येति अधिकाधि कावबोधः । तस्येति सर्वज्ञत्वस्य उपाय .इति सम्बन्धः । इतरेपामिति सामान्य केव लिनां अस्मदादीनां वा ।
तदिति पात्रादि । समनन्तरेति पात्रादिना सह सर्वज्ञत्वस्य विरुद्धत्वे सति अस्मदादिज्ञानमपि पात्र दिना मह विरोधमविवसेत् । निहित्वेन तेपामिति भगवता तीर्थङ्कराणां सामान्य. केवलिनां वा । तति पत्रादौ । अनेनेति ममकारेण मोहेन वा । तद्भावेति ममकारभावप्रसक्तेः । उभयभावेऽपीति पात्रादिशरीरलक्षणद्वयसम्भवेऽपि । तदर्शनादिति ममकार विलोक नान्मोहनिरीक्षणाद्वा । औदारिकेत्यादि । तेनेति सर्वज्ञत्वेन । अध्यूपिवत् इति अधिपूर्ववम् निवासे अध्युवास क्वन्मुकानों वम् प्रत्ययः स्वपिवचीत्यादिना सम्प्रसारणं द्विवचनम् , अर्तीणघसैक० इडन्तः, प्र. सि नका. सिलोपः, विरामव्यजनादावुक्त मिति देशवलादिति नलोपः । विरामव्यजना. सस्य दयं वा विरोमे तत्त्वम् । तदभावेति औदारिकशरीराभावप्राप्तेः ।
आभ्यन्तरमपि तत्कारणं दारीरन , कर्म वा? । न तावत् प्रथमं विरुध्यते, भुक्तिहेतोस्तैजसदारीरस्य सार्वश्येन सार्धं त्वयापि सत्त्वस्वीकारात् । कापि घाति, अघाति वा ? धाःयपि मोहरूपम् , इतरद् वा ! इतरदपि ज्ञानदर्शनावरणे, अन्तरायो वा ? नाद्यः, तयोज्ञानदर्शनावरणमात्रचरितार्थवेन तत्कारणत्वानुपपत्तेः । नापि द्वितीयः, अन्तरायविल्ट यस्यैव तत्कारणत्वात् , तस्य च साकल्येन केवलिनस्त्वयापि स्वीकारात् । मोहोऽपि वुमक्षालक्षणस्तत्कारणम् , सामान्येन वा ! प्रथमप्रकारे सर्वत्रापीयं तत्कारणम् , अस्मदादावेव वा ? प्राच्यः प्रमाणमुद्रादरिद्रः ।
अथ या चतनक्रिया सेच्छापूर्विकैव, यथासंप्रतिपन्ना, तथा च भुजिक्रियाइत्यस्ति प्रमाणम् । तथाहि-प्रथमं प्रमाता प्रमिणोति, तत इच्छति, अनन्तरं यतते, ततोऽपि करोतीति । नैवम् : सुतमतगृर्छितादिक्रियाभिर्यभिचारात् , स्ववशचेतनक्रियेति. सविशेषगहेतुपादानेऽपि केवलिगतगतिस्थितिनिपद्यादिक्रियाभिर्व्यभिचारात् । द्वितीये तु सिद्वसाध्याः स्मः, केवलिनि वेदनीयादिकारणिकाया भुक्तेः सिद्धत्वात् । न सामान्येनाऽपि मोहस्तःकारणम् , एवं हि गतिस्थितिनिपद्यादीनामपि स एव कारणं स्यात् । तथा च केवलिनि मोहाभावात् तासामप्यभावो भवेदिति कुतस्तीर्थप्रवृत्तिः स्यात् ।
अथ गत्यादिकमैव त कारणम् , न मोहः । तर्हि वेदनीयादिकमव कवलाहारकारणम् , न मोह इत्यपि प्रतिपद्यताम् । अथाधातिकर्म तत्कारणम्- किमाहारपर्यापिः नामकर्मभेदः, वेदनीयं वा ? । न द्वयमप्येतत् प्रत्येकं तथा युक्तम्. तथाविधाहारपर्यामिनामकमांदये वेदनीयोदय प्रबन्प्रचलदौदर्य चलनोपतप्यमानो हि पुमानाहारमाहारयति । एवं च समुदितं पुनरतद भवति तत्कारणम् . किन्तु न सार्वश्येन विरुध्यते. सर्वज्ञ त्वयाऽपि तदुपगमात् ।

Page #228

૨. ૨૭] केवलिनः कवलाहारसिद्धिः ।
२१५ ___अथ मोहसहकृतं तत् तत्कारणम् । तदसङ्गतम् , गत्यादिकर्मणामिवास्यापि मोहसाहायकरहितस्यैव तत्र तःकारित्याविरोधात् । अथाशुभप्रकृतय एवैतस्य साहायकमपेक्षन्तेः नान्या गत्यादयः, अशुभप्रकृतिश्चेयमसातवेदनीयरूपेति चेत् । तस्किमियं परिभाषा ? अस्मदादौ तथादर्शनादेवं कल्यत इति चेत् । ननु शुभप्रकृतयोऽय स्मदादौ मोहसहकृता एव स्व कार्यकारण को शालम बलम्बमाना विलोकयाञ्चकिरे, ततस्ता अपि तथा स्युः, ततो तयत्य मोहापेक्षस्य तःकारणत्वम् , किन्तु स्वतन्त्रस्य । तच्च केवलिन्यविकलमस्येव । तन्न कारणं केवलिवेन विरुध्यते ।
આવ્યન્તર કારણ સાથે સહાનવસ્થાનરૂપ વિરોધ હોય તે તે આભ્યન્તર કારણ શરીર છે કે કર્મ ? શરીરને તે સર્વજ્ઞત્વ સાથે વિરોધ નથી કારણ કે ભોજનમાં અંતરંગ કારણરૂપ તેજસ શરીર છે, અને તે તેજસ શરીરની સત્તા સર્વજ્ઞત્વ સાથે તમોએ પણ સ્વીકારેલ જ છે, કર્મને વિરોધ હોય તે-તે ઘાતી છે કે અઘાતી ? ઘાતી હોય તે-તે મેહનીય છે કે મેહનીયથી ભિન્ન ? મેહનીયથી ભિન્ન કહો તો તે જ્ઞાનાવરણીય અને દશનાવરણીય છે કે અંતરાય છે? જ્ઞાનાવરણીય અને દશનાવરણીય કડી શકશે નહીં. કારણ કે તે બન્ને કર્મો અનુક્રમે જ્ઞાન અને દશનને જ રેકવામાં સમર્થ છે. માટે તે બન્ને કર્મો કલાહારનું કારણ બની શકતાં નથી. અંતરાય કમ કહો તે તે પણ યુક્તિયુક્ત નથી કારણ કે-અંતરાય કર્મને વિલય એ જ કલાહારનું કારણ છે. અને તે અંતરાય કર્મને સંપૂર્ણતયા નાશ કેવલીમાં તમે પણ માને છે. કવલાહારનું કારણ મેહ છે. અને તે સર્વજ્ઞત્વને વિરોધી છે એમ કહો તે તે મેહ ખાવાની ઇરછારૂપે કલાહારનું કારણ છે કે સામાન્યરૂપે? ખાવાની ઈછા હોય તે કવલાહાર થાય એ પ્રથમ પક્ષ કો તે શું બધા આત્મામાં એમ બને છે, કે આપણમાં જ ? બધા આત્મામાં એમ બને છે એ માનવું તેમાં કોઈ પ્રમાણુ નથી.
શંકા-જે ચેતન ક્રિયા હોય તે ઈચછાપૂર્વક જ હોય છે. જેમ કે વર્તમાનકાલીન આપણી ક્રિયાઓ ઇચ્છાપૂર્વકની છે, તેમ ભજનક્રિયા પણ ચેતનક્રિયા હોવાથી ઇરછાપૂર્વકની જ છે- આ અનુમાન પ્રમાણથી ઈરછાપૂર્વક કવલાહાર ક્રિયાની સિદ્ધિ છે. કારણ કે પ્રમાતા પુરુષ પ્રથમ પદાર્થને જાણે છે પછી તેની ઈચ્છા કરે છે. ત્યારબાદ તેને માટે પ્રયત્ન કરે છે. અને છેલ્લે તેને સિદ્ધ કરે છે.
સમાધાન-તમારું આ કથન બરાબર નથી કારણ કે-સૂતેલા મદોન્મત્ત અને મૂછ પામેલ પુરુપાદિમાં કિયા જોવાય છે પણ તે ઇરછાપૂર્વકની નથી માટે હેતુ વ્યભિચારી છે.
શકા-ચેતનક્રિયાને વચેતન કિયા એવું વિશેપણ આપીશું. કેવળ ચેતનની નહીં પણ જેનું ચિતન્ય સ્વાધીન હોય છે એવા આત્માની ક્રિયા ઈચ્છાપૂર્વકની હોય છે. સુતાદિનું ચૈિતન્ય તેમને અધીન નથી. તેથી તેમની ક્રિયા ઈચ્છાપૂર્વક ન થાય.

Page #229

२१६
દિનઃ વાઘાણાિ • [૨. ૨૭ સમાધાન–એમ હેતુમાં વિશેષણ આપવાથી પૂર્વોકત દેપ નિવૃત્ત થાય છે. તે પણ તમારો હેતુ વ્યભિચારી જ છે. કારણ કે કેવલીની ગતિ-સ્થિતિ-બેસવું આદિ ક્રિયાઓ વવશ ચૈતન્યવાળા આત્માની હોવા છતાં ઈચ્છાપૂર્વક નથી.
આપણુમાં જ ખાવાની ઈરછા કવલાહારનું કારણ છે, બધામાં નહીં—એમ કહે તે અમને તે સિદ્ધ જ છે. અર્થાત્ ખાવાની ઇરછારૂપ મેહનીય કર્મ આપણા જેવામાં કલાહારનું કારણ છે એ સાધ્ય અમને સિદ્ધ છે. કારણ કે કેવલીમાં તે વેદનીયાદિ કર્મના ઉદયથી ભજન ક્રિયા સિદ્ધિ છે, પરંતુ કેવળ આપણામાં મેહને કારણે તે છે. વળી, સામાન્યથી પણ મેહ કવલાહારનું કારણ નથી કારણ કે- એ રીતે તો- ચાલવું, ઊભા રહેવું, બેસવું, ઊડવું વિગેરે ક્રિયાઓમાં પણ મેહ જ કારણરૂપ થશે. અને જો એમ માનશે તે કેવલીભગવાનમાં મેહને. અભાવ હોવાથી ચાલવું વિગેરે ક્રિયાને અભાવ થશે. તે પછી તીર્થપ્રવૃત્તિ પણ કઈ રીતે થશે.
શંકા-ચાલવું ઊભા રહેવું વિગેરે ક્રિયાઓમાં ગત્યાદિ (નામ) કર્મ કારણ છે, પરંતુ મેહ કારણ નથી.
સમાધાન–તે પછી કવલાહારનું કારણ પણ વેદનીયાદિ કર્મ છે, પરંતુ મહ નથી – એ પણ માની લે. | સર્વજ્ઞત્વ સાથે કલાહારના કારણરૂપ અઘાતીકને વિરોધ હોય તે તે અઘાતી કર્મ નામકર્મના ભેદરૂપ આહાર પર્યાપ્તિ છે કે વેદનીય? આ બન્નેમાંથી પ્રત્યેકને કવલાહારના કારણ તરીકે માનવા તે ઉચિત નથી. કારણ કે તથા પ્રકારના નામકર્મને ઉદય હોય ત્યારે વેદનીય કર્મના ઉદયથી અત્યંત પ્રજવલિત જડરાનિથી સંતપ્ત થઈ ને પુરુષ આહારને લે છે. આ રીતે આહારપર્યાપ્તિ (નામકર્મ) અને વેદનીય કર્મ એ બન્ને મળીને જ કલાહારના કારણરૂપ છે. પર તું સર્વ સત્વ સાથે તે તેમને કશે વિરોધ નથી. કારણ કે સર્વને વિષે આહારપર્યાપ્તિ નામકર્મ અને વેદનીય કર્મ એ બન્ને તમે પણ માનેલ જ છે,
શકા–આહારપર્યામિ નામ કર્મ અને વેદનીય કર્મ જ્યારે મેહ સાથે હોય છે, ત્યારે તેઓ કવલાહારના કારણરૂપ છે. '
સમાધાન–એ કથન પણ યુકિતસંગત નથી. કારણ કે ગત્યાદિ કર્મોની - જેમ આહારપર્યાપ્તિ નામકર્મ અને વેદનીયકર્મ એ બન્ને મેહના સહકાર વિના જ સર્વજ્ઞમાં કલાહાર ક્રિયા કરાવે તેમાં વિરોધ નથી. અર્થાત્ જેમ કેવલીમાં ગત્યાદિ ક્રિયાઓ મેહની સહાય વિના થાય છે. તેમ ભજનક્રિયા પણ મેહ વિના જ થાય તે એમાં કોઈ પણ જાતને વિરોધ નથી.
દિગંબર–અશુભ કર્મપ્રકૃતિઓ જ મેહની સહાયની અપેક્ષા રાખે છે. પણ ગત્યાદિ શુભ કર્મપ્રકૃતિએ તેની અપેક્ષા રાખતી નથી. અને કલાહાર (ભુજિક્રિયા) તે અશુભ પ્રકૃતિ છે, કારણ કે તે અસાતવેદનીય (દુખી રૂપ છે,

