Book Title: Dravyanuyogatarkana
Author(s): Bhojkavi
Publisher: Paramshrut Prabhavak Mandal
Catalog link: https://jainqq.org/explore/001655/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImahAmandAnamAlA - zrImadabhAjakAvaviracitA davyAnuyogatakeNA bhI paraNAmamAvata-mahata bhImada rAjada Ajama Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadrAjacaMdrajanazAstramAlA-17 zrIparamAtmane namaH zrImadbhojakaviviracitA dravyAnuyogatarkaNA vyAkaraNAcAryapaMDitaThAkuraprasAdazarmApraNIta hindIbhASAnuvAdasahitA :prakAzaka: zrIparamazrutaprabhAvaka-maMDala zrImadrarAjacaMdra Azrama, agAsa (gujarAta) Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakarAvajIbhAI 70 desAI, oNnarerI vyavasthApaka zrI paramazrutaprabhAvaka-maMDala [zrImadASacaMdrajanazAstramANa] zrImadrAjacaMdra Azrama agAsa, po0-borImA vAyA? ANaMda (gujarAta) vIra ni0 saM0 2503 ] [ san 1977 vi0 saM0 2033 dvitIya saMskaraNa-1000 paM0 parameSThIdAsa jaina, nyAyatIrtha jainendra presa, lalitapura (u0pra0) - . Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra prakAzakIya nivedana 20 jijJAsuoMmeM paramasatzrutake prati satruci jAgRta karaneke hetu parama niSkAraNa karuNAbhAvana pa0 0 zrImadjIne bambaImeM paramazruta prabhAvaka maNDalakI sthApanA kI thii| aura zrImadrAjacaMdrajainazAstramAlAke nAmase aneka satko prakaTa karanevAle aneka granthapuSpa nikAle gaye / vaise zrI bhojakavi-viracita yaha granthapuSpa dravyAnuyogatarkaNA vI* ni0 samvat 2432 meM prakAzita kiyA gayA thaa| kAlAntarameM, isa maNDalakA prakAzana-kArya zrImadrAjacaMdra Azramake hastAMtargata prApta huaa| nirantara mA~ga rahane para evam AvazyakatA samajhakara isa dvitIyAvRttiko jijJAsuoMke kara-kamaloMmeM prastuta karate hue hRdaya harSavibhora horahA hai| bauddhika kSayopazamakI nyUnatAke kAraNa azuddhiyA~ raha jAnA sambhava hai| ataH suza pAThaka zuddha karake par3heM aura kSamA kareM / zrImadUrAjacaMdra Azrama / agAsa 10-6-77 nivedakarAvajIbhAI cha0 desAI Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa yugake mahAna tasvavettA zrImad rAjacandra isa yugake mahAn puruSoMmeM zrImadrAjacandrajIkA nAma bar3e gauravake sAtha liyA jAtA hai| ve vizvakI mahAna vibhUti the| adbhuta prabhAvazAlI, apanI nAmavarIse dUra rahanevAle gupta mahAtmA the| bhAratabhUmi aise hI nara-ratnoMse vasundharA mAnI jAtI hai| jisa samaya manuSyasamAja Atmadharmako bhUlakara anya vastuoMmeM dharmakI kalpanA yA mAnyatA karane lagatA hai, usa samaya use kisI satya mArgadarzakakI AvazyakatA par3atI hai / prakRti aise puruSoMko utpanna kara apaneko dhanya mAnatI hai| zrImadjI unameM se eka the| zrImadrAjacandrajIkA nAma to prAyaH bahutoMne suna rakkhA hai, aura unakA kAraNa bhI yaha hai ki rASTrapitA mahAtmA gAMdhIjIne apane sAhityameM inakA jahA~ tahA~ sammAnapUrvaka ullekha kiyA hai| ve svayaM inako dharmake sambandhameM apanAma mArgadarzaka mAnate the / mahAtmAjI likhate haiM ki-"mere Upara tIna puruSoMne gaharI chApa DAlI hai-TAlsaTaoNya, raskina aura rAjacandrabhAI / TAlsaTaoNyane apanI pustakoM dvArA aura unake sAtha thor3e patravyavahArase; raskinane apanI pustaka 'anTu disa lAsTa' se, jisakA gujarAtI nAma maiMne 'sarvodaya' rakkhA hai, aura rAjacandrabhAIne apane gAr3ha paricayase / jaba mujhe hindU dharmameM zaGkA utpanna huI usa samaya usake nivAraNa karane meM rAjacandrabhAIne mujhe bar3I sahAyatA pahuMcAI thii| I0 san 1893 meM dakSiNa aphrIkA maiM kucha krizciyana sajjanoM ke vizeSa paricayameM AyA thA / anya dharmiyoMko krizciyana banAnA ho unakA pradhAna vyavasAya thaa| usa samaya mujhe hindU dharma meM kucha azraddhA ho gaI thI, phira bhI maiM madhyastha rahA thA / hindustAnameM jinake Upara mujhe zraddhA thI unase patravyavahAra kiyaa| unameM rAjacandrabhAI mukhya the| unake sAtha merA acchA sambandha ho cukA thaa| unake prati mujhe mAna thaa| isalie unase jo kucha mujhe mila sake usako prApta karane kA vicAra thaa| merI unase bheTa huii| unase milakara mujhe atyanta zAnti milI / apane dharma meM dRr3ha zraddhA huI / merI isa sthitike javAbadAra rAjacandrabhAI haiN| isase merA una prati kitanA adhika mAna honA cAhiye, isakA pAThaka svayaM anumAna kara sakate haiN|" mahAtmAjI Age aura bhI likhate haiM ki-rAjacandrabhAIke sAtha merI bheMTa jaulAI san 1891 meM usa dina huI thI kaba maiM vilAyatase bambaI AyA thaa| usa samaya maiM raMgUnake prakhyAta jauharI prANajIvanadAsa mehatAke ghara utarA thA / rAjacandrabhAI unake bar3e bhAIke jamAI hote the| prANajIvanadAsane rAjacandrabhAIkA paricaya kraayaa| ve rAjacandrabhAIko kavirAja kahakara pukArA karate the| vizeSa paricaya dete hue unhoMne kahA-ye eka acche kavi haiM aura hamAre sAtha vyApAra meM lage hue haiN| inameM bar3A jJAna hai, zatAvadhAnI haiM / Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janma : vavANiyA vi. sa. 1924 kArtika pUrNimA zrImad rAjacaMdra dehavilaya : rAjakoTa vi. sa. 1957 caitra vadI 5 / Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadjIkA janma vi0 saM0 1924 kArtika zuklA pUrNimAko saurASTra moravI rAjyAntargata vavaNiyA gAMvameM vaNika jAtike dazAzrImAlI kulameM huA thaa| inake pitAkA nAma ravajIbhAI paMcANabhAI mehatA aura mAtAkA nAma devAbAI thaa| inake eka choTA bhAI aura 4 bahineM thIM / gharameM inake janmase bar3A utsava manAyA gayA / zrImadjIne apane sambandhameM jo bAteM likhI haiM ve bar3I rocaka aura samajhane yogya haiM / ve likhate haiM __ "chuTapanakI choTI samajhameM, kauna jAne kahA~se ye bar3I bar3I kalpanAeM AyA karatI thiiN| mukhakI abhilASA bhI kucha kama na thI aura sukhameM bhI mahala, bAga bagIce, strI Adike manoratha kiye the, kintu manameM AyA karatA thA ki yaha saba kyA hai ? isa prakArake vicAroMkA yaha phala nikalA ki na punarjanma hai, aura na pApa hai, aura na puNya hai; sukhase rahanA aura saMsArakA sevana karanA / basa, isImeM kRtakRtyatA hai / isase dUsarI jhaMjhaToMmeM na par3akara dharmakI vAsanA bhI nikAla ddaalo| kisI bhI dharmake liye thor3A bahuta bhI mAna athavA zraddhAbhAva na rhaa| kintu thor3A samaya bItaneke bAda isameMse kucha aura hI hogayA / AtmAmeM bar3A bhArI parivartana huA, kucha dUsarA hI anubhava huA; aura yaha anubhava aisA thA, jo prAyaH zabdoMmeM vyakta nahIM kiyA jA sakatA aura na jar3avAdiyoMkI kalpanAmeM bhI AsakatA / vaha anubhava kramase bar3hA aura bar3hakara eka 'tU hI tU hI' kA jApa karatA hai|" eka dUsare patrameM apane jIvanako vistArapUrvaka likhate haiM ki-"bAIsa varSako alpavayameM maiMne AtmA sambandhI, mana sambandhI, vacana sambandhI, tana sambandhI, aura dhana sambandhI aneka raMga dekhe hai| nAnA prakArakI sRSTiracanA, nAnA prakArakI sA~sArika lahara aura ananta duHkhake mUla kAraNoMkA aneka prakArase mujhe anubhava hai / tatvajJAniyoMne aura samartha nAstikoMne jaise jaise vicAra kie haiM usI tarahake aneka maiMne isI alpavayameM kie haiM / mahAn cakravartI dvArA kie gae tRSNApUrNa vicAra aura eka nispRhI AtmA dvArA kiye gae nispRhApUrNa vicAra bhI maiMne kie haiN| amaratvakI siddhi aura kSaNikatvakI siddhi para maiMne khUba manana kiyA hai / alpavayameM hI maiMne mahAn vicAra kara DAle haiM, aura mahAn vicitratAko prApti huI hai / yahAM to apanI samuccaya vaya-cayoM likhatA hU~:--- janmase sAta varSakI bAlavaya nitAnta khela kUdameM hI vyatIta huI thii| usa samaya merI AtmAmeM aneka prakArakI vicitra kalpanAeM utpanna huA karatI thIM / khela kUda meM bhI vijayI hone aura rAjarAjezvara jaisI U~cI padavI prApta karanekI merI parama abhilASA rahA karatI thii| smRti itanI adhika prabala thI ki vaisI smRti isa kAlameM, isa kSetrameM bahuta hI thor3e manuSyoM kI hogii| maiM par3hane meM pramAdI thA, bAta banAnemeM hoziyAra khilAr3I aura bahuta AnandI jIva thaa| jisa samaya zikSaka pATha par3hAtA thA usI samaya par3hakara maiM usakA bhAvArtha sunA diyA karatA thA / basa, itanese mujhe chuTTo mila jAtI thii| mujhameM proti aura vAtsalaya bahuta thaa| maiM sabase mitratA cAhatA thA, sabameM bhrAtRbhAva ho to sukha hai, yaha vizvAsa mere mana meM svAbhAvika Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rUpa se rahatA thaa| manuSyoM meM kisI bhI prakAra judAIkA aMkura dekhate hI merA antaHkaraNa ro par3atA thA / AThaveM varSa meM maiMne kavitA likhI thI, jo pIchese jA~ca karane para chandazAsake niyamAnukUla thii| usa samaya maiMne kaI kAvyagrantha likhe the, aneka prakArake aura bhI bahutase grantha dekha DAle the / maiM manuSya jAtikA adhika vizvAsa thaa| mere pitAmaha kRSNakI bhakti kiyA karate the| usa vayameM maiMne unake kRSNa-kIrtana tathA bhinna bhinna avatAra sambandho camatkAra sune the| jisase mujhe una avatAroMmeM bhaktike sAtha prIti bhI utpanna hogaI thI, aura rAmadAsajI nAmake sAdhuse maiMne bAla-lIlAmeM kaMThI bhI baMdhavAI thii| maiM nityahI kRSNake darzana karane jAtA thA, aneka kathAeM sunatA thA, jisase avatAroMke camatkAroM para bAra bAra mugdha hojAyA karatA thA, aura unheM paramAtmA mAnatA thaa|xxx gujarAtI bhASAko pAThazAlAkI pustakoM meM kitanI hI jagaha jagatkartAke sambandhameM upadeza haiM, vaha majhe dRDha ho gayA thaa| isa kAraNa jaina logoMse ghaNA rahA thI / koI padArtha binA banAe nahIM bana sakatA, isaliye jaina mUrkha haiM, unheM kucha bhI khabara nahIM / usa samaya pratimA-pUjanake azraddhAlu logoMkI kriyA mujhe vaise hI dikhAI detI thI, isaliye una kriyAoMkI malinatAke kAraNa maiM unase bahuta DaratA thA, arthAt ve kriyAye mujhe pasanda nahIM thiiN| merI janmabhUmimeM jitane vaNika loga rahate the, una sabakI kula-zraddhA yadyapi bhinna bhinna thI phira bhI vaha thor3I bahuta pratimA-pUjanake azraddhAluloM ke samAna thii| loga mujhe prathamase hI zaktizAlI aura gA~vakA nAmAMkita vidyArthI mAnate the, isase maiM kabhI kabhI janamaMDalameM baiThakara apanI capala zakti batAnekA prayatna kiyA karatA thaa| ve loga kaMThI bA~dhaneke kAraNa bAra bAra merI hAsyapUrvaka TIkA karate, to bhI maiM unase vAdavivAda karatA aura unheM samajhAnekA prayatna karatA thA / dhIre-dhIre mujhe jainoMke pratikramaNa sUtra ityAdi grantha par3haneko mile / unameM bahuta vinayaparvaka jagatake samasta jIvoMse maitrIbhAva prakaTa kiyA hai| isase merI usa ora moti huI aura prathamameM rhii| paricaya bar3hatA gayA / svaccha rahanekA aura dUsare AcAra vicAra majhe vaiSNavoMke hI priya the, jagatkartAko bhI zraddhA thI / itane meM kaMThI TUTa gaI, aura use dubArA maiMne nahIM bAMdhI / usa samaya bA~dhane na bA~dhanekA koI kAraNa maiMne nahIM DhUDhA thA / yaha merI teraha varSa kI vayacaryA hai / isake bAda apane pitAkI dukAnapara baiThane lagA thaa| apane akSaroMkI chaTAke kAraNa kaccha darabArake mahalameM likhane ke lie jaba jaba bulAyA jAtA thA taba vahAM jAtA thaa| dukAna para rahate hue maiMne aneka prakArakA Ananda kiyA hai, aneka pustakeM paDhI haiM, rAma Adike cAritroM para kavitAeM racI haiM, sAMsArikatRSNAeM kI haiM, to bhI kisIko maiMne kama-adhika bhAva nahIM kahA, athavA kisIko kama jyAdA taulakara nahIM diyA, yaha mujhe barAbara yAda hai / " Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 7 ) isa para se spaSTa jJAta hotA hai ki ve eka ati saMskArI AtmA the| bar3e bar3e vidvAn bhI jisa mAtmA kI ora lakSya nahIM dete usI AtmAkI ora zrImadjIkA bAlyAkAlase lakSya tIvra thaa| AtmAke amaratva tathA kSaNikatvake vicAra bhI kucha kama nahIM kiye the / kulazraddhAse jaina dharmako aMgIkAra nahIM kiyA thA, lekina apane anubhava ke balapara use satya siddha karake apanAyA thA / jaina dharmake satya siddhAntoMko zrImadjIne apane jIvanameM utArA thA aura mumukSuoMko bhI tadanurUpa banAnekA bodha dete the| vartamAna yugameM aise mahAtmAkA AvirbhAva samAjake liye saubhAgyakI bAta hai| ye matamatAntara meM madhyastha the| Apako jAtismaraNa jJAna thA arthAt pUrvabhava jAnate the ! isa sambandhameM mumukSubhAI padamazIbhAIne eka bAra unase pUchA thA aura usakA spaSTIkaraNa svayaM unhoMne apane mukhase kiyA thaa| pAThakoMkI jAnakArIke liye use yahA~ de denA yogya samajhatA huuN| padamazIbhAIne pUchA- Apako jAtismaraNa-jJAna kaba aura kaise huA ?" zrImadjIne uttara diyA-"jaba merI umra sAta varSakI thI, usa samaya vavANiyAmeM amIcanda nAmake eka sadgRhastha rahate the| ve pare lambe-caur3e, sandara aura gaNavAna the| unakA mere Upara khUba prema thA / eka dina sarpake kATa khAnese unakA turanta dehAnta ho gyaa| AsapAsake manuSyoMke mukhase isa bAtako sunakara maiM apane dAdAke pAsa daur3A aayaa| maraNa kyA cIja hai ? isa bAtako maiM nahIM jAnatA thA, isaliye maiMne dAdA se kahA-dAdA! amIcanda mara gae kyA ? mere dAdAne usa samaya vicArA ki yaha bAlaka hai, maraNakI bAta karanese Dara jAyagA, isalie unhoMne-jA bhojana karale, yoM kahakara merI bAtako TAlanekA prayatna kiyaa| 'maraNa' zabda usa choTe jIvanameM maiMne prathama bAra hI sunA thA / maraNa kyA vastu hai, yaha jAnanekI mujhe tIvra AkAMkSA thii| vArambAra maiM pUrvokta prazna karatA rahA / antameM ve bole-terA kahanA satya hai arthAt amIcanda mara gae haiN| maiMne AzcaryapUrvaka pUchA-maraNa kyA cIja hai ? dAdAne kahA-zarIrameMse jIva nikala gayA hai aura aba vaha halana-calana Adi kucha bhI kriyA nahIM kara sakatA, khAnA-pInA bhI nahIM kara sktaa| isalie aba isako tAlAbake samIpake zmazAnameM jalA jaayeNge| maiM thor3I dera idhara-udhara chipA rahA / bAdameM tAlAba para jA phuNcaa| taTa para do zAkhAvAlA eka babUlakA per3a thA, usapara car3hakara maiM sAmanekA saba dRzya dene lgaa| citA joroMse jala rahI thI, bahutase AdamI usako gherakara baiThe hue the| yaha saba dekhakara mujhe vicAra AyAmanuSyako jalAnemeM kitanI krUratA ! yaha saba kyA ? ityAdi vicAroMse Atma-paTa dUra ho gyaa|" ___ eka vidvAnane zrImadjIko, pUrva janmake sambandha meM apane vicAra prakaTa karaneke lie likhA thaa| usake uttara meM unhoMne jo kucha likhA thA, vaha nimna prakAra hai "kitane hI nirNayoMse maiM yaha mAnatA hUM ki, isa kAlameM bhI koI koI mahAtmA pahale bhavako jAtismaraNa jJAnase jAna sakate haiM, aura yaha jAnanA kalpita nahIM parantu samyak (yathArtha) Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 8 ) hotA hai / utkRSTa saMvega, jJAna-yoga aura satsaMgase yaha jJAna prApta hotA hai, arthAt pUrvabhava pratyakSa anubhava meM A jAtA hai / jabataka pUrvabhava gamya na ho taba taka AtmA bhaviSyakAlake lie zaMkitabhAvase dharma-prayatna kiyA karatI hai, aura aisA sazaMkita prayatna yogya siddhi nahIM detA / " punarjanma kI siddhike lie zrImadjIne eka vistRta patra likhA hai jo 'zrImad rAjacandra' prantha meM prakAzita hai / punarjanma sambandhI inake vicAra bar3e gambhIra aura vizeSa prakAra se manana karane yogya haiM / 19 varSakI avasthA meM zrImadjIne eka bar3I sabhAmeM sau avadhAna kie the, jisa dekhakara upasthita janatA dAMtoM tale uMgalI dabAne lagI thI / aMgrejI prasiddha patra 'TAimsa oNpha iNDiyA' ne apane tA0 24 janavarI 1887 ke aMkameM zrImadjI ke sambandhameM eka lekha likhA thA jisakA zIrSaka thA 'smaraNa zakti tathA mAnasika zaktike adbhuta prayoga / ' "rAmacandra ravajIbhAI nAmake eka 19 varSake yuvA hindUko smaraNazakti tathA mAnasika zaktike prayoga dekhaneke liye gata zanivArako saMdhyA samaya pharAmajI kAvasajI insTITyUTa meM dezI sajjanoMkA eka bhavya sammelana huA thA / isa sammelana ke sabhApati DAkTara piTarsana niyukta hue the / bhinna bhinna jAtiyoMke darzakoM meM se dasa sajjanoMkI eka samiti saMgaThita kI gii| ina sajjanoMne dasa bhASAoMke cha cha zabdoMke dasa vAkya banAkara likha lie aura akramase bAro bArIse sunA die / thor3e hI samaya bAda isa hindU yuvakane darzakoMke dekhate dekhate smRtike balase una saba vAkyoMko kramapUrvaka sunA diyA / yuvakako isa zaktiko dekhakara upasthita maMDalI bahuta hI prasanna huI / isa yuvAkI sparzana indriya aura mana indriya alaukika thI / isa parIkSA ke liye anya anya prakArakI koI bAraha jildeM batalAI gaI aura una sabake nAma sunA die ge| isake AMkhoM para paTTI bAMdhakara isake hAthoM para jo jo pustakeM rakho gaI, unheM hAthoMse TaTolakara isa yuvaka ne saba pustakoM ke nAma batA die| DA0 piTarsanane isa yuvakako isa prakAra AzcayapUrNa smaraNazakti aura mAnasika zaktikA vikAsa dekhakara bahuta bahuta dhanyavAda diyA aura samAjakI ora se suvarNa padaka aura sAkSAt sarasvatIkI padavI pradAna kI gaI / usa samaya cAlsa sArajaMTa bambaI hAIkorTa ke cIpha jasTisa the / ve zrImadjIkI isa zakti bahuta hI prabhAvita hue| sunA jAtA hai ki sArajaMTa mahodayane zrImadjIse iMglaiMDa calanekA Agraha kiyA thA, parantu ve kArtise dUra rahane ke kAraNa cAlsa mahAzaya kI icchA ke anukUla na hue arthAt iMglaiMDa na gae / " isake atirikta bambaI samAcAra Adi akhabAroM meM bhI inake zatAvadhAna ke samAcAra prakAzita hue the| bAda meM zatAvadhAnaka prayogoMko AtmacintanameM antarAyarUpa mAnakara unakA karanA banda kara diyA thA ! isase sahaja hI anumAna kiyA jA sakatA hai ki ve kIrti Adise Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 9 ) kitane nirapekSa the / unake jIvanameM pada pada para saccI dhArmikatA pratyakSa dikhAI detI thii| ve 21 varSakI umra meM vyApArArtha vavANiyAse bambaI Ae / vahA~ seTha revAzaMkara jagajIvanadAsakI dukAna meM bhAgIdAra rahakara javAharAtakA dhandhA karate rhe| ve vyApAra meM atyanta kuzala the / jJAnayoga tathA karmayogakA inameM yathArtha samanvaya dekhA jAtA thA / vyApAra karate huye bhI zrImadjIkA lakSya AtmAkI ora adhika thA / inake hI kAraNa usa samaya motiyoM ke bAjArameM zrIyuta revAzaMkara jagajIvanadAsakI per3hI nAmI pIr3hiyoM meM eka ginI jAtI thI / svayaM zrImadjAke bhAgIdAra zrIyuta mANikalAla velAbhAIko inakI vyavahArakuzalatA ke liye apUrva bahumAna thA / unhoMne apane eka vaktavyameM kahA thA ki "zrImad rAjacandrake sAtha lagabhaga 15 varSa taka paricaya rahA, aura usameM sAta-ATha varSa to merA unake sAtha atyanta paricaya rahA thA / logoM meM ati paricaya se parasparakA mahattva kama ho jAtA hai, parantu kahatA hUM ki unakI dazA aisI Atmamaya thI ki unake prati merA zraddhAbhAva dina-pratidina bar3hatA hI gayA / vyApAra meM aneka prakArakI kaThinAiyA~ AtI thIM, unake sAmane zrImadjI eka aDola parvatake samAna Tike rahate the| maiMne unheM jar3a vastuoMkI cintAse cintAtara nahIM dekhA / ve hamezA zAnta aura gambhIra rahate the| kisI viSaya meM matabheda hone para bhI hRdaya meM vaimanasya nahIM thA / sadaiva pUrvasA vyavahAra karate the / " maiM zrImadjI vyApArameM jaise niSNAta the usase atyanta adhika AtmatattvameM niSNAta the / unakI antarAtmAmeM bhautika padArthoMkI mahattA nahIM thI / ve jAnate the-dhana pArthiva zarIra kA sAdhana hai, paraloka anuyAyI tathA AtmAko zAzvata zAnti pradAna karanevAlA nahIM hai / vyApAra karate hue bhI unakI antarAtmAmeM vairAgya-gaMgAkA akhaNDa pravAha nirantara bahatA rahatA thA / manuSya-bhava ke eka eka samayako ve amUlya samajhate the / vyApArase avakAza milate kAI apUrva AtmavicAraNAmeM lIna ho jAte the / nivRttikI pUrNa bhAvanA hone para bhI pUrvodaya kucha aisA vicitra thA jisase unako bAhya upAdhimeM rahanA par3A / zrImadjI javAharAta ke sAtha sAtha motiyoM kA bhI vyApAra karate the / vyApArI samAja meM ve atyanta vizvAsapAtra samajhe jAte the / usa samaya eka Araba apane bhAIke sAtha rahakara bambaI meM motiyoMkI Ar3hatakA dhandhA karatA thaa| choTe bhAIke manameM AyA ki Aja maiM bhI bar3e bhAI ke samAna kucha vyApAra karUM / paradezase AyA huA mAla sAthameM lekara Araba becane nikala par3A / dalAlane zrImadjIkA paricaya karAyA / zrImadjIne Arabase kahA- bhAI, soca samajhakara bhAva kahanA / Araba bolA -jo maiM kaha rahA hUM, vahI bAjAra bhAva hai, Apa mAla kharIda karaM / zrImadjIne mAla le liyA, tathA usako eka tarapha rakha diyA ve jAnate the ki isako nukasAna haiM aura hameM phAyadA | parantu ve kisIkI bhUlakA lAbha nahIM lenA cAhate the| Arababara pahuMcA, bar3e bhAI se saudA kI bAta kii| vaha ghabarAkara bolA tUne yaha kyA kiyA ! usalA bahuta nukasAna hai| aba kyA thA, Araba zrImadjIke pAsa AyA aura sAdA radda karaneko kahA | vyApArika niyamAnusAra saudA taya ho cukA thA, Araba vApasa lenekA adhikArI nahIM thA, Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (10) phira bhI zrImadjIne saudA radda karake motI use vApisa de die| zrImadjIko isa saude se hajAroMkA phAyadA thA, to bhI unhoMne usakI antarAtmAko duHkhita karanA anucita samajhA aura motI lauTA die / kitanI nispRhatA-lobha vRttikA abhAva ! Ajake vyApAriyoMmeM yadi satyatA AjAya to sarakArako nitya naye naye niyama banAnekI jarUrata hI na rahe aura manuSya-samAja sukhapUrvaka jIvana yApana kara ske| zrImadjIkI dRSTi bar3I vizAla thii| Aja bhI bhinna bhinna sampradAyavAle unake vacanoMkA ruci sahita AdarapUrvaka abhyAsa karate hue dekhe jAte haiM / unheM vADAbandI pasanda nahIM thii| ve kahA karate the ki kuguruoMne logoMkI manuSyatA lUTa lI hai, viparIta mArgameM ruci utpanna karAdI hai, satya samajhAnekI apekSA kuguru apanI mAnyatAko hI samajhAnekA vizeSa prayatna karate haiN| zrImadjIne dharmako svabhAvakI siddhi karanevAlA kahA hai| dharmoM meM jo bhinnatA dekhI jAtI hai, usakA kAraNa dRSTikI bhinnatA batalAyA hai| isI bAtako ve svayaM dohe meM pragaTa karate haiM: bhinna bhinna mata dekhie, bheda dRSTino eha / eka tattvanA mUlamAM, vyApyA mAno teha // teha tattvarUpa vRkSanu, Atmadharma che mUla / svabhAvanI siddhi kare, dharma te ja anukUla // arthAt-bhinna bhinna jo mata dekhe jAte haiM, vaha saba dRSTikA bheda hai / saba hI mata eka tattvake mUlameM vyApta ho rahe haiM / usa tattvarUpa vRkSakA mUla hai Atmadharma, jo ki svabhAvakI siddhi karatA hai; aura vahI dharma prANiyoMke anukUla hai / zrImadjIne isa yugako eka alaukika dRSTi pradAna kI hai| ve rUr3hi yA andhazraddhAke kaTTara virodhI the| unhoMne ADambaroMmeM dharma nahIM mAnA thaa| ve mata-matAntara tathA kadAgrahAdise bahuta hI dUra rahate the| vItarAgatA kI aura hI unakA lakSya thA / per3hIse avakAza lekara ve amuka samayataka khaMbhAta, kAviThA, uttarasaMDA, naDiyAda, vaso aura IDarake parvatameM ekAntavAsa kiyA karate the| mumukSuoMko AtmakalyANakA saJcA mArga batAte the| inake eka eka patrameM koI apUrva rasa bharA huA hai| una patroMkA marma samajhaneke lie santa-samAgamakI vizeSa AvazyakatA apekSita hai / jyoM jyoM inake lekhoMkA zAnta aura ekAgra cittase manana kiyA jAtA hai, tyoM tyoM AtmA kSaNabharake lie eka apUrva AnandakA anubhava karatA hai / 'zrImad rAjacandra' granthake patroMmeM unakA pAramArthika jIvana jahA~ tahA~ dRSTigocara hotA hai| ___zrImadjIkI bhAratameM acchI prasiddhi huii| mumukSuoMne unheM apanA mArga-darzaka maanaa| bambaI rahakara bhI ve patroM dvArA mumukSuoMko zaMkAoMkA samAdhAna karate rahate the / prAtaHsmaraNIya zrI raghurAja svAmI inake ziSyoMmeM mukhya the / zrImadjI dvArA upadiSTa tatvajJAnakA saMsAra meM pracAra ho tathA anAdise paribhramaNa karanevAle jIvoMko mokSamArga mile, isa uddezyase svAmIjIke upadezase Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 11) zrImadjIke upAsakoMne gujarAtameM amAsa sTezanake pAsa 'zrImad rAjacandra Azrama' kI sthApanA kI thI, jo Aja bhI unhIM kI bhAvanAnusAra calatA hai / isake sivAya khaMbhAta, vaDavA, naroDA, dhAmaNa, Ahora, vavANiyA, karaviThA, bhAdaraNa, IDara, uttarasaMDA, nAra Adi sthaloMmeM bhI inake nAmase Azrama tathA mandira sthApita hue haiN| zrImad rAjacandra Azrama agAsake anusAra hI unameM pravRtti hai-arthAt zrImadjIke tatvajJAnakI pradhAnatA hai / ___ zrImad eka uccakoTike asAdhAraNa lekhaka aura vaktA the| unhoMne 16 varSa aura 5 mAsakI umrameM 3 dinameM 108 pAThavAlI 'mokSamAlA' banAI thI / Aja to itano AyumeM zuddha likhanA bhI nahIM AtA, jaba ki zrImadjIne eka apUrva pustaka likha DAlI / pUrva bhavakA abhyAsa hI isameM kAraNa thaa| isase pahale puSpamAlA, bhAvanA bodha Adi pustakeM likhI thiiN| zrImadjI mokSamAlAke sambandhameM likhate haiM ki-"isa (mokSamAlA) meM maiMne jaina dharmake samajhAnekA prayatna kiyA hai; jinokta mArgase kucha bhI nyUnAdhika nahIM likhA hai| vItarAga mArgameM AbAla-vRddhakI ruci ho, usake svarUpako samajhe tathA usakA boja hRdayameM sthira ho, isa kAraNa isakI bAlAvabodharUpa racanA kI hai|" inakI dUsarI kRti Atma-siddhi haiM, jisako zrImadjone 1 / / ghaMTe meM naDiyAdameM banAyA thaa| 142 dohoMmeM samyagdarzanake kAraNabhUta chaha padoMkA bahuta hI suMdara pakSapAta rahita varNana kiyA hai| yaha kRti nitya svAdhyAyakI vastu hai| zrIkuMdakuMdAcArya ke paMcAstikAyakI mUla gAthAoMkA bhI inhoMne akSarazaH gujarAtImeM anuvAda kiyA hai, jo 'zrImadrAjacandra' granthameM chapa cukA hai| zrImadjIne Anandadhana caubIsIkA artha likhanA prArambha kiyA thaa| aura usameM, prathamAdi do stavanoMkA artha bhI kiyA thA; para na jAne kyoM apUrNa raha gayA hai| saMskRta tathA prAkRta bhASApara ApakA pUrA adhikAra thaa| sUtroMkA yathArtha artha samajhAne meM Apa bar3e nipuNa the| AtmAnubhava-priya honese zrImadjIne zarIrakI koI cAha nahIM rkhii| isase podgalika zarIra asvastha huaa| dina-pratidina usameM kRzatA Ane lgii| aise avasara para Apase kisIne pachA-'ApakA zarIra kRza kyoM hotA jAtA hai ?" zrImadjIne uttara diyA 'hamAre do bagIce haiM, zarIra aura aatmaa| hamArA pAnI AtmA rUpI bagIcemeM jAtA haiM, isase zarIra rUpI bagIcA sUkha rahA hai|' dehake aneka prakArake upacAra kie gae / ve var3havANa, dharmapura Adi sthAnoMmeM rahe, kintu saba upacAra niSphala gae / kAlane mahApuruSake jIvanako rakhanA ucita na smjhaa| anitya vastukA sambandha bhI kahA~ taka raha sakatA hai ! jahA~ sambandha vahA~ viyoga bhI avazya hai| dehatyAgake pahale dina zAmako zrImadjIne zrI revAzaMkara Adi mumukSuoMse kahA-'tuma loga nizcinta rhnaa| yaha AtmA zAzvata hai| avazya vizeSa uttama gatiko prApta hogii| tuma zAnta aura samAdhipUrNa rhnaa| maiM kucha kahanA cAhatA thA, parantu aba samaya nahIM hai| tama puruSArtha karate rahanA' prabhAtameM zrImadjIne apane laghu bhrAtA manasukhabhAIse kahA-'bhAIkA samAdhimaraNa hai / maiM apane AtmasvarUpameM lIna hotA huuN|' phira vena bole / isa prakAra zrImadujAne Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 12 ) vi0 saM0 1957 mitI caitra vadI 5 (gujarAtI) maMgalavArako dopaharake 2 baje rAjakoTa meM isa nazvara zarIrakA tyAga kiyA / inake dehAntake samAcArase mumukSuoMmeM atyanta zokake bAdala chA gaye / aneka samAcAra patroMne bhI inake liye zoka pradarzita kiyA thA / zrImadjIkA pArthiva zarIra Aja hamArI A~khoMke sAmane nahIM hai, kintu unakA sadupadeza, jabataka lokameM sUryacandra haiM tabataka sthira rahegA tathA mumukSuoMko AtmajJAnameM eka mahAna sahAyaka rUpa hogA / zrImadjIne parama sat zrutake pracArArtha eka sundara yojanA taiyAra kI thI / jisase manuSya samAja meM paramArtha mArga prakAzita ho / inakI vidyamAnatAmeM vaha yojanA saphala huI aura tadanusAra paramazruta prabhAvaka maMDalakI sthApanA huI / isa maMDalakI orase donoM sampradAyoM ke aneka sadgranthoMkA prakAzana huA hai / ina granthoMke manana adhyayana se samAja meM acchI jAgRti AI | gujarAta, saurASTra aura kacchameM Aja ghara ghara sad-granthoMkA jo abhyAsa cAlU hai vaha isI saMsthAkA hI pratApa hai / 'rAyacandra ane pranthamAlA maMDala kI adhInatAmeM kAma karatA thI / rASTrapitA mahAtmA gAMdhIjI isa saMsthAke TrasTI aura bhAI revAzaMkara jagajIvanadAsajI mukhya kAryakartA the / bhAI revAzaMkarajIke dehotsarga ke bAda saMsthAmeM kucha zithilatA AgaI; parantu aba usa saMsthAkA kAma zrImad rAjacandra Azrama agAsake TrasTiyoMne saMbhAla liyA hai aura sucAru rUpase pUrvAnusAra sabhI kArya cala rahe haiN| B isa Azrama kI orase zrImadjIkA sabhI sAhitya supAThya rUpase prakAzita huA hai / 'zrImad rAjacandra' eka vizAla grantha hai, jisameM unake AdhyAtmika patra tathA lekhoMkA acchA saMgraha hai / zrImadjI ke viSaya meM vizeSa jAnanekI icchAvAloMko, isa Azrama se prakAzita 'zrImad rAjacandra jIvanakalA' avalokanIya hai / - guNabhadra jaina. Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI paramAtmane nmH| prastAvanA vidita ho ki anAdikAlIna sarvottama jaina dharmameM samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritra rUpa ratnatrayake samudAyako mokSakI prAptike prati kAraNatA hai / isameM bhI samyagdarzana pradhAna hai / kyoMki, usake vinA jJAnako aura samyagjJAnake vinA cAritrako samyak padakI prApti nahIM hotI hai| vaha samyagdarzana jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza tathA kAla ina SaT dravyoMke yathArtha svarUpako jAnakara usameM zraddhAna (vizvAsa) karanese hotA hai / ataH siddha huA ki mokSAbhilASI janoM ko sarvataH prathama SaT dravyoMkA jJAna karanA atyanta Avazyaka hai / vaha jJAna antima dravyAnuyogase hotA hai| isI kAraNa pUjya puruSoMne dravyAnuyogake jJAna kI prazaMsA muktakaMTha hokara kI hai aura isake abhyAsa karanevAloMko uttama kahA hai| prAcIna AcAryoM aura buddhimAn gRhastharatnoMne aparimita ApattiyoM aura parizramoMko sahana karake paropakArabuddhise isa viSayake sahasroMkI racanA kI thii| parantu vikarAla kalikAlake prabhAvase jIvoMke Ayu, bala, buddhi tathA saddharmakI zraddhA AdimeM prati samaya hotI huI maMdatA, pramAda aura viSayAbhilASitAkI vRddhi evaM duSToMkI duSTatA Adise aneka grantha to nirAdarapUrvaka naSTa hogaye aura bahutase tallAkoMdAra kuphala aura mUlke adhikArameM rahanese jIrNa ho rahe haiN| jinakA ki sUcIke vinA patA bhI nahIM lgtaa| yaha atyanta khedakA viSaya hai| ___ tathApi digambara saMpradAyameM samayasAra, pravacanasAra, paMcAstikAya, paramAtmaprakAza, rAjavArtika, zlokavAttika, prameyakamalamArtaNDa, nyAyakumudacandrodaya, aSTasahasrI, AptaparIkSA, paMcAdhyAyI saTIka, dravyasaMgraha, nayacakra, saptabhaMgataraMgiNI Adi aura zvetAmbara' saMpradAyameM saMmititarka, SoDazaka, syAdvAdaratnAkarAvatArikA, syAdvAdamaMjarI, tattvArthAdhigamabhASya Adi aneka prantha jo pracArameM Arahe haiM, unase saMtoSa hai| zvetAmbara saMpradAyake ukta granthoMmeM yathArtha nAmakA dhAraka yaha "dravyAnuyogatarkaNA" nAmaka zAlA bhI eka hai| isake karttA tapogacchagaganamaNDalamArtaNDa zrIvinaMtasAgarajAke mukhya ziSya dravyavijJAnanAgara sakalaguNasAgara zrIbhojasAgarajI haiM / ukta mahAtmAne apane avatArase kisa vasudhAmaMDalako maMDita kiyA yaha zIghratAmeM nizcita na ho skaa| samayake viSaya vAcakamukhya zrIyazovijayopAdhyAyajIviracitta dravya guNaparyAya bhASAvivaraNake anusAra isa prakRta zAstrakA saMkalana karanese anumAna kiyA jAtA hai ki vikrama saM0 1500 ke pIche kisI samaya inhoMne yaha grantha racA hai / (1) zvetAmbara saMpradAyake pracalita granthoMke vizeSa nAma upasthita nahIM the, isaliye thoDese hI nAya dikhalAye gaye haiN| (2) tapogacchakI eka do patroM kI paTTAvalI dekhI, usameM bhI inakA tathA inake gurujanoMkA varNana nahIM milaa| (3) inake nAmake smaraNArtha kAzI meM eka vizAla zvetAmbarapAThazAlA hai| Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 14 ) ukta granthameM zAstrakAra mahodayane sugamatAse mandabuddhi jIvoMko dravyajJAna honeke artha "guNaparyayavadvya m" isa mahAzAstra tattvArthasUtrake anukUla dravya, guNa aura paryAyoMkA hI vizeSa varNana kiyA hai aura prasaMgavaza 'syAdasti' 'syAnnAsti' Adi sapta bhaMgoMkA aura digambarAcAryavarya zrIdevasenasvAmIviracita nayacakrake AdhArase naya, upanaya tathA mUlanayoMkA bhI vistArase varNana kiyA hai; jo ki viSayasUcIse vidita hogaa| vartamAna saMskRtAnabhijJa buddhimAn jIvoMko atizaya jJAnaprada isa graMthadvArA teraha lAkha jainiyoMmeMse prAyaH teraha jainiyoMko bhI paripUrNa lAbha nahIM milatA huA dekhakara yathArtha nAmadhAraka "zrIparamazrutaprabhAvakamaMDala baMbaI" ke prabandhaka catura mahAzayoMne isa zAsako vyAkaraNAcArya zrI ThAkuraprasAdajIzarmA dvivedIke hastameM anuvAda karaneke artha pradAna kiyA aura ukta paMDitajIne bhI isakA anuvAda karake unake manoratha ko saphala kara diyA / parantu anuvAdaka mahAzayake sthAnAntara hojAnese isake saMzodhanakA bhAra maMDalake vyavasthApaka mahAzayane mujhako diyA, jo ki maiMne yathAzakti kiyA hai| isameM yadi koI bhUla huI ho to pAThakagaNa kSamA kreN| isa zAstrake saMzodhanameM jayapurastha saMvegI sAdhuvara zrIzivarAmajI mahArAjane aneka prakArako sahAyatA dI hai, ataH maiM unakA kRtajJa huuN| antameM paramazrutaprabhAvakamaMDalake sabhAsadoM aura vyavasthApaka zA0 revAzaMkarajI jagajIvanajI joharIko dhanyavAda detA hUM ki jo isa sacce dharmakAryameM parizrama kara jagatkA upakAra kara rahe haiM / ityalam / sthAna jayapura zubhamiti kArtika vadI 12 ravivAra saM. 1963 vikrama. saMzodhaka aura nivedaka vinayAvanata paM. javAharalAla sAhityazAstrI di0 jaina. | Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ oM namaH siddha bhyaH / upodghaatH| viditamastu samastavastuvedakavItarAgacaraNazaraNamAseduSAmAptoditavizvAsajuSAM heyopAdeyaviduSAM viduSAM prati saMprati yaddhi samIcInatAyAH prAcInatAyAzca nidarzane jainadarzane samyaradarzanajJAnacAritramayaratnatrayasamudayameva nikhilakarmanirmokSaNalakSaNasya mokSasya kAraNaM vizrutamiti / tatrApi ca tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanamiti mahAzAstratattvArthAdhigamasUtrAnukUlaM jIvAjIvAsravabandhasaMvaranirjarAmokSAkhyAM saptatattvAnAM svarUpAnurUpazraddhAnalakSaNaM samyagdarzanaM prakRSTataraM, tena vinA jJAnasya sajjJAnamantarA cAritrasyAsamIcInatvAca / ukteSu saptatattveSu jIvAjIvau mukhyatamauaparANi tvanayoH saMyogajanitAnIti ca / etayorjIvastveka eva, ajIvaH punardharmAdharmAkAzakAlapudgalabhedAtpazcadhA / evamekena jIvena sArddhamajIvasya pazcaprakArANAM melane kRte niSpannA yA SaTsaMkhyA saiva SaDdravyatvena prapannAH srvjnyaiH| dravyalakSaNaM cAkhilamatavilakSaNaM guNaparyayavattvamataH kRtvA guNaparyAyasamanvitAnAM SaNNAM dravyANAM parijJAnameva mokSaM pratyatyantopayogIti pryvsnnm|| ata eva ca vihitAtaraudradurdhyAnadvayaviyogAnAM zreyoviniyogAnAM prathamapharaNacaraNadravyAbhikhyacaturanuyogAnAM madhye syAdvAdabhAnuprakharakaraprakaradUrIkRtaikAntadhvAntaM zuddhabuddhakasvabhAvaparamAtmasvarUpanirUpaNasudhAsaMdhUtamithyAtvamalamalinabhavyajanasvAntaM nitAntanicitaparamazuddhopayoga caramadravyAnuyoga vizeSeNa samanumananti parizIlayanti cAtmajJAnaprasedivAMso vidvAMsaH / duHSamArajanijanitapratisamayavivarddhamAnanibiDAndhakArapracArasaMjAtairjanatAmatimAnyapramAdAniSTajanadauSTayAdikAraNajAtainaSTe naSTaprAye jINite'navadhAritasattve ca kalAkalApAlayanikhilanilimpapatyAlApasaMstutasarvajJakalpAnalpayatipatiparikalpitaitadviSayakasiddhAntasaMghAte saMtiSThante kilAdhunApi sukRtinAM sukRtairdigambarazvetAmbarAkhyayorubhayoreva saMpradAyayormadhye zatazo granthA iti saMtoSAspadamidam / teSu caiSA yathArthanAmA drvyaanuyogtrknnaapynytmaa| asyA vidhAtA tapogacchagaganabhAskarazrIvinItasAgarapriyApraziSyo dravyavijJAnanAgaraH sadguNasAgaraH zrIbhojasAgaraH svajanuSA katamaM vasudhAmaNDalaM maNDayAmAseti nirNatuM no zaknumaH / samayazcAsya durvAramAramadamardaka. zrIhemacandrasUrIzvaravinirmitAyAH syAdvAdaparicchedikAyA anyayogavyavacchedadvAtrizikAyA niravadyapadyAnAM svaprabandhe viniyojanAt-zrImadyazovijayopAdhyAyamatallikAvihitadravyaguNaparyAyabhASAvivaraNo ditArthamanusRtyaitadgranthasaMkalanAJca vikramArkapazcadazazatAbdyuttarameva bhvedityunumiiyte| vijJajanasaMstute'smin prastute granthe guNaparyayavadravya mitisUtroditalakSaNAnukUlaM jIvAjIvAdi SaDvyANAM tadvartinAM guNaparyAyANAM ca svarUpaM mandamatimanujAvabodhanArthamanativistareNa saralasaMskRtena sazAstrApramANe sayauktikaM ca pradarzitaM granthakA / prasaMgAccAnekAntamata jovanaprAyANAM Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ syAdastisyAnAstItyAdirUpANAM saptabhaGgAnAM digambarAcAryavaryabodevasenajI pAda vinirmitanayacakrAdhAratayA nayopanayamUlanayAnAmanyeSAmapi bahUnAM viSayANAM nirUpaNaM kRtamastItyetatsarvamane viSayasUcIto jJAtaM bhaviSyati / sarvahitavihitaprayatnasya cAsya zAstraratnasya duSprApyatvAtsarvajanasaukaryAyazrIparamataprabhAvaka maNDalasattvAdhikAribhI rAyacandrajanazAstramAlAdvArA mudrApaNe manorathaM vyadhAyi / uktamaNDalavyavasthApakena zrorevAzaMkara jagajovanAbhidhena zreSThivareNa vyAkaraNAcAryapaNDitaThAkuraprasAdazamadvivedibhiranuvAdaM kArayitvA satsvapi bahuratnAyAM vasundharAyAM matto'pyadhikavidvatsu mayyevAdhyAropito'sya saMzodhanamAraH / preSite cobhe pustake / ekaM ca prAyaH zuddhaM pustakaM jayapurasthasaMvegisAdhupavarazrIzivarAmajidanugraheNa labdhaM mayA / evaM samupagate pustakatraye tadanusAraM yathAmati sAvadhAnatayA nAtizIghratayA ca saMzodhanamakAri / yatra tatra zaGkAsthaleSu ca sAdhuzrIzivarAmajIprabhRtibhirapi sAhAyyamavApi / tathApi saMprati 'sarvaH sarva na jAnAti sarvajJo nAsti kazcana' iti nyAyena kevalizrutakevalinamantarA sarveSAmevAgAdhAgamavAdhauM praskhalanasaMbhavAnmadIyapramAdAjJAnAdyairmudraNakAlonairaparaizca kAraNakalApairmUle yAstruTayo bhaveyustAsAM zodhanaM kRtvA tadviSayakasUcanayA mAmanugRhvAyustatrabhavantaH sajanavidvadvarAH yena dvirAvRttau tA na syuH kSantavyazcAjJAnAdijanito mamAparAdha iti muhurmuhuH prArthaye'hamiti dik / saMzodhako nivedakazca vijJAnucaro jayapurasthaH sAhityazAstrItyupAdhidhArI javAharalAlo digambaroyajanaH / Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vi0saMkhyA viSaya. 1 TIkAmaGgalAcaraNa. 2 sUtramaGgalAcaraNa. 3 imyAnuyogakI prazaMsA 4 upasaMhAra aura prathamAdhyAyakI samApti 10 5 dravyakA lakSaNa. 11 6 guNa tathA paryAyakA saMkSipta lakSaNa. 12 7 dravyake sAtha guNa aura paryAyakA bheda. 14 8 sAmAnyakA nirUpaNa 9 zaktirUpa guNakA niSedha 20 21 10 guNa aura paryAyakI ekatA 11 paryAya mimna guNa mAnane vAloMke prati prA0 pRSThAGka prA0lo0 1 300 Bw3E ... .... 22 dUSaNa 12 paryAyakA kAraNa guNako mAnanevAloM ke prati dUSaNa 13 ekAnekasvarUpa tathA AdhArAdheyabhAva se bheda kalpanA zrIH / atha viSayasUcI / .... 18 naiyAyikakA mata aura usakA khaMDana 16 jJAna meM sarvathA avidyamAna arthakA mAna mAnanevAloke pani dUSaNa 20 upasaMhAra aura tRtIyAdhyAya kI samApti 14 AdhArAdheyabhAvakA dRSTAnta 15 upasaMhAra aura dvitIyAdhyAyakI samApti 16 dravyAdikameM sarvathA bheda mAnanevAloMka prati dUSaNa 17 yadi kAryotpattike pahale kAraNameM kArya hai to kArya kyoM nahIM dIkha par3atA ? isa zaMkAkA samAdhAna 1 1007 2 Nan 22 25 26 27 28 35 36 41 21 "eka dRzya meM paraspara virodhI bheda aura abheda ye donoM dharma nahIM raha sakate"? isa zaMkAkA nirAkaraNa 22 jahAM bheda hai, vahAM abheda nahIM rahatA; isa zaMkAkA nirAkaraNa 38 43 47 2 EUR 2 3 4 10 11 12 12 rr 15 16 1 8 6 11 15 6 vi0 saMkhyA viSaya 23 jisa dravyake bheda hai usIke rUpAntarako prApta honepara abheda ho jAtA hai| aura isarIti se saikar3oM nayoMkA udaya hotA hai, isa prakAra nirUpaNa 42 24 kSetra Adise saptabhaMgIkI utpatti aura unakA varNana 25 upasaMhAra aura caturtha adhyAyakI samAsi .... prA0pRSThAska prA0zlo0 4 26 pramANa aura nayake viSayakA nirUpaNa 57 27 dravyAdhikanake viSayakA varNana 28 paryAyArthika nayake viSayakA nirUpaNa 21 donoM nava mukhyatA tathA gaugatAse bheda aura abhedakA nirUpaNa karate haiM, yaha varNana 61 30 eka naya ekahI viSayako kahatA hai, aisA mAnanevAloM ke prati dUSaNa 62 31 digambaramata jAnaneke liye unake 64 .... matake anusAra nayoM aura upanayoMke kathanakI pratijJA 32 naya, upanaya aura mUlanayoM kI saMkhyA 65 33 dravyAvinayake daza 10 bhedoM kA varNana 66 34 jJAnakI prazaMsA aura pacamAdhyAyakI samApti 35 digambaramatase mI satyakA grahaNa karanA cAhiye, yaha varNana .... 50 36 paryAyArthika naya ke bhedoMkA nirUpaNa 37 naigamanayake 3 bhedoM kA kathana .... 59 60 76 78 63 38 saMgraha nayake do kA varNana 36 vyavahAranayake do bhedoMkA kathana 40 RRjusUtratayake do bhedakA nirUpaNa 41 zabdanaya aura samabhirUDhanayakA varNana 94 42 evaMbhUta nayakA varNana aura nava nayoMke bhedoMkI saMkhyA 43 upasaMhAra aura SaSTAdhyAyako samApti 97 * 84 86 < & * 1 2 3 54 8 9 20 we as me 9 12 13 14 15 16 17 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " 90.2 M .. . ( 18 ) vi0saMkhyA viSaya prA0pRSThAGka prA0zlo0 vi0saMkhyA viSaya prA0 pRSThAGka prA.zloka 44 sadbhUta vyavahAra upanayakA nirUpaNa 98 1 68 SadravyoMke nAma .... 45 asadbhUta vyavahAra upanayakA kathana 100 4 69 dharma dravyakA varNana .... 166 4 46 upacarita asadbhuta upanayakA varNana 108 70 adharma dravyakA kathana 47 upasaMhAra aura saptamAdhyAyakI 71 dharma dravyameM pramANa samApti 72 adharma dravya meM pramANa ... 169 48 do mUlanayoMmeM prathama nizcayanayakA 73 AkAza dravyakA nirUpaNa kathana .... 111 74 kAla dravyakA varNana 49 dvitIya vyavahAranayakA nirUpaNa 112 75 pudgala aura jIva dravyakA varNana 182 20 50 ina naya, upanaya aura mUlanayoMkA 76 upasaMhAra aura dazamAdhyAyakI varNana digambarIya naya-cakrameM devasenajI isIprakAra kiyA hai| ___samApti 77 guNanirUpaNakI pratijJA yaha kathana .... 78 daza sAmAnya guNoMkA nirUpaNa 185 51 isa nayavicArameM digambara aura zvetA 79 vizeSa guNoMkA varNana .... 189 7 mbaroMke arthabheda nahIM, yaha varNana 80 ekAdaza sAmAnya svabhAvoMkA kathana 193 13 52 digambara nava naya mAnate haiM, isakA / 81 upasaMhAra aura 11 veM adhyAyakI khaMDana 53 dravyAthikake daza bheda upalakSaNa samApti ... .... 202 mAtra haiM, yaha varNana .... .... 127 20 82 daza vizeSa svamAvoMkA varNana 54 upanaya bhI vyavahArameM hI antargata ho / 83 kisa 2 dravyameM kitane 2 svabhAva haiM, jAte haiM yaha kathana 211 12 84 upasaMhAra aura 12 ve adhyAyako 55 nizcaya aura vyavahArameM jaba ekakI mukhyatA rahatI hai, taba dUsarekI samApti .. 212 15 gauNatA rahatI hai, yaha nirUpaNa 85 kauna 2 se svabhAva kisa 2 naya ke , 22 matase haiM, yaha varNana .... 213 56 nizcaya tatvArthako aura vyavahAra koko 86 guNa aura paryAyakA lakSaNa ktiko kahatA hai ... .... 130 23 | 87 upasaMhAra aura 13 veM adhyAyakI 57 nizcayakA viSaya ... ... 131 24 samApti ... .... 222 18 58 vyavahArakA viSaya .... 132 25 59 ukta kathanakA sakSepa . 133 26 88 paryAyakA nirUpaNa .... . 223 60 aSTamAdhyAyakI samApti 134 27 | 89 guNake vikAra hI paryAya haiM, isa matakA 61 ekahI padArtha utpAda, vyaya aura khaMDana 232 17 dhrauvya ina tIna lakSaNoM sahita hai, 9. upasaMhAra aura 14 veM adhyAyakI yaha nirUpaNa .... samApti 233 62 utpAdakA varNana .... 154 19 6dravyavicAra karane kA phala 233 63 nAzakA varNana 92 dravyAnuyogakA prakAza maiMne kiyA 64 dhrauvyakA nirUpaNa 93 dravyAnuyogake abhyAsI uttama haiM 65 upasaMhAra aura navamAdhyAyakI samApti, 26 / 94 jJAnakI prazaMsA 66 dravyakA nirUpaNa karanekI pratijJA 164 1 95 prazasti ... ... 67 dravyaparijhAnase samyaktvakI zuddhi , 2 / 96 graMtha kI samApti 24. 23 . ... 22110 1.00 234 237 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadrAjacandrajainazAstramAlA.. zrIbhojakaviviracitA dravyAnuyogatarkaNA bhASAnuvAdasahitA ca zrIgurubhyo namaH / zrIvItarAgAya namaH / maGgalAcaraNam zriyAM nivAsaM nikhilArthavedakaM surendrasaMsevitamantarArigham / pramANayuGnyAyanayapradarzakaM namAmi jainaM jagadIzvara mahaH // 1 // yadIyagobhi vanodarasthitaM kuvAdabhUcchAyabhara nivAryate / dravyAdiyAthAtmyamapi prakAzyate jayatyadhIzaH sa jinastrayotanuH // 2 // vande vIraparamparAviyadahathaM sanAthaM zriyA, gAmbhIryAdiguNAvalIpravilasadratnaugharatnAkaram / vidyAdevapurohitapratinidhi zrImattapAgacchapaM, prakhyAtaM vijayAddayAgaNadhara dravyAnuyogezvaram // 3 // zrIbhAvasAgara natvA zrIvinItAdisAgaram / prabandhe tatprasAdena kizcidvyAkhyA pratAyate // 4 // tadbhAvayuktaM zrImantaM suvinItaM guru mudA / praNamya ramyabhAvena sUtravRttiH pratAyate // 5 // aneka prakArakI lakSmiyoMkA nivAsasthAna, saMpUrNa padArthoMkA saMpravartaka, devendroMse sevita, anyantarake zatruoMkA nAzaka, aura pramANasahita nyAyamArgakA pradarzaka, aise zrIjina bhagavAnasambadhI jagadIzvara-tejako maiM namaskAra karatA hU~ // 1 // jinakI kiraNoMse saMsAra Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2] .. zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm ke udarameM vartamAna kuvAdase utpanna chAyAkA samUha dUra hotA hai, aura dravyAdi padArthoMkA yathArtha svarUpa bhI prakAzita hotA hai, aise sabake svAmI, ratnatrayarUpa zarIrake dhAraka (samyagjJAna, darzana tathA cAritramaya ) zrIjinendra jayavanta haiM / / 2 // zrImahAvIrasvAmIse Adi lekara saMpUrNa tIrthaMkaroMkI paMktirUpa AkAzake sUrya, zrI (lakSmI )se sevita tathA gAmbhIrya, "dayA dAkSiNya" Adi guNoMkI paMktiyoMse ati zobhAyamAna ratnoMke samUhake ratnAkara tathA zAstra, deva aura purohitake pratinidhi ( sthAnApanna) zrImattapAgacchake nAyaka zrIdayAvijaya nAmaka gaNadharajIko maiM namaskAra karatA hUM // 3 // aura zrIvinItasAgarajI tathA zrIbhAvasAgarajI nAmaka vidyAguruko namaskAra karake unhIM mahA'nubhAvakI kRpAse isa dravyA'nuyogatarkaNA nAmaka prabandhakI maiM kucha vyAkhyA karatA hUM // 4 // samIcIna (uttama ) bhAvoMse saMyukta, zrImAna suvinIta gurujIko paramaramaNIya bhaktibhAvase praNAma karake sUtroMkI vRttikA meM vistAra karatA hUM // 5 // cikoSitagranthasya nirvighnaparisamAptyarthamiSTadevatAnamaskArAdirUpaM maGgalaM granthAdo Acaran anubandhacatuSTayaM darzayanneva cikIrSitaM pratijAnIte / racaneko abhISTa granthakI nirvighna samAptikI icchAse apane iSTa devakA namaskArarUpa maGgalAcaraNa karate hue tathA granthake anubandhacatuSTayako darzAte hue granthakAra nija cikIrSita (karaneko iSTa) viSayakI pratijJA karate haiN| zrIyugAdijinaM natvA kRtvA zrIguruvandanam / AtmopakRtaye kurve dravyAnuyogatarkaNAm // 1 // bhAvArthaH-yugake AdimeM AvirbhUta zrIAdijina bhagavAn (zrIAdinAtha RSabhadevajI) ko namaskAra karake, tathA zrIgurudevako vandanA karake, AtmAke upakArake artha, arthAt jIva ajIva Adi dravyoMko jAnakara saMsArasAgarase jIvake uddhArake liye maiM isa dravyAnuyogatarkaNA nAmaka granthako racatA hUM // 1 // vyAkhyA / tatra pravamamiSTadevatAnamaskaraNena saprayojanAbhidheyo darzitaH / Adyapadadvayena maGgalAcaraNaM namaskArakaraNaM ca / / AtmAthina ihAdhikAriNaH / 2 / teSAmarthabodho bhaviSyatIti upakArarUpaM prayojanam / 3 / dravyANAmanuyogo'trAdhikAraH / 4 / atha dravyAnuyoga iti kaH zabdArthaH / anuyogo hi sUtrArthayokhyiAnaM tasya catvAro bhedAstatra prathamavaraNAnuyoga AcAravacanamAcArAGgAdisUtrANi / dvitIyo gaNitAnuyogaH saMkhyAzAstraM candraprajJaptyAdisUtrANi / tRtIyo dharmakathAnuyoga AkhyAyikAvaranaM jJAtAdharmakathAMgAdisUtrANi / 3 / caturtho dravyAnuyogaH SaDdravyavicAraH sUtrakRtAGgAdisUtrANi sammatitattvArthapramukhaprakaraNAni ca mahAzAstrANi / tato'ntyabhedavicAraNAmahaM kurve / vyAkhyArthaH-prathama sUtra meM abhISTa paramadeva jina bhagavAnako namaskAra karane se prayojanasahita nijagranthameM abhiveya arthAt kayana karane ke yogya padArtha darzAyA hai| Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA [3 tAtparya yaha hai ki dravyAdi padArthoke jJAnase AtmajJAnapUrvaka zrIjina bhagavAnakA jJAna tathA unakI namaskAra AdirUpa bhakti hI isa granthakA abhidheya aura prayojana hai| sUtrake prathama do pAdoMse zrIjina devako tathA zrIguru devako namaskAra karake Astika matake anusAra maGgalAcaraNa tathA namaskAra pradarzita kiyA gayA hai // 1 // aura "AtmopakRtaye kurve" isa tRtIya pAdase yaha abhiprAya darzAyA hai ki AtmAke abhilASI jana isa granthake adhikArI haiM // 2 // una adhikArI jIvoMko padArthoMkA jJAna hogA, isa upakArarUpa granthakA prayojana hai / / 3 // aura dravyAnuyoga isa granthakA adhikRta viSaya hai // 4 // ye hI cAra abhidheya, prayojana, saMbandha tathA adhikArI granthakI AdimeM anubandhacatuSTaya kahe jAte haiM / aba "dravyAnuyoga" isa zabdakA kyA artha hai ? isa viSayameM vicAra karate haiM / sUtra aura arthake vyAkhyAnako anuyoga kahate haiN| usa anuyogake cAra bheda haiM / unameM prathama caraNAnuyoga hai, jisameM AcArake vacana haiM, jaise AcArAMgAdi sUtra // 1 // dvitIya gaNitAnuyoga arthAt saMkhyAzAstra hai, jaise candraprajJapti Adike sUtra // 2 // tRtIya dharmakathAnuyoga arthAt kathAzAstra hai, isameM jJAtAdharmakathA Adi sUtra haiM // 3 // aura caturtha dravyAnuyoga arthAt jIva Adi SaT dravyoMkA vicAra hai| isameM sUtrakRtAMgAdi sUtra, saMmatiprakaraNa, tattvArthaprakaraNa Adi aneka mahAzAstra haiM // 4 // ata eva ati upayogI honese antima bheda jo dravyAnuyoga hai usIkA vicAra maiM karatA hU~ // 1 // vinA dravyAnuyogohaM caraNakaraNAkhyayoH / sAra neti kRtipreSThaM nirdiSTaM sammatau sphuTam // 2 // bhAvArthaH-dravyAnuyogake vicArake binA dravya tathA guNa-paryAyoMkA jJAna nahIM hotA ata eva caraNAnuyoga tathA karaNAnuyogameM dravyAnuyogake jJAnake vinA kucha tattva nahIM hai, aura dravyAnuyogake jJAnako hI caraNAnuyoga tathA karaNAnuyogakA sAra aura paNDita janoMko atipriya saMmati granthameM spaSTa rItise darzAyA hai // 2 // vyAkhyA / dravyAnuyogohaM dravyaguNaparyAyavicAraM vinA caraNakaraNayoH sAraM na / caraNasaptatyAH karaNasaptatyAzca sAraM kevalaM dravyAnuyoga eva / ityayaM niSkarSaH / sammatigranthe sphuTaM prakaTaM kRtipreSTha budhajanavallabhaM nirdiSTaM kathitaM budhA eva jAnate na tu bAhyadRSTayaH / yata: "caraNakaraNappahANA sasamayaparasamayamukkavAvArA / caraNakaraNassa sAraM Niccayasuddha na jANaMti // 1 // " itIyaM gAthA sammajI kathitA / atazcaraNakaraNAnuyogamUla ihopAyo dravyAnuyoga eva uktaH // 2 // ___vyAkhyArthaH-dravyAnuyoga jisameM jIva Adi saMpUrNa dravya, guNa tathA saMpUrNa paryAyoMkA pUrNarUpase varNana hai usake ( dravyAnuyogake ) jJAnake vinA caraNa tathA karaNAnuyogameM Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhAnta zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm kucha sAra nahIM hai, arthAt caraNasaptati aura karaNasaptatikA sAra kevala dravyAnuyoga hI hai, aura vahIM paNDitajanoM ( samyagdarzana Adi sahita janoM )ko priya hai, kyoMki AtmajJAnadvArA mokSakA kAraNa dravyAnuyoga hI hai, usIse svamatakA sthApana tathA paramatakA khaNDana hotA hai, yaha vArtA saMmati granthameM spaSTa rItise darzAI gaI hai| "caraNAnuyoga tathA karaNAnuyogake jJAnase saMpanna bhI jana apane tathA anyake zAstrIya siddhAnta-jJAnake vyApArase sarvathA varjita rahate haiM, kyoMki ve caraNAnuyoga tathA karaNAnuyogake sArabhUta nizcaya zuddha dravyAnuyogako nahIM jAnate" // 1 // yaha gAthA sammati granthameM kahI gaI hai / isI hetuse caraNAnuyoga aura karaNAnuyogakA mUla ( mukhya siddhAnta ) jAnanekA upAya dravyAnuyoga hI yahAMpara kahA gayA hai // 2 // zuddhAnnAdistanuryogo mahAn dravyAnuyogajaH / itthaM SoDazakAjjJAtvA vidadhIta zubhAdaram // 3 // bhAvArthaH-zuddha AhAra AdikA grahaNa karanA, arthAt caraNa-karaNAnuyogarUpa yoga laghu hai aura dravyAnuyoga nAmaka yoga mahAna hai, isa prakAra SoDazaka nAmake upadezagranthase jAnakara zubha mArgameM Adara karanA ucita hai / / 3 / / vyAkhyA / zuddhAnnAdiH zuddhAhAragrahaNamarthAt caraNakaraNAnuyogAkhyo yogo dvicatvAriMzaddaSaNarahitapiNDagrahaNo yogastanurlaghu: kathitaH / tathA dravyAnuyogaH / svasamayaparasamayaparijJAnaM tadAkhyo yogo dravyAnuyogajo yogo mahAn mahattaraH kathitaH / atra sAkSitvamupadezapadAdiSu grantheSu vartate / tato jJAtvA zubhe pathi pravartatAM bAhyavyavahAraprAdhAnyaM jJAnasya gauNatA yatra bhavati so'ghumamArgaH / 1 / jJAnasya prAdhAnyaM vyavahArasya gauNatA yatra sa uttmmaargH| 2 / ata eva jJAnAdiguNahetugurukulavAsarahitasya zuddhAhArAdiyatnavato'pi mahAn doSazcAritrahAnizca jAyate / yaduktam SoDazake gurudoSArambhitayA labdhakaraNam / yatnato nipuNadhIbhiH sannindAdezca tathA jJAyate yanniyogena / 3 / . vyAkhyArthaH-zuddha zodhita AhArasevana, arthAt zAstraprokta 42 doSoMse varjita bhojanagrahaNa AdirUpa jo caraNa tathA karaNAnuyogarUpa yoga hai vaha laghu hai aura sva tathA parasamayake jJAnarUpa jo dravyAnuyogarUpa yoga hai vaha atimahAn kahA gayA hai| isI viSayakI sAkSitA upadezapada Adi granthoMmeM vidyamAna hai / una granthoMse dravyAnuyogako zreSThatara jAnakara zubha mArgameM hI Adarase pravRtta honA cAhiye / jahA~ laukika vyavahAroMkI pradhAnatA ho aura jJAnako gauNatA ho vaha azubha mArga hai / / 1 / / aura jahA~ jJAnakI pradhAnatA tathA laukika vyavahArakI gauNatA hai vaha uttama vA zubha mArga hai // 2 // isI kAraNase jJAna Adi guNoMkA hetubhUta jo gurukulameM nivAsa hai usase rahita puruSa cAhe zuddha Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA [5 AhArAdi karanemeM prayatna bhI kare, parantu vaha jJAnase rahita honese mahAna doSabhAgI hotA hai tathA usake cAritrakI bhI hAni hotI hai / isa viSayameM aisA kahA bhI hai,-upadezake granthoMmeM yaha nirUpita hai ki dravyAnuyogake jJAnavinA zuddha AhArAdike grahaNameM mahAna doSoMke Arambha honekI saMbhAvanA hai, isa hetuse tathA jJAnarahita honese sajjanoMkI nindAdise caraNakaraNAnuyoga dravyAnuyogakI apekSAse laghu hai, usa laghu caraNakaraNAnuyogake doSoMko kuzalabuddhi jana yatnapUrvaka dravyAnuyogadvArA jAnate haiM // 3 // sati dravyAnuyoge'sminnAdhyakarmAdidUSaNam / / ityuktaM paJcakalpAkhye bhASye yattadguroH zrutam // 4 // bhAvArtha:-isa dravyAnuyogake jJAna honehIse AdhAkarmAdi (pAkAdi karma adhyava- . pUrakAnta) dUSaNa jAne jAte haiM, yaha paJcakalpa nAmaka granthameM tathA bhASyameM kahA hai aura gurumukhase bhI aisA sunA hai // 4 // - vyAkhyA / asmin dravyAnuyogavicArarUpe jJAnayoge sati AdhyakarmAdidUSaNama / AdhAkarmAdayo'dhyavapUrakAntAH SoDazapiNDodgamaviSayA doSAstatra AdhAnam / AdhA sAdhunimittaM cetasaH praNidhAnaM yathA amukasya sAdhoH hetormayA bhaktAdi pacanIyamiti AdhayA karmapAkAdikriyayA AdhAkarma tadyogAdbhaktAdyapyAbhAkarma tadAdiryeSAM dUSaNaM gurusamudAyAntanivasato jJAnAmyAsavasato munena bhavati // evaM paJcakalpabhASye yaduktam tanmayA guroH sakAzAt zrutaM kalpAkalpavicArastu anekAntazAstreNokto yato gAthAH-" AhA guDAI bhujaMti, aNamaNo sakammuNA / uvalitte viyANijjA, aNuvalitte vivA puNo // 1 // ede hiMdohiM ThANehiM vavahAro Na vijjaI / ede hiMdohiM ThANehiM aNAyAraMtu jANae // 2 // " dvitIyAGgasya prathamAdhyayane / kiJcicchuddha kalpamakalpaM syAt syAdakalpamapi kalpaM piNDaH / zayyA vastraM bheSajAdya vA dezaM kAlaM puruSamavasthAmupayogazuddhapariNAmAn prasamIkSya bhavati kalpaM naikAntAtkalpane kalpam / 2 / iti prazamarato // 4 // vyAkhyArthaH-saba padArthoMke jJAna karAnevAle isa dravyAnuyoga vicArarUpa jJAnayogake honepara hI AdhAkarma Adi dUSaNa, arthAt AdhAkarmase Adi lekara adhyavapUrakAnta SoDaza- ( 16 ) doSa AhAra grahaNa karanese utpanna hote haiM / una solaha doSoMmeMse sAdhuke pAkAdinimitta ( cittakI tatparatA ) ko AdhAkarma kahate haiM / jaise-amuka sAdhuke liye mujhe bhAta pakAnA hai / yahA~ "AdhayA pAkAdikriyayA karma iti AdhAkarma" pAka Adi kriyAse jo karma kiyA jAtA hai usako AdhAkarma kahate haiN| usa AdhA kriyAke yogase bhakta (bhAta ) Adi anna siddha kiyA jAtA hai, usako bhI AdhAkarma kahate haiM / usa AdhAkarma Adike doSa guruoMke samudAyameM nivAsa karate hue muniko jJAnake abhyAsake vazase nahIM Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6.] zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm hote / isa prakAra paJcakalpabhASya meM jo kahA hai vaha maiMne gurumukhase sunA hai aura kalpAkalpakA vicAra to anekAMtazAstra se kahAgayA hai / isa viSaya meM ye gAthA haiM / upalipta ho athavA anulipta ho, anyo'nyakarmase anabhijJa (ajJAnI jana ) AdhAkarmagata pApa avazya bhogate haiM // 1 // kyoMki ye doSa haiM, ye doSoMke sthAna haiM, ina vyavahAroMko dravyAnuyogajJAnase rahita jana nahIM jAnate aura gurukulanivAsI dravyAnuyogajJAtA muni doSa tathA doSasthAnoMko jAnatA hai // 2 // dvitIyAGgake prathama adhyayana meM aisA varNita hai ki koI vastu zuddhakalpa bhI akalpa ho sakatI hai; aura akalpa bhI kalpa ho sakatI haiN| jaise AhAra, zayyA, vastra, pAtra, auSadha, bhojya padArtha, deza, kAla, puruSa, avasthA, ye saba upayogase zuddha pariNAmoMko dekhakara kalpa ( yogya vA zuddha ) hote haiM, kintu sarvathA koI padArtha apane svarUpase hI zuddha vA yogya kalpita nahIM ho sakatA ||2|| aisA prazamarati nAmaka granthameM kahA hai ||4|| bAhyakriyA bahiryogacAntaraGgakriyAparaH / bAhyahano'pi jJAnADhyo dharmadAsaiH prazaMsitaH // 5 // bhAvArtha:: - bAhya kriyAko bahiryoga kahate haiM, aura jo antaraGga kriyA hai usako antaraGgayoga kahate haiM, kintu bAhyakriyAse hIna (zUnya) honepara bhI yadi jJAnase pUrNa ho to vaha dharmadAsoMse prazaMsita hai ||5|| vyAkhyA / bAhyakriyA AvazyakAdirUpA bahiryogo'sti |1| ca punaH / antaraGgakriyA ca svasamayapa rasamayaparijJAnarUpA jJAnakriyA, aparo dravyAnuyogo'sti / antaraGgayogo jJAnakriyA / evaM dvividho yogastatra bAhyakriyAhIno'pi jJAnADhyo jJAnAdhikaH sAdhuH / upadezamAlAyAM vyAkhyAto yataH - " nANAhi. bovaracaraNahINo vipayaveNapabhAsaMto / NayaMdukkharaM karato suTThavi appAgamo puriso | 1| tahA hINassa visuparUvagassa nANAhi jassa kAyavva" tasmAt kriyAhInasyApi jJAnino'vajJA na kartavyA / jJAnayogAcchAsanaprabhAvako jJAtavyaH kazcidevaM kathayiSyati yat kriyAhInaH / jJAnAdhiko bhavya uktastaddIpakasamyaktvApekSayA paraM kriyAvinaikena jJAnena svasyopakAro na jAyate dIpavat / iti zaGkAkAraM pratyuttarayati / dravyAdijJAnameva zukladhyAnamato mokSakAraNaM tata upAdeyameva // 5 // vyAkhyArthaH- Avazyaka AdirUpa jo bAhya kriyA hai vaha bahiryoga haiM, aura svasamaya tathA parasamayake jJAnarUpa jo jJAnakriyA hai vaha abhyantara arthAt dravyAnuyoga hai, vaha antaraGga yoga athavA jJAnakriyA haiM / isa rItise antaraGgayoga tathA bahiryoga bhedase do prakArakA yoga kahA gayA hai / unameM se bAhya kriyA arthAt bahiryogase hIna bhI puruSa ho, parantu jJAnapUrNa arthAt adhika jJAnasaMyukta ho to vaha sAdhu hai / kyoMki vaha sAdhurUpase upadezamAlAmeM prakhyAta hai / yathA gAthA, -caraNakaraNAnuyoga arthAt bAhyakriyAse hIna bhI zuddha upadeza Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA [7 jJAnamaya vacanako kahate hue, aura duSkalmaSako karate hue jJAnase pUrNa AtmajJAnI puruSa nija jJAnase hI sAdhu hai, tathA vizuddhajJAnase hIna honese bhI bAhya kriyAse saMpanna honepara bhI vaha sAdhu hai, kyoMki zarIra jJAna hI hai, isa kAraNa kriyAhIna bhI jJAnI puruSakA anAdara nahIM karanA cAhiye, kyoMki jJAnake yogase vaha sabake Upara AjJA karanekA prabhAva dhAraNa karatA hai, aisA samajhanA caahiye| aba koI yahAMpara aisA kahatA hai ki kriyAhIna aura adhika jJAnasampannako jo bhavya kahA hai vaha 'dIpakasamyaktvakI apekSAse hai; kyoMki, kriyAke vinA kevala jJAnamAtrasaM apane AtmAkA kucha bhI upakAra nahIM hotA, jaise-dIpaka yadi apanA hI prakAza na kare to anya ghaTapaTa AdikA prakAza kaise kara sakatA hai ? isaprakAra zaMkA kA uttara granthakAra dete haiM ki dravya Adi padArthoMkA jJAna hI zuddha dhyAna kahA gayA hai, aura vahI mokSakA kAraNa honese upAdeya hai // 5 // dravyAdicintayA sAra zukladhyAnamavApyate / Adriyadhvamamu tasmAd guruzuzrUSayA budhAH // 6 // bhAvArtha-dravya Adi padArthoMkI cintA se sabakA sArabhUta zukladhyAna prApta hotA hai, isa hetuse he budhajano ! gurujanoMkI sevA Adise AdarapUrvaka dravya Adi padArthoke jJAnake upArjanameM Adara karo // 6 // vyAkhyA / dravyAdicintayA SaDdravyacintanena sAraM pradhAnaM zukladhyAnamavApyate, kiM ca Atmadravyasya guNaparyAyabhedacintayA zukladhyAnasya prathamaH pAdo bhavati / tathA tasyaiva dravyasya guNaparyAyayorabhedacintayA dvitIyapAdo bhavati / evaM zuddhadravyaguNaparyAyamAvanayA siddhisamAptirjAyate / tato draSyacintAzukladhyAnaM phalaM / tena saMsArApagamaH / yataH pravacanasAre'pyuktam / "jo jANadi barahante dabatta guNatta pajayatte hiM / so jANadi appANaM moho khalu jAdi tassa layaM / 1" tasmAta kAraNAta mo budhAH / guruzuzra SayA gurusAmIpyena amu dravyAnuyogamAdriyadhvamAdaraM kurudhyamiti, guru' tyaktvA svecchayA mA bhramata // 6 // atha jJAnaM vinA cAritramAtreNa ye santuSTAH santi tAn hitazikSayA sambodhyati / vyAkhyArthaH-dravya Adi SaT padArthokI cintA arthAt pUrNa vicArase pradhAnabhUta zukladhyAna prApta hotA hai| aura Atmadravyake guNa tathA paryAyoMke bhedake vicArase zukladhyAnakA prathama pAda siddha hotA hai, tathA usI Atmadravyake guNa tathA payyoyoMke abhedavicArase zukladhyAnakA dvitIya pAda siddha hotA hai| aura isI rItise zuddha dravya, guNa tathA paryAyoMkI bhAvanAse siddhikI samApti hotI hai / isaliye dravyako cintAkA zukladhyAna phala hai, aura isa zukladhyAnakI prAptise saMsArakA nAza hotA hai; kyoMki, aisA hI prava dIpaka meM jaise dUsareke prakAza karanekA sAmarthya rahatA hai aise hI apaneko bhI, na ki kevala anya padArthoke prakAza karane mAtrakA / Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadrarAjacandrajainazAstramAlAyAm canasArameM bhI kahA hai:-jo koI arhan bhagavAnko dravya, guNa tathA paryAyarUpase jAnatA hai vahI AtmAko bhI jAnatA hai, kyoMki dravya, guNa tathA paryAyarUpase AtmajJAnI puruSakA moha layako prApta hotA hai // 1 // isa kAraNa he budhajano ! guruke samIpa jAkara bhakti zuzrUSAdi dvArA isa dravyAnuyogake jJAnasaMpAdanameM Adarase lgo| tAtparya yaha hai ki guruse AdarapUrvaka isake jJAnako grahaNa karo, aura guruko tyAga kara apanI icchAse bhramaNa na karo // 6 // ___aba jo jJAnake binA cAritra mAtrase saMtuSTa haiM unako hitadAyaka zikSAse saMbodhana karate haiM - asya yenekSitaH stAyo'traughena prema yasya vA / dvau nimranthAvimau khyAtau nAnya ityAha sammatiH // 7 // bhAvArtha:-jisa puruSane isa dravyAnuyogarUpI samudrakA adhobhAga dekhA hai, athavA jisakA isameM sAmAnyarUpase anurAga hai, ye do prakArake puruSa nirgrantha arthAt sAdhu kahe gaye haiM na ki anya, aisA sammati grantha kahatA hai // 7 // vyaakhyaa| asya dravyAnuyogasamudrasya stAyastalasparzanaM yena IkSito vilokitaH sammatyAditagranthA - dhyayanena gItArtho jAtaH sa eva ekaH prazasyaH / tathA atra dravyAnuyoge odhena sAmAnya prakAreNa yasya prema rAgo'sti gItArthanizcayaH so'pi prazasyaH / imo dvau nimranthau sAdhU khyAtI kathitau / AbhyAmaparastRtIyaH kazcitsAdhurapi nAsti, ityukti sanmatigrantha Aha / yataH-"gIyatthoyavihAro vIogIyattha nissao maNio / itotaiyavihAro NANumAo jiNavarehiM // 1 // " etAvanmAtro vizeSo'sti / yA caraNa karaNAnuyogadRSTinizIthakalpavyavahArAdhyayanena jAyate sA jaghanyA dRSTiH, yA ca dRSTirvAdAdhyayanena jAyate sA madhyamA dRSTiH / 2 / yA punaH samastazra taniSkarSajJAnarUpeNa jAyate sA utkRSTA dRSTi: 13 / evaM jaghanyamadhyamotkRSTA dRSTayastisrastadvizeSeNa gItArthA api trayaH / atra dravyAnuyogadRSTiH sammatyAditarkazAstrapArINatAkhyA utkRSTA / tathA tannizcayA dvitIyA dRSTiH / etaddRSTidvayaparau dvAveva nirgranthau sto'paraH ko'pi sAdhurneti bhAvaH // 7 // vyAkhyArtha:-jisa mahA udyogI puruSane isa dravyAnuyogarUpa mahAsamudrake talasparzako gotA mArakara dekhA hai, arthAt sammati Adi tarkagranthoMko pUrNarUpase par3hakara siddhAntarahasyakA jJAtA huA hai vahI eka puruSa prazaMsanIya hai| athavA isa dravyAnuyogameM jisakA sAmAnya prakArase prema hai, arthAt tarkake adhyayanapUrvaka anurAgase siddhAntarahasyako jisane nizcaya kiyA hai, ye hI do prakArake puruSa nirgrantha sAdhu prakhyAta haiM arthAt zAstroMmeM kahe gaye haiM / ina donoMse anya koI tRtIya sAdhu nahIM hai, aisA kathana sammati granthakA hai / usakI gAthA yaha hai-gItArtha tathA gItArtha nizcaya ina donoM ke sivAya kisI tIsare ko zrI jinendrane sAdhu nahIM kahA hai // 1 // Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA [ 9 isameM itanI vizeSatA hai ki jo nizIthakalpa ( arddharAtrike tulya andhakAramaya ) vyavahArake adhyayanase caraNakaraNAnuyogadRSTi utpanna hotI hai vaha jaghanya arthAt nikRSTa dRSTi hai, jo dRSTivAda zAstra ke adhyayanase utpanna hotI hai vaha madhyamA dRSTi hai, aura samasta zAstroMke tatvajJAnase utpanna jo dRSTi hai vaha utkRSTa arthAt uttama dRSTi hai ||3|| isa prakAra jaghanya madhyama tathA uttama bhedase tIna prakArakI dRSTiyeM haiM, aura una una dRSTiyoMke vizeSase gItArtha bhI tIna hI prakArake haiM / inameM saMmati Adi tarka zAstroM meM pArINatA ( tarkazAstra meM pAragAmitA ) nAmavAlI jo dravyAnuyogarUpa dRSTi hai vaha uttama hai, aura usa tarkazAstrako nizcaya karanevAlI dvitIyA dRSTi hai / ina donoM dRSTiyoM meM parAyaNa donoM prakArake hI puruSa nirgrantha sAdhu haiM, inase bhinna koI sAdhu nahIM hai, yahI pUrvokta vAkyakA abhiprAya hai ||7|| atha dravyAnuyogapratyAptyA nijasyAtmanaH kRtakRtyatAM darzayannAha / aba dravyAnuyogakI prAptise apane AtmAko kRtArtha dikhAte huye kahate haiM / tasmAdgurupadAdhIno lInazcAsminpratikSaNam / sAdhayAmi kriyAM yAM me mahatyAdhAratA hi sA // 8 // bhAvArtha:-krayAnuyoga ke bhI balavattvake hetu guru haiM, isa hetuse guru ke caraNoMke Azrita hokara tathA pratikSaNa isa dravyAnuyogarUpa yoga meM lIna hokara jisa kriyAko maiM siddha karatA hUM usameM vahI merI bar3I AdhAratA hai // 8 // vyAkhyA / tasmAditi / tataH kAraNAt dravyAnuyogabalavattAhetugu rustasya padayozcaraNayorAdhInaH / zuzrUSAparo vinayAdipramanno gururjJAnameva datta iti / punaH asmin dradhAnuyoge pratigamanupamayaM lInI yAM caraNakaraNAnuyogarUpAM kriyAM sAdhayAmi sA eva me mahatI mahIyasI AvAratA / etAvatA tAdRk kriyArahitaH paraM gurusevI jJAnapriya icchAyogAdhikArI bhavati / yataH - "kartumiccho: zrutArthasya jJAninopi pramAdinaH / vikalo dharmayogo ya icchAyoga udAhRtaH" |1| lalitavistarAdau ||8|| vyAkhyArthaH- dravyAnuyogajanita jJAnake sarvotkRSTa tattva siddha karane meM dayAlu guru hI mukhya kAraNa haiM, isa kAraNase zrIgurumahArAjake caraNakamaloMke AdhIna arthAt unakI zuzrUSA vinaya AdimeM hI sadA tatpara hokara ( kyoMki vinaya Adise prasanna guru jJAna dete haiM) phira isa dravyAnuyogameM pratikSaNa lIna hokara jisa caraNakaraNAnuyogarUpa kriyAko maiM siddha karatA hU~ vaha kriyAhI mereliye mahAn Azraya hai / itane kathanase yaha siddha huA ki usa kriyAse rahita, kevala gurusevI, tathA jJAnapriya jana icchAyogakA adhikArI hotA hai / kyoMki - zAstrIya arthake siddha karanekI icchAvAle jJAnI aise bhI 2 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10] zrImadrarAjacandrajainazAstramAlAyAm pramAdI puruSakA jo vikala dharmayoga hai vahI icchAyoga kahA gayA hai // 1 // aisA vacana lalitavistara Adi granthameM hai // 8 // __ evaM icchAyoge sthitAnAM paropakArArtha dravyAnuyogavicAraM kathayAmaH / punaretAvataiva saMtuSTirna kartavyA / vizeSArthinA gurusevA na moktavyA / evaM hitazikSA kathayannAha / isa prakAra jo icchAyogameM sthita haiM unake paropakArArtha dravyAnuyogakA vicAra kahate haiM, kyoMki icchAyogameM sthitimAtrase prANIko santoSa nahIM karanA cAhiye, aura vizeSa arthake abhilASI janako gurusevA kadApi nahIM tyAganI cAhiye / isa prakArakI hitakAriNI zikSAko kahate huye granthakAra kahate haiM:tattvArthasaMmatimukheSu mahAzru teSu dravyAnuyogamahimA kathitA vizeSAt / tallezamAtramiha pazyata satprabaMdhe sarvAdareNa kila tiSThata tIrthavAkye // 9 // iti zrIdravyAnuyogatarkaNAyAM prathamo'dhyAyaH // // bhAvArtha-tattvArthasaMmati Adi mahA zAstroM meM dravyAnuyogakI mahimA vizeSa rUpase varNana kI gaI hai, ataH he budhajana ! isa laghu prabandhameM arthAt isa dravyAnuyogatarkaNA nAmaka granthameM unakA yatkicit lezamAtra tuma loga dekho, aura sarvathA Adara tathA vizvAsapUrvaka tIrtha (zAstravaktA guru) ke vAkyameM sthita raho // 9 // dravyAnuyoga tarkaNAmeM prathama adhyAya pUrNa huaa| vyAkhyA / tattvArtha saMmatipradhAneSu 'mahAba teSu' mahAzAstroSu dravyAnuyogamahimA 'kathitaH' / vizeSAdvistareNa teSa graMtheSu prakAzitaH / teSA~ graMthoktAnAM vAkyAnAM lezamAtramalpamAtrama / ihaitasminvakSyamANe satprabaMdhe dravyAnuyogatarkaNAyAM 'pazyata' vilokayata / "kila' nizcayena tIrtha-vAkye, tIrthoM gurustasya vAkya dravyAdipadasamUhastasmin tIrthavAkye 'sarvAdareNa' sarvaprayatnena 'tiSThata' AdaraM kuruta / parantu paramArthato guruvAkye sthAtavyama, alpamati jJAtvA ahaMkAro na kartavyaH / yathA adhanena dhanaM prAptaM tRNavanmanyate jagat iti dRSTAMtAt / ata eva uparitanAzcatvAro nayA atigaMbhIrArthA yasya kasyApi smRtiviSayaM na yAnti / tena siddhAMte prathamaM na darzitAstathA rahasyaM ca gurubhaktAyava deyamityuktatvAt / / iti zrIdravyAnuyogatarkaNAyAM kRtibhojavinirmitAyAM prathamo'dhyAyaH sUcanArthamupadarzitaH / vyAkhyArtha-he budhajana ! tattvArthasaMmati Adi pradhAna mahAzAstroM meM vistArase dravyAnuyogakI mahimA prakAzita hai, kintu una granthoMmeM kathita vAkyoMkA ati alpa lezamAtra isa vakSyamANa laghu satprabandha arthAt dravyAnuyogatakaNA nAmaka granthameM, Apa loga dekho, aura nizcayase tIrtharUpa jo guru haiM, unake vAkyarUpa jo dravya Adi padoMkA samUha Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA [ 11 hai usameM sarva Adara arthAt saMpUrNa prayatnase Aera karo, parantu paramArthase guruke vAkyameM sthita rahanA cAhiye, tathA apanI alpabuddhiko jAnakara ahaMkAra nahIM karanA cAhiye / aura "nirdhana puruSa dhanako pAkara saMsArako tRNake samAna samajhatA hai" yaha jo dRSTAnta hai vaha tumAre Upara na ghaTe // isIse Uparake cAroM naya ati gaMbhIra arthasahita haiN| aura jisa kisI sAdhAraNa manuSya ke smaraNa-viSayameM nahIM Ate isI kAraNase siddhAnta meM ve prathama nahIM dikhAye gaye, kyoMki unakA rahasya parama gurubhakta ko hI denA ucita hai, aisA zAstrakAroMne kahA hai // : iti dravyAnuyogatarkaNAyAM kRtimojavinirmitAyAmAcAryopAdhidhAridvivedya panAmakapaNDita ThAkuraprasAdazAstrIpraNItabhASATIkAsamalaGka tAyAM prathamo'dhyAyaH // 2 // atha drvysvruupmaah| aba dravyake svarUpakA nirUpaNa karate haiM / guNaparyAyayoH sthAnamekarUpaM sadApi yat / svajAtyA dravyamAkhyAtaM madhye bhedo na tasya vai // 1 // bhAvArtha-jo guNa aura paryAyoMkA sthAna hai; jo nijasvarUpase sadA ekarUpa rahatA hai, aura jisake nijasvarUpakA bhadhyameM kucha bheda nahIM hai, vaha dravya kahA gayA hai // 11 // vyAkhyA / guNaparyAyayormAjanaM kAlatraye ekarUpaM dravyama svajAtyA nijasveta ekasvarUpa bhavati / paraM paryAyavat na parAvRtti lamate tadravyamucyate / yathA jJAnAdiguNaparyAyabhAjanaM jIvadravyam / rUpAdiguNaparyAyamAjanaM pudgaladravyama / sarvaraktavAdighaTatvAdiguNaparyAyamAjanaM mRdravyam / yathA vA taMtavaH paTApekSayA dravyama / punastaMtavo'vayavApekSayA paryAyAH / kathaM ? yataH paTavicAle paTAvasthAvicAle ca taMtUnAM bhedo nAsti / tantvavayavAvasthAyAmanvayatvarUpo bhedosti / tasmAt pudgalaskaMdhamadhye dravyaparyAyatvamApekSikaM bodhyama / atha kazcidevaM kathayiSyati / dravyatvaM tu svAbhAvikaM na jAtam / ApekSikaM jAtaM / tadA taM samAdhate / mo tArkika ! zuNa / yatsakalavastUnAM vyavahAro'pekSayaiva jAyate / na tu svamAvena / tasmAdatra na kazciddoSaH / ye ca samavAyikAraNapramukhaidravyalakSaNaM manvate teSAmapi apekSAmanumartavyaiveti / gUgaparyAyavadravyamiti tattvArthe / vistarastu dravyANAmudde zalakSaNaparIkSAbhistatra vAsti / atastato'vaseyaH // 1 // vyAkhyArtha -jo guNa aura paryAyakA Azraya ho, nijasvarUpase kAlatrayameM bhI ekarUpa ho, na ki-parsAyake sadRza parivartanako prApta ho usako dravya kahate haiM / jaise jJAna Adi guNaparyAyakA bhAgI jIvadravya hai, aura rUpa Adi guNaparyAyakA bhAgI pudgala dravya hai / isIprakAra sarva raktatva Adi guNa tathA ghaTatva Adi paryAyakA bhAgI mRttikArUpa Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAma dravya hai / athavA jaise tantu (sUtra) paTarUpa kAryakI apekSAse dravya haiM, aura vehI tantu apane avayavoMkI apekSAse paryAya kahe gaye haiN| kisa prakArase ? aisA pUcho to kahate haiM kyoMki paTake tathA paTakI paryAyoMke saMcAlanameM tantuoMmeM bheda nahIM hai, aura tantuoMke avayavoMkI avasthAoMke saMcAlanameM anvayatvarUpa bheda hai; isaliye pudgalaskandhoMke madhyameM dravya tathA paryAya sApekSika samajhanA cAhiye / yahA~para koI aisA kahatA hai ki isaprakAra mAnanese dravyasvarUpa svAbhAvika nahIM rahA kintu sApekSika ho gayA, to isa zaMkAkA samAdhAna karate haiM:-he tArkika suno, saMpUrNa vastuoMkA vyavahAra isa lokameM apekSAsehI hotA hai, isaliye apekSAse kisI vastuko dravya athavA paryAya mAnane meM koI doSa nahIM hai / aura jo naiyAyika samavAyI 'kAraNa Adi dravyakA sakSaNa mAnate haiM unako bhI apekSAkA anusaraNa avazya karanA hogA / aura 'guNaparyAyavadravyam" guNa tathA paryAyasahita honA, yaha dravyakA lakSaNa mahAtatvArthasUtra meM kahA hai| tathA uddeza, lakSaNa aura parIkSAdvArA dravyoMkA vistArase nirUpaNa bhI usa mahAzAstra tatvArthasUtra meM hI hai; isaliye dravyoMkA vizeSa vistAra usI zAstrase jAnanA cAhiye / / 12 / / aya ityaM saMkSepata uktam / asyaiva guNaparyAyayobhaMdAdikAMkSayA tadeva darzayannAha / aba dravyakA to saMkSepase nirUpaNa karacuke, Age isahIke guNaparyyAyoMkA bhedAdivarNana karanA hai, ataH vahI darzAte huye agrimasUtra kahate haiN| sahabhAvI guNo dharmaH paryAyaH kamabhAvyatha / bhinnA abhinnAstrividhAstrilakSaNayutA ime // 2 // bhAvArthaH-dravyake sAtha sadA rahanevAlA jo dharma hai usako guNa kahate haiM, aura dravyameM jo kramase honevAlA hai usako paryAya kahate haiM / dravya, guNa tathA paryAya paraspara *bhinna bhI haiM, abhinna bhI haiM, tIna prakAra ke haiM aura vilakSaNa sahita haiN| vyAkhyA / dravyasya sahabhAvI yAvadvya bhAvI yo dharmaH sa guNa ucyate / yathA jIvadravyasyopayogAkhyo guNaH / pudgalasya grahaNaM guNaH / dharmAstikAyasya gatihetutvaM guNaH / adharmAstikAyasya sthitihetutvaM guNaH / kAlasya vartanAhetutvaM guNaH / yadaiva dravyaM utpadyate tadaiva te dravyeNa guNA utpadyante / paurvAparyabhAva eva nAsti / guNaguNinoH samAnasAmagrIkatvAt mavyetaraviSANavaditi / anAdinidhanAnAM dravyaguNAnAmutpattidarzanaM vyavahArataH kRSNAdighaTavat / atha kramamAvI ayAvaddavyabhAvI paryAyaH / yathA jIvasya narakAdiparyAyAH / (1) nyAyameM dravyako samavAyI kAraNa mAnA hai, jaise ghaTaAdi kArya meM mRttikA samavAyI kAraNa hai / (2) jIva aura usake jJAna Adi upayoga vyavahAradRSTile bhinna haiM / (3) parantu ekahI deza meM jIva tathA jJAnAdikI upalabdhi hone se jIvaparyAya abhinnabhI hai / caturvidha darzana tathA aSTaSiSa zAnako upayoga kahate haiN| Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA [ 13 pudgalasya rUparasasparzAdiparyAyAH / dharmasya vyNjnaarthpryaayo| adharmasya vyaMjanArthaparyAyau / kAlasya vyaMjanArthaparyAyau / AkAzasya vyaMjanArthaparyAyau / evaM dravyANAM saMkhyAkRto bhedaH / lakSaNAdikRto bhedaH / tasvividhAH / upacAreNa navavidhAH / ekaikasya vidhyAta / tathApi lakSaNAdatpAdavyayadhrauvyayuktAH / itthaM SaDapi jainapramANaprAptAni dravyANi ime / iti dravyaguNaparyAyAH pratyeka parasparaM minnA abhinnAstrividhAstrilakSaNayutAH saMtIti vyAkhyeyama // 2 // vyAkhyArtha-dravyake sahabhAvI arthAt dravyake sAthahI sAtha honevAlA, tathA yAvadravyabhAvI arthAt usa dravyamAtrameM rahanevAlA jo dharma hai usIko guNa kahate haiN| jaise jIva dravyakA 'upayoga nAma guNa hai, pudgala dravyakA grahaNa guNa hai, dharmAstikAya (dharmadravya ) kA gatihetatA gaNa hai. adharmAstikAya ( adharmadravya ) kA sthitikI kAraNatArUpa guNa hai, aura aise hI kAladravyakA vartanAt lakSaNa guNa hai| jisa samaya jo davya utpanna hotA hai usI samAnakAlameM usa dravyake guNabhI utpanna hote haiM, isa hetuse dravya tathA usake guNoMkA paurvAparyabhAva, arthAt pUrva kAlameM dravya hai pazcAt usa dravyake guNa haiM yaha vArtA nahIM hai / dakSiNa tathA vAma bhAgake pazuke zrRgoMke sadRza dravya tathA guNa ye donoM samAna sAmagrIse janya honese ekahI kAlameM haiM / anAdi ananta dravya guNoMkI utpatti saMsArake vyavahArase ekahI kAlameM dekhI gaI hai, jaise kRSNaghaTa / aba kramabhAvI, athavA ayAvadravyabhAvI arthAt usa saMpUrNa dravyamAtrameM jo na rahai kintu kisI dazAmeM rahe usako paryAya kahate haiM / jaise jIva dravyake narakaAdi paryAya; pudgaladravyake rUpa rasa sparzAdi paryAya, dharmadravyake vyaMjana tathA arthaparyAya, adharmadravyake bhI vyaMjana tathA arthaparyAya, kAladravyake vyaMjana tathA arthaparyAya, aura AkAzadravyake bhI vyaMjana tathA arthaparyAya haiM / isI prakAra dravyoMke saMkhyAkRta bheda, lakSaNAdikRta bheda, pradeza vibhAgakRta bheda haiM, isarItise tIna prakArake haiM, aura upacArase navavidha haiM, kyoMki eka eka ke tIna tIna bheda haiM, tathApi lakSaNase saMpUrNa dravya utpAda, vyaya aura dhrauvyayukta haiM / isa prakAra jIva 1, pudgala 2, dharma 3, adharma 4, AkAza 5 tathA kAla 6, ye chahoM dravya jainapramANase prApta (siddha) haiM, aura ye dravya, guNa, paryAya paraspara bhinna bhI haiM aura abhinna bhI, tathA trividha haiM aura trilakSaNa, arthAt utpatti, vyaya aura dhrauvyayukta haiM / aisA sUtrakA vyAkhyAna karanA cAhiye // 2 // atha dravyeNa saha guNaparyAyayorbhedaM darzayannAha / aba isake anantara dravyake sAtha guNa aura paryAyakA bheda darzAtehuye agrima sUtra kahate haiN| (1) parantu ekahI dezameM jIva tayA jJAnAdiko upalabdhi honese jIvAvya abhinna bhI hai| caturvidha darzana tathA aSTavidha jJAnako upayoga kahate haiM / (2) pratyeka padArthakI gatimeM sahakArikAraNatA dharma dravyako hai| (3) amuka padArtha isane samaya meM hai, isa prakAra saba padAryoM ke vartAne ke lakSaNarUpa kAla hai| Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm muktAbhyaH zvetatAdibhyo muktAdAma yathA pRthak / guNaparyAyayorvyakta vyazaktistathAzritA // 3 // bhAvArtha-jaise motiyoMse tathA zvetatA Adi guNoMse motIkI mAlA bhinna hai, aisehI guNaparyAyakI vyaktise dravyazakti pRthak hokara bhI eka pradezameM Azrita honese abhinnarUpa he // 3 // vyAkhyA / yayA muktAbhyo, mauktikAnAM zvetatAdibhyazca mauktikamAlA minA vartate, tathaiva dravya - zaktiguNaparyAyavyaktimyAma / tayAtra samAdhiH / gugaparyAyayoktaH sakAzAt payagapi dramazaktirekapradeza. saMbaMdhenAzritA aminnA apRthagityarthaH / zvetatAdayo mauktikAnAM guNasthAninaH, mauktikA: paryAyasyAninaH / etadvayaM bhinnamapi dravyasthAne muktAdAmni raMgatamabhinnaM sat muktAdAmeti vyavahAro jAyate / iti dRSTAMtayojanA / atha ca ghaTAdidravyaM pratyakSapramANena sAmAnyavizeSarUpamanumavat sAmAnyopayogena mRttikAdimAmAtyaM mAsate vizeSopayogena ghaTAdivizeSaM ca bhAsate / tatra yatsAmAnyamAnaM tadravyarUpam / yazca vizeSaH sa guNaparyAyarUpo jJeyaH / 3 / vyAkhyArtha-mauktika ( motIkI ) mAlA, motIse tathA motImeM rahanevAle zvetatA Adi guNoMse jaise bhinna bhAsatI hai, aise hI guNavyakti tathA paryAyavyaktise dravyazakti bhinna bhAsanepara bhI ekapradezasaMbandhameM Azrita honese abhinna hai, yaha abhiprAya sUtrakA hai / zveta Adi guNa jo haiM ve motiyoMke guNasthAnI haiM, aura motI paryAyasthAnI haiM / ye donoM (guNaparyAya) bhinna hokara bhI, motIkI mAlArUpa dravyasthAnameM mile hue abhinna haiM, isa hI se motIkI mAlA yaha vyavahAra hotA hai, aise sUtrake dRSTAntakI yojanA hai| aura jo ghaTa AdirUpa dravya pratyakSa pramANase sAmAnya aura vizeSarUpako anubhava karatA huA sAmAnya upayogarUpase mRttikA Adi sAmAnyarUpa bhAsatA hai, aura vizeSa upayogase ghaTa Adi vizeSarUpa bhAsatA hai; isameM jo sAmAnyakA bhAna hai vaha to dravyarUpa aura jo vizeSakA bhAna hai usako guNapar2yAMvarUpa jAnanA cAhiye // 3 // atha sAmAnya dviprakAra darzayannAha / / aba do prakArake sAmAnyako dikhAte hue sUtra kahate haiM / / UrdhvatAdimasAmAnyaM pUrvAparaguNodayam / piMDasthAdikasaMsthAnAnugatA mRdyathA sthitA // 4 // bhAvArtha-pUrvokta guNaparyAyoMke udayakA kAraNa, tathA pUrvottara paryAyoMkI trikAla dazAmeM piMDa kusUla Adi aneka AkAroM meM jo eka anugatarUpase sthita hai usako prathama avatA sAmAnya kahate haiM // 4 // vyAkhyA / pUrvaH prathamo'paro'gretano yo guNo vizeSastayorudayaM kAraNaM pUrvAparaguNodayaM pUrvAparaparyAyayoranugatameka dravyaM trikAlAnuyAyI yo vastvaMzasta dUdhvaMtAsAmAnyamityabhidhIyate / nidarzanamuttAnameva / yathApiMDo matpiDaH asthiH kusala ityAdayo'neke sasthAnA AkRtayastAsu anugatA pUrvAparasAdhAraNapariNAmadravyarUpA Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA mRttikA tathAkArA sthitA / etadUrdhvatAsAmAnyaM kathyate / yadi ca piMDakusUlAdiparyAyeSu anugatamekaM mRdravyaM na kathyate tadA ghaTAdiparyAyeSu anugataM ghaTAdidravyamapi na kathyate / tathA ca sarvaM vizeSarUpaM bhavati / kSaNikavAdibauddhamatamAyAti / athavA sarvadravyeSu ekameva dravyamAgacchatIti / tataH ghaTAdidravye atha ca tadaMtarvatisAmAnyamRdAdidravye cAnubhavAnumAreNa parAparovaMtAsAmAnyamavazyamaMgIkartavyam / ghaTAdidravyANi stokaparyAyavyApIni punarmudAdi dravyANi bahuparyAyavyApIni saMti / itthaM naranArakAdidravyANAM vizeSo jJAtavyaH / etatsarvamapi naigamanayamatam / tathA zuddhasaMgrahanayamate tu sadadva tavAdena ekameva dravyamApadyata iti jJeyam / / 4 / / vyAkhyArtha-pahile aura agale vizeSoMke udayakA jo kAraNa so pUrvApara guNodaya arthAt pUrva aura uttara paryAyoMmeM trikAla anuyAyI padArthakA aMza hai usako UrdhvatA nAmaka prathama sAmAnya kahate haiM / dRSTAnta yaha hai ki jaise-mRttikAkA piMDa, kusUla ityAdi AkRtiyoM meM anugata arthAt pUrvottara sAdhAraNa pariNAmarUpa dravyarUpa jo mRttikA hai vaha usahI AkArameM sthita hai / isahIko UrdhvatA sAmAnya kahate haiN| aura yadi piMDa kusUla Adi yAvat pAyoMmeM anugata eka mRttikArUpa dravya na kahaiM to ghaTa Adi pAyoMmeM anugata ghaTa Adi dravya bhI nahIM kaha sakate; aura isa prakArase saba vizeSarUpa honese kSaNikavAdI bauddhakA mata Akara prApta hotA hai / athavA saMpUrNa dravyoM meM ekahI dravya AtA hai, isa liye ghaTa Adi dravyameM aura usake antargata sAmAnya mRttikA Adi dravyameM bhI anubhavake anusAra pUrvAparadazAsAdhAraNa UvatA sAmAnya avazya aGgIkartavya hai| inameM ghaTaAdi dravya to alpaparyAya vyApI haiM aura mRttikA Adi dravya bahuta paryAya vyApI haiM / isI prakAra nara tathA nAraka Adi dravyoMkA bhI vizeSa samajhanA cAhiye / yaha saba dravya guNa tathA paryAyakA bheda aura abheda tathA UrdhvatA sAmAnyakI vyavasthAdi naigamanayamatake anusAra varNana kiyA gayA hai, aura zuddhasaMgrahanayamatake anusAra to sad advaitavAdase eka hI dravya prApta hotA hai, aisA jAnanA cAhiye // 4 // pUrvAparasAdhAraNaM pariNAma dravyamUrkhatA kaTakakaMkaNAdyanugAminAM na vadatIti tatsvarUpamuktvANa tiryakmAmAnyalakSaNamAha / pUrvAparaparsAyoMmeM sAdhAraNa pariNAmarUpa dravya UrdhvatA sAmAnya hai, vaha kuMDala, kaTaka (kar3e) kaMkaNa Adi paryAyoMmeM anugAmIpaneko nahIM kahatA hai, ataH UrdhvatAsAmAnyakA svarUpa kahakara aba tiryaksAmAnyakA lakSaNa kahate haiM // tulyA pariNatibhinnavyaktiSu yattaducyate / tiryaksAmAnyamityeva ghaTatvaM tu ghaTeSviva // 5 // bhAvArtha-bhinna bhinna pradezoM meM sthita jo aneka vyakti haiM una sabameM sadRza pariNAmarUpa jo dravyazakti hai usako tiryak sAmAnya kahate haiM, jaise ki ghaToMmeM ghaTatva // 5 // Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadrarAjacandra jainazAstramAlAyAm vyAkhyA / yat bhinnavyaktiSu bhinna pradeza vizeSeSu tulyA samAnA ekarUpA / ekAkArA dravyazaktistattiryaksAmAnyamucyate tu / yathA / ghaTeSu ghaTatvaM, goSu zAbaleyAdiSu gotvama, azvaSu azvatvaM, tiSThati sAmAnyabhUtam / tathA / anekAkAraghaTasahasra Svapi ghaTatvameveti tiryaksAmAnyamiti / atra kazcidAha / yadghaTAdibhinnavyaktiSu yathA ghaTatvAdikaM sAmAnyamekamevAsti tathA piDakusUlAdibhinnavyaktiSu mRdAdisAmAnyamekamevAsti / tahi tiryaksAmAnyordhva tAsAmAnyayoH ko vizeSastatrAha / yatra dezabhedena yA ekAkArA pratItirutpadyate tatra tiryaksAmAnyamabhidhIyate / yatra punaH kAlabhedena anugatAkArapratItirutpadyate tatra UrdhvatA sAmAnyamabhidhIyate iti / evaM sati digaMbarAnusArI kacidvakti | SaNNAM dravyANAM kAlaparyAyarUpa UrdhvatApracayaH / kAlaM vinA paMcadravyANAmavayavasaMvAtarUpatiryakpracayazcAsti I evaM vadatAM teSAM mate tiryakpracayasyAdhArI ghaTAdistiryaksAmAnyaM bhavati / tathA paramANurUpa pracayaparyAyANAmAdhAro bhinna eva yujyate / tasmAt paMcadravyANAm / skaMdha 1 deza 2 pradeza- mAvena ekAnekavyavahAra utpAdanIyaH / parantu tiryaktracaya iti nAmAMtaramaprayojakaM vAlukApeSavat / iti niyamaH 14 / 5 / 16 ] vyAkhyArtha -- jo bhinna bhinna pradezoMvAle vizeSoMmeM samAna arthAt eka AkAravAlI dravyazakti hai usako tiryyak sAmAnya kahate haiM / jaise saMpUrNa vaTa vyaktiyAM meM ghaTatva, zAbaleya Adi samasta go vyaktiyoMmeM gotva, evameva azva (ghor3e ) meM azvapanA sAmAnyabhUta rahatA hai vaisehI aneka AkAravAle hajAroM ghaToMmeM bhI ghaTatvahI rahatA hai aisA tiryak sAmAnya hai || aba yahA~para koI zaMkA karatA hai ki jaise ghaTa Adi bhinna bhinna vyaktiyoM meM ghaTatva Adi sAmAnya eka hI hai aise hI piMDa, kusUla Adi bhinna vyaktiyoMmeM mRttikA Adi sAmAnya bhI eka hI rUpa hai / to tiryyaka sAmAnya tathA UrdhvatA sAmAnya ina donoMmeM kyA vizeSa hai ? isa zaMkAkA uttara dete haiM- jahA~para eka jAtike padArthoM meM kevala dezabhedase jo saba usa prakArakI vyaktiyoM meM ekAkAra pratIti hotI hai vahA~para usa ( ekAkAra pratIti vA bhAna) ko nika sAmAnya' kahate haiM; aura jahA~ punaH kAlabhedase saba paryAyoMmeM anuekAkAra pratIti hotI hai usako UrdhvatA sAmAnya kahate haiM; ye hI donoMmeM bheda hai / isa prakAra mAnane para koI digambara jainamatAnuyAyI kahate haiM ki 'jIva, pudgala, dharma; "adharma, AkAza' tathA 'kAla ina chahoM dravyoMkA kAla paryArUpameM to UrvvatA pracaya hai; aura Croat choDakara zeSa paMca dravyoMkA avayava saMghAtarUpa tiryyakU pracaya hai / isa prakAra kahanevAle digambariyoMke matameM tiyyaka pracayakA AdhAra ghaTaAdi tiryaka sAmAnya hotA hai; aura usI rIti paramANurUpa pracaya paryyAoMkA AdhAra unase koI bhinna honA yogya hai !! isa hetuse pacadravyoMkA skaMdha 1 deza 2 tathA pradeza bhAvase eka tathA aneka vyavahAra pratipAdana karanA cAhiye; parantu tiryyak pracaya aisA anya nAma to vyarthahI hai, jaise bAlU (retI) kA cUrNa / vasa yahI niyama hai ||5|| Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA athordhva tAsAmAnyazakta bhedadvayaM darzayannAha / isake pazcAt UrvvatA sAmAnya zaktike do bheda darzAte haiM; guNaparyAyayoH zaktimAtramoghodbhavAdimA / AsannakAryayogyatvAcchaktiH samucitA parA // 6 // bhAvArtha:-- dravyoMke guNa tathA paryyAya meM zaktimAtra hai, usake do bheda haiM / unameM se jo prathama zakti hai usako oghodravA kahate haiM, aura samIpavartI kAryake yogya honese tathA vyavahArake upayukta honese dvitIya zaktiko samucitA zakti kahate haiM || 6 || vyAkhyA | sarveSAM dravyANA nijanijaguNaparyAyayoH zaktimAtram / opodbhavA oghazakti: AdimA prathamabhedarUpA kathyate / puna: Asanna nikaTaM zIghramAvi vA yatkAryaM tasya yogyatvAt vyavahArayogyatvAt samucitA zaktiraparA dvitIyA samucitazaktirucyata iti / 6 / vyAkhyArthaH - sampUrNa dravyoMke guNa tathA paryAya meM jo zaktimAtra hai usake do bheda haiM, prathama athavA Adi zakti jo oghase arthAt samUhase utpanna hotI hai usako ovazakti kahate haiM; aura punaH samIpavartI zIghrabhAvI jo kArya hai usake yogya honese tathA vyavahAra ke upayogI honese dvitIya zaktiko samucita zakti kahate haiM // 6 // [ 17 athaitadbha edadvayaM dRSTAntena draDhayannAha / aba ina donoM bhedoMko dRSTAnta se dRr3ha karate hue agrima sUtra kahate haiM / jJAyamAnA tRNatvenAjyazaktiranumAnataH / kiM ca dugdhAdibhAvena proktA lokasukhapradA // 7 // bhAvArtha:- yadyapi ghRtakI zakti tRNapanekara anumAnase jAnI jAtI hai, tathApi dugdhabhAvase kahI huI lokameM sukha denevAlI hotI hai // 7 // vyAkhyA yathA AjyazaktirvRtazaktiH tRNatvena tRNabhAvena anumAnapramANato jJAyamAnApi lokAnAmagrataH kathayituM na zakyate / yadi tRgapuganeSu ghRtazaktirnAsti tadA tRpAhArega ghenudugdhaM kayaM datte / taddRgvAntarbhUtA ghRtazaktiH kuta AgatA / ityanumAnAtRgamaveta lokAnAM purataH prakAzayitumazakyA / tasmAt tRNabhAvena yA zaktiH sA ozaktirityekAntaH / kiM vAtirAdyA punarvyavahArAdezaM labhate / tathAhi / tRNajanyadugvAdibhAvena dugvadaSyAdibhAvena pariNatA ghRtazakti: prakAzyamAnA lokasukhapradA lokacittagamyA bhavet / tataH sA zaktidvitIyA samucitazaktiH kathyate / atrAya vivekaH / anantara kAraNamadhye samucitazaktiH, paramparakAraNamadhye odhazaktiriti / bodhazaktau tu tRNAni dhenuraznAti puSTA satI dugdhaM datte, dugdhena dadhi jAyate dadhnaH kAraNakalApena ghRtamevamoghena ghRtazaktiH sphuTI mavati / tathAnyatra dugdhadadhyAdeghRtameveti vyavahArayogyatvaM lokaprasiddhameveti / atha ca ovazaktimucita zaktyoranyakAraNatA, prayojanatetinAmAntaradvayamapi granthAntarAtkathitamiti jJeyam / 7 / 1 kha pustake nAsti. 