Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhahemacandra zabdAnuzAsanam gurjaravivaraNam adhyAya 1/1 anakAnta divyA sAta ajJAnA mahA arha vaiyAkaraNAde sidhdipti divyA, varNasamAsnAyaNa yetha siddhi : syAdvAdAt AdantA: svarA rAjA kampa yaNa sadAna s kA o o // 4 // mAtrA kaalvishess| eka paraNamanA Adana varNAanavarNA nAmI aDa. u eka - dvi- trimAtrA hrasva - dIrtha- plutA: anavANA bAMsI avaNavA aura aNNA dADimaMtrA samAnAH muni acamaprabhavijaya muni prAmaprabhavijaya audantAH svarAH dAgha
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ [17-03] / / zrImadvijayarAmacandra-bhadraMkara-jinaprabhasUrIzvarebhyo namo nmH|| kalikAlasarvajJa-AcAryadevazrImadvijayahemacandrAcAryaviracitam bRhadvRtti-bRhanyAsa-laghunyAsa saMvalitam zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsanam adhyAya-1, pAda-prathama bRhatti-bRhanyAsa-laghunyAsa gurjara vivaraNa :: vivaraNakatAM mArmika pravacanakAra pa.pU. paMnyAsapravara zrI yugaprabhAvijayajI ma.sA.nA ziSya-praziSya muni saMyamaprabhavijaya muni prazamaprabhavijaya # prakAzaka * syAdvAda prakAzana 4 Arthika sahayoga : zrImatI caMdrAvatI bAlubhAI khImacaMda rIlIjIyasa TrasTa malADa (ratnapurI) nA jJAnakhAtAnI upajamAMthI
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ graMtha nAma graMthakAra bRhatti-bRhanyAsakAra : laghunyAsakAra nyAsAnusaMdhAnakAra vivaraNakata 54 saMkhyA viSaya prakAzaka prathama saMskaraNa siddhahemacandrazabdAnuzAsanam (1/1 bRhatti-buhanyAsa-laghunyAsa vivaraNa) kalikAlasarvajJa pa.pU. A.bha.zrI hemacaMdrasUrIzvarajI mahArAjA kalikAlasarvajJa pa.pU. A.bha.zrI hemacaMdrasUrIzvarajI mahArAjA manISi pa.pU. AcAryapravara zrI kanakaprabhasUrIzvarajI mahArAjA pa.pU.A.zrI lAvaNyasUrIzvarajI mahArAjA muni saMyamaprabhavijaya, muni prathama prabhavijaya 15 +460 vyAkaraNa syAdvAda prakAzana vi.saM. 2538, vi.saM. 2068, I.sa. 2012 1000 175 rUA. 500 rUA. Syadvada Prakashan prati mUlya seTanuM mUlya nimnota prApisthAnathI pustaka svayaM meLavavA prAptisthAna : muMbaI : dIpakabhAI e. dozI, jayaMtilAla ena. vorA (TInAbhAI), bIjA mALe, phaleTa naM.2, A-13, AziyAnA epArTamenTa, 383/A, bhAvezvara vihAra, soDAvAlA venanA nAke, borIvalI (vesTa) S.V.P. roDa, muMbai-4 muMbaI-92. mo. 98201 56851 Ph. 22227174,28910522, mo. 93222 27174 surata : narezabhAi zAMtilAla zAha, 5-D/C-bilDIMga, siddhacaka komaplekasa, saragama zopiMga senTara pAse, umarA, surata. phonaH 3058211,3063164, mo. 93741 15811 amadAvAda : rarimabhAi bI. zAha, vasaMtakuMja sosAyaTI, 404, jaya epArTamenTa, sukhIpurA basa sTenDa sAme, navA zAradA maMdira roDa, pAlaDI, amadAvAda, phonaH 26642994, mo. 93762 25999 akSarAMkana/mudraka : AzutoSakakhUTarsa, sUrata (099092 83158) | tAlALA (gIra) (09428377237) jetapura (rAjakoTa) (099251 46223) sucana - pustaka jJAnakhAtAnI rakamamAMthI prakAzita thayela che, tethI gRhasthe pustakanI mAlikI athavA vaparAza karavo hoya to jJAnakhAtAmAM yogya rakama bharapAi karavI.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'sUriAma'dIkSAzatAbdI varSa 100 varSa pUrve dIkSA atyaMta durlabha hatI, tevA kALamAM Ape AkarA saMgharSo veThIne dIkSA lIdhI. koi paNa bhoge dIkSAmArgane lokahaiyAmAM sthApita karavAno Ape nirdhAra karyo. pravacananA mAdhyame dIkSA dharmane evo rUcikara banAvyo ke jyAM vRddhone ya saMsAra choDavAnuM mana nahotuM thatuM, tyAM nAnA bALako, kumAro ane navapariNIta yuvAno paNa saMsArano tyAga karavA lAgyA. AMgaLInA veDhe gaNI zakAya eTalA ya sAdhu nahotA, tyAM Aje ApazrInA purUSArtha baLe hajAro sAdhuonA 'dharmalAbha' thI jainajagata guMjI rahyuM che. evA dIkSAnI duMdubhino nAda vagADanAra parama pUjya AcAryadeva zrImadvijaya rAmacandrasUrIzvarajI mahArAjAnA karakamalamAM teozrInI dIkSAzatAbdI varSa nimitte A graMthanuM sAdara - sabahumAna samarpaNa ......
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ * :: upakAramUi dIkSAmArga jyAre sunA vagaDA jevo verAMna banI gayelo tyAre potAno pracaMDa purUSArtha phoravI tene naMdanavana samo banAvanArA tathA dIkSA e ja sAcA sukhano mArga che x AvuM lokamAnasamAM barAbara ThasAvanArA gItArthaziromaNI - saMghasanmArgadarzaka X - suvizAlagacchAdhipati pa.pU.A.bha. zrImadvijaya rAmacandrasUrIzvarajI mahArAjA. X :: namaskAra mahAmaMtra jemano prANa hato, jeonuM aMtaHkaraNa maitryAdibhAvothI pAvana hatuM, jeone dhyAna ane samAdhi sahaja hatI evA adhyAtmayogI pa.pU. paMnyAsapravara zrIbhadraMkaravijayajI mahArAjA. jeomAM paropakAravRtti parAkASThAe hatI, tyAga-vairAgya ane kSamA vigere guNothI jeo samRddha hatA, amArA kuTuMbamAM pahelavahelI dIkSA levA dvArA jeoe amArA mATe dIkSAmArga khUllo karyo evA (saMsArIpakSe kAkA) pa.pU.A.bha. zrImadvijaya jinaprabhasUrIzvarajI mahArAjA. jemanuM jIvana jIvatuM jAgatuM cAritra hatuM, saMskArano vAraso ApavA dvArA jeo amane cAritramArga sudhI kheMcI lAvyA evA (saMsArIpakSe dAdA) pa.pU. munirAjazrI vAriSeNa vijayajI mahArAjA. jemanI chatrachAyAmAM ame suMdara ArAdhanA karavA bhAgyazALI banyA chIe, jemanI saraLatA, AtmalakSitA ane hitabuddhi hRdayane sparze evI che evA (saMsArIpakSe moTAbhAi) gurudeva pa.pU. paMnyAsazrI yugaprabhavijayajI ma.sA.
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ anukramaNikA : anukramaNikA:: viSaya pRSTha kramAMka saMketa sUci prastAvanA sUcana grantha prAraMbha ii iv xiv Xy sUtra kramAMka | 1.1.1 ' 1.1.2 1.1.3 1.1.4 1.1.5 1.1. 1.1.7 T pRSTha | sUtra kramAMka | pRSTha | sUtra kamAMka pRSTha 1 1.1.15 | 103 | 1.1.29 207 14 | 1.1.16 | 104 ] 1.1.30 - 221 36 ] 1.1.17 | 107 1.1.31 | 237 | 1.1.18 | 130 1 1.1.32 | 252 69 ] 1.1.19 | 134 ] 1.1.33 | 258 1.1.20 | 135 ] 1.1.34 | 260. 85 5 1.1.21 | 141 ] 1.1.35 | 263 1.1.22 | 146 | 1.1.36 / 266 1.1.23 | 149 1.1.37 90 1 1.1.24 155 1.1.38 289 94 1.1.25 1.1.39 (307 95 5 1.1.26 | 164 ] 1.1.40 | 329 96 T1.1.27 | 172 ] 1.1.41 | 336 102 IT 1.1.28 | 204 1.1.42 | 340 1.1.8 1.1.9 1.1.10 | 1.1.11 | | 1.1.12 | 1.1.13 | 1.1.14 viSaya pRSTha kramAMka pariziSTa-1: akArAdikame '1-1' pAdanI sUtrasUci. 353 pariziSTa-ra prathama adhyAya prathama pAdano bRhanyAsa temaja laghunyAsa. 354 pariziSTa-3H vivaraNamAM vaparAyelA nyAyono akArAdikame sUci + sUtrasthaLanirdeza. 440 pariziSTa-4: vivaraNagata laukika nyAyo tathA niyamonI sUci + sUtrasthaLanirdeza. 43 pariziSTa-5H 1.1 pAdanA sUtronI sAme pANini vyAkaraNamAM vartatA sUtronA anukrama. 448 pariziSTa-6H vivaraNamAM ullekhita anya vyAkaraNanA sUtrono temaja granthonA zlokono akArAdi anukama.. 51 pariziSTa-7: vivaraNamAM ullekhita anya vaiyAkaraNo tathA granthakAronA nAmono akArAdi anukrama 56 pariziSTa-8 saMdarbha graMtha sUci. 57.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ ii 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8) 9) 10) Ele 15) 16) 17) 18) abhi. ciMtA. kA. - abhidhAna ciMtAmaNI kANDa ama.ko. - amarakoSa A.bo. - AnaMdabodhinI (siddhahema vyA.TIkA) i. 6. - itaretara drundha u. - udyota (mahAbhASyapradIpa-TIkA) uNA. - uNAdi sUtra karma. - karmadhAraya kA.vi.pa. - kAzikA vivaraNa paMjikA (jinendra buddhi nyAsa) saMketa sUci 19) 20) 21) 22) 23) 24) 25) 26) 27) 28) 29) 30) 31) 32) 33) 34) 35) 36) 37) 38) 39) 40) 41) kA. - - kANDa kA. - kArikA - kAvya pra. - kAvyaprakAza ji. bu. nyA. - jinendra buddhinyAsa (kAzikA-TIkA) ta.saM. - tarkasaMgraha 13) 14) tattvA. - tattvAloka (mahAbhASya-pradIpa udyota-TIkA) tara. - taraMga dvi. e. va. - dvitIyA ekavacana dhA.pA. - dhAtupATha naJa tat. - nak tatpuruSa saMketa sUci napuM. pra. - napuMsakaliMga prakaraNa nyA. ko. - nyAyakoSa nyA. bo.- nyAyabodhinI (tarkasaMgraha-TIkA) nyA. saM. - nyAyasaMgraha nyA.sa. - nyAsasArasamuddhAra (laghunyAsa) nyA. samu. - nyAya samuccaya nyAsAnu. - nyAsAnusaMdhAna nyA. si.mu. - nyAyasiddhAntamuktAvalI 5. maM. - padamaMjarI (kAzikA-TIkA) paM. - paMkti pari. ze. - paribhASendrazekhara pA. sU. - pANinIya vyAkaraNa sUtra - pANi.pratyA.mU. - pANinIya pratyAhAra sUtra pR. - pRSTha pra. e. va. - prathamA ekavacana pra. cari. - prabhAvaka caritra pratyA. - pratyAhArasUtra pra. - pradIpa (mahAbhASya-TIkA) praka. - prakaraNa bahu. - bahuvrIhi bR. nyAsa - bRhanyAsa bR. vRti - bRhatkRti ma.vR. ava. - madhyamavRtti avasUrI
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMketa sUci 42) 43) 44) 45) 46) 47) 48) 49) 50) 51) 52) 53) 54) 55) 56) ma.vR. - madhyamavRtti (siddhahema vyA.TIkA) ma.bhA. - mahAbhArata ma. bhASya - (vyAkaraNa) mahAbhASya - la. nyAsa - laghunyAsa la. za. ze. laghuzandenduzekhara lA. sU. - lAvaNya sUri li. liMgAnuzAsana lignA. - lijJAnuzAsana vA.pa. - vAkayapadIya - vA. - vArtika vizva. - vizvakoSa vai. si. kau. - vaiyAkaraNa siddhAnta kaumudI vai.si.kau. sara. - vaiyAkaraNa siddhAnta kaumudI saralA TIkA vyA. pari. pA. - vyADIparibhASA pATha vyA.zA.lau. nyA. u. - vyAkaraNazAstra laukika nyAyAnAm upayoga 57) 58) 59) 60) 61) 62) 63) 64) 65) 66) 67) 68) 69) 70) 71) vyA.ma.bhASya - vyAkaraNa mahAbhASya za. nyA. - zabdamahAvarNanyAsa (bRhanyAsa) zlo. - zloka ja. tat - SaSThI tatpuruSa 5. .i va. SaSThI dvivacana sa. tat. - saptamI tatpuruSa - 111 sa. 6. - samAhAra 6nd sa. kri. va. - saptamI dvivacana samA. 6. - samAhAra drund sambo. - saMbodhana sIradeva bru. pari. vR. - sIradevakRta bRhat paribhASA vRtti sU. kra. - sUtrakramAMka sU. - sUtra sU. ma. sA. - sUri mahArAja sAheba strI. pra. - strIliMga prakaraNa =
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ iv prastAvanA prastAvanA vyakti vicAronI Apa-le zrutanA mAdhyame kare che. kemake matijJAna Adi bAkInA cAre jJAna maunavratadhArI che, teo vyaktine potAnA bodha pUratA ja simita che. AthI ja 'cau mUMgA eka bolatuM' ema kahevAyuM che. vyakti game teTalo buddhizALI hoya, avadhi-manaHparyava ke kevaLajJAnI bhale ne atIndriya vastune joi zakatA hoya, chatAM zruta vinA teo paNa sAmA vyaktine bodha pamADavA asamartha che. AthI ja pAMce jJAnamAM apekSAe zrutajJAna sarvAdhika che. zrutajJAna AtmAne zabdothI thatAM arthanA bodhasvarUpa che. Ane zAstrakAro bhAvazruta kahe che ane te bhAvazruta jenAthI utpanna thAya te zabdone dravyazruta kahe che. cokkasa prakAranA zabdAtmaka dravyazrutane laine bhASAnuM nirmANa thAya che. jemake saMskRta, prAkRta, ardhamAgadhI, hindI, gujarAtI vigere dareka bhASAnA zabdomAM bhinnatA hovAthI teo svataMtra astitva dharAve che. A aneka bhASAo paikI kalyANakara zruta, jene ApaNe 'zAstra' kahIe chIe te moTAbhAge saMskRta -prAkRta bhASAmAM racAyA che. paraMtu hAlanA janavargane A bhASAo AvaDatI nathI. kemake te calaNa(bolI)mAM nathI. AthI A bhASAo zIkhavA vyAkaraNa bhaNavuM Avazyaka bane che. se bhASA jo lokabolI rUpe hoya to bALapaNathI ja te sAMbhaLatA sAMbhaLatA AvApa-uddApa dvArA zIkhAi jAya che. jemake ApaNane sAMbhaLatA sAMbhaLatA gujarAtI, hindI vigere bhASA AvaDI gai. paraMtu saMskRta-prAkRta bhASA calaNamAM na hovAthI tene zIkhavA vyAkaraNa tarapha najara karavI ja paDe. lokabolIthI paNa bhASAnA vyavahAramAM upayogI evA maryAdita prayoga ja AvaDe. bAkI bhASAnA vizeSaprayogo, vyutpattine laine zabdamAMthI kai rIte vivakSita artha nIkaLyo vigere vyAkaraNa bhaNavAthI ja samajI zakAya che. saMskRta bhASAnuM kSetra vizALa che. jo tenA ekeka zabdaprayoga ane artha zIkhavA besIe to lAMbA kALe paNa pAra na Ave. lokamAM kahevAya che ke devonA vidyAguru bRhaspatie indrane devatAi hajAra varSa sudhI zabdapArAyaNa zIkhavyuM chatAM pUru na thayuM. ApaNuM eka varSa eTale devono eka divasa ane ApaNA traNaso sAMiTha varSa eTale devonuM eka varSa. AvA devatAi hajAra varSa sudhI zIkhavyuM, chatAM pUrNa na thayuM.(A) AthI jo saMskRtabhASAne zabdaprayoga uparathI zIkhavA jaie to AkhuM AyakhuM grahaNakALamAM ja pUru thai jAya, abhyAsa ane adhyApana bAjumAM ja rahI jAya. AnAthI samajI zakAze ke saMskRtabhASA keTalI vizALa che. chatAM vyAkaraNa vizALakAya A bhASAne TUMkamAM AvarI le che. te prakRti-pratyayanA vibhAga pADI anekane AvaratI vividha saMjJAo dvArA kevI prakRtine kayA pratyayo kevA arthamAM thAya che te sUtrathI samajAvI de che, jethI abhyAsu prayoga joi temAM kai prakRti ane kayo pratyaya haze teno aMdAja karI arthano nizcaya karI zake. jo ke saMskRtabhASA pote ativizALa hovAthI tene TUMkamAM samajAvatuM vyAkaraNa paNa moTuM to rahevAnuM. tethI keTalAka abhyAsuone abhyAsa daramiyAna vyAkaraNa vyAdhikaraNa rUpe anubhavAvAnuM, chatAM (A) bRhaspatirindrAya divyaM varSasahasraM pratipadavihitAnAM zabdAnAM zabdapArAyaNaM provAca na cAntaM jagAma / ( mahAbhASye)
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA V vyAkaraNakAro zakya prayatne ochA zabdomAM samagra saMskRtabhASAne AvarI zakAya tevuM vyAkaraNa racavA prayatna kare che. jenuM vyAkaraNa sauthI ochA zabdomAM AkhI saMskRta bhASAne saraLatAthI AvarI le tenuM vyAkaraNa TocanuM gaNAya. vyAkaraNo to pANini, cAnta, zAkaTAyana, bhoja vigere ghaNAM che, paNa te nirdoSa nathI. pANini Adi vyAkaraNomAM ativistAra che, to kAtantra Adi vyAkaraNomAM badhuM AvarI na zake tevuM ati TUMkANa che. pUrvakALamAM nizALa gamana vakhate prabhu vIre indra samakSa raceluM aindravyAkaraNa hatuM, je zreSTha gaNAtuM^o. prAtizAkhya grantha tathA pANini, kAtantra vigere vyAkaraNomAM tenA nAma tathA uddharaNo TAMkelA jovA maLe che. ApaNAM kamanasIba che ke Aje te vyAkaraNa upalabdha nathI, chatAM eTalA ApaNA sadnasIba che ke Aje zrIsiddhahemacaMdrazabdAnuzAsana vyAkaraNa vidyamAna che. A vyAkaraNa ativistAra Adi doSarahita saMpUrNa saMskRta bhASAne AvaratuM eka Adarza paMcAMgaparipUrNa vyAkaraNa che. te prakaraNazaH che tathA temAM kyAMya pANini Adi vyAkaraNonI jema gaurava thatuM jovA nahIM maLe. A vyAkaraNa gurjarezvara siddharAja jayasiMhanI vinaMtithI kalikAlasarvajJa AcAryadeva zrI hemacaMdrasUrIzvarajImahArAjAe racyuM hovAthI tenuM nAma 'zrIsiddhahemacaMdrazabdAnuzAsanam'rAkhavAmAM AvyuM. A nAma rAkhavA pAchaLa bIjuM A kAraNa paNa ApI zakAya. saghaLAM ya vyAkaraNomAM siddhahema vyAkaraNa pratiSThita hovAthI te 'siddha' che. saraLatA, nirdoSatA, paripUrNatAdi guNone laine te abhyAsu ane adhyApakone suvarNanI jema upAdeya che tethI 'hema' che. vyAkaraNatattvanA pipAsurUpI cakorone mATe te caMdra jevuM AhlAdaka che tethI te 'caMdra' che ane sAdhu zabdonuM prakRti-pratyaya AdinA vibhAge karIne te anuzAsana (vyutpAdana) karanAra hovAthI 'zabdAnuzAsana' che. Ama saghaLAM ya vyAkaraNomAM ziramora, nirdoSatAdi guNone laine suvarNanI jema upAdeya ane jijJAsuone caMdra jevuM AhlAdaka A vyAkaraNa sAdhu zabdonuM vyutpAdana karatuM hovAthI tenuM nAma zrIsiddhahemacaMdrazabdAnuzAsanam'rAkhavAmAM AvyuM che. ahIM mUkelo anurAsana zabda vicAra mAMge che. anu eTale pazcAt ane zAsana eTale vyutpAdana. pAchaLathI thayelA sAdhu zabdonA vyutpAdanane anuzAsana kahevAya. A vyAkaraNa pANiniAdi pUrvAcAryonA anuzAsana(vyAkaraNa) pachI racAyuM che, mATe temAM 'anuzAsana' zabda mUkyo che. AnAthI kalikAlasarvajJazrIe pUrvAcAryonuM anusaraNa karyuM che tema ghotita thAya che.) pANini vyAkaraNa uparanA vyAkaraNamahAbhASya, kAzikA-jinendrabuddhinyAsa Adi granthone jotA siddhahema vyAkaraNamAM aneka sthaLe temanuM sAmya jovA maLe. te dekhI keTalAka vidvAno siddhahema vyAkaraNane maulikatA vinAnuM saMkalanAtmaka vyAkaraNa gaNAvI avagaNe che, paraMtu A temanI gerasamaja che. pANinie paNa temanA vyAkaraNamAM pUrvanA gArgyu, zAkaTAyana, Apizali vigere aneka vaiyAkaraNonA nAma gaNAvyA che, jenAthI e phalita thAya che ke temaNe paNa A vaiyAkaraNonA granthonuM avalokana karI sAra rUpe pANini vyAkaraNanI racanA karI che. samajI zakAya tevI vAta che (A) tena praNaSTamaindraM tadasmadvyAkaraNaM bhuvi / jitAH pANininA sarve mUrkhIbhUtAH vayaM punaH / / (kathAsaritsAgara : 4 / 25 ) (B) pUrvAcAryazAsanasthA'nu--pazcAt zAsanam kRti anuzAsanam| (svopaoNinvonuzAsanavRtto)
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA ke saMskRta bhASA to parApUrvathI cAlI Ave che. tethI bhASA ane tenA prayogone lagatI carcAo to mahadaMze enI e ja rahevAnI ane tene samajAvatAM vyAkaraNo paNa maLavAnAM, paraMtu kALakrame bhASAmAM je thoDA navA prayogo tathA carcAo umerAya tene AvaravA ane pUrvanA vyAkaraNomAM kartAne je mAtrA ke prakriyAne lagatuM gaurava, apaprayoganI siddhi ke samyaka prayoganI paNa ayogya rIte siddhi vigere doSa lAgatA hoya, temane sudhAravA teo lAghavayukta navA vyAkaraNanI racanA kare che. pANini RSi mATe ema kahevAya che ke temaNe pUrvanA vyAkaraNonI khAmI dUra karI eka sugrathita vyAkaraNanI racanA karI. pUrvanA vyAkaraNanI vAta pachInA vyAkaraNamAM Ave, eTalA mAtrathI te anAdaraNIya na banI jAya, paraMtu pUrvanA vyAkaraNo karatA temAM lAghava, sukarabodhakatA Adi vizeSatAo kevI che te jovuM joie. kalikAlasarvajJazrI svayaM siddhahema vyAkaraNanI racanAnuM prayojana batAvatA kahe che ke - tenaa'tivistRtduraagmviprkiirnnshbdaanushaasnsmuuhkdrthiten| abhyarthito niravamaM vidhivad vyadhatta, zabdAnuzAsanamidaM munihemcndrH|| (siddhahema-puSpikAyAm) pANini AdivyAkaraNo ativistAra, kaThinatA, viprakIrNasUtronI racanA vigere doSavALA che, jyAre kAtantrAdi vyAkaraNo ati TUMkA che. A doSone najaramAM laI kalikAlasarvajJazrIe ativistRta nahIM ane ati TUMkA nahIM evA sugama ane prakaraNazaH siddhahema vyAkaraNanI racanA karI che. arthAt temaNe bIjA vyAkaraNonuM avalokana karyuM che e spaSTa che, chatAM siddhahema vyAkaraNamAM keTalAya evA sthaLo che jyAM jonArane pANini Adi vyAkaraNonI apekSAe lAghava, maulikatAdi vizeSatAo jovA maLaze. jemake - (i) nAmasaMjJA mATe siddhahemavyAkaraNamAM' dhAtu-vipatti-vAvacam arthavasAna..ra7' sUtra che ane pANini vyAkaraNamAM arthava adhAtu: saMpratyaya: pratipami ' (T...2.45) sUtra che. siddhahemanA sUtramAM vapatti: ema vibhaktinuM varjana karyuM hovAthI sAdi ane tyAdi vibhajyantane nAmasaMjJAno niSedha thAya che, jyAre pANininA sUtramAM apratyayaH ema pratyayamAtranuM varjana karyuM hovAthI skI, mAm ka, DAyana, vizvam, iva, kUvuM, gu, cari vigere dareka pratyayAntane nAmasaMjJAno niSedha prApta thAya che. jo phI, A vigere pratyayAntane nAmasaMjJA na thAya to temane sAdi pratyayonI utpattinathai zake. tethI sAdinI utpatti mATe temaNe navA koi sUtranI racanAnuM prakriyAgauravasvIkAravuM paDe e spaSTa che. e sivAya pANininA sUtramAM apAtu: ane gapratyayaH ema bevAra nagnano prayoga karyo che, tenA badale dhAtu ane pratyaya zabdono vandrasamAsa karI apAtupratyayam Ama eka ja vAra nanno prayoga karAtato ane eka visarga ema doDha mAtrAnuM lAghava paNa thAta. siddhahema vyAkaraNamAM temaja karyuM che. pANini temanA sUtramAM vAkyano niSedha karavAnuM cUkI gayA che, jyAre kalikAlasarvajJazrIe vAkyano niSedha karyo che. vAkya e dhAtu ane pratyayAnta padathI atiriktaarthavAna vastu che.