Page #230

२. २७) केवलिनः कवलाहारसिद्धिः।
२१७ શ્વેતામ્બર—તમે આવી પરિભાષા શાથી કરે છે કે અશુભ પ્રવૃતિઓ મેહની અપેક્ષા રાખે છે?
દિગબર—આપણામાં અશુભ પ્રવૃતિઓ મેહની અપેક્ષા રાખે છે, માટે અન્યત્ર પણ રાખે.
શ્વેતામ્બર—એમ માનશે તે આપણામાં તે શુભ પ્રકૃતિ પણ મેહની સહાયથી જ પોત પોતાના કાર્યમાં કારણતા ધારણ કરતી જોવાય છે, માટે કેવલીની શુભ પ્રકૃતિએ પણ મેહની અપેક્ષા રાખે એમ માનવું પડશે અર્થાત કેવલીમાં મેહ છે જ નહિ તેથી મેહની અપેક્ષા રાખવાને પ્રશ્ન જ નથી. આ ઉપરથી એમ સિદ્ધ થાય છે કે આહારપર્યાપ્તિ અને વેદનીયકર્મ મોહની સહાયતા વિના જ આહારનું કારણ છે, અને તે બને કેવલી માં પણ અવિકલ છે જ અર્થાત કેવલીમાં તેને કારણે કવલાહાર થશે જ. આ પ્રકારે કવલાહારના કારણ અને સર્વત્વને સહાનવસ્થાનરૂપ વિરોધ નથી-એ સિદ્ધ થયું.
(५०) अथ मोहसहकृतमिति गये अस्येति आहारपर्याप्तिवेदनीयस्य । तत्रेति सार्वये । तत्कारित्वाविरोधादिति कवलाहारका रित्या विरोधात् ।
(टि.) नाद्यस्तयो िनदशनावरणयोः । तत्कारणत्वेति कवलाहारकारणत्वम् । तत्कारण स्वादिति कालाहार कारणयात् । न ह्यन्ताये सति महाकुलप्रसूतस्याऽपि सद्गुरुदोदितस्यापि गुरुतपथरणभरधरणसमर्थस्यापि कवलप्राप्तिभवेत् टुण्णकुमारवत् । यदुक्तम्
"सिरिवासुदेवतणुओ सीसो अ तिलुक्सामिनेमिस्स । सम्वगुणाण निवासी धणयसमिद्धनयरए । भममाणो विन पावइ भिक्खामेस पि दंदणकुमारो। अम्मन्तरनिम्बत्तियतिब्बमहाकम्मदोसेण ॥"
तस्येति अन्तरायविलयस्य । साकल्येनेति सकलतया । सर्वथान्तरायस्य नाशे केवलो. स्पतिरिति भावः । तत्कारणमिति कवलाहारकारणम् । सर्वत्रापति अस्मदादी सर्वज्ञत्वे च । इयमिति भोजनेच्छा । द्वितीये विति भस्मदादावेवेति पक्षे । अस्मदादो भोजनेच्छा वसते, न च सर्वझे इति नः पक्षकक्षाप्रविष्टो भवान् । स एवेति मोह एव । तथा चेति मोहस्य गत्यादिकारणत्वे सति । 'तासामपीति गतिस्थितिनिषद्यादीनाम् । अथ गत्यादीत्यादि । तत्कारणमिति गतिस्थितिनिषद्यादिकारणम् । तथा युक्तमिति कवलाहारकारणमुचितम् । समुदितमिति मिलितम् । एतदिति आहारपर्याप्तिवेदनीय कर्मद्वयम् । तत्कारणमिति कवला. हारकारणम् । तदपगमादिति आहारपर्याप्तिवेदनीयकर्मयस्याङ्गीकारात् । अस्याऽपीति आहारपर्याप्तिवेदनीयद्वयस्य । तति सर्वज्ञे । तत्कारित्वेति कवलाहारकारित्वाविरोधात् । एतस्येति मोहस्य । इयमिति आहाररूपा । परिभाषेति सिद्धान्तभणितम् । तथादर्शनादिति भाहारस्यासातारूपस्यावलोकनात् । ततस्ता इति शुभप्रकृतयः । तथेति मोहसहकृता एव भवेयुः । तच्चेति स्वतन्त्रं द्वयम् । १ तेषाम• मु।

Page #231

२१८
केवलिनः कवलाहारसिद्धिः। . [२. २७ ३ कार्य तु यदि विरुद्धम् , तदा तत् तत्र मोत्पादि । अविकलकारणस्तु तत्रोत्पद्यमानः कवालहारोऽनिवार्य एव । किञ्च, किं नामाहारकार्य सावश्येन व्याहन्यतेरसनेन्द्रियोद्भवं मतिज्ञानम् , ध्यानविनः, परोपकारकरणान्तरायः, विसृचिक. दव्याधिः, ईर्यापथः, पुरीपादिजुगुप्सितं कर्म, धातूपचयादिना रिरंसा, निद्रा वा ? नाद्यः पक्षः । तावन्मात्रेण रसनेन्द्रियज्ञानासम्भवात् अन्यथाऽमरनिकरनिरन्तरनि क्तकुसुमपरिमलादिसंबन्धान ब्राणेन्द्रियज्ञानमपि भवेत् । न द्वितीयः, केवलिनः शैलेशीप्रारम्भात् प्राग् ध्यानानभ्युपगमात् । तत्र च कवलाहारास्वीकारात् , तद्ध्यानस्य च शाश्वतत्वात् , अन्यथा गच्छतोऽपि कथं नेतद्विप्नः स्यात् ! न तृतीयः, तृतीययाममुहूर्तमात्र एव भगवतां भुक्तः, शेषमशेषकालमुपकारावसरात् । न चतुर्थः, परिज्ञाय हितमिताहाराभ्यवहारात् । न पञ्चमः, गमनादिनाऽपर्यापथप्रसङ्गात् । न पष्टः, यतस्तस्मिन् क्रियमाणे तस्यैव जुगुप्सा संपर्धेत; अन्येषां वा ! न तावत् तस्यैव भगवतः, निमोह्त्वेन जुगुप्साया असम्भवात् । अथाऽन्येषाम् ; तत् किं मनुज दनुजामरेन्द्रतदमणीसहस्रसङ्घलायां सभायामनंशुके भगवत्यासीने सा तेषां न संजायते ? अथ भगवतः सातिशयत्वाद् न तन्नाग्न्यं तेषां तदे॒तुः । तर्हि तत एव तन्नीहारस्य मांसचक्षुपामदृश्यत्वाद् न दोषः । सामान्यकेवलिभिस्तु विविक्तदेशे तत्करणाद् दोपाभावः । नापि सप्तमाष्टमौ, रिरंसानिद्रयोमोहनीयकार्यत्वात् , भगवति तु तदभावात् । तन्न कार्यमपि तस्य तेन विरुध्यते ।
( ૩ કલાહારના કાર્યને સર્વત્વ સાથે સહાનવસ્થાનરૂપ વિરોધ હોય તે કેવલીમાં આહારનું કાર્ય (ફળ) ભલે ઉત્પન્ન ન થાય, પરંતુ કેવલીમાં સમસ્ત કારણેથી ઉત્પન્ન થતે કલાહાર તે નિવારી શકાય તેમ નથી. વળી, અમે તમને પૂછીએ છીએ કે કવલાહારનું એવું કયું કાર્ય છે કે જે સર્વજ્ઞત્વનું વિરોધી છે? શું રસનેન્દ્રિયથી ઉત્પન્ન થયેલ મતિજ્ઞાન, ધ્યાનમાં વિઘ, પરોપકારમાં વિશ્વ, શૂલાદિ વ્યાધિ, પથિકા, નીહારાદિ નિંદ્ય ક્રિયા, ધાતુની વૃદ્ધિથી થતી કામક્રીડાની ઇરછા કે નિદ્રા છે? રસનેન્દ્રિયથી ઉત્પન્ન થયેલ મતિજ્ઞાનને તે કહી શકશો નહીં, કારણ કે કેવલીમાં કવલાહારનો સંબંધ માત્રથી રસનેનિદ્રય જન્ય મતિજ્ઞાનને સંભવ નથી. જો એમ થતું હોય તે (સમવસરણમાં) દેવોના સમૂહે સતત વરસાવેલ ફૂલેની સુગંધના સંબંધથી ધ્રાણેન્દ્રિયજન્ય મતિજ્ઞાન પણ કેવલીન થવું જોઈએ. કેવલીને શૈલેશીના પ્રારંભ પહેલાં ધ્યાન માનેલ નથી માટે બીજો વિકલ્પ પણ કહી શકશો નહિ અને શૈલેશી અવસ્થામાં તે કલાહાર માનેલ જ નથી, અને વળી શૈલેશીનું ધ્યાન તે શાશ્વત છે. આહાર લેવા માત્રથી જ જે ધ્યાનમાં વિઘ થતું હોય તે ગત્યાદિ ક્રિયાને કારણે પણ કેવલીને ધ્યાનમાં વિન કેમ નહિ થાય? ત્રીજો પક્ષ પણ ઉચિત નથી કારણ કે કેવલી १ माम तत्कार्यम्-मुपा । २ कार्य तेन व्या • मुपा ।

Page #232

૨. ૨૭] केवलिनः कवलाहारसिद्धिः।
२१९ ભગવાન ત્રીજ પહોરના મુહુર્તામાત્રમાં ભજન કરી લે છે, બાકીને સમસ્ત કાલમાં તેમને ઉપકારને માટે અવકાશ છે જ. ચોથે પક્ષ પણ યોગ્ય નથી કારણ કે કે કેવલી ભગવંત સર્વ પ્રકારે જણીને હિતકારી અને મર્યાદિત આહાર ગ્રહણ કરે છે તેથી તેમને શૂલાદિ વ્યાધિનો સંભવ જ નથી. ગત્યાદિ ક્રિયા દ્વારા પણ ઇર્યા પથિકાને પ્રસંગ છે જે માટે પાંચમે પક્ષ પણ યુક્તિયુક્ત નથી. છો પક્ષ-નીહારાદિ નિંદ્ય ક્રિયા કરવી પડે તે પણ યોગ્ય નથી કારણ કે નીહારાદિ ક્રિયા કરવામાં કેવલીને પિતાને ઘણા થાય છે કે બીજાને? કેવલીને કૃણ થાય છે એમ તે કહી શકશે નહી કારણ કે કેવલી નિર્મોહી હોવાથી તેમને ઘણને સંભવ જ નથી. બીજાઓને જુગુપ્સા- ઘણું થાય છે એમ કહે તો અમે પૂછીએ છીએ કે-માનવ-દાનવ અને દેના ઇન્દ્ર, અને તેમની હજારે સ્ત્રીઓથી વ્યાપ્ત સભામાં વસ્રરહિત અવસ્થામાં બેઠેલા ભગવાનને જોઈને તેઓને ઘણું કેમ થતી નથી ?
દિગંબર-તીર્થકર ભગવાન અતિશય યુકત હોવાથી તેમની નમ્રતાથી લોકોને ધૃણા થતી નથી. - શ્વેતામ્બર -તે પછી ભગવાન અતિશયવાળા હોવાથી જ તેમની નીહારાદિ ક્રિયા ચર્મચક્ષુવાળાને અદૃશ્ય હોવાથી આપણને ઘણાનું કારણ જ નથી. અને સામાન્ય કેવલી તે એકાન્ત સ્થાનમાં નીડારાદિ ક્રિયા કરે છે. માટે કઈ પણ જાતને દેપ નથી.
ધાતુની વૃદ્ધિથી કામક્રીડાની ઈરછા એ સાતમ, અને નિદ્રા એ આઠમ પક્ષ પણ યુક્તિયુક્ત નથી. કારણ કે એ બને કાર્યો મેહનીય કર્મના ઉદયથી જ થનાર છે. પરંતુ કેવલી ભગવંતમાં તે મોહનીય કર્મને સર્વથા અભાવ જ છે. આ પ્રકારે કલાહારને કાર્ય અને સર્વજ્ઞત્વને પણ વિરોધ નથી.
(૧૦) અરવીનrcifતિ કરમામઃ * વૈતાવિ vall
'द्वितीयपरिच्छेदे वादस्थलसंख्या-उपमानस्यार्यापत्तेरभावस्य सम्भवस्य ऐतिह्यस्य प्रातिभस्य ૪ પૃaiાવના ૧ | ચાવઃ વાઘારિવનિra: ૨ | શ્રોત્રરયાત્રાણા તાनिरासः३। तमश्छाययाव्यवस्थापनम् ।। मीमांसकाभिप्रायेण सर्वज्ञनिषेधी यस्तस्य निराकरणम् ५ । ईश्वरकृमष्टिनिराकरणम् । केवलिनः कवला हारो नास्तीति वादिदिगम्बरनिराकरणम् ७ । एवं सप्त ।
(टि.) तदा तदित्यादि । तदिति कार्यम् । तत्रेति सर्वज्ञे। तत्कार्यमिति आहारकार्यम् । लेनेति सर्वज्ञेन । तावन्मात्रेणेति कवलाहारसम्बन्धमात्रेणव। किन्तु क्षयोपशमेव । सर्वज्ञस्य विन्द्रियज्ञानकर्म सर्वथा क्षणम् । अन्यथेति इन्द्रियज्ञानकर्मणि अक्षीणे सति । तद्धयानस्येति केवलिध्यानस्य । केवलनः शैलेशी प्रारम्भात् [प्राम्] ध्यानानभ्युगमात् । तत्र च क्वलाहारास्वीकारात् । अन्यथेनि अशावतत्वे । एतद्विान इति ध्यानान्तरायः । अथान्येषामित्यादि । सेति जुगुप्सा । तेपामिति अन्येषां मानवादीनाम् । तन्नाम्न्यमिति भगवन्निरावरणता। तेषामिति १ द्वितीयपरिच्छेदस्थलसंख्या-मु । : मुद्रित आहारकार्यमिति पाठः । ३ साश्येन इति मुद्रिते ।