3 - Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. ] zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm vyAkhyArthaH-jaise ghRtazakti tRNasvarUpase anumAnapramANa dvArA jAnI jAtI hai to bhI manuSyoMke Age kahI nahIM jA sakatI / yadi tRNarUpa pudgaloMmeM ghRtazakti nahIM hotI to tRNakA bhojana karanese gau dugdha kaise detI ? aura usa dugdhake bhItara bhI jo ghRtazakti haiM vaha kahAMse AtI ? isaprakAra anumAna kI huI ghRtazakti tRNabhAvase jAna lI gaI hai to bhI manuSyoMke Age vaha prakaTa nahIM kI jA sakatI / isI hetu tRNabhAvase jJAta jo ghRtazakti hai vaha pahalI oghazakti hai / yaha eka dRSTAnta huA / kiJca, anumAna pramANa siddha jo vaha Adima oghazakti hai so phira vyavahArake Adeza ko prApta hotI hai / so hI kahate haiM ki tRNake bhojanase utpanna hue dugdha Adi bhAvase pariNAmako prApta huI ghRtazakti jo lokameM prakAzita kI jAtI hai vaha logoMko sukha denevAlI arthAt ramaNIya hotI hai / tAtparya yaha ki yadi lokameM kaho ki ghRta tRNase utpanna hotA hai to logoMko acchA nahIM lagegA aura dugdhase ghRta utpanna hotA hai aisA kahanA sabako acchA lagegA, kyoMki ghRta sAkSAt dugdha va dadhi (dahI) se utpanna hotA hai isakAraNa vaha dUsarI zakti samucitA zakti kahalAtI hai| yahAMpara aisA viveka karanA cAhiye ki vyavadhAnarahita kAraNake madhyameM jo zakti hai vaha samucita zakti hai arthAt dugdha tathA dadhirUpa kAraNa aura ghRtakAryake madhyameM koI vyavadhAna nahIM hai, isaliye ghRtakAryake avyavahita pUrva dugdha vA dadhirUpa kAraNameM jo zakti hai vaha samucita zakti hai / paraMparA kAraNake madhyameM jo zakti hai vaha oghazakti hai / isa oghazaktimeM paraMparA isaprakAra hai ki gau pahale tRNoMko khAtI hai, phira usase rasa AdikA jo pariNamana hotA hai usase jaba puSTa hotI hai taba dugdha detI hai, punaH dugdhase dadhi hotA hai, isarItise tRNase dadhiparyanta jo kAraNoMkA samUha hai usase ghRta hotA hai, aise oghase ghRtazakti prakaTa hotI hai / aura anyatra dUdha dahI Adi ghRtarUpa haiM yaha vyavahAra lokameM prasiddha hI hai| tathA oghazakti aura samucita zaktike anya graMthoMmeM kahe huye samucita kAraNatA tathA prayojanatA ye do dUsare nAma bhI jAnane caahiye| atha Atmadravyamadhye etacchaktidvayaM vivakti / ajIva dravyameM donoM zaktiyoMkA nirUpaNa karake aba AtmadravyameM oghazakti tathA samucitazaktikI vivecanA karate haiM prAk pudgalaparAvarte dharmazaktiryathaughajA / / antyAvarte tathA khyAtA zaktiH samucitAGginAm // 8 // bhAvArtha:-jaise bhavya jIvoMke prathama pudgaloMke parAvartanoMmeM ogha ( samUha )se utpanna huI dhamazakti thI vaise hI antake pudgala parAvartana meM samucitA nAmase prasiddha dharmazakti hai // 8 // Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA [12.. vyAkhyA / yathA aGginAM prANinAM bhavyAnA prAk pudgalaparAvarte prathamapudgalaparAvarte jAtyekavacanam / arthAt ananteSu pudgalaparAvarteSu prathama vyatIteSu satsu ovajA sAmAnyarUpA dharmazaktistadanugatA AsIt / yadya va na mavettahi antyapudgalaparAvarte sA kutaH prApsyate / yata: 'nAmato vidyate bhAva' ityAdivacanAt / tathA punarantyAvarte caramapudgalaparAvarte dharmazaktiH samucitA khyAtA / ata evAcaramapudgala. parAvartakAlo bhavabAlyakAlaH punarantyapudgalaparAvartakAlo dharmayauvanakAlazca kathyate / ukta ca / acaramaparivaTai su kAlo bhavabAlakAlago maNio / caramou dhammajuvvaNakAlo taha vannabheutti / 1 // etadvizatyAM paThitamiti vyAkhyArthaH-jaise bhavya jovoMke prathama pudgaloMke parAvartanoMmeM, "prAkSudgala parAvarte" yahAM jAtikI apekSA se eka vacanakA prayoga kiyA gayA hai-bhAvArtha-ananta parAvarttamAna arthAt ekake pIche nirantara gamanAgamanazIla jo pudgala prathama vyatIta hote cale Aye haiM unameM oghase utpanna tathA unake saba paryAyoMmeM anugata sAmAnya rUpako dhAraNa karanevAlI dharmazakti vidyamAna thii| kyoMki yadi aisA na mAnA jAya to antima pudgala parAvartanameM una pudgaloMko paryAyoMmeM calAnevAlI dharmazakti kahAMse prApta ho sakatI hai ? kyoMki asat padArthakA bhAva arthAt vidyamAnapanA nahIM ho sakatA ityAdi vacana hai / isase yaha siddha huA ki prathama pudgaloMke parAvarttanoMmeM sAmAnyarUpa oghase utpanna dharmazakti avazya thI / tathA antima pudgaloMke parAvartanoM meM jo vidyamAna dharmazakti hai usakA samucitA nAma hai| isI kAraNase prathama padagaloM kA jo parAvartana kAla vaha bhavakA bAlya kAla hai, aura jo antake pudgaloMkA parAvartana kAla hai vaha dharmakA yovanakAla kahA jAtA hai / isa viSayameM yaha vacana bhI kahA gayA hai kiprathama pudgaloMke parAvarttanoMkA kAla bhavakA bAlyakAla kahalAtA hai, tathA antake pudgaloMkA parAvartana kAla dharmayauvanakAla kahalAtA hai / / yaha gAthA vizati nAmaka graMthameM paThita hai // 8 // atha dravzayakti vyavahAranizcayanayAbhyAM darzayannAha / aba dravyakI zaktiko vyavahAra tathA nizvayanayase darzAte hue agrima sUtra kahate haiM / kAryabhedAcchaktibhedo vyavahAreNa dRzyate / yuknizcayanayAdekamanekaiH kAryakAraNaH // 9 // bhAvArtha-vyavahAranayakI apekSAse kAryoMke bhedase zaktibheda bhI dIkha par3atA hai, tathA nizcayanayakI apekSAse to aneka kArya tathA kAraNoMse yukta hone para bhI nijazakti svabhAva ekahI dravya hai // 9 // ___ vyAkhyA / evaM pUrvoktaprakAreNa ekakasya kAryasya oghazaktisamucitazaktirUpAH zaktayo'nekaza ekadravyasya prApyante / tAH punavyavahAranayena vyavahRtAH satyaH kAryakAraNabhedaM sacayanti / Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 ] zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm kathaM vyavahAranatho hi kAryakAraNabhedameva manute / nizrayanayo hi anekakAryakAraNairyugapi dravyamekameva svazaktisvabhAvamastItyavadhArayati / kadApi itthaM nAvadhAryate / tadA svabhAvabhedAdravyabhedo'pi saMpadya eta / tasmAttattadezakAlAdikApekSayA ekasyAnekakAryakAraNasvabhAvamaGgIkurvatAM na kopi doSapoSaH / kAraNAntarApekSApi svabhAvAntarbhUtA evAsti / tena tasyApi vaiphalyaM na jAyate / tathA zuddhanizrayamatAGgIkAre tu kAryakAraNakalpanaiva mithyA / yataH - prAdAvante ca yannAsti vartamAne'pi tattatheti vacanAt / kAryakAraNakalpanAvirahitaM zuddhamavikalamacalitasvarUpaM dravyamastIti jJeyam // 9 // vyAkhyArtha - pUrva prasaMga meM kahI huI rItise eka eka kAryakI oghazakti tathA samucita zaktirUpa jo zaktiyeM haiM ve eka dravyake aneka prApta hotI haiM, aura vyavahAranayase vyavahRta ( vyavahAra vA upayogameM prApta honese ve hI zaktiyeM kArya tathA kAraNakA bheda sUcita karatI haiM, kyoMki vyavahAra naya kAryakAraNakA bheda ho mAnatA hai; aura nizcaya (zuddha) naya to aneka kArya tathA kAraNoM se yukta honepara bhI dravya eka nijazakti svabhAvavAlA hai aisA nizcaya karAtA hai, aura aisA nizcaya kabhI bhI nahIM karAtA ki kAkAraNoM bhedase aneka svabhAvayukta dravya hotA hai| kyoMki jaba aisA mAnA jAyagA taba svabhAva-bhedase dravya-bheda bhI prApta ho jAyagA / isaliye usa usa deza usa usa kAla AdikI apekSAse eka dravyakA aneka kArya kAraNa svabhAva aMgIkAra karanekoI bhI doSakA leza nahIM hai, aura kAraNAntarakI apekSA jo hai vaha bhI dravyake svabhAva ke antargata hI hai, isaliye usako bhI niSphalatA nahIM hotI aura zuddha nizcaya nayake matako svIkAra karane para to kAryakAraNakI kalpanA hI mithyA hai| kyoMki "jo dharma athavA svabhAva arthAt dravyakA aneka svarUpa Adi anta meM nahIM hai vaha vartta - mAnameM bhI vaisA hI hai arthAt nahIM hai aisA vacana hai; isase kAryakAraNakI kalpanA zUnya, akhaMDita, tathA avicalita svarUpa eka hI dravya hai aisA jAnanA cAhiye ||9|| pUrva zaktisvarUpaM dravyaM vyAkhyAtam / atha ca vyaktirUpI guNaparyAyau varNayannAha / pUrva prakaraNa meM zaktisvarUpa dravyakA varNana kiyA gayA, aba vyaktirUpa guNa tathA paryAkA varNana karate hue agrima sUtra kahate haiM / svasvajAtyAdibhUyasyo guNaparyAyavyaktayaH / zaktirUpo guNaH keSAMcinmate tanmRSAgame // 10 // bhAvArtha- sahabhAvI athavA kramabhAvI kalpanAse kiye hue nijasvabhAvase varttamAna guNa tathA paryAyoMke vyakti aneka prakArake haiM; aura kinhIMke arthAt digambaramatAnusAriyoMke matase guNa jo haiM vaha zaktirUpa hI hai, parantu yaha zAstrIya siddhAntoM se mithyA hai ||10|| vyAkhyA / svasvajAtyA sahamAvikrama bhAvivikalpanAkRti jasvabhAvena vartamAnA guNaparyAya Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA [21 . vyaktayo bhUyasyo bahuprakArAH santIti / atra kazciddigambarAnusArI zaktirUpo guNa iti kathayannAha / yato dravyaparyAyakAraNa dravyam / guNaparyAyakAraNaM guNa: / dravyaparyAyayo vyasyAnyathAmAvaH / yathA naranArakAdayo yathA vA dvayaNukatrayaNukAdayaH / punaguNaparyAyayoguNasyAnyathAbhAvaH / yathA matizra tAdivizeSaH / athavA mavasthasiddhAdivizeSaH / etau dravyaguNau svasvajAtyA zAzvatI paryAyeNacAzAzvatI itthaM saMgirante / paramArthatastu AgamayuktayA etatsarvaM mRSA asatkalpanamityavadhArya pramANAmAvAt / 10 / vyAkhyArthaH-dravyoMke apane 2 svabhAvase sahabhAvI arthAt dravyake sAtha hI honevAle guNoMke vyakti tathA dravyoMke nija 2 svabhAvase kramabhAvI paryAyoMke vyakti aneka prakArake haiN| yahAM koI digambaramatake anuyAyI zaktirUpa hI guNa hai. aisA kahate hue kahate haiM ki dravyaparyAyakA kAraNa to dravya hai, aura guNaparyAyakA kAraNa guNa hai, tathA dravya aura paryAyameM bhI dravyakA anyathA bhAva hai, jaise jIvadravyake nara tathA nArakAdi vizeSa, pudgala dravyake dvayaNuka, vyaNuka Adi vizeSa, aura guNaparyAyoM meM guNakA anyathAbhAva arthAt guNakI rUpAntarase sthitirUpa hI hai| jaise jJAnaguNake matizruta Adi vizeSa, athavA bhavastha siddha Adika vizeSa / phira yaha davya gaNa nija nija svabhAvase to nitya haiM, aura paryAyarUpase anitya haiM, aisA digambara jainI kahate haiM / parantu yathArthameM zAstrIya yuktise yaha saba mithyA hai arthAt yaha kalpanA unakI asapa hai / kyoMki isa kalpanAmeM koI pramANa nahIM hai // 10 // atha guNaparyAyayorakyaM pradarzayannAha / / aba guNa tathA paryAyakI ekatA darzAte hue yaha sUtra kahate haiN| paryAyAnna guNo bhinnaH sammatigranthasammataH / yasya bhedo vivakSAtaH sa kathaM kathyate pRthak // 11 // bhAvArthaH-saMmatigranthako yaha sammata hai ki paryAyase guNa bhinna nahIM hai, kyoMki jisakA bheda vaktAkI icchA athavA kisI apekSAke AdhIna hai vaha padArtha bhinna kaise kahA jA sakatA hai ? // 11 // vyAkhyA-paryAyAdguNo bhinna: pRthak na kiMtu paryAya eva guNa ityarthaH / kIdRzo guNaH ? sammatigranthasammataH / sammati granthe zrImasiddhasenairAcAryaiyaktavAcA samucAritastathA ca tadgranthaH / parigamaNaM pajjAo agegakaraNe guNatti tullaThThA / tahavi na guNatti bhaNNai pajavaNayadesaNaM jammA / 1 / iti yathA kramamAvitvaM paryAyalakSaNam , tathaivAnekakaraNamapi paryAyasya lakSaNAntaramevAsti / dravya tu ekamevAste jJAnadarzanAdibhedakAryapi paryAya eva paraM guNo na kathyate / yasmAt dravyaparyAyayorbhagavato dezanA vartate / parantu guNapAyayordezanA na vidyate / ayaM gAthArthaH / evaM sati guNa: paryAyAdbhinno ta tahi dravyam 1 guNaH 2 paryAya 3 zcati nAmavayaM pRthaka kathaM saGkalitam ? itthaM ke vana vyAcakSate tAnAha / yastha guganya vivakSAkRto bhedo, vivakSA hi Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 ] zrImadrarAjacandrajainazAstramAlAyAm nayasya kalpanA / yathA tailasya dhArA / atra tailAt dhArA bhinnA pradarzitA / tathApi bhinnA nAsti / tathaiva sahabhAvI guNaH kramabhAvI paryAya iti minnatvaM vivakSitaM, paraM paramArthadRzA minnatvaM nAsti / tasmAdyasya bheda upacarito mavet sa katha bhinnatvena vyapadizyate / yathA upacaritaguNe dRSTAntavacanaM "gaurdogdhi" ityatra gaurna dogdhi tadvat upacaritaguNo'pi zaktitvaM na dhatta iti / 11 / vyAkhyArthaH-paryAyase guNa bhinnarUpa nahIM hai kintu paryAya hI guNa hai| kaisA guNa ? isa AkAMkSApara vizeSaNa kahate haiM ki sammatigraMthake sammata arthAt sammatigranthameM zrIsiddhasena AcAryadvArA spaSTa vANIse kahA gayA aisA / unake granthakI gAthA yaha hai ki dravyameM jo kramase gamana kare arthAt kramase ho vaha paryAya hai tathA ekako aneka karanA yaha guNa hai aura donoM samAna haiM tathApi guNa nahIM kahA jAtA hai, kyoMki zAstroMmeM paryAyanayakA hI kathana hai / 1 / tAtparya-gAthAkA yaha hai ki jaise kramabhAvIpanA paryAyakA lakSaNa hai, usa hI prakAra ekako aneka karanA bhI paryAyakA dUsarA lakSaNa hI hai| dravya to sadA eka rUpa hI rahatA hai, tathA jJAna darzana Adikake bhedakA karanevAlA bhI paryAya hI kahA jAtA hai na ki guNa / kyoMki guNa, bheda karanevAlA nahIM hai, isIse zrIbhagavAnakA upadeza bhI dravya tathA paryAyameM hI hai / paraMtu guNa aura paryAyameM upadeza nahIM hai| yadi pUrvokta prakAra guNa paryAyase bhinna nahIM hai to dravya, guNa tathA paryAya yaha tIna nAma jude kaise gine gaye ? isa prakAra jo kitane hI kahate haiM unakA samAdhAna karaneke liye uttarArddhase kahate haiM ki jisa guNakA vivakSAse kiyA huA bheda hai vaha bhinnapanese kaise kahA jAya ? bhAvArtha-nayoMkI jo kalpanA hai vaha vivakSA kahalAtI hai, jaise "tailakI dhArA", isa vAkyameM tailase dhArA judI dikhAI gaI hai; to bhI yathArthameM dhArA tailase bhinna vastu nahIM hai, vaise hI sahabhAvI sAtha honevAlA guNa, tathA kramabhAvI (kramase honevAlI) paryAya, aise guNa paryAyakA bheda kevala vivakSAse hai, paraMtu paramArthadRSTise bheda nahIM hai / isakAraNa jisakA bheda upacArase mAnA gayA ho, vaha yathArthameM bhinnarUpase kaise kahA jA sakatA hai ? aura guNa upacArase hai, isameM dRSTAnta yaha hai ki jaise 'gau duhatI hai' yahAM gau nahIM duhatI hai| yahAMpara dohanakApanA upacArase gAyameM hai na ki yathArthameM / aise hI upacArako prApta huA guNa bhI zaktiko nahIM dhAraNa karatA hai / / 11 / / atha ye ca guNaH paryAyAdbhinna iti pramANayanti tAn dUSayannAha / aba guNa paryAyase bhinna padArtha hai, aisA jo pramANa karate haiM unako dUSaNa dete huye AgekA sUtra kahate haiN| guNo dravyaM tRtIyaM cettR tIyo'pi nayastadA / siddhAnte dravyaparyAyAthikabhedAnnayadvayam // 12 // . Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA [ 23 bhAvArtha-dravya tathA paryAyako mAnanara siddhAntameM dravyArthika aura paryAyArthika bhedase do hI naya kahe gaye haiM / yadi guNa bhI tRtIya dravya hotA to tIsarA naya bhI kahate / / 12 / / vyAkhyA / yadi guNastRtIyaH padArthoM dravyaparyAyAdbhinnonyaH padArtho bhAvo bhavet, tahi tRtIyo nayo'pi labhyate / sUtra tu davyAthikaparyAyAthika iti nayadvayameva kathitam / nayAntaraM yadyamaviSyattadAdrakSyat / ato nayadvayAdaparo naya eva na / ukta ca sammatI doU NayA bhagavayA dvvtttthiypjjvtttthiyaanniyyaa| jai puNa guNovi huto guNaTThiyaNayovi jujaMto // 1 // jaM ca puNa bhagavayA te suttesu muttesu goyamAINaM / pajjavasaNNA NiyayA bAgariyA teNa pajjAyA // 2 // rUpAdInAM guNasaMjJA sUtra na bhASitA, parantu "vaNNapajjavA gaMdhapajjavA ityAdipAThaH paryAyazabdena paThitastathApi guNo na kathyate / anyacca / egaguNakAlaeityAdisthAneSvapi guNazabdo yazca dRzyate sopi gaNitazAstrasiddhaparyAyavizeSaH saMkhyAvAcako jJeyaH / parantu guNAstikanayaviSayavAcako na / ukta ca / sammatigranthamadhye japati asthisamae egaM guNo dazaguNo annNtgunno| rUvAIpariNAmA bhannai tamhA guNavisesA // 1 // guNasahamaMtareNAvi taNupajjavavisesasaMkhANa / / sijjhai Na varaM saMkhA Nasatthadhammo eva guNotti // 2 // jaha dasasu daMsaguNami ya egaMmi dasataNaM samatte ca / ahiyaM vi guNasadde taheva eyaMmi davaDheM // 3 // evaM guNaH paryAyAt paramArthadRzA minno nAsti / tasmAd dravyamiva zaktirUpatA kathaM syAdityabhiprAyaH / 12 / vyAkhyArthaH-yadi guNa tIsarA padArtha arthAt dravya aura paryAyase bhinna padArtha hotA to tIsarA naya bhI prApta hotA, arthAt sUtrameM to dravyArthika aura paryAyArthika aise do naya hI kahe gaye haiM, yadi tIsarA hotA to dIkha pdd'taa| isase yaha siddha huA ki ina kathita do nayoMse anya koI naya hI nahIM hai / saMmatigranthameM Upara kahA bhI hai / gAthArtha--zrI bhagavAnne dravyArthika tathA paryAyArthika ye do hI naya kahe haiM, phira yadi dravyaparyAyase bhinna guNa bhI hotA to guNArthika naya bhI kahanA yogya thA // 1 // aura bhagavAnne jo gotamAdikako sUtra kahe haiM unameM pajjava saMjJA kahI hai isaliye guNa paryAya hI kahalAte haiM // 2 // rUpAdikakI sUtrameM guNasaMjJA nahIM kahI gaI hai parantu 'vagNapajjavA, gandha pajjavA' ityAdi pATha paryAyazabdase hI kahA hai arthAt varNaparyAya, guNaparyAya aisA hI kahA gayA hai| aura guNa zabda vahAMpara nahIM kahA // aura bhI 'ega guNakAla e' eka guNakAlameM ityAdi sthA Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 ] zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAma noMmeM jo guNa zabda dIkha par3atA hai, vaha guNa zabda bhI gaNitazAstrameM siddha paryAyavizeSakA hI nAma hai, isaliye usako saMkhyAkA vAcaka hI samajhanA cAhiye aura guNAstika nayake viSaya kA vAcaka nahIM / saMmatigraMthameM kahA bhI hai : gAthArtha-Arthika samaya meM aisA kahate haiM ki eka guNa, daza guNa, tathA anantaguNa rUpAdi pariNAma kahe gaye haiM, isa kAraNa guNazabda saMkhyAvizeSavAcaka hai // 1 // aura guNazabdake vinA bhI saMkhyAoMke viSayameM tanupayyAyavizeSa aisA prayoga kiyA hai, isa hetuse eka guNa yaha samUhakA dharma saMkhyAparaka hai na ki zaktiparaka / / 2 // jaise dazasaMkhyAoMmeM dazaguNa hai; aise hI ekameM eka guNa; zatameM zataguNa hai / isI prakAra samasta saMkhyAoMmeM guNa zabdakA prayoga hai, aise eka guNa dravyastha guNa nahIM hai // 3 // ___ isa rItise paramArtha dRSTise pAyase bhinna koI padArtha nahIM hai, isa kAraNa se dravya ke sadRza zaktirUpatA guNa kI kaise hosakatI hai ? / / 12 / / atha kecana paryAyasya dalaM guNa iti vadanti / guNaM zaktirUpameva manvAnazca vivadante, tAn dUSayannAha / aba vAdIgaNa guNako paryAyakA kAraNa mAnate haiM, aura guNako svatattvazaktirUpa mAnate hue paraspara viruddha vivAda karate haiM, unako dUSaNa dete hue yaha sUtra kahate hai / paryAyasya dalaM yahi guNo dravyeNa kintadA / guNaparyAya eveyaM guNapariNAmakalpanA // 13 // bhAvArtha-aura yadi paryAya kA kAraNa (udAdAna kAraNa) guNa ho to punaH dravyakA kyA prayojana hai ? / aura guNapAya yaha jo kathana hai so to guNakI hI pariNAmarUpa kalpanA hai, na ki anya kucha / / 13 / / vyAkhyA / yahi guNaH paryAyasya dalaM upAdAna kAraNaM mavati / tadA dravyeNa kimiti ki prayojanaM dravyaprayojanaM guNenaiva siddhamityarthAt guNaparyAyAveva pAyauM upadizatAM tRtIyAsambhavAn iti niyamaH / punaratra kazcitkathayiSyati / dravyaparyAya 1 guNaparyAya 2 rUpe kArye bhinte stastatazca dravya 1 guNarUpa 2 kAraNe api minne staH / iti kalpanayA vAdI aratyaH / kayaM-kArye kAragopacArAt kAryamadhye kAraNazabdapravezo jAyate / tathA kAraNabhede kAryabhedaH siddhayati / atha ca kAryabhedasiddhau kAraNabhedasiddhi * rityanyonyAzrayonAma dUSaNamutpadyate / tasmAt guNaparyAyastu guNapariNAmasyaiva paTAntarabhedakalpanArUpa: / tata eva kevalaM sambhAvanA, parantu paramArthato na hi / atha ca dravyAdi nAmavayamapi bhedopacAreNaiva jJeyana / 13 // vyAkhyArtha-yadi guNa paryAyakA upAdAna kAraNa ho to dravyase kyA prayojana ? arthAt dravyakA prayojana guNase hI cala jAyagA taba anya padArtha mAnane kI kyA AvazyakatA hai ? aura dravyakA kArya guNase ho gayA to guNa, tathA paryAya, inhIM donoM padArthoMkA upadeza karanA cAhiye, kyoMki tRtIyakA asaMbhava hai, aisA niyama honA cAhiye Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA [ 25 aba isa viSaya meM yadi koI aisA kahai ki dravyapaya tathA guNaparyAya ye donoM kArya bhinna bhinna rUpake haiM, isaliye dravya tathA guNa ye kAraNa bhI bhinna bhinna rUpake honA cAhiye / isa prakAra kalpanAvAdI bhI mithyA haiN| kyoMki kAyryameM hI upacArase kAraNa kI kalpanA hotI hai isaliye kArya meM kAraNa zabdakA praveza hotA hai / ora bhI prathama kAraNakA bheda siddha hone para kAryakA bheda siddha hotA hai, aura aise hI kAryakA bheda siddha ho jAve taba kAraNakA bheda siddha ho sakatA hai; isa prakAra kAraNake bheda siddha hone meM kAryyabheda siddha karaNa hogA tathA kAryake bheda siddha honemeM kAraNakA bheda siddha honA kAraNa hogA, isa rIti se tumhAre mata meM anyonyAzraya nAmakA dUSaNa bhI AtA hai / isaliye guNaparyyAya yaha jo kathana hai so to guNakI hI pariNAmarUpase kalpanA hai, kyoMki kalpanAmAtra se hI paryAyase guNake bhedakA saMbhava hai, aura paramArthadRSTi se to guNakA bheda hai hI nahIM, kintu paramArthameM dravya guNa tathA paryAya ye tInoM nAma bhI bhedake upacAra se hI kalpita kiye haiM; aisA jAnanA cAhiye || 13 || ekAnekasvarUpeNa bhedA evaM parasparam / AdhArAdheyabhAvena kalpanAM ca vibhAvaya / / 14 / / bhAvArtha:- isa pUrvokta prakArase dravya eka hI hai, guNa paryAya aneka haiM, isa rIti se paraspara arthAt eka dUsarekI apekSAse bhedako kalpanA mAtra jAno, aura isI pUrvokta rItise AdhArAdheyabhAvakI kalpanA bhI nizcaya karo // 14 // vyAkhyA / evamamunA prakAreNa dravyamekaM guNaparyAyA aneke, itthaM bhAvanA kAryA / parasparamanyonyaM bhedabhAvakalpanA kartavyetyarthaH / ca punaH anayaiva dizA AdhArAdheyamAvena kalpanAM vibhAvaya / AdhA rAdheyatramukhabhAvAnAmapi sthabhAvena bhedAn vicArya manasi jJeyam / yataH parasparAvRttidharmANa: parasparabhedAn jJApayantIti bhAvaH / / 14 / / vyAkhyArthaH - isa pUrvokta rIti se kalpanA mAtrase guNa, payryAyakI siddhi honese yaha siddha huA ki dravya eka hai kalpanA athavA vivakSAse guNa paryAya aneka haiM / isa prakAra dravya, guNa tathA paryAya ke paraspara kalpita svarUpase bhedakI bhAvanA karanI cAhiye / aura isI rItise AdhAra, Adheya Adi bhAvase bhI kalpanA ko jAno arthAt kalpita svabhAva ke hI bhedase AdhAra, Adheya ityAdi bhAvoMke bhI sthAyIbhAvase bhedoMko vicAra kara manameM nizcaya karo, kyoMki paraspara AvRttizIla dharma, arthAt eka padArtha se dUsare meM AnevAle dharma hI parasparake bheda ko jJApita karate haiM, yaha tAtparya hai // 14 // atha AdhArAveyabhAvayorhaSTAntena upadizannAha / aba AdhAra Adheya bhAvake viSaya meM dRSTAntadvArA upadeza detehue yaha sUtra kahate haiM Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadrarAjacandrajainazAstramAlAyAm ghaTAdidravyamAdhAra-Adheyau tu guNAdikau / ekAkSalakSyA rUpAdyA dvayakSagamyaM ghaTAdikam // 15 // bhAvArthaH-ghaTa Adi dravya to AdhAra haiM aura guNa Adi Adheya haiN| inameM Adheya rUpa Adi to eka iMdriyake viSaya haiM, aura ghaTa Adi dravya do indriyoMke viSaya haiM // 15|| vyAkhyA / ghaTAdidravyamAdhAraH dravyaM ghaTAdikamAdharo rUpAdInAM / tathA hi-ghaTe rUpAdyA AdhRtAstiSThantIti / atha guNaparyAyarUparasAdayo nIlapItAdayazcAdheyAH dravye sthitAH / evamAdhArAdheyamAvena dravyAt guNaparyAyo bhedena sthitI / tathA rUpAdayo guNaparyAyA ekendriyagocarA ekendriyaviSayA ityarthaH / yathA rUpaM cakSurindriyagocaraM cakSurmAtra grAhyaguNatvAt / raso hi rasanAviSayo rasanAmAtragrAhyaguNatvAdityAdi / atha ghaTAdidravyaM tu dvIndriyaviSayaM, cakSuHsparzAbhyAM ghaTo gRhyate dravyatvAt / etannaiyAyikAbhimataM / svamate tU gandhAdiparyAyadvArA ghrANendriyAdikenApi dravyapratyakSamasti / na hi cet kusumaM brApayAmItyAdijJAne bhrAntitvaM jAyate / evamanekendriyagrAhyadravyAt guNaparyAyayo do jJAtavyaH / guNaparyAyayoranyonyaM bhedastu sahamAvI kramabhAvI ca kalpanIyaH / sahabhAvI guNaH, kramamAvI paryAya iti / anyacca paryAyo dvividhaH / sahabhAvI kramamAvI ca / sahabhAvI guNa ityabhidhIyate / paryAyazabdena tu paryAyasAmAnyasya svavyaktivyApinosbhidhAnAnna doSa iti / tatra sahamAvinaH paryAyAH guNAH / yathAtmano vijJAnavyaktizaktyAdayaH / kramabhAvinaH paryAyAstvAtmano yathA sukhaduHkhazokaharSAdayaH / iti bhedakalpanam / / 15 / / vyAkhyArthaH-ghaTa Adi dravyarUpa padArtha AdhAra haiM, kyoMki ghaTa AdimeM rUpa Adi rahate haiN| isaliye rUpAdika rahanekA sthAna ghaTa Adi dravya AdhAra' arthAt rUpAdikA dhAraNa karanevAlA hai; aura rUpa, rasa Adi guNa tathA nIla pItAdi paryAya ye saba Adheya' haiM, arthAt ghaTa Adi dravyameM rUpAdi guNa rahate haiM, isaliye Adheya haiM, arthAt dravyameM ye guNaparyAya sthita haiM / isaprakAra AdhAra AdheyabhAvase dravyase guNa paryAya bhinnarUpase sthita haiM; aura rUpAdi guNaparyAya eka indriyase grAhya haiM, arthAt ye eka eka indriyase jAne jAte haiN| jaise rUpa netra indriyakA viSaya hai, kyoMki kevala netra indriyamAtrase jo grAhya guNa ho usako rUpa kahate haiM; tathA rasa jihvA indriyakA viSaya hai, kyoMki jihvA indriyamAtrase grahaNa karane yogya guNa hai / aura ghaTa Adi dravya to do indriyake viSaya haiM, kyoMki ghaTa netra tathA sparzana (tvak ) ina donoM indriyoMse jAnA jAtA hai, kyoMki vaha dravya hai / yaha kathana naiyAyikamatake anusAra hai, aura nija arthAt jainamatameM to 1 caTAI para devadatta hai, sthAlImeM pakAtA hai, tilameM taila hai, ghaTameM rUpa hai, yahA~ caTAI, sthAlI, tila tathA ghaTa AdhAra haiM / 2 jo vastu unameM vA unapara hai vaha Adheya hai| caTAIrUpa AdhArakA Adheya devadatta, sthAlIkA cAMvala, tilakA taila aura ghaTakA rUpa Adheya hai| Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA [27 gandha Adi dravyake paryAyadvArA prANa Adi indriyoMse bhI dravyakA pratyakSa hotA hai / yadi aisA na mAno, to "puSpaM brApayAmi" maiM tumako phUla suMghAtA hUM, ityAdi jJAnameM bhrama hogaa| isaprakAra aneka indriyagrAhya (jAnane yogya ) dravyase eka indriyagrAhya guNaparyAyakA bheda jAnanA cAhiye / aura guNa tathA paryAyakA paraspara bheda to sahabhAvI tathA kramabhAvI kalpanAse samajha lenA cAhiye / saha arthAt dravyake sAtha sAtha bhAvI honevAlA jo ho so sahabhAvI guNa hai, jaise pudgalameM rUpAdi aura jIvameM jJAna Adi upayoga / aura krama arthAt bArI bArI se bhAvI honevAlA jo ho so kramabhAvI-paryAya hai| jaise ajIva mRttikA dravyameM piMDa kusUla Adi, suvarNameM kaTaka kuMDala Adi, aura jIva dravyameM nara nAraka tathA siddhAdi paryAya samajhanA / aura bhI paryAyake do bheda haiM; eka to sahabhAvI (sAtha honevAlA) paryAya aura dUsarA kramabhAvI arthAt kramase honevAlA paryAya / inameMse sAtha honevAle paryAyako hI guNa kahate haiM / yahA~para paryAyazabdase paryAya sAmAnyakA grahaNa hai, arthAt nija AdhArabhUta vyaktimAtrameM vyApaka hokara rahanevAlA paryAya guNazabdase kahA jAtA hai, isaliye aisA kahanese koI doSa nahIM hai / unameM sahabhAvI paryAya guNa haiM, jaise AtmAke vijJAna vyaktikI zakti Adi, aura kramabhAvI paryAya haiM, jaise AtmAke sukha duHkha harSa tathA zoka Adi; isa rItise guNaparyAyake paraspara bhedakalpanA karanI cAhiye / / 15 // sajJAsaGghayAlakSaNebhyo vibhAga, dravyAdInAM yo viditvA mitho'tra / rAddhAnte zrItIrthanAthapraNIte, zraddhAM kuryAnnizcalastasya bodhaH // 16 // vyAkhyArthaH-saMjJA (vastuke nAma) saMkhyA (padArtha gaNanA) tathA asAdhAraNa dharma vacana Adi lakSaNadvArA jo dravya Adike vibhAgako paraspara jAnakara zrIbhagavAn tIrthanAtharacita siddhAntameM zraddhA karegA, usa bhavya jIvake acala bodha hogA / / 16 / / ___ iti zrIbhojavinirmitAyAM dravyAnuyogatarkaNAyAM dvitIyo'dhyAyaH ___ vyaakhyaa| saMjJA nAma tatkRto vibhAgo, yathA-dravyanAma 1 guNanAma 2 paryAyanAma 3 ceti / satayA gaNanA tatkRto vibhAge yathA dravyANi SaT, guNA aneke, paryAyA aneke / lakSaNaM vasAdhAraNadharmabanane takato vibhAgo yathA dravati tAMstAnparyAyAnAgacchatIti dravyam / gumanamekasmAdanyasya minakaraNaM kaNa parigamanaM sarvato vyAptiH paryAyaH / evameteSAM dravyaguNaparyAyANAM parasparaM bhedo'sti| evaM mAjAsahacAlakSaNebhyo vibhAgaM bhedaM viditvA dravyAdInAM yo mithaH parasparam atra rAddhAnte siddhAnte bhItInAthapraNIte zrIbhagavaddhASite zraddhAmAsthAM kuryAt tasya bhavyasya nizcalo ni:prakampo bodhaH samyaktvaM lamata iti jJeyam // 16 // iti zrIdravyAnuyogatarkaNAyAM bhedapradarzanI dvitIyo'dhyAyaH // 2 // Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadrAjacandra jainazAstramAlAyAm vyAkhyArthaH--saMjJA arthAt vastuoMkA nAma usa nAmakRta vibhAga jaise dravya nAma 1 guNa nAma 2 tathA paryAya nAma ityAdise / saMkhyA arthAt gaNanA usa gaNanAjanita vibhAgase, jaise jIva, pudgala, dharma Adi chaha dravya haiM, guNa aneka haiM, tathA paryAya bhI aneka haiM, isa vibhAgase aura AsAdhAraNa dharma vacana lakSaNa hai arthAt lakSya padArthakA aisA dharma varNana karai, ki vaha dharma anya padArthoM meM na mile; vaha hI asAdhAraNadharmako kahanevAlA lakSaNa hai / usakA kiyA huA vibhAga jaise "una una padArthoMko jo prApta ho vaha dravya hai" yaha dravyakA lakSaNa hai / " eka samUha vA eka jAtike padArthoM meM se jo eka kisIko pRthak karai vaha guNa hai" yaha guNakA lakSaNa hai, aise hI "jo sarvatra vyApta ho, jo sarvatra gamana karai vaha paryAya hai" yaha paryAyakA lakSaNa hai / isaprakAra saMjJA, saMkhyA, tathA lakSaNake dvArA dravya, guNa tathA paryyAyakA paraspara bheda hai / isa rIti se saMjJA saMkhyA aura lakSaNoMse dravya Adike paraspara bhedako jAnakara zrIbhagavAn tIrthanAtha dvArA bhASita isa syAdvAdarUpI siddhAntameM jo zraddhA karai usa manuSyake nizcala ( akaMpAyamAn ) bodha (samyaktva) kI prApti hotI hai, aisA jAnanA cAhiye // 16 // iti zrIdravyAnuyogatarkaNAvyAkhyAyAmAcAryopAdhidhAripaNDitaThAkuraprasAda 28 ] zarmapraNItabhASATIkAsamalaGkRtAyAM dvitIyo'dhyAyaH // 2 // 5 atha tRtIyAdhyAye ye tIrthikA dravyAdInAM bhedamaGgIkurvanti / abhedapakSamAzritya tAn dUSayannAha / aba jo zAkhakAra dravyAdikA sarvathA bheda hI aMgIkAra karate haiM unake matako abheda pakSakA Azraya karake isa tRtIya adhyAyameM dUSita karate haiM / ekAntenocyate bhedo dravyAdInAM mitho yadA / syAdguNaguNinoreva bhAvocchedo'nyadravyavat // 1 // bhAvArtha:- yadi ekAntataH arthAt sarvathA dravya, guNa tathA paryAyoMkA paraspara bheda hI kahate ho, to anya dravyake tulya guNaguNI bhAvakA uccheda (abhAva) ho jAvegA / vyAkhyA / yadA dravyAdInAM dravyaguNaparyAyANAmekAntena ekAntapakSeNa mithaH parasparaM bheda ucyate, tadA anyadravyavat paradravyeNaiva svadravyaviSaye'pi guNaguNinoreva bhAvocchedo guNaguNibhAvasya vyucchittirbhavet / yathA jIvadravyasya guNA jJAnAdayasteSAM guNI jIvadravyam, pudgaladravyasya guNA rUpAdayasteSAM guNI pudgaladravyamiti / evaM vyavasthA zAstraprasiddhA bhedAGgIkAreNa vilupyate / jIvadravyasya yathA pudgaladravyasya guNebhyo bhedo'sti tathA nijaguNebhyo jJAnAdibhyo'pi bhedo'sti / tadvat ayamasya guNI / etasya ete guNA, ityayaM vyavahAro'pi vilupyate / tasmAt kAraNAt dravyaparyAyANAmabheda evaM sambhavati / etAdRzo bhedanayavicAro gurorupadezAt bhavyAGgino dhArayanti // 1 // Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA [ 29. vyAkhyArthaH - jaba dravyAdikA arthAt dravya, guNa tathA paryAyoMkA ekAntapakSase paraspara bheda kahate ho, to paradravyakI taraha svadravyake viSaya meM bhI guNa aura guNIke bhAvakA uccheda ( sarvathA abhAva ) ho jAyagA / jaise jIvadravyake jJAnAdika guNa haiM, aura unakA guNI jIvadravya hai, aise hI pudgala dravyake guNa rUpa Adi haiM aura pudgala dravya unakA guNI hai / isaprakAra jo vyavasthA zAstrameM prasiddha hai vaha guNa aura guNIke sarvathA bheda aMgIkAra karanese lupta hotI hai / kyoMki jaise jIvadravyakA pudgaladravyake guNoMse bheda hai / vaise hI nijaguNoMse bhI bheda hai / usa hI prakAra isake yaha guNI haiM tathA isa dravyake yaha guNa haiM yaha jo vyavahAra haiM vaha bhI lupta hotA hai / isaliye dravya, guNa tathA praryAyoMke abheda hI saMbhavatA hai / aisA bhedanayakA vicAra guruke upadezase bhavya jIva dhAraNa kareM ||1|| atha punarapyabhedamAzritya yukti kathayannAha / aba punaH abhedakA Azraya karake yuktiko darzAte hue agrima sUtra kahate haiM / guNaparyAyayordravye bhedasambandha IritaH / anavasthA prabandhaH syAdbha edakalpanayA bhRzam // 2 // bhAvArtha:- guNa aura paryAyakA dravyake viSayameM abheda saMbaMdha hI siddhAntameM kahA gayA hai, kyoMki bhedakalpanAse atyaMta anavasthAkA prabandha ho jAtA hai ||2|| vyAkhyA | guNaparyAyayoranyonyaM dravye dravyaviSaye abhedasambandha evAsti / yadi ca dravyaviSaye guNaparyAyayoH samavAyanAmnA bhinnaH sambandhaH prakalpate, tadA'navasyAdoSanibandhanaM niSpadyate / guNaguNinoriva pRthaksamavAyo lakSyate / punastasya samavAyasambandhasyApi anyaH sambandho yujyate / punastasyApi anyataraH | evaM prakalpayato'vasthiti: kutrApi na bhavati / evaM ca bhedakalpanayA mRzamatyarthamanavasthAprabandhaH asthitiyuktiprasaGgazca jAyate / tasmAt kAraNAt samavAyasya svarUpasambandhamevAbhinnatayA yadaGgIcakartha / tahi guNaguNinoH svarUpasambandhamaGgIkurvatAM ko doSaH / kiM ca bhavatAM vighaTate / yacca navIna sambandhakalpanagauravaM vidhatya / ukta ca "prakriyAgauravaM yatra taM pakSaM na sahAmahe / prakriyAlAghavaM yatra taM pakSaM rocayAmahe" // 1 // RjumArgeNa siddhayato'rthasya vakreNa sAdhanAyogAt / samavAyasya svarUpa sambandhaminnakaraNe guNaguNinova svarUpasambandhAGgIkaraNe ca ko vizeSo nirarthaM kanavIna sambandha viSkaraNena ca gauravApattiriti dik // 2 // vyAkhyArthaH-syAdvAdasiddhAnta meM dravyake viSaya meM arthAt dravyake sAtha guNa aura paryAyakA paraspara abheda saMbaMdha hI hai / aura yadi dravyake viSaya meM guNa aura paryAyakA samavAya nAma eka bhinna saMbaMdha kalpita karate ho, arthAt guNa aura paryAya yaha donoM hI dravya meM samavAya saMbaMdha se rahate haiM aisA mAnoge to vaha anavasthArUpa dopakA Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20] zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm kAraNa hotA hai| kyoMki tumhAre matameM guNa tathA guNI jaise bhinna 2 lakSita hote haiM unake tulya samavAya bhI to sabase pRthak bhAsatA hai / aura jaise guNa, guNI dravyameM samavAya saMbaMdhase rahate haiM aise hI samavAya saMbaMdha bhI unameM kisa saMbaMdhase rahegA isase usa samavAyakA bhI anya saMbaMdha mAnanA yogya hai| aura phira usa samavAya saMbaMdhakA bhI anya saMbaMdha kalpanA karanA cAhiye / isaprakAra kalpanA karate hue tumhArI sthiti kahIM bhI na hogii| isaprakAra bhedakI kalpanAse atyaMta anavasthAkA prabaMdha aura asthiti yuktikA prasaMga hotA hai / isakAraNa yadi samavAyakA anyasaMbaMdha na mAnakara abhedase svarUpasaMbaMdha hI aGgIkAra kiyA ho to guNa tathA guNIke svarUpasaMbaMdha svIkAra karanevAloMko kyA doSa hai ? aura tumhArA isameM kyA vigAr3a hotA hai jo navIna samavAya saMbaMdha svIkArarUpa kalpanAkA gaurava karate ho ? anyatra kahA bhI hai "jisa pakSameM prakriyA kA gaurava hai usa pakSako hama nahIM sahate haiM, aura jisa pakSameM prakriyAkA lAghava hai usa pakSako prasannatAse svIkAra karate haiN| kyoMki jo artha sarala mArgase siddha hotA hai usa arthako vakramArgase sAdhanA yogya nahIM hai / aura samavAyake judA svarUpa saMbaMdha karane meM tathA guNaguNIke svarUpa saMbaMdha svIkAra karanemeM kyA vizeSa ( pharka ) hai ? aura vyartha navIna saMbaMdhake prakaTa karanemeM gaurava hotA hai ( arthAt guNa aura guNIkA bheda mAnanA aura unakA samavAyasaMbaMdha mAnanA punaH anavasthAdoSase bhayabhIta hokara samavAyakA saMbandhAMtara na mAnakara usakA svarUpasaMbaMdha hI svIkAra karanA isakI apekSA guNaguNIke kevala svarUpasaMbaMdhake mAnanemeM hI lAghava hai, kyoMki svarUpasaMbaMdha to tumako bhI mAnanA par3atA hI hai) isa prakAra saMkSepase sarvathA guNaguNIke bheda' mAnanevAleke matameM dUSaNa darzAyA hai // 2 // punarbhedapakSiNo dUSayannAha / / aba bhedavAdIke pakSako doSa dete hue agrima sUtra kahate haiM / svarNaM kuNDalatAM prAptaM ghaTo raktatvamoyivAn / iti vyavahRtirna syAdyadyabhedo bhavenna hi // 3 // sUtrArthaH-yadi dravya, guNa tathA paryAyakA abheda na hotA to "suvarNadravya kuNDaladazAko prApta huA aura ghaTa raktatva ( guNadazA ) ko prApta huA" yaha vyavahAra lokameM nahIM ho sakatA // 3 // vyAkhyA / svaNaM kuNDalatAM kuNDalabhAvaM prAptaM / kanake kuNDalAkAratAM gatepi nAmAntaraNa 1 jAti vyaktikA, guNa guNIkA, avayava avayavIkA, kriyA kriyAvAnkA tathA nityadravya vizeSakA, bheda naiyAyika mAnate haiM aura inakA samavAyasaMbaMdha bhI naiyAyika mAnate haiM, unake matameM yaha doSa hai / . Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA [31 na bhedApattiH / tathA ca ghaTo raktatvamIyivAn / pUrvAvasthayA ghaTaH zyAmavarNaH punaragnipAkAdraktatvaM prAptastathApi zyAme ghaTe raktatAM prApte'pi ghaTAntaratA na jaataa| varNAkhyaguNabhedAd dravyabhedo na jAta iti vyavahAro lokaprasiddhirUpa AcAro na ghaTate / yadyabhedasvabhAvavyavahAro dravyAdInAM na bhavet / ato dravyAdayastrayo'bhinnA eva prakalpate nAmAntareNa na zanIyamiti bhAvaH / / vyAkhyArthaH-suvarNa kuNDala arthAt karNake AbhUSaNapaneko prApta huA, yahAM suvarNa kuMDalake AkArako prApta hogayA hai to bhI kuMDala isa nAmamAtrase suvarNa aura kuMDalakA bheda nahIM hotA; tathA ghaTa raktatvadazAko prApta huA; yahAM pUrva apakvadazA meM ghaTa zyAma varNakA thA aura agnike dvArA pakanese raktapaneko prApta huA, to bhI arthAt zyAmaghaTake raktatA prApta honepara bhI vaha ghaTa anya ghaTa vA anya padArthatAko nahIM prApta huA arthAt varNanAmA guNake bhedase dravyakA bheda nahIM huA aura yadi abhedasvabhAvase dravyaguNaparyAyoMkA vyavahAra na ho to pUrvakathita suvarNa ghaTa AdimeM yaha vyavahAra arthAt lokaprasiddha AcAra dahIM ghaTa sakatA hai / isa liye dravya Adi tInoM padArtha arthAt dravya, guNa aura paryAya ye abhinnarUpa hI kalpita kiye jAte haiM, inake jude jude tIna nAma honese yaha zaMkA nahIM karanI cAhiye ki yaha bhinna haiM yaha bhAva hai // 3 // punarvA kaM kathayati / phira abhedavAdIke matameM bAdhakakA kathana karate haiM / syAt skandhadezayorbhedAtskandhe'pi dviguNAtmatA / pradezagurutAbhAvAtskandhAbhedaprabandhatA // 4 // bhAvArthaH-skaMdha tathA dezake bhedase skaMdhameM dviguNatA honI cAhiye parantu dezase skaMdhameM adhika gurutA nahIM hai, isa hetuse dezase skaMdhakA abhedarUpa hI prabandha hai // 4 // ___ vyAkhyA / skandhadezayorbhedAt skandhaviSaye'pi dviguNAtmatA dviguNabhArAropo bhavet / skandho'vayavI, dezo'vayavaH anayormedakalpanayA dviguNo bhAraH skandhamadhye bhavan dvighnaH skandho bhavet / yataH-zatatantupaTe zatatantuSu yAvAn bhAro'sti tAvAneva hi paTe' bhAro yujyate, tantupaTayorabhedAt / bhedavicAre paTo'nyaH tantavo'nye evamanayorbhedasta sminsati dviguNagurutApi yuktA / atha ca kazcinnaiyAyiko navIna evaM yadi kathayati / yataH- avayavamArAt avayavimAro'tyantaM laghIyAnasti / tasmAt tanmate dvipradezAdiskandhamadhye kutrApi utkRSTagurutvaM no bhavitumarhati dvipradezAdiskandha ekapradezAdyapekSayA avayavidharmatvAt / anyacca paramANumadhye mAnyotkRSTagurutvamananAt rUpAdikavizeSo'pi paramANumadhye mAnyaH syAt / dvipradezAdikamadhye na mAnyaH syAt / abhedena yasya bandho yadA manyate tadA pradezasya yo bhAraH sa eva skandhasya bhAratvena pariNamatyeva / yathA tanturUpaM paTarUpatayA pariNamati / tadA gurutAyA vRddhazca doSaH kathyamAnopi na lagediti bhAvaH / 4 / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 ] zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAma vyAkhyArtha-skaMdha (avayavI) tathA deza ( avayava ) kA yathArthameM bheda honese skaMdhake viSayameM dviguNarUpatA hogI arthAt skaMdhameM dUnA' bojha prApta hogA, yahAMpara sUtrameM skaMdhazabdase avayavIrUpa arthakA grahaNa hai| aura dezazabdase avayavakA ina donoM avayavI tathA avayavoMkI bhedakalpanAse avayavImeM dUnA bojha honese vaha avayavI avayavoMkI apekSA dUnA bojhala hojAvegA, kyoMki sau taMtu ( sUta ) se bune hue vastrameM utanA hI bhAra yukta hai, jitanA ki una so tantuoMmeM hai| kyoMki taMtu aura paTake abheda hai, aura yadi taMtu aura paTake bheda vicAre, to paTa anya hai taMtu anya haiN| isaprakAra ina donoMkA bheda hote hue avayavI paTa meM dUnA bhArIpana bhI honA ucita hai| aba yahA~ para yadi koI navIna naiyAyika aisA kahatA hai, ki avayavake bhArase avayavIkA bhAra bahuta halakA hai, to isa hetuse usake matameM do pradezayukta avayavImeM kahIM bhI avayavakI apekSAse adhika bhArIpana na honA cAhiye, kyoMki do pradeza Adiyukta skaMdhameM eka pradeza AdikI apekSAse avayavI dharmapanA hai, aura eka pradezavAle paramANumeM dRSTagurutvakI apekSA adhika gurutva mAnanese paramANumeM rUpAdikI adhikatA bhI mAnI jaaygii| aura dvipradezAdi skaMdhameM na mAnI jaaygii| aura jaba jisakA saMbaMdha abhedase mAnate haiM to pradeza (avayava) kA jo bhAra hai vaha skaMdha (avayavI) ke bhI bhArapanese pariNata hotA hI hai| jaise-taMtukA rUpa paTarUpatAse pariNamanako prApta hotA hai, arthAt jo taMtukA rUpa hai vaha hI paTakA rUpa hotA hai; taba isaprakArase gurutA athavA pradeza-vRddhikA jo doSa kahA huA hai so bhI nahIM laga sakatA hai / yaha sUtrakA tAtparya hai // 4 // aba jo dravyAdikoMke abheda mAnate haiM unako upAlaMbha dete hue kahate haiM cedbhinnadravyaparyAyamekarUpaM gRhAdikam / bhASase na kathaM dravyaM guNaparyAyavattadA // 5 // bhAvArtha:-yadi bhinna dravyoM ke paryAya gRhAdikako eka rUpa kahate ho to dravya guNaparyAyoMvAlA hai aisA kyoM nahIM kahate ? / / 5 / / vyAkhyArthaH-yadi bhinna 2 dravyoMke paryAya rUpa arthAt pASANa, kASTa, jala Adi jo bhinna 2 bahutase dravya haiM, unake paryAyabhUta gRha ( ghara ) Adiko "yaha ghara eka rUpa hai" isaprakArakI buddhise eka hI kahatA hai, to dravyako guNaparyAyavAlA kyoM nahIM kahatA hai ? arthAt eka dravyameM guNa tathA paryAyakA abheda hoya; aisA viveka kyoM nahIM kahatA hai ? kyoMki jo AtmA dravya hai vaha hI AtmAkA jJAna Adi guNa hai, aura 1 tAtparya yaha hai ki avayava milake avayavI banatA hai to vaha avayavoMse bhinna hai, isase apanI tathA avayavoMkI gurutA (bhArIpana) milAkara dUnA hogayA / Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatakaNA [33 deva nara Adi paryAya haiM yaha anAdisiddha vyavahAra hai jo dravyAdikoMkA abhedabhAva aMgIkAra tuma nahIM karate to vaha ThIka nahIM, kyoMki dravyoMmeM abhedatA avazya hI hai / yadyapi dravya, guNa aura paryAya aise nAma pRthak 2 honeke kAraNa dravya bhinna hai guNa bhinna hai, aura paryAya bhI bhinna hI hai, isa yuktise bhinnatAkA bhAna lakSita (pratIta) hotA hai, tathApi dravya ghaTa hai aura guNase zukla ghaTa, nIla ghaTa, rakta ghaTa yA zyAma ghaTa hai tathA paryAyase vizAla AkArameM pariNata zaMkhake tulya grIvAsahita aura mahAna udaravAlA yaha ghaTa hai, ityAdi guNa tathA paryAyoMse ghaTa bhinna nahIM hai // 5 // atha dravyAdInAmabheda ye'GgIkurvanti tAn upAlambhaM dadannAha / vyAkhyA / yadyapi minnadravyaparyAyaM pASANakASThajalAdikAni dravyANi bahUni teSAM paryAyaM gRhAdikaM bhavanAdikamekarUpametadgRhamityAkArikayA buddhacA ekameva bhASase tahi dravyaM kathaM guNaparyAyavanna bhASate / ekasmin dravye guNaparyAyayorabhedo bhavet / etAdRzaM viveka kathana kathayasi / yata AtmadravyaM yadasti sa evAtmaguNaH sa evAtmaparyAyazca tIdRzavyavahAro'nAdisiddho vartate / yasmAdravyAdInAmabhedamAvaM nAGgI ruSe tadasat / eteSAmabhedatA eva vartate / yadyApa dravyaM bhinnaM guNo bhinnaH paryAyopi bhinna eva dravyaguNaparyAyanAmatvAt iti yuktyA bhinnatAmAnaM lakSyate tayApi dravyaM ghaTa: guNena zuklo ghaTo nIlo ghaTA rakto ghaTaH, zyAmo vA paryAyeNa pRthabundhAdyAkArapariNataH kambugrIvaH peTodaraH dravyAdiguNaparyAyAbhyAM ghaTo minno nAsti // 5 // niyatavyavahAraM yadravyaM tadanayoH stoH| pariNatyekarUpatvAdyatra vaikaprakArakAH // 6 // ___ bhAvArthaH-jo dravya yaha niyatavyavahAra hotA hai vaha ina donoMke vidyamAna honepara hotA hai, tathA pariNAmameM tInoMko ekarUpatA honese dravya, guNa aura paryAya tInoM eka hI prakArake arthAt eka hI haiM / / 6 / / ___ vyAkhyA / yajjIvadravyamajIvadravyamityAdiniyatavyavahAraM dravyaM vyavasthAmahitavyavahAro bhavati / tadguNaparyAyayorabhedAt satovidyamAnayoranayo bhavet / yathA jJAnAdiguNaparyAyebhyo'bhinno jIvaH / rUpAdiguNaparyAyemyA'minno'jIvane ti yaditthaM na syAttadA dravyAtsAmAnyAt vizeSasaMjJA na bhavet / ataH kAraNAt dravya ? guNa 2 paryAyAH 3 iti nAmatrayam / parantu svajAtyAyakatvavyavahAra eva viSu tiSThati pariNatyekarUpatvAt parigamanaM yayAtmadravyaM tasya ca jJAnAdiguNAH pariNAmivastuSu teSAM paryAyA etatsarvamapi ekameti yato ratnaM 1 tasya kAntiH 2 jvarApahAralakSaNA tacchaktiH 3 etattrayamapi pariNa-yekarUpatvama / tava dravya 1 gaNa 2 paryAya 3 ityekarUpatvameva tasmAtpariNatyekarUpatvAta dravyAdaya ekaprakArakA kA vyAkhyArthaH-jo jIva dravya, ajIva dravya, ityAdi niyata vyavahAra arthAt dravya, 1 yaha pATha bhASArtha ke pIche kisI bhUlase diyA gayA hai / pAThaka dhyAnase pddh'eN| . / pAThaka dhyAna se par3heM Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 ] zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm isa prakAra vyavasthAsahita vyavahAra hotA hai, vaha guNa aura paryAyoMke abhedase hai isa kAraNa ina guNa paryAyoMke vidyamAna honepara hI hotA hai| jaise jJAnAdi guNa paryAyoMse abhinna jIva hai aura rUpAdi guNa paryAyoMse abhinna ajIva dravya hai| yadi aisA na ho to guNa paryAyoMse rahita sAmanya dravyase manuSyajIva, devajIva, muktajIva, tathA rakta ghaTa, pIta ghaTa ityAdi vizeSasaMjJA na hoN| isa kAraNase dravya, guNa, paryAya yaha tIna nAma haiM, parantu svasvabhAva Adi ekapanekA vyavahAra hI tInoMmeM rahatA hai, kyoMki pariNatimeM ekarUpa hai| pariNamana jaise AtmA dravya hai, usake jJAnAdi guNa pariNAma haiN| yahA~ jJAnAdi guNasahita dravyameM hI AtmA yaha vyavahAra hotA hai aura aise hI pariNAmI vastuoMmeM unake jo paryAya haiM una paryAyoMse yuktameM dravya vyavahAra hotA hai, yaha saba eka hI hai / kyoMki ratna, usakI kAnti tathA jvarako nAza karanevAlI usakI zakti, yaha tInoM bhI pariNatimeM eka rUpa haiM / usa hI prakAra dravya guNa tathA paryAya ye ekarUpa hI haiM, isase pariNatimeM ekarUpa honese dravyAdika tInoM eka prakAravAle haiM // 6 // punarabhedaM nAGgIkurvanti / teSu eva doSasambhavamAha / phira bhI jo abhedako nahIM mAnate haiM unameM hI doSakI utpattiko kahate haiM / na hya teSAM yadAbhedastadA kArya kuto bhavet / notpadyate hyasadvastu zazazRMgavaduccakaiH / bhAvArthaH-yadi ina dravyAdikoMkA abheda nahIM hai to inase kArya kaise hotA hai ? kyoMki jaise kharagozake (kharagozake) sIMga utpanna nahIM hote haiM vaise asat padArtha utpanna nahIM honA cAhiye // 7 // vyAkhyA / yadi eteSAM dravyAdinAmabhedo na tadA kArya kuto bhavet / api tu dravyaguNaparyAyANAmabhedo nAsti tadA kAraNakAryayorapi abhedo na bhavet / tadA ca mRttikAvikAraNebhyo ghaTAdikArya kathaM niSpatsyate, kAraNe kAryazaktI satyAmeva kAryotpattiniyAmakatvamasadavidyamAnaM vastu na niSpadyate nizcayena zazazaGgavat / yathA zaviSANamityasadvastu asatpariNatitattvAt kArya niSpatyamAva eva dRzyate ayamatra bhAvaH / yadi kAraNamadhye kAryasattAGgIkriyate tadA abhedaH mahajameva AgataH // 7 // vyAkhyArthaH-yadi ina dravya, guNa tathA paryAyoMkA abheda nahIM hai to kArya kaise utpanna hotA hai ? arthAt abhedake vinA kAraNase kArya nahIM ho sakatA, aura yadi dravya guNa tathA paryAyoMkA abheda nahIM hai, to kAraNa kAryakA bhI abheda nahIM honA cAhiye / aura jaba kAraNa kAryakA abheda na huA to mRttikAdirUpa kAraNoMse ghaTa Adi kArya kaise utpanna hoMge ? kyoMki kAraNameM kArya zaktiko sattA hI kAryakI utpattimeM niyAmikA hai, kyoMki jo padArtha jahA~ avidyamAna hai vahA~se vaha padArtha kadApi utpanna nahIM ho sakatA hai, yaha , Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA [ 35 nizcaya hai / zazazRMgake samAna / jaise zaza ( kharagoza ) kA sIMga yaha asat ( avidyamAna ) vastu hai, kyoMki asat pariNatipanA hai, arthAt zazarUpa kAraNameM sIMgarUpa kAryakI zakti nahIM hai / isase zaza-sIMgarUpa kAryakI utpattikA abhAva hI dekhA jAtA haiM / yahA~para Azaya yaha hai ki yadi kAraNameM kAryakI vidyamAnatA svIkAra karate ho taba to kAryakAraNakA abheda sahajameM hI prApta huA arthAt kArya apane prakaTa honeke pUrva kAraNarUpa hI thA aura utpanna honepara bhI kevala usa dravyakA paryAyamAtra hogayA, yathArtha meM vaha kAraNase abhinnarUpa hI hai / jaise ghaTa Adi kArya mRttikAse utpanna hote haiM to bhI mRttikAse bhinna nahIM haiM // 7 // kAraNe kAryotpattikSaNAtpUrvameva yadi kAryasattAsti tadA kAryadarzanaM kathaM na jAyate / itthaM zaGkA samutpannA, tadupari kathayati / aba yadi kAraNameM kAryake utpattikSaNake pUrva bhI kArya vidyamAna hai, to mRttikA Adi kAraNameM ghaTa Adi kArya kyoM nahIM dIkha par3ate ? aisI zaMkA vAdIke utpanna huI, usapara yaha AgekA sUtra kahate haiM zaGkApanodaM karoti / aba agrima zlokase zaGkAko dUra karate haiM / dravyarUpA tirobhAvAcchaktiH kAryayasya yA satI / guNaparyAyayorAvirbhAvAtsA vyaktitAM vrajet // 6 // bhAvArtha:- kArya kAraNameM tirobhAvase jo dravyarUpa zakti vidyamAna rahatI hai vaha guNa aura paryAyake AvirbhAvase prakaTatAko prApta hotI hai' // 8 // vyAkhyA / kAryaM yAvannotpannaM tAvatkAraNe kAryasya dravyarUpA tirobhAvAdantargatatvAdyA ca kAryatvena lakSya zakti: satI vidyamAnA tiSThati / sA ca zakti: sakalasAmagrIsAnnidhyopagatA guNaparyAyayorAvirbhAvAtprakaTanAdvayaktitAmAvirbhAvatAM vrajet / tasmAdatra kAryaM dRzyate / tirobhAvAvibhAvAvapi niyAmaka kAryaparyAyI vizeSatvena jJeyAH / tenAvirbhAvasya sadasadvikalpadUSaNa na lagati / parantvanubhavAnusAritvena paryAyakalpanA / atha ca kAryasya ghaTasya tirobhAvAdadarzanAdravyarUpA mRtpiNDarUpA yA zaktiH satI vidyamAnA tiSThati sA sAmAnyazaktirAvirbhAvatkAraNakalApAdguNaparyAyayoH raktatvapRthubudhnatvakambugrIvatvAdikayoH / rakto'yaM ghaTo yo'yaM mRtpiNDAtsamutpanna iti kAryAdezena rakto ghaTa iti jAta: / kAraNe kAryopacArAdityarthaH // 8 // vyAkhyArthaH--kArya jabataka utpanna nahIM huA tabataka kAraNameM kAryake chipe rahanese 1 yadyapi kAraNameM kArya hai tathApi jina padArthoM se vaha prakaTa hotA hai unake binA usakI prakaTatA nahIM hotI, isa kAraNa mRttikA ke piNDameM ghaTakI dravyarUpatA kI vidyamAnatA honepara bhI kumbhakAra, cAka Adi sAmagrI ke vinA prakaTatA nahIM hotI, 2 atra ' jJeyo" iti pATha: samyagAbhAti / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 : zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAma jo kAryapane karake nahIM dekhane meM AtI huI dravyarUpa zakti vidyamAna rahatI hai vaha hI zakti jaba sampUrNa sAmagrIkI samIpatAko prApta hotI hai taba guNa aura paryAyake prakaTa honese svayaM bhI prakAzita hotI hai usase yahA~ kArya dekhA jAtA hai| yahAMpara tirobhAva tathA AvirbhAvoMko bhI kArya ke paryAyakI samAnatAse niyAmaka samajhane cAhiye, kyoMki isa prakAra AvirbhAvake sat tathA asatpakSake vikalpoMse jo dUSaNa lagatA hai vaha nahIM lagatA, parantu AvirbhAva tathA tirobhAvameM anubhavake anusAra paryAyakI kalpanA kI gaI hai / bhAvArthaghaTa rUpa kAryake na dekha par3anese dravyarUpa arthAt mRttikAke piNDarUpa jo zakti vidyamAna rahatI hai vaha hI sAmAnyazakti kuMbhakAra cAka daNDa cIvara (cAkaparase ghaTake utAranekA dhAgA ) Adi kAraNoMke samUhase raktatva Adi guNa aura pRthubudhnatva, kambugrIvatvAdi paryAyoM meM prakaTa hotI hai taba yaha ghaTa rakta ( lAla ) hai jo ki mRttikAke piNDase utpanna huA hai. isa prakAra kAryake Adezase rakta ghaTa hai aisA vyavahAra huA, kyoMki 'kAraNameM kAryakA upacAra hai // 8 // atha zlokadvayena naiyAyikamataM prakaTa yitvA samAdhatte / aba do zlokoMke dvArA naiyAyikakA mata prakaTa karake usakA samAdhAna karate haiN| naiyAyiko'sato jJAnamatItaviSayaM bhavet / yathA tathA sataH kAryamapi niSpadyate dhruvam // 6 // : itthamAha mRSA taccAsadbhUtaviSayaM na hi / paryAyArthatayAnityaM nityaM dravyAthikena yat // 10 // yugmam - bhAvArthaH-jaise asat ( avidyamAna ) ghaTa AdikA jJAna atIta arthAt bhUtapadArthake viSayavAlA hotA hai usa hI prakAra avidyamAna ghaTaAdi kArya bhI nizcaya karake utpanna hotA hai // 9 // aisA jo naiyAyika kahatA hai vaha mithyA hai kyoMki bhUtaviSaya ghaTAdi asat nahIM hai, kyoMki jo paryAyAthika nayase anitya hai vaha dravyArthika nayase nitya hai // 10 // yugmam / vyAkhyA / yathA asato ghaTAdenimatItaviSayaM bhavettathA raTAdikAryamasadapi mRttikAdidalasAmanapA niSpadyate / asato jJaptirasti to sata utpattiH kathaM na bhavati / puna: ghaTasya kAraNaM daNDAdi kathyate'smAmistatra lAghavamasti / bhavatAM mate ghaTAbhivyaktardaNDAdikaM kAraNamasti tatra gauravaM jAyate / anyaccAmivyaktaH kAraNaM cakSurAdIndriyamasti parantu daNDAdikaM nAsti / tataH kAraNAjhedapakSa eva / dravyaghaTAbhivyaktaH kAraNaM daNDAbhAvaH / ghaTAmivyaktI kAraNaM paryA 1 yadyapi mRtpiNDa mI mRttikArUpa dravyakA kArya athavA paryAyarUpa hI hai tathApi ghaTakA kAraNa hai isaliye usako kAraNa mAnA hai aura yathArtha meM sabhI kArya vA paryAya kAraNa hA ho haiM, sAmagrIsamUhale vizeSa paryAyarUpa honese kAraNameM kAryakA upacAra kiyA gayA hai| Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA.. [ 37 cakSurAdi tatra gaurava na ghaTate // 9 // naiyAyiko'sato dravyAt utpattiritthamAha / tadasat / kiM tarhi / atItaviSayo ghaTAdi: sarvathAsanna vidyate / tacca paryAyArthato ghaTo nAsti tatra dravyArthato nityo'sti / naSTo ghaTo'pi mRttikArUpo'sti / yadi sarvathA na bhavettahi zazazRGgasAdharmyaM labhet / tathA ca-sarvathAsannartho jJAne bhAsate yaH sa kathaM sadra patA yAtIti virodhApatteH / tasmAdyatkiJcidbhUtaviSayamasti tadasannAsti / kintu sanneva pravakte / tatra yaM yojanA yadvastu nityaM dravyAthikena varttate tat paryAyArthatayA kRtyabhAvenAnityaM bhAsate / paramArthatattu dravyasamavAyi bhUtaviSayaM vastu kAraNodayena kAryatAmApannaM lakSyaM jAyate / ata: sata evotpattinamito mAvasyeti niyama iti .10 // vyAkhyArtha:-jaise asat arthAt avidyamAna ghaTaAdi padArthoMkA jJAna atIta viSaya arthAta bhUta padArthake viSayavAlA hotA hai vaise hI asat arthAt kAraNameM avidyamAna hI ghaTa Adi kArya mRttikA tathA kumbhakAra Adika sAmagrIke samUhase utpanna hotA hai, kyoMki jaba asat padArthakA jJAna hotA hai to ' avidyamAna padArthakI utpatti kaise nahIM hotI hai arthAt hotI hI hai / aura jo hama daNDa : Adikako ghaTakA kAraNa kahate haiM isameM lAghava hai, aura Apa jainiyoMke matameM daNDa Adika hI ghaTakI prakaTatAkA kAraNa hai usameM gaurava hotA hai| aura ghaTako prakaTatAkA kAraNa to netra Adika indriya hai parantu daNDa Adika nhiiN| isaliye kAraNase kAryakA bheda jo hama mAnate haiM so hI satya hai / tathA dravyarUpa ghaTa kI abhivyaktikA kAraNa daNDakAH abhAva' hai na ki daNDa, aura ghaTake prakaTa honemeM netra Adikako jo kAraNa mAnA hai so gauravako nahIM ghaTita karatA hai / / 9 / / naiyAyika asat ghaTa Adi kAryakI dravyase utpatti kahatA hai vaha asatya hai / to satya kyA hai, isa jijJAsAmeM kahate haiM ki atIta viSayavAlA. ghaTa Adi sarvathA asat nahIM kyoMki vaha atIta viSayavAlA ghaTa paryAyArthanayase nahIM hai parantu dravyArthika nayase usameM nitya hai| bhAvArtha ghaTa naSTa hogayA hai tobhI mRttikArUpase vidyamAna hai| yadi vaha ghaTa sarvathA na hove to kharagozake sIMgakI samatAko prApta hojAya / auraH jo sarvathA avidyamAna padArtha jJAnameM bhAsatA hai vaha padArtha vidyamAnatAko kaise prApta hotA hai ? kyoMki isa prakAra mAnane meM virodha AtA hai, isaliye jo kucha bhUta viSaya hai vaha sarvathA asat nahIM hai kintu sadrapa hokara hI pravartatA hai| yahAM para yaha yojanA karanI cAhiye ki jo vastu dravyArthika nayase nitya varttatI hai usa vastumeM AkArakA abhAva honese paryAyArthanayase anityapanA bhAsatA hai, aura paramArthase to dravyameM samavAyI bhUtaviSaya padArtha hai so kAraNake udaya honese kAryapaneko prApta hokara dekhane meM AtA hai, isa kAraNa sat padArthakI hI utpatti 5 daMDa Adike na honepara mI ghaTa Adi padArthoM kI abhivyakti hotI hai, isaliye daNDake abhAvako amivyaktimeM kAraNa kahA hai / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 ] zrImadrAjacandra jainazAstramAlAyAma hotI hai aura avidyamAna padArthakI nahIM hotI, aisA niyama hai ||10|| isa prakArakA yugma zlokoMkA artha haiM / atha sarvathA avidyamAno'rtho jJAnaviSaye bhAsata itItthaM ye kathayanti teSA bAdhakaM darzayati / aba jo aisA kahate haiM ki sarvathA avidyamAna padArtha hI jJAnameM bhAsatA hai, unake matameM bAdhA dikhAte haiM / artho'san bhAsate jJAtustadA jJAnamayaM jagat / svabhAvena bhavetsarvaM yogAcAramataM bhavet // 11 // bhAvArtha::- jaba asat padArtha jJAtAke jJAnameM bhAsatA hai to sampUrNa jagat svabhAvase jJAnarUpa hI ho jAya aura taba tRtIya bauddha yogAcArakA mata siddha hojAve || 11|| vyAkhyA / yadi jJAnaviSaye'sannartho'tItapramukho mAsata itIdRzamaGgIkuruSe tadA sarva jagajjJAnAkAramevAsti / bAhyAkArA anAdyavidyAvAsanayA anta evAvabhAsate / yathA svapne'satpadArthamAsanavat / bAhyAkArarahitaM zuddha jJAnantu buddhastra bhavati / evaM yadi kathayasi tahi yogAcAranAmA tRtIyo buddha uttiSThate / tasmAdevaM vitarkaya / asato jJAnaM na bhavetsata eva vastunistarobhAvazaktyantaritasya kAraNakalApAvirbhAvavyakta huM yAkAratvaM jAyate / iti sarvavastu dravyAtmanA notpadyate vipadyate vA parisphuTamanvayadarzanAt / lUna punarjAtanakhAdiSvanvayadarzanena vyabhicAra iti na vAcyam / pramANena bAdhyamAnasyAnvayasyAparisphuTatvAt / na ca vastuto'nvayaH pramANaviruddhaH satyapratyabhijJAnasiddhatvAt / tato dravyAtmanA sthitireva sarvasya vastunaH / paryAyAtmanA tu sarvaM vastutpadyate vipadyate cAskhalitaparyAyAnubhavasadbhAvAt / na caivaM zukle zaGkha pItAdiparyAyAnubhavena vyabhicArastasya skhalanarUpatvAt na khalu so'skhalanarUpA yena pUrvAkAravinAzAjahadavRttIttarAkArotpAdAviSkartuM mazakyatvAt / nazvarasya nAze taddhetUnAM vaiyarthyaM na hi svahetuH sa evAptavAn / svabhAve bhAve bhAvAntaravyApAraH phalavAMstadanuparetiprasaktaH ? // 11 // vyAkhyArthaH- yadi bhUtakAlaviSayaka padArtha jJAnameM asat bhAsatA hai isa prakAra tU mAnatA hai to saba jagat jJAnAkAra hI hogA, kyoMki anAdikAlase calI AtI huI avidyAkI vAsanAse bAhya AkAra to jaise svapna meM asat padArthakA bhAsana hotA hai vaise hI jAgRta dazAmeM bhI avidyamAna hI bhAsate haiM, parantu bAhya AkArase zUnya zuddhajJAna to buddhake mata meM hI hai, isaliye aisA jo tuma kahate ho to bauddhamata 4 bhedoMmeM tIsarA jo yogAcAra nAmaka bheda hai usakA mata khar3A hotA hai, isa kAraNa aisA vicAro ki asat padArthakA bhAna nahIM hotA, kintu tirobhAva zaktise chipe hue sat padArthakI kAraNoMke samUha se prakaTatA honeke kAraNa dekhane meM Aneyogya AkArapanA utpanna hotA hai / isa kAraNa dravyarUpase 1 triSvapi pustakaM vevameva pAThaH / Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 39 dravyAnuyogatarkaNA na to saba padArtha utpanna hote aura na nAzako prApta hote haiM, kyoMki pratyeka paryAyameM dravyakA anvaya ( saMbaMdha ) spaSTarItise dekhA jAtA hai aura kATehue tathA phira utpanna hue nakha AdimeM jo asat padArthakA anvaya dekhate haiM usase Apake matameM vyabhicAra hogA aisA kahanA cAhiye, kyoMki jo anvaya pramANase bAdhita hai vaha aspaSTa hai, aura vAstavameM anvaya pramANake viruddha nahIM hai, kyoMki satya pratyabhijJAnase siddha hai isa kAraNa dravyarUpase saba vastukI vidyamAnatA hI hai, na ki utpatti athavA nAza, tathA paryAyarUpase to saba padArtha utpanna hotA hai aura nAzako prApta hotA hai, kyoMki jo paryAya jisa dravyameM satrUpase vidyamAna hai usa paryAyakA hI askhalita (nizcala) rUpase anubhava hotA hai| aura aise zukla zaMkhameM jo pIta Adi paryAyoMkA kAmala Adi netrake rogoMke vazase anubhava ho jAtA hai usase vyabhicAra nahIM hotA, kyoMki vaha anubhava skhalanarUpa ( calAyamAna ) hai| bhAvArtha netrake rogase zuklazaMkhameM pIta (pIle ) varNakA jo anubhava hotA hai vaha netrarogake dUra honepara Apa hI calAyamAna ( naSTa ) hojAtA hai / aura zaMkhameM jo pItAdi paryAyakA anubhava hai vaha to askhalana ( avicala ) rUpa nahIM hai arthAt vicalarUpa hai, kyoMki zaMkhameM nirdoSa dazAmeM jo zuklAkAra bhAsatA hai usakA vinAza tathA netrake doSa-dazAmeM jo pItAkAra bhAsatA hai usakI utpatti Adi nahIM kara sakatA, kintu doSa nivRtta honese vaha svayaM naSTa ho jAtA hai / aura usake nAzameM usake hetuoMkI vyarthatA nahIM hai, kyoMki jo kRtrima svabhAva vastumeM prApta hai usameM dUsare padArthakA vyApAra phalavAna nahIM hotA, kintu jisa kAraNa (doSAdi) se vaha utpanna huA hai usakI nivRttise vaha paryAya naSTa hotA hai anyathA anupapatti hai // 11 // atha dRSTAntena dRDhayannAha / aba dRSTAntase ukta kathanako dRDha karate hue kahate haiN| jJAto'dhunA mayA kumbha ityatItArthatA hi yaa| vartamAnasya paryAyAtsA bhavedvarttamAnatA // 12 // bhAvArthaH-isa samaya maiMne bhUta ghaTako jAnA, isa prakAra jo atotArthatA huI hai vaha vartamAnakI paryAyase vartamAnatA hotI hai // 12 // vyAkhyA / yadi asato jAnaM bhavetahi adhunA mayA atIto ghaTo jJAta ityAkArikA pratItiH kavaM jAyate / tatra hi-atIto ghaTo mayaH sAMprata jJAna evaM yo boSo jAyate / tatra dravyAtsato'tItaghaTastha viSaye vartamAnajJeyAkArarUpaparyAyAdadhunAtItapaTo jAta iti jAnamAnatAsti / athavA naMgamanayAdatI vartamAnArthAropaH kriyate / tasmAtmabaMdhAsato vastuno jAna na bhavati / adhunA mayA kummo jJAta ityatItArthatA hi yAmIta mAtItArthatA va manasya paryAya mAnatA bhaveta // 12 // Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4.] zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAma vyAkhyArtha-yadi sarvathA asat padArthakA jJAna ho to isa samaya maiMne atIta ghaTako jAnA isa AkArakI pratIti kaise hotI hai ? kyoMki usa samayameM atIta ghaTa ko maiMne isa samaya jAnA isa prakAra jo bodha hotA hai usameM dravyase vidyamAna atIta ghaTake viSayameM vartamAna jJeyake AkArarUpa paryAyase isa samayabhUta ghaTako jAnA aisA jJAnakA bhAna hai / athavA naigamanayakI apekSAse bhUtapadArtha ke viSaya meM vatamAna padArthakA Aropa kiyA jAtA hai / isa kAraNa yaha siddha huA ki asat padArthakA jJAna sarvathA nahIM hotA hai, kyoMki isa kAla meM ghaTako maiMne jAnA aise jo ghaTako bhUta padArtharUpatA thI vaha atItArthatA varttamAna dravyakA paryAya honese vartamAnatA hotI hai / / 12 / / phira bhadabhAvanA kahata hai / ceddharmeNAsatA dharmo kAle'pyasati rocate / tadA sadA zazazRGga kinna jJApayasi drutam // 13 // bhAvArtha:- yadi atIta kAlameM bhUta ghaTarUpa dharmI avidyamAna AkArase bhAsatA hai aisA tumako rucatA hai to tuma sadA niHzaGka ( zaGkArahita ) hokara kharagozake sIMgako bhI kyoM nahIM jAnate // 13 / / / vyAkhyA / dharmI atIto ghaTo'satA dharmeNAvidyamAnAkAreNa amati kAle atIte kAle ghaTAmAvakAle'pi saditi bhAsate / athavA dharmI atIto ghaTaH asatA dharmaga zekAreNa asati kAle bhAsate / itthaM yadi tava cetasi rocate tatsarvamatItAnAgatavartamAnakAle nirbhayamadRSTazaGkArahitaM yathA bhavati tathA zazazRGgamapi kathaM na jJApayasi / etadeva jJApayatumiSTameveti // 13 // ___ vyAkhyArthaH-dharmI arthAt bhUtakAlakA ghaTa asat dharma arthAt avidyamAna AkAra rUpase asat kAla arthAt ghaTAbhAvakAlameM ( vidyamAnarUpase ) bhAsatA hai / athavA dharmI bhUtaghaTa asat dharma arthAt avidyamAna jJeya AkArase avidyamAna kAlameM bhAsatA hai aisA pakSa yadi tumhAre cittameM rucatA hai to tuma nirbhaya arthAt nahIM dekhanemeM Ate hue padArthako hama kaise jAnate haiN| isa prakArakI zaMkArahita jaise ho taise sadA arthAt bhUta bhaviSyat vartamAnakAlameM avidyamAna kharagozake sauMgako bhI kyoM nahIM janAte ho ? kyoMki jaba tunane mRttikAse asat ghaTakI utpatti tathA bhUtakAlake asat ghaTakA bhAna mAna liyA ha to asat zazazRGgako bhI siddha karake janAdenA tumhAre iSTa hI hai // 13 // tato'sato hi no bodho naiva janma ca jAyate / - kAryakAraNayoraikyaM dravyAdInAmapi zraya // 14 // bhAvArtha:- isa pUrvokta hetuse avidyamAna padArthakA jJAna nahIM hotA hai aura na utpatti hI hotI hai, isa kAraNa tuma kArya kAraNakI tathA dravya, guNa, paryAyakI ekatAko bhI svIkAra karA // 14 // Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA [41 vyaakhyaa| hi nizcitamasato'vidyamAnasyArthasya no bodhaH / ca punarjanmApyUtpattirapi na bhavati / sata evaM jJAnaM sata evotpattirityAzayaH / evamapi nizcayena kAryakAraNayorabhedo'sti / tadRSTAntena dravyaguNaparyAyAdInAmapyabhedaM zrayAGgIkuru // 14 // vyAkhyArthaH-isa pUrvokta kathanase nizcaya kara avidyamAna padArthakA jJAna nahIM hotA aura avidyamAna padArthakI utpatti bhI nahIM hotI, arthAt vidyamAna padArthakA hI jJAna aura usakI hI utpatti hotI hai, yaha Azaya hai| isa prakAra bhI nizcayase kArya aura kAraNakA abheda hai / usI dRSTAntase tuma dravya guNa tathA paryAya Adike bhI abhedako svIkAra kro| naiyAyiko bhedanayaM prakAzate / sAGkhayo'pyabhedaM prakaTIkaroti vai // vistArayana jainavaro dvayaM svayaM / prApnoti sarvatra jayaM sunirbhayam // 15 // - bhAvArthaH-naiyAyika dravya Adike sarvathA bhedako prakAzita karatA hai, aura sAMkhyavAdI nizcayase abhedako prakaTa karatA hai aura jainiyoM meM zreSTha puruSa athavA zreSTha jainamata to apekSAse bheda tathA abhedako svayaM nirbhaya hokara vistAratA huA saba bAdiyoM meM jayako prApta hotA hai // 15 // vyAkhyA / naiyAyiko dravyAdInAM bhedamaGgI kurute / yata utpanna dravyaM kSaNamaguNaM tiSThatIti kSaNena guNAnAM pRthagutsAdAt / dravyaM hi tAvanirguNamutpadyate, pazcAttatsamavetA guNA utpadyate, samakAnotpatI tu guNaguNinoH samAnasAmagrIkatvAddha do na syAtkAraNabhedasya kAryabhedaniyatatvAditi bheda nayaM naiyAyiko vakti / sAGkayo'pi dravyAdInAmabhedamaGgIkaroti / yato guNa-guNinoH samAnakAlInaM janma madhye taraviSANavatpaurvAparyAbhAvAt / na hi sa eva tasyaiva pUrvabhAvI pazcAdbhAvI ca bhavati / ato yadaiva dravyaM jAyate tadaiva tadagatarUpAdayo'pi jAyanta iti dravyAdInAM sAlayamate'bhedatA / jainastu dravyAdInAM bhedamapi drvygunnpryaaytvaadbhedmpi| dravyaM tadeva guNastadeva paryAyaH, yathA ghaTa: dravyeNa mRdguNena raktaH, paryAyeNa kambugrIvaH, ityabheda ityetadvayamapyaGgIkurvANa: sarvatra jayaM prApnoti / ukta ca ---- anyo'nyapakSapratipakSabhAvAdyathA pare matsariNaH prvaadaaH| . nayAnazeSAnavizeSamicchanna pakSapAtI samayastathA te // 1 // tathA ya eva doSAH kila nityavAde vinAzavAde'pi samAsta eva / parasparadhvaMsiSu kaNTa keSu jayatyadhRSyaM jinazAsanaM te // 2 // tasmAdbhadanayapakSasyAmimAnamabhedanayo'pAkaroti / atha nayadvayasvAminaM nidizati / asatkArya dRzyata. iti naiyAyikAbhimatam / saditi sAMkhyAbhimatama / sadasaditi jainAbhimataM pakSapAtarahitamiti // 15 // - iti zrIbhojavinirmitAyAM dravyAnuyogatarkaNAyAM tRtIyo'dhyAyaH // 3 // Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm vyAkhyArthaH-naiyAyika dravyAdika ( dravya, guNa, paryAya ) kA bheda mAnatA hai, kyoMki "utpanna huA dravya kSaNabhara guNarahita rahatA hai" isa naiyAyikake kathanase guNoMkI utpatti bhinna kSaNameM hotI hai / bhAvArtha-naiyAyika aisA kahatA hai ki dravya prathama nirguNa utpanna hotA hai, phira usameM samavAya sambandhase rahanevAle guNa utpanna hote haiM, samAna kAla (eka hI samaya) meM dravya tathA guNakI utpatti honepara to samAna sAmagrIke honese guNa aura guNI (dravya) kA bheda na hogA, kyoMki kAraNakA bheda kAryake bhedakA niyAmaka hotA hai| arthAt kAraNakA bheda honese kAryakA bheda avazya hotA hai| yadi kAraNakA bheda na ho to kAryakA bhI bheda nahIM hotA, isaliye jaba guNa aura guNIkI sAmagrI hI eka hai to unakA bheda nahIM hogA / aura sAMkhya dravya AdikA abheda mAnatA hai, kyoMki yaha isake pahale utpanna huA yaha isake pIche utpanna huA, isa prakArake pUrvAparabhAvakA abhAva honese pazuke dakSiNa tathA vAmasIMgakI bhAMti guNa aura guNIkI utpatti eka samayameM hotI hai, vaha hI dravya usahoke pUrvabhAvI tathA pazcAdbhAvI nahIM hotA hai| isaliye jaba dravya utpanna hotA hai taba hI usameM prApta rUpAdika guNa bhI utpanna hote haiN| isa prakAra dravya AdikI sAMkhyamatameM abhedatA hai, aura jaina to dravya guNa tathA paryAyapanese dravya Adike bhedako bhI aura abhedako bhI mAnate haiM; aura jo dravya hai vahI guNa hai, vahI paryAya hai, jaise ki ghar3A dravyase mRttikA hai, guNase lAla raMgakA hai, paryAyase zaGkakIsI grIvAkA dhAraka hai| isa prakAra abheda mAnate haiM / aise bheda abheda ina donoMko svIkAra karate hue jaina to saba jagaha vijayako prApta hote haiM / so hI kahA hai ki he jineMdra ! jaise anyamatAvalambiyoMke pravAda paraspara pakSa tathA pratipakSapanese IrSAke dhAraka haiM usa prakAra saba matoMko samAnatAse cAhatA huA ApakA jinazAsana pakSapAtI nahIM hai // 1 // (bhAvArthaH-koI sarvathA bheda mAnatA hai, koI sarvathA abheda mAnatA hai, isa kAraNa donoMke siddhAnta paraspara IrSAke dhAraka haiN| aura apekSAse bheda tathA abheda ina donoMko svIkAra karanevAlA jainasiddhAnta donoM vAdiyoMko samAna dekhatA hai / kisIse IrSA nahIM karatA) tathA aura bhI kahA hai ki jo doSa sarvathA nityavAdameM haiM ve hI sarvathA ekAnta rUpase anityavAdameM bhI haiM, isaliye paraspara eka dUsareke dhvaMsa karanevAle kaMTaka ( kaMTaka tulya matoM ) meM anekAntavAdI honese ApakA prabala jinazAsana vijayako prApta hotA hai / 2 / isaliye savathA bhedanaya pakSake abhinAnako abhedanaya dUra karatA hai| aba bheda tathA abhedamata ke svAmIkA nAma dikhalAte haiM / kArya asat ( avidyamAna ) dIkhane meM AtA hai aura kArya kAraNa tathA guNa , Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA [43 guNIkA paraspara bheda hai, yaha to naiyAyikako iSTa hai / sat kArya dekhanemeM AtA hai aura kAryakAraNa tathA guNaguNIkA sarvathA abheda hai, yaha sAMkhyavAdIko abhISTa hai / aura kathaMcit sat evaM kathaMcit asat kArya dekhane meM AtA hai tathA kArya kAraNa aura guNa guNIkA kathaMcit abheda hai, yaha pakSapAta rahita mata jainako abhISTa hai // 15 / / iti dvivedya panAmakapaNDita ThAkuraprasAdavaiyAkaraNAcAryapraNotamASyAnuvAdasamalaGa kRtAyAM dravyAnuyogatarkaNAyAM tRtIyo'dhyAyaH // 3 // vyAkhyA-atha paravAdI vakti-dravyAdInAM bhedAmedau dvau kathaM mAnyo sta ityAzaGkite pratyuttarayannAha / arthaH-aba anyamatAvalanbI vAdI kahatA hai ki dravyaAdikoMke bheda abheda ye donoM dharma kisa prakArase mAnya haiM ? aise AzaGkAke prApta honepara vAdIko pratyuttara dete hue kahate haiN| bhedAbhedau kathaM mAnyau parasparavirodhinau / kutrApyekatra na syAtAmandhakArAtapau yathA // 1 // itthamAzaGkitaM ziSyaM gururAha jinoktibhiH / sarvatrApyavirodhena dharmoM dvAvekasaMzrayau // 2 // bhAvArtha:-he guro ! jaise kahIM bhI andhakAra aura prakAza eka adhikaraNameM nahIM rahate haiM vaise hI paraspara virodhake dhAraka bheda aura abheda ye donoM eka vastu meM kaise mAnya ho sakate haiM / / 1 / / isa prakAra AzaGkAko prApta hue ziSyake prati zrIguru mahArAja zrIjinabhagavAna kI uktiyoM dvArA kahate haiM ki he ziSya ! saba hI sthAna tathA vastuoM meM eka dravyameM rahanevAle donoM dharma virodharahita haiM // 2 // vyAkhyA / aho bhedAbhedo katha kena prakAreNa mAnyau, kohazI to parasparavirodhinI / yatra bhedaH syAttatrAbhedo na, yatrAbhedastatra bhedo na, itthamanayAranyo'nya virodho'sti / dvAvekatra na tiSThataH / yathAndhakArAtapAvapyekatra sthAyinI kadApi na bhavatastathaiveMtAvatyarthaH / tathA coktamAcArAGga "vitigittha samAvanneNaM appANeNaM na la mate samAhiti" tadartha zaGkita ziSyaM guruH pravacanavicchIyAdvAdanANImiH kathayati sma / aho ziya yaha Tasya ghaTAmAvasya ca yadyayanyonyaM virodha: sambhAvyate parantvanayobhadAbhedayoH paraspara virodho nAsti / yataH kAraNAsarvatra sthAneSu vastuSu ca bhedAbhedalanagI dhamAvavirodhena virodhAbhAvena kAzrayavRtyAzrayAyibhAvena ca dRzyete / ana ukamaka karima dravye mazraya AdhAro yayogtAvekasathayAviti / satyaM tulyau dvau tathApyabhedAkhyaH svAmAvikassatyaH, punarbheda upAdhiko'patyazca tthaM zatiH kaznikathayiSyati tadA tadapyasambhavamanumavarga'cara cn| tatkathaM vyavahAreNa pagapekSatvaM dvayorapi / guNAdInAM bheda: guNAdInAmabhedazca ti vacanAviroSa eva bhedAbhedayora kara mamAthiyotivya iti dhyeyama // Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadrAjacandra jainazAkhamAlAyAm vyAkhyArthaH - paraspara virodhadhAraka bheda aura abheda ye donoM dharma dravyAdikameM kisa prakArase mAnane yogya hoM, kyoMki jahA~ bheda ho vahAM abheda nahIM rahatA hai, aise hI jahAM jisa vastukA abheda ho vahAM bheda nahIM rahatA hai, isa prakAra Apasa meM virodha hai / isaliye bheda aura abheda ye donoM eka hI dravyAdikameM nahIM rahate / arthAt jaise andhakAra aura prakAza eka jagaha rahanevAle kabhI bhI nahIM hote haiM vaise hI ye bheda abheda bhI eka sthalameM rahanevAle nahIM haiM / aura vaise hI AcArAGgameM kahA hai ki "vitimittha samAvannaNaM appANeNaM na labhate samAhiti" isa prakAra zaGkAko prApta hue ziSyako guru arthAt pravacanake jJAtA puruSa zrIsyAdvAda ke vacanoM dvArA kahate huye ki aho ziSya ! yadyapi ghaTa aura ghaTAbhAvakA paraspara virodha saMbhAvita hotA hai, parantu ina bheda tathA abheda rUpa donoM dharmoMkA paraspara virodha nahIM hai / kyoMki saba sthAnoM meM tathA vastuoM meM bheda abhedarUpa donoM dharma virodharahitatAse tathA AzrayAzrayibhAvase dekha par3ate haiM / isa hI kAraNa mUla sUtrameM " ekasaMzrayau " yaha pada diyA hai arthAt eka dravyameM hai saMzraya (AdhAra) jinakA aise bheda aura abheda sarvatra binA kisI virodhake rahate haiM / " 44 ] "yaha yadyapi satya hai ki bheda tathA abheda ye donoM tulya haiM tathApi abheda svAbhAvika ' aura satya hai aura bheda aupAdhika tathA asatya hai" isa prakAra zaGkita hokara koI kahegA to vaha usakA kathana bhI asambhava hai aura anubhava ke gocara nahIM hai / so kaise ki vyavahArase donoMhI parakI apekSA karanevAle haiM / usase guNAdikakA bheda tathA guNAdikakA abheda hai, isa vacanase eka Azraya meM rahanevAle bheda tathA abhedakA avirodha hI jAnanA cAhiye / aisA bhAva hai / / 2 // vyA0 - punavirodhamapAkurvannAha ! arthaH-phira bheda, abhedake virodhako dUra karate hue kahate haiM / ekatra janatArUDhyA yatpratyakSeNa labhyate / rUpAdInAmivaiteSAM bhedAdi tatkathaM bhramaH // 3 // bhAvArtha:-- :- jaba eka ghaTAdi dravya meM lokavidita vyavahArase jo pratyakSa pramANa dvArA rUpAdikA bheda abheda prApta hotA hai taba ina dravyaAdikA bheda abheda hai, isake mAnane meM bhrama kaise hotA hai ? arthAt virodha kyoM karate ho ? // 3 // sthAne ghaTAdidravyaviSaye pratyakSapramANena raktatvAdiguNa paryAyANAM vyAkhyA / ekasmin lokasAkSitvena vA janatA rUDhyA yadbhedAbhedatvaM labhyate 1 svAbhAvika arthAt svayaMsiddha, tAtparya yaha hai ki mRttikA aura ghaTa meM abheda to svayaMsiddha hai kyoMki ghaTa dazAmeM tathA usake Age pIche bhI mRttikA hI hai isaliye abheda svAbhAvika satya hai / 2 ghaTarUpa upAvise utpanna bheda aupAdhika ( banAvaTo ) hai isaliye asatya hai / sarvalokaviditavyavahAreNa tatkathaM bhrama Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatakaNA [45 iti / teSAM rUpAdInAmivaiteSAM dravyAdInAmapi bhedAdi vartate / tatra virodhaH kimarthaM kriyate ? yathA rUparasAdInAmekAzrayavRttitvAnubhavAdvirodho na kathyate, tathaiva dravyAdInAmapi bhedAbhedayorapi virodho na bhavet / nizcayena jJAnaM cakSuSA vizRSTaM sUsthameva jAyate / ukta ca-na hi pratyakSadRSTe'rthe virodho nAma jAyate / tathA pratyakSadRSTArthe dRSTAntasyApyamAvataH / ukta ca-kvedamanyatra dRSTatvamaho nipuNatA tava / dRSTAntaM paThase yattvaM pratyakSe'pyanumAnavat // 1 // iti // 3 // vyAkhyArthaH-eka sthAnameM arthAt ghaTAdi dravyake viSe janasamUhakI rUDhise arthAt saba lokake vidita vyavahArase athavA saba lokoMkI sAkSIse pratyakSa pramANa dvArA jaba ghaTaAdi dravyameM raktatvaAdi guNa paryAyoMkA bheda aura abheda upalabdha hotA hai, taba unake virodhake viSayameM bhrama kaise hotA hai ? jaise rUpaAdike bheda Adi haiM aise hI ina dravyaguNaparyAyoMke bhI bheda abheda haiM, isameM virodha kyoM karate ho ? jaise eka ghaTa athavA Amrake phala Adi adhikaraNameM anubhavasiddha rUpa rasaAdikA bheda abheda hai, vahAMpara tuma virodha nahIM kahate ho, aise hI dravyaparyAya Adike bheda abhedakA koI virodha nahIM ho sakatA, kyoMki nizcayase netradvArA vicArAhuA arthAt dekhA huA jJAna satya hI hotA hai aisA kahA bhI hai ki pratyakSase dekhehue padArtha virodha nahIM hotA, aura pratyakSase dRSTavastumeM dRSTAntakA bhI abhAva hai tathA yaha anyatra kahAM dekhA hai aisA pUchate ho so aho ! yaha tumhArI nipuNatA hai ki pratyakSameM bhI anumAnakI bhAMti dRSTAntako bhI paDhate ho arthAt pratyakSarUpase jo bhedAbheda dRSTa hai usa anubhavako anumAnake samAna andhakAra tathA prakAzake dRSTAntadvArA chipAte ho // 3 // vyAkhyA --- atha bhedAbhedayoH pratyakSasyAbhilApaM pudgaladravyeNa darzayannAha / arthaH-aba bheda abhedake pratyakSakA abhilApa pudgala dravyase darzAte hue kahate haiM / pUrva zyAmo ghaTaH pazcAdbhadAdrakto bhavansvayam / ghaTatvena virodhitvaM naiva vakti kadAcana // 4 // bhAvArtha:-jo ghaTa pUrva avasthA meM zyAma paryAyavAlA hai vahI pazcAt bhedase svaya raktaparyAyayukta hotA huA ghaTatvake sAtha kabhI virodhapaneko nahIM kahatA hai // 4 // vyAkhyA / yo hi ghaTaH pUrvAvasthAyAM zyAmabhAvo'sti sa eva ghaTaH pazcAtpAkAdipariNataH san svayamAtmanA rakto raktavarNoM bhavan san minnatvena vyapadezaM labhannapi ghaTatvena kAladvaye'pi pUrvAvasthAzyAmarUpeNa : parAvasthAraktarUpeNa ca ghaTa mAvena bhedAbhedI na kathayanIti / ato ghaTatvena virodhitvaM pUrva zyAmoya eva , ghaTaH pazcAdrakto jAtaH sa ghaTo na iti virodhibhAvaM na vakti / arthAt zyAmo'pi ghaTa: rakto'pi ghaTaH, ghaTatvenAvirodha eva / kadAcana pUrvaparaparyAyaguNAdAnavibhakto'pi - ghaTastu ghaTa eva / evaM zyAmAvasthAyAM raktAvasthAyAmavasthAkRtabhedAddhaTabhedo na jAtastadAtra dravyAdInAM parasparaM bhedAbhedau mAvadhAraya / ghaTadRSTAntena . dravyAdInAmapyanyonyamaikyaM viddhi na kadApi minabhAvabhAnaM jAnIhi // 4 // Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadrarAjacandrajainazAkhamAlAyAm vyAkhyArthaH- jo ghaTa pUrvakAlameM arthAt paripAka dazAkI pUrva avasthAmeM zyAmabhAva hai vahI ghaTa pazcAt paripAka dazAmeM pariNata hokara svayaM apane nija svarUpase rakta varNako prApta hotA huA aura raktaghaTa isa bhinna nAmako prApta hotA huA bhI donoM kAlameM hI pUrvakA - lakI zyAmarUpa avasthAse tathA uttarakAlakI raktarUpa avasthAse ghaTatvake sAtha bheda tathA abhedako nahIM kahatA hai arthAt paripAka dazAke pUrva zyAma ghaTa aura pAkottara rakta ghaTa honepara bhI ghaTatvarUpa meM isa kAraNa koI virodha nahIM hai / ghaTatvake sAtha jo ghaTa pUrva zyAma thA vahI ghaTa pIche rakta huA taba vaha ghaTa nahIM hai aisA virodha nahIM kahatA arthAt zyAma bhI ghaTa thA rakta bhI ghaTa hai, yadyapi raktatvakA tathA zyAmatvakA paryAyarUpase bheda hai parantu ghaTatva rUpase donoM dazA meM abheda hai / isa rIti se ghaTatva ke sAtha bheda abheda meM koI virodha nahIM hai| arthAt kabhI pUrva zyAma ghaTa aura uttarakAla meM rakta ghaTa isa prakAra pUrvapara paryAya guNake grahaNase yadyapi vibhakta (kathaMcit guNa paryAya kRta bhedaviziSTa) bhI hai tathApi ghaTa to vaha hI haiM, isa rIti se jaba zyAmAvasthA meM tathA raktAvasthA meM zyAma tathA rakta avasthAkRta bheda honepara bhI ghaTakA bheda na huA taba dravya guNa paryAya ke bhI paraspara ekAnta bheda tathA ekAnta abhedako mata nizcaya karo arthAt ghaTake dRSTAntase dravyAdikakI paraspara ekatA jAno, inake bhI kadApi bhinna bhAvakA bhAna mata jAno arthAt jaise ghaTatva saba dazAmeM hai aise hI saba guNa paryAya dazAmeM vahI mRttikArUpa kraya hai aura dravyarUpatA kisI guNa paryAyase jaise bhinna nahIM aise hI guNa paryAya bhI dravyase bhinna nahIM haiM, aura dravyadezameM hI guNa paryAyakI upalabdhi honese bhI dravyase guNa paryAya bhinna nahIM hai // 4 // vyAkhyA -- athAtmadravye bhedAbhedayoranubhavaM darzayannAha arthaH--aba AtmadravyameM bheda tathA abheda darzAte hue AcArya yaha sUtra kahate haiM / bAlatve manujo yo'bhUttAruNye so'nya iSyate / devadattatayApyeko hyavirodhena nizcayam // 5 // bhAvArtha::- bAlya avasthAmeM jo manuSya thA vaha yovana avasthAse anya hI hojAtA hai, parantu devadatta rUpase vaha vAlya yovana Adi saba avasthAoM neM eka hI hai ||5|| 46 ] vyAkhyA -- bAlabhAve puruSo yo'bhUdvAlAvasthAmApana ityucyate / tathA ma eva pumAn taruNabhAve yauvane anya iSyata, yauvanAvasthAmAnAM bAlAdbhitrastaruNa ityarthaH / tathA ca devaHtanayA devadatta mAvena manuSyatvaparyAyeNa bhinnatvaM nAsti / yo hi devadatto bAlaH ma eva devadattastaruNI manujavyavahArAddhinno na / tasmAdatraM kasmi devadataviSaye bAlyatAruNyabhAvena bhedastathA devadattabhAvenAbheda ina etadavirodhena nidhAryatAm / uktaM ca-purisammi purisasadda jammAI maraNakAlajjate tassao bAlAIyA pajjavabhedA bahuvi / 1 / iti ||5|| vyAkhyArthaH- bAlabhAvameM jo manuSya thA usa samaya vaha bAlya avasthAko prApta huA Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA [47 aisA kahA jAtA hai aura vaha hI manuSya jaba taruNa huA taba anya mAnA jAtA hai arthAt yauvana avasthAko prApta huA manuSya bAlapanese bhinna taruNa kahA jAtA hai so yadyapi bAlya avasthA tathA taruNa avasthAkRta usa manuSyameM bheda hai tathApi devadattapanerUpa manuSyaparyAyase usameM bhinnatA nahIM hai, kyoMki jo devadatta bAlaka thA vaha hI devadaca aba taruNa hogayA parantu manuSyavyavahArase bhinna nahIM, isa prakAra yadyapi bAla taruNa paryAyase vaha bhedasahita hai tathApi devadattabhAvarUpa vyavahArase bhinna kadApi nahIM hai arthAt devadattabhAvase abheda sahita hai, isa kAraNase eka hI devadattameM bAlyatAruNyabhAvase bheda tathA devadattarUpa manuSyaparyAyase abheda vinA virodhake hai aisA tuma nizcayase jaano| aisA kahAbhI hai ki "manuSyameM vA puruSa zabdameM janmase Adi lekara maraNaparyanta usake bAlyAvasthAko Adi lekara aneka prakArake vikalpa (bheda) hote haiM, arthAt bAlya, zaizava, kizora, yauvana tathA jarA Adi aneka bheda hote haiM tathApi devadattAdi nAmarUpa manuSyaparyAyase abheda hI hai // 15 // vyAkhyA -atha yatra bhedo bhavettatrAbhedo na bhavatyeva, bhedo vyApyavRttirasti tata etAdRzIM prAcInanaiyAyikazaGkA nirAkurvannAha / arthaH-aba "jahAM bheda rahatA hai vahAM abheda nahIM rahatA, kyoMki bheda vyApyavRtti hai arthAt dharmabheda prayukta dharmIkA bhI bheda siddha hai" aisI prAcIna naiyAyikakI AzaMkA ko nirAkaraNa karate hue usake matakA udghATana karate haiN| dharmabhedo yadA jJAne mibhedo na dRzyate / jaDacetanayoreko dharmo tadbhinnadharmayoH // 6 // bhAvArthaH-yadi jJAnameM dharma arthAt zyAmatva raktatva AdikA bheda bhAsatA hai aura dharmI ghaTakA bheda nahIM dIkha par3atA hai to paraspara bhinna dharmake dhAraka jar3a cetana dravyameM dharmI dravyakA abheda lekara jar3a cetana eka hojAyage // 6 // byAkhyA / iha yadi jJAne jJAnaviSaye zyAmo na rakta iti zyAmatvaraktatvadharmayormedo bhAsate / parantu dharmiNo ghaTasya zyAmatve raktatve vartamAnasya bhedo bhinnatvaM na bhAsata itthaM pratipAdayasi tarhi jaDacetanayominnadharmayodharmI ekadravyaM nu bhaviSyati / atha ca jAcetanayormedo bhAsate tatra jaDatvacetanatvadharmayoreva bhedopyasti / parantu jaDacetanadravyayoma~do nAsti / evamavasyayA dharmiNaH pratiyogitvenollekho'pi sthAnadvaye'pi sadRzo'sti / atha ca pratyakSasiddhArthe bAdhakaM tu nAvataratyeva / ukta ca nAnupalabdhAya nyAyaH pravarttate api tu saMdigdherthe" ityuktatvAt / evaM dharmabhedo anumave tava bhAsate mibheda na kathayasi tadA bhinnadharmayorjaDacetanayoreko dharmI api labhyata ityrthH||6|| vyAkhyArthaH-yahAMpara yadi jJAnake viSayameM arthAt anubhava meM zyAma ghaTa rakta nahIM hai Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 ] zrImadrarAjacandrajainazAstramAlAyAm aura rakta ghaTa zyAma nahIM hai, isa prakAra zyAmatva tathA raktatva dharmakA bheda jJAnameM bhAsatA hai, parantu zyAmatva tathA raktatva donoM dazAmeM vartamAna dharmI ghaTakI bhinnatA nahIM bhAsatI, aisA yadi tuma pratipAdana karate ho arthAt dharmake bhedase dharmokA bheda nahIM mAnate ho to jar3a aura cetana jo bhinna dharma haiM unakA dharmI eka dravya nizcayase ho jAyagA / kadAcit kaho ki jar3a cetanakA jo bheda bhAsatA hai vahAM jar3atva aura cetanatva ina donoM dharmoM kA hI bheda hai parantu jar3a, cetana dravyoMkA bheda nahIM hai, isa prakAra avasthAse dharmIkA 'pratiyogIrUpase ( arthAt jar3a cetana nahIM hai aura cetana jar3a nahIM hai ) ullekha ( kathana ) karanepara bhI jar3a cetana tathA zyAma aura rakta ghaTa bhI sadRza haiM aura pratyakSasiddha artha meM koI bAdhakakAprasaMga bhI nahIM hotA, kyoMki anupalabdha arthAta anubhava pramANase aprApta vastumeM nyAya nahIM pravRtta hotA, kintu saMdigdha vastumeM nyAyakI pravRtti hotI hai aisA kahA hai, isa rItile dharmakA bheda Apake anubhava meM bhAsatA hai| dharmAkA bheda tuma nahIM kahate ho to bhinna dharmake dhAraka jar3a aura cetanakA eka va prApta hotA hai yaha hI kArikAkA Azaya hai ||6|| bhedAbhedau ca tatrApi dizan jaino jayatyalam / rUpAntarAtpRthagrUpe'pyabhedo bhuvi saMbhavet // 7 // bhAvArtha - vahAM bhI bheda tathA abhedakA upadeza karatA huA jainamata atizaya karake sarvotkRSTa vartatA hai, kyoMki rUpAntara arthAt dravyarUpase pRthak jo jIvAdi bhAsate haiM vahAM bhI saMsAra meM abhedakA saMbhava hai ||7|| vyAkhyA / ca punastatra jaDacetanayormadhye bhedAbhedau kathayan jaina evaM alamatyarthaM jayati sarvotkRSTatvena pravartate / kathaM tadyato bhinnarUpA ye jIvAjIvAdayasteSu rUpAntaradravyatvapadArthatvAdibhyazrAbhedo'pi jagatyAyAti / etAvatA bhedAbhedayoH sarvatra vyApakatvaM kathitam / rUpAntarAdravyatvapadArthatvalakSaNAdbhinnarUpe jIvAjIvAdike'pi vyApakatvAdabhedo'pi bhuvi jagatyAM saMbhavedityarthaH // 7 // vyAkhyArtha--phira jahAM jar3a cetanameM naiyAyika bhedamAtra kahatA hai vahAM bhI jar3a tathA cetanake madhya meM bheda abheda donoMko kahatA huA jainamata hI atizayakara sarvotkRSTapase vartatA hai so kaise ki bhinna rUpa jo jIva ajIva Adika haiM unameM rUpAntara dravyatva padArthatva Adise abheda bhI jagat meM AtA hai, isa kathanase bheda abhedake, saba jagaha 1 jaba zyAma tathA rakta ina avasthAoMkA kathana hotA hai taba vahAM "zyAmaghaTo rakto nAsti" zyAmaghaTa rakta nahIM hai aura rakta honepara "rakto ghaTaH zyAmo nAsti" rakta ghar3A zyAma nahIM hai aisA pratiyogIrUpase dharmI ghaTakA bhI mAna hotA hai yaha naiyAyikakA Azaya hai / 2 naiyAyikakA abhiprAya yaha hai ki jaba dharmakA bheda hai taba dharmIkA bheda avazya hai, kyoMki dharmIke bhedArtha hI dharmakA bheda hai / Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA vyApakatva kahA arthAt tumhAre matase bhinnarUpa jIva padArtha haiM unameM bhI rUpAntara arthAt dravyatva, padArthatva lakSaNase vyApakatA hone ke kAraNa jagatmeM abheda bhI saMbhava hotA hai aisA artha hai / bhAvArtha-tumane sarvatra dharmabhedase bhedako hI vyApaka kahA hai parantu jIva aura ajIva donoM dravya honese dravyatvarUpase hamAre matameM jar3a cetana meM bhI abheda vyApaka honese vidyamAna hai| yadyapi jar3atva tathA cetanatva paryAyarUpase bhinna haiM, parantu una hI donoM meM vyApaka dravyatvase abheda' bhI jagatmeM saMbhava hai // 7 // ___ yasya bhedo'pyabhedo'pi ruupaantrmupeyussH| evaM rUpAntarotpannabhedAcchatanayodayaH // 8 // bhAvArtha:-jisa vastukA bheda bhAsatA hai usI vastukA rUpAntarako prApta hote hue arthAt bhedayukta vastu jaba dUsare svarUpameM parivartita ho jAtI hai taba, usIkA abheda bhI ho jAtA hai| evaM rUpAntarase anya rUpAntarameM utpanna bheda tathA punaH usase bhI rUpAntarameM abheda isa rItise anya anya utpanna guNaparyAyadvArA jo bhedase abheda hai usahIse saikar3oM nayoMkA udaya hai // 8 // dhyAkhyA / yasya vastuno bhedastasyaiva rUpAntaramupeyuSa: rUpAntarapahitasyAbhedo'pi bhavedyayA sthAsakoza kuzUlAdayo ghaTasya bheAH manti punasta eva sthAsAdayo mRdravyaviziSTAnapitasvaparyAyA abhetA rUpAnarasaMyuktatvAdabhedAH, teSAmeva rUgantarAddha do mavet / yathA sthAsakozakuzUlAdiparyAyaviziSTa madadavyatvena tasyaiva bhedaH / evamasya bhedasyAbhedo'sti yaH sa eva zatamakhyamUlanayAnA heturasti / yatta maptanayAnAM ye samatasaMkhyAmitA bhekSA jAyante te cAnayava rItyA dravyaparyAyasyArpaNayAnarpaNayA ca zatAranayacakra dhyayanamadhyagatA: purAman / te cAdhu dvAdazAranapakamadhye vidhividhividhirityAdirItyA ekakasminnayAntare dvAdaza dAdaza bhadA: samva nti / ataH samyaguktapAThapaThitararikalanAprasiddhimavadhArya maGgayojanA vidheyetyarthaH / yasya bhedo'sti tasyaiva rUpAntareNAbhedo'pyasti tasyaiva bhedaH punastasyAbheda evaM zatanayAvatAraH // 8 // vyAkhyArthaH-jisa vastukA tumako vartamAna paryAyako lekara bheda bhAsatA