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA vii tethI jo teno sUtramAM niSedhana karavAmAM Ave to temAM nAmasaMjJA ativyApta thAya. ahIM evI zaMkA na karavI ke "padano samUha e ja vAkya che, tethI vAkya padAtmaka gaNAtA sUtranA apratyayaH aMzathI padanI jema vAkyane paNa nAmasaMjJAno pratiSedha thai jaze." kemake vAkyo padAtmaka ja hoya to te padonA arthathI atirikta navA koi arthanuM pratipAdanana karavuM joIe, paraMtu te padonA arthathI atirikta padArthanA saMsargapaviziSTa arthanuM pratipAdana kare che. mATe padanA samUhAtmaka vAkyane padasvarUpa na mAnI zakAya. Ama pANininuM prAtipadika(nAma) saMjJAne lagatuM sUtra vAkyamAM ativyAmi doSathI dUSita che. (ii) it saMjJA mATe siddhahema vyAkaraNamAM phakta eka sUtra che jyAre pANini vyAkaraNamAM sAta sUtra che. te A pramANe - siddhahema pANini upadeze'janu0 1.3.2 halyantyam 1.3.3 AdijiTuDava: 1.3.5 aprayogIt 1.1.37 S: pratyayastha ?.rU.6 cuT 1.3.7 lazakvataddhite 1.3.8 tasya lopaH 1.3.9 ahIM jovAnuM e che ke pANini vyAkaraNamAM upara batAvelA sAtasUtro paikI prathama cha sUtrothIi saMjJA karavAmAM Ave che ane chellA sUtrathI it saMjJakano alagathI lopa karavAmAM Ave che, jyAre siddhahemavyAkaraNamAM eka ja sUtrathI sarvatra it saMjJA sAdhI che ane te 'ti = pacchati rUti 'Ama sAnvartha saMjJA hovAthI i saMjJaka varNaApameLe ja cAlyo jAya che, tethI teno lopa karavA alaga prayAsanathI Adaryo. Ama ghaNuM moTuM mAtrAlAghava ane sAthe prakriyAlAghava paNa sAdhyuM che. (ii) samAsa prakaraNamAM kayA padane samAsanA pUrvapada rUpe sthApavuM tenI vyavasthA mATe siddhahema vyAkaraNamAM prathama prA rU.2.248' eka ja sUtra che, jyAre pANini vyAkaraNamAM prathama nirdiSTa samAre pasarnanam' (T. 22.43) ane 'sargane pUrvam' (TphU. 2.2.20) Ama besUtra che. siddhahemavyAkaraNanuM sUtraema kahe che ke samAsavidhAyaka sUtromAM je pada prathamAnta batAvyuM hoya tenAthI jaNAto zabda samAsamAM pUrvapada tarIke mUkAya che. Ama eka ja sUtra banAvavAthI badhI vyavasthA jaLavAi jAya che, chatAM pANini vyAkaraNamAM be sUtra banAvI prathama sUtrathI samAsavidhAyaka
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA viii sUtromAM je pada prathamAnta batAvyuM hoya tene upasarjana' saMjJA kare che, tyArabAda bIjA sUtrathI upasarjana saMjJAne pAmelA padathI jaNAtA zabdane samAsamAM pUrvapada tarIke mUkavAmAM Ave che. Ama nakAmI prakriyAne laMbAvI teo gaurava kare che. | (iv) vaiyAkaraNovAkyane mukhya zabda ane vAkyarthane mukhya zabdArtharUpegaNAve che. pANinitemanAvyAkaraNamAM mukhya evA paNa vAkyanI saMjJA batAvavAnuM sadaMtara bhUlI gayA che. temanA pachI kAtyAyanevAkyane oLakhAvatA'mAdhyAtti sADatraya-ra-vizeSAM vAvayam', 'kriyAvizeSai s' (T.phU. 22.2, vArtika 2-20) AvA be vArtika banAvyA che, paraMtu te paNa binajarUrI lAMbAlacaka banAvyA che. siddhahema vyAkaraNamAM vAkya saMjJA mATe 'vazeSaNanATyAta vAvacam ..ra6' AvuM TUMku ane sacoTa sUtra banAvyuM che. samajI zakAya che ke vaiyAkaraNo AkhyAtArtha mukhya vizeSyaka zAbdabodha svIkAre che. tethI koi paNa vAkyamAM AkhyAtapada(kriyApada) vizeSya gaNAya ane te sivAyanA avyaya, kAka, kAraka vizeSaNa ane kriyAvizeSaNa pado AkhyAtapadanA sAkSAt ke paraMparAe vizeSaNa bane che. Ama A badhAno sAmAnyathI AkhyAtanA vizeSaNarUpe saMgraha thai jato hovAthI savizeSaNamAhyAvaM vAvacam ?..ra6' sUtra yukta che. Ama koipaNa vyAkaraNakAra vAkyanuM AvuMlaghu ane sacoTa saMjJAsUtranathI banAvI zakyA, jekalikAlasarvajJazrIe banAvyuM che. temanI maulikatA che. pANini RSie ga-Tu-3-, nRAdicauda pratyAhAra sUtroracI svara, vyaMjana, aMtasthA vigere mATe navuM, ha, | Adi ladhusaMjJAo sAdhI che, ane temanI maulikatA gaNAvavAmAM Ave che. paraMtu te paNa zI rIte mULamAM ja khAmIvALI che te aMge jANavA amArA prathama adhyAya caturtha pAdanA vivaraNanI pustakamAM lakhelI vistRta prastAvanA jovI. () A sivAya siddhahema vyAkaraNanI vizeSatA jovI hoya to bu. nyAsamAM 'otA. svara: 22.4' sUtranI avataraNikAmAM 'zabdanA upadezanI bAbatamAM sAdhu zabdano, apazabdano ane banneno ema traNa prakAre upadeza saMbhave che. temAM sAdhu zabda ke apazabda bemAMthI koipaNa ekanA upadezathI kAma sarI jAya che. A vAtane samajAvavA 'zamAvo vidheyA tyu vividha citte, zojiprativeSe amiivadhi: (T) AdaSTAMta ApyuM che. A ja vAtane samajAvavA mahAbhASyamAM pataMjaliRSie 'pagna paOMnavA mA blyu jagata -batoDageDanA tiA amasyaprtissedhen vA bhkssyniymH| tadyathA-abhakSyo grAmakukkuTaH, abhakSyo grAmazUkara ityukte gamyata etad-araNyo bhakSya ttiA' A daSTAMta ApyuM che. ahIM jovAnuM e che ke koipaNa vAta samajAvavA daSTAMta kevuM ApavuM joIe te vicAravuM joie. gaNita zIkhavavA chAtrane koi vyakti prati kalAke ra4' gALo bolato hoya to te cha kalAkamAM keTalI gALo bole?" Avo dAkhalo na pUchAya. kemake AdAkhalAthI gaNita to zIkhe, paNa sAthe gALo bolavAnuM paNa zIkhe. evI (A) vAkyameva mukhyaH zabdo vaiyAkaraNAnAm, vAkyArtha eva ca mukhyaH zabdArthaH, sAdRzyAt tvanvaya-vyatireko kalpitau tAvArthamAAitya pathikavasthApana kriyA (..ra7, gR. cAsa)
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA ix rIte prastutamAM pataMjalinA A dRSTAMtathI sAdhuzabda ke apazabda bemAMthI koipaNa ekanA upadezanI vAta samajAya, paNa bhegA mAMsabhakSaNa-hiMsakatAnA saMskAra paNa paDe, je anicchanIya che. kalikAlasarvajJazrIe suMdara dRSTAMta ApyuM che, jenAthI temanuM kathayitavya paNa samajAi jAya ane samatA guNanI khilavaTa ane krodha upara kAbu meLavavAnI preraNA paNa maLI jAya. (vi) 'tutyasthAnA'svaprayatnaH svaH 1.2.7' sUtranI bRhatkRttimAM ane bRhantyAsamAM kalikAlasarvajJazrIe zabdane pudgaladravyasvarUpa ane jAtine sadazapariNAmasvarUpa gaNAvI che. naiyAyika vigere anya darzanakAro zabdane guNa svarUpa ane jAtine eka svataMtra padArtharUpe gaNAve che. zabda pulasvarUpa che te siddha karavA bR. nyAsamAM suMdara yuktio ApI che. jemake zabda pudgala che, kemake amuka dizA tarapha mukha rAkhIne zabda bolAyo hoya to paNa te 'rU' nI jema pavanathI anya dizAmAM taNAya che. evI rIte parvatanI guphA vigeremAM zabda bolAya to te paDaghArUpe pAcho pheMkAi saMbhaLAya che, e batAve che ke zabda dravya che. guNa kyAre paNa kriyAno Azraya na bane, dravya ja kriyAno Azraya bane. taNAvavuM, pAchA pheMkAvuM vigere kriyA zabdamAM jaNAtI hovAthI te kriyAnA Azraya tarIke zabda dravyarUpe siddha thAya che. evI rIte kAMsAnA vAsaNa sAthe zabda athaDAya to te navA dhvanine pedA kare che. ghaNIvAra moTA dhaDAkAnA avAjathI makAnanA kAca halI jAya che ke kAnano paDado phATI jAya che. guNa kyAreya paNa dravya sAthe athaDAya (abhighAta saMyoga pAme) e zakya nathI. tethI tenAthI koi dhvani pedA thAya, koi vastu hale ke phATe te paNa zakya nathI. zabdathI tema thAya che tethI te dravya rUpe siddha thAya che. AthI bR. vRttimAM Asya zabdanI asvatvanena varmAn ti Jasyam (jenA dvArA zabdo bahAra pheMkAya tene Asya kahevAya) AvI vyutpatti batAvI che. zabda pudgaladravya svarUpa hoya to ja teno mukha dvArA kSepa saMbhave, anyathA nahIM. 'tutyAsyaprayatna savarNam' (pa.pU. 1.2.1) sUtranA mahAbhASyamAM 'anyatyanena varSAn ti Jasyam' AvI ja vyutpatti batAvI che, paraMtu tenI pradIpa TIkAmAM ati no artha 'Jasanamatra ttiooTapakSe'mi:i, nAtioTapaNe tRttiH ' Avo karyo che. tethI pradIpa TIkA mujaba vyaktisphoTapakSe 'jenA dvArA zabda abhivyakta thAya te Asya' ane jAtisphoTapakSe 'jenA dvArA zabdanI utpatti thAya te Asya' Avo artha thaze. ahIM as dhAtuno Avo artha eTalA mATe karyo che, kemake pradIpakAra zabdane pudgaladravyarUpe svIkAratA nathI. as dhAtuno sIdho artha 'kSepa' (asUk kSepane 122) thAya che. jo teno pradIpakAra mujaba 'abhivyakti' ane 'utpatti' artha levo hoya to lakSaNA karavI paDe, je gauravAspada che. haradatte kAzikAnI padamaMjarI TIkAmAM 'atyanta kSiploDanena varSA: = Jasyam' Ama kSepArtha ja grahaNa karyo che. TUMkamAM lAkSaNika artha lo ke na lo, paraMtu uparokta hetuothI zabda pudgaladravya che e cokkasa che. r evI rIte jAti sadazapariNAmarUpa che. naiyAyiko, vaiyAkaraNo vigere tene nitya, vyApaka, eka, niSkriya ane nirdeza evA svataMtrapadArtharUpa mAne che. jemake AkhA jagatamAM gotva jAti eka ja che, te nitya (kAyamI) che, dareka gAyamAM vyApIne rahelI che, te kyAMya khasIne jatI nathI ane teno amuka aMza amuka gAyamAM rahe ane amuka aMza bIjI
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA x gAyamAM rahe tevuM nathI arthAt te niraMza che. paraMtu A rIte jAtine svIkAravAmAM ghaNI Apattio Ave che. jemake eka gAya utpanna thatA temAM gotva jAti kyAMthI Ave che? jo bIjA sthAnathI ke bIjI gAyamAMthI Ave che tema mAnIe to jAtine niSkiya na mAnI zakAya. jo ema mAnavAmAM Ave ke gotva jAti pahelethI ja tyAM hatI to prazna thAya ke AdhAra vinA A jati emane ema zI rIte rahI zakI?' gAya utpanna thayA pachI tyAMgotva jAti utpanna thaI ema paNanamAnI zakAya, kemake jAti nitya che. evuM paNa namAnI zakAya ke bIjI gAyanI gotva jAtino eka aMza A gAmamAM AvI gayo, kemake jAtine niraMzamAnI che. A paNa zakya nathI ke pahelI gAyane saMpUrNapaNe choDIne gotvajAtinavIgAyamAM AvI jAya. kemake AvuM mAnavAthI pahelI gAya gotvarahita banI javAthI te gAya tarIke nahIM TakI zake. AthI jAtine sadazapariNAmarUpa mAnavI ja vyAjabI che ane te vizeSanI jema prativyaktie alaga-alaga che, anitya che ane avyApaka che Ama mAnavuM ja vyAjabI che. dareka gAyano khura, kAMdha, pUMchaDI, zIMgaDA, galagodaDI vigere rUpa je sadazaparyAya hoya che te ja jAti. gAyanA anubhavakALe tyAM AvI AkRti sivAya bIjI kAMi eka ane anugatavastunuM pratyakSa thatuM nathI jene jAti kahI zakAya (B) (vii) "sva" saMjJA mATe siddhahema vyAkaraNamAM tucasthAnASScaya: 4: 2..7' sUtra che ane pANini vyAkaraNamAM tunyAyaprayatna ravi' (T.phU. 2..2) sUtra che. pANinie temanA sUtramAM sthAna zabda nathI mUkyo. te gAsya zabdanI 'mAre mavamAcam = tAttvatisthAnam'vyutpatti batAvItaddhitAntaC) mArA zabdathI tAla vigere sthAnone Avare che. jyAre siddhahemanA sUtramAM sthAna zabda mUkI tAlu Adine levAmAM Ave che. dekhItI rIte siddhahemanA sUtramAM mAtrAgaurava thayuM lAge, paraMtu tevuM nathI. pANini vyAkaraNa mujaba kArya zabda yaugika artha vyutpancarthIne laIne tAlu Adi sthAnano vAcaka bane che, bAkI te mukha' arthamAM stra che. kyAre paNa yaugika artha karatA cartha zIghopasthitika hovAthI roga nIyam'nyAyathI teja baLavAna bane. AthI uparokta sUtranAM kAca zabdathI mukhanuM ja grahaNa prApta thAya, tAla Adi sthAnanuM nahIM. tethI siddhahema vyAkaraNamAM tAluAdine grahaNa karAvavA sthAna zabda mUkyo che te ucita che ane pANinimAM sthAna zabda nathI eTalI tenI adhurAza kahevAya. (A) vizeSa jANavA juo' yAti na ra tatrANIti pazcAtra cAMva nahati pUrvamAthAmAM vyasanasantatti' (pramAvAtivama 2/53) (B) vastUnAmeva gavAdinAM khura-kakuda-lAla-viSANa-sAsnAdimattvalakSaNo yaH sadRzaparyAyaH sa eva sAmAnyam... yastu teSAmeva ___ gavAdInAM zAbaleya-dhAvaleyatvAdiko visadRzo'nyo'nyaM vilakSaNaH paryAyaH sa vishessH| (vizeSAvazyakabhASyam -2202) na hi gavAdivyaktyanubhavakAle varNasaMsthAnAtmakaM vyaktirUpamapahAya'nyat kiJcidekamanuyAyi pratyakSe bhaaste| taddhitAnto'pi Asyazabdo'sti - Asye bhavamiti ... etaJca mukhAntarvatinAM tAlvAdInAM vaackm| tatra yadi pUrvasyA''syazabdasyedaM (asyate kSipyate'ntramaneneti AsyaM = mukhamityasyedaM) grahaNaM syAt, ka-ca-Ta-ta-panAmapi savarNasaMjJA syAt, Nyadantasya (mukhArthakasya) Asyazabdasya vAcye'rthe teSAM tulyatvAt prytnvissysy| imamataddhitAntA''syazabdasya grahane roSa pha taddhitAntayeyaM pratiti yAda-gA bhavati (T.phU. 2.8.3, nivuM. cAsa:)
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA (viii) vyAkaraNamAM be pakSa jovA maLe che ; padasaMskArapakSa ane vAkyasaMskArapakSa vAkyamAMnA bIjA padone nirapekSapaNe jo vivakSita padane sAdhavAmAM Ave to padasaMskArapakSa Adaryo kahevAya ane vAkyamAMnA bIjA padone sApekSapaNe jo vivakSita padane sAdhavAmAM Ave to vAkyasaMskArapakSa Adaryo kahevAya. vyAkaraNakAro sAdhuprayoganI siddhi mATe je avasare je pakSano Azraya karavo jarUrI bane teno Azraya kare che. jemake navI jUbhuM pAtayati (nadI kinArAne pADe che) vAkyamAM nadI jaDa vastu hovAthI temAM cetanane lagatI pADavAnI kriyA saMbhave nahIM. tethI jo pAtati padane sApekSapaNe navI kartRpadane sAdhavA jaie to te zakya na bane. tethI AvA sthaLe padasaMskArapakSane AzrayI pAtati padane nirapekSapaNe navI padane sAdhI levAmAM Ave che. jyAM koi muzkelI naDatI na hoya tyAM vAkyasaMskArapakSano Azraya karavAmAM vAMdho nathI. amadAvAda gujarAta kolejamAM vyAkaraNa viSayanuM adhyApana karAvatA paM. vasaMtabhAi manubhAi bhaTTe temanA pANinIya vyAkaraNa vimarza lekhasaMpuTamAM siddhahema vyAkaraNa upara lekha lakhyo che. jemAM siddhahema vyAkaraNanI khUbIo bhegI 'cha' khAmIo batAvI che. temAM temaNe eka khAmI e batAvI che ke 'siddhahema vyAkaraNa padasaMskArapakSane svIkAre che, vAkyasaMskArapakSane nahIM' ane 'pANini vyAkaraNa vAkyasaMskArapakSane svIkAre che' ema kahI tenI zreSThatA sthApita karI che. have ApaNe 'pa.pU. 1.6.8' nA jinendrabuddhinyAsano pATha dekhI vicAraNA karIe ke 'zuM pANini vyAkaraNa phakta vAkyasaMskArapakSane ja svIkAre che ? ane siddhahema vyAkaraNa mAtra padasaMskArapakSane ja svIkAre che ke vAkyasaMskArapakSane paNa svIkAre che ?' pATha A pramANe che - kau staH, yau sta iti| asterlaT, tas, adAditvAcchpo luk pUrvavidhAvAvAdeze yaNAdeze ca kartavye sthAnivat syaaditi| kathaM punaH sthAnivat syAt, yAvatA padasaMskArAyaiva prayuktatvAd vyAkaraNasya ? 'staH' ityAdikaM padaM padAntaranirapekSameva saMskriyate, anAdiSTAdaco yaH pUrvaH tasya vidhiM prati sthAnivadbhAvena bhavitavyam / na cAyaM prakAra : padAntaranirapekSe padasaMskAre sambhavati ; 'staH' ityAdike pade saMskriyamANe kAvityAdeH padAntarasyA'sannidhAnAt / kiM punaridaM rAjazAsanam -padasaMskArAyaiva zabdAnuzAsanaM kartavyamiti ? atha zAstrakArasyaivA'yamabhiprAyaH ? iti cet, na; zAstrakAreNa hi 'yuSmadyupapade samAnAdhikaraNe sthAninyapi madhyamaH' iti yuSmadAdyupapade madhyamAdipuruSavidhAnAd vAkyasaMskAraprayuktamapi zAstrametaditi sUcitam / atra 'kau' ityAdikaM padaM prAgeva vyavasthApya 'staH' ityAdeH padasya saMskAre kriyamANe'nAdiSTAdacaH pUrvamaukArAdirbhavatIti sthAnivadbhAvaH syAt / ataH pratiSedha ucyate / artha - vo staH ane yo staH sthaLe as dhAtune 'vartamAne hrad' sUtrathItta pratyaya, 'ti-tas-jJi.' sUtrathI nar notar Adeza, ar dhAtu vAli gaNano hovAthI tene lAgelA v (zav) vikaraNa pratyayano lopa tathA s *nA 5 no lopa thatA jo k + tam avasthAmAM jo nA mo no v Adeza thavA rUpa pUrvavidhi prApta hovAthI lopAyela s nA no sthAnivRddhAva manAze.
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ Xii prastAvanA ema zI rIte sthAnikAva mAnI zakAya? kemake vyAkaraNa to padasaMskAra mATe (padanI niSpatti mATe) che. tethI 7: vigere pada bIjA padane nirapekSapage ja niSpanna karAya che. Adezana pAmelA svaranI pUrve jo koI kArya vartato hoyato tene lagatI vidhimAM Adeza pAmela svarano punaH sthAnivadvAna manAya. paraMtu AvI vAta padasaMskArapakSe saMbhavatI nathI. kemake A pakSe ma dhAtu uparathId: pada niSpanna karatIveLAe A bIja padanI vidyamAnatA (tenI sApekSatA) manAtI nathI. zuMArAjazAsana (sArvatrika vAto che ke padasaMskAra pUrato ja vyAkaraNano upayoga thAya? ke zAstrakArazrIno A abhiprAya che ? evuM jo tame pUcho to evuM nathI. zAstrakAre pukha upapada (samIpavartI pada) ne samAnAdhikaraNa sthAnIne madhyamapuruSa thAya che" Ama gukha upapadane sApekSa dhAtune madhyamapuruSanA pratyayanuM vidhAna karyuM hovAthI vAkyasaMskArapakSane laIne paNa vyAkaraNazAstra pravarte che ema sUcavyuM che. basa ! to vAkyasaMskArapakSe prastutamAM vigere padane pahelethI ja sthApIne tene sApekSapaNe na dhAtu uparathI sta: padanI niSpatti karavAmAM AvatI hovAthI Adezana pAmelA nAga svaranI pUrvenI prApta thAya che, tethI tene lagatI nA Adeza thavA rUpa vidhimAMd: sthaLe lopAyelA gaNanAga no sthAnivadvAva prApta thAya che. AthI teno ahIMniSedha kahevAmAM Ave che. ahIM jovAnuM e che ke upara prazna karyo che ke zuM ArAjAzA che ke vyAkaraNa padasaMskArapakSa mujaba ja cAle che?' tyAre tenA javAbamAM jaNAvyuM che ke vyAkaraNa vAkyasaMskArapakSane laIne paNa cAle che. arthAt phalita e thayuM ke vyAkaraNa yathAvasara banne pakSane laIne cAle che. A paMkti pANini vyAkaraNanI kAzikA TIkA uparanA jinendrabuddhinyAsanI hovAthI spaSTa thAya che ke pANinivyAkaraNaphaktavAkyasaMskArapakSa mujaba ja nathI cAlatuM, paNa banne pakSa mujaba cAle che. evI rIte siddhahema vyAkaraNanA triA trikhya-puSyatra rU.rU.17' sUtrathI anyapada pukha pada ane ba6 padane sApekSapaNe ja dhAtune kramazaH ti Adi, siAdi ane mi Adi traNa-traNa pratyaya thAya che tevuM jaNAtuM hovAthI siddhahema vyAkaraNa paNa phakta padasaMskArapakSane jasvIkAre che tevI vAta na rahI. ahIMte vAkyasaMskArapakSa mujaba cAlyuM che. mATe paM. vasaMtabhAi bhaTTanI vAta satyathI vegaLI che. AviSayamAM vasaMtabhAinuM lakhANa mUkI vyAkaraNamahAbhASya, paribhASanduzekhara, jinendrabuddhinyAsa AdinA anya pATho ApIne vistArathI samIkSA amArA prathama adhyAya caturthapAdanA vivaraNanI prastAvanAmAM karI che. e sivAya vasaMtabhAie siddhahema vyAkaraNanI bIjI je pAMca kSatio batAvI che, tenuM paNa parimArjana tyAM karavAmAM AvyuM che. jijJAsuoe te tyAMthI jovuM.
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA xiii (ix) siddhahema vyAkaraNamAM 'anavA nAmI 1.2.6' sUtrathI rU thI mA~ sudhInA svarone nAmisaMjJA karI che. te sUtranAM bR. nyAsamAM pahelA sUtranA pado vacce vacanabheda karavAnuM prayojana batAvyuM ke 'kArya karatA kAryo svara jo nyUna hoya to ja nAmIsaMjJA thAya che' tyArabAda AgaLa saMdhyakSarone laine UbhI thayelI zaMkAonuM nirAkaraNa karI kalikAlasarvajJazrIe eka viziSTa samAdhAnAntara ApyuM che ke 'vidyamAnam avarNam yeSu te = anavarSA:' A samAsavigraha mujaba saMdhyakSarone nAmisaMjJaka gaNavA nahIM. -pe saMdhyakSaro Ja + rU ne laine banyA che tathA - saMdhyakSaro Ja + 3 ne laine banyA che, tethI temanAmAM 4 varNa vidyamAna che. have prazna thAya ke 'jo saMdhyakSarone nAmisaMjJA na thAya to nAmyantasthA0 2.rU.' vigere sUtro ke jemAM saMdhyakSarone laine paNa s no v AdezAdi kAryo karavAnA che, temAM saMdhyakSarono saMgraha zI rIte thaze ?', paraMtu AnA samAdhAnamAM kalikAlasarvajJazrIe te sUtrone ghaTAvI saMdhyakSarono saMgraha karI batAvyo che, jemAM temanI ajoDa pratibhAnA darzana thAya che. jemake 'nAmyantasthA0 2.rU.' sUtramAM nAmyantA padanI AvRtti karavI. temAMnA pahelA nAmyantasthA padathI nAmI svaro ane antasthAnuM grahaNa karavuM ane bIjA nAmyantasyA padano 'mino'nne tinti' Ama vigraha karavo. jethI -te saMdhyakSaromAM rU nAmI svara ane o-o saMdhyAkSaromAM 3 nAmI svara aMte rahelo hovAthI temano saMgraha thai jaze. evI rIte 'na nAnyevarAt. rU.2.1'sUtramAM paNa AvRtti karI nAyevarAt padano 'nAmI vezena svaro smin' A rIte vigraha karavo. saMdhyAkSaromAM be svara paikIno eka svara nAmIrUpa hovAthI A vigraha mujaba temano saMgraha thai jaze. Ama haju eka sthaLe bu. nyAsamAM ghaTamAnatA karI batAvI 'anyatra A rIte samajI levuM' tema kahyuM che. hajuM paNa siddhahema vyAkaraNamAM AvI keTalIya lAghavAdi vizeSatAo che, jenuM varNana lakhavA besIe to eka pustaka bharAya. u kharekhara vyAkaraNa eka dariyo che, jemAMthI mUlyavAna padArtho rUpI ratnonI prApti thAya. prabhunI kRpAthI jo sAro kSayopazama prApta thayo hoya to vyAkaraNa avazya bhaNavA jevuM che. dhanya che kalikAlasarvajJazrIne jemaNe ApaNane A abhUtapUrva vyAkaraNagranthanI bheTa dharI che. upakAra che pUrva maharSiono jemanA granthonA adhyayanathI amane jainazAsanano yatkiMcit paNa mArgasthabodha prApta thayo che. ameRNI chIe amArA gurubhagavaMta pa.pU. paMnyAsapravara zrIyugaprabhavijayajI ma.sA. nA, jemanI chatrachAyAmAM amArA saMyamajIvanano nirvighne nirvAha thai rahyo che. jemanI pAse amAro siddhahema vyAkaraNano tRtIya adhyAya dvitIya pAda paryaMtano abhyAsa thayo che evA vyAkaraNa, karmagrantha, tattvArthAdi aneka viSayomAM niSNAta paMDitavarya zrI rAjubhAi saMghavI(DIsA)nuM paNa ame smaraNa karIe chIe. nyAyasaMgrahakAra pa.pU. hemahaMsagaNIjI, nyAsAnusaMdhAnakAra 5.pU. lAvaNyasUrijI, pANini RSi, zarvavarma, pataMjali, bhartRhari, kaiyaTa, vAmana-jayAditya, jinendrabuddhi, haradatta, nAgeza bhaTTa Adi aneka vaiyAkaraNonA grantha paNa A vivaraNamAM upayogI thayA hovAthI temane paNa yAda karI viramIe chIe. muni saMyamaprabhavijaya muni prazamaprabhavijaya
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ sUcana ja ja sUcanA sAdhanikomAM lopa thayelA pratyayAdino jo sthAnivarbhAva thaze to tene () AvA kauMsamAM batAvAze. sAdhanikAmAM je prayoganI nIce '' AvuM tIranuM cihna karyuM hoya te prayogane mATe tIrane samAMtara darzAveluM sUtra choDI devuM. (1) , (2) , (3)' A pramANenA naMbaro khU. vRttinI kai paMktinA AdhAre vivaraNa cAle che tene sUcavavA mATe che. te naMbaro bravRttinI paMktio upara temaja vivaraNamAM ema banne sthaLe darzAvyA che. daSTAMto'i, ii ii, iv...' ema romana leTarsamAM darzAvyA che. viruddha daSTAMto 'a, b, c.' ema smola leTarsamAM darzAvyA che. TippaNo 'A, B, C...' ema kepiTala leTarsamAM batAvI che. sAdhanikAmAM nimnokta sUtrono upayoga nahIM karavAmAM Ave, tethI svayaM karI levo. 1. gauvantA. svara: 2.3.4 Adi svara, vyaMjana, nAmI, aghoSa vigere saMjJA karanArA sUtro. syau-jasamau0 1.1.18 3. migi: 2.2.26 tadantaM padam 1.1.20 adhAtuvibhaktivAkyamarthavannAma 1.1.27 6. ziryu ?.?.28 temaja pustriyo: svamIna-za8.ra. raviyovyayam ?..rUvigere avyaya saMjJAnA prApaka sUtro. 8. gAyonI 2..37 - 9. 3nanta: pappA : pratyayaH 2.. 10. samAnAnAM tene vIrSa: 2.2.2 11. kriyAtu: #Aram 2.2. 12. tanna: vartA 2.2.ra vigere kartA, karma Adi kAraka saMjJAnA prApaka sUtro. 13. nAna: prathamedi-vada 2.2.32 vigere sthAdi vibhaktinA prApaka sUtro. 14. aikArye 3.2.8 15. vRddhirAvo rU.rU.2 16. Tgorelo rU.rU.2 17. kriyA dhAtu: rU.rU.3 18. vartaryanaZ: zat rU.4.72 vigere zat Adi vikaraNa pratyayanA prApaka sUtro.