Page #233

२२० केवलिनः कवलाहारसिद्धिः।
[२. २७ अमरेन्द्रादीनाम् । तद्धेतुरिति जुगुप्साकारणम् । तत एवेति सातिशयत्वादेव । तन्नीहारस्येति सर्वज्ञनीहारस्य । तत्करणादिति नीहार करणात् । तदभावादिति रिरंसानिद्राभावात् ।
तन्नेत्यादि । तस्येति कवलाहारस्य । तेनेति सर्वज्ञत्वेन ।
६४ नापि सहचरादि, यतस्तत्सहचरं छमस्थत्वम् , अन्य वा निगदेत ? न तावदाद्यम्, उभयवाद्यविवादास्पदत्वेनासिद्वेः । अस्मदादौ तथादर्शनात् तत्साहचर्यनियमोपगमे गमनादेरपि तत् सहचरं स्यात् । अन्यत्तु करवस्त्रचालनादि भवति तत्सहचरम् , न तु केवलित्वेन विरुद्धम् । एवमुत्तरचरादिकमपि न केवलित्वेन विरुध्यते । इति स्थितं कवलाहारसर्वज्ञत्वयोरविरोधादिति हेतुः सिद्भिवधूसंबन्धवन्धुर इति ॥ २७ ॥
इति प्रमाणनयतत्त्वालोके' श्रीरत्नप्रभाचार्यविरचितायां रत्नाकरावतारिकाख्यलघुटीकायां प्रत्यक्षस्वरूप
निर्णयो नाम द्वितीयः परिच्छेदः॥
S૪ વળી, કવલાહારના સહુચરાદિ પણ સર્વજ્ઞત્વના વિરોધી નથી કારણ કે અમે તમને પૂછીએ છીએ કે-કલાકારનું સહચર છમસ્થપણું છે કે બીજું કાંઈ? પહેલે પક્ષ તે કહી શકશે નહીં કારણ કે વાદી પ્રતિવાદી ઉભયને કેવલીમાં છદ્મસ્થપણું માન્ય નથી. આપણુમાં આહાર સાથે છદ્મસ્થપણુનું સાહચર્ય જેવામાં આવે છે, માટે સર્વત્ર કવલાહાર સાથે છદ્મસ્થવનું સાહચર્ય હેવું જોઈએ એ નિયમ સ્વીકારશે તે ગત્યાદિક્રિયાઓમાં પણ છદ્મસ્થત્વનું સાહચર્ય માનવું પડશે. હાથમુખ વિગેરેનું હલન ચલન આદિ અન્ય પદાર્થને કવલાહારમાં સહચાર છે તે ભલે હોય પણ સર્વજ્ઞત્વ સાથે તેને વિરોધ નથી. એ જ પ્રમાણે કવલાહારના ઉત્તરાદિ પણ સર્વજ્ઞત્વ સાથે વિરોધી નથી. આથી કરી કલાહાર અને સર્વત્વને અવિરોધ હોવાથી' એવા અમારા હેતુની સિદ્ધિને निश्चय ये.. २७.
એ પ્રમાણે પ્રમાણનયતત્ત્વાલેક' નામના ગ્રંથની શ્રી. રત્નપ્રભાચાર્ય મહારાજ વિરચિત “રત્નાકરાવતારિકા” નામની લઘુટીકાના પ્રત્યક્ષ સ્વભાવને નિર્ણય નામના બીજા પરિછેદને શ્રી રેવતાચલ ચિત્રક્ટાદિ પ્રાચીન (જીર્ણ) તીર્થોદ્ધારક શ્રી વિજયનીતિસૂરીશ્વરજીના શિષ્યાણ મુનિ મલયવિજયજીએ સ્વઅભ્યાસ સમયે કરેલ ગુર્જર ભાષાનુવાદ પૂર્ણ થયે.
(टि.) अस्मदादावित्यादि । तथेति आहारच्छद्मस्थःवयोः साहचर्यावलोकनात । तत्साह चर्येति सर्वज्ञेऽपि च्छद्मस्थत्वसाहचर्यनिश्वये सति । तदिति च्छमस्थत्वम् ॥२७॥
इतिश्रीसाधुर्णिमागच्छीयश्रीमदाचार्यगुणचन्द्ररिशिष्यप० ज्ञानचन्द्रविरचिते रत्नाकरावतारिकाटिप्पणके द्वितीयः परिच्छेदः समाप्तः ॥श्री।
• १ .लोकालद्वारे मु।

Page #234

રત્નાકરાવતારિકાનાં ટિપ્પણું
પ્રથમ પરિચ્છેદ ૧. ૮ સિદ્ધ' આ મંગળ લેકની શતાથી' નામે ટીકે જિનમાણિકય ગણિએ રચી છે. નામ શતાધી છે પણ આમાં આ એક જ કારિકાના જુદા જુદા ૧૧૧ અર્ધ કરવામાં આવ્યા છે. તે આ પ્રમાણે છે-વર્ધમાન જિનની સ્તુતિ ૧૨, સિદ્ધાર્થનૃપ ૧, ત્રિશલા ૧, ગૌતમ ૧, નન્ટિવર્ધન , 2ષભથી માંડી વર્ધમાન સુધીના ૨૪ તીર્થંકર ૨૪, વૃષભ, વર્ધમાન, ચન્દ્રાનન અને વારિપેણ આ ચાર શાશ્વત તીર્થકરો ૪, શત્રુંજયતીર્થ ૧, રૈવતગિરિ ૧, સાધારણ જિન ૬, સિદ્ધ ૨, આચાર્ય ૧, ઉપાધ્યાય ૧, સર્વ સાધુ ૮, વાચનાચાર્ય ૨, સ્વગુરુ ૨, વાણી ૧, જિનધર્મ ૨, સિદ્ધાન્ત ૩, સિદ્ધિ ૧, શ્રાદ્ધ ૨, સામાન્ય વ્યવહારી ૨, બ્રહ્માવિધાતા ૩, વિશુ-નારાયણ ૫, ભાવી તીર્થકર તરીકે વિષ્ણુ ૧, શિવ ૨, પાર્વતી ૩, સૂર્ય ૨, ચંદ્ર ૧, રાજ ૧, પ્રદીપ ૩, અગ્નિ ૧, કામ ૧, પિક ૧, મેઘ ૧, સહકાર ૧, નિમ્બ ૧, વાત ૧, રાત્રિ ૧, શલભ ૧, શરાવ ૧, અને સિદ્ધહેમ વ્યાકરણ ૧. આ કૃતિ હજી છપાઈ નથી આ કૃતિને અંતે જિનમાણિક ના શિષ્ય વિજયે રચેલ પ્રશસ્તિ આપવામાં આવી છે. તેની રચના તેમણે ૧પ૩૯ વિક્રમ સંવતમાં કરી છે. આથી શતાથની રચના પણ એ જ વર્ષમાં પૂરી થઈ હશે તેમ માની શકાય. આની હસ્તપ્રત અમદાવાદના ડહેલાના ઉપાશ્રયના હસ્તપ્રત ભંડારમાં છે. અને તેનું મુદ્રણ લા. દ. વિદ્યામંદિર, અમદાવાદ તરફથી શરૂ કરવામાં આવ્યું છે.
પ્રસ્તુતમાં સિદ્ધિ શબ્દના અનેક અર્થો છે–સમગ્ર પ્રકારની ભૌતિક સંપત્તિ ગ્રન્થની સમાપ્તિ, વાચકને થતી જ્ઞપ્તિ અને તે દ્વારા મુક્તિ.
૧.૧૦ વાર અહીં સૂચવેલ દિગમ્બર તે કુમુદચન્દ્ર છે અને વાદી દેવસૂરિ અને કુમુદચંદ્રને વાદ મહારાજાધિરાજ જયસિંહ દેવની સમક્ષ થયે હતો એમ પંડિત જ્ઞાનચંદ્ર ટિપ્પણમાં ખુલાસે કર્યો છે. આનું સમર્થન તાડપત્રની એક હસ્તપ્રતની કાષ્ઠ પૃષ્ઠિકામાં દોરેલા ચિત્ર ઉપરથી તથા યશશ્ચન્દ્રકૃત મુદ્રિતકુમુદચંદ્ર નામના નાટકમાથી પણ મળે છે. આથી વાદી દેવસૂરિને દિગમ્બરચાર્ય કુમુદચંદ્ર સાથે વાદ થયો હતો એ હકીકત સાચી જણાય છે.
૪. ૪. બરફના – આ પ્રથમ વિશેપણને સારાંશ છે કે સમુદ્ર રત્નાદિ અનેક પદાર્થો અને તેને સંધરનાર જલથી યુકત હોય છે, તેમ આ સ્યાદ્વાદરત્નાકર નામને ઝઘરૂપ લકત્તર સમુદ્ર પણ વિવિધ પ્રમેયરૂપ પદાર્થો અને તેને સંધરનાર શબ્દોથી સંપન્ન છે. આ શાસ્ત્રરૂપ સમુદ્રમાં જે પદાર્થોનું વર્ણન છે તે અતિ ગંભીર છે. અને તેના પ્રતિપાદક જે શબ્દ છે તે પણ અભિપ્રેત અર્થનું પ્રતિપાદન કરતા હોવાથી નિર્દોષ છે.