hai vahI vastu jaba rUpAntara sahita hojAtI hai taba usakA abheda bhI hojAtA hai| jaise nija nija paryAyase yojita sthAsa, koza tathA kuzUla Adi saba ghaTake bheda haiM, punaH ve hI sthAsa koza kuzUla Adi jaba apane 2 paryAyase na yojita kiye jAMya arthAt paryAyakI vivakSA na ko jAya to mRttikArUA dravyasahita honese athavA kevala mRttikArUkI vivakSA 1 paryAyAse piMDa kuzUla ghaTAdikA bhera rahate bhI dravyamvarUpa sarvatra anugata honese piMha kuzUlAdimeM bheda nahIM hai, naiyAyika bhI pRthivI jalAdike paraspara bheda rahate bhI nau (9) dravyomeM dravyatva eka ho mAnate haiM aura prameyatvAdi dharmase to padArthakA abheda mAnate haiN| Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 ] zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm karanese abhinnarUpa haiM arthAt unakA bheda nahIM hai, kyoMki aba rUpAntarasaMyukta' hogaye aba punaH unahIkA rUpAntara honese punaH bheda bhI ho jAtA hai, jaise sthAsa koza kuzUla Adi paryAyasahita mRttikAdravyatvase usIkA bheda hai / isa prakAra isa bhedakA jo abheda hai vaha hI abheda zatasaMkhyAka ( sau 100) mUla nayoMkA kAraNa hai / aura jo naigama saMgraha Adi sAta nayoMke sAtasau (700) bheda hote haiM vaha saba bheda bhI isI rItise dravya paryAyake apaMNa tathA anarpaNase arthAt kadAcit dravyArthika yojanAse aura kadAcit usakI avivakSA karake paryAyakI yojanAse zatAranayacakrAdhyayanake madhyagata pUrvakAlameM the ve hI aba dvAdazAranayacakra ke madhya meM "vidhirvidhirvidhiH" ityAdi rIti se eka eka nayake vIcameM bAraha bAraha bheda hote haiM, isaliye samyak prakArase kathita pAThameM paDhI huI saMkhyAkI prasiddhiko avadhAraNa kara bhaMgoMkI yojanA karanI cAhiye / tAtparya yaha ki jisakA paryAya AdikI apekSAse bheda hai usakA punaH rUpAntarameM prApta honese abheda aura punaH usa bhedakA abheda evaM zata (100) nayakA avatAra hotA hai // 8 // vyAkhyA / atha te nayabhedAzrcikIrSitA atastAneva darzayannAha / vyAkhyArtha - yahAM una nayoMke bheda karanekI icchA kI isaliye aba unahI bhedoMko darzAte hue agrima sUtra kahate haiM / tathA kSetrAdibhiH saptabhaGgIkoTiH prajAyate / saMkSepAdiha bodhAya saptabhaGgI pratAyate // 9 // bhAvArtha:- usI prakAra saptabhaMga bhI kSetra kAlAdikI apekSAse avAntara bheda prabheda Adike nirUpaNase koTi (karoDa) bhaGga hojAte haiM, parantu yahAM saMkSepase bodha honekeliye kevala saptabhaGgIkA vistAra karate haiM // 9 // vyAkhyA / yathA dravyAdivizeSeNa bhaMgA jAyante tathaiva kSetrAdivizeSeNApi bhaMgA aneke saMbhavanti / yataH svato vivakSito ghaTo dravyamaspApekSayA kSetrAdighaTaH paradravyamiti / evaM pratyeka pratyekaM saptamaGgo'pi koTizo niSpadyante / tayAri lokaprasiddhayA ya: kumbugrIvAdiparyAyopeto ghaTo dravyaM varttate tasyaiva svatastvamaGgIkRtya svarUpeNAstitvaM pararUpeNa nAstitvamityavadhArya tasabhaGgI vyAkurute / tathA hi svadraya kSetra kAlabhAvApekSayA ghaTo'styeva / 1 / paradravyakSetrakAlamAvApekSayA ghaTo nAstyeva |2| ekadA yugapadumayavijayA ghaTo'vAcya evaM ekazabdena paryAyadvayaM mukhyarUpeNa vaktumazakyatvAt |3| ekoM'zaH svarUpeNa vivakSyate'paroM'zaH pararUpeNa vivakSyate tadA asti nAsti ghaTaH |4| eko'zaH svarUpeNAparoM'zo yugapadubhayarUpeNa vivakSyate tadA ghaTo'sti paramavAcya iti 15 / ekoM'zaH pararUpeNAparoM'zo yugapadubhayarUpeNa vivakSyate tadA ghaTo nAstyavAcya iti / 6 / ekoDazaH svarUpeNe koMDazaH parakhareNaivAMzo yugapadubhayarUpeNa vivakSyate ghaTossti nAstyavAcya iti // 7 // tadA 1 yahAM "rUpAntarasaMyukta" isa padase dUsare AkAra meM pariNata honese tAtparya hai / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatakaNA [51 ghaTaH syAdastyeva / 1 / syAnAstyeva / 2 / syAdavAcya eva / 3 / syAdastyeva syAnnAstyeva / 4 / sthAdastyeva syAdavAcya eva / 5 / syAnnAstyeva syAdavaktavya eva / 6 / syAdastyeva syAnnAstyeva syAdavaktavya eveti / 7 / iti prayogaH iti // 9 // vyAkhyArthaH-jaise dravya paryAya Adi vizeSase bhaGga hote haiM vaise hI kSetra kAla Adi vizeSase bhI aneka bhaGgokA saMbhava hai, kyoMki svataH vivakSita ghaTa dravya hai isI dravya ghaTakI apekSAse kSetraAdikA ghaTa paradravya hai, aise hI pratyeka pratyeka arthAt hara ekake prati saptabhaMgiye bhI karor3oM siddha hotI haiM tathApi lokakI prasiddhise jo kambuprIvAdi paryAyasahita ghaTadravya hai usI ghaTakA svatastva arthAt nijasvarUpa kAlAdi aGgIkAra karake 'svarUpase ghaTakA astitva aura pararUpase ghaTakA nAstitva hai aisA nizcaya karake saptabhaMgoMkA vyAkhyAna karate haiN| jaise ki-apane dravya kSetra kAla bhAvakI apekSAse "ghaTaH astyeva" ghaTa hai hI / 1 / parake dravya kSetra kAla tathA bhAvakI apekSAse "ghaTaH nAsti eva" ghaTa hai hI nahIM / 2 / aura eka kAlameM hI asti tathA nAsti kI vivakSAse ghaTa avAcya hI hai, kyoMki eka zabdase asti nAsti rUpa donoM paryAya eka kAla meM pradhAnatAse nahIM kahe jA sakate / 3 / tathA ghaTakA eka aMza to usake nija svarUpa Adise vivakSita karate haiM aura dUsarA aMza pararUpase vivakSita karate haiM taba "asti 'nAsti ghaTaH" arthAt ghaTa hai bhI aura nahIM bhI hai, aisA caturtha bhaMga hotA hai| 4 / tathA ghaTakA eka aMza to usake svarUpase vivakSita karate haiM aura anya aMza eka hI kAlameM ubhayarUpase vivakSita karate haiM to "ghaTaH asti parantu avAcyaH" arthAt ghaTa hai parantu vaha 'avAcya hai / isa paMcama bhaMgakI pravRtti hotI hai / 5 / tathA eka aMza to pararUpase aura eka aMza ubhayarUpase eka kAlameM vivakSita karate haiM to "ghaTo nAsti avAcyaH" ghaTa nahIM hai aura avAcya hai isa chaThe bhaMgako pravRtti hotI hai / 6 / aura jaba eka aMza to ghaTakA svarUpase vivakSita karate haiM aura eka aMza pararUpase vivakSita karate haiM tathA eka aMza ekakAlameM asti nAsti isa ubhayarUpase vivakSita karate haiM taba "ghaTaH asti nAsti avAcyaH" ghaTa hai nahIM hai avAcya hai yaha saptama bhaMga hotA hai (7) aba saptabhaMgIkA prayoga isa prakAra hai ki kathaMcit ghaTa hai hI / 1 / kathaMcit ( kisI apekSAse ) ghaTa nahIM hI hai / 2 / kisI apekSAse ghaTa avAcya hI hai / 3 / kisI apekSAse ghaTa hai hI .1 apane dravya kSetra kAla mAvase / 2 parake dravya kSetra kAla mAvase / 3 kathana vA nirUpaNa karaneke ayogya / eka vastukI eka kAlahI meM svarUpase sattA aura pararUpase asattA pradhAnatAse kahaneko asamartha haiM isaliye vaha avAcya hai / 4 ravarUpase astitva aMza aura pararUpase nAstitva aMza kahane se yaha cauthA bhaMga hotaahai| 5 kahane ke hudhA nirUpase sattA mAnakara bhI arita nArita isa umayarUpase avAcya hai / 7 anya dravya kSetrAdise ghaTakA asattva aura ubhararUpase avAcya hai isaliye "syAnArita avAcyaH" yaha chaThA bhaMga hai| 8 nijadravya kSetrAdise ghaTakA satva para dravya kSetrAdise asatva tathA basti nAsti ubhayarUpase avAcya isa abhiprAyase yaha sAtavA bhaga hai| Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 ] zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm ghaTa hai hI kisI apekSAse nahIM ho hai / 4 / kathaMcit ghaTa hai hI kathaMcit ghaTa avaktavya hI hai | 5 | kathaMcit ghaTa nahIM hI hai kathaMcit avaktavya hI hai / 6 / tathA kisI apekSAse kisI apekSAse haiM hI nahIM aura kisI apekSA se avaktaya hI hai / 7 / // 9 // athAsyAH saptamaGgayA bhedAbhedau yojayati / aba isa 'saptabhaGgIke bheda tathA abhedakI yojanA karate haiM / paryAyArthanayAdbhinnaM vastu dravyArthato'pRthak / kramArpitanayadvandvAdadbhinnaM cAbhinnameva tat // 10 // bhAvArtha:- paryAyArthika nayakI apekSA se sampUrNa vastu bhinna bhinna haiM aura dravyArthika nayakI apekSA se abhinna haiM tathA kramase paryAyArthika aura dravyArthika ina donoM nayoMkI yojanAse kathaMcit bhinna aura kathaMcit abhinna hI haiM // 10 // vyAkhyA / paryAyArthikanayAtsarvaM vastu dravyaguNaparyAyalakSaNaH kathaMci'dbhanamasti / 1 / dravyArthikanayA kathaMcidabhinnameva | guNaparyAyau hi dravyasyaivAvirbhAvaninAvAvityuktatvAt / 2 / anukrameNa yadi dravyAyikaparyAyAyikayorapaNaM kriyate tadA kathaMcidbhinnaM kathaMcidabhinnaM ca kathyate / 3 // 10 // vyAkhyArthaH - paryAyArthika nayakI apekSAse dravya guNa tathA paryyAyarUpase sampUrNa padArtha bhinna haiM / 1 / aura dravyArthika nayakI apekSAse kathaMcit saba padArtha abhinna hI haiM, kyoMki guNa aura paryAya to dravya hI ke AvirbhAva tathA tirobhAvarUpa haiM aisA prathama kaha cuke haiM / 2 / aura anukramase yadi paryAyArthika tathA dayArthika donoM nayoMkI yojanA karate haiM to kathaMcit bhinna arthAt paryAyase bhinna aura dravyArthikarUpase abhinna kahe jAte haiM || 3 || 10 // dobhayAdAnaM tadAvAcyaM bhavecca tat / ekadevaikazabdena nArthadvayaprakAzanAt // 11 // bhAvArtha:- aura yadi eka samayameM hI paryAyArthika tathA dravyArthika donoM nayoMkA grahaNa kareM to avAcya hotA hai, kyoMki eka zabdase eka hI kSaNa meM do viruddha arthoMkA prakAza nahIM ho sakatA // 1 // vyAkhyA / yadya kavelaM nayadvayArthavivakSA jAyate, tadA tvavAcyameva labhate / yata ekena zakasmin kSaNe'rthadvayakathanAsaMbhavAt / sAMketika zabdenaikameva saMketarUpaM nirUpaNIyaM syAtparantu rUpadvayazabda kathayitumazakya eva / puSpadantAdizabdA adhye koktyA candrapUrya yokti vadanti parantu minnAktyA kathayitumazakyA iha tUbhayanayArthI mukhyatayaMva minnoktyA uccArayituM yogyo tadyogyatvaM tu yatrenApi na 1 saptAnAM vAkyavizeSANAM samAhAra iti saptamaGgI / arthAt sAta prakArake maGga arthAt vAkyoMkA jo ekatra samAveza hai usakA nAma saptamaGgI hai / Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatakaNA [53 bhavati / tasmAdekadA nayadvayArthavivakSayAvAcya iti / 4 / // 11 // ___vyAkhyArthaH-yadi eka kAlameM hI donoM nayoMse donoM arthokI vivakSA utpanna ho arthAt eka samayameM paryAyArthika tathA dravyArthika ina donoM nayoMse paryAya tathA dravya rUpa donoM arthoke kathanakI icchA ho taba to padArtha avaktavya dazAko hI prApta hotA hai; kyoMki eka zabdase eka hI kSaNameM dravya paryAya athavA svarUpa pararUpAdi arthakA kathana asaMbhava hai, sAMketika zabdase jo saMketarUpa eka artha hai vaha hI usa zabdase nirUpaNIya (kathanayogya) hotA hai, parantu do artharUpa zabdakA to kathana karaneko vaha zabda asamartha hI hai / aura puSpadanta Adi zabda bhI eka hI uktise arthAt samUhAlambana jJAnase sUrya candrakI vyaktiko kahate haiM, parantu bhinna bhinna arthAt pRthak pRthak sUrya tathA candrAdirUpa artha kahaneko asamartha haiM arthAt pRthak pRthak do artha eka zabdase eka hI kSaNameM kahane ko azakya haiN| aura yahAM to ubhaya arthAt paryAyArthika tathA dravyArthika donoM nayoMke pratipAdya paryAya tathA dravyarUpa artha mukhyatA ( pradhAnatA ) se bhinna bhinna uktise uccAraNa karane ke yogya haiM aura eka hI kAlameM una donoM arthoke uccAraNa karanekI yogyatA to yatnase bhI nahIM hotI, isa kAraNase eka kAlameM eka zabdase do nayake arthakI vivakSAse avAcya hI hai / 4 / // 11 // atha paJcama maGgollekhaM karoti / atha pazcama bhaMgakA pratipAdana karate haiM / paryAyArthikasaMkalpAtpazcAdvayavivakSitAt / bhinnamavAcyaM vastvetatsyAtkArapadalAJchitam // 12 // bhAvArthaH--prathama paryAyArthika nayake saMkalpa (vivakSA) karake pazcAt donoMkI vivakSA honese yaha padArtha syAtkAra isa padase cinhita arthAt 'syAt bhinna hai aura syAt abhinna hai avAcya hai| tAtparya yaha ki prathama paryAyArthika nayako vivakSA kI aura pazcAt dravyArthika paryAyArthika ina donoM nayoMkI vivakSA kI taba vaha vastu paryAyakI apekSAse kathaMcit bhinna hai aura ubhaya nayakI apekSAse kathaMcit avAcya hai / 5 // 12 // vyAkhyA / prathama paryAyArthakalpanA tata ekadomayanayArpaNaM kriyate tadA bhinnamavaktavyamiti syAtkathaMcidbhinnamavaktavyamiti paJcamamaGgollekhaH // 12 // 1 yaha "yAt" zabda saMbhAvanArthaka kathaMcit vAcaka avyaya hai, jisake pUrva lagAyA jAtA hai usa vastuko kisI apekSAse kahatA hai| Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54. j zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm tathA paryAyArthika etat ubhaya nayakI vivakSA kI taba " syAt bhinnaM syAt avaktavyaM ca" arthAt vastu kathaMcit bhinna kathaMcit avaktavya hai, yaha paJcama bhaMgakA varNana huA // 5 // 12 // atha SaSThamaGgollekhaH / aba chaThaveM bhaMgakA pratipAdana karate haiM / dravyArthenobhayAdAnAdabhinnaM tadavAcyakam / yugapannayadvayAdAnAdbhinnamabhinnamavAcyam // 13 // bhAvArtha:-- prathama dravyArthika nayakI kalpanA karake usake sAtha pazcAt ubhaya nayakI yojanA kI "taba syAt abhinnaH syAt avaktayaH" arthAt kathaMcit abhinna aura kathaMcit avaktavya isa chaThe bhaMgakI pravRtti huI aura punaH kramase ubhaya nayakI vivakSA kI pazcAt eka kAlameM hI ubhaya nayakI vivakSA kI taba kathaMcit bhinna, abhinna, ava kavya isa saptama bhaMgI siddhi huI / 13 / / vyAkhyA / tatrAdau dravyArthikanayakalpanA / tata ekadomayanayArpaNaM kriyate / tadA kathaMcidbhinnamavaktavyamiti kathyate / iti SaSThaH / punaranukrameNa prathamaM dravyArthikaparyAyAyiketi nayadvayakalpanA vidhIyate / tatazcaikadomayanayArpaNaM kriyate tadA kathaMcidbhinnamabhinnamavaktavyamiti maMgaH saptamaH samutpadyata iti // 7 // 13 // vyAkhyArthaH - SaSTha 6 bhaMgameM Adi meM kevala dravyArthika nayakI vivakSA kI aura usake pazcAt eka kAlameM hI paryAyArthika tathA dravyArthika ina donoM nayoMkI vivakSA kI taba kathaMcit abhinna tathA avaktavya yaha SaSTha naya siddha huA aura prathama anukramase paryAyArthika nakI aura usake pazcAt dravyArthika nayakI vivakSA kI aura punaH eka samaya meM hI dravyArthika tathA paryAMyArthika isa ubhaya nayakI yojanA kI tatra " syAt bhinnam abhinnam avaktavyaM ca" arthAt kathaMcit bhinna, kathaMcit abhinna aura kathaMcit avaktavya isa saptama bhaMgakI utpatti huI / 7 / / / 13 / / imAM saptabhaGga dRDhabhyAsayuktaH sadA yo'bhyasettattvadRSTyA vicArya / kramAmbhojasevAmavApyArhatIM sa bhavenmuktiyogyo'cirAdbhavyajanmA // 14 // bhAvArtha:- isa saptabhaMgI nayakA jo manuSya dRDha abhyAsameM tatpara hokara tattvadRSTise vicAra karake sadA abhyAsa karegA vaha bhavya janmadhArI prANI zrIjinabhagavAn ke caraNakamalakI sevA bhaktiko pAkara zIghra muktike yogya hogA // 14 // vyAkhyA I evamekA bhedaparyAye'bhedaparyAye ca saptamaGgIyojanA yojayitavyA / atha ziSyaH praznayati 1 yataH bhavettatraikasya mukhyabhAvena parasya gauNabhAvena sabhaGgI kRtA punaritthameva sarvatra svAmin yatra nayadvayaviSayasyaiva vicAraNA samutpadyatAm parantu yatra pradeza prasthakA Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA divicAreNa sapta 7 SaT 6 paJca 5 pramukhanayAnAM bhinna 2 vicArA bhavanti tatra tvadhikabhaGgA eva jAyante tadA saptamaGgayA niyamaH kutra sthiro bhavati / saptamaGgoniyamastvata eva niyAmako na dRzyate / iti puSTo gururAha / bho ziSya ! bhavadukta satyaM paramArthatastu / evaM yattvayA gauNamukhyavyavahAro darzitastatra tvekasyaiva nayArthasya mukhyatayA vidhiranyeSAM tu sarveSAmeva niSedhaH / evaM vidhiniSedhau gRhotvA'neke bhaGgAH kriyante / asmAbhistu itthaM jJAyate / ukta ca sakalanayArthapratipAdakatAparyAyAdhikaraNaM vAkyaM pramANavAkyamiti / etallakSaNatvAttAdRze sthAne syAtkArapadalAJchitasakalanayArthasamUhAlambanamekasmin bhaGge'pi niSiddha nAsti tasmAdvyaJjanaparyAyasya sthAne 2 bhaGgatArthasiddhiH saMmatigranthaviSaye darzitAsti / tathA ca tadgranthagAthA / evaM sattaviyappo vayaNapahohoi attha pajjAe / vaMjaNapajjAe puNa saviappo nimviappoya / 1 / asyArthaH / evaM pUrvoktaprakAreNa saptavikalpaH saptaprakAravacanameva saptamaMgIrUpavacanapanthAH sa cArthaparyAyo yo'sti nAstitvAdiviSaya eva bhavati / punarvyaJjanaparyAyo ghaTakumbhAdizabdavAcyatA tatra viSaye savikalpavidhirUpanirvikalpakavidhirUpe dve eva bhaGga staH / parantu vaktabyAdimaGgo na bhavati / yasmAtkAraNAdavaktavyazabdaviSayaM bravatAM virodhotpattiH / athavA savikalpakazabdasamabhirUDhanayamate bhavati / api ca nirvikalpakazabdavaMbhUtanayamate svitthaM bhaGgadvayaM jJAtavyam / arthanayAH prathame catvArastu vyaMJjanaparyAyameva nAnujAnanti tasmAtkAraNAtteSAM nAyAnAmiha pravRttirnAsti / atrAdhikyantvanekAntavyavasthAto jJAtavyam / tadevamekatra viSaye pratisvamanekanayavipratipattisthale syAtkArapadalAJchitatAvanayArthaprakArakasaptadhAlambanabodhajanaka eka eva bhaGga eSTavyo / vyaJjanaparyAyasthale maGgadvayam / yadi ca sarvatra saptamaGgIniyama evAzvAsastadA cAlanIyanyAyena tAvannayArthaniSedhabodhako dvitIyo'pi bhaGgastanmUlakAzcAnye tAvatkoTikAH paJcabhaGgAzca kalpanIyAH / itthameva nirAkAGkSasakalabhaGgapratipattinirvAhAditi yukta pazyAmaH / ayaM vicAraH syAdvAdapaNDitena sUkSmabuddhimatA cetasi dhAryaH / atha phalitArtha kathayati / imAM vyAvarNyamAnAM saptamaGgI . tattvadRSTayA vimRzyAtiprIDhiyukto yo bhavyo'bhyAsIkuryAtsa AhatI jainoM caraNapaGkajamakti prApyAcirAtstokakAlena katipayamavagrahaNena mokSaM gacchet // 14 // iti zrIbhojavinirmitAyAM dravyAnuyogatarkaNAyAM caturtho'dhyAyaH // 4 // vyAkhyArthaH--isa rItise eka vastumeM bheda paryAya tathA abheda paryAyameM eka saptabhaGgIkI yojanA kI, aura isa hI prakAra sarvatra yojanA karanI cAhiye / aba ziSya guruse prazna karatA hai ki he svAmin ! jahAMpara kevala do hI nayoMke viSayakA vicAra ho 'vahAMpara ekakI pradhAnatAse aura dUsarekI gauNatAse saptabhaGgo utpanna ho, parantu jahAMpara pradeza, prastha, (avayava, avayavI) Adike vicArase saptama SaSTha tathA paMcama Adi nayoMke bhinna bhinna vicAra hote haiM vahAM para to adhika hI bhaGga hoMge, usa samaya saptabhaMgI kA arthAt sAta hI bhaMga haiM yaha niyama kahAM sthira hogA ? aura isI hetuse Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 ] zrImadrarAjacandrajainazAstramAlAyAm saptabhaMgIkA niyama niyAmaka nahIM dIkha par3atA isa prakAra pUche hue zrIgurumahArAja kahate haiM ki he ziSya ! paramArtha se terA kahanA satya hai, kyoMki jo tumane gauNa mukhya vyavahArakA pradarzana kiyA hai vahAM to eka hI nayake arthakI mukhyatAse vidhi hai aura anya saba hI nayakA niSedha hai aura isa prakAra se vidhi aura niSedhako mUlabhAgameM grahaNa karake punaH aneka bhaMga kiye jAte haiM aisI hamArI sammati hai / aura aisA kahA bhI hai ki " saMpUrNanayoM ke arthakI pratipAdakatA arthAt jisake dvArA saMpUrNa nayoMke arthakA kathana kiyA jAya usake paryyAyAdhikaraNa vAkyako pramANavAkya kahate haiM" isa prakArake lakSaNase jahAM saMpUrNa padArthoM kA vivecana hotA hai vahAM syAdvAdale cinhita arthAt syAt zabdase yukta sampUrNa nayoM ke arthoMke samUhakA dhAraNa karanA eka bhaMgameM bhI niSiddha nahIM haiM isa kAraNase vyaMjana paryAyake sthAna meM to kevala do bhaMgoM se arthakI siddhi hotI hai aisA sammatigraMtha meM darzAyA hai aura usa granthakI gAthA yaha hai isa prakAra saptavikalpasahita vacana ( naya) kA mArga athaparyAya meM hotA hai aura vyaJjanAryAya meM to savikalpa vidhirUpa art fafe farrUpa do hI bhaMga hote haiN| isakA vizeSa vivaraNa yoM hai ki isa prakAra pUrvokta rIti se sapta vikalpa arthAt sapta (sAta) prakArake bhedasahita jo vacana hai so hI saptabhaGgIrUpa vacanakA mArga hai, vaha arthaparyAya meM arthAt astitva nAstitva Adike viSayameM hI hotA hai aura vyaJjanaparyAya jo ghaTa kumbha Adi zabdoMkI vAcyatA hai vahAMpara 'savikalpa vidhirUpa tathA nirvikalpa vidhirUpa do hI bhaMga hote haiM, parantu avaktavyatva Adi bhaMga yahAM nahIM hotA, kyoMki avaktaya zabdaviSayako kahanevAloMke virodhako utpatti hotI hai athavA savikalpa zabda samabhirUDha' nayake matameM avaktayatva Adi bhaMga hotA hai aura nirvikalpa zabda evaM bhUta naya meM, to isa prakAra do hI bhaMga jAnate cAhiye aura pahale cAra jo arthanaya haiM ve to vyaJjanaparyAyako hI nahIM jAnate haiM, isaliye una nayoMkI yahAM pravRtti nahIM hai yahAMpara vizeSa varNana anekAnta vyavasthAse jAnanA cAhiye / isa kAraNa pUrvokta prakAra se eka viSaya meM prativastu meM jahAM aneka nayoMkI vipratipatti ho para syAtkAra ( syAt ) padase lAMchita utane nayArthakA prakAravAlA sAta prakArakA AlambanarUpa jo bodha usa bodhako utpanna karanevAlA arthAta sAta prakArake nayArthIke prakAra se vizeSatA vA anuyogitA sambandhase apanemeM rakhanetrAlA jo jJAna usa jJAnakA 1 bhedasahita arthAt payryArUpa bhedayukta 2 bhevazUnya dravya nayase saba bhevazUnya hai / 3 aneka prakArake arthazeSa karanekI aura jhukanase mamabhirUDha naya kahalAtA hai| jaise paramezvaryayukta honese indra samartha honese zaka aura zatruke nagarakA vidIrNa karanese purandara kahalAte haiM, aise hI una una arrant prApta honeme dravya vividharUpa saMyukta honeme paryAya ityAdi / 4jima rUpa se hai usase bodha karAveM vaha evaMbhUna naya hai| jaise aizvaryayukta ho vahI indra, samartha honese zakra aise hI paryAyoM meM jAve vaha dravya aneka AkArayukta honese paryAya samajhanA cAhiye / Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA [57 utpAdaka eka hI bhaMga iSTa karanA cAhiye aura vyaJjana paryAyasthalameM pUrvokta do hI bhaMga samajhane cAhiye aura yadi sarvatra ( artha tathA vyaJjanaparyAya ) sthalameM saptabhaMgI niyamapara hI vizvAsa hai to usa sthalameM 'cAlanI nyAyase utane hI nayArthoM ke niSedhakA bodhaka bhI dUsarA bhaMga aura usIko mUlAdhArameM Azraya karake usI koTi ke anya pA~ca bhaMgoMkI bhI kalpanA karanI cAhiye kyoMki isI prakArase nirAkAMkSa saMpUrNa bhaMgoMkI pratipatti ( bodha ) nirvAha hotA hai isaliye hama isa hI siddhAntako yuktiyukta dekhate haiM aura yaha vicAra sUkSma buddhike dhAraka syAdvAdamatajJAtA puruSako apane cittameM dhAraNa karalenA cAhiye aba isa caturdazave (14) sUtrakA phalitArtha kahate haiM ki--isa varNyamAna saptabhaMgIko tattvadRSTise vicArapUrvaka vivecana karake atiprauDhatAyukta jo bhavya abhyAsa karegA vaha jina bhagavAnake caraNakamaloMkI sevAko prApta karake acira kAla arthAt thor3ese bhavoMko grahaNa karake mokSako prApta hogA // 14 // iti zrIvaiyAkaraNAcAryopAdhidhArakapaM0 ThAkuraprasAda dvivediviracitamASATIkAsamalaGkRtAyAM dravyAnuyogatarkaNAyAM caturtho'dhyAyaH // 4 / / - atha paJcamAdhyAye nayapramANayovivecanaM karoti aba isa paMcama adhyAyameM naya tathA pramANakA vicAra karate haiN| eko'rthastu trirUpaH syAtsatpramANAvalokitaH / __ mukhyavRttyopacAreNa jAnIte nayavAdavit // 1 // bhAvArthaH-eka hI padArtha satpramANase dRSTa honepara tIna prakArakA hojAtA hai aura nayavAdakA jAnanevAlA isa trirUpatAko mukhya tathA upacAra vRttise jAnatA hai // 1 // vyAkhyA / eko'rthaH ghaTapaTAdirjIvAjIvAdirvA trirUpaH, rUpatrayopeto jJeyo yathA dravyaguNaparyAyarUpaH tathA hi ghaTAdayo hi mRttikAdirUpeNa dravyANi, ghaTagatarUparasAdyAtmakatvenAneke gaNAH, ghaTAdirUpeNa sajAtIyadravyatvena paryAyAH / evaM jIvAdInAmapi jJeyam / eko'rthasvirUpaH sa ca kIdRzaH satpramANAvalokitaH satpramANaM syAdvAdastenAvalokito dRSTaH / yataH pramANena sasamalayAtmakatvena trirUpatvaM mukhyadvArA jJeyama / nayavAdI hyakAMzavAdI sa ca mUkhyavRttyA tayopacAreNakasminnartha trirUpatvaM jAnAti / yadyapi nayavAditA ekAMzavacanena zaktirUpa eko'rthaH kathyate / tathApi lakSaNArUpopacAreNAneke'pyarthA jJAyante / ekadA vRttidvayaM na bhavet paraM nizcayo nAsti / gaGgAyAM matsya ghoSAvityAdisthaleSviva vRtidvayasyApi mAnyatvAt / tadvadi 1 cAlanImeM jalaAdi DAloge to vaha kisI na kisI ora se nikala jAyagA rukegA nahIM aise hI dravyAthika nayase abheda siddha karoge to paryAyAthika nimittaka bhedakA niSedha hogA, bheda mAnoge to abhedakA niSedha hogA donoMko eka kAlameM loge to vAkyatAkA niSedha hogA isI prakAra kisIkA niSedha aura kisIkA vidhAna hotA rahegA aura sapta bhaGga bana jAyeMge / Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58] zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm hApi mukhyatvenAmukhyatvena cAnantadharmAtmakavastujJApanAyakasya nayazabdasya vRttidvayamaGgIkuvaMtAM virodho nAsti / athavA nayAtmakazAstrasya krameNa vAkyadvayenApyoM jJAyate / athavA ekazabdabodhazabdenaikabodhArthaH evamaneke maMgA jJeyAH // 1 // ___ vyAkhyArthaH-eka padArtha ghaTa paTaAdi athavA jIva ajIvaAdi tIna prakArakA arthAt tIna rUpasaMyukta hotA hai; pratyeka vastuko trirUpasahita jAnanA cAhiye, aura trirUpatA dravya, guNa aura paryAyase hai jaise ghaTaAdi vastu mRttikArUpase dravya haiM 1 ghaTAdike rUpa rasAdise vivakSA karo arthAt yaha zyAma hai, yaha rakta hai, yaha pIta hai isa rItise ve guNarUpa haiM 2, aura ghaTaAdirUpa sajAtIya dravyatvarUpase vivakSA karanepara ve paryAya haiM 3 / isa prakAra ghaTAdike tIna rUpa hogaye aura aise hI jIvAdikoMko bhI jAnanA cAhiye arthAt jIva AtmarUpase dravya hai 1, jJAna darzanAdikI vivakSAse guNa hai 2 aura deva manuSyAdi paryAyako vivakSAse paryAyarUpa hai 3, aba vaha eka padArthakA trirUpa kaisA hai ki-satpramANase avalokita ( dRSTa) hai arthAt samIcIna ( uttama ) syAdvAdarUpa pramANase vicArita honese padArthakI trirUpatA spaSTatAse bhAsatI hai, kyoMki saptabhaMgIrUpa jo 'pramANa hai, usase vastukI trirUpatA mukhyavRttise jAnI jAtI hai, aura nayavAdI arthAt ekaaMzavAdI' jo hai vaha mukhyavRtti tathA upacArase bhI eka padArthameM trirUpatAko jAnatA hai / yadyapi nayavAdI eka aMzako kahanevAle vacanase zaktirUpa' eka hI arthako kahatA hai, tathApi napacArase arthAt lakSaNAzaktise aneka arthoMko bhI vaha jAnaletA hai / yadyapi eka kAlameM hI do vRtti arthAt abhidhA aura lakSaNAzakti nahIM hosakatI, parantu yaha siddhAnta nizcita nahIM hai kyoMki "gaGgAyAM matsyaghoSau" gaMgAmeM matsya tathA ahIroMkA grAma hai, ityAdi sthalake tulya anyatra bhI eka kAlameM hI do zakti (abhidhA tathA lakSaNA) mAnya haiM / usI prakArase yahAM bhI mukhyatA tathA gauNatAse ananta dharmasvarUpa vastuko janAneke 1 saMpUrNarUpase padArthake svarUpako jo siddha kare vaha samyagjJAnarUpa saptamaMgI naya yahAM pramANa padase vivakSita hai kyoMki "sakalAdezaH pramANAdhInaH" saMpUrNa Adeza pramANake AdhIna haiN| 2 vastuke svarUpake kisI aMzake pratipAdanako naya kahate haiM kyoMki "vikalAdezo nayAdhInaH" khaMDa, Adeza nayake, AdhIna hotA hai| 3 jo arthako mukhyavRttise prakAza kareM vaha amidhA, lakSaNA tathA vyaMjanA ye tIna prakArako zabdameM zakti hai aura vAcya, lakSya, tathA vyaGgaya, ye artha bhI tIna hI prakArake haiM, isake anurodhase zabda mI vAcaka lakSaka aura vyaMjaka ina bhedoMse tIna prakArake haiN| 4 tAtparyakI anupapattise lakSaNAzaktise vAkyArtha hotA hai " gaGgAyAM ghoSaH" gajA nAma abhidhA zaktise pravAhakA hai usameM grAma nahIM rahasakatA hai, isaliye gaMgApadakI gagAtaTameM lakSaNA kI, taba gaMgA zabda lakSaNAzaktise gaMgAtaTakA bodhaka huA taba anvaya banagayA kyoMki gaMgAtaTameM ahIroMkA grAma raha sakatA hai| aise hI lakSaNAse eka naya anyArthakA bhI bodha karAvegA to padArthakI virUpatAkA bodhaka ho jaaygaa| 5 yahAM matsyakeliye to gaMgAmeM vAcakatAzakti aura ghoSakeliye lakSaNA hai| Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA liye eka hI nayazabdakI do vRtti svIkAra karanevAloMko koI virodha nahIM hai / athavA nayapratipAdaka zAstrake kramase do vAkyoMse bhI artha jAna sakate haiN| athavA ekArthabodhaka eka zabdase eka arthakA bodha hotA hai aura anya arthakA anya zabdase, isa rotise aneka bhaMga bhI samajhalene cAhiyeM // 1 // athoktamevArthaM zabdatvena jJApayannAha / aba pUrvokta viSayako hI sUtradvArA prakAzita karate haiN| dravyAthikanayo mukhyavRttyAbhedaM vadaMtriSu / anyonyamupacAreNa teSu bhedaM dizatyalam // 2 // bhAvArthaH-dravyArthikanaya mukhyavRtti arthAt vAcakatA zaktise dravya, guNa, paryAya tInoMmeM mRttikArUpase abheda prakAza karatA huA lakSaNAzaktise una tInoMmeM paraspara bheda bhI pUrNarUpase darzAtA hai !!2! vyA0--dravyAthikanayo mukhyavRttyA mukhyA pradhAnA zabdArthakathanaparA vRttiApAro yasya sa tasya mAvastattA tayA zabdArthAdezakatvena triSu dravya guNaparyAyeSvabhedaM bhedAmAvaM vadan kayayana man yato guNaparyAyAbhyAM bhinnasya mRdravyasya viSaye ghaTAdipadasya saktirastItyeteSAmanyonyamabhedaM prakaTayanpunaH sa eva dravyAthikanayasteSu dravyaguNaparyAyeSu cAnyonyaM parasparamupacAreNa lakSaNayA bhedaM bhedatvamalamatyarthaM dizati / yato dravyaM bhinna kambugrIvAdiparyAyeSu ca tasya ghaTAdipadasya lakSaNAvagamyate / kiM ca mukhyArthabAdhe tathaiva mukhyArthasaMbandhe ca sati tathAvidhavyavahAraprayojane'numRtya tatra lakSaNA pravartate'durghaTatvAt / ukta ca-mukhyArthabAdhe tadyoge rUDhito'rthaprayojanAt / anyo'rtho lakSyate yatsA lakSaNAropitakriyA / 1 / iti // 2 // vyAkhyArthaH-dravyArthika naya mukhyavRttise arthAt zabdArthake kathanameM tatpara vyApAra vAlI abhidhAzaktise zabdake arthokA prakAza karanese dravya, guNa tathA paryAya ina tInoM meM abheda ( bhedabhAva )ko kahatA huA arthAt guNa aura paryAyase bhinna mRttikA rUpa dravya ke kathanameM ghaTAdi padakI zakti hai isa rItise ina tInoMmeM paraspara abheda prakAza karatA huA punaH vahI dravyArthika naya una hI dravya, guNa tathA paryAyoMmeM upacAra ( lakSaNAzakti )se bhedako bhI pUrNa rItise prakaTa karatA hai, kyoMki dravya bhinna hai aura kambugrIvatvaAdi paryAyoMmeM usa ghaTaAdi padakI lakSaNAzakti nizcita hotI hai / aura mukhya arthake badhameM tathA mukhya arthake saMbandha rahate usI prakArake vyavahAra tathA prayojanakA anusaraNa karake lakSaNAzakti pravRtta hotI hai anyathA lakSaNAzaktiko pravRtti durghaTa hai / aura aisA kahA bhI hai-mukhyArthake bAdha honepara usa mukhya arthase saMbandha rakhanevAle tathAmeM hI rUDhise artha 'prayojanase 1 prayojanavaza lakSaNAke aneka bheda haiM parantu mukhyataH eka prayojanavatI aura dUparI niDhA lakSaNA hai| prathama meM gaMgAzabdakA gaMgAtaTa rUpa artha karanese yaha prayojana hai ki--ahIroMkA grAma atipavitra tathA autyAdi dharmayukta hai| dUsarI nirUr3hA lakSaNA kuzala Adi zabdoMmeM mamajhanI cAhiye arthAt kuzalakA artha kuzalAnevAlA hai parantu rUDhise vaha caturake artha meM vartatA hai yahI nirUDhA lakSaNA hai / Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 ] zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm jahAM anya artha lakSita ho usa Aropita kriyAko leke pravRtta honevAlI zaktiko lakSaNAzakti kahate haiM jaise kahA bhI hai ki -- "mukhyArthabAdhe tadyoge ruDhito'rthaprayojanAt // anyortho lakSyate yatsA lakSaNAropitakriyA // 1 // bhAvArtha:-- mukhya arthakA bAdha honepara tathA usakA yoga honepara artha prayojanase jisase rUr3hIse bhinna artha lakSita ho vaha lakSaNA hotI hai // 1 // jaise "gaGgAyAM ghoSaH" yahA~ gaMgAkA mukhya artha pravAha parantu usa mukhya artha meM ghoSa ( ahIroMke grAma ) kI adhikaraNatA ( AdhAratA ) kA bAdha hai isaliye gaMgAse saMbandha rakhanevAle anya artha gaMgAtaTa meM gaMgAzabdako lakSaNA huI taba " gaMGgAyAm " isa padakA artha "gaMgAtaTe" ( gaMgAjIke taTapara ) "ghoSaH " grAma hai yaha anvaya banagayA aise hI yahAM bhI samajhalenA // 2 // athoktameva dRDhayannAha aba pUrvokta arthako hI dRDha karate hue kahate haiM / paryAyArthika evApi mukhyavRttyAtra bhedatAm / upacArAnubhUtibhyAM manute'bhedatAM triSu // 3 // bhAvArtha:-- aura paryAyArthika naya bhI yahAM mukhyavRttise to bheda bhAva hI mAnatA hai, parantu upacAra tathA anubhavase tInoMmeM abheda mAnatA hai || 3 || vyAkhyA / paryAyArthikanaya evApi evameva prakAreNoktalakSaNena mukhyavRttyA pradhAnavyApAreNAtra dravyaguNaparyAyeSu bhedatAM bhedabhAvaM jJApayati / yata etasya nayasya mate mRdAdipadasya dravyamityarthaH / 1 / rUpAdipadasya guNa ityarthaH / 2 / ghaTAdipadasya kambugrIvapRthuvughnAdiparyAya ityarthaH / 3 / itthaM trayANAmapi mitho nAmAntarakalpanA bhinnA bhinnA pradarzitA / ato dravyaguNaparyAyANAM prAdhAnyena bhedo'stIti dhyeyam / tathA punarupacArAnubhUtibhyAmupacAro lakSaNA, anubhUtiranubhavaH, upacArazvAnubhUtizca tAbhyAM paryAyArthikanayo'pyabhedatAmabhedabhAvaM dravyAdiSu triSu manute / yato ghaTAdi mRddravyAdyabhinnamevAsti lakSaNayA jJAnena ceti / imAM pratIti ghaTAdipadAnAM mRdAdidravyeSu lakSaNApravRttyAGgIkurvatAM na kadApi kSatiriti bhAvArthaH / / 3 / / vyAkhyArthaH - paryAyArthika naya bhI isa hI pUrvokta prakArase arthAt mukhyavRtti ( pradhAna vyApAra ) se ina dravyAdi tInoMmeM arthAt dravya guNa paryAyoMmeM bhedabhAva hI jJApita karatA hai / kyoMki isa nayake matase mRt ( mRttikA ) Adi padakA dravya yaha artha hai / 1 / zyAma rakta tathA pItAdi padoMkA guNa yaha artha hai / 2 / aura ghaTaAdi padakA kaMbugrIva ( zaMkhake tulya galesahita ) tathA vizAla udara sahitaAdi paryAya artha hai / 3 / isa prakAra dravya, guNa aura paryAya tInoMkI nAmAntarakalpanA paraspara bhinna bhinna pradarzita kI gaI hai, isase yaha siddha huA ki --paryAyArthika nayake anusAra dravya, guNa, paryAya pradhAnatAse bhinna bhinna haiM aisA nizcaya karanA cAhiye / aura punaH upacAra tathA anubhava se paryAyArthika Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatakaNA [61 naya bhI dravyAdi tInoM padArthoMmeM abheda arthAt bhedAbhAva hI mAnatA hai| kyoMki mRttikA ke binA ghaTa anupapanna hai, isaliye lakSaNA tathA jJAnase ghaTaAdi padArtha mRttikArUpa dravyase abhinna hI haiN| ghaTaAdi padoMkI mRttikAAdi dravyoMmeM isa pratItiko lakSaNA pravRttise mAnanevAloMke koI bhI doSa nahIM hai, yaha sUtrakA tAtparya hai // 3 // atha punarbhedameva darzayannAha / aba punaH bhedako hI darzAte hue kahate haiM ! gRhNAti yo nayo dharmI mukhyAmukhyatayA tathA / tasyAnusAratasteSAM vRttyopacArakalpanam // 4 // bhAvArtha:-jo naya mukhyatA tathA gauNatAse bheda abhedarUpa dharmoMko grahaNa karatA hai vahAM usIke anusAra dravya, guNa, paryAyoMkI vRttise usa upacArakalpanAkA vidhAna hotA hai / / 4 // vyAkhyA / yo hi nayo dravyAthiko'thavA paryAyAthikaH dhamauM bhedAbhedAtmako prAdhAnyagauNatayA gRhNAti UhAsyapramANena dhArayati / tasya nayasya dravyAthikasya vA paryAyAthikasya mukhyatayA sAkSAtsaGketena tathA vA vyavahitasaGketena cAnusRtya teSAM dravyaguNaparyAyANAM vRttyA tadupacArakalpanaM vidhIyate / yathA gaGgApadasya sAkSAtsaGketa: pravAharUpArthaviSaye'sti tasmAtpravAheNa zaktiH / tathA "gaGgAtIre ghoSaH" gaGgAsaGkatavyavahitasaGkato'sti / tatazca yathopacArastathA dravyAthikanayasya sAkSAtsaGkato'bhede nAsti / tatra zaktibhedena vyavahitasaGkato'sti tatazcopacaritatvaM tu paryAyAthikanayasyApi zaktyopacAra bhedAbhedanayaviSaye'pi yojanIyama // 4 // vyAkhyArthaH-jo naya dravyArthika ho athavA paryAyArthika ho bheda tathA abheda svarUpa dharmako pradhAnatA athavA gauNatAse grahaNa karatA hai arthAt jahAM UhA nAmaka ( kalpanA svarUpa) pramANase dhAraNa karatA hai vahAMpara usI dravyArthika vA paryAyArthika nayakI mukhyatA arthAt sAkSAtsaMketa tathA gauNatA arthAt vyavahitasaMketake anusAra dravya, guNa paryAyoMkI vRtti (zakti)se upacAra kalpanAkA vidhAna hotA hai |taatpry yaha ki dravyArthikanaya pradhAnatA ( sAkSAt saGkata )se abhedako pratipAdana karatA hai parantu vaha gauNatA ( vyavahita saMketa )se bhedako bhI kahegA, aise paryAyArthika naya pradhAnatA ( sAkSAtsaMketa )se bhedako aura gauNatA ( vyavahita saMketa )se abhedarUpa dharmako kahatA hai / jaise gaMgApadakA pradhAnatAse sAkSAtsaMketa pravAha ( jalakI dhArA )rUpa arthameM hai, isaliye mukhyatAse to pravAharUpase hI zakti hai tathA gaMgAtIrameM ghoSa hai yahAM tIrarUpa arthameM gaMgAsaMketase vyavahita saMketa hai, isaliye gaMgApadase gaMgAtIra sAkSAtarUpa artha upacArase huA / aba aise hI dravyArthika nayakA saMketa to abhedarUpa arthameM hai, aura usa nayakI Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 ] zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm bhinna zakti ( lakSaNA zakti )se vyavahita saMketa arthAt bhedarUpa arthameM vRtti hai, isa liye bhedarUpa artha pratipAdanake artha dravyArthikanayakI upacArase pravRtti huI / aise hI paryAyArthika nayakI bhI mukhya zakti tathA upacAra zaktiko grahaNa karake bhedAbheda naya viSayameM yojanA karalenI cAhiye, arthAt paryAyArthika naya mukhyavRtti arthAt vAcakatA zaktise bhedarUpa arthako kahatA hai aura upacAra arthAt lakSaNA zaktise abhedarUpa arthako bhI kahatA hai // 4 // kazcitkathayati eko naya ekameva viSayaM gRhNAti tadrUSayati / koI prativAdI kahatA hai ki eka naya eka hI viSaya ( bheda athavA abhedameM kisI eka artha )ko grahaNa karatA hai / usa siddhAntako agrima zlokase dUSita karate haiM / yo bhinnaviSayo jJAne sarvathA neti cennayaH / / tadA svatantrabhAvena sa syAnmithyAtvigocaraH // 5 // bhAvArthaH-jo naya hai vaha jJAnameM nijase bhinna nayake viSayako gauNatAse bhI sarvathA nahIM kaha sakatA aisA yadi mAno to vaha naya svatantratAse mithyAttviyoMke gocara hogA // 5 // vyAkhyA / yo nayaH jJAne jJAnaviSaye bhinnaviSayo nayAntarasya mukhyArthaH sarvathA amukhyatvenApi na bhAsate / tadA sa nayaH svatantramAvena sarvathA nayAntaravimukhatvena mithyAtvigocaro mithyAdRSTimivivecanIyaH kudRSTiparigRhItaH syAt / etAvatA durnaya eva bhavati / parantu sunayo na bhavati / evaM jJeyama / anubhavena vicAryamANa: kazcinnayaH bhinnaviSayatvAnnayAntaramukhyArthatvAsarvathA amukhyatvAdapi na bhAsate / tadA svatantratvena ( nayAntaravimukhatvena ) ca mithyAtvinAM pArve sa nayo nirantaraM tiSThatIti bhAvaH // 5 // vyAkhyArthaH-'jo naya hai vaha jJAnameM bhinna viSaya arthAt apanese bhinna dUsare nayake mukhya arthako sarvathA gauNatAse bhI nahIM bhAsita karatA hai aisA mAnoge to vaha naya svatantratAse sarvathA arthAt anya nayoMse vimukha honese mithyAdRSTiyoMdvArA vivecana karane yogya hove / arthAt mithyAdRSTiyoMse grahaNa kiyA huA hove bhAvArtha-durbhaya hI hove aura sunaya nahIM, aisA samajhanA caahiye| bhAvArtha yaha hai ki-anubhavase vicArAhuA koI naya bhinna viSayako arthAt anya nayake mukhya arthako gauNatAse bhI sarvathA nahIM kahatA hai to vaha naya sva 1 anekAntavAdameM vastukA svarUpa hI anekAnta hai taba nayasvarUpa anekArthaka kyoM na hogA kyoMki pramANa aura nayase ho to vastukI vivecanA hotI hai yadi vaha naya bheda abhedAdi anekArthapratipAdaka upacArase. bhI na rahA kintu kisI eka hI arthakA pratipAdaka rahA taba vaha naya kudRSTiyoMkA arthAt janamatase bhinna matAnuyAyI janoMkA hI viSaya rahA; aura kudraSTiyose gRhIta honeke kAraNa vaha duSTa naya hogayA na ki sunaya arthAt syAdvAdake anukUla vaha uttama naya nahIM hosakatA / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA [63 taMtrabhAvase arthAt anya nayase vimukha honese mithyAdRSTiyoMke hI nikaTa nirantara rahatA hai na ki syAdvAdiyoMke nikaTa // 5 // vizeSAvazyake'pyuktaH saMmatAvartha eSa ca / bhedAbhedopacArAdyAH saMbhavanti nayAdiha // 6 // bhAvArtha:-bheda, abhedaAdike upacAraAdi syAdvAdameM nayase hI hote haiM; yahI artha arthAt yahI abhiprAya vizeSAvazyaka tathA saMmatigranthameM kahA hai // 6 // vyAkhyA / ayamoM vizeSAvazyake tathA saMmatigranthamadhya ukto'sti / tathA ca tadgAthA"dohiM viNaye hiM NIya sattha mUlaNNa tahavi micchattaM / jassa visaya ppahANaM taNeNaM aNuNNaniravekkhaM / 1 / " "svArthagrAhI itarAMzApratikSepI sunaya" iti sunayalakSaNama / " svArthagrAhI itarAMzapratikSepI durnaya" iti durnayalakSaNam / evaM nayAnnayavicArAcca bhedAbhedagrAhyavyavahAraH saMbhavati / tathA nayasaGkatavizeSAgdrAhakavRttivizeSarUpa upacAro'pi saMbhavet / tasmAdbhedAbhedayomukhyatvena pratyekanayaviSayo mukhyAmukhyatvenobhayanayaviSayarUpa upacArazca mukhyavRttivanayaparikaro bhavet parantu nayaviSayo na bhavati / ayaM ca sarala: panthAH zvetAmbarapramANazAstrasiddho jJeyaH / nIyate yena zru tAkhyapramANaviSayIkRtasyArthasyAMzastaditarAMzIdAsInyatAH sa pratipatta ramiprAyeNa vizeSo naya iti / atrakavacanamatanyaM tenAMzAvaMzA vA yena parAmarzavizeSeNa dhatapramANapratipannavastuno viSayIkriyate taditarAMzIdAsInyApekSayA sa nayo'bhidhIyate / taditarAMzapratikSepe tu tAmAsatA maNiSyate / pratyapAdayAma ca stutidvAviMzatike "aho ciyaM citraM tava caritametanmunipata, svakIyAnAmeSAM viSamaviSayavyAptivazinAma / vipakSApekSANAM kathayasi nayAnAM sunayatAM, vi punariha vimo duSTanayatAm / 1 / " paJcAzatike ca-"nizzeSAMzajuSAM pramANaviSayIbhUyaM samAseduSAM, vastUnAM niyatAMzakalpanaparAH saptazra tA: maGgina: / audAsInyaparAyaNAstadaparecAM bhaveyurnayA, zve dekAMzakalaGkapaGkakaluSAste syuH sadA durnayAH / 1 / " iti // 6 // vyAkhyArtha:-yaha abhiprAya vizeSAvazyakanAmaka grantha aura sammati granthameM kahA hai aura usa granthakI gAthAkA abhiprAya yaha hai ki "yadyapi dravyArthika aura paryAyArthika ina donoM mUla nayoMse zAstra jAnAjAtA hai tathApi jo naya apanA hI viSaya pradhAna rakhatA hai aura parasparakI apekSA nahIM rakhatA arthAt dUsare nayake mukhya arthako gauNatAse bhI nahIM kahatA usako mithyAtva (durnaya) jAnanA cAhiye / 1 / tathA svArthakA grAhI ho aura anya arthakA niSedhaka na ho vaha sunaya hai arthAt nija pradhAnazakti jo apane arthako kahe usako to grahaNa kare aura anya nayake arthakA tiraskAra na kare kintu upacArase usa dUsare nayake arthakA bhI kathana kare vaha sunaya hai / yahI sunayakA lakSaNa hai| aura jo kevala svArthamAtrakA grAhI ho aura anya arthakA niSedhaka ho vaha durnaya hai| yaha dunayakA lakSaNa hai / isa prakAra naya arthAt nayake vicArase dravya, guNa, paryAyoMmeM bheda tathA abhedako grahaNa Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 ] zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm karane yogya vyavahArakA saMbhava hai| aura nayake saMketa vizeSase grAhaka jo zaktivizeSa hai usarUpa upacArakA bhI saMbhava hai / isaliye bheda tathA abhedameM mukhyatayAse pratyeka nayakA viSaya hai arthAt eka arthakI pratipAdatA pratyeka nayameM hai / aura mukhya tathA amukhyatA( gauNatA )se dravyArthika tathA paryAyArthika ina donoM nayoMke viSayarUpa jo upacAra hai vaha mukhya vRttike sadRza nayakA parikara hotA hai parantu nayakA viSaya nahIM hotA yaha sarala mArga zvetAmbara matake pramANa ( nyAya ) zAstrase siddha hai aisA jAnanA cAhiye kyoMki zrutanAmaka pramANase viSayameM kiyehue padArthakA aMza jisake kahe hue anya aMzakI udAsInatAse prApta kiyA jAya vaha pratipattA ( boddhA )kA jo abhiprAya vizeSa hai so naya kahalAtA hai| 'zrutAkhyapramANaviSayIkRtasyArthasyAMzaH' yahAM para "aMzaH" yaha jo eka vacana diyA gayA hai vaha svAdhIna nahIM hai isa kAraNa 'aMzau aMzAH vA' isa prakAra dvivacana tathA bahuvacana bhI lagA lenA cAhiye / jisa parAmarza (jJAna) vizeSase zruta pramANadvArA grahaNa kiehue padArthakA eka aMza do aMza athavA bahutase aMza viSayagocara kiye jAveM aura usase bhinna aMza vA aMzoMko udAsInatAse viSayI kiye jAya vaha naya kahA jAtA hai / aura jo vastuke vivakSita aMzase bhinna aMza vA aMzoMkA pratikSepa arthAt niSedha kare usako Age nayAbhAsa kheNge| aura stuti dvAtriMzatikAmeM pratipAdita bhI kiyA hai ki-he munIndra ! he vibho zrIjinendra ! ApakA yaha carita atyanta vismayako utpanna karatA hai vaha carita kyA hai ki Apa apane ina viSama viSayavyAptike vazIbhUta hue jo naya vipakSakI arthAt apane svIkRta arthase vimukha anyanayoMse vivakSita arthakI apekSA rakhate haiM arthAt gauNatAse unakA bhI kathana karate haiM una nayoMke sunayatA kahate ho aura jo anya nayadvArA svIkRta artha hai usako niSedha karanevAle jo naya haiM unako duSTa naya (durnaya) kahateho // 1 // aura pazcAzatika nAmaka granthameM bhI pratipAdita kiyA hai ki-saMpUrNa aMzoMko arthAt ananta dharmoko dhAraNa karanevAle aura pramANakI viSayIbhUtatAko prAptahue padArthoM ke niyata aMza ( dharma ) kalpanA karane meM tatpara sAta saGgI haiM unameM jo apane kalpita aMzase bhinna aMzameM udAsInatAko dhAraNa karate haiM ve naya hote haiM aura jo eka apane hI aMzakI kalpanArUpa kalaGka paGka ( doSamaya kardama )se malIna hoM arthAt eka hI apane kalpita artha ko to svIkAra kareM aura anya aMzoMkA niSedha kareM to ve sAtoM sadA durnaya hote haiM // 2 // 6 // punarbhAvaM kathayannAha / punaH nayake bhAvako kahate hue yaha sUtra kahate haiM / ye mArga saralaM tyaktvopanayAnkalpayanti vai / tatprapaJca vibodhAya teSAM jalpaH pratAyate // 7 // bhAvArtha:-jo isa sarala zvetAmbaramatAnusArI nayamArgako tyAgakara upanayoM Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA kI kalpanA karate haiM; unakA prapazca kevala ziSyoMkI buddhiko vivAdinI karanevAlA hai| tathApi jJAnake artha una upanayoMke kathanakA vistAra karate haiM // 7 // ___ vyAkhyA / ye ca kecana kalpakAH saralaM samametaduktalakSaNaM mAgaM nayanigamapanthAnaM tyaktvA vimucya upacArAdi grahItumicchayopanayAnayAnAM samIpa upanayAstAn kalpayanti / digambarazAstra hi dravyAthikaH 1 paryAyAthikaH 2 naigamaH 3 saGgahaH vyavahAraH 5 RjumUtram 6 zabdaH 7 samAbhirUDhaH 8 evaMbhUtaH / iti nava nayA: smRtA upanayAzca kathyante nayAnAM samIpamupanayAH sadbhUtavyavahAraH 1 asadbhUtavyavahAraH 2 upacaritasadbhUtavyavahAra-3 zcetyupanayAstrodhA iti / tatprapacaM tadvistAra ziSyavRdvidvandvanamAtra mevAsti / tathApi vibodhAya samAnatantratvena parijJAnAya teSAM nayAnAM jalpa ullApaH pratAyate svaprakriyayA ucyata ityarthaH // 7 // vyAkhyArthaH-jo koI kalpaka ( kalpanA karanevAle ) isa pUrvokta sarala nayanigamamArgako tyAgakara upacAraAdika grahaNa karanekI abhilASAse upanayoMkI arthAt nayoMke samIpa honevAle jo upanaya haiM; unakI kalpanA karate haiM; bhAvArtha-digambaroMke nyAyazAstroMmeM dravyArthika 1 paryAyArthika 2 naigama 3 saMgraha 4 vyavahAra 5 RjupUtra 6 zabda 7 samabhirUDha 8 aura evaMbhUta 9 ye nau (9)naya mAnegaye haiM; aura sadbhUtavyavahAra 1 asadbhUta asadbhUtavyavahAra 2 tathA upacaritasadbhUtavyavahAra ye tIna (3) prakArake upanaya ( upanayakA artha hai; nayake samIpa rahanevAle kyoMki-upa avyayakA samIpa artha hai / isaliye upakA naya zabdake sAtha avyayIbhAva samAsa hai ) kahegaye haiM / unakA vistAra kevala ziSyoMko buddhiko vivAdazola karanevAlA hai / tathApi digambarazAstra hamAre samAna hI hai isaliye usake jJAnakeliye una nayoMkA jalpa (kathana) karate haiM; arthAt ina naya tathA upanayoMkA nirUpaNa hama hamAro prakriyAke anusAra karate haiM; isa prakAra zlokakA artha hai // 7 // nayA nyAyAnusAreNa nava copanayAstrayaH / nizcayavyavahArau hi tadadhyAtmamatAnugau // 8 // bhAvArthaH-nyAyake anusAra naya (9) haiM; aura upanaya tIna haiM, tathA eka adhyAtmanAmaka mata hai; usake anusAra nizcaya aura vyavahAra ye do hI naya haiM // 8 // dhyaakhyaa| nyAyAnumAreNa tanmatIyagranthagatAbhiprAyeNa nayA nava santi pUrvoktA jJeyAH / tathopanayAsrUya eva manti / tepyugnayAH sadbhUtavyavahArAdapastraya iti / tathA cAdhyAtmamapi matabhedaH kazisti / tatra ca tadadhyAtmamatAnugau tacchalIparizIlino nayo nizcayena dvAveva kathitI tauko nizcayo'paro vyavahAranayazceti dvAveva naadhiko| abhedAnupacAratayA vastu nizcIyata iti nizcayaH / yathA "jIvaH zivaH zivo jIvo nAntaraM zivajIvayo" riti / bhedopacAratayA vastU vyavahiyata iti vyavahAraH / yathA "karmabaddho bhavejIvaH karmamuktastadA ziva" iti // 8 // Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 ] zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm vyAkhyArthaH-nyAyake anusAra arthAt digambaramatake granthoMmeM prApta abhiprAyase nava saMkhyAka (gina timeM nau) (9) naya haiM / inake nAma pUrvazlokameM ginA cuke haiM; vahAMse jAnane cAhiye / tathA upanaya tIna hI haiM, ve upanaya bhI pUrvakathita sadbhUtavyavahArAdi tIna samajhane cAhiye / aura adhyAtmanAmaka koI matabheda hai| unameMse usa adhyAtmamatakI zailIke anusAra nizcayase do hI naya kahegaye haiM; unameM eka to nizcayanaya aura dUsarA vyavahAranaya hai / inase adhika nahIM; abheda tathA anupacArase jisake dvArA vastu nizcaya karI jAtI hai; vaha nizcayanaya hai / jaise--"jIvaH zivaH zivo jIvo nAntaraM zivajIvayoH / 1 // " "jIva ziva (siddha)rUpa hI hai; ziva jIvarUpa hI hai; ziva aura jIva ina donoMmeM koI bheda nahIM hai;" isa vacanameM anupacArase jIva aura zivakA abheda darzAyA gayA hai / aura bheda tathA upacArase jisakedvArA vastukA vyavahAra ho usako vyavahAra naya kahate haiM / jaise-kamabaddho bhavejjIvaH karmamuktastadA zivaH / 1 / " "karmoMse jo baMdhA huA hotA hai; vaha jIva hai; aura jaba vaha jIva karmose mukta hotA hai; tava zivarUpa hai;" isa vAkyameM karmabandhanadvArA jIva aura zivakA bheda darzAyA hai // 8 // atha navasu nayeSu prathamo dravyArthikanaya utto'tastasya bhedA daza teSu prathamabhedaM vivariSurAha / aba pUrvokta jo nau (9) naya haiM; unameM dravyArthika naya sabase prathama kahAgayA hai; isaliye usake 10 bhedoMmeM se prathama bhedakA vivaraNa karanekI icchAvAle AcArya agrima zloka kahate haiN| dravyAthikanayastvAdyo dazadhA samudAhRtaH / zuddhadravyAthikastatra hyakarmopAdhito bhavet // 6 // __ bhAvArtha--nayoMmeMse prathama dravyArthikanaya jo hai; vaha dasa prakArakA kahAgayA hai, una dasoM bhedoMmeM karmakRta upAdhiyoMse rahita zuddha dravyArthikanaya prathama (pahalA) hai // 9 // vyAkhyA / dravyArthikaparyAyAdhikAdikrameNa nayA nava vartante teSu AdyaH prathamo drabyAthikanaya Adyo dazavA dazaprakAraH samudAhRtaH / tatra ca prathamo dravyAthikanayaH zuddhadravyAthika iti akarmopAdhitaH karmaNAmupAdhito rahita: zuddhadravyAthika: kathyate / sadvyama / lakSaNaMtvidam - sIdati svakIyAn guNaparyAyAn vyApnototi sat utpAdavyayadhrauvyayukta sat, artha kriyAkAri ca sat / yadevArthakriyAkAri tadeva paramArthasat / yaca nArthakriyAkAri tadeva parato'pyamaditi nija 2 pradezasamUhairakhaNDavRttAtsvabhAvavibhAvaparyAyAvati, droSyati, adudra vaditi dravyam / guNaparyAyavaddayam guNAzrayo dravyaM vA / yadukta vizeSAvazyakavRttI-davae dUyae doravayabo vikAro guNANa saMdAvo davvaM bhavvaM mAvassa bhUyabhAvaM ca jaM jogaM / 1 / dra Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA [ 67 vati tAMstAnparyAyAn prApnoti muJcati vA / 1 / yate svaparyAyareva prApyate muJcate vA / 2 / dra: sattA tasyA evAvayavo vikAro veti dravyama / 3 / 4 / avAntarasattArUpANi dravyANi mahAsattAyA avayavo vikAro bhavatyeveti bhAvaH / / guNA rUparasAdayasteSAM saMdrAvaH samUho ghaTAdirUpo dravyama / 5 / tathA bhavanaM bhAvasmattibhaviSyatIti mAvastasya bhAvinaH paryAyasya yogyaM yaddhavyaM tadapi dravyama, rAjaparyAyAha kumAravat / 6 / tathA bhUtaM hi pazcAtkRto mAvaH paryAyo yasya tadapi dravyamiti dika / tadeva dravyamarthaH prayojanaM yasyAsau dravyArthikaH / astyarthe Thak pratyayaH / zuddhaH karmopAdhirahitazcAsau dravyArthikazca zuddhadravyArthika iti // 6 // vyAkhyArthaH-dravyArthika, paryAyArthikAdi kramase jo naya kahegaye haiM; unameMse prathama naya dravyArthika naya hai; usake daza bheda haiM; unameM karmoMkI upAdhise zUnya prathama dravyArthikanaya zuddhadravyArthikanaya kahAjAtA hai| yahAMpara " saddavya " jo sat hai; vaha dravya hai / jo apane guNa paryAyoMko vyApta kare so sat hai, utpAda ( utpatti ) vyaya ( nAza ) dhrauvya (dhruvatA vA nityatA ) se jo yukta ho usako sat kahate haiN| kyoMki-utpAdavyaya dhauvyayuktaM sat, yaha tattvArtha zAstrakA sUtra hai / jo artha kriyAkA karanevAlA hai; vaha sat kahalAtA hai; kyoMki jo padArtha arthakriyAkAraka ( prayojanasiddha karanevAlA ) hai; vahI paramArthameM sat hai / aura jo padArtha arthakriyA nahIM karatA vaha parase bhI asat hai / ye saba satke lakSaNa haiM // jo nija 2 pradezasamUhoMkedvArA akhaNDavRtta svabhAva tathA vibhAva paryAyase dravatA hai, dravegA athavA dravAgayA so dravya hai / jo guNa tathA paryAyavAlA hai; usako dravya kahate haiM; athavA jo guNoMkA Azraya hai; vaha dravya kahalAtA hai / yahI viSaya vizeSAvazyaka sUtrakI vRttimeM kahA hai ki-jo dravAtA hai, athavA dravA jAtA hai, sattAkA avayava hai, sattAkA vikAra hai, guNoMkA saMdrAva (samUha) hai; jo bhAvakA bhavya haiM; jisakA paryAya pahale kiyAgayA hai; so saba dravya hai; arthAt ye saba pRthak 2 dravyake lakSaNa haiM; (yaha to gAthAkA bhAvArtha hai; aura Age isa hI gAthAkI vyAkhyA karate haiM ) jo una una paryAyoMko prApta ho athavA tyAge so dravya hai / 1 / jo apane paryAyoMse prApta kiyA jAya vA choDA jAya vaha dravya kahalAtA hai / 2 / 'du nAma sattAkA hai; usahIkA jo avayava ho so dravya hai / 3 / athavA sattAhIkA jo vikAra ho usako dravya kahate haiM / 4 / bhAvArtha-avAntara (madhyameM honevAle ) jo sattArUpa dravya haiM; ve mahAsattAke avayava athavA vikAra hote hI haiN| yuga jo rUpa rasaAdi haiM; unakA jo saMdrAva ( saMmelana vA samUha ) ghaTaAdirUpa padArtha hai; vaha bhI dravya hai / 5 / jo hogA so bhAva hai; usa bhAvI paryAyake yogya jo padArtha hai; vaha bhI dravya hai| jaise rAjakumArameM 1 "dra kA artha sattA dhAtuvoMko anekArthaka mAnake kiyA hai taba dru zabdase // tasya vikAraH-pA. 4 // 3 // 134 isa adhikArameM" dozca / pA0 4.3 / 161 / isa sUtrase yat pratyaya honese dU.xl=droxyaMdravyama / aise dravya zabda siddha huaa| Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68] zrImadrarAjacandrajainazAstramAlAyAm rAjAparyAyakI yogyatA hai; ataH vaha rAjakumAra rAjArUpa paryAyakA dravya hai / 6 / aura aise hI jisakA bhAva (paryAya ) pUrvakAlameM kiyA gayA hai; vaha bhI dravya hai / 7 / ye saba dravyake lakSaNa haiM / yahI pUrva aneka prakArase vyAkhyAta dravya hI hai; prayojana jisakA usako dravyArthikanaya kahate haiM / dravyArthika isa zabdameM vyAkaraNakI rItise prayojana hai; isa arthameM "Thak" pratyaya hai; aura usako ika Adeza honese dravyArtha + ika - hokara dravyArthika aisA zabda siddha hotA hai / zuddha arthAt karmoMkI upAdhise rahita aisA jo dravyArthikanaya hai; usako zuddha dravyArthikanaya kahate haiM // 9 // atha tasya dravyAthikasya zuddhatAyA viSayaM darzayannAha / aba usa dravyArthikanayakI zuddhatAkA viSaya darzAte hue yaha sUtra kahate haiM / yathA saMsAriNAH santi prANinaH siddhasannibhAH / zuddhAtmAnaM puraskRtya bhavaparyAyatAM vinA // 10 // bhAvArthaH-jo saMsArakI paryAyatAko grahaNa karake antaraGgameM vidyamAna zuddha AtmAko Age karake kathana karatA hai; vaha zuddhadravyArthikanaya hai; jaise saMsArake prANI siddhoMke samAna haiM // 10 // vyAkhyA / prANA dravyabhAvabhinnAH santi eSAM te prANinaH / saMsAro gaticatuSkAvirmAvaH so'sti yeSAM te saMsAriNAH / yathA yena prakAreNa zuddhAtmatvAdilakSaNena siddhasannimA aSTakarmanimuktajIvanimA vidyante / kiM kRtvA santi zuddhAtmAnaM mUlabhAvaM tathA sahajabhAvaM zuddhAtmanaH svarUpaM puraskRtyAgne kRtvA kathaM vinA kena vinA bhavaparyAyatAM bhavaH saMsArastasya paryAyo mAvastattA bhavaparyAyatA tAM vinA / etAvatA yA cAnAdikAlikI jIvasya saMsArAvasthA varttate sA prastutApi na gaNyate / avidyamAno'pi bAhyAkAraNe siddhAkArastathApi gRhyate'ntaravidyamAnatvAt / tadAyamAtmA zuddhadravyAthikanayena siddhasama evAstIti bhAvaH / atra bhAvamAtraparA dravyasaGgahagAthA / maggaNaguNaThANehiM caudazAhiM havaMti taha azuddhaNayA / viNNeyA saMsArI sabbe suddhAhu suddha gayA / 1 // 10 // vyAkhyArthaH-jaise 'bhava jo saMsAra usakA jo paryAya arthAt bhAva usakA jo bhAva hai; usake vinA arthAt saMsArakI paryAyatAke vinA zuddha AtmAko arthAt mUla bhAva athavA sahajabhAvarUpa zuddha AtmAke svarUpako Age karake, naraka, tiryak , manuSya aura deva ina cAroM gatiyoMke AvirbhAvako saMsAra kahate haiM; vaha saMsAra jinake hoya arthAt jina jIvoMke pUrvokta naraka Adi cAra gatiyoM meM se kisI eka gatikA AvirbhAva (prakaTatA) hai; ve saMsArI kahalAte haiM dravya tathA bhAva ye donoM prANa jinake haiM ve prANI haiM saMsArI aise jo prANI ve siddhoMke samAna hai, arthAt jJAnAvaraNaAdi 1 vyAkhyA khaNDAnvaya se hai parantu vyAkhyArtha acchI prakArase arthakA bodha hone ke liye daNDAnvayake anusAra likhA gayA hai / Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogakaNA [ 69 AThoM karmoMse rahita jIvoMke samAna vidyamAna haiM / tAtparya yaha ki jaba jIvake jo anAdikAla se saMsArakI avasthA vidyamAna hai; usakI to prastutakI bhI gaNanA ( giNatI ) na kI jAya aura bAhya AkArase avidyamAna jo siddha svarUpa hai; usako abhyantara meM vidya mAna hone se grahaNa kareM taba yaha AtmA zuddha dravyArthikanaya se siddhoMke samAna hI haiM; yahAM para bhAvamAtrase zuddha AtmAkA bodha karane meM tatpara dravyasaMgrahakI gAthA bhI hai usakA bhAvArtha yaha hai; ki - caturdaza 14 guNasthAna tathA caturdaza mArgaNasthAna ke bheise caturdaza 14 prakArake saMsA jIva azuddhanayakI vivakSAse hote haiM aura zuddhanayakI vivakSA bhAvamAtra ke grahaNa karanese to saba jIva zuddha hI samajhane cAhiye / 1 / // 10 // atha dvitIya bhedamupadizannAha / aba dUsare bhedakA upadeza karate hue kahate haiM / utpAdavyayayorgauNe sattAmukhyatayA paraH / zuddhadravyArthiko bhedo jJeyo dravyasya nityavat // 11 // bhAvArtha:- utpAda ( utpatti ) aura vyaya ( nAza ) inakI gauNatA mAnane se tathA sattA (dhruva athavA nityarUpa) kI mukhyatA mAnanese sattAgrAhaka zuddha dravyArthika naya dravyakI nityatAke samAna samajhanA cAhiye // 11 // vyAkhyA / utpAdasya vyayasya ca gauNatAyAM tathA sattAyA dhavAtmakatAyAzca mukhyatAyAmapara iti dvitIya bhedaH zuddhadravyArthikasya jJeyaH / yata utpAdavyayayogauNatvena sattAgrAhakaH zuddhadravyArthiko nAma dvitIyo bheda: 12 / asya mate dravyaM nityaM gRhyate / nityaM tu kAlatraye'pyavicalitasvarUpaM sattAmAdAyaivedaM yujyate / kathaM paryAyANAM pratikSaNaM dhvaMsinAM pariNAmitvenAnityatvopalabdheH / parantu jIvapudgalAdidravyANAM sattA avyabhicAriNI nityabhAvamalaMbya trikAlAmicalitaM svarUpAvatiSThate I tato dravyasya nityavaditi dravyasya nityatvena dvitIyo bhedaH // 11 // vyAkhyArthaH-- paryAyAdike utpAda aura vyayakI gauNatAse vivakSA karanepara tathA dhruva ( nitya ) svarUpa sattAko mukhyatAse vivakSA karanepara apara arthAt zuddha dravyArthika nakA dUsarA bheda jAnanA cAhiye / kyoMki jaba utpatti aura nAza gauNa hue taba kevala sattAmAtrakA grAhaka vaha naya rahA isaliye yaha dravyArthikanayakA sattAmAhaka zuddha dravyArthika nAmavAlA dUsarA bheda hai / isa nayake mata meM dravyakA nitya svarUpase grahaNa hotA hai / aura nitya jo hai, so bhUta, bhaviSyat vartamAna ina tInoM kAloM meM avicalitasvarUpa hai aura yaha trikAlameM avicalitasvarUpa nitya sattAko grahaNa karake hI ThIka hotA hai 1. kyoMki -kSaNa kSaNa meM vinAzazIla paryAyoMke pariNAmIranA hai; ataH una paryAyoMmeM anityatAkI upalabdhi hotI hai; parantu jIva pudgalaAdi dravyoMkI jo sattA hai; vaha sadA a Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 ] zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm vyabhicAriNI hai arthAt nityabhAvakA Azraya karake tIna kAlameM avicalitasvarUpa (aTalarUpa) rahatI hai / isaliye dravya ke nityapanese yaha sattAgrAhaka zuddhadavyArthika nAmaka dravyArthikanayakA dvitIya bheda siddha hogayA // 11 // atha tRtIyabhedamupadizannAha / aba tRtIya bhedako darzAte hue kahate haiM / kalpanArahito bhedaH zuddhadravyAthikAbhidhaH / tRtIyo guNaparyAyAdabhinnaH kathyate dhruvam // 12 // bhAvArthaH-jo guNa tathA paryAyase abhinna hai vaha bhedakI kalpanAse rahita zuddha dravyArthika nAmavAlA dravyArthikanayakA tIsarA bheda kahA jAtA hai / / 12 // vyAkhyA / bhedakalpanayA rahitaH kalpanArahitastRtIyo bheda: zuddhadravyAthikanAmAsti / 3 / yathA jIvadravyaM pudgalAdidravyaM ca nijanijaguNaparyAyebhyazcAminnamasti / yadyapi bhedo vartate dravyAdInAM guNaparyAyebhyastathApi bhinnaviSayiNyarpaNA na kRtA / abhedAkhyavArpaNA kRtA ata:kAraNAdyadravyaM tattadravyajanya guNaparyAyAbhinnaM tiSThati yadeva dravyaM tadeva kRNo yadeva dravyaM tadeva paryAyo mahApaTajanyakhaNDapaTavattadAtmakatvAt / atra hi vivakSAvazAdbhinnAbhinnatvaM jJeyamiti // 12 // ___ vyAkhyArthaH-bhedakI kalpanAse rahita honese kalpanArahita tRtIya bheda zuddhadravyArthika nAmaka hai; arthAt dravyArthikanayake tIsare bhedakA nAma "kalpanArahita zuddhadravyArthika hai / jaise jIva dravya tathA pudgalaAdi dravya apane apane guNa tathA paryAyoMse abhinna hai, yadyapi dravyaAdike guNa tathA paryAyoMse bheda bhAsatA hai; tathApi bhedake viSayavAlI apaNA nahIM kI, abhedanAmaka hI arpaNA kI / isa hetuse jo dravya hai; vaha usa dravyase utpanna hone yogya guNa aura paryAyoMse abhinnarUpa sthita hai; kyoMki-jo dravya hai; vahI guNa hai; jo dravya hai; vahI paryAya hai; tadAtmakapanese, jaise ki-mahApaTa ( bar3e vastra ) se utpanna khaNDa paTa (choTA vastra) bhAvArtha-eka bar3e vastrako phAr3akara usameMse choTA vastra nikAleM to vAstavameM vaha choTe vakharUpa paryAya baDe vastrarUpa dravyase abhinna hI hai; kyoMki-vaha choTA vastra baDe vastrasvarUpa hI hai| aise hI jitane guNa aura paryAya haiN| ve tadAtmakatAse dravyarUpa hI hai| yahAM dravya aura paryAyakA bheda tathA abheda vivakSAke vazase jAnanA cAhiye arthAt jaba dravyasvarUpase vivakSA kareMge taba to dravyapanese saba guNa, paryAya abhinna haiM; aura jaba paryAyarUpase vivakSA kareMge taba saba guNa paryAya dravyase bhinna haiM / / 12 / / atha caturthabhedamAha / aba caturthabhedakA kathana karate haiM / karmopAdherazuddhAkhyazcaturtho bheda iiritH| karmabhAvamayastvAtmA krodho mAnI tadudbhavAt // 13 // Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatA [ 72 bhAvArtha:- karmoMkI upAdhike kAraNa azuddhadravyArthika caturtha bheda kahAgayA hai; kyoMki-karmoMkI prakRtimaya honese krodhAdikI utpattidvArA AtmA, krodhI mAnI ityAdi vyavahArayukta hotA hai // 13 // vyAkhyA 1 karmopAdheH ekAzAt karmamizrajIvadravyasyAzuddhatvaM jAyate / tataH karmopAdhera zuddhadravyArthikacaturthI bheda: kathitaH / yataH karmopAdhisApekSo'zuddhadravyAthika iti bhedaH / asya ca lakSaNa kathayati / yathA karmabhAvamayaH karmaNAM jJAnAvaraNAdInAM mAdAH prakRtayaste pracurA yatreti karmabhAvamaya AtmA tAdRgrUpo lakSyate / yena yena karmaNA AgatyAtmA niruddhayate tadA tattatkarmasvabhAvatulyapariNataH san vyavahriyate / yataH krodhodayAjIvaH krodhIti vyapadizyate mAnakarmodayAjIvo mAnIti vyapadizyate / evaM yadA yadravyaM yena bhAvena pariNamati tadA taddravyaM tanmayaM kRtvA jJeyam / yathA loho'gninA pariNato yadA kAle prApyate tadA agnirUpa evodbhAvyate na tu loharUpaH / evamAtmApi mohanIyakarmodayena yadA krodhAdipariNataH syAttadA krodhAdirUpa eva boddhavyaH / ata evASTAvAtmano bhedA: siddhAnte vyAkhyAtA iti // 13 // vyAkhyArthaH----karmoMkI upAdhi se arthAt AtmA jaba karmoMko grahaNa karatA hai; taba vaha karmopAdhisahita kahAtA hai; aura karmoMse milita honese jIvadravyake azuddhatA utpanna hotI hai, isa kAraNa karmarUpa upAdhise azuddha cauthA bheda dravyArthika kahAgayA hai; kyoMkikarmopAdhikI apekSA rakhanese isa caturtha bhedakA nAma azuddhadravyArthika hai / isakA lakSaNa kahate haiM; ki--jaise karmabhAvamaya jaba AtmA hotA hai; arthAt karma jo jJAnAvaraNa darzanAvaraNaAdi haiM; unakI jo prakRtiyeM haiM; ve jaba AtmapradezameM pracura (adhika ) rUpase ekatra ho jAtI haiM; usa samaya AtmA hai; vaha tAdRkrUpa arthAt karmasvarUpa lakSita hotA hai; arthAt jo jo karma Akara AtmAko rokate haiM; arthAt AtmA jisa jisa karmarUpI baMdhana se baddha hotA hai taba usa usa karmake svabhAva ke tulya vyavahArameM lAyA jAtA hai; kyoMki-krodhake udayase jIvako krodhI kahate haiM; evaM mAnakarmake udayase jIva mAnI kahAjAtA hai / isI prakAra jaba jo dravya jisa bhAvase pariNata hotA hai taba usako usa bhAvarUpa karake jAnanA cAhiye / jaise agnimeM girAhuA loha jaba agnisvarUpase pariNata huA milatA hai; _arthAt sAkSAt agnike samAna bana jAtA hai; taba usako agnirUpa hI kahate haiM; naki-loharUpa / aise hI AtmArUpa dravya bhI mohanIyaAdi karmoMke udayase jaba krodhAdirUpase pariNata hove taba usa AtmAko krodhAdirUpa hI jAnanA cAhiye / isa hI kAraNase jaina - siddhAntameM AtmAke ATha bheda varNana kiye gaye haiM arthAt isa azuddhadravyArthikanakI apekSAse ATha karmoMkI upAdhivaza jIvake ATha 8 bheda zAstrameM kahe gaye haiM // 13 // 1 jaba AtmAke krodhAdi karmakA udaya AtA hai; taba AtmA unakA svarUpa hI banajAtA hai; unase apane svarUpako alaga nahIM kara sakatA kintu tanna ho jAtA hai| isIse krotrIAdi zabdoMdvArA vyavahRta hotA hai / Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 ] zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm atha paJcamabhedamAha / aba paMcama ( pA~caveM) bhedakA nirUpaNa karate haiN| utpAdavyayasApekSo'zuddhadravyAthiko'grimaH / ekasminsamaye dravyamutpAdavyayadhrauvyayuk // 14 // bhAvArtha:-utpatti aura nAzako apekSAsahita hone se azuddha dravyArthika paMcama (pA~cavAM) bheda kahAgayA hai; kyoMki-eka hI samayameM dravya utpatti, nAza tathA dhauvya (nityatA)se saMyukta hai // 14 // vyAkhyA / utpAdavyayasApekSaH paJcamo bhedo'zuddhadravyAyiko jJeyaH / yata utpAdavyayasApekSaH sattAgrAhako'zuddhadravyArthikaH paJcama iti / 5 / yathA ekasminsamaye dravyamunAdavya prauvyarUpaM kathyate / kathaM sadyaH kaTakAdyutpAdasamayaH sa eva keyUrAdivinAzasamaya: / parantu kanakasattA kaTakakeyUrayoH pariNAminyAvarja. nIyaiva / evaM sati lakSaNyagrAhakatvenedaM pramANavacanameva sthAna tu napatracanamiti cetra / mukhyagauNabhAvenaivAnena nayena gailakSaNyagrahaNAnmukhyanayaH svasvArthagrahaNe nayAnAM saptama GgI tuvena va vyApArAt // 14 // vyAkhyArthaH-utpatti tathA nAzake sApekSa arthAt utpatti aura nAzako apekSA rakhanevAlA azuddhadravyArthika pAMcavAM bheda jAnanA cAhiye kyoMki-utpatti aura vyayake sApekSa tathA sattAkA grAhaka jo hai; usako azuddhadravyArthika pAMcavA~ bheda mAnAgayA hai / 5 / jaise eka kAlameM dravya utpAda ( utpatti ) vyaya (nAza ) tathA dhrauvya (nitya ) svarUpa kahA jAtA hai / yadi yaha kaho ki-ye tInoM ( utpAda, vyaya tathA dhrauvya ) svarUpa eka hI kAlameM tathA eka hI padArthameM kaise hote haiM, to usakI vyavasthA isa prakAra hai; ki-jaise suvarNa dravyameM jo samaya kaTaka (kar3A )AdirUpa paryAyakI utpattikA hai; vahI samaya keyUra (bAjU) Adi pUrva paryAyake vinAzakA bhI hai; parantu kaTaka aura keyUra donoM meM jo suvarNakI sattA hai vaha pariNAminI nahIM hai; kintu suvarNarUpatA pUrva para paryAyoMmeM eka dhruva (nitya )svarUpase vidyamAna hai; aba kadAcit aisI zaMkA karo ki-utpAda, vyaya aura dhrauvyarUpakA grAhaka honese yaha 'pramANavacana hI huA na ki-nayavacana' ? so nahIM kaha sakate; kyoMki-mukhya tathA gauNa bhAvase hI isa paMcama nayakedvArA utpAda vyaya dhrauvyarUpa tIna lamagoM kA grahaNa honese apane arthake grahaNameM mukhya naya hai; aura para arthake meM nahIM kyoMki--saba nayoMkA saptabhaMgInayake dvArA hI vyApAra hotA hai / / 14 / 1 saMpUrNarUpase vastuko siddha karanevAlA pramANa kahalAtA hai| ataH yahAM jaba dravyake tInoM svarUpoMkA kathana karadiyA to yaha pramANa hai / 2 naya vastuke eka hI aMzako mukhyatAse kahatA hai / 3 pravRtta naya bhI vastuko anekAntasvarUpatA darzAnekeliye saptamaMgIko lekara hI pravRtta hotA hai| Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA [73 atha sssstthbhedmaah| aba dravyArthikanayakA SaSTha (chaThA) bheda kahate haiM / bhedasya kalpanAM gRhNanazuddhaH SaSTha iSyate / yathAtmano hi jJAnAdiguNaH zuddhaH prakalpanAt // 15 // bhAvArthaH-bhedakI kalpanAko grahaNa karate hue azuddha dravyAthikanAmA chaThA 6 bheda mAnA jAtA hai, jaise AtmAke jJAnAdi zuddha guNoMkI kalpanA bhedako kahatI hai // 15 // vyAkhyA / azuddhadravyAthikaH SaSTho bhedo bhedasya bhedabhAvasya kalpanAM gRhNan san jAyate / yathA hi jJAnAdayo guNA: zuddhA Atmana: kathyanta ityatra SaSThIvibhaktirmedaM kathayati / bhikSoH pAtramitivat / paramArthatastu guNaguNinobheMda eva nAsti / tasmAtkalpito bhedo'tra jJeyo na tu sAhajikaH // 15 // vyAkhyArthaH-bhedabhAvakI kalpanAko grahaNa karatA huA azuddhadravyArthika chaThA 6 bheda utpanna hotA hai; jaise ki-AtmAke zuddha jJAnAdi guNa kahe jAte haiM; "AtmanaH guNAH" (AtmAke guNa ) yahAMpara SaSThI vibhakti bhedako kahatI hai; jaise ki-"bhikSoH pAtram" bhikSukA pAtra yahAMpara bhikSukase pAtrako judA dikhalAtI hai; parantu yathArthameM bhikSukake pAtrake samAna jJAnAdi guNa tathA guNI AtmAke bheda nahIM hai, isaliye yahAM kalpita bheda samajhanA cAhiye na ki-svAbhAvika kyoMki-guNa aura guNI kahIM jude 2 nahIM milate // 15 // atha saptamabhedaM kathayati / aba saptama (sAtaveM) bhedako kahate haiM / anvayI saptamazcai kasvabhAvaH samudAhRtaH / dravyamekaM yathA proktaM guNaparyAyabhAvitam // 16 // bhAvArtha:--anvayI dravyArthika saptama bheda kahA gayA hai; jaise ki-guNa tathA paryAyoMse yukta dravya eka hI svabhAva kahA hai // 16 // vyA0-anvayadravyAthikaH saptamo bheda ekasvabhAva uktaH / yathA dravyaM caikaM guNaH paryAyazca bhAvita varttate dravyamekaM guNaparyAyasvabhAvamasti / guNeSu rUpAdiSu paryAyeSu kambugrIvAdiSu dravyasya ghaTasyAnvayo'sti / yatastatsattve tatsattvamanvayaH / athavA sati sadbhAvo'nvayo yathA sati daNDe ghaTotpattiH / ata eva yadA dravyaM jJAyate tadA dvavyArthAdezena tadanugatasarvaguNaparyAyA api jJAyante / yathA sAmAnya pratyAsatyA parasya sarvA vyaktirapyavagantavyA / tathAtrApi jJeyamityanvayadravyAthikaH saptama iti // 16 // vyAkhyArthaH-anvayadravyArthika nAmavAlA saptama bheda ekasvabhAva kahA gayA hai; jaise eka hI dravya guNa aura paryAyoMse yukta hai; arthAt eka dravya guNaparyAyasvabhAva hai / rUpa Adika guNoMmeM aura kaMbugrIvaAdi paryAyoMmeM dravya jo ghaTa hai; usakA anvaya hai; kyoMki 10 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 ] zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm jisake hote jisakI vidyamAnatA ho arthAt guNa paryAyoMke rahanepara ghaTaAdi dravyakA jo avazya rahanA hai; vaha anvaya kahalAtA hai; athavA jisake rahate jisakI utpatti ho vaha anvaya hai; jaise daMDakI sattAmeM ghaTakI utpatti hotI hai; "arthAt daNDa kAraNa hoya taba hI to ghaTa ( kArya) utpanna ho anyathA nahIM yaha bhI anvaya kahA jAtA hai / dravyasvarUpakA saMpUrNa guNa paryAyoMmeM anvaya hai; isI kAraNa jaba dravyasvarUpa jJAta hotA hai; taba dravyArthake Adezase usa dravyake sAtha anugata jitane guNa aura paryAya haiM; ve bhI jAne jAte haiM / jisa prakArase ki-sAmAnyakI 'pratyAsattise kisI eka ghaTaAdi vyaktikA jJAna honese usa jAtisahita saMpUrNa vyaktiye jAnI jAtI haiM / aise hI yahAM bhI eka svabhAvake anvayase yaha anvaya dravyArthika saptama naya bhI jAnalenA cAhiye / / 16 / / athaassttmbhedotkiirtnmaah| aba aSTama bhedake kIrtanako kahate haiM / svadravyAdikasaMgrAhI hyaSTamo bheda AhitaH / svadravyAdicatuSkebhyaH sannartho dRzyate yathA // 17 // bhAvArtha:-svakIya dravya kSetrAdikA grAhaka honese svadravyAdigrAhaka dravyArthika yaha aSTama bheda kahAgayA hai; jaise svadravyAdi catuSTayakI apekSAse ghaTaAdi padArtha sadrUpase hI dRSTa hotA hai // 17 // vyAkhyA-svadravyAdigrAhako dravyAthiko'STamo bhedaH kathitaH / yathArtho ghaTAdiH svadravyataH svakSetrataH svakAlataH svabhAvataH sanneva pravarttate / svadravyAddhaTaH kAJcano mRnmayo vA // 1 // svakSetrAddhaTa: pATaliputro mAthuro vA / 2 / svakAlAddhaTo vAsantiko zreSmo vA / 3 / svabhAvAddhaTa: zyAmo rakto vA / 4 / evaM caturvapi ghaTadravyasya sattA pramANasiddha vAsti / svadravyAdi grAhako dravyAthiko'STamo bheda iti jJeyam / / 17 / / vyAkhyArthaH-apane dravyaAdiko grahaNa karanevAlA aSTama dravyArthika bheda kahA gayA hai / jaise ghaTaAdi padArtha apane dravyase 1, apane kSetrase 2, apane kAlase 3, tathA apane svabhAvase sat (vidyamAna) rUpa ho pravRtta hotA hai / sva (nija) dravyase ghaTa suvarNakA banA huA hai; athavA mRttikAsa banAhuA hai; 1, apane kSetrase ghaTa paTanekA vA mathurAkA hai; 2, apane kAlase ghaTa vasanta RtukA athavA grISma RtukA hai; 3, apane bhAvase ghaTa zyAma vA rakta hai; 4, aise svakIya dravya, kSetra, kAla aura bhAva ina cAroMmeM ghaTadravyakI sattA pramANase siddha hai| isaliye "svadravyAdigrAhaka dravyArthikanaya" yaha aSTama bheda jAnanA cAhiye // 17 // / 1sabapara rahanevAlA sAmAnya dharma, tara pratyAtatti arthAta eka prakArakI vyakti arthAta jaise eka prakArako ghaTaAdi vyaktiyoMpara rahanevAle tiryak sAmAnyase saba vyaktiyoMkA bodha hotA hai; aise hI dravyarUpake anvayase saba guNa paryAyoMkA jJAna hotA hai| Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA [ 75 atha navamabhedamAha / aba navama bhedako kahate haiM / paradravyAdikagrAhI navamo bheda ucyate / paradravyAdikebhyo'sannarthaH saMbhAvyate yathA // 18 // bhAvArthaH-paradravyaAdikA grahaNa karanevAlA navama 9 bheda kahA jAtA hai, jaise paradravyaAdikI apekSAse padArtha (ghaTa) asatrUpase saMbhAvita hotA hai // 18 // vyAkhyA - teSu dravyArthAdiSu paradravyAdigrAhako dravyAthiko navamaH (8) yathAryoM ghaTAdiH paradravyAdicatuSTayebhyo'san varttate / ghaTApekSayA paradravyaM paTo'tastantvAdibhyo ghaTo'sannasti / 1 / parakSetrAdyathA ghaTo mAthuro varttate na kAzIja: kintu ghaTakSetra mathurA tadapekSayA kAzIminnA ata eva parakSetrAtkAzIlakSaNAdasan ghaTaH / 2 / parakAlAdyathA ghaTo vasante niSpanno'to vAsantiko ghaTaH, vasantApekSayA praiSmo bhinnastato grISmakAlajAdvAsantiko ghaTo'san / 3 / parabhAvAdvivakSitazyAmAdibhAvApekSayA rakto ghaTo'sanvarttate / 4 / evaM paradravyAdigrAhako dravyAthiko navamaH / 6 // 18 // vyAkhyArthaH- una dravyArthaAdimeM paradravyAdikA grAhaka honese paradravyAdigrAhaka dravyArthikanAmaka navama bheda hai / jaise ghaTaAdi padArtha paradravya, kSetra, kAla aura bhAvarUpa catuSTayakI apekSAse asat ( avidyamAna )rUpa hI varttatA hai| ghaTako apekSAse paradravya paTa hai, isa hetuse tantu (sUta)Adise ghaTa asat hai; arthAt paTAdirUpase 'ghaTa nahIM hai / 1 / iso rItise parakSetrakI apekSAse bhI jaise ghaTa mathurAmeM banA huA hai; na ki-kAzImeM utpanna huA aura ghaTakA kSetra(sthAna)jo mathurA hai; usakI apekSA kAzI bhinna hai; isa hI kAraNa kAzIrUpa jo parakSetra hai; usakI apekSAse ghaTa nahIM hai / 2 / parakAlakI apekSAse jaise ghaTa vasantakAlameM utpanna huA isakAraNa ghaTa vAsantika huA aura isa vasanta RtukI apekSAse grISma Rtu bhinna hai; ataH grISma(garmI)ke-kAlameM utpanna hue ghaTase vasanta samayameM utpanna huA 'ghaTa asat hai / 3 / aise hI parabhAvase bhI vivakSita zyAmaAdi bhAvakI apekSAse rakta ghaTa asat hai / 4 / aise paradravyaAdikA grAhaka navamAM dravyArthikanaya hai // 18 // atha dazamabhedotkIrtanamAha / aba dazama bheda kA kathana karate haiM / 1 sapta bhaMgoMmeM syAdasti aura syAnnAstikA nirUpaNa prathama karacuke haiM, usakA yahI abhiprAya hai; ki svakIya dravyAdikI apekSAse to ghaTa hai; parantu parakIya dravyAdikI apekSAse ghaTa nahIM hai arthAt padArthake svarUpase jaise astitva padArthakA svarUpa mAsatA hai| aise hI parakIyarUpa dravyAdikI apekSAse nAstitva bhI padAryakA svarUpa hI hai, yahI syAdvAdakA rahasya hai| 2 jaise paradravyarUpase ghaTakI asattAkA bhAna hotA hai; aise parakAla jo grISma hai; usakI apekSAse ghaTa nahIM hai, arthAt ghaTakI apane dravya, kSetra, kAla, bhAvase to sattA hai; aurakhavyAdi catuSTayase asatA hai / Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 ] zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm paramabhAvasaMgrAhI dazamo bheda Apyate / jJAnasvarUpakastvAtmA jJAnaM sarvatra sundaram // 16 // bhAvArtha:-paramabhAvakA saMgrAhI yaha dravyAthikanayakA dazama bheda prApta hai; jaise kiAtmA jJAnasvarUpa hai; kyoMki-AtmAke saba guNoMmeM sArabhUta guNa jJAna hI hai / / 19 / / vyAkhyA-paramabhAvasaMgrAhI paramabhAvagrAhako dazamo bheda: kathitaH / 10 / yathA jJAnasvarUpaka AtmA jJAnasvarUpI kathitaH / darzanacAritravIryalezyAdayo hyAtmano guNA anantAH santi, parantu teSu ekaM jJAnaM sArataraM vartate / anyadravyebhya Atmano bhedo jJAnagaNena darzayiSyate tasmAtkAraNAcchIghropasthitikatvenAtmanaH paramasvabhAvo jJAnamevAste / itthamanyeSAmapi paramamAvA asAdhAraNaguNA grahItabyA: / paramamAvagrAhako dravyAthikadazama iti / atrAnekasvabhAvAnAM madhye jJAnAkhyaH paramasvabhAvo gRhIta iti dravyAthikasya daza bhedAH // 19 / / vyAkhyArthaH-paramabhAvakA saMgrahaNa karAnevAlA honese paramabhAvagrAhaka dravyArthika yaha dazama bheda kahAgayA hai; jaise AtmA jJAnasvarUpI kahA hai, yadyapi darzana, cAritra, vIrya tathA lezyAAdi AtmAke ananta guNa haiM; parantu una sabameM eka jJAna guNa sabase adhika sArabhUta hai, kyoMki hama anyadravyoMse AtmAkA bheda jJAnaguNase hI darzAvege, isa hetuse tathA saba guNoMmeMse zIghra upasthiti eka jJAna guNakI hI hotI hai; isaliye AtmAkA parama ( sarvottama ) svabhAva jJAna hI hai| isI rItise anya dravyoMke bhI asAdhAraNa guNarUpa parama bhAvoMkA grahaNa karanA cAhiye / isaliye yaha paramabhAvagrAhaka dravyArthika dazama 10 bheda hai| isa nayameM AtmAke aneka svabhAvoMke bIcameMse jJAnanAmaka parama svabhAva grahaNa kiyA hai / isa prakAra nau nayoMmeM prathama jo dravyArthika hai; usake daza bhedoMkA svarUpa hai // 19 // athAdhyAyasamAptI jJAnasya mokSahetoH prazaMsAmAha / aba paMcama adhyAyakI samAptimeM mokSakA sAkSAt hetu jo jJAna hai; usakI prazaMsA kahate haiN| jJAnAkhyametanmakarandamiSTaM bhavyAlayo vItabhayA nipIya / arhatkramAmbhojabhavaM sugandhaM svabhAvasauhityamavApnuvanti // 20 // bhAvArthaH-bhavya puruSarUpI bhramara sabako iSTa zrIjinendrake caraNakamaloMse utpanna, ata eva atisugandhatAke dhAraka isa jJAnarUpI makaranda ( puSparasa ) ko nirbhaya hoke pIkara nijabhAvarUpI tRptiko prApta hote haiM / / 20 // vyAkhyA-bhavyAlayaH bhavAya arhA mavyAsta evAlayo bhramarA etadutkRSTajJAnAkhyaM makarandaM marandaM nipIya pItvA svabhAvasauhityaM svasya Atmano mAvaH paramamAvastadra paM sauhityaM tRpti stadavApnuvanti / kIdRzA bhavyAlayaH bItabhayA vItaM gata bhayaM yeSAnte vItamA divAnizamAkasmikasAdhvasarahitAH kIdRGmakarandamiSTaM vallabhaM bhavavipAkatvena paramarucipram / punaH Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA [77 kIGmakarandamahatkramAmbhojabhavamahatAM zrItIrthakarANAM kramAzcaraNAsta evAmbhojAni kamalAni temyo bhava utpattiryasya tadarhatkramAmbhojabhavaM jinezvaracaraNapaGkajasaMbhavama / punaH kohaka sugandhaM zobhano gandhaH Amodo yasya tatsugandhamiti padyArthaH / yathAlayo'mbhojabhavaM sugandhamiSTaM makarandaM nipIya sauhityamavApnuvanti / tathA macyA etadjJAnAkhyaM paramabhAvamiSTaM nipIya svabhAvamavApnuvanti / abhyadvizeSaNaistulyatvaM jJeyama / bhavyAnAmalisAdRzyaM jJAnasya ca makarandasAdRzyaM ca yuktopamAtvaM, jinakrame kamalopamAnaJca sAdharmyatayA cetyapi bodhyam / AsannasiddhikAH, paramaruciparA ihAmutraphalavirAgA, indriyamAtraviSayAvazA, nityasaMvegazAntahRdayA, vipAkalabdhanimargabodhodayena paramabhAvena jJAnenAzeSakaluSakarmasantAnani zanaprakaTita zUddhazUkladhyAnanairmalyavidhUtazeSakarmaprakRtizubhatayotkarmANo, nijabhAvamanantacatuSTayAtmakasauhityasaMpUritamanasaM zivAvAsamAsAdayantIti bhAvaH // 20 // iti zrIkRtimojavinirmitAyAM dravyAnuyogatarkaNAyAM paJcamo'dhyAyaH vyAkhyArthaH-gayA hai bhaya jinakA vaha vItabhaya arthAt rAtri dina Akasmika bhayase rahita bhavyAli arthAt mokSake adhikArI bhavyajanarUpI bhramara, iSTa (pyArA) arthAt bhavakI vipAkatAse utkRSTa rucikA denevAlA, aura zrIjinendrake caraNarUpI kamaloMse jisakI utpatti hai; aisA tathA zreSTha gandhake dhAraka isa utkRSTa jJAnanAmaka makaranda ( puSparasa ) ko pIkara apane AtmAkA jo paramabhAvarUpa sauhitya ( tRpti ) hai; usako prApta hote haiM; isa prakAra padyakA artha hai; tAtparya isakA yaha hai; ki-bhramara jaise kamalase utpanna iSTa makarandako pAnakarake paramatRptiko pAte haiM; aise hI bhavya jana isa jJAnanAmaka iSTa paramabhAvako pIkara svabhAvako prApta hote haiM / anya saba vizeSaNoMse jJAna tathA makarandakI tulyatA samajha lenI cAhiye / aura bhavyoMke bhramarakA sAdRzya aura jJAnako makarandakA sAdRzya jo diyA hai; yaha upamAke yogya hI hai / tathA jina bhagavAna ke caraNoMke kamalakI jo upamA dI hai; so bhI sAdharmyase hI hai; yaha bhI jAnanA cAhiye / samIpa hai; mukti jinakI aise tathA jJAnakI prAptimeM parama prItike dhAraka, isa loka aura para lokasambandhI svargAdikoMke sukharUpa phaloMmeM rAgarahita, pAMcoM indriyoMke viSayoMkI AdhInatAse mukta, nirantara saMvegase zAntahRdayake dhAraka, vipAkase prApta svAbhAvika jJAnake udayarUpa parama bhAva jo jJAna hai; usakarake saMpUrNa malina karmoM ke ghAtiyA koMke nAza karanese prakaTa huA jo zuddha zulkadhyAna usakI nirmalatAse naSTa karI hai; vAkike karmoMkI arthAt cAra aghAtI yA karmoMkI prakRtirUpa zubhazreNI jinhoMne aura ataeva karmarahita aise bhavyajana apane bhAvako arthAt anaMta darzana, anaMta jJAna, anaMta sukha, ananta vIryarUpa ananta catuSTayalakSaNatRptise bhare hue, aMtarahita aise mokSasthAnako prApta hote haiM; yaha bhAva hai // 20 // iti zrIpaNDitaThAkuraprasAdazAstriviracitamASATIkAsamalaGkatAyAM dravyAnuyogatarkaNAyAM paJcamo'dhyAyaH // 5 // Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78] zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm atha SaSThAdhyAye paryAyAthikanayaM vivRNoti / tatrAdI paryAyAthika: Savidho'tastameva kIlayannAha / tatrApi namaskAragarbhitaM jinavAkyasvarUpaM prarUpayati / aba SaSTha (chaThe) adhyAyameM paryAyArthikanayakA vivaraNa karate haiM; usameM AraMbhameM paryAyArthikake 6 bheda haiM; unako hI dikhAte haiM, usameM bhI namaskAra garbhita jinezvarakI vANIke svarUpakA nirUpaNa karate haiN| ekApyanAdyAkhilatattvarUpA, jinezagIvistaramApa takaH / tatrApyasatyaM tyaja satyamaGgI, kuru svayaM svIyahitAbhilASin / bhAvArthaH--yadyapi anAdi tathA saMpUrNa tattvoMko dhAraNa karanevAlI jinavANI eka hI hai; tathApi tarkose vistArako prApta hogaI arthAt anekarUpa dhAraNa karaliye haiM; ataH he nija AtmAke hitako cAhanevAle bhavya ! usa digambara matameM bhI jo asatya hai; usakA to tyAga kara aura jo satya hai; usako svIkAra kara // 1 // ___ vyAkhyA-ekApi jinezagIrahadvANI arhanmukhAnirgacchamAnA advitIyA yathAbhASitaM tathA zrUyamANA tathA anAdyA AdirahitA ekena tIrthakRtA yadupadiSTaM tadanekeSAM pUrvapUrvataratIyakRtAmapi tathaiva nirUpyamANa svAvAdirahitA / punaH kIdRzI akhilatattvarUpA samastatatvamayI tavicAraibahubhedatAM prApa bahuprakArairbahudhA vistRtaa| yato digvAsasAM matamapi jinamataM dhRtvaitAdRzanayAnAmanekAkAratAM pravartayati / atastanmate'pi yadvimRzyamAnaM satyaM jAyate tadevAGgIkuru, yaccAsatyaM tatsarvamapi tyaja svayamAtmanA he svIyahitAbhilASin ! nijahitakAkSvin ! zabdAntaratvena tanmatamapi na dvaSaviSayokarttavyam / sarvamapyarthaMkatvavivakSayA samaJjasameveti // 1 // vyAkhyArthaH-zrIjineza arthAt arhat bhagavAna ke mukhAravindase niHsRta vANI eka (advitIya) rUpa hI hai; arthAt jisa prakAra zrIjinezvara bhagavAnne bhASaNa kiyA usI prakArase zrayamANa (sunanemeM) calI AtI hai; tathA anAdi arthAt Adirahita hai; kyoMki-eka tIrthakarane jo upadeza kiyA hai; vaha hI aneka pUrva pUrva kAlake jinezvaroMne bhI nirUpaNa kiyA hai / punaH vaha jinezavANI kaisI hai; ki-saMpUrNa tattvamayI hai; arthAt usameM saba tattvoM kA nirUpaNa hai; tathApi aneka prakArake tarkoM ( vicAroM ) se aneka bhedoMko prApta huI hai; arthAt aneka prakArake tarkose aneka rUpoMse vistArako prApta huI hai; kyoMki-digambariyoMkA jo mata hai; vaha bhI jinamatako dhAraNa karake ina dravyArthikAdi nayoMkI aneka AkAratAko pravRtta karatA hai; isa kAraNa he nijahitAbhilASI bhavyajano ! unake matameM bhI jo viSaya vicArAhuA satya ho arthAt vicAra karanepara jo tumako satya pratIta ho usIko svayaM arthAt apane AtmAse svIkAra karo aura jo unake matameM asatya hai; usa sabako tyAgo / zabdabheda honese digambaroMke matase bhI dveSa na karanA cAhiye kyoMki-arthake ekatvakI vivakSAse to unakA bhI saba kathana yukta hI hai // 1 // Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA [ 79 atha paryAyarthikaSaDbhedAnAha / aba paryAyArthikanayake 6 bhedoMko kahate haiM / paryAyArthikaSaDbhedastatrAdyo'nAdinityakaH / pudgalAnAntu paryAyo meruzaila ivAcalaH // 2 // bhAvArthaH-paryAyArthika naya 6 bhedoM sahita hai; unameM paryAyArthikakA prathama bheda anAdinityazuddhaparyAyArthika hai; jaise pudgaloMkA paryAya meru parvatakI taraha acala ( anAdi nitya ) hai // 2 // vyAkhyA / paryAyAthikazcAsau SaDbhedazca paryAyArthikaSaDbheda: paryAyAthiko nayaH SaT prakAra ityarthaH tatra teSu SaTsu bhedeSu prathamo bhedo'nAdinityazuddhaparyAyAthikaH kathyate / na vidyata AdiyaMsyAnAdiH pUrvakalpanArahitaH, utpattyamAvAnnitya eva nityakaH "svArthe kaH" sadaikasvabhAvo'nazvaratvAt / anAdizca nityakazceti dvandvaH / ayaM ca zuddhaparyAyAthika: prathamaH / ka ivAcalo meruriva / yathA bheruH pudgalaparyAyeNa pravAhato'nAdinityako'sti, asaMkhyAtakAle anyonyapudgalasaMkrameNApi saMsthAnataH sa eva meruvartate / evaM ratnaprabhAdInAmapi pRthvIparyAyA jJAtavyA iti // 2 // vyAkhyArthaH-paryAyArthikarUpa jo SaDbheda isa prakArase yahAMpara karmadhAraya tatpuruSa samAsa hai; bhAvArtha-paryAyArthikanaya SaT (cha) bheda sahita hai| una SaT bhedoMmeMse prathama bheda anAdi nitya zuddhaparyAyArthika kahA jAtA hai; nahIM hai Adi jisakA usako anAdi kahate haiM; pUrva kalpanAzUnya honese yaha anAdi kahAgayA hai; tathA utpattike abhAvase yaha nitya phahAgayA hai; nitya hI jo hai, usako nityaka kahate haiM; "nitya eva nityakaH" yahAMpara svArtha (nitya zabdake artha )meM ka pratyaya hai, arthAt avinAzI honese jo sadA eka svabhAva hai, vaha nityaka hai; anAdi aura nityaka jo hoyaso anAdinityaka hai; yahAMpara dvandva samAsa hai| yaha zuddha paryAyArthika prathama bheda hai / kisake samAna hai; ki meru parvatake samAna, jaise meru parvata pudgalaparyAyase pravAhadvArA anAdi aura nitya hai, arthAt asaMkhyAta kAlameM paraspara pudgaloMkA saMkrama honepara bhI saMsthAnase vaha hI meru hai; na ki-anya / isI prakAra ratnaprabhA bhUmiAdi paryAya bhI nitya tathA anAdi samajhane cAhiyeM // 2 // atha dvitIyo bheda: paryAyAthikasya kathyate / / aba paryAyArthikakA dvitIya bheda kahate haiM / paryAyArthikaH sAdinityaH siddhasvarUpavat / bhAvArtha:-siddhasvarUpake tulya "sAdinityaparyAyArthika" yaha paryAyArthikanayakA dvitIya bheda hai| vyaakhyaa| paryAyAthiko dvitIyaH mAdirAdisahitaH punanityaHkiMvat siddhasvarUpavat / yathA Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80] zrImadrarAjacandra jainazAstramAlAyAm siddhasya paryAyaH sAdirastyutpattimattvAt / sarvakarmakSayAsiddhaparyAya utpannaH yastu nityo'vinazvaratvAt / siddhaparyAyaH sadAkAlAvasthito labhyate / rAjaparyAyasamaM siddhaparyAyadravyaM bhAvanIyam / vyAkhyArthaH- dvitIya paryAyArthika sAdi arthAt Adi sahita hai; aura siddhasvarUpake samAna nitya hai, jaise utpattimAn honese siddhakA paryAya sAdi hai; yadyapi saMpUrNa karmoMke kSayase siddha paryAya utpanna huA hai; tathApi vaha avinAzI honese nitya hai; kyoMki - siddha paryAya sadA kAlameM avasthitarUpa milatA hai, isaliye rAja paryAyake samAna siddhaparyAya dravyakI bhI bhAvanA karanI cAhiye / atha tRtIyaparyAyArthikaH zlokArthena punaragrena na zlokAnAha / aba tRtIya zlokake uttarArddhase tathA caturthazloka ke pUrvArddhase paryAyArthikakA tRtIya bheda kahate haiM / sattAgauNatayotpAdavyayayuk sadanityakaH // 3 // ekasminsamaye yaddatparyAyo nazvaro bhavet / bhAvArtha:- sattAko gauNa mAnanese utpatti nArAsahita anityazuddhaparyAyArthika yaha tRtIya bheda hai ||3|| jaise eka samaya meM jisa paryAyakI utpatti hotI hai; usakA samayAntara meM nAza bhI hotA hai; arthAt eka samaya meM paryAya nAzazIla bhI hai / vyAkhyA / sattAgoNatathA dhruvatvenosAdavyayagrAhakaH sadatityakaH saMvAsAvanityazcAnityazuddhata yayArthikaH kathyate / sacchabdena zuddhamityarthastadA anityazuddhaparyAyArthiko bhavati / kIdRza utpAdavyayayuk utpAdazca vyayotpAdavyayau tAbhyAM yuk sahitaH / sato hi vastuna utpAdavyayI paryAyeNa bhavatastasmAtsattAgauNatayA sattAyA aprAdhAnyena, utpAdavyayayoH prAdhAnyena "anityazuddhaparyAyArthikaH " // 3 // tatra dRSTAntamAha // yathaikasminsamaye paryAyo nazvaraH paryAyo vinAzI bhavet / yadvacchandaH yathA paryAyavAcaka: / atra hi nAzaM kathayataH paryAyasyotpAdo'pyAgataH paraM dhrauvyaM tu gauNatvena na darzitam / prAdhAnyAprAdhAnyayoH prAdhAnyavidhirbalavAn / tasmAdyasya pradhAnatvaM tasyaivotpattinAzayoH samAvezaH / sattA hi dhruve nAze ca vicarantyA - tmano gauNatvavyapadezivarttamAnatvamubhayatra nikSipatIti / vyAkhyArthaH - sattAko gauNa mAnakara arthAt adhruvatvakA Aropa karake utpAda tathA vyaya (utpatti aura nAza) kA grAhaka sadanitya arthAt anityazuddhaparyAyArthika tRtIya bheda kahA jAtA hai; "sadanitya" yahAM para jo sat zabda hai; usakA zuddha yaha artha karate haiM; aura nitya artha nahIM karate haiM; taba anityazuddhaparyAyArthika yaha artha huA | kaisA hai; yaha catpAda aura vyaya ina donoM karake sahita haiM; kyoMki - vidyamAna