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacaMdrazabdAnuzAsanam prathama adagAya - prathamapAdanA. bRhaddhatti-buhAnyAsa ane laghunyAsa upara _vivaraNa prAraMbha
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ / / OM namaH zrIpArzvanAthAya / / haiM namaH / / kalikAlasarvajJa- AcAryadeva zrImadvijaya hemacandrAcAryaviracite zrI- siddhahemacandrazabdAnuzAsane bRhadvRtti-bRhannyAsa-laghunyAsAnAM gurjara-vivaraNam tatra prathamAdhyAyasya prathamaH pAdaH bRhAsa maMgala : 'zrImantamajitaM devaM zrImatpArzva jinottamam / zeSaM niHzeSakartAraM smRtvA TIkA pratanyate / / ' zlokArtha - jinomAM uttama evA zrImAn ajitanAtha prabhune tathA zrImAn pArzvanAtha prabhune temaja zeSa saghaLAya vyAkaraNanA kartAone smaraNa karIne A zabdamahArNavantyAsa (bRhanyAsa) TIkA racavAmAM Ave che. jagata upara upakAra karavAnI icchAvALA zAstrakArazrI svane graMthasamAptirUpa ane parane graMthano bodha thavA rUpa iSTa arthanI siddhi mATe AdithI aMta sudhInAM paramAtmAne 'praNamya paramAtmAnam...' zloka dvArA stave che. A zloka graMthano bodha karavAnA icchuka zrotAnI graMthAdhyayananI pravRttimAM hetubhUta viSaya, adhikArI, saMbaMdha ane prayojanathI garbhita che. laghunyAsa maMgala : praNamya kevalAlokAvalokitajagattrayam / jinezaM zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane / / zabdavidyAvidAM vandyodayacandropadezataH / nyAsataH katiciddurgapadavyAkhyAbhidhIyate / / ' zlokArtha - kevaLajJAnanA prakAzathI jemaNe traNe jagatane joyA che evA jinezvarane praNAma karIne, zabdazAstranA vidvAnone vaMgha evA zrI udayacaMdra gurUnA upadezathI zrI siddhahemacaMdrazabdAnuzAsanane viSe keTalAka durgapado (kaThina sthaLo) nI vyAkhyA mArA vaDe vistArathI kahevAya che. ahIM samasta buddhinA prakAza vaDe racAyelA tathA aneka vidvajanonA manane camatkAra upajAvanArA zAstranA je samUha, tenA dvArA vismaya pamADayA che nirmaLaprajJArUpI RddhithI maharbika evA aneka AcAryone jemaNe, potAnI apratIma pratibhAnA samUha dvArA avagaNyA che devatAonA AcArya bRhaspatine jemaNe tathA zrI kumArapALa rAjAne
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana pratibodha karavAthI samasta pRthvI maMDaLane viSe abhayadAna vigere saMkhyAtIta prabhAvaka kAryonA nirmANa dvArA smRtine vize saMcaratA karyA che. pUrvAcArya evA zrI vajasvAmI Adi pravara sUribhagavaMtone jemaNe evA sugRhItanAmadheya zrI hemacaMdrasUrIzvarajI mahArAjA gADha jaDatAthI grasta evA samagra vizvane joine tenI anukaMpAthI yukta cittavALA ane mATe ja zabdAnuzAsanane (vyAkaraNane) racavAnI icchAvALA sau prathama maMgala mATe tathA abhidheyanA pratipAdanane mATe prakhya paramAtmAnuM.' zloka dvArA iSTadevane namaskAra kare che. bRhatti maMgalaH 'praNamya paramAtmAnaM shreyHshbdaanushaasnm| AcAryahemacandreNa smRtvA kiJcit prkaashyte||' zlokAI - paramAtmAne praNAma karIne, pUrvAcAryonA kathananuM smaraNa karIne AcArya zrI hemacaMdrasUri dvArA samyak zabdonuM anuzAsana kaMika prakAzita karAya che. 0 zlokanA eka-eka padano artha tathA tene laine vizeSa padArthanI vicAraNA 0 * prApya - zaMkA - prAca e karmaNi prayoga che ke bhAve prayoga che? samAdhAna - bhAve prayoga che. zaMkA - to ahIM paramAtmAnam karma zI rIte saMbhave ? kemake bhAve prayogamAM karma na Ave. samAdhAnaH- bhAvanI vivakSAmAM (bhAve prayogamAM) sakarmaka dhAtuone jo tyaAi (temaja tya, () ke hanaI) pratyaya lAge to teo svAbhAvikapaNe karmane dUra kare che (arthAt tyAM karma AvI zakatuM nathI.), paNa kRt pratyaya lAge to karmane dUra karatA nathI. prastutamAM prANI kRt pratyayAta (kRdaMta) hovAthI paramAtmAnam karma saMbhavI zake che. Azaya e che ke karmaNi prayogamAM pratyaya karmanI pradhAnatAmAM thato hovAthI karma ukta bane. tethI 'kAra prathama sA niyama mujaba karmane prathama vibhakita thAya. 'praNava paramAtmAnam' e ja karmaNi prayoga hota to tyAM pratyayathI karma ukta thatA paramAtmA Ama prathama vibhakita thAta, paraMtu dvitIyA vibhakita thaI che e ja batAve che ke A karmaNi prayoga nathI paNa bhAve prayoga che. zaMkA - maMgalazlokamAM navA prayoga karata to paNa cAlata, chatAM tyAM prakAra zA mATe karyo che? samAdhAna - 5 upasarga karavA dvArA temaNe be kArya karyA che. eka to je namaskAra karAI rahyo che, te mAnasika namaskAra che tevuM jaNAvyuM che. kAraNa prakarSe karIne namavAnuM manamAM hoya che. tathA bIjuM upahAsanamaskArano (A) ahIM tyAra thI AtmapadanA te vigere pratyayo samajavA, paramaipadanA ti vigere nahi.
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12.2 vyavaccheda karyo che. kevaLa na dhAtuthI banela zabda jema AdarapUrvakanA namaskAra arthane jaNAve che tema kyAreka mazkarImAM karAtA namaskArane paNa jaNAve che. jema ke - 'namasyaM tat sakhi! prema ghnnttaarsitsodrm| krmkshimniHsaarmaarmbhguruddmbrm||" artha:- dhaMTanA avAja jevA AraMbhamAM atyaMta ADaMbaravALA ane karma karIne kSINa thatAM tathA sArA vagaranA evA te premane he sakhI! namaskAra thAo. * paramAtmAnam - je prApta thayelA arthanuM rakSaNa kare che ane aprApta arthane Ape arthAt atizayazAlI hoya tene parama kahevAya. je jJAnAdi paryAyone vize saMcare te AtmA. Ama atizayazAlI AtmA e paramAtmA kahevAya. ahIM paramAtmAnam kRdaMtanuM karma hovAthI tene 'rmaLa : 2.2.8rU' sUtrathI SaSThI vibhakita prApta hatI, paraMtu tRguntA, 2.2.20' sUtrathI teno niSedha thayo che. ja che - zreya eTale viprakIrNatA (veravikherapaNuM), ativistAra vigere doSothI rahita. zreSa: pada zAnurAsanam padanuM vizeSaNa che, tethI A vyAkaraNa viprakIrNatA, ativistAra Adi doSathI rahita che. ahIM prarIca zabdane su (ca) pratyaya thayo che. Ama to karAya zabda guNapravRttinimittaka na hovAthI (paraMtu kriyapravRttinimittaka hovAthI) "TI60 7.rU.6' sUtrathI tene huM pratyayanI prApti na hatI. chatAM 'ane { pratyaya paramAM hote chate 'prAcasva zra: 7.4.24' sUtrathI prAca no zraAdeza thAya' e vidhAnabaLathI aguNAMga evA paNa prazasya zabdane T 0' sUtrathI phaMca pratyaya thaze ane zreya zabda banaze. yadyapi + ya avasthAmAM tratyasvara: 7.4.4rU' sUtrathI zranA ane lopanI prApti hatI, paraMtu naisvaca 7.4.44' sUtrathI teno niSedha thayo che. tathA tratyasvarAMne svarasya' Ama eka sUtra banAvI zakAtuM hatuM, chatAM 'nesvarI 7.4.44' sUtrane tenAthI juduM racyuM tenA baLe navavasya 7.4.68' sUtrathI paNa nA ma no lopa nahIM thAya. ja zAnurAsanam - jenA dvArA zabdonI vyutpatti karavAmAM Ave tene anuzAsana kahevAya ane zabdonA anuzAsanane zabdAnuzAsana kahevAya. arthAt zabdAnuzAsana eTale vyAkaraNazAstra. yadyapi anuzAsana zabdathI ja zabdonI vyutpatti karanAra zAstra A artha prApta thai jato hovAthI zabda no prayoga karavo ahIM nirarthaka Thare che. chatAM viziSTatAnAM pAnAM kSatti pRtha vizeSajavIja samavayane vizeSa mAtrapatana'
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana niyama mujaba ahIM anuzAsana zabda "nRtyanti nRtyam' prayoganI jema phakta vyutpatti karanAra zAstra ATalA ja arthane batADaze. jethI zabda no prayoga nirarthaka nahIM kare. zaMkA - zAnAm anuzAsanam = zAnurIsana Ama SaSThItapuruSa samAsa zI rIte thaI zake ? kemake prastutamAM 'AvAryamavaLa zabdAnuzAsanaM pravAsayate' Avo anvaya che. 'tRtIyAyAm rU.2.84'sUtramAM kartAvAcaka nAmane tRtIyA thaI hoya to 'rmaLa kRta: 2.2.83' sUtrathI thayela SaSThayanta nAmano tapuruSa samAsa thato nathI' Ama kahyuM che. prastutamAM bhAvAryadevaLa A kartAvAcaka nAmane tRtIyA vibhakita thai che ane zabdAnAm padane La vRkRta: 'sUtrathI SaSThI vibhakita thai che, tethI zabdAnuzAsana A tapuruSa samAsa na thavo joIe. samAdhAna - prayAsatti nyAya(A) mujaba je kRt pratyAyanI apekSAe SaSThI thai hoya, te ja kRdaMtanI apekSAe jo tRtIyA thAya to tamArI vAta satya Thare. ahIM anuzAsana kRdaMtanI apekSAe zAnAm padane SaSThI thaI che, jyAre prArayate kriyApadanI apekSAe gAvAryadevaLa padane tRtIyA vibhakita thaI che. tethI zabdAnuzAsanam samAsa thavAmAM bAdha nathI. * mAnavajI - ahIM mArya: zabdanI aneka vyutpattio batAvI che. te A pramANe - (a) mAyata sevyane vinavArtham = AcArya artha vinayaguNanI prArthe jemanI sevA karAya te AcArya. (b) mAran pRtti 2 prAhiti = mAvAI: artha jeo paMcAcArane pALe ane bIjA pAse paLAve te AcArya. (c) zAstravidhi mujaba guru dvArA je AcAryapada upara sthapAyA hoya te AcArya. (d) ga = sAmane zAstrArthatharyane (= jJAyane) mane = mAvAI: artha: je sakala zAstranA pAragAmI hoya te AcArya. arthAt AcArya zAstrokta arthanA jJAtA ane upadezaka hoya. A cAra artha paikI ahIM zAstrano prastAva hovAthI cothA artha pramANenA AcArya levAnA che. ahIM prAcArya zabda hemacandra zabdanuM vizeSaNa che. mATe teno bhAvAryapadra'prayoganI jema pUrvapadarUpe nipAta thayo che. jo te devandra zabdanuM vizeSaNa na banata to uparokta vyutpatti mujaba te cokkasa prakAranA vyakti mATe vaparAto saMjJAzabda banavAthI vizeSa rUpe paramAM nipAta pAmata. Azaya e che ke prathama prANa rU..48' sUtra pramANe samAprakaraNanAM sUtramAM je pada prathama vibhakitamAM darzAvyuM hoya tevA zabdono pUrvapadarUpe prayoga thAya che. bhAvAryamaya A karmadhAraya samAsa vizeSa vizeSyA thAyaza rU.2.26' sUtrathI thayo che. temAM vizeSaNa pada prathamA vibhakatyaMta hovAthI vizeSaNa vAcaka gAvAI zabdano pUrvapada rUpe nipAta thayo che. (A) najIkanA lAgatA-vaLagatA pramANe kArya thAya.
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ hinoti = cchita svamuLarAyatAm = hema:' ane vandrata = mAhyAvata = candraH' A vyutpatti mujaba je potAnA guNo vaDe AdeyatAne pAme tene hema' kahevAya. hema eTale suvarNa ane je saune AlAda pamADe tene caMdra kahevAya. A graMthanA racayitA AcArya suvarNanI jema potAnA guNo vaDe AdeyatAne pAmelA hovAthI tathA caMdra jevA AlAdaka hovAthI temanuM nAma guru dvArA rendra rAkhavAmAM AvyuM che. prema ane vandra zabdano 'mayUradhvaMsatyAdA: rU.2.236' sUtrathI karmadhAraya samAsa thaI devandra zabda banyo che. ja mRtva - AnA dvArA AcArya bhagavaMta evuM sUcave che ke ahIM je paNa kathana karAze, te pUrvAcAryonA kathananA smaraNapUrvaka haze. AnA dvArA pote pUrvAcAryone parataMtra hovAnuM jaNAve che. ja zizin - A kriyAvizeSaNa che. sarvajJa thayA pUrve sarvavastuno prakAza karavo asaMbhavita hovAthI ahIM vizva prAyate' ema kahe che. athavA smaraNamAM to ghaNuM ja AvyuM che, chatAM temAMthI je rIte lAbha thAya e rIte keTaluMka zabdAnuzAsana kahevAya che. vicit zabda vipi vinotIti viva| = visa A rIte vikane vit lAgIne banyo che, athavA te eka akhaMDa avyaya che. A rIte prApya paramAtmAna..'A zlokanA dareke dareka padano arthakarIhave AkhA zlokano anvayArtha karI batAve che. anvayArtha:- ammalita evA jJAnAtizayathI zobhatA devatAvizeSane praNAma karIne sakala jananA upakAranI bhAvanAthI samyak (nirdoSa) evuM A vyAkaraNazAstra racAtuM hovAthI tathA sarvajJa thayA pUrve sarvavastuno prakAza karavo asaMbhavita hovAthI AcArya hemacaMdra dvArA te kAMIka prakAzita karAya che. zabdAnuzAsana e vyAkaraNanuM anvartha (vyutpatyartha ghaTI zake evuM nAma che. tethI ahIMzabdonuM anuzAsana batAvAze, arthonuM nahIM. kemake ahIM ATalo ja artha vivakSita che. zabdAnuzAsananA zabdAnAm anurAsana vigrahasthaLe prayojana na hovAthI anuzAsana zabda sAthe anvaya pAmatuM kartRvAcaka nAvArye pada nathI mUkayuM. tethI anuzAsana kRdanta zAnA A pramANe karmanI SaSThImAM hetu bhale bane, paraMtu te kartA ane karma ubhayanA vAcaka kramazaH bAvA ane zabda nI SaSThImAM hetu bane evuM kRdanta na hovAthI vALa padane dvitoraTyastha vA 2.2.87' sUtrathI prApta kRdanta nimittaka SaSTInA vikalpamAM tRtIyA thaI che evuM nathI. tethI tRtIyAyAm rU.2.84 sUtrathI zInAm anuzAsanam = zabdAnuzAsanam A SaSThItapuA samAsano pratiSedha nahIM thAya ane jema rUkhanAM drazana: = rUbatrana: A SaSThItandu samAsa thai zake che, tema ahIM paNa thaze. (rUmbadraza: samAsa aMge rU.2.77' tathA rU.2.86' sUtranI bUvRtti ane vRnyAsamAMthI jANI levuM.) ahIM kartAvAcaka vArthahemAna padano pravAte kriyApada sAthe saMbaMdha che. (A vAtanI carcA pUrve zabdAnuzAsanam padanI vizeSatA batAvI che tyAM paNa jovI.)
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana zaMkA - zabdAnuzAsana sthaLe zabda e sAmAnya zabda che. arthAt prakaraNAdivaza tene cokkasa arthamAM nizcita nathI karyo. tethI prastutamAM vINAnA zabda ke kAgaDA vigere pakSIonA zabdonuM paNa anuzAsana karavAno prasaMga Avaze. samAdhAna - A Apatti nahIM Ave. kemake hAla ahIM vyAkaraNa viSaya prastuta hovAthI sAmarthyathI zabda padano vizeSa artha prApta thatA laukika ane ArSa (pUrvAcArya prayukta) zabdonuM ja anuzAsana karavAnuM raheze. athavA zlokamAM je paramAtmAnam pada che tyAM samAsa na svIkAratA param ane mAtmAnam Ama vyasta (samAsana pAmelA) pado svIkAravA. praca padano artha dhyAtvA karavo. AtmA paNa dhyeya hovAthI te prasanna thatA tatva prasanna (prAsa) thAya che. doSa vigere kalaSatAthI rahita puruSa para samajavo ane AtmA ne 'apara' samajavo. bannene jANavAthI mithyAjJAnAdinI nivRtti thAya che. kahyuM che ke - te para ane aparano bodha thaye chate hRdayanI graMthI bhedAya che, sarva saMzayo chedAya che ane karmo nAza pAme che." (muMDakopaniSad 2.2.8) bIje paNa kahevAyuM che ke - "be brahma jANavA para ane apara. apara brahmane vize niSNAta thayelo vyakti parabrahmane pAme che." have prastutamAM para ane mAtmAna padasthaLe ayukata kAra gamyamAna hovAthI 'parane ane AtmAne Ama samuccaya artha jaNAi Ave che. zaMkA - nA prayoga vinA samuccaya artha jaNAI Ave evo koI dAkhalo kharo? samAdhAna - che. maharaharnayamano nazva puruSa pazunuM vaivasvato na tRtti surIyA rUva kurmA ' (artha jema durmadIvyakita surApAnathI tRma thato nathI tema dararoja gAya, azva, puruSa ane pazune upADI jato yamarAja tRta thato nathI.) A zlokamAM kyAMya no prayoga nathI, chatAM ane evo samuccaya artha jaNAi Ave che. have ahIM viSaya, adhikArI, saMbaMdha ane prayojana A anubaMdhacatunuM kathana buddhimAna vyakitanI A graMthamAM pravRtti thAya e mATe karavAmAM Ave che. koipaNa buddhimAna vyakti graMthano viSaya kayo che?, pote teno adhikArI che ke nahIM?, graMtha ane tenA abhidheya vacce kayo saMbaMdha che? ane graMthanA adhyayanathI potAne ISTa prayojana (phaLa) siddha thAya ema che ke nahIM? e joyA pachI ja graMthamAM pravRtti karatA hoya che. mATe anubaMdha catuTayanuM kathana jarUrI che. ahIM maMgala zlokanA te te padathI jaNAtA anubaMdho A pramANe samajavA. zabdAnuzAsanam padathI 'zabda' viSaya tarIke jaNAya che, zreSa: pada dvArA samad zabdano bodha e anaMtara prayojana
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6.2.2 rUpe ane AtmakalyANa paraMpara prayojanarUpe jaNAya che. graMtha ane tenA abhidheya zabda vacce vyutpAghavyutpAdakabhAva saMbaMdha che ane jijJAsu vyakti A graMthanA adhyayanano adhikArI che. (ahIM keTaloka bu.nyAsa truTita che, tethI thoDuMka vivaraNa laghunyAsanA AdhAre karAya che.) have 'praNamya paramAtmAnam...' zlokanA pUrvArdhano pharI judI rIte artha karavAmAM Ave che. te A rIte - ahIM paramAtmAnam pada param ane AtmAnam A pramANe vyasta che, tathA praNamya padano sAvadhAnItya artha thAya che. zreya:AvvAnuzAsanam pada param ane AtmAnam banne padanuM vizeSaNa che. tethI zlokanA pUrvArdhano artha '"je samyak zabdonuM anuzAsana karAve che tevA muktAtmA (= para) ne tathA je samyak zabdonuM anuzAsana kare che tevA AtmAne dhyAnano viSaya karIne'' Avo thaze. dhyAnano viSaya karAyelA muktAtmAnA prabhAve jJAnAvaraNIya karma khasavAthI AtmA samyak zabdonuM anuzAsana karI zake che. mATe muktAtmAe samyak zabdonuM anuzAsana karAvyuM ema kahI zakAya. banne ThekANe anuzAsana zabda 'ramyAvimya:0 1.rU.1ra6' sUtrathI ana pratyaya lAgI niSpanna thayo che. have sau prathama bauddho dvArA kahevAyelA atizayo kahevAya che. paramAtmAnam pada dvArA svArthasaMpatti ane svArthasaMpattino upAya rUpa be atizaya tathA zreyaHzAnurAsanan pada dvArA parArthasaMpatti ane parArthasaMpattino upAya rUpa be atizaya prApta thAya che. A pramANe sarva darzana anusAre atizayo vicAravA. ahIM zlokamAM paramAtmAne je namaskAra karyo che tyAM cotrIsa atizayanA saMgrAhaka jJAnAtizaya Adi cAra atizayo paikIno kayo atizaya zlokanA kayA padathI vAcya bane che athavA sUcavAya che te kahe che. (a) paramAtmAnam padathI pUjAtizaya jaNAya che. AthI ja pUjA arthamAM 'sanmahat. rU.1.207' sUtrathI paramathAso AtmA = = paramAtmA ema karmadhAraya samAsa thayo che. (b) zreyaHzAnuzAsanam padathI vacanAtizaya jaNAya che. te A rIte - zreyAMzca zreyAMza zreyAMzca = zreyAMsa: Ama ekazeSavRtti, tyArabAda zreyAMsajja te rAndrAzca = zreyaHzattvA: ane zreyaHrAvvAn anuzAsti zreyaHzanvAnuzAsana:, tam = zreyaHzavvAnuzAsanam e rIte A padane paramAtmAnam padanuM vizeSaNa banAvavAthI samyak zabdonA vaktA paramAtmAno vacanAtizaya jaNAya che. (c) vacanAtizaya jJAnAtizaya vinA na saMbhave. kemake paramAtmAne kevaLajJAna utpanna thayA pachI vacanAtizaya saMbhave che. tethI vacanAtizaya dvArA svAbhAvika jJAnAtizayano AkSepa thAya che ane (d) jJAnAtizaya apAyApagamAtizaya vinA na saMbhave. kemake rAga-dveSa rUpa apAyano apagama thayA vinA kevaLajJAna prApta thatuM nathI. Ama jJAnAtizaya dvArA apAyApagamAtizayano AkSepa thAya che. Ama cAre atizayo ahIM jaNAi Ave che. =
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana ga | 2.2.2 || bR.va.- ahe' ityetadakSaraM, paramezvarasya parameSThino vIcakaM, siddhacakrasyAdibIjaM, sakalAgamopaniSadbhutam, azeSavighnavighAtanighnam, akhiladRSTAdRSTaphalasaMkalpakalpadrumopamam, AzAstrAdhyayanAdhyApanAvadhi prnnidheym| praNidhAnaM cAnenA''tmanaH sarvataH saMbhedastadabhidheyena caabhedH| vayamapi caitacchAstrArambhe prnniddhmhe| ayameva hi tAttviko namajjara ti sArA sUtrArtha :- maMgala mATe graMthakAra zAstranI AdimAM paramezvara parameSThinA vAcaka ahaMnuM praNidhAna kare che. vivaraNa :- (1) marda zabda ati pUnAm = marda Ama 'ma: (302)' sUtrathI 4 pratyaya tathA te pRSodarAdi gaNano hovAthI sAnunAsika (anusvAra sahitano) niSpanna thayo che. athavA te nakArAnta nipAta, (avyaya) rUpe paNa saMbhave che. zaMkA - madaM Avo avyaya ..rU?tathA ..rUra' sUtramAM batAvelA avyayanA svaravi ke ki gaNamAM kyAMya batAvyo nathI, to tene avyaya rUpe zI rIte mAnI zakAya? samAdhAna - sAcI vAta che. paraMtu nipAtonI saMkhyA gaNamAM jeTalA avyayo batAvyA hoya teTalI ja nathI hotI. teo to kAryavaza Dagale ne pagale racAya che. mATe gaI avyaya rUpe saMbhave che. have sUtramAM batAvelo marda zabda vAkyano ekadeza che. vAkyamAM kriyApada hovuM jarUrI hovAthI ahIMpItte kriyApadano adhyAhAra karavAmAM Ave che ane te kriyApadathI maheMkarma ukta thavAthI " Dara prathama ' niyama mujaba tene 'nAna: pratha0 2.2.22' sUtrathI prathama vibhakita utpanna thai marda e sautranirdeza hovAthI prathamAno lopa thaI gayo che. have marda zabdanI vyAkhyA karavAmAM Ave che. vyAkhyA svarUpa, abhidheya ane tAtparya bhede traNa prakAre karavAmAM Ave che. temAM 'marda tat masaram' Ama kahI gardane akSara svarUpe batAvyo che A svarUpe vyAkhyA thai. paramezvaraca parameSThino vAva" kahI marda nuM abhidheya batAvyuM. A abhiya rUpe vyAkhyA thai ane siddhavacADavInam' Ama kahI manuM tAtparya batAvyuM che. tethI te tAtparya rUpe vyAkhyA thaI. eTale 'akSara svarUpa che ke je akSarano abhidheya parameSTI che ane te parameSThI siddhacakranuM Adi bIja che' Ama artha thavAthI gaI akSara eTale siddhacakanuM Adi bIja. TUMkamAM akSara eTale bIja tattva sabIja ane nirbhuja bhede be prakAranuM hoya che. jemake dharmasArottara kahe che ke "tatva akSara ane anakSara rUpe be prakAranuM icchAya che. temAM akSara e bIjAtmaka tatva che ane anakSara e nirbIja tattva che."