Page #235

રરર
રત્નાકરાવતારિકનાં ટિપણે ૪. ૪. “તત તો --આ બીજા વિશેષણને સારાંશ છે કે- સમુદ્ર ઉછળતા તરંગેની નવી નવી રચના- આકૃતિથી મનહર હોય છે. તેમ આ ગ્રંથરૂપ લોકોત્તર સમુદ્ર પણ તેમાં નિરૂપતા અનેક પ્રમેયોને કારણે મનહર છે.
૪. ૫ “તુત્રજન્ટ--આ તીજા વિશેષણને સાર છે કે-સમુદ્ર શ્રેષ્ઠ ફળવાળા આગમ-વૃક્ષોથી યુકત વનોના નિકું જેથી યુકત હોય છે, તેમ આ ગ્રન્થરૂપ લોકોત્તર સમુદ્ર પણ નિરુપમમેક્ષ રૂ૫ ફળ આપનાર આગમ-શાસ્ત્રના પરિ છેદ-પ્રકરણોથી યુત છે.
૪. ૬. “નિરામ'-આ ચોથા વિશેષણને ભાવ છે કે - સમુદ્ર મેટા વહાણ દ્વારા કુશળ વહાણવટીઓથી ખેડાય તે પૂર્વે અપ્રાપ્ય એવા અપૂર્વ રને આપે છે તેમ આ ગ્રન્થરૂપ લોકોત્તર સમુદ્ર પણ બુદ્ધિ-સમ્યજ્ઞાન રૂપ મહાયાનથી જોડાય તે ક્ષપકશ્રેણિત ફાચિર્ભાવના ચારિત્રમાર્ગના વ્યાપારમાં તત્પર ગુરુને પૂર્વે અપ્રાપ્ત એવું મોક્ષ રન અર્પણ કરે છે.
૪. ૭. ' આ પાંચમાં વિશેષણને સારાંશ છે કે- સમુદ્ર કોઈ-કોઈ સ્થળે પરવાળાની જાળને કારણે દમ છે. તેમ આ ગ્રન્થરૂપ અલૌકિક સમુદ્ર પણ અહિં તહિં વેરાયેલો સમાસ પ્રધાન નિર્દોપ ગદ્યની જાળને કારણે દુર્ગમ છે. ૪. ૭. “યુવાન પુરુ ” આ છ વિશેષણને ભાવાર્થ છે કે- સમુદ્ર કઈ સ્થળે સુકોમળ લીસાં અને ઘાટીલાં તથા કાન્ત-મનહર હોઈ આંખને ઠારે તેવાં મોતીઓના સમૂહથી યુકત હોય છે. તેમ આ ગ્રન્થરૂપ લોકોત્તર સમુદ્ર પણ કોઈ-કઈ સ્થળે માધુર્ય અને પ્રસાદગુણ હોવાથી સુકુમાર હૃદયંગમ કાન્ત-ચમત્કાર હોવાથી મને હર અને વ્યુત્પન્ન બુદ્ધિ-સૂમ બુદ્ધિથી જાણી શકાય તેવા હોવાથી તેજસ્વી એવા અનેક લેકથી ભરપુર છે.
૪.૯ “જિ” આ સાતમાં વિશેષણનું તાત્પર્ય આવું છે–સમુદ્રમાં તરંગે પર્વત બની જેય છે. અને તેથી અથડાઇને ત્રાસ પામી ભાગી જતાં મગરેને સમૂહ પણ તેમાં હોય છે તેમ આ ગ્રન્થરૂપ લે કે ત્તર સમુદ્રમાં પણ કઈ કઈ સ્થળે અનેકાન્તવાદના આધારે થયેલ અનેક વિકલ્પરૂપ તરંગે--અકાય એવા દૂષણ પર્વતે રૂપ બની જાય છે. અને તેથી ત્રાસ પામવાને કારણે નાશી જતાં–ચૂપ થઈ જતાં અનેક પરતીથિકોરૂપ મગરમ છે એમાં નજરે પડે છે.
૪. ૧૦. “કવિરાજ' આ આઠમાં વિશેષણના અનેક અર્થો આ પ્રમાણે થઈ શકે છે. (૧) સમુદ્રમાં કઈ કઈ સ્થળે ઉછળતા-ગુલાટ ખાતા મોટાં મસ્થાનાં પૂછડાઓનાં પછડાટથી ઉંચે ઉછળતા જલબિન્દુએ જ્યારે સૂર્યમંડલને સ્પર્શે છે ત્યારે કમ્ એ અવાજ થાય છે અને તે સમાપ્ત-શાંત થઈ જાય છે. તેમ આ ગ્રન્થરૂપ લેકોત્તર સમુદ્રમાં કઈ કઈ સ્થળે પક્ષાભાસાદિ સમસ્ત દેથી યુક્ત અનુમાનહેતનું કથન કરનાર વાદીને તેના કથનમાં દોષ બતાવવામાં આવે ત્યારે આમ તેમ ગુલાંટ ખાઈ તે નવનવાં અનુમાન કરે, કે કથિત અનુમાનમાં નવા વિશેષણ આપે ત્યારે બુદ્ધિને નર્તકી બનાવનાર અસાધારણ—ધુરંધર પંડિતે અહંકાર પૂર્વક તેને પડકારે છે ત્યારે તેના બબડાટથી જે થુંકનાં બિન્દુઓ ઉડે છે તે વિકમંડલરૂપ સૂર્ય મંડલમાં હાસ્ય રૂપ છમકારે આપી જાય છે અને શાંત થઈ જાય છે.

Page #236

રત્નાકરાવતારિકાનાં ટિપણે
૨૨૩ (૨) સમુદ્રમાં કઈ કઈ સ્થળે ઉછળતાં મોટા મસ્યોનાં પુછડાના પછડાટથી પાણીના મેટા મેટા બિન્દુઓ ઉંચે ઉછળી સૂર્યમંડળમાં છમકારે જન્માવે છે, તેમ આ ગ્રન્થરૂપ સમુદ્રમાં પણ પિતે માની લીધેલ નિર્દોષ અનુમાનના પ્રયોગના કારણે વાદી ઉલ્લસિત-આનંદિત થઈને હાથ પગ પછાડે છે. અને યદ્વાતા બોલવારૂપ વિરુદ્ધાચરણ કરે છે. ત્યારે તેના મુખમાંથી ઉડતા થુંકને લીધે વિદ્વભંડલરૂપ સૂર્યમંડલમાં ઘડીભર હાસ્યરૂપ માને છમકારો ફરી વળે છે,
(૩) સમુદ્રમાં આમ તેમ ઉછળતા મોટા મોટા માછલાઓને કારણે ઉંચે ઉડતા જલ બિન્દુઓના વડે સૂર્ય મંડલમાં છમકારા થાય છે, તેમ આ ગ્રન્થરૂપ લેકોત્તર સમુદ્રમાં પણ જ્યારે ગ્રન્થકાર એક પછી એક નિર્દોષ અનુમાન-હેતુને પ્રયોગ કરે છે ત્યારે પરપ્રવાદીઓ આમ તેમ ઉછાળા મારે છે; આથી વિપરિષદુ રૂપ સૂર્યમંડલમાં હાસ્યનું મોજુ ફરી વળે છે, અર્થાત્ છમકાર થઈ જાય છે.
૪. ૧૨. “જા’ આ નવમાં વિશેષણને ભાવાર્થ આ પ્રકારે છે– (૧) સમુદ્ર કોઈ કઈ સથળે ચંચળ મણિધર સર્પોથી ભયંકર હોય છે, તેમ આ ગ્રન્થરૂપ લકત્તર સમુદ્રમાં પણ જ્યારે અન્ય દાર્શનિકોની યુકિતનું ખંડન થઈ જાય છે ત્યારે ક્રોધાવેશને કારણે તેઓ ભયંકરરૂપ ધારણ કરે છે.
(૨) સમુદ્ર કોઈ સ્થળે મણિધર સપને માટે પણ ભયંકર હોય છે, તેમ આ ગ્રન્થરૂપ લે કોત્તર સમુદ્ર પણ અન્ય દાર્શનિની યુકિતઓનું ખંડન કરતે હૈ તેમને માટે ભયંકર છે, ૪. ૧૪, “દારના આચાર્ય વાદી દેવસૂરિએ પોતાનાં ગ્રન્થનું નામ સ્યાદ્વાદરત્નાકર રાખ્યું છે. આથી પ્રેરાઈને આચાર્ય રત્નપ્રભે અહિ તેની સમુદ્રના રૂપક વડે પ્રશંસા કરી છે. અહીં નંદી સૂત્રમાં સંઘની સમુદ્રના રૂપક વડે જે સ્તુતિ કરી છે, તે યાદ આવે છે–
भदं धिइवेलापरिगयस्स सम्झायजोगमगरस्स ।
अक्खोभस्स भगवओ संघसमुदस्सः रंदस्स ।। ११ ।। ૪. ૧૭ ‘પ્રમાળનાં-મૂળ ગ્રન્થનું નામ પ્રમાણુનયતત્વાક છે. પણ ઘણીવાર તેની ટીકા “સ્યાદ્વાદરત્નાકર” નું વિશે પણ અલંકાર ” તેના નામ સાથે જોડી દેવાની ભૂલ થાય છે. ૬, ૮ ‘તર જે ગ્રંથારંભે પરાપર ગુરુ પ્રવાહના સ્મરણના સમર્થન માટે જુઓ તલે પૃ. ૧ દ. ૧૦ “માળિ : - યદ્યપિ બૃહત્તિમાં મંગલ પ્લેની અપકારિના સ્મરણ પરક વ્યાખ્યા કરવામાં આવી નથી છતાં પણ અહીં તેવી વ્યાખ્યા કેમ કરવામાં આવી તેને ખુલાસો ટીકાકારે આગળ પૃ. ૧૨ માં કર્યો છે.
૬. ૧૪. “rims' ઇત્યાદિ મંગલ કલેકની તુલના પૂજ્ય પાદકૃત મંગલ લેક સાથે કરવા જેવી છે– "

Page #237

રત્નાકરાવતારિકાનાં ટિપણે "मोक्षमार्गस्य नेतारं भेत्तारं कर्मभूभृताम् ।
ज्ञातारं विश्वतत्त्वानां वन्दे तद्गुणलब्धये ॥" सर्वार्थसिद्धि ७. १५ तार्थस्य'-तीय २४नी व्या ज्या विशेषावश्य: साप्यमा मायाय જિનભદ્રગણિ ક્ષમાશમણે આ પ્રમાણે કરી છે
तिन्जइ जं तेण तहिं तओ व तित्थं तयं च दवम्मि । सरियाईणं भागो निरवायो तम्मि य प्रसिद्धे ॥१०२६ ॥ तरिया तरणं तरियव्वं च सिद्धाणि तारओ पुरिसो । वाहोडुवाइ तरणं तरणि निन्नयाईयं ।। १०२७ ।। देहाइतारयं जं बझमलावणयणाइमत्तं च । णेगंताणच्चंतियफलं च तो दवतित्थं तं ॥ १०२८ ।। इह तारणाइफलयं ति हाणपाणावगाहणाईहिं । भवतारयं ति केई तं नो जीवोवघायाओ ॥ १०२९॥ सूणंगं पि व तमुदूहलं व न य पुण्णकारणं ण्हाणं । न य जइजोग्गं तं मंडणं व कामंगभावाओ ।।१०३.०।। देहोवगारी वा तेण तित्थमिह दाहनासणाईहिं । महुमज्जवेस्सादओ वि तो तित्थमावन्नं ॥ १०३१ ॥ भावे तित्थं संघो सुयविहियं तारओ तहिं साहू । नाणाइतियं तरणं तरियन्वं भवसमुद्दोऽयं ॥ १०३२ ।। जं नाण-दंसणचरित्तभावओ तब्विवक्खभावाओ । भवभावओय तारेइ तेण तं भावओ तित्थं ।। ०३३।। तह कोहलोहकम्ममयदाहतण्हामलावणयणाई । एगंतेणचंतं च कुणइ य सुद्धिं भवोघाओ ॥ १०३४ ॥
त्याहि. ७. २१ भएमहाप्रातिहादि '-हेत मा3 प्रातिय मा छ
"अशोकेवृक्षः सुरपुप्पैवृष्टिर्दियो ध्वनिश्चाभैरमार्सेनं च । . भामंडलं दुन्दुभिरातपत्रं सत्प्रातिहार्याणि जिनेश्वराणाम्"
–આચાર્ય હરિભદ્રકૃત નંદી વૃત્તિમાં પૃ. ૪માં આ લેક ઉદ્ધત છે.
સદ્ધમંપુંડરીકમાં તથાગતકૃત પ્રાતિહાર્યનું વર્ણન કરતાં કહ્યું છે કે