vastukA utpAda tathA nAza paryAya se hotA hai; isaliye sattAkI apradhAnatAse aura utpAda tathA vyayakI pradhAnatAse anityazuddhaparyAyArthika yaha tRtIya bheda kahA gayA || 3 || isI viSaya meM agrima zlokake Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatakaNA pUrvArddhase dRSTAnta kahate haiM; isa zlokameM 'yadvat' yaha zabda yathA ( jaise ) zabdake arthakA vAcaka hai; isaliye jaise eka samayameM paryAya vinazvara (vinAzazIla ) hotA hai, yahAMpara paryAyakA nAza kahatehueke paryAyakA utpAda bhI AgayA arthAt jaise eka samayameM paryAyakA nAza hotA hai| aise hI eka samayameM usakI utpatti bhI hotI hai; parantu dhrauvya( nityatva ) ko to gauNatAse nahIM darzita kiyA kyoMki--"pradhAna tathA apradhAna ina donoMmeM pradhAnavidhi adhika balavAna hotI hai" isa hetuse jisakI pradhAnatA hai; usIkA utpatti aura nAzameM samAveza hai; aura sattA jo hai; vaha to dhruva aura nAzameM vicaratI huI paryAyako utpatti tathA nAzadazAmeM apane goNatvavyapadezameM vartamAnatAko nikSipta karatI hai // 3 // atha caturthabhedamupadizannAha / aba caturtha bhedakA upadeza karate haiN| sattAM gRhNan caturthAkhyo nityo'zuddha udIritaH // 4 // yathotpAdavyayadhrauvyarUpai ruddhaH svaparyayaH / ekasminsamaye-- bhAvArtha:-sattAko grahaNa karatA huA nitya azuddha paryAyArthika cauthA bheda kahAgayA hai||4|| jaise utpAda vyaya tathA dhovyarUpa tInoM lakSaNoMse ruddha svakIya paryAya eka samayameM hai| vyAkhyA / satteti / satAM dhra vatvaM gRlanaGgIkurvan caturthAsyazcaturtho bhedo nityArAddhaparyAyAthika udIritaH kathita iti zlokArthaH // 4 // athAmumetra dRSTAntena draDhayati / yathaikasamaya madhye paryAyo rUpatrayayukta utpAdavyayadhrauvyalakSaNa ruddhaH / kiM ca ko'pi paryaya, uttaracaro rUpAdi: pAkAnukUlaghaTe zyAmavarNaH pUrvacaro naSTastata uttaro raktavarNa utpannaH rUpI ghaTaH zyAmo vA rakto veti vitaryamANaH sattayA tathAkArapariNataparyayaH prApyata iti / atra hi paryAyasya zuddharUpaM sattA sA yadi gRhyate tadA nityAzudvaparyAdhAyiko bhavati / sattAdarzanamevAzuddhamiti / vyAkhyArthaH--sattA(dhravatva)ko aMgIkAra karatA huA nitya azuddha paryAyArthika yaha caturthabheda kahA gayA hai| yaha caturtha zlokake uttarArddhakA artha hai||4|| aba paJcama zlokake pUrvArddhase pUrva viSayako dRSTAntase dRr3ha karate haiN| jaise eka samayameM paryAya utpAda, vyaya tathA dhrauvyarUpa tInoM lakSagoMse avaruddha (yukta) hai; kyoMki-yAkake anukUla ghaTameM jaba pUrvacara (pahalA) zyAmavarNarUpI paryAya naSTa huA taba uttaracara rUpAdi arthAt Age honevAlA raktavarNa utpanna huaa| yahAMpara ghaTa hai; so rUpavAlA hai; parantu zyAma hai; athavA rakta hai| isa prakAra jaba usake rUpakA vicAra kiyAgayA taba sattAse usa rakta AkArako pariNata hokara rakta paryAyako prApta hotA hai| aba yahAM raktaparyAyakA utpAda zyAmaparyAyakA vyaya (nAza) tathA ghaTa dravyakA dhrauvya isa prakAra utpAda vyaya tathA dhrauvya svarUpa tInoM lakSaNoMse yukta hai| yahAM paryAyakA 11 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 ] zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm zuddha svarUpa sattA hai; vaha sattA jaba grahaNa kI jAtI hai; taba nitya azuddha paryAyArthika yaha caturtha bheda siddha hotA hai / yahAMpara sattAkA jo darzana hai; so hI azuddha hai; isa liye yaha nitya azuddha paryAyArthika naya kahalAyA / atha paJcamabhedotkIrttanaM karoti / aba paMcama bhedakA varNana karate haiM / 'thAtaH paryAyArthikapaJcamaH // 5 // karmopAdhivinirmukto nityaH zuddhaH prakIttitaH / yathA siddhasya paryAyaiH samo janturbhavI zuciH // 6 // bhAvArtha:- aba isake Age paryAyArthikakA paMcama bheda // 5 // nityazuddha paryAyArthika kahAgayA hai / kaisA hai; yaha naya karmajanita upAdhiyoMse rahita hai / jaise saMsArI jIva siddhake paryAyoMke samAna pavitra hai // 6 // vyAkhyA / athAtaH paraM paryAyArthikapaJcamo jJeyaH // 5 // nityazuddhaparyAyArthiko'sti / kIdRzaH karmopAdhivinirmuktaH karmaNAmopAdhikAnAMmanyadravyANAM kutazcitsaGgatAnAmupAdhiH sAhacaryaM tena vinirmukto rahitaH karmopAdhivinirmuktaH / yatheti yathAzabdena dRSTAntaM viSayIkaroti / yathA bhatrI mavaH saMsAro'stIti bhavI saMsArI jantuH prANI siddhasya karmopAdhivinirmuktasya siddhasya paryAyaH samaH zucirnirmalaH / saMsAre saMsarataH prANino'STAvapi karmANi santi tAni ca vicAryamANAnyupAdhirUpANi vartante / yadvadagneH zuddhadravyasyAdrandhana saMyogajanito ghUma aupAdhika eva saMmAdhyate / tadvadihApi vidyamAnAnyapi karmANyanAtmaguNaaatpAdhikAni santi / anastebhyo yukto'pyayuktatayA vicintyamAnaH prANo siddha eveti karmopAdhibhAva: sannapi na vivakSaNIyaH / atha ca jJAnadarzanacAritrANi channAnyapi bahiH prakaTatayA vivakSitAni / tato nityazuddhaparyAyArthika bhedasya bhAvanA saMpadyate // 6 // vyAkhyArthaH:- aba isa caturthabhedake pazcAt paryAyArthikakA paJcama bheda jAnanA cAhiye || 5 | vaha paMcamabheda nAmase " nityazudvAyArthika" hai / vaha kaisA hai; kikarmopAdhivinirmukta hai; arthAt karma jo kisI kAraNavazase saMgata upAdhika anya dravya haiM; unakI jo upAdhi ( sAhacarya ) arthAt AtmAkI sAtha sahabhAva hai; usase rahita hai / jaise bhava ( saMsAra ) ko dhAraNa karanevAlA jo bhatro arthAt saMsArI jIva hai; vaha karmoMkI upAdhi se rahita aise jo siddha haiM; unake samAna zuci arthAt nimala hai / bhAvArtha saMsAra meM bhramaNa karanevAle prANIke ATha karma haiN| aura ve vicAre jAte haiM; to upAdhirUpa haiM; jaise zuddha agnirUpa krayakA Ardra ( gIle) indhanale utpanna dhUma upAdhirUpa hI saMbhAvita hai; aise hI sahaja zuddhabhAva AtmAmeM saba karma AtmA ke nijaguNa na hone se Adhijanita hI haiM, isaliye yadyapi saMsArI AtmA una karmoMse yukta hai; Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA [ 83 tathApi usako jaba una karmoMse ayukta (rahita ) vicArA jAtA hai; to vaha siddha hI hai; tAtparya yaha ki-saMsArI jIvake karmarUpa upAdhibhAva hai; vaha vidyamAna hote bhI vivakSita na kiyA jAya aura una karmoMse Dhake huye bhI jo bAna, darzana cAritrarUpa sahajasvabhAva haiM; unako vAhya meM prakaTa rUpapanese kaheM taba nitya zuddha paryAyArthika nAmaka paMcama bhedakI bhAvanA siddha hotI hai / / 6 // atha paryAyArthikasya SaSThabhedopakIrtana mAha / aba paryAyArthika nayake SaSTha (chaThe) bhedake nirUpaNArtha yaha sUtra kahate haiM / azuddhazca tathAnityaparyAyAthiko'ntimaH / yathA saMsAriNaH karmopAdhisApekSakaM januH // 7 // bhAvArthaH-tathA azuddha aura anitya aMtima paryAyArthika hai; jaise saMsArI prANIkA janma isa saMsArameM karmarUpa upAdhikI apekSA rakhatA hai // 7 // dhyAkhyA / karmopAdhisApekSo'zuddho vinazvaratvAdanityaH / evamanityamAdoM kRtvA azuddhatato yojayitvA paryAyAthikapadena samuccAryate tadA SaSTho'ntimobhedo'nityAzuddhaparyAyAthiko niSpadyate / atha tasyodAharaNamAha / yathA saMsAriNaH saMsArabAsijanasya janarjanma karmopAdhisApekSakaM pravartate / janmamaraNavyAdhayo vartamAnA: paryAyA anityA utpattivinAzazAlitvAta punarazuddhA karmasaMyogajanitatvAt / bhavasthitAnAM prANinAM bhavantIti / ata eva mokSAthino jIvA janmAdiparyAyANAM vinAzAya jJAnAdinA mokSe yatante / tasmAtkarmANyanityAnyazuddhAni taiH sApekSakaM janmAdyapyanityamazuddha cetthaM yojanayA niSpanno nayo'pi "anityAzuddhaparyAyArthikaH kathyata ityarthaH // 7 // vyAkhyArthaH-karmarUpa upAdhike sApekSa honese azuddha, vinAzI honese anitya yaha naya hai, isa prakAra prathama anityazabdakI tathA punaH azuddha zabdakI yojanA karake pazcAt paryAyArthika zabdake sAtha uccAraNa karanese yaha antima bheda anitya azuddha paryAyAthika siddha hotA hai| isameM udAharaNa dete haiM; ki-jaise saMsArI jIvakA janma karmarUpa upAdhike sApekSa hai| bhAvArtha-saMsAro jIvoMke janma maraNarUpa jo vyAdhiye haiM; unameM vartamAna jo paryAya hai; ve anitya haiM; kyoMki-ina paryAyoMkA svabhAva utpanna tathA vinAza honekA hai; aura pharmoMke saMyogase utpanna hote haiN| isa kAraNa ve paryAya azuddha bhI haiN| isIse mokSArthI jIva janma maraNa Adi paryAyAMkA nAza karane ke ayaM jJAna Adi dvArA mokSake viSayameM prayatna karate haiN| isa kAraNase karma anitya tathA azuddha haiM; aura una karmoMkI apekSA rakhanevAle janmaAdi bhI azuddha haiM; aura isa prakArako (anitya tathA azuddhakI) yojanAse siddha huA jo naya hai; vaha bhI anitya azuddha paryAyArthika kahA jAtA hai // 7 // Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm atha nagamAdinayAnAM bhedAnAha / dravyArthika tathA paryAyArthika nayoMke bhedoMko nirUpaNa karake aba naigamasaMgrahaAdi nayoMke bhedoMko kahate haiN| naigamo bahumAnaH syAttasya bhedAtrayastathA / vartamAnAropakRte bhUtArtheSu ca tatparaH // 6 // bhAvArthaH-naigamanaya bahumAna arthAt sAmAnya vizeSaAdi anekarUpakA grAhI hai; aura usake tIna bheda haiM; unameM bhUtArthake viSayameM jo vartamAnakA Aropa karaneke liye tatpara hai; vaha naigamanayakA prathama bheda hai / / 9 / / vyAkhyA / naigamo nayo bahumAnaH sAmAnyavizeSAdibahurUpajJAnasya grAhI kathyate / naikarmAnairgamyate mIyata iti naikagama: kakAralopAnnaigama iti vyutpattiH / tasya naigamanayasya bhedAH prakArAstrayaH / tatazca tatra ca triSu bhedeSu prathamo bhedo'yaM bhUtArtheSu tatparaH bhUtArthaviSayeSu varttamAnAropakRte vartamAnaropakaraNAya tatparo lIna IdRzo naigamo bhUtAdinaigamaH prathamo jJeyaH // 6 // vyAkhyArthaH-sAmAnya tathA vizeSaAdi bahutarUpa jJAnakA grAhI honese yaha naigamanaya bahumAna kahA jAtA hai / isa naigama zabdakI siddhi yoM mAnI hai; ki-na ekagama-naikagama, punaH kakArakA lopa karanese naigama aisA ho gayA; nahIM jo eka arthAt aneka prakArase jisakA mAna kiyA jAya vaha naigama hai / isa prakAra isakI vyutpatti hai; isa naigamanayake tIna ( bhUtanaigama, bhAvInaigama tathA bhAvIvartamAnanaigama ) bheda haiM; aura una tInoM bhedoMmeMse jo prathama bheda hai; vaha bhUtapadArthameM vartamAnakA Aropa karanemeM tatpara hai; aisA bhUtAdi naigama, naigamanayakA prathama bheda jAnanA cAhiye / / 9 // athAsyodAharaNamAha / aba isa prathama bhedakA udAharaNa kahate haiN| bhUtAdinagamastvAdyo yathA vIrajinezvaraH / dIpotsavadine cAsmingato mokSaM nirAmayaH // 10 // bhAvArthaH-bhUtAdinaigama prathama bheda hai, jaise isI dIpamAlikAke dina saba vikArazUnya bhagavAn zrIvIra ( varddhamAna ) jinezvara mokSako gaye haiM // 10 // vyAkhyA / yayA zrIvIrajinezvaro'smindIpotsavadine nirAmayaH karmaprapaJcarahito mokSaM gataH / atra hyatItAyAM dIpamAlAyAM pramormonakalyANakaM jAtama, paravasmitrita padezAdyanubhavatvaM kalinama, atItadopamAlayAM vartamAnadIpamAlAyA AropaH kRtaH / vartamAnadinaviSaye bhUtadinasyAropastu tatkAlInadine devAgamanAdikamahAkalyAgakamAjate pahabhUpadine devaganAdinahAkAyAma jo sati cAtasmistadadhyAropa AropaH, asarpabhUtAyAM rajo sAropavat / anyazvArajatabhUtAyAM zuktI rajatAropavadityAropastu dravyaviSayI, Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA [ 85 raise praguNo'pi nAnusandheyaH kizva | kAlAvacchedena vicAryamANaH padArthaH kAlAntareNa pradarzanIya stenAtra bhUtakAlo hi tatsadRzanAmavartamAnakAlamupalakSya smaryate'to bhUte varttamAnA ropapratItirutpadyate / athavAtItadIpotsave varttamAnadIpotsavasyAropaM kurvanti, punazca varttamAnadine bhUtadinasyAropaM kurvanti, kasmaicitkAryAya, tatvAryanvidam - yadA bhagavato nirvANaM jAtam tvAneva surasampAto jAtaH, surAdyAgamanamahAmahotsavAdiviracanena va taddinapratItirjAtA ataH pratItiprayojanAya bhUte vartamAnAropaH / yathA "gaGgAyAM ghoSa: " atra gaGgAyAmiti padena gaGgAtaTe gaGgAyA Aropa: kriyate / tatta zaityapAvanatvAdipratyAyana prayojanAya / tadvadihApi ghaTamAnamasti / yadi vIrasya siddhigamanenAnvayAnubhAvakatvAtprakarSabhaktilAbhAya pratItirvicintyate, tarhi tattaddinasamuditapratItiyukta varttamAnadinamapyanvayenAropyate "tatsattve tatsattvamanvaya" iti vacananyAyAbhyAM samanvetavyam / vastutastu "varttamAnApakRte" varttamAnAropAya "bhUtArtheSu" bhUtaviSayeSu tatparo lIno bhUtanaigamaH prathamaH / yathA dIpotsavadinamadya varttate, atra vIreNa zivaM prAptamitya tItadina lakSitavIranirvANakalyANakatvaM vartamAnatannAmadina prAptAvAropitaM mahAkalyANakapratItiprayojanAyeti dik / alaGkAranipuNairatrArthe'laGkAragrantho'pi draSTavyaH // 10 // AgamanarUpa mahAkalyANakA bhAjana vyAkhyArtha :- jaise saMpUrNa rogoMse arthAt karmarUpa prapaMcoMse rahita hokara zrImahAvIra jinezvara isa dIpotsava ( dIpamAlikA ) ke dinameM mokSako gaye haiM / yahAM para mahAvIra bhagavAnkA mokSa kalyANaka atIta dIpamAlikA arthAt kaI dIpamAlikAke pUrva jo dIpamAlikAkA dina hai; usameM huA hai, parantu " asmin " isa padase Aja ke hI dinakA anubhava kalpita kiyA gayA hai; isaliye atIta dIpamAlikAmeM varttamAna dIpamAliCTET Aropa kiyA, aura varttamAna dinake viSaya meM bhUta dinakA Aropa to usa dina ( varttamAna dIpamAlikAke dina ) ko devatAoMke na honepara aura bhUta dina ( jisa dina zrIvIra bhagavAn mokSako gaye usa dina ) ko devatAoMke AgamanakA bhAjana honepara arthAt varttamAna dinameM to devaAdi Ake prabhuke mokSa sanbandhI mahAkalyANaka nahIM karate aura bhUta dina ( jisa dina mokSa gaye usa dina ) devoMne Ake mahAkalyANaka kiyA thA aisA vyavahAra dRSTa hotA hai; isa liye Aropa hotA hai, arthAt varttamAna meM hI bhUtakA Aropa hotA hai; kyoMki - jo vaha nahIM hai; usameM usakA jo dhAraNa karanA hai; usako Aropa kahate haiM; isaliye yahA~ varttamAna dIpamAlikAmeM bhUta dIpamAlikA mahAkalyANaka nahIM hai; tathApi isameM usako dhAraNa karaliyA ataH yaha Aropa huA aura jisa rajju ( Dora ) meM sarpa nahIM haiM; arthAt jo rajjU sarparUpa nahIM hai; usameM sarpakA Aropa karalenA arthAt usa rajjuko bhramase sarpa mAna lenA athavA jo sIpa cA~dIrUpa nahIM hai; usameM cA~dIkA Aropa Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm karanA isa prakArakA jo Aropa hai; vaha to dravyake viSayameM haiM / isaliye yahAMpara praguNakA anusaMdhAna bhI nahIM karanA cAhiye, kintu jisa padArthakA kAlAvacchedase vicAra kiyAjAya to usako anya dUsare kAlase hI dikhalAnA cAhiye / isa kAraNa yahAMpara bhUta kAla jo hai; usake sadRza nAmake dhAraka vartamAnakAlako pAkara usa bhUtakAlakA smaraNa kiyA jAtA hai| isa kAraNa bhUtameM vartamAnakAlake AropakI pratIti utpanna hotI hai / athavA atIta ( gaye hue ) dIpotsavameM vartamAna dIpotsavakA Aropa isa naMgamanayase karate haiM / aura vartamAna dinameM bhUta dinakA Aropa karate haiM / aura yaha Aropa kisI kAryakeliye kiyA jAtA hai / aura vaha kArya yaha hai; ki - jisa samaya bhagavAnakA nirvANa huA usa samaya aneka devatAoMkA yahAMpara samAgamana huA aura usa dina jo deva AdikA Agamana huA tathA unhoMne Akara jo mahAmahotsava AdikI racanA kI jisase usa dinakI pratIti utpanna huI / isaliye pratItirUpa prayojanakeliye bhUtameM vartamAnatvakA Aropa kiyAgayA hai| jaise ki-"gaMgAmeM ghoSa ( ahIroMkA grAma ) hai" yahAMpara gaMgAjIke taTameM gaMgArUpa arthakA Aropa kiyA jAtA hai; aura vaha Aropa zaitya ( ThaMDApana ) pAvanatva ( pavitrAnA ) dharmako adhikatA dyotanarUpa prayojanakeliye kiyA gayA hai, isI prakAra yahAM bhI prayojana saMghaTita ho sakatA hai / yadi zrImahAvIrasvAmIke muktimeM jAnese usake anvagako prItiAdike viSayameM anubhavakA hetu honese adhika bhaktike lAbhArtha pratItikA vicAra kiyA jAya to usa dinameM samyak prakArase udayako prApta pratItiyukta vartamAna divasa bhI anvayase Aropita kiyA jAtA hai / aura usa kalyANa dinakI sattAhIse bhaktiAdi lAbhakI jo sattA hai; so hI anvaya hai| kyoMki " tatsattve tatsattvamanvayaH " arthAt "usake honepara usakI sattA arthAt kAraNake rahanepara kAryakI sattA" ityAdi vacana tathA nyAyase yahAM AropakA anvaya karanA cAhiye / aura yathArtha meM to bhUta padArthoM meM varttamAnake Aropakeliye jo tatpara hai; vahI bhUtanaigama prathama bheda hai| jaise Aja dIpotsava dina hai; isI dina zrImahAvIrasvAmIne mokSako prApta kiyA hai| yahAM bhUta dinase upalakSita zrIvIrakA mokSa kalyANakako prApta honA vartamAnameM usI ( dIpotsava ) nAmaka dinako prApta honepara mahAkalyANakakI pratItike prayojanakeliye Aropita hai; yaha saMkSepase bhUtanaigamanayakA mArga darzAyAgayA hai| aura alaMkArazAstrameM pravINa janoMko isa athameM alaMkArakA grantha bhI dekhanA ucita hai // 9 // atha naigamasya dvitIyabhedamudAharati / aba naigamanayake dvitIya bhedakA udAharaNa kahate haiN| . Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA bhUtavannaigamo bhAvI jinaH siddho yathocyate / kevala siddhavaddharttamAnanaigamabhASaNe // 10 // bhAvArtha:- bhUtake sAtha bhAvanaigama dvitIya bheda hai / jaise jina bhagavAn siddha haiM, tathA varttamAna naigamake kathanameM siddhavat Aropase kevalI siddha haiM / aisA bhI vyavahAra hotA hai // 10 // [ 87 vyAkhyA | bhAvI naigamo bhUtayukto jJeyaH / bhAvini bhUtavadupacAro / yathA hi jinaH kevalI siddhaH siddhavaj jJAyate tadA bhAvI naigamo bhavati / asiddho'pi jinaH siddhavajjIrNajvalita rajjuprAyAghAtikarmacatuSTayasadbhAve'pi zIghrabhAvitakSayopasthitAvasiddho'pi siddha eveti jJeyam / atha tRtIya bhedamAha / aniSpannamapi niSpannatayA vyapadizyamAnaM bhAvi varttamAnamivAnveSaNIyamiti / yathA hi kevalI kevalajJAnakalito bhagavAn trayodazaguNasthAnasthitaH siddhaH karmadoSapoSavikalaH saMbhAvyate / vartamAnadazAyAM hi jinAvasthA varttate kiyakAlAnantaraM bhAvinI siddhAvasthAnuditAcyAropabalAdayaM kevalI siddha iti bhAviviSayo varttamAnaviSayatayA gRhItastasmAt mAvinaigamaH / atra hi kiJcitsiddhamuta kiJcidasiddhametadubhayamapi jinaH siddhavadvarttamAnanaigamAd jJeya iti // 10 // vyAkhyArtha::- aba bhAvI naigamako bhUta saMyukta samajhanA cAhiye arthAt bhAvImeM bhUtake samAna upacAra hotA hai / jaise "jina bhagavAn jo kevalI haiM; so siddha haiM; arthAt siddhakI taraha jAne jAte haiM" aise vyavahArameM bhAvInaigama hotA hai / asiddha bhI jina siddhake samAna haiM; arthAt jIrNa ( purAnI yA jUnI) tathA agnise prajvalita rajju (rassI) ke sadRza jaba aghAtiyA cAra karmoMkA arthAt Ayukarma, gotrakarma, nAmakarma aura vedanI ina aghAtiyA karmacatuSTaya ke sadbhAva ( vidyamAnatA ) meM bhI zIghratAse una karmoMke nAzako upasthita honese asiddha bhI siddha hI hai / aisA samajhanA cAhiye / aba tRtIya bhedakA varNana karate haiM - asiddha bhI siddhi nikaTa honese jaba siddhatAse kahAjAtA hai; taba bhAvI bhI varttamAnake sadRza jAnanA cAhiye; jaise kevalI arthAt trayodaza 13 veM sayogakevalI nAmaka guNasthAna meM virAjamAna kevalajJAnake dhAraka zrIjinendra bhagavAn siddha arthAt karmarUpa doSoMkI jo puSTi hai; usase rahita saMbhAvita hotA hai / bhAvArtha- varttamAna dazAmeM jina avasthA vidyamAna hai, kucha kAlake pazcAt siddha avasthA honevAlI hai; vaha siddhAvasthA isa varttamAna jina avasthA meM udayako prApta nahIM huI hai; tathApi Aropake balase yaha kevalI (zrIjinendra ) siddha haiM; isa prakAra bhAvI jo siddha avasthArUpa viSaya hai, vaha varttamAna viSayapane se grahaNa kiyAgayA isa kAraNa yaha bhAvI naigamanAmaka naigamanakA tRtIya bheda hai / yahAMpara zrIjinendra kisI aMza meM to siddha aura kisI aMzameM asiddha aise siddhAsiddharUpa hai; to bhI varttamAna naigamase unako siddhake samAna jAnanA cAhiye ||10|| Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 ] zrImadrarAjacandra jainazAstramAlAyAm arthatasyaivodAharaNaM pakSAntaravyudAsAya prakaTIkaroti / aba anya pakSoMke nirAsArtha isI naigamakA punaH udAharaNa dete haiM / AropAdvarttamAnazca yathAbhaktaM pacatyasau / atra bhUtakriyAM lAtvA bhUtavAkyaM vilupyate // 11 // bhAvArtha:- Aropale bhUta tathA bhaviSyat bhI varttamAnake tulya hI hote haiM; jaise yaha bhAta pakAtA hai; yahAM para bhUta kriyAko varttamAnarUpase grahaNa karake bhUtakAlika vAkyakA prayoga nahIM karate || 11 // vyAkhyA / AropAdvarttamAno bhavati yathA asau devadato maktaM pacatIti varttamAnatA paramatra bhaktasya kiyanto'vayavAH siddhAH santi, atha ca kiyantaJca vayavAH siddhyamAnAH santi / parantu pUrvAparabhUtAvayavakriyAyAH santAno hyekabuddhayAropyamANo vartamAnAropA'stIti / kathayati atra hi kazcit / AropasAmagrImahimnA avayavAnAM bhUtakriyAM lAtvA pacatIti sthAne apAkSIditi prayogaM na karoti yatastaduktiH / naiyAyikastu caramakriyAdhvaMsaH pAka ityatrAtIta pratyayaviSayatA tanmate kiJcitpatvam, kiJcidapakvam pacyata iti prayogAnna bhavitumarhati tasmAdatra vartamAnA ropanaigama eva bhedo jJAtavyaH / tenaivAtra bhUtakriyAM lAvA bhUtavAkyaM vilupyate tadasamaJjamameveti // 11 // 1 vyAkhyArthaH- Aropase bhUta tathA bhAvI bhI varttamAna ho jAtA hai / jaise yaha devadatta bhAta pakAtA hai / yaha para bhAtakI varttamAnadazA pratIti hotI hai / parantu pAkakAlameM bhAtake kucha avayava to siddha (sIjhe ) haiM; aura kitane hI avayava siddha hone ( pakane ) vAle haiM, tathApi pUrva apara avayavabhUta kriyAsamUhako eka buddhimeM Aropa karanese 'pacati' ( pakAtA hai ) yaha varttamAnatvakA Aropa hai / aisA yahAMpara koI kahatA hai / aura vaha Aropa sAmagrIkI mahimAse avayavoMkI bhUtakriyAko karake "pacati' pakAtA hai. isake sthAna meM 'apAkSIt ' ( pakAyA ) aisA prayoga nahIM karatA hai; isIliye usakA yaha pUrvokta kathana hai / aura naiyAyika to antima kriyAke nAzako pAka kahate haiM; arthAt taMDuloMko cUlhepara rakhanese Adike jaba taka antima kriyA cAMvaloMke saba avayavoMko pakAkara naSTa na hojAya tatra taka pAka yahAM para bhUtakAlakI viSayatA hai / unake mata meM cAMvalakA kucha aMza pakva hai; aura kucha aMza apakva hai; isa dazA meM "devadattena odanaH pacyate" devadatta cAMvala pakAtA hai; yaha prayoga dekhane meM AtA hai; so nahIM ho sktaa| kyoMki -- abhI taka antakI kriyAkA nAza to huA hI nahIM, isa hetuse pacati isa sthala meM bhAvi naigamase varttamAnakA Aropa mAnate haiM / isaliye 'pAka' 1 " varttamAne" laT" isa pANinIya 3 / 2 / 123 / sUtrase varttamAna kAlameM laT lakAra hotA hai; aura bhUtakAla meM luG hotA hai; vartamAna meM "pacati" bhUtameM "apAkSIt" rUpa hotA hai / Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA pahI uttama jAnanA cAhiye isIse yahA~ bhUta kriyAko lAkara jo bhUtavAkyakA lopa kiyA jAtA hai; vaha asamaMjasa hI hai / / 11 / / atha saMgrahanayaM vivRNoti / aba saMgrahanayakA vivaraNa karate haiN| saGagraho dvividho jJeyaH sAmAnyAcca vizeSataH / dravyANi cAvirodhoni yathA jIvAH same samAH // 12 // bhAvArtha:-sAmAnya tathA vizeSase saMgrahanayake do (2) bheda haiM; jaise dravya saba aviruddha svabhAva haiM, aura saba jIva samAna haiM / / 12 / / vyAkhyA / saMgRhNautIti saMgrahaH, athavA saMgRhyate'nena sAmAnyavizeSAviti saMgrahaH / sa ca dvividha: dviprakAraH / tayoreka: sAmAnyaughAt sAmAnyasaMgrahaH 1 dvitIyo vizeSAndyakta vizeSasaMgrahaH 2 itthaM dvibhedaH / athAnayoH pratyekamudAharaNe dravyANi dharmAstikAyAdInyavirodhIni parasparavirodharahitAnItyarthaH / ekadravya .. sadbhAve dravyaSaTakameva prApyata iti prathamodAharaNam // 1 // yathA ca jIvAH sarve'virodhino jIvA hi saMsRtiviSayiNaH siddhiviSayiNazvAnantA vartante teSAM nirukti:-jIvati caitanyAditi jIvaH / atha ca jIvaprANadhAraNe tatra prANA dvidhA dravyamAvabhedAttatra ca dravyaprANA daza, bhAvaprANAzcatvAraH / mokSaprAptI yadyapi dravyaprANAnAM karmajanyAnAM sarvathA kSayastathApi jIvanalakSaNA jIvasya bhAvaprANAH sahacAriNa: karmAsadbhAve'pi bhavanti siddhAnAmapi jIvasvAdbhAvaprANA bhavantyato muktA: saMsAriNazna jIvAH / muktAH punaH paJcadazabhedAH, saMsAriNo devanArakatiryaGamanuSyabhedAccaturdhA tatrAntimabhedayoH paJca bhedAstatrApi manuSyasya paJcAkSalakSaNa eka eva bhedaH, tirazca ekasmAdArabhya paJca yAvat / akSabhedAdekAkSagdyakSazyakSacaturakSapaJcAkSabhedAtpaJca bhavanti / evaM bhedato'pi jIvAH sarve'virodhinaH saMgrahAdvizeSasaMgrahabhedaH // 2 // atha ca saMgrahasvarUpamupavarNayanti / sAmAnyamAtragrAhI parAmarzaH saMgraha iti, sAmAnyamAtramazeSavizeSarahitam / sa tu dravyatvAdikaM gRhNAtItyevaM zIlaH / samekImAvena vizeSarAzi gRhNAtIti sagrahaH / ayamarthaH svajAteSTeSTeSTAbhyAmavirodhena vizeSANAmekarUpatayA yagrahaNaM sa saMgraha iti / anubhedAnAdarzayanti / ayamubhayavikalpaH paro'parazcati / tatra parasaMgrahamAhuH / azeSavizeSeSvaudAsInyaM majamAnaH zuddhadravyaM sanmAtramabhimanyamAnaH parasaMgraha iti parAmarza iti / agretane'pi yojanIyamudAharati / vizvamekaM sadavizeSAditi yatheti / asminnanukta hi saditi jJAnAbhidhAnAnuvRttiliGgAnumitisattAkatvena katvamazeSArthAnAM saMgRhyate // 12 // vyAkhyArthaH-jo saMgraha kare athavA jisake dvArA sAmAnya tathA vizeSa saMgraha kiye jAveM usako saMgrahanaya kahate haiN| vaha do prakArakA hai| unameM prathama to sAmAnya oghase sAmAnyasaMgrahanAmaka bheda hai; aura dvitIya vizeSase vyaktikA saMgraha karanese vizeSasaMgraha bheda hai| isa rItise sAmAnya saMgraha aura vizeSa saMgraha yaha do (2)bheda saMgrahanayake huve / aba ina donoMmeMse pratyekake udAharaNa yaha haiM, jaise dharmAstikAyaAdi saba dravya avi 12 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 ] zrImadrarAjacandra jainazAstramAlAyAm rodhI arthAt paraspara virodharahita haiN| kyoMki - eka dravyake sadbhAvameM chahoM dravyoMkI prApti hotI hai / yaha prathama sAmAnyasaMgrahakA udAharaNa hai / tathA jaise saMpUrNa jIva avirodhI haiM / aura saMsRtiviSayI ( saMsArI ) tathA siddhiviSayI ( mukta ) jIva ananta haiM / aura unakI nirukti (vyutpatti ) arthAt jIva zabdakA artha yaha hai; ki jo caitanyase jItA hai; usako jIva kahate haiM / athavA jIva dhAtukA artha hai; prANa dhAraNa karanA aura vaha prANa dravya tathA bhAva bhedase do prakArake haiM / unameM bhI dravyaprANa to daza 10 haiM; aura bhAva prANa cAra 4 haiM / aura jaba jIvake mokSakI prApti hotI hai; taba yadyapi karmase utpanna honevAle jo daza 10 dravyaprANa haiM; unakA sarvathA nAza ho jAtA hai; tathApi jIvake sahacArI jIvanarUpa cAroM 4 bhAvaprANa karmoMke abhAva meM bhI jIvake hote haiM; arthAt siddhoMke bhI jIvatva honese bhAva prANa haiM; isaliye jIva mukta tathA saMsArI aise do prakAra ke haiM / phira mukta jIvoMke bhI pandraha 15 bheda' haiM / aura deva nAraka tiryana aura manuSya ina bhedoMse saMsArI bhI 4 prakArake haiN| unameM bhI antake do bhedoMke arthAt tiryaJca aura manuSyoMke pAMca bheda haiM, unameM bhI manuSyakA paJcendriyatvarUpa eka hI bheda hai, tiryaJca ekase lekara pAMca taka haiM; arthAt indriyajanita bhedase arthAt ekendriya dvIndriya trIndriya, caturindriya, aura paJcendriya ina bhedoMse pAMca prakArake hote haiN| isa rIti se yadyapi jIva bhedasahita haiM; tathApi saba jIva avirodhI haiM; arthAt jIvana dhAraNa karanemeM kisI jIvakA virodha nahIM hai| jIva dravyavizeSakA saMgraha karanese yaha dUsarA bheda vizeSa saMgrahanAmaka hai / 2 / aba saMgrahanayake svarUpakA varNana karate haiM / sAmAnyamAtrakA grahaNa karanevAlA jo jJAna so saMgraha hai; saMpUrNa vizeSoMse jo rahita hai; usako sAmAnyamAtra kahate haiM; aura vaha dravyatvaAdiko grahaNa karanevAle svabhAvakA dhAraka hai| tathA sam arthAt aikIbhAvase piNDIbhUta vizeSa rAziko jo grahaNa kare vaha saMgraha hai / tAtparya yaha ki- svakIya jAtile jo dRSTa tathA iSTa haiM; unake dvArA saMpUrNa vizeSoMko jo eka hI rUpase grahaNa kare vaha saMgraha hai / aba isa saMgrahanayake bhedoMko dikhAte haiM / yaha saMgraha do vikalpoMkA dhAraka hai / arthAt isake do bheda haiM / eka to parasaMgraha aura dUsarA aparasaMgraha unameM saMpUrNa vizeSoM meM udAsIna rahe aura sattAmAtrako zuddha dravya mAne aisA jo jJAna hai; usako parasaMgraha kahate haiM / Age isameM yukta karane yogya udAharaNa dete haiM / jaise yaha saMsAra sadrUpase eka hai; arthAt saba saMsAra eka hai, kyoMki saba saMsArameM satpanA eka hI hai; usameM koI vizeSa nahIM / aura "vizva eka hai sat meM vizeSa na honese" aisA na bhI kaheM to bhI sattArUpa jJAna saba padArtha meM hai, usa satsvarUpa jJAna tathA sat zabdake kathana kI 1 pandraha karma bhUmiyoM meM utpanna hoke mukta honekI apekSAse mukta jIvoMke pandraha 15 bheda haiM / Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA [91 sarvatra 'anuvRttirUpa liMgase anumAnasiddha jo sarvatra sattArUpa ekatva hai; usa satvarUpa ekatvase saMpUrNa padArthoMkA saMgraha hotA hai / tAtparya yaha ki-isa parasaMgrahameM eka satrUpase saMpUrNa vastumAtrakA grahaNa hotA hai / isIse isa saMgrahanayake anusAra yaha kaha sakate haiM; ki-yaha saMpUrNa vizva satsvarUpase eka hai // 12 // atha saMgrahanayabhedaM darzayannAha / aba isa pUrvokta saMgrahanayake bhedaka vyavahAranayako darzAte hue kahate haiM / saMgraha bhedakavyavahAro'pi dvividhaH smRtH| jIvAjIvau yathA dravyaM jovAH saMsAriNaH zivAH // 13 // bhAvArthaH-saMgrahanayakA bhedaka jo viSaya hai; usakA darzaka vyavahAranaya hai; vaha bhI do prakArakA hai; arthAt pUrvavat sAmAnyasaMgrahabhedaka vyavahAra aura vizeSasaMgraha bhedaka vyayahAra isa bhAMtise vyavahArake do bheda haiM; kramase donoMke udAharaNa yaha haiM; kijaise jIva aura ajIva ye donoM dravya haiM / jova do prakArake haiM; saMsArIjIva aura muktajIba ina bhedoMse // 13 // vyAkhyA / saMgrahasya nayasya yo bhedako viSayastasya darzaka: sa vyavahAranayaH kathyate / vyavahriyate saMgrahaviSayo'neneti vyavahAraH / so'pi dvividhaH dviprakAraH smRtaH kathitaH / tasyaiva pUrvoditasya saMgrahanayasya bhedavadasyApi bhedabhAvanA karttavyA / yata e: sAmAnyasaMgrahabhedakayavahAraH 1 dvitIyo vizepasaMgrahabhedakavyavahAraH 2 evaM bhedadvayam / aya tayorudAharaNe / tatrAdyasyodAhRtiryathA-jIvAjIvo dravyam / atra jIvasya cetanasyAjIvasyAcetanasya saMgrahasAmAnyaviSayatvAdravyabhityekaiva saMjJA, kathaM dravati tAMstAtparyAyAngacchatIti trikAlAnuyAyI yo vassvaMzastavyamiti vyutpattyA svaguNaparyAyavatvenobhayorapi jIvAjIvayovyapadaM sAdhAraNamityarthAjjIvadravyamajIvadravyamiti sAmAnyasagrahabhedakavyavahAraH / / / atha jIvA: saMsAriNaH siddhAzcAtra jIvAnAmanantAnAM caitanyavatAM samAritvaM siddhatvaM ca vizeSavyavahAro'to dvitIyabhedo vizeSasaMgrahabhedakavyavahAra: / 2 / evamuttarottaravivakSayA sAmAnyavizeSatvaM mAvanIyam // 13 // ___ vyAkhyArthaH-isa saMgrahanayakA jo bhedaka viSaya hai; usake darzakako vyavahAranaya kahate haiM / saMgrahanayake viSayakA vyavahAra jisake dvArA ho vaha vyavahAranaya hai, yaha vyavahAra zabdakI vyutpattI hai / vaha vyavahAranaya bhI do prakArakA kahA gayA hai, tAtparya yaha hai; ki-umI pUrvakathita saMgrahanayake bhedake samAna isakI bhI bhedabhAvanA karanA cAhiye kyoMki-eka sAmAnyasaMgrahanayakA bhedaka vyavahAranaya hai| aura dvitIya vizeSasaMgrahakA bhedaka (vizeSasaMgrahake viSayako bhinnarUpase vyavahAra karanevAlA) vyavahAranaya hai / isa prakAra sAmAnyasaMgrahabhedaka vyavahAranaya tathA vizeSasaMgrahabhedaka vyavahAranaya ye do bheda 1 ghaTa sat, paTa sat, jIva sat, hai; tathA pudgala sat hai; isa prakArase satkI anuvRtti sarvatra hai / usa anuvRttirUpa liMga hetuse sat sarvatra hai| aisA jJAna hotA hai| Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 ] zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm huye / 2 / aba ina donoM bhedoMke udAharaNa kahate haiN| unameM sAmAnyasaMgrahabhedaka vyavahAranayakA udAharaNa yaha hai ki jIva aura ajIva donoM dravya haiM, yahAMpara cetana jIva tathA acetana ajIva, ina donoMke saMgrahakA sAmAnya viSaya honese donoM dravya haiN| yaha vyavahAra hotA hai| yadi yaha kaho ki-cetana tathA acetana donoMke viruddha dharma honese eka dravya saMjJA kaise huI ? to isa rItise hai; ki-dUdhAtukA gamana artha hai; usase yat pratyaya kahanese dU+ya = dro+ya = dravya zabda siddha hotA hai| jo una 2 aneka paryAyoMmeM prApta ho vaha dravya hai; arthAt samasta parsAyoMmeM trikAlameM anugAmI jo vastukA aMza hai; vaha sarvatra anugata honese dravya hai| isa vyutpattise apane guNa pAyoMse yukta honese jIva ajIva donoMkA dravya isa sAdhAraNa padase grahaNa hotA hai; kyoMki-jIva dravya bhI deva, manuSya, tathA siddha, parsAyoMko prApta hotA hai; parantu cetana jIvarUpatA saba parsAyoMmeM anugata hai, ajIva mRttikA suvarNaAdi dravya bhI ghaTa zarAba tathA kuMDala kaTakaAdi parsAyoMmeM prApta hotA hai; kintu mRttikA tathA suvarNa aMza sarvatra anugata hai, isaliye dravya yaha pada donoMkeliye sAmAnyasaMgraha hai; usameM jIvadravya tathA ajIva dravya yaha sAmAnyabhedaka vyavahAranaya hai; ( arthAt dravya sAmAnyameM jIva aura ajIva isa vyavahArake liye isa nayane bheda kara diyA, isI hetuse yaha sAmAnyasaMgrahabhedaka vyavahAra naya prathama bheda hai) aura jIva saMsArI tathA siddha (mukta ) do prakArake hote haiM, isa kathanameM cetanatvadharmayukta jIva jo ananta saMkhyAyukta haiM, unakA saMsAritva tathA siddhatva yaha vizeSa vyavahAra hai, tAtparya yaha hai; ki-dravya sAmAnyameM jo vizeSa dravya jIva hai; usa jIva sAmAnya dravyameM bhI saMsAritva tathA siddhatva yaha vizeSavyavahAra huA, isa hetumeM yaha vizeSasaMgrahabhedaka vyavahAranaya dvitIya bheda hai| isI prakAra uttarottara vivakSAke anusAra sAmAnyavizeSakI bhAvanA karate calA jAnA cAhiye jahAMtaka vyavahArakA anta nahIM hai; vahAM taka barAbara sAmAnyavizeSa bhAva lagA hai| jaise saMsArI tathA siddha ye do bheda honepara bhI punaH saMsArIko sAmAnya mAnakara unake deva manuSya nAraka tathA tiryazcaaneka bheda haiM, punaH sAmAnya devoMke vaimAnika, vyantara bhavanavAsIAdi aneka bheda haiM, punaH vaimAnikaAdike bhI aneka bheda haiN| aise hI manuSyaAdike bheda, avAntara bhedakA vyavahAra karate cale jaavo| isa vyavahAra nayakA yaha prayojana hai; ki-sAmAnya saMgrahase vyavahAra nahIM calatA kyoMki-kevala dravya kahanese loka vyavahAra nahIM calatA, dravya lAo aisA kahanese yaha AkAMkSA avazya hotI hai; kauna dravya, jIva vA ajIva; / dravyasAmAnyakI apekSAse to jIvadravya vizeSa hai, parantu saba prakArake jIva jaise manuSya jIva, deva jIva ityAdi vivakSAse jIva bhI sAmAnya hai| 2 isaliye saba jIvakI apekSAse jIva sAmAnya tathA vizeSa apekSAbhedase haiN| Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA [93 usa jIvaAdi dravyameM bhI kauna jIva saMsArI athavA siddha, saMsArImeM bhI kauna manuSya manuSyoMmeM bhI kauna manuSya jaina athavA vaiSNava ityAdi rItase sarvatra sAmAnya vizeSabhAva kI vyavasthA samajha lenA // 13 // atha RjusUtranayasya bhedamAha / aba RjusUtranAmaka caturtha nayake bhedako kahate haiM / svAnukUlaM varttamAnaM RjusUtro hi bhASate / tatra kSaNikaparyAyaM sUkSmaH sthUlo narAdikam // 14 // bhAvArthaH-apane anukUla kevala vartamAna kAlavartI viSayako RjusUtra naya kahatA hai; usameM bhI sUkSma kSaNikaparyAyako aura sthUla manuSyaAdiko kahatA hai // 14 // vyaakhyaa| hi nizcitaM RjusUtro nayo vartamAnaM kevalamatItAnAgatakAlarahitaM bhASate manute / tadapi kIdRzaM svAnukUlaM svasyAtmano'nukUlaM kAryapratyayaM manute parantu parapratyayaM na manute / so'pi RjusUtro dvibhedo dviprakAra ekaH sUkSmaRjusUtraH, aparaH sthuulRjusuutrH| tatra sUkSmastu kSaNikaparyAyaM manute, kSaNikAH paryAyAH parato'vasthAntarabhedAtparyAyANAM svavarttamAnatAyAM kSaNAvasthAyitvamevocitamiti / sthUlastu manuSyAdiparyAya varttamAnaM manute'tItAnAgatAdinArakAdiparyAyaM na manute / yo hi vyavahAranayaH kAlatrayavartiparyAyagrAhakastasmAsthUlaRjusUtro vyavahAranayena saMkaratvaM na labhate / atha ca RjuvarttamAnakSaNasthAyiparyAyamAtraprAdhAnyataH sUtrayannabhiprAya RjusUtranaya ityatItAnAgatakAlalakSaNakauTilyavaikalyAtprAJjalamiti // 14 // ___ vyAkhyArthaH-nizcayarUpase RjusUtranaya bhUta bhaviSyase rahita kevala vartamAna kAlako svIkAra karatA hai; aura vaha bhI apane AtmAke anukUla kAryake pratyayako mAnatA hai; na ki-para pratyayako / yaha RjusUtra naya bhI do prakArakA hai; eka sUkSma RjusUtra aura dUsarA sthUlaRjusUtra / unameMse sUkSmaRjusUtra kSaNika paryAyako mAnatA hai; kyoMki isa nayakI apekSAse saba paryAya kSaNika haiM; anyakI apekSAse avasthAntarakA bheda honese paryAyoMkI nijavartamAnatAmeM kSaNikasthAyitAkA mAnanA hI ucita hai / aura sthUlaRjusUtra vartamAna manuSyAdi paryAyako mAnatA hai; aura atIta tathA anAgata (bhaviSya) nAraka Adi paryAyako nahIM mAnatA hai / jo vyavahAra naya hai; vaha trikAlavartI paryAyoMkA grAhaka hai; isa kAraNa usa vyavahAranayake sAtha sthUlaRjumUtra saMkara doSatAko nahIM prApta hotA kyoMki-bhUtabhaviSyarUpa kuTilatA doSase rahita Rju (sarala) kevala vartamAnakSaNasthAyI paryAyamAtrako sUcita (grahaNa) karanerUpa jisa nayakA pradhAnatAse abhiprAya hai; usako RjusUtra kahate haiM / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94] zrImadrAjacandra jainazAstramAlAyAm atha shbdmymaah| aba zabdanayako kahate haiN| zAbdiko manute zabdaM siddha dhAtvAdibhistathA / bhinna samabhirUDhAkhyaH zabdathaM tathaiva ca // 15 // bhAvArthaH-zabdanaya dhAtuAdise siddha zabdoMko svIkAra karatA hai; parastu liMgavacanAdidvArA zabdabhedase arthakA bheda mAnatA hai; aura aise hI samAbhirUDhanaya artha bheda honese zabdabheda avazya mAnatA hai / / 15 // vyAkhyA / zAbdika: zabdanayo thAtvAdimiH prakRtipratyayAdivimAgena vyutpanna zabdaM siddha manute parantu liGgavacanAdibhedenArthasya bhedaM manute / yathA--taTa: taTI, taTamiti liGgatrayabhedAdarthabhedaH, tathA Apo jalamityatra bahuvacanakavacanabhedAdarthabheda iti / ayaM hi zabdanayaH RjusUtranayaM pratIdaM vakti yatkAlabhedena svamarthabhedaM manuSe tarhi liGgAdibhedenArthabhedaM prastutamapi kathaM na manuSa iti| atha samabhirUDhanayamAha / samabhirUDhAkhyo nayaH zabdaM minna punazcArthamapi bhinna manute / zabdabhede'rthabheda iti bra vannaso zabdanayaM pratikSipati / tathA hi-yadi bhavAlliGgAdimedenArthabhedamaGgIkaroti tadA zabdabhedenArthabhedamapi kathaM nAGgIkaroti tasmAd ghaTo bhinnArthaH, kumbho bhinnArthaH, zabdabhedAdarthabheda iti / zabdArthayoraikyaM yadasti tatta, zabdAdinayAnAM vAsanayA vartate zabdanayasyaiva bheda iti jJeya iti . atha ca paryAyazabdeSu niruktibhedena bhinnamathaM samabhirohana samamirUDha iti / zabdanayo hi paryAyAbhede'pyarthabhedamaminIti, samamirUDhastu paryAyabhede bhinnAnanabhimanyate / abhedaM tvarthagataM paryAyazabdAnAmupekSyata iti // 15 // vyAkhyArthaH-zabdanaya dhAtu, prakRti tathA pratyayaAdike vibhAgase vyutpanna zabdako siddha mAnatA hai; parantu liMga, vacana, tathA dhAtuAdike bhedase arthakA bheda mAnatA hai| jaise taTaH yaha pulliMga, laTI yaha strIliMga tathA taTam yaha napuMsakaliMgameM rUpa hotA hai| yahA~ tInoM liMgoMmeM zabdake svarUpameM bheda honese arthakA bheda mAnatA hai| aura ApaH tathA jalam ye donoM zabda yadyapi paryAya (ekArthavAcaka ) haiM; tathApi apa zabda nitya strI liMga hI hai; aura bahuvacana hai; aura jala zabda napuMsakaliMga tathA ekavacana hai; isa hetuse (bahuvacana tathA ekavacanake bhedase) artha bheda hai| aura yaha zabdanaya RjusUtra nayake prati yaha kahatA hai; ki-yadi tuma kAlake bheise padArtha kA bheda mAnate ho to liMga, vacanaAki bhedase upasthita jo padArthabheda hai; usako bhI kyoM nahIM mAnate ? aba samabhirUDhanAmaka naya zabdako bhinna aura arthako bhinna mAnatA hai; kyoMki-zabdakA bheda honepara arthakA bheda hai; aisA kahatA huA yaha naya zabdanayake prati AkSepa karatA hai; so hI dikhAte haiM; ki-yadi Apa liMgAdike bhedase artha bheda mAnate ho to zabdake bhedase arthake bhedako bhI kyoM nahIM aGgIkAra karate ? zabdabhedase arthabheda avazya hai; isaliye ghaTa Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA zabda bhinna arthavAcaka hai; aura kumbhazabda bhinnArthavAcaka hai; isaliye zabda ke bhedase arthameM bheda hai; aura zabda tathA arthakI jo ekatA hai; vaha to zabdaAdi nayakI vAsanAse hai, arthAt vaha ekatA zabdanayakA hI bheda hai; aisA samajhanA cAhiye aura paryAya zabdoMmeM vyutpattike bhedase arthake bhedako jo ArUDha karai vaha samabhirUDha kahalAtA hai; yaha isakA lakSaNa hai; jaise-samartha honese zakra (zakanAt zakraH) aneka prakArake aizvaryoMse saMyukta honese indra (indati aizvayaM prApnotIti indraH) zatruvoMke nagaroMko vidAraNa karanese puraMdara (pUH dArayatIti purandaraH) ityAdi samabhirUDha nayake udAharaNa samajhane cAhiye / zabdanaya to paryAyake abhedameM bhI liMga vacanaAdike nimittase arthabheda mAnatA hai; aura samabhirUr3hanaya to paryAyoMke bhedameM bhinna 2 arthoMko svIkAra karatA hai; jaisA ki-pUrva udAharaNoMse darzA cuke haiM / aura jo arthaniSTa abheda paryAyavAcaka zabdoMkA hai; vaha to arthAt (arthase) prApta hogA jaise zakra, indraAdi zabdoMkA una una kAryoMse bheda rahate bhI usI zacIke patirUpa arthako saba kahate haiM // 15 // athaivaMbhUtanayaM prakAzayanti / aba evaMbhUtanayakA prakAza karate haiM / kriyApariNatArtha cedevaMbhUto nayo vadet / navAnAM ca nayAnAM syurbhedAH siddhigunmitaaH||16|| bhAvArtha:-kriyAke pariNAma kAlameM jo artha ho usako evaMbhUta saptama naya kahatA hai; isa prakArase dravyArthikaAdi nava 9 nayoMke bheda siddhi 8 aura dRk (dRSTi) 2 " aGkAnAM vAmato gatiH" isa nyAyase 2 aura 8 arthAt aTThAIsa bheda haiM / / 16 / / vyAkhyA / yathA- evaMbhUto nayaH zabdAnAM pravRttinimittabhUtakriyAviSTamartha vAcyatvenA bhyupagacchannevaMbhUta iti / samamirUDhanayo hIndanAdikriyAyAM satyAmasatyAM ca vAsavAderarthasyendrAdivyapadezamabhiti, pazuvizeSasya gamanakriyAyAM satyAmasatyAM vA govyapadezavattathA rUDhaH sadbhAvAt / evaMbhUtaH punarindanAdikriyApariNatamarthaM tatkriyAkAlaM indrAdivyapadezamAjamabhimanyate / na hi kazcidakriyAzabdo'syAsti / gaurazva ityAdijAtizabdAbhimatAnAmapi kriyAzabdatvAgdaccha tIti gauH, AzugAmitvAdazvaH, iti kriyApariNatArthaM kriyayA pariNatamartha vadet kriyAsamaya eva manute / parantu kriyAsamayamullaGghaya na manuta iti bhAvArthaH yathA rAjA iti sabhAyAM satyAM cho zirasi dhriyamANe cAmarAmyAM ca vIjyamAne satyeva vyapadezaM lamate / anyatra snAnAdivelAyAM sabhAchatracAmarAdibhistacihna rasadbhI rAjApi nAstIti / atha ca guNazabdA api zuklo nIla ityAdayo guNazabdAbhimatAH zabdAH kriyA eva, zucibhavanAcchulko nIlanAnnIla iti / devadatto yajJadatta iti yadRcchAzabdAbhimatA api kriyAzabdAdeva enaM deyAditi / saMyogidravyazabdAH samavApidravyazabdAzcAbhimatAH kriyA Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 ] zrImadrarAjacandrajainazAkhamAlAyAm zabdA eva "daNDo'syAstIti daNDI", viSANamasyAstIti viSANItyatra kriyApradhAnatvAt / paJcatrayI tu zabdAnAM vyavahAramAtrA na nizvayAdityayaM nayaH svIkurute / udAharanti yathendanamanubhavannindraH zakanakriyApariNataH zakraH, pUraNapravRttaH purandara ityucyate / / 16 / / vyAkhyArthaH-jaise evaMbhUtanaya zabdoMko pravRttinimitta bhUtakriyAse AviSTa ( yukta ) arthako hI vAcyatvarUpase svIkAra karatA hai; isaliye yaha evaMbhUtanAmaka hai; arthAt jisa kriyArUpameM pariNata artha hai; yahI vAcya hai| aura samabhirUr3hanaya to indanAdi kriyA arthAt aizvarya sAhitya ho vA na ho bAsavaAdi zabdoMkI indraAdi zabda vAcyatAko aMgIkAra karatA hai; jaise pazuvizeSa ( go ) meM gamanaAdi kriyA ho vA na ho go vyapadeza ( kathana ) hotA hai; kyoMki -- aise hI rUDhikA sadbhAva hotA hai; aura evaMbhUta naya to indana arthAt aizvaryaAdike sAhityarUpa kriyAmeM pariNata jaba artha hai; usa kriyAke kAlameM hI indraAdi nAmako mAnatA hai; aura isa evaMbhUtanayakI apekSAse koI akriyAzabda arthAt kriyAvAcaka na ho aisA zabda nahIM hai; kyoMki isa nayake anusAra go, azvaAdi zabda jo jAtivAcakarUpase iSTa haiM; ve bhI kriyAvAcaka haiM; jaise gamana kriyA karanese go, aura zIghra gamana karanese azva isa prakArase kriyApariNata arthako kahatA hai; aura usa arthako bhI kriyAke samayameM hI mAnatA hai; aura kriyAke samayako ullaMghana karake usa arthako nahIM mAnatA tAtparya yaha hai; ki-jaise " rAjate (zobhate) iti rAjA" arthAt chatra cAmaraAdise jo zobhita ho vaha rAjA hai; yahAMpara rAjan zabdakI pUrva kathita vyutpattise jaba koI manuSya sabhAmeM sthita hogA aura usake mastakapara chatra dharA huA hogA aura do camaroMse jhUla rahA ( vIjita ) hogA tabhI vaha rAjA isa vyapadezako prApta hotA hai; snAnaAdike samaya meM jaba ki-sabhA; chatra, cAmaraAdi rAjAke cinha nahIM haiM; usa samaya vahI manuSya rAjA nahIM hai aura zukra, nIla ityAdika zabda guNavAcakarUpase abhISTa haiM; ve bhI isa nayake anusAra kriyAzabda hI haiM; jaise zuci honese zulka, nIla raMga karanese nIlaAdi bhI kriyAzabda hI haiN| devadatta, yajJadatta Adi jo yadRcchA ( saMjJA vA nAmavAcaka ) zabdarUpase abhISTa haiM, vaha bhI kriyAzabda hI haiM; jaise deva isako deve, ityAdi kriyArUpatA inameM bhI vidyamAna hai; tathA saMyogI dravya vAcaka zabda tathA samavAyI dravyavAcaka zabda arthAt saMyoga sambandhase dravyavAcaka aura samavAya sambandhase dravyavAcakatvarUpase jo iSTa haiM, vaha bhI isa nayake anusAra kriyAzabda hI haiM; jaise-daMDa hai; jisake vaha daMDI tathA jisake viSANa (zrRMga) sIMga hai; vaha viSANI ityAdi zabdoMmeM bhI kriyAkI pradhAnatA hai / aura jAti, guNa, saMjJA, dravya, tathA kriyA ina pAMca prakArase jo zabdoMkI pravRtti kahI gaI hai; vaha to kevala vyavahAranayase hai; na kinizcayanayase aisA yaha naya mAnatA hai; aura isI vyavasthAse arthAt saMpUrNa zabdoMkI .. Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA [97 kriyAvAcakatAke anusAra hI pravRtti hai; aisA udAharaNa bhI detA hai; jaise indra saMjJA tabhI ho sakatI hai; jaba vaha indana (ezvaryako) anubhava karatA ho aise hI zakana ( sAmarthya saMpAdanarUpa) kriyAmeM jaba pariNata hai; tabhI zaka ora isI rotise pura (zatruke ) dAraNameM jaba pravRtta hai; tabhI purandara kahA jAtA hai / / 16 // atha vyAkhyAsamApti yAnAM kRtA tathaivAha / aba jo nau nayoMkI vyAkhyAkI samApti kI hai; usoko kahate haiN| nayA navaite kathitAstathopanayAstrayaH sAratamAH zru tasya / vijJAya tAneva budhAH zrayantAM jinakramAmbhojayugAzrayaM sat 17 bhAvArtha:-yaha zAstrake sArabhUta nava 9 naya tathA vakSyamANa tIna 3 upanaya kahe gaye haiM; buddhimAna unhIko pUrNarUpase jAnakara sadrUpa (sarvarUpase samartha) zrIjinadevake caraNa kamalayugalakA Azraya grahaNa kareM // 17 // vyaakhyaa| navAnAM navasaGkhyAkAnAM nayAnAM dravyAthika 1 paryAyAthika 2 naigama 3 saMgraha 4 vyavahAra 5 RjusUtra 6 zabda 7 samabhirUDha 8 evaMbhUta 6 mukhAnA bhedAH prakArAH middhigunmitA: 28 pramitA: sarve syubhavanti / tatra dravyAdhiko dazabhedaH, payAyArSika: babhedaH, naigamastribhedaH, saMgraho dvibhedaH, vyavahAro dvibhedaH, RjusUtro dvibhedaH, zabda ekabhedaH, samamirUDha ekabheda evameteSAM bhedA assttaaviNshtiH| athAntyanamaskAra prarutaprarUpaNaM nAmotkIrtanamapyAha / ete pUrvavyAvarNyamAnA nayA nava saMkhyayA, tathA tena prakAreNavopanayAnayo'gre vakSyamANAzva zrutasya zrIvItarAgadevapraNItAgamasya sAratamA atizayena pradhAnAH sAratamA vartante / taduktamAvazyake niyukto| eehiM diThivAe parUvaNA sutta attha kahaNAya / iha puNa apuNabbhavagamo ahigAro tIhi ussunna / 1 / iti tAneva nayAn vijJAya jJAtvA budhAH sudhiyaH satsarvataH samarthaM jinakramAmbhojayugAzrayaM zrayantAmityarthaH / / 17 / / iti zrIkRtimojasAgaranirmitAyAM dravyAnuyogatarkaNAyAM SaSTho'dhyAyaH / 6 / vyAkhyArthaH-dravyArthika 1 paryAyArthika 2 naigama 3 saGgraha 4 vyavahAra 5 RjusUtra 6 zabda 7 samabhirUDha 8 tathA evaMbhUta ina mukhya nau nayoMke dRk (dRSTi) tathA siddhi parimita arthAt aTThAIsa 28 saba avAntara bheda haiM; unameM dravyArthikake daza 10 bheda, paryAyAthikake SaTa (cha) 6 bheda, naigamake tIna 3 bheda, saMgraha ke do 2 bheda, vyavahArake do 2 bheda, RjusUtrake do 2 bheda, zabdakA eka 1 bheda, samabhirUDhakA eka 1 bheda aura . evaMbhUtanayakA bhI eka 1 bheda hai; isa prakAra yaha saba milakara aTThAIsa 28 bheda haiN| aba antameM zrIjinadevake caraNoM kA AzrayarUpa namaskAra prakRtaprarUga aura zlaSase apane nAmakA bhI kathana karate haiN| yaha pUrva prasaMgameM vyAkhyAta saMkhyAse nau 9 naya tathA jinakA kathana Age kareMge aise tIna 3 upanaya yaha saba zrutake arthAt zrIvItarAga jinadevapraNIta zAstrake atyanta pradhAna viSaya haiM; arthAt ati upayogI haiM; so hI Avazyaka 13 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 ] zrImadrarAjacandra jainazAstramAlAyAm niryukti meM kahA hai; ki - dRSTivAdanAmaka aMgameM sUtra aura arthake kathana keliye inase hI prarUpaNa hai; aura yahAM mokSakA adhikAra hai; isaliye atyantopayogI arthAt sArabhUta haiM // 1 // isa kAraNa ina nayoMko hI pUrNarUpase jAna kara buddhimAn prANI saba prakAra se samartha zrIjinadeva ke caraNakamalayugalakA Azraya kareM // 17 // itizrIThAkuraprasAdazAstripraNIta bhASATIkAsamalaGaktAyAM dravyAnuyogatarkaNAyA~ SaSTho'dhyAyaH // 6 // athopanayAnAM prakAramAha / aba upanayoMke bheda kahate haiM / aura dharmI bhedAcchuddhastathAzuddhaH sabhUtavyavahAravAn // 1u bhAvArthaH--tIna 3 upanaya haiM; unameM prathama upanaya sadbhUtavyavahAra hai; vaha dharma bhedase zuddhasaddha tavyavahAra tathA azuddhasaddha tavyavahAra ina bhedoMse do prakAra hai // 1 // trayazcopanayAstatra prathamo dharmadharmiNoH / / tatreyadhikArasUcakaviSayasaptamIyam / nayAnAM samIpamupanayAstrastriyasaMkhyAkAH / teSu triSu prathama Adya dharmazca dharmI ca tayorbhedastasmAt / dharmadharmiNorasAdhAraNaM kAraNaM dharmaH, sa ca dharmo'syAstIti dharmI tayoritidvandvasamAsena bhedAt dvidhA dviprakAraH / etAvatA yaH prathamo bhedo dharmadharmibhedAJjAtaH so'pi dvividho jJeya ekaH zuddho'paro dvitIyo'zuddhaH / kathaMbhUtaH zuddhastathAzuddhaJca sadbhUtavyavahAravAn sadbhayate'neneti sadbhataH, vyavahriyata iti vyavahAraH sadbhUtazca vyavahArazva sadbhUtavyavahArau / zuddhAzuddhau to vidyate'syetisadbhUtavyavahAravAn / zuddhayordharmadharmiNorbhedAcchumabhUtavyavahAraH // 1 // azuddhadharmadharmiNorbhedAdazuddhasadbhUtavyavahAraH // 2 // sadbhUtastvekaM dravyamevAsti bhinnadravyasaMyogApekSayetyesti / vyavahArastu bhedApekSayetyevaM niruktiH // 1 // vyAkhyArtha:: - tatra ( usameM ) yaha jo saptamI vibhakti hai; vaha adhikArake jJApana (janAne) ke liye hai; arthAt aba upanayoMkA adhikAra hai / nayoMke samIpavartI jo hoM vaha upanaya haiM; vaha tIna arthAt tIna saMkhyAyukta haiM, una tInoMmeMse prathama bheda dharma tathA dharmIke bhedase hai; dharma aura dharmI ina donoMmeM jo asAdhAraNa kAraNa hai; usako dharma kahate haiM; vaha asAdhAraNa kAraNarUpa dharma jisake hai; usako dharmI kahate haiM dharma tathA dharmin zabdakA dvandva samAsa karanese "dharmadharmiNoH " aisA pATha banA hai| ina dharma dharmIke bhedase utpanna huA prathama bheda do prakArakA hai / arthAt dharma dharmake bhedase jo prathama bheda huA hai; vaha bhI do prakArakA jAnanA caahiye| eka zuddha aura dUsarA azuddha / vaha zuddha aura azuddha kaisA hai; ki - sadbhatavyavahArase yukta hai / sad jisake dvArA ho usako sadbhata / Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ drvyaanuyogtrknnaa| [ 99 kahate haiN| jisake dvArA vyavahAra kiyA jAya vaha vyavahAra kahalAtA hai| sadbhata tathA vyavahAra ina donoM zabdoMkA dvandvasamAsa karake sadbha tavyavahAra yaha eka zabda banA / yaha zuddha tathA azuddha sadbhatavyavahAra jisake haiM; vaha sadbha tavyavahAravAna hai| inameMse zuddha dharma dharmIke bhedase to utpanna zuddhasadbha tavyavahAra aura 'azuddha dharma dharmIke bhedase utpanna azuddhasadbha tavyavahAranAmaka sadbhutavyavahArakA bheda hai| sadbhata to eka dravya hI hai; usase bhinna dravyake saMyogakI apekSA nahIM hai| aura jo vyavahAra hai; vaha bhinna dravyake saMyogakI apekSAse hotA hai| isa prakAra sadbhatavyavahArazabdakI vyutpatti ( artha ) hai // 1 // upAharaNamAha / aba zuddhasadbha tavyavahArakA udAharaNa dete haiN|' jJAnaM yathAtmano vizve kevalaM guNa iSyate / matijJAnAdayo'pyete tathaivAtmaguNA bhuvi // 2 // bhAvArthaH-jaise isa saMsArameM AtmAkA kevalajJAna guNa hai, vaise hI mati jJAna Adi bhI pRthvIpara AtmAke hI guNa haiM // 2 // vyaakhyaa| yathA vizva jagatyAtmanaH kevalaM jJAnaM guNa iti SaSThIprayogaH / idamAtmadravyasya jJAnamiti / tathA matijJAnAdayo'thAtmadravyasya guNA iti vyavahriyate / kevalajJAnaM yadvarttate sa eva zuddha AtmAsti matyAdayo jJAnAni kevalAvaraNavizeSitA vyavahArA azuddhA lakSyanta iti // 3 // vyAkhyArthaH-jaise isa saMsArameM AtmAkA kevalajJAna guNa hai, "AtmanaH" yaha SaSThI vibhaktikA prayoga sUtrameM kiyA hai, arthAt yaha kevalajJAna AtmadravyakA guNa hai, isI prakAra mati jJAnaAdi bhI Atmadravyake hI guNa haiM, aisA vyavahAra loka meM hotA hai / kevalajJAna jo hai, so ho zuddha AtmA hai, kevalAvaraNaviziSTa jo mati jJAnaAdi haiM, vaha vyavahArarUpa haiM, ataH azuddha AtmaguNa hai // 2 // guNo guNI ca paryAyaH paryAyI ca svabhAvakaH / svabhAvI karakastadvAnekadravyAnugA vidhAH // 3 // bhAvArthaH-guNa, guNI 1 paryAya, pAyI 2 svabhAva, svabhAvI 3 kAraka tathA kArakavAn 4 ye saba bheda eka dravyakehI anugAmI haiM // 3 // vyaakhyaa| guNo rUpAdiH, guNI ghaTa: 1 paryAyaH mudrAkuNDalAdiH, paryAyI kanakam 2 svabhAvo jJAnam, svabhAvI jIvaH 3 kArakazcakradaNDAdiH, kArakI kulAla: 4 athavA guNaguNinI 1 kriyAkriyAvantau 2 jAtivyaktI 3 nityadravyavizeSau ceti 4 evaM ekadravyAnugatabhedA ucyate / te sarve'pyupanayasyArthA jJAtavyA: / avayavAvayavinAviti / avayavAdayo hiM yathAkramamavayavyAdyAzritA eva tiSThante'vinazyanto, vinazyadavasthAstvanAzritA eva tiSThanta ityAdi // 3 // Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 ] zrImadrarAjacandrajainazAstramAlAyAm ___ vyAkhyArthaH-rUpaAdi guNa haiM, ghaTaAdi guNI haiM; 1 mudrA tathA kaTaka, kuMDala Adi paryAya haiM, paryAyI suvarNa hai; jisameM ki-kaTaka, kuMDalaAdi paryAya rahate haiM, 2 jJAna svabhAva hai, aura usa jJAnasvabhAvakA dhAraka jIva svabhAvI hai; 3 cakra (cAka) daMDaAdi kAraka haiM, aura kArakavAna yA kArakI kuMbhakAra (kuMbhAra ) hai; 4 athavA dUsarI rItise guNa, guNI 1 kriyA, kriyAvAn 2 jAti, vyakti 3 tathA nityadravya aura unake vizeSa aise 4 yaha saba eka dravyameM anugata bheda kahe jAte haiN| aura una saba guNa guNIAdiko upanayakA artha jAnanA caahiye| avayavaAdi yathA kramase avayavIAdike Azraya rahate haiM, parantu jabataka nAzako prApta nahIM hote tabhItaka avayava avayavIAdi Azraya AzrayIbhAvase sthita rahate haiN| aura vinAzako prApta hote huye to anAzrita hI rahate haiM // 3 // athAsadbha tavyavahAraM nirUpayati / aba asadbha tavyavahArakA nirUpaNa karate haiM / asadbhUtavyavahAro drvyaarupcaartH| parapariNatizlaSa,-janyo bhedo navAtmakaH // 4 // bhAvArtha:-dravyAdike upacArase paravastuke pariNamanake saMsargase utpanna asadbhata vyavahAra hai; aura vaha nava 9 prakArakA hai // 4 // vyaakhyaa| asadbha tavyavahAraH sa kathyate yaH paradravyasya pariNatyAmizritaH, arthAt dravyAdedharmAdharmAderupacArata upacaraNAtparapariNatizloSajanyaH parasya vastunaH pariNatiH pariNamanaM tasya zlaSaH saMsargastena janyaH parapariNatizloSajanyo'sadbha tavyavahAra: kathyate / atra hi zuddhasphaTikasaMkAzajIvabhAvasya parazabdena karma tasya pariNatiH paJcavarNAdiraudrAtmikA tasyAH zlaSojIvapradezaH karmapradezasaMsargastena janya utpannaH parapariNatizleSajanyo'sadbhUtavyavahArAkhyo dvitIyo bhedaH kathyate / sa navadhA navaprakAro bhavati / tathA hi -dravye dravyopacAraH 1 guNe guNopacAraH 2 paryAyeparyAyopacAraH 3 dravye guNopacAraH 4 dravye paryAyopacAraH 5 guNe dravyopacAra: 6 guNe paryAyopacAraH 7 paryAye dravyopacAraH 8 paryAye guNopacAraH 9 // iti sarvo'pyasadbhUtavyavahArasyAoM draSTavyaH / ata evopacAraH pRthagnayo na bhavati / mukhyAbhAve sati prayojane nimiro copacAraH pravartate / so'pi saMbandhAvinAmAvaH zleSaH saMbandhaH / pariNAmapariNAmisaMbandhaH; zradvAzradvayasaMvatra jJAnajJeyasaMbandhazceti / bhedopacAratayA vastu vyavahriyata iti vyavahAraH / guNaguNito vyaparyAyayoH saMjJAsaMjJino. svabhAvatadvatoH kArakatadvatoH kriyAtadvatormedAdabhedakaH sadbhUtavyavahAraH / zuddhaguNaguNinoH zuddhadravyaparyAyayobhaidakathanaM shuddhsdbhuutvyvhaarH| tatra upacaritasadbhUtavyavahAraH sopAdhikaguNaguNinormedaviSaya upacaritasadbhUtavyavahAro yathA jIvasya matijJAnAdayo guNAH / nirupAdhikaguNaguNinorbhedako'nupacArI sadbhUtavyavahAro yathA jIvasya kevalajJAnAdayo guNA: 3 zuddhaguNaguNinorazuddhadravyaparyAyayorbhedakathanama zuddhasadbhUtavyavahAraH 4 ityAdiprayogavazAjjJeyamiti // 4 // vyAkhyArthaH-asaddha tavyavahAra usako kahate haiM; ki-jo paravastuke pariNAmase mizrita Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA [ 101 rahatA hai; arthAt dharma adharmaAdi jo dravya haiM; unake upacArase jo paravastukA pariNAma hai; usa pariNAmake saMsargase utpanna asaddha tavyavahAra kahA jAtA hai / yahAMpara zuddha sphaTikamaNike samAna jIvabhAvakA grahaNa hai / usa jIvabhAvakA paravastu karma hai; usakI pariNati paMcavarNAdi raudrAtmikA hai; usa paMcavarNAdi raudrasvarUpa pariNatikA sanbandha jIva pradezoMke sAtha karmapradezoMkA saMsarga honA hai, usa parapariNatise janya arthAt utpanna asadbha tavyavahAranAmaka dvitIya bheda kahA gayA hai / aura vaha asadbha tavyavahAra nau 9 prakArakA hai; jaise dravyameM dravyakA upacAra 1 guNameM guNakA upacAra 2 paryAyameM paryAyakA ue cAra 3 dravyameM guNakA upacAra 4 dravyameM paryAyakA upacAra 5 guNameM dravyakA upacAra 6 guNameM paryAyakA upacAra 7 paryAyameM dravyakA upacAra 8 tathA paryAyameM guNakA upacAra yaha nau 9 bheda asadbha tavyavahArake haiM / isa prakAra ina saba bhedoMko asadbha tavyavahArakA hI artha samajhanA cAhiye / asadbha tameM antarbhAva honese hI upacAra prathag naya nahIM hotA hai; kyoMki-mukhyake abhAva meM prayojana tathA nimittameM upacArakI pravRtti hotI hai| aura vaha upacAra bhI eka avinAbhAva (vyApti) rUpasaMbaMdha hI hai / jaise ki-pariNAmapariNAmibhAvasaMbandha, zraddhAzraddhayabhAvasaMbandha, tathA jJAnajJeyabhAvasaMbandha / jisase bhedake upacArase vastukA vyavahAra kiyA jAya so vyavahAra hai / jaise guNa guNIkA, saMjJA saMjJI (nAma nAmI) kA, svabhAva svabhAvavAn kA, kAraka kArakavAna tathA kriyA aura kriyAvAnke bheda rahanepara bhI jo abhedaka hai; arthAt abheda darzAtA hai; vaha sadbha tavyavahAra hai / aura zuddha guNa guNI, tathA zuddha dravya aura paryAyakA jo bhedakA kathana hai; vaha zuddhasadbha tavyavahAra hai / usameM bhI upAdhisahita guNa guNIke bhedaviSayaka jo hai; vaha upacaritasadbha tavyavahAra hai, jaise jIvake mati jJAnaAdi guNa haiN| aura upAdhirahita guNa guNIke bhedakA kathana karanevAlA anupacarita sadbha tavyavahAra hai; jaise jIvake kevalajJAnaAdi guNa haiM / yahAM pUrvameM to jIva karmaAdi upAdhisahita hai; usakA tathA usake mati jJAnaAdi guNoMkA bheda darzAyA gayA hai, aura antake udAharaNa meM jIva karmAdi upAdhiyoMse rahita vivakSita hai; ataeva upAdhirahita jIva guNI tathA kevalajJAnaAdi usake guNoMkA bheda anupacaritasadbhata upanayase darzAyA gayA hai / tathA zuddha guNa guNI aura azuddha dravya paryAyake jo bhedakA kathana hai; vaha azuddhasadbhatavyavahAra hai // ityAdi anya bhI prayogake anusAra samajha lenA // 4 // atha navabhedAnasadbha tavyavahArajanyAnvivRNoti / aba jo asaddha tavyavahArase utpanna no bheda haiM; unakA vivaraNa karate haiM / dravye dravyopacAro hi yathApudgalajIvayoH / guNe guNopacArazca bhAvadravyAkhyalezyayoH // 5 // Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 ] zrImadrarAjacandrajainazAstramAlAyAm bhAvArthaH -- pudgalameM jIvakA jo mAnanA hai; so to dravyameM dravyakA upacAra hai; bhAvaleyA jo dravyalezyAkA kathana karanA hai; so guNameM guNakA upacAra hai // 5 // vyAkhyA | hi nizcitaM dravye guNaparyAyavati vastuni dravyopacAraH / dravyasya prastutasyopacAra upaca raNamAtradharmaH / yatheti dRSTAntaH / zrIjinasyAgame pudgala jIvayoraikyaM jIvaH pudgalarUpaH pudgalAtmakaH / atra jIvo'pi dravyama, pudgalo'pi dravyam, upacAreNa jIvaH pudgalamaya evAsadbhUtavyavahAreNa manyA na tu paramArthataH / yathA ca kSIranIrayorvyAyAt / kSIraM hi nIramizritaM kSIramevocyate vyavahArAdevamatra jIvadravye pudgaladravyopacAraH ||1|| punarguNe guNopacAro guNe rUpAdike guNasyopacAraH / yathA mAvalezyA dravya lezyayorupacAraH / bhAvalezyA hyAtmano'rUpI guNastasya hi yatkRSNanIlAdikathanaM vartate taddhi pudgaladravyajaguNasyopacAro'sti / ayaM hyAtmaguNasya pudgala guNasyopacAro jJAtavyaH ||5|| vyAkhyArthaH- nizcaya karake dravyameM arthAt guNaparyAyavAn vastu meM prastuta dravyakA upacAra arthAt dharmamAtrakA Aropa karanA / yathA isa zabda se dRSTAnta kahate haiM / jaise zrIjinadevake Agama meM pudgala aura jIvakI ekatA hai; arthAt jIva pudgalarUpa hai / yahAM jIva bhI dravya hai; aura pudgala bhI dravya hai; isaliye upacArase jIva pudgalamaya hI hai; aisA asadbhUtavyavahArase mAnA jAtA hai, na ki paramArthase / yahAM para jIvako pudgalarUpatA kSIra nIrake nyAyase hai; arthAt vyavahArase jalamizrita bhI dugdha dugdha hI kahA jAtA hai; isI prakAra yahAM bhI jIvadravya meM pudgala dravyakA upacAra ( Aropa ) hai; tAtparya yaha ki - jala dugdhameM milakara dugdhAkAra ho jAtA hai; aura dugdhake grahaNase hI usakA grahaNa hotA hai; aise hI pudgala meM milanese jIva bhI pudgalAkAra samajhA jAtA hai / aura guNa jo rUpaAdi haiM; unameM guNakA hI Aropa karanA so guNa meM guNakA acAra hai / jaise bhAvalezyA meM dravyalezyA kA upacAra hotA hai / bhAvArtha - bhAvalezyA jo hai; vaha AtmAkA arUpI guNa hai / usa AtmAke bhAvalezyAnAmaka rUparahita guNako kRSNa, nIla ityAdirUpase kahate haiM / aura vaha kRSNa, nIlaAdirUpa jo kathana hai; so pudgalase utpanna hue guNakA upacAra hai / isako AtmAke guNake pudgalake guNakA upacAra jAnanA cAhiye / kyoMki bhAvalezyA to AtmAkA arUpI guNa hai; aura kRSNa nIlaAdi pudgalake guNa haiM ||15|| paryAye kila paryAyopacArazca yathAbhavet / skandhA yathAtmadravyasya gajavAjimukhAH same // 6 // bhAvArthaH---paryAyameM paryAyakA upacAra karanA yaha asaddha tavyavahArakA tRtIya bheda haiM; jaise AtmadravyaparyAyake tulya gaja tathA azva Adi paryAyaskaMdha hote haiM ||6|| paryAyasya vyAkhyA / paryAye paryAyaviSaye naratvAdike paryAyasya tadAdikasyaivopacAraH / yathAtmadravyagajavAjimukhAH upacArAdAtmadravyasya samAnajAtIya dravyaparyAyAsteSAM paryAyaskandhA Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA [ 103 skandhAH kathyante / te cAtmaparyAyasyopari pudgalaparyAyasyopacaraNAtskandhA vyapadizyante vyavahArAt // 6 // vyAkhyAthaH-paryAyameM arthAt Atmadravyake manuSyaAdi paryAyameM manuSyaAdi paryAyakA hI upacAra jo hai, vaha paryAyameM paryAyakA upacAra kahalAtA hai / jaise AtmadravyaparyAyake hastI ( hAthI) azva (ghor3A) Adi paryAyaskandha upacArase AtmAke samAnajAtIya (tulya ) jo dravya paryAya hai, unake skandha ( pradeza ) kahe jAte haiN| aura vaha AtmAke paryAyake Upara pudgalake paryAyakA upacAra karanese vyavahArakI apekSAse skandharUpase vyapadezita hote haiM / atha dravyame gunnopcaarH| aba dravyameM guNakA upacAra dikhAte haiM / dravye guNopacArazca gauro'hamiti dravyake / paryAyasyopacArazca hyahaM dehIti nirNayaH // 7 // bhAvArthaH--aura maiM gaura hUM yaha to AtmadravyameM guNakA upacAra haiM, tathA maiM dehI hUM yaha AtmAdravyameM paryAyakA upacAra hai / / 7 // vyAkhyA / yathAhaM gaura iti bruvatAmahamityAtmadravyam, tatra gaura iti pudgalasyojjvalatAkhyo gaNa upacaritaH / 4 / atha dravye paryAyopacAraH / athavA "ahaM dehIti nirNayaH" ityatrAhamitya tatrAtmadravyaviSaye dehIti dehamasyAstIti dehI / dehamiti pudgaladravyasya samAnajAtIyadravyaparyAya upacaritaH / 5 // // 7 // vyAkhyArthaH-jaise maiM gauravarNa hU~ aisA kahanevAloMkeliye yahAMpara "aham" yaha Atmadravya hai, usameM gaura isa pudgalake ujjvala nAma guNakA upacAra kiyA gayA hai / aba dravyameM paryAyake upacArakA udAharaNa kahate haiN| jaise ki maiM dehI hUM arthAt maiM zarIravAna hUM aisA nirNaya karanA yahAM "ahaM dehI" (maiM dehavAlA hUM) isa vAkyameM "aham" padase Atmadravya vivakSita hai, usa AtmArUpa dravyameM dehI arthAt jisake deha hai, to deha sahita honA yaha pudgaladravyake paryAyakA upacAra huA hai // 7 // guNe dravyopacArazca paryAye'pi tathaiva ca / gaura AtmA dehamAtmA dRSTAntau hi kamAttayoH // 8 // bhAvArtha:-guNameM dravyakA upacAra yaha SaSTha aura paryAyameM guNakA upacAra yaha saptama asadbha tavyavahAra upanayake bheda haiM / "AtmA gaura hai" yaha SaSTha nayakA aura deha AtmA hai, yaha saptamakA kramase dRSTAnta hai // 8 // vyAkhyA / guNe dravyopacArazca tathA paryAye guNopacArazca vaM dvAvupanayAsadbhUtavyavahArasya bhedau / atha tayorevAnukrameNa dRSTAntau / yathA " ayaM gauro dRzyate sa cAtmA " atra gaura muddizyAtmano vidhAnaM kriyate yattadiha gauratArUpapudgalaguNoparyAtmadravyasyopacArapaThana Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 ] zrImadrarAjacandra jainazAstramAlAyAm miti / paryAye dravyopacAro yathA " dehamityAtmA" atra hi dehamiti dehAkArapariNatAnAM pudgalAnAM paryAyeSu viSayabhUteSu cAtmadravyasyopacAraH kRtaH / dehamevAtmA deharUpapudgalaparyAyaviSaya AtmadravyasyApIdgalikasyopacAraH kRta iti saptamo bhedaH / " atati sAtatyena gacchati tAMstAnparyAyAnityAtmA" atra paryAyANAM dravya bhAvabheditAnAM gamanaprayogo yadyapISTastathApyasadbhUtavyavahAravivakSAbalenopacAradharmasyaiva prAdhAnyAdvahiH paryAyAvalambanena karmaja zubhAzubhapudgala pariNata gaurAkhyavarNo'pi lakSita AtmA mAsate tadA gaura Atmeti pratItirjAyate / anyathAtmanaH zuddhasyAkarmaNaH kuto gauratvadhvanirata evopacAradharmaH dehamAtmetyatra tvaudArikAdipudgalapraNItaM dehamaudayikenAzrita AtmA upalabhyate tadA dehamAtmetyupacAradhvaniH // 8 // vyAkhyArthaH- guNa meM dravyakA upacAra, aura paryAyameM dravyakA upacAra yaha donoM kramase SaSTha tathA saptama asadbha UtavyavahAra upanayake bheda haiM, aba ina donoMke kramase udAharaNa yaha haiM / jaise "yaha jo gaura dekhane meM AtA hai; vaha AtmA hI haiM" isa vAkya meM gaurako uddezya karake AtmArUpa dravyakA jo vidhAna kiyA jAtA hai; vaha gauratArUpa pudgala dravyake guNake Upara AtmadravyakA upacArapaThana hai / aba paryAya dravyakA upacAra jaise yaha deha AtmA hai; isa vAkya meM " deham" deha AtmA hai; aisA kahane meM viSayabhUta jo dehake AkAra pudgaloMke paryAya haiM; unameM AtmadravyakA upacAra kiyA gayA hai ; bhAvArtha deha hI AtmA hai; yahAM deharUpa pudgala paryAya ke viSaya meM apaudgalika arthAt pudgalabhinna jo Atmadravya hai; usakA upacAra kiyA gayA hai; aisA paryAya meM dravyakA upacArarUpa saptama bheda hai |7| aba AtmA zabda nirantaragamanArthaka at dhAtuse man pratyaya lagAnese banatA hai; isaliye una 2 paryAyoMmeM jo nirantara gamana kare vaha AtmA hai / yahAMpara dravyabhAvase bhedako prApta paryAyoMkA yadyapi gamanarUpase prayoga iSTa hai; tathApi asata vyavahAra upanayakI vivakSAke balase upacAra dharmako ho pradhAnatA hai, isaliye bAhyadeza meM paryAyoMkA avalambana karanese karmoMse utpanna zubha tathA azubha pudgaloMke pariNAmarUpa jo gaura ( ujjvala ) nAmA varNa hai; vaha bhI dekhA huA jaba AtmA bhAsatA hai; taba yaha gaura AtmA hai; aisI pratIti utpanna hotI hai, anyathA paramArtha meM zuddha tathA karmarahita Atma gauraucer kathana kahAMse ho sakatA hai / isIliye upacAra dharma hai / aura "dehamAtmA" deha AtmA hai; yahAMpara audArikaAdi zarIrasambandhI pudgaloMse zarIrakI audayika bhAvase Azrita AtmA prApta hotA hai; taba yaha deha AtmA hai; aise upacArakI dhvani hotI hai // 8 // athASTamabhedotkIrtanamAha / aba aSTama bhedakA nirUpaNa karate haiM / guNe paryAyacArazca matijJAnaM yathA tanuH / paryAye guNacAro'pi zarIraM matiriSyate // 9 // Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA [ 105 upacAra jaise matijJAna zarIra hai, tathA paryAya meM guNakA bhAvArthaH--guNameM paryAyakA upacAra jaise zarIra matijJAna hai ||9|| vyAkhyA / guNe paryAyopacAraH paryAyacAra ityupacAro vAcyo bhImo bhImasena iti vat / yathA matijJAnaM tadeva zarIraM zarIrajanyaM varttate tataH kAraNAdatra matijJAnarUpAtmakaguNaviSaye zarIrarUpapudgala paryAyasyopacAraH kRtaH |8| atha navamabhedotkIrttanamAha / paryAye guNopacAraH / yathA hi pUrva prayogajamanyathA kriyate / yataH zarIraM tadeva matijJAnarUpo guNo'sti / atra hi zarIrarUpaparyAyaviSaye matijJAnarUpAkhyasya guNasyopacAraH kriyate / zarIramiti paryAyastasminviSaye matijJAnAkhyo guNastasya coyacAraH kRtaH / atra cASTamanavama vikalpayoH samaviSamakaraNenopacAro vihitastatrApi sahabhAvino guNAH kramamAvinaH paryAyAH / sahamAvitvaM ca dravyeNa kramamAvitvamapi dravyeNaiva jJeyamato dravyasyaiva guNAH, paryAyA api dravyasyaiva | guNaparyAyayoH paryAyaguNayozca parasparamupacAravyavahAraH kRtaH / yatropacArastatra nidarzanamAtrameva visahRdAdharmitvena dharmAropavat / kiJca matijJAnamAtmanaH kazciduddhaTito guNaH / zarIre ca pudgaladravyasya samavAyikAraNam / yathA mRtpiNDe ghaTasya samavAyikAraNamitivat / evaM satyupacAro jAyate pareNa parasyopacArAt svena svenopacArAsambhavaH / yathA mRtpiNDasya ghaTena, tantUnAM paTenetyevamasaddha tavyavahAro navadhopadiSTaH / upacArabalena navadhopacArAH kRtAH // 6 // vyAkhyArthaH--yahAM guNameM paryAyakA cAra "guNe paryyAyacAraH " isa padase paryAyake upacArase tAtparya hai; jaise bhIma aura bhImasena donoMse eka hI artha hotA hai; arthAt jaise bhImake kathanameM bhImasenakA bodha hotA hai; aise hI yahAM bhI cAra isa kathana se upacAra arthase tAtparya hai; guNameM paryAyake upacArakA udAharaNa jaise jo matijJAna hai; vahI zarIra hai; arthAt zarIrajanya hai, isaliye yahAM matijJAnarUpa guNake viSaya meM zarIrarUpa pudgala paryAyakA upacAra kiyA gayA hai |8| aba navama bhedakA kathana karate haiM; paryAya meM guNakA upacAra jaise pUrva prayoga jo matijJAna hai; vahI zarIra hai; isako viparIta kara denese jo zarIra hai, vahI matijJAnarUpa guNa hai / yahAM zarIrarUpa paryAyake viSaya meM matijJAnarUpa guNakA upacAra hai / kyoMki zarIra to paryAya hai, usa zarIrake viSaya meM matijJAnanAmaka guNakA upacAra kiyA gayA hai / ina aSTama, navama, asaddha tavyavahAraupanayake bhedoM meM sama viSama karanese upacAra kiyAgayA hai| inameM bhI sahabhAvI jo haiM, vaha guNa haiM, ora jo kramabhAvI haiM; vaha paryAya haiM | aura sahabhAvitva arthAt sAtha honA bhI dravyase hI hai, tathA kramabhAvitva arthAt kramase honA yaha bhI dravyase hI hai, isa kAraNa dravyake hI guNa haiM, aura dravyake hI paryAya haiM / guNa tathA paryAyakA aura paryAya tathA guNakA paraspara acAra vyavahAra kiyA gayA hai : jisameM jisakA upacAra hotA hai, usameM usakA visadRzadharma ke dharmake Aropake sadRza dRSTAntamAtra darzAyA jAtA hai / aura matijJAna jo hai; vaha AtmAkA koI utpanna huA guNa hai, tathA zarIra 14 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 ] zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm pudgala dravyakA samavAyIkAraNa hai| jaise mRttikAke piNDameM ghaTa kI samavAyIkAraNatA hai; aura aisI dazA honepara hI upacAra hotA hai; kyoMki-parake sAtha parakA upacAra hotA hai; aura svake sAtha sva (nija) kA upacAra nahIM ho sakatA hai / jaise mRtpiNDakA ghaTake sAtha tathA taMtuvoMkA paTake sAtha upacAra nahIM hotaa| isa rItise asadbha tavyavahAra nava 9 prakArase nirUpaNa kiyAgayA / arthAt upacArake balase upacAra bhI nava 9 prakArake hI kiye gaye // 9 // atha tasyaivAsadbhutavyavahArasya bhedatrayaM kathyate / aba usI asadbha tavyavahArake tIna bheda kahate haiM / asadbhUtavyavahAra evameva tridhA bhavet / tatrAdyo nijayA jAtyApyaNurbhU ripradezayuk // 10 // bhAvArthaH-asadbha tavyavahAra pUrva kathita prakArase hI tIna prakArakA hotA hai, unameM Adi bhedakA udAharaNa jaise nija jAtise paramANu aneka pradezoMkA dhAraka hai // 10 // vyAkhyA / asaddabhUtavyavahAra evaM pUrvoktarItyaiva tridhA triprakAro bhavet / tatra triSu bhedeSvAdyo bhedo yathA paramANuH bahupradezI kathyate / kathaM tahi-paramANustu niravayavo'to niravayavasya sapradezatvaM nAsti tathApi bahapradezAnAM sAMsagikI jAtiH paramANorasti / yathA hi dvaghaNukRtryaNukAdiskandhavat // 10 // vyAkhyArthaH-asadbha tavyavahAra pUrva kathita prakAra se hI tIna prakArakA hotA hai; una tInoM bhedoMmeMse prathama bhedakA udAharaNa yaha hai; ki-jaise paramANu bahupradezamukta kahA jAtA hai / aba paramANu aneka dezabhAgI hai; yaha kathana kaise saMgata ho sakatA hai; kyoMki-paramANu to niravayava ( avayavarahita ) padArtha hai; isaliye yadyapi niravayavako sapradezatA (pradezasahitapanA) hI nahIM hai; tathApi bahupradezoMkI sAMsargikI arthAt saMsargasiddha paramANuke haiM; jaise do aNuvoMkA skandha, tIna aNuvoMkA skandha ityAdi / / 10 / / atha dvitIyo bhedazca / aba asadbha tavyavahArake dvitIya bhedakA bhI kathana karate haiN| vijAtyApi sa aivAnmA yathA mUttimatI matiH / mUrtimadbhirapi dravyaniSpannA copacArataH // 11 // bhAvArthaH-vijAtise bhI vahI asaddha tavyavahAra pravRtta hotA hai, jaise mUrtimAna dravyoMke upacArase matijJAna mUrtimAna siddha hotA hai, arthAt "mUtirmUrtimatI" aisA vyavahAra dRSTa hai; yaha anya arthAt dvitIya asadbhata vyavahAra hai // 11 // vyAkhyA / yathA sa savAsadbhUto vijAtyA vartate / yathA vA mUrtimatI matiH / matirjJAna - Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA [ 107 mUrta kathitaM tat mUrtaviSayalokamanaskArAdikebhya utpannaM tasmAnmUrta vastutastu matijJAnamAtmaguNastasya cApaugdalikasya mUrtimatpudgalaguNopacAraH kataH / sa tu vijAtyA asadbha tavyavahAraH // 11 // vyAkhyArthaH--jaise vahI asadbha tavyavahAra vijAti arthAt anyajAtise bhI hai / jaise mati mUrtimatI hai; arthAt matijJAna mUrtta ( AkArasaMyukta ) kahA gayA hai| vaha mUrta viSaya loka tathA manaskAraAdise utpanna huA hai; isa kAraNa mUrta hai / yathArthameM to matijJAna AtmAkA guNa hai; ataH vaha apaudgalika hai; arthAt pudgalase utpanna huA nahIM hai; usa apaudgalika matijJAnake mUrtimAn pudgalaguNakA upacAra kiyA gayA hai; aura yaha upacAra cetana dharmase vijAtIya mUrttimAna pudgala guNa hai; isa kAraNa vijAtise asaddha tavyavahAra hai // 11 // atha tRtIyamAha / aba asadbha tavyavahArakA tRtIya bheda kahate haiN| svajAtyA ca vijAtyApi, asadbhUtastRtIyakaH / jIvAjIvamayaM jJAnaM vyavahArAdyathoditam // 12 // bhAvArthaH-svajAtise tathA vijAtise tRtIya asadbhUtavyavahAra pravRtta hotA hai / jaise vyavahArase jIva tathA ajIvamaya jJAna kahA gayA hai // 12 // vyAkhyA / sa eva punarasadbhUtavyavahAraH svajAtyA vijAtyA ca sambandhitaH kathitaH / yathA jIvAjIvaviSayaM mati jJAnaM / atra hi jIvo matijJAnasya svajAtirassta yAtmano jJAnamayasvAna, ajIvo matijJAnasya vijAtirasti / yadyapi matijJAnasya vijAtirasti / yadyapi matijJAnAdiviSayIbhUtaghaTo'yamiti jJAnama / tathApi vijAtirjaDacetanasaMbandhAt / anayojivayoviSaya-viSayibhAvanAmA upacaritasambandho'sti / sa hi svajAtivijAtyasadbhUtavyavahAro'sti tadbhAnameva jJeyam / svajAtyaMze kinnAyaM sadbhUta iti cedvijAtyaze viSayatAsaMbandhasyopacaritasyaivAnumavAditi gRhANeti / vyavahArAdyathoditaM tathA vicArayeti padyArthaH // 12 // vyAkhyArthaH-sva ( nija ) jAti tathA vijAti ( parajAti ) se saMbandhayukta honese tRtIya asadbha tavyavahAra kahA gayA hai / jaise "matijJAna joba ajova viSayaka hai, isa vAkyameM jIva to matijJAnakA svajAti hai; kyoMki-AtmA jJAnasvarUpa hI hai / ora ajova matijJAnakA vijAti hai| yadyapi "ayaM ghaTa;" yaha ghaTa hai; yaha jJAna matijJAnaAdikA viSayabhUta hai; tathApi yaha vijAti hai; kyoMki-isa jJAnameM jar3a tathA cetanakA sambandha hai| ina jIva tathA ajIvakA viSayaviSayIbhAvanAmaka upacarita saMbandha hai; aura vahI sajAtivijAtisaMbandhI asadbha tavyavahAra hai| isaliye asadbha takA hI bhAna hotA hai; aisA samajhanA cAhiye / yadi aisA kaho ki-svajAtyaMzameM yaha sadbhata kyoM nahIM ? to yaha Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108] zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm zaMkA nahIM kara sakate kyoMki-vijAtIya aMza ( jar3atA aMza ) meM viSayatA saMbandhase upacaritakA hI anubhava hotA hai; aisA aMgIkAra karo, arthAt vyavahArase jaisA kahAgayA hai; vaisA vicAro yaha zlokakA artha hai / / 12 / / athopavaritAsana tasya lakSaNamAha / aba upacaritaasaddha tavyavahAranAmaka tRtIya upanayakA lakSaNa kahate haiM / yazca kenopacAreNopacAro hi vidhiiyte| sa syAdupacaritAdyasadbha tavyavahArakaH // 13 // bhAvArtha:-jo eka upacArake dvArA dUsare upacArakA vidhAna kiyA jAtA hai; vaha upacaritaasaddha tavyavahAra kahA jAtA hai / / 13 / / vyAkhyA / yazca punarekenopacAreNa kRtvA dvitIya upacAro vidhIyate / sa hya pacaritopacarito jAta upacAritAsadbhUtavyavahAra iti nAma labhate / ityarthaH // 13 // vyAkhyArthaH-jo ki-eka prakArase upacAra karake punaH dvitIya upacArakA vidhAna kiyA jAtA hai, vaha upacaritopacarita ho gayA arthAt usakA upacAra hogayA / vaha upacarita hai; AdimeM jisake aisA asaddha tavyavahAra arthAt upacaritaasadbha tavyavahAra nAmako prApta hotA hai / yahI sUtrakA tAtparya hai / / 13 / / athodaahrnnmaah| aba isakA udAharaNa svajAtyA taM vijAnIta yo'haM putrAdirasmi vai| putramitrakalatrAdyA madIyA nikhilA ime // 14 // bhAvArtha:-tuma svajAtise upacarita asaddha tavyavahAra usako jAno ki-jo maiM nizvayase putraAdi hUM, aura yaha saba putra, mitra, strIAdi mere haiM; aisA mAnatA hai // 14 / / __ vyAkhyA / tamupacaritAsadbhUtaM strAtyA nijazaktayopacaritasaMbandhenAsadbha tavyavahAraM jAnIta / saMbandhakalpanaM yathA "ahama putrAdiH" ahamityAtmaparyAyaH, putrAdiriti paraparyAyaH, ahaM putrAdiriti sambandhakalpanam / punaH putramitrakalatrAdyA nikhilA ime madIyAH saMbandhinaH atra "ahaM mama" cetyAdi kathanaM puvAdiSu taddhayupacaritenopacaritam / tatkathaM-putrAdayo hyAtmano bhedAH svavIryapariNAmatvAdabhedasambandhaH paramparAhetutayopacAritaH / putrAdayastu zarIrAtmakaparyAyaroNa svajAtiH, parantu kalpanamAtrama / na cedevaM tahi svazarIrasaMbandhayojanayA sambandhaH kathitaH putrAdInAM, tathaiva matkuNAdInAmapi putravyavahAraH kathaM na kathita iti // 14 // vyAkhyArtha:--svajAtise arthAt nijazakti se upacarita saMbandhase usa asaddha tavyavahArako jAno; saMbandhakI kalpanAkA udAharaNa jaise "ahaM putrAdiH' putra Adi maiM hI hUM / yahApara aham yaha AtmAkA paryAya hai, aura putrAdi yaha paraparyAya hai, aura "aha Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA [ 109 putrAdiH' maiM hI putraAdi hUM, yaha saMbandha kalpanA hai| punaH yaha putra, mitra; strIAdi saba mere haiM; arthAta yaha saba merese hI saMbandha rakhanevAle ( mere saMbandhI )haiM; aba yahAM putra Adike viSaya meM " ahama" maiM aura mama" mere yaha jo kathana hai; so upacaritase upacAra kiyA gayA hai, so kaise ki-nija vIrya ke pariNAma honese putraAdi apane AtmAke hI bheda haiM; isaliye putrAdimeM bheda hote huye bhI paraMparAke hetuse abheda saMbandhakA upacAra kiyAgayA aura putrAdi nijazarIrakI paryAyarUpatAse to apanI jAti hai; parantu kalpanAmAtrase hI maiM tathA mere yaha vyavahAra hotA hai; yadi aisA na ho (yadi putrAdimeM apanA aMzamAnanA kalpanA mAtra na ho) to apane zarIrakI yojanAse jo putrAdikakA sambandha kahA gayA hai; usI prakAra matkuNa (khaTanala ) Adise bhI zarIrakA saMbandha hai; unameM putrAdi vyavahArakA kathana kyoM nahIM karate / / 14 / / atha vijAtyAnadbhaH vyavahAraH aba vijAtise asadbhata vyavahArakA nirUpaNa karate haiM / vijAtyA kila taM vittha yo'haM vstraadirdbhutH| vastrAdIni mamaitAni vapradezAdayo dvidhA // 15 // bhAvArthaH-usako vijAtise upacarita asadbha tavyavahAra jAno ki-jo maiM vastra Adi hU~; aura vastraAdi mere haiM; aisA mAnatA hai; tathA vapra ( parvatoMpara krIDAkA sthAna ) pradezaAdi maiM hUM; tathA vapra pradezaAdi mere haiM; ityAdi mAnatA hai; so svajAtivijAtyupacaritAsadbhUtavyavahAra hai // 15 / / vyAkhyA / vijAtyupacaritAsadbhUtavyavahAraM prakaTayati / kila iti satye, tamasadabhUtabyavahAraM vijAtyopacaritaM vijAnIta / yazcAhaM vastrAdiH, ahamiti sambandhivacanaM vastrAdiritisambandhavacanamahaM vastrAdirityupacaritam / sarvo'pi byatikaro'sadbhUtavyavahAra: sambandhasambandhikalpanatvAt / atha caitAni vastrAdIni mama santi "atra hi vastrAdIni pudgalaparyAyANi mameti sambandhayojanayA bhojyabhojakamogamogikopacArakalpanamAtraparANi bhavantIti niSkarSaH / anyathA valkalAdInAM vAneyAnAM pudgalAnAM zarIrAcchAdana-- samarthAnAmapi mama vastrANItyupacArasambandhakalpanaM kathaM na kthyte| vastrAdIni hi vijAtiSu svasambandho-- pacaritAni santIti bhAvaH / puna: vapradezAdayo dvidheti" vaprAdiraham, vapradezAdayo mameti kathayatA svajAtivijAtyupacaritAsadbhUtavyavahAro bhavet / kathaM vapradezAdayo hi jIvAjIvAtmakomayasamudAyalpAH manti // 15 // vyAkhyArthaH-vijAtise upacarita asadbhUtavyavahArako prakaTa karate haiN| sUtrameM jo "kila" pada hai; vaha satya arthakA vAcaka hai; isaliye satya prakArase usako vijAtise upacarita asadbhUtavyavahAra jAno / jo 'ahaM vastrAdi' maiM vastra Adi hU~; yahA~ para ahaM yaha jo pada hai, vaha saMbandhIkA vAcaka hai, ora vatrAdi yaha sambaMdha vAcaka Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 ] zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm hai; aura Adi maiM hU~ yaha upacArase kathana hai, arthAt vastrAdimeM mattva (Atmatva ) upacArase mAnA gayA hai / sambaMdha tathA sambandhIkI kalpanA honese yaha saba vyatikara (jar3ameM Atmabuddhi tathA AtmAmeM vakhAdi ulaTA jJAna ) asadbhUtavyavahArakA viSaya hai; aura yaha vastraAdi saba mere haiM; yahAM para vatraAdi pudgala paryAya haiM, unameM mere haiM; isa sambandhakI yojanAse bhojya bhojaka vA bhoga bhogIke upacArakI kalpanA mAtrameM tatpara haiM, arthAt vastraAdi bhojya haiM; aura AtmA unakA bhoga karanevAlA hai; isa kalpanAke vidhAyaka haiM / yadi aisA na ho to vRjhoMke valkala (chAla) vA unake anya patrAdi jo zarIra ke AcchAdanameM samartha haiM; to bhI unameM ye mere vastra haiM; athavA ye maiM hU~ ityAdi upacAra saMbandhakI kalpanA kyoM nahIM kahate / ataH jina vastroMmeM bhojya bhojaka hai; vaha hI vatraAdi vijAtIya AtmAAdimeM nija saMbandhase upacarita haiM; yaha tAtparya hai / atra 'vapradezAdayo dvidhA' isa vAkyakI vyAkhyA karate haiN| vapraAdi maiM hU~ aura praAdi deza mere haiM, aisA kahane vAloMko svajAtIya tathA vijAtIya upacAra se asadubhUtavyavahAra hai, kyoMki-vatra, dezaAdi jIva tathA ajova ina donoMke samudAya - rUpa hai / / 15 / / atha saMkSepamAha / aba saMkSepase naya tathA upanayake viSayakA upasaMhAra karate haiM / itthaM same copanayAH pradiSTAH syAdvAdamudropaniSatsvarUpAH / vijJAya tAn zuddhadhiyaH zrayaMtAM jinakramAmbhojayugaM mahIyaH // 16 // bhAvArtha:- isa rIti se syAdvAdazailI ke rahasyabhUta naya tathA upanaya donoMkA samAnarUpase upadeza kiyA hai; zuddhabuddhike dhAraka unako jAna kara sarvapUjanIya jina bhagavAnke caraNakamalakA Azraya leM // 16 // vyAkhyA / ityamanayA dizA same nayAzca punaH upanayAH pradiSTAH kathitAH / kodRzAste syAdvAdasya zrInAgamasya yA mudrA zailI tasyA upaniSatsvarUpA rahasyarUpAH santi tAn sarvAnini vijJAya jJAtvA zuddhadhiyaH nirmalabuddhayaH zrayantAmaGgIkurvatAM ki jinakanAmmonayugaM vItarAgavaraNakavalaM attAmadhyarthaH // 16 // iti zrIkRtibhojasAgaravinirmitAyAM dravyAnuyogatarkaNAyAM saptamo'dhyAyaH // 7 // vyAkhyArtha :- isa pUrvokta dizAse arthAt pUrvakathita roti ke anusAra samAnarUpase naya tathA upanaya donoMkA nirUpaNa kiyA hai, vaha naya tathA ataya kaise haiM; ki ojideva praNIta syAdvAdI jo mudrA arthAt zailI hai; usake rahasya ( sAra ) bhUta haiM; isa hetuse nirmalabuddhi jana una saba naya tathA upanayoMko bheda prabhedasahita jAnakara sarva pUjaate zrIjana bhagavAna ke caraNakamaloMkA Azraya grahaNa kareM yahI sUtrakA tAtparya hai // 16 // iti zrIAcAryopAdhidhAraka paM0 ThAkuraprasAda praNIta bhASATIkA samalaGkRtAyAM dravyAnuyogatarkaNAvyAkhyAyAM saptamo'dhyAyaH // 7 // . Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA [ 111 athASTamAdhyAyaM vivRNoti / aba aSTama adhyAyakA vivaraNa karate haiN| nizcayavyavahArau hi dvau ca mUlanayau smRtau / nizcayo dvividhastatra zuddhAzuddhavibhedataH // 1 // bhAvArtha:-nizcaya tathA vyavahAra yaha do hI mUla naya haiM, inameM zuddha azuddhake bhedase nizcayanaya do prakArakA hai, arthAt zuddhanizcayanaya, aura azuddhanizcayanaya, yaha nizcayanayake do bheda haiM // 1 // vyaakhyaa| hi nizritamadhyAtmabhASAyAM mUlanayo dvau smRtau tau ca nizcayavyavahArau nizcinoti tattvamiti nizcaya: 1 vyavahiyata iti vyavahAra: 2 tatrApi nizcayanAmA dvividho dviprkaarH| ekaH zuddhanizcayanayaH, dvitIyo'zuddhanizcayanayaH / evaM dviprakAro zeyaH // 1 // vyAkhyArthaH-sUtrameM jo 'hi' zabda hai; usakA artha nizcaya hai, isaliye nizcaya rUpase adhyAtmabhASAke anusAra mUlabhUta naya nizcaya tathA vyavahAra yaha do hI haiM / inameM tatvakA jo nizcaya karai usako nizcaya kahate haiM, tathA jo vyavahAra kiyAjAya vaha vyavahAranaya hai, unameM bhI nizcayanAmaka naya do prakArakA hai; eka to zuddhanizcayanaya hai; aura dUsarA azuddha nizcayanaya do prakArakA hai // 1 // yathA kevalajJAnAdirUpo jIvo'nupAdhikaH / zuddho matyAdikastvAtmAzuddhaH sopAdhikaH smRtaH // 2 // bhAvArthaH-jaise upAdhirahita jIva kevalajJAnaAdirUpa hai, yaha zuddhanizcaya naya hai, aura upAdhisahita jIva matijJAnaadirUpa hai; yaha azuddhanizcayanaya hai // 2 // vyaakhyaa| yathA hi kevalajJAnAdirUpo jIvo'nupAdhika upAdhiH karmajanyastena vihIno'nupAdhikaH zuddha iti zuddhanizcayabhedena prathamaH / aya hi kevalajJAnamAsAdya zuddhaguNamayAtmakarUpeNa jIvasyAbhedo darzitaH / tathA ca matijJAnAdika AtmA azuddhanizcayabhedena dvitIyaH / atra hyAtmanaH sopAdhikasyAvaraNakSayajanitajJAnavikalpenAtmA matijJAnI azuddha upalakSyate sopAdhikatvAt kevalajJAnAkhyo guNaH zuddhaguNastadupeta AtmApi zuddhastannAmanayodayAcchuddhanizcayanayaH / matijJAnAdiguNo'zuddhastadupeta AtmApyazuddhastadAkhyayA nayo'pyazuddhaH nizcayazabda AtmamAtraparaH, zuddhazabdaH karmAvaraNaviziSTaH / AvaraNakSaye zuddhaH sati tasminnazuddhaH // 2 // vyAkhyArthaH-jaise kevalajJAnAdirUpa arthAt kevalajJAnamaya jIva anupAdhika hai, arthAt karmoMse utpanna huI jo upAdhi hai usase rahita hai; bhAvArtha zuddha hai| yaha zuddha nizcayake bhedase prathama bheda darzAyA gayA hai| aura matijJAna Adika AtmA hai, yaha Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112] zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm azuddhanizcayake bhedase dvitIya naya hai| isa bhedameM upAdhisahita AtmAke matijJAnAvaraNIya karmake kSayase utpanna jo jJAna hai; usake bhedase AtmA mati jJAnI hai; arthAt matijJAna jIva hai; aise azuddha upalakSita hotA hai; kyoMki-vaha matijJAna sopAdhika hai, arthAt karmajanya hai| bhAvArtha-kevalajJAnanAmaka jo guNa hai; vaha zuddha guNa hai, isaliye usa zuddha guNase yukta AtmA bhI zuddha hai; aura zuddhanAmaka nayake udayase zuddha nizcaya naya hai| matijJAnaAdi jo guNa hai; vaha azuddha guNa hai, isa kAraNa usa azuddha guNase yukta AtmA bhI azuddha hai; aura usa nAmase naya bhI azuddha nizcaya hai| nizcaya zabda AtmAmAtrameM tatpara hai; aura zuddha zabda karma ke AvaraNaviziSTa hai; arthAt karmake AvaraNakA kSaya honepara zuddha hai; aura usa AvaraNakI vidyamAnatAmeM azuddha hai; yaha zuddha aura azuddha zabdakA vivecana huA aura zuddha azuddha ina donoMke sAtha nizcaya zabda isaliye lagA hai; ki-kevalajJAna bhI AtmAkA guNa hai; ora matijJAna bhI AtmAhIkA guNa hai; isa kAraNa zuddha bhI nizcayanaya hai; aura upAdhikI sattAse azuddha bhI nizcayanaya hai // 2 // atha vyavahArasya bhedaM darzayati / atha vyavahAranayake bhedako darzAte haiN| sadbhUtazcApyasadbhUto vyavahAro dvidhA bhavet / taukaviSayastvAdyaH paraH paragato mataH // 3 // bhAvArtha:-sadbhUta aura asadbhUta ina do bhedoMse vyavahAra bho do prakArakA hotA hai; arthAt eka sadbhUtavyavahAranaya aura dUsarA asadbhUtavyavahAranaya / una meM prathama to eka dravyake Azrita sadbhUtavyavahAra hai; aura dUsarA asadbhUtavyavahAra paradrayAzrita hai // 3 // ___ vyaakhyaa| vyavahAro'pi sadbhUtaH punarasadbhUta iti bhedAmyAM dvidhA dviprakAraH / tatra AdyaH prathama ekaviSaya ekadravyAzritaH sadbhUtavyavahAraH / aparaH paraviSayaH paradravyAzritaH sadbhUta vyavahAra iti // 3 // vyAkhyArthaH-vyavahAranaya bhI niyaJcayake sadRza sadbhUta tathA asadbhUta ina donoM bhedoMse do prakArakA hai| unameM prathama sadbhUtavyavahAra to eka dravyaviSayaka hai, arthAt eka dravyake Azrayase rahatA hai| aura dvitIya asadbhUtavyavahAra paradravyake Azrayase rahatA hai / / 3 // upacaritasadbhUtAnupacaritabhedataH / Adyo dvidhA ca sopAdhiguNaguNinidarzanAt // 4 // triSvapi pustakeSvayameva pATho vidyate parantvasya sthAne "asadabhUtavyavahAraH" iti pATha: samyagAbhAti / Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA [ 113 bhAvArtha:-upacaritasadbhata aura anupacaritasadbhata ina donoM medoMkA kAraNa prathama jo sadbhUtavyavahAra hai; vaha bhI do prakArakA hai; unameM sopAdhika guNa guNIke bhedase prathama bheda hotA hai // 4 // vyAkhyA / upacaritasadbhUtabhedenAnupacaritasadbhUtabhedena cAdya ekadravyAzritasadbhUtavyavahAro dvidhA dviprakAraH / tatra ca sopAdhikaguNaguNibhedAtprathamo bhedo bhavati // 4 // ___ vyAkhyArthaH-upacaritasadbhUtabhedase tathA anupacaritasadbhUtabhedase Adi jo eka dravyake Azrita sadbhUtavyavahAra hai; vaha do prakArakA hai, unameMse upAdhisahita guNa aura guNIke bhedase prathama bheda arthAt upacaritasadbhUtavyavahAranaya hotA hai // 4 // yathopacArato loke jIvasya matirucyate / anupacaritasadbhUto'nupAdhiguNatadvatoH // 5 // bhAvArtha:-jaise lokameM upacArase yaha kahA jAtA hai; ki-jIvakA matijJAna hai / aura anupacaritasadbhUta vyavahAra vaha hai; jo upAdhirahita guNa guNIko pradarzana kare // 5 // vyAkhyA / yathA jIvasya matijJAnam / atra hi matirupAdhi: karmAvaraNakaluSitAtmanaH sakalajJAnatvena jJAnamiti kalpanaM sopAdhikamupacArato jAtamidam / atha dvitIyabhedamAha / upAdhirahitena guNenAnupASika AtmA yadA saMpadyate tadanupAdhikaguNaguNinormeMdAd minno'nupacaritasadbhUto'pi dvitIyo bhedAH samutpadyata iti // 5 // ___ vyAkhyArthaH-upacaritasadbhUtakA udAharaNa-jaise jIvakA matijJAna ityAdi lokameM vyavahAra hotA hai; isa vyavahArameM upAdhirUpa karmake AvaraNase kaluSita AtmAkA malasahita jJAna honese jIvakA matijJAna yaha upAdhisahita kalpanA upacArase huI hai, isaliye sopAdhika honese yaha upacarita sadbhUtavyavahAranAmaka prathama bheda hai / aba dvitIya bhedako kahate haiM / upAdhirahita guNake sAtha upAdhizUnya AtmA jaba saMpanna hotA hai; taba anupAdhika (upAdhise varjita) guNa guNIke bhedase bhinna (bhedako prApta huA) anupacaritasadbhUtanAmaka vyavahAranayakA dUsarA bheda bhI siddha hotA hai // 5 // athAsyodAharaNamAha / aba isa anupacaritasadbhUtavyavahArakA udAharaNa kahate haiM / kevalAdiguNopeto guNyAtmA nirupaadhikH| asadbhUtavyavahAro dvidhaivaM parikIttitaH // 6 // bhAvArthaH-kevalajJAnaAdiguNasahita guNI AtmA upAdhirahita hai / aura asadbhUtavyavahAra bhI pUrvokta sadbhUtavyavahArakI bhAMti do prakArakA kahA gayA hai // 6 // vyAkhyA / kevalAdiguNopetaH kevalajJAnasahitaH karmakSayAvibhUtaprabhUtAnubhavamAvAtmako jIvo nirupAdhikaguNopeto nirupAdhikaM guNI bhavati / AtmA hi saMsArAvasthAyAmaSTakarma Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 ] zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm janitAvaraNaparisphuTaprabhAvamAvitaH sopAdhikaguNamaMtyAdimistadvAniti sopAdhika Atmeti vyapadezamAgbhavati / atra tu tadabhAve tadabhAvAnnirupAdhikaguNaguNibhedabhAvanAsamutpAdAdanupacaritasadbhUtabhedo'pi smutpnnH| kevalAdiriti kevalasyakatvAdAdiriti tadutthAnantaguNodayAtkevalAdiriti kathanam / athAsadbhUtavyavahArasyApItthameva bhedadvayaM prakaTayannAha / asadbhUtavyavahAro'pyevaM pUrvoktasadbhUtavadvidhA dviprakAra: parikIrtitaH kathita iti / / 6 / / vyAkhyArthaH-jaise kevalAdiguNase yukta ( kevalajJAnarUpa guNase sahita ) AtmA arthAt karmoke kSayase utpanna jo prabhUta ( mahA ) anubhava hai; usa mahAnubhavasvarUpa bhAva maya jo jIva haiM; vahI upAdhirahita kevalajJAnase saMyukta nirupAdhika AtmA hai / kyoMkiAtmA saMsAramayI avasthAmeM aSTa prakArake jo karma haiM; una karmoMse utpanna AvaraNoMke aprakaTa prabhAvase sahita huA upAdhisahita guNa jo matiAdika jJAna haiM; unase matijJAnI arthAt upAdhisahita AtmA isa nAmakA bhAgI hotA hai| aura yahAMpara kAraNake abhAvase kAryakA bhI abhAva hotA hai; isa nyAyase upAdhisahita matijJAnAdi guNoMke abhAvase upAdhisahita guNI AtmA bhI nahIM rahatA isaliye upAdhise varjita guNa guNIke bhedakI bhAvanAkI samyak prakArase utpattise "anupacaritasaddha ta" yaha nayakA bheda siddha hotA hai / aura sUtrameM jo "kevalaAdiguNasahita guNI AtmA nirupAdhika hai" isa bAkyameM "kevala" padake Age "Adi" pada diyA hai; vaha kaise saMgata ho sakatA hai; kyoM ki-kevalajJAna to eka hai ? isakA uttara yaha hai; ki-yadyapi kevalajJAna eka hI hai; tathApi kevalajJAnase utpanna jo ananta sukha, ananta vIryaAdi guNa haiM; una guNoMkI vivakSAse "kevalAdi" yahAMpara Adi pada diyA hai; arthAt kevalajJAnake sahacArI ananta guNa sahita nirupAdhika AtmA yaha abhiprAya "Adi" isa padakA hai // aba asadbhUtavyavahArake bhI isI prakAra do bhedoMko prakaTa karate hue kahate haiM / asadbhUta vyavahAra naya bhI pUrvokta sadbhUtanayake samAna do hI prakArakA kahA gayA hai // 6 // arthatasyAsadbhUtavyavahArasya bhedadvayaM sodAharaNapUrvakaM prakaTayannAha / aba isa asadbhUtavyavahArake udAharaNasahita donoM bhedoMko prakaTa karate hue AcArya isa agrima sUtrako kahate haiM ! asaMzleSitayoge'na yo devadattadhanaM yathA / syAtsaMzleSitayoge'nyo yathAste dehamAtmanaH // 7 // bhAvArthaH-asaMmilita yogameM jahAM saMbandhakI kalpanA hotI hai; vahAMpara prathama bheda arthAt upacaritaasadbhUtavyavahAra hotA hai / jaise devadattakA dhana / aura saMmilita (mile hue) yogameM jahAM saMbandhakI kalpanA hotI hai, vahAM dvitIya bheda arthAt anupacarita asadbhUtavyavahAranaya hotA hai; jaise AtmAke deha sthita hai // 7 // Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA [ 115 vyAkhyA / aba dvayorapi bhedayormadhye agryaH agremavo'yo mukhyaH prathamaH asaMzleSitayoge kalpitasambandhaviSaya upacaritAsadbhUtavyavahAro bhavet / yathA devadattadhanam, iha dhanena devadattasya saMbandhaH svasvAmibhAvarUpazca jAyate so'pi kalpitatvAdUpacaritaH / yato devadattaH punardhanaca kadravyaM na hi tasmAdbhi nadravyatvAdasadbhatabhAvanAkaraNenAsadbhUtavyavahAra iti / tathA dvitIyo'nyaH saMzleSitayoge karmajasaMbandhe bhavati / yathA Atmano jIvasya dehamityAste tiSThati / atra hyAtmadehayoH saMbandhe devadattadhanasaMbandhaiva kalpanaM nAsti viparItabhAvanA nivartyatvAdyAvajIvasthAyitvAdanupacaritaM tathA bhinnaviSayatvAdasadbhUta vyavahAra iti // 7 // vyAkhyArthaH-yahAM ina donoM bhedoMke arthAt upacaritaasadbhUtavyavahAra tathA anupacaritaasadbhUtavyavahArake madhyameM agraya, Age ( prathama ) honevAlA mukhya bheda arthAt pahilA bheda saMzleSa (saMbandha) kA yoga na honepara arthAt kalpita saMbandha mAnanepara upacaritaasadbhUtavyavahAra hotA hai; jaise "devadattakA dhana" yahAMpara devadattakA dhanake sAtha svasvAmibhAvarUpase saMbandha mAnA gayA hai; vaha bhI kalpita honese upacarita ( upacArase siddha ) hai / kyoMki-devadatta aura dhana yaha donoM eka dravya nahIM haiM, isa hetuse arthAt bhinna dravya honese devadatta tathA dhanameM sadbhUta (yathArtha) saMbandha nahIM hai, ataeva asadbhUtabhAvanA karanese upacaritaasadbhUtavyavahAra hai / aura anya ( dvitIya ) bheda jahAM milita yoga hai; arthAt karmajanitasaMbandha hai; vahAM hotA hai| jaise "jIvake deha sthita hai" yahAMpara AtmA tathA dehakA saMbandha devadatta tathA usake dhanake saMbandhake tulya kalpita saMbandha nahIM hai, kyoMki-'viparItabhAvanAse nivartanIya yahAMpara yaha yAvajjIva sthAyo honese anupacarita hai; tathA jIva aura dehake bhinna viSayapanese asadbhUtavyavahAra hai // 7 // athoktaviSayasvAmitvamAha / aba uktaviSayake svAmitvakA varNana karate haiM / nayAzcopanayAzca te tathAmUlanayAvapi / itthameva samAviSTA nayacakre'pi tatkRtA // 8 // bhAvArthaH-naya, upanaya tathA mUlanaya jaise hamane isa graMtha meM nirUpaNa kiye haiM, isI prakArase nayacakranAmaka graMthameM nayacakrakArane bhI varNana kiye haiM // 8 // vyAkhyA / ete nayA uktalakSaNAzca punarupanayAstathaiva dvau mUlanayAvapi nizcayenetyamamunA prakAra va nayaca'pi digambaradevasenakRte zAstre nayacakra'pi tatkRtA tasya nayacakrasya kRtA utrAdakena samAdiSTA: kathitAH / etAvatA digambaramatAnugatanaya cakragraMthapAThapaThitanayopanayamUlanayAdikaM sarvamapi sarvajJatraNItasadAgamoktayuktiyojanAsamAnatantratvamebAste na kimapi visaMvAditayAstIti // 8 // 1 viparItabhAvanA arthAt jo bhAvanA devadatta bhAvanAse yaha sambandha racA gayA hai| aura usake dhana ke viSayameM hai; usase ulaTI Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 ] zrImadrAjacandrajainazAkAmAlAyAm vyAkhyArtha:-yaha pUrvakathita lakSaNasahita naya, upanaya tathA do mUlanaya jaise hamane nirUpaNa kiye haiM, nizcayarUpase aise hI digambara zrIdevasena AcAryakRta nayacakra zAstrameM bhI usa nayacakrake utpAdaka ( kartA ) arthAt digambara devasenAcAryajIne kahe haiM / isase yaha vArtA siddha huI ki-digambaramatake anugata (anusAra) nayacakranAmaka granthameM paThita naya, upanaya tathA mUlanayaAdika saba hI zrIsarvajJapraNIta satzAstrakathita yuktikI yojanAoMse samAnatantra arthAt hamAre siddhAntake samAna hI hai; usameM kiMcit bhI visaMvAdapanase kathana nahIM hai // 8 // atha punarapi zvetAmbaradigambarayoH samAnatatratvamupadizannAha / aba phira bhI zvetAmbaroM tathA digambaroMke matameM samAnataMtratA (aviruddhazAsratA) hai; isa bAtakA upadeza dete huye kahate haiM / yadyapIhArthabhedo na tasyAsmAkamapi sphuTam / tathApyutkramazailyAsau dahyate cAntarAtmanA // 6 // bhAvArtha:-yadyapi hamAre tathA zrIdevasenajI digambarake kathanameM kucha bhI arthakA bheda nahIM hai / tathApi pAThakI zailIko viparItarUpase karane racanese yaha devasenajI IrSAyukta antarAtmAse saMtapta ho rahe haiM // 9 // vyaakhyaa| yadyapi tasya devasenasya digvAsaso'pi tathAsmAkaM zvetamikSaNAM sphuTaM prakaTaM yathA syAttatheha dravyAdiparijJAnopayogini nayavicAre'rthabhedo viSayabhedo naasti| umayorapyarthAdeze viSayAbhedatvameva zabdAdeze kimapi pAThAntaratvAnna kimapi doSaH / yathA hi-arthe prayojanavantastArkikAH zabdasyAprayojakatvAt / tathApyaso devaseno digambara utkramazailyA viparItaparibhASayArthasya tAdRzatvena zabdasyAtAdRzatvena cotkramazalyA kRtvAntarAtmanAntaraGgapariNAmeneAlutvAddahyate khidyate / Ilivo hyantarupatApaparA eva bhavanti niSkAraNameveti / yato "yadyapi na bhavati hAniH parakIyAM carati rAsamo drAkSAm / asamaJjasaM tu dRSTavA tathApi parikhidyate cetaH / / " iti vacanAdyathoktabhAgavatasiddhAntazuddhaparibhASAM tyaktvA svakapolakalpitasaMskRtamASayA zrIvItarAgoktArthaviSayamaGgIkRtya navInthaM viracayya prabhAvaM khyApayatItyarthaH // 9 // ___ vyAkhyArthaH-yadyapi usa digambara devasena tathA hama zvetabhikSuoM (zvetAmbaroM) ke prakaTa jaise hoya taise arthAt spaSTarUpase isa dravyArthipadArthoMke jJAna meM upayogI nayake vicArameM arthakA arthAt viSayakA bheda nahIM hai / arthAt zvetAmbara, digambara donoMke hI arthake AdezameM viSayakA abheda hI hai, zabdAdezameM (zabdakI racanAmeM) kucha pAThabheda hai; usa pAThabhedase kucha bhI doSa nahIM hai, kyoMki-naiyAyikoMkA prayojana arthameM hI hai, zabdato naiyAyikoMke liye aprayojaka hai| tathApi yaha digambara devasenajI utkramazailI ( viparIta paribhASA ) arthAt arthakI samAnatA aura zabdakI asamAnatArUpa utkramazailIse antaraM Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatakaNA [117 gapariNAmase IrSyAyukta hone ke kAraNa saMtapta hai; kyoMki-jo ISyAyukta hote haiM, AbhyantarameM binA kAraNa hI saMtApameM parAyaNa hote haiN| aura hamArA cittato devasenajIse "anyake khetakI dAkha jaba gadhA caratA hai; taba hamArI koI hAni nahIM hotI hai; tathApi ayogya dekhakara citta khedita hotA hai" ina vacana (nyAya ) ke anusAra duHkhita hotA hai / kyoMki-devasenajI yathokta zrIjinabhagavAna ke siddhAntase siddha jo zuddhaparibhASA hai; usako tyAgakara nija kapolakalpita saMskRtabhASAse zrIvItarAgakathita arthake viSayako hI aGgIkAra karake aura nayacakranAmaka navIna grantha( zAstra)ko racake apanA prabhAva (pramutva ) prasiddha karate haiN| yaha isa zlokakA artha hai // 9 // atha boTikatAbhimataviparItaparibhASAM darzayannAha / aba boTikamatake abhimata jo viparIta paribhASA hai; usako darzAte huye kahate hai| tattvArthe'pi nayAH sapta pazcAdezAntare'pi vaa| antarbhUtau samudatya naveti kimu kalpate // 10 // bhAvArthaH-tattvArthasUtrameM bhI sapta ( sAta ) hI naya kahe haiM; aura matAntarameM bhI RjusUtra aura evaMbhUtakA zabdanayameM antarbhAva mAnakara pAMca hI naya mAne haiM; aura devasenajI ina sAtameM antarbhUta jo dravyArthika aura paryAyArthika haiM; unako unameMse alagakara nava 9 naya kaise kalpate haiM // 10 // vyaakhyaa| tattvArthasUtra nayAH sapta uktAH punarAdezAntare matAntare tova nayAH paJca pratipAditAH / tathA ca tassUtram "sapta mUlanayAH paMcetyAdezAntara" miti zabda: samabhirUDhaH, evaMbhUteti nayatrikaM zabdanaya iti nAmnA saMgRhItAnAM tayANAmevakaM nAma zabdanaya iti jnyaayte| tataH prathame catvAro'tastaiH saha paJcanayA iti / arthakaikasya bhedAnAM zatamasti / tatra ca saptazataM tathA paJcazatamevaM matadvaye'pi bhedakalpanam / tathoktamAvazyake "ikkikoya sahaviho sattaNayasayA havaMti emeve| aNNovihu Aeso paMceme sayANa yANaMtu // 1 // " etAdRzIM zAstrAribhASAM tyaktvA dravyAthikaparyAyAthikanAmAnAveSvantarbhAvitAvevoddha tya dUre kRtvA nava nayA: kathitA iti kimu kalpate / devasenena ka: prapaJcaH kriyate // 10 // vyAkhyArthaH-tattvArthasUtrameM bhI sAta hI naya kahe haiM; aura vahAM hI matAntarameM pAMca naya pratipAdana kiye haiM / aura paMcanayapratipAdaka unakA sUtra bhI yaha hai "sapta mUlanayAH paJcetyAdezAntarama" arthAt mUlanaya sAta haiM; aura matAntarameM pAMca naya haiM // zabda, samabhirUDha tathA evaMbhUta yaha jo tIna naya kahe haiM; ina tInoMkA saMgraha, karanese zabdanayarUpa eka hI nAma hotA hai / isa kAraNa naigama; saMgraha, vyavahAra, aura RjusUtra yaha pahile cAra tathA ina tInoM (zabda, samabhirUr3ha, evaM bhUta ) kA eka zabdanaya aise milakara pAMca naya hote haiM / aura eka eka nayake so 100 bheda haiM; unameM jisa matameM sAta naya haiM; vahAMpara sAtaso Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 ] zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm 700 bheda aura jisa matameM pAMca naya mAne haiM; usameM 500 pAMcasau bhedoMkI kalpanA hai| yahI viSaya AvazyakanAmaka granthameM bhI kahA hai| usakI gAthAkA bhAva yaha hai "eka 2 naya sau sau bhedasahita hai; isa prakAra sA naya sAtasau ho jAte haiM; aura anya matake anusAra bhI pAMca naya pA~ca sau ho jAte haiM // 1 // " isa prakArakI zAstrIyaparibhASAko tyAgakara dravyArthika tathA paryAyArthika nAma do nayoMko jinakA ki-inhI sapta yA paMca bhedoMmeM antarbhAva hai; unako una sAta yA pAMca meM se dUra karake devasenajIne nava naya kahe haiM; so isa prakAra devasenajI kyA prapaMca karate haiM // 10 // punazcarcA kthynnaah| aura bhI isa viSayameM vizeSa carcA (vivAda) kahate hue isa sUtrako kahate haiM / yadi paryAyadravyArthanayau bhinnau vilokitau / pitApitAbhyAM tu syunakAdaza tatkatham // 11 // bhAvArthaH-yadi dravyArthika tathA paryAyArthikanaya sA bhedoMse bhinna ( jude ) dekhe gaye haiM; to arpita tathA anarSita ina donoM bhedAMse ekAdaza 11 ( gyAraha )naya kyoM nahIM mAnate / / 11 // vyaakhyaa| yadi paryAyArthadravyArthanayo bhinnau vilokitI pRthak dRSTI tattasmAnnava nayA iti kathitam / tattasmAdapitAnapitAmyAM sahaikAdaza nayA iti kathaM na syurapi tu syuH / bhAvArthastvayaM naigamasaGagrahavyavahAra-- bhedAdyo dravyArthikastridhA, paryAyAyikazcaturdhA-RjusUtraM, zabdaH, sapabhirUDa, evaM bhUmazcati / apitAnati me sAvapi sAmAnyavizeSaparyAyo to ca dravyaparyAyayozceti / tathA hi sAmAnyaM dviprakAramUrddhatAsAmAnyaM tiryaksAmAnya c| tatrordhvatAsAmAnyaM dravyameva, tiryaksAmAnyaM tu prati bhaktipadaza gAragatilakSaNaM vyaJjanAryAya eva sthUlAH kAlAntarasthAyinaH zabdAnAM saGketaviSayA vyaJjanaparyAyA iti prAvanikaprasiddhaH / vizeSo'pi vaisAdRzyavivarttalakSaNaH paryAya evAntarbhavatIti naitAbhyAmadhi kanayAvakAzaH // 11 // vyAkhyArthaH yadi dravyArthika tathA paryAyArthika naya bhinnArase arthAt pRthaktAse dekhe gaye haiM; aura usI kAraNase nava 9 nayakA tumane kathana kiyA hai| to arpita aura anarpita bhedoMko sAtha milAke ekAdaza 11 naya kyoM nahIM hoveMge kintu avazya hoveNge||bhaavaarth yaha hai; ki-naigama, saMgraha, tathA vyavahAra ina bhedoMse prathama jo dravyArthika naya hai; vaha tIna prakArakA hai; aura RjusUtra, zabda, samabhirUDha tathA evaMbhUta ina bhedoMse paryAyArthika cAra 4 prakArakA hai| aura arpita tathA anarpitarUpa jo do bheda haiM; yaha bhI sAmAnya aura vizeSake paryAya haiM; aura dravya tathA paryAyameM rahate haiN| so hI kahate haiM; ki-sAmAnya do prakArakA hai; eka UrdhvatAsAmAnya aura dUsarA tiryaksAmAnya, inameMse UrvatAsAmAnya to dravyarUpa hI hai; kyoMki-vaha saba paryAyoMmeM sAdhAraNarUpase rahatA hai; aura tiryaksAmAnya prati . Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA [ 119 vyakti ( ghaTa paTaAdi vyakti) sadRza pariNAma lakSaNa vyaMjana paryAyameM hI rahatA hai; kyoM ki-sthUlarUpase kAlAntarameM ThaharanevAle aura zabdoMke saMketa gocara vyaMjana paryAya haiM; aisI prAvanikoMkI prasiddhi hai / aura vaisAdRzyarUpa vivarta lakSaNasahita vizeSa hai; so bhI paryAyameM hI antargata hotA hai; isaliye sAmAnya vizeSase adhika nayakA avakAza nahIM hai // 11 // saMgrahe vyavahAre ca yadImau yuGa ktha kevalam / tadAdyantanayastoke kiM na yuGa ktha hi tAvapi // 12 // bhAvArthaH-yadi saMgraha tathA vyavahAranayameM arpita tathA anarpita yukta hote haiM; arthAt antarbhUta hote haiM; to dravyArthika paryAyArthika yaha donoM Adike tIna naya aura antake cAra naya samUhameM kyoM nahIM yojita karate ? // 12 // vyAkhyA / atha saGagrahe ca punarvyavahAre yadImAvarpitAnarpitau yutha tAdyantanayastoke tAvapi kiM na yuktha iti / yadyavaM kathayatha arpitAnapitasiddha rityAdisUtravarpitA vizeSA anarpitAH sAmAnyA tatrApitA vyavahArAdivizeSanayeSvantarbhavantiH anarpitAH saGagra he'ntarbhavanti tadA Adya Su prathameSvantyeSu pAzcAtyeSu nayastokeSvimo dravyaparyAyo kathaM na yuJjIta saptanayasambandhasiddha riti vicAraNIyam / siddhAnte zrIjinavANI saptanayAvatArikA evAsti na nyuunaadhikaa| yataH seMkitaM nae sattamUlanayA paNNattA taM jahANegame, saMgahe, vavahAre, ujjusue, madde, samabhirUDhe, evaMbhUe / ityAdisUtrapATho'pi jJeyo'tastatsUtramArga tyaktvA "nayA nava" ityadhikayojanA na sAdhIyasI / athAntarbhUtAnAM pRthakkaraNamapi piSTapeSaNameveti // 12 // vyAkhyArthaH-yadi isa arpita aura anarpitako saMgraha tathA vyavahAranayameM saMmilita karate ho to usa dravyArthika tathA paryAyArthika nayako bhI kramase Adike tIna nayastokameM aura antake cAra naya samudAyameM kyoM nahIM saMmilita krte| yadi Apa aisA kaheM ki" arpitAnarpitasiddheH" ityAdi sUtroMmeM arpita vizeSarUpa haiM; aura jo anarpita haiM; vaha, sAmAnya haiN| isaliye ina donoMmeMse arpita to vyavahAraAdi vizeSanayoMmeM aMtarbhUta hote haiM, aura anarpita saGagrahanayameM antargata ( zAmila ) hote haiM; to Adike tIna aura antake cAra nayoMke jo samudAya haiM; unameM ina dravyArthika tathA paryAyArthikako kyoM nahIM yukta (zAmila ) karate ho ? kyoMki-sAta nayoMkA jo saMbandha hai; usakI siddhi hotI hai; aisA vicAra karanA caahiye| arthAt siddhAnta( zAstra )meM zrIjinavANI sAta nayoMkA hI acatAra karatI hai; sAtase nyUna (kama) athavA adhika nayoMkA avatAra nahIM karatI usakI bhI siddhi hojAyagI kyoMki-"siddhAnta meM sAta mUlanaya kahe gaye haiM; vaha jaise naigama 1 saMgraha 2 vyavahAra 3 RjusUtra 4 zabda 5 samabhirUDha 6 aura evaMbhUta / ityAdirUpase sUtrakA pATha bhI jAnanA caahiye| isaliye usa sUtrake mArgako tyAgakara " naya nava haiM" Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 ] zrImadrAjacandrajainazAsamAlAyAm aisA kahakara jo adhika mayoMkI yojanA karate ho so acchI nahIM hai| tathA dravyArthika aura paryAyArthika jo kramase prathama tIna aura antake cAra nayoMke stokameM antarbhUta haiM; inako unase jude karanA hai; so bhI piSTapeSaNa hI hai // 12 // ____ atha nayamasake dravyaparyAyo yathAntarbhavatastaddarzayati / / ___ aba jisa prakArase sAta nayoMmeM dravya tathA paryAyakA arthAt dravyArthika aura paryAyArthika nayoMkA antarbhAva hotA hai; usa prakArako darzAte haiN| paryAyAthikanAmAno nayAH syurantimAstrayaH / 'dravyAthikanayAstadvaccatvAraH prathame punaH // 13 // bhAvArtha:-antake tIna naya paryAyArthika nAma ke dhAraka haiN| aura isI prakAra pahile cAra 4 naya dravyArthika naya haiM // 13 // vyAkhyA / antimAtrayaH zabdasamabhiruDha vaMbhUtAkhyAstrayaH paryAyAthikAH kathyante / tathA prathame catvAro negamasaGgrahavyavahAra sUtrAkhyA dravyArthikanayA iti // 13 // vyAkhyArthaH-antake tIna arthAt zabda, samabhirUDha aura evaMbhUta yaha tIna naya paryAyArthika kahe jAte haiN| tathA Adike naigama, saMgraha, vyavahAra aura RjusUtranAmaka yaha cAra dravyArthika naya haiM / / 13 / / atha ya AcAryA nayAvatAraM kurvanti teSAM nAmAnyAha / aba jo AcAryA nayoMkA avatAra karate haiM; unake nAmoMko kahate haiN| ityAha ca mahAbhASye kssmaashrmnnpunggvH| jinabhadragaNiH sarvasiddhAntamatapAragaH // 14 // bhAvArthaH-antake tIna naya paryAyArthika haiM; tathA Adike cAra 4 naya dravyArthika haiM; isa pUrvokta kathanako mahAbhASyameM kSamAzramaNapuGgava tathA saba siddhAntamatake pAraMgata 'zrIjinabhadragaNi kahate haiM // 14 // vyAkhyA / tatra mahAbhASye vizeSAvazyake kSamAzramaNapuGgavaH kSamAzramaNapradhAnaH zrIjinabhadragaNirAcArya ityAha / itIti kiM pUrvavadya AdyAzcatvAro nayA dravyArthikA, antimAtrayo nayAH paryAyAthikA ityAha // 14 // vyAkhyArthaH-usa mahAbhASyameM arthAt vizeSAvazyakanAmagraMthameM kSamAzramaNapuGgava arthAt kSamAguNadhArI muniyoMmeM zreSTha tathA saMpUrNasiddhAntamatake pAraMgata arthAta saba siddhAntoMke vettA zrIjinabhadranAmaka gaNi 'AcArya' Adike cAra 4 naya to dravyArthika haiM; tathA antake tIna naya paryAyArthika haiM; yaha jo pUrvazlokameM kahA hai; aisA hI kahate haiM // 14 // Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA [ 121 ityAha siddhaseno'pi AdyA drvynyaastryH| dravyAvazyakalInastahajusUtro na saMbhavet // 15 // bhAvArtha:-aura siddhasenajI bhI Adike tIna nayoMko dravyArthikanaya kahate haiM; aura zeSa cAroMko paryAyArthika kahate haiM; kyoMki-dravyake vartamAnamAtra paryAyake kahanese RjusUtra dravyArthikanaya nahIM saMbhava ho sakatA // 15 / / ___vyAkhyA / punaH siddhaseno'pi siddhasenadivAkaro mallavAdI tArkikaH prathame trayo negama 1 saMgraha 2 vyavahAralakSaNAH dravyanayA antimAzcatvAro nayA RjusUtra 1 zabda 2 samabhirUDha 3 evaMbhUtAkhyAH paryAyAthikanayA ityAha / evamavare'pi siddhAntavedina AcAryA enamevArthamAhuriti / AdyA dravyanayAstraya ityatrarjusUtra 1 zabda 2 samabhirUDha 3 evaMbhUtajitA iti / tathA ca "dravyAthikamate sarve paryAyAH khalu kalpitAH / patatyeSvanvayi dravyaM kuNDalAdiSu hemavat // 1 // paryAyArthamate dravyaM paryAyebhyo'sti no pRthak / yattairarthakriyA dRSTA nityaM kutropayujyate // 2 // iti dravyArthaparyAyArthanayalakSaNAdatItAnAgataparyAyapratipakSI RjusUtraH zuddhamarthaparyAyaM manyamAnaH kathaM dravyAthikaH syAdizyeteSAmAzayaH / iti teSAmAcAryANAM mata RjusUtranayo dravyAvazyakaviSaye lIno na saMbhavati / tathA ca "ujjusuyassa ege aNuva utteegaM dabAvassayaM puhuttaNanthi / " ityanuyogadvArasUtravirodhaH / atha ca vartamAnaparyAyAdhArasvadravyAMzapUrvAparapariNAmasAdhAraNamUrkhatAsAmAnyaM dravyAMzAH 1 sAdRzyAstitvarUpatiryakasAmAnyaM dravyAMzaH / eSu caikamapi paryAyanayo na manute tadA RjusUtraM, paryAya iti kathayata etatsUtra kathaM milati / tataH kAraNAtkSaNikadravyavAdI sUkSmaNu sUtram , tattadvarttamAnaparyAyApannadravyavAdI sthUlajusUtraM dravyanaya iti kathanIyamiti siddhAntavA dinAM matam / anupayogadravyAMzameva sUtraparibhASitamAdAyotsUtratAkikamate noparyAya - padamapyupapadyata ityasmadekaparizIlitaM yatheti // 15 // vyAkhyArthaH-punaH mallavAdI aura tArkika jo siddhasenajI divAkara haiM; vaha prathamake naigama 1 saMgraha 2 tathA vyavahAra 3 rUpa tInoM nayoMko dravyArthikanaya kahate haiM; aura antake RjusUtra 1 zabda 2 samabhirUDha 3 tathA evaMbhUta 4 ina cAra 4 nayoMko paryAyArthikakanaya kahate haiM / aura isI arthako. siddhAntake jAnanevAle anya AcArya bhI kahate haiM, arthAt siddhasenajI aura unake anugAmI anya AcAryoMke matameM bhI RjusUtra 1 zabda 2 samabhirUDha 3 aura evaMbhUta 4 ina cAra nayoMse varjita Adike tIna naya dravyAthika haiN| aura "dravyArthikanayake mata meM saba paryAya nizcayarUpase kalpita haiM, kyoMki-saba paryAyoM meM anvayI (anugAmI) dravya samAviSTa hotA hai; jaise kuNDalaAdiparyAyoMmeM suvaNe dravya // 1 // 16 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 ] zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm aura paryAyArthika matameM dravya paryAyoMse bhinna nahIM hai / kyoMki - paryAyoMse jo arthakriyA hai; usa arthakriyAkA nitya upayoga kahAM hotA hai / arthAt suvarNake kuNDalaAdi tathA mRttikA ghaTaAdi paryAyoMse jo AbhUSaNa tathA jaladhAraNaAdirUpa arthakriyA Dha hai; vaha nitya nahIM hai, kyoMki-paryAyoMke naSTa honeke pazcAt vahI suvarNa tathA mRttikA rUpadravya zeSa rahatA hai || 2 ||" yaha dravyArthika tathA paryAyArthikanayakA lakSaNa hai; isa liye atIta (bhUta) tathA anAgata ( bhaviSya ) paryAyoMkA pratikSepI ( dUra pheMkanevAlA ) zuddha artha paryAyako mAnatA huA RjusUtranaya dravyArthika kisa rItise hove aisA ina AcAryoMkA abhiprAya hai / isa kAraNa una AcAyoMke matameM RjusUtranaya dravyAvazyaka ke viSayameM lIna nahIM hotA hai; aura usa prakAra " ujjusuyassa ege aNuva utte egaM dabbAsyaM puhutta nthi " isa anuyogadvArasUtrakA virodha hogA / aura varttamAna paryAyakA AdhArabhUta tathA nijadravyake pUrvAparapariNAmameM sAdhAraNa UrddhatAsAmAnya dravyAMza hai |1| sAdRzya saba vyaktiyoMmeM samAnatA ke astitvarUpa tiryaksAmAnya bhI dravyAMza hI hai / / 2 // aura inameM se ekako bhI paryAyanaya nahIM mAnatA taba RjusUtra paryAyArthika hai; aisA kahanevAloMke yaha sUtra kaise saMgata hotA hai / isa kAraNa kSaNika dravyako kahanevAlA to sUkSma RjusUtra hai; aura usa usa varttamAnaparyAya ko prApta hue dravyako kahanevAlA sthUlaRju - sUtra hai; aise RjusUtrako dravyArthikanaya kahanA cAhiye yaha siddhAntavAdiyoM kA mata hai / aura sUtraparibhASita ( sUtrokta ) anupayoga dravyAMzako lekara sUtraviruddha calanevAle tArkika ( naiyAyika) ke mata se noparyAyapada bhI siddha hotA hai / yaha hamArA mukhyarUpase nirdhArita siddhAnta hai / / 15 / / evamantargatAnAM syAdupadezaH kathaM pRthak / paJcabhyo hi yathA saptasvarthabhedo manAGa na hi // 16 // bhAvArtha -- isa prakAra se antarbhUta dravyArthika aura paryAyArthikanayoMkA pRthaka rUpase upadeza kaise ho sakatA hai ? aura yadi aisA kaho kiM-matAntara meM pAMca naya haiM; unameM do milAkara jaise sAta naya mAnate haiM; usI prakAra hamAre ina nayoMkA bhI bhinna upadeza hogA so nahIM kyoMki - hama jo pAMcase bhinna do mAnate haiM; unameM viSayabheda hai; aura tumhAre do nayoMmeM kiMcit bhI viSayabheda nahIM ataH bhinna upadeza nahIM ho sakatA // 16 // 1 vyAkhyA evamantargatAnAmantarbhAvitAnAM dravyArthikaparyAyArthikAnAM nayAnAM pRthagminna upadezaH kathaM kRtaH syAt / yadyevaM kathayata matAntare paJca nayAH santi teSu dvAvimau mizrito santo naya saptakamiti vyavahAro jAyate tena dvayoH dravyArthikapRthagupadezo bhaviSyatIti cenna paryAyArthikayoH dravyArtha paryAyAyikayorapi viSayabhedo'sti pRthagupadezastadvadasmAkamapi vaktavyama / zabvasamabhirUDhaivaM bhUtAnAM sanayebhyo bhinnaviSayatvaM tathaiva yathA darzayata 1 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA [ 123 kiJca trayANAM nayAnAmekAM saMjJA sagRhya nayapaJcakaM kathitamasti parantu viSayo minno vartate atra tu viSayo minno na varttate / punarye dravyAthikanayasya daza 10 bhedA darzitAste sarve'pi zuddhAzuddhasaMgrahAdiSvantarbhavanti, ye ca SaDbhedAH paryAyAthikanayasya darzitAste sarve'pyupacaritAnupacaritavyavahArazuddhAzuddharjusUtrAdiSvantarbhavanti / gobalIvardanyAyena viSayabhede minnanayatvaM kathyate tarhi syAdastyeva, syAnnAstyeva, ityAdisaptamaGgImadhye koTiprakArairapitA-narpitasattvAsattvagrAhakanayabhedena bhinnabhinnanayavAdena ca saptamUlanayaprakriyA bambhajyate / etatsudhIbhirvimRzyam // 16 // ___vyAkhyArthaH-pUrvokta rItise sAta athavA mata bhedase pA~ca nayoMmeM antarbhAva kiye gaye aise dravyArthika tathA paryAyArthika nayoMkA bhinnarUpase upadeza ( nirUpaNa ) kaise kiyA jAve ? arthAt sapta yA paMca nayase bhinna inakA kathana ayukta hai; kyoMki unhIM naigama, saMgrahaAdimeM inakA antarbhAva hai / kadAcit aisA kaho ki-anyamatameM pA~ca hI naya haiM; una pAMcameM samabhirUDha aura evaMbhUta ina donoMko milA denese "sAta naya" aisA vyavahAra hotA hai; jisase samabhirUDha aura evaMbhUtakA pRthak upadeza kiyA gayA hai| aise hI hamAre bhI dravyArthika tathA paryAyArthika ina donoM nayoMkA bhinnarUpatAse upadeza hogA / so aisA nahIM kahanA cAhiye kyoMki-jaise zabda samabhirUDha aura evaMbhUta nayoMke viSayabheda hai; aise hI Apa bhI dravyArthika tathA paryAyArthikake 'sAtoM nayoMse viSayakA bheda dikhalAo ? aura zabda, samabhirUDha tathA evaMbhUta ina tInoMkI eka saMjJAkA saMgraha karake paMca nayakA kathana kiyA hai; parantu viSaya bhinna 2 hai; aura dravyArthika tathA paryAyArthikakA viSaya sapta nayase bhinna nahIM hai; arthAt abhinna hI hai / aura zabdaAdika naya to bhinnaviSayaka haiM; aura jo dravyArthikanayake daza 10 bheda kahe gaye haiM; vaha saba bhI zuddhasaMgraha azuddhasaMgrahaAdimeM antargata ho jAte haiM; tathA jo paryAyArthikanayake SaT 6 bheda darzAye gaye haiM; vaha bhI saba upacaritavyavahAra aura anupacaritavyavahAra tathA zuddha aura azuddha RjusUtranayameM antarbhUta ho jAte haiM; aura yadi "gobalIvardanyAya (jo go hai, vahI balIvarda (baila) hai; isa nyAya) se bhinna viSaya mAnakara bhinna naya kahate ho to "syAdatyeva" kathaMcit hai; hI "syAnnAstyeva" kathaMcit nahIM hI hai; ityAdi saptabhaMgIke madhyameM koTi (karor3oM) prakAroM se arpita, anarpita, sattva tathA asattvako grahaNa karanevAle nayoMke bhedoMse aura bhinna 2 nayake vAda (kathana) se jo sapta mUlanaya mAne gaye haiM; unakI prakriyAkA sarvathA bhaMga ho jAyagA arthAt mUlanaya sAta haiM; yaha siddhAnta na rahegA yaha viSaya buddhimAnoMko vicAranA cAhiye / tAtparya yaha ki-tArtha viSayako bhI yadi bhinna mAnakara nayake bhedakI kalpanA karate ho to mUla naya sAta 7 hI haiM; yaha prakriyA sarvathA TUTa jAyagI / / 16 // aba yadi viSayabhedena nayabhedamaGgIkariSyatha tadA sAmAnyanagamasaMgrahamadhye, vizeSa Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 ] zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm naMgamavyavahAramadhye, yojayatAM yuSmAkaM SaDeva nayA niSpatsyanta ityetAdRzIM pakSakartuM rAzaGkAM sphoTayitu zlokamAha / aba yadi viSayake bhedase hI nayake bhedako aGgIkAra karate ho to sAmAnya naigamako saMgrahake madhyameM aura vizeSa naigamako vyavahAranayake madhyameM yojita karanevAle tumhAre matameM SaT 6 hI naya siddha hote haiM; arthAt naigamake sAmAnya aura vizeSa yaha donoM bheda jaba kramazaH saMgraha tathA vyavahAra meM antarbhUta ho jAyeMge taba naigamanayakA abhAva ho jAnese cha (6) hI naya raha jAyeMge isa prakAra pakSaka kI zaMkAko dUra karanekeliye yaha agrima zloka kahate haiN| saMgrahAvyavahArAcca naigamo'pi pRthakvacit / tasmAdalagnakastAbhyAM sa etau tu pRthaMga hi // 17 // bhAvArthaH-saMgraha aura vyavahAranayase to naigamanaya kahIM bhinna bhI dekhA jAtA hai; isa liye saMgraha tathA vyavahArase asaMlagna viSayako dhAraNa karanevAlA naigama ina donoMse pRthak hai; aura dravyArthika tathA paryAyArthika yaha donoM sapta nayase sarvathA kahIM bhI bhinnaviSayaka nahIM haiM // 17 // vyAkhyA / saMgraheti-yadyapi saMgrahanaye vyavahAranaye ca naigamanayasya sAmAnyavizeSaparyAyAvantarbhavatastathApi saMgrahAd byavahArAcca kvacispradezAdidRSTAntasthAne naMgamo minno'pi bhavati ukta ca-chaNhaM taha paMcaNhaM paMcavihaM tahaya hoi bhyaannijjo| tammiya soyaNNaso soceva pAyeva sattaNhaM / 1 / ityAdi / tasmAt kvApi bhinnaviSayatvAnnaigamanayo'pi tAmyAM minnaH pratipAditaH / tU punaH etau dvau dravyAthikaparyAyAthiko pRthak bhinnI sthitI naigamAdinayebhyo na hi saMbhavataH / abhinnaviSayatvAt tebhyo viyojya navabhedAdezAntara: kimu kathyata iti // 17 // ___ vyAkhyArthaH yadyapi saMgrahanaya tathA vyavahAranayameM naigamake sAmAnya aura vizeSa yaha donoM paryAya antarbhUta ho jAte haiM; tathApi kahIM kahIM pradezAdi dRSTAnta sthAnameM saMgraha tathA vyavahAra nayase naigama bhinnaviSayaka bhI hotA hai / aisA kahA bhI hai // isa kAraNase kahIM bhinna viSaya honese naigamanayakA bhI una donoM saMgraha aura vyavahAranayoMse bhinna pratipAdana kiyA gayA hai| aura yaha dravyArthika tathA paryAyArthika to naigamasaMgrahaAdi nayoMse bhinna viSayake dhAraka nahIM saMbhava hote kyoMki-yaha sapta nayoMse abhinna viSaya haiM; ataH una sAtoMse bhinna karake sapta naya bhedake sthAnameM nayoMke no 9 bheda haiM; aisA bhinna Adeza kaise kahate ho // 17 // punarenamarthaM pratidizannAha / aba punaH isa arthakA upadeza karate hue kahate haiN| Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA [ 125 kurvannavaM samApnoti vibhaktasya vibhAjanam / jIvAdivanna caivAtra prayojananiyojanam // 18 // bhAvArthaH-isa prakArase vibhAga kiye huye padArthakA punaH vibhAga prApta hotA hai; parantu yahAM jIvaAdike sadRza vibhAgake prayojanakI niyojanA nahIM hai / / 18 // ___ vyaakhyaa| evamanayA rItyA nava 9 nayAn kurvan racayan vibhaktasya vibhAgIkRtasya vibhAjanaM vibhAgakaraNaM samApnoti / vibhaktAnAM vibhAgo jAyata ityrthH| tadA jIvAdivat jIvA dvidhA saMsAriNo muktAzca saMsAriNaH pRthivIkayikAdiSaDbhedA:, siddhAH paJcadazabhedA etadvannayA api dvidhA dravyAthikaparyAyAthikabhedA dravyArthika stridhA naMgamAdibhedAt, RjusUtrAdibhedAccaturdhA paryAyArthikAH itthaM kathayitu yukta parantu nava nayA ityekavAkyatAyAM vibhAgo vihitaH sa tu sarvathApi mithyA jJAtavyaH / anyathA tu jIvAH saMsAriNaH siddhA ityAdi vibhAgavAkyamapi bhavitumarhati / tathaiva dravyAthikaparyAyAthiko nayAvityapi kathayatAM anye nayA AgatAH syustathApi vayaM svaprakriyAnayena nava nayA iti kathayiSyAmaH itItthaM vA dinAmevaM pratIpAdanIyama yathA-atra prayojananiyojanaM jIvAM jIvAdivannAsti bhinnAni bhinnAni tattvAni vyavahAramAzeNa sAdhyAni tAni ca tathaiva sabhavanti atra vitaravyAvRttisAdhyAni tatra ca hetukoTinA anapekSitabhedapravezena vaiyarthyadoSo jAyate tattvaprakriyayA idaM prayojanamasti jIvastathA ajIvazca tI dvau mukhyau yo padAthau~ kathanIyau bandhamokSI mukhyatayA heyopAdeyau ca kathanIyau tasmAdvandhakAraNataH heya AstravaH, tathA mokSo mukhyapadArtho'sti / tatastasya ca dve kAraNe saMvaranirjarAkhye kathanIye iti saptatattvakathanaprayojanaprakriyA / puNyapAparUpazubhAzubhabandhabhedavyakti dure kRtvA anayava prakriyayA navatattvAnIti dhyeyam / atra tU dravyAthikanayena minnopadezasya kimapi prayojanaM nAstIti // 18 // vyAkhyArtha:-isa pUrvokta rItise nava 9 nayoMkI racanA karate huye Apako vibhakta arthAt eka vAra vibhAga kiyehuye padArthoMkA punaH vibhAga karanA prApta hotA hai; taba jIvAdike sadRza arthAt jaise prathama dravya ke jIva tathA ajIva isa prakAra do vibhAga karake punaH jIvake saMsArI aura mukta aise do bheda kiye aura phira saMsArI pRthivIkAyika Adi cha bhedake dhAraka tathA siddha pandaraha bhedavAle dyotita kiye isI prakArase yaha bhI dravyArthika aura paryAyArthika bhedase do prakArake haiM; unameM naigamaAdi bhedoMse dravyArthika tIna prakArakA hai; aura RjusUtra Adi bhedoMse cAra prakArakA paryAyArthika hai; aisA kahanA yogya hai; parantu naya nava haiM; isa prakAra jo ekavAkyatAmeM vibhAga kiyA hai; vaha vibhAga to sarvathA mithyA jAnanA cAhiye / aura yadi aisA hI vibhAga karo taba to jIva, saMsArI siddha ityAdi rItise bhI vibhAgavAkya ho sakatA hai; arthAt jaise dravyArthika paryAyArthikake bhedoMmeM dravyArthika paryAyArthikako milAkara nava nayoMkA kathana kiyA isI prakAra jIvake saMsArI aura mukta ina donoM bhedoMmeM jIvako bhI yojita karake jIva, saMsArI, siddha aise Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 ] zrImadrAjacandrajainazAkhamAlAyAm tIna bheda kahane cAhiye "jaise jIva aura ajIvake kahanese AkhavaAdi tattvoMkA grahaNa siddha hai; vaise hI dravyArthika aura paryAyArthika ina donoMke kathanase anya naigamAdi saba nayoMkA grahaNa ho jAve parantu to bhI jaise AkhavaAdika bhinna kahe haiM; usI prakAra hama hamArI naya prakriyAse naya nava 9 haiM aisA kaheMge" isa prakAra kahanevAloMke prati aisA kahanA cAhiye ki-yahAMpara jIva ajIvaAdike samAna tumhAre prayojanakI niyojanA nahIM hai; kyoMki-vyavahAramAtrase bhinna 2 tattva sAdhya hote haiM; aura jo AzravAdika bhinna tattva kahe gaye haiM; vaha bhI vyavahAramAtrase hI kahe haiM; aura nayake viSayameM to eka nayase dUsarekA kisI prakAra bheda siddha ho taba bhinna nayakI siddhi ho usameM yadi hetukoTise anapekSita bhedakA praveza ho to vaiyarthya doSa hotA hai; tAtparya yaha ki-jisa bhedameM prabala hetu na diyA jAya to vaha bheda vyartha hI hai; aura tattvaprakriyAmeM jo jIva, ajIva ina donoMmeM hI saba tattvoMke gatArtha honepara jo sapta tattva nirUpaNa kiye haiM; unameM to yaha nimnalikhita prayojana hai; ki-jIva aura ajIva yaha do hI mukhya dravya haiM; arthAt inhI donoMko mukhya padArtha kahanA tathA samajhanA cAhiye aura bandhako heya (tyAga karane yogya ) tathA mokSako upAdeya (grahaNa karane yogya) rUpase kahanA cAhiye aura Azrava hai; so bandhakA kAraNa hai; isaliye Azravako bhI heyarUpase kahanA cAhiye aura mokSa mukhya padArtha hai; kyoMkiusIkeliye saba padArthoMkA nirUpaNa hai; aura vahI upAdeya hai; isa kAraNa usa mokSake saMbara aura nirjarA ina donoM kAraNoMkA kathana karanA cAhiye isa rItise jIva ajIva Azrava baMdha saMvara nirjarA aura mokSa ina saptatattvoMke kathanakI prayojanavAlI prakriyA hai; aura isI prakriyAse zubha azubha baMdhake kAraNa puNya pApako bhI bhinna karake kahanese nava tattva ho jAte haiN| aisA samajhanA cAhiye / aura yahA~ dravyArthika tathA paryAyArthika nayase naigamaAdiko bhinna upadeza karanekA koI bhI prayojana nahIM hai / / 18 / / abhinnakAraNAH sUtro nayAH sapta va kottitAH / ucyate tatkathaM vAkyamadhikaM sUtrajjitam // 16 // bhAvArthaH-sUtrameM abhinnakAraNa sAta hI naya darzAye gaye haiM; isaliye tuma sUtravarjita adhika vAkya kaise kahate ho // 19 / / / vyAkhyA / tasmAtkAraNAtsUze nayA abhinna kAraNAH sapta va kathitAH tadyatha sUtram "saptamUla nayA paNattA" etAdRzasUtre kathitamasti tadvAkyaM sUtrasadRzamullaGghayAdhikaM nava nayA iti vAkyaM kathamucyate svasUtraparirakSaNArtha yathoktameva nyAyyam / itthaM paricitya keSAMcidvAkyasaGkalanAmanAdRtya zrIvItarAgamASitavacanaracanApavitre sUtra buddhirAropaNIyA svasamyaktvazuddhisaMsiddhivRddhaye // 16 // vyAkhyArthaH-isa kAraNa bhinnakAraNazUnya sAta hI naya sUtrameM kahe gaye haiM; vaha Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA [ 127 sUtra yaha hai; jaise "mUlanaya sAta hI haiM" isa prakAra sUtrameM spaSTarUpase kahA gayA hai; so usa sUtra jaise vAkyakA ullaMghana karake saptase adhika arthAt naya nava haiM; aisA vAkya kaise athavA kisa AdhArase kahate ho| isaliye apane sUtrako rakSAkeliye yathokta (saptanaya )kA hI kathana karanA yogya hai; aisA vicAra karake jisa kisIkI vAkya racanAkA anAdara kara buddhimAn puruSoMko apane zuddha samyaktvakI siddhike artha athavA samyaktvakI vRddhi ke liye zrIvItarAgabhASita vacanoMkI racanAse pavitra aisA jo sUtra hai; usImeM buddhiko lagAnA cAhiye // 19 // atha sAkSiNaM darzayati / aba sAkSIko dikhalAte haiN| daza bhedAdikAzcAtra santi yuktopalakSaNAH / na cedantarbhavetkutra pradezArthanayo vada // 20 // bhAvArthaH-aura dravyArthikaAdike jo daza bheda vagairaha devasenajIne kahe haiM; vaha bhI upalakSaNamAtra haiM / yadi upalakSaNamAtra na mAneM to kaho pradezArthanayakA kisameM antarbhAva hove // 20 // ___vyAkhyA / atra devasenaracitanayacaknagranthe dravyAthikAdidaza 10 bhedA upadiSTAste copalakSaNatvena jnyaatvyaaH| yadyeva na kriyate tahi pradezArthanayaH kasmin sthAne caritArtho bhaveditthaM vicAraNIyam / dazabhedAdikA atra devasenIye granthe yuktopalakSaNA, upalakSaNamAtraparAH santi cedyadya vaM te kutra na tarhi pradezArthanayo'pi kutrAntarbhavediti vada / uktaM ca sUre "dRSTiyAe padesaTTiyAe dabvaTThaya padesaTThaya" ityAdi / tathA karmopAdhisApekSajIvabhAvagrAhakadravyAthiko yathopadiSTastathA jIvasaMyogasApekSapugaLabhAvagrAhakanayo'pi bhinnatayA kathayitu yogya eva / evaM satyaneke bhedA bhavanti tathA prasthakAdidRSTAntena naigamAdInAmazuddha 1 azuddhatara 2 azuddhatama 3 zuddha 4 zuddhatara 5 zuddhatamAdibhedA bhavanti te bhedA: kutra saMgRhyante / teSAM saGgrahArthamupacAro vihitastata upacAreNa te upanayA bhavantIti yadi kathyate tadApasiddhAnto bhavet / anuyogadvAre te nayabhedAH pradarzitAH santi tata etadeva dRDhIkriyate upanayAH kathitA ye santi te vyavahAranagamAdibhyaH pRthag na santi ukta ca tattvArthasUtra vyavahAralakSaNaM "upacArabahulo vistRtArtho laukikaprAyo dhyavahAraH" iti // 20 // vyAkhyArthaH-isa devasenajIracita nayacakranAmaka granthameM jo dravyArthikaAdi daza bheda dravyArthika nayake kahe haiM; unako upalakSaNapanese jAnane cAhiye arthAt yaha bheda 1 nijakA tathA nijake samIpasya tathA apane saMbandhIkA bhI bodha karanevAlA zabda, jaise "kAkebhyo dadhi rakSatAma" yahA~para kAkapada dadhike upacAtaka ( nAza karanevAle ) zvAna mArjAraAdikA upalakSaNa hai na ki yaha ki kAkoMse dadhikI rakSAkaro aura billI kutte AveM to khAne do| Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadrAjacandra jainazAstramAlAyAm digdarzanamAtra haiM; inase adhika aura bhI bheda hote haiM / aura yadi una dazako upalakSaNamAtra nahIM kareM to pradezArthanaya kisa sthAna meM caritArtha ( antarbhUta ) ho yaha vicAranA cAhiye tathA yadi isa devasenajIke grantha meM daza bheda upalakSaNasahita na hoM to pradezArthanayakA kisa nayameM antarbhAva hotA hai; yaha kaho / punaH isa pradezArthanayakA varNana sUtrameM bhI hai; jaise "dravyArthikapradezArthanaya" ityAdi / tathA jaise karmarUpa upAdhikI apekSA rakhanevAle jIvabhAvako grahaNa karAnevAlA dravyArthikanayakA upadeza kiyA hai; isI rItise jIvake saMyogakI apekSAkA dhAraka jo pudgalabhAva hai; usakA grahaNa karAne vAlA naya bhI bhinnarUpatAse kathana karaneke yogya hI haiM; aura jaba jIvasaMyogApekSapudgala bhAvagrAhaka naya mAnA jAyagA taba isI prakAra anya bhI aneka naya hoNge| aura prastha Adi dRSTAMtase naigama Adi nayoMke azuddha 1 azuddhatara 2 azuddhatama 3 zuddha 4 zuddhatara 5 aura zuddhatama Adi jo aneka bheda hote haiM; una bhedoMkA saMgraha kahAM kiyA jAyagA arthAt tumako upalakSaNamAtra hI ina daza bhedoMko mAnanA cAhiye anyathA pUrvota bhedoM kA saMgraha na hogA / aba yadi aisA kaho ki - " ina pUrvokta bhedoMke saMgrahake artha hamane upacAra kiyA hai; aura isI kAraNa upacArase vaha upanaya hote haiM" to apasiddhAnta hogA arthAt siddhAntakI hAni hogii| kyoMki - anuyogadvAra meM unako nayoMke bheda dikhalAye gaye haiM / isaliye yahI pakSa dRDha kiyA jAtA hai; ki jo upanaya kahe gaye haiM; vaha nahIM hai; arthAt vyavahAra naigamaAdi nayoMse jude nahIM haiM; aura tatvArthasUtrameM vyavahArakA lakSaNa bhI yahI kahA hai, ki jo bahudhA upacArase pUrNa ho arthAt jisameM upacAra adhika ho vaha tathA saMkSipta akSaroMmeM vistArasahita arthakA dhAraka ho aura prAyaH laukika ho vaha vyavahAra hai ||20|| 128 ] vyavahAre samAyAnti tathaivopanayA api / na cetpramANamapyatropapramANatvamAzrayet // 21 // bhAvArtha:-- aura vaha upanaya bhI vyavahArameM hI garbhita ho jAte haiM / yadi aisA na ho to pramANa bhI upapramANatAkA Azraya kare ||21|| vyAkhyA / evaM sati nayabhedAn yadya panayAn kRtvA manute tarhi svaparavyavasAyijJAnaM pramANamityeta-llakSaNena lakSitasya jJAnarUpapramANasyApyekadezo matyAdirathavA taddazo'vagrahAdiH so'pyupapramANamiti pRthagbhedo bhaviSyati / tasmAnnayopanayaprakriyA ziSyANAM buddhidvandvanamAtreva jJAtavyA // 21 // nizcayAdvyavahAreNa kopacAravizeSatA / mukhyavRttiryadekasya tadAnyasyopacAratA // 22 // . Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA [ 129 bhAvArtha:- nizcayanayase vyavahAranaya meM upacArakI vizeSatA kyA hai ? isakA uttara yaha hai; ki - jaba ekakI mukhyatA hotI hai; taba anya ( dUsare ) kI upacAratA hotI hai ||22|| vyAkhyA | nizcayAt nizcayanayAt vyavahAreNa sahopacAravizeSatA kAsti / vyavahAraviSaya upacAro'sti nizcaya upacAro nAstyetAvadvizeSatA / yadaikanayasya mukhyavRttigRhyate tadA paranayasyopacAravRttirAyAti / ratnAkaravAkye syAdvAdaratnAkare ca prasiddhamasti "svasvArtha satyatvasyAmimAno'khila nayAnAmabhyonyaM varttate phalAtsatyatvaM tu samyagdarzanayoga evAsti" / evaM ca prakRtamarthaM vyAkhyAyate / nizcayanayAd vyavahAra-nayena sahopacAravizeSatA kAsti yopacAravizeSatA varttate tAM darzayati / yadaikasya kasyacinnayasya mukhyatA mukhyamAvo varttate tadAnyasyAnyanayasya upacAratA gauNatvaM bhavatIti jJeyam / yathA hi nizvayenAtmeti zabda etasya nizvayArthastu "asaMkhyAta pradezI niraJjano'nantajJAnAdiguNopeto nityo vibhuH karmadoSairasaGgataH siddha iva deha upalabhyate" tadAsya vyavahAreNopAdhikasya jaDazarIrAdeH saGgatasyodayikAdibhAvopagatanaranairayakAdibhA vasparzato'pi gauNatvaM mAsate / - atha ca " atati sAtatyena gacchati tAMstAnparyAyAnityAtmA" saMsArasyo dehAdisaGgato janmamaraNa jarAyovanAdiklezamanubhavamAnaH pratyakSapramANena vyavahArAdezAdda vo manuSyo nArakastiryaG ca kathyate tatra siddhatvasya gauNatvam // 22 // vyAkhyArthaH - nizcayanayase vyavahAranaya ke sAtha upacArakI vizeSatA kyA hai ? isa jijJAsA ( jAnanekI icchA ) meM kahate haiM; ki - yavahAranaya ke vizeSa upacAra hai; aura nizcayanayameM upacAra nahIM hai; itanI hI vizeSatA hai; arthAt jaba eka nayakI mukhya artha meM zakti rahatI hai taba anyanayakI upacAravRtti svayaM AtI hai| aura yaha vArttA ratnAkara vAkyameM tathA syAdvAdaratnAkarameM prasiddha hai / jaise "apane 2 arthakI satyatAkA abhimAna saba nayoMke paraspara rahatA hai; aura una nayoMke phalase satyatA to samyagdarzana ke saMyogake honepara hI hotI hai, " jaba aisA siddhAnta hai; taba isa prakRta arthakA isa prakAra vyAkhyAna hotA hai; ki - "nizcayanayase vyavahAranayake sAtha upacAra vizeSatA kyA hai ? jo upacAravizeSapanA hai, usako dikhAte haiM / jaba kisI eka naya kI mukhyatA rahatI haiM, taba anya ( dUsare ) nayakI upacAratA rahatI hai; tAtparya yaha ki - eka naya pradhAnabhAva se jaba rahegA taba anya gauNatva (apradhAnapane) rUpase Apa hI rahegA, yaha gauNatvavRtti honA hI upacAratA hai; aisA samajhanA cAhiye / udAharaNa keliye jaise nizcayanayase " AtmA yaha zabda hai; taba isa AtmAkA nizcayanayase artha asaMkhyAtapradezoMkA dhAraka, niraMjana, anaMta jJAnaAdi guNoMse sahita, nitya, vibhu ( vyApaka ) aura karmoM se utpanna jo doSa haiM; unase rahita siddhake sadRza AtmA hI dehameM jAnA jAtA hai / una nizvayArthadazA meM yadyapi vyavahArase aupAdhika jo jar3a padArtha zarIra Adi haiM; unake " 17 - Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 zrImadrarAjacandrajainazAstramAlAyAm sahita tathA audayika Adi bhAvoMse prApta jo nara nArakI, aura tiryana AdipanA hai; usako sparzatA huA bhI jo AtmA hai; usakA gauNatva bhAsatA hai / aura jaba "ati iti AtmA" arthAt jo nirantara una una paryAyoMke prati gamana karatA hai; athavA nirantara na una paryAyoMko prApta hotA hai; vaha AtmA hai; aisA vyavahArase artha karate haiM; taba yaha AtmA saMsArI hai, dehaAdikase sahita hai, janma, maraNa, vRddhAvasthA, aura yauvanaAdika dazAoMmeM jo duHkha hotA hai; usako pratyakSa pramANase anubhava karatAhuA deva hai, manuSya hai, nArakI hai; aura tiryana hai; ityAdirUpase kahA jAtA hai / usa vyavahAradazAmeM isakA nizvayokta ananta guNAdisahita jo siddhapanA hai; usakI gauNatA bhAsatI hai ||22|| atha punastadeva pratipAdayati / aba phira usI viSayakA pratipAdana karate haiM / tenedaM bhASyasaMdiSTaM gRhItavyaM vinizcayam / tattvArthaM nizcayo vakti vyavahAro janoditam // 23 // bhAvArtha:- isa kAraNa bhASyameM kahAhuA jo yaha vinizcaya hai; - "nizciyanaya tattvArthako kahatA hai; aura vyavahAranaya kevala manuSyoMse kahehueko ho kahatA hai" isako svIkAra karanA cAhiye // 23 // vyAkhyA / tena kAraNenedaM vinizcayaM nizcayavyavahArayolaMkSaNaM mASyasaMdiSTaM vizeSAvazyaka nirUpitaM gRhItavyamavacAraNIyam / atha nizcayavyavahArayorlakSaNamAha / nizcayo nizcayatayaH tattvArthaM yuktisiddhamarthaM vakti kathayati / punarvyavahAro vyavahAranayo janoditaM lokAbhigrAhitvaM vakti yato lokAbhimatameva vyavahArastasya grAhakaM pramANaM na bhavati / pramANaM tu tatvArtha grAhaka mevAsti tathApi pramANasya sakalatattvArthagrAhI nizcayanayaH, ekadezatattvArthagrAhI vyavahArazcAyaM vivekaH / nizcayanayasya viSayatvamatha ca vyavahAranayasya viSayatvamanubhavasiddha minnamevAste / asatA na niSTheti / yathA savikalpakajJAnaM naSTaprakAratAdikamanyavAdino bhinnamevAmanatIti hRdaye vimarzanIyam // 23 // vyAkhyArthaH: - isa kAraNa se bhASya arthAt vizeSAvazyakameM kahA huA jo yaha viniracaya arthAt nizcaya aura vyavahArakA lakSaNa hai; usako nizcita karanA cAhiye / aba jo nizcaya aura vyavahArakA lakSaNa bhASya meM kahAhuA hai; usakA kathana karate haiM; ki-nizcaya naya jo hai; vaha to tattvArtha arthAt yuktise siddha arthako kahatA hai; aura vyavahAranaya jo hai; vaha janodita arthAt lokake iSTa jo grahaNa hai; usako kahatA hai, kyoMki lokake hI jo abhimata hotA hai; vaha vyavahAra hai / isaliye usa vyavahArakA jo grAhaka ( grahaNa karanevAlA hai; vaha pramANa nahIM hotA; kintu jo tattvArthakA grAhaka hotA hai; vahI pramANa hotA hai; tathApi pramANake saMpUrNa tasvArthako grahaNa karAnevAlA nizcayana hai; aura pramA . Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA [ 131 Nake ekadeza tattvArthako jo grahaNa karatA hai, vaha vyavahAra kahalAtA hai, yaha nizcaya aura vyavahAra ina donoM nayoMkA viveka hai| aura nizcayanayakA viSaya tathA vyavahAranayakA viSaya to bhinna hI hai, yaha anubhavase siddha hai| aura vyavahAragrAhaka pramANa asat hai, isase usakI niSThA (utpatti ) nahIM hai, aisA nahIM kyoMki-jaise anyavAdI savikalpaka jhAnako aura nirvikalpakako bhinna hI mAnate haiM, usI prakAra nizcaya aura vyavahAra hai, aisA hRdayameM vicAranA cAhiye // 23 // athopacAraM nirdizati / aba upacArakA nirdeza karate haiN| bAhyasyAbhyantaratvaM yadvahuvyaktarabhedatA / yacca dravyasya nemalyamiti nizcayagocarAH // 24 // bhAvArthaH-jo bAhya padArthakA antaraMgatva hai, jo anekavyaktigata abhedatA hai, aura jo dravyakI nirmalatA hai, so saba nizcayanayakA viSaya hai / / 24 // vyaakhyaa| yadvAhyasya bRAhyarthasyAbhyantaratvamantaraGgavaM vartate tadatigocaraM nizcayaviSayamityarthaH yathA "samAdhirnandanaM dhairyo daMbholi: samatA smaa| jJAna mahAvimAnaM ca vAsarazrIriyaM punaH // 1 // " ityAdi puNDarIkAdhyayanAdyartho'pyevaM bhAvanIyaH / atha punarbahuvyakte ranekavizeSasyAbhedatA bhedarAhityaM tadapi nizcayaviSayaM yathA "ege AyA" ityAdisUtrama, tathA vedAntadarzanamapi zuddhasaGagrahanayAdezarUpaH zuddhanizca panayArthaH saMmatigranthe kathitaH / tathA puna vyasya padArthasya nemalyaM tadapi nizcayaviSayam / nemalyaM tu vimala pariNatirbAhyanirapekSapariNAmasso'pi nizcayanayArtho boddhavyaH / yathA "AyAsAmAie AyAsAmAi yassa aTTa" evamete'bhyantara-- svAdayo nizcayagocarA eva yathA yayA rItyA lokAtikrAntI'rtho'vApyate tathA tayA rotyA nizvayanayasya bhedA bhavanti tasmAcca lokotarArthabhAvanA samAyAtIti jJeyam // 24 // vyAkhyArthaH-jo bAhya padArthakA Abhyantaratva arthAt antaraMganA hai, vaha nizcaya nayakA viSaya hai, jaise samAdhi, naMdanavana, daMbholi (vana) samatA sabhAjJAna mahAvimAna . aura yaha vAsarazrI arthAt dinakI zobhA / 1 / ityAdi puNDarokAdhyayanArtha bhI isI prakAra vicAranA caahiye| aura bahuvyaktigata jo aneka vizeSa haiM, unako abhedatA (bhedarahitapanA) jo hai, baha bhI nizcayanayakA viSaya hai, jaise "ege AyA" ityAdi sUtra hai| isI prakAra vedAnta darzana bhI zudvasahanayakA AdezarUra hone se zudvanidhanakA artharUpa saMmati pranthameM kahA hai| aura jo dravya arthAt padArthako nirmalatA hai, vaha bho nizcayanayakA viSaya hai, yahA~para nairmalya zabdakA artha nirmala pariNAma arthAt bAhya viSAkI apekSA na rakhavAlA jo dravyakA pariNAma hai, vaha bhI nizvayanayakA hI artha ( viSaya ) samajhanA cAhiye, jaise " AyA sAmAiya AyA sAmAiyassa aTTe" ityAdi / isa Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ) 132 ] zrImadrarAjacandra jainazAstramAlAyAm prakAra yaha pUrvokta abhyantaratvaAdi nizvayanayake hI viSaya haiM / aura jisa rItise lokottara artha prApta hotA hai; usI prakAra se nizcayanayake bheda hote haiM; aura isa hetuse lokottara arthakI bhAvanA prApta hotI hai| aisA jAnanA cAhiye // 24 // atha vyavahAraviSayaM darzayati / aba vyahAranayake viSayako darzAte haiM / yo hi bhedo bhavedvayakteryazva votkaTaparyavaH / kAryakAraNayoraikyamiti vyavahRtevidhAH // 25 // bhAvArtha:- jo vyaktikA bheda hotA hai; jo utkaTa paryAya hai; tathA jo kArya aura arrest ekatA hai; so saba vyavahArake bheda haiM / / 25 / / | hi nizcitaM yo bhedo vyakta maMvet sa ca vyavahArabhedo jJeyaH / yathA anekAni dravyANi, aneke jIvAH, ityAdi prakAreNa vyavahAranayArthaH / tathA ca punareva nizcayanaya utkaTaparyaMvaH uddhataparyAyaH so'pi vyavahAranayasya bheda: / ata eva "nichayaNaNNaM paMcavaNNe mamare vayahAraNaeNa kAlavaNe" ityAdisiddhAnte prasiddha utkaTaparyAyo'pi vyavahAraH / tathA ca kAryakAraNayonimittI nimittazca etayorathaikyaM yadbhavati tadevApi vyavahAraviSayam / yathA hi AyurdhRtamityAdi, yathA va girirdahyate, yathA vA kuNDikA sravati, maJcAH krozanti kuntAH pravizanti, gaGgAyAM ghoSa ityAdivyavahArabhASA anekarUpA varttate / sA ca sarvApi vyavahAranayaviSayiNI jJeyA / iti ki yo vyaktorbhedaH, yaH punarutkaTaparyaMvaH yadapi kAryakAraNayoraikyama ityAdi vyavahRtervyavahArasya vidyAH prakArA ityarthaH // 25 // vyAkhyArthaH - jo vyaktikA bheda hotA hai; usako nizcayarUpase vyavahArakA bheda jAnanA cAhiye, jaise aneka dravya haiM, aneka jIva haiM, ityAdi rItise vyavahAranayakA artha hai; aura phira jo nizcayanayameM uddhata paryAya hai; so bhI vyavahAranayakA bheda hai / isI hetuse aisA kahA bhI hai; ki - nizcayanayase bhramara ( bhaMvarA ) paMcavarNa arthAt pAMca raMgakA hai, aura vyavahAranayase kevala kRSNavarNa ( kAle raMgakA ) hI hai, ityAdi rIti se siddhAnta meM prasiddha jo utkaTa paryAya hai, vaha bhI vyavahAranayakA bheda hai| aura phira kArya kAraNa arthAt nimitI aura nimittakI jo ekatA hai, vaha bhI vyavahAranayakA viSaya hai, jaise Ayu ghRta hai, yahAM ghRtarUpa jo AyukA kAraNa hai, usameM AyurUpatA mAnI hai, athavA jaise parvata jalatA hai, 'kuMDI karatI hai ' ' maMca (mAMce) zabda karate haiM' ' bhAle ghusate haiM ' ' gaMgA meM ghoSa (ahIroMkA grAma) hai' ityAdi jo anekarUpa vyavahArabhASA ( vyavahAra meM kahanekI paripATI ) hai; vaha vyavahArayake viSayako dhAraNa karanevAlI hI jAnanA cAhiye / tAlarya yaha hai, ki jo vyaktikA bheda hai, aura jo utkaTa paryAya hai, tathA jo kArya kAraNakI ekatA hai, ityAdi yaha saba vyavahAranayake bheda haiM / / 25 // Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA [ 133 atra prapaJcitasya saMkSepamAha / aba jo pUrvokta prapaMca hai; usako saMkSepase kahate haiM / ityAdhanekaviSayAMzca nayAnvihAya saMkSipya tAMzca vacasApyadhikAnvidhAya / bAlAvabodhanakRte kila devasena statprapaJcanamacIkaradAptazUnyam // 26 // bhAvArthaH-ityAdi aneka viSayoMko dhAraNa karanevAle nizcaya vyavahAraAdi nayoMko tyAgakara aura phira unako hI upacArase saMkSiptakara aura sUtravAkyase bhI adhika nayoko apanI buddhise karake maMdabuddhiyoMko vaMcane( Thagane )keliye devasenajIne AptazUnya isa prapaMcako kiyA hai // 26 // vyAkhyA / ityAdyanekaviSayAn aneke bhUyAMso viSayA gocarA arthA vA eSAnte'nekaviSayAstAnanekaviSayAn nayAn nyAyAn nizcayavyavahArAtmakAn vihAya tyaktvA ca punastAneva nayAn saMkSipya saMkSepa kRtvA upacArapadena saMkocayitvA api punarvacasA vacanAntareNa adhikAn atirekAn vidhAya racayitvA sUtra sapta nayA AdezAntareNa paJca nayAstatra ca 'naba nayA' ityAdhikyaM kRtvA bAlAvabodhanakRte bAlAnAM mandamatinAmavabodhanaM pratAraNaM "avabodhanaM pratAraNe vaMcane zikSaNe cetyanekArthAt" maMdamativaJcanakRte pratAraNArthAya kila ityasatye "satye'lIke bhAvanAyAM nizce ya'pi kisa smRtamiti" devaseno nayacakragranthanirmAyako digambaramatAgraNIH etat prAgukta prapaJcanaM nayavistAraNaM acIkarat ckaar| kohagacIkarata AptazUnyaM AptovItarAgastasya vAkyaM siddhAntastena zUnyaM vajitam, AptazUnyamiti madhyamapadalopI samAsaH AptavAkyena zUnyamAptazUnyaM svamatyA asaMbhAvitaM viracayya loke granthagauravo darzita iti // 26 // vyAkhyArthaH-ityAdi bahutase gocara athavA arthoke dhAraka nizcaya aura vyavahAra svarUpa nayoMko chor3akara aura phira unhI nayoMkA saMkSepa karake arthAt upacArapadase saMkoca karake punaH vacanAntarase adhika nayoMkI racanA karake arthAt sUtrameM sapta naya haiM; aura matAMtarase pAMca naya haiM; vahAMpara arthAt sAta tathA pA~ca nayoMke sthAnameM "naya nava haiM" aisI adhikatA karake maMdabuddhiyoMko vaMcanekeliye avabodhana zabda pratAraNa vaMcana tathA zikSaNaAdi anekArthakA vAcI hai; isaliye sUtrameM jo avabodhana zabda hai; usakA yahA~ ghaMcanarUpa artha liyAgayA hai" isaliye una maMdabuddhiyoMko dhokhA deneke artha mithyA hI "sUtrameM jo kila zabda hai; vaha satya, jhUTha, saMbhAvanA aura nizcaya ina cAra arthoM meM varttatA hai; isa kAraNa yahA~ jhUTharUpa arthakA grahaNa kiyAgayA hai" digambaramatake agresara naya cakragranthake banAnevAle devasenajIne zrIvItarAgake siddhAntase rahita isa pUrvokta prapaMcana a Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 ] zrImadrAjacandrajainazAkhamAlAyAm rthAt nayake vistArako kiyA tAtparya yaha ki-devasenajone apanI buddhise sarvajJamatake viruddha asaMbhAvitako racakara lokameM granthakA gaurava dikhAyA hai / / 26 // itthaM nayAnAM bahabhaGgajAlairekaM padArthaM ca tridhA parokSya / arhatkramAmbhojayugopayogi cetaH kuruSvAtmasukhaM labhasva // 27 // bhAvArtha:-he bhavya ! isa prakAra naigama saMgrahaAdi nayoMke aneka bheda samUhoMke dvArA eka padArthako dravya, guNa paryAyarUpa nizcaya karake zrIjinendra ke caraNakamalayugala meM lIna cittako kara aura Atmasukha prApta ho // 27 // vyAkhyA / itthaM amunA prakAreNa zrIjinadevamApitasUtraprakrameNa nayAnAM naigamAdInAM saptAnAM tathApi paJcAnAM bahubhaGgajAleH bahavo'neke maGgA bhedAsteSAM jAla: samUhai: eka kamapi svepita padArtha jIvAsidArya tridhA dravyaguNaparyAyarUpaM parIkSya nicitya ahaMkramAmbhojayugopayogi ahaMtAM vItarAgANAM kramAzcaraNAsta evAmbhojAni kamalAni teSU upayogi lInaM etAdRzaM ceta: cittaM kuruSva momavya ! tvamityadhyAhArAdityavanyaH punarmo bhavyaprANin ? tvamAtmasukhamAtmano jIvasya sukhaM nirAbAdhAnubhavaM lamasva prApnuhi / nayajJAnAjovAdIparIkSya karmabhya AtmAnaM viyojyAnantasUkhamAgmavetyarthaH / / 27 // iti zrIkRtimojasAgaranirmitAyAM dravyAnuyogatarkaNAyAmaSTamo'dhyAyaH // 8 // vyAkhyArthaH-isa prakAra zrIjinadevabhASita sUtroMke kramase naigamaAdi sapta naya athavA paMca nayoMke bheda samUhoMse icchAnusAra kisI bhI eka jovaAdika padArthako dravya, guNa tathA paryAyarUpa nizcita karake zrIdhotarAgoM ke caraNa kamaloM meM Asata aise cittako kara "hebhavya ? tU yaha adhyAhArase lagA lenA cAhiye" aura hebhavya jova ? tU jIvakA jo bAdhArahita anubhasvarUpa sukha hai, usako prApta ho| tAtparya yaha hai, ki-bhobhatya ? nayoMke jJAnase jIvaAdi padArthakA nizcaya kara karmoMse AtmAko bhinna kara anaMta sukhakA bhAgI ho / / 27 // iti zrIAcAryopAdhidhAridvivedipaNDitaThAkuraprasAdaviracitamASATIkAsamalaGkRta dravyAnuyogatarkaNAyAmaSTamo'dhyAyaH // 8 // atha navamAdhyAye dravyaguNaparyAyANAmekaM svarUpaM kathayannAha / aba navama adhyAya meM dravya, guga tathA paryAyoMkI ekarUpatA kahatehuye yaha sUtra kahate haiN| lakSaNetribhireko'rthaH sahitaH kathyate jinaH / yathArthAthamanvicchanprApnoti sakalepsitam // 1 // Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA [ 135 bhAvArtha:-jaise zrIjinabhagavAn eka padArthako tIna lakSaNoMse yukta kahate haiM; usI rItise padArthako cAhatAhuA bhavya saba abhilaSita vastuko prApta hotA hai // 1 // vyAkhyA / eko'dvitIyo'rtho jIvapudgalAdirghaTapaTAdirvA yathA yena prakAreNa tribhillakSaNarutpAdavyayadhrauvyAkhyaH sahito yuktaH zrIjinaH paramezvaraiH kathyate bhaNyate vAkyaprabandhena / yataH-"utpanne ivA 1 dhuve ivA 2 vigame ivA 3' iti tripadImUlAtpadArthaH sarvo'pi trividha ityarthaH / tatheti uktaprakAreNa artha padArthamanvicchan vAJchan dhArayan sakalepsitaM sarvavAJchitaM samyaktvAdisiddhiparyantaM kAmaM prApnoti bhavya iti padyArthaH / bhAvArthastatvayama-etasyAM tripadyAM saveSAmarthAnAM vyApakatvamavadhAraNIyam / jinamate kecitpadArthA nityAH, kecidanityA itthaM naiyAyikAdayaH kathayanti tadvannAsti / nityakAntAnityaikAntapakSayorapi lokayuktyApi virodho dRzyate / tato dIpAdArabhyAkAzaparyantamutpAdavyaya dhrauvyalakSaNaM pramANayitavyam / tadukta zrIhemAcArya:"AdIpamAvyoma samasvabhAvaM syAdvAdamudrAnatibhedivastu / tannityamevaikamanityamanyaditi tvadAjJAdviSatAM pralApaH" // 1 // vyAkhyArthaH-eka arthAt dUsarese rahita kevala eka jIva pudgalaAdi tathA ghaTa paTaAdi padArtha jisa rItise utpatti, nAza aura dhrauvyarUpa tInoM lakSaNoMse saMyukta zrIjina paramezvara vAkyaprabaMdhase kahate haiM; arthAt kathaMcit utpanna hotA hai; kathaMcit naSTa hotA hai; aura kathaMcit dhrauvya hai; isa prakAra jo tIna padoMkA mUlasUtra hai; usase saba padArtha tIna prakArakA hai / usI zrIjinendrake kahe hue prakArase padArthako cAhatA huA arthAt antaHkaraNameM dhAraNa karatA huA bhavyaprANI saMpUrNa abhISTako arthAt samyagdarzanako Adi le muktiparyanta kAmanAko prApta hotA hai; basa yahI zlokakA artha hai / Azaya to yaha hai; ki-isa tripadImeM saMpUrNa padArthoM kI vyApakatAkA nizcaya karanA cAhiye / kyoMki-koI padArtha nitya hai; koI padArtha anitya hai; aisA jo naiyAyikaAdi kahate haiM; usake samAna jina matameM koI padArtha nahIM hai / aura naiyAyikaAdike abhimata jo ekAnta nitya tathA ekAnta anitya pakSa haiM; ina donoMmeM hI lokayuktise bhI virodha dekhA jAtA hai / isaliye dIpase lekara AkAzaparyanta saMpUrNa padArtha pUrvokta utpAda, vyaya tathA dhrauvyarUpa vividha lakSaNasahita pramANabhUta karanA cAhiye / vahI viSaya zrIhemAcAryajIne kahA hai; ki-dIpakase lekara AkAzaparyanta samasta padArtha eka svabhAvake dhAraka haiM; aura syAdvAdamudrAkA ullaMghana nahIM karate haiM; isaliye unameM eka nitya hI hai, dUsarA anitya hI hai, isa prakAra jo kathana hai so ApakI AjJAse virodha rakhanevAloMkA pralApa hai // 1 // athainamevArtha vivRtya kathayannAha / aba isI trividhalakSaNatArUpa arthakA vivaraNa karake nirUpaNa karate haiN| utpAdadhra vanirNAzaH pariNAmaH kSaNe kssnne| dravyANAmavirodhAcca pratyakSAdiha dRzyate // 2 // Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 ] zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm bhAvArthaH-utpAda dhrauvya tathA nAzarUpa trividha lakSaNoMse dravyoMkA pariNAma kSaNa kSaNameM paraspara virodharahitapanese ora pratyakSase dIkha par3atA hai // 2 // vyAkhyA / utpAdavyayanirNAzairlakSaNastribhidraM vyasya kSaNe kSaNe samaye samaye pariNAmo'sti / atra kazcidAha / yatrotpAdavyayau bhavatastatra dhrauvyaM nAsti yatra ca dhovyaM tatrotpAdavyayau na syAtAmiti virodhastiSThati tadA ekatra lakSaNatrayaM kathaM saMbhavet / yathA-chAyAtapAvekatra na syAtAM tadvadetAvekatra na bhavetAM ceti / tatrottaraM -yathoSNAzItaspazauM krameNAnalajalayoH parasparaparihAreNa dRSTI tayorekatra sthAna upasaMhAreNa virodho'pyasti / paramatra tu sarvalakSaNAnyekatra pratyakSaM vilokyante / parasparaparihAreNa kutrApi pratyakSasiddhatvaM nAsti / tadA kathametadvirodhasthAnaM bhavet / anAdikAlInakAntavAsanayA mohitAH prANina eteSAM virodha pazyanti, paraMtu paramArthato vicAryamANo virodho na hyasti / samayanaiyatyena pratyaya eva virodhanAzaheturiti // 2 // vyAkhyArthaH-utpAda, vyaya aura dhrauvya ina tInoM lakSaNoMse saMsArake dravyoMkA pariNAma (parivata na) kSaNa kSaNa ( samaya 2) meM hotA hai| aba yahAMpara koI kahatA hai; ki-jahA~para utpAda tathA nAza hai; vahAMpara dhrauvya nahIM hai, aura isI prakAra jahA~para dhrauvya hai; vahAM utpatti tathA nAza nahIM raha sakate / isa prakAra virodha rahatA hai; taba eka vastumeM utpAda vyaya dhrauvyarUpa tInoM lakSaNa kaise saMbhava hote haiN| jaise chAyA aura Atapa ( dhUpa ) yaha donoM eka jagaha nahIM raha sakate vaise hI utpAda vyaya ora dhovya yaha donoM bhI eka padArthameM nahIM raha sakate haiM ? aba isa zaMkAkA uttara kahate haiM; ki-jaise uSNa aura zIta sparza parasparake parihArase kramase agni tathA jalameM dRSTa haiM; arthAt parasparake parihArase uSNasparza agnimeM aura zItasparza jalameM dekhAjAtA hai; aura una donoM sparzIkA kisI eka sthAnameM arthAt kevala agni athavA jalameM upasaMhAra (grahaNa )karo to virodha bhI hai; parantu yahAM to saba lakSaNa ( utpAda vyaya dhrauvyarUpa tInoM lakSaNa ) eka vastumeM pratyakSa rUpase dekha par3ate haiM; aura parasparake parihArase arthAt eka dUsareko dUra karake ( utpAdake vinA vyaya, vyayake binA utpAda ) kahIM bhI pratyakSase siddha nahIM haiM; arthAt kisI eka bhI padArtha meM kevala utpAda vyaya athavA dhrauvya pratyakSa pramANase nahIM dekhA jAtA hai; taba yaha virodhakA sthAna kaise hai ? anAdi kAla kI jo ekAntakI vAsanA hai; usase mohita hokara prANI inake parasparavirodha dekhate haiM; parantu paramArthase vicAra kiyA jAve to koI virodha nahIM hai; kyoMki-samayakI niyatatAse jo vizvAsa huA vahI virodhake nAza karanemeM kAraNa hai // 2 // punastadeva kathayannAha / punaH usI prastuta trividha lakSaNa kA vistAra karate haiN| Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kumbhamaulisuvarNeSu vyayotpattisthirAtmasu / duHkhaharSopayukteSu matvaM nizcalaM triSu // 3 // bhAvArthaH--nAza, utpatti tathA sthiratAyukta aura duHkha tathA harSase upayukta suvarNamayaghaTa suvarNamaya mukuTa tathA suvarNa ina tInoM meM suvarNarUpatA sthiratAse hai // 3 // [ 137 vyAkhyA | kummo ghaTo hemaghaTahemamaulimasu nAzotpatti varUpeSu duHkhaharSAbhyAmupayukteSu hematvaM suvarNatvaM tiSThati / dravye caikasminnava ghaTAkAranAzAnmukuTAkA ropattiH, punarhemAkAreNa sthiratvamityetalla - kSaNatrayaM prakaTAkAreNa dRzyate / tasmAddha maghaTaM maMGaktvA hemamukuTaM niSpAdyate ubhayatra hematvaM sthiram / hemaghaTArthI duHkhavAn bhavati ghaTAkAra hemavyayasattvAt / hemamukuTArthI harSavAnasti hemamukuTAkAreNa satyatvAt / punarhemamAtrArthastu tadA duHkhavAnapi sukhavAnapi na, sthitipariNAmena vidyamAnatvAt bhavatvAcca / tasmAddhamasAmAnyasthitiH satyA iti / evaM sarvatrotpAdavyaya provyaparyAyA dravyarUpeNa jJeyA: / atrotpAdavyayabhAg bhinnaM dravyaM tathA sthitimAk dravyaM bhinnaM kimapi na dRzyate tato ghaTamukuTAdyAkArasparihemaiva kevalaM dravyam / na hi yuddhavaM bhavet dha uvatvasya pratItirapyasti " tadbhAvAvyayaM nityaM" iti lakSaNena pariNAmena ca dhruvamaparamadhuvamapi / sarvamapItthaM bhAvanIyam // 3 // tatazca vyAkhyArthaH-- nAza utpatti tathA dhruvatArUpa lakSaNasaMyukta aura duHkha tathA harSase upayukta suvarNake ghaTa; suvarNake mukuTa suvarNa ina tInoM meM suvarNapanA sthira hai; arthAt subarNatva sabameM hai; jaise eka hI suvarNarUpa dravya meM ghaTake AkArakA nAza mukuTake AkArakI utpatti aura suvarNarUpa AkArakI sthiti hai / aura suvarNarUpa dravyameM ghaTake AkAra ke nAzase mukuTake AkAra kI utpatti hotI hai; aura suvarNa AkArase usameM sthiratA ( dhauvya ) hai; isa prakAra yaha tInoM lakSaNa eka hI dravyameM prakaTatA se dIkhate haiM / isa kAraNa suvarNake ghaTako toDakara suvarNakA mukuTa banAyA jAtA hai / aura suvarNapanA ghaTa tathA mukuTa ina donoMmeM sthira hai / aba jisa samaya suvarNaghaTako tor3akara usakA mukuTa banatA hai; taba suvarNake ghaTako cAhanevAlA puruSa duHkhI hotA hai; kyoMki - ghaTake AkArakA jo suvarNa thA usakA vyaya ( nAza) hotA hai; ora jo puruSa hemake mukuTako cAhanevAlA hai; vaha prasanna hai; kyoMki vaha suvarNa hema mukuTake AkArase vidyamAna hai; aura jo kevala suvarNako hI cAhanevAlA hai; vaha usa samaya meM na duHkhI hai; aura na sukho hai; kyoMki -- sthitirUpa pariNAmase jo suvarNa ghaTameM thA vahI mukuTameM bhI vidyamAna hai; aura nitya hai / isaliye sutrakI sAmAnyasthiti satya hai / isa prakAra sarvatra utpAda vyaya tathA dhauvya paryAya dravyarUpase jAnane caahiyeN| yahAMpara utpAda aura vyayako dhAraNa karanevAlA dravya bhinna hai; tathA sthiti (nityatA) kA bhAgI dravya bhinna hai; aisA kucha bhI nahIM dIkha par3atA hai; arthAt utpAda vyaya aura sthitikA dhAraka eka hI dravya hai / isa kAraNa ghaTa 18 Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138] zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm ityAdi AkArako dhAraNa karanevAlA suvarNa hI kevala dravya hai / aura vaha kevala dhruva hI hai; kintu usameM dhruvatAkI pratIti bhI hai; isIliye "usake bhAvakA jo nAza na honA so nitya hai" isa prakArake lakSaNase dravyarUpa dhruva hai; aura anya saba paryAyaAdi adhruva haiM / isI prakAra saba hI vicArane cAhiye arthAt sarvatra aisA hI vicAra karanA cAhiye // 3 // athotpAdavyayadhrauvyAnAmabhedasaMbaddha bhedaM ca darzayannAha / aba utpAda vyaya tathA dhrauvya ina tInoMkA abheda saMbaddha bhedako bhI dikhAte huye sUtra kahate haiN| ghaTavyayo hi sotpattimauledhauvyaM ca bhrmnnH| ityekasmindale'nekA yugapatkAryazaktayaH // 4 // bhAvArtha:-ghaTakA jo nAza hai; vahI mukuTakI utpatti hai; aura suvarNakI nityatA hai; isI prakAra eka padArthameM eka hI kAlameM aneka kAryoMkI zaktiyeM haiM // 4 // vyaakhyaa| yo hi hemaghaTavyayaH sA ca maulema kUTasyotpattiH, ekakAraNajanyatvAt / yato yadadravyaM yadravyadhvaMsajanyaM tattadupAdAnopAdeyamiti / tato vibhAgaparyAyotpattisantAnAdeva ghaTanAzavyavahAro'pi saMbhaveta, uttaraparyAyotpattezca pUrvaparyAyanAzo'pi saMbhAvyazca / kAJcanasya dhrauvyamapi tathaiva bhAbanIyama pratItya paryAyotpAdenakasantAnatvaM tadeva dravyasya lakSaNato dhrauvyamasti / ityekasminniti-lakSaNatrayAtmake ekasmin dale etallakSaNatrayamekadA yadyapi vartate tathApi zokapramodamAdhyastharUpA anekAH kAryazaktayo dRzyanta ityanekatvena ca minnatvamapi jJeyam / sAmAnyarUpeNa dhrauvyaM vizeSarUpeNotpAdayo cetyaM pramANayatAM virodho'pi nAsti / vyavahArataH sarvatra syAdarthAnupravezenaiva syAt, vizeSaparatApi vyatpattivizeSeNa syAt / ata eva syAdutpadyate, syAnnazyati, syAd dhruvam , ityameva vAkyaprayogo'pi / "uppanna i vA" ityAdI vA zabdo vyavasthAyAM sa ca syAcchabdasamAnArthaH / ata eva "kRSNaH sarpaH" etallaukikavAkyamapi syAcchabdaM gRhItvaivAsti / tataH sarpasya pRSThAvacchedena zyAmatvaM vartate parantu udarAvacchedena nAsti / tathaiva sarpamAtreNApi kRSNatvaM na dRzyate zeSAkhyo nAgaH zukla evAsti / tasmAdvizeSaNavizeSyaniyamArtho yadi syAcchabdaprayogo'sti tadA tripadImahAvAkyamapi syAtkAramajanayA saMbhavediti // 4 // vyAkhyArthaH-jo suvarNaghaTakA vyaya hai; vahI suvarNamukuTa kI utpatti hai; kyoMki-ghaTakA nAza aura mukuTakI utpatti yaha donoM kArya eka hI kAraNase janya haiN| kAraNa kinyAyakA siddhAnta hai; ki-jo dravya jisa dravyake nAzase utpanna hotA hai; vaha usI (nazyamAna ) dravyake upAdAna kAraNase upAdeya hai; bhAvArtha-jaise yahAM suvarNaghaTake nAzase mukuTa utpanna huA hai; to ghaTadravya nAzakA jo upAdAna kAraNa suvarNa hai; vahI mukuTakA bhI upAdAna kAraNa hai; isa rItise ghaTakA nAza tathA mukuTakI utpatti eka hI suvarNerUpa kAraNase janya (paidA huI ) hai| aura isIse vibhAga paryAya (mukuTa paryAya )kI Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA [ 139 utpattike saMtAnase hI ghaTake nAzarUpa vyavahArakI saMbhAvanA hotI hai / aura uttara paryAya jo yahAMpara mukuTarUpa paryAya hai, usakI utpattise pUrva ghaTarUpa paryAyakA nAza bhI vicArane yogya hai / aura usI prakArase suvarNakA dhrauvya bhI vicAranA cAhiye kyoMki-jisako nimitta mAnakara pUrvaparyAyakA nAza aura uttaraparyAyakI utpatti hai usakA niravacchinna eka saMtAnatva (suvarNakA sthiratva) jo hai; vahI dravyake lakSaNase usakA dhrauvya hai / isa prakAra trividhalakSaNasahita eka dala ( vastu ) meM yadyapi tInoM hI lakSaNa eka samayameM haiM; tathApi zoka, pramoda aura mAdhyastharUpa aneka kAryoMko zaktiye dIkha paDatI haiM; isa rItise anekatva honese bhinnatA bhI samajhanI cAhiye / isa prakAra sAmAnyarUpase to dhrauvya tathA vizeSarUpase utpAda aura vyayako pratyeka vastumeM , pramANobhUta na karanevAloMke koI virodha bhI nahIM hai; kyoMki-vyavahArase sarvatra syAt (kathaMcit ) isa arthake anupravezase sAmAnyaparatA bhI hai; aura vyutpattivizeSase vizeSaparatA bhI hai / isI kAraNase syAt utpanna hotA hai; syAt naSTa hotA hai; syAt (kathaMcit) dhruva hai; aise vAkyakA prayoga bhI hotA hai / aura uppannei vA ityAdika mUlapAThameM jo vA zabda hai; vaha vyavasthA arthameM hai; aura vaha artha syAt isa zabdake samAna hai / isI kAraNa 'kRSNasarpa' (kAlA sAMpa) yaha laukikavAkya bhI 'syAt' isa zabdako gRhaNa karake hI varttatA hai; kyoMki-sapake pRSTha (pITha) dezameM zyAmatA (kAlApana) hai; parantu usake udara dezameM (peTa meM) nahIM hai / aura vaise hI sarpamAtrameM bhI zyAmatA nahIM hai; kyoMki 'zeSa'-isa nAmakA dhAraka jo nAga hai; vaha zukla ( sapheda ) hI hai / isaliye vizeSaNa vizeSyake niyamArtha 'syAt' zabdakA prayoga hai; to tripadImahAvAkya bhI syAtkArakA bhAgI ho sakatA hai // 4 // dravyasvabhAva AkhyAto bahukAryakakAraNaH / tadA Rte hetubhedAtkAryabhedaH kathaM bhavet // 5 // bhAvArthaH-pUrva prasaMgameM "eka kAraNarUpa aneka kAryoMkA janaka dravya hai" yaha dravyakA svabhAva varNana kiyA hai; taba hetu ( kAraNa ) ke bhedake vinA kAryoMkA bheda kaise ho sakatA hai // 5 // vyAkhyA / aSa yadya vaM kathyate dravyasvabhAvo bahukAryakakAraNo'sti / yathA hemadravyamevAvikRtamasti vikAro mithyAsti / zokAdikAryatraya jananaikazaktisvamAvaM yattadeva dravyaM tato dravyAcchokAdikAryavayaM jAyate tadA kAraNabheda vinA kAryasya bheda: kathaM bhavet / zreyaH sAdhanaM yattatpramodajanakama, aniSTasAdhanaM yattacchokajanakama, tadbhayAbhinna mAdhyasthajanakamityetazivighaM kAryamekasmAdekarUpAtkathaM bhaveta. / zaktirapi dRSTAntAna. sariNyeva kalpanIyA / na cedevaM tA rimasAmIpyAjjalaM dAhajanakasvabhAvamityAdika prakalpanamapyanivAryam / tasmAcchaktibhedaH kAraNaM bheda: kAryabhedAnusAreNAvazyamanusatavyaH / anekajananakazaktiH zabda eva ekatvAnekasvasyAdvAdaM sUcayatItyarthaH // 5 // Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 ] zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm vyAkhyArthaH-aba yadi aisA kahate ho ki-eka kAraNarUpa aneka kAryoMkA janaka yahI dravyakA svabhAva hai / jaise suvarNadravya eka hI avikRtarUpa hai; mukuTaAdi jo usakA vikAra hai; vaha mithyA hai| zoka, pramoda aura mAdhyastharUpa tIna kAryoMko utpanna karanevAlA jo zaktisvabhAva hai; vahI dravya hai; usa dravyase zokaAdirUpa tIna kArya hote haiM; taba kAraNake bhedake binA kAryabheda kaise ho sakatA hai / kyoMki-jo kalyANakA sAdhana hai; vaha pramodakA janaka hai, jo aniSTakA sAdhana hai vaha zoka (kheda) ko utpanna karanevAlA hai, aura donoMse bhinna arthAt zreyastva tathA aniSTatAse bhinna jo sAdhana hai; vaha na harSako utpanna karatA hai; aura na khedako, isaliye yaha tIna prakArake kArya ekarUpa kAraNadravyase kaise utpanna hote haiM; kAryagata dRSTAntake anusAra hI kAraNagata zaktikI bhI kalpanA karanI cAhiye / yadi aisA na mAno to "agnikI samIpatA se jala hai; so dAhako utpanna karanevAle svabhAvakA dhAraka hai" ityAdi kalpanA bhI anirvAraNIya hogI / isaliye zaktibhedarUpa jo kAraNa hai; usakA bheda kAryabhedake anusAra avazya anusaraNa karanA cAhiye arthAt kAryabheda honepara kAraNakA bheda avazya mAnanA par3egA / aura aneka kAryoMko utpanna karanevAlI zakti haiM; yaha zabda hI ekatva anekatvarUpa syAdvAdako sUcita karatA hai| yaha zlokakA artha hai // 5 // atha bauddhamatamAha / aba isa viSayameM bauddhakA mata kahate haiM / zokAdijananaM lokavAsanAbhedato bhavet / vastubhedo neti bauddho ninimitto'zuciH smayo // 6 // bhAvArthaH-dravyameM zokAdikA jo utpAda hai; vaha lokavAsanAke bhedase hotA hai aura zokAdike jananameM koI vastukA bheda nahIM hai / aisA kahanevAlA bauddha nimitta zUnya hai; aura apavitra tathA smayI hai // 6 // vyAkhyA / yatta lAnamanonnamanavadutpAdavyayAvekadA bhavataH kSaNikasvalakSaNasya dhrauvyaM nAstyeva tacchokAdikAryajananamapi minnaminnalokavAsanAto bhitramitrabhedopakArakamasti / yata ekaM kimapi vastu vAsanAbhedAt kasyApISTaM kasyApyaniSTaM syAt, yatheSu manuSyANAmiSTama; karamANAmaniSTama, parantu tatrezubhedo nAstyeva / sadavihApi bodhyamiti vadan bauddho ninimitto nimittabhedaM binA vAsanArUpamanaskArasya bhinnatvaM kathaM jahAti / ata evAzuciH kaluSacittaH punaH svIkAreNa smayIti / vastutastu zokAdikAnAmupAdAnaM yathA bhignaM tathA nimittamapi bhinnamavazyaM maMtavyama / ekasya vastunaH pramAtRbhedeneSTAniSTatvamasti tathApyekasya dravyasyeSTAniSTajJAnajananazaktirUpAH paryAyabhedA apyanusaraNIyA eveti // 6 // vyAkhyArthaH-jaise tulA (rAjU) eka kAlameM UMcI nIcI ho jAtI hai, usI Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA [ 141 prakAra vastuke utpAda tathA nAza eka kAlameM hI hote haiN| kyoMki-kSaNikasvarUpa apane lakSaNako dhAraNa karanevAlA jo padArtha hai; usake dhruvatA (nityapanA) hai; hI nhiiN| isaliye zokaAdikA utpAda hai; so bhI bhinna bhinna lokakI vAsanAse hotA hai; aura bhinna bhinna bhedakA upakAra karatA hai| kyoMki-eka hI koI bhI vastu vAsanAke bhedase kisIko iSTa hai aura kisIko aniSTa hai jaise-ikSu (Ukha vA Ikha athavA gannA) manuSyoMko iSTa (pyArA) hai; aura UMToMko aniSTa hai; parantu yahAMpara IkhakA bheda nahIM hai; arthAt vahI ikSu hai / paraMtu manuSyoMke iSTa aura UMToMke aniSTa hai| aise hI yahAM ghaTa mukuTa AdimeM bhI jAnanA cAhiye aisA kahatAhuA bauddha nimitta (kAraNa) ke bhedake vinA vAsanArUpa manaskAra (manake vyApAra)se jo cittakI sukhAdi parakatArUpa bheda hai, usako kaise chor3atA hai / isI kathanase azuci arthAta malinacitta hai, punaH isa matake svIkArase garvayukta bhI hai| yathArthameM to jaise zokaAdike upAdAna bhinna bhinna haiM; vaise hI unake nimitta bhI avazya hI bhinna bhinna mAnane caahiye| jahA~ pramAtA ( iSTa aniSTako anubhava karanevAle )ke bhedase eka padArthake iSTatA tathA aniSTatA hai; vahAM bhI eka dravyakA iSTa tathA aniSTa jJAnako paidA karanemeM zaktirUpa aise paryAya bhedoMkA hI anusaraNa karanA cAhiye arthAt usa padArthameM aise zaktibheda haiM; ki-jo kisIke iSTa jJAnajanaka haiM; aura kisIke aniSTa jJAnake janaka haiM // 6 // cennimitta vinA jnyaanaacchktiNsNklpklpnaa| tadA bahirvastulopAd ghaTate na ghaTAdikam // 7 // bhAvArtha:-yadi nimittake vinA hI vAsanAvizeSarUpa jJAnase zaktirUpa saMkalpako kalpanA hotI hai; to bAhya vastuke lopase ghaTaAdi AkArakI kalpanA kevala vAsanAse kyoM nahIM hotI // 7 // ___ vyAkhyA / atha cedyadi nimittaM nimitabhedaM vinA jJAnAt vAsanAvizeSajanitajJAnasvabhAvAcchaktisaMkallakalpanA bhavati / zokapramodAdikasaMkalpavikalpanA jAyate tadA bahivaMstulopAdvAsanAvizeSeNa ghaTapaTAdinimittaM vinaiva vAsanAvizeSeNa ghaTapaTAdyAkArajJAnaM mavet / bAhyavastu sarva vilupyata ityarthaH / atha ca niSkAraNaM tattadAkArajJAnamapi na saMmavet, antarbahirAkAravirodhena bAhyAkAro mithyAprajalpamAnacitravastuviSayanIlapItAdyAkArajJAnamapi mithyaiva jaayte| tathA uSAdyAkAranIlAdyAkArAvapi viruddhAveva bhavataH / tadA sarvazUnyavAdino mAdhyamikatrauddhasya matamAyAti / ukta ca-kiM syAtsA cenna taiH ki syAnna syAtta-- smAnmatAvapi / yadidaM svayamarthAnAM rocate tatra ke vayam // 1 // zUnyavAdo'pi pramANasiddhayasiddhimyAM vyAhato'sti / tataH sarve nayA: zuddhasyAdvAdavItarAgapraNotA AdartavyAH // 7 // vyAkhyArthaH-aba yadi nimitta (kAraNa) bhedake vinA hI vAsanAvizeSase utpanna Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 ] zrImadrarAjacandrajainazAstramAlAyAm jo jJAna svabhAva hai; usase zakti arthAt zoka pramodaAdike saMkalpakI kalpanA hotI hai; aisA kaho to bAhya vastukA nAza ho jAne se ghaTa paTaAdi nimitta vinA kevala vAsanAvizeSase ghaTa paTaAdi AkArarUpa pariNAma nahIM utpanna hotA hai; aura ghaTa paTAdi nimitta vinA hI vAsanAvizeSase ghaTapaTAdike AkArakA jJAna hove to samasta bAhya vastukA nAza ho jAyagA / yaha tAtparya hai; aura kAraNake vinA ghaTapaTAdike AkArakA jJAna bhI nahIM ho sakatA / tathA AntaraMgika aura bAhya AkAra ke virodhase bAhya AkArako mithyA kahanevAle bauddhake matase citra ( citrAma ) ke padArtha ( tasavIra vagairaha ) meM rahanevAlA nIla, pIta (pIlA) Adi varNoMke AkArakA jJAna bhI mithyA hI hotA hai / evaM uSA ( dina ) Adi AkAra tathA nIlaAdikA AkAra bhI viruddha hI hotA hai / taba arthAt vAsanAke hI vizeSase AkArakA pariNAma tathA AkArakA jJAna hotA hai; bAhya nimittakI usameM koI AvazyakatA nahIM hai; aisA mAnane se sabako zUnya kahanevAlA jo mAdhyamika bauddha hai; usakA mata AtA hai; kSaNikavAdIkA mata nahIM rahatA / aura kahA hai; ki yadi vAsanA hai; to kyA nahIM hogA arthAt saba kucha ho jAyagA aura jo bAhya padArtha to hai; aura vAsanA nahIM hai; to una bAhya padArthoMse kyA ho sakatA hai; arthAt kucha bhI nahIM ho sakatA / kyoMki -- vAsanAke vinA vaha bAhya padArtha buddhimeM hI nahIM Asakate haiM; isaliye jo vAsanA padArthoMko svayaM ruca rahI hai; usako dUra karanevAle hama kauna haiM // 1 // aura zUnyavAda bhI pramANakI siddhi tathA asiddhirUpa jo do pakSa haiM; unase khaMDita hai / isa kAraNa sarvajJavItarAgapraNIta zuddhasyAdvAda ke dhAraka saMpUrNa nayoMkA Adara karanA cAhiye // 7 // punastadeva kAraNamiti / punaH "kAraNaM" ityAdi sUtrase usI viSayako kahate haiM / kAraNaM ghaTanAzasya maulyutpatta rghaTaH svayam / ekAntavAsanAM tatra datte naiyAyikaH katham // 8 // bhAvArtha:-- ghaTake nAza tathA mukuTakI utpatti meM svayam ghaTa hI kAraNa haiM, jaba aisA hai; taba nAza tathA utpatti meM ekAnta ( sarvathA ) bhedakI vAsanA naiyAyika kaise detA hai; arthAt utpatti aura nAzakA sarvathA bheda kyoM mAnatA hai // 8 // vyAkhyA / evaM zokAdikAryatrayasya bhedenotpAdavyayadhIvyANi sASitAni, ata eva ghaTamAzasya hemaghaTanAzasya hemamukuTotpattezca kAraNaM heturekaH svayaM ghaTa eva 1 hemaghaTanA zAmihemamukuTotpattiviSaye hemaghaTAvayavavibhAgAdiko hetureva / ata " khaNDapaTe eva mahApaTanAzA minnakhaNDahetutAtra paTotpattiviSaye'pyekA ditantusaMyogApagamahetu revAsti I mahApaTanAzasya Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA [143 kalpanA mahAgauravAya syAt" itthaM jAnannapi lAghavapriyo naiyAyiko nAzotpattikasyaikAntabhedavAsanAM kathaM dtte| tathA ca tanmatam -"kalpanAgauravaM yatra taM pakSaM na sahAmahe / kalpanAlAghavaM yatra taM pakSaM tu sahAmahe 1 // 8 // vyAkhyArthaH-isa prakAra zokAdi kAryatrayake bhedase utpAda vyaya tathA dhrauvya lakSaNa siddha kiyegaye, isIse ( lakSaNatrayayukta honese ) suvarNaghaTake nAzakA tathA suvarNake mukuTakI utpattikA kAraNa kevala svayaM ghaTa dravya hI hai| kyoMki-suvarNaghaTake nAzase abhinnarUpa suvarNamukuTa kI utpattike viSayameM suvarNaghaTake avayavoMke vibhAgaAdi hetu hI haiN| isI kAraNase mahApaTake nAzase abhinna khaNDapaTa ( bar3e zAnase choTe Tukar3e Tukar3e hone )kI utpattike viSayameM bhI eka do Adi tantuoMke saMyogakA nAza hI kAraNa hai; aura khaMDapaTakI utpattike viSayameM mahApaTakA nAza kAraNa hai; yaha kalpanA to ati gauravakeliye hogI isa prakAra jAnatAhuA bhI lAghavapriya naiyAyika ekako Adi lekara jitane tantuoMke saMyogake nAzake vaha khaMDapaTa utpanna hai; una saba taMtuvoMke nAza aura utpattike sarvathA bhedavAsanA kaise detA hai| kyoMki usa naiyAyika matakA yaha vacana hai ki "jisa pakSameM kalpanAkA gaurava hai; usako hama nahIM sahana karate (mAnate ) aura jisa pakSameM kalpanAkA lAghava hai; usako sahana karate haiM // 8 // punastadeva kathayannAha / punaH usI viSayakA pratipAdana karate haiN| payovrato na dadhyadyAnna va dugdhaM dadhivataH / agorasavato nobhe tena syAllakSaNatrayam // 6 // bhAvArtha:-kevala dugdhako khAnevAlA dahI nahIM khA sakatA aura dahImAtrako khAnevAlA dUdha nahIM pItA tathA jo gorasamAtrakA tyAgI hai; vaha dugdha tathA dahI ina donoMko nahIM khAtA hai; isa rItise bhI utpattiAdi trividhalakSaNayukta vastu siddha hotA hai // 8 // vyAkhyA / payovrato dugdhAsvAdI dugdhameva vratanIyaM bhoktavyamiti pratijJAparaH sa payovrata ucyate / tata: payovrato dadhi nAdyAdhi na bhuGkta, dadhivrataH punaDhuMgcha nAdyAta, tasya dadhimakSaNa evaM pratijJArUpo dharma evAsti / vastutastu "dugdhapariNAmyeva dadhyasti" itthaM yadyabhedakatA kathyate tadA tu payovratasya dadhyadane'pi vratamaGgo na jAtaH punazca dugdhaM dadhi na bhavati pariNAmidravyattvAdbhinnadravyameva / abhedavivakSayA dugdhamAsvAdayataH dadhivratamaGgo na jAyate, dadhi bhuJAnasya dugdhavratabhaGgo'pi naiva saMpadyata iti / atha gauravasatvena dvayorapyabhedo'sti / atra dadhitvenotpattiH dugdhatvena nAzo gorasatvena dhruvatvaM ca pratyakSam / etadRSTAntena sarvajagatimAvAnAM lakSaNatrayayuktatvaM kathanIyam / ukta ca "kyovato na davyatti na payo'tti Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 ] zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm dadhivataH / agorasavato nobhe tasmAdvastutrayAtmakam // 1 // anvayavyatirekAbhyAM dravyaparyAyau siddhAntAvirodhinI sarvatrAvatAraNIyAviti / lakSaNatrayaM kathanIyam / kecana bhAvA anvayinaH, kecana bhAvA vyatirekiNa:, evamanyadarzaninaH kathayanti, tatra tvanyeSAmapi bhAvAnAM nidarzanaM syAdvAdavyupattyA samaJjasaM syAditi / anyacca vastutaH sattA vilakSaNarUpaivAsti "utpAdavyayapraupayukta sat" iti tattvAryasUtravacanAt / tataH sattA pratyakSaM tadeva trisakSaNaM sAkSAdasti / tathArUpeNa sanyavahArasAdhyAnumAnAdikapramANAnyapyanuSThIyante // 9 // vyAkhyArthaH-dUdha hI sevana karanA cAhiye isa prakArakI pratijJAmeM jo tatpara ho use payovrata kahate haiM; vaha payotrata arthAt dUdhako khAnevAlA puruSa dahI nahIM khAtA hai; aura jo dahIko hI sevana karanevAlA hai; vaha dugdha nahIM pItA hai kyoMki-usako dahIkA khAnA hI pratijJArUpa dharma hai| aba yahAM "paramArthameM to dUdhakA pariNAmarUpa hI dahI hai" isa prakAra yadi dugdha dadhikA abheda kahate ho arthAt dUdha dahI eka hI hai; aisA mAnate ho taba to dUdha pInevAleke dahIke khAnese bhI vratakA bhaMga nahIM hogaa| aura yadi pariNAmI dravya honese dahI dUdha nahIM ho sakatA aisA kaho to isa bheda vivakSAse dahI dUdhase bhinna dravya hai| bhAvArtha-abhedavivakSAse dUdha pItehuyeke dahoke vratakA bhaMga nahIM hotA hai; aura dahI khAtehuye manuSyake dugdhake vratakA nAza bhI nahIM hotA hai / aura gorasapanese dUdha aura dahI ina donoMmeM abheda ho hai; isaliye jisake gorasakA tyAga hai; vaha dUdha aura dahI donoMkA sevana nahIM karatA hai / yahA~para dahIpanese utpatti ( utpAda ) hai; aura dugdhatvarUpase nAza hai; tathA gorasatvarUpase dhruvatva pratyakSase siddha hai / isI prakAra isa dRSTAntase saMpUrNa saMsArake padArthoM meM utpAda, vyaya, dhrauvyasvarUpa trilakSaNa sahitatA kahanI caahiye| aisA kahA bhI hai; "payovrata dadhikA bhojana nahIM karatA, dadhivrata dugdhakA bhojana nahIM karatA aura gorasakA tyAgI dugdha dadhi ina donoMko nahIM khAtA isaliye samasta vastu tIna lakSaNoMkA dhAraka hai // 1 // aura anvaya tathA vyatirekase siddhAntake avirodhI dravya tathA paryAyakI avatAraNa sarvatra karanI cAhiye isaliye jahAM dravya paryAya hai; vahAM utpattiAdi tInoM lakSaNa kahane caahiye| kitane hI padArtha anvayI haiM; aura kitane hI padArtha vyatirekake dhAraka haiM; aisA anya darzanavAle kahate haiN| aura isa siddhAntameM to anya bhI padArthoMkA dRSTAnta syAdvAdakI vyutpattise ThIka ho sakatA hai| aura vastukI sattA bhI vilakSaNa rUpa hI hai; kyoMki-utpAda vyaya tathA dhrauvyase sahita jo hoya so sat hai; aisA tattvArthasUtrakA vacana hai; isaliye jo sattAkA pratyakSa hai; vahI sAkSAt utpAda, vyaya aura dhrauvyarUpa trilakSaNa hai| aisI dazAmeM sad isa vyavahArase sAdhya anumAnaAdika pramANoMkA bhI anuSThAna kiyA jAtA hai // 9 // .. Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 145 dravyAnuyogatarkaNA utpannakalaze svArthasyotpattivigamau katham / zRNvAdyau mizritau dhrauvye zaktyA cAnugamAkhyayA // 10 // bhAvArthaH-utpanna ghaTameM nijadravyasaMbandhakI utpatti tathA nAza kaise ho sakate haiM ? isa praznakA uttara suno ki-utpatti tathA nAza yaha donoM ekatArUpazaktise dhrauvyameM mile haiM // 10 // vyaakhyaa| utpattirjAtA yasyetyutpanno ghaTastasminna tpannaghaTe dvitIyAdikSaNe svArthasya svadravyasaMbaddhajyotpattinAzo kathaM bhavato yato hetoH prathamakSaNasaMbandharUpotaraparyAyotpattirasti saiva pUrvaparyAyanAzatA itthaM yuSmAbhiH purA sthApitamasti ? ityetatpraznaH ziSyeNa kRtastadA guruH kathayati / he ziSya ? shRnnu| tadyathAprathamakSaNe jAtAvutpattivinAzo dhrauvye mizrito militAvanugamAkhyayA zaktyaikatAlakSaNayA zaktyA nityo staH / asatyapyAdya kSaNa upalakSaNIbhUya AgAmini kSaNe dravyarUpeNa tatsaMbandhatAmanubhavataH / utpanno ghaTo naSTo ghaTa iti sarvaprayogAt / atha cedAnImutpanno naSTa ityevaM pratipAdyate tadA tvetatkSaNaviziSTatA utpattinAzayorevAsti tacca dvitIyAdikSaNe nAsti / ato dvitIyAdikSaNa idamutpanna mityAdiprayogo'pi na syAt / ghaTa iti zabdeneha dravyArthAdezena mRdavyaM grAhyam / tata utpattinAzAdhAratA sAmAnyarUpeNa tatpratiyogitA vizeSarUpeNa ca kathanIyeti bhAvaH // 10 // vyAkhyArthaH-jisakI utpatti hogaI hai; aisA jo ghaTa hai; usa utpanna ghaTameM utpatti ke dvitIyaAdi kSaNameM svArtha ke arthAt nijaghaTarUpa dravya ke saMbandhake utpatti nAza kaise hote haiM; kyoMki-prathamakSaNasaMbandharUpa uttara paryAyakI jo utpatti hai; vahI pUrvaparyAyakI nAzatA hai; aisA Apa pUrva prasaMgameM sthApita kara cuke haiM ? aisA prazna ziSyane kiyA usapara guru uttara dete haiM; ki-he ziSya ? uttara suno-vaha uttara isa prakAra hai; ki-prathama kSagameM jo utpatti vinAza huye haiM; vaha anugamAnAmikA arthAt ekatAsvarUpa zaktise dhovyameM mile huye haiM; aura nitya haiM, tathA prathama kSaNake na honepara bhI utpatti aura nAza doko upalakSaNIbhUta hokara AgAmI kSaNameM dravyarUpase usakI saMbandhatAkA anubhava karate haiN| kyoMki"utpanno ghaTaH, naSTo ghaTaH" "ghaTa utpanna huA, ghaTa naSTa huA" ityAdi prayoga savatra dekhA haiN| aura yadi aisA kahate ho ki-'isa samaya ghaTa utpanna huA, isa samaya naSTa huA taba to utpatti aura nAzake isa (prathama) kSaNakI viziSTatA hI hogaI kyoMki-vaha utpatti nAzakI viziSTatA dvitIyaAdi jhagameM nahIM hai; isaliye dvitIyaAdi kSaNameM "yaha utpanna huA" ityAdi prayoga bhI na hogA. tathA ghaTa isa zabdase yahAMpara dravyArthake Adezase mRttikArUpa dravyakA grahaNa karanA yogya hai| isase mRttikA sAmAnyarUpase ghaTakI utpatti tathA nAzakA AdhAra hai; aura vizeSa (ghaTa )rUpase utpanna huA tathA naSTa huA aisA prayoga bhI hotA hai; aisA kathana karanA yogya hai // 10 // Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 ] ___ zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm utpatterapi nAzasyAnugame paryayArthataH / bhUtAdipratyayoddhAnaM ghaTate samayapramam // 11 // bhAvArtha-utpatti tathA nAzakI RjusUtrAdi paryAyArthikanayase ekatA mAnanepara bhUtaAdi pratyayakA bhAna samayapramANa nizcayanayase ghaTita hotA hai // 11 // vyAkhyA / utpatterapi punarnAzasya cAnugame ekatAyAM paryayArthataH RjusUtrAdeH sakAzAd bhUtAdipratyayodbhAnaM samayapramaM ghaTata iti yato nizcayanayAt "kajamANe kaDe" etadvacanamanusRtyotpadyamAna utpanna evaM yadi kathyate parantu vyavahAranayAdutpadyate, utpannaH, utpatsyate, nazyati, naSTaM, naGkSayati / etadvibhaktyA kAlatrayaprayogo'sti / sa pratikSaNaparyAyotpattinAzanayavAdI RjusUtranayastenAnugRhIto yo vyavahAranayastamanugRhya kathyate / kathaM tahajusUtranayastu samayapramANaM vastu manute tatra yo paryAyasya vartamAnAvutpattinAzI vivakSitI tAveva gRhItvotpadyate nazyatIti kathanIyama / vartamAne yadatItatvaM tadgRhItvotpannanaSTa iti kathyate / atraiva tadatItaM tadanAgatamiva vicintyotpatsyate nazyatyevaM kathyate / itIyamanAgate vyavasthA sarvApi syAcchabdaprayogeNa saMbhavediti // 11 // vyAkhyArthaH-utpatti tathA nAza ina donoMkI ekatAmeM paryAyArthika jo RjusUtra Adi naya haiM; unase bhUtaAdi pratItikA jJAna samayapramANa ghaTatA hai; kyoMki-nizcayanayase "kajjamANe kar3e" ( jo bhaviSyatmeM kaTa arthAt caTAI banegI usameM ) isa vacanakA anusaraNa karake utpanna honevAle ghaTameM utpanna huA aisA yadyapi kahA jAtA hai; parantu vyavahAranayase "utpanna hotA hai; utpanna huA aura utpanna hogA tathA naSTa hotA hai, naSTa huA aura naSTa hogA isa vibhaktise jo kAlatraya( tInakAla)kA prayoga hai; vaha prayoga pratikSaNameM paryAyoMkI utpatti tathA nAzarUpa matako kahanevAlA jo RjusUtra naya hai; usase anugRhIta ( prApta ) jo vyavahAra hai; usa vyavahAranayako grahaNa karake kahA jAtA hai; yaha kaise ki-RjusUtranaya to samaya pramANa vastuko mAnatA hai; usameM jo paryAyake vartamAna utpatti tathA nAza vivakSita haiM; unhIMko leke utpanna hotA hai; naSTa hotA hai; aisA kathana karanA yogya hai / aura vartamAna paryAyameM jo bhUtatva hai; usako lekara utpanna huA naSTa huA aisA kathana hotA hai; aura usImeM jo bhUtatva hai; usako anAgata ( bhaviSya )kI taraha vicAra kara utpanna hogA naSTa hogA aisA kathana kiyA jAtA hai; tAtparya yaha ki vartamAnakAla hI bhUtakI apekSAse bhaviSya hai; AgAmI kAlakI apekSAse vahI bhUta hai; aura vartamAna to vaha svayaM hai; evaM eka kAlameM hI sarvatra tInoM kAlakA bhI vyavahAra ho sakatA hai / isI prakArase anAgata kAlameM bhI yaha saba vyavasthA syAt zabdake prayogase saMbhavatI hai; arthAt kathaMcit ( kisI apekSAse ) bhUtakAla ityAdi kathana yukta hai; kyoMki sabhI kAlameM saba kAlakA vyavahAra ho sakatA hai // 11 // . Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA tpattiviziSTasya vyavahAro vyayasya cet / nAzaniSThodbhavaM tatra vyavahAre'pyurIkuru // 12 // bhAvArtha:-yadi utpattisahita nAzakA vyavahAra hotA hai; to usa vyavahAra meM nAzaniSTha utpatti hotI hai; aisA mAno // 12 // [ 147 vyAkhyA / yadyu utpattiviziSTasya vyayasya vyavahAro'sti cettadA vyavahAre'pi tatra nAzaniSThodbhavamasadviziSTamutpattitvamurIkuru iti / bhAvArthastvayaM yadya tpattidhArAnAzaviSaye bhUtAdipratyayo na kathyate atha ca nazdhAtorarthe nAzotpattidvayaM gRhItvA tadutpattikAlatrayasyAnvayasaMmavazva kathyate / evaM ca kathayatAM nazyatsamayena naSTa ityayaM prayogo no jAyate tatkathaM tasminkAle nAzotpattyoratItatvaM nAstItyevaM samarthatA vyavahArasya yadi kriyate bhavadbhistadA vyavahAra utpattikSaNasaMbaMdhamAtrameva kathayata / tatra prAgabhAvadhvaM matA kAlatrayarUpAt kAlatraya - syAnvayasamarthenaM kuruta / atha ca yadya evaM vicArayiSyatha ghaTasya varttamAnatvAdike'pi nAzavartamAnatvAdike'pi nAzavarttamAnAdi vyavahAro na jAyate / kiJca kiyAniSThApariNAmarUpavarttamAnatvamatItaM gRhItvA nazyati naSTa utpanna etadvibhaktivyavahArasamarthanaM karaNIyam / ataeva kriyAkAlayogapadyavivakSayA utpadyamAna utpannaH vigacchadvigatamityanayA dizA saiddhAntika prayogaH saMbhavet / paramate tvidAnIM dhvasto ghaTa iti AdyakSaNo vyavahAraH sarvathA na ghaTamATIkate, nayabhede tu saMbhaveta, yathAtrAsmakaM saMmatiH / svAdhikaraNa kSaNa tvavyApakasvAzikaraNakSaNa dhvaM sAdhikaraNAdikatvamanutpannatvam, "upajamANakAlaM uparaNaMti vigayaM vigacchaM / bhedaviyaM panavaMto tikAlavisayaM visesei // 12 // vyAkhyArthaH- yadi utpattisahita nAzakA vyavahAra hotA hai; to usI vyavahAra meM nAzaniSTha jo udbhava ( utpatti ) hai; arthAt asadviziSTa jo utpatti hai; usako svIkAra karo / bhAvArtha yaha hai; ki - utpatti dhArArUpa nAzaviSaya meM bhUtakAlAdi pratyaya ( anubhava ) nahIM kahate ho aura naza dhAtuke artha meM nAza tathA utpatti donoMkA grahaNa karake usa nAkI utpatti kAlatrayake sAtha anvaya ( satva ) kA saMbhava kahate ho taba aisA kahanevAloMko nAza hote huye samayake sAtha naSTa huA aisA prayoga nahIM hotA / kyoMki - usa kAla meM nAza tathA utpattikI atItakAlatA nahIM hai; aisI samarthatA yadi Apa vyavahArakI karate ho to vyavahAra meM utpatti kSaNakI saMbandhamAtrA hI kaho | taba vahAMpara prAgabhAvadhvaMsatA kAlatrayarUpase kAlatrayake anvaya ( satva ) kA samarthana karate ho / aura yadi aisA vicAra karate ho ki ghaTake varttamAnatvAdimeM nAzake varttamAnatvAdikA vyavahAra nahIM hotA kintu kriyAniSTha jo apariNAmarUpa varttamAnatva tathA tatva hai usako lekara naSTa hotA hai, naSTa huA, tathA utpanna hotA hai; utpanna huA isa rIti se isa naza dhAtuke Age varttamAnake tathA bhUta kAlake pratyayoMko vyavahArakA samarthana karanA cAhiye / isIse arthAt eka kAlameM dUsare kAlakI apekSAse bhUta kAlAdi mAna kara Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 ] zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm hI kriyAmeM kAlake eka hI samayameM vivakSAse utpanna ho rahA hai, utpanna huA, naSTa ho rahA hai; tathA naSTa huA ityAdi vyavahAra hai; isI pUrvokta rItise siddhAnta matameM bhUtakAlAdi prayogakI saMbhAvanA ho sakatI hai| aura anyake matameM to isa samaya yaha ghaTa naSTa huA yaha vyavahAra prathama kSaNameM sarvathA nahIM ho sakatA kyoMki-abhI (prathama kSaNameM ) nazyamAna kriyA ho rahI hai, taba usa nAzAnukUla kriyAkA bhUtakAla kaise bodhita ho sakatA hai / aura nayakA bheda mAnanese to ho sakatA hai; arthAt bhaviSya kAlakI apekSAse usImeM bhUtatvake Aropase naza dhAtuke bhUtakAlake prayogameM koI anupapatti nahIM hai| yahAMpara hamArI saMmati aisI hai, ki-svakIya adhikaraNIbhUta jo kSaNa usa kSaNakA vyApaka tathA svake adhikaraNameM jo dhvaMsakSaNakI adhikaraNatA tAdRza adhikaraNatvarUpa hI anutpannatva hai| yahAMpara svazabdase nazyamAnAnukUla kriyAkA grahaNa hai; ataH jisa samayameM nazyamAnarUpa kriyA ho rahI hai; usa kSaNakI to anutpattivyApikA hai; aura usI kriyAkA adhikaraNIbhUta jo dhvaMsa hai; usake adhikaraNakA bhI kSaNa hai; kyoMki-usI kSaNameM dhvaMsAnukUla kriyA bhI ho rahI hai; ata eva svAdhikaraNakSaNatvavyApaka tathA svAdhikaraNIbhUta dhvaMsAdhikaraNatva svarUpatA anutpannatvameM calI gii| yahI viSaya isa gAthAmeM kahA hai; jaise utpadyamAna kAla meM utpanna hotA hai; utpanna huA naSTa hotA hai; aise do bheda kahe huye trikAla viSayako vizeSita karate haiM // 12 // utpattirna bhavedane tadotpannaM ca tadbhavet / yathA nAzaM vinA naSTaM prathamaM kiM na rocate // 13 // bhAvArtha:-prathama dvitIyaAdi kSaNameM utpatti nahIM huI aura utpanna huA aisA vyavahAra yadi tuma bhaviSyakI apekSAse mAnate ho to nAzake vinA bhI naSTa huA yaha vyavahAra tumako kyoM nahIM rucatA // 13 // vyaakhyaa| utpattIti-yadA agre dvitIyAdikSaNe utpattirna bhavettadA tabaTAdikaM dvitIyAdikSaNe'nutpannatvaM bhavet / yathA ca prathamadhvaMsena nAzena vinA anaSTamavinaSTa yadi kthyte| ityayaM tarkastava kiM na rocate / yasmAtpratikSaNotpAdanAzI pariNAmadvArA maanniiyau| atha ca dravyArthAdezena dvitIyAdikSaNe yA tpattivyavahAraH kathyate tadA nAzavyavahAro'pi tathA bhavitu yujyte| tathA ca kSaNAntarbhAvena dvitIyAdikSaNa utpattirapi prApayitu yuktA bhavet, akalpitA anutpannatA na bhavet / tathApi pratikSaNamutpatti vinA paramArthato'nutpannatArthatA yujyata ityarthaH // 13 // ___vyAkhyArthaH--yadi dvitIyAdi kSaNameM utpatti nahIM hotI to vaha ghaTaAdi usa dvitIyaAdi kSaNameM anutpanna hote haiM; aura jaise nAzake vinA anaSTa huA aisA yadi kahA jAya to yaha tarka tumako kyoM nahIM ructaa| kyoMki--pratikSagameM utpAda nAza pari Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA [ 149 NAmake dvArA mAnane yogya haiM / aura yadi dvitIyaAdi kSaNameM dravyArthAdezakI apekSAse utpatti ke vinA hI utpattikA vyavahAra tuma kahate ho taba nAzake vinA nAza vyavahAra bhI honA yogya hai; aura usI rItise kSaNake antarbhAvase dvitIyaAdi kSaNa meM utpatti bhI prApta karane yogya hai; aura kalpanArahita anutpannatA bhI nahIM ho sakatI / yadyapi yaha kalpanAse anutpattidazA meM bhI kSaNakI apekSAse utpannatA mAnI hai / tathApi pratikSaNa utpattike vinA paramArtha meM to anutpannatA hI yukta hai // 13 // saMmatau saMhananAdi bhavabhAvAcca kevalam / prayAti siddhayato jJAnaM mokSasaMprAptije kSaNe // 14 // bhAvArtha:-saMmati granthameM bhI yahI upadeza hai; ki saMhanana Adibhavastha bhAvase aSTa kamakA nAza karate hue jIvake mokSa prApta hone ke samayameM kevalajJAna calA jAtA hai; arthAt bhavastha kevalaparyAyase kevalakA nAza ho jAtA hai // 14 // vyAkhyA / evaM pariNAmataH sarvadravyANAM trilakSaNayogaH samarthita ityanenaivAbhiprAyeNa saMmati granthamadhye'yaM bhAva upadiSTaH, yataH saMhananAdibhavabhAvAta siddhayataH karmASTakaM kSapayato jantormokSasamaye kevalajJAnaM prayAti bhavastha kevala paryAyeNa kevalasya nAzaH syAt / ayamarthe mAnastasmin siddhatve siddha kevalajJAnatva utpadyate saiva kevalajJAnatve dhruvo'sti bhAva: / yato mokSagamanasamaye'pi ye vyayotpattI jAyete tatpariNatasiddhadravyAnugamataH zive'pi lakSaNatrayamAvirbhavati / tathA ca tasya bhAvasya bhAvArthajJAnAya gAthAmAha / "tesaM dhapaNAIyA bhavaccha kevala vizezapajjAyA / te sijjamANasamayeNa hoi vigayaMtau hoi / 1 / siddhattaNeNaya puNo uppaNNA esa atthapajjAo / kevalabhAvaM tu paDuccakevaladAiyaM sutte / 2 / " etadbhAvApekSayaiva "kevalanANe puvi de pannatte bhavacchakevalanANeya siddhakevalanANeya" ityAdisUtra upadezo'sti / itthaM ca sthUlavyavahAranayena siddhaviSaye'pyAgatam, parantu sUkSmanayena nAgataM yataH kAraNAt sUkSmanayA RjusUtrAdayaH samayaM samayamutpAdavyayazAlinaH santi tatastAna, gRhItvA tathA dravyArthAdezasyAnugamaM ca gRhItvA yatsiddhakevalajJAnamadhye gailakSaNyaM samasti tadeva sUkSmaM jJeyamityevaM vicAyaM pakSAntaraM dyotayati kiM tarhi mokSe trilakSaNatA bhavati yA sA siddhadravyAnugamAt, yatkaivalyaM purA bhavasthabhAvesthitaM tadeva siddhatve kaivalyamasti bhavasthaparyAyavyayastatsannidhAnAmmokSa saMjJotpattirubhayatra karmaviyogajanyaM kevalaM dhruvam, etallakSaNatrayaM mokSe'pi jJeyamiti / bhAvArthastvayam ye ca saMhananAdayo bhavasthakevala vizeSaparyAyAste ca paryAyAH siddhaghato bhagavatastatsamaye siddhayamAnasamaye na bhavantyatasteSAM vigame vyayo bhavati / tathA punaH siddhatvena yo mokSalakSaNo'rtha paryAya utpanno'tastadutpattau satyAmutpattirbhavati / punazca kevalabhAvaM pratItyobhayatra dhruvatvamatryAhatam / kathaM tadbhavasyajantoH ghAtikarmApagame kevalajJAnamutpannaM tasmizca sati siddhayataH saMhananAdi vigataM tadapekSo vyayaH, siddhatvamutpannaM tadapekSotpattiH pUrvaprasUta kevalaparyAyasya dhruvatvAd dhrauvyam / itthaM lakSaNatrayaM mokSe'pi samastIti // 14 // Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 ] zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm vyAkhyArthaH--isa prakAra pratikSaNake pariNAmase saMpUrNa dravyoM meM trividha lakSaNakA yoga siddha kiyA gayA; isI abhiprAyase saMmati graMthameM bhI isI bhAvakA upadeza kiyA gayA hai| kyoMki-saMhananaAdi bhavake bhAvase siddha hote hue arthAt aSTavidha karmoMkA kSaya karate huye jIvake mokSasamayameM kevala ( kevalajJAna ) jAtA hai; arthAt bhavastha jo kevala paryAya hai; usase kevalajJAnakA nAza hotA hai; yaha artha mAna arthAt pramANa hai; isake siddha honepara siddha kevalajJAna utpanna hotA hai; aura kevalajJAnapanemeM vahI dhruvabhAva arthAt nityapanA hai| kyoMki-mokSa jAneke samaya meM bhI vyaya tathA utpAda hote haiM; aura usa asiddha dravyase pariNata siddha dravyakA jo anugama ( jJAna ) hotA hai; isase mokSameM bhI tIna lakSaNa prakaTa hote haiM / aura isI bhAvake bhAvArtha bodhanakeliye gAthAko kahate haiN| jaise "jo saMhananaAdi bhavastha kevala vizeSake paryAya haiM; vaha siddhadazAko prApta hote huye jIvake nahIM hote isaliye usakA vyaya hotA hai; aura siddhatvase jo yaha artha paryAya utpanna huA hai; usase siddha kevalajJAnakI utpatti hai; kyoMki-sUtrameM kahA hai; ki-kevala bhAva to naSTa hokara badale meM kevalajJAnako hI detA hai; arthAt utpanna karatA hai // 2 // " aura isI bhAvakI apekSAse "kevalajJAna do prakArake jAnane eka bhavastha kevalajJAna aura eka siddha kevalajJAna" ityAdi sUtrameM upadeza hai / aura isa prakAra sthUlavyavahAranayase siddhoMmeM bhI trividhalakSaNayuktatA kA Agamana huA parantu sUkSma nayase siddha paryAyameM trailakSaNya nahIM AyA kyoMki-RjusUtraAdi jo sUkSmanaya haiM; vaha samaya samayameM utpAda tathA vyayako dhAraNa karate haiM; isaliye una pratikSaNake utpAdAdiko lekara tathA dravyArthikanayase pUrvottara paryAya meM dravyatvarUpase utpatti tathA nAzakI ekatAko grahaNa karake jo siddha paryAyake sAtha kevalajJAna hai; usameM trividha lakSaNakI saMgati bhale prakAra hotI hai aura isIko sUkSmatA jAnano cAhiye aisA vicArakara aba dUsare pakSako prakaTa karate haiM, vaha kyA hai, so nirUpaNa karate haiM, ki-mokSa meM jo utpattiAdi trividha lakSaNatA hotI hai, vaha siddha dravyakI ekatAke anugamase hotI hai; jo kaivalya pahale bhavastha bhAvameM sthita thA vahI siddhatvadazAmeM kaivalya hai, bhavastha paryAyakA to nAza hotA hai, aura usa bhavastha paryAyake nAzake sannidhAnase mokSasaMjJaka paryAyakI utpatti hotI hai, aura pUrva bhavasthaparyAya tayA uttara siddha paryAya ina donoM dazAoMmeM karmoMke viyogase utpanna jo kevalajJAna hai, vaha dhruva hai, isa kAraNa yaha tInoM lakSaNa mokSameM bhI jAnane cAhiye / bhAvArtha to yaha hai, ki-jo saMhananAdi bhavastha kevala vizeSake paryAya haiM, vaha paryAya siddha dazAko prApta hote hue jo bhagavAn haiM, unake siddhayamAna samayameM nahIM hote haiM, isaliye unake cale jAnese to vyaya hotA hai, aura siddhatvarUpase jo mokSalakSaNa artha paryAya utpanna huA hai, isa kAraNa usakI utpatti honepara siddhatvaparyAyakI utpatti hotI Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA [ 151 hai; aura donoM dazAmeM kevalajJAnapanA pratIta hotA hai; isaliye dhruvatva avyAhata hai / vaha kisa prakAra se ? ki - mokSake pUrvabhavastha jIvake cAra ghAtiyA karmoMkA nAza honepara jo kevalajJAna utpanna huA hai; usase utpanna honepara siddha dazAko prApta huye jIvake saMhananAdikA abhAva hogayA usakI apekSA to vyaya hai; aura siddhatva utpanna huA usakI apekSAse utpAda hai; tathA pUrva saMsAradazA meM utpanna jo kevala paryAya hai; usakA nAza na hone se dhauvya hai / isa prakAra utpAda, vyaya, aura dhauvyasvarUpa tInoM lakSaNa mokSadazAmeM bhI pUrNatayA haiM // 14 // tadupari zlokamAha / isI viSayako Age ke zlokase siddha karate haiM / tatsiddhatve punazceti kaivalyaM yatpurAsthitam / vyayotpatyaikato nityaM pakSe syAllakSaNatrayam // 15 // bhAvArtha:- pUrva bhavameM jo kaivalya sthita thA vaha pUrvabhavastha paryAyakI apekSAse siddha avasthA meM bhI hotA hai; isaliye vyaya tathA utpAda hai; aura vyayotpattikI ekatAse nitya hai; aise mokSameM tIna lakSaNa hote haiM / / 15 / / vyAkhyA / yatpurAsthitaM kaivalyaM mavasthaparyAyApekSi tatsiddhatve'pi siddhAvasthAyAmapi / kSINe bhavastha utpanne siddhatve vyayotpattI syAtAm / punarnityaM dhauvyaM kuto vyayotpattyaikato vyayazcotpattizca vyayotpattI tayoraikyaM dhrauvyaM tasmAndyayotpattyaikato nityaM dhrauvyaM kevalam / evaM mokSe lakSaNatrayaM syAtkAlpanikamevedaM bhAvAnAM vimarzanA bahuprakArA / ata eva " uppanna vA vigame vA dhruve vA iti yojanA / / 15 / vyAkhyArthaH - jo bhavasthaparyAyakI apekSAkA dhAraka kevalajJAna pahale bhavastha dazAmeM sthita thA vaha siddhAvasthAmeM bhI hotA hai / yahAM bhavasthake kSINa honepara tathA siddhatvake utpanna honepara vyaya tathA utpAda hotA hai / aura nitya arthAt dhruvapanA kahAMse huA ? isakA uttara yaha hai; ki-vyaya aura utpatti ina donoMkI jo ekatA hai; usase kevala jJAna dhruva hai; isa rIti se mokSameM lakSaNatraya saMgata hote haiM; parantu yaha lakSaNatraya kAlpanika hI haiM; kyoMki -- padArthoMke vicAra karane ke aneka prakAra haiN| isI kAraNa "uppanne vA, vigame vA dhruve vA " kathaMcit utpanna hotA hai, kathaMcit naSTa hotA hai, aura kathaMcit dhruva hai; ityAdi vAkyoMkI yojanA hotI hai; arthAt yaha utpAdaAdi kisI apekSAse nirUpita hote haiM / / 15 / / jJAnAdyA nijaparyAyA jJeyAkAreNa ye sthitAH / vyatirekeNa te caivaM siddhasya syustrilakSaNAH // 16 // jJeyake kevaladarzana Adi nijaparyAya bhAvArtha:- jo kevalajJAna AkArase Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 ] zrImadrAjacandrajainazAkhamAlAyAm sthita haiM, vaha pratikSaNa siddhake anya anya hote rahate haiM, isa hetuse tIna lakSaNoM ke dhAraka haiM / / 16 / / vyAkhyA / jJAnAdyAH kevalajJAnakevaladarzanAdayo nijaparyAyA jJeyAkAreNa vartamAnAdiviSayAkAreNa sthitAH pariNatAH santi / te ca nijaparyAyA vyatirekega pratikSaNamanyonyatvena siddhasya muktasya evamanayA dizApi trilakSaNA lakSaNa trayavantaH syurbhavanti / tadyathA prathamAdisamayeSu vartamAnAkAreNa santi ye paryAyAsteSA~ punadvitIyAdisamayeSu nAzaH punaratItAkAreNotpAdAkAramAvo bhavediti / punaH kevalajAnadarzanamAvenAthavA kevalamAtramAvena dhruvatvamitthaM bhAva trayamAvanA kartavyA / itthameva jJeyadRzyAkArasaMbandhena kevalastha lakSaNyaM kathitam / / 16 // vyAkhyArthaH-jo kevalajJAna kevaladarzana Adi nijaparyAya jJeyAkArase arthAt vartamAnaAdi viSayoM ke AkArase pariNata haiM; vaha nijaparyAya vyatirekase arthAt pratikSaNa meM anya 2 panese siddha arthAt mukta jIvake haiN| isa prakArase bhI vaha jJAnAdi paryAya tIna lakSaNoMke dhAraka haiM; vaha isa prakAra ki prathamaAdi kSaNameM jo paryAya vartamAna AkArase sthita haiM; unakA phira dvitIyaAdi kSaNoMmeM nAza hogA aura bhUta AkArase utpAdakA AkAratva hogA / aura kevalajJAna tathA kevaladarzanarUpase athavA kevalamAtra bhAva se unameM dhruvatva hai, isa prakAra kevalajJAnAdi paryAyoMmeM utpAda, vyaya, dhrauvya ina tInoM bhAvoMkA vicAra karanA caahiye| aise jJeya (jAnane yogya padArtha) aura dRzya (dekhane yogya padArtha) ke AkArake saMbaMdhase kevalake trilakSaNatAkA kathana kiyA hai // 16 // tathA siddhAdizuddhadravyasya kAlasaMbaMdhAtralakSaNyaM kathayannAha / aba isI prakAra siddhaAdi zuddha dravyake bhI kAlake saMbandhase trividhalakSaNatA darzAte hue yaha sUtra kahate haiM / evaM ye kSaNasaMbandhe varttayanti padArthakAH / tebhyastrilakSaNatvaM ca, anyathA syurabhAvakAH // 17 // bhAvArtha:-aise hI jo padArtha kSaNake saMbaMdhase paryAyoMko pravartita karate haiM, vaha unhIM bhAvoMse trividhalakSaNayukta haiM, yadi aisA na mAnA jAya to vaha abhAvarUpa hI hoMge // 17 // vyaakhyaa| evaM ye padArthakA mAvA: kSaNasaMbandhe'pi paryAyato varttayanti pariNAmayanti / tebhyo bhAvemyastrilakSaNatvaM saMbhavet / anyathA vaiparotyena amAvakA abhAvAH syurityarthaH / yathA hi dvitIyakSaNe iti bhAve iti / AdyakSaNe saMbaMdhapariNAmanAzo prAptaH, dvitIyakSaNasaMbandhena pariNAmAdutpannaH, kSaNasaMbandhamAzeNa dhra vastataH kAlasaMbandhAzailakSaNyAsaMmava uktaH / na cedevaM tarhi vastu avastu bhavet / utpAdavyayadhrauvyayogajamAvalakSaNamasti tadAhitye zazaviSANAdivadabhAvarUpatAmAsAdayeta // 17 // . Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA [ 153 vyAkhyArthaH-isa prakArase jo padArtha arthAt bhAva kSaNake saMbandhameM bhI paryAyase pariNamanako prApta hote haiM; vaha unhIM bhAvoMse trividhalakSaNasahita saMbhave haiM / aura yadi isake viparIta mAno arthAt ukta siddhAdi bhAvoMko trividhalakSaNasaMpanna na mAno to vaha abhAvasvarUpa hI ho jAyeMge / yaha zlokakA akSarArtha hai| aba isakA vizeSa nirUpaNa isa prakAra hai; jaise zlokameM kSaNa yaha jo pada hai; usase dvitIyaAdi kSaNakA grahaNa hai / prathama kSaNameM bhAvoMke sAtha saMbandhase pariNAmakA nAza prApta huA aura dvitIya kSaNake saMbandhase pariNAma utpanna huA aura donoM kSaNake saMbaMdhamAtrase dhruvatva hai| isa prakAra kAlake saMbaMdhase trividhalakSaNakA saMbhava kahA gayA / aura yadi aisA na ho to vastu (padArtha ) avastu ho jAyagA; kyoMki-utpAda vyaya aura dhauvya saMbandhajanyatA hI bhAva (padArtha )kA lakSaNa hai; aura usa trividhalakSaNa saMbaMdhake abhAvameM to padArtha zazaviSANa (kharagozake sIMga )Adike samAna abhAvarUpatAko prApta hogA // 17 // ekadA nijaparyAye bahusaMbaMdharUpatA / utpattinAzayorevaM saMbhaveniyatA dhruve // 18 // bhAvArthaH-eka kAlameM nijaparyAyameM utpatti, nAza tathA dhruvake viSayameM aneka saMbandhAkAratA nizcita rUpase saMbhavatI hai // 18 // vyAkhyA / ekasminkAla evamanayA dizA nijaparyAye jIvapudgalayostathA paraparyAye AkAzadharmAstikAyAdharmAstikAyAnAmeteSAM dravyANAmutpattinAzayodhruve bahusaMbandharUpatA anekayogAkAratA niyatA nizcitA saMbhavet / yatazca yAvanto jinaparyAyAH svaparyAyAstAvanta utpattinAzAzca jAyante / tatazca niyatA niyAmakatA dhruve dhrauvyasvarUpe yAvanto dhruvasvamAvAstAvanto niyatAkArAH santi / tathA ca pUrvAparaparyAyAnugata AdhArAMzastAvanmAtra eva bhavet / tasmAdatra sNmtiH| tathA ca tadgAthA -egasamayaMmi ego daviyassa. bahayAvi hoMti uppAyAH uppApasama vigamA ThiiyaussugAo niyamA / 1 / ekasminsamaye ekaikasya dravyasya bahavo'neke utpAdA utpattayo bhavanti / tathA punarutpAdasamAnAstatta lyAnAzaparyAyA api jJeyAH / iti vyavahAramArgaH / utsargato vizeSamAvataH sthiti: sthiya niyatA nizcitA asti| dhravatvaM niyatamityarthaH / unmajananimajanabhAvazAlino jalakallolA bahavo bhavanti jalaM tu tAvammitAkArasthityA pariNamati / tata eva teSAM saMbhavAdAvirbhAvatiromAvatA bhavatIti jJeyam // 18 // vyAkhyArthaH-eka kAlameM isI pUrvokta mArgase nijaparyAya arthAt jIva pudgalake tathA paraparyAya arthAt AkAza, dharmAstikAya aura adharmAstikAya inake aise ina pAMcoM dravyoMke utpatti nAza tathA dhrauvyake viSayameM aneka prakArake saMbaMdhake AkAra nizcita rUpase saMbhavate haiM / kyoMki jitane apane paryAya haiM; utane hI utpatti tathA nAza bhI hote 20 Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 ] zrImadrAjacandrajainazAkhamAlAyAm haiM; aura utpatti vinAzameM anekAkAra honese dhauvyameM bhI vahI niyata hai; arthAt jitane dhruva svabhAva haiM; utane hI unake AkAra niyata haiM / aura pUrvaparaparyAyoM meM anugata jo AdhAza hai; vaha bhI utanA hI hogA jitane ki -- utpatti tathA nAza haiM / isIliye yahAMpara saMmatigraMthakA pramANa hai / aura graMthakI gAthA yaha hai; gAthArtha - eka samaya meM eka eka dravyake aneka utpAda hote haiM; aura utpAdake tulya hI unake nAza paryAya bhI jAnane cAhiyeM yaha kathana vyavahAramArga se hai / aura utsargamArga arthAt vizeSatAse sthiratA nizcita hai; arthAt dhruvatva niyata hai / bhAvArtha - - unmajjana nimajjana bhAvazAlI ( kSaNa kSaNa meM ) vinAza tathA utpattiyukta jalake kallola (taraMga ) aneka hote haiM; aura jala usI apane parimita AkArakI sthiti pariNata hai / usIse una ( jalakalloloM ) ke saMbhavase unakI prakaTatA tathA aprakaTatA hotI rahatI hai; aisA jAnanA cAhiye || 18 || athotpAdasya bhedAnkathayannAha / aba utpAdake bhedoMkA kathana karate huye kahate haiM / prayogavizrasAbhyAM syAdutpAdo dvividhastayoH / Adyo'vizuddho niyamAtsamudAyavivAdajaH // 16 // bhAvArtha:--naimittika tathA svAbhAvika bhedase utpAda do prakArakA hotA hai; unameM se prathama prayogajanita naimittika utpAda avizuddha hotA hai; kyoMki -- niyamase vaha samudAya vivAdase utpanna hotA hai / / 19 / / vyAkhyA / utpAdo dvividho dviprakAro'sti, kAbhyAM dvividhaH prayogavizrasAbhyAM ekaH prayogajanita utpAda: / 1 / aparo vizrasAjanita utpAda: / 2 / punastayodvayomaMdhye Adyo'vizuddho vyavahArotpannatvAt / sa ca nirdhAraNaniyamAtsamudAyavAdajanito yatnena kRtvA avayavasaMyogena siddhaH kathitaH / saMmatigAthA - uppAo duviyappo paogajaNio ya vIsasAceva / tatyayapaogajaNio samudayavAo aparisuddho / 1 / utpAdo dvivikalpo dviviSastatrAdyaH prayogajanito'paro vizramAjanitastatra ca prayogajanitaH samudAyavAdAdaparizuddhaH kathito vyAvahArikatvAt // 19 // tathA cAtra vyAkhyArtha:-- utpAda do prakArakA hai; kinase do prakArakA hai ? prayoga aura vizrasAse arthAt eka to prayoga ( nimitta ) janita utpAda hai; aura dUsarA ( vizrasA) svabhAva jati utpAda hai; aura una donoMke madhya meM prathama prayogajanita utpAda vyavahArase utpanna honese avizuddha hai; tathA vaha nirdhArita niyamase samudAyake vivAda se utpanna hotA hai; ataeva yatnase avayavoMke saMyogase siddha kahA gayA hai / aura isa viSaya meM saMmatigraMthakI gAthA bhI hai; gAthArtha - " utpAdake do vikalpa arthAt do bheda haiM, eka prayogajanita Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA [ 155 dUsarA vizrasAjanita unameMse prayogajanita utpAda samudAyavAdase vyAvahArika honese aparizuddha kahA gayA hai // 1 // " // 19 // athotpAdasya dvitIyabhedaM kathayannAha / vizrasA hi vinA yatnaM jAyate dvividhaH sa ca / tatrAdyacetanaskaMdhajanyaH samudayo'grimaH // 20 // bhAvArtha:-vizrasAjanita utpAda vaha hai; jo vinA yatna utpanna hotA hai, vaha vizrasAjanita utpAda bhI do prakArakA hai; unameM se prathama acetana skaMdhase utpanna samudaya nAmase kahA gayA hai / / 20 // vyAkhyA / vizrasAkhyo dvitIya utpAdaH, vizrasAzabsya ko'rthaH, sahajaM vinA yatnamutpadyate yaH sa vizrasotpAdaH so'pi punadvividho dviprakAraH, ekastatra samudaya janitaH, dvitIya ekatvikaH / ukta ca sAhAviovi samudayakaunnaNuNatti otthahojAhi / tatrApi tayo yormadhya AdyaH samutya janito vizrasotpAdaH acetanaskaMdhajanyaH samudayaH kathitaH / abhradInA samudayapudgalAnAM yathotpAdaH // 20 // vyAkhyArthaH-vizrasAnAmaka dvitIya utpAdakA bheda hai| "vizrasA" isa zabdakA artha kyA hai ? jo vinA yatnake sahaja svabhAvase utpanna ho vaha vizrasAutpAda hai| vaha bhI do prakArakA hai; eka samudayajanita hai; dvitIya ekatvika hai / aisA hI gAthAmeM kahA hai; ki-"vizrasAutpAda bhI samudaya tathA ekatvika bhedase do prakArakA hai" una donoM meM se acetana skaMdhase utpanna samudayaja prathama vizrasAutpAda hai / jaise acetana meghAdike samuda ya pudgaloMkA utpAda hotA hai // 20 // sacittamizrajazcAnyaH syAdekatvaprakArakaH / zarIrANAM ca varNAdisunirdhAro bhavatyataH // 21 // bhAvArthaH-sacitta mizrase utpanna, dUsarA ekatvika vizrasotpAda hai / zarIrake varNAdikoMkA sunirdhAra isIse hotA hai / / 21 // vyAkhyA / tathA punadvitIya: sacittamizrajaH zarIravarNAdikAnAM nirdhAro jJeyaH / sacittAH pudgalA varNAdInAM tathA tathAkAravarNAdipudgalAnAM pariNatyA pariNatAnAmekatvaprakAraka ekatArUpeNa pariNataH anekeSAM varNAdInAM saMgatAnAM paraspara mutpAdadhArayA piNDIbhUtAnAmavavAnAmavayavidharmatvena dehazyA kArabhUtAnAmaNUnAM kArIrAdisanirdhAro bhavati / dehAdipiNDAnAM "su" atizayena nirdhAro vapurUSAvasthatvaM sAyo / tathA ca prajJApanAyAM syAnAGge ca-tivihA pudgalApannatA, taM jahA patogapariNatA 1 mopapApariNatA 2 vIsasApariNatA 3 tatra ca prathamaM prayogapariNatAH pudgalA ye bhavanti te jIvaprayogega saMyuktAH zarIrAdayaH Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 ] zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm sacittAH 1 tathA mizrapariNatAzca te ye jIvena pudgalA muktAH kalevarAdayaH 2 punazca vizrasApariNatAH svabhAvena pariNatAH / yathAbhrandradhanurAdayaH 3 evaM ca satyatra vizrasAkhyasya bhedasya svabhAvajanitasya dvavidhyaM pradarzitama / acetanaskandhajanyasamudAyAkhyaH prathamastatra sacittamizrajanyaikatvaprakArakazarIrAdivarNAdisunirdhArasaMjJo dvitIyaH / atrAyaM vizeSaH svAbhAvike pariNamane'cittapudgalairevAyatnasAdhyavyavahAra upadiSTa iha tu dvayamapi // 21 // vyAkhyArthaH-dUsarA sacittamizrase utpanna huA vizrasAutpAda hai; zarIravarNAdikA nirdhAra isIse samajhanA cAhiye / varNAdikoMke jo pudgala haiM; vaha sacitta haiM / pariNatise pariNamanako prApta hue una una AkArake varNAdirUpa pudgaloMkA ekatva prakAra arthAt ekatArUpasahita sunirdhAra hotA hai; arthAt aneka prakArake varNaAdirUpa mile hue tathA utpAdakI dhArAse paraspara piNDarUpa hue avayava svarUpa aura avayavIke dharmase deha rUpa dekhanemeM Ane yogya AkArake dhAraka paramANavoMke, jo zarIraAdi piNDoMkA atizayarUpase nirdhAra arthAt zarIrake rUpakI avasthA hotI hai; so sacittamizrase utpanna ekatva prakAraka dUsarA vizrasAutpAda hai / yahI viSaya prajJApanA aura sthAnAGga zAstrameM kahA gayA hai; vaha pudgala tIna prakArase pariNata haiM; jaise-prayogapariNata 1 bizrapariNata 2 vizrasApariNata 3 ina tInoMmeM prathama jo prayogapariNata pudgala haiM; vaha jIvake prayogase arthAt jIvake vyApArase saMyukta zarIrAdi sacitta haiM / mizrapariNata vaha haiM; ki-jo pudgala jIvase mukta haiM; jaise kalevaraAdi / aura vizrasA pariNata pudgala vaha haiM; jo svabhAvase hI pariNata haiM; jaise indrake dhanuSaAdi / isa prakArakA siddhAnta honese yahAMpara svabhAvase utpanna honevAlA jo vizrasAnAmaka bheda hai; usake do prakAra dikhAye / unameM acetana skaMdha(acetana pudgaloMke samudAya )se utpanna samudayanAmaka to prathama bheda hai; aura sacittamizrase utpanna arthAt cetanasahita pudgaloMse milehue pudgaloMse utpanna ekatva prakArakA dhAraka zarIraAdike varNaAdikA nirdhArasaMjJaka dvitIya bheda hai / ina donoMmeM yaha vizeSatA hai; ki-svAbhAvika pariNamanameM acitta (cetanarahita) pudgaloMse hI ayatnasAdhya vyavahArakA upadeza kiyA gayA hai, aura ekatvika vizrasotpAdameM sacitta acitta donoM prakArake pudgaloMse sAdhya vyavahArakA upadeza hai // 21 // punarbhedaM darzayannAha / phira bhI utpAdake hI bhedako dikhAte hue agrima sUtra kahate haiM / yatsaMyogaM vinaikatvantadravyAMzena siddhatA / yathA skandhavibhAgANoH siddhasyAvaraNakSaye // 22 // bhAvArtha:-jo saMyogake vinA hI visAutpAda hai; vaha ekatva hai; aura usIko dravyAMzase utpAda jAnanA cAhiye / jaise dvipradezaskaMdha ke vibhAgase aNukA utpAda hotA hai; aura karmoMke vibhAgase jIvake siddhatA utpanna hotI hai / / 22 / / Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatakaNA [ 157 vyAkhyA / saMyogaM vinA vizrasotpAdo yadbhadhettadekatvaM jJeyam / tadevaikatvaM dravyAMzena dravyavimAgena siddhatA nAma utpannatvaM jJeyama / yathA dvipradezAdiskandhavimAgenANoH paramANodraM vyasyotpAdaH, tathA AvaraNakSaye karmavibhAge jAte sati siddhasya siddhaparyAyasyotpAda iti / "avayavasaMyogenaiva dravyasyotpattirbhavati parantu vibhAgena dravyasyotpattirna bhavati" ityamekenaiyAyikAdayaH kathayanti / teSAM mata ekatantvAdivibhAgena khaNDapaTotpattiH kathaM jAghaTIti pratibandhakakAlamAvasyAvasthitAvayavasaMyogasya hetutAkalpane mahAgauravAt / tasmAt kutracitsaMyogAt kutracidvibhAgAdravyotpAdakatA mantavyA / tadA vibhAgajaparamANUtpAdo'pyarthataH siddhaH syAt / saMmatizAstra itthaM sUcitamasti / taduktam "dabbaMtarasaMyogAdi keIdaviyasyabiti uppAyatthA / kuzalavibhAgajAyaNa icchaMti aNuhuNuehiM dabbe A / 1 / dvatti aNuyatti davie motato asuNavibhatto / taM pihu vibhAgajANio aNuttijAo aNU hoi / 2 / " AbhyAMgAthAmyAM bhAvArtho'vadhAryaH / yathA paramANorutpAda ekatvajanyastathA yena saMyogena skandho na niSpadyate etAdRzo dharmAstikAyAdInAM jIvapudgalayossaMyogastadvArA yazca saMyuktadravyotpAdo'saMyuktAvasthavinAzapUrvakaH, tathA RjusUtranayAbhimato yazca kSaNikaparyAyaprathamadvitIyasamayAdivyavahArahetustadvArA yazcotpAdazca tatsarvamekatvaM jJeyam // 22 // vyAkhyArthaH-saMyogake vinA jo vizrasAnAmaka utpAda hai; vahI ekatva hai / aura usI ekatvako dravyAMzase arthAt dravyake vibhAgase siddhatA arthAt utpannatva jAnanA cAhiye / jaise do pradezaAdi skaMdhake vibhAgase paramANu dravyakA utpAda hai; tathA AvaraNakSaya arthAt karmoMkA vibhAga ( nAza ) ho jAnepara siddha paryAyakA utpAda hai / avayavoMke saMyogase hI dravyakI utpatti hotI hai; parantu vibhAgase utpatti nahIM hotI" isa prakAra koI koI naiyAyikaAdi kahate haiM / unake matameM eka taMtuAdike vibhAgase khaMDapaTakI utpatti kaise ghaTita ho sakatI hai| pratibaMdhaka kAla bhAvako athavA zeSa avasthita avayavasaMyogako kAraNatA mAnanese atigaurava hai| isaliye kahIM saMyogako kahIM vibhAgako dravyakI utpattimeM kAraNatA mAnanI cAhiye / isase vibhAgase paramANukI utpatti bhI arthase siddha ho gaI / aura saMmatizAstra meM bhI isI prakAra sUcita kiyA hai; jaise "koI koI dravyAntarake saMyogase hI dravyakI utpatti mAnate haiM; aura tarkameM kuzala vidvAn to vibhAgase bhI dravyakI utpatti cAhate haiM / 1 // kyoMki-aNu tathA dvayaNuka dravyoMse bhI aNu dravyoMmeM utpatti mAnI gaI hai| ataeva dvipradeza aNu skaMdhake vibhAgase aNuparimANa dravyakI utpatti honese aNujanya aNu hotA hai / 2 / " ina donoM gAthAoMse yaha bhAvArthe manameM dhAraNa karanA yogya hai; ki-jaise paramANukI utpatti ekatva arthAt dvipradeza skaMdhake vibhAgase janya hai; vaise hI jisa saMyogase skaMdha nahIM siddha hotA hai; aisA jo dharmAstikAyAdikoMkA aura jIva tathA pudgalakA saMyoga hai; aura usake dvArA jo saMyukta dravyako utpatti hai; vaha asaMyukta avasthAke vinAzapUrvaka hai; tathA RjusUtra Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15.] zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm nayake abhimata jo kSaNika paryAya prathama dvitIya samayaAdike vyavahArakA kAraNa hai; usake dvArA jo utpAda hai; vaha saba ekatvautpAda samajhanA cAhiye // 22 // atra na. kiMcidvivAdastatra zlokamAha / yahAM kucha vivAda nahIM hai; isa viSayameM zloka kahate haiN| skandhahetu vinA yogaH parayogeNa codbhavaH / kSaNe kSaNe ca paryAyAdhastadaikatvamucyate // 23 // bhAvArthaH-skaMdha hetuke vinA jo saMyoge hai, parake yogase jo utpatti hai; tathA kSaNika paryAyase jo utpAda hai; vaha saba ekatva utpAda hai // 23 // vyAkhyA / skandhahetuM vinA yaH saMyogaH, parayogena dharmAstikAyAdinA yazcotpAdaH, tathA ca kSaNikaparyAye prathamadvitIyAdidravyavyavahArahetavastadvArA ya utpAdaH, tatsarvamekatvaM kathyate tatra na ko'pi visaMvAda iti // 23 // vyAkhyArthaH-skaMdhakI hetutAke binA jo saMyoga hai, parayoga jo dharmAstikAya Adika haiM; unase jo utpAda hai, tathA prathama dvitIyaAdi dravya vyavahArake kAraNa jo kSaNika paryAya haiM; unake dvArA jo utpAda hai; vaha saba vinasAkA bhedarUpa ekatvautpAda kahA jAtA hai / isameM kisI prakArakA vivAda nahIM hai // 23 // punarbhedaM kathayannAha / phira utpAdake hI bhedako kahate hue agrima sUtra kahate haiM / utpAdo nanu dharmAdeH parapratyayato bhavet / nijapratyayato vApi jJAtvAntarnayayojanAm // 24 // bhAvArtha:-dharmAstikAyaAdikI utpatti parapratyayase hotI hai; athavA Antarika nayayojanAko jAnake nijapratyayase bhI hotI hai // 24 // vyaakhyaa| nanu dharmAderutpAdaH parapratyayo bhavet, api punarnijapratyayAdbhavedantarnayayojanAM jJAtvA iti / bhAvArthastvayam -dharmAstikAyAdInAmupAdo niyamena parapratyayaH svomaTamyagatyAdipariNata jIvapudagalAdinimitta uktaH / ya umayajanitassa caikajanito'pi bhavet / tatastasya nijapratyayatApi kathayitu yuktA nizcayavyavahArAvadhAraNAt / ayamarthaH "AgAsAiyANaM tiNhaM parapacao niyayA" iti saMmatigAthAyAmakAraprazleSaNayA vacanAntareNa kuto'sti vRttikAreNa tamarthamanusmRnyehApi likhito'sti / tasmAddharmAstikAyAdInAmUtpAdo niyamAtparapratyaya eva / so'pi svopaSTamyagatyAdipariNatajIvapudgalAdinimittaH, ubhaya janito'pyekajanito'pi syAt / tasya ca nijapratyayatApyantarnayavAdenAktAsti bhAvanA cetthaM jJeyA // 24 // vyAkhyArthaH-dharmAstikAyaAdikI utpatti parapratyayase hotI hai; aura Abhyantarika (andarUnI) naya yojanAko samajhake nija pratyayase hotI hai / bhAvArtha yaha hai; ki-dharmA - Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA [ 159 stikAya (dharmadravya) AdikI utpatti niyamase parapratyayase arthAt dharmAstikAya Adike AdhArabhUta gamana AdimeM pariNata jo jIva pudgala haiM, unake nimittase hotI hai aisA kathana kiyA gayA hai, aura jo ubhaya (svapratyaya tathA parapratyaya) se janya hotA hai, vaha eka janya bhI hotA hai, isa vAkyase usa dharmAstikAyAdike utpAdake nijapratyayase janyatA bhI kahanI yogya hai, kyoMki - nizcaya tathA vyavahAranayase yaha nizcaya hotA hai / "AkAzAstikAya, dharmAstikAya aura adharmAstikAya ina tInoMke niyamase parapratyayajanya utpAda hai" isa saMmatigraMthakI gAthAmeM vRttikArane yaha pUrvokta artha AkAra prazleSaNa karake vacanAntarase kiyA hai / usa arthakA hI anusaraNa karake yahAM bhI likhA gayA hai / isaliye dharmAstikAya AdikA utpAda niyamase parapratyaya janya hI hai / aura baha bhI apane AdhArabhUta gati Adi meM pariNata jIva pudgalaAdike nimittase hai / aura jo ubhayajanita hai, vaha ekajanita bhI hotA hai| aura isake jo nijapratyayatA kahI hai, vaha antarnayavAdase kahI hai| aisI bhAvanA samajhanI cAhiye // 24 // atha nAzasvarUpamAha / aba nAza (vyaya) kA svarUpa kahate haiM / nAzo'pi dvividho jJeyo rUpAntaravigocaraH / arthAntara gatizcaiva dvitIyaH parikIrtitaH // 25 // bhAvArtha:--utpAdake samAna nAza bhI do prakArakA hai, unameM eka rUpAntara vigocara aura dUsarA arthAntaragati nAmase kahA gayA hai / / 25 / / vyAkhyA | nAzo'pi dvividho jJAtavyaH / ekastatra rUpAntaravigocaraH rUpAntarapariNAmaH / dvitIyastu arthAntaragatirarthAntaramA vagamanaM ceti / bhAvArthastvayama, "pariNAmo hyarthAntara, gamanaM na ca sarvathA vyavasthAnaM na ca sarvathA vinAzaH, pariNAmastadvidAmiSTa: / 1 / satparyAyeNa vinAzaH, prAdurbhAvo'satA ca paryayataH / dravyANAM pariNAmaH proktaH khalu paryayanayasya / 2 / etadvacanaM saMmatiprajJApanAvRttiviSayI / kathaMcitsadra pAntaraM prApnoti sarvathA na vinazyati yattaddravyArthikanayasya pariNAmatvaM kathitam / pUrvaM satparyAyeNa vinazyati, uttarAtparyAyeNotpadyate yattatparyAyArthikanayasya pariNAmatvaM kathitam / etadabhiprAyaM vicArayatAmekarUpAntarapariNAmavinAza:, ekazrvArthAntaragamanavinAzaH itthaM vinAzasyApi bhedadvayaM saMpannam ||25|| " vyAkhyArthaH - nAza bhI do prakArakA jAnanA caahiye| unameMse prathama rUpAntara vigocara arthAt eka rUpase rUpAntara ( dUsare rUpameM ) pariNAma hai, aura dvitIya arthAntaragati arthAt eka padArthase dUsarA padArtha ho jAtA hai / bhAvArtha yaha hai / eka padAse anya padArthatA meM gamana ho jAtA hai, so pariNAma hai, aura sarvathA vidyamAnatA athavA Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 ] zrImadrarAjacandrajainazAstramAlAyAm nAza honA yaha pariNAmakA svarUpa pariNAmake jAnanevAloMke iSTa nahIM hai // 1 // aura sat (vidyamAna) paryAyase nAza tathA avidyamAna paryAyase utpAda jo hai; so paryAyArthikanayakI vivakSAse dravyoMkA pariNAma kahA gayA hai / 2 / yaha vacana saMmatiprajJApanA vRttimeMkA hai; usakA abhiprAya yaha hai; ki-jo sat ( vidyamAna ) paryAya kathaMcit rUpAntarako prApta hotA hai; aura sarvathA naSTa nahIM hotA vaha dravyArthikanayakA pariNAma kahA gayA hai / aura pUrva sat paryAyase to naSTa ho aura uttara jo avidyamAna paryAya hai; usase utpanna hotA ho vaha paryAyArthikanayakA pariNAma kahA gayA hai / isa abhiprAyako vicAranevAloMke matameM eka to rUpAntara pariNAma vinAza hai; aura eka arthAntara gamana vinAza hai; aise vinAzake bhI do bheda siddha hue // 25 / / punraah| punaH do prakArake nAzoMkA svarUpa dikhAte haiM / tatrAndhatamasastejo, rUpAntarasya saMkramaH / aNoraNvantarApAto hyarthAntaragamazca saH // 26 // bhAvArthaH-ina donoMmeMse atighanIbhUta aMdhakArakA prakAzarUpameM jo saMkramaNa hai; vaha pariNAmarUpa nAza hai / aura aNuse jo anya aNuke sAtha saMyoga hotA hai; arthAt aNuse jo dvaNuka skandharUpa prApti hai, vaha arthAntaragamanarUpa nAza hai / / 26 / / vyAkhyA / tatra nAze'ndhatamaso'dhakArasya tejorUpAntarasya saMkrama udyotatAvasthitadvavyasya rUpAntarapariNAmarUpanAzo jJeyaH / ca punaraNoH paramANoraNvantarApAdoNoraNvantarasaMkramo dvipradezAdimAvamanumavan pUrvaparamANutvaM vigatamityanenArthAtaragamaH skaMdhaparyAya utpannastena kRtvArthAntaragatirUpanAzasya sthitimavati / niSkarSastvayam-yatrAkArastatrApi tadAkAraparamANupracayayonirandhatamaH samasti tazaiva punarudyotaparamANupracayasaMcAranirastAndhakAraparamANutvatatsthAnatattatparamANusaMkramitatejaH paramANutvalakSaNaH rUpAntarasaMkramo jAtaHyathA avayavAnAM paramANunAmavayaviskandhatvasaMkrameNArthAntaratvobhAvana yArthAntaragati lakSaNo nAzaH samutpanna iti // 26 // vyAkhyArthaH-usa nAzameM aMdhakArarUpa dravyakA tejorUpameM jo saMkramaNa ( milatA ) hai, arthAt andhakArase prakAzarUpa dravyameM jo parivartana ( badalanA ) hai, usako rUpAMtara pariNAmarUpa nAza jAnanA cAhiye aura aNu ( paramANu ) kA dUsare paramANuke sAtha jo saMyoga hai, arthAt dvipradezAdibhAvako anubhava karate hue pUrva paramANutvarUpakA nAza ho jAtA hai, isa kAraNase arthAntaragamana huA arthAt aNuparyAyase skaMdhaparyAya utpanna huA isase arthAntaragatirUpa nAzakA sthiratva (ThaharAva ) hotA hai / bhAvArtha to yaha hai, ki-jahAM AkAra ( kAlA raMga ) hai, vahAM bhI usa AkArake dhAraka paramANavoMke samUhase . Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA [ 161 utpanna huA andhatama (gaharA aMdherA) hai; aura phira vahAM hI (jahAMpara aMdhakAra thA usI jagaha ) prakAzake paramANavoMke samUhakA saMcAra huA taba aMdhakArake paramANu tathA una paramANavoMkA sthAna dUra huA aura vaha aMdhakArake paramANu una teja(prakAza )ke paramANavoMmeM milagaye basa yahI rUpAntarasaMkrama ( aMdhakArake paramANavoMkA tejake paramANuvoMmeM milajAnA) hai; isIko rUpAntara vigocaranAza kahate haiM / aura avayavarUpa paramANuoMkA avayavI skaMdharUpameM jo saMkrama hai; usase jo arthAntarakA udbhAva hai; usIse arthAntaragatirUpa nAzakA dvitIya bheda siddha hotA hai // 26 // punarAha / punaH usI viSayako kahate haiN| rUpAntarANusaMbandhAtskandhatvaM yadyaNorapi / tatsaMyogavibhAgAbhyAmapi bhedaprabandhatA // 27 // bhAvArthaH-rUpAntara aNuke saMbandhase yadyapi skaMdhatA hotI hai; tathApi saMyoga aura vibhAgase hI bhedakI prabaMdhatA hotI hai // 27 / / vyAkhyA / yadyapyaNo rUpAntaraparamANusaMbandhAtskanvatvamaNusaMbandhaskaravatAsti / taditi tathApi saMyogavibhAgAmyAM kRtvA dravyotpAdanAzAbhyAM dviprakArAbhyAmeva bhedapravanvatA dravyavinAzadvavidhyameva jJeyama, etadupalakSaNaM jJeyam / yato dravyotpAdavimAgena yathA paryAyotpAdavimAgastathA dravyanAzavimAgenaiva paryAyanAzavibhAgo bhavediti / tataH samudayavimAgastathAntiragama ceti dvayameva pahile / tatra prathamastantuparyantapaTanAzaH, dvitIyo ghaTotpattiparyantamRttiNDAdinAzazca jJeyaH / ukta ca saMmatau-vigamassaviesavihA samudayajaNi misou duvipayyo / samudayavibhAgamittaM atyaMtarabhAvagamaNaM ca / 1 / " ityAdigAthayA jJeyama // 27 // vyAkhyArthaH yadyapi eka paramANuke, anya paramANuke saMbaMdha se agusaMbaMdhaskandhatA hai; tathApi saMyoga aura vibhAgase arthAt dravyake utpAda ora nAzapa jo do prakAra haiM; inase hI bhedaprabaMdhatA arthAt dravya ke nAzake do prakAra samajhane cAhiye / yaha upalazagase jAnanA cAhiye kyoMki-dravyake utpAdarUpa vibhAgase jaise paryAyakA utpAdarUpa vibhAga hotA hai; vaise hI dravyake nAzarUpa vibhAga( bheda )se paryAyakA nAzarUpa vibhAga hogaa| isI hetuse samudayavibhAga tathA arthAntaragamana aise do hI vyavahAra meM lAye jAte haiM / unameM tantuparyAyake antataka jo paTakA nAza hai; vaha prathama samudayavibhAga hai; tathA ghaTakI utpattitaka jo mRttikApiMDaAdikA nAza hotA hai; vaha dvitIya arthAntaragamana hai / aura saMmitimeM kahA bhI hai / isI prakAra nAza bhI samudaya janita tathA mizra aise do prakArakA hai| isase samudayavibhAga tathA arthAntaragamana aise do prakArakA nAza 21 Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 ] zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm (vyaya ) hotA hai| ityAdi gAthAse saMyoga vibhAga ina donoMse bhedakI kalpanA samajhanI cAhiye // 27 // dhrauvyaM sthUlarju sUtrasya paryAyaH samayAdikaH / saMgrahasya nijadravyajAtyA kAlatrayAtmakaH // 28 // bhAvArthaH-sthUlajusUtranayakA dhruvabhAva samayaAdika ( samaya pramANa ) paryAya hai / aura saMgrahanayakA nijadravyajAtise trikAlAtmaka dhruvatva hai // 28 // vyAkhyA / dhrauvyaM dhruvasvabhAvo'pi sthUlarju sUtrasya RjusUzaM dvidhA sthUlasUkSmabhedAttatra sthUla sUtrasya paryAyo manuSyAdikaH samayapramANo'sti / prathamaH sthUla RjusUtranayastadanusAreNa manuSyAdiparyAyANAM samayamAnaM jJeyamiti bhAvaH / punardvitIyaH saMgrahanayasya sammato nijadravyAjAtyA jIvapudgalAdikanijadravyajAtyA kAlatrayAtmakastrikAlavyApako jJeya iti / kiM ca AtmadravyeNa guNaparyAyayorAtmadravyaM samAnAdhikaraNatvena anvayAnugama eva dhrauvyamiti / pudgaladravyeNa guNaparyAyayoH pudgaladravyAnugama eva dhrauvyamiti / evaM nijanijajAtyA nirdhAro jJeya iti // 28 // vyAkhyArthaH-sthUla aura sUkSma ina bhedoMse RjusUtranaya do prakArakA hai; unameM sthUla RjusUtrake matameM samayapramANa jo manuSyaAdika paryAya hai; so dhruvasvabhAva hai; bhAvArtha yaha hai; ki-prathama jo sthUla RjusUtranaya hai; usake anusAra manuSyaAdi paryAyakA jo samaya hai; usa pramANa ( utanA) dhrauvya hai; jaise koI jIva manuSyaparyAyameM pacAsa varSa rahA to sthUla RjusUtrake matameM manuSyaparyAyake pacAsa varSa hI dhrauvya hai / aura dUsarA saMgrahanayake saMmata nijadravyajAtise arthAt jIvapudgalaAdi nijadravyakI jAtise trikAlameM vyApaka dhrauvya jAnanA cAhiye / tathA Atmadravyase guNa aura paryAyameM AtmadravyasamAnAdhikaraNatAkA jo anvayAnugama hai; so hI dhrauvya hai| pudgaladravyase guNa aura paryAyameM pudgaladravyakA anugama hai; vahI dhrauvya hai| isa prakAra apanI apanI jAtise dhrauvyakA nirdhAra ( nizcaya ) samajhanA cAhiye arthAt Atmadravyake guNaparyAyoMmeM AtmadravyakI aura pudgaladravyake guNa paryAyoMmeM pudgaladravyakA dhaunya rahegA aura inakI anantara jAtimeM bhI yahI vyavasthA samajhanI cAhiye jaise mRttikAke guNaparyAyoM ( ghaTAdika ) meM mRttikA dravyakA dhrauvya rahatA hai // 28 // arthAH samarthAH samaye niruktA itthaM vidhAlakSaNavanta AptaH / samyagdhiyA tAnparibhAvya bhavyA arhatkramAmbhojayugaM zrayantAm // 26 // bhAvArtha:-he bhavya jIvo ! isa pUrvokta rItise yathArtha tattvako jAnanevAle tIrthakaroMne zAstrameM zaktike dhAraka dharma adharma Adi SaT dravya tIna prakAra ke lakSaNoMsahita Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA [ 163 nirUpita kiye haiN| unako buddhise bhalI bhAMti vicArake zrIarhana devake caraNakamaloMkA Azraya grahaNa karo // 29 // vyaakhyaa| arthAH SaTa padArthAH dharmAdharmAkAzapudgalakAlajIvA: samarthAH zAzvatapariNAmamAjaH zaktiyuktAH samaye siddhAnte niruktAH kathitA AptayathArthatattvavedibhistIrthakRddhiH / te kIdRzA itthaM pUrvoktavarNanarUpeNa vidhAlakSaNavanto lkssnntryviraajmaanaaH| bhAvArthastvayama --siddhAnte sarve'rthAH vividhaprakAreNa trilakSaNA: kathyante / lakSaNatrayaM tUtpAdavyayadhrauvyAtmakaM tacchIlaM tatsvabhAvaM ca mASitamiti / bhavyA bhavAya are bhavyAstAn arthAn SaDapi lakSaNatrayabhAvanayA samyagbuddhayA paribhAvya paryAlocyAhatkramAmbhojayugaM jinacaraNapaGkajadvayaM zrayantAmAdriyantAmiti / tajjJAne sati taccaraNamuktyutpattiphalaM lakSyIkRtam / mojeti zleSeNa granthakatta nAma saGketazceti / yathA ca ye puruSAstrilakSaNabhAvanayA vistArarucivizeSeNa samyaktvamavagAhmAntaraGgasukhAnubhavAbhilASaparA bhavantu / punastathaiva samyaktvapUrvakamuktiprAptiH sulabheti dhyeyam // 26 // iti zrIkRtimojasAgaravinirmitAyAM dravyAnuyogatarkaNAyAM saptanayamitaSaDvyANAM trilakSaNavarNanAsyo navamo'dhyAyaH parikalpitaH // 6 // vyAkhyArthaH-dharma, adharma, AkAza, kAla, pudgala aura jIva yaha SaT padArtha jo ki nirantara pariNAmake bhAgI tathA zaktiyukta haiM; unako yathArtha tattvoMke vettA ( jAnanevAle) tIrthaMkaroMne siddhAntameM pUrvokta utpAda, vyaya aura dhrauvyasvarUpa tIna lakSaNoMse virAjamAna varNana kiye haiN| bhAvArtha yaha ki-jainasiddhAMtameM saMpUrNa padArtha aneka prakArase trividha lakSaNasahita kahe jAte haiM; aura lakSaNatraya yaha hai; jaise utpAda, vyaya aura dhauvya arthAt saMpUrNa padArtha utpAda, vyaya, dhrauvyarUpa zIla athavA svabhAvake dhAraka haiM; aisA kahA gayA hai| isa hetuse he bhavake yogya jIvo ! una SaT padArthoMko lakSaNatrayakI bhAvanAse samyak prakAra buddhidvArA jAnakara arthAt pUrNarItise vicAra karake zrIarhat bhagavAnke caraNa kamalayugalakA sevana karo arthAt Adara karo / tAtparya yaha ki-SaT padArthoMkA jJAna honepara zrI jinadevake caraNoMmeM bhaktikA utpanna honA yahI mukhya phala hai / aura zlokameM jo "kramAMbhoja" yaha pada hai; usameM zleSase "bhoja" isa prakAra graMthakartAke nAmakA bhI saMketa hai aura jo bhavya jIva haiM; vaha isa prakAra padArthameM vilakSaNatAke vicArase utpanna huI jo vistAraruci usase samyaktvakA avagAhana karake aMtaraMgasukha(mokSasukha )ke anubhavakI abhilASAmeM tatpara hoveM aura unako isI prakArase pahale samyaktva hokara tatpazcAt muktikI prApti sugama hogI aisA vicAra karanA cAhiye // 29 // iti zrIAcAryopAdhidhAraka paM0 ThAkuraprasAdaviracitamASATIkAsamalaGkRtAyAM dravyAnuyogatarkaNAvyAkhyAyAM navamo'dhyAyaH // 9 // Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadrAjacandra jainazAstramAlAyAm atha dazamAdhyAye dravyaguNaparyAyANAM bhedAn vitatya vivRNoti / aba isa dazama (10) adhyAya meM dravya guNa tathA paryAyoMke bhedoMko pRthaka pRthaka karake fraraNa karate haiM / 164 ] bhinnAbhinatridhAdyarthaM nirUpyAtha svarUpataH / dravyAdInAM pravakSyAmi bhedAnAgamasaMmatAn // 1 // bhAvArtha:- kathaMcit bhinna, kathaMcit abhinna tathA trividha lakSaNayukta dravyaguNa paryAya Adi arthakA nirUpaNa karake anantara siddhAntake saMmata dravyAdike bhedoMko isa dazama (10) adhyAya meM kahUMgA // 1 // vyAkhyA / dravyaM guNA: paryAyA bhinnAH punarabhinnAH punastrividhAH punastrilakSaNavantaH arthAH / mitrAnyabhinnAni ca tridhA ca trilakSaNAni ceti dvandvaH | AdizabdAd bhavabhAvAdIni teSAmarthaH pratipAdanaM tadbhinnAbhinnatridhAdyarthaM nirUpya kathayitvA / atheti / punaH svarUpataH svarasAt dravyAdInAM bhedAnAgamasaMmatAsiddhAntoktAnpravakSyAmi kathayiSye // 1 // vyAkhyArthaH- dravya guNa tathA paryAya bhinna bhI haiM; aura abhinna bhI haiM; aura trividha lakSaNayukta haiM / bhinna abhinna aura tridhA inakA yahAM dvaMdva samAsa hai, aura " tridhAAdi" yahAM Adi zabdase bhava, bhAvaAdikA grahaNa haiM, unakA jo artha arthAt pratipAdana so bhinnAbhinna tridhAdyartha hai, usako arthAt bhinna abhinna tathA tridhAlakSaNayukta dravyaguNa, paryAya, bhava aura bhAvAdike arthako varNana karake tadanantara zAstra meM kahe hue jo svabhAvase dravyaAdike bheda haiM, unako kahU~gA // 1 // samyaktvaM hi dayAdAnakriyAmUlaM prakIrtitam / vinA tatsaMcarandharme jAtyandha iva khidyati // 2 // bhAvArtha::- ina dravyAdike jJAnase jo samyaktva hotA hai; vaha dayA dAna aura kriyA ina sabakA mUla kAraNa kahA gayA hai / isa samyagdarzana ke vinA dharmarUpa mArga meM pravRtta huA puruSa janmAMdhake sadRza duHkhako pAtA hai // 2 // vyAkhyA / athaiteSAM vijJAnAnnizcitaM samyaktvaM prakItitam / kIdRzaM dayA jIvarakSA, dAnamamayAdi paJcadhA, kriyA karttavyAni etA mUlaM yasya tat / yadukta-jIvAi navapaitthe jo jANai tasya hoi sammataM " punarvizikAyAM "dANAiA o eaM mi cevasahalAohuMti kiriyAo / eyAo vihu jamhA mokkhaphalAo parAo aNa // 1 // iti vacanAt / tatsamyaktvaM vinA dharme dharmamArge saMcaran pravarttamAnaH khidyati klizyati ka iva jAtyandha iva / yathA jAtyandho janmAndhaH pumAnmArge pathi saMcaran khidyati garttApAtAdiduHkhamanubhavati tathaiva samyaktvahIno'pi bhavakUpanipAtI syAt / tataH samyaktvaM vinA ye'gItArthAstathA'gItArthanizritAH svasvAminivezena haThamArge patitA: santaH sarvaM ete jAtyandhaprAyA jJAtavyAH / bhavyaM jJAtvA Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA [ 165 kurvanti tadapi teSAM niSphalameva bhavet / ukta ca "sundara buddhI ikayaM bahuyaM piNa sundaraM hoI" tato dravyaguNaparyAyabhedaparijJAnAcchuddha samyaktvaM yadartavyam // 2 // vyAkhyArtha :- ina dravya Adi ke jJAnase nizcita samyaktva kahAgayA hai; vaha samyaktva kaisA hai; so kahate haiM; samasta jIvoMkI rakSArUpa dayA, abhaya Adi bhedase pAMca prakArakA dAna, aura kriyA arthAta zAstrokta karttavya yaha jisake mUla haiM / isa viSaya meM anyatra kahA bhI hai; ki- " jo jIvaAdi nava 2 padArthoM ko jAnatA hai; usIke samyadarzana hotA hai / punaH viMzikAnAmaka grantha meM aisA vacana hai; ki - eka samyaktvake honepara dAnAdika samasta kriyA saphala hotI haiM; aura isIse yaha mokSaphalA arthAt mokSarUpa phalako denevAlI haiM; aura samyaktvake vinA jo kriyA haiM; vaha mokSarUpa phalako denevAlI nahIM haiM / isaliye samyaktva ke vinA dharmarUpa mArga meM pravRtta huA manuSya aise duHkhoM ko pAtA hai; jaise mArga meM calatA huA janmAndha / tAtparya yaha ki--jaise janmase hI aMdhA jIva mArga meM calatAhuA khaDDa meM giraneAdirUpa duHkhakA anubhava karatA hai; vaise hI samyaktvase jo hIna hai; vaha bhI saMsArarUpI kUpameM giranevAlA hotA hai / isa hetuse samyaktva ke vinA jo agItArtha haiM; athavA agItArthanizrita haiM; vaha saba apane apane durAgrahake vase haTharUpa mArga meM gire hue haiM, isaliye ina sarvoko janmAndhoMke sadRza samajhanA cAhiye / aura vaha loga jisa dharma karmako acchA samajhakara karate haiM, vaha bhI unake niSphala hI hotA hai / aisA kahA bhI hai "sundara buddhise arthAt uttama pariNAmoMse kiyA huA uttama kAma bhI samyaktvake vinA sundara nahIM hotA" isaliye dravyaguNa tathA paryAyoM ke jAnane se jo zuddha samyaktva hotA hai, usakA Adara karanA cAhiye arthAt dravyAdike jJAnase samyaktvako zuddha karake usakA grahaNa karanA cAhiye ||2|| atha nAmataH SaNNAM dravyANAM kIrttanamAha / aba nAmase svamAnanIya SaT dravyoMkA kathana karate haiM / dharmAdharmo nabhaHkAlau pudgalo jova ityamI / arthAH SaT samaye khyAtA jinairAdyantavarjitAH // 3 // bhAvArtha:- dharma, adhameM, AkAza, kAla, pudgala aura jIva isa prakAra ina Adi antavarjita chaha dravyoMko zrIjinendroMne jinAgamameM kahA hai // 3 // vyAkhyA afaraiva dharmAdharmau dharmAstikAyAdharmAstikAyau / tathA nabhaHkAlI nabhazca kAlazca namaH kAlAvAkAzAstikAya kAlau 1 pudgalaH pudgaladravyama, jIvo jIvadravyama, ityamI SaT / na nyUnA nAdhikAH / arthAH padArthAH samaye zrIjinapraNItAgame khyAtAH kathitAH zrIjinaH zrIvItarAgaH / kIdRzA AdyantavajitA anAdyanidhanA ityarthaH / eteSAM SaNNAM kAlaM varjayitvA paJcAstikAyAH astayaH pradezAstaiH kAyante zabdAyanta iti pacA 1 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadrAjacandrajainazAkhamAlAbAm stikAyAH / kAlasyAstikAyatvaM kathaM nAsti tatrAha / "apaesie kAle" kAladravyasya pradezasaMghAto na vidyate yataH-ekaH samayo'nyasmAtsamayAnna prazliSyata evamanyeSAmapi / tathA hi "dharmAdharmAkAzAdAvekaikamataH paraM trikamanantama / kAlaM vinAstikAyA jIvamRte cApyakataNi // 1 // ityAdi sAdhamyaMvaidhAdibhedaparijJApanAya prazamaratyAdigranthA vilokanIyAH / punareteSAM bhedAH pariNAmajIvamuttA sapaesAeyakhittakiriyAya / nicca kAraNakattA sabbagadaiyara apavezA // 1 // 3 // vyAkhyArthaH-dharmAstikAya, adharmAstikAya, * AkAzAstikAya, kAla, pudgaladravya aura jIvadravya yaha SaT padArtha na inase nyUna ( kama ) aura na adhika zrIvItarAgadevane athavA AcAryoMne zrIjinaviracita AgamameM kahe haiM / kaise haiM; yaha chaha padArtha ? ki-Adi anta zUnya haiM; arthAt na to kabhI inako Adi huI aura na kabhI inakA anta hogA / ina chahoM padArthoMmeMse kAlako chor3akara vAkIke pAMca astikAya haiN| asti pradezakA nAma hai; ataH pradezoMse jo kAyante "kahe jAya" vaha astikAya kahalAte haiN| aba kAlake astikAyatA kyoM nahIM hai| isa viSayameM kahate haiM; ki-kAla apradezI hai; arthAt kAladravyake pradezoMkA saMghAta nahIM hai; kyoMki-eka samaya dUsare samayase bhedako prApta nahIM hotA hai / isa prakAra anya ghaTikAAdikA bhI bheda nahIM ho sakatA hai / aura dharma, adharma, tathA AkAza yaha tInoM eka eka haiM; aura inake Ageke tIna arthAt kAla pudgala aura jIva ye tInoM dravya ananta haiM / tathA kAlako chor3ake saba astikAya haiM; aura jIvake sivAya saba akartA haiM / ityAdi sAdharmya, vaidharmyaAdi bhedoMke jAnane ke liye prazamaratiAdi grantha dekhane cAhiye / aura ina chahoM dravyoMke samasta bheda yaha haiM pariNAmitva, jIvattva, mUrttatva, sapradezatva, ekatva, kSetratva kriyAvatva nityatva kAraNavatva kartRtva sarvagatatva asarvatatva aura pradezatva / ina bhedoMse sAdharmya vaidhayakA jJAna karanA cAhiye arthAt jo dharma jIvameM aura pudgalameM donoMmeM ekase hoM unameM to jIva pudgalake sAdharmya hai; aura jo bhinna 2 hoM unameM vaidharmya hai; aise sabameM samajhanA // 3 // atha dharmAstikAyasya lakSaNamAha / aba dharmAstikAyakA lakSaNa kahate haiM / pariNAmI gatedharmo bhavetpudgalajIvayoH / apekSAkAraNAlloke mInasyeva jalaM sadA // 4 // bhAvArtha:-lokameM apekSA kAraNa honese pudgala tathA jIvake gamanakA pariNAmI dharmAstikAya hai; jaise mInake sadA gatipariNAmI jala hai // 4 // vyAkhyA / gatergamanasya pariNAmI arthAgdatipariNAmI pudgala jIvayodha mo dharmAstikAyo bhavet / kasmAlloke caturdazarajjvAtmakAkAzakhaNDe apekSAkAraNAt pariNAmavyApArarahitAta, adhikaraNarUpaudAsInyahetozca tatra dRSTAntamAya / mInasyeva jalaM sadeti sadA nira . Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA [167 mtaraM jalaM yathA mInasya matsyasya gatipariNAmi asti apekSAkAraNAt / gamanAgamanAdikriyApariNatasya matsyasya jalaM apekSAkAraNamasti tathaiva dharmadravyamapi jJeyama / niSkarSastvayama sthale jhaSakriyAvyAkulatayA ceSTA hevicchAbhAvAdeva na bhavati / na tu jalAmAvAditi gatyapekSAkAraNe mAnAbhAva iti cenna / anvayavyatirekAbhyAM lokasiddhavyavahArAdeva taddhe tutvasiddharaNyathAntyakAraNenetarAkhilakAraNAsiddhiprasaMgAditi dik // 4 // vyAkhyArthaH-jIva tathA pudgalake gati arthAta gamanameM pariNAmI dharmAstikAya dravya hotA hai; kyoMki-vaha dharma dravya lokameM arthAt caturdaza (codaha 14) rajjupramANa jo AkAzakhaMDa hai; usameM yaha dharmadravya apekSA kAraNa hai; aura gamanarUpa athavA gamanakarAnerUpa vyApArase rahita adhikaraNasvarUpa udAsIna kAraNa hai| isa viSayameM dRSTAnta kahate haiN| jaise jala mIna (matsya) kI gatimeM sadA pariNAmI hai kyoMkI-vaha jala apekSA kAraNa hai / arthAt gamana tathA AgamanaAdi kriyAmeM pariNata matsyake jala apekSAkAraNa hai / usI prakAra gamanameM pariNata jIva pudgalake dharmadravya bhI apekSA hai; aisA jAnanA cAhiye / bhAvArtha to yaha hai; ki-vaha mIna sthalameM apanI gamanakriyAmeM vyAkulita hotA hai; aura usavyAkulatAse jo gamanakI ceSTAkI kAraNabhUta icchA hai; vaha icchA hI nahIM hotI isIse vaha mIna sthalameM gamana nahIM karatA hai| vahA~ koI zaMkA karatA hai; ki-mInasthalameM jo gamana nahIM karatA hai; so jalake abhAvase nahIM karatA hai; aura tuma jo jalako gatimeM apekSA kAraNa mAnate ho isameM koI pramANa nahIM hai ? usakA samAdhAna yaha hai; ki-yaha ThIka nahIM kyoMki-anvaya aura vyatirekase jo lokameM prasiddha vyavahAra hai; usIse usa jalameM gamanakI kAraNatA siddha hotI hai; arthAt jisake honepara kArya ho aura na honepara na ho yahI anvayavyatireka hai; aura jisameM anvayavyatireka ghaTa jAya vahI lokameM kAraNa mAnA jAtA hai; isa prasiddha vyavahArase jala bhI mInakI gatimeM kAraNa hai; kyoMki-jalake honepara mIna gamana karatA hai; aura jalake abhAvameM nahIM isaliye jala gamanameM kAraNa hai / yadi aisA na mAnoge to antake kAraNase anya saba kAraNoMkI asiddhikA prasaMga hogA / yaha saMkSepase dharmadravyakA lakSaNa huA // 4 // athAdharmAstikAyasya lakSaNaM kthyntrh| aba adharmAstikAyakA lakSaNa kahate haiN| sthitiheturadharmaH syAtpariNAmI tayoH sthiteH / sarvasAdhAraNo dharmo gatyAdi vyayo yoH // 5 // bhAvArtha:-jIva tathA pudgalakI sthitikA pariNAmI aura sthitikA hetu adharmadravya hai; aura yaha gati tathA sthitirUpa akhila sAdhAraNa dharma ina dharma adharmarUpa do hI dravyoMmeM hai // 5 // Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 ] zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm vyaakhyaa| tayoH pudgalajIvayoH sthitipariNAmI apekSAkAraNaM sthitihetuzcAdharmAstikAyadravyaM bhavet / gatisthitipariNato gatyAdirucyate / IdRzo'khilasAdhAraNo dharmoM dvayodravyayoreva nAnyeSAM dharmAdhamau vihAya gatisthitI kvApi na jAyate / tathA ca gatisthitipariNatAnAM sarveSAM dravyANAM yadekai kadampalAvana kAraNa siddhayati tatkAraNametayoreva dvayovyayorityarthaH / tenaca jhavAdigatyapekSAkAraNaM jalAdidravyeSu vartate / tatra dharmAstikAyAdidravyalakSaNasya nAtivyAptirbhavatIti niSTaGkaH // 5 // vyAkhyArthaH-jIva tathA pudgalake sthitipariNAmI arthAt apekSAkAraNa aura sthitikA hetu adharmadravya hai / gati aura sthitimeM pariNata jo dharma so gatyAdi kahalAtA hai / aisA samasta meM sAdhAraNa dharma do hI dravyoMmeM hai, anya dravyoMmeM nahIM arthAt dharmadravyako chor3akara anya kisI dravyameM gati nahIM hai, aura adharmadravya ke sivAya anya kisI dravyameM sthiti nahIM hai / aura isase yaha siddha huA ki-gati tathA sthiti meM pariNata jo sarva dravya haiM, unameM eka eka dravyake lAghavase jo kAraNatA siddha hotI hai, vaha kAraNatA inhIM donoM dravyoMmeM hai| isase matsyAdike gamanakI jo apekSA kAraNatA jala Adi dravyoMmeM hai, vahAM dharmAstikAyAdidravyake lanagakI ativyApti nahIM huI kyoMki vahAM bhI dharmadravyAdi hI gatiAdimeM kAraNa haiM, yaha tAtparya hai / 5 / / atha dharmAstikAyadavyasya viSayipramANaM pratidizannAha / aba dharmAstikAya dravyakI sattAke viSayameM pramANakA upadeza kahate hue AgekA zloka kahate haiN| sahajordhvagamuktasya dharmasya niyamaM binA / kadApi gagane'nante bhramaNa na nivarttate // 6 // bhAvArtha:-svabhAvase Urdhvagamana karanevAle mukta jIvake dharma dravyake niyama vinA ananta AkAzameM paribhramaNa jo hai, vaha kabhI bhI nahIM nivRtta hogA / vyAkhyA / sahajovaMgamuktasya nisargordhvagAmisiddhajIvasya dharmAstikAyapratibandhaM vinA anante ataTe gagane lokAlokavyApini bhramaNaM gatirna nivarttate na vyAhanyata iti / kiM ca yadi gatyAM dharmAstikAyadravyasya pratibandhakatvaM na syAttadA sahajordhvagAmisiddhAnAmekasminsamaye lokAgrayAyinAM tathaivAloke'nante prasapaMtAmadyApi gamanasyordhvapravRttilakSaNasya nivRttirapi na syAt / kathaM tat anantalokAMzapramANamalokAkAzamasti / lokAkAzasya gati hetutvaM cAsti tato'loke siddhagatirnAsti itthaM ca kathayituna zakyate / yato dharmAstikAyaM vinA lokAkAzasya vyavasthaiva na saMpadyate / dharmAstikAyaviziSTAkAza eva hi lokAkAzastasya ca pratihetutve ghaTAvAvapi daNDaviziSTAkAzatvenaiva hetutAsyAditi na kiJcidetat / anyacca abhyasvabhAvatvena kalpitAkAzasvabhAvAntakalpanA cAyuktA / tasmAgdatinibandhanodharmAstikAyo'vazyameva pramANayitavyaH / taduktaM "calaNasahAtho dhammo puggalajIvANa" ityAdi samayapramANamapyatra dhyeyama // 6 // . Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA vyAkhyArthaH-svabhAvase UrdhvagAmI siddha jIvakA yadi dharmAstikAya dravya ke pratibandha vinA ananta arthAt ataTa ( apAra ) tathA loka aura aloka donoMmeM vyApta aise AkAzameM paribhramaNa jo hai; so nahIM ruka sakatA hai| aura yadi gamanameM dharmAstikAyadravyakA pratibandhakatva na ho to eka samayameM lokake agrabhAgameM jAnevAle aura jaise lokameM gamana kiyA usI prakAra aloka meM gamana karanevAle tathA svabhAvase UrdhvagamanakAraka aise siddhoMke UrdhvagamanarUpa jo gamana hai; usakI nivRtti ( rahitatA) abataka bhI na ho kyoMki-anantalokAMzapramANa alokAkAza hai, arthAt lokase ananta guNA aloka hai / "lokAkAza gatimeM hetu hai; isaliye alokameM siddhoMkA gamana nahIM hai" aisA nahIM kaha sakate kyoMki-dharmAstikAyake vinA lokAkAzakI vyavasthA hI nahIM ho sakatI hai / kyoMki-dharmAstikAya viziSTa ( sahita ) jo AkAza hai; vaha hI lokAkAza hai; aura usa lokAkAzako hI yadi gamanakA kAraNa mAne to ghaTa AdimeM bhI daNDaviziSTa jo AkAza hai; vaha hetu ho jAve / isaliye lokAkAzako gatimeM kAraNa mAnanA yaha pakSa akiMcitkara (ayukta) hai / aura bhI anyasvabhAvayuktatvarUpase jo kalpita AkAza hai; usake anya svabhAvakI kalpanA karanA yaha . bhI ayukta hai; arthAt gatihetutA dharmadravyakA svabhAva hai; usa gatihetutAse yukta jo AkAza usakI lokAkAza yaha kalpanA kI gaI hai; taba usa kalpita lokAkAzameM dharmadravyake svabhAvakI kalpanA ayogya hI hai / isaliye dharmAstikAyako gatikA hetu avazya pramANameM lAnA cAhiye arthAt mAnanA cAhiye / aura "dharmadravya pudgala aura jIvoMko gamana karAnerUpa svabhAvakA dhAraka hai" ityAdi kahA huA jo siddhAntakA pramANa hai; usakA bhI yahAM vicAra karanA cAhiye // 6 // atha dharmAstikAye pramANamAha / aba adharmAstikAyadravya ke viSaya meM pramANa kahate haiM / sthitiheturyadA dharmo nocyate kvApi cevayoH / tadA nityA sthitiH sthAne kutrApi na gatirbhavet // 7 // bhAvArtha:-aba yadi jIva pudgalakI kahI bhI sthitikA hetubhUta adharma dravya nahIM kahoge to pudgala aura jIvakI nitya sthiti hI hogo kahIM bhI unakI gati nahIM ho sakegI // 7 // vyaakhyaa| yadA dvayoH pudgalajIvayoH kvApi sthitiheturavasthAnakAraNamadharmAstikAyo nocyate tadA sthAne sarvatra sthAne niyatA niyAmikA sthitireva syAt, na kutrApi gatirmave. diti / yadi ca sarvajIvapudgaLasAdhAraNasthitihetutvamadharmadravyaM na kathyate kintu dharmA 22 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 ] zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm stikAyAbhAvaprayuktagatyamAvenAloke sthityabhAva evaM nigadatAmalokAkAze'pi kasmizcidapi sthAnake gati vinA pudgalajIvadravyayonityasthitiH prApayitavyA syAt / itthamiva dvitIyaM gatisthitisvAtantryaparyAyarUpaM cAsti / yathA gurutvalaghutvayorekasyakAmAvarUpAdvizeSagrAhakapramANAt / tasmAttatheti / tataH kAryabhede'pekSAkAraNa dravyabhedo'vazyaM mantavyaH / dharmAstikAyAmAvaprayuktasthityamAvena gati bhAvakathanAddharmAstikAyasyApyapalApo bhavet, nirantaragatisvamAvena vA dravyamakatuM vA zakyaM tarhi nirantarasthitisvabhAvenApi kathaM kriyate / tasmAcchIjinavANIniSkarSamAsAdya dharmAstikAyAdharmAstikAyeti dravyadvayamasaMkIrNasvabhAvena bhAvanIyamiti // 7 // vyAkhyArthaH-yadi jIva tathA pudgaladravyakI kahIM bhI sthitikA kAraNa adharma dravya nahIM mAnoge to saba jagaha niyatarUpase jIva pudgalakI sthiti hI siddha hogI kahIM bhI gati na hogI tAtparya yaha ki-yadi saba jIva tathA pudgalake prati sAdhAraNa rUpase sthitikA hetubhUta adharmadravyako nahIM kahate ho kintu dharmAstikAyake abhAvaprayukta jo gatikA abhAva hai; usIse alokameM sthitikA abhAva hai; aisA kahate ho to isa prakAra kahanevAle tumhAre matameM alokAkAzameM bhI kisI bhI sthAnameM gatike vinA pudgala aura jIvadravyakI nitya sthiti prApta karanI hogI yadi alokameM dharma dravya ke na honese gati nahIM hotI aisA kaho taba to anvaya vyatirekase jaise dharmadravyako gatimeM kAraNatA hai; aise hI sthitimeM adharmadravyako kAraNa mAnanA par3egA isa prakAra gatikI sthiti eka svatantra paryAya hai; aura usakA kAraNa adharmadravya hai; na kigatikA abhAva sthiti aura dharmakA abhAva adharma hai; jaise vizeSasattAgrAhaka pramANa honese gurutva laghutvameM ekakA eka abhAvarUpa hai; aise hI dharma adharma bhI bhAvarUpa haiM; kyoMki-eka( dharma ) kA kArya gati; aura dUsare ( adharma ) kA kArya sthiti hai; taba kAryake bhedase apekSAkAraNa dravyakA bhI bheda avazya maMtavya hai; aura dharmAstikAyake abhAvaprayuktasthitike abhAvase gatibhAvakA kathana honese dharmAstikAya dravyakA bhI apalApa ( abhAva ) ho jAyagA yadi yaha kaho ki-nirantara gatisvabhAvase dravya (dvathaNukAdidravya ) ki siddhi kaise kara sakate haiM; to nirantara sthitizIlatAse bhI dravyako siddhi kaise kara sakate haiN| kyoMki-jIva pudgaloMmeM gati kriyA binA kucha bhI nahIM hosakatA isa kAraNase zrIjinadevakI vANIse tattvako grahaNa karake dharmAstikAya tathA adharmAstikAya yaha donoM dravya asaMkIrNa (bhinnabhinna) svabhAva haiM; aisI bhAvanA avazya karanI cAhiye / / 7 // athAkAzadravyasya lakSaNamAviSkaroti / aba AkAzadravya ke lakSaNako prakaTa karate haiM / yo datte sarvadravyANAM sAdhAraNAvagAhanam / lokAlokaprakAreNa dravyAkAzaH sa ucyate // 8 // .. Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatakaNA [ 175 bhAvArtha:-jo sAdhAraNarUpase saba dravyoMko avagAhana arthAt rahaneko detA hai; vaha AkAzadravya hai; aura loka tathA aloka ina do prakAroMse kahA jAtA hai / / 8 // vyAkhyA / ya AkAzAstikAyaH sarvadravyANAM sAvAraNAvagAhanaM sAmAnyAvakAza datte sa dravyAkAzo lokAlokaprakAreNocyata iti / yataH sarvadravyANAM yaH sarvadA sAdhAraNAvakAzadAtA so'nugata eka AkAzAstikAyaH kathitaH sarvAdhAra iti / yathA pakSiNAM gaganamiveti vyavahAranayadezabhedena bhavet / taddezIyAnugata AkAza eva paryavasannaH syAt / tathA ca tata zordhvamAgAvacchinnamUrtAmAvAdinA tavyavahAropapattiriti vardhamAnAdyakta nAnavadyam / tasyAmAvAdiniSThatvenAnubhUpamAnadravyAdhArAMzApalApaprasagAt, tAvadAnasaMdhAne'pi lokavyavahAreNAkAzadezapratisaMdhayoktavyavahArAca / AkAzastu lokAkAzAdibhedena dvidhoktaH / yataH sUtrama "duvihe AgAse paNatte loyAgAseya aloyAgAseya" etamdezayama // 8 // vyAkhyArthaH-jo saba dravyoMko sAdhAraNa( sAmAnya rUpase avakAza detA hai; vaha AkAzAstikAya loka aura aloka ina bhedoMse AkAzadravya kahalAtA hai| kyoMkijo saba dravyoMko sadA avakAza denevAlA hai; vaha avakAzadAtRtArUpa eka hI AkAzAstikAya sarvAdhAra kahA gayA hai / jaise ki--pakSiyoMkA AdhAra gagana ( AkAza ) hai; yadyapi yaha vyavahAra nayadezabhedase hotA hai; parantu una una dezoM meM anugata jo eka AkAza hai; usIkI isa vyavahArase siddhi hotI hai / aura una una pradezoM meM UddharvadezAvacchedase mUrtimattAke abhAvaAdise avakAzadAtRtvarUpase AkAzake vyavahArakI upapatti hotI hai| aisA jo vardhamAnaAdikA kathana hai; so ayukta vA duSTa nahIM hai / kyoMkiAkAza abhAva (zUnya) rUpatAkI pratIti hai; tathA sarvadA anubhUyamAna jo saMpUrNa dravyoMkI AdhAratAkA aMza hai; usake apalApa ( nAza ) honekA prasaMga hai; aura jahAMtaka gatikA saMdhAna hai; vahAtaka bhI lokavyavahArase AkAzadezapratisaMdhayokta vyavahAra hai / aura yaha AkAza lokAphAza, aura alokAkAza ina bhedoMse do prakArakA kahA gayA hai kyoMki-"AkAza do prakArake kahe gaye haiM; eka lokAkAza aura dUsarA alokAkAza" aisA sUtra hai // 8 // arthanamevArtha mImAMsayannAha / aba isI arthakA vicAra karate huye kahate haiM / dharmAdisaMyuto loko'lokasteSAM viyogataH / niravadhiH svayaM tasyAvadhitvaM tu nirarthakam // 6 // bhAvArthaH-dharmAdi dravyoMsahita jo AkAza hai; vaha lokAkAza hai; aura jo dharmaAdi dravyoMse zUnya hai; vaha alokAkAza hai / aura vaha svayaM avadhirahita hai; ramako avadhikA mAnanA nirarthaka hI hai // 9 // Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 ] vyAkhyA | dharmAstikAyAdisaMyukta AkAzo lokAstaditarastvalokaH / sa ca punarniravadhirapAro'lokastasyA lokasya svayamAtmanA avadhitvamantargaDu iti / kazcidAhAtra yathA lokasya pArzve'lokasyApi pAro'sti tathaivAgre'pi dvitIyataTe pAro bhaviSyatIti bruvANamuttarayati / lokastu bhAvarUpo'sti tasyAvadhitvaM ghaTate parantvagre'lokasya kevalamabhAvAtmakasyAvadhitvaM kathaM kalpate zazazRGgavat / yathA asadavidyamAnaM zazazRGga na kutrApi nirIkSyamANaM vidyamAnavadAbhAti, tathaiva tasyAvyalokasya avidyamAnasyAvadhitvaM na ghaTAmATIkate / atha ca bhAvarUpAtmakatvamaGgIkriyate tadA tu SaDatiriktamanyadravyaM nAstIti vyavahArAdAkAzadezarUpasya tu tadantatvaM kathayatAM buddhayAghAto jAyate / tasmAdalokAkAzastvanantaeva mantavya iti / AkAzo sAntaH zaMsito dharmAdharmAnubhAvAt tasya bhAvastarabhAvAttadabhAvaH / alokAkAzo'pi sAnto dharmAdharmAnubhAvI bhavannatiriktadravyatvamApatsyate / tasmAdyathoktameva nyAyyam / yAvatA AkAzena dharmAdhama vyApya sthitI tAvatA tatpariNAmazAlinA AkAzenApi bhavitavyam / tayorabhAvAttasyApyabhAvaH suparizIlanIya iti // 9 // yazA zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm vyAkhyArthaH--dharmAstikAyaAdi dravyoMse saMyukta jo AkAza hai; vaha lokAkAza hai; aura una dravyoMse jo asaMyukta hai; vaha alokAkAza hai, aura vaha aloka niravadhi arthAt apAra ( antarahita ) hai; kyoMki usa alokake apane svarUpase avadhitva kahanA yaha nirarthaka hai; arthAt alokAkAza avadhisahita hai; yaha kahanA vyartha hai / aba yahA~ koI zaMkA karatA hai; ki - " jaise lokAkAzake pAsa meM alokAkAzakA pAra hotA hai; aise hI Age bhI arthAt dUsare taTameM bhI usakA pAra avazya hogA" ? isa prakArakI zaMkA karanevAleko uttara dete huai kahate haiM; ki - lokAkAza to dharmAdidravyoMkA adhikaraNa honese bhAvarUpa hai; isavAste usakA to anta ghaTita hotA hai; parantu usake Age dharmAdi dravyoMse zUnya kevala abhAvasvarUpa jo susseke sIMgake samAna alokAkAza hai; usake avadhisahitatA kaise kalpita ho sakatI hai| jaise avidyamAna jo sussekA sIMga hai; usako dekho to vaha kahIM bhI vidyamAna padArthake samAna dekhanemeM nahIM AtA hai; aise hI vidyamAna jo aloka hai; isake bhI maryAdAkA kathana karanA hai; so saMgata nahIM hai / aura yadi isa alokAkAzako bhAvasvarUpa aGgIkAra karo to chaha dravyase atirikta (sivAya ) koI anya dravya nahIM hai; isa vyavahArase AkAzadezasvarUpa jo alokAkAza hai; usake sAntatA kahanevAloMkI buddhikA ghAta hotA hai / isaliye alokAkAzako to ananta (apAra) hI mAnanA cAhiye / AkAza arthAt lokAkAzako jo sAnta kahA hai; so dharma aura adharmadravyakI sAmarthya se kahA gayA hai; aura isIse vaha bhAvarUpa hai; aura dharmAdike abhAva se alokAkAza abhAvarUpa hai| yadi alokAkAzako bhI sAnta mAnoge to vaha alokAkAza dharma adharmakA anubhAvI ( sAmarthyayukta) hotA huA chaha dravyoMse bhinna dravyatAko prApta ho jAyagA | isaliye Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA [ 173 alokAkAzake viSaya meM pUrvakathita jo avadhirahitatA ( anantapanA ) hai; so hI yuktiyukta hai / parya yaha hai ki jitane AkAzadeza meM dharma adharma vyApta hokara sthita haiM; utane hI parimANasahita AkAzako bhI honA cAhiye aura jahAM dharma adharma ina donoMkA abhAva hai; vahAM AkAzakA bhI abhAva hI samajhanA cAhiye arthAt alokAkAza ananta hai; na ki sAnta // 9 // atha kAlabhedAnAha / aba kAlake bhedoMko kahate haiM / varttanAlakSaNaH kAlaH paryavadravyamiSyate / dravyabhedAttadAnantyaM sUtre khyAtaM savistaram // 10 // bhAvArtha:- varttanAlakSaNa jo kAla haiM; vaha paryavadravya mAnA gayA hai; aura dravyake bhedase usa kAlakA anantapanA uttarAdhyayanasUtra meM vistAra se kahA gayA hai ||10|| vyAkhyA / kAlastu paramArthato dravyaM nAstIti zaGkamAnaM nirAkurute / varttaneti - sarveSAM dravyANAM varttanAlakSaNo navInajIkaraNalakSaNaH kAlaH paryAyadravyaM iSyate / tatkAlaparyAyeSvanAdikAlIna dravyopacAramanusRtya kAladravyamucyate / ata eva paryAyeNa dravyabhedAttasya kAladravyasyAnantyam / anantakAladravyabhAvanaM sUtre uttarAdhyayane savistaraM khyAtam, tathA ca tatsUtram - "dhammo adhammo AgAsaM dabbamikkikkamAhiyaM / aANi yadabbaNi kAlo puggala jaMtavo" / 1 / etadupajIvyAnyatrApyuktam / dharmAdharmAkAzAdekaikamataH paraM trikamantantamiti / tato jIvadravyamapyanantaM tasya ca varttamAnaparyAyasyArthaM kAladravyamathA nantamityuktamAgame / vistarastu tato'vadhAraNIyaH // 10 // vyAkhyArthaH -- paramArtha meM kAladravya nahIM hai ? aisI zaMkA karanevAleko " varttanA" ityAdi sUtrase nirAkRta karate haiM / saba dravyoMkA varttanAlakSaNa kAla hai; arthAt dravyoMko navIna ( naye) aura jIrNa ( purAne ) karanevAlA jo hai; vahI kAla hai; aura yaha paryAyadravya mAnA gayA hai / una kAlake paryAyoMmeM anAdi kAlase dravyake aupacarika vyavahArakA anusaraNa karake "kAladravya" yaha kahA jAtA hai / isIliye paryAyake dvArA dravyakA bheda honese usa kAladravyakI bhI anantatA hai / kAladravya ananta hai; isakI siddhi uttarAdhyayanasUtrameM vistArasahita kahI gaI hai / aura usa uttarAdhyayanakA sUtra yaha hai; "dharma, adharma, tathA AkAza yaha eka eka kahe gaye haiM; aura kAla pudgala tathA jIva yaha antake tInoM dravya ananta haiM / / 1 / / " isI sUtrake AdhArase anyatra bhI kahA hai; ki-dharma, adharma, tathA AkAza yaha tInoM eka eka haiM; aura inase Ageke tInoM dravya arthAt kAla, pudgala aura jIva yaha ananta haiM / isa hetuse jIvadravya bhI ananta hai; aura usa ananta jIva dravyake varttamAna jo ananta paryAya haiM; unake liye kAladravya bhI ananta hai; aisA Agama meM Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 ] zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm kahA hai / aura isa kAladravyakA vistArase varNana bhI unhIM AgamoMse avadhAraNa karanA cAhiye // 10 // atha kaNThato'pi sUtra jIvAjIvAbhyAmatItakAlaH kathito'tastameva tathaiva sUtrayannAha / aba kaMThase bhI sUtrameM jIva aura ajIvase atIta kAla kahAgayA hai; isaliye usa kAlako usI prakAra sUtrita karate huye kahate haiM / jIvAjIvamayaH kAlaH samaye na pRthakkRtaH / ityeke saMgirante'tra dhArayantaH zubhAM matim // 11 // bhAvArtha:-kitane hI zubha buddhiko dhAraNa karate huye AcArya isa viSayameM yaha kahate haiM; ki-siddhAntameM kAlako jIva, ajIvarUpa hI mAnA gayA hai; judA nahIM kiyA gayA // 11 // vyAkhyA / "samaye siddhAnte jIvAjIvamayo jIvAjIvarUpaH kAlaH kathitaH pRthaga minnastAbhyAM na kRtastato bhinnaH kathaM kathyate" iti pUrvoktameka AvAryAH saMgirante bhASante atra / kiM kurvantaH zumA vizuddhAM mati buddhi dhArayantaH zuddhabuddhimatAM sudhIrANAM yathoktazrIjinapraNIta tatvavetta NAM prANinAM samyaktvAbAptiH sulamaH bhavatIti dhyeyama / tathA ca gautamena bhadrakapariNAmazAlinA bhagavAna pRSTaH / tadAheti bhagavana kimayaM kAlo jIvastathA jIvazceti prazne bhagavAnAha / gautama jIvo'pi kAla:, ajIvo'pi kAla: tadubhayaM kAla eva jIvAjIvayoH kAlenopajIvyopajIvakabhAvasaMbandhaH saMtiSThata iti // 11 // vyAkhyArthaH-samaya arthAt jinasiddhAntameM jIva tathA ajIvamaya arthAt jIva aura ajIvarUpa kAla kahAgayA hai; tAtparya yaha ki-kAlako jIva aura ajIva ina donoMse bhinna nahIM kiyA isa kAraNa isa kAladravyako tuma jIva ajIvase bhinna kaise karate ho arthAt jIva ajIvase judA kAladravya kyoM mAnate ho| isa prakAra yaha pUrvokta siddhAnta vizuddha buddhike dhAraka eka AcArya kahate haiM / isa kathanase zuddha buddhike dhAraka uttama dhAraNAvAle aura zrIjinendra devane jaise kahe vaise hI tatvoMke jJAtA bhavyajIvoMke samyaktvakI prApi mulabha hotI hai; yaha vicAra karanA cAhiye / so ho dikhAte haiM ki-bhadra pariNAmoMke dhAraka gautamasvAmIne eka samaya zrImahAvIrasvAmose pUchA ki-hebhagavan ! yaha kAla jIva hai; vA ajIva hai ? isa prakAra prazna karanesara zrIbhagavAna bole ki-he gautama! jIva bhI kAla hai; aura ajIva bhI kAla hai hai; isaliye jIva tathA ajIva donoM kAla hI haiN| kyoMki-jIva tathA ajIvakA kAla ke sAtha upajIvya ajIvakabhAva sambandha pUrNarUpase sthita hai / aisA bhagavAnkA vacana hai; isaliye yaha kAla jIva ajIvarUpa hI hai, inase bhinna nahIM // 11 // Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA punastadevAha / punaH usI kAladravya ke viSaya meM kahate haiM / Ahuranye bhacakrasya vizvecAreNa yA sthitiH / kAlospekSAkAraNaM ca dravyamityapi paJcame // 12 // bhAvArtha:- aura anya AcArya kahate haiM; ki--saMsArameM jyotizcakra ke saMcAra se jo sthiti hai; vaha kAla hai, aura kitane hI kAlako apekSAkAraNa karate haiM, tathA kitane hI kAlako dravya kahate haiM // 12 // vyAkhyA / anye AcAryA evaM kathitavanto bhacakrasya jyotizcakrasya cAreNa yA vizve sthitiravasthAvizeSaH sa kAla ityabhidhIyate / tathA ca vartulAkAraM jyotizvaka tasya cAreNa paratvAparatvanavapurANAdibhAvasthitihetuH tasyApekSAkAraNaM manuSyaloke hyarthasya sUrya kriyopanAyaka dravya cArakSetra pramANamevopakalpanaM ghaTate / tata etAdRzaM kAladravyaM kathyate / tata eva bhagavatyaGga "kaINaM bhaMte dabbA pannattA / goyamAddabbaM paNNattA / vaM jahA dharmAcchikAe jAva addhAsamaye / " etadvacanamasti tasya nirupacaritavyAkhyAnaM ghaTate / tathA ca varttanAparyAyasya sAdhAraNApekSA na kathyate tadA tu gatisthityavagAhnApekSA sAdhAraNakAraNatvena dharmAdharmAstikAya siddhI bAtI tatrApyanAzvAsa AyAti / atha ca "arthayuktyA grAhyamasti tasmAtkevalamAjJayaiva grAhyasti parantu kathaM saMtoSaghRtI bhavetAm // 12 // [ 175 vyAkhyArthaH- - anya AcAryoMne isa prakAra nirUpaNa kiyA hai, ki -jyotizcakra ke saMcArase jo saMsArameM sthiti arthAt avasthAvizeSa hai, vahI kAla isa prakAra kahA jAtA hai / sohI spaSTa karake dikhAte haiM, ki golAkAra jo jyotizcakra hai, usake saMcArase paratva aparatva tathA navIna purANaAdirUpa jo padArthoM kI sthiti hai, usakA hetu arthAt apekSA kAraNa kAla hai / kyoMki - manuSyaloka meM sUryakI jo gatirUpA kriyA hai, vahI padArthoMkI nAyikA hai, arthAt una 2 paryAyoMmeM padArthoMko prApta karanevAlI sUryakI kriyA hai, aura yaha kalpanA jahA~taka dravyoMkA saMcAra kSetra hai, arthAt jahAMtaka dravyoMkA saMcaraNa hotA hai, asiaka kAladravyakI kalpanA ghaTita hotI hai / ataeva zrIbhagavatyaMgasUtrameM bhI yaha vacana hai / " kaINaM bhaMte dabbApannattA goyamAddadabbaM paNattA taM jahA dhamatthikAe jAva addhAsamaye" arthAt he bhagavan ! dravya ke haiM, taba svAmIne kahA ki - he gautama! 