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.1.1 zaMkA - gaI to varNono (akSarono) samudAya che, tene akSara rUpe zI rIte kahI zakAya? samAdhAna - sAcI vAta che. paraMtu ahIM 'ra kSati = na rati svasma svarUpa ti sakSara' A saMdarbhamAM gaI ne akSara rUpe kahyo che, mATe koi Apatti nathI. A saMdarbha mujaba je potAnA svarUpathI calita na thatuM hoya tene akSara kahevAya. jeno artha tattva, dhyeya yAvat brahma A pramANe karI zakAya che. athavA akSara zabdano artha "varNa karIe to paNa koi Apatti nathI. maMtrAtmaka varNa be prakAre hoya che. phUTa rUpe ane aphUTa rUpe. temAM je saMyukata varNAtmaka maMtra hoya che tene kUTa kahevAya che; jema ke savAra, vAra, magUMvAra vigere, tathA asaMyukta varNAtmaka maMtrane akUTa kahevAya che, jemake mAra vigere. A kUTamaMtro varNa rUpe gaNAya che mATe ja temane 'vavyaya0i 7.2.26' sUtrathI varNane AzrayIne thato ra pratyaya vRddho kare che. vAta evI che ke savAra nI jema kUTa maMtromAM eka ja akSara maMtrarUpe hoya che ane bAkInA akSaro tenA parikara svarUpe hoya che. parikara sahitano varNa maMtra gaNAya. kemake parikara vinAno te potAnuM kArya karavA mATe (arthakriyA mATe) asamartha hoya che. te parikara bAhya ane AtyaMtara bhede be prakAranuM hoya che. maMDala karavuM, mudrA karavI vigere bAhya parikara kahevAya ane nAda), biMdu, kalaE) vigere AtyaMtara parikara kahevAya. AMtara parikara ja eka akSarAtmaka maMtranA kAryamAM uddIpaka bane che ane te AMtara parikarathI yukata (= tApUtAnAmuM) maMtra ja potAnA kAryano janaka bane che. maMDala, mudrAdi to ekalI paNa phaLajanaka bane che. (AgaLano keTaloka nR. nyAsa truTita che.) (2) parameSThI arihaMta, siddha, AcArya, upAdhyAya ane sAdhu ema pAMca che. temAM arihaMta sivAyanA bAkInA cArano vyavaccheda karavA prastutamAM parameSThina: padanA vizeSaNa tarIke paramezvarasya A vizeSaNa pada mUkyuM che. paramezvara eTale cotrIsa atizayarUpa parama aizvaryanA bhAgI evA jina. zaMkA - bhale parameSTi zabda paMca parameSThIno vAcaka sAmAnya zabda hoya chatAM sUtramAM 'cotrIza atizayothI pUjAne yogya arthane jaNAvatuM gaI pada mUkyuM hovAthI paraSTina: padathI arihaMta ja jaNAze. tethI paramezvarasya vizeSaNa pada mUkavAnI jarUra nathI. samAdhAna - sAcI vAta che. chatAM devatA ke gurunuM nAma upapada vinA uccAravuM na joIe tathA patnI ane potAnuM nAma to kema karIne paNa svamukhe na uccAravuM joIe." A kathana mujaba upapada vinAnA devatAnA (A) autyarcanattaramAvI anuraNanA zo nAda (B) sthAnattaraniSpanna: nirutve prasiddha zabda tA. (C) zakya prayatna A paMkita besADI che. judI rIte Ano artha saMgata thato hoya to vidvAno vicAre.
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana nAmoccAraNano pratiSedha che. pratiSiddha vastunA AcaraNathI prAyazcitanI vAta che. tethI upapada sahita ja devatAnuM nAmoccAraNa karavuM jarUrI bane. have 'zrI' vigere upapada tuccha hovAthI teo tevA prakAranA viziSTa arthanA pratipAdaka nathI banatA. tethI viziSTa arthanA pratipAdana mATe ahIM paramezvaramya padane parameSThinaH padanA vizeSaNa tarIke darzAvyuM che. aNimAdi labdhirUpa parama aizvaryavALA athavA paramayoganI Rddhi rUpa aizvaryavALA je hoya temane paramezvara kahevAya. jema mahArAna sthaLe mahAnupapada guNathI viziSTa evA rAjA svarUpa dravyane vizeSita kare che, tema prastutamAM paNa paramezvarasya upapada vizeSatA kare che. (3) je paramapadane (TocanA sthAnane) vize vartatA hoya temane parameSThI kahevAya. Ama paramezvara vizeSaNa pUrvakanA parameSThI zabdathI saghaLAya rAgAdi maLarUpa kalaMkathI rahita, yoga ane kSemanA karanArA, zastra vigere upAdhithI rahita hovAthI prasannatAnA pAtrabhUta jyotisvarUpa devonA paNa deva sarvajJa evA puruSavazeSa arthAt arihaMta jaNAya che. kahyuM che ke - 'je rAgAdithI rahita hoya, yoga-kSemanA karanArA hoya ane nitya prasanna hoya temane munio deva svarUpe jANe che.' (4) 'maMtrakalpa' nAmanA graMthamAM maMtranA vargone vAcaka rUpe gaNAvyA che. tethI ahIM mA~ A maMtrAkSarane parameSThInA vAcaka rUpe kahyo che. bIjA dRSTAMta jovA hoya to 'Ja-si-ma-3-sA' A bIjapaMcaka rUpa maMtra arihaMta, siddha, AcArya, upAdhyAya ane sAdhuno vAcaka che. 3-6-1-F-A-4-yam' maMtra DAkinI, rAkinI, lAkinI, kAkinI, zAkinI, hAkinI ne yAkinI A AdhArAdi sAta devIono vAcaka che ane a kArAdi soLa svaro eTale 4 thI ae tathA anusvAra ane visarga A soLa svaro vaDe mAMDalAmAM rohiNI vigere soLa devatAo vAcya bane che. A akSaro emanA vAcaka eTalA mATe gaNAya che, kemake AmanAthI e badhAnI pratIti thAya che. (5) tAtparyarUpa vyAkhyA abhidheyarUpa vyAkhyA pachI karAtI hoya che, tethI paramezvarasya parameSThino vAvam' ema abhidheya rUpe vyAkhyA karI have siddhavasyA''vivInam' kahI tAtparya rUpe vyAkhyA kare che. 'siddhacakra' e zAstraprasiddha cakravizeSanuM atiprasiddha nAma che. athavA 'vartum .6.2' sUtrathI sidh dhAtune ta() pratyaya lAgavAthI sidhdhatti asmAt = siddham ane siddha haiM tat cadraM ca = siddha pam A rIte siddhapa zabda banyo che. doSarahita A cakranuM dhyAna dharatA jIvo siddha thAya che arthAt saphaLa manorathavALA thAya che AthI tene siddhacakra kahevAya che. A cakramAM te te sthaLe rahela parama akSaranA dhyAnathI yoga rUpI RddhinI siddhi AnA thakI prApta thatI hovAthI Ane siddhacakra kahevAya che. te siddhacakranuM saE e prathama bIja che. bIjanuM sAdazya jovA maLe che mATe Ane bIja kahevAmAM Ave che. jema bIja aMkuro, choDa ane AgaLa jatA phaLa pedA kare che, tema A arda rUpa bIja puNyanI vRddhi, bhogasukha ane aMte muktirUpa phaLanuM janaka hovAthI tene bIja kahyuM che. aaN kAra vigere bIjA paNa pAMca bIjo che. temanI apekSAe garha prathama che. prathama sAdhUnAm prayogasthaLe jema
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.1.1 arihaMta sarva sAdhuomAM prathama arthAt agraNI che" Ama prathama zabdano agraNI artha prApta che. tema ahIM prathama zabda agraNI-vyApaka arthamAM che. karNa e DhaoN kAra Adi bIjomAM prathama che eTale pahelA krame che tema artha na karatA te sarvabIjamaya hovAthI sarva bIjamAM vyApIne rahelo che Ama artha karavo. jema ka zabdamAM adho repha ( kAra) che tema adho repha - --*-go-i-1: A varSothI yukta evuM bIja bane che. te bIja hrauM hno chUM-hyA - A pAMca che. A sarva bIjamAM gardano -- ke anusvAra bhaLelo che, mATe te vyApaka che. Ama karda e ja bIja che. athavA anyadarzanomAM batAvelA railokyavijayA, ghaTArgala, svAdhiSThAna, pratyaDigarA Adi siddhonA je cako che temAM norakAra pradhAna bIja che. athavA siddha tarIke prasiddha nathI kSa sudhInA pacAsa vargonuM jecaka (= samudAya) tenuM marda e pradhAna bIja che. (6) pharI sattAnopaniSadbhUtam vizeSaNa mUkI marda nI vizeSatA batAve che - gaNipiTakarUpa sakala dvAdazAMgI ke je A loka ane paralokanA phaLa ApanAra Agama svarUpa che, tenuM marda e upaniSa arthAt rahasya che. paMcaparameSThinA je -sigA-3-sa rUpe pAMca bIjo che ane garadanta vigere je soLa akSaro che te ja dvAdazAMgInuM rahasya che. jemake paMcaparamekistutimAM kahyuM che - je mahA arthavALuM, apUrvaarthavALuM ane paramArtha vALuM tathA jagatane vize uttama evuM dvAdazAMgIrUpa mRta ane aMgabAhya zrata che te soLa paramAkSara rUpa bIjabiMduthI garbhita che." athavA sakala je sva-para paraMparAmAM prApta thatA Agamo, teone vize paramezvara evA parameSThinuM vAcaka karuM tattva rahasyarUpe praNidhAna karAya che. Ama gardae sva-para zAstrorUpa je Agama che tenAM rahasyabhUta thAya che. zaMkA - ae zabda arihaMtano vAcaka che tethI te parazAsrarUpa laukika AgamonuM rahasya zI rIte banI zake ? samAdhAna sAcI vAta che. chatAM vyAkaraNa sarvapArSad (badhA ja darzananA anuyAyIone mAnya bane evuM) hovuM joie. tethI saghaLAya darzanakArone mAnya bane evo namaskAra kahevo joIe. maruM tevA prakArano namaskAra che. jemake "marda nA ka thI viSNu, 2 thI brahmA ane thI hara (maheza) jaNAya che ane caMdrAkArathI1). mokSa jaNAya che." A zlokathI jaI zabda viSNu vagere traNa devatAono vAcaka hovAthI laukika Agamone vize paNa karuM zabda upaniSadbhuta che e jaNAI Ave che. (7) have phaLanA arthI jIvone sevAnI pravRttimAM kAraNabhUta yogakSema karavAnuM sAmarthya are maMtramAM raheluM che. aprApta vastunI prAptine yoga kahevAya ane prApta vastunA pAlana(rakSaNa) ne kSema kahevAya. prApta vastunuM jo rakSaNa na thavAnuM hoya to aprApya vastunI prApti nakAmI nIvaDe. mATe ahIM pUrve kSema batAvyA pachI yoga batAvatA (A) siddhazilA caMdrAkAre hovAthI caMdrAkArano artha mokSa karyo che.
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana kahe che ke 'E maMtra satkriyAnA vyAghAtamAM hetubhUta saghaLAya vighnone mULathI haNavAmAM tatpara che.' arthAt a maMtra vighnone e rIte haNe che ke jethI teo pharI pedA na thai zake. ahIM 'vighnono samULa nAza' A artha vidhAta zabda lakhavAthI prApta thAya che. ekalo ghAta zabda sAmAnya ghAtane sUcave, jyAre vidhAta zabda vizeSa prakAranA ghAtane sUcave che. 'vighnono samULa nAza' e vizeSa prakArano ghAta kahevAya athavA A artha vighna zabdane azeSa vizeSaNa joDavAthI prApta thayo che ema samajavuM. jema madajaLathI dhovAyelA gaMDasthaLavALo hAthI madanI paravazatAthI sva-parano vicAra nahIM karato mULIyA sahita vRkSAdine ukheDavAmAM laMpaTa thAya che, tema dhyAnanA AvezathI vaza karAyelo adde paramAkSararUpa mahAmaMtra paNa vighnanA unmUlanamAM samartha thAya che. vighnonuM unmUlana thAya eTale prApta thayela phaLanAM rakSaNamAM koi bAdhA na Ave, mATe phaLano kSema thai zake. Ama azevividhArtAnaghnam vizeSaNa dvArA kSema batAvyo. (8) have 'azvinakRSTA'sRSTatasaMjvanpadrumopamam' vizeSaNa dvArA yoga batAve che ke 'saghaLAya je cakravartipaNuM vigere daSTa phaLo tathA svarga ane mokSarUpa adaSTa phaLo, temanI prAptimAM saTTha maMtra kalpavRkSa samAna che.' ahIM mA~ ne je kalpavRkSanI upamA ApI che te vyavahAra daSTie ApI che, kemake lokamAM kalpavRkSa icchitaphaLane ApanAra rUpe prasiddha che. bAkI sarphe maMtra to kalpanAtIta phaLane ApanAra che. athavA bIjI rIte artha karIe to 'syAdvAdaratnAkara' graMthamAM 'kriyA ja puruSone phaLadAyI bane che' A pramANe kahyuM che, A vAta baMdhabesatI che. kemake je loko navarA paDayA rahe che teo kAMi phaLa pAmatA nathI. tethI dRSTathI eTale kriyAvizeSathI ane adaSTathI eTale puNyavizeSathI je phaLa maLatA hoya temanI prAptimAM arha maMtra kalpavRkSa samAna che. traNa prakAranA phaLa jovAmAM Ave che. - (i) kriyAjanya. jemake khetI, pazupAlana ane rAjyAdinA vyApArathI prApta thatA phaLa vizeSa. (ii) puNyajanya. jemake vyApAra vagaranA anuttarAdi kalpAtIta devone prApta thatA phaLo ane (iii) ubhayajanya. jemake vyaMtara Adi devone prApta thatA phaLo puNyajanya ane kriyAjanya ubhaya prakAranA hoya che. hajuM trIjI rIte artha karavo hoya to 'dRSTa eTale manuSyane lagatA pratyakSa ane adaSTa eTale devatAdine lagatA anumAnagamya evA phaLa viSayaka saghaLAya saMpUrNa je AcAro athavA lIlAmAtramAM saMpUrNa ke kaMika nyUna AcAronuM pALavuM, te AcAra (kalpa) vRkSanI jema prasaraNazIla hovAthI AcAra rUpa vRkSa'. teno pariccheda (saMpAdana) A adde maMtra thakI thAya che. arthAt jo lIlAmAtramAM A banneM maMtra dvArA uparokta saMpUrNa AcAronuM saMpAdana thatuM hoya to te samartha gaNAya. eTale ke bIjA maMtro karatA A maMtrarAjanuM mAhAtmyavizeSa ahIM jaNAya che. Ama ahIM vinavRttA'pRSTa...' paMkti dvArA traNa rIte phaLano yoga batAvyo che. (9) svarUpa, artha ane tAtparye karIne garda nuM svarUpa kahIne have prastutamAM tenI upayogitA kahe che ke 'dareka zAstranA adhyayana-adhyApana sudhI a maMtra praNidhAna karavA yogya che.' ahIM paMktimAM Japh 'abhividhi'
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.1.1 13 arthamAM che ane te zAstra zabda sAthe anvaye pAme che tathA vadhazabda maryAdA arthamAM che ane te adhyayanADadhyApana zabda sAthe anvayavALo che. mATe dareka zAstra' ane 'adhyayana-adhyApana sudhI' Avo artha karyo che. praNidhAna cAra prakAra hoya che; piMDastha, padastha, rUpastha ane rUpAtIta. temAM marda nuM zarIrastha rUpe praNidhAna te piMDasthapraNidhAna, padarUpe praNidhAna te padasthapraNidhAna, arihaMtanI pratImArUpe praNidhAna te rUpasthapraNidhAna ane yogigamya evuM arihaMtanuM dhyAna e marda nuM rUpAtIta praNidhAna. A cAra paikI zAstranA AraMbhamAM pahelA be saMbhave che, pachInA be nahIM. (10) have fthAnaM ra...'thI praNidhAna kone kahevAya te kahe che. anuvAda vinA svarUpanuM kathana zakya na hovAthI ahIM praLiyAna ra...' ema anuvAda karyo che. paMkitamAM zabda puna: arthamAM che. marda bIjanI sAthe AtmAnuM praNidhAna be prakAre saMbhave che; saMbheda praNidhAna rUpe ane abheda praNidhAna rUpe. temAM marda nI sAthe dhyAna dharanAra AtmAno paripUrNa saMzleSa (saMbaMdha) rUpa bheda jemAM hoya tene saMbheda praNidhAna kahevAya. A dhyAnamAM dhyAyaka vyakti potAnI jAtane kaIM bIjamAM sthapAyelo (saMbaddha) ciMtave, marda bIjamaya rUpe nahIM. mATe Ane saMbheda praNidhAna kahevAya. ahIM "garha maMtra sakala kAryane karanAra hovAthI mahAmaMtra rUpa gaNAya che, tethI te maMDala, varNAdi bhede gati karI AkarSaNa, sthaMbhana, mohana vigere aneka kArya karanAra hovAthI mardamaMtra gamanAgamana karanAra che. tethI te sthira vastu na hovAthI tenI sAthe AtmAno saMbheda (saMbaMdha) na saMbhavatA saMbheda praNidhAnanuM je 'nI sAthe dhyAyaka AtmAno saMbaMdha rUpa bheda' A lakSaNa doSagrasta banavAthI te lakSaNa nahIM banI zake AvI zaMkA na karavI. kemake garda thI ahIMsAdhya evo arihaMtano AtmA levAno che ane sAdhakarUpe ApaNA AtmAne levAno che. arihaMtano AtmA maMDala, varNAdinI peThe gati karanAra na hovAthI tenI sAthe dhyAyakanA AtmAno saMbheda saMbhavI zake che. have abheda praNidhAna batAve che - maheMakSaranA abhidheya (vAcya) parameSThI sAthe AtmAnI je ekamekatA tene abheda praNidhAna kahevAya. Azaya e che ke kevaLajJAna rUpI sUrya vaDe pragaTa karyo che samagra padArthono samUha jemaNe, cotrIsa atizayothI jaNAyuM che vizeSa mAhAmsa jemanuM, aSTa prAtihAryathI vibhUSita karyuM che digyalaya jemaNe, dhyAna rUpI agni vaDe bALyuM che karmabaLa rUpI kalaMka jemaNe, jyoti svarUpa ane sakala padArthonA upaniSadbhUta evA prathama parameSThI arihaMta devano 'svayaM deva banIne devanuM dhyAna dhare e pramANe potAnI sAthe abheda karAya evuM je paripUrNa dhyAna, tene abheda praNidhAna kahevAya. (ii) A abheda praNidhAna ja vinano nAza karavAmAM sAmarthyavALuM hovAthI ane bIjuM koI tevA prakAranA paripUrNa sAmarthavALu na hovAthI e ja tAtvika che. mATe ApaNe paNa e ja praNidhAna karavA yogya che.
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana mApAtane matAvA. vRttimA vayamapi caitacchAstrArambhe praNidadhmahe' titAvI cha. teno artha abhe pAemA vyAkaraNazAstranA AraMbhamAM gardanuM abhedapraNidhAna karIe chIe" Avo thAya che. zaMkA - ahIM manuM dhyAna dharanAra graMthakAra vyakita eka ja che to vaya ema bahuvacanamAM nirdeza kema yo cha ? samAdhAna - bhale graMthakAra eka hoya chatAM marda rUpa viziSTa praNidheya (praNidhAna karavA yogya vastu) nA praNidhAnathI AtmAmAM guNono utkarSa thAya ane guNa ghaNA hovAthI ghaNA (bahuvaiviziSTa) guNothI kathaMcim abhinna evo graMthakArano AtmA paNa bahutva saMkhyAvALo banavAthI prastutamAM vayam e pramANe bahuvacanamAM nirdeza karyo che. Ama ahIM marda nI phakata avayave karIne ja vyAkhyA kahI che. vizeSa vyAkhyA to zAstromAMthI, guru (bhagatanA mumayI 57 / puruSavizeSa 54] [vI / / 1 / / siddhiH syAdvAdAt / / 1.1.2 / / bR.va.-syAd ityavyayamanekAntadyotakam, tataH syAdvAdo'nekAntavAdaH, nityAnityAdyanekadharmazabalaikavastvabhyupagama iti yaavt| tataH siddhiniSpattirrAptirvA prakRtAnAM zabdAnAM veditvyaa| ekasyaiva hi hasva-dIrghAdividhayo'nekakAraka saMnipAtaH, sAmAnAdhikaraNyam, vizeSaNa-vizeSyabhAvAdayazca syAdvAdamantareNa noppdynte| sarvapArSadatvAJca zabdAnuzAsanasya skldrshnsmuuhaatmksyaadvaadsmaashrynnmtirmnniiym| yadavocAma stutiSu anyo'nyapakSapratipakSabhAvAd yathA pare matsariNaH prvaadaaH| nayAnazeSAnavizeSamicchan na pakSapAtI samayastathA te // 2 / / (anyayogavyavacchedadvAtriMzikA-zlo0 30.) stutikAro'pyAha nayAstava syAtpadalAJchanA ime rasopaviddhA iva lohdhaatvH| bhavantyabhipretaphalA yatastato bhavantamAryAH praNatA hitaiSiNaH / / / iti| (zrIsamantabhadrAcAryakRta-bRhatsvayambhUstotrAvalyAM zrIvimalanAthastotram-zlo0 65.) athavA 'vAdAt' viviktazabdaprayogAt 'siddhiH' samyagjJAnaM taddvAreNa ca niHzreyasaM 'syAd' bhaved iti zabdAnuzAsanamidamArabhyata ityabhidheyaprayojanaparatayA'pIdaM vyAkhyeyam / / 2 / / (6)
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6.2.2 sUtrArtha : zabdonI siddhi syAdvAdathI thAya che. 15 sUtrasamAsa : svAt rUtyetasya vAva: svAdAva:, tasmAt = svAdAvAtA vivaraNa :- (1) lokavyavahAramAM prasiddha evA samyak zabdonA anvAkhyAna (tAtparyanuM pratipAdana) mATe A zabdAnuzAsanano AraMbha karAya che. anvAkhyAna eTale vyavahAra pracalita zabdono prakRti-pratyaya ityAdi rUpe vibhAga karIne sAmAnya ane vizeSa (utsarga ane apavAdabhUta) evA niyamo dvArA tenuM (zabdonuM) pratipAdana karavuM te. e pratipAdana zabda dvArA arthanuM pratyAyana thAya te mATe hoya che. zabdano artha sAthe saMbaMdha hoya to ja A anvAkhyAna saMbhave, anyathA nahIM. zabdano artha sAthe saMbaMdha syAdvAdathI siddha thAya che, kAraNa kayA zabdano kai apekSAe kayA artha sAthe saMbaMdha che e syAdvAdathI nakkI thAya che. Ama syAdvAdathI siddhi thatI hovAthI siddhi: svAdAvAt kahyuM che. vyAkaraNamAM 10 prakAranA sUtro Ave che, temAM 'siddhiH svAdAvAt' adhikArasUtra che. 10 prakAranA sUtra A pramANe jANavA. (a) saMjJA sUtra - saMjJA lAghava mATe karAtI hoya che. varNa, kArya, kAraNa vigerenA samUhane TUMkamAM samajAve tene saMjJA kahevAya. saMjJAno nirdeza karanArA sUtrane saMjJAsUtra kahevAya che. jemake 'auvantAH svarA: 1.1.4' sUtramAM Ja thI o sudhInA varNasamUhane 'svara' saMjJA karI che. svara, vyaMjana, dhuTa, nAmI, aMtasthA, guNa, vRddhi vigere sAnvartha ke pAribhASika saMjJAo batAvanArA sUtro 'saMjJAsUtra' che. saMjJAmaMttisambandhodha saMjJAsUtram (b) paribhASA sUtra - cAre bAjuthI vicAra karIne je arthavyavasthA mATenuM nirUpaNa kare te paribhASA kahevAya che. vejJasthitA zAstramavane yati TIpatAm| parito vyAvRtAM mApAM pattimASAM pravakSaste ||paribhASAsUtro vidhisUtronA arthane vyavasthita banAve che. avyavasthAAM vyavasthADapALuM parimASAsUtram| vaLI aniyame niyamArinI parimASA evuM paNa lakSaNa karAyuM che. anya sUtrono artha kevI rIte karavo ? temAM paribhASA sUtra upayogI che. jemake - 'varSAverasva svare0 1.2.ra' sUtramAM 'svare' sthalIya samamI aupazleSika adhikaraNane sUcave che. upazleSa (saMyogavizeSa) e pUrva varNa sAthe paNa saMbhave ane para varNa sAthe paNa saMbhave. tethI asve svare no artha 'asva svara paramAM hoya to' karavo ke 'asvasvara pUrvamAM hoya to' karavo ? e aniyama (saMdeha)nuM nirAkaraNa 'samasyA pUrvasva 7.4.20' paribhASA kare che. Ama judA judA vyAkaraNakAroe judI judI rIte paribhASAo varNavI che. 'pratyayaH pratyAreH 7.4.' vigere paribhASA sUtro che. (c) adhikAra sUtra - ekanA eka pada ke padonI, saLaMga cAlatA aneka sUtromAM jarUra hoya tyAre dareka sUtromAM te pada ke padone na mUkatA vivakSita eka sUtra rUpe ke sUtrAMza rUpe goThavI devAmAM Ave ane pachInA reka sUtromAM
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana AvazyakatAnusAre tenI anuvRtti cAlyA kare tene adhikAra kahevAya. adhikAra je sUtrathI zarU thAya tene adhikArasUtra kahevAya che. A adhikAra kalikAlasarvajJazrIne traNa prakArano abhipreta che - (i) jyAM teo pRthaka rUpe adhikAra sUtra race che tyAM amuka cokkasa sUtromAM ja te adhikArano saMbaMdha thAya che ane prastuta pAda pUrNa thAya tyAM sudhI anuvarte che. jemake 'puTi 2.4.68' [ 6.4.?' vigere sUtro. puTi padanA adhikArArthe puTa 2.4.68 Ama judA adhikArasUtranI racanA karI che. vaLI te adhikAra nimittavizeSa sahita manada: sau 2.4.7ra' sUtra, mam-sasI. 7.4.7,'vigere sUtrasthaLe na anuvartatA nimittavizeSa rahita : 2.4.66'vigere vizeSa sUtra sthaLe ja anuvarte che ane te 1.4' pAda pUrNa thAya tyAM sudhI anuvarte che. (ii) jyAM pAdanI samApti pachI paNa adhikAranI anuvRtti cAlatI hoya tyAM adhikArano sUtramAM pRthaka nirdeza karavA sAthe teo anuvRttinI avadhi (maryAdA) no nirdeza paNa kare che. jemake maLa pratyayanA adhikArArthe | nitA 6.' A pramANe alaga adhikArasUtra racyuM che. pratyayano adhikAra 'mata phun 6.2.22' vigere apavAdanA vidhyane choDIne apatyAdiarthaka vizeSasUtro sthaLe ja anuvartato 6.1' pAda pUrNa thayA pachI paNa 6.3' pAda pUrNa thAya tyAM sudhI cAlyA ja kare che. kalikAlasarvajJazrIe 'prA' nitAran 6..23' sUtramAM adhikAranI maryAdAnuM sUcaka 'prA nitA' pada mUkyuM che. jethI khabara paDe ke man pratyayano adhikAra jitArthaka 'tene nita 6.4.2' sUtranI pUrvanA 6.3 pAda pUrNa thAya tyAM sudhInA apatyAdiarthaka sUtromAM anuvarte che. (i) jyAM adhikAra gaMgApravAhanI jema dareka sUtromAM anuvartato hoya tyAM teozrI pRthaka adhikArArthaka sUtraracatA nathI, paraMtu adhikArane aTakAvavA yatna kare che. jemake 'pahotapAnDeDasca0 82.ra7' A vidhisUtrathI AgaLanA dareka sUtromAM pAnta zabdanI anuvRtti pravAhanI jema cAlyA ja kare che. pavAnta zabdanI anuvRttvarthe teozrIe juduM adhikArArthaka sUtra nathI racyuM, paraMtu pAnta zabdanI anuvRttine aTakAvavA regya: 2.3.20' sUtramAM carthe bahuvacana karyuM che. AnA vadhu dAkhalA jANavA 'pu i.4.68' sUtranuM vivaraNa joi levuM. keTalAka jayazaMkaralAla tripAThI vigere vyAkaraNanA vivecako adhikAra ane anuvRttimAM bheda darzAve che. temanuM ema kahevuM che ke adhikArasUtra pUrNa rUpe AgaLanA sUtromAM joDAyA kare che. jyAre sUtranA amuka pada ke padonuM ja joDANa jo AgaLanA sUtromAM joDAya to tene anuvRtti kahevAya che. [chI thayon (.phU.1.2.46) sUtranA mahAbhASyamAM pataMjali'pratiyonAmanizathaDavivAra:' AvI adhikAranI vyAkhyA kare che ane tene A mujaba traNa prakArano batAve che. (i) keTalAka adhikAra evA che ke je eka dezamAM rahyA thakA samasta vyAkaraNazAstramAM potAno prakAza phelAve che arthAta te adhikAra sUtro potAnA sthAne
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17. 2.2.2 rahIne ja samagrazAstramAM ITavyavasthA karI Ape che. (ii) keTalAka adhikAra evA che jenuM kAra dvArA anukarSaNa thAya che. jema dorI vigerethI bAMdhelA kASThanuM anukarSaNa thAya che tema ane (ii) keTalAka adhikAro evA che ke tenuM jyAM jyAM kAma paDe te dareka sthaLe eno nirdeza na karavo paDe eTale eka sthaLe tenuM paThana karAya ane jyAM jarUra paDe tyAM te adhikAranI upasthiti svIkArAya che. jemake - "vahunam 1.7.2' sUtra trIjA prakAranuM adhikArasUtra che. sat pratyayone vahunnanuM vidhAna karavA badhA sUtromAM te padanuM upAdAna na karatA ahIMja tenuM utpAdana karI jyAM sudhI jarUra paDe tyAM sudhI tenI upasthiti svIkArI che. traNa prakAranA adhikAramAMthI pahelA prakArano adhikAra e ja paribhASA. paribhASA ane adhikAra bannemAM parArthatva' samAna hovAthI paribhASAne paNa adhikAra zabdathI oLakhAvAya che. teo "pArtha" eTalA mATe kahevAya che ke teo ekalAM kazuM kArya karatA nathI. jemake - 'satA pUrvasva 7.4.201' paribhASAsUtra che. te kahe che ke 'sasamI vibhaktithI nirdiSTamAM je kAryanuM vidhAna karAya che te samyantapadathI vAcya evA nimittanI avyavahita pUrvamAM rahelA vargane ja karavuM. paribhASAsUtrano Avo artha sAMbhaLavA chatAM koI padanI siddhimAM eka tabakko ya AgaLa vadhI zakAtuM nathI. paraMtu va dhe. 2.2.ra' jevuM koI vidhisUtra sAMbhaLIe tyAre svare A samasyantano zuM artha karavo? evo prazna thAya che. kemake sAmAnyathI sasamIno artha adhikaraNa thAya che. to e adhikaraNa abhivyApaka levuM, aupazleSika levuM ke vaiSayika levuM? e prazna pedA thaze. e saMyogamAM paribhASAsUtrane vidhisUtranI sAthe joDIne banne sUtronI ekavAkyatA karIne vidhisUtrano artha kADhavAmAM Ave che ke "asva svarathI avyavahita pUrva (upazleSa) mAM rahelAM varNAdino anukrame 4, 5, , nU Adeza thAya che." Ama vidhisUtrano vidheyAMza vizada karavA paribhASAsUtranI sahAya levI paDe che. TUMkamAM kahIe to paribhASAsUtro e sUtra mATenA sUtra' che. Ama paribhASAsUtro pArtha che. adhikArasUtro paNa parArtha che. jemake - "puSTi 1.4.68" "vahunnam 1..2' vigere sUtro koI arthanuM sUcana karatA nathI. A sUtro uttarasUtro sAthe ekavAkyatA sAdhIne arthano bodha karAve che, mATe parArtha che. tethI ja kahyuM che ke - svaye vAvArthothAnanI satyuttarasUjhavAvecatA vaakyaarthbodhjnktvmdhikaarsuutrtvm|| (4) vidhi sUtra - mAliviyAyajaM viyasUtra". je sUtra amuka kAryanuM vidhAna karatuM hoya tene vidhisUtra kahevAya. kaI prakRtine kayo pratyaya lAge? prakRti-pratyayanA yoga daramiyAna kayAM-kayAM pheraphAro vigere thAya? e badhuM batAvanAra vidhisUtro che. jemake -"nAcattasthA ra.rU.25' sUtranA AdezanuM vidhAna kare che, tethI te vidhisUtra kahevAya.