Page #238

રત્નાકરાવતારિકાનાં દિપણે
રપ “अथ खलु तस्यां वेलायां भगवतो भूविवरान्तरादृर्णाकोशादेका रश्मि निश्चरिता सा पूर्वस्यां दिशि अष्टादशबुद्धक्षेत्रसहस्राणि प्रसृता । तानि च सर्वाणि बुद्धक्षेत्राणि तस्या रस्मेः प्रभया सुपरिस्फुटानि संदृश्यन्ते स्म यावदवीचिर्भहानिरयो यावच्च भवाग्रम् ।"
ઇત્યાદિ ૫૦ ૩.
તે જ ગ્રન્થમાં અન્યત્ર તથાગત દ્વારા જિ હેન્દ્રિયને વિસ્તારી સમગ્ર લેકસ્પર્શ દાખવ્યો છે–પૃ. ૨૨૯. આ ઉપરથી જણાય છે કે જૈન પરંપરામાં પ્રાતિહાર્યો દેવકૃત છે જ્યારે બદ્ધ પરંપરામાં સ્વયં તથાગત કૃતિ છે. અન્યત્ર બૌદ્ધ ગ્રન્થમાં પ્રાતિહાર્ચના અદ્ધિ પ્રા૦, આદેશના પ્રા૦, અનુશાસની પ્રા – આવા ત્રણ ભેદે પણ બતાવ્યા છે. આમાં પણ કેમે પોતાની અદ્ધિનું પ્રદર્શન, બીજાનાં મનની વાત જાણવાની શક્તિનું પ્રદર્શન અને બીજાને નિર્દોષ બનાવી દેવાની શક્તિનું પ્રદર્શન એ પ્રાતિહાર્યો ગણાયા છે. વિશેષ માટે જુઓ–બુદ્ધિસ્ટ હાઈબ્રિડ સંસ્કૃત ડિક્વરીમાં “પ્રાતિહાર્ય ” શબ્દ.
૮. ૯, “મૂદાતાશાઅતિશયોને વિસ્તાર ઘણો માટે છે. તીર્થકરના શરીરના વિશેષ લક્ષણે, તેમની ભાષાના વિશેષ અતિશયે અનેક ગણાવવામાં આવે છે.
૮. ૧૪. “તેનૈવ તુલના-wતેના રપુરાધરાઃિ સૂત્ર પર્યન્તો ચાલ્યતા, तस्यैकदेशविद्यास्पदत्वेन देशतो धातिसंघातनत्वसिद्धेः सामर्थ्यादपरगुरुत्वोपपत्तेः" तश्लो० पृ० १
૯, ૨૬ “ અહિ જ્ઞાનચંદ્ર ભટ્ટને નિશાનીમાંસા' કહ્યો છે અને પ્રભાકરને “નર્મનીમાંસા' કહ્યો છે તેને આધારે શો છે તે જણાયું નથી. વળી એક નવી હકીકત પણ અહિ જ્ઞાનચંદ્ર એ ઉમેરી છે કે પ્રભાકરનું બીજું નામ દુર્ગસિંહ છે, આ પણ સંધનીય છે. - ૯, ૩૨ તેનારા' - આ કારિકા પ્રમાણુવાર્તિકમાં રૂ ૨૩૨જૂ૦ અને ૨૩૪ ૩૦ છે.
૧૨. ૧૨. “નવફાત આગમ જ્ઞાન વિના શાસ્ત્ર રચનાને સંભવ નથી આવું દઢ મન્તવ્ય આચાર્ય વિદ્યાનંદે સ્થાપ્યું છે. તેને જ અહિ પ્રતિઘે છે
"सम्यग्बोध एव वक्तुः शास्त्रोत्पत्तिज्ञप्ति निमित्तमिति चेन्न ! तस्य गुरूपदेરાયત્તત્રત” ઇત્યાદી તો પૃ. ૨.
૧૩. ૧ “નનુ વિ —આ કંડિકામાં જે શંકા ઉપસ્થિત કરવામાં આવી છે તે આચાર્ય ધર્મ કીર્તિના ન્યાયબિંદુની ધર્મોત્તર કૃત ટીકામાંથી લેવામાં આવી છેજુઓ ધર્મો, પૃ૧૪; વળી જુઓ તત્વ૫૦ પૃ. ૨. આના જેવા જ પૂર્વોત્તર પક્ષે ન્યાયાવતારની સિદ્વિર્ષિ કૃત ટીકાના પ્રારંભમાં જોવામાં આવે છે. ૨૧. ૨. “ર ઘારામ? દાર્શનિકોએ આદિવાકય વિષે જે વિસ્તૃત ચર્ચા કરી છે તેનું નિરૂપણ મેં અન્યત્ર કર્યું છે તે જોવું–ચાયાદિogo ૨૨

Page #239

२९६
રત્નાકરાવતારિકાનાં ટિપણે - ૧૬.૪ શાર્વજો શબ્દ અને અર્થને સ્વાભાવિક સંબંધ નથી પણ સાંકેતિક છે એવો મત ન્યાયસૂત્રમાં સ્થાપિત કરવામાં આવ્યો છે.–જુઓ
યહૂદ ૨, ૨.૧૨-૧૭ ! શબ્દ અને અર્થને સ્વાભાવિક નિત્ય સંબંધ છે એવો મત મીમાંસકોને છે જૈમિ૦ ૧.૧.૫; અને વૈયાકરણ ભતૃહરિનો પણ એવો જ મત છે- “નિ: શરાર્થરાજા વાહ ૨. ૨૩, જયારે બૌદ્ધોએ શબ્દ અને અર્થને કઈ સંબંધ જ માન્યો નથી. પણ અહવાદની સ્થાપના કરી છે. જુઓ વાસ્થo to 8૨- ૨૮૭ ; તાવ તા. ૮૬૭-૨૦૨
૨૦.૩૬. “દિકરંવ—આ કારિકા પ્રમાણુવાર્તિકભાષ્યનું છે. ર.૧.૩. તેનું ઉત્તરાર્ધ છે-“થavaહ સતિ સંવર્ધનમ્ !''
૨૪. ૧૪. વિવાદોના આ કારિકા દિગ્ગાગના પ્રમાણસમુચયની છે. જુઓ અનેog૨૩૪ ૨૬. ૭. “અર્થવોર-આ મત ધર્મોત્તર છે. “યુ
થતા न्यपि न निश्चीयन्ते । उक्तेपु त्वप्रमाणकेवप्यभिधेयादिपु संशय उत्पद्यते । संशयाच्च प्रवर्तन्ते । अर्थसंशयोपि हि प्रवृत्त्यङ्गं प्रेक्षावताम् । अनर्थसंशयोपि निवृत्याम् । अत एव शास्त्रकारेणैव पूर्व संबन्धादीनि युज्यन्ते वक्तुम् ।"
- go ૨૩ / દેતુo go ર૪૦ | આના ખંડન માટે જુએ તુo go ૨, तरलो पृ० ४।
૨૭. ૧૭ અદ- હતુબિન્દુના ટીકાકાર અર્ચને આ મત છે તે માટે જુઓ દેતુ- g૦૨, ૨૭. તેના ખંડન માટે–તો. g૦ ૪ જેવું; આ મતનું ખંડન બોદ્ધ કમલશીલે પણ કર્યું છે–તરવાં વૃદ્ ..
૨૮, ૧૬ “ામદાર' આ રામટ વિષે માહિતી મળતી નથી. ' ૨૯, ૭ ાિરામા ઈત્યાદિનું સમર્થન આગળ આવે છે જુઓ પરિચ્છેદ ૪ નું દશમું સૂત્ર અને તેની વ્યાખ્યા.
૩૦. ૩૪ “અરધના –આ જ ન્યાય માટે જુઓ રચાર-પૃ. ૨૦.
૩૧. ૨૩ “નાહ્ય જૈન મતમાં જ્ઞાન અને દર્શનને ભેદ છે. તેમાં દર્શન સામાન્ય માત્રગ્રાહી હાઈ વ્યવહારોપયોગી નથી તેથી તેને પ્રમાણ માનવામાં આવ્યું નથી. મતિજ્ઞાનના ભેદ અવગ્રહને અને ઈહ ને પણ દશન કટિમાં લેવા જોઈએ એવો મત આચાર્ય જિનભદ્ર ગણીએ વ્યક્ત કર્યો છે. વિરાટ વરૂ દર્શન શબ્દના વિવેચન માટે જુઓ પ્રામo y ૬ર !
૩૧. ૨૩ “સરિન સનિક વિષે દાર્શનિકોના જે વિવિધ મંતવ્યો છે તે બાબતમાં જુઓ-ચાયાદિw g૦૧૪૦-૧૪૧ અને એમાં જ સંયોગ વિશે પણ વિવેચના કરવામાં આવી છે- પૃ૦ ૧૩૭.
૩૧. ૨૪ નિર્વિઘ બૌદ્ધસંમત નિર્વિકલ્પ પ્રત્યક્ષની સ્થાપના ધર્મકીર્તિએ ન્યાયબિન્દુમાં તથા પ્રમાણવાતિર્કમાં કરી છે. તે પહેલા પણ દિગ્ગાગે કરી હતી પણ તેમાં સંક્ષેપમાં છે. જયારે ધર્મ કીતિ અને તેના ટીકાકારોએ આ સ્થાપનાને

Page #240

• રત્નાકરાવતારિકાનાં ટિપણે
૨૨૭ વિસ્તારી છે. એ સમગ્ર સમાવેશ તત્વસંગ્રહ અને તેની ટીકામાં જોવા મળે છે. ન્યાયસૂત્રના અવ્યપદેશ્ય પદ ને આધારે તેના ટીકાકારો પ્રત્યક્ષના એક ભેદ તરીકે નિવિકલ્પને પ્રમાણ સ્વીકારે છે. અને વૈશેષિકે પણ તેનું પ્રામાણ્ય માને જ છે. સાંખ્ય અને વેદાંતને પણ તેનું પ્રામાણ્ય માન્ય છે. આના વિસ્તાર માટે જુઓ-કમીમા-કૃ૦ ૧૨૫.
૩૧. ૨૫ “રા' સંશયાદિનું લક્ષણ આ જ પ્રરિચ્છેદમાં આગળ આવે છે સૂત્ર ૯-૧૫"
૩૧. ૨૬. “જ્ઞાનાત–થી પ્રસ્તુતમાં બ્રહ્મવાદ અભિપ્રેત છે એમ ટિપ્પણુકારે કહ્યું છે તેને આધારે પ્રસ્તુત પ્રકરણમાં “જ્ઞાનાર્થ: ઘા” (સૂત્ર ૧૬) એ સૂત્રની અવતારિકામાં બ્રહ્મવાદનું નિરાકરણ કરવામાં આવ્યુ છે તે છે. આમ કહેવાનું કારણ એ છે કે જ્ઞાનથી ભિન્ન એવા જડ પદાર્થનું અસ્તિત્વ બ્રહ્મવાદી ને માન્ય નથી. અને બ્રહ્મ એ જ્ઞાનસ્વરૂપ જ છે. પણ બીજી રીતે વિચાર કરીએ તે સ્વયં વાદી દેવસૂરિએ આ સૂત્રની વ્યાખ્યામાં વિરાસાદ્વૈતવારિતાં મિથ્થrfમનિવેરાવાતાર્થ grHવાળાન' આમ કહ્યું છે. આથી વિજ્ઞાનદૈત અને આદિપદથી ચિત્રાત શૂન્યવાદ અને બ્રહ્મવાદ પણ અભિપ્રેત છે. આમાંના શૂન્યવાદનું નિરાકરણ તે સૂત્ર ૧૬ ની અવતારિકામાં કરવામાં આવ્યું જ છે. પણ ગાચાર
* પંત, વિજ્ઞાન દ્વતનું સ્વતંત્ર નિરાકરણ અવતારિકામાં સૂત્ર ૧૬ માં નથી (તે. ટિપ્પણકારે જ્ઞાનાતન શબ્દાર્થ બ્રહ્મવાદ કર્યો પરંતુ રત્નાકરમાં તે સૂત્ર ૧૬ મામાં પ્રથમ વિજ્ઞપ્તિમાત્રવાદ (પૃ. ૧૪૮) જે બૌદ્ધને છે, તેનું નિરાકરણ કર્યું છે. આજ મત વિજ્ઞાનાદ્વૈત નામે ઓળખાય છે. ત્યાર પછી ચિત્રાદ્વૈત (પૃ. ૧૭) નું, શુન્યવાદનું (પૃ. ૧૭૯) અને છેવટે બ્રહ્મવાદનું ખંડન કર્યું છે. આ વસ્તુને ઉપસંહારમાં રત્નાકરમાં આ રીતે મુકી છે.
"ज्ञानाद्वैतं निरस्तं तदनुविदलितश्चित्रविज्ञानवादः ।
शून्यं निळूनमस्याप्युपरि परिहतानन्तरं ब्रह्मवार्ता ॥" ઈત્યાદિ–પૃ. ૨૧૦. આ ઉપરથી સિદ્ધ એ થાય છે કે અવતારિકાનું લઘુટીકા નામ સાર્થક છે. ખરી વાત એવી છે કે શૂન્યવાદનાં ખંડનમાં જે બહાર્થની સિદ્ધિ કરવામાં આવી છે તે સર્વ સાધારણ છે. આથી બહુ વિસ્તારમાં જવાની આવશ્યકતા લઘુ રીકામાં જણાઈ નથી. અવતારિકાકારે પણ “જ્ઞાનાતામિત” એ કહી આદિ. પદથી બીજા પણ જેને ઉલેખ કે ખંડન તેમણે નથી કર્યું તે સૌ તેમને અભિપ્રેત તે છે જ-એમ સૂચવ્યું છે.
૩૧. ૨૬. નિરરોક્ષસુવિદ્વિજ્ઞાનમીમાંસના આ મતના નિરાકરણ માટે જુઓ પ્રસ્તુત પરિચ્છેદના સૂત્ર ૧૮ ની અવતારિકા પૃ ૧૧૦,
૩૧. ૨૭ “પૂજારમશન–ઈત્યાદિ યૌગોના મત વિષે જુઓ પ્રસ્તુત પરિચ્છેદની અવતારિકા સૂત્ર ૧૮ પૃ. ૧૦૫.