6 dravya haiM, vaha jaise dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAza, jIva, pudgala aura kAla / usakA yaha nirupacarita vyAkhyAna saMgata hotA hai / aura yadi varttanAparyAyake sAdhAraNa apekSA na kaheM to gati aura sthitike avagAhana meM apekSArUpa sAdhAraNa kAraNatAse dharmAstikAya tathA adharmAstikAya siddha hojAMya avizvAma hotA hai, aura yaha bAta arthayukta grAhya hai| usase kevala yogya hai, parantu saMtoSa aura dhairya kaise hovaM // 12 // karane parantu vahAM bhI AjJAse hI grahaNa Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 ] zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm etanmatadvayaM dharmasaMgrahiNyAM ca bhASyake / anapekSitadravyAthikamate tasya yojanA // 13 // bhAvArthaH-kAlake viSayameM yaha donoM mata dharmasaMgrahaNI meM tathA bhASya meM pratipAdita haiM; aura anapekSita dravyArthikanayake matameM isakI yojanA hotI hai / / 13 / / vyAkhyA / etanmatadvayaM dharmasaMgrahiNyA zrIharimadrasUriNA vyAkhyAtama / tathA ca tagdAthA "jaM vattaNAI rUvo kAlo dabbassa ceva pjjaao| mo cetavo dhammo kAlamava jasma joNa loetti / 1 / " evametanmatadvayamalaM zrIharimadrasurisaMmatadharmasahinIsUtrokta jJeyama / tayA ca etanmatadvayaM bhASyake zrItattvArthabhASye'pi vAcakaistathaiva praNItamasti / tathA ca tadgranya:- kAlazveke' iti vacanAhitIyamataM zrItatvArthavyAkhyAne samathitam / punastasya kAlasyAnapekSitadravyAyikanayanA yojanA yuktizca bhavati / tathA hi sthUlalokavyavahArasiddho'yaM kAlo'pekSArahitazca jJeyaH / anyathA vartanApekSAkAraNatvena yatkAladravyaM sAdhitaM tatpUrvAparAdivyavahAravilakSaNaparatvAparatvAdiniyAmakatvena digdravyamapi siddha syAditi / atha ca "AkAzamavagAhAya tadananyA diganyathA / tAvapyevamanucchejhattAbhyAM cAnyadudAhRtam 1" iti siddhasenadivAkarakutanizcayadvAtriMzikAyaM vimRzyAkAzAdeva dikkArya prasiddhayatIti / ityaGgIkurvatA kAladravyaM kAryamapi kathaMcittata evopapattiH syAt / tasmAtkAlazcetyeke iti sUtramanapekSitadravyApikatane veti sUkSmadRSTayA vibhAvatIyam // 13 // vyAkhyArthaH-yaha donoM mata zrIharibhadrasUrIke mAnya jo dharmasaMgrahaNI sUtra hai; usameM kahe huve jAnane / usa dharmasaMgrahaNIsUtrakI gAthA yaha hai; "ja' vattaNAI rUvo kAlo dabbassa ceva pajjAo / so ceva tavo dhammo kAlassava jassa joNa loetti / 1 / aura yaha hI donoM mata zrItattvArthAdhigamabhAdhyameM zrIsiddhasenajone bhI isI prakAra kahe haiM / aura tattvArthasUtra yaha hai "kAlazcetyeke" (kAla bhI dravya hai; aisA eka AcArya kahate haiM ) isa sUtrameM eke isa padameM dUsarA mata isa sUtrake vyAkhyAnameM samarthita kiyAgayA hai / aura usa kAlakI yojanA anapekSita dravyArthikanayake matameM hotI hai| so hI dikhAte haiM; ki-yaha kAla sthUla ( mATA ) jo lokayavahAra hai; usase siddha hai; aura apekSArahita hai| yadi aisA na ho to jaise vartanAkA apekSArUpa kAraNa honese kAla dravyako siddha kiyA usI prakAra kAla jisa pUrvAparako sAdhatA hai; usase vilakSaNa (bhinna) paratva aparatvaAdi vyavahArakA niyAmaka honese dizAnAmaka dravya bhI siddha ho jAya / aura "AkAza avagAhana honeke liye hai; aura dizA usa AkAzase bhinna nahIM hai; yadi aisA na ho aura kAla tathA AkAzase bhinna dizArUpa dravyakA udAharaNa deM to kAla aura AkAza ina donoMke anucchedase arthAt kAla bhI rahegA AkAza bhI rahegA aura yaha dizA eka aura ho jAyagI aise pRthak dravya siddha hogA / isa (1) isa gAthAkA bhAvArtha samajhameM nahIM AyA / Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA [ 177 prakAra siddhasenajIkRta nizcayadvAtriMzikA ke arthako vicArake AkAzase hI dizAkA kAma siddha hotA hai; aisA jAnanA / aura isa prakArake siddhAntako svIkAra karanevAloMke kAladravya kathaMcit kArya hI hai; arthAt mAnanA hI cAhiye aisA vicAra hogA aura isIse paratva aparatvakI siddhi hogI / isaliye "kAlazvetyeke" yaha sUtra anapekSita dravyArthika nayase hI kahA gayA hai; isa prakAra sUkSma dRSTise vicAralenA cAhiye / / 13 / / atha kAladravyAdhikAraM digambaraprakriyayopanyasannAha / aba kAladravyakA adhikAra digaMbaramatakI prakriyAse upanyasita karate huye kahate haiM / mandagatyA pyaNuryAvatpradeze nabhasaH sthitau / yAti tatsamayasyaiva sthAnaM kAlANurucyate // 14 // bhAvArtha:- AkAzake pradezake sthAna meM maMdagatise paramANu jitane samaya meM gamana karatA hai; usa samaya arthAt usa samayapramANa jo kAla hai; usake sthAna meM kAlANu yaha vyavahAra hotA hai / / 14 / / vyAkhyA | mandagatyA mandagamanenANuH paramANurnamama AkAzasya pradeze sthitI sthAne yAvaditi yAvatA kAlena gacchati tatsamayasya tatkAlaparimitasya kAlasya sthAnaM kAlANuriti vyavahAre jAyata iti / ekasya nabhasaH sthAne mandagatiraNuryAvatA kAlena saJcarati tatparyAyeNa samaya ucyate tadanurUpazca yaH sa kAlaH paryAyasamayasya bhAjanaM kAlANuriti / sa caikasminnAkAzapradeza ekaika evaM kurvatAM samasta lokAkAzapradezapramANAH kAlAvo jAyanta iti / itthaM kazcidaparo vadan jainAmAso digambara evAsti / uktaM ca dravyasaMgrahe "rayaNANaM rAsI iva te kAlANu asaMkhadabbANi" iti // 14 // vyAkhyArthaH-AkAzake pradeza sthAnameM jitane kAlameM mandagati se paramANu jAtA hai; utane samayaparimANa jo kAla hai; usa kAlake sthAna meM "kAlANu" yaha vyavahAra hotA hai / aura eka AkAzake sthAnameM mandagamanakA dhAraka paramANu jitane kAlameM jAtA hai; kAlako paryAyarUpa se samaya kahate haiM / aura samayarUpa jo kAla hai; vaha paryAyarUpa samayakA bhAjana kAlAgu hai / aura vaha kAlANu eka AkAzake pradezameM eka hai; eka AkAza pradezameM eka hai; isa prakAra jaba karate haiM; taba lokAkAza ke samasta pradezoM ke samAna kAlANu hote haiM / arthAt lokAkAzake asaMkhyAta pradeza haiM; aura eka eka pradezameM eka eka kAlA hai; isa prakAra asaMkhyAta hI kAlANu hote haiM / so hI dravya saMgraha meM kahA haiM; ki - "ratnoMkI rAzikI taraha vaha kAlANu asaMkhyAta dravya haiM ||14|| iti digambaramatamanusRtya yogazAstrAbhyAsanAparo'pi kacidetadvacanamudAjahAra / isa digambaramatakA anusaraNa karake yogazAstra ke abhyAsa se anya kisIne bhI yaha agrima sUtroktavAkyakA udAharaNa diyA hai / 23 Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 ] zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm yogazAstrAntarazloke matametadapi zrutam / lokapradeze'pyaNavo bhinnA bhinnAstadagratA // 15 // bhAvArtha:-yogazAstrake antargata zlokameM hamane yaha bhI sunA hai; ki-lokAkAza pradezameM jo bhinna bhinna kAlANu sthita haiM; vaha bhinna sthiti kAladravyakI pradhAnatA hai // 15 // ____ vyAkhyA / yogazAstrAntarazloka etadapi mataM zrutaM digambaramate'pi antarazlokavyAkhyAnamapISTamasti / yato-lokapradeze'pi aNavaH bhinnA bhinnA: aNavastanmUkhyatvamApAdayanti / lokapradeze bhinnA minnA: kAlANa. vasta evaM mukhyakAla iti vyavahAraH / tathA ca tatpATha: "kokAkAzapradezasthAH bhinnAH kAlANavastu ye / bhAvAnAM parivartAya mukhyaH kAlaH sa ucyate / 1 / iti" asya mAvArtha:-lokAkAze yAvantaH pradezAsteSu tiSThantIti lokAkAzapradezasthA bhinnAH pRthaka pRthak ekanabhodeze eka itthaM sarvatra sarve ye kAlANavaH santi ta eva tAvantaH kAlANava iti / tu punarbhAvanAM parivartAya "nUtanaM kRtvA jINaM karoti jINaM kRtvA nUtanaM karoti" evaM bhAvanAM parivartAya vartate sa eva mukhyaH sarvapradhAnapadArthaH kAla ucyata ityarthaH // 15 // vyAkhyArthaH-yogazAstrake antargata zlokameM yaha bhI mata sunA hai; aura digambaramatameM isa yogazAstrAntarazlokakA vyAkhyAna bhI iSTa hai; kyoMki-yogazAstra meM yaha zravaNa kiyA ki-lokAkAzake pradezameM jo pRthak ( bhinna bhinna ) kAlANu sthita haiM; vaha kAlANu kAladravyakI mukhyatAkA pratipAdana karate haiM; arthAt lokapradezameM jo bhinna bhinna kAlANu haiM; vaha hI mukhyakAla haiM; aisA vyavahAra hai| so hI usa yogazAstrakA pATha hai; ki-"lokAkAza pradezasthA bhinnAH kAlANavastu ye / bhAvanAM parivartAya mukhyaH kAlaH sa ucyate / 1 / " bhAvArtha isakA yaha hai; ki-lokAkAzake jitane pradeza haiM; una saba pradezoMmeM jo rahate haiM; unako lokAkAzapradezastha rahate haiM; lokAkAzapradezastha jo bhinna bhinna arthAt eka AkAzake pradezameM eka isa prakAra saba lokAkAzake pradezoMmeM jo saba kAlANu haiM; vaha utane hI haiM; jitane ki-AkAzake pradeza haiM / aura jo bhAvoM( padArthoM )ke parivartanake liye arthAt padArthako nUtana (nayA) karake jIrNa (purAnA) karatA hai; aura jIrNa karake nUtana karatA hai" isa prakArakA jo padArthAkA parivartana hai; usakeliye jo vartanA hai; vahI mukhya arthAt sarvapradhAna padArtha kAla kahAgayA hai / isa prakAra artha hai // 15 // punastadeva carcayannAha / phira usI kAlakI carcA karate hue kahate haiM / pracayordhvatvametasya dvayoH paryAyayorbhavet / tiryakpracayatA nAsya pradezatvaM vinA kvacit // 16 // bhAvArtha:-isa kAladravya ke pUrvApara do paryAyoMmeM UrvatApravaya hotA hai; aura pradezarahitapanese tiryakpracaya kahIM bhI nahIM hotA // 16 // Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA [ 179 vyAkhyA / etasya kAlANudravyasya prayordhvatvamUvaMtApacayo dvayoH paryAyayoH pUrvAparayorbhavet / yato yathA mRdravyasya sthAsakozakuzUlAdipUrvAparaparyAyAH santi tathaitasya kAlasya samayAvalImuhUrtAdaya: pUrvAparaparyAyA, vartante / parantu skaMdhasya pradezasamudAyaH kAlasya nAsti tasmAddharmAstikAyAdInAmiva tiryakpracayatA na saMmavati, etAvatA tiryakpracayatvaM nAsti / tenaiva kAladravyamastikAya iti nocyate / paramANupudgalasyeva punastiryakpracayatA nAsti / tasmAdupacAreNApi kAladravyasyAstikAyatA na kathanIyA iti // 16 // vyAkhyArthaH-isa kAladravyake pUrvApara do paryAyoMkA UrdhvatApracaya hotA hai; kyoMkijaise mRttikArUpa dravyake sthAsa koza kuzUlaAdi pUrva apara paryAya hote haiN| aise hI isakAladravyake bhI samaya, AvalI, aura muhUrta Adi pUrva apara paryAya vidyamAna haiN| parantu skandhakA pradeza samudAya kAlake nahIM hai isaliye dharmAstikAyaAdike samAna tiryakpracayatAkA saMbhava nahIM hai; arthAt kAlake tiryakpracayapanA nahIM hai| isI kAraNase isa kAladravyako astikAya nahIM kahate haiM / aura paramANu pudgalake tulya bhI isakI tiryakpracayatA nahIM hai; isaliye upacArase bhI kAladravyake tiryakpracayatA nahIM kahane yogya hai / / 16 / / arthataddigambaramataM vAdena dUSayannAha / aba isa digambara matako bAdase dUSita karate hue kahate haiN| evamaNugateAtvA hetu dharmANavastadA / sAdhAraNatvamekasya samayaskandhatApi ca // 17 // bhAvArthaH-isa prakAra kAlANuke mAnanese paramANuke gamanakA hetu mAnakara dharmadravyake bhI aNusiddha ho jAyege aura taba eka padArthako sAdhAraNatAko grahaNa karanese samayaskandhatA bhI siddha ho jAyagI // 17 // vyAkhyA / evamanayA rItyA yadyaNugateH paramANugamanasya hetumiti hetutvaM lAsvA gRhItvA dharmANavo dharmadravyANavo bhavanti / tadaikasya kasyacitsadArthasya sAdhAraNatvaM gRhiitv| samayaskaMdhatA syAditi / atha yojanA-evaM yadi mandANugatikAryahetuparyAyasamayamAjanaM dravyasamayANuH kalpate tadA mandANUgatihetutArUpagaNabhAjanaM dharmAstikAyo'pi siddhayati / evamadharmAstikAyasyApyaNuprasaGgatA syAt / atha ca sarvasAdhAraNagatihetatAdikaM gahItvA dharmAstikAyAdya kaskandharUpaM dravyaM kallate tadA dezapradezAdikalanApi tasya vyavahArAnurodhena pakSAkarttavyA syAt / yadi ca sarvajIvAjIvadravyasAdhAraNavartanAhetutAguNaM gRhItvA kAladravyamapi lokapramANaM kalpayituM yujyate / dharmAstikAyAdInAmadhikAreNa sAdhAraNagatihetutAyu pasthitirevAsti / asyAH kalpanAyAsvabhinivezaM vinA dvitIyaM kimapi kAraNaM nAsti // 17 // vyAkhyArthaH-isa rItise paramANuke gamanarUpa hetutAke grahaNase dharmadravyake bhI aNu hosakate haiN| taba eka kisI padArthakI sAdhAraNatAke grahaNase samayaskaMdhatA bhI siddha ho jAyagI / aba isa zlokakI yojanA isa bhAMti hai; ki-isa prakAra yadi manda agugatikA. Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 ] zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm . ryakA arthAt aNuvoMkA manda gamanarUpa jo kArya hai; usakA hetu jo paryAyasamayabhAjana hai; usako dravya samayANu kalpana karate ho to manda aNugatimeM hetutArUpa guNakA dhAraka dharmAstikAya dravya bhI siddha hotA hai| aura isI prakAra adharmAstikAya dravyako bhI aNukA prasaMga hoya / aba kadAcit yaha kaho ki-sarvasAdhAraNagati hetutAAdikA grahaNa kara dharmAstikAyaAdi eka skaMdharUpa dravyakI kalpanA karate haiM, to deza pradezaAdikI kalpanA bhI usa skaMdhake vyavahArake anurodhase pIche karanI par3egI / aura jo saba jIva ajIva dravyoMmeM sAdhAraNa aisA jo varttanA heturUpa guNa hai usa guNako grahaNa karake kAladravyakI bhI lokapramANa kalpanA karanA yukta hai, aisA kaho to dharmAstikAyaAdi dravyake adhikArase sAdhAraNagati hetutA ( sAdhAraNa gatirUpa kAryakI kAraNatA ) AdikI upasthiti hai, usIko kalpanA ho sakatI hai / aura isapara bhI kAladravyakI kalpanA karanevAle matameM manda aNukI varttanArUpa hetukI hI upasthita hai| aura isa kalpanAkA Agraha ke sivAya dUsarA koI bhI kAraNa nahIM hai // 17 // atha punastadeva / aba phira bhI usIkA varNana karate haiM / apradezatvamAsUtrya yadi kAlANavastadA / paryAyavacanodya ktaM sarvamevaupacArikam // 18 // bhAvArthaH-yadi kAlako apradezI sUtrita karake aura usa kAlake aNu kahate ho taba yaha saba upacArase paryAyavacanameM yojita hotA hai // 18 // vyAkhyA / apradezatvaM pradezarahitatvaM yadyAsUtrya prakalpya tasya kAlasya aNavaH kathyantate tadA paryAyavacanena yojitaM kriyate sarvamapyupacAreNedamiti / tathA ca yadaivaM kathayata sUtre kAlopradezI kathitastasyAnusAreNa kAlANava: kathyante tadA tu sarvamapi jIvAjIvaparyAyarUpameva kAla iti kathitamasti tatra virodho nAsti dravyakAlo'pi kathaM kathyate / tatastadanumAreNa kAlasyApi dravyatvavacanam / tathA lokAkAzapradezapramANAnuvacanAdIni sarvANyupacAreNa yojyAni / mukhyavRttyA sa paryAyarUpaH kAla eva sutrasaMmato'sti / ata eva "kAlazca tyeke" atraikavacaneta sarvasaMmatatvAbhAvaH ecayAmAseti / tenApyatrApradezatvaM pradezAbhAvaM sUtraNAnusRtya tasya kAlasyANuH kathyate tadA parvamapyetadupacAreNa paryAyavacanAdikebhyo yujyamAnaM cArimANamazcatIti / atha ca paramANumayo vibhAgo'vayavastaditarastu pradeza iti vacanAvdyomAdyArimANa jatayA sapradezaM sthAna tu sAvayavamityAcakSIyAstayApi "doSollAsavazaprasRtvaratamakANDe tidedIpayA, mAseno'dayavapradezaviSayo bhedastvayA dIpakaH / ammAbhiH paramAgutA prakaTanAmAneSyamANaM puro durivyamimAradIrgharasanaM nidhyAya vidhvaMsinaH / / nanu purva tAvadambarAbhAgA: paramANumayA eva santi na khalu kajjalacUrga pUrNasamudakavannirantarapudganapUrite loke sa kazcinnamaso vimAgosti yo nirbharaM na bimarAMvabhUmistarakathaM na hereSa dhyamicariSNuriti // 18 // . Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA . [ 181 vyAkhyArthaH-yadi kAlako pradezarahita nirUpaNa karake usa kalpita kAlake aNu kahate ho taba yaha saba upacArase paryAya vacanameM yojita kiyA jAtA hai / isakA spaSTIkaraNa karate haiM, ki-yadi Apa yaha kaho ki-sUtrameM kAla pradezarahita kahA gayA hai, usake anusAra hama kAlANu kahate haiM, taba to saMpUrNa jIva ajIva paryAyarUpa hI kAla hai aisA kahA huA hai, usameM virodha nahIM hai / kAladravya kaise kahA jAtA hai ? isa zaMkAkA samAdhAna yaha hai, ki-usIke anusAra kAlako bhI dravya kahA gayA hai / aura lokAkAza pradezoMke pramANa kAla hai, aise jo vacana haiM, vaha bhI saba upacArase yukta karane yogya haiN| mukhyavRttise arthAt mukhya zaktise to vaha paryAyarUpa kAla hai, so hI sUtrasaMmata hai / ata eva "kAlazvetyeke" ( kAla bhI dravya hai, aisA eka AcArya kahate haiM ) isa sUtrameM "eke" isa padase yahI sUcita kiyA hai, ki-kAla sarvasaMmata dravya nahIM hai / isase bhI pradezakA abhAva sUtrake anusAra mAnakara jo kAlake aNupanekA kathana karate ho taba bhI yaha saba upacArase paryAya vacanaAdike sAtha niyujyamAna ( yukta huA ) hI cArutA (ramaNIyatA) ko prApta hotA hai / yadi "paramANumayarUpa jo vibhAga hai, so avayava hai, aura isase bhinna arthAt jo paramANurUpa vibhAga nahIM hai, vaha pradeza hai" isa vacanase AkAzAdika aparimANaja honese sapradeza haiM, sAvayava nahIM aisA kaho to bhI "doSoMkI adhikatAke vazase phailate huye aMdhakArake samUhameM jo tumane hamAre Age avayava aura pradezameM bheda hai" isa kathanasvarUpa dIpaka jAjvalyamAna kiyA usa dIpakakA hamane paramANutAko prakaTa meM lAkara duHkhase nivAraNa karane yogya vyabhicAra doSarUpI sarpako Age rakhake bujhA DAlA arthAt paramANutAkI siddhise yaha bheda na ThaharegA ? pahale to AkAzaAdike vibhAga bhI paramANurUpa hI haiM, kyoMkikAjalake cUrNase pUrNa piTArIke samAna nirantara pudgaloMse bhare hue jagatmeM vaha koI bhI AkAzakA pradeza nahIM hai, jo paramANuvoMse khUba na bharA huA ho isa kAraNa yaha jo tumane hetu diyA hai, vaha vyabhicArI kaise nahIM ? arthAt hai, hI // 18 // athopacAraprakArameva darzayannAha / aba upacArakA prakAra hI dikhAte hue yaha sUtra kahate haiN| paryAyeNa ca dravyasya aa pacAro yathoditaH / apradezatvayogena tathANUnAM vigocaraH // 19 // bhAvArthaH-jaise paryAyarUpase kAladravyakI paryAyarUpatA upacArase kahI hai, aise hI apradezatvake yogase kAlako agutAke viSaya meM upacAra hI zaraNa hai // 12 // Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182] zrImadrAjacandrajainazAnamAlAyAm vyaakhyaa| SaDeva dravyANIti saMkhyApUraNArtha yathA paryAyeNa paryAyarUpeNa dravyasya kAladravyasya etAvatA paryAyalpakAla dravyaviSaye hi nizcataM dravyasyopacAro yathA uditaH dravyatvopacArakalpanA vihitA bhagavatyAdisUtraviSaye kRtA tathaiva sUtre kAladravyasthApyapradezatvayogena kAlANUnAM vigocaro viSayatA jJeyA / etAvatA suze kAlasyAtra pradezatA sUtritA tayaiva kAlANutApi sUtritAsti tadyojanayA lokAkAza pradezasthapudgalANUna viSaya eva yogazAstrAntarazlokeSu kAlANUnAmupacAro vihitaH / mukhya kAla ityasya cAnAdikAlInApradezatva. vyavahAraniyAmakopacAraviSaya ityartha ata eva manuSyakSetramAtravRttikAladravyaM ye varNayanti teSAmapi manuSyakSetrAvacchinnAkAzAdI kAladravyopacAra eva zaraNamiti diGmAtrametat // 16 // vyAkhyArthaH-jinasiddhAntameM SaT (6) hI dravya haiM; isa saMkhyAkI pUrti ke liye jaise paryAyarUpase kAladravyakA arthAt paryAyarUpa kAladravyake viSayameM dravyatvake upacArakI kalpanA bhagavatIAdi sUtrameM kI gaI hai; usI prakAra sUtrameM kAladravyake jo apradezatAkA yoga hai; usase kAlANuke viSayameM bhI upacAra jAnanA / tAtparya yaha ki-sUtra meM kAlako pradezarahita kahA hai; usI prakAra kAlANutA bhI sUtrita kI hai; usakI yojanAse lokAkAzake pradezameM sthita pudgala paramANuvoMke viSayameM hI yogazAstrAntara zlokomeM kAlAguvAkA upacAra kiyA gayA hai| aura "lokAkAzapradezasthA" ityAdi zlokoMmeM jo kAlake viSayameM "mukhyaH kAlaH sa ucyate" isa prakAra mukhya kAlarUpase vyavahAra kiyA hai; isakA yaha abhiprAya hai; ki-anAdi kAlase apradezatva vyavahArakA niyAmaka upacArako viSayatAse vaha kAla mukhya hai| isI kAraNase jo manuSya kSetramAtravRtti arthAt manuSya kSetramAtrameM rahanevAlA kAladravya hai; aisA jo kahate haiM; unako bhI manuSyakSetrAvacchinna jo AkAzAdi haiM; unameM kAladravyakA upacAra hI zaraNa hai / yaha digdarzanamAtra hamane kathana kiyA hai // 19 // atha pudgalajIvayoH saMkSepeNa svruupmaah| aba pudgala tathA jIvadravyakA svarUpa saMkSepase kahate haiM / varNAdikaguNa do jJAyate pudgalasya ca / nisargacetanAyukto jIvorUpI hyavedakaH // 20 // bhAvArthaH-varNa gaMdha tathA rasAdi guNoMse pudgaladravyakA dharmAstikAya Adise bheda jAnA jAtA hai / aura svAbhAvika cetanAkA dhAraka, rUparahita tathA vedarahita jIva padArtha hai // 20 // vyAkhyA / varNagandharasasparNAdikaguNaH pudgaladravyasyAgyebhyo dharmAdidravyebhyo bhedo jJAyate / varNAH paJca zuklapItaharitaraktakRSNabhedAt, gandho dvau suramyasurabhI ceti, rasAH SaT tiktakaTakakaSAyAmlabhadhuralavaNabhedAta, sparzA aSTI zItoSNe, kharamRdU, lamahatI snigdhapuruSa ceti / sarvamapyetatpudgalabhedAdbhidyate / ca: punararthe nisargA sahajA yA cetanA tayA yukto . Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA [ 183 nisargacetanAyuktaH sarvebhyo'cetanemyo mino jIvo vyavahAranayena rUpavedasahito'pi niyanayena rUparahito rUpAtyantAmAvayuktaH, vedarahito vedAtyantAmAvavAn, sattAmAtra nirguNo nirvikAro jIva: / ukta ca-arasamasvamagaMdhaM avaNNaM ceyaNAguNamasadda / jAvaaliMgaggahaNaM jIvamaNidisaMThANaM / 11 ityukteH jIvavizeSaNAni ziyAni // 20 // vyAkhyArthaH-varNa, gaMdha, rasa tathA sparzaAdi guNoMse yukta honese pudgaladranyakA anya dharmAstikAyaAdi dravyoMse bheda jAnA jAtA hai| zukla (sapheda) pIta (pIlA) harita (harA) rakta (lAla) tathA kRSNa (kAlA) ina bhedoMse varNa (rUpa) pAMca haiM / sugaMdha, durgandha, bhedase gaMdha do prakArakA hai / tikta, ( tIkhA ) kaTuka (kar3avA ) kaSAya (kasApalA) Amla (khaTTA) madhura (mIThA) aura lavaNa (khArA) ina bhedoMse rasa chaha (6) prakArakA hai / zIta (ThaMDA) uSNa (garama) khara (kaThora) mRdu (komala) laghu ( halakA ) mahat ( bhArI ) snigdha cikanA paruSa (rUkhA) ina bhedoMse sparza ATha prakArakA hai / yaha saba pudgalake bhedase bhedako prApta hote haiM / sUtrameM jo "ca" zabda hai; so punaH ke artha meM hai, ataH aura nisarga arthAt svabhAvase utpanna jo cetanA usa karike yukta honese saba acetana dravyoMse jIva bhinna hai / aura vyavahAranayase rUpa tathA vedakA dhAraka hai; to bhI nizcayanayase jIva rUparahita arthAt rUpake atyaMta abhAvase yukta aura vedarahita arthAt vedake atyaMtAbhAvase saMyukta hai; kyoMki yaha jIva sattAmAtra, nirguNa tathA vikArarahita hai| aisA anyatra kahA bhI hai / "rUparahita, rasarahita, gaMdharahita, varNarahita, cetanAyukta, zabdarahita liMgagrahaNase rahita aura anirdiSTa saMsthAna aisA jIva jAnanA" ityAdi kathanase yaha rUparahita Adi saba jIvake vizeSaNa haiM; aisA jAno // 20 // athAdhyAyaparisamAptikAma Aha / aba adhyAyako samApta karanekI icchAse agrima kAvya kahate haiM / evaM samAsena SaDeva bhedAndravyasya vistAratayAgamebhyaH / zrutvA samabhyasya ca bhavyalokA arhatkramAmbhojayugaM zrayantu // 21 // bhAvArtha:-he bhavya jIvo ? isa prakAra saMkSepase dravyake chaha 6 hI bheda haiM; unako vistArase zAtroMse zravaNa karake tathA pUrNarUpase abhyasta karake zrIjinadevake caraNakamaloMke / yugalakA sevana karo // 21 // ___ vyAkhyA / evaM pUrvoktaprakAreNa samAsena saMkSepeNa ca SaDeva SaT saMkhyAvate jIvadharmAdhakAzakAlapudgalabhedAndrazyasya padArthasya SaNNAmapi dravyazabdaH pRthagyuktaH san padavyatvamApAdayati / ato dravyasya SaDeva bhedAnsUtroktAna tvA vistAratayA vistArayuktyA AgamebhyaH syAdvAdisamupadiSTemya AkaNyaM zravaNaviSayIkaraNaM zravaNaM tatra vistAreNaiva zrutAnAmavagamo Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 ] zrImadrarAjacandrajainazAstramAlAyAm jAyate'to vistAratayA zrutvA ca punaH samabhyasya vAcA udghoSaNadvArA kaNThe kRtvA manasi nididhyAsya bho bhavyalokAH samyaktviprANinaH ? ahaMkramAmbhojayugaM zrIjinacaraNamajanasthairya bhajantu / zrutvA smRtvA ca zrIprabhusmRtireva sAdhIyasI taskRtvA tatkaraNaM zreyonibandhanamiti / tathA bhojeti saGketena sandarbhakatu manidarzanamiti / atrAdhyAye samyaktvadAyi sarvabhedAkhyAnamiti prayojanaM ceti // 21 // iti zrIkRtibhojasAgaravinirmitAyAM dravyAnuyogatarkaNAvyAkhyAyAM dazamo'dhyAyaH / vyAkhyArthaH-isa pUrvakathita rItise saMkSepase dravyake sUtrameM kahe hue chaha 6 saMkhyAke dhAraka jIva, dharma, adharma AkAza, kAla aura pudgala ina bhedoMko arthAt yahAMpara jIva Adi chahoMke sAtha judA 2 dravyazabda lagAnese SaDya tA siddha hotI hai; isa kAraNa dravyake cha hoM hI bhedoMko syAdvAdiyoMse upadiSTa aise AgamoMse arthAt jainazAstroMse vistArapUrvaka aneka yuktiyoM dvArA zravaNa karake "kaNake viSayameM prApta jo karanA hai; so zravaNa hai; usameM vistArase sune hue padArthAMkA hI jJAna hotA hai; isaliye vistArase zravaNa karake" aura vacanase ghoSaNadvArA kaNTha karake aura manameM dhAraNa karake bho bhavya jIvo ? arthAt siddha hone yogya prANivagoM ? zrI jinendrake caraNoMkI sevAmeM sthiratAko dhAraNa kro| isa dravyoMke svarUpako sunakara tathA smaraNa karake zrIjinendrakI bhakti hI sAdhane yogya hai; isaliye dravyake svarUpakA sunanA aura dhAraNa karanA kalyANakA kAraNa hai / yahAMpara bhoja isa saMketase TIkAkArane apanA nAma bhI dikhAyA hai / aura isa adhyAyameM samyaktvako puSTa (dRDha) karane ke liye saba dravyoMke bhedoMkA kathana karanA hai; so hI prayojana hai // 21 // iti zrI paM0 ThAkuraprasAdazAstriviracita mASATIkAsamalatAyAM dravyAnayogatarkaNAMyAM dazamo'dhyAyaH // arthakAdazAdhyAye guNabhedAn vyAcikhyAsurAha / aba isa ekAdaza adhyAyameM guNake bhedoMke varNanakI icchAse yaha sUtra kahate haiM / zrInAbheyajinaM natvA guNadeSTaguruM tathA guNabhedAnahaM vakSye kramaprAptAnyathAmati // 1 // bhAvArthaH-maiM zrInAbhirAjake putra zrIRSabhadevajI tIrthaMkarako tathA vANIke guNoMke upadezaka gurujIko namaskAra karake aba kramaprApta guNoMke bhedoMko isa ekAdazaveM adhyAyameM nijamatike anusAra kahU~gA // 1 // __ vyAkhyA / nAbherapatyaM nAbheyaH zrIyukto nAbheyaH sa cAso jinazca zrInAbheyajinasta zrInAbheyajinaM zrIRSabhanAthaM natvA namaskRtya tathA tenaiva prakAreNa guNadeSTa guru guNA vINIguNAstAn dizatIti guNadeSTA sa cAsau guruzca guNadeSTa gurustaM natvA namaskRtyeti / nirvighnasamAptikAmAya maGgalamiti / ahaM guNabhedAn kramaprAptAn dravyavyAvarNanAnantaraM .. Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA [ 185 prastutAn yathAmati yathA syAttathA pUrvapraNetRNAM vistAradurbodhatvena svamativiSayI yathA syAttathA vakSye kIrtayiSyAmIti // 1 // vyAkhyArthaH-nAbhirAjAke jo putra haiM unako nAbheya kahate haiM; aneka prakArakI lakSmIse jo yukta hoM unako zrInAbheya kahate haiM; zrInAbheya aise jo jina, so zrInAbheya jina haiM; unako arthAt zrIRSabhanAtha tIrthaMkarajIko namaskAra karake tathA guNa jo vANoke guNa unakA upadeza karanevAle jo zrIguru haiM; unako namaskAra karake arthAt nirvighna samAptiko icchAse iSTa deva tathA guruko praNAmarUpa maMgalAcaraNa karake maiM dravyoMke vivaraNake pazcAt prastuta aise guNoMke bhedoMko nijabuddhike anusAra arthAt pUrvAcAryapraNIta granthoM meM vistArase varNana hai; tathA kaSTase unakA jJAna hotA hai; isa kAraNa apanI buddhi ke gocara jaise ho taise kahU~gA / / 1 // athAtra guNabhedAnsamAnataMtraprakriyayA pratipAdayannAha / aba yahAM samAnataMtraprakriyAse guNake bhedoMkA pratipAdana karate hue kahate haiM / tatrAstitvaM parijJeyaM sadbhUtatvaguNaM punaH / vastutvaM ca tathA jAtivyaktirUpatvamucyate // 2 // bhAvArthaH-unameM sadbhUtatva jo guNa hai; usako astitva jAnanA cAhiye aura jAti (sAmAnya) vyakti (vizeSa) rUpa jo hai; usako dUsarA vastutva guNa kahate haiM // 2 // ___vyAkhyA / astitvaM / todaM parijJeyaM sattAto yo guNo bhavati tasmAtsadbhUtatAyA vyavahAro jAyate sa cAstitvaguNaH / / vastutvaM ca jAtivyaktirUpatvam / jAtiH sAmAnyaM yathA-ghaTe ghaTatvaM / vyaktivizeSo yathA-ghaTa: sauvarNaH, pATaliputraH, vAsantika, kambugrIva ityAdi / ata evAvagraheNa sarvatra sAmAnyarUpaM bhAsate, apA (vA) yena vizeSarUpAmAso jAyate / pUrNopayogena saMpUrNavastugraho jAyate, itthaM vastutvaM dvitIyo guNaH / / 2 / / ___ vyAkhyArthaH-unameM sattAse jo guNa hotA hai; aura jisase loka meM sadbhUtatAkA vyavahAra hotA hai; vaha astitva prathama guNa hai; isIko astitva jAnanA cAhiye / aura jAtivyaktirUpa jo ho so vastutva hai| jAti sAmAnyako kahate haiM; jaise ghaTameM ghaTatva, vyakti vizeSakA nAma hai; jaise yaha ghaTa dravyase suvarNakA hai, kSetrase paTanA nagarakA hai, kAlase vasanta RtumeM utpanna huA hai, aura kaMbugrIvaAdi AkArakA dhAraka hai; ityAdi / isI kAraNase avagrahanAmaka matijJAnake prathama bhedarUpa jJAnase saba sthAnoM meM sAmAnyarUpakA hI bhAna hotA hai; aura matijJAnakA tRtIya bheda jo apAya athavA avAya hai; usake dvArA vizeSarUpakA jJAna hotA hai| tathA paripUrNa jJAnase sAmAnya tathA vizeSa donoM rUpa vastukA grahaNa hotA hai / aise vastutvanAmaka dUsarA guNa hai // 2 // dravyatvaM dravyabhAvatvaM paryAyAdhAratonnayaH / pramANena paricchedya prameyaM praNigadyate // 3 // . Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 ] zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm bhAvArthaH-paryAyake AdhArase jAnanemeM AtA huA jo dravyabhAva hai; usako dravyatvanAmA tRtIya guNa kahate haiN| aura jo pramANase jAnane meM AtA hai; vaha prameyatva nAmaka caturtha guNa hai // 3 // ____ vyAkhyA / dravyaM dravati tAMstAnparyAyAngacchatIti dravyaM tasya mAvastattvam / dravyamAvo hi paryAyAdhAratA'bhivyaGgayajAtivizeSaH / "dravyatvaM jAtirUpatvAd guNo na bhavati" IdRg naiyAyikAdivAsanayA AzaGkA na karttavyA / yataH sahabhAvino guNAH kramabhuvaH paryAyAH, IdRzyeva jainazAsane vyavasthAstIti / dravyatvaM cedguNaH syAdrU pAdivadutkarSApakarSabhAgi syAditi tu kucodyamekatvAdisaMkhyAyAH paramate'pi vyabhicAreNa tathA vyAptyamAvAdeva nirasanIyama / 3 / pramANena pratyakSAdinA paricchedya yada paM pramANaviSayatvaM prameyatvaM tadityucyate / tadapi kathaMcidanugatasarvasAdhAraNaM guNo'sti / paramparAsaMbandhena pramAtvajJAnenApi prameyavyavahAro jAyate / tata: prameyatvaM guNasvarUpAdanugatamastIti // 4 / 3 / / ____ vyAkhyArthaH-jo una una paryAyoMko prApta ho use dravya kahate haiM; aura usa dravyakA jo bhAva hai; usako dravyatva kahate haiM / tathA dravyakA jo bhAva hai; vaha paryAyarUpa AdhAratAse abhivyaMgya (jAnane yogya ) jAtivizeSa hai| " dravyatva yaha jAtirUpa hai; isaliye guNa nahIM hotA hai" isa prakArakI AzaMkA naiyAyikoMkI vAsanAse na karanI cAhiye / kyoMki sahabhAvI guNa haiM aura kramase bhAvI ( honevAle ) paryAya haiM; aisI hI vyavasthA jainazAstrameM kIgaI hai / aura dravyatvameM jo guNa mAnoge to rUpAdike samAna utkarSa tathA apakarSakA bhAgI dravyatva hogA arthAt dravyatva jaba guNa hogA taba rUpaAdi guNoMmeM jaise hInatA adhikatA rahatI hai| vaise dravyatvameM bhI rahegI ityAdi kucodyakA to "paramatameM jo ekatvaAdi saMkhyAko guNa mAnA hai; isaliye vyabhicArase aura nitya paramANuAdigata ekatvako nitya mAnA hai; isaliye jahAM guNatva hai vahAM utkarSa (adhika) apakarSa( hIna )kI bhAgitA hai; aisI vyAptikA abhAva honese hI tiraskAra karanA cAhiye // 3 // pratyakSa AdirUpa pramANase jo paricchedya ( jAnA jAya) aisA jo pramANakA viSaya usako prameyatva guNa kahate haiM / vaha prameyatva bhI kathaMcit sarva prameyoMmeM anugata guNa hai| aura paramparAsaMbaMdhase pramAtvarUpa jJAnase bhI prameyakA vyavahAra hotA hai| isaliye prameyatvaguNa svarUpase anugata hai| aise prameyatvanAmaka caturtha guNa hai / 4 / // 3 // agurulaghutA sUkSmA vAggocaravijjitA / pradezatvamavibhAgI pudgalaH svAzrayAvadhi // 4 // bhAvArthaH-vANIkA aviSaya tathA sUkSma agurulaghutA nAma paMcama guga hai| tathA vibhAgarahita pudgalake adhikaraNa mAtra avadhisahita pradezatva yaha pa guga hai // 4 // Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA [ 187 vyAkhyA / agurulaghutA agurula ghurnAma guNaH sA kIdRzI sUkSmA AjJAgrAhyatvAt, yataH "sUkSma jinoditaM sattvaM hetubhirneva hanyate / AjJA siddha tu tagrAhya nAnyathAvAdino jinAH / / " punaH kIdRzI vAggocaravijitA vacanadvArA vakta mazakyA / yataH-"agurulaghuparyAyA sUkSmA avAggocarAH" iti agurulaghunAmnA paJcamo guNo'guruladhutvamiti dhyeyam / atha "pradezatvamavibhAgI pudgala: svAzrayAvadhi" iti / avimAgI pudgala iti yAvat kSetre tiSThatIti tAvat kSetravyApiSNutvaM pradezatvaguNaH / yasya vimAgo na jAyate vimaktavyavahAratA na syAt punaryAvat kSetramAsthAya tiSThati sthitI tAvatkSetrAvagAhitvaM pradezatvam / punaH kodRzaM svAtha svazabdenAtmA pudgalAtmakakastasya ya AdhAraH AzrayaH sa evavAdhimaryAdA yasya tatsvAzrayAvadhi / etAvatA tadevArthatvaM svena yAvatkSetra sthitaM tAvati kSetra AzrayAvavitvamapyastIti jJeyama / iti SaSTho guNaH / 6 / // 4 // vyAkhyArthaH-agurulaghutA agurulaghunAmA guNa hai; vaha atisUkSma hai; ataeva jinazAstrakI AjJAse grahaNa karane yogya hai| kyoMki-"jina bhagavAnase kahAhuA jo sUkSma tattva hai; vaha hetuoMse khaNDita nahIM hotA ataH sUkSmatattvoMko unakI AjJAse hI mAnalenA cAhiye kyoMki-jinendra deva mithyAvAdI nahIM haiN| 1 / " aisA kahA hai| punaH vaha agurulaghutArUpa guNa kaisA hai; ki-vANIkI gocaratAse varjita hai; arthAt usakA kathana vANIse nahIM ho sakatA kyoMki-"agurulaghuparyAya sUkSma haiM; vacana ke agocara haiM" aisA vacana hai / aise agurulaghu nAmase jo paMcama guNa hai; usako agurulaghutva samajhanA cAhiye / 5 / aba "pradezatvamavibhAgo pudgalaH svAzrayAvadhi" isa uttAkA vyAkhyAna karate haiM / vibhAgarahita pudgala jitane kSetrameM sthita rahatA hai; usa kSetrameM vyApanazIla pradezatva guNa hai / tAtparya yaha ki jisa pudgalakA vibhAga nahIM hotA arthAt vibhaktavyavahAratA nahIM ho sakatI aura aisA vaha avibhAga pudgala paramANu jitane kSetra meM rahe usane hI kSetrakA apanI sthitimeM avagAhana karanevAlA jo hai, vaha pradezatva hai| punaH vaha pradezatva kaisA hai; ki-svAzrayAvadhi hai| yahAM svazabdase apanA grahaNa hai isase avibhAgI pudgalAtmaka apanA AdhAra ( adhikaraNa ) hI jisakI maryAdA hai; isase yaha siddha huA ki vaha jitane kSetrameM sthita hai; utane hI kSetrameM AzrayAvadhitva bhI hai aisA jAnanA / yaha pradezatvanAmaka SaSTha guNa hai / 6 / // 4 // cetanatvamanubhUtiracetanamajIvatA / rUpAdiyuktvamUrttatvamamUrtatvaM viparyayAt // 6 // bhAvArtha:-AtmAkA jo anubhava hai vaha cetanatva saptama guNa hai| jIvarahitatA svarUpa acetanatva aSTama guNa hai| rUpaAdisahita mUrttatvanAmaka navama guNa hai| isake viparyayase arthAt rUpaAdisahita amUrttatvanAmA dazama guNa hai // 5 // vyAkhyA / cetanatvamAtmano'nubhUtirityanubhavarUpaguNaH kathyate / yo'haM sukhaduHkhAdi | Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 ] zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm cetaye, ahaM sukhI, ahaM duHkhI iti cetanAvyavahAraH / tato jAtivRddhibhagnakSatasaMrohaNAdijIvanadharmA bhavantIti caitanyaM saptamo guNaH / 7 / etasmAdviparItamacaitanyamajIvamAtramajIvatA jaDatvAccetanAvaikalyamityacetanatvaM guNaH 181 rUpAdiyuk mUrtatvaM mUrttatA guNaH / rUpAdisannivezAbhivyaGgayapudgaladravyamAtravRttitvama / 9 / amUrttatvaM guNo mUrttatvAmAvasamaniyatatvamiti / 10 / iti-darzava / atrAcetanatvAmUrtatvayozcetanatvamUrttatvAbhAvarUpatvAnna guNatvamiti nAzanIyama / acetanAmarzadravyaM vRttikAryajanakatAvacchedakatvena vyavahAravizeSaniyAma tayorapi pRthag guNatvAt tanna paryu dAsArthakatvAttatra garbhapadavAcyatAzcAnuSNAzItasparza ityAdau vyabhicAreNa pareSAmapyabhAvatvAniyAmakatvAdmAvAntaram / abhAvo'hi kayAcitta vyapekSayA iti nayAzrayaNena doSAmAvAcceti // 5 // vyAkhyArthaH-AtmAkA jo anubhavarUpa guNa hai; vaha cetanatva hai| arthAt yaha maiM sukha tathA duHkhaAdikA anubhava karatA hUM, athavA maiM sukhI hUM maiM dukhI hUM yaha jo vyavahAra hotA hai; so cetanatvaguNase hI hotA hai; aura isa cetanatvase hI utpanna hoke bar3A honA, chide hue kaTe huekA utpanna honA va uganAAdi jIvanadharma hote haiN| isa liye cetanatva yaha saptama guNa hai| aura isa caitanyase viparIta acetanatva guNa hai; vaha ajIvamAtrameM hai; yaha jar3a hai isaliye cetanAse rahita hai / aise acetanatvanAmaka aSTama guNa hai / rUpaAdikA dhAraka mUrttatvanAmaka navama guNa hai / yaha mUrttatva guNarUpa rasa AdikI sthitise jAnane yogya hai; aura pudgala dravyameM hI rahatA hai / aura mUrttatvake abhAvake sAtha samaniyata amUrttatvanAmA dazama guNa hai| aise ye saba milake daza guNa hue / yahA~para acetanatva tathA amUrttatva ye dono cetanatva tathA mUrtatvake abhAvarUpa hai; arthAt cetanatvakA abhAva acetanatva hai; aura mUrttatvakA abhAva amUrttatva hai; isaliye acetanatva tathA amUrttatva pRthak guNa nahIM haiM; aisI zaMkA na karanI cAhiye; kyoMki-acetana (cetanadharmarahita jaDa padArtha) tathA amUrta (dharma jIvaAdi ) dravyavRtti jo kArya usa kAryake janakatAvacchedakatvarUpase vizeSa vyavahAra arthAt acetana tathA amUrtarUpa vyavahAravizeSake niyAmaka kAraNatAvacchedaka honese acetanatva aura amUrttatvako bhI pRthak guNatva hai; aura acetanatva tathA amUrtatva ina dono padoMmeM naJ samAsa jo hai so paryudAsArthameM hai; isaliye yahAM acetanakA artha "cetanase bhinna cetanasadRza koI dravya aura amUrtakA artha mUrtase bhinna mUrtasadRza dravya" hai / una acetana tathA amUrta dravyoM meM rahanevAlA jo dharma vahI acetanatva tathA amUrtatva hai / kyoMki-cetanabhinna nathA cetanasadRza acetanatvameM samAsagarbha vAcyatAkA hI aMgIkAra hai| aura anuSNAzItasparza (1) nan do prakArakA hai; eka payuMdApa aura dUsarA prasajya, inameM payuMdApa to mazakA grAhI hotA hai| jaise abrAhmaNako lAo" yahAM brAhmagamita brahmagasadRza kisI manuSyako lAo aisA tArArya hai| aura prasajya niSedhaka hai; jaise "adravya" se dravyAbhAvakA grahaNa hotA hai| Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA [ 189 arthAt zIta tathA uSNa se bhinna sparza ityAdi padoMmeM vyabhicAra honese naiyAyikako bhI nako abhAva niyAmakatA sarvatra nahIM hai; isaliye amUrtta isase mUrtake abhAvakA nahIM kintu mUrttase bhinna bhAvakA grahaNa karanA cAhiye / abhAva to kisI apekSAse hai / aura isa nayake Azrayase koI doSa nahIM // 5 // 1 samAnyena samAkhyAtA guNA daza samuccitAH / parasparaparIhArAt pratyekamaSTa cASTa ca // 6 // bhAvArtha:- sAmAnya rUpa se daza guNa saMpUrNa dravyoMko milAke kahe gaye haiM; inameM paraspara ke parihAra se arthAt parasparavirodhI cetanatva acetanatvaAdiko chor3ake zeSa pratyeka dravyameM ATha ATha guNa rahate haiM // 6 // vyAkhyA / ete daza guNAH sAmAnyaguNAH samucitaH sarveSAM dravyANAM samuccayena kathitAH / tatra mUrttatvamamUrttatvam cetanatvamacetanatvaM ceti catvAro guNAH parasparaparihAreNa tiSThanti / tata ekaikasmindravye pratyekaM pratyekamaSTI prApyaMte / tatkathaM yatra cetanatvaM tatrAcetanatvaM nAsti, yatra ca mUrttatvaM tatra cAmUrttatvaM nAsti, evaM dvayorapa saraNAccheSamaSTakameva tiSThati / tena pratidravyamaSTava guNAH sAmAnyAH santIti dhyeyam // 6 // vyAkhyArthaH- ye pUrvokta daza guNa sAmAnyarUpase saba dravyoMke milAke kahe gaye haiM / inameM se mUrttatva, amUrttatva, cetanatva, tathA acetanatva ye cAra guNa parasparake parihArase dravyameM rahate haiM / isase yaha siddha huA ki - eka eka dravyameM ATha ATha guNa hote haiM. yaha isa prakArase hai; ki - jahAM cetanatva hai; vahAM acetanatva nahIM hai, aise hI jahAM mUrttatva hai; vahAM amUrttatva nahIM rahatA hai / isa rIti se donoMke nikAlalenese zeSa ATha guNa pratyeka dravyameM rahate haiM, isa kAraNa se pratyeka dravyameM ATha hI sAmAnya guNa haiM; aisA jAnanA cAhiye // 6 // atha vizeSaguNAn vyAcikhyAsurAha / aba vizeSaguNoMkA varNana karanekI icchAse kahate haiM / jJAnaM dRSTiH sukhaM vIyaM spazaMgandhau rasekSaNe / gatisthityavagAhatvavarttanA hetutAparAH // 7 // bhAvArtha:- jJAna, darzana, sukha, tathA vIrya ye cAra AtmAke vizeSa guNa haiM; tathA rasa, gandha, sparza tathA varNa ye cAra pudgalake vizeSa guNa haiM; tathA gati, sthiti, avagAhana aura varttanA ye dharmAdi krayoMke hetutAparaka guNa haiM // 7 // sukhamiti sparzagandhau sukhaguNaH, sparzaguNaH vyAkhyA / jJAnaguNa:, dRSTidarzana guNaH, catvAra Atmano vizeSaguNAH / punaH vIryamiti, vIryaguNaH, ete rasekSaNe rasaguNa: gantraguNaH, Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 ] zrImadrarAjacandra jainazAstramAlAyAm IkSaNaM varNaguNaH, ete catvAra: pudgalasya vizeSaguNAH zuddhadravye avikRtarUpA ete'viziSTAstiSThanti tata ete guNAH kathitAH, vikRtasvarUpAste paryAyeSu milanti ityevaM vizeSo'tra jJeyaH / tathA punaH gatyAdayo guNA hetutArA etAvatA gatihetutA, sthitihetutA, avagAhahetutA varttanAhetutA, ete catvAro guNAH pratyekaM dharmAstikAyArmAstikAyA kaash| stikAyakAladravyANAM krameNa santi vizeSaguNAzcatvAraH ||7|| vyAkhyArthaH - jJAnaguNa 1 darzanaguNa 2 sukhaguNa 3 tathA vIryaguNa 4 ye cAroM AtmA vizeSa guNa haiM / aura sparzaguNa 1 gandhaguNa 2 rasaguNa 3 tathA varNaguNa 4 ye cAroM pudgala ke vizeSa guNa haiM / ye guNa zuddha dravyameM avikRtarUpase rahate haiM / aura vikRta (vikArasahita ) hone se ve paryAyoMmeM milate haiM; yaha vizeSatA jAnanI cAhiye / aura gati Adi guNa hetutAparaka haiM; isase yaha siddha huA ki gatihetutA, sthitihetutA, avagAhahetutA, tathA varttanAhetunA ye cAroM guNa eka eka dharmAstikAya Adike haiM, arthAt gatihetutA dharmAstikAyakA sthitihetutA adharmAstikAyakA, avagAhanahetutA AkAzAstikAyakA, tathA varttanAhetutA kAlakA, vizeSaguNa hai / isa prakAra ye gatihetutAAdi cAroM dharmAstikAyaAdi cAroM dravyoMke kramase vizeSa guNa haiM // 7 // caitanyAdicatubhistu yuktAH SoDazasaMkhyayA / vizeSeNa guNAstatrApyAtmanaH pudgalasya SaT // 8 // bhAvArtha:- caitanyaAdi cAroM guNoMke sAtha pUrvokta dvAdaza guNa milake solaha guNa hote haiM; unameMse AtmA tathA pudgalake chaH chaH guNa hote haiM // 8 // vyAkhyA / athaiteSAM dvAdazaguNAnAM caitanyAdicatubhiyuktAzcetanatvA cetanatvamUrttatvAdibhizcatubhiH sahitAH santaH SoDaza gugA bhavanti / teSu gugeSu pudgaladravyasya varNagandharasasparzamUrttatvAce tanatvAni SaT santi / Atmadravyasya jJAnadarzana sukhavIryA mUrttatva cetanatvA nIti SaT guNA bhavanti / athAnyeSAM drayANAM samudAyena traya eva guNA bhavanti, eko nijaguNaH, acetanatvam amUrttatvam iti vimRzya dhAryam // 8 // vyAkhyAthaiH- aba ina dvAdaza guNoM ke jatra cetanatva Adi cAroM guNoMkA yoga hotA hai; arthAta ye pUrvA dvAdaza guNa jaba cetanatva, acenatatva, mUrttatva, aura amUrtatva ina cAroM guNoMsahita hojAte haiM; taba solaha vizeSa guNa ho jAte haiM / una solaha guNoMmeMse pudgaladravya ke varNa, gandha, rasa, spo, murtatva aura acetanatva ye chaha vizeSaguNa hote haiM / aura Atma (jIva) dravyake jJAna darzana, sukha, vIya, amUrtatva tathA cetanatva ye SaT vizeSa guNa hai | aura anya dravyake samudAyase tona hI guNa hote haiM / unameM se eka nijaguNa tathA 1 acetanatva aura amRtatva aise do ye, isa prakAra vicArake nizcaya karanA cAhiye ||8|| Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA anyeSA~ caiva dravyANAM trINi trINi pRthak pRthak / svajAtyA cetanatvAdyAzcatvAro'nugatA guNAH // 6 // :- anya dravyoM ke pRthak pRthakU tIna tIna guNa hote haiM / aura nija jAtikI bhAvArtha:apekSAse cetanatvaAdi cAra guNa anugata haiM // 9 // vyAkhyA / anyeSAM dravyANAM pRthak pRthak trayaH 2 guNAH / yathA dharmAstikAyasya gatihenutAguNaH, acetanatvaguNaH, amUrttatvaguNaH / evaM zrayo'dharmAstikAyasya sthitihetutvA cetanatvA mUrttatvAdayaH / AkAzAstikAyasyAvagAha hetutAcetanatvA mUrttatvAdayaH / kAlasya varttanAhetutvA cetanatvA mUrttatvAdayaH / ityAdi jJeyam / atha cetanAcAzcAtvAraH sAmAnyaguNAH / cetanatvAcetanatvamUrttatvAni sAmAnyaguNeSvapi santi vizeSaguNeSu ca santi / tatra kiM kAraNaM cetanatvAdyAzcatvAraH sAmAbhyaguNAH svajAtyapekSayA anugatavyavahArakarttAraH santi tasmAtsAmAnyaguNAH kathyante // 6 // vyAkhyArthaHyaH - anya arthAt pudgala tathA jIvase bhinna dravyoMke pRthak 2 tIna 2 vizeSa guNa haiM / jaise dharmAstikAya ke gatihetutA, acetanatva aura amUrttatva ye tIna vizeSaguNa haiM, aise hI adharmAstikAyake sthitihetutA, acetanatva tathA amUrtatva ye tIna vizeSaguNa haiM / AkAzAstikAya ke avagAhanatva, acetanatva, aura amUrttatva ye tIna vizeSaguNa haiM / kAlake barttanAhetutva, acetanatva tathA amUrttatva ye tIna vizeSaguNa haiM / ityAdi jAnanA cAhiye / aura cetanatvaAdi arthAt cetanatva, acetanatva, mUrttatva, aura amUrtatva ye cAra sAmAnyaguNa haiM / cetanatva, acetanatva, mUrtatva tathA amUrttatva ye cAra sAmAnyaguNoM meM bhI haiM; aura vizeSaguNoMmeM bhI haiM; isameM kyA kAraNa hai ? aisA pUcho to uttara yaha hai; ki cetanatvaAdi cAra sAmAnyaguNa nija AzrayIbhUta jAtikI apekSA se anugata vyavahArake karanevAle haiM, isaliye ye sAmAnyaguNa kahe jAte hai ||9|| [ 191 eta eva vizeSeNa guNA api jinezvaraH / parajAterapekSayA grahaNena parasparam // 10 // bhAvArtha:- aura parajAtikI apekSAse paraspara grahaNa karanese inhIM cAroM guNoMko zrI jinezvaroMne vizeSaguNa bhI kahA hai / / 10 / / vyAkhyA / parajAtyapekSayA cetanatvAdayo'cetanatvAdikebhyaH svAzrayavyAvRttikarAH santi tato vizeSaguNAH parAparasAmAnyavatsAmAnyavizeSaguNatvameSAmiti bhAvaH / eta eva vizeSeNeti spaSTam // 10 // vyAkhyArthaH - cetanakI apekSA acetana para hai; isa parajAtikI apekSA se cetanatva Adi acetanatva Adikase nija Azraya meM vyAvRttikara haiM; isa liye vizeSaguNa haiM / Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 ] zrImadrarAjacandrajainazAstramAlAyAm bhAvArtha-jaise dravyatva sAmAnya pRthivItvaAdikI apekSAse para hai; aura dravya, guNa, tathA karmake Upara rahanevAlI sattA jAtikI apekSAse Upara bhI hai; aise parApara sAmAnyakI bhAMti cetanatvaAdi guNoMke sAmAnyaguNatA tathA vizeSaguNatA ye donoM haiM / 'eta eva vizeSeNa' ityAdi pUrvArddhakA artha to spaSTa hI hai, isaliye vyAkhyA nahIM kI // 10 / / vizeSeNa guNAH santi bahusvabhAvakAzrayAH / arthena te kathaM guNyAH sthUlavyavahRtistviyam // 11 // bhAvArtha:-aneka svabhAvayukta padArthoM meM rahanevAle vizeSaguNa ananta haiM / una sabakI padArthake sAtha kaise guNanA ho sakatI hai; isaliye pudgalake vizeSaguNa haiM; ityAdi jo pUrva kathana kiyA hai; so sthUla vyavahArase jAnanA cAhiye / / 11 // vyAkhyA / jJAnadarzanasukhavIryA eta Atmano vizeSaguNAH, sarasagandhavarNA ene pudgalasya vizeSaguNAH, ityetadyatkathitaM tadiyaM sthUlavyavahRtiH sthUlavyavahAraH / yatazcASTI middhaguNAH, ekatrizasiddhaguNAH, ekaguNakAlakAdayaH, pudgalA anantA, ityAdivicAraNayA vizeSaguNAnAmAnansyotpattiH / mA ca chadmasthajJAnagocarA nAsti / ato'rthena te kathaM guNyAstasmAddharmAstikAyAdInAM gatisthityavagAhanAvartanAhetutvopayogagrahaNAkhyAH SaDevAstitvAdayaH / sAmAnyaguNAstu vivakSayA aparimitA ityevaM nyAyyam / SaNNAM lakSaNavatAM lakSaNAni SaDeveti hi ko na zraddadhAti / gAthA 'nANaM ca daMpaNaM ce caritaM ca tavo tahA / voriyaM uva ogoya evaM jIvasma lakkhaNaM / 1 / saddadhakAra ujjoyA pamA chAyAtaheva ya / vaNNarasagaMdhaphAsA puggalANaM tu lakkhaNaM / 2 / ' ityAdi tu svabhAvavimAvalakSaNayoranyorayenAntarIyakatvapratipAdanAyetyAdi paNDitaivicAraNIyam // 11 // ___ vyAkhyArthaH-jJAna, darzana, sukha tathA vIrya ye AtmAke vizeSaguNa haiM; tathA sparza, rasa, gandha aura varNa ye pudgalake vizeSaguNa haiM; isa prakAra jo kathana kiyA gayA hai; so sthUla vyavahArase hai; aisA samajhanA caahiye| kyoMki-siddhoM ke ATha guNa haiM, punaH prakArAntarase siddhoMke 31 ikatIsa guNa haiM, kAlaAdi eka guNake dhAraka haiM, pudgala ananta haiM; isaliye unake guNa bhI ananta haiM; ityAdi vicArake karanese vizeSaguNoMke anantatAkI utpatti hotI hai; aura vaha chadmastha jJAnake gocara nahIM hai / isa kAraNase padArthake sAtha una saba vizeSaguNoMkI gaNanA kaise ho sakatI hai; arthAt alpajJAnAvasthAmeM una saba vizeSaguNoMkA jAnanA tathA unakI gaNanA karanA donoM hI asaMbhava haiM isa kAraNase dharmAstikAyaAdike gati, sthiti, avagAhana, varttanAhetutA, upayoga tathA grahaNarUpa SaT prakArake hI guNa samajhane cAhiye / aura astitvaAdi sAmAnyaguNa to vivakSAse aparimita ( aparimANa ) haiM; yahI nyAya hai; kyoMki-SaT lakSaNavAloMke arthAt dravyoMke lakSaNa bhI 6 hI haiM; isa viSayameM kauna nahIM zraddhAna karegA aura "jJAna, darzana, cAritra, Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA [ 193 tapa, vIrya, tathA upayoga ye SaT jIvake lakSaNa haiM / 1 / zabda, aMdhakAra, udyota, prabhA, chAyA, varNa, rasa, gaMdha, tathA sparza ye pudgaloMke lakSaNa haiM // 2 // ityAdi jo kathana hai; so to svabhAva tathA vibhAva lakSaNoMse parasparake bhedako pratipAdana karaneke liye hai; aisA paMDitoM ko vicAra lenA cAhiye // 11 // svabhAvaguNato bhinnA dharmamAtravivakSayA / svasvarUpasya mukhyatvaM gRhItvA samudAhRtAH // 12 // bhAvArtha:-svabhAvaguNase tathA dharmamAtra vivakSAse ye bhinna haiM; parantu nija nija svarUpakI mukhyatAkA grahaNa karake ye guNa kahe gaye haiM // 12 // vyAkhyA | svabhAvaguNato nijatvavyavahAreNa dharmamAtravivakSayA anuvRttisaMbandhena caite bhinnA: pRthak 2 santi na ko'pi kazvinmizrIbhavati / parantu svasvarUpasya nija nijarUpasya mukhyatvaM prAdhAnyaM gRhItvA anuvRttisaMbandhamAtramanusRtya samudAhRtAH ye svabhAvAH santi ta eva guNIkRtya darzitAH / tata idamatra bodhyam - dharmApekSayA atrete guNAtmakA: padArthAH pRthaksvabhAvaguNato bhinnA uktAstatta nijakIyanijakIyarUpamukhyatAM gRhItvaiva svabhAvaguNIkRtyopadiSTA ityarthaH / tasmAdatra guNavibhAgaM kathayitvA agre pratipAdyamAnapadya svabhAvavibhAvayoH kathanamudA hariSyatIti dhyeyam // 12 // vyAkhyArthaH - svabhAvaguNase arthAt nijatva vA Atmoyatva vyavahArase aura dharmamAtrakI vivakSAse arthAt anuvRttisaMbandhase ye saba guNa pRthakU 2 haiM; koI kisIse nahIM milatA / parantu apane apane svarUpakI mukhyatA ( pradhAnatA ) ko grahaNa karake arthAt anuvRtti saMbandhamAtrakA anusaraNa karake jo svabhAva haiM, ve hI bhinna karake darzAye haiM; isaliye yahAM para aisA jAnanA cAhiye ki - dharmakI apekSAse jo ye guNarUpa padArtha pRthak pRthak svabhAvavAle guNase bhinna bhinna kahe gaye haiM; ve nija nija rUpakI mukhyatAko grahaNa ka hI usa prakArake svabhAva ke guNa karake upadeza kiye gaye haiM, yaha tAtparya hai / isaliye sive prathama guNakA vibhAga kahakara, Age kahe jAnevAle zloka meM svabhAva tathA vibhAva ke kathanakA udAharaNa diyA jAyagA aisA samajhanA cAhiye // 12 // astisvabhAva aiSo'tra svarUpeNArtharUpatA / svabhAvaparabhAvAbhyAmastinAstitvakIrttanAt // 13 // bhAvArthaH----yahAMvara padArthake nijasvarUpase jo artharUpatA hai; vaha astisvabhAva hai / kyoMki--sva (apane ) bhAva se astitva aura parabhAvase nAstitvakA kathana hotA hai // 13 // vyAkhyA / atreti guNaprastAvanAyAM prathamamastisvamAvastu eSaH svarUpeNa nija kIyarUpeNArUpatA dravyayAthAtmyaM svadravyasvakSetrasvakAlasvabhAvaizva bhAvarUpateva jJeyA / kasmAtsvabhAvaparabhAvAbhyAmasti nAstitvakIrttanAt / yathA svabhAvenAstitvaM svabhAvossti tathaiva parabhAvena nAstitvaM svabhAvo'pyasti / tato'trAstisvabhAvaH kAraNI varttate kathaM tadastisvabhAvo hi tatra 25 Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 ] zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm nijarUpeNa bhAvarUpatAsti / yathA parasvabhAvena nAstisvabhAvAnubhavanaM tathA nijabhAvena svabhAvAnubhava namapi jAyate / ata ubhayatra kAryarUpo'stisvabhAva iti // 13 // vyAkhyArthaH - yahA~ arthAt guNake prastAva (prasaMga ) meM prathama astisvabhAva yaha hai; ki-vastu meM svarUpase arthAt apane rUpase jo artharUpatA arthAt dravyakI yathArthatA hai; vahI svadravya, svakSetra, svakAla, aura svabhAva se bhAvarUpatA hai; aisA jAnanA cAhiye / kyoMkisvabhAvase astitva tathA parabhAvase nAstitvakA kathana hai / bhAvArtha- jaise apane bhAvase astitva svabhAva hai; aise hI parake bhAvase nAstitvasvabhAva bhI vastumeM hai / isaliye yahAM astisvabhAva kAraNIbhUta hai / vaha kisa prakAra se hai; ki - svabhAva hI vahA~ nijarUpa se bhAvarUpatA hai / jaise parake bhAvase nAstisvabhAvakA anubhava hotA hai, vaise hI nijabhAvase svabhAvakA bhI anubhavana hotA hai; isa hetuse astitva tathA nAstitva ina donoMmeM kAryarUpa asti svabhAva hai // 13 // na ceditthaM tadA zUnyaM sarvameva bhavedidam / parabhAvena sattve tu sarvamekamayaM bhavet // 14 // bhAvArtha:- yadi aisA na ho arthAt apane bhAvase astitva na mAnA jAve to yaha saMpUrNa jagat zUnya hojAya, aura parabhAvase yadi sattva aGgIkAra kareM to saba ekamaya arthAt ekarUpa hI hojAya // 14 // vyAkhyA / cedyadi astisvabhAvo nAGgIkriyate parabhAvApekSayA yathA nAstitvaM tathA svabhAvApekSayApi nAstitvAvalambane sati sarvaM jagadidaM prapaMcamAnavyatikaramapi zUnyaM bhavet / tasmAtsvadravyApekSayA astisvabhAvaH sarvathaivAGgIkaraNIyaH / parabhAvena paradravyAdyapekSayApi nAstitvasvabhAvo'pyavazya maGgIkattavya ityarthaH / tathA ca paramAvenApi sattAmastisvabhAvamaGgIkurvatAM sarvasvarUpeNAstitve jAyamAne ca jagadekarUpaM bhavet / tatta sakalazAstravyavahAraviruddhamasti / tasmAtparApekSayA nAstisvabhAva eva samasti / atha sattA tu svAbhAvena vastuviSayaM jJApayati, ataH satteti satyamasti / asattA tu svajJAnena paramukhanirIkSaNaM kurute tataH kalpanayA jJAnaviSayatvena ca asatto tyasatyamasti / itthaM bauddhAnAM mataM varttate // 14 // vyAkhyArthaH-- yadi astisvabhAvako nahIM kahate ho to jaise parabhAvakI apekSA se nAstitva hai; vaise hI svabhAvakI apekSAse nAstitvakA grahaNa hojAnese yaha saba jagat arthAt prapaMcyamAna vyatikara bhI zUnya ho jAyagA / isa kAraNa se svakIya dravya, kSetraAdikI apekSA se astisvabhAvako avazyameva mAnanA cAhiye, aura isI prakAra parabhAvase arthAt paradravyaAdikI apekSAse nAstisvabhAva bhI avazya svIkRta karanA cAhiye yaha tAtparya hai / aura parabhAvase arthAt anyake dravya kSetraAdiko apekSAse astisvabhAvako svIkAra karanevAloke mata se sarva svabhAvase astitva siddha hojAnepara saMpUrNa jagat ekarUpa hI hojAyagA, aura sarvathA samasta jagatkA ekarUpa ho jAnA saba zAstroMse viruddha hai, isaliye parakI apekSAse Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm [ 195 nAstisvabhAva hI samIcIna hai| "aba sattA to apane astisvabhAvase vastuviSayatAko jJApita karatI hai; arthAt vastuko jatAtI hai; isaliye sattA yaha satya hai, aura asattA apane asatviSayaka jJAnase kevala parake mukhakI ora tAkatI hai; isaliye kevala kalpanAse jJAnakA viSaya honese arthAt kalpanAmAtrase jJAnameM bhAsanese asattA asatya ( mithyA ) hai" aisA bauddhoMkA mata hai / / 14 / / tadeva khaNDayanoha / aba isI asattAko mithyA kahanevAle bauddhoMke matakA khaMDana karate hue kahate haiM / yatsattAvadasattA tu na sphured vyaJjakaM vinA / tatsat zarAvagandho'pi vinA noraM na saMbhavet // 15 // bhAvArtha:-jaise sattA tatkSaNa sphurAyamAna hotI hai; vaise jo asattA nahIM sphurAyamAna hotI hai; to isameM vyaMjakakA nahIM milanA kAraNa hai, kyoMki-zarAbameM vidyamAna zarAbakA gaMdha bhI jalake vinA nahIM jAnA jAtA hai / / 15 // vyAkhyA / yatsattAvat tatkSaNamevAsattA tu na sphuret, tatta, vyaJjakaM vinA vyaM jAsyAmilanavazataH / parantu zUnyatvena, atha ca tucchatyena nahyAsta / tatra dRSTAntamAha / taditi udAharaNaMsan vidyamAnaH zarAve vartamAnaH zarAvagandho'pi nIraM vinA nIrasparzanamantareNa na saMbhavet na jJAyate / etAvatA ganyApekSA asatyA nAsti kintu keSAMcidvastUnAM guNAH svamAvenAnubhUyante, keSAMcicca pratiniyatavyaJjakavyaGgayA eva santItyetadvastuvaicitramasti / parantasyaiva kasyacidvarmasya nyUnatvakathane bahuvyavahAravilupti yate / ukta ca zrImadyazovijayopAdhyAya SArahasyaprakaraNe "te huMti parAvekkhA vaMjayamuhadaMsiNo'vi jayatucchA / viThumiNaM vecittaM sarAvakappUragaMdhANaM" // 15 // vyAkhyArtha:-jo sattAkI bhAMti asattA usI kSaNa sphurita (prakaTa ) nahIM hotI hai so vyaMjakake binA arthAt vyaMjakake na milanese tatkAla sphurita nahIM hotii| parantu asattA zUnya hai athavA tuccha hai, isavAste sphurita nahIM hotI yaha bAta nahIM hai| isa viSayameM dRSTAnta kahate haiM / sUtrameM tat zabda jo hai so udAharaNakA pradarzana karatA hai isa liye udAharaNa yaha hai ki zarAba arthAt saravA ( mRttikAkA banA huA korA pAtra ) jo hai usameM vidyamAna jo usa zarAbakA gaMdha hai vaha bhI jalake spazavinA nahIM jAnA jAtA / isase tAtparya yaha hai ki zarAbameM vidyamAna gaMdha asatya nahIM hai kintu satya hI hai| parantu vaha jo jalasparzake vinA nahIM jAnA jAtA hai isameM vastukI vicitratAhI kAraNa hai| kitanehI padArthoke guNa svabhAvasehI anubhUta hote haiM aura kitanehI padArthoke guNa pratiniyata jo vyaMjaka haiM unasehI jAne jAte haiM yaha vastusvabhAvakI vicitratA hai| parantu vastu meM tanakSaNa vaha dharma sphurita na ho to usakI nyUnatA (kamI) kaha denese bahutase . vyavahAroMko lopa ho jAtA hai / aura isa viSayameM zrIyazovijayajI upAdhyAyane "bhASA Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 ] zrImadrarAjacandrajainazAstramAlAyAm rahasyaprakaraNa meM kahA bhI hai ki "nAstisvabhAva parakI apekSA rakhate haiM aura tucchanayake viSaya haiM aura vyaMjakakA mukha dekhA karate haiM / yaha vastukA vaicitrya zarAba tathA kapUrake gaMdhameM dekhA huA hai arthAt jaise zarAba tathA kapUrakA gaMdha vyaMjaka vinA prakaTa nahIM hotA vaise nAstisvabhAva bhI vyaMjakakI apekSA rakhatA hai // 15 // __ yatsvasvAnekaparyAyabhinnaM dravyaM tadeva hi / nityAnityasvabhAvena paryAyapariNAmatA // 16 // bhAvArtha:-jo nija nija aneka paryAyoMse bhinna arthAt bhedaka dravya hai vahI nitya tathA anitya svabhAvase paryAyakI pariNAmatA hai // 16 // vyAkhyA / yatsvasvAnekaparyAyanijanijakramamAvimiH zyAmatvaraktatvAdibhinninnaM bhedaka dravyaM vartate parantu tadeva hi nizcitaM dravyaM tadeva yatpUrvamanubhUtamabhaviSyadityetattattvajJAnaM yasmAjAyate tannityasvabhAvatvaM kathyate "tadbhAvAvyayaM nityamiti" sUtram / pradhvaMsApratiyogitvaM nityatvamityasyApyauva paryavasAnaM kenacidrU peNaiva tallakSaNavyavasthiteH / anityasvabhAvaparyAyapariNatiryena prApyate, yena ca rUpeNotpAdavyayau staH, tena rUpeNAnityasvabhAvo'sti / tato nityAnityasvabhAvena paryAyapariNAmatA jJeyA // 16 // __ vyAkhyArthaH-jo apane apane kramabhAvI zyAmatva tathA raktatva Adi paryAyoMse bhinna arthAt bhedaka dravya hai parantu nizcaya karake vahI dravya hai jo pahale anubhavameM AyA huA hai aura Age anubhavameM AvegA, aisA tattvajJAna jisake dvArA hotA hai usako nityasvabhAva kahate haiM / kyoMki "tadbhAvAvyayaM nityam" "jisake svabhAvakA nAza na ho vahI nitya hai" aisA sUtra hai / aura 'jo dhvaMsAbhAvakA apratiyogI hai vaha nitya hai, isa lakSaNakA bhI yahAM hI samAveza hai; kyoMki cAhe jaisA lakSaNa karo avinAzIsvarUpakI sthitimeM tAtparya hai / aura anitya svabhAvarUpa paryAyoMkA pariNAma jisake dvArA prApta hotA hai tathA jisa rUpase utpatti aura nAza hotA hai usa rUpase anityasvabhAva hai| isa kAraNase nitya aura anitya svabhAvase paryAyoMkA pariNAma jAnanA cAhiye // 16 // sadvastu nAzayan rUpAntareNAbhAti yadvidhA / satsAmAnyavizeSAbhyAM sthUlArthAntaranAzatA // 17 // bhAvArtha:-vidyamAna vastuko rUpAntarase naSTa karatA huA jo dravya do prakArakA bhAsatA hai so sat sAmAnya aura vizeSase sthUla arthAntarakI nAzatA hotI hai // 17 // vyAkhyA / sadvastu vidyamAnaM vastu rUpAntareNa paryAyavizeSeNa nAzayannavasthAntaramApAdayan yadavyaM dvidhA dvibhedametadra peNa nityametad peNAnityaM peti vaicitryamAmAti / yathA ca satsAmAnya. vizeSAbhyAM sthUlArthAntaranAzateti vizeSasya sAmAnyarUpatvAdanityatvaM, yathA ghaTanAze'pi Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatakaNA [ 197 mRvyaanuvRttH| tathA punaH sAmAnyasyApi sthUlArthAnta raghaTAdinAze'nityatvaM, ghaTanAze mRnna ghaTa iti pratIteH // 17 // vyAkhyArthaH-vidyamAnavastuko rUpAntarase arthAt paryAyavizeSase eka avasthAse dUsarI avasthAmeM prApta karate hue jo dravya do bhedayukta arthAt isa rUpase nitya hai aura isa rUpase anitya hai isa prakAra vicitratAse bhAsatA hai; vahA~ satsAmAnya tathA vizepase sthUla arthAntarakI nAzatA hai jaise-vizeSake sAmAnyarUpase anityatA hai / dRSTAnta-jaise ghaTake nAza honepara bhI mRttikArUpakI anuvRtti anya paryAyoMmeM hotI hai vaise sAmAnyake bhI sthUla padArthAMtara ghaTa AdikA nAza honepara anityatA hai / kyoMki ghaTarUpase jo mRttikA hai vaha ghaTa nahIM hai aisI pratIti hotI hai // 17 // nityatvaM nAsti cettatra kArya naivAnvayaM vinaa| kAryakAle'pyasana hetuH pariNati vigopayet // 18 // bhAvArthaH-yadi padArthakI nityatA nahIM mAnoge to anvayake vinA kAryakI utpattihI na hogI / aura kAryakAlameM bhI avidyamAna hetu pariNAmako nahIM hone degA // 18 // vyAkhyA / cedyadi nityatvaM nAstyatha caikAntakSaNikameva svalakSaNamasti / tatra tvasvayaM vinA kArya no niSpadyate / yataH kAraNakSaNaM kAryakSaNotpattikAle ca nirhetukanAzamanubhavannasamnevAsti / tacca kAryakSaNapariNati kathaM kuryAt, asatkAraNakSaNa: kAryakSaNaM karoti tadA vinaSTakAraNAdathavAnutpannakAraNAtkArya niSpannaM yujyate, tadA tu kAryakAraNabhAvasya viDambanA jAyate / avahita eva yaH kAraNakSaNaH kAryakSaNaM ca kuruta evaM yadocyate tadApi rUpAlokamanaskArAdikSaNarUpAdInAM viSaya upAdAnAlokAdikaviSaye ca nizcitamiti vyavasthA kathaM ghaTate / yato'nvayaM vinA zaktimAtraviSaya upAdAnanimittaviSaye'pi kathayiturvyavahAro na syAt, tasmAdupAdAnamityamvayitvena mantavyam / athAnvayitvaM ca tadeva nisyasvabhAvatvaM mantavyamityarthaH // 18 // ___ vyAkhyArthaH-yadi padArthakI nityatA nahIM hai kintu sarvathA kSaNika rUpahI padArthakA lakSaNa hai aisA mAnate ho to isa mAnanemeM kAraNake anvaya arthAt kisI svabhAvakI anuvRtti vinA kArya nahIM siddha ho sktaa| kyoMki kAraNakA kSaNa kAryakSaNake utpattikAlameM bhI heturahita hokara nAzakA anubhava karatA huA asatrUpa hI hai aura vaha asat kAraNakSaNa kAryakSaNakA pariNAma kaise karegA ? kyoMki jaba asat kAraNakSaNa hI kAryakSaNakI utpattiko karegA taba vinaSTa kAraNase kArya utpanna hotA hai athavA anutpanna (nahIM paidA hue) kAraNase kArya utpanna hotA hai aisA kathana karanA ThIka hotA hai / aura naSTa hue tathA anutpanna kAraNase kArya siddha hotA hai aisA kathana karoge to kAryakAraNabhAvakA mAnanA yaha viDambanAhI hai / bhAvArtha-naSTa tathA anutpanna kAraNa kAryako kaise kara Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 ] AmadrAjacandranazAjainamAlAyAm sakatA hai ? api tu nahIM kara sakatA / aba yadi yaha kaho ki avahita jo kAraNakSaNa hai vahI kAryakSaNako bhI karatA hai taba bhI rUpakA dekhanA tathA manakA vyApAra karanA ityAdike kSaNasahita rUpAdike viSaya meM tathA upAdAnakAraNa jo AlokAdi haiM unake viSaya meM kAraNakSaNa nizcita hai yaha vyavasthA kaise ghaTita ho sakatI hai ? kyoMki, anvayake vinA zaktimAtrake viSayameM aura upAdAna nimittake viSayameM bhI kathana karanevAlekA vyavahAra nahIM ho sakatA / kyoMki, vaha upAdAnatA to kSaNika honese usI kSaNameM naSTa hogayI phira kAryadazAmeM ( ghaTarUpa avasthAmeM ) upAdAna kAraNa ( mRttikA ) hai yaha vyavahAra kaise ho sakatA hai ? / isaliye upAdAna kAraNakI kAryadazAmeM anuvRtti rahatI hai yaha vArtA avazya mantavya hai / jo anvayapanA hai vahI nitya svabhAvatva hai aisA mAnanA cAhiye yaha artha hai / / 18 // sarvathA nityatA nAsti na syAdarthakriyA tdaa| dalasya kAryarUpatvAnutpannatvaM yiSIdati // 16 // bhAvArtha:-aura sarvathA kAraNarUpakI nityatA bhI nahIM hai kyoMki sarvathA nityatA mAnanemeM arthakriyA na hogI; kyoMki kAraNake sarvathA nityapane meM kAryarUpase utpatti nahIM ghaTita hotI hai // 19 // vyAkhyA / yadi sarvathA nityasvabhAvo mantavyaH athApyanityatA anityatAsvamAvaH sarvathA nAstyevamaGgIkAre'rthakriyA na syAdarthakriyA na ghaTate / yato dalasya kAraNasya kAryarUpatvAnutpannatvaM viSIdati, kAraNasya kAryarUpatA pariNatiH kathaMcidutpannatvamevAgatam , sarvathA anutpannatvaM tu viSIdati vighaTitaM bhavatIti / aparaM ca yadyavaM kathyate kAraNaM tu nityameva taddha tti kArya tvanityameva / tadA kAryakAraNayorabhedasaMbandhaH kayA yuktyA ghaTate / bhedasaMbandhAGgIkAre tatsaMbandhAntarAdigaveSaNayA anavasyA bhavet / tataH kathaMcidanityasvabhAvo'pi mAnanIyaH / iti bhAvArthaH // 19 // vyAkhyArthaH-yadi sarvathA (ekAntarUpase) nitya svabhAvahI mAnA jAya aura anitya svabhAva sarvathA nahIM hai aisA mAnA jAya to arthakriyA nahIM ho sakatI / kAraNa ki kAraNake kAryarUpa anutpannatA vighaTatI hai arthAt kAraNakI jo kAryarUpameM pariNati hai usase kathaMcit utpannatA ho AI aura anutpannatA to sarvathA saMgata nahIM hotI hai| aura yadi aisA kahate ho ki kAraNa to nityahI hai aura usameM rahanevAlA kArya anitya hI hai taba kArya aura kAraNakA jo abhedasaMbandha mAnA gayA hai vaha kisa yuktise siddha hogA ? kyoMki nityatA tathA anityatAkA abhedasaMbandha nahIM ho sktaa| tathA yadi kArya aura kAraNakA bhedasaMbandha mAno to vaha saMbandha kisa saMbandhase rahatA hai ? jo saMbandha usameM rahatA hai vaha kisa saMbandhase hai ? . Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 199 dravyAnuyogatarphaNA ityAdi saMbandhoMke khoja karanese anavasthA doSa ho jAyagA / isaliye kathaMcit anitya svabhAva bhI avazya mAnaneke yogya hai / isa prakAra zlokakA tAtparya hai // 19 // svabhAvakAzrayatve tvekasvabhAvavilAsatA / anekArthapravAheNAnekasvabhAvasaMbhavaH // 20 // ___ bhAvArthaH - svabhAvoMkA ekAzraya svIkAra karanepara eka svabhAvakI vilAsatA hai tathA aneka svabhAvayukta padAthake pravAhase aneka svabhAvakA bhI saMbhava hai / / 20 // vyAkhyA / svabhAvakAzraye svabhAvo hi sahabhAvI dharmastasyAdhAratve svabhAvakAzrayatve tvekasvabhAvo yathA rUparasagandhasparzAnAmAdhAro ghaTAdirekaH kathyate / nAnAdharmAdhAratva ekasvabhAvatA nAnAkSaNAnugamanatve nityasvabhAvatA ityayaM vizeSo jJeyaH / mRdAdidravyasya sthAsakozakusUlAdikA aneke dravyapravAhAH sasti tenAnekasvabhAvaprakAze paryAyatvenAdiSTaM dravyaM kriyate, tadA AkAzAdidravyeSvapi ghaTAkAzAdibhedenaitatsvabhAvadulaMmatA nAsti / evamanekArthapravAheNAnekasvamAvasaMbhava iti // 20 // vyAkhyArthaH-svabhAvakA artha hai dravyake sAtha honevAlA dharma, usake AdhArako eka mAnanese eka svabhAva hogaa| jaise-rUpa, rasa, gaMdha tathA sparzakA AdhAra (Azraya) ghaTa Adi padArtha eka kahA jAtA hai / aura nAnAprakArake dharmoMkA AdhAra honepara ekasvabhAvatA arthAt nAnAkSaNameM vahI mRttikArUpa dravyakA jo anugamana ( anuvRtti ) hai vaha nityasvabhAvatA hai, yaha vizeSa jAnanA cAhiye / aura mRttikA Adi dravyake piMDa, koza, kusUla Adi aneka dravyapravAha hote rahate haiM isase anekasvabhAvayukta bhI paryAya rUpase dravya hotA hai / aura jaba aisA huA taba AkAza Adi dravyoMmeM bhI ghaTa AkAza, maTha AkAza, Adi bhedoMse nAnAratrabhAvatA ( aneka svabhAvapanA ) durlabha nahIM hai / isa prakArase nAnAprakArake svabhAvayukta dravyakA pravAha honese dravya nAnAsvabhAvakA dhAraka hai, yaha bhI pakSa saMbhava hai / / 20 // vinaikatvaM vizeSo na sAmAnyAbhAvato labhet / anekatvaM vinA sattA vizeSAbhAvato nahi // 21 // bhAvArtha:--eka svabhAvake abhAvameM sAmAnyake vinA vizeSakI prApti nahIM hotI ora aneka svabhAvake vinA vizeSakA abhAva hone se sattA ( sAmAnya ) kI prApti nahIM hotI hai / / 21 // vyAkhyA / ekatvaM vinA ekasvamA vinA sAmAnyAmAvena vizeSo na prApyate / tathA anekatvaM vinA anekasvabhAvamantareNa sattA api na ghaTate / tata ekAneketi svamAvadvayamaGgIka yogyam / tathaiva vizeSAbhAvato nahIti, vizeSamantarA sAmAnyaM na, sAmAnyamantarA vizeSo neti / eka binA anekatA na, aneka vinA naikatvamiti // 21 // Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 ] zrImadrAjacandrajainazAkhamAlAyAm vyAkhyArthaH-ekasvabhAvake vinA sAmAnyakA abhAva ho jAvegA aura sAmAnyake abhAvase vizeSakI prApti nahIM hotI, aisehI aneka svabhAvake vinA sarvavartinI sattA bhI nahIM ghaTita hotii| isaliye eka tathA aneka ye donoM svabhAva vastuke aMgIkAra karane cAhiye / aisehI vizeSake vinA sAmAnyarUpa nahIM / arthAt vizeSake vinA sAmAnya aura sAmAnyake vinA vizeSa nahIM hai / ekake vinA anekatA nahIM hai aura anekake vinA ekatva nahIM hai // 26 // saMjJAsaGghayAdibhedena bhedasvabhAvatA dvayoH / abhedavRttilakSaNaM yattadevAbhedabhAvanam // 22 // bhAvArthaH-saMjJA tathA saMkhyA Adike bhedase guNa guNI Adike bheda svabhAva hai| aura abhedavRtti jo lakSaNa hai vahI abheda-bhAvanA hai // 22 // vyAkhyA / dvayoriti guNaguNinoH paryAyaparyAyiNoH kArakakArakinoH saMjJAsaMkhyAdibhedena kRtvA bhedasvabhAvatA jJAtavyA / yadabhedavRttilakSaNaM bhedarahitavRtte lakSaNavattvaM tadevAbhedasvabhAvo'bhedabhAvanaM jJeyama // 22 // vyAkhyArthaH-sUtrameM "dvayoH" yaha jo pada hai isase guNa guNI, paryAya paryAyI, tathA kAraka aura kArakI (jisameM kArakakA vyavahAra hotA hai use kArakI kahate haiM) ina do do ke saMjJA, saMkhyA Adike dvArA bheda svabhAvapanA jAnanA cAhiye / aura bhedavRttise rahita jo lakSaNa hai usa lakSaNasahitako hI abhedasvabhAva jAnanA cAhiye // 22 // bhedaM vinakatAmISo tato vyvhRtikssyH| anabhedAtkathaM bodho hyanAdhAravato yoH // 23 // bhAvArtha:-bhedasvabhAvake binA ina saba dravya, guNa tathA paryAyoMkI ekatA ho jAyagI, aura sabakI ekatA honese vyavahArakA abhAva hogA tathA abhedake binA AdhArazUnya donoM guNaparyAyoMkA bodha bhI kaise hogA / / 23 // ___vyAkhyA / bhedaM vinA bhedasvabhAvaM vinA AmISAM sarvadravyaguNaparyAyANAmekatA aikyaM syAt / tena kRtvA idaM dravyama, ayaM guNaH, ayaM paryAyaH, iti vyavahArasya virodho jAyate / anyaccAbhedasvamAvo yadi na kathyate tadA anAdhAravatonirAdhArayodayorbodhaH kathaM bhavet / AdhArAdheyayorabhedaM vinA dvitIyaH saMbandho na ghaTate / atra pravacanasAragAthA "pavimattapadesatta puttamidi sAsaNaM hi vIrassa / aNatamattamAvo Na tadbhavaM bhavadi kadhamegaM / 1 / " // 23 // vyAkhyArthaH-bheda svabhAvake vinA ina saba dravya, guNa tathA paryAyoMkI ekatA hojAyagI aura sabakI ekatA honese yaha dravya hai, yaha guNa hai, tathA yaha paryAya hai ityAdi vyavahArakA virodha hotA hai aura yadi abheda svabhAva nahIM kahate haiM to AdhArarahita donoMkA bodha bhI kaise hove kyoMki AdhAra tathA Adheyake abheda vinA dUsarA saMbandha . Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA [ 201 ghaTita nahIM hotA hai / isa viSayameM pravacanasArakI gAthA bhI hai| usakA bhAva yaha hai ki pravibhaktapradezatA hai vahI pRthaktva hai aisA zrIvIrabhagavAnkA upadeza hai ora jo anyatva hai vaha atadbhAva hai arthAt usakA svabhAva nahIM hai| kyoMki vaha usameM nahIM hotA isaliye donoM eka nahIM hai arthAt guNa guNI rUpatAse ekatA nahIM hai / / 23 // avasthitAtmarUpasyAvirbhAvAdbhavyamiSyate / sadAzrayanparaM bhAvamabhavanitaraH svataH // 24 // bhAvArthaH-avasthita dravyabhAvake avirbhAvase bhavyasvabhAva hai tathA sadA parabhAvakA Azraya karatA hai vaha svabhAvase itara (bhinna ) arthAt abhavya svabhAva hai / / 24 // vyAkhyA / avasthitAtmamAvasyAnekakAryakAraNazaktikaM yadavasthitadravyaM tasyAvasthitadravasyAvirbhAvAtkramikaM vizeSAntAvirbhAvAdamivyaGgaya mavyaM madhyasvabhAvamiSyate / atha sadA trikAlaM paraM bhAvaM paradravyAnugatitvaM zrayanparasvabhAvena pariNamanyaH syAttatsvataH svamAvata itaro'bhavyasvabhAva iti kathyate / 10 / 'aNNoNNaM pavisaMtA ditA ogAsaaNNamaNNassa / melaMtAviya NiccaM sagasagamAvaM Na vijahaMti / 1 / ' iti bhAvasvabhAvArtho jJeyaH // 24 / / vyAkhyArthaH-aneka kAryakAraNakI zaktiyukta jo avasthita dravya hai usa avasthita (vidyamAna ) dravyake kramase jo AvirbhAva usase jAnane yogya bhavyasvabhAva mAnA gayA hai / 9 / aura sadA (trikAlameM) jo parasvabhAvase pariNamana karatA hai vaha stra (apane ) bhAvase bhinna arthAt abhavya svabhAva kahA jAtA hai / 10 / aura parassara eka dUsareke pradeza meM praveza karate hue tathA paraspara avakAzako dete hue evaM nitya milate hue bhI dravya apane apane bhAvako nahIM chor3ate haiM / yaha bhAvasvabhAvakA artha jAnanA cAhiye // 24 // zanyatvaM kUTakAryeNa bhavyabhAvaM vinA bhavet / / abhavyatvaM vinA dravyAntaratA dravyayogataH // 25 // bhAvArthaH-bhavyasvabhAvake vinA asatyakAryake sAtha yoga honese zUnyavattA hotI hai / aura abhavya svabhAvake binA dravyake saMyogase anya dravyakI utpatti hotI hai / / 25 / / ___ vyAkhyA / bhavyamAvaM vinA madhyasvabhAvamantareNa kUTakAryeNAsatyakAryeNa yoge zUnyatvaM zUnyavatvaM bhavet / kintu parabhAve bhavennahi svabhAve ca bhavettadA bhavyatvaM syAditi / atha punaramaNyatvaM vinA amavyasvamAvAnaGgIkAre dravyayogataH dravyasya saMyogAdravyAntaratA dravyAnyatvaM jAyate / yasmAddharmAdharmAdInAM jIvapadagalayorekAvagAhanAvagADhakAraNena kAryasaMkaro'mavyasvabhAvenaiva na bhavediti / tattadravyANAM tattatkAryadetatAkalpanamapyamavyatvasvabhAvamitamevAste / AtmAdeH svavRttyanantakAryajananazaktyA bhavyaH, tattatsahakArisama. vadhAnena tattatkAryopadhAyakatAzaktizca tathA bhavyateti / tathA bhavyatayavAnatiprasaGga iti tu haribhadrAcAryaH // 25 // ___ vyAkhyArthaH-bhavya svabhAva ke binA asatyakAryakA yoga honese zUnyavAnpanA hove / tAtparya yaha ki parabhAvameM nahIM hove aura svabhAvameM ho taba bhavya bhAva hotA hai| aura abhavya Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 ] zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm svabhAvake na aMgIkAra karanepara dravyake saMyogase anyadravyatA hotI hai| isase dharma adharma Adi dravyoMke tathA jIva aura pudgalake eka pradezameM avagAhanA rUpa avagADha kAraNase jo kAryasaMkaratA nahIM hotI hai so abhavyasvabhAvasehI nahIM hotI hai / aura una una dravyoMke una una dravyoMke kAryoMkA heturUpase jo kalpana hai vaha bhI isa abhavyasvabhAvameM hI garbhita hai / tAtparya yaha ki AtmA Adi dravyoMke apanemeM rahanevAle ananta kAryoMko utpanna karanekI jo zakti hai usa zaktise to bhavyabhAva hai aura una una sahakArI kAraNoMke sannidhAnase una una kAryoMkI utpAdaka jo zakti hai vaha abhavya bhAva hai / aura aisA mAnanese bhavyabhAvake sAtha ativyApti nahIM hotI hai / yaha haribhadrAcAryajI kahate haiM // 25 // pAriNAmikasvabhAvaH paramabhAva AhitaH / vinainaM mukhyatA dravye prasiddhayA dIyate katham // 26 // bhAvArthaH-pAriNAmikasvabhAva jo hai usako paramabhAva kahate haiN| isa paramabhAvake vinA dravyameM pradhAnatA prasiddharUpase kaise dI jAve ? // 23 // vyaakhyaa| svalakSaNIbhUtapAriNAmika bhAvapradhAnatayA paramamAva AhitaH / yathA jJAnasvarUpa AtmA / pariNAme bhava: pAriNAmikaH sa cAso svabhAvazca pAriNAmikasvabhAvaH / paraM prakRSTaM jJAnAdi paramaM tacca bhAvaH paramabhAva ityanenAtmA dhvanyate / yadi hi paramabhAvaH svabhAvo na kathyate tadA dravyaviSaye prasiddhatayA prasiddharUpaM kathaM dIyate / anantadharmAtmakavastuna ekadharmapuraskAreNAlApyate yattadeva paramatAyA lakSaNaM jJeyamiti / ete ekAdaza svabhAvA sarveSAM dravyANAM dhaarnniiyaaH| enaM paramabhAvaM vinA dravye drabyaviSaye mukhyatA prAdhAnyaM prasiddhayA prasiddharUpeNa kathaM dIyata ityevamiti // 26 // vyAkhyArtha:--apane nijalakSaNabhUta pAriNAmika bhAvakI pradhAnatAse parama bhAva kahA gayA hai| jaise-AtmA jJAnasvarUpa hai / pariNAmameM jo ho use pAriNAmika kahate haiM / pAriNAmika aisA jo svabhAva vaha pAriNAmika svabhAva hai| utkRSTa jo jJAna Adi so parama haiM / parama jo bhAva vaha parama bhAva hai aura isase AtmA dhvanita hotA hai / 11 / yadi parama bhAvako svabhAva nahIM kahaiM to dravyameM prasiddharUpa kaise diyA jAve ? kyoMki, anantadharmavAle dravyako jo eka dharmako mukhya karake usase kahA jAve vahI parama bhAvakA lakSaNa hai, aisA jAnanA caahiye| ye pUrvokta ekAdaza ( gyAraha ) svabhAva chahoM dravyoMke viSayameM hI dhAraNa karane cAhiye / isa aMtima paramabhAvake binA dravyake viSaya meM pradhAnatA prasiddha rUpase kaise yojita kara sakate ho ? / isa roti se astitva Adi saba bhAvoM kI AvazyakatA darzAyI gaI hai / / 27 / / itthaM ca sAmAnyatayA svabhAvA, ekAdazAmI kathitAH zrutoktAH' / Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA Aptoktimabhyasya nirasya jADya marhatkramAbhojamratA bhavantu // 27 // bhAvArtha:- isa prakAra ye zAstrokta sAmAnyarUpase dravyoMke ekAdaza svabhAva kahe gaye haiM / bhavyajIvoMko ucita hai ki ve inakA pUrNarUpa se abhyAsa karake aura apanI ajJAnatAko 1 dUra karake zrIjinadevoMke caraNakamaloM kI sevAmeM tatpara hovaM // 27 // [ 203 / itthaM ca pUrvoktaprakAreNa sAmAnyatayA sAmAnyasvabhAva sarvadravyAdhAratayA svabhAvAH dravyANAM prakRtayaH abhI pratyakSapramANaviSayIkRtAH kathitAH kaNThato'rthatazroktAH zrutoktAH zrute zAstra uktAH pratipAditAstAnsvabhAvAnsamyak svabuddhayA abhyasya abhyAsIkRtya jADyaM maukhyaM nirasya dUrIkRtya haiMtkramAmojaratA arhatAM tIrthaMkRtAM kramAH pAdAsta evAmbhojAni kamalAni tatra raktA AsaktAH sAdarA bhavantu / zrutabodhasyaitanmAhAtmyaM zrIjinabhajana sAdaratvameveti dhyeyam / atra zleSeNa bhojeti sandarbha katta urnAmasaGketazceti / athAgyagranthAdhikAraH / astitvam 1 vastutvam 2 dravyatvam 3 prameyatvam 4 agurulaghutvam 5 pradezatvam 6 cetanatvam 7 acetanatvam 8 mUrttatvam amUrttatvam 10 dravyANAM daza sAmAnyaguNAH // pratyekamaSTAvaSTau / sarveSAM dazasAmAnyaguNAnAM madhye SaTa sAmAnyaguNAH, catvAraH sAmAnyavizeSaguNAH, jJAnadarzana sukhavIryANi, sparzarasagandhavarNAH, gatihetutvam, sthitihetutvam, avagAhanAhetutvam varttanAhetutvam, cetanatvam, acetanatvam, mUrttatvam, amUrttatvam, dravyANAM SoDaza vizeSaguNAH, pratyekaM jIvapudgalayoH, itareSAM pratyekaM trayo guNAH, antasthAzcatvAro guNAH svajAtyapekSayA sAmAnyaguNAH, vijAtyapekSayA ta eva vizeSaguNAH / iti guNAdhikAraH // 27 // iti dravyAnuyogatarkaNAyAM kRtibhojasAgaravinirmitAyAmekAdazo'dhyAyaH / / 11 / / vyAkhyArthaH- :- bhavya jIva isa pUrvokta prakArase sAmAnya svabhAva saMpUrNa dravyoMke AdhArase pratyakSa pramANake viSaya meM lAye hue zAstra meM kahe hue dravyoMke ekAdaza 11 bheda jo kaMuse tathA arthase kahe haiM, una svabhAvoMko pUrNa rItise abhyAsagocara karake tathA unake abhyAsadvArA mUrkhatAko dUra karake zrItIrthaMkaroMke caraNarUpI kamaloM meM vinayasahita Asakta ( tatpara ) hoveM / kyoMki zAstrajJAnakA yahI mAhAtmya hai ki zrIjinendrakI sevA Adara karai; yaha samajhanA cAhiye / yahAM zleSase bhoja yaha granthakAra ke nAmakA saMketa hai / aba anya granthakA adhikAra karate haiM / astitva 1 vastutva 2 dravyatva 3 prameyatva 4 agurulaghutva 5 pradezatva 6 cetanatva 7 acetanatva 8 mUrttatva 9 amUrttattva 10 ye daza dravyoM ke sAmAnya guNa haiM / sAmAnya guNa pratyeka dravyameM ATha ATha rahate haiM / ina saba sAmAnya guNoM meM chaha to sAmAnya guNa haiM aura antake cAra sAmAnya jJAna 1 darzana 2 sukha 3 vIrya 4 sparza 5 rasa sthitihetutA 10 avagAhanahetutA 11 vattanAhetunA mUrttatva 15 amUrttatva 16 ye dravyoMke solaha vizeSa tathA guNa bhI haiM aura vizeSa guNa bhI haiM / 6 gaMdha 7 varNa 8 gAtahetutA 9 12 cetanatva 13 acetanatva 14 Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204] zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm guNa haiM / ina solaha vizeSa guNoMmeM jIvake chaH chaH guNa haiM, pudgalake bhI chaH chaH guNa haiM, aura anya dharmAdi cAroM dravyoMmeM pratyekake tIna tIna guNa haiN| aMtake cetanatva Adi cAra guNa apanI jAtikI apekSAse sAmAnya guNa haiM aura parajAtiko apekSAse vizeSa guNa haiM / isa prakAra guNoMkA adhikAra hai // 27 // iti zrIAcAryopAdhidhAraka-paM0 ThAkaraprasAda praNIta-mASATIkAsamalaMkRtAyAM dravyAnuyogatakaMNAvyAkhyAyAmekAdazo'dhyAyaH // 11 // atha svabhAvAdhyAyaM vyAcikhyAsurAha / aba isa dvAdaza ( bArahaveM ) adhyAyameM svabhAvoMkA nirUpaNa karanekI icchAse yaha zloka kahate haiN| caitanyaM cetanA khyAtA tvacaitanyamacetanA / cetanatvaM vinA jantoH karmAbhAvo bhaveddhavam // 1 // bhAvArthaH-caitanya cetanAkA nAma hai aura acaitanya acetanAkA nAma hai| isa caitanya nAmaka guNake vinA jIvake nizcaya karake karmoMkA abhAva ho jAve // 1 // vyAkhyA / citI saMjJAne cetati cetayate vA cetanastasya bhAvazcaitanyaM cetanAvyavahArazcetanasvabhAvaH 1 tadviparItamacaitanyamacetanasvabhAvaH 2 cetanatvaM vinA jantorjIvasya karmAbhAvo mavediti rAgadveSarUpaM kAraNaM cetanA jJAnAvaraNAdikarmaNo'bhAvaH / yataH "snehAbhyaktazarIrasya reNunAzliSyate yathA gAtram / rAgadveSaklinnasya karmabandho bhavatyevama / 1 / " evaM yadi jIvasya sarvathA acetanasvabhAva: karmAbhAva eveti // 1 // vyAkhyArtha--'citI' dhAtukA saMjJAna arthAt jAnanA artha hai| jo svayaM cetai vA dUsaroMko citAvai usako cetana kahate haiN| usa cetanakA jo bhAva (dharma) hai usako caitanya kahate haiM / aura cetanAkA jo vyavahAra hai sohI cetanasvabhAva hai / 1 / tathA cetanasvabhAvase jo viparIta hai vaha acaitanya vA acetana svabhAva hai / 2 / inameM cetana svabhAvake vinA arthAt cetanasvabhAva na mAnanepara jIvake karmoMkA abhAva hogA, kyoMki karmabandhameM jo rAga tathA dveSarUpa kAraNa hai vaha cetanA arthAt jJAnAvaraNAdi karmoMkA abhAva hai arthAt cetanAse hI karmoM kA bandha hotA hai| kyoMki jaise taila Adise lipta zarIravAle jIvakA zarIra dhUlase lipta ho jAtA hai, aisehI rAga tathA dveSase ArdrAbhUta (gIle hue) jIvake hI karmoMkA bandhana hotA hai| isa kathanake anusAra yadi jIvake cetana svabhAva na mAnakara, sarvathA avetana svabhAvahI mAne to karmoM kA abhAvahI hogA // 1 // Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA [ 205 acaitanyaM vinA jIve caitanyaM kevalaM yadi / dhyAnadhyeyeSTaziSyANAM kA gatirjAyate tadA // 2 // bhAvArthaH-yadi acetana svabhAvase rahita kevala cetana svabhAvahI jIvameM mAno to dhyAna, dhyeya (jisakA dhyAna kiyA jAtA hai use dhyeya kahate haiM), guru aura ziSya inakI kyA gati hogI ? // 2 // vyaakhyaa| acaitanyaM varjayitvA kevalaM caitanyaM jIve kathyate tadA acetanakarmadravyopazleSajanitacetanA- . vikArAhate zuddhasiddhasAdRzyaM bhavediti nizcayaH / tadA dhyAnadhyeyaguruziSyANAM kA gatirna kApi gatiH / dhyAnaM kiM dhyAyate, dhyeyazca ko mavati, ko guruH, ziSyo'pi ka iti vyavasthAmaGga syAt, sarvazAstravyavahArazcAgyathA syAt / zuddhasyAvidyAyA vRttyApi ka upakAro bhavati / tasmAdalavaNA yavAgUritivadacetana AtmA idamapi kathaMcitkathaM na dharmo jAyate // 2 // vyAkhyArthaH-yadi acetana svabhAvako chor3akara, kevala cetana svabhAvahI jIvameM kahA jAve to acetana jo kamaidravya hai usake saMbandhase utpanna jo cetanAmeM vikAra hai usakA abhAva ho jAnese saba jIvoMmeM zuddha jo siddha jIva haiM unakI samAnatA ho jAya arthAt acetana karmoM ke abhAvase saba jIva siddhasamAna ho jAveM aisA nizcaya hai / aura saba jIvoMke siddhatA honepara dhyAna, dhyeya, guru aura ziSya inakI kyA gati ( vyavasthA ) ho ? apitu kucha bhI gati nahIM arthAt dhyAna kisako dhyAve ? dhyAna karane yogya kauna ho, guru kauna rahe aura ziSya bhI kauna rahe ? arthAt koI na rahe / kyoMki, saba jIva samAna ho gaye isaliye dhyAna, dhyeya, guru aura ziSyakI vyavasthAkA nAza ho jAya aura samasta zAstroMmeM jo dhyAna AdikA vyavahAra hotA hai vaha zAstrIya vyavahAra bhI mithyA ho jAya / zuddha dravyake avidyAkI vRtti mAnanese bhI kyA upakAra hotA hai ? isaliye lavaNarahita yavAgU (lapasI) ke sadRza acetana AtmA hai yaha bhI dharma kathaMcit kaise nahIM hotA hai ? arthAt hotA hI hai // 2 // mUrti dadhAti mUrttatvamamUrttatvaM viparyayAt / jIvasya yadi mUrttatvaM na tadA saMsRtikSayaH // 3 // bhAvArthaH-mUrtiko dhAraNa karatA hai isaliye mUrttatva guNa hai aura jo mUrtiko nahIM dhAraNa kare vaha amUrttatva guNa hai / yadi jIvake mUrttatva guNa na mAno to saMsArakA kSaya (nAza) ho jAve // 3 // ___ vyAkhyA / mUttiH parasagandhasparzAdisannivezatA tasyA dharaNasvabhAvo mUrttatvaM mUrtasvabhAvaH / tasmAdyadviArItaM tadamUrtasvapanurIsamAvaH / yadi jIvasya kacinmUrtatAstra pAvo na bhavettadA zarIrAdisaMbandha vinA gatyantarasaMkramo na bhavati, gatyannarasaMkramaM vinA saMsArasyAmAvo bhavediti bhAvaH // 3 // Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadrAjacandrajainazAkhamAlAyAm vyAkhyArthaH-rUpa, rasa, gaMdha, sparza AdikA jo eka sthAnameM sanniveza (sthiti vA racanA ) hai vaha mUrti hai, usa mUrtiko dhAraNa karanekA jo svabhAva hai vaha mUrta svabhAva hai| aura mUrtase jo viparIta ( viruddha ) arthAt mUrtiko na dhAraNa karanekA jo svabhAva hai vaha amUrta svabhAva hai / yadi jIvake kathaMcit mUrta svabhAva na ho to saMsArakA abhAva ho jAyagA / kyoMki jIvake zarIra Adike saMbandha vinA eka gatise dUsarI gatimeM gamana nahIM hotA / aura zarIra Adi mUrta haiN| mUrtakA abhAva jovameM mAnanese zarIra Adike saMbandhakA abhAva mAnA gayA aura zarIrAdi saMbandhake abhAvameM anya gati meM gamanakA abhAva huA aura jaba anya gatimeM gamanakA abhAva huA to saMsArakA abhAva huA / arthAt jIvake eka gatise dUsarI gatimeM jo jAnA hai vahI saMsAra hai, ataH gatyantarakA abhAva huA to saMsArakA nAza huA hI // 3 // amUrtatvaM binA mokSaH sarvathA ghaTate na hi| ekapradezatA cehAkhaNDabandhanivAsatA // 4 // bhAvArtha:-yadi AtmAke sarvathA mUrta svabhAvahI mAnA jAve to AtmAko mojha kadApi nahIM ho sakatA / aura akhanDabandhanivAsatAko ekapradezasvabhAva kahate hai // 4 // vyAkhyA / atha yadi lokadRSTavyavahAreNa mUrtasvabhAva eva AtmA aGgIkriyate tadA mUrttatvaM hetusahasrarapyamUrttatvaM na bhavet / evaM sati mokSo na ghaTAmATIkate / tasmAramUrtasvasaMvalitasya jIvasyApyantara tayA amUrtasvabhAva eva mantavya iti / athaikapradezasvabhAva ekapradezatA sA cehaikatvapariNatirakhaNDAkAraba. ghasya sannivezastasya nivAsatA bhAjanatvaM jJAtavyam / niSkarSastvayam -akhaNDatayA AkRtInAM sanniveza: pariNamanavyavahArastasya bhAjanamAdhArAdheyatvamekapradezatocyata iti // 4 // vyAkhyArthaH-aba lokake dRSTa ( dekhe hue ) vyavahArase yadi AtmA sarvathA mUrta svabhAvahI hai aisA mAnate ho tava to mUrta svabhAva ke hajAroM hetuoM ( yuktiyoM) se bhI amUrttatA nahIM hogI aura jaba AtmA kabhI amUrta na hogA to mUrta svabhAvake abhAvake vinA jIva ke mokSa kadApi ghaTita nahIM ho sakatA kyoMki mUtaM zarIra AdikA saMbandha jaba nitya banA huA hai taba mokSa kaise ho sakatA hai ? isaliye mUrta svabhAvase mile hue jIva ke aMtaraMgapanese amUrta svabhAva bhI mAnanA cAhiye / aura e pradeza svabhAva jo hai vahI eka pradezatA hai / usa ekatva pariNatiko yahAM akhaMDAkAra bandhake sannivezakA bhAjana jAnanA cAhiye / tAtparya yaha ki akhaMDa rUpase jo AkAroMkA sanniveza arthAt pariNamana vyavahAra hai usakA jo bhAjana arthAt AdhArAdheyapanA hai usako ekapradezatA kahate hai // 4 // bhinnapradezatA saivAnekapradezatA hi yA / na cedekapradezatvaM bhedo'pi bahudhA bhavet // 5 // Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA [ 207 bhAvArthaH-aura jo anekapradezatA hai usIkA nAma bhinnapradezatA hai / aba yadi ekapradezatA na mAno to bheda bhI aneka prakArakA ho jAyagA // 5 // vyaakhyaa| bhinna pradezatA saMvAnekapradezasvabhAvatA | bhinnapradezayogena tathA minapradezakalpanayA anekapradezavyavahArakAraNayogyatvamucyate / yadye ka pradezasvabhAvo na syAttadA asaMkhyAtapradezAdiyogena bahuvacanavRttyakasya dharmAstikAyasyaka iti vyavahArAsambhavaH syAt, bahudhA bahavo dharmAstikAyA ityAdivyavahArApattiH syAditi // 5 // vyAkhyArthaH-jo bhinna pradezatA hai vahI anekapradezasvabhAvatA hai / tAtparya yaha ki bhinna pradezake yogase tathA bhinna pradezakI kalpanAse aneka pradezake vyavahArakAraNayogyatA kahI jAtI hai / aba yadi eka pradeza svabhAva na ho to asaMkhyAta pradeza Adike yogase bahuvacanako pravRtti honese eka jo dharmAstikAya dravya mAnA gayA hai usake eka isa vyavahArakI asaMbhavatA ho jAyagI aura dharmAstikAya bahuta haiM ityAdi vyavahArakI Apatti hogii| bhAvArtha-asaMkhyAta pradezoMke dhAraka dharmAstikAyako jo eka dravya mAnA hai vaha ekapradezatvake na mAnanese eka na rahegA / / 5 / / niSkampatvaM sakampatvaM vinAnekapradezatAm / kathaM ca ghaTate'NUnAM saGgatiH sarvadezajA // 6 // bhAvArthaH-tathA aneka pradeza svabhAvake vinA niSkaMpatva aura sakaMpatva vyavahAra nahIM ho sakatA aura AkAzAdi dravyake aNuoMkA sarvaja tathA dezaja saMyoga bhI kisa prakAra ghaTa sakatA hai // 6 // vyAkhyA / anekapradezasvabhAvo dravyasya yadi na kathyate tadA ghaTAdyavayavino dezataH sakampA dezato niSkampA dRzyante te ca kathaM saMbhavanti / athAvayavakampe'pyavayavI niSkampa iti kathyate tadA calatIti prayogAsaMbhava eva bhavet / dezavRttikampasya yathA paramparAsaMbandho'sti tadva zavRttikampAbhAvasyApi paramparA saMbandho'sti / tasmAdde zatazcalatA dezato'calatA cetyaskhalitavyavahAreNAnekapradezasvabhAvo mantavyaH / tathA cAnekapradezasvabhAvo nAGgIkriyate tadA AkAzAdidravyasyANusaGgaviH paramANusaMyogaH kathaM ghaTate / sarvajo dezaja iti // 6 // vyAkhyArthaH-aba yadi dravyakA aneka pradeza svabhAva nahIM kahate ho to ghaTa Adi avayavI kisI dezameM kaMpana ( saMcalana ) sahita haiM aura kisI dezameM kaMpanarahita haiM aise dekha par3ate haiM so ve kaMpase sahita tathA rahita kaise ho sakate haiN| kyoMki yadi ekahI pradeza hai to vaha yA to sakampa ho hogA yA niSkaMpa hI hogA / aba kadAcit yaha kaho ki eka pradezasvabhAva avayavake kaMsahita honepara bhI avayavI niSkaMpa hai isaliye sakara tathA niSkara donoM vyavahAra ho sakate haiM to avayavI ( ghaTa Adi) calatA hai yaha jo prayoga hai so hoho nahIM skegaa| kyoMki, jaise ekadeza avayavavRtti Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 ] zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm kaMpanakA tuma paramparAsaMbandha mAnakara, usase avayavIko sakaMpa kahate ho usI prakAra ekadezavRtti jo niSkaMpa hai usake paraMparAsaMbaMdhase avayavImeM niSkaMpa bhI kahoge / isaliye ekadezase avayavI calatA hai aura eka pradezase avayavI nahIM calatA yaha jo akhaMDita vyavahAra hai isase dravyakA aneka pradeza svabhAva hai aisA mAnanA yogya hai / aura yadi dravyakA isI prakAra aneka pradeza svabhAva aMgIkAra nahIM karate ho to AkAza Adi dravyakA sarvaja tathA dezaja paramANu saMyoga kaise bana sakatA hai ? / aba dezaja tathA sarvaja saMyoga kyA hai ? isako agrima ilokase spaSTa karate haiM // 6 // dezasakalabhedAbhyAM dvidhA dRSTA jagatsthitiH / pratyekaM dUSaNaM tatra brUte vRttizca saMmateH // 7 // bhAvArthaH- deza tathA sarvake bhedase jagatakI sthiti do prakArakI dekhI gaI hai / inameMse eka kisI pakSake mAnanese saMmati graMthakI vRtti dRSaNa detI hai / / 7 / / vyaakhyaa| ekA vRttirdezato'sti yathA kuNDalenendrasya, dvitIyA sarvato'sti yathA samAnavastradvayasya, tatra pratyekaM dUSaNaM saMmativRtto kathitam / yataH paramANorAkAzAdezca dezavRttimaGgIkurvatAmAkAzAdikAnA pradezAnaGgIkAre'pyAgacchati / atha ca sarvatovRttimaGgIkurvatAM paramANurAkAzAdipramANatvaM labhate / ubhayAbhAve tu paramANoravRttitvaM bhavet / yAvadvizeSAbhAvasya sAmAnyAbhAvaniyatatvAdityAdi / / 7 / / vyAkhyArthaH--eka vRtti to dezase ( eka dezase saMbaMdha rakhanevAlI ) hai jaise kuNDalake sAtha indrakI aura dUsarI sarva dezase hai jaise samAna AkAravAle do vstroNke| unameM pratyeka pakSameM saMmati graMthakI vRttimeM dUSaNa kahA gayA hai ! kyoMki paramANu aura AkAza Adike ekadezavRtti svIkAra karanevAloMke jo saMyoga hai vaha yadi AkAza Adike pradeza na mAne jAve to bhI ho sakatA hai / aura sarva dezase vRtti svIkAra karanevAloMke matase paramANu AkAza AdikI pramANatAko prApta hotA hai arthAt jitanA bar3A AkAza hai utanAhI bar3A paramANu bhI hogA / aura ekadeza tathA sarvadeza donoM hI vRttiyoMko na mAneM to paramANukI avRtti hI hogI / ekadeza va sarvadeza koI vRtti na rahanese sAmAnyase vRttikA abhAva ho jAyagA / kyoMki samasta vizeSabhAva sAmAnyake abhAvake samaniyata hai ityAdi // 7 // svabhAvAdanyathAbhAvo vibhAvo'pi mahadvayathA / nAnAdezAdikarmopAdhiryato ghaTate katham // 8 // bhAvArtha:-svabhAvase anyathA bhAvarUpa vibhAva bhI mahAvyathArUpa hai / kyoMki isa vibhAva svabhAvake vinA jIvake nAnA dezakAla Adise utpanna karmopAdhi kaise ghaTita ho sakatI hai ? arthAt nahIM ghaTita ho sakatI // 8 // Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA [ 209 vyAkhyA / svabhAvAd yo'nyathAmAva: sa vimAvasvabhAvaH kathyate / iti tu mahadvayathArUpaM lagati / etacca vimAvasvabhAvasyAGgIkaraNaM vinA jIvasya nAnAdezAdikarmopAdhiH kathaM ghaTate / nAnAdezAdyaniyatadezakAlAdivipAkikarmopAdhi vasyAlagnA yUjyate / tata upAdhisaMbandhayogyAnAdivibhAvasvabhAva iti // 8 // vyAkhyArthaH-nijasvabhAvase jo dravyakA anyathAbhAva hai usako vibhAvasvabhAva kahate haiM / so yaha to mahAvyAdhirUpa lagatA hai| aura isa vibhAvasvabhAvake aMgIkAra na karanese jIvake nAnAdezAdi karmopAdhi kaise bana sakatI hai ? tAtparya yaha ki vibhAva svabhAvake svIkAra vinA aniyata deza aura kAla Adike saMbandhase vipAkIbhUta ( phala dene meM abhimukha ) jo karma haiM una karmoMrUpa jo upAdhi hai vaha jIvake sAtha nahIM laga sktii| isa kAraNase upAdhisaMyogake