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18. zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana (e) pratiSedha sUtra-te te kAryanA niSedhane sUcavatuM sUtra pratiSedha sUtra kahevAya. jemake -" tuM matvarthe 2.2.23' sUtra sakArAtta-ta kArA nAmone matvathaya pratyaya paramAM vartatA padatvano niSedha kare che, tethI te pratiSedha sUtra kahevAya. (f) niyamasUtra - niyama eTale saMkoca. prAptasya viveniyAma niyamasUtram koi eka vidhi siddha hoya, tenA punaH vidhAnanA sAmarthyathI te vidhi saMkoca pAme che. tethI punaHvidhAna karanAruM sUtra niyamasUtra kahevAya che. jemake - 'misa res .4.2'A pUrvasUtrathI na thI paramAM rahelA sAdi pipratyayano Adeza thAya che ane tenA pachInA "mavaso 2.4.' sUtrathI ma pratyaya paramAM hoya tevA ja m ane nA ma thI paramAM rahelA sthAdi pis pratyayano Adeza thAya che. ahIM banne sUtronuM pratyAyanA Adeza rUpa kArya samAna ja che, paraMtu 'misa em ?.4.2'sUtrano kSetravistAra koipaNa nathI paramAM rahelo miksapratyaya che. jyAre mavaso 2.4.2' sUtrano kSetravistAra game tema nahIM, paNa ma paramAM hoya tevA ja rUm ane mam nA ma thI paramAM rahelo pi[pratyaya che. arthAt "misa che 1.4.2'sUtranA pahoLA kSetravistAramAM na sahita ke marahita banne prakAranA rum ane man nA ma thI paramAM rahelA mit pratyayano che Adeza prApta hato, paraMtu rUmo 2.4.3' sUtra dvArA te kSetravistAra saMkoca pamADI mana sahitanA ja ane mannA thI paramAM rahelA mi pratyayano Adeza karavA rUpa niyama karAyo. mATe tene niyamasUtra kahevAya. (g) vikalpa sUtra - Adeza, pratyayavidhAna, saMdhi, sadhyabhAva Adi aneka prakAranA kAryo saMbhavatA hoya che. AvA kAryomAM je sUtra vikalpane sUcave tene vikalpasUtra kahevAya. jemake "sa naveto .2.38' sUtramAM saMdhinA abhAvarUpa kAryano vikalpa sUcavavAmAM Ave che, mATe tene vikalpasUtra kahevAya. (h) samuccaya sUtra-samuccaya eTale joDANa. eka kAryanI sAthe sAthe bIjA kAryane paNa joDI ApatA sUtrane samuccaya sUtra kahevAya. jemake - "rasoDatA sa%. 2.4.42 sUtramAM zat pratyayanA nI sAthe pUrvanA samAna svarane dIrdha AdezanA vidhAnarUpa kArya darzAvyuM che ane temAM puliMga nAma sAthe jo te zat pratyaya joDAyo hoya to tenA sU ne - AdezanA vidhAnarUpa kArya paNa joDI devAmAM AvyuM che. mATe 'soDatA saza.' sUtra samuccaya sUtra kahevAya. (i) atidezasUtra-asmita pA sUtramati , je sUtra pote koI kAryanuM vidhAna na karatA bojA sUtronA kAryamAM upadeza Ape tene atideza sUtra kahevAya. jemake - "rato vA 8.4.?' sUtramAM kahyuM che ke have pachInA sUtromAM je dhAtuonA cheDe Tu ita darzAvyo hoya te dhAtuone tasUtrIya kArya vikalpa thaze." ahIM 'hito vA' sUtra pote koi navA kAryanuM vidhAna nathI karatuM, paraMtu tenI pachInA sUtromAM darzAvelA
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.2.2 ivALA dhAtuone uddezIne temane te sUtra saMbaMdhI kAryanA vikalpano upadeza Ape che. tethI tene atidezasUtra kahevAya. atideza sAta prakAre saMbhave che, nimittAtideza, vyapadezAtideza, tAdAbhyAtideza, zAstrAtideza, rUpatideza, kAryAnideza ane arthAtideza. je aMge zabdakaustubha Adi graMthothI jANI levuM. (i) anuvAda sUtra-prasiddhaca thanamanuvA: prasiddha vastunuM punaH kathana karavuM tene anuvAda kahevAya. je sUtra potAmAM koi prasiddha vastunuM punaH kathana karatuM hoya tene anuvAda sUtra kahevAya. jemake samUha arthamAM thatA pratyaya "SMya: samUde 6.2.2' vigere sUtromAM prasiddha che. tayo: samUhavaThThuM 7.rU.3' sUtramAM te samUha arthaka pratyayonuM punaH kathana karyuM hovAthI te sUtrane anuvAda sUtra kahevAya. Ama 10 prakAranA sUtro varNavyA. temAM 'siddhi: cArA' e adhikAra sUtra che. jeno adhikAra A vyAkaraNa zAstranI parisamApti na thAya tyAM sudhI cAlaze. (2) siddhi be prakAranI che (1) paramArtha siddhi - naya vigerenAM bodharUpa upAyane AdhIna je zabdAdi tattvanI 'zabda nitya che, anitya che" vigere svarUpe pratipatti, te paramArthasiddhi che. (2) vyavahAra siddhi - zabdamAM kayo pratyaya che, kai prakRti che, temano artha zuM thAya che vigere vibhAga svarUpa siddhi vyavahAra siddhi che. banne prakAranI siddhi syAdvAdathI thAya che. syAdvAda anekAntavAdAtmaka che, AthI khU. vRttimAM "vityavyamAntadyotam' kahyuM che. cAra zabdamAM vartato cAl avyaya anekAMtano dyotaka che vAcaka nathI, kemake te nipAta (A) (avyaya) che. jo avyayane anekAMtano vAcaka mAnavAmAM Ave to satabhaMgInA covacceva' bhAMgAnA prayogamAM vartatA sAdu dvArA ja prAmANya (anekAMta) no bodha thai jato hovAthI anekAMtane jaNAvavA ti va pado mUkavA nirarthaka kare athavA to punarUkita doSa Ave. Azaya e che ke cAra zabda sthaLe vAddha zabda anekAMtavAdano vAcaka che. have 'cAt rUpo vAda: = cAra:' Ama zabda siddha thato hovAthI tyAM vAva aMzathI 'anekAMtavAda' arthano bodha thAya che ane sat aMza te anekAMtavAda arthano ghAtaka bane che. arthAt vA zabdamAM suSuptarUpe paDelA anekAMtavAda rUpa arthane avyaya prakAzamAM lAvavAnuM kAma kare che. ahIM zaMkA thaze ke "cAlavyayano artha anekAMta" ane vAva zabdano arthavAda karIe to cAlpo vAH svaH no 'anekAMtavAda artha paNa prApta thaze ane sAdu avyayane 'anekAMta' arthano vAcaka paNa mAnI zakAze." paraMtu A zaMkA asthAne che, kemake ahIM anekAMtarUpa vAda kahyo hovAthI va6 zabdathI vAcya vAda e anekAMtAtmaka ja che. phakta sAt zabdanA sahAre tenI anekAMtatA ghotita karavAmAM AvI che. (A) nipAta ghotaka manAyA che te aMge vizeSa jANavA pa.pU. 2.2.46 ma. bALa-karI' tathA vA.pa. 2/194 vigere zloko jovA.
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana zaMkA :- svAr rUcetasya vAva: svAdAva: (anekAMtano vAda) Ama syAddAda zabdane sAdhavAmAM Ave to svAt zabda anekAMtano vAcaka banaze ane vAva zabda mAtra 'vAda' arthano vAcaka banaze. Ama svAt zabdane anekAMtano vAcaka gaNAvI zakAze. 20 samAdhAna H - jo A rIte syAd zabdane anekAMtano vAcaka mAnavAmAM Ave to 'sthAvasti va ghaTaH ' sthaLe kevaLa svAr avyayathI ja anekAMta jaNAto hovAthI 'asti v' aMza nirarthaka Thare. vAta ema che ke kalikAla sarvajJazrInA mate 'sthAvastheva ghaTaH ' vAkya anekAMtano bodha karAvanAra pramANa vAkya) che, kemake temAM asti zabda ghaTanA astitvane jaNAve che ane syAd zabda nAstitva, avaktavyatva vigere bAkInA dharmono AkSepaka bane che. Ama A vAkya vastuno paripUrNa bodha karAvanAra hoi anekAMtanuM bodhaka pramANavAkya che. have jo svAr avyayane anekAMtano vAcaka mAnavAmAM Ave to ghaTanA astittva, nAstittva, avaktavyatva vigere anekAMtano bodha karavAmAM apekSita sAteya jijJAsita dharmono svAr avyayathI ja bodha thai javAthI asti Dva pado mUkavA nirarthaka Thare. athavA kathita vAtanuM punaH kathana thavAthI punarUkti doSa Ave. mATe svar avyayane anekAMtano ghotaka ja mAnavo ucita gaNAya. kriyApada sadaza dekhAto svAt nipAta (avyaya) gauNapaNe anekAMtano ghotaka bane che ke zaMkA : pradhAnapaNe ? samAdhAna :- - gauNapaNe. zaMkA H- jo tema mAno to tenI bAjumAM rahela masti va pado gauNapaNe ja anekAMtanA vAcaka banavAno - prasaMga Ave. kemake niyama che ke 'teneva rUpena vAgha palamamiyo, teneva veLa nipAto dyotayaMti (B) tame svAr ne gauNapaNe ghotaka tyAre ja mAnI zako, jo asti pada gauNapaNe vAcaka banatuM hoya. samAdhAna :- sthAt avyaya koi paNa pada dvArA vAcya na banatA evA anekAMtanuM ghotana kare che ema mAnazuM. (A) saveva satsyAtsariti tripAr3artho mIyeta TurnItinayapramALe:' kalikAlasarvajJazrInA A vacanAnusAra ghaTaH satreva (asti va ghaTaH) A durnaya vAkya che, kemake rU kAra dvArA itara dharmono pratikSepa thAya che. san ghaTaH (asti ghaTa:) A naya vAkya che, kemake te itarAMzanuM pratikSepI nathI ane ghaTaH sthAt satreva (sthAvasti Dva ghaTaH) A pramANavAkya che, kemake svAt pada dvArA itaradharmono AkSepa thAya che. mahopAdhyAya zrI yazovijayajI ma. nA mate svAsti Dva ghaTa: A vAkya pradeza-paramANunA daSTAMtathI nayavAkya che, jyAre astittvAdi sAte dharmano bodha karAvanAra saptabhaMgInA samudAyAtmaka vAkya pramANavAkya che. A aMge vizeSa jANavA pramANamImAMsA tathA nayopadeza graMtha avalokanIya che. (B) je rUpe (gauNa ke mukhyarUpe) vAcaka pada arthanuM abhidhAna kare, te ja rUpe nipAta tenuM ghotana kare.
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11.2 21 zaMkA - bIjA zabdathI vAcya banatA arthanuM ja ghotana thai zake. bIjo zabda vAcaka na banato hoya chatAM artha jaNAto hoya to vivakSita zabda te arthano vAcaka gaNAya, ghotaka nahIM. samAdhAna - to ame cAr ne pradhAnapaNe anekAMtano dyotaka mAnazuM. zaMkA - evuM mAnavuM paNa nakAmuM che, kemake cAsta parva vigere sthaLe astitvAdi dharma to sAkSAt (spaSTapaNe) masti vigere zabdathI jaNAI Ave che, mATe temanuM ghotana karavAnuM rahetuM nathI ane nAstitvAdi dharmo ukata (vAcya) na thatA hovAthI temanuM ghotana karavAnuM rahetuM nathI. kemake koipaNa zabdathI vAcya na thatA arthanuM ghotana na thai zake. samAdhAna - cIti va 8: sthaLe ti pada dvArA ghaTagata astitva dharma pradhAnapaNe vAcya banaze ane anipAta dvArA nAstitvAdi dharmo gauNapaNe ghotita thaze. Ama pradhAna-gauNabhAve anekAMtanuM ghotana thaI jaze. tathA va kAra anyayogavyavacchedaka rUpe siddha thaze. zaMkA - tamArI vAta barAbara nathI. kemake mati padathI vAcya na banatA nAstitva vigere dharmo (padArtho) jo cAr avyayathI ghotita thaze to duniyAnA bAkI badhA padArtho (astitva sivAyanA) paNa ghotita thavAno prasaMga Avaze. samAdhAnaH- tema nahIMthAya. kemake cAstitva dhaTa: sthaLe je anyayogavyavacchedArthaka vikAra che tenA dvArA avyayathIghotana thavAnI bAbatamAM nAstittva vigere Avazyaka dharmo sivAyanA bAkInA badhA padArthono vyavaccheda thaze. mATe duniyAnA badhA padArtho cAlavyayathI ghotita thavAnI Apatti nahIM Ave. zaMkA - jo va kAra dvArA bIjA badhA padArthono vyavaccheda thaze to bhego nAstittvAdi dharmono paNa vyavaccheda thavAno prasaMga Avaze. kemake ivakAra dvArA bIjA padArthono vyavaccheda thAya ane nAstitvAdi dharmono vyavaccheda na thAya tenI pAchaLa evI koI yukita nathI. Ama nAstittvAdi dharmonuM ghotana na thaI zakavAthI rAt avyaya dvArA anekAMtanuM ghotana nahIM thaI zake. samAdhAna - have tame amAro niSphaTa javAba sAMbhaLo. cAti va ghaTa:' sthaLe gati pada dvArA pradhAnapaNe astitva dharma vAcya banaze ane gauNapaNe nAstittvAdi dharma vAcya banaze. cA avyaya paNa ati padathI vAcya banatA astitvane pradhAnapaNe ghotita karaze ane nAstittvAdi dharmone gauNapaNe ghotita karaze. kemake 'neva rUpeLa vAva paramamitte tenea mLa nipAta dyotati niyama mujaba patipadathI pradhAna-gauNapaNe vAcya banatA astitva ane nAstittvAdi dharmonuM cA avyaya dvArA kramazaH pradhAna-gauNapaNe ghotana thaI zake che.
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana Azaya e che ke "sarve sarvArthavArA: 'niyama mujaba dareka zabda dareka arthano vAcaka banI zake che. paraMtu te mATe tenI bAjumAM dyotaka evo koi zabda hovo jarUrI che. ghAtaka zabda vAcaka zabdamAM suSatapaNe paDelA arthane prakAzamAM lAvavAnuM kAma kare che. mATe prastutamAM ghAtaka evA sthAt zabdanA sahAre amita zabda astitvanI sAthe sAthe nAstittvAdi dharmono paNa vAcaka banI zake. have rahI vAta gauNa-pradhAnabhAvanI. to zuddha dravyArthika nayanI pradhAnatAe vAta karIe to ghaTano astitva aMza mukhya bane, kemake dravyArthikanaya vastunI dhruvatA-nityatA arthAt astitvane bhAra Ape che ane astittvanA pratipakSI nAstitvAdi itarAMzo tyAre gauNa bane che. gauNa banavAnuM kAraNa dravyArthikanA pradhAnapaNe nAstittvAdi dharmonI buddhimAM arpaNA(upasthiti) karAvato nathI ane paryAyArthika nayane mukhyapaNe mAnya nAstittvAdi dharmonuM nirAkaraNa (pratikSepa) paNa karato nathI, arthAt gauNapaNe Ubho rahevA de che. Ama paNa nAstittvAdi dharmone nirapekSa astittva zazazaMganI jema saMbhavatuM nathI. astitva dharmanAstittvAdi dharmone sApekSa che, mATe astitvanA prAdhAnyakALe nAstittvAdi dharmone gauNapaNe UbhA rAkhavA jarUrI che. AvA avasare cA avyaya astittvanuM pradhAnapaNe ane nAstittvAdi dharmonuM gauNapaNe ghotana kare che. kemake masti padathI astitva dharma pradhAnapaNe ane nAstittvAdi dharmo gauNapaNe vAcya bane che. AgaLa paNa kahevAI gayuM che ke vAcaka padathI artha je svarUpe vAcya banyo hoya te svarUpe ja nipAta tenuM ghotana karI zake che, anya svarUpe nahIM. evI ja rIte paryAyArthikanayanI apekSAe vicArIe to cAtrAhita prava ghaTa:' vigere sthaLe ghaTanA nAstitvAdi aMzo mukhya banaze. kemake paryAyArthika naya vastune pratikSaNa utpAda-vyayazIla arthAt nAzavaMta mAne che. tathA nAstittvAdino pratipakSI astitvarUpa itarAMza gauNa banaze, kAraNa paryAyArthika vastunI anityatAnA DhALavALo hovAthI te astitvadharmanI buddhimAM arpaNA (upasthiti) karAvato nathI ane dravyArthikanayane mukhyapaNe mAnya astitva dharmanuM nirAkaraNa paNa karato nathI, arthAt gauNapaNe Ubho rahevA de che. Ama paNa astitva dharmanuM nirAkaraNa karavAmAM Ave to nAstittvAdi dharmo asat evI kAcabAnI rUMvATInI jema utpanna na thAya. kemake vastunuM nAstitva 'gasiddhatikriAimalo natti) niyama mujaba te vastunA astitvane AbhArI hovAthI astitva dharmane gauNapaNe Ubho rAkhavo jarUrI che. AvA vakhate cAl avyaya AgaLa kahyA mujaba nAstittvAdi dharmonuM pradhAnapaNe ane astitva dharmanuM gauNapaNe ghotana kare che. (A) duniyAmAM koI vastunuM nAstitva (avighamAnatA) prAmana thatuM hoya to astitva batAvavAnuM rahe nahIM kemake nAstitvano vyavaccheda karavAno hoya to ja astitvanuM sthApana karavuM jarUrI bane. e ja rIte nAstittvAdi dharmo paNa astitvane sApekSa samajavA. (B) je vastunuM astitva na hoya teno abhAva (nAstitva) paNa na maLe. zazazRMganuM kyAMya astitva nathI, to 'ahIM zazazRMgano abhAva che' ema tenI avidyamAnatA paNa na batAvI zakAya.
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ ..2 zaMkA - paraMtu A rIte cAl avyaya astittva-nAstittva baMne dharmonuM ghotana karaze to vidhyarthIo (astitvanI apekSAvALAo) nI pratiSedhamAM (nAstitvamAM) pravRtti ane pratiSedhArthIonI vidhimAM pravRtti thavAno prasaMga Avaze. samAdhAna - dravyArthikana astitvanI pradhAnatA rahe che ane nAstittvAdinI gauNatA rahe che. mATe tene AzrayI vidhyartha vidhimAM ja pravartaze. tevI rIte paryAyArthikana nAstittvAdinI pradhAnatA rahetI hovAthI niSedhArtha pratiSedhamAM ja pravartaze. kemake niyama che ke 'prathAnanuyAyino vyavahAra mavatti'. Ama gauNa-mukhyabhAva raheto hovAthI tame kahelI Apatti nahIM Ave. (3) upara siddha karyuM te mujaba cae anekAMtanuM dyotaka hovAthI syAdvAdano artha anekAMtavAda thAya. nityatva-anityatva, sattva-asattva, sAmAnyatva-vizeSatva, abhilApyatva-anabhilApyatva vigere paraspara atyaMta virUddha evA aneka dharmonuM eka kALe eka vastumAM astitva svIkAravuM te anekAMtavAda. zaMkA - eka ja vastunA te ja pradezomAM eka ja kALe paraspara atyaMta virUddha evA akamabhAvI (sAthe na rahI zake evA) dharmo sAthe rahe e zI rIte ghaTe? je kALe vastu vidyamAna hoya te ja kALe te vastu gerahAjara paNa hoya A vAta zakya nathI. arthAt je kALe vastumAM astitva dharma hoya te ja kALe te ja vastunA te ja pradezomAM nAstitva dharma paNa zI rIte rahI zake ? jo rahe tevuM mAnIe to virodha Ave ane tethI sAMkarya doSa paNa Ave. samAdhAna - cokakasa apekSAne AzrayI buddhimAM vastunI judA-judA prakAre upasthiti(arpaNA) thatI hovAthI virodha ke sAMkaryadoSa nahIM Ave. dA.ta. eka vyaktine dAhavara thayo che ane bIjI vyakitane zItajvara. have te bannenI vacce tApaNA mATe khadira vigere sArabhUta iMdhaNathI prajvalita karAyelo vizeSa prakArano agni mUkavAmAM Ave to dAhavarathI pIDAtA zarIravALAnI apekSAe agnimAM spaSTapaNe duHkha ApavAnI zakita che ane zItavarathI abhibhUta zarIravALA vyakitanI apekSAe te ja agnimAM pragaTapaNe sukha ApavAnI zakita che. Ama paraspara virodhI evI A banne zaktionuM eka ja adhikaraNa hovA chatAM sAMkarya paNa nathI, zaktione rahevAnA deza ke kALane paNa bheda nathI, paraMtu eka ja kALe eka ja agninA enA e ja pradezamAM jema paraspara virUddharUpe manAyelI banne zakitaono avirodha dekhAya che. tema eka ja vastumAM eka ja kALe paraspara virUddha dharma rahI zake che. svarUpa (svaparyAyanI upasthiti) nI apekSAe vastumAM astittvadharma ane pararUpa (paraparyAya) nI apekSAe temAM ja nAstittvadharma mAnavAmAM koI virodha nathI. dravyArthikana vastumAM nityatva che, kemake paryAyo pharavA chatAM mULathI dravyano nAza thato nathI ane vinAza (vyaya) tathA prAdurbhAva (utpAda)
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana nA samAvezathI arthAt paryAyArthika naye te ja vastumAM anityatva rahI zake che. Ama buddhimAM vividha svarUpe upasthita thatA dharmo eka sAthe eka ja adhikaraNamAM virodha nathI pAmatA, tethI sAMkarya doSa paNa nathI Avato. sAMkarya doSa eTalA mATe nathI, kemake agnimAM vyaktivizeSanI apekSAe sukhadAyakatva ane duHkhadAyakatva A virUddha dharmo pRthak anubhavAya che. jo banne dharmonuM sAMkarya thAta to dAhazrvaravALAne agni sukhadAyakarUpe ane zItajvaravALAne agni duHkhadAyakarUpe paNa anubhavAta. paraMtu tevuM thatuM nathI. Ama eka ja adhikaraNamAM apekSAbhedane laine pRthak bhAsatA nityatva-anityatva, astittva-nAstittva vigere virUddha dharmo vacce paNa sAMkarya doSa AvI zakaze nahIM. A pramANe syAdvAdarUpI prakAzathI khUlelI jJAnacakSuvALA amArA pratye tamAro Thapako zobhato nathI ane upara batAvyA mujaba sarvavastune vize anekAMtAtmakatA avirUddha che. zaMkA H- A to tame eka vastu nityatva-anityatva vigere aneka dharmonuM adhikaraNa bane che e vAta batAvI. paNa vastunI anekAMtAtmakatA kyAM sAbita karI ? athavA vastunI anekAMtAtmakatA hovA chatAM teno pratipAdaka zabda saMbhavato nathI. jemake kahevAyuM che ke 'anaMtadharmavALA dharmInA dareka dharmanuM bhinna prayojana hoya che.' arthAt svAsti ttva ghaTaH vigere dareka bhAMgAomAM ghaTamAM je astittva vigere dharma batAvavAmAM Ave che, te dharmanI dareka bhAMge kramazaH mukhyapaNe sthApanAno uddeza hovAthI mukhya dharmothI judA gaNAtA anya gauNa dharmone AzrayI dareka bhAMge vastunI anekAMtAtmakatA sAbita karI zakAya nahIM. kemake vastunI anekAMtAtmakatA (prAmANya) sAbita karavA dareka dharmo samAna rUpe siddha thavA joie, gauNa-mukhya rUpe nahIM. samAdhAna :- tame samajyA nahIM. nayavAkyamAM vastunA dharmomAM bheda manAto hovAthI bhale vizeSatA (gauNa-mukhyatA) prApta thatI hoya, pramANavAkyamAM nahIM. pramANavAkya bhAvArtha (= vidhi) ane vyavahAra (niSedha) ubhayasvarUpa hovAthI jIvAditattva svadravyAdinI apekSAe vidyamAna ane paradravyAdinI apekSAe niSiddha; ema vividha hovA chatAM sakalarUpe ja prApta thAya che. vikalarUpe prApta thatuM jIvAditattva ekadezarUpa hoya che. Azaya e che ke naya vivakSita vastunA aMzane (= paraspara virodhI dharmo paikInA koi eka dharmane) grahaNa karanAro hoya che.(A) have vastumAM vartatA dharmomAM jo abhedanI vivakSA hoya to naya dvArA koi eka dharmanuM grahaNa thavuM zakya na bane. mATe nayane AzrayI vastunA dharmomAM bhedanI vivakSA hoya che. naya dvArA vastunA eka dharmanuM grahaNa thAya tyAre vivakSita vastu eka pAse mUlavAtI hovAthI te vikalarUpe arthAt ekadezarUpe prApta thAya che. mATe ja vikalAdezane pramANanayatattvAlokAlaMkAra Adi graMthamAM nayarUpe batAvyo che. vastunA anaMtadharmomAM bheda ke bhedopacAranI vivakSA hoya tyAre vastunA anaMtadharmonuM ekasAthe pratipAdana karavuM zakya nathI banatuM. AthI kramazaH vastunA dharmonuM pratipAdana karanAra vAkyane vikalAdeza kahevAya che. nayane AzrayI vastunI anekAMtAtmakatA siddha nathI thatI, (A) prakRttavastuMzaprAkSI sahitAMza'pratikSe vyavasAvizeSo naya:| (naya rahasya)
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.2.2 25 kemake te koi eka ja dharmane mukhyapaNe grahaNa karanAro hoya che ane tame batAvelo 'dharSe dharTeDa' zlokAMza paNa nayanA saMdarbhamAM che. jyAre pramANa vastuno paripUrNa (paraspara virodhI bhAsatA evA samagra aMzono) bodha karAvanAra hoya che. vastunA dharmomAM jo bhedanI vivekSA hoya to pramANa dvArA vastuno paripUrNa bodha karAvavA tenA sakala dharmonuM yugapa (ekasAthe) grahaNa zakya na bane. mATe pramANa sthaLe vastunA dharmomAM abheda ke abhedopacAranI vivekSA hoya che. bhAvArthane AzrayIne abhedanI ane vyavahArane AzrayIne abhedopacAranI vivekSA hoya che, je ApaNe AgaLa spaSTa karIe. Ama pramANa" bhAvArtha ke vyavahArane AzrayIne vastuno paripUrNa bodha karAvato hovAthI koIpaNa vastu samagra pAse mUlavAtI hovAthI vastu sakalarUpe prApta thAya che. mATe ja sakalAdeza pramANa rUpe svIkArAyo che. kAlAdi aSTaka (ATha) ne AzrayI vastunA anaMta dharmomAM abheda ke abheda upacAranI vivakSA karI varatunA anaMta dharmonuM ekasAthe pratipAdana karanAra vAkyane sakalAdeza kahevAya che. Ama pramANa sthaLe dharmo vacce abheda hovAthI dharmomAM gauNa-mukhyabhAvano prasaMga na rahetA samAnarUpe grahaNa karAtA dharmone laine vastunI anekAMtAtmakatA siddha karavI zakya che. have ApaNe bhAvArtha ane vyavahArane laIne sakalAdezane samajIe. 'bhAvArthI vastune vidhimukhe sthApanAro che, arthAt vidhirUpa che, jemake 16, dravya vigere. jyAre vyavahAra' pratidhirUpa che, jemake san dravya vigere(A). temAM jyAre bhAvArthanI prarUpaNAne AzrayIne vidhi mukhesa, dravya nIvaDa, dharmAnita, adharmAsisavAya, mAvAnuM, vAta:, manuSya: vigere zabdono prayoga karavAmAM Ave tyAre (1) kALa, (2) AtmarUpa, (3) saMsarga, (4) guNideza, (5) artha, (6) saMbaMdha, (7) upakAra ane (8) zabda; A kAlAdi aSTakane AzrayIne abhedane pAmela vastunuM uparokta sat dravya vigere zabdo dvArA kathana thavAthI pramANane AdhIna sakalAdezano prayoga thavAnA kAraNe anaMtadharmAtmaka vastunuM sakalasvarUpe (saMpUrNapaNe) kathana thAya che. Azaya e che ke bhAvArtha nI pradhAnatA karAya tyAre vastunuM vidhimukhe (asti rUpe) kathana thAya che. ane 'vyavahAra' nI pradhAnatA karAya tyAre vastunuM niSedhamukhe kathana thAya che. jemake vizvamAM pudgala-kAlAdi dravya, rUpa-rasAdi guNa ityAdi aneka sat vastuo rahelI che. te vastuomAM je kALe sarva dharma rahyo che, te ja kALe pulatva, kAlatva, rUpatva vigere anaMtA dharmo paNa yathAyogya rahelA che. Ama samAnakAlIna hovAthI kAlanI apekSAe sarvadharmano sarva dharmo sAthe abheda hovAthI rAt zabda sakala sat vizeSanuM pratipAdana karavA samartha bane che. (kAlanI jema AtmarUpAdi sAtanI apekSAe paNa sattva no sarva dharmo sAthe abheda sarvatra samajI levo.) te (A) bu. nyArAmAM 'vyavedAro dravya :, 50 (?) (dravya) pratiSa: ' Avo pATha che. temAM 'T:, (2)' ATalo aMza azuddha jaNAya che, tethI teno artha nathI lakhyo.