Page #241

૨૨૮
રત્નાકરાવતારિકાનાં ટિપણે ૩૧. ૨૮. “તન સાંખ્યોના જ્ઞાન અચેતન છે–એ મતનું નિરાકરણ સ્વતંત્ર ભાવે અવતારિકામાં નથી. માત્ર તૈયાયિકના ખંડન પ્રસંગે જ્ઞાન જડ ન હોઈ - શકે એવું કથન કરવામાં આવ્યું છે (પૃ. ૧૦૬). આ માટે સખ્યસંમત ઈન્દ્રિય આદિની વૃત્તિના પ્રામાણ્યના સર્મથન માટે સાંખ્યકારિકા ૨૮ અને તેની ટીકાઓ અને તે મતના ખંડન માટે જુઓ, યાર . ૭ર અને વાઘo g૪૦ ૩૨. ૨૪ “
મ ધદેતુ' આ ન્યાયસમંત પ્રમાણ લક્ષણનું મૂળ ન્યાયભાષ્યમાં છે– ૧ ૧ ૩.
૩૨. ૨૬ ત્રિા ઈન્દ્રિય અને તેના સ્વરૂપ અને ભેદે વિષે વિવરણ માટે જુઓ ઘણીમાત્ર પૃ. ૩૮
૩૨. ૨૯“બિઝક્ષા આચાર્ય વિદ્યાનન્દને લબ્ધિરૂપ ઇન્દ્રિય પ્રમાણ સંમત છે અને લબ્ધિ એટલે તે અર્થગ્રહણકારા શક્તિ એમણે માની છે.
"ततोऽर्थग्रहणाकारा शक्तिनिमिहात्मनः ।
વજન નિર્વેિદા ન વિરુદ્રા યંજન ” તો ૧. ૧.૨૨. એ બાબતમાં વાદી દેવ સૂરિ પિતાની અસંમતિ દર્શાવે છે-g૦ પૃ. ૫૩
- ૩૨. ૩૨. તિવાદ' ઇન્દ્રિયે ભૌતિક જ છે--આ મત ન્યાય-વૈશેષિક, પૂર્વમીમાંસા અને બૌદ્ધને પણ માન્ય છે. ઘણી 9 ૦.
- ૩૪. ૧૪. “માસ–મનને આણુ માનનાર વૈશેષિક, નિયાયિક, પૂર્વમીમાંસક, સાંખ્યોગ અને વેદાન્ત છે. મન વિષે વિધારે વિવરણ માટે જુઓ પ્રતિમા પૃ. ૪૨.
૩૫. ૨૦ જનવિકતા ઈત્યાદિ મીમાંસકોને માન્ય પ્રમાણના લક્ષણ વિષે . વિશેષ વિચાર માટે જુઓ “મીમા' પૃ. .
૩૬. ૧૬. “પારાવાહિ–જેમાં વિષય તેને તે જ રહે અને જે જ્ઞાન લંબાયા કરે જેમકે “આ ઘટ છે આ ઘટ છે એવું સતત ભાન રહ્યા કરે, તે ધારાવાહિ જ્ઞાન કહેવાય છે
૩૬. ૩૧. “ક્ષતિ –પક્ષાભાસના ત્રણ પ્રકારો માટે આગળ પરિછેદ ૬ ના સૂત્રો ૩૮–૪૬ જુઓ.
૩૮. ૩ “દેતો હેત્વાભાસના વિવરણ માટે આગળ પરિ. ૬ ના ૪૭–૧૭ સૂત્રે જુઓ.
૩૮. ૧૩. “શ્રસિદ્ધિ-વિજળસિદ્ધિ ને વિવરણ માટે જુઓ, અવતારિકા પરિ. ૬ સૂ. ૫૧.
૫૧. ૧૪ “પુનિશ્ચત સર્વજ્ઞનું બાધક પ્રમાણ કોઈ નથી એવો નિશ્ચય અવતારિકામાં આગળ ઉપર કરવામાં આવ્યાં છે. તેથી અહિં આપેલ આ હેતુ યુક્ત કરે છે. જુઓ, પરિ. ૨ સૂત્ર ૨૩.

Page #242

રત્નાકરાવતાકિનાં ટિપ્પણે
૨૨૯ ૩૮. ૧૪ ‘ તિ–આ પૂર્વચર હેતુનું ઉદાહરણ છે–પરીક્ષા, ૩, ૬૮
૩૮. ૧૮. “વાત આ હેતુ પક્ષે દેશાસિદ્ધ છે. તે માટે જુઓ ન્યાયબિન્દુ ટીકા ૨. પ.
૩૮. ૧૯ “બ્રતિજ્ઞાાતિના લક્ષણ માટે જુઓ ન્યાયબિન્દુટીકા ૨. ૨૨.
૪૦. ૧૫. “વિક્રત વિરુદ્ધહેવાભાસના લક્ષણ માટે જુઓ પરિ. ૬. સૂ૦ પ૨–૫૩.
૪૦. ૧૬ મિજાર અનેકનિક અથવા વ્યભિચારી હેત્વાભાસના લક્ષણ માટે જુઓ પરિ. ૬. સૂ૦ ૫૪–૫૭
૪૧. ૧૨. “તો દૃષ્ટાંત માટે જુઓ પરિ. ૬. સૂ.૫૮-૭૯. પ્રસ્તુતમાં વિધમ્ય દષ્ટાંત હોવાથી અસિદ્ધસાધ્ય વ્યતિરેકાદિને નિર્દેશ કર્યો છે. તે માટેના સૂ૦ ૬૯-૭૯ છે.
૪૩. ૧૨ “નિજf–ન્યાયસૂત્રના વ્યાખ્યાકારેએ સન્નિકને પણ પ્રમાણ માન્યું છે તે માટે જુઓ ન્યાયસૂત્ર ૧. ૧. ૪ અને તેની ભાષ્ય-વાતિક-તાત્પNટીકા આદિ વ્યાખ્યાઓ. વૈશેષિક દર્શનમાં પણ સક્રિકઈને પ્રમાણ માનવામાં આવે છે. વશે. ૩. ૧. ૧૮. સન્નિકર્ષ એ પ્રમાણ નથી તે મત સર્વ પ્રથમ બૌદ્ધોએ વ્યક્ત કર્યો છે અને પછી બીજાઓએ તેનું અનુકરણ કર્યું છે. જુઓ પ્રમાણસમુચય અને તેની વૃત્તિ કા. ૧૯થી અને તેની વ્યાખ્યાઓ તથા પ્રમાણ વાર્તિક પરિ. ૧. કા. ૩ ની મનોરથનંદી આદિ વૃત્તિ.
૪૪. ૧ “સિદ્ધિ' –આથી અસિદ્ધ હેત્વાભાસનો નિર્દેશ અભિપ્રેત છે. તે માટે જુઓ પરિ. ૬. સૂ૦ ૪૮-૫૧.
૪૪. ૩૦ “વારાહ્ય” આ મત જયંત ભટ્ટને છે તે માટે ન્યાયમંજરી (પ્રમાણ) પૃ. ૧૨ અને તે મતના અન્યત્ર ખંડન માટે ન્યાકુમુદચંદ્ર પૃ૦ ૩૪ અને તેના ટિપ્પણે જેવાં. ૪૪. ૩૧. “
અ ધ્ધ ” – અર્થોપલબ્ધિમાં સનિક કારણ છે એ મત ન્યાયવાતિકારે સ્પષ્ટ રૂપે સ્વીકાર્યો છે-જુઓ ન્યાયવાર્તિક પુત્ર પ-૬
૪૫. ૨૩. “દાળ-રૂપને ચાક્ષુષ જ્ઞાનમાં સરકારી વૈશેષિકે એ માન્યું છે-જુઓ પ્રશસ્તપાદભાગ્ય કંદલી ટીકા સાથે પૂ૦ ૨૫૧ • ૪૫. ૨૪ નળા '– ગુણમાં ગુણ નથી એ વૈશેષિક સિદ્ધાંત માટે જૂઓ ઐશે. ૧. ૧. ૧૬ .

Page #243

ર૩૦
રત્નાકરાવતારિકાનાં ટિપણે ૪૫, ૨૫, “જાવરણ' વૈશેષિકોને આ મત માટે જુઓ ન્યાયકંદલી ૫૦ ૨૫૯
૫૦, ૨૭, “દતસત્ર' - આ મતની પુષ્ટિ માટે ધમકીતિનું પ્રમાણ વાર્તિક ૨. ૧૨૪ જુઓ.
૫૦, ૩૦, “બાળ –પ્રત્યક્ષના એન્દ્રિય આદિ ચાર ભેદ જે પ્રસ્તુતમાં જણાવ્યા છે તેની વ્યાખ્યા માટે જુઓ ન્યાયબિંદુ-ધર્મોત્તરપ્રદીપ ૧. ૭–૧૧
૫૭. ૧૧ “અવિહંગાવાવમ્' આ સંદર્ભ માટે જુઓ ન્યાયબિંદુ-ધર્મોત્તર પ્રદીપ ૧. ૧. પૃ૦ ૧૭
૬૪. ૨૪ વિધ્યાતિવારી -આ પ્રભાકરને લક્ષીને કથન છે. તેના મત માટે જુઓ, પ્રકરણપંચિકા (કા. વિ. વિ.) પૃ૦ ૪૮ અને તેના ખંડન માટે જુઓ ન્યાયકુમુદચંદ્ર પૃ. ૫૪ થી તેના ટિ૫ણ સાથે.
૭૬. ૨૮ “એવરિનઃ” શૂન્યવાદના નિરૂપણ માટે નાગાર્જુન કૃત મૂલમધ્યમકકારિકા અને તેની ચંદ્રકીતિકૃત ટીકા તથા નાગાર્જુનની પજ્ઞવૃત્તિ સહિત વિગ્રહવ્યાવતની જેવી, અને તેના ખંડન માટે ન્યાયકુમુદચંદ્ર ભાગ ૧. પૃ૦ ૧૩૩ થી તેના ટિપ્પણે સાથે જેવો. પ્રસ્તુતમાં જે પ્રકારની પરમાણુ અને સ્થૂલ અર્થ વિશે વિચારણા કરવામાં આવી છે તે માટે જુઓ તત્વસંગ્રહ કા. ૧૯૬૭ થી.
૮૪. ૧૦ વિ' આ વિચાર માટે જુઓ વસુબંધુકૃત વિજ્ઞપ્તિમાત્રતાસિદ્ધિ કા. ૧૨.
૮૫. ૧૦. “અવલી અવયવોથી પૃથક સ્થલ કોઈ અવયવી છે જ નહિ આ મતના સમર્થન માટે જુઓ તત્વસંગ્રહની કા. ૫૯૨ થી. અને તેના ખંડન માટે ન્યાયકુમુદચંદ્ર પૃ. ૨૩૨ થી.
૯૩. ૧. “પ્રહાર–બ્રહ્મવાદની વિસ્તૃત સ્થાપના અને તેના ખંડન માટે સટિપણું ન્યાયકુમુદચંદ્ર પૃ. ૧૪૭ થી જુઓ. વિજ્ઞાનાદ્વૈતવાદિએ જેમ પ્રત્યયવાનું હેતુથી વિજ્ઞાનાતની સિદ્ધિ કરી છે તે જ હેતુને પ્રતીયમાનસ્વાત એ રૂપમાં બ્રહ્મવાદીએ મૂકીને પ્રપંચનું મિથ્યાત્વ સિદ્ધ કરી અર્થાત્ બ્રહ્માદ્વૈત સિદ્ધ કર્યું છે.
૯, ૧૬. “૪ રાવણા જ્ઞાન સ્વવ્યવસાયી હોવું જોઈએ એવો મત બૌદ્ધોએ વ્યક્ત કર્યો અને તેની દલીલ આપી. જેને એ પણ એ મત સ્વીકારી લીધે છે. આ માટે ધર્મ કીતિકૃત ન્યાયબિન્દુમાં સંવેદન પ્રત્યક્ષ (૧.૧૦) તથા પ્રમાણુવાર્તિકનું તે પ્રકરણ જેવા જેવું છે. પ્રસ્તુત સૂત્રમાં જે વાત કહેવામાં આવી છે તે માટે પ્રમાણુવાર્તિકની (૨. ૪૨૮)નિમ્ન કારિકા તુલનીય છે –

Page #244

૨૩૧
રત્નાકરાવતારિકાનાં ટિપણે "बहिर्मुखं च तज्ज्ञानं भात्यर्थप्रतिभासवत् ।
बुद्धेश्च प्राहिका वित्तिनित्यमन्तर्मुखात्मनि ।।" આ ઉપરાંત પ્રમાણવાતિમાં નિમ્ન પ્રકરણે જેવાં ૨. ૨૪૯ થી, ૨. ૪૨૩ થી, ૨. ૪૫૦ થી અને ૨. ૪૮૫ થી. આ સમગ્ર ચર્ચાના વિસ્તાર માટે જુઓ ન્યાયકુમુદચંદ્ર પૃ. ૧૭૫ થી, ૧૦૯ ૧૧ “ામાન–પ્રામાણ્યનું લક્ષણ અને તેની ઉત્પત્તિ તેમજ જ્ઞપ્તિ સ્વતઃ છે કે પરત–આ ચર્ચા માટે જુઓ ન્યાયકુમુદચંદ્ર ટિપ્પણુ પૃ. ૧૯૫થી
દ્વિતીય પરિચ્છેદ ૧૨૩.૩ ઉમેર–પ્રમાણનું પ્રત્યક્ષ-પરોક્ષ એમ બે ભેદમાં વિભાજન એ જૈનનું આગવું છે. બૌદ્ધોએ પ્રમાણના બે ભેદ પાડેલ પણ તે પ્રત્યક્ષ ને અનુમાનરૂપે. જૈનના આ વિભાજન પાછળ તેમની જ્ઞાનના પ્રત્યક્ષ-પરોક્ષભેદની પ્રક્રિયા રહેલી છે. જુઓ વિશેષાવશ્યક ભાષ્ય ગા૦ ૮૮ થી. પ્રમાણુના પ્રત્યક્ષપક્ષમાં જ અન્ય પ્રમાણોના સમાવેશની પ્રક્રિયા માટે જુઓ સટિપ્પણ ન્યાયકુમુદચંદ્ર પૃ. ૫૨૦. ન્યાયકુમુદચંદ્રમાં પ્રત્યક્ષેતર પ્રમાણુની સ્થાપના પૃ. ૬૭થી કરવામાં આવી છે. અને સ્મૃતિ આદિ પક્ષપ્રમાણોની ચર્ચા કેમે કરી પૃ૦ ૪૦૫. થી છે.
૧૩૪. ૨૫ ઘાઘજાણિ—ઇન્દ્રિયોના પ્રાધ્યકારિત્વ અને અપ્રાપ્ય કારિત્વની ચર્ચા માટે ન્યાયકુમુદચંદ્ર પૃ. ૭૫ થી જુઓ.
૧૬૦. ૧. “સાદ–અવગ્રહ, ઈહા, અવાય અને ધારણા આ સાંવ્યવહારિક પ્રત્યક્ષના ભેદના વિશેષ વિવરણ માટે જુઓ વિશેષાવશ્યક ભાષ્ય ગા ૧૭૭ થી. . તથા તત્વાશ્લેકવાતિક ૧. ૧૫ .
૧૬૬.૨૨ અવધિજ્ઞાન–વિશેષાવશ્યક ભાષ્ય ગા. પ૬૫ થી આનું વિશેષ વિવરણ જેવું.
૧૭. ૭ તિમિરઝાકળો –અંધકાર અને છાયાને આલેકના અભાવ રૂપે માનનાર તૈયાયિક અને વૈશેષિકના મતની સમીક્ષા માટે જુઓ ન્યાયકુમુદચંદ્ર પૃ. ૬૬૬ થી.
૧૮૮. ૩ “માઘવજ્ઞાનનું–ના વિવરણ માટે જુઓ વિશેષાવશ્યકભાષ્યગા. ૮૮૬ થી.
૧૮૮. ૧૬ ફેરસ્ટાર' ના વિશેપ વિવરણ માટે જુઓ વિશેષાવધકભાપ્ય ગા. ૮૧૮ થી.

Page #245

૨૩ર
રત્નાકરાવતારિકાનાં ટિપ્પણ ૧૮૮. ૧૩ સાક્ષત્તિ ભારતીય દર્શનમાં મીમાંસકોએ પુરુષના " સર્વજ્ઞત્વને નિષેધ કર્યો છે તેને પૂર્વ પક્ષ અને ઉત્તરપક્ષ માટે જુઓ ન્યાયકુમુદ- . ચંદ્ર પૃ. ૮૬ થી.
- ૧૯૯, ૨૫ “મૂષifઆ અનુમાનથી ઈશ્વરના જગત્યતૃત્વની સિદ્ધિ કરવામાં આવી છે. આ ચર્ચા માટે જુઓ રચાgo પૃ. ૯૭ થી. આ મત નૈયાયિક વૈશેષિકે છે.
- ૨૦૧. ૩૧. રિ–ટિપ્પણકાર જ્ઞાનચંદ્ર ઈશ્વરત્વ ની ચર્ચા પ્રસંગે તે મત શેવને છે તેવો ઉલ્લેખ કરે છે. તે નૈયાયિક અને વૈશેષિકે શિવ હતા તે લક્ષ્યમાં રાખીને છે.
૨૧૧. ૧ વઢિનઃ કાવાદાવર-દિગંબર મતે કેવલી કવલાહાર નથી કરતા. આ મતનું ખંડન અહિ કરવામાં આવ્યું છે. તેના પૂર્વ પક્ષ અને ઉત્તરે પક્ષ માટે જુઓ ન્યાયકુમુદચંદ્ર પૃ૦ ૮પર થી.

Page #246

स्याद्वादरत्नाकरविशेषणानां समासाः। वि० १ अतिशयेन क्षुद्राः ["गुणाङ्गाद् वेष्टेयसू' ७-३-९ हैम । “स्थूल-दूर-युवहस्वक्षिप्र-क्षुद्रस्यान्तस्थाऽऽदेर्गुणश्च नामिनः" ७-४-४२ हैम) क्षोदीयांसः, न क्षोदीयांसः अक्षोदीयांसः, लत्यमाणाश्च ते अक्षोदीयांसश्च, अथवा लक्ष्यमाणा अत एव अक्षोदीयांसश्च ते अर्थाश्च लक्ष्यमाणाक्षोदायोऽर्थाः, न भूणानि-अक्षुणानि लक्ष्यमाणाक्षोदीयोऽर्थः अषणानि च तानि अक्षराणि च अथवा लक्ष्यमाणाक्षोदीयोऽश्चि अजूणाक्षराणि च लक्ष्यमाणाक्षोदीयोऽक्षराणि, तानि एव क्षीरम् अथवा तानि क्षीरमिव लक्ष्यमाणाक्षोदीयोऽाक्षुणाक्षरक्षीरम् , तेन निरन्तरम्-तस्मिन् ।
वि० २ महती च मुद्रा च महामुद्रा, स्याद्वादस्य महामुद्रा-स्याद्वादमहामुद्रा, स्याद्वादमहामुद्रया मुदितानि-स्याद्वादमहामुद्रामुद्रितानि, नास्ति निद्रा येषां तानि-- अनिद्राणि, दृश्यमानानि च स्याद्वादमहामुद्रामुहितानि च अनिद्राणि च तानि प्रमेयाणि च-दृश्यमानस्याद्वादमहामुद्रामुद्रितानिद्रप्रमेयाणि, तेषां सहस्रम्-दृश्यमानस्याद्वादमहामुदामुद्रितानिद्रप्रमेयसहस्रम्, उत्तुङ्गाश्च तङ्गन्तश्च तरङ्गाश्च ते उत्तुङ्गतङ्गत्तरङ्गाः, दृश्यमानस्याद्वादमुद्रामुद्रितानिद्रप्रमेयसहस्रमेव उत्तुङ्गतुङ्गत्तरङ्गाः दृश्यमानस्याद्वादमहामुद्रामुद्रितानिद्रप्रमेयसहस्रोत्तुङ्गतङ्गत्तरङ्गाः, तेषां भङ्गयः-दृश्यमान........ तरङ्गभङ्गयः, तासां सङ्गः= दृश्यमानः........ तरङ्गभङ्गिसङ्गः, सौभाग्यस्य भाजनम् सौभाग्यभाजनम् . दृश्यमान.... ....सङ्गेन सोभाग्यभाजनम् =दृश्यमानस्याद्वादमुद्रामुहितानिद्रप्रमेयसहस्रोत्तुङ्गतङ्गत्तरङ्गभङ्गिसङ्गसौभाग्यभाजनम्, तस्मिन् ।
वि० ३ नास्ति तुला यस्य-अतुलम् , अतुलानां फलानां भरः अतुलफलभरः, तेन भ्राजिष्णवश्च ["भ्राजिअन्लङ्घनिराकर........:'" ५-२-२८ हम भूयिष्ठाश्च ते ["वहोष्ठि भृय" [७-४-४० हेम) आगमाश्च-अतुलफल भरभ्राजिष्णुभूयिष्टागमाः, तैः अभिरामाः-अतुलफलभरभ्राजिष्णुभूयिष्टागमाभिरामाः, न तुच्छाः अतुच्छाः, अतुच्छाश्च ते परिच्छेदाश्च=अतुच्छपरिच्छेदाः, अतुलफलभरभाजिष्णुभूयिष्ठागमाभिरामाश्च ते अतुच्छपरिच्छेदाश्च-अतुलफलभरभ्राजिष्णुभूयिष्टागमाभिरामातुच्छपरिच्छेदाः, तेषां सन्दोहः अतुलफलभरभ्राजिष्णुभूयिष्ठागमाभिरामातुच्छपरिच्छेदसन्दोहः, सन्दोह एव शादलः=मृदुनीलतृणसमूहयुक्तः प्रदेशः अस्मिन् स संदोहशाद्वलः । काननस्य निकुञाः कानननिकुञ्जाः, शालश्च आसन्नाश्च कानननिकुञाः=

Page #247

२३४
स्याद्वादरत्नाकरम्य नवविशेषणानां समासाः । शाद्वलासन्नकानननिकुञ्जाः, अतुलफल ........ परिच्छेद सन्दोह एव शाहलासन्नकानननिकुञ्जाः (11 इव) यस्मिन् वा सः-अतुटफलभरभ्राजिष्णुभूयिष्ठागमाभिरामातुच्छपरिच्छेद सन्दोहशालासन्नकानननिकुञ्जः, तस्मिन् । - वि.४ (१) निर्गता उपमा यस्याः सा, उपमायाः निष्क्रान्ता वा निरुपमा, निरुपमा च सा मनीषा=निरुपममनीषा, महच्च तद् यानपात्रं च महायानपात्रम्, महायानपात्रस्य व्यापारः महायानपात्रव्यापारः, निरुपममनीपया महायानपात्रत्र्यापारे परायणाश्च ते पुरुषाश्च-(निरुपममनीपा एव महायानपात्रम्=निरुपममनीपामहायानपात्रम्, तेन व्यापारे परायणाश्च ते पुरुषाश्च वा) निरुपममनीपामहायानपात्रव्यापारपरायणपुरुषाः, पूर्व प्राप्तानि प्राप्तपूर्वाणि, न प्रासपूर्वाणि-अप्राप्तपूर्वाणि, अप्राप्तपूर्वाणि च तानि रत्नानि अप्राप्तवरत्नानि, तपां विशंपा:-अप्राप्तपूर्वरत्नविशेषाः, निरुपममनीषा........परायणपुरुषैः प्राप्यमाणाः अप्राप्तपूर्वरत्नविशेषाः यस्मिन् सः निरुपममनीपामहायानपात्रव्यापारपरायणपुरुपप्राप्यमाणाऽप्राप्तपूर्वरत्नविशेषः तस्मिन् ।
(२) निरुपमनीपामहायानपात्रत्र्यापारपरायणपुरुपैः इव तार्किकपुरुपैः प्राप्यमाणाऽप्राप्तपूर्वरत्नविशेपे ।
वि० ५ वचनानां रचनाः वचनरचनाः, न अवद्यानि अनवद्यानि, वचनरचनया अनवद्यानि च तानि गद्यानि वचनरचनाऽनवद्यगद्यानि तेषां परम्पराः वचनरचनाऽनवधगयपरम्पराः, प्रवालानां जालानि वालजालानि, वचनरचनाऽनवद्यगद्यपरम्परा एव प्रवालजालानि (II इव ) वचनरचनाऽनवद्यगद्यपरम्पराप्रवालजालानि, तैः जटिलः वचनरचनाऽनवद्यगद्यपरम्पराप्रवालजालजटिलः, तस्मिन् ।
वि० ६ श्लोका एव मौक्तिकानि (II इव)- लोकमौक्तिकानि, न स्तोकानि अस्तोकानि, अतिशयेन कुमाराणि सुकुमाराणि अत एव कान्तानि च आलोकनीयानि च सुकुमारकान्तालोकनीयानि, सुकुमारकान्तालोकनीयानि च अस्तोकानिच तानि -लोकमौक्तिकानि सुकुमारकान्तालोकनीयाऽस्तोक लोकमौक्तिकानि, तेषां प्रकराः-सुकुमारकान्तालोकनीयाऽस्तोकश्लोकमौक्तिकप्रकराः, तैः करम्बितः सुकुमारकान्तालोकनीयाऽस्तोक लोकमौक्तिकप्रकरकरम्बितः, तस्मिन् ।
वि०७ अमति-गच्छति धर्मिणमिति अन्तो धर्मः, न एकः-अनेकः, अनेके अनेका वा अन्ताश्च ते अनेकान्ताः, अनेकान्ता यस्य स अनेकान्तः, अनेकान्तश्वासी वादश्च अनेकान्तवादः, न अल्पे (अल्पाः) अनपे (ल्पाः) अनेकान्तवा

Page #248

स्याद्वादरत्नाकरस्य नवविशेषणानां समासाः। २३५ देन उपकल्पिताः अनपे(ल्पाः) ते विकल्पाच-अनेकान्तवादोपकल्पिताऽनल्पविकल्पाः एव कल्लोलाः, (1| इव), अनेकान्तवादोपकल्पिताऽनल्पविकल्पकल्लोलाः, उद्दामानि च तानि दृपणानि च उद्दामपणानि एव अद्रयः, (|| इव) उद्दामदूपणाद्रयः, अनेकान्तवादोपकल्पिताऽनःपविकल्पकल्लोलैः उल्लासिताच आमदूपणादयश्च अनेकान्तवादोपकल्पिताऽनल्पविकल्पका लोलोल्लासितोदामपणादयः, तीर्थानि( शास्त्राणि दर्शनानि वा) सन्ति एपां-तार्थिकाः [अतोऽनेकस्वरात्" ७-२-६ हैम, इकः] न एके अनेके, अनेके च ते तीथिकाश्च अनेकीथिकाः एव नकाः (I| इव) अनेकतार्थिकनकाः, तेषां चक्राणि-अनेकतीर्थिकनकचक्राणि एव चक्रवालाः (|| इव) अनेकतार्थिकनकचकचक्रवालाः, अनेकान्तवादोपकल्पितान:पविकल्पकल्लोलोल्लासितोदामदूपणादिभिः विद्राव्यमाणाः अनेकतीथिंकनकचक्रचक्रवालाः यस्मिन् सः अनेकान्तवादोपकल्पिताऽनल्पविकपकल्लोलोलासितोदामदृपणाद्रिविद्राव्यमाणाऽनेकीर्थिकनकचकचक्रवालः, तस्मिन् ।
वि०८ (१) अपगताः अशेषदोपा यस्मात् अपगताशेपदोपं च तत् अनुमानं च अपगताशेषदोपानुमानम् (स्वमतानुसारेण इत्थं मन्यमानेन वादिना ग्रन्थकारेण वा) तस्य अभिधानम्-अपगताशेपदोपानुमानाभिधानम्, अपगताशेपदोपानुमानाभिधानेन उद्वर्तमानाश्च असमानाश्च ते प्रतिवादिरूपाः पाटीना च-अपगताशेपदोपानुमानाभिधानोद्वर्तमानासमानपाठीनाः, तपां पुच्छच्छटाच्छोटनम् अपगताशेपदोपानुमानाभिधानोद्वर्तमानासमानपाठीनपुच्छच्छटाच्छोटनम् , तेन उच्छलन्तश्च अतुच्छाश्च ते शीकराश्च अपगताशेपदोषानुमानाभिधानोद्वर्तमानासमानपाठीनपुच्छच्छटाच्छोटनोच्छलदतुच्छशीकराः, तेषां श्लेपः अपगताशेपदोपानुमानाभिधानोद्वर्तमानासमानपाठीनपुच्छच्छटाच्छोटनोच्छलदतुच्छशीकर लेपः, तेन संजायमानाश्च मार्तण्डमण्डले प्रचण्डच्छमकाराः यस्मिन् सः अपगताशेपदोपानुमानाभिधानोद्वर्तमानाऽसमानपाटीनपुच्छच्छटाऽऽच्छोटनोच्छलदतुच्छशीकर लेपसंजायमानमार्तण्डमण्डलप्रचण्डच्छमत्कारः, तस्मिन् ।
(२) नास्ति शेपो येपां-अोपाः-समस्ताः, अटोपाश्च ते दोपाश्च-अशेषदोषाः, ते सन्ति यस्मिन् अनुमाने तद्-अशेपदोपानुमानम् , अशेपदोपानुमानस्य (अन्येन) अभिधानम्-अशेपदोषानुमानाभिधानम् । न समानाः-असमानाः, पठन्तीति पाटिनः-अध्ययनकारिणो लेखशालिनः, तेषां इनाः स्वामिनः पाठीनाः, अशेपदोपानुमानाभिधानेन (स्वयम् अशेपदोपानुमानाभिधाने अन्येनेति सभ्येन ग्रन्थकारेण दोपोद्भावनेन वा) उद्वर्तमानाश्च असमानाश्च ते पाटीनाश्च-अशेषदोपानुमानाभिधानोद्वर्तमानासमानपाठीनाः, पुच्छानां छटाः-पुच्छच्छटाः, तासाम् आच्छोटनम् =

Page #249

२३६
स्याद्वादरत्नाकरस्य नवविशेषणानां समासाः । पुच्छच्छटाच्छोटनम् , अशेपदोपानुमानाभिधानोद्वर्तमानासमानपाटीनानां पुच्छच्छटाच्छोटनम् अशेप.....पाटीनपुच्छच्छटाच्छोटनम् . न तुच्छाः अतुच्छाः, अशेपदोपानुमानाभिधा....च्छटाच्छोटनेन उच्छलन्तश्च अतुच्छाश्च ते शीकराः, तेषां श्लेपः अशेषदोपानुमानाभिधानोद्वर्तमानासमानपाठीनपुच्छच्छटाच्छोटनोच्छलदतुच्छशीकर लेपः, मार्तण्डस्य मण्डलम् -मार्तण्ड मण्डलम् , प्रचण्डाश्च ते छमत्काराश्च-प्रचण्डच्छमत्काराः, अशेषदोषानुमानाभिधानोदर्तमानाऽसमानपाठीनपुन्छन्छटाच्छोटनोच्छलदतुच्छशीकर लेपेण संजायमानाश्च मार्तण्डमण्डले प्रचण्टुच्छमत्कारा यस्मिन् स अशेषदोपानुमानाभिधानोद्वर्तमानाऽसमानपाटीनपुच्छच्छटाऽऽच्छोटनोच्छलदतुच्छशीकर लैपसंजायमानमार्तण्डमण्डलप्रचण्डच्छमत्कारः, अपगताः अशेषदोपानु....प्रचण्डलमत्काराः यस्मात्-अपगताऽशेपदोपानुमानाभिधानोदर्तमानाऽसमानपाटीनपुच्छन्छटाऽऽच्छोटनोच्छलदतुच्छशीकर लेपसंजायमानमार्तण्डमण्डलप्रचण्डच्छमत्कारः, तस्मिन् ।
वि० ९ (१) तीथिकानां ग्रन्थाः, तीर्थिकग्रन्थाः तीर्थिकग्रन्थानां ग्रन्थयः, तीर्थिकग्रन्थग्रन्थीनां सार्थः तार्थिकग्रन्थग्रन्थिसार्थः, संगतः' अर्थः समर्थः, समर्था च सा कदर्थना समर्थकदर्थना, तार्थिकग्रन्थग्रन्थिसार्थस्य समर्थकदर्थना=तीर्थिकग्रन्थग्रन्थिसार्थसमर्थकदर्थना, तया उपस्थापिताश्च ते अर्थाश्च-तीर्थिकग्रन्थग्रन्थिसार्थसमर्थकदर्थनोपस्थापितार्थाः, प्रदीपा इव आचरन्तीति-प्रदीपायन्ते, प्रदीपायन्ते इति प्रदीपायमानाः, ज्वलन्तश्च ते मणयो येषां ते-ज्वलन्मणयः, (फण-गतौ ग़त्यर्थाः ज्ञानार्थाः), फणनं फणा, फणा अस्ति येषां ते–फणिनः, तेपु श्रेष्ठाः फणीन्द्राः, वादीन्द्राः, बलन्मणय च ते फणीन्द्राश्च-ज्वलन्मगिफणीन्द्राः, तार्थिकग्रन्थग्रन्थिसार्थसमर्थकदर्थनोपस्थापिताथैः अनवस्थिताश्च प्रदीपायमानाश्च प्लवमानाश्च ते ज्वलन्मणिफणीन्द्राश्च तीर्थिक ग्रन्थग्रन्थिसार्थकदर्थनोपस्थापितार्थानवस्थितप्रदीपायमानप्लवमानज्वलन्मणिफणीन्द्राः, तभीपण:-तीथिकान्थग्रन्थिसार्थसमर्थकदर्थनोपस्थापितार्थानवस्थितप्रदीपायमानप्लवमानज्वलन्मणिफणीन्द्रभीषणः, तस्मिन् ।
(२) नार्थिकग्रन्थ... फणीन्द्रान भीपयते [ "नन्द्यादिभ्योऽनः" ५-१-५२ हैम० ]इति-तार्थिकग्रन्थ....फणीन्द्रभीषणः, तस्मिन् ।
हृदयेन (अन्तःकरणेन-मनसा) सहिता वर्तमानाः-सहृदयाः, सिद्धान्तं विदन्ति अधीयते वा-तर्कम् विदन्ति अधीयते वा तार्किकाः, व्याकरणम् विदन्ति अधीयते वा-वैयाकरणाः, सैद्धान्तिकाः, सैद्धान्तिका च तार्किकाच वैयाकरणार कवय च ते (द्वेन्दे) सहृदयाश्च ते च ते सहृदयसैद्धान्तिकताकिकवैयाकरणकवयः, तेषां चक्राणि सहृदयसै

Page #250

स्याद्वादरत्नाकरस्य नवविशेषणानां सपासाः ।
२३७ द्धान्तिकतार्किकवैयाकरणकविचक्राणि, तेषु तेषां वा चक्रवर्तिनः सहृदयसैद्धान्तिकता. र्किकवैयाकरणकविचक्रचक्रवर्तिनः, शोभनं विहितमनुष्टानं येषां ते सुविहिताः, सुगृहीतं च तत् नामधेयं च सुगृहीतनामधेयम् अस्ति येषां ते सुगृहीतनामधेयाः, अस्माकं गुरवः अस्मद्गुरवः, श्रिया युक्ताः देवसूरयः श्रीदेवसूरयः सहृदयसैद्धान्तिकतार्किकवैयाकरणकविचक्रवर्तिनच सुविहिताश्च सुगृहीतनाधेयाश्च अस्मद्गुरवश्च ते श्रीदेवग्यः सहृदयसैद्धान्तिकतार्किकवैयाकरणकवि चक्रचक्रवर्तिसुविहितसुगृहीतनामधेयाऽस्मदगुरुश्रीदेवसूरयः, तैः । (१) स्याद्वादा एव रत्नानि स्याद्वादरत्नानि, स्याद्वादस्नानामाकरः स्याद्वादरत्नाकरः,
तस्मिन् । (२) स्याद्वादो रनाकर इव-स्याद्वादरत्नाकरः, तस्मिन् । (३) स्यादवाद एव रत्नाकरः स्याद्वादरत्नाकरः, तस्मिन् ।

Page #251

Page #252

शुद्धि-वृद्धिपत्रकम् ।
पृष्टम्।
पंक्तिः ।
अशुद्धम् । ॥ १॥ आदिवा' नात्"
तादृशामति समंतस्य सहकारकिारणानि दिनकर निक व्यभि સાકયા प्रभारी छ?
शुद्धम् । ॥ १॥ [प्र० वा० ३. १३३-४] आदिवा "नात् ” [प्रवाभा. २. १. ३] वहः । तादृशमिति । "संमतस्य सहकारिकारणानि दिनकरनिक व्यभि "साक्ष्य પ્રમાણ છે ? निर्विक . परमिति व्यवसायशून्य એકય अनैका न सम्भवति प्रवृत्तिच
निविक'
[अथ प्रवृत्तिः
।
परमित व्यवसाशून्य અકય अनका न सम्पवति प्रवृत्तिव ['अथ प्रवृत्तिः संगोग न्यागादि हेतुतयापा જેને 'रच्चात्मीति શબ્દથી અભાવમાનીણ પષ્ટ મેકર એમ તે તા. काकाद क्वत्सा .
संयोग न्यगादि हेतुतरोपा જૈને એ 'रच्चास्मीति શબ્દની અભાવપ્રમાણની
સ્પષ્ટ .आर
એમ તે તમે काकोद क्वचित्सा'
-
१३३ १४४ १४४ १४५ १४८

Page #253

२४०
१४८
१५२
१६७
१७०
शुद्धिवृद्धिपत्रकम् । एवं विध
एवंविधे आकाशं...नघटते आकाश...न घटते 'प्रकाशक
प्रकाशक प्रपिपत्ति
प्रतिपत्ति (ज्ञा ५४
(ज्ञा५४) कारम्
कारणम् क्षय क्ष
क्षयक्ष “यतो भवानु... दर्शनात् भवेत् ।'--इति पंक्तिद्वयं १६८ तमे पृष्टं ३०तमपङ्क्त्य नन्तरं (टि. इत्यनन्तरं स्थाप्यम् । 'स्ताबद्
'स्तावद् लक्ष्यमाणे
लक्ष्यमाणो प्रत्येक्षेण
प्रत्यक्षेण तमावा
तमोबा રાત્ર तत्प्रताति
तत्प्रतीति સમાધાન
સમાધાન 'स्पर्शवत्वम्
स्पर्शवत्त्वम् 'स्योत्पत्तिन 'स्योत्पत्तिन व्य५७०
વ્યાપકા तद्वाधना
तद्वाधना तुराय
तुरीय तद्दना
तदना तार्थस्य
तीर्थस्य
१७२
રાત્રે
v
v .
१८०
१८२ १८५

Page #254
alkalonte www.jalnelibrary.org