yogya anAdi vibhAva-svabhAva bhI mAnanA yogya hai // 8 // zuddho bhAvaH kevalamanyazlopAdhikaH smRtaH / zuddha vinA na muktizca vinA'zuddha na lepatA // 6 // bhAvArthaH-kevala nijasvarUpa mAtrase jo sthiti hai vaha zuddhabhAva hai aura upAdhise utpanna huA azuddha bhAva hai / zuddha bhAvake vinA mukti nahIM hotI aura azuddha bhAvake vinA jIvake karmoMkA bandhana nahIM hotA hai // 9 // vyAkhyA / kevalatvaM zuddho bhAvaH, upAdhibhAvarahitAstavipariNatatvaM zaddhasvabhAvatvama / anyo'zuddhabhAva aupAdhikaH, upAvijanitabahirbhAvapariNamanayogyatA gudvasvabhAvatA / yadi zuddhabhAvAGgIkAratvaM na kriyate tadA muktirna ghaTate, punazvAzuddhabhAvAGgIkAratvaM na kriyate tadA karmalepo na ghaTate / ataeva zuddhasvabhAvasya kadApyazuddhatA na syAdazuddhasvabhAvasyApi pazcAcchuddhatA na syAt / ekamekAntAdimataM nirasyobhayasvabhAvAGgIkaraNe na kimapi dUSaNa bhavet // 9 // vyAkhyArthaH kevalapanA jo hai vaha zuddhabhAva hai arthAt upAdhibhAvase rahita kevala dravyake antargata bhAvakA jo pariNAma hai vaha zuddha svabhAva hai / aura isase anya azuddha bhAva hai / vaha upAdhise utpanna hotA hai / arthAt upAdhise utpanna jo bAhyabhAva hai usa bAhya bhAvake pariNamanarUpa jo yogyatA hai vahI azuddha svabhAva hai| aba yadi zuddha bhAvakA svIkAra na kareM to mukti nahIM ho sakatI hai aura yadi azuddha svabhAvako nahIM mAneM to jIvake karmoMkA saMbandha nahIM banatA hai| isI kAraNase zuddha svabhAvake to kabhI azaddhatA nahIM hotI hai aura azuddha svabhAvake kabhI zuddhatA nahIM hotii| isa prakAra ekAntavAda AdikA khaMDana karake zuddha aura azuddha ina donoM svabhAvoMke mAnane meM koI dUSaNa nahIM hai // 9 // 27 Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 ] zrImadrarAjacandrajainazAstramAlAyAm ekatra nizcito bhAvaH paratra copacaryate / upacaritabhAvaH sa vinanaM no parajJatA // 10 // bhAvArthaH-eka sthAnameM nizcita jo bhAva hai vaha dUsare sthAnameM upacArameM lAyA jAtA hai| isIko upacarita bhAva kahate haiN| isake vinA parakA jJAna nahIM ho sakatA // 10 // ___vyAkhyA / ekatra nizcito bhAvaH niyamitakasthAnasya mAvasya parasthAnopacaraNenopacaratisvabhAvatA jAyate / sa upacaritasvamAvo yadA nAGgIkriyate tadA svaparavyavasAyijJAnavAnAtmA kimu kathyate / tato jJAnasya svaviSayatvaM tvanuSacaritamevAste / atha paraviSayatvaM tu parApekSayA pratIyamAnatvaM, tathA paranirUpitasaMbandhatvenopacaritamasti / itthamupacaritasvabhAvatA dviprakArAsti // 10 // vyAkhyArthaH-jo bhAva eka sthAnameM nizcita hai arthAt jisa svabhAvakI sattA eka padArthameM niyamase hai usa svabhAvakA jaba anya sthAnameM upacAra ( Aropa ) karate haiM taba usako upacarita-svabhAvatA ho jAtI hai| usa upacarita svabhAvako yadi nahIM svIkAra kareM to AtmA apane aura parake( donoMke ) viSayameM vyavasAyAtmaka jJAnakA dhAraka hai yaha kaise kahA jAve ? isa kAraNase yaha siddha huA ki jJAnake svaviSayatva arthAt apanA jo jJAna hai vaha to anupacarita (upacArarahita ) hI hai aura parakI apekSAse jo jAnatA hai vaha paranirUpita saMbandhase upacarita hai / aura isa prakAra jo upacarita svabhAba hai vaha do prakArakA hai / yahI Ageke zlokameM kahate haiM // 10 // karmajaH sahajazcato mUrtAcetanabhAvayoH / / jantorAcho dvitIyo'pi siddhasya vimalAtmanaH // 11 // bhAvArtha:-eka karmajanita upacaritabhAva hai aura dUsarA sahaja upacaritabhAva hai / ye donoM mUrta tathA acetana bhAvameM hote haiM / aura prathama bheda to saMsAro jIvake hotA hai aura dUsarA nirmala AtmAke dhAraka siddha jIvoMke hotA hai // 11 // ___ vyAkhyA / karmaja ekaH sahajo dvitIya etau dvau bhedo mUrtIvetanamAvayoH stH| tatra pudgalasaMbaddhasya prANino mUrttatvamasti / atha cAcetanatvamapyasti tatt yajIvasya kathyate prathamaM tatra tu gaurvAhIka iti myAyAnusaraNenopacarito'sti karmajanitatvot / tasmAdatra yatkarmajanitopacaritasvabhAvatvaM tajantodvitIyo'pi sahajopacaritasvamAvo'pi siddhasya nirmalasya / parajatvaM tu tatra kimapi karmopAdhijamasti tanna syAt taduktamAcArasUtre "akammassa vavahAro Na vijai kammaNA uvAhi jAyattiti" evamete daza svabhAvA niyatadravyavRttayaH santIti // 11 // vyAkhyArthaH-prathama upacarita svabhAva karmase utpanna hotA hai aura dvitIya upacaritabhAva sahaja (svAbhAvika ) hai| ye donoM upacarita bhAvake bheda mUrta ora acetanake Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA [211 viSayameM hote haiN| unameM pudgalase saMbaddha prANIke mUtatva hai aura acetanatva bhI hai aura isIliye prathama upacarita bhAva jIvake hai| aura yaha karmajanita honese "gaurvAhIkaH" "yaha bojhA DhonevAlA gau (pazu) hai" isa nyAyake anusAra upacarita hai / isaliye yahAM, jo karmajanita upacarita svabhAvatA hai so jIvake kahI gaI hai / aura dUsarA jo sahajopacarita svabhAva hai vaha nirmala (kamarahita ) siddha jIvake hai / siddhoMmeM parakA jo jAnanA hai vaha kisI karmakI upAdhise hai aisA jo kaho to vaha ThIka nahIM hai / kyoMki AcArAGga sUtrameM kahA hai ki, "karmarahita jIvake vyavahAra nahIM rahatA hai; kyoMki upAdhi jo hai so kamase hotI hai| isa prakAra ye daza 10 svabhAva pUrvokta cetanatva Adi niyata dravyavRtti haiM // 11 // amI daza vizeSeNa svabhAvAzcaikaviMzatiH / sarve pudgalajIvAnAM pazcadazApyanehasaH // 12 // bhAvArtha:-ye daza svabhAva aura pUrvakathita sattAdi ekAdaza ye saba milake 21 bhAva pudgala aura jIvake haiM aura kAlake pandraha 15 svabhAva haiM // 12 // vyAkhyA / amI daza svabhAvA: pUrvoktA ekAdaza svamAvA umaye militA ekaviMzatisaMkhyA jAyante / tatra pudgalAnAM jIvAnAM ca pratyekamekaviMzatiH svamAvA bhavanti / tathA anehasaH kAladravyasya paJcadaza mAvA bhavanti / mUlata ekaviMzatibhAvAH santi / tebhyaH SaTa niSkAsyante tadA paMcadaza avaziSyante / tAnevAgretanapAna vyAkaroti // 12 // vyAkhyArtha:-cetanatva Adi ye daza svabhAva tathA sattA Adi pUrvakathita ekAdaza svabhAva, donoM milake ikkIsa 21 hote haiM / inameM pudgalake ikkIsa bhAva haiM aura jIvake bhI ekaviMzati 21 bhAva hI haiN| aura kAlake pandraha svabhAva haiN| AraMbhase jo ikkIsa bhAva haiM unameMse chaH bhAva jaba nikAle jAte haiM to pandraha bAkI bacate haiN| aba Ageke zlokameM unhIMkA nirUpaNa karate haiM / / 12 // pradezAnekatA cittA mUrtatA ca vibhAvatA / zuddhatA'zuddhatA ceti SaD honAH kAlagocarAH // 13 // bhAvArtha:-bahupradezatva, cetanatva, mUttatva, vibhAvatva, zuddhatva aura azuddhatva ina chaha svabhAvoMse rahita zeSa pandraha svabhAva kAlake haiM // 13 // ___ vyAkhyA / bahupradezasvabhAva: 1 citteti cetanasvabhAvaH 2 mUrtateti mUrtasvabhAvaH 3 vibhAvatA vimAvasvabhAvaH 4 zuddhatA zuddhasvabhAvaH 5 azuddhatA azuddhasvabhAvaH 6 ete SaDekaviMzatimyo niSkAsyante tadA paJcadaza sarve kAlasvabhAvAH // 13 // __ vyAkhyArthaH-bahupradezasvabhAva, cetanasvabhAva, mUrtasvabhAva, vibhAvasvabhAva, zuddhasvabhAva aura azuddha svabhAva ye chaha bhAva jaba ikkosameMse nikAlate haiM to pandraha rahate haiM, ye saba pandraha svabhAva kAlake haiM // 13 // Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 zrImadrarAjacandrajainazAstramAlAyAm Adimena samAyuktA dharmAdInAM tu SoDaza / svabhAvAH saMbhavantyeva pUrvoktAnAM prasaMgataH // 14 // bhAvArthaH-nikAle hue chaha svabhAvoMse prathama jo bahupradezasvabhAva hai usa sahita dharma, adharma aura AkAza dravyake solaha solaha svabhAva hote haiM, kyoMki aisA pahale kaha Aye haiM // 14 // vyAkhyA / Adimena bahupradezasvamAvena samAyuktA anyapaJcavajitAstadA SoDaza svabhAvAH dharmAdharmAkAzAstikAyAnAM bhavanti / yata "ekaviMzati bhAvA: syurjIvapudgala yormatA: / dharmAdInAM SoDaza syuH kAle paJcadaza smRtAH" ityAdi / // 14 // vyAkhyArthaH-jaba bhAva nikAle hue chaha bhAvoMmese prathama bahupradezasvabhAvase sahita aura zeSa pA~ca bhAvoMse rahita hue to saba solaha svabhAva hue| ye solaha solaha svabhAva dharmAstikAyake, adharmAstikAyake aura AkAzAstikAyake hote haiN| kyoMki "jIva aura pudgala 21 bhAva haiM, dharma, adharma, AkAza dravyake solaha solaha bhAva haiM; kAlameM pandraha bhAva mAne gaye haiM / aisA pUrvapATha hai / / 14 / / / evaM pramANasya nayasya bodhAdimAnsvabhAvAnparibhAvya citte / AptakamAmbhojaprasattilabdhamAnandarUpaM paramaM zrayantAm // 15 // bhAvArtha:-he bhavyajIvo ! isa prakAra pramANa tathA nayake jJAnase ina svabhAvoMko cittameM vicArake zrIjinendra ke caraNakamaloMke prasAdase prApta jo AnandarUpa jJAna hai usakA Azraya karo // 15 // vyAkhyA / anayA dizA pramANasya svaparavyavasAyijJAnasya, nayasya pramANena nirNItArthasyaikAMzapATakavacanaM nayastasya. bodhAdanamavAdimAna svabhAvAna citte manasi paribhAdhya polocyAsasya zrIjinasya kramI pAdau tAvevAmbhoja kamalaM tasya prasatyA prasAdena labdhaM prAptamAnandarUpaM svAnubhavarUpaM paramaM jJAnaM zrayatAM sevantAmiti / mojeti sandarbhakata rnAmApi // 15 // iti dravyAnuyogatakaMNAvyAkhyAyAM kRtizrIbhojasAgaranimitAyAM dvAdazo'dhyAyaH // 12 // vyAkhyArthaH-bho bhavyajano ! isa prakAra apane tathA parake vyavasAyAtmaka jJAnarUpa pramANake aura pramANase nizcita arthake eka aMzake pratipAdaka vacanarUpa nayake anubhavase ina svabhAvoMko manameM vicAra kara, zrIjinendrake caraNarUpa kamalake prasAdase prApta jo apane anubhavarUpa jJAna hai usakA sevana karo / yahA~ "bhoja" yaha zleSase graMthakArakA nAma bhI hai // 15 // iti zrIThAkuraprasAdazAstriviracitamASAnuvAdasamalaGkRtAyAM dravyAnuyoga tarkaNAyAM dvAdazo'dhyAyaH // 12 // Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA [213 athAtra svabhAvAnAM nidarzanamAha / aba isa trayodaza adhyAyameM svabhAvoMkA dRSTAnta kahate haiM astisvabhAva AmnAtaH svadravyAdigrahe naye / grAhakatve'nyadravyANAM nAstisvabhAva IritaH // 1 // bhAvArtha:-svadravyAdigrAhaka dravyArthika nayase astisvabhAva kahA gayA hai aura paradravyAdigrAhaka dravyArthika nayase nAstisvabhAva kahA gayA hai // 1 // vyaakhyaa| svadravyAdigrahe naye dravyArthikanayamate dravyANAmastisvabhAva AmnAtaH kathitaH / 1 / tathA dvitIyo nAstisvabhAvo'sti, anyadravyANAM grAhakatve paradravyAdigrAhakadravyathikanaye IritaH kathitaH / 2 / ukta ca "sarvamastisvarUpeNa paradravyeNa nAsti ca" iti vacanAt // 1 // vyAkhyArthaH--apane dravya kSetra Adiko grahaNa karanevAle dravyArthika nayake matameM dravyoMkA astisvabhAva kahA gayA hai / 11 tathA anya dravyoMko grahaNa karanevAle paradravyAdigrAhaka dravyArthikanayake matase dravyoMke dUsarA nAstisvabhAva kahA gayA hai / 2 / aisA anyatra vacana bhI kahA huA hai ki "apane rUpase saba hai aura paradravyase saba nAsti ( nahIM) utpAdavyayagauNatve nityaH sattAsamAzritaH / paryAyAthike ko'pi jJeyo'nityasvabhAvakaH // 2 // bhAvArthaH-utpAda aura vyayakI gauNatAmeM sattA grAhaka dravyArthikanayasahita nityasvabhAva hai aura utpAda tathA vyayake grAhakaparyAyArthika nayameM anitya svabhAva hai; aisA jAnanA cAhiye // 2 // vyAkhyA / tathA sattAsamAzritaH sattAgrAhakadravyAthikanayayukto nityo nityasvabhAvaH kathitaH / kasminsatyutpAdavyayagauNatve kazcitta tIyaH / paryAyAthikanaya utpAdavyayagrAhako bhavati tanmatenityasvabhAvaH, kazcitparyAyAthikanaya utpAdavyayagrAhako bhavananityasvabhAvaH syAditi // 2 // ___ bhAvArthaH-aura utpAda tathA vyayakI gauNatA honepara sattAkA grAhaka jo dravyArthika naya hai usase yukta nityasvabhAva tIsarA kahA gayA hai / 3 / tathA paryAyArthika naya utpAda aura vyayakA grAhaka hotA hai isaliye usake matameM anitya svabhAva 4 hai / tAtparya yaha ki utpAda tathA vyayako apradhAnatA honepara sattAgrAhaka dravyArthika nayake matameM nitya svabhAva hai aura sattAgrAhaka dravyArthika nayako apradhAnatA meM utpatti tathA nAzakA grAhaka jo paryAyArthika naya hai isake matase cothA anitya-svabhAva hotA hai // 2 // (1) viSvapi pustakeSvayameva pAThaH / Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214] zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm bhedasaMkalpanAmukta ekasvabhAva aahitH| anvayadravyAthike cAnekadravyasvabhAvakaH // 3 // bhAvArtha:-bhedakI kalpanAse rahita dravyArthikanayakI apekSAse dravyakA ekasvabhAva kahA gayA hai aura anvaya dravyArthika nayakI apekSAse aneka svabhAva mAne gaye haiM // 3 // vyAkhyA / bhedakalanArahitazuddhadravyArthikanaye bhedakalpanAmukta ekasvamAvaH kathitaH 5 anvayadravyApikanaye'nekadraSyasvabhAvo'nekasvabhAvaH 6 ityarthaH / kAlAnvaye satAgrAhako dezAnvaye cAnvayagrAhako nayaH pravartata iti // 3 // vyAkhyArtha:-bhedakI kalpanAse rahita zuddha ( sattAmAtrake grAhaka ) dravyArthika nayakI apekSAse dravyakA eka svabhAva (5) kahA gayA hai tathA bhedakalpanAsahita anvaya dravyArthika nayakI apekSAmeM dravyakA aneka svabhAva (6) bhI kahA gayA hai| tAtparya yaha ki nahIM padArthameM kAlakA anvaya hotA hai vahAM to sattAkA grAhaka dravyArthika naya pravRtta hotA hai aura dezake anvayameM anvayagrAhaka dravyArthika naya pravRtta hotA hai // 3 // sadbhutavyavahArAcca gunngunnyaadibhedtaa| bhedakalpanarAhitye tasyAbhedaH prakIrtitaH // 4 // bhAvArtha:-sadbhUta vyavahAra nayase guNa guNI Adike bhedasvabhAvatA hotI hai aura bhedakalpanAkI zUnyatAdazAmeM guNAdikA abheda kahA gayA hai // 4 // ___ vyAkhyA / sadbhUtavyavahArAcca sadbhUtavyavahAranayAd guNaguNyAdibhedatA / guNaguNinoH, paryAyaparyAyino, kArakakArakinobhedasvamAvaH saptamaH / bhedakalpanarAhitye bhedakalpanArahitazuddhadravyAthikanayamate'bhedaH svamAvaH prakItitaH / / yatra kalpyamAnasyAntarnigIrNatvena grahastatra kasvabhAvo yathA ghaTo'yamiti, yatra viSayaviSayigovaviktyena grahastatrAbhedasvabhAvo yathA nIlo ghaTa iti / sAropAdhyavasAnayonirUDatvArthamayaM prakArabhedaH / prayojanavatyo tu te yadRcchAnimittakatve svabhAvabhedasAdhake / iti paramArthaH // 4 // vyAkhyArthaH-sadbhUtavyavahAra nayase guNa guNI, paryAya paryAyI aura kAraka kArakavAnkA bheda svabhAva hai aura yaha bheda svabhAva saptama hai / 7 / aura bhedakalpanArahita zuddha dravyArthika nayake matameM to abheda svabhAva kahA gayA hai / 8 / jahA~para kalpanIya padArtha nigIrNasvabhAva hai arthAt jahAM kalpyamAna vastu nahIM bhAsatA hai, vahA~para eka svabhAva arthAt abheda svabhAva hai| jaise "ayaM ghaTaH" yaha ghar3A hai" yahAM yaha nahIM janAyA gayA ki yaha ghaTa nIla hai vA pIta hai; isaliye ghaTapadase ho usakA rUpa viSaya nigala liyA gayA hai / aura jahAMpara viSaya aura viSayIkA pRthak 2 bhAna ( grahaNa ) hotA hai, vahAMpara abheda svabhAva hai / jaise-'nIlaH ghaTaH" "nIlA ghaTa" yahA~para sAropA tathA sAdhya - Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 269 dravyAnuyogatarkaNA pasAnA nirUDhA lakSaNAse yaha prakAra bheda hai / aura prayojanavatI sAropA tathA sAmyavasAnA lakSaNA to yahacchAnimittase svabhAvabhedasAdhaka hai / yaha yahAMpara bhAvArtha hai // 4 // paramabhAvagrAhake tu bhavyAbhavyau ca paryayo / zuddhAzuddhau tatazcokto caitanyamAtmanaH smRtam // 5 // bhAvArtha:-paramabhAvagrAhaka nayake matameM bhavya tathA abhavya svabhAva hai aura zuddha svabhAva tathA azuddha svabhAva bhI paramabhAva grAhaka nayake matase hI hai tathA cetana svabhAva AtmAke mAnA gayA hai // 5 // vyAkhyA / bhavyAmavyau ca svabhAvI paramamAvagrAhake naye mantavyau / bhavyatAsvabhAvo nirUpito'sti, amavyatAsvabhAva utpannasvabhAvasya tathA paramabhAvasya sAdhAraNyamasti / tato'trAstinAstisvamAvAviva svaparadravyAdigrAhakanayayoH pravRttinaM bhavet / tathA zuddhAzuddhasvabhAvI tukto jJeyo / yathA pUrvatra paramabhAvagrAhakanaye tad jJeyAviti / tathA caitanyaM cetanasvabhAva Atmana AtmArAmasya smRtaM nAnyeSAma, AtmA saMsArasthA cetana iti / 1 / 10 / 11 / 12 / 13 // 5 // vyAkhyArthaH-paramabhAva grAhaka nayakI apekSA bhavya svabhAva tathA abhavya svabhAva mAnane yogya haiM / bhavyatA svabhAva pUrva prakaraNameM kaha Aye haiM aura abhavyatA svabhAva utpanna svabhAva tathA parama bhAvakI sAdhAraNatAmeM hai| isaliye yahApara asti nAsti svabhAvoM ke samAna svakIya tathA parakIya dravyAdi prAhaka nayoMkI pravRtti nahIM hotI hai arthAt jaise asti svabhAva svadravyAdigrAhaka nayase aura nAstisvabhAva paradravyAdigrAhaka nayakI apekSAse mAnA gayA hai, yaha bAta yahAM nahIM hai| aura zuddha tathA azuddha svabhAva jaise pUrva prakaraNameM kaha Aye haiM vaise yahAM bhI samajhane cAhiye / aura cetana svabhAva kevala jIvake hI hai, bhanya dravyoMke nahIM / kyoMki jo saMsArI jIva hai vaha cetana hai / isa prakAra isa lokameM bhavya 9 abhanya 10 zuddha 11 azuddha 12 aura cetana 13 ina 5 bhAvoMkA varNana kiyA gayA hai // 5 // aba caitanyAdisvarUpaM kathayannAha / aba cetanatA AdikA svarUpa kahate hue zloka par3hate haiN| asadbhUtavyavahArAtkarmanokarmacetanA / paramabhAvagrAhake tasyAcetanadharmatA // 6 // bhAvArtha:-asadbhUtavyavahAra nayase karma tathA nokarmameM hI cetanAkA vyavahAra hotA hai aura paramabhAvagrAhaka nayameM usa karma nokarmajanita cetana svabhAvake acetana dharmapanA hai // 6 // __ vyAkhyA / asadbhUtavyavahArAdasadbhUtavyavahAranayAtkarmanokarmaNoH karmANi jJAnAvaraNAdIni nokarmANi manovacanakAyAtmakAni tato dvandvastayoreva ciccetanasvabhAvaH syAt, pena Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 ] zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm nasaMyogakRtparyAyastatrAsti / tata idaM zarIramAvazyakaM jAnAmItyAdivyavahAro'ta eva bhavati mRtaM dahatItivat / punaH paramabhAvagrAhakanaye tasya karmanokarmajanitacetanasvabhAvasyAcetanadharmatA acetanasvabhAvatvaM, yathA ghRtamanUSNamityAdivat // 6 // vyAkhyArtha:-asadbhUtavyavahAra nayase jJAnAvaraNa Adi karma aura mana, vacana, kAyarUpa nokarma ina donoM meM cetana svabhAva hai; kyoMki kama aura nokamai ina donoM meM cetanake saMyogase kiyA huA paryAya hai| isI kAraNa usa cetanasaMyogakRtparyAyase 'mRtakako bhasma karatA hai' isa vyavahArakI bhAMti 'isa zarIrako maiM Avazyaka ( jarUrI ) jAnatA hUM' ityAdi vyavahAra hotA hai / aura paramabhAvagrAhaka nayake mata meM to usa karma tathA nokamase utpanna cetana bhAvake acetana svabhAvapanA hai, jaise 'anuSNa ( ThaMr3hA ) ghRta ityAdikI bhAMti // 6 // asadbhUtavyavahAre jiivaacetndhrmtaa| paramabhAvagrAhake mUrtanokarmakarmatA // 7 // bhAvArtha:-asadbhUtavyavahAra nayase jIvameM acetanasvabhAvatA hai aura paramabhAvagrAhaka nayameM nokarma tathA karma mUrta haiM // 7 // vyAkhyA / asadbhUtavyavahAranaye jIvatIti jIvastasyAcetanadharmastasya bhAvo jIvAcetanadharmatAsti / ataeva jaDo'yamacetano'yamityAdivyavahAro'sti / etenAnuminomi jAnAmIti pratItyA vilakSaNAjJAnasiddhibaidAntinAmapAstA, sadbhatavyavahAranayagrAhyaNAcetanasvabhAvenaiva tadupapatteH / atha paramamAvagrAhakanaye mUrtI nokarmakarmatA mUrttanokarmakarmatA vartate / karmanokarmaNomUrtasvabhAvo'stItyarthaH // 8 // vyAkhyArthaH-asadbhUtavyavahAra nayake matase jo prANa dhAraNa karatA hai vaha jIva hai| usake acetanadharmapanA jo jIvAcetanadharmatA vaha hai arthAt jIva acetana svabhAvakA dhAraka hai / isa acetana svabhAvake mAnanese hI yaha jIva acetana hai, jar3a hai ityAdi vyavahAra hotA hai / isase "maiM anumAna karatA hUM, jAnatA hU~, ityAdi pratIti ( anubhava ) se vilakSaNa ( anirvacanIya ) ajJAnakI siddhi hotI hai" isa vedAntiyoMke kathanakA khaMDana huA, kyoMki asadbhUtavyavahAra nayase grahaNa karaneyogya jo acetana svabhAva hai isa acetana svabhAvase hI usa ajJAnakI siddhi ho jAtI hai / aura paramabhAvagrAhaka nayase mUrta aisI nokarmakarmatA vartatI hai arthAt karma tathA nokarmake mUrta svabhAva haiM // 7 // asadbhUtavyavahAre jIvamUrttatvamiSyate / parame pudgalaM hitvA dravyAmUrtatvamAhitam // 8 // bhAvArtha:-asadbhUtavyavahAranayake matameM jIva mUrta svabhAvakA bhI dhAraka hai aura paramabhAvagrAhaka nayameM pudgalako chor3akara saba dravyoMmeM amUrtasvabhAvatA sthApita kI gaI hai // 8 // Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA [217 vyAkhyA / asadbhUtavyavahAre jIvamUrttatvamapi jIvasya mUrttatvaM jIvamUrtasvabhAva iSyata / ataeva ayamAtmA dRzyate, amumAtmAnaM pazyAmIti vyavahAro'sti / tathAnena svamAvena "raktau ca padmaprabhavAsupUjyo" ityAdi vacanAni santi / atha ca paramamAvagrAhakanaye pudgaladravyaM vinA dravyANAmamUrttatvaM dravyAmUrttatvamAhitaM sthApitam / abhyAni sarvANyapi dravyANyamUrtasvamAvantItyarthaH // 8 // vyAkhyArthaH-asadbhUtavyavahAra nayake matameM jIvakA bhI mUrta svabhAva mAnA gayA hai| isIse 'yaha AtmA dekha par3atA hai, isa AtmAko meM dekhatA hU~' ityAdi vyavahAra hotA hai; aura "zrIpadmaprabha tathA zrIvAsupUjya ye donoM tIrthakara rakta (lAla) varNake dhAraka haiM" ityAdi vacana haiN| tathA paramabhAvagrAhaka nayakI apekSAse pudgaladravyake vinA dravyoMke amUrtasvabhAva rakkhA gayA hai arthAt pudgaladravyake sivAya anya saba dravya amUrta svabhAvake dhAraka haiN| yaha artha hai // 8 // upacArAtpudgale'pi nAstyamUrtasvabhAvatA / vyavahriyate'nugamAttadeva copacaryate // 6 // bhAvArtha:-pudgalameM upacArase bhI amUrtasvabhAvatA nahIM hai, kyoMki anugamase jisakA vyavahAra hotA hai usI bhAvakA upacAra bhI hotA hai // 9 // vyAkhyA / upacArAtpudgaladravye'mUrtasvabhAvatA nAsti / yatazcetanasaMyogena dehAdI yathA cetanatvamupacaryate tathaivAmUrttatvaM noparyate / tasmAdasadbhUtavyavahAradapi pudgalasyA mUrtasvamAve na kathanIyaH / pratyAsattidoSaNAmUrtasvaM tatra kathaM nopacaritamabhiti tadevopanAdayannAha / vyavahitenugamAdyadevAnumAdebandhadoSAddhAvatvaM vyavahiyate tadevopacaryate parantu sarvadharmasyopacAro na syAttathAcArope sati nimittAnusaraNamanu nimittamanusRtyAropa iti nyAyo nAzrayaNIya iti bhAvaH // 6 // vyAkhyArthaH-upacAradvArA bhI pudgala dravyameM amUrtasvabhAvatA nahIM hai / isIse cetanake saMyogase jaise deha AdimeM cetanakA upacAra kiyA jAtA hai usI prakAra amUrttake saMyogase dehameM amUrttakA upacAra nahIM hotA hai / isa kAraNase asadbhUtavyavahAranayase bhI pudgala dravyakA amUrta svabhAva hai aisA kathana nahIM karanA cAhiye / aba pratyAsatti doSase vahAMpara amUrttatAkA upacAra kyoM nahIM karanA cAhiye isIkA upAdAna karate hue "vyavahriyate'nugamAt" ityAdi uttarArddhase kahate haiM ki anugama arthAt ekasaMbaMdhadoSase jisa bhAvakA vyavahAra hotA hai usI bhAvakA upacAra bhI hotA hai parantu sarvathA sarva dharmake abhAvameM saba dharmakA upacAra nahIM hotA / ora isase yaha siddha huA ki jahAM Aropa karanA ho vahA~ Aropake nimittakA anusaraNa karanA cAhiye / aura Aropa karake pazcAt nimittakA anusaraNa karanA isa nyAyako nahIM dhAraNa karanA cAhiye / yaha bhAva hai // 9 // 28 Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm azeSo'nugatazcArthaH saMmatau hi prakAzitaH / yathAmbupayasorbhedo na yAvadantyavaiziSTayam // 10 // bhAvArthaH--yaha saMpUrNa jIva pudgalakA anugata saMbandha saMmatimeM prakAzita hai, kyoMki jaise dugdha aura jalakA antya vizeSa vinA bheda nahIM ho sakatA, vaisehI inakA bhI bheda nahIM ho sakatA // 10 // vyAkhyA / hIti nizcitama / ayamabhiprAyaH anugatAtyantasaMbandhaH sarvo'pyarthaH saMmatI prakAzitaH / yathA svanugatatve dRSTAntamAha / ambupayasoH kSIranIrayo do vibhajanA pRthaktvamiti tAvannAsti yAvadantyavaiziSTayamamtyavizeSaparyantaM yAvat / antyavizeSe zUddhapudgalA jIvalakSaNena pRthaka kriyante / yathA audArikAdivargaNAMniSpannAccharIrAdenighanAsaMkhyeyapradeza AtmA minna iti / atra gAthA "aNuNNANugayANaM imavataM vanivibhayaNamajuttaM / jaha duddhapANiyANaM jAvaMta visesa pajjAyA / 1 / " itthaM kathayatAM yadi mUrtatA pudgaladravyavibhAjakAntyavizeSo'sti tadA tasyA upacAra AtmadravyeNa kathaM bhavet / atha ca yadyatra vizeSo. nAsti tadAnyonyAnugamanenAmUrttatAyA upacAraH pudgaladravyeNa kathaM na bhavedityAzaGkA keSAMcidbhavati / tAM zaGkA nirAcikIrSuH pratipAdayannAha // 10 // vyAkhyArthaH-abhiprAya yaha hai ki nizcayarUpase anugata arthAt atyanta saMbandharUpa saba artha saMmatimeM prakAzita kiyA gayA hai| aba yathA ityAdi uttarArddhase anugatatAmeM dRSTAnta kahate haiM / jaise mile hue jala aura dUdhakA vibhAga ( bheda ) jabataka aMtima vizeSa nahIM hotA tabataka nahIM hotA hai, isI prakAra antake vizeSa meM hI zuddha pudgala jIvalakSaNase pRthak kiye jAte haiN| bhAva yaha hai ki jaise jalakA tathA dUdhakA vibhAga aMtima dAha kriyArUpa vizeSa athavA padArthavijJAna vizeSase hotA hai, aisehI jIvakI muktidazArUpa vizeSameM pudgalakA jIvase vibhAga hotA hai / jaise ki audArika Adi vargaNAoMse siddha zarIra Adise jJAnaghana asaMkhyAta pradezoMkA dhAraka AtmA bhinna hai / isa viSayameM anyatra gAthA kahI hai ki "jaise dUdha aura pAnIkA antyavizeSa paryAya taka bheda nahIM hotA usI prakAra paraspara anugata padArthoMkA bheda nahIM hotA hai, yaha kahanA ayukta hai|" isa prakAra kahanevAloMke yadi mUrtapanA pudgagala dravyako judA karanevAlA antakA vizeSa hai to usakA upacAra Atmadravyake sAtha kaise hove / aura yadi antya vizeSa nahIM hai to jIva pudgalakA paraspara anugama honese jaise mUrtatAkA upacAra Atmadravya ke sAtha hotA hai aise hI amUrttatAkA upacAra pudgala dravyake sAtha kyoM na hogA ? aisI AzaMkA kinhIMkI hotI hai, isaliye usa zaMkAko dUra karaneke liye kahate haiM // 10 // mUrtiyaMtrAnabhibhUtA nAsti tatrApyamUrtatA / yatrAbhibhUtAmUttitvaM mUrtyanantyaM hi teSu ca // 11 // Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA [ 219 bhAvArtha:-jahAMpara mUrta svabhAva tirohita nahIM hai, vahA~para amUrta svabhAva hai hI nahIM; aura jahA~ AtmadravyameM karma hai, vahA~ amUrtatA tirohita nahIM hai; kintu, vahA~para mUrttatA antyarahita anugamase hai // 11 // ___ vyAkhyA / yatra pudgaladravyasya mUrtimUrtatA abhibhUtA nAsti kintudbhUtA'sti tatrAmUrttatAsvabhAvo na bhavati / amUrttatA hyapudgaladravyasyAntyavizeSaH / atha ca yatrAtmadravye karma bhavati na tatrAmUrtatAmibhUtAsti / tatra cAmUrttatA anantyAnugamajanitasAdhAraNadharmarUpA bhavati / tathA cAnyonyAnugamAvizeSe'pi kacideva kiJcitkenacitkathaMcidabhibhUyata iti yathAgamavyavahAramAzrayaNIyam // 11 // ___ vyAkhyArthaH-jahA~ pudgaladravyakA mUrta svabhAva abhibhUta (chipA huA) nahIM hai kintu udbhUta (prakaTa ) hai vahAM amUrttatA svabhAva nahIM hotA hai| kyoMki amUrtatA pudgalase bhinna dravyakA antya vizeSa hai / aura jahA~ AtmadravyameM karma hotA hai vahAM bhI amUrttatA abhibhUta nahIM hai / kyoMki vahAMpara amUrtatA antyase bhinna anugamase utpanna sAdhAraNa dharmarUpa hai / isa prakAra pudgala tathA jIvadravya ke anugamameM vizeSatA na honepara bho kahIM koI bhAva kisIse kisI prakArase abhibhUta hotA hai isa prakAra zAstrake vyavahArake anusAra aMgIkAra karanA cAhiye // 11 // antyo bhAvaH pudgalasyApIthamatra vilupyate / asadbhUtanaye tena parokSo'NuramUrtakaH // 12 // bhAvArthaH-pudgalakA antya bhAva bhI isI prakAra yahAM lupa ho jAtA hai; isose asadbhUtanayake matameM parokSa paramANu amUrta mAnA gayA hai // 12 // vyAkhyA / upacAreNApyamUrtasvabhAvaH pudgalasya na syAditi kathayatA mate'ntyo bhAva ekaviMzatitamaH svamAvaH pudgalasya vilupto bhavati tadA punaH "ekaviMzatibhAvAH syurjIvapudgalayormatAH" ityetadvacanavyAghAtAdapasiddhAnto'pi jAyate / atha tacchaGkApanodAyAha asadbhUtavyavahAranaye tena kAraNena yaH parokSaH pudgalaparamANurasti tasyAmUrtatA kathitA / vyAvahArikapratyakSAgocaratvamamUrtatvaM pramANopacaritaM makta svIkriyata ityarthaH // 12 // vyAkhyArthaH-upacArase bhI pudgalake amUrtasvabhAva nahIM hotA aisA kahanevAloMke matameM pudgalakA antakA bhAva arthAt ikkIsavA~ svabhAva naSTa ho jAyagA aura pudgalakA jaba amUrtasvabhAva nahIM rahegA taba pUrva prasaMgameM jo aisA kahA hai ki "pudgala tathA jIva ina donoMmeM pratyekake ekaviMzati 21 bhAva haiM" isa vacanakA vyAghAta honese siddhAntakI bhI hAni hotI hai / kyoMki jaba ikkIsameMse eka amUrta svabhAva nikala jAyagA taba to pudgalake bIsa svabhAva hI rheNge| isa prakArakI zaMkAko dUra karaneke liye kahate haiM ki isI kAraNase asadbhUta vyavahAra nayameM jo parokSa pudgala paramANu hai usake amUrtatA kahI Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 ] zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm gaI hai| tAtparya yaha ki vyavahArika pratyakSake agocara rUpa amUrtasvabhAva pramANasiddha upacarita bhakta ( kathaMcit ) svIkAra kiyA jAtA hai // 12 // pudgalANozca kAlANorekadezasvabhAvatA / parame paradravyasya bhedakalpanavajjitaH // 13 // bhAvArtha:-parama bhAva grAhaka nayake matase kAlANu tathA pudgala paramANukI eka-pradeza-svabhAvatA hai| aura anya dravyakA bhI bhedakalpanAvarjita zuddhadravyArthika eka svabhAva kahalAtA hai / / 13 // vyAkhyA / pudgalaparamANostathA kAlANoH parame paramabhAvagrAhakanaya ekapradezasvamAvatA kathyate / tathA paradravyasya kAlapudgalavajitAnyadravyasya bhedakalpanavajitaH zuddhadravyArthika ekapradezasvabhAvaH kathyate // 13 // vyAkhyArthaH-parama bhAva grAhaka nayameM pudgala paramANu tathA kAlake aNukI ekapradezagvabhAvatA kahI gaI hai / tathA bhedakI kalpanAse varjita zuddha dravyArthika nayakI apekSAse kAla aura pudgaladravyake bhI ekapradezasvabhAva kahA gayA hai // 13 // zuddhadravyAthike'nekapradezatvaM vinANukam / pudgalANoH svabhAvatvamupacAreNa tatpunaH // 14 // bhAvArtha:-zuddha dravyArthikanayase paramANuko chor3akara, saMpUrNa dravyoMkA anekapradezasvabhAva hai / aura pudgalake aNuke to anekapradezasvabhAvatA upacArase hai // 14 // __vyAkhyA / zuddhadravyAthike bhedakalpanAsApekSazuddhadravyAthikanaye'NukaM paramANu vinA sarveSAM dravyANAmanekapradezatvamanekapradezasvabhAvaH kathyate / anyacca pudgalANoH pudgalaparamANostadanekapradezasvamAvaravaM bhavitu yogyatAsti / tataH upacAreNAnekasvabhAvatvaM kathyate / kAlANozcopacArakAra tatastasya sarvathApi svabhAvo nAsti // 14 // __ vyAkhyArthaH-bhedakalpanAsApekSa zuddha dravyArthikanayase paramANuke sivAya anya saba dravyoMkA anekapradezasvabhAva kahA gayA hai| aura pudgalake paramANuke usa anekapradezasvabhAva honekI yogyatA hai arthAt vaha pudgalaparamANu anekapradezasvabhAva ho sakatA hai isa kAraNa upacArase usake anekapradezasvabhAvatAkA kathana kiyA gayA hai| aura kAlake aNumeM koI upacArakAraNatA nahIM hai isa hetuse usake yaha anekapradezasvabhAva sarvathA nahIM hai // 14 // zuddhAzuddhAthike viddhi vibhAvAkhyasvabhAvakAn / zuddha zuddhasvabhAvAH syurazuddha zuddhajitAH // 15 // bhAvArtha:-he. ziSya, zuddhAzuddha dravyAthikanaya meM vibhAva nAmaka svabhAvoMkA bodha karo / zuddha dravyArthika nayameM zuddha svabhAvoMko ora azuddha dravyArthika nayameM azuddha svabhAvoMkI sthiti hai| Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 221 dravyAnuyogatarkaNA vyAkhyA / zuddhAzuddhAthike nAmni dravyAthikanaye samuccayena vibhAvAdisvabhAvAn viddhi jAnIhi / zuddha zuddhadravyAthikanaye zuddhasvabhAvAn jAnIhi / azuddha 'zuddhasvabhAvAna jAnIhi / zuddha zuddhasvabhAvAH syurazuddha 'zuddhasvabhAvA iti jJeyam // 15 // vyAkhyArtha-zuddhAzuddhArthika nAmaka dravyArthika nayameM samasta vibhAva svabhAvoMko jAno aura zuddha dravyArthika nayameM zuddha svabhAvoMko jAno tathA azuddha dravyArthika nayameM azuddha svabhAvoMko jaano| bhAvArtha yaha hai ki zuddha dravyArthikameM zuddha bhAva tathA azuddha dravyArthikameM azuddha bhAva hote haiM aisA jAnanA cAhiye // 15 // asadbhUtavyavahArAdupacArasvabhAvakAH / iti svabhAvavijJAnaM karttavyaM zubhamicchatA // 16 // bhAvArtha:-asadbhUta vyavahAra nayase upacarita svabhAva rahate haiM / isa prakAra kalyANake abhilASI jIvako svabhAvoMkA vijJAna karanA cAhiye // 16 // vyAkhyA / asadbhUtavyavahAranayAdupacArasvabhAvakA upacaritasvabhAvA jJAtavyAH / itIti samAptI / svabhAvavijJAnaM svabhAvanayayojanA zubha kalyANaM hitaM AyUSyaM jJAnaM cecchatA abhivaSatA karttavyamiti // 16 // ___vyAkhyArthaH-asadbhUtavyavahAra nayakI apekSAse saba upacarita svabhAvoMko jAnanA cAhiye / sUtrameM iti zabda adhyAyako samAptikA bodhaka hai| aura yaha svabhAvoMmeM nayoMkI yojanA jisa puruSako kalyANa, hita, AyuSya tathA jJAnako abhilASA hai usako karanI cAhiye // 16 // anupacaritAH svIyabhAvAste tu guNAH khalu / ekadravyAzritA guNAH paryAyA ubhayAzritAH // 17 // bhAvArtha:--jo anupacarita apane bhAva haiM ve guNa haiN| aura ve guNa eka dravyake AdhAra rahate haiM; aura paryAya ubhayake Azrita rahate haiM // 17 // vyAkhyA / atra digambaraprastAvanA varttate / kutrApi svasamaye'pyupaskRtA vartate paramtvatra kimapi cintyaM vartate tena taddaSaNaM nirAcikIrSurAha / anupacaritA upacArajitA ye nijakIyasvabhAvAste guNAH, guNAnAM hi sahamAvitvAdupacAro na vidyate / niSkarSastvayam svabhAvo hi guNaparyAyAbhyAM minno na syAttasmAdyo'nupacarito bhAvaH sa eva guNa iti, atha yazcopacaritaH sa paryAyaH kathyate / ataeva dravyAzritA guNAH, umayAzritAH paryAyAH / tathoktamuttarAdhyayane gAthAdvArA-"guNANamAsavo davvaM eNa davasiyA guNA / lakkhaNaM pajjayANaM tu umao assiA bhavetti / 1 / " // 17 // ___ vyAkhyArthaH--yahA~para digambaramatakA prastAva ( prasaMga ) hai / aura yaha prasaMga kahIM zvetAmbarasiddhAntameM bhI hai, parantu isa viSayameM kucha vicAraNIya haiM, isaliye usake dUSaNako dUra karanekI icchAse kahate haiM / upacArase rahita jo apane svabhAva haiM ve guNa haiM Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 ] zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm kyoMki guNa sahabhAvI haiM, isaliye unameM upacAra nahIM hotA hai / tAtparya yaha ki koI svabhAva guNa paryAyoMse bhinna nahIM hai isaliye jo anupacarita bhAva hai vahI guNa aura jo upacarita bhAva hai vahI paryAya kahA jAtA hai| aura isI kAraNase kevala dravyake Azraya jo raheM ve guNa haiM; aura dravya, guNa donoMke Azraya jo raheM ve paryAya haiM / isa viSayameM uttarAdhyayanasUtrameM gAthA dvArA kahA hai ki "guNoMkA Azraya dravya hai ataeva dravyAzritatva guNoMkA lakSaNa hai; aura donoMke Azraya rahanA, yaha paryAyoMkA lakSaNa hai " // 17 / / evaM svabhAvopagatA guNAstu bhedena samyakkathitAzca yogyaaH| arhatnamAmbhojasamAzritAnAM bhavyAtmanAM jJAnaguNArthamatra / bhAvArthaH-isa prakAra isa adhyAyameM zrIjinendra ke caraNakamaloMke Azrita bhavya jIvoMko jJAnaguNakI prAptike liye hamane zAstrokta yogya svabhAvase prApta guNa acchI rItise bheda karake kahe haiM // 18 // iti dravyAnuyogatakaNAyAM trayodazo'dhyAyaH / vyAkhyA / yadi ca svadravyAdigrAhakeNAstisvabhAvaH, paradravyAdigrAhakeNa nAstisvabhAvaH, ityAdi svabhAvopagatA guNAH svabhAvasahitA ityupagamyate / tadobhayorapi dravyAthikaviSayatvAtsaptamaGgayAmAdyadvitIyayormayodravyAthikaparyAyAthikAzrayeNa prakriyA bhajyetetyAdyatra bahu vicAraNIyama / evamanayA rItyA svabhAvAH svabhAvayuktA guNAzca bhedena prakArakathanena samyakazAstroktarItyA kathitAH prakAzitAH / zrImadvAcakamukhyayazovijayapAThakamatallikAracitaprAkRtapAThadRSTA likhitA ityarthaH / kimarthamatra kasma kAryAya kathitA iti prayojanapadaM jJAnaguNArthaM keSAmahaMtAM vItarAgANAM kramAzcaraNAstaevAmmojAni kamalAni tatra samAzritAnAM zaraNIbhUtAnAM bhavyAtmanAM bhavyalokAnAM jJAnaguNArthaM mayA kathitA ityarthaH // 18 // iti zrIkRtibhojasAgaranirmitAyAM dravyAnuyogatarkaNAnyAkhyAyAM trayodazo'dhyAyaH / vyAkhyArthaH-yadi apane dravya kSetra AdikA grAhaka honese astisvabhAva aura parakIya dravyakSetrAdikA grAhaka honese nAstisvabhAva hai; ityAdi svabhAvase upagata guNa haiM aisA svIkAra karate ho taba to donoMke dravyArthika nayakA hI viSayapanA honese saptabhaMgImeM prathamabhaMga (syAdastyeva) kathaMcit hai hI aura dvitIyabhaMga (syAnnAstyeva) kathaMcit hai hI nahIM' ina donoM bhaMgoMmeM dravyArthika tathA paryAyArthikake Azraya jo prakriyA hai usakA bhaMga hogA; ityAdi bahuta kucha vahAMpara vicAraNIya hai / isa pUrvokta rItise svabhAva tathA svabhAvasahita guNa prakAroMke kathanadvArA zAstrokta rItise prakAzita kiye haiM arthAt zrImAn vAcaka mukhya yazovijayajI upAdhyAyadvArA viracita prAkRtapATha meM dekhe hue likhe haiM / kisa . Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA [223 prayojanake liye kahe haiM ? ki zrIjinendrake caraNarUpI kamaloMke zaraNako prApta jo bhavyajana haiM, unako jJAnaguNakI prApti ho isaliye maiMne kahe haiM / yaha tAtparya hai // 18 // iti zrIpaNDitaThAkuraprasAdazarmaviracitabhASATIkAsamalaGkatAyAM dravyAnuyogata ___ kaNAyA~ trayodazo'dhyAyaH // 13 // atha pryaaybhedaanaah| aba paryAyake bhedoMko kahate haiN| natvA jinaM pravakSyAmi paryAyotkIrtanaM mudA / vyaJjanArthavibhedena taddibhedaM samAsataH // 1 // bhAvArtha:-zrIjinendrako namaskAra kara, AnandapUrvaka isa adhyAyameM paryAyoMkA varNana kruuNgaa| vaha paryAyoMkA varNana samAsa ( saMkSepa) se vyaMjana aura arthake bhedase do prakArakA hai // 1 // vyAkhyA / jinaM vItarAgaM natvA namaskRtya paryAyotkIrtanaM paryAyANAmutkIrtanaM paryAyotkIrtanaM mudA harSeNa pravakSyAmi / yadityuttarApekSAyAM tatparyAyotkIrtanaM samAsataH saMkSepAd vyaJjanArthavibhedena vyaJjanaM cArthazca tayovibheda: pratyeka yojanA vyaJjanabhedenArthabhedena tatkIrtanaM paryAyasya dvibhedaM dviprakArakamityarthaH // 1 // vyAkhyArthaH-zrIvItarAgako namaskAra karake, harSase paryAyoM kA utkIrtana (nirUpaNa) isa catudeza 14 adhyAyameM kahU~gA / 'yata' yaha Ageke kathanakI apekSAmeM hai jo paryAyakA nirUpaNa saMkSepase vyaMjana aura arthake bhedase arthAt vyaMjanake bhedase tathA arthake bhedase do prakArakA hai // 1 // tatra vyaJjanaparyAyastrikAlasparzano mataH / dvitIyazcArthaparyAyo vartamAnANugocaraH // 2 // bhAvArtha:-una donoM bhedoMmeMse prathama vyaMjana paryAya trikAlasparzI kahA gayA hai aura dUsarA artha paryAya vartamAna sUkSmakAlavartI mAnA gayA hai // 2 // vyAkhyA / tatra tayo yorutkIrtanayormadhya Adyo vyaJjanaparyAyastrikAlasparzano mato'nugatakAlakalitaH kathitaH / yasya hi zikAlasparzanaH paryAyaH sa ca vyaJjanaparyAyaH / yathAhi-ghaTAdInAM mRdAdiparyAyo vyaanaparyAyo mRNmayaH suvarNAdidhAtumayo vA ghaTa: kAlatraye'pi mRdAdiparyAyatvaM vyaJjayati; tathA dvitIyobhedo'rthaparyAyaH vartamAnANugocaraH sUkSmavartamAnakAlavartI arthaparyAyaH yathAhi-ghaTAdestattatkSaNavartI paryAya: yasminkAle vartamAnatayA sthitastattatkAlApekSAkRtavidyamAnatvenArthaparyAya ucyata ityarthaH // 2 // vyAkhyArthaH-una dono utkItanoMmeM prathama jo vyaMjana paryAya hai vaha trikAlasparzI hai arthAt pUrvApara anugata saba kAlake sAtha vaha paryAya sparza karatA hai / tAtparya yaha ki jisakA sparza bhUta, bhaviSya tathA vattemAna ina tInoM kAloMmeM hotA hai vaha vyaJjana paryAya hai| Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224] zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm jaise-ghaTAdikA mRttikA Adi paryAya vyaJjana paryAya hai arthAt mRnmaya athavA suvarNAdimaya ghaTa tInoM kAloMmeM paryAyatva arthAt mRttikA Adi paryAyako prakAza karatA hai| aura dvitIya bheda arthaparyAya hai / yaha arthaparyAya vartamAna aNukA viSaya hai . arthAt sUkSma vartamAna kAlavartI artha paryAya hai| jaise ghaTa AdikA usa usa kSaNameM rahanevAlA paryAya jisa kAlake kSaNameM vartamAnatAse sthita hai usa usa kAlakI apekSAse utpattidvArA vidyamAna honese vaha arthaparyAya kahA jAtA hai / bhAva yaha hai ki jisa kSaNameM ghaTa vidyamAna hai usI kSaNako vidyamAnatAse vaha ghaTa arthaparyAya hai // 2 // atha tayoH pratyekaM dvaM vidhyaM darzayannAha / dravyato guNato dvadhA zuddhato'zuddhatastathA / zuddhadravyavyaJjanAkhyazcetano siddhatA yathA // 3 // bhAbhArthaH-una paryAyoMke dravyase tathA guNase do bheda haiM aura zuddha tathA azuddhake dvArA bhI do bheda haiN| zuddha dravyavyaMjananAmA zuddha dravyavyaMjana paryAya jaise cetanameM siddhatA paryAya hai // 3 // vyAkhyA / dravyato dravyaparyAyo bhavati tathA guNato guNaparyAyo'pi bhavati, evaM dvadhA dviprakAra: syAt / tathAhi dravyavyaJjanaparyAyo guNavyaJjanaparyAya iti / tathA punastenaiva prakAreNa zuddhataH zuddhadravyavyaJjanaparyAyaH, azuddhato'zuddhadravyavyaJjanaparyAyazca dviprakAraH / tatra teSu bhedeSu zuddhadravyavyaJjanAkhyaH zuddhadravyavyaJjanaparyAyaH kasminmavati cetane yathA siddhatA cetanadravyasya yathA siddhaparyAyaH / ayaM hi kevala bhAvAjjJeyaH // 3 // vyAkhyArthaH-dravyase to dravyaparyAya hotA hai aura guNase guNa paryAya hotA hai, isa prakAra do bheda hote haiM / jaise dravyavyaMjana paryAya tathA guNavyaMjana paryAya hotA hai / aura usI prakArase zuddhase zuddha dravyavyaMjana paryAya hotA hai tathA azuddhase azuddha dravyavyaMjana paryAya hotA hai aise do bheda haiM / aba una bhedoMmeMse zuddha dravyavyaMjana nAmaka zuddha dravyavyaMjana paryAya kisameM hotA hai, jaise cetanameM siddhatA arthAt cetanadravyakA siddha paryAya hai| yaha zuddha dravyavyaMjana paryAya kevala bhAvase jAnanA cAhiye / / 3 / / punrbhedopdeshmaah| phira bhedakA upadeza karate haiN| azuddhadravyavyaJjano nraadirbhudhaamtH|| guNato'potthamevAtra kaivalyamaticinmukhaH // 4 // bhAvArtha:-azuddha dravyavyaMjana paryAya manuSya deva Adi aneka prakArakA mAnA gayA hai aura isI prakAra guNase bhI jAnane arthAt zuddha guNavyaMjana paryAya tathA azuddha guNavyaMjana paryAya ye do bheda guNase haiN| inameM prathama bhedameM kevalajJAna Adi aura dUsare bhedameM matijJAnAdi paryAya haiM // 4 // .. Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatakaNA [225 vyaakhyaa| azuddhadravyavyaJjanaparyAyo'zuddhadravyavyaJjano narAdirAdizabdAvanArakatiryagAdayo bahudhA matAstadapekSayA narAdibahudhA mataH / atra hi dravyabhedaH pudgalasaMyogajanito'sti / manUSyAdibhedenaivaM bhedaH / guNato'pItthameva / guNavyaJjanaparyAyo dviprakAraH / tatra prathamaM zuddhaguNavyaJjanaparyAya: kaivalyaM kevalajJAnAdirUpaH, dvitIyo'pyazuddhaguNavyaJjanaparyAyo maticinmukhaH / matizra tAvadhimanaHparyayarUpa iti // 4 // vyAkhyArthaH-azuddha dravyavyaMjana paryAya manuSya, deva, nAraka aura tiryazca Adi rUpase aneka prakArakA mAnA gayA hai, isIko apekSAse "narAdirbahudhaH mataH" yaha sUtrameM pATha hai| yahAMpara dravyakA bheda pudgala saMyogase utpanna hai, ataH manuSya Adike bhedase yaha bheda hotA hai / guNase bhI isI prakAra hai arthAt guNavyaMjana paryAya bhI do prakArakA hai| unameM prathama zuddha guNavyaMjana paryAya jo hai, vaha to kevalajJAna AdirUpa paryAya hai / aura dUsarA azuddha guNa vyaMjana paryAya matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna tathA manaHparyaya jJAna Adi svarUpa hai||4|| punaH kathayati / phira bhI paryAyakA bheda kahate haiM / RjusUtramatenArthaparyAyaH kSaNavRttimAn / AbhyantaraH zuddha iti tadanyo'zuddha IritaH // 5 // bhAvArthaH-RjusUtra nayake matase arthaparyAya kSaNavRttivAlA hai| Abhyantara to zuddha arthaparyAya hai aura usase anya azuddha arthaparyAya kahA gayA hai / / 5 // vyAkhyA / jusUtramatenarjusUtrAdezenArthaparyAyaH, AmyasaraH zuddhArthaparyAyaH kSaNavRttimAna kSaNapariNataH / tadanyastadatirikto'zuddha IritaH / yo yasmAdalpakAlavartI paryAyaH sa ca tasmAdalpatvavivakSayA azuddhArthaparyAyaH kathyate // 5 // ___ vyAkhyArthaH-RjusUtranayake Adezase Abhyantara ( antaraMga )kA jo hai vaha zuddha arthaparyAya hai aura kSaNamAtravRtti hai arthAt zudvArthaparyAya jhagajhagameM pariNAmako prApta hotA hai| aura usase anya azuddha arthaparyAya kahA gayA hai / tAtparya yaha ki jo jisa paryAyase alpakAlavartI paryAya hai vaha paryAya usa adhika kAlavI paryAyase alpatvako apekSAse azuddha arthaparyAya kahA jAtA hai / / 5 // atra vRddhavacanasaMmati darzayati / isa viSaya meM vRddhoM ke vacanarUpa saMmati darzAte haiN| naro hi narazabdasya yathA vyaJjanaparyayaH / bAlAdiko'rthaparyAyaH saMmatau bhaNitastvayam // 6 // bhAvArtha:-jaise nara zabdakA nara paryAya vyaMjanaparyAya kahA gayA hai, vaisehI saMmati pranthameM bAla Adi arthaparyAya kahA gayA hai // 6 // 29 Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 ] zrImadrAjacandrajainazAkhamAlAyAm vyAkhyA / naro hi narazabdasya yathA vyaJjanaparyaya iti / yathA puruSavAcyajanmamaraNakAlaparyanta eko'nugatanaratvaparyAyaH sa ca puruSasya vyaJjanaparyAyo'sti, saMmativiSaye bAlAdikastu punararthaparyAyaH kathitaH / ayamiti idamaH pratyakSatve sAkSAtsaMmatidRSTa iti / atra gAthA "purisaMmi purisasaddo jammAi maraNakAphapajjato / tassao bAlAIyA pajavabheyA bahu vigappA // 1 // 6 // vyAkhyArthaH-jaise narazabdakA nara vyaMjanaparyAya hai, tAtparya yaha ki puruSa zabdase vAcya puruSaparyAya janmase Adi lekara maraNakAlaparyanta eka anugata rUpase naratva paryAya hai aura vaha puruSakA vyaMjana paryAya hai aura bAla Adika arthaparyAya haiM aisA saMmati graMthameM kahA hai, arthAt yaha viSaya sAkSAt saMmatimeM dekhA huA hai| yahAM saMmatikI gAthA hai ki "jaise puruSameM puruSa yaha zabda janmase maraNataka rahatA hai yaha vyaMjana paryAya hai aura usa puruSameM bAla, yuvA, ityAdi jo bheda haiM ye saba arthaparyAya haiM // 6 // ___ atha kevalajJAnAdikaH zuddhaguNavyaJjanaparyAya eva bhavati, tatrArthaparyAyo nAstItyetAdRzI kasyaciddikpaTAmAsasyAzaGkAsti tAM nirAkaroti / __ aba "kevala jJAna Adi zuddha guNavyaJjana paryAya hI haiM, unameM arthaparyAya nahIM hai," aisI kisI digambarAbhAsakI zaMkA hai, usako dUra karate haiN| SaDguNahAnivRdvibhyAM yathA'gurulaghustathA / paryAyaH kSaNabhedAcca kevalAkhyo'pi saMmataH // 7 // bhAvArtha:-jaise SaDguNI hAnivRddhise agurulaghu paryAya mAnA hai, usI prakAra kSaNake bhedase kevalAkhya guNa paryAyake bhI artha paryAya mAnA gayA hai||| 7 // ___ vyAkhyA / SaDguNahAnivRddhibhyAmagurulaghuparyAyA yathA kathitAH SaGguNahAnivRddhilakSaNA agurulaghuparyAyAH sUkSmArthaparyAyA itivatparyAyaH kSaNabhedAtkevalAkhyo'pi saMmataH kSaNabhedAtkevalajJAnaparyAyo'pi minno minna eva darzitaH / yataH "paDhamasamaye yogabhavatthakevalanANe" apaDhamasamaye sajogibhavatthakevalanANe" ityAdivacanAttahajusUtrAdezena zuddhaguNasyApyarthaparyAyA mantavyAH // 7 // ___vyAkhyArthaH-jaise SaDguNI hAni vRddhise agurulaghu paryAya kahe haiM arthAt jaise SaDguNI hAni vRddhilakSaNa agurulaghu paryAya arthAt sUkSmArtha paryAya haiM aisehI kSaNake bhedase kevala jJAna nAmaka paryAya bhI bhinna bhinna hI dekhA gayA hai, kyoMki, prathama samayameM yogabhavastha kevalajJAnameM, dvitIyasamaya sayogI bhavastha kevalajJAna meM" ityAdi vacana haiM, isaliye RjusUtranayake Adezase zuddha guNake bhI arthaparyAya mAnane cAhiye / / 7 / / sadvyavyaJjano'NuzcAzuddhapudgalaparyavaH / dvayaNukAdyA guNAH svoyaguNaparyAyasaMyutAH // 8 // Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA [ 227 bhAvArtha:-zuddha dravyavyaMjana paramANu jo hai vaha zuddha pudgala paryAya hai aura dvathaNukAdi azuddha dravya vyaMjana paryAya haiM / ye apane 2 guNa paryAyoM sahita haiM // 8 // vyAkhyA / sadvyavyaJjano'NuH zuddhadravyavyaJjanaparamANuH zuddhapudgalaparyavastasya nAzo nAsti / tathA vapaNukAdikA azuddhadravyavyaJjanaparyAyAH saMyogajanitasvAt / kIdRzAH svIyaguNaparyAyasaMyutAH pudgaladravyasya zuddhaguNavyaJjanaparyAyAH azudaguNagyaJjanaparyAyAste nija 2 guNAzritA mantavyAH / yataH paramANuguNo yaH sa ca zuddhaguNavyaJjanaparyAyastathA dvipradezAdiguNo yaH sa cAzuddhaguNavyaJjanaparyAyaH // 8 // vyAkhyArthaH-zuddha dravyavyaMjana paramANu jo hai vaha zuddha pudgala paryAya hai| kyoMki sasakA nAza nahIM hotA hai / aura vyANuka Adi azuddha dravyavyaMjana paryAya haiN| kyoMki, saMyogase utpanna honeke kAraNa nAzavAna haiN| ye kaise haiM ki apane guNa tathA paryAya karake sahita haiM / arthAt pudgala dravyake jo zuddha guNavyaMjana paryAya aura azuddha guNavyaMjana paryAya haiM, ve apane apane guNake Azrita mAnane cAhiye / kyoMki, jo paramANukA guNa hai vaha to zuddha guNavyaMjana paryAya hai; aura jo dvipradeza AdikA guNa hai vaha azuddha guNavyaMjana paryAya hai // 8 // sUkSmArthaparyavAH santi dharmAdInAmitIva ye / kathayanti na ki te'muMjAnantyAtmaparArthataH // 6 // bhAvArthaH-dharmAdi vyake sUkSma arthaparyAya haiM aisA jo digambara kahate haiM so kyA ve svaparabodhase isa kSaNapariNAmarUpa arthaparyAyako nahIM jAnate // 9 // vyaakhyaa| dharmAdInAM dharmAstikAyAdInAM sUkSmArthaparyavAH zuddhadravyavyaMjanaparyAyAH santi, isIva ye kathayantyetAdRzahaThaM kurvanti te janA haThaM tyaktvA AtmaparAyaMta. nijaparapratyayAdRjusUtrAdezena cAmu kSaNapariNatirUpaM pUrvoktamarthaparyAyamapi kevalajJAnAdivana ki kimiti kathaM na jAnanti haThaM tyaktvA kathaM naanggiikrvnti| kiM ca teSu dharmAstikAyAdiSvapekSayA azuddhaparyAyo'pi bhavati na cettadA paramANuparyantavizrAmaH pudgaladravye'pi ma bhavati, ityabhiprAyeNa kathayannAha // 9 // vyAkhyArthaH-dharmAstikAya Adi dravyoMke sUkSma artha paryAya arthAt zuddha dravyavyaMjana paryAya haiM, aisA jo haTha karate haiM, ve haTha karanevAle manuSya haThako chor3akara; apane, pratyayase athavA parake pratyayase aura RjusUtranayake Adezase isa kSaNapariNAma rUpa pUrvakathita arthaparyAyako bhI kevala jJAna AdikI bhA~ti kyoM nahIM jAnate ? arthAt apane haThako chor3akara kyoM nahIM svIkAra karate / yaha AkSepa hai / aura bhI, una dharmAstikAya AdimeM apekSAse azuddha paryAya bhI hotA hai, yadi aisA na ho to pudgala dravyameM bhI paramANu taka vizrAma nahIM hotA hai| isa abhiprAyase zloka kahate haiM // 9 // Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 ] zrImadrAjacandrajainazAstramAlAcAm yathA'kRtizca dharmAdeH zuddho vyaMjanaparyavaH / lokasya dravyasaMyogAdazuddho'pi tathA bhavet // 10 // bhAvArtha:-jaise dharma Adi dravyake lokAkAza pramANase zuddha vyaMjana paryAya hai, aisehI lokameM rahanevAle dravyoMke saMyogase azuddha vyaMjana paryAya kyoM na ho ? arthAt honAhI cAhiye // 10 // vyAkhyA / dharmAstikAyAderAkRtirlokAkAzamAnasaMsthAnarUpA yathA vartate tathA zuddho vyaMjanaparyavaH zuddhadravyavyaMjanaparyAyaH kathyate paranirapekSatveneti / tathA lokasya dravyasaMyogAllokavartI dravyasaMyogarUpo'zuddhadravyavyaMjanaparyAyo'pi tasya lokasya dravyasaMyogAnnirapekSatvaM kathayanvirodha notpAdayati / virodhaH ko'pi nAstItyarthaH // 10 // vyAkhyArtha:-jaise dharmAstikAya Adi dravyakA AkAra lokAkAza pramANa sthitirUpa hai, isaliye paradravyakI nirapekSAse vaha zuddha dravyavyaMjana paryAya hai aisA kathana hotA hai; aisehI lokake dravyoMke saMyogase arthAt lokameM rahanevAle jo dravya haiM una dravyoMkA dharmAdi dravyake sAtha saMyogarUpa azuddha dravyavyaMjana paryAya bhI hai; aura usa lokake dravya saMyogase nirapekSaka honese kisI virodhako bhI nahIM utpanna karatA; arthAt koI virodha nahIM hai // 10 // ___athAkRtiH paryAyo bhaviSyati, saMyogaH paryAyo na bhaviSyatItyAzaGkA pariharanAha / aba AkRti paryAya ho sakatI hai aura saMyoga nahIM isa AzaMkAko dUra karate hue kahate haiN| AkRteriva saMyogaH paryavaH kathyate yataH / uttarAdhyayane'pyuktaM paryAyasya hi lakSaNam // 11 // bhAvArtha:-AkRtike samAna saMyoga bhI paryAya kahalAtA hai / kyoMki, uttarAdhyayana sUtrameM bhI paryAyakA lakSaNa kahA hai // 11 / / vyAkhyA / saMyogo'pyAkRterivAkRtivatparyAyaH kathyate / yato hetoH paryAyasya lakSaNaM hIti nizcitamuttarAdhyayane'pyukta kathitam / tato'sya lakSaNaM sabhedamapi zrIuttarAdhyayanAdevAvaseyamiti // 11 // vyAkhyArthaH-saMyoga bhI AkRti (AkAra ) ke samAna paryAya kahA jAtA hai / kyoMki, nizcaya rUpase paryAyakA lakSaNa uttarAdhyayana sUtrameM bhI kahA hai| isaliye bhedasahita paryAyakA lakSaNa zrIuttarAdhyayanasUtrase hI jAnanA cAhiye // 11 // punastadevAha / phira paryAyake viSayameM hI kahate haiN| Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm [ 229 ekatvaM ca pRthaktvaM ca saMkhyA saMsthAnameva ca / saMyogazca vibhAgazcetItthaM manasi cintaya // 12 // bhAvArthaH-ekatva, pRthaktva, saMkhyA, saMsthAna, saMyoga tathA vibhAga ina sabako paryAya rUpase manameM vicAro // 12 // vyAkhyA / ekatvaM 1 pRthaktvam 2 etaddvayaM tathA punaH saMkhyA 1 saMsthAnam 2 etaddvayaM ca punaH saMyogaH 1 vibhAga: 2 etadvayaM cetyAdi SaTakaM dvitvapariNataM manasi cintaya / svacetogocarIkuruSvetyarthaH / tathA ca tatra gAthA-"egattaM ca puttaM ca saMkhyA saMThANameva ca / saMyogo ya vibhAgo ya pajjavANaM tu lakkhaNaM / 1 / " ityetagdAthokta paryAyabhedabhAvanA bhAvayitavyA // 12 // ___vyAkhyArthaH-ekatva 1 pRthaktva 2 ye donoM, saMkhyA 1 saMsthAna 2 (AkRti vA avayavaracanA) ye donoM, punaH saMyoga 1 tathA vibhAga 2 ye donoM, ina tIna dvandva arthAt chahako manameM paryAya rUpa vicAro / arthAt apane cittameM inako paryAyake bheda samajho / aisI hI yahAMpara uttarAdhyayanakI gAthA hai-"ekatva 1 pRthaktva 2 saMkhyA 3 saMsthAna 4 saMyoga 5 aura vibhAga 6 ye paryAyake lakSaNa haiM / isa gAthAmeM jo (ekatva Adi) kahe haiM, unameM paryAyake bhedakI bhAvanA karanI cAhiye / bhAvArtha-uttarAdhyayanameM saMyogako bhI paryAya mAnA hai // 12 // punaH prakRtamevArthamAha / phira usI paryAya viSayako kahate haiM / upacArI na vA'zuddho yadyapyanyAzrito bhavet / asadbhUtA manuSyAdyAstadA nAzuddhayogakAH // 13 // bhAvArtha:-jo upacarita hai vaha yadyapi paradravyAzrita ho parantu azuddha nahIM ho sktaa| yadi aisA mAnate ho, taba to asadbhUta manuSya Adi bhI azuddhaparyAyayogI nahIM hoMge // 13 / / vyAkhyA / upacArI na bhavatyazuddho yadyapyanyAzrito bhavetparadravyasaMyogI syAttathApyupacArI azuddhatA nApnoti / atha ca yadyevaM kathayiSyatha yadyadi ca dharmAstikAyAdInAM paradravyasaMyogo'sti tadupacaritaparyAya iti kathyate, parantvazuddhaparyAya iti na kathyate, dravyAtathAtvahetuSvevAzuddhatvavyavahAro'stIti, tattasmAd manuSyAdiparyAyo'pyazuddha iti na kathayata, asadbhUtavyavahAranayagrAhyatvenAsadbhUta iti kathayata / taddhi tantvAdiparyAyavadekadravyajanakAvayavasaMghAtasyavAzuddhadravyavyaMjanaparyAyatvaM ca kathayatAM caturasra lagediti / tasmAdapekSAnapekSAbhyAM zuddhAzuddhAnekAntavyApakatvameva zreya iti / tadevAgretane paye pratipAdayiSyati / punarakSarArthastvevama / asadbhUtA manuSyAdyAstadA azuddhayogakA neti // 13 // vyAkhyArthaH-upacAravAn yadyapi paradravyakA saMyogI hovai tathApi vaha azuddhatAko nahIM prApta hotA hai / aba yadi aisA kahate ho ki, dharmAstikAya Adi dravyoMkA paradravyake Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230] zrImadrAjacandrajainazAkhamAlAyAm sAtha saMyoga hai; isIse unako upacarita paryAya kahate haiM parantu azuddha paryAya nahIM kahate / kyoMki dravyake atathAbhAvake (anyapane ke) hetuoMmeM hI azuddhatAkA vyavahAra hai, isa kAraNa, manuSya Adi paryAya bhI azuddha hai; aisA na kho| kintu asadbhUta vyavahAra nayase grAhya honese asadbhUta hai, aisA kho| kyoMki vaha tantu Adi paryAyako taraha ekadravyajanaka jo avayavasaMghAta ( avayavoMkA samUha ) usoko azuddha dravyavyaMjanaparyAyatA kahanevAloMke caturasra lagegA / isaliye apekSAse zuddha aura apekSArahitatAse azuddha isa prakAra anekAnta vyApakatA hI zreSTha hai / aura isako Ageke zlokameM pratipAdita kreNge| akSaroMkA artha to yaha hai ki, yadi upacArI azuddhatAko nahIM prApta hotA; to manuSya Adi bhI azuddha paryAyake yogI nahIM haiM // 13 // punaH kthyti| punaH usI viSayako kahate haiN| dhrmaadernypryaayennaatmpryaayto'nythaa| azuddhatAvizeSo na jIvapudgalayoryathA // 14 // bhAvArtha:-dharmAstikAya Adike paraparyAyase tathA apane paryAyase vilakSaNatA hai aura jaise jIva, pudgalameM azuddhatAkA vizeSa nahIM hai| vaise inameM bhI nahIM hai // 14 // vyAkhyA / dharmAdadharmAstikAyAderaNyaparyAyeNa paraparyAyeNAtmaNyAyeNAtmaparyAyata: svaparyAyAvanyathA viSamatvaM vilakSaNatvaM jJAtavyam / yataH kAraNAdazuddhatAyA vizeSo nAsti yathA jIva pudgalayoviSaye azuddhatAvizeSo nAsti // 14 // vyAkhyArthaH- dharmAstikAya Adike paraparyAya tathA AtmaparyAyase vilakSaNatA jAnanI cAhiye / kyoMki, jaise jIva aura pudgalake viSayameM azuddhatA vizeSa nahIM hai; vaise yahA~ bhI azuddhatAkA vizeSa nahIM hai| atha prakArAntareNa caturvidhaparyAyA nayacake kathitAstAneva darzayannAha / aba nayacakra meM anya prakArase paryAyoMke jo cAra bheda kahe haiM; unhIM bhedoMko darzAte hue AgekA zloka kahate haiN| ___ svajAtezca vijAtezca paryAyA itthmrthke| svabhAvAcca vibhAvAcca guNe catvAra eva ca // 15 // bhAvArtha:-dravyake viSaya meM isI prakAra svajAtIyase tathA vijAtIyase paryAya hote haiM / aisehI guNake viSayameM bhI svabhAva guNase tathA vibhAva guNase paryAya hote haiN| isa prakAra paryAyake cAra bheda hue // 15 // vyAkhyA / ityamamunA prakAreNa svajAte: paryAyAH sajAtIyadravyaparyAyAH, vijAte. paryAyA vijAtIyadravyaparyAyAzcArthake dravye dravyaviSaye bhavanti / svabhAvAzca punarvibhAvAditi svabhAva Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA [231 guNaparyAyAH, vibhAvaguNaparyAyAH itthaM catvAro bhedA dravyaguNabhedAtparyAyANAM kathanIyAH / svajAtIyadravyaparyAyaH, vijAtIyadravyaparyAyaH, svabhAvaguNaparyAya:, vibhAvaguNaparyAyaH, iti catvAro dravyaguNayormeMdA bhAvanIyA iti // 15 // vyAkhyArthaH-isa prakArase svakIya jAtise jo paryAya hote haiM ve sajAtIya paryAya kahalAte haiM, tathA parajAtise jo paryAya hote haiM ve vijAtIya paryAya kahalAte haiM / aura svabhAvase tathA vibhAvase guNameM paryAya hote haiM / arthAt svabhAva guNaparyAya, aura vibhAva guNaparyAya do bheda haiM / aise dravya aura guNake bhedase paryAyoMke cAra bheda kahane cAhiye / arthAt sajAtIya dravyaparyAya 1 vijAtIya dravyaparyAya 2 svabhAva guNaparyAya 3 tathA vibhAva guNaparyAya 4. isa prakAra do bheda dravyake tathA do bheda guNake ina donoMko milAke, cAra bheda dravya guNa donoMke vicArane cAhiye // 15 // batra pUrvoktAnAM bhedAnAmudAharaNamAha / / aba pUrvokta sajAtIya dravyaparyAya Adi bhedoMke udAharaNa kahate haiM / dvayaNukaM ca manuSyAzca kevalaM maticinmukhAH / dRSTAntA prAyikAsteSu nANurantarbhavetkvacit // 16 // bhAvArthaH-dUdhaNuka sajAtIya dravyaparyAya haiM, manuSya Adi vijAtIya dravyaparyAya haiM tathA kevala jJAna svabhAva guNaparyAya hai aura matijJAna Adi vibhAva guNaparyAya haiM / ye dRSTAMta prAyika haiM / kyoMki, inameM, kahIM bhI aNukA antarbhAva nahIM hotA hai // 16 // ___ vyAkhyA / dvaSaNukaM ceti dvipradezAdiskandhaH sa ca sajAtIyadravyaparyAyaH, kathaM tat / dvayo! praramANvoH saMyoge sati dvaghaNukametAvatA dravyadvayaM saMgatyakadravyaM bhavatIti sajAtIyadravyaparyAyaH 1 / manuSyAzca manujAdiparyAyA vijAtIyadravyaparyAya iti, jIvapudgalayoryoge sati manuSyatvavyavahAro jAyate, etAvatA vijAtIyadravyadvayaM saMgatyakadravyaM niSpannamiti vijAtIyadravyaparyAyaH 2 // atha kevalamiti kevalajJAnaM svabhAvaguNaparyAyaH kathyate, kathaM tat-karmaNAM saMyogarahitatvAtsvabhAvaguNaparyAyaH 3 / atha maticinmukhA matijJAnAdayaH paryAyAH vibhAvaguNaparyAyAH kathyante / kathaM tat karmaNAM paratantratvAdvibhAvaguNaparyAya 4 / iti / ete hi catvAro dRSTAntAH prAyikA jJAtavyAH / paramArthatastu paramANurUpadravyaparyAya eSu caturSu nAntarmavitumarhati vibhAgajanitaparyAyasvAt / tadukta saMmatau-aNuehi davva Araddhati aNaMti vayasANa sAttato / apuNavimatto aNuttijAmo aNU hoi / " ityAdikaM sarva vimRzya vijJeyamiti / ArabdhadravyaparyAye'Nudayasayoge sati dvaSaNukaM niSpadyate, trimidvayaM NukalyaNukaM jAyate, trimiyagukaizcaturaNukamutpadyate / evaM mahatI pRthvI, mahatyApo, mahAnto vAyava ityAdi naiyAyikaH praNItatvAt // 16 // vyAkhyArthaH-jo dvipradeza Adi skaMdha haiM ve sajAtIya dravyaparyAya haiM / so kaise ki, do paramANuoMkA saMyoga honepara dvayaNuka hotA hai| isase yaha siddha huA ki eka jAtike Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 ] dravyAnuyogatakaNA do dravya paraspara milake jo eka dravya hotA hai vaha sajAtIya dravyaparyAya hai / 1 / aura manuSya Adi jo paryAya haiM ve vijAtIya dravyaparyAya haiN| kyoMki, jIva aura pudgalakA paraspara saMyoga honepara manuSya yaha vyavahAra hotA hai| isase yaha siddhAnta huA ki bhinna 2 jAtike do dravya milakara, jo eka dravya hotA hai; vaha vijAtIya dravya paryAya kahalAtA hai / 2 / kevala jJAna jo hai vaha svabhAva guNaparyAya kahA jAtA hai / so kaise ki-vaha karmoMke saMyogase rahita hai isaliye svabhAva guNaparyAya hai / 3 / tathA matijJAna Adi paryAya vibhAva guNaparyAya kahalAte haiN| so kaise ki, ye karmoM ke sambandhase hote haiN| isaliye vibhAva guNaparyAya haiM / 4 / ina cAroM dRSTAntoMko prAyika samajhanA cAhiye, arthAt ye sarvatra rahanevAle nahIM haiN| paramArthase to paramANu rUpa dravyaparyAya ina cAroMmeM antargata hone yogya nahIM hai / kyoMki, vaha paramANu dravyavibhAgase utpanna paryAya hai na ki saMyogase utpanna / sohI saMmatimeM kahA hai ki-"do tIna Adi aNuoMse ananta dravyAMkA AraMbha nirantara hotA hai| aura jisakA phira vibhAga na ho vaha aNu hai / yaha dvayaNukase vibhAga karake hotA hai / " ityAdi saba vicArake jAnanA cAhiye / aura "AraMbha kiye hue dravyake paryAyameM do aNu oMke saMyogase dvathaNuka utpanna hotA hai, aise hI tIna dvayaNukoMse tryaNuka aura cAra tryaNukoMse caturaNuka utpanna hotA hai aura isI prakAra mahApRthivI, mahAjala tathA mahAvAyu Adi hote haiM" ityAdi rUpase naiyAyikoMne bhI kahA hai // 16 // punaH pratipipAdayiSurAha / usI kathanakI icchAse punaH isa zlokako kahate haiM / guNAnAM hi vikArAH syuH paryAyA dravyaparyavAH / ityAdi kathayandevaseno jAnAti ki hRdi // 17 // bhAvArtha-guNoM ke vikArahI paryAya haiM yaha, pahile kahakara phira dravyaparyAya tathA guNaparyAya kahate hue devasenajI apane manameM kyA jAnate haiM ? // 17 // vyAkhyA / guNavikArAH paryAyA evaM kathayitvA teSAM bhedAdhikAre paryAyA dvividhA dravyaparyAyA guNaparyAyAzceti kathayaMzca devaseno digambarAcAryoM nayacakragranthakartA hRdi citte ki jAnAti api tu sammAvitAthaM na kimapi jAnAtItyarthaH / pUrvAparaviruddhabhASaNAdasatprAya evedamityabhiprAyaH / kiJca dravyaparyAyA evaM kathanIyAH parantu guNaparyAyA iti pRthagbhedotkIrtanaM na karttavyaM dravye guNatvAdhiropAduNe ca guNatvAmAvAditi niSkarSaH // 17 // vyAkhyAHrtha - guNoM ke vikAra paryAya haiM aisA kahake punaH paryAyoMke bhedake adhikArameM paryAya do prakArake haiM-dravyaparyAya tathA guNaparyAya isa prakAra nayacakragranthake kartA digambarAcArya devasenajI apane citta meM kyA jAnate haiM ? arthAt kucha nahIM jAnate haiM / arthAt pUrvApara viruddha bhASaNa karanese yaha jhUThA hai yaha abhiprAya hai / aura dravyaparyAya hI kahane : Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 233 dravyAnuyogatarkaNA cAhiye aura guNaparyAya aisA dUsarA bheda na karanA caahiye| kyoMki, dravyameM guNatvakA adhyAropa hai aura guNameM guNatAkA abhAva hai / yahI tAtparya hai // 17 // punastadevAha / phira usIko kahate haiN| itthaM padArthAH praNidhAya mUni parIkSitA jJAnaguroH sadAjJAm / tucchoktimutsRjya vimohamUlAmahatkramAmbhojaratena sarve // 18 // bhAvArtha:-jJAnake dAtA zrIgurukI uttama AjJAko mastakapara dhAraNa karake, jinendrake caraNakamalameM tatpara maiMne vimohake mUnabhUta ajJapraNIta vacanako tyAgakara, isa prakAra saba padArthokI parIkSA kI // 18 // iti zrIyazovijayopAdhyAyapraNItadravyaguNaparyAyabhASAvivaraNoktArthasaMdabhitazloka . rUpa-dravyAnuyogatarkaNAyAM caturdazo'dhyAyaH // 14 // vyAkhyA / itthamanayA rItyA padArthA dravyaguNaparyAyAH parIkSitAH svarUpalakSaNabhedAdikathanena vizadIkRtAH / kiM kRtvA jJAnaguroH paramparAgatazrutAcAryasya sadAzAM satyanidezaM mUni mastake nidhAya saMsthApya / punaH kiM kRtvA vimohamUlAM bhramanibandhanAM tucchokti tucchabuddhipraNItavacanamutsRjyApAkRtya / kIhazena mayA ahaMrakramAmbhojaratena vItarAgacaraNakamalasevanarasikena / sarve padArthA mayA parIkSitA ityarthaH / bhojeti nAmanirUpaNaM ceti // 18 / / iti zrIvAcakamukhya-zrIyazovijayavibhitadravyaguNaparyAyabhASAvivaraNataduktisaGkalitAyAM kRtimojasAgaravinimitAyAM dravyAnuyogatarkaNAyAM cturdsho'dhyaayH|| vyAkhyArthaH-paraMparAgata zrutAcAryakI samIcIna AjJAko mastakapara dhara karake aura bhramase utpanna hue aise mandabuddhiyoMke race hue vacanako dUra karake zrIjinendra ke caraNakamaloMkI sevA karanemeM rasika aise maine isa prakAra saba dravya, guNa, paryAyoMkI parIkSA ko; arthAt svarUpa, lakSaNa tathA bheda AdikA kathana karake spaSTa rItise padArthoMkA nirUpaNa kiyaa| zlaSase "kramAmbhoja" isa padameM "bhoja" yaha apane nAmakA nirUpaNa bhI AcAyane kiyA hai // 18 // iti zrImAcAryopAdhidhAripaNDitaThAkuraprasAdazarmadvivedipraNItamASAnuvAdasamalaGkRtAyA dravyAnuyogatarkaNAyAM caturdazo'dhyAyaH // 14 // dravyAdikAnAM tu vicAramevaM vibhAvayiSyanti sumedhaso ye / prApsyanti te santi yazAMsi lakSmyaH saukhyAni sarvANi ca vAjichatAni // 1 // bhAvArtha:-jo buddhimAna isa prakAra dravya AdikA vicAra kareMge; ve uttama yaza, lakSmI tathA sampUrNa abhilaSita sukhoMko prApta hoMge // 1 // Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 ] zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm vyAkhyA / evamanayA rItyA dravyAdikAnAM vicAraM ye subuddhayo vimAvayiSyanti te sumedhasa iha samti zobhanAni yazAMsi / punaH lakSbhyaH paratra sarvANi vAJchitAni sukhAni prApsyantIti bhAvaH // 1 // vyAkhyArthaH- isa pUrvokta prakAra se jo uttama buddhike dhAraka bhavya jIva dravyAdi padArthoke vicArakI vibhAvanA kareMge ve samyak jJAnadhArI jIva acche yaza, aura lakSmiyoMko prApta kareMge tathA paralokameM saba vAJchita sukhoMko prApta kareMge / / 1 / / guroH ca tezcAnubhavAtprakAzitaH paro hi dravyAdyanuyoga AntaraH / jinezavANIjaladhau sudhAkaraH sadA zivazrIparibhoganAgaraH // 2 // bhAvArtha-sarvottama, Antarika, jJAnasvarUpa, zrIjinendra ke vacanarUpI samudra meM candramAke samAna tathA nirantara muktilakSmIke sevanameM nAgara aisA yaha dravyAnuyoga maiMne guruke siddhAntase tathA apane anubhavase prakAzita kiyA // 2 // vyAkhyA / gurorjJAnaguroH zruteH siddhAntAdanubhavAtsvAnubhUterAntaro'ntarjJAnamayaH paraH prakRSTo dravyAnuyogaH prakAzitaH / kIdRzo vItarAgavacana samudra candra iva candraH, nirantaraM ziva lakSmIvilAse nAyaka iva nAgara iti // 2 // ye bAlakAste kila liGgazino ye madhyamAste tu bahiSkriyAratAH / dravyAnuyogAbhyasane ya uttamAH kRtAdarAH satpathasaGginaste // 3 // bhAvArtha:-jo bAlaka (mukha) haiM ve kevala liGgake darzaka haiM, jo madhyama (kucha jJAnake dhAraka) haiM ve bAhyakriyA meM tatpara haiM, isaliye jo dravyAnuyogake abhyAsameM Adara karanevAle haiM vehI uttama (vizeSa jJAnake dhAraka ) haiM aura sanmArgake saGgI haiM // 3 // vyAkhyA / ye bAlakA iti sugamam / SoDazakavacanaM - "bAlaH pazyati liGga madhyamabuddhirvicArayati vRttim / AgamatattvaM tu budhaH parIkSate sarvayattena / 1 / " iti // 3 // vyAkhyArtha:-'ye bAlakAH' ityAdi zlokakA artha sugama hai / isa zlokArthake viSayameM SoDazakakA bhI vacana hai-"bAlaka (mandabuddhijana ) liGgako dekhatA hai, madhyama buddhike dhAraka vRttikA vicAra karate haiM aura jo jJAno ( uttama ) haiM ve sarva prakArase zAstrokta tattvako parIkSA karate haiM // 3 // kiyA priyA naiva vimucya saMvidaM na jJAnamAnandakaraM vinA kriyAm / samuccaye yogadRzAM nirUpitaM yadarkakhadyotavadantaraM mahat // 4 // bhAvArtha:-jJAnake vinA kriyA pyArI nahIM hotI hai aura kriyAke vinA jJAna bhI AnandakA kartA nahIM hotA hai / aura yogadRSTisamuccaya nAmaka graMthameM to sUryameM aura khadyota (jugunU) meM jitanA antara ( pharaka) hai utanA bar3A bheda hI jJAna aura kriyAmeM nirUpaNa kiyA hai / arthAt jJAna to sUryake samAna hai aura kriyA khadyotake tulya hai // 4 // (1) isa vyAkhyAkA artha sUtramAvArthase hI samajha lenA cAhiye / kyoMki isameM vizeSatA nahIM hai| Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarphaNA [235 khadyotapratimA kriyA tu kathitA jJAnaM tu bhAnUpamamityetanmahadantaraM kaliyuge kazcidbudho vindati / bAhyAbhyAsavinirmito hi duritakSepo bhavedda1ra kSuNNakSodakaNopamaH kimaparaM vAkyaM budhA brU mahe // 5 // bhAvArtha:-kriyA to khadyotake tulya kahI gaI hai aura nAna sUryake samAna hai, isa prakAra jJAna aura kriyAmeM bar3A bheda hai / isa bhedako kaliyuga (paMcamakAla )meM koIhI vidvAn jAnatA hai / aura bAhya ke abhyAsase utpanna huA jo pApakA nAza hai, vaha dardura (meMr3haka ) ke dvArA khode hue miTTIke kaNake barAbara hai / budhajano ! isase adhika kriyA tathA jJAnake bhedake viSayameM Apase aura kyA kaheM ? // 5 // __vyaakhyaa| kriyeti spaSTam / yadukta yogadRSTisamuccaye "tAtkAlikaH pakSapAto mAvazUnyA ca yA kriyA / anayorantaraM jJeyaM mAnukhadyotayoriva / 1" "maMDrakacUnakappo kiyA jANiyo ko kilesANaM / saddaduracuna kappo nANakao taM ca ANAe // 1 // 5 // " vyAkhyArtha:-"kriyA priyA" ityAdi caturtha tathA paMcama ilokakA artha spaSTahI hai isaliye vyAkhyA nahIM kI / yahI viSaya yogadRSTisamuccaya meM kahA hai ki tatkAla arthAt usI kSaNameM honevAle apane pakSAtako prakaTa kartA jJAna meM ora bhAvAnya jo kriyA hai usameM sUrya aura khadyotake barAbara bheda jAno / 1 / " isa viSaya meM yaha gAthA bho hai "kriyA Adise meMr3hakake khAMde hue miTTIke kaNake barAbara pApoMkA nAza hotA hai ora jJAnase meMDhakake samAna pApakA nAza hotA hai, yaha sarvajJako AjJAse siddha hai / 1 / / 4 // 5 mithyAtvamUlASTakakarmasaMsthA na koTikoTeradhikopadiSTA / samAgate jJAnaguNe'tra puMso mahAnizIthoktamiti pramANama // 6 // bhAvArthaH-manuSyako jJAna guNa prApta honepara mithyAtva hai mUla jinakA aise AThoM koMkI sthiti koTikoTi sAgarase adhika nahIM hai, yaha pramANa mahAnizItha graMthameM kahA huA hai // 6 // jAnAti tatvAni yathArthamathaM brUte parAnyo duritaM nihanti / / anantakAyasthamapAkaroti yo bhASya uktaH sa tu kevalI jJaH // 7 // . bhAvArtha:-jo saMpUrNa tattvoMko jAnate haiM, jo bhavyajIvoMko yathArtha padArthakA kathana karate haiM, jo anantakAyasthako dUra karate haiM ve bhASyameM kevalI kahe gaye haiM // 7 // vyaakhyaa| atha mithyAtveti / jJAnaM hi samyagdarzanasahitamevAyAti tatprAptau ca kadAcidapi mithyAtvamadhyagato bhavettathApi jIvaH koTAkoTisAgaramiti kAlAdadhikaM karmabagvaM na karoti "baMSeNa na bolai kayAvIti" vacanAt / etadabhiprAyeNa nandiSeNAdhikAre mahAnizIthasUtre jJAnagu. No'pratipAtI kathitaH / uttarAdhyayane'pi yathokta "sUI jahA samuttA Na NassaI kayavarammi Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 ] zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm pddiyaaii| iya jIvovi sasutto Na Nassai govi saMsAre // 1 // " atra bRhatkalpagAthA ceyama "gIyatthe kevalI cabihe pannatte taM jahA jANaNeya 1 kahaNeya 2 ullarAgahose 3 aNata kAyassa vajaNeNa ya 4 // " gAthA-"gIyatthassa vayaNeNaM visaM hAlAhalaM pive| agIyatthassa vayaNeNaM amayapi na ghuTTae / 1 / agIyattha kumIlehiM saMgaM tiviheNa vosire / mukkhamaggassa te vigdhaM pahaMmi teNage jaha / / " "karI micchoH zratArthasya jJAnino'pi pramAdinaH / kalAdivikalo yoga itIcchAyogalakSaNam / 1 / " iti vacanaM lalitavistarAdau granthe / dRDhakaraNavAkyamAleyama / anAvazyakagAthA-"dasaNapakkho sAvaya carittanaya saMdadhamme y| dasaNacaritapakkho samaNe paraloga khaMmi / 1" "maNerivAmijAtasya kSINavRtterasaMzayama / tAtsthyAttadaJjanatvAcca samApattiH prakIttitA // 1 // 6 // 7 // " vyAkhyArthaH-"mithyAtvamUlASTaka" isa cha? tathA "jAnAti tatvAni" isa sAtaveM ina donoM zlokoMko milAke vyAkhyA karate haiN| jJAna guNa jaba AtA hai taba samyagdarzana sahita hI AtA hai aura usa jJAnake prApta honepara jIva kadAcit mithyAtvake bIcameM AjAya to bhI koTAkoTi sAgara pramANa kAlase adhika karmabandhana vaha jIva nahIM karatA hai, kyoMki-"jo jJAnI hai vaha karmabandhase saMsArameM kabhI nahIM DUbatA" aisA vacana hai| isI abhiprAyase mahAnizItha sUtrameM nandiSeNa adhikArameM jJAna guNa apratipAtI kahA hai arthAt jJAna guNa hue pIche punaH usakA pratipAta (adha:patana ) nahIM hotA hai / aura uttarAdhyayanameM aisA kahA hai ki "jaise sUtra (tAge) sahita suI naSTa nahIM hotI kintu vastra AdimeM praveza karake punaH nikala AtI hai, isI prakAra sUtra (jJAna ) sahita jIva bhI saMsArameM gayA huA naSTa nahIM hotA hai / 1 / " yahAM yaha bRhatkalpakI gAthA bhI hai-"gItArtha kevalI jAnanevAle, kahanevAle, rAgadveSarahita, aura anantakAyavarjaka ina bhedoMse cAra prakArake kahe gaye haiN|" "gItArthake vacanoMse hAlAhala viSako pInA cAhiye aura agItArthake vacanoMse amRta bhI nahIM pInA cAhiye / 1 / " "agItArthakuzIloMkA saMsarga mana, vacana, kAyase chor3anA caahiye| kyoMki, jaise rAste meM cora vighnakartA hote haiM vaise ve bhI mokSamArgameM vighnake kartA haiM // 1 // " "zAstrake arthako karanekI icchAvAle pramAdI jJAnIke jo kalA Adise rahita yoga hai vahI icchAyoga kahalAtA hai, yaha icchAyogakA lakSaNa hai / " aisA vacana lalitavistara Adi graMthoM meM hai| yaha pUrvokta jo vAkyasamUha 'yahA~ diyA gayA hai so isa viSayako puSTa karaneke liye hai| yahAM Avazyaka gAthA bhI hai ki-"darzanapakSako dhAraNa karanevAlA zrAvaka hai / yaha cAritrase naSTa hai, parantu dharmase Ardra hai / aura muni darzana tathA cAritra donoMke pakSako dhAraNa karate haiM aura paraloka arthAt agrima bhavoMkA nAza karate haiM arthAt usI bhavase mokSa jAte haiM / 1 / " "zuddharatnakI taraha kSINavRtti jIvake usameM rahanepanese tathA usake aMjanapanese samApatti kahI gaI hai, yaha kathana nissandeha hai // 16 // 7 // " Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA [257 jJAnaM hi jIvasya guNo vizeSo jJAnaM bhavAbdhestaraNe supotH|| jJAnaM hi mithyAtvatamovinAze bhAnuH kRzAnuH pRthukarmakakSe // 8 // bhAvArtha:-jJAna jo hai vaha jIvakA vizeSa guNa hai, jJAna saMsArarUpI samudrake tiranemeM uttama naukA (acchA jahAja) hai / jJAna mithyAtvarUpI aMdhakArako naSTa karane meM sUryake samAna hai / jJAna vizAla karmarUpI kASTha ke bhasma karanemeM agnike samAna hai // 8 // jJAnaM nidhAnaM paramaM pradhAnaM jJAnaM samAnaM na bahukriyAbhiH / jJAnaM mahAnandarasaM rahasyaM jJAnaM paraM brahma jayatyanantam // 9 // bhAvArtha:-jJAna sarvottama khajAnA hai, jJAnahI sabameM pradhAna hai, jJAna aneka kriyAoMke samAna nahIM hai arthAt aneka prakAra ke AcaraNoMse bhI viziSTa jJAnahI hai, jJAnahI mahA AnandarUpa sukhakA denevAlA rasa hai, jJAnahI paramAtmAkA rahasya hai aura antarahita hai, aisA jJAna sarvotkarSatA karake varttatA hai // 9 // bAhyAcAraparAzca bodharahitA icchAkhyayogoddhatAH ye ke'pi pratisevanAvidhuritArate ninditAH zAsane / ye tu svacchamatucchavAGamayakalAkauzalyamAbibhrati sArvoktAmRtapAnasAdaradhiyastebhyo munibhyo namaH // 10 // bhAvArtha:-jo bAhyakI kriyAoMmeM tatpara haiM, jJAnakarake rahita haiM, icchAyogase uddhata haiM aura jJAnAdiko sevanAse rahita haiM; ve jIva jinamatameM nindita samajhe jAte haiM aura jo atinirmala tathA vizAla jJAnakalAke kauzalyako dhAraNa karate haiM aura sarvajJake vacanarUpI amRtake pInemeM AdarapUrvaka buddhiko dhAraNa karanevAle haiM, una muniyoMko merA namaskAra hai // 10 // atha prazastiH / zrIvIrapaTTAdhipatirbabhUva sUriH suratnAdvijayo yazasvI / yasminsamudre vivizuH samagrA vidyAsunadyazca caturdazApi // 11 // aba pranthakAra prazasti likhate haiN| zlokArthaH-zrIvorake paTTake svAmI, tathA yazake dhAraka zrIratnavijayajI sUri hue, jina ratnavijayajI mUrirUpa samudrameM samasta caudaha vidyArUpa uttama 2 nadiyeM praviSTa thIM arthAt saba vidyAoMke dhAraka ratnavijayajI sUri hue // 11 // tatpaTTodayazailasaGgataravimithyAtamastrAsane bhavyAmbhoruhabhAsane suvipulaM jJAnAtrabhAraM vahan / kugrAhagrahatAratArakamiladdoSAvilaM puSkaraM zobhAvadvivadhanbabhUva vijayAcchImatkSamAdhIzvaraH // 12 // Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 ] zrImadrAjacandrajainazAstramAlAyAm zlokArthaH-una ratnavijayasUrijIke paTTarUpI udayAcalake samAgamase sUryake samAna, aura mithvAtvarUpI aMdhakArako dUra karaneke liye tathA bhavyarUpI kamaloMko praphullita karaneke liye jJAnarUpI kiraNoM ke samUhako dhAraNa karanevAle ora khoTe siddhAntako grahaNa karanevAle acche vAdIrUpa tAroMke saMgamase rAtripUrNa AkAzako zobhAyukta karane vAle aise zrIkSamAvijayajI sUri hue // 12 // madano nihataH svarUpatastarasA yena jitaH surAcalaH / mahasA sahasA sahasragvijitaH saumyatayA sudhAkaraH // 13 // vacasA vacasAmadhIzitA kavitAbhiH kviroshvttyaa| harireva jito yazasvinA viduSA kena sa copamIyate yugmam / // 14 // zlokArthaH-yazake dhAraka jinhoMne apane rUpase kAmadevako harAyA, gurutAse sumeruko jItA, svabhAvase utpanna tejase sUrya ko jotA aura saumyatAse caMdramAko jItA // 13 // vacanase bRhaspatipaneko, kavitAse zukrako aura aizvaryase indrako jItA aise una AcAryoMko vidvAn kisakI upamA deve arthAt jo upamA dene yogya padArtha the unako to unhoMne apane guNoMse hI jIta liyA, aba unako kisakI upamA dI jAve / / 14 / / ina donoM zlokoMko milAke artha kiyA gayA hai, isaliye yugma hai| sarasvatI yasya mukhAgnirantarA prakAzamAsAdayati prabhAvinI / himAdripadmadrahato niratyayA saridvarevAmaralokapUjitA // 1 // zlokArtha:-jaise himAcalake padmadrahase deva tathA manuSyoMse pUjita gaMgAnadI nirantara nikalatI haiM, usI prakAra jinake mukhase prabhAvakI dhAraka sarasvatI sadA prakaTa hotI rahatI haiM // 15 // - yadIyakotirdhavaleSTamUrtikhilokasaMpUrtimiti nityam / anAdigaGgava jaDasvabhAvaM vihAya vaizadyamurIcakAra // 16 // zlokArthaH-ujvala iSTa AkArako dhAraNa karanevAlI jinakI kIrti sadA tIna lokako pUrNa ( vyApta ) kara rahI hai so yaha kIrti aisI sohatI hai, mAno anAdi gaMgAne apane jar3a (jala) svabhAvako chor3akara, sacetanatA (nirmalatA) ko hI svIkAra kara liyA hai // 16 // aho yadIyena guNoccayena vihAya saMkhyAM vavRdhe yathAsvam / ataH kaNAdoktaguNeSu dakSA guNatvajAti na tathA vadanti // 17 // zlokArthaH-Azcarya hai ki jinake guNoMkA samUha saMkhyAko chor3akara, icchAnusAra Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyAnuyogatarkaNA [ 239 vRddhiko prApta ho gaye / isIliye kaNAdake kahe hue guNoMmeM catura jana guNatva jAtiko vaisI nahIM kahate haiM // 17 // yatkotikAntA vyabhicAriNIva samutsukaikA tridivaMjagAma tatrAmarasparzavizIrNahArA tastAra tAropamamauktikaH kham // 18 // zlokArtha:-jinakI kIrtirUpI strI vyabhicAriNI strIkI nAI samutsuka hokara, ekalIhI svargameM calI gaI vahAM para devoMke saMsargase TUTe hAravAlI hokara, tAroMke samAna jo motI haiM unase AkAzako AcchAdita karatI huI / bhAvArtha-ye AkAzameM tAre nahIM hai, kintu una AcAryoMkI kIrtirUpa strIke hArameMse TUTe hue motI haiM // 18 // ahIno no'hIno yadapi vapuSA bhUbharajuSA tathApyAsye vANI hrasati tacchaSIti bhaNanAta / atastvAdeAhmIbhaNananiyamazcetasi kRta strikAlastra lokyastripadamayasandarbhavitataH // 16 // zlokArthaH-yadyapi ve pRthvIko dhAraNa karane rUpaguNase zobhAyamAna zarIrase ahIna arthAt uttama the, tathApi ahi+ina = ahIna arthAt zeSanAgajI nahIM the, aura unake mukhameM jo vANI hai vaha zaiSI isa nAmake kahanese zabda karatI hai, isaliye unhoMne apane manameM tIna kAla, tIna loka aura tIna ratnoMko racanAse prasiddha oMkArarUpa AdikI brahmasaMbandhI pANIke kathana karanekA niyama kiyA // 19 // sa eSa gacchAdhipativibhAti sUrIzvaraH shriivijyaaddyaakhyH| yasya prabhAveNa ca paJcame'pi caturthabhAvaM samavApa dharmaH // 20 // zlokArthaH-ve uparokta guNoMke dhAraka ye gaccha ke svAmI zrIdayAvijayajI nAmaka sUrIzvarajI sarvottama rUpase prakAzamAna ho rahe haiM, jinake prabhAvase paMcamakAlameM bhI dharma caturthakAlapaneko prApta huA arthAt paMcamakAlameM bhI caturthakAla jaisI dharmonnati huI // 20 // tairanugrahadhiyA vidhireSa dazito mayi ca zAkhasamutthaH / __tatkRte ca mayakA racito'yaM grantha Agamapadaizca purANaH // 21 // zlokArthaH-una zrIdayAvijayajI sUrIzvarajIne hI kRpAbuddhise mujhameM zAstrakA jJAna darzAyA hai (prakaTa kiyA hai) aura isaliye unhIMkI prasannatAke liye prAcIna siddhAntoMke padoMse yaha (dravyAnuyogatarkaNA nAmaka) grantha maiMne racA hai // 21 // tadgacchapuSkaradivAkararazmitulyAH zrIbhAvasAgara iti prathitAbhidhAnAH / Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240] zrImadrarAjacandrajainazAstramAlAyAm tadantiSacchIvinitAdivArI / nidhozvarAH zAstravicAradakSAH // 22 // zlokArtha:-usa gaccharUpI kamalako sUryako kiraNake samAna zrIbhAvasAgarajo isa nAmase prasiddha sUri hue aura unake ziSya zAkhavicArameM catura bhovinotasAgarajo hue // 22 // teSAM vineyalezena bhojena rcitoktibhiH| parasvAtmaprabodhArtha dravyAnuyogatarkaNA // 23 // iti zrIdravyAnuyogatarkaNAyAM kRtibhojavinirmitAyAM __ samAptisandarbhAdhyAyaH pnycdshH| zlokArtha:-una zrIvinItasAgarajoke tuccha ziSya mujha bhojasAgarane parake tathA nijake prabodhake liye vacanoMse isa dravyAnuyogatarkaNAko nirmita kiyA // 23 // zrIgurozcaraNadvandvasarasIruhasevayA / ThAkuraprasAdaviduSA grantho'yaM samanUditaH // 1 // iti zrIpaNDitaThAkuraprasAdapraNItabhASAnuvAdasamalaGkatAyAM dravyAnuyogatarkaNAyAM paJcadazo'dhyAyAyaH // 15 // / zaM bhUyAt / ... Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImad rAjacandra Azrama, agAsa dvArA saMcAlita paramazrutaprabhAvaka-maNDala ( zrImad rAjacandra jaina zAstramAlA ) ke prakAzita granthoMkI sUcI (1) gommaTasAra-jIvakANDa : zrInemicandrasiddhAntacakravartikRta mUla gAthAyeM, zrIbrahmavArI paM. khUbacandrajI siddhAntazAstrIkRta nayI hindITokA yukta / abakI bAra paMDitajIne dhavala, jayadhavala, mahAdhavala aura bar3I saMskRtaTIkAke AdhArase vistRta TIkA likhI hai| caturthAvRtti / mUlya-nau rupye| (2) svAmikArtikeyAnuprekSA : . svAmikAttikeyakRta mUla gAthAyeM, zrIzubhacandrakRta bar3I saMskRtaTIkA, syAdvAda mahAvidyAlaya vArANasIke pradhAnAdhyApaka, paM. kailAzacandrajI zAstrIkata hindITIkA / aMgrejI prastAvanAyukta / sampAdaka-DA. A. ne. upAdhye, kolhApura / mUlya-caudaha rupye| (3) paramAtmaprakAza aura yogasAra : zrIyogIndudevakRta mUla apabhraza-dohe, zrIbrahmadevakRta saMskRta-TIkA va paM. daulatarAmajIkRta hindii-ttiikaa| vistRta aMgrejI prastAvanA aura usake hindIsAra sahita / mahAna adhyAtmagrantha / DA. A. ne. upAdhyekA amUlya sampAdana / navIna sNskrnn| mUlya-bAraha rupye| (4) jJAnArNava : zrIzubhacandrAcAryakRta mahAna yogazAstra / sujAnagar3hanivAsI paM. pannAlAlajI bAkalIvAlakRta hindI anuvAda sahita / caturtha sundara AvRtti / mUlya-bAraha rupye| (5) pravacanasAra : zrImatkundakundAcAryaviracita grantharatnapara zrImadamRtacandrAcAryakRta tattvapradIpikA evaM zrImajjayasenAcAryakRta tAtparyavRtti nAmaka saMskRta TIkAyeM tathA pAMDe hemarAjajI racita bAlAvabodhinI bhaassaattiikaa| DA. A. ne. upAdhyekRta adhyayanapUrNa aMgrejI anuvAda aura vizada prastAvanA Adi sahita AkarSaka sampAdana / tRtiiyaavRtti| . mUlya-pandraha rupye| (6) bRhadravyasaMgraha : AcArya nemicandrasiddhAMtidevaviracita mUla gAthA, zrIbrahmadevavinirmita saMskRtavRtti aura paM. javAharalAlazAstrIpraNIta hindI-bhASAnuvAda shit| SaDdravyasaptatattvasvarUpavarNanAtmaka uttama grantha / tRtiiyaavRtti| malya-pAMca rupaye pacAsa paise| (7) puruSArthasiddhayupAya : mala ilok| paM. ToDaramallajI tathA paM. daulatarAmajIkI TIkAke Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [2] AdhAra para sva. paM. nAthUrAmajI premI dvArA likhita navIna hindI TIkA sahita / zrAvaka-manidharmakA cittasparzI adbhuta varNana / pNcmaavRtti| mUlya-tIna rupaye paccIsa paise| (8) adhyAtma rAjacandra : zrImad rAjacandrake adbhuta jIvana tathA sAhityakA zodha evaM anubhavapUrNa vivecana DA. bhagavAnadAsa manasukhabhAI mahetAne gurjarabhASAmeM kiyA hai| mUlya-sAta rupye| (9) paMcAstikAya : * zrImadbhagavatkundakundAcAryaviracita anupama grantharAja / A. amRtacandrasUrikRta -- samayavyAkhyA' evaM AcArya jayasenakRta tAtparyavRtti' - nAmaka saMskRta TIkAoMse alaMkRta aura pAMDe hemarAjajI-racita bAlAvabodhinI bhASA-- TIkAke AdhAra para paM. pannAlAlajI bAkalIvAlakRta pracalita hindIanuvAda sahita / tRtIyAvRtti / mUlya-sAta rupye| (10) aSTaprAbhRta: . zrImatkundakundAcArya viracita mUla gAthAoM para zrIrAvajIbhAI desAI dvArA gujarAtI gadya-padyAtmaka bhASAntara / mokSamArgakI anupama bheNtt| mUlya-do rupaye mAtra / (11) bhAvanAbodha--mokSamAlA : zrImad rAjacandrakRta / vairAgyabhAvanA sahita jainadharmakA yathArthasavarUpa dikhAne vAle 108 sundara pATha haiN| mUlya-eka rupayA pacAsa paise| (12) syAdvAda maMjarI: zrImalliSeNasUrikRta mUla aura zrIjagadIzacandrajI zAstrI ema. e., pI-eca. DI. kRta hindI-anuvAda sahita / nyAyakA apUrva grantha hai| bar3I khojase likhe gaye 13 pariziSTa haiN| mUlya-dasa rupye| (13) gommaTasAra-karmakANDa : zrInemicandrasiddhAntacakravartikRta mUla gAthAe~, sva. paM. manoharalAlajI zAstrIkRta saMskRtachAyA aura hindiittiikaa| jainasiddhAMta-grantha hai| tRtIyAvRtti / mUlya-sAta rupye| (14) iSTopadeza: zrIpUjyapAda-devanandiAcAryakRta mUla zloka, paMDitapravara AzAdharakRta saMskRtaTIkA, paM. dhanyakumArajI jainadarzanAcArya ema. e. kRta hindITIkA, sva. bairisTara campatarAyajokRta aMgrejITIkA tathA vibhinna vidvAnoM dvArA racita hindI, marAThI, gujarAtI evaM aMgrejI padyAnuvAdoM sahita bhAvavAhI AdhyAtmika rcnaa| dvitIya nayI aavRtti| mUlya-do rupae pacAsa paise| (15) samayasAra : ___ AcArya zrIkundakundasvAmI-viracita mahAna adhyAtmagrantha, tIna TIkAoM sahita nayI aavRtti| mUlya-solaha rupye| Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (16) labdhisAra (kSapaNAsAragarbhita): zrImannemicandrasiddhAMtacakravartI-racita karaNAnuyoga grnth| paM. pravara ToDaramallajI kRta bar3I TIkA sahita punaH chapa rahA hai| (17) dravyAnuyogatarkaNA : zrIbhojasAgarakRta, aprApya hai| punaH sundara sampAdana sahita chpegaa| (18) nyAyAvatAraH ____mahAn tAkika zrI siddhasenadivAkarakRta mUla zloka, va zrIsiddhaSigaNikI saMskRta TIkAkA hindI-bhASAnuvAda jainadarzanAcArya paM. vijayamUrti ema. e. ne kiyA hai ! nyAyakA suprasiddha grantha hai| mUlya-pAMca rupye| (19) prazamaratiprakaraNa: AcArya zrImadumAsvAtiviracita mUla zloka, zrIharibhadrasUrikRta saMskRtaTIkA aura paM. rAjakumArajI sAhityAcArya dvArA sampAdita sarala artha shit| vairAgyakA bahuta sundara grantha hai| mUlya-chaH rupye| (20) sabhASyatattvArthAdhigamasUtra (mokSazAstra ) : ____ zrImat umAsvAtikRta mUla sUtra aura svopajJabhASya tathA paM. khUbacandajI siddhAMtazAstrIkRta vistRta bhaassaattiikaa| tattvoMkA hRdayagrAhya gambhIra vishlessnn| mUlya-chaH rupye| (21) saptabhaMgItaraMgiNI: zrIvimaladAsakRta mUla aura sva. paMDita ThAkuraprasAdajI zarmA vyAkaraNAcAryakRta bhaassaattiikaa| navyanyAyakA mahattvapUrNa grantha / apraapy| ( punaH navIna chapegA ) (22) iSTopadeza : mAtra aMgrejI TIkA va padyAnuvAda / mUlya-pacahattara paise| (23) paramAtmaprakAza mAtra aMgrejI prastAvanA va mUla gAthAyeM / mUlya-do rupye| (24) yogasAra: mUla gAthAyeM aura hindIsAra / mUlya-pahacattara paise| (25) kAtikeyAnuprakSA: mAtra mUla, pAThAntara aura aMgrejI prstaavnaa| mUlya-do rupaye pacAsa paise| (26) pravacanasAra : aMgrejI prastAvanA, prAkRta mUla, aMgrejI anuvAda tathA pAThAntara sahita / mUlya-pAMca rupye| Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [4] (27) upadezachAyA Atmasiddhi : __ zrImad rAjacaMdrapraNIta / aprApya / (28) zrImad rAjacandra : _ zrImadke patroM va racanAoMkA apUrva saMgraha / tattvajJAnapUrNa mahAn grantha hai / ma0 gAMdhIjI kI mahattvapUrNa prstaavnaa| ___adhika mUlyake graMtha maMgAnevAloMko kamizana diyA jaayegaa| isake lie ve hamase patravyavahAra kreN| zrImad rAjacaMdra AzramakI orase prakAzita gujarAtI grantha 1. zrImad rAjacandra 2. adhyAtma rAjacandra 3. zrIsamayasAra ( saMkSipta ) 4. samAdhi sopAna ( ratnakaraNDa zrAvakAcArake viziSTa sthaloMkA anuvAda ) 5. bhAvanAbodha-mokSamAlA 6. paramAtmaprakAza 7. tattvajJAna taraMgiNI 8. dharmAmRta 9. svAdhyAya sudhA 10. sahajasukhasAdhana 11. tattvajJAna 12. zrIsadguruprasAda 13. zrImad rAjacandra jIvanakalA 14. subodha saMgraha 15. nityaniyamAdi pATha 16. pUjA saMcaya 17. ATha dRSTinI sajjhAya 18. AlocanAdi pada-saMgraha 19. patrazataka 20. caityavaMdana covIsI 21. nityakrama 22. zrImad rAjacaMdra janmazatAbdI mahotsava-smaraNAMjali 23. zrImad laghurAja svAmi (prabhuzrI ) upadezAmRta 24. Atmasiddhi zAstra 25. nityaniyamAdi pATha (hindI) 23. Shrimad Rajchandra, A Great Seer 27. Mokshamala 28. suvarNamahotsava-Azrama paricaya 29. jJAnamaMjarI 30. anityapaMcAzat tathA hRdaya pradIpa 31 adhyAtmarasa-taraMga 32. AtmAnuzAsana / __ Azramake gujarAtI prakAzanoMkA pRthak sUcIpatra maMgAiye / sabhI graMthoM para DAkakharca alaga rhegaa| prAptisthAna : (1) zrImad rAjacandra Azrama, sTezana-agAsa __po. boriyA, vAyA-ANaMda [ gujarAta ] (2) paramazrutaprabhAvaka-maMDala [ zrImad rAjacandra jaina zAstramAlA ] caukaso cembara, khArAkuMvA, jauharI bAjAra, bambaI-2 pallikA prinTarI, valAsaNa, ANaMda hokara, jilA kher3A [gujarAta rAjya] Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________