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana ja rIte jagatamAM ghaTa, paTa, kaTa ema aneka dravyo vRtti che. te dravyomAM je kALe dravyatva dharma rahyo che, te ja kALe yathAsaMbhava ghaTatva, paTava, kaTavAdi anaMtA dharmo paNa rahelA che. tethI kAlanI apekSAe dravyatva dharmano ghaTatAdi dharma sAthe abheda thatA dravya zabda sakaladravyavizeSanuM pratipAdana karaze. A ja pramANe vicAratA nIva zabda sakala jIvavizeSanuM pratipAdana kare che. dharmazabda sakala dharmAstikAya vizeSanuM, dharmazabda sakala adharmAstikAya vizeSanuM, mArA zabda sakala AkAza vizeSanuM ane kSAtra zabda sakala kAla vizeSanuM kathana kare che. kAraNa ahIM vastune vidhi (asti) rUpe kathana karanAra bhAvArthanI pradhAnatA che. have 'vyavahAra" nI pradhAnatA anusAra vicArIe to te vastunuM niSedhamukhe kathana kare che. vaLI 'vyavahAra bhedapradhAna che, tethI vastunA dharmomAM paramArthathI abheda asaMbhavita hovAthI abhedopacAranI vivakSA karAya che. jemake dareka vastu sva dravya-kSetra-kALa-bhAvanI apekSAe bhale sat hoya, paraMtu paradravya-kSetra-kALa-bhAvanI apekSAe asat che. tethI vivakSita ghaTa pArthivatvena sat che, to jalatvena asa che. pATaliputratvena sa che, to kAnyakujAdityena asat che. zaiziratvena sat che, to vAsantikAritvena asat che. zyAmavena sat che, to raktAdityena asat che. Ama ghaTavAdi dareka vastu svarUpe sat che, pararUpe asat che. Ama pararUpe asat evI sarva vastumAM je kALe sarva dharma rahyo che, te ja kALe temAM ghaTatyAdi dharmo paNa rahyA che. tethIkALa dvArA sattva ane bAkInA dharmono abhedopacAra karavAthI sat zabda sakala asavizeSa rUpa tatvane jaNAvaze. e ja pramANe adravyam ane anIva: ItyAdi pratiSedhavAcI zabdo kramazaH sakala adravya tattva ane sakala ajIva tattva vigerene jaNAvaze. cAt (= kathaMcita) avyaya sa-asata, dravya-adravya vigerenA upara jaNAvelA arthanuM ghotana kare che. tethI 'svadravyAdinI apekSAe vastu sat che. paradravyAdinI apekSAe vastu asat che' evo artha prApta thAya che. va kArathI anyathAbhAvanuM nirAkaraNa thAya che. aniSTa arthanI nivRtti e evakAranuM phaLa che. jo vAkyamAM evakArano prayoga na karAya to paravyAdinI apekSAe paNa vastu sanmAnavAnI Apatti Ave. Ama cAl vastutada A pramANavAkya kalAdi aSTakane AzrayIne abhedathI ke abhedopacArathI sakalavastuvizeSanA sat-asat Adi tattvanuM kathana karaze. kAraNa e (vAkya) bhAvArtha-vyavahAra ubhayavALuM hovAthI vidhi-niSedhanI pradhAnatAe yugapat (ekasAthe) arthavidhAna kare che. vyArthika nayanI pradhAnatA (ane paryAyArthika nayanI gauNatA) hoya tyAre vastutva vigere te te dharmanI zeSa sakala dharmo sAthe kAlAdi aTaka dvArA abhedavRtti hovAthI te badhA dharmo pratibhAse che. te kAla vigerenuM svarUpa A pramANe che. (1) kAla - je kALe vastunuM vastutva che, te kALe ja e vastumAM sakalavastuvizeSo (dharmo che. (A) chaM. nyAsamAM 'vyaTTdyAtma 'aMza tathA nIlaparyAvaraNanIviSAtmajaM gha' aMzano ullekha kema karyA che, samajAtuM nathI. vidvAno vicAre.
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.1.2 kAraNa vastugatasakaladharmo vastutvane vyApaka hoya che. tethI ekatra samAnakAlIna hovAthI kAlathI vastutva ane sakalavastudharmono abheda che. (2) AtmarUpa - AtmarUpa eTale svarUpa. jema vastutva e vastunuM svarUpa che, tema sakala vastudharmo paNa vastunuM svarUpa che. Ama svarUpanI apekSAe badhA dharmo samAna hovAthI paraspara abhinna che. (3) saMsarga - vastuno vastutvadharma sAthe jevo saMsarga che, tevo ja anya saghaLA dharmo sAthe che. vastudharmothI sahita vastu ja sArI rIte joDANa (sam + mRna) eTale ke saMsarga pAme che. Ama saMsarganI apekSAe paNa badhA dharmono abheda che. (4) guNideza - vastutva guNanA guNI (= vastu)no je deza (kSetra) che, te ja deza vastunA anya dharmonA guNIno che. tethI guNidezanI apekSAe paNa abheda che. (5) artha - je rIte vastutvanuM adhikaraNa vastu artha (dravya) che, te ja rIte vastunA sakala dharmonuM adhikaraNa paNa e ja artha che. Ama arthathI paNa vastutva dharma ane vastugata sakaladharmono abheda che. (6) saMbaMdha - vastumAM vastutvano je aviSyabhAvarUpa samavAya (kathaMcit tAdAbhya) saMbaMdha che, e ja bAkInA sakala dharmono paNa che. Ama eka ja saMbaMdhathI rahelAM hovAnA kAraNe e dareka dharmo abhinna che. (7) upakAra - vastumAM arthakriyAnA sAmarthya rUpa je upakAra vastutvadharma dvArA karAya che, te ja upakAra sakala dha vaDe paNa karAto hovAthI upakArathI paNa badhA dharmomAM abheda che. (8) zabda - jema vastu zabda vastutvadharmanuM pratipAdana kare che. tema vastugata zeSa saghaLA dharmonuM paNa pratipAdana kare che. kAraNa ke zeSa dharmo vinA vastumAM vastutva anupapanna (aghaTamAna) che. Ama dareka dharmo eka zabdathI vAcya hovAthI paraspara abhinna che. paryAyArthika nayanI pradhAnatA (ane dravyArthika nayanI gauNatA) hoya tyAre dareka dharmo paraspara bhinna hovAthI paramArthathI kAlAdi dvArA te dharmomAM bheda ja che, paraMtu dharma-dharmI vacce abhedopacAra karavAthI vastu zabda yugapat sakaladharmathI viziSTa vastu padArthanuM abhidhAna karato hovAthI sakalAdeza4) (pramANavAkya) mAnavAmAM virodha nathI. tethI 'At vastu ityAdi zabda anekAMtAtmaka tattvanuM pratipAdana kare che, mATe anaMtarUpAtmaka vastunA vAcaka evA zabdano asaMbhava nathI. sakalAdeza vAkyathI yugapasakala dharmonuM eTale ke saMpUrNa vastunuM kathana zakya che. sakalAdeza vAkya sAta prakAre che. (1) carityeva. vivakSita vastu kathaMcit che ja. (2) cAtrAdhaiva. vivakSita vastu kathaMcit nathI ja. (3) cAvaMtvyameva. vastumAM vidhi-niSedha dharmanI eka sAthe kalpanA karAya tyAre vastu kathaMcit avakatavya ja che. (4) cAstinAnTeva. kramazaH vidhi ane niSedhanI kalpanA karAya to vastu kathaMcit che ja, kathaMcit nathIja.arthAt vastu astittva ane nAstitva baMne dharmathI yukta che. (5) cAvasthavargameva. vastumAM vidhinI ane eka sAthe vidhi-niSedhanI kalpanA karAya tyAre vastu kathaMcita che ja ane kathaMcit avaktavya (A) tatra sanAdeza prabhAvI vacam (sAdamaznarI, vAca-rarU)
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana ja che. (6) sTAnnAstyavattavyameva. vastumAM niSedhanI ane yugapat vidhi-niSedhanI kalpanA karavAmAM Ave to vastu kathaMcit nathI ja ane kathaMcit avakatavya ja che. (7) svAstinAstyavattavyameva. vastumAM kramazaH vidhi, niSedha ane yugapat vidhi-niSedhanI kalpanA karavAmAM Ave to vastu kathaMcit che ja, kathaMcit nathI ja ane kathaMcit avakatavya ja che. jIvAdi dareka padArthamAM anaMtA paryAyo (dharmo) rahelA che. te dareka paryAyane laine (vidhi-niSedha dvArA) saptabhaMgI banI zake che. mATe dareka padArthanA viSayamAM anaMtI samabhaMgIo banI zakaze. AthI ja 'pratiparyAva saptamI'(vastunA dareka paryAyane laine saptabhaMgI thAya che) evuM zAstravacana che. zaMkA H- jo vastunA dareka paryAyane laine saptabhaMgI thAya che, to ghaTAdi padArthanA astittvanA viSayamAM saMyita mAnasavALI vyakitane 'astittva' paryAyanuM pratyAyana karAvavA mATe tamAre samabhaMgIno prayoga karavo joie. tethI jema svAvaOva padano prayoga karo cho, tema svAtrAsyeva ityAdi cha padono prayoga paNa karavo joie. samAdhAna :- evuM nathI. svAvaOva vAkyagata svAt (kathaMcit) zabdathI zeSa cha padonuM ghotana thAya ja che. matalaba ke jyAre ko'ka vyaktine koika vastunA vidhi (astittva) viSayaka uThelA vivAdane dUra karavA syAdvAdI vyakti svAvaOva evo vidhino vikalpa uccAre che, tyAre te vastunA niSedha (nAstittva) vigere karanArA bAkInA chae vikalpo sthAt zabdathI jaNAi javAnA kAraNe te vikalpono punaH prayoga karavo ucita nathI. kAraNa e cha vikalponA viSayamAM vivAdIne koi zaMkA nathI. jo e cha vikalponA viSayamAM paNa vivAda hoya to kramazaH yAtrAtyeva ityAdi cha vikalpono prayoga karavAmAM paNa koi doSa nathI. na jethI ''jIvAdi vastunA viSayamAM astittva vigere dharma viSayaka praznanA samAdhAna rUpe, pratyakSa ane anumAnapramANane virodha na Ave e rIte, pRthak rUpe ke samudita rUpe vidhi-niSedhane laine sAta prakAre karAtI kalpanA (vacana vinyAsa) e samabhaMgI che.'' AvuM zAsravacana che, tethI dareka sthaLe arthavALuM vAkya sthAt thI lAMchita ane Dva sahita mAnavuM. jemake 'samparzana-jJAna-caritrALi mokSamArga:' (tattvArthasUtra, a01, sU.1) vigere zAstravAkyomAM ke ghaTanAnaya ityAdi laukikavAkyomAM vaktAnA abhiprAyavaza ke arthanA sAmarthyathI sthAt ane v kAra jaNAtA hovAthI temanA prayoga nathI karAtA. tethI sthAt ke ttva kAra rahita zAsravAkyo ke laukikavAkyonA prAmANya bAbate virodha paNa nathI. "sareva sarva vo nechet svarUpavicatuSTavAt''I (AsamImAMsA - zlo0 ) (artha = svadravya-kSetrakALa-bhAvarUpa catuSTayanI apekSAe cetana ke acetana badhI vastu sat rUpa ja che, evuM koNa nahIM mAne ? sarvathA
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekAMtavAdI paNa Ano svIkAra karaze ja. kAraNa ke pratItino amalApa karavo zakya nathI.) ityAdi sthaLe svarUpavituSTayA' vacananA ullekhathI cA zabdArthano bodha thato hovAthI teno sAkSAt prayoga nathI karyo. jema 'te savem' ityAdisthaLe cA no sAkSAt ullekha na hovA chatAM thaza' zabdathI cA no prayoga jaNAya che. have bRhadvattinI 'cAdaroDanentivAda:...'paMkitanA dareka padano TukaDe TukaDe artha karI batAve che. padonI niSpatti khU. nyAsamAM karI batAvI che tyAMthI jovI. anekAntavAdaH - amati = gacchati dharmiNam vyutpatti bhu015 am pAtune ta pratyaya lAgI anta za6 bane. tethI je dharmIne anusare evA dharmone santa kahevAya. 7 : = mane:, anekoDaHo : = anekAnta: arthAt jene nitya-anityAdi aneka dharmo varte che tene anekAMta kahevAya. AvA anekAMtanA yathAvasthita pratipAdanane anekAMtavAda kahevAya. nityADanityAghane dharmazAstravattvamyupAma: - jeno Adi ke aMta na maLato hoya arthAt jagatamAM jenI sattA kAyamI hoya tene nitya kahevAya ane je kAyamI na hoya tene nitya kahevAya. jenAthI arthanuM grahaNa thAya tene mAri kahevAya. ahIM kavi thI vastunA sAmAnyAdi sahabhAvI paryAyo (dharmo) tathA rUpAdi navA-purANA vigere kamabhAvI paryAyonuM grahaNa thAya che. je dharmIne adharmI banatA (= potAnuM svarUpa gumAvatA) aTakAve che, tene tharmakahevAya. dharma eTale vastunA sahabhAvI ane kramabhAvI paryAyo. dharmaanaMta dharmonA samudAya rUpa hovAthI dharma vinA dharmanuM svarUpa TakI na zake mATe dharmanI AvI vyutpatti batAvI che. virUddha dharmo vaDe je ekasAthe vividha pariNAmane pAme tene jIvana kahevAya. je abhedane pAme tene pUrva kahevAya. jemAM sAmAnya paryAyo ane vizeSa paryAyo (dha) vase tene vastu kahevAya. paMktino saLaMga artha A pramANe thaze - sAdvAda eTale anekAMtavAda (aneka dharmovALI vastunuM pratipAdana). arthAt nitya-anitya vigere viruddha sahabhAvI ane kamabhAvI paryAyo (dharmo) vaDe vividha pariNAmane pAmanArI je eka vastu, teno pramANane virodha na Ave e rItano svIkAra. bhinna bhinna apekSAe nityAnityAdi anekadharmothI zabala evI eka vastuno pramANa aviruddha (nityAnityAdi aneka dharmothI viziSTarUpe) svIkAra karavo te anekAMtavAda che. vyAvahArika evA samyak zabdonI siddhi (eTale ke utpatti athavA jJami) anekAnta vinA zakya nathI. (4) eka ja varNane (a) hasvatva-dIrghatva vidhio thavI, (b) eka ja padane kartAdi anekakArakatA prApta thavI, (c) sAmAnAdhikaraNya ke (0) vizeSaNa-vizeSyabhAva vigere thavA e svAvAda vagara zakaya nathI.
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana (a) sva-dIrdhAdi vidhi-jo varNa vigere ekAMte nitya mAnIe to koipaNa varNane hrasva (ke dIrdha) vidhi nahIM thaI zake, kAraNa ke pUrvadharmanI nivRtti thAya to tyAM hrasvAdi vidhi saMbhave. hasvAdi vidhi pUrvadharmanI nivRttipUrvaka thAya che. ekAMte nitya varNane pUrvadharmanI nivRtti hoya nahIM. jo varNAdi ekAMte anitya mAnIe to varNa utpattinI bIjI ja kSaNe teno vinAza thato hovAthI pachI hasvAdividhi konI karavAnI ? tethI anekAMtavAdano Azraya laie ke "varNarUpe vastu nitya che ane hasvAdi dharmarUpe te anitya che' to Apatti nahIM Ave. (b) aneka kAraka saMnipAta svaA) ke para) rUpa AzrayamAM samavetA) evI je kriyA, tene pedA karavAnuM dravyanuM je sAmarthya, tene kAraka kahevAya che. (kriyAsiddhimAM bhAga letI vyakti ke padArthano vAcaka je "zabda" hoya, tene paNa kAraka kahevAya che.) te kartAkAraka, maMkAraka vigere bhede 6 prakArano che. eka ja zabdamAM kartA vigere kArakanI sAthe kyAreka karma vigere kArakanI ekasAthe upalabdhi paNa jovA maLatI hoya che. jemake - pIyamAna madhu mati (pIvAtuM evuM madha tRpti kare che.), ahIM napu e vayamAnam (pAnakriyA) nI apekSAe karmakAraka che, jyAre mati (madanakriyA) nI apekSAe kartAkAraka che. madhuenuM e ja hovA chatAM tyAM kartA ane karma e banne kArakanuM eka kALe astitva jovA maLe che. evI rIte vRkSamAhya tata: (= vRkSA) prastAvanoti' (vRkSa upara caDIne tyAMthI phaLone cUMTe che) sthaLe ekanuM eka vRkSa ArUDha thavAnI kriyAnI apekSAe karma kAraka che ane cUMTavAnI kriyAnI apekSAe phaLonA apAya (vizleSa) mAM avadhibhUta sthAna hovAthI apAdAna kAraka che. tathA viSaDavinAtmajJastaSNa vAtmAnaM prayajIMtereva vacanAmoti' (viSayothI nahIM Darato anAtmaNa vyakti potAnI jAta te viSayone ja samarpita karato teo (viSayo) vaDe baMdhane pAme che) sthaLe ekanAeka viSayo apAdAna kAraka, saMpradAna kAraka ane karaNa kAraka bane che tathA anAtmajJa vyakita kartAkAraka ane karmakAraka bane che. jo ahIM 'badhu' kArakane ekAMte nitya mAno to karmakArakatAne pAmelo evo te zabda kartAkAraka rUpa avasthAntaranI abhivyakti zI rIte karI zake? jo tevI abhivyakti nahIM mAno to maryAti ane madhuvacce je sAdhya-sAdhanarUpa kAraka vyavahAra che te lopa pAmaze. Ama pukArakane ekAnta niyana mAno to ja aneka kAraka saMnipAta saMbhave. A ja pramANe bAkInA be sthaLe paNa samajavuM. (A) vetro Tcchati, ahIM gamanakriyA sva (caitra) svarUpa AzrayamAM samaveta che. (B) caitrastaDunA pati, ahIM pAkakiyA para (kaMDala) mAM samAveta che. (C) samaveta eTale samavAya saMbaMdhathI rahelI.
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.2.2 31 have ekAMte anitya mAno to paNa ghaTamAnatA thai zake ema nathI. te A rIte - sau prathama to kartA svataMtra hoya che ane te 'A phaLa (kArya) che, A tene lagatI kriyA che, A te kriyAnuM karaNa che, A kArya sAdhavAno krama che, kArya sAdhavAmAM ATalo vyaya thAya ema che, A AnusAMgika phaLa che, mArI A dazA che, A mAro mitra ane A zatru che. hAla A deza-kALa che A pramANe vicAraNA karato kuzaLa vyakita kAryamAM prayatna karI zake che, bIjo nahIM.'' AvA (vaicArika) sAmarthyavALo ane anya kArakono prayoktA (pravartAvanAra) hoya che. have jo vastune ekAMte anitya mAno to utpanna thaine bIjI kSaNe ja je vinAza pAme che tenAmAM kriyA pedA karavAnuM sAmarthya na ghaTavAthI tene kArakapaNuM ja jyAM prApta nathI, tyAM aneka kArakanA saMnipAtanI to vAta ja kyAM karavI ?. tethI ahIM nityAnityAtmaka syAdvAda aMgIkAra karavo, jethI A Apatti na Ave. (c) (A)sAmAnAdhikaraNya - bhinnapravRttinimittaka evA zabdonuM eka arthamAM vartavuM tene sAmAnAdhikaraNya kahevAya. jemake - 'nItyuM mahtam'. ahIMnItta zabdanuM pravRttinimitta nIla guNa che, jyAre matta zabdanuM pravRttinimitta kamalatva jAti che. Ama banne zabdanA pravRttinimitta bhinna hovA chatAM banne zabda 'kamaLa' arthanA vAcaka che. nauta zabda paNa nIlaguNaviziSTano (kamaLano) vAcaka che ane mata zabda paNa kamaLa padArthano vAcaka che. Ama nItva ane mana zabda vAcyatA saMbaMdhathI kamaLapadArthamAM rahetA hovAthI te bannemAM sAmAnAdhikaraNya che. have nIta ane mata zabdane ekAMte bhinna mAnazo to ghaTa ane Ta zabda ekAMte bhinna hovAthI jema vAcyatA saMbaMdhathI eka arthamAM vartatA nathI, paraMtu kramazaH ghaTapadArtha ane paTapadArthamAM varte che, tema nauta ane mata zabda paNa 'kamaLa' rUpa eka arthamAM na vartatA bhinnapadArthamAM vartavA rUpa Apatti Avaze. zaMkA :- nIta ane mana zabdane ekAMte abhinna mAnIe, pachI to teo eka arthamAM vartaze ne ? samAdhAna :- pravRttinimitta jo bhinna hoya to zabda paNa bhinna ja hoya. nIla guNa ane kamalatva jAti rUpa pravRttinimitta bhinna hovAthI tatpravRttinimittaka evA nauta ane vamatte zabda bhinna ja mAnavA paDe. tethI tame kahyAM pramANe tyAM ekAMte abheda mAnI zakAto nathI. have abhinna evA pravRttinimittanuM (nIla guNanuM) grahaNa karavA jazo to nIAM nInnam evo prayoga prApta thaze, je thai zakato nathI. vaLI, nIta zabdathI ja jo 'kamaLa' padArthanI pratIti thai jAya che, to mata zabdano prayoga anarthaka thavAnI Apatti paNa Avaze. (A) vibhinnavibhaktirAhitye sati abhedenaikArthabodhajanakatvam sAmAnAdhikaraNyam iti zAbdikAH / (B) vAcyapadArthamAM rahela ko'ka dharma vAcyapadArthanA vAcaka evA zabdanI pravRtti (prayoga) thavAmAM nimitta bane che. tethI vAcyapadArthamAM rahelA dharmane zabdanuM 'pravRttinimitta' kahevAya che.
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsanuM (d) vizeSaNa-vizeSyabhAva - 'vastu ekAMte sat ja hoya' evo ekAMtavAda svIkAro to vizeSaNavizeSyabhAvanA abhAvano prasaMga Ave. te A rIte - vizeSaNa karatA vizeSya kathaMcit arthAntara (anyapadArtha) rUpa hoya che. vastu saveva ; ahIM astitva (sattA) vizeSaNa che ane vastu vizeSya che. - 32 have vastu zuM astitva padArtha ja che ke astitva thI anya padArtha che ? (i) vastu e astitva padArtha ja mAnazo to vastu e astitva nuM vizeSya nahIM banI zake. kAraNa ke pote ja potAnuM vizeSya kyAreya na bane. have vastu vizeSya na bane to astitva tenuM vizeSaNa paNa na banI zake. kemake vizeSaNa tene kahevAya ke je vizeSyane vizeSita kare. (ii) 'vastu e astitva padArthathI anya ja che' evuM mAnazo to vastu sivAyanA je koi che, te badhA ja anyatyena avizeSa (samAna) hovAthI te badhA vastu nA vizeSaNa thavAno prasaMga Avaze. tethI astitva nI jema nAstitva vigere paNa vastu nuM vizeSaNa banaze. tethI vastu saveva evuM nahIM kahI zako. zaMkA Hvastu mAM astitva padArtha (nAstitva nahIM) samavAya saMbaMdhathI rahelo hovAthI te banneno ja vizeSaNa-vizeSyabhAva pratiniyata che, bIjAno nahIM. have kyAM Apatti UbhI rahI ? samAdhAnaH- * vastu e samavAya padArtha ja che ke samavAya thI anya che ? jo 'anya ja che' evuM mAnazo to anyatyena avizeSa hovAthI samavAya ke te sivAyanA badhA ja saMbaMdho vastunA saMbaMdharUpa banaze. Ama pharI Apatti Avaze. pharI tame vastu ane samavAya ne joDanAra koi navo saMbaMdha mAnazo to pAcho prazna Avaze ke te navo saMbaMdha vastuthI anya ke vasturUpa ? Ama anavasthA doSa Avaze. A rIte ekAte bheda ke ekAte abheda mAnavAmAM vizeSaNavizeSyabhAva ghaTato na hovAthI icchA hoya ke na hoya bhedAbheda svarUpa syAdvAda mAnyA vinA cAle evuM nathI. tyeva... vizeSyamAvAyaH paMkti sthaLe je Adi zabda lakhyo che tenAthI 'sva' saMjJA, sthAnIAdezabhAva, nimitta-nimittibhAva, prakRti-vikArabhAva vigere sthaLo levA. jemake jha ane A paraspara svasaMzaka che. jo jJa ane A vacce ekAMte sAdharmsa (samAna dharmavatva) svIkAravAmAM Ave to astitva dharmanI jema bIjA badhA dharmonA paNa sAdharmsane laine jJa ane A bhinna na rahetA ekarUpa mAnavAnI Apatti Avaze. have jo jJa ane A vacce ekAMte vaidharma (viruddha dharmavattva) svIkArIe to 6 mAM hrasvatva che, A mAM dIrghatva che, ko'kamAM astittva che, ko'kamAM nAstittva che, to vaLI ko'kamAM bIjo koika dharma rahetA e varNo koi koine tulya nahIM thai zake. tethI 'sva'saMjJA nahIM thAya. jo syAdvAdane AzrayI vastumAM amuka apekSAe sAdharmsa ane amuka apekSAe vaidharma svIkArIe to hrasva ane dIrgha varNo vacce eka mAtrA ane be mAtrA jeTalA kALabhedane laine vaidharmI hovA chatAM sthAna ane Asya prayatnanI tulyatAne laine temanAmAM sAdharmsa paNa prApta thavAthI 'sva'saMjJAno vyavahAra thai zake che.
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 33 (5) A graMtha zabdAnuzAsana che. keTalAka darzanakAro zabdane ekAMte nitya mAne che, jyAre bIjA keTalAka ekAMte anitya mAne che, to keTalAka vaLI nityAnitya mAne che. A paikI ekAMte nityapakSa ke ekAMte anityapakSano jo zabdAnuzAsanamAM Azraya karavAmAM Ave to A graMtha sarva sabhAne upakAraka na bane. zabdAnuzAsana to sarvapArSada zAstra^) (sarvaloko mATenuM zAstra) che, tethI sakala lokane mAnya bane te khAtara sakala darzanonA(B) samUha svarUpa syAddAdano Azraya karavo e atiramaNIya che, jethI stutimAM ame kahyuM che ke - 1.2.2 anyo'nyapakSapratipakSabhAvAd yathA pare matsariNaH pravAdAH / nayAnazeSAnavizeSamicchan na pakSapAtI samayastathA te / / (anyayoga vyavaccheda dvAtriMzikA - zloka 30) zlokano avayavArtha :- aoDaT : paraspara. pakSa : sAdhyadharmathI viziSTa dharmIne pakSa kahevAya. jemake (bauddha mATe) 'rAndro'nitya:' sthaLe anityatva sAdhyadharmathI viziSTa za-- pakSa che. pratipakSa : pratikULa pakSane pratipakSa kahevAya. 'zabdo nitya: ' sthalIya anityatva ne virUddha nityatva dharmathI viziSTa rAj pakSane (bauddha mATe) pratipakSa kahevAya. pakSa-pratipakSamAvAt : zabdAtmaka eka ja dharmImAM paraspara virUddha nityatva ane anityatva dharmone sthApavA tene pakSa-pratipakSabhAva kahevAya. pare : ApanA (prabhunA) zAsanathI bIjA. matsariLaH : matsara eTale asahiSNutA. matvarthIya pratyaya 'atizaya' arthamAM thayo hovAthI atizaya matsaravALA eTale mansurI. pravAvAH : darzano. navAnazeSAvizeSamicchan : naigamAdi samasta nayone samAnapaNe svIkAratA. (zlokano A aMza hetuvAcaka che.) pakSapAtI : rAga nimitte vastune ekAMte svIkAravo te pakSa. AvA pakSano je nAza kare te pakSapAtI. na samayastathA te : evuM matsarI tArUM zAsana nathI. jenA dvArA zabda samyag arthane pAme tene samaya kahevAya. samaya eTale siddhAnta. athavA jemAM jIvAdi tattvo potAnA svarUpane vize sArI rIte pratiSThAne pAme arthAt jemAM jIvAdi tattvo yathArtha svarUpe batAvyA hoya te samaya. samaya eTale Agama. (A) je ApameLe vyavasthita evA vastutattvanuM pAlana kare ene parNar kahevAya ane pati sAdhuH arthamAM '7.2.28' sUtrathI Ja (T) pratyaya lAgI banelAM pArthava zabdano 'sAdhAraNa' artha thAya che. athavA pArSad zabda 'paricAraka' no vAcaka che. paricAraka jema sarvasabhAne sAdhAraNa hoya tema zabdAnuzAsana paNa sarvapArSada hovAthI te sarvasAdhAraNa che A artha prApta thaze. vaLI, 'taMtra sAyo 7.6.8' sUtranI pR. vRttimAM sAdhu nA yoy:, rAta: ane 3pAra: A traNa artho batAvyA che. tethI ''sarva sabhAne upakAraka evuM zabdAnuzAsana hovAthI'' Avo paNa sarvapArvavatpAt zabdano artha thaze. (B) jenA dvArA eka dRSTikoNathI tattva dekhAya tene darzana kahevAya. tethI darzana eTale nayo.
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana zlokArtha :- je rIte bIjA darzano paraspara eka bIjAnA pakSa-pratipakSarUpa hovAthI matsaravALA che, te rIte samasta nayone samAnapaNe svIkAratuM, rAgamaya pakSanuM nAzaka evuM tArUM darzana matsaravALuM nathI. kahevAno bhAva e che ke nayone samAnapaNe jovAthI tArA zAsane rAgamaya pakSano nAza karyo hovAthI temAM matsara nathI. jyAre bIjA darzanIyo ekAMtane laine rAgamaya pakSane poSanArA hovAthI teo paraspara matsarI che. 34 zlokamAM matsaritA vidheya hovAthI na (nas) no anvaya tenI sAthe ja thAya che. tethI pakSapAtI zabdanI sAthe teno anvaya thato nathI. jo tema thAta to prakramabheda thAta. stutikAre paNa (zrIsamantabhadrAcAryakRta bRhatsvayabhUstotrAvalImAM) kahyuM che ke - nayAstava syAtpadalAJchanA ime rasopaviddhA iva lohadhAtavaH / bhavantyabhipretaphalA yatastato bhavantamAryAH praNatA hitaiSiNaH / / artha : - rasathI upaviddha evI lohadhAtunI jema syAdathI yukta A tArA nayo je kAraNe ipsitaphalane ApanArA thAya che, tethI hitaiSI evA Aryo Apane namavAne Arabdha thayA che. Azaya e che ke jenA dvArA jIvAdi padArtho eka daSTikoNathI mUlavAya, tene naya kahevAya. naya eTale avadhAraNa (ja kAra) vinAno abhiprAyavizeSa. jemake 'AtmA nityaH'. avadhAraNapUrvakano abhiprAya durnaya gaNAya. jemake ' 'AtmA nitya v'. ahIM vaeN kAra dvArA AtmAnA anityatA aMzano pratikSepa thAya che mATe A abhiprAya durnaya che. naya sthaLe bIjo aMza gauNapaNe Ubho rahe che. vastuno paripUrNa bodha pramANane AdhIna che. jemake 'AtmA nityA'nityaH'. have te nayo naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, zabda, samabhirUDha ane evaMbhUta ema sAta che. svAt padathI yukta ane avadhAraNa sahita (sthAnnitya v JAtmA) tenayo rasathI viMdhAyela tAMbu Adi dhAtunI jema icchita phala niSpanna kare che. AthI Aryo Apane namavAne Arabdha thayA che. Apa kevA cho ? kevaLajJAna rUpI lakSmI vaDe ane atizaya vIrya vaDe zobhI rahyA cho. Apane Aryo namavAne Arabdha kema thayA che ? kAraNa ke teo potAnA hitecchu che. JarAt yAtA vyutpattine laine Artha zabda banyo che. At zabda 'najIka' ane 'dUra' A be arthamAM varte che. tethI samyajJAnAdi rUpa mokSamArganI najIka janAra hoya te Arya athavA pApakriyAthI dUra gayA hoya te Arya kahevAya. Aryo potAnA hitecchu kema che ? to sau prathama hita kone kahevAya te samajIe - (a) karma rUpa AvaraNanA vilayathI nirmaLajJAnanA AvirbhAva rUpa zuddhino prakarSa te hita, (b) aMtarAya karmanA vinAzathI utpanna thayelI zaktino prakarSa te hita, (c) AtmasvarUpe (svabhAvadazAmAM) AtmAne dhArI rAkhavo te hita athavA (d) sukhAdi dvArA AtmAne poSavo te hita. AvA hitane icchavAnA svabhAvavALA hitaiSI kahevAya. ahIM hiteSI loko Arya hovAthI zIla (svabhAva) artha ghaTe che. kemake temane mokSa ane bhavamAM spRhA nathI mATe.
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.2.2 35 (6) zaMkA- tamAro syAdvAda bhale yuktiyukta hoya ane tenA AdhAre zabdanI siddhi ya bhale thAya. paNa tame jo granthanI AdimAM abhidheya-prayojana vigerenuM kathana nahIM karo to buddhimAna loko A grantha bhaNavAnI pravRtti zI rIte karaze? samAdhAna - buddhimAno granthamAM pravRtti kare te khAtara ame vAlA siddhiH cA Avo artha karazuM. vA eTale vivikata (samyaka) evA zabdaprayoga. samyagUzabdaprayogothI samyagrajJAnanI prAptirUpa siddhi thAya che. Ama A zabdAnuzAsanamAM samyak zabdo abhidheya (viSaya) che. zabdAnuzAsana samyajJAna ane paraMparAe mokSa mATe hovAthI samyajJAna e anaMtara prayojana che ane mokSa paraMpara prayojana che. jema kahyuM che ke - dve brahmaNI veditavye zabdabrahma paraM ca yt| zabdabrahmaNi niSNAtaH paraM brhmaadhigcchti|| artha:- be brahma jANavA; zabdabrahma ane parabrahma (mokSa). zabdabrahmane vize niSNAta thayelo vyakita parabrahmane pAme che. vyAkaraNAt padasiddhiH padasiddherarthanirNayo bhvti| arthAt tattvajJAnaM tattvajJAnAt paraM shreyH|| artha - vyAkaraNathI padanI siddhi thAya. padasiddhithI arthano nirNaya thAya. arthanirNayathI tattvajJAna thAya ane tenAthI mokSa thAya. tethI samajJAna ane mokSarUpaphaLane mATe A zabdAnuzAsanano prAraMbha che. ahIM abhidheya ane prayojana vacce sAdhya-sAdhanabhAva saMbaMdha che. kemake samyak zabdo ane temanA jJAna ke mokSarUpa phaLa vacce kArya-kAraNabhAva che tathA zabdAnuzAsana ane abhidheya vacce abhidhAna-abhidheyabhAva saMbaMdha che. kemake zabdAnuzAsana samyak zabdonuM vAcaka che ane samyaka zabdo tenAthI vAcyuM che. Ama saMbaMdha zabdAnuzAsananA abhidheya ane prayojanamAM samAI jato hovAthI tene alagathI nathI batAvyo. zaMkA - jema prayojana e graMtha-adhyayananA abhilASane utpanna karatuM hovAthI tenuM ahIM siddhi pada mUkI sAkSAt kathana karyuM che, tema abhidheya (viSaya) paNa A viSaya bhaNavo mArA mATe zakya che ke nahIM?' Ama vyaktine zakya anuSThAnano bodha thAya te mATe hoya che. tethI tenuM paNa sUtramAM evo koika zabda mUkI sAkSAt kathana karavuM joIe. paraMtu ahIM tema na karatA anuvAdathI abhidheyane jaNAvyuM che. to A kema cAle? samAdhAna - sAkSAt kathananI jema anuvAdathI paNa abhidheyanuM bhAna thai ja zake che ane tenAthI vyakitane zakya anuSThAnano bodha thai zakavAthI anuvAdathI abhidheya jaNAya temAM kAMi vAMdho nathI, jemake - avivakSitavAcyo yastatra vAcyaM bhaved dhvnau| arthAntare saMkramitamatyantaM vA tirskRtm|| (kA.prakAzaH 4/39)
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsanuM [artha H- avivakSita eTale anupayogI athavA anvayane ayogya evA vAcya padArthavALo je dhvani hoya te dhvani (= uttama kAvya) mAM vAcyapadArtha vAcyArtha (zaktithI jaNAtA padArtha) ke lakSyArtha (lakSaNAthI jaNAtA padArtha) rUpa arthAntaramAM saMkramI jAya che athavA tiraskRta (tyajAyelo) thAya che.] 36 ja 'kAvyaprakAza' graMthanA A zlokamAM yaH padathI kone levo teno ullekha nathI. chatAM dhvano A anuvAda (pAchaLa thayelA kathana) thI jaNAi Ave che ke yaH padathI niH ne ja samajavAno che. Ama ahIM jema dhvano anuvAdathI dhvaniH jaNAya che tema prastutamAM paNa vAvaH A anuvAdathI 'kono vAda' to 'samyak zabdono vAda' A rIte 'samyak zabdo' abhidheyarUpe jaNAi Ave che. Ama vAvAt siddhiH syAt A rIte sUtrano anvaya karavAthI abhidheya ane prayojana paNa jaNAi Ave che / / 2 / / tAt / / rU|| (3) rR.pR.-kannaDasirijhanAM jhivA-jaLa-dravya-jJAti-jAta-tijJa-svAGga-saMdhyA-parimALA-Dapatya-tIkhAlug-'vrnnaadiinaaN saMjJAnAM parAnnityam, *nityAdantaraGgam*, *antaraGgAyAnavakAzaM balIyaH* ityAdInAM nyAyAnAM ca lokAdvaiyAkaraNasamayavidaH prAmANikAdezca zAstrapravRttaye siddhirbhavatIti veditavyam, varNasamAmnAyasya 6 / / tatra | sUtrArtha H A zAstramAM kahelI svarAdi saMjJAothI atirikta yiA-muLa-dravya vigere saMjJAo parAtritvam vigere nyAyo ane varNa paripATI vigere je A vyAkaraNamAM kahyAM nathI, tenI lokathI(A) arthAt vyAkaraNazAstranA jANakAro pAsethI tathA prAmANika evA ziSTapurUSo pAsethI zAstrapravRtti mATe siddhi thAya che. vivaraNa :- (1) jemanA dvArA tattvanA nizcayane mATe padArthonuM avalokana karAya athavA je padArthone sArI rIte jue, tevA vyaktionA samUhane loka kahevAya. AvA loka pAsethI A vyAkaraNamAM na batAvelI vAto jANavAnI che. (2) A vyAkaraNamAM svara vigere saMjJAo, tema ja tenAthI zuM kahevA mAMge che ? te kahyuM che. paraMtu tenA sivAyanI kriyA vigere saMjJAo temaja nimnokta vAto loka pAsethI jANavAnI rahe che. jema ke - (A) lokyete yena zabdArthau lokastena sa ucyate / vyavahAro'thavA vRddhavyavahartRparamparA / / (pA. sU. ma. bhASyapradIpanArAyaNIyam)
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ (37 (1) kriyA : (a) sAdhyarUpa pUrvAparImUtAvavA kriyA (vyAkaraNakAro) je pUrvAparIbhUta avayavavALI hoya ane sAdhyarUpA hoya ene kiyA kahevAya. ahIM kriyAnA lakSaNamAM be aMzo che. temano artha A pramANe samajavo - (i) pUrvAparImUtADavAvA - kriyA Ama to AraMbhathI laIne aMta sudhI eka ja hoya che, chatAM tenI kamika utpatti jovAmAM Ave che. kriyAnI kramika utpattinI viSaya banatI vividha avasthAone ahIM kriyAnA aMga (avayavo rUpe kalpavAmAM Ave che. jema ke par dhAtvartha pAkakriyA Ama to vikliti (= pAkapocAza) ne anukULa kriyArUpe AraMbhathI laIne aMta sudhI eka ja che. chatAM temAM kramazaH vAsaNane cUlA upara caDhAvavuM, cUlo cetAvavA phUMka mAravI, vAsaNamAM cokhA mUkavA, lAkaDA halAvatA rahevuM, chelle vAsaNane cUlA parathI nIce utAravuM; A vividha avasthAo tenA avayavarUpe jovAmAM Ave che. A avasthAo samakAlIna nathI hotI, paraMtu pUrvAparIbhUta (= AgaLa pAchaLa thanArI) hoya che. jema ke cUlo cetAvavo, vAsaNa cUlA upara mUkavuM; A avasthAo pUrvanI che ane vAsaNa cUlA uparathI nIce utAravuM e avasthA pachInI che. Ama dhAtvartha pAka vigere koipaNa kiyA avAnara avasthAorUpa avayavovALI rahevAthI te pUrvAparIpUtI vayava gaNAze. (ii) sAdhya - sAdhyarUpA eTale sAdhananA vyApArane parataMtra svarUpavALI. jema ke pati sthaLe vikliti (= pAkapocAza) ne sAdhavAnI kriyA kartA vigere sAdhanone AdhAre che. : pati?, kaM pati?, vena pati?, vava pati?, ta: mAnIta pati?, me pati? A pramANe sAdhananI AkAMkSA thatA "caitra cokhAne lAkaDA vaDe koThImAMthI laine maitra mATe rAMdhe che" ema kahevAthI nirAkAMkSa pratIti thAya che. AnA parathI jaNAya che ke koipaNa kriyA e kartA, karma vigere sAdhanone parataMtra hoya che. Ama kriyA pUrvAparIbhUta avayavavALI ane sAdhyarUpA hoya che. (b) vevyamAM saMyoga-vimAnonapekSArai karma (f) nakSaNam (vaizeSika-1.1.17) kevaLa mUrtadravyamAM ja rAmaveta (samavAya saMbaMdhathI rahelI hoya, nirguNa (guNarahita) hoya ane saMyoga-vibhAganI utpattinuM je anyanirapekSakAraNa hoya te karma che. (2) Tv : ... (2) vizeSai : (bhartuhari) - guNa dravyane AzrayIne rahetuM hovAthI te dravyanuM vizeSaNa bane. yadyapi 'ja vyAvati tad vizeSA niyama mujaba je vastu potAnA saMbaMdhI vastune sajAtIya padArthothI vyAvartita kare (judI pADe) tene vizeSaNa kahevAya. jema ke - nItaM manama, ahIMnIlavarNAtmika guNa potAnA saMbaMdhI kamaLane sajAtIya evA rakata vigere kamaLathI juduM tArave che, mATe "nIla" kamaLanuM vizeSaNa kahevAya.
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane Ama to kamaLa paNa potAnA saMbaMdhI vivakSita nIlavarNane bhamarA vigere aneka dravyomAM rahetA bIjA nIlavarNothI juduM tArave che, mATe kamaLane paNa nIlavarNanA vizeSaNarUpe mAnavAno prasaMga Ave. tethI vizeSaNa ane vizeSya koNa bane ? e vyavasthA khoravAtA 'pradhAnADanuvAyino'prayAnA bhavanti' nyAya mujaba bemAMthI je pradhAna hoya tene vizeSya banAvavAnI vAta che. dravya e guNano AdhAra hovAthI pradhAna gaNAya, mATe te vizeSya gaNAya. jyAre guNa dravyanA AdhAre TakelAM hovAthI Adheya banavAthI apradhAna gaNAya, mATe teo vizeSaNa kahevAya. Ama nIlaguNa vizeSaNa ane kamaLadravya vizeSya banaze. A vAtane dhyAnamAM rAkhI vizeSAM muLa:' vyAkhyA karI hoya ema jaNAya che. (AgaLa AvanAra 'vizeSaM dravyam' vyAkhyA paNa AnA parathI samajI levI.) (b) 'sattve nivizate'paiti pRthagjAtiSu dRzyate / (A) AdheyazcAkriyAjazca so'sattvaprakRtirguNaH / / ' artha :- sattva eTale dravya. je vastu dravyamAM ja rahe che. vaLI dravyamAMthI cAlI paNa jAya che. "bhinna jAtivALA padArthomAM prApta thAya che. kyAMka Adheya(B) eTale ke utpAgha (anitya) hoya che, to vaLI kyAMka kriyAne AzrayI utpanna na thanArI eTale ke anutpAgha (nitya) hoya che, te dravyanA svabhAvathI rahita vastune guNa kahevAya. (5) (6) 38 bhAvArtha : - ahIM guNane oLakhAvavA tenA cha svarUpa batAvyA che. (1) 'guNa' dravyanA AdhAre ja rahe che. guNa, kriyA ke jAti vigerenA AdhAre nahIM. (2) guNa kyAMka dravyamAMthI cAlyA jatA paNa jovA maLe che. jema ke lIlI kerI pAkIne pILI thatA temAMthI lIlA varNa rUpa guNa cAlyo jAya che. (3) guNa judI-judI jAtivALA judA judA padArthomAM paNa prApta thAya che. jema ke lIlo varNa AmratvajAtivALI kAcI kerImAM jovA maLe che, tema tRNatva jAtivALA lIlA ghAsamAM paNa prApta thAya che. (4) guNo utpanna thatA jovAmAM Ave che. jemake agninA saMyogathI kALA ghaDAmAM raktarUpanI utpatti thatI jovAmAM Ave che arthAt teo anityarUpe maLe che. (5) to vaLI kayAMka guNo anutpanna (nitya) svarUpe paNa jovAmAM Ave che. jemake AkAzamAM raheluM paramamahat parimANa. (6) vaLI je dravyanA svabhAvavALA nathI hotA arthAt dravyathI bhinna hoya che, temane guNa kahevAya che. uparokata prathama traNa svarUpa batAvavAthI guNa jAtithI bhinnarUpe siddha thAya che, kemake jAti kevaLa dravyamAM na rahetA guNa, kriyAmAM paNa rahe che; jemake sattA jAti. vaLI jAti yAvadravyabhAvI hoya che. arthAt te dravyanI (A) lA. sU. saMpAdita nyAsamAM ApeyajI yiAnazca evo pATha chapAyo che. .sU. 4.6.44 vyA. ma. bhASya pradI5mAM upara mujabano pATha che, je zuddha jaNAya che. (B) Apeya ti = utpAdya: - yathA ghaTADe: vALano rUpati:| yiAnaH = anutpAdya: yathADavA veEhattvavi:| (pa.pU. = 4.2.44, vyA. ma. bhASya pravIq)
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.2.3 39 utpattithI laine tenA aMta sudhI temAM ja rahe che. guNanI jema vaccethI cAlI jatI nathI. tathA kerImAM rahela AmRtva jAti kerImAM ja rahe che, lIlA varNa (guNa) nI jema ghAsamAM paNa rahe tevuM nathI. cothA ane pAMcamAM svarUpa dvArA guNane je anitya ane nitya svarUpe batAvyA, tenAthI guNa kriyAthI bhinna svarUpe siddha thAya che. kemake dareka kriyA anitya ja hoya che, nitya ane anitya nahIM. vaLI prathama pAMceya svarUpo dravyamAM ghaTe che, kemake avayavI dravya avayavadravyamAM rahe che; jemake paTa taMtumAM. kyAreka chuTTA paDI gayelA taMtu bace che ane temAM raheto paTa cAlyo jAya (nAza pAme) che. vaLI hastatva, pAdatva vigere bhinna jAtivALA hAtha, paga Adi avayavomAM zarIra dravya rahe che tathA caNakAdi dravya anitya che ane paramANu dravya nitya che. Ama guNanA prathama pAMca svarUpa dravyamAM ghaTamAna thatA guNane dravyathI judA siddha karavA chaThuM svarUpa batAvyuM che ke dravyathI bhinna hoya te guNa kahevAya. Ama uparokata kArikA dvArA dravya, kriyA ane jAtithI bhinna rUpe guNanuM svataMtra astitva siddha thAya che. (3) vya: - (a) vizeSya vya, (b) nAvo vyar (naiyAyika) - guNano Azraya te dravya. (4) jAti ... (a) anuvRttapratyayadetunArikA - mAM je , mAM .... evI anugata buddhimAM je hetu che te gotva vigere jAti che. (b) lAkRtipra" nAiirtAnAM ghara sarvapa sakRtAkyAtanA jotra : saro uparokata zlokamAM sAkSAtanirNAhyA pada jAtinA svarUpane batAvanAra che. vivakSita jAtine koI eka sthaLe ekavAra batAvI devAmAM Ave pachI te anya sthaLe paNa svataH jaNAi Ave che. jemake koI eka kALI gAya sthaLe "A gAya che" ema kahI gAya oLakhAvavAmAM Ave tyAre vyakita temAM rahelI 'gotva' jAtine jANI le che. pachI bIjI dhoLI vigere koipaNa gAya jo te vyakitanA jovAmAM Ave to paNa te tarata temAM rahelI gotva jAtine pakaDI 'A gAya che ema svataH jANI le che. arthAt gotva jAti dareka gAmamAM A gAya che, A gAya che' AvI anugata buddhi karAvavAnuM kAma kare che. A rIte anya jAti aMge paNa samajI levuM. A sivAya jAti eka, nitya ane pratyeka vyakitamAM rahenAra hoya che. arthAt gotva jAti AkhI duniyAmAM eka ja, nitya temaja dareka gAyamAM rahe che. jo eka na mAnavAmAM Ave arthAt dareka gAyamAM juduM juduM gotva rahe che ema mAnavAmAM Ave to eka gAyamAM gotva pakaDAyA pachI paNa bIjI gAyamAM raheluM gotva juduM hovAthI tene gAya tarIke oLakhI na zakAya. jo jAtine nitya mAnavAmAM na Ave to gAyano nAza thatA gotva jAtino paNa nAza thavAthI bIjI gAyomAM gotva jAtine grahaNa karavI zakya na bane. pachI temane gAya tarIke zI rIte oLakhavI?
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana tathA jo jAtine pratyekamAM rahenAra na svIkArIe to je je gAyamAM gotva na rahyuM hoya te te gAyane gAya tarIke jANavI zakya na bane. mATe tene eka, nitya ane sarvatra vRtti mAnavI paDe. have jAti traNa prakAranI hoya che. keTalIka jAtio AkRti dvArA grAhya banatI hoya che. je jAtio AkRti dvArA grAhya na banatI hoya temano vAcaka zabda traNe liMgamAMna vartato hovo joie. arthAt traNe liMgamAMnA vartatA zabdathI vAcya padArthamAM jAti rahe che tema svIkAravAmAM AvyuM che ane jyAM jAti hovA chatAM AgaLanI be rIta mujaba te siddha na thai zakatI hoya to tene mATe jotra ja varane: sada' kahI zlokamAM jAtine siddha karavAnI trIjI rIta batAvI che. Ane jarA vyavasthita rIte samajIe. (i) gatizaT - AkRti = saMsthAna = AkAra. vastunA AkAra dvArA je jAtio jaNAtI hoya temane AkRtigrahaNa kahevAya che. jemake zIMgaDA, pUMchaDA ane godaDI vigere samAna avayavonA AkAravALI gAyomAM vartatIgotva jAti AkRtigrahaNA che. ghaTatva, paTava, manuSyatva Adi jAtio paNa AvI ja samajavI. (i) ninAM ja sarvamavi - brAhmaNa, kSatriya vigerenA AkAro samAna hoya che, tethI AkAranA AdhAre brAhmaNatva, kSatriyatna Adi jAtione jANavI zakya na bane. mATe jAtinuM A bIjuM lakSaNa batAvyuM che. je vastuno vAcaka zabda traNe liMgamAM na vartato hoya te vastumAM jAti rahe che. jemake brAhmaNono vAcaka brAhmaNa zabda zrImA ane trIdALane Ama be ja liMgamAM varte che, napuMsakaliMgamAM nathI vartato. tethI brAhmaNomAM vartatuM brAhmaNatva e jAti kahevAya. A ja rIte kSatriyatva, vaizyatvAdi jAtio aMge paNa samajavuM. ahIMdhyAnamAM rAkhavuM ke jAtinuM A bIjuM lakSaNa AkRtigrahaNA' e prathama lakSaNa dvArA jemano jAti tarIke saMgraha zakya na hoya temanA saMgraha mATe che, nahIM ke prathama lakSaNanA saMkoca mATe. tethI "nadI' no vAcaka taTa zabda tara:, tArI ane taTaAma traNe liMgamAM vartato hovAthI bIjA lakSaNa mujaba bhale nadImAM tatva jAti siddha na thaI zakatI hoya, chatAM dareka nadIonA be kinArA hovA vigere AkAro samAna hovAthI temAM 'AkRtigrahaNI' A prathama lakSaNa mujaba tatva jAti siddha thaI zakaze. yaghapi vitta zabda devattA ane vattA Ama be ja liMgamAM varte che. tethI bIjA lakSaNa mujaba devadatta padArthamAM devadattatva jAti mAnavAnI Apatti Ave. paraMtu A Apatti nahIM Ave. kemake ame AgaLa ja kahI gayA chIe ke jAtinuM kAma anugata pratIti karAvavAnuM che. devadattatva dareka devadattamAM "A devadatta che, A devadatta che AvI anugata pratIti nathI karAvatuM, mATe tene jAti na mAnI zakAya. jyAre brAhmaNatva e brAhmaNa tarIke oLakhAyela vyakitanA mAtA, pitA,putrAdi dareka svajana ane jJAtijanane vize A brAhmaNa che, A brAhmaNa che' ema anugata pratIti karAvatuM hovAthI tene jAti mAnI zakAya.
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.6.2 41 (iii) gotraM ca caraLe: sada gotravAcI nAma ane caraNa (= vedazAkhAnA adhyAyIonA) vAcaka nAmothI vAcya padArthamAM paNa A trIjA bhAMgAthI jAti siddha karavAmAM Ave che. vyAkaraNanI paribhASA mujaba pautrAdi peDhIne gotra gaNavAmAM Ave che. paraMtu ahIM te na letA laukika putra, pautrAdi rUpa peDhIne gotrarUpe levI. vAta ema che ke nADAyaNa, cArAyaNa Adi gotranA vyaktio temaja kaTha, bahuvca vigere vedazAkhAnA adhyayanakartA vyaktio AkRtithI samAna hoya che, tethI AkAranA vaisadazyane laine temanAmAM rahelI nADAyaNatvAdi temaja kaThatvAdi jAtio pakaDI zakAtI nathI. vaLI nADAyaLa: pumAna, nADAyaLI strI temaja nADAyanuM vitttavam Ama nADAyaLa Adi temaja jDa Adi zabdo traNe liMgamAM varte che. tethI bIjA lakSaNa mujaba paNa nADAyaNa vigere gotranA vyaktiomAM temaja kaTha vigere vedazAkhAdhyAyIomAM jAti siddha thai zakatI nathI. mATe A trIjuM lakSaNa temanAmAM nADAyaNatva Adi jAtio temaja kaThatva Adi jAtio siddha karavA darzAvyuM che. - (5) vAta : --> (a) truTyAti: hrAtaH / - svastha manuSyanI DAbI AMkha jeTalA kALamAM eka spaMdana kare te kALano 30 mo bhAga te truTI. (b) parAparAvipratyayadetu: jAta: I - A ghaTa jUno (para) che, A ghaTa navo (apara) che, AvI buddhi thavAmAM kAraNa kALa che. (6) ni; : - (a) cAnaprasai nidrA - syAna eTale tirobhAva athavA apacaya (hrAsa) ane prasava eTale AvirbhAva athavA upacaya. vivakSita dravyagata rUpAdi guNonA apacayanI vivakSA hoya to tene strIliMga gaNAya. jo tenA guNonA upacayanI vivakSA hoya to tene puMliMga gaNAya ane jo tenA guNonI sAmyAvasthAnI vivakSA hoya to tene napuMsakaliMga gaNAya. Ama rUpAdi guNonA apacaya, upacaya ane ane sthirIbhAvane kramazaH puMliMga, strIliMga ane napuMsakaliMga kahevAya. A vAta sAMkhyamata pramANe che. A bAbatamAM vizeSa UMDANathI '1.1.29' sUtranA vivaraNamAM kahevAze. (b) anumAnaM iisi - anumitinA karaNane anumAna kahevAya. jJAyamAna liMga e anumitinuM karaNa hovAthI tene anumAna kahevAya. (7) svA| : - ii iii iv vi 'avikAro'dravaM mUrta, prANisthaM svAGgamucyate / cyutaM ca prANinastattannibhaM ca pratimAdiSu / / ' artha - 'je vikArarUpa ke dravIbhUta vastu na hoya, mUrta (rUpI) hoya, prANimAM arthAt beindriyathI paMcendriya sudhInA jIvonA zarIramAM rahela hoya, pachI bhale te teonA zarIrathI cyuta (= kapAi javuM vigerenA kAraNe chuTuM paDI gayuM) hoya ke beindriyathI paMcendriya jIvonI mUrti ke citramAM AlekhAyela hoya tene svAMga kahevAya.'
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana Ane skUlathI kahevuM hoya to je avayava prANInA zarIramAM raheluM hoya tene svAMga kahevAya.' paraMtu jhINavaTathI nIce pramANe jANavuM. | (i) vyAkaraNamAM prANI tarIke ekendriyone bAkAta rAkhatA beIndriyathI paMcendriya jIvone levAmAM Ave che. AnuM kAraNa prAnis' zabdasthaLe joI levuM. tethI pRthvI, pANI, agni, vAyu ane vanaspatinAM zarIranA avayavone svAMga tarIke nahIM lai zakAya. svAMga bananAra vastu prANInA zarIrano avayava hovo joie. (i) prANInA zarIramAM vAyu, kaphAdi prakopane kAraNe je sojA, gumaDA vigere vikAro pedA thAya te svAMga nathI gaNAtA. (ii) prANInA zarIramAM rahelI kaka, parU vigere dravIbhUta vastuo paNa svAMga nathI gaNAtI. (iv) jJAna, icchA vigere eka to AtmAnA guNa hovAthI temaja teo rUpAdithI yukata na hovAthI mUrta nathI, mATe temane svAMga na gaNI zakAya. svAMga bananArI vastu mUrta hovI joie. (5) prANInA zarIramAM vartatA keza, nakha vigere avayavo uparokata badhI zaratothI yukata che, tethI svAMga gaNAya. paraMtu temane kApI nAMkhavAmAM Ave athavA kharI jAya arthAt teo prANInA zarIrathI chuTTAM paDI jAya to paNa temane svAMga gaNavAmAM Ave che. (vi) prANInA zarIramAM vartatA svAMga gaNAtA avayava sarakhA je avayavo pratimA ke citra vigeremAM AlekhAyelA hoya temane paNa svAMga gaNavAmAM Ave che. jemake pratimAnA mukha vigere avayavo. ahIM vizeSa e ke svAMgano samudAya svAMga nathI gaNAto. arthAt be ke vadhu svAMgavAcI zabdono samAsa karI samudAya banAvavAmAM Ave to te svAMga nathI gaNAto. (8) saMdhyA fmAna yahetuHA - eka-be .. ityAkAraka vyavahAranA hetune rAkhyA kahe che. (9) parimA : (a) sarvato mAnuM parimALa - jenA vaDe UMcAI ane pahoLAi badhI rIte mApa karI zakAya te parimANa che. (sUtra - 2.4.23 juo) (b) anu-mahAphikag: rimALanuM - nAnu-moTuM, lAMbu-TUMkuM e bodha thavAmAM je hetu che te parimANa kahevAya che, Ama tArkiko (naiyAyiko) kahe che. (10) aparA - putra ane tenA pachInI paraMparA.
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11.2 43 (11) vINI kriyA-puLa-vyAdhi prayoga vyAsumirjhA vasaTI - kriyA, guNa, dravya ke jAti dvArA padArthane ekI sAthe prApta karavAnI prayogakartAnI icchA vIpsA kahevAya che. (12) su * manaM suI - varNanuM adarzana, azravaNa, anuccAraNa, anupalabdhi, abhAva ke varNavinAzane lopa kahevAya. A badhA artho ekAIka che. (13) gavarnansa aSTasime mitroDakAsimudAyovA - udAtta-anudAtta-svarita ema traNa prakAranA ma nA pratyeka sAnunAsika-niranunAsika bheda gaNatA 6 bheda thAya. te darekanA hRsva, dIrgha ane Duta gaNatAM 18 prakArano ma varNa thaze. bu. vR. mAM kahela Adi zabdathI 2 varNAdine grahaNa karavA. (3) vyAkaraNazAstramAM na batAvyA hoya tevA keTalAka nyAyo A pramANe che - (1) parAtrim - van + zam A avasthAmAM rasoDatA2.4.46' sUtrathI dIrgha thavAnI ane napuNya ziH 2.4.56' sUtrathI zarU ne riA AdezanI prApti che, tyAre arthe 7.4.226' paribhASAthI napuMsa0 ziH' e parasUtra baLavAna thavAthI vanani prayoga thaze. paravidhi karatA paNa nityavidhi1) baLavAna che' evuM prastuta nyAya kahe che, tethI A nyAya " paribhASAsUtrano apavAda che. jemake - conA sin +7 ('NA-dhA-pani, (3UTT0-ra18)' thI pratyaya), A avasthAmAM navopa 4.rU.4' emanunAsi va0 4.2208'sUtra karatA parasUtra hovAthI '' paribhASAthI pahelAM guNakAryanI prApti che, paraMtu manunAsike gha0' e ahIM nityasUtra che (kAraNa guNakArya thayA pachI je thayA pUrve banne avasthAmAM no t (5) thavo prApta che), tethI prastuta nyAyathI e baLavAna banavAthI guNakAryano bAdha karIne tenuM kArya thatA si+thaze. tyArabAda (B*vare 2.2.22' sUtrathI no jU ane 'nAmano guno 4.rU.2' sUtrathI kano guNa no thatA sTona prayoga thaze. (A) nitya kRtAkRta -anyavidhi karAyA pUrve ane karAyA pachI ema banne avasthAmAM je vidhi prApta hoya te vidhine anyavidhinI apekSAe nityavidhi' kahevAya che. (B) Ama to haju vare 2.2.2' sUtra karatA'nadhorAjyaca 4.3.4'e parasUtra hovAthI upAttvano guNa prApta che, paraMtu guNa' e pratyayanimittaka hovAthI bahiraMga che, jyAre 'va'nuM kArya prakRti Azrita hovAthI aMtaraMga che, tethI 'utta' athavA 'battaDuM rA'nyAyathI guNa na thatA rU no jU thaze. (aMtaraMgabahiraMga kone kahevAya? te mATe peja-44 nI TippaNa-Ajuo.)
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana (2) nityAntara - nityavidhi karatA (A)aMtaraMgavidhi baLavAna che. jemake - guaunIyiSati. ahIM jJAthI mona: jhona: jJonamicchata ti, mAtra rU.4.rarU' sUtrathI vacana thatA jJaunIya thaze. tyArabAda sana (1) pratyaya karatA ane prakRtivdutvAn eTale kayu kArya karavuM teno nirNaya karyo na hovAthI jJA + monI + + A avasthAmAM san (sa) nimitte ddhitvanI ane prot adhyakSa: 2.2.22' sUtrathI go kAryanI prApti che. te kayu kArya pahelA karavuM? dhitva e ahIM nityavidhi che (kAraNa che kArya karyA pUrve ke karyA pachI banne vakhate ddhitva kAryanI prApti che) jyAre go karavo e aMtaraMgavidhi che. (kAraNa dhitva thavuM e sa pratyayAzrita kArya che, tethI te bahiraMga che. jyAre go thavuM e prakRtinA mA + mo aMzone laine thatuM kArya hovAthI te prakRti Azrita kArya che, tethI aMtaraMga che.) prastuta nyAyathI aMtaraMga vidhi baLavAna thavAthI pahelAM go kArya karatA jJonI + + thaze. tyArabAda sana nimittaka dhitvAdi kArya karatA guvanayata prayoga thaze. (3) santaranavAram - aMtaraMga vidhi karatA paNa je vidhino anyatra avakAza na hoya te anavakAza vidhi (bahiraMga hovA chatAM) baLavAna che. jemake - TyA:TcApacAni arthamAM cain 6..42' - + lagna () * teSa chAtrI: arthamAM phora: 6.rU.rUra' + 1 + 4 (+ 1). have A avasthAmAM 'gigo 6.7.1ra6' sUtrathI san (1) no lopa ane dhana prAjhilIye 6..35' sUtrathIya va) nA lopano niSedha; ema ubhaya kAryo prApta che. paraMtu te prA[o' mAM vagago' sUtra karatA svarAdi pratyaya rUpa paranimitta adhika hovAthI bahunimittaka te bahiraMga che, jyAre 'yabago'alpanimittaka hovAthI aMtaraMga che. tethI 'nadira' nyAyathI 'gagago' sUtranI pravRtti prApta che. paraMtu prastuta nyAya teno niSedha kare che. na prAIo' sUtranI pravRtti nitArtha pUrvenA (6.4.2 sudhInA) arthamAM vihita svarAdi pratyAyanA viSayamAM thAya che. prastutamAM tAdaza viSaya prApta hovA chatAM na Ao'sUtranI pravRtti na karIe to te sUtranI pravRtti anya koI viSayamAM to prApta ja nathI. Ama te sUtra niravakAza (nirviSaya) thavAthI nirarthaka banaze. mATe prastuta nyAya aMtaraMga vidhino bAdha karI anavakAza vidhine pravartAve che. tethI nA lopano niSedha thavAthI ja + + thaze. * "gavo7.4.68 thI 4 no lopa ane "vRddhi 07.4.2' sUtrathI vRddhi thatA marja + ra (+ na) ja avaLe7.4.68 thI 5 no lopa ane 'ddhatA .4.22 sUtrathI lopa thatA + phra(+ nasa) (pRSTha-43, TippaNa-B mAM parIvattaram'nyAyanI vAta che.) (A) pravRzritaM ya e ya vA pUrva vyavasthita carcA cAnimittani, attaraDuM ta6 . pratyayasyAzritaM yat syAd, bahirvA yad vyvsthitm| bahuni vA nimittAni, yasya tad bhirnggkm||
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 45 1.1.3 A mujaba batAvela nyAyo sivAya bIjA seMkaDo nyAyo che, jenI siddhi lokathI jANavI. loka vagara te te kriyA vigere saMjJAo tathA nyAyonIjJAnaprAptino bIjo koI upAya nathI. tenA jJAna vagara vyAkaraNazAstranI pravRtti zakya nathI. jemake - "kriyA, guNa, nati.. vigere saMjJAo' lokathI jANyA vagara 'kriyArthI dhAtu: rU.rU.7' "TIMsbiyAM navA 2.2.77' 'nAtAnasuvAvernavA rU.2.252' vigere sUtronI pravRtti zakya nathI. (4) varNasamAsnAya arthAt vargono samyak pAThakama paNa lokathI jANavo joie. AvuM, ha, nam ityAdi rUpe nUtana varNapATha na karavo joie. kemake sarvajJa dvArA praNita "kevalika" vigere zAstromAM temaja IMdra' vigere pUrvanA vyAkaraNomAM , Dha Adi rUpe varNasamAsnAya aprasiddha che. zikSAkAra paNa vivRttakaraNa: svara:...mantasthA karavA.' Ama svara, aMtasthA vigere saMjJAone laine ja vyavahAra kare che. zaMkA - vyAkaraNakAro lAdhavapriya hoya che. tethI gurU evI svarAdi saMjJAone na vAparatA laghu evI vigere navI saMjJAo vApare to zuM vAMdho che? samAdhAna -navI saMjJAo jo vyavasthita rIte siddha thatI hoya ane jo tenAthI lAghava thatuM hoya to navI saMjJAo vAparavAmAM koI vAMdho nathI. kemake "nambartha saMsAra niyama mujaba saMjJA lAghava mATe karAya che, tethI lAghava mATe karAtI saMjJAo paNa laghu hovI joie. paraMtu pANini vigere keTalAka vyAkaraNomAM vaparAyelI rASTra, ha vigere saMjJAo saMdeha ane ativyAmi doSathI dUSita che. mATe temane na svIkArI zakAya. zaMkA - saMdeha ane ativyAmi doSa zI rIte Ave che te samajAvo ne? samAdhAna - e samajavA sau prathama ApaNe temanA pratyAhAra sUtronI vyavasthA samajI laIe. pANini vyAkaraNamAM cauda pratyAhAra sUtro che. 2. a3 2. zravRLa rU. mo 4. che maujU 5. yavara 6. taLuM 7. jamaGaNanam 8. jhabhaJ 9. ghaDhadhaS 10. jabagaDadaz 11. khaphachaThathacaTatav 12. kapay 13. zaSasar 24. he A dareka sUtrane aMte rahelA [ , , , 6 vigere vargo ita che. A sUtrone pratyAhAra eTalA mATe kahevAya che, kema ke temanA dvArA vargono vyAkaraNanA sUtromAM TUMkamAM nirdeza karI zakAya che. (pratyakrayanta mahiyatve vardhA aneneti pratyAhAra:). A sUtrone "zivasUtra' paNa kahevAmAM Ave che. te eTalA mATe ke zaMkare tAMDavanRtyanA (A) saMdeharUpI trAjavAne vize ArUDha thayelo padArtha jenA dvArA nirNayane pamADAya che tene nyAya kahevAya. Ama ahIMnyAyano artha yuti' karavo, 'smRtizAstra' nahIM. "annagreDani nimittAni pAyattattama, vahina va ta vahi , to di svArtha vartamAna praveNArtha prayata....' ityAdi yuktisiddha padArthono ja skRtikAra vaDe anuvAda (punaHkathana) karAya che.
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana cheDe sanakAdino uddhAra karavA potAnuM DamaruM caudavAra vagADyuM. enA nAdamAMthI cauda pratyAhAra sUtronI utpatti thaI che. jo ke A vAtamAM vivAda che, paraMtu te bIjethI jANI levo. have cauda pratyAhAra sUtrone laine Adi saMjJAonI vyavasthAne goThavavA pANini RSie 'diratyena sahetA' (T.mU. ..73) sUtra banAvyuM che. te sUtra ema kahe che ke pratyAhAra banAvavA arthAt vargono TUMkamAM nirdeza karatI laghu saMjJAo banAvavA tamAre A cauda sUtromAM vartatA koipaNa eka vArNane Adi tarIke levo. tyArabAda tene tenA pachIno je it varga joDavAmAM Ave tyAM sudhInA badhA vargone jaNAvatI ladhu saMjJA taiyAra thaze. dA.ta. Adi akSara tarIke prathama sUtramAM vartato na levAmAM Ave ane tene cothA sUtranA aMte rahelo it anubaMdha joDavAmAM Ave to ma AvI eka ladhusaMjJA taiyAra thaze ane te 5 thI laIne anubaMdha sudhImAM AvatA dareka vargonI (=thI go sudhInA vargonI) vAcaka saMjJA banaze. jo ke ahIM cAra pratyAhAra sUtromAM darzAvelA ma thI laine go sudhInA svaro nava ja che. paraMtu teo savarNa (= paraspara sva) sahitanA levAtA hovAthI e saMjJA dvArA cauda svaro AvarI levAya che. evI ja rIte pAMcamAM sUtramAM vartato Adi akSara tarIke levAmAM Ave ane tene caudamAM sUtranA aMte vartato - anubaMdha joDavAmAM Ave to hajU saMjJA taiyAra thaze, je pAMcamAM sUtranA prathama akSara thI laine caudamAM sUtranA - anubaMdha sudhImAM rahelA badhA ja vyaMjanonI grAhaka evI saMjJA banaze. Ama ghoSavAna vigere vyaMjano mATe vaparAtI Adi saMjJAo mATe paNa samajI levuM. temaja maju, ba, ka ane te vigere saMjJAothI kamazaH -3 varNa, samAna svaro, guNasaMjJA ane vRddhisaMjJA vigere samajavI. have pANini vyAkaraNamAM 'bipioiDa rU.rU.204' AvuM sUtra che. te sUtra 6 IvALI temaja pi vigere dhAtuone ma pratyaya karavA mATe che. have pratyAhAranI rIta mujaba ma dvArA mAM thI go sudhInA svaronuM grahaNa thAya. Ama ahIM na thI ma pratyAhAra (4 thI mo svara) nuM grahaNa thavAnI Apatti Ave che. zaMkA - paraMtu 'cAyAto vizeSArtha tittiH'nyAya mujaba vyakita te sUtranI vyAkhyA joze eTale tene khabara paDI jaze ke ahIM ma pratyAhAranuM nahIM, paNa pratyayanuM grahaNa karavAnuM che. samAdhAna - barAbara che. paNa sUtra jotA vyakitane saMdeha to upaje ne ke ahIM ma pratyAhAranuM grahaNa karavAnuM haze ke ma pratyayanuM?" "vatpAkSaramajiya." sUtranuM svarUpa batAvatI A kArikA mujaba sUtra haMmezA saMdeha na upajAve tevuM banAvavuM joie. zaMkA - saMdeha to samajyA, paNa ativyAmi doSa zI rIte Ave che? samAdhAna - garUDa, RnR, go ane hemoA cAra pratyAhAra sUtrone AzrayIne A saMjJA karavA dvArA e thI ja sudhInA vargonuM grahaNa karavA jatA prathama, dvitIya ane tRtIya pratyAhAra sUtrane cheDe rahelA nu, zuM (A) nRtyAvasAne naTarAjarAjo nanAda DhakkAM nv-pnycvaaraan| uddhartukAmaH sanakAdisUtrAnetadvimarza shivsuutrjaalm||
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.12.2 47 ane r anubaMdhone paNa ar saMjJA lAgu paDavAnI Apatti Ave che. arthAt r, v ane OM anubaMdho svara na hovA chatAM svara rUpe mAnavAnI ativyApti Ave che. kAraNa teo maiM ane haiM anubaMdhanI vacce vartI rahyA che. Ama p, ane 6 nI gaNanA svaromAM thatA vadhi jArIti ane vadhi roti vigere sthaLe kamazaH asva svara j ane 6 paramAM vartatA 'varNAvastre 1.2.2'(pANininA jo yavi 6.2.77') sUtrathI Si nA rU no ya Adeza thavAnI Apatti Ave. = zaMkA :- paNa g, ane OM anubaMdho to it che. tethI teone lAgu paDanAra a saMjJA nirmANa pAme ap saMjJA lAgu paDavAnI Apatti nahIM Ave. te pahelAM ja teo cAlyA javAnA che. mATe temane samAdhAna H - ema to anubaMdha paNa it che, tethI mam saMjJA nirmANa pAme te pahelA ja uDI jaze. to pachI svarone jaNAvatI ap saMjJAno udaya ja zI rIte thaze ? AthI p saMjJAne jo pragaTa thavA devI hoya to kAM cUpacApa d, r ane OM anubaMdhomAM saMjJAnI ativyApti svIkArI levI paDe, kAM to ar vigere saMjJAo banAvavAnuM mAMDI vALI 'svara' vigere saMjJAono svIkAra karI levo paDe. zaMkA :* bhale, tamArA kahyA mujaba prasiddha varNasamAmnAya mAnya rAkho, paraMtu temAM A vigere varNo a + 3 = 3 ema aneka avayavovALA che. 6, pe tathA o, au varNo kramazaH 36 + 3 = haiM, Ja + rU = 5e tathA Ja + 3 = 317, 37 + 3 = ; Ama varNAntara (jha ane rU temaja maiM ane 3 Ama judA judA prakAranA varNa) rUpa avayavovALA che.(A) RR vigere varNamAM r ane amuka svara rUpa) avayavo che. to jyAre A badhA varNane laine te te sUtramAM kArya karavAnuM hoya tyAre temanA avayavone svataMtra svIkArazo ke asvataMtra ? tra (A) A vigere dIrdhasvaro temaja 6, pe, o ane modIrdhasvaronI niSpattimAM sarvatra svasvara rUpa avayavo vaparAyA che. (B) RRkAranI niSpattimAM traNa mata che : (i) RR mAM aDadhI mAtrAvALA phvyaMjananA cAra bhAga karI temAnAM be bhAga levAmAM AvyA che, eTale tenI pA mAtrA thai ane doDha mAtrA pramANa svara che. tethI samagra RR nI poNA be mAtrA thai ane te iSatkRSTa AsyaprayatnavALo che. (ii) damAM aDadhI mAtrAvALo haiM, eka mAtrAvALo RR tathA aDadhI mAtrA pramANa svarano bhAga che. tethI te be mAtrApramANa thayo ane te saMvRttatara AsyaprayatnavALo che. (iii) RR mAM be r saMbhaLAya che, tethI temanI eka mAtrA ane svaranI doDha mAtrA che. Ama te aDhI mAtrAvALo thayo. A traNe mate 'RR' svara ane r vyaMjananA samudAyarUpa che. A aMge vizeSathI jANavA 'nRta RRtlR0 1.ra.rU' sUtranI bu. vRtti ane tenuM nyAsAnusaMdhAna jovuM. jo ke ahIM '1.2.3' sUtranI bR. vRttimAM darzAvelA uparokta traNa mato ja darzAvyA che. bAkI pANini, zAkaTAyana vigere vyAkaraNakAronA hajuM paNa judA mato che, je 'pA.pU. 6.2.201''zA0 1.2.76' vigere sUtrothI jANI levA.
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana samAdhAna :- * svataMtra pakSa svIkArIe to zuM vAMdho Ave ? = zaMkA H- svataMtra pakSe 'ane phandram' tathA 'vAyo savam' sthaLe mane ane vAyo nA aMte rU ane 3 gaNAya. kemake Ja + rU = 5 thAya che ane a + 3 o thAya che. tethI 'samAnAnAM tena 1.2.1' sUtrathI saMdhi thavAnI Apatti Ave. vaLI pramAya ane AnUya sthaLe vartatA Ja ane OM nA avayavo Ja + Ja ane 3 + 3 hovAthI tva no Adeza ya hrasvasvarathI paramAM gaNAtA 'hrasvasya tA:0 4.4.1orU' sUtrathI ya nI pUrve t Agama thai pramAtya ane matsUtya AvA aniSTa prayoga thavAno prasaMga Avaze. tathA dareka sthaLe RR nA avayava tarIke r hovAthI dareka RR thI paramAM rahelA s no kh Adeza RR nA avayava r ne laine ja prApta che. RR no svarAMza kAMi r AdezamAM vyavadhAyaka banato nathI. tethI 'dhRvargA 2.rU.6rU' sUtramAM RR varNanuM grahaNa karavuM nirarthaka Tharaze. evI ja rIte 'RRra bhRAM ra.rU.16'sUtra 'po ro tamaRpiTalivu' AvuM laghu banAvI phakata v nA r no t Adeza karavAmAM Ave to paNa nRtaH ane paiMte vigere prayogo siddha thai jAya ema che. jo ke ahIM prazna thAya ke 'jo A rIte rno t Adeza karIe to nRptaH prayoga zI rIte niSpanna thAya ?' paraMtu pRSTha-47 nI (B) TippaNamAM batAvelA RR nI niSpattinA traNa mato paikInA bIjA matamAM RR nA avayava tarIke eka mAtrAvALo RR paNa batAvyo che. tethI p mAM vartatA RR nA r aMzano jyAre t Adeza karavAmAM Ave tyAre bAkIno eka mAtrAvALo RR aMza temAM bhaLavAthI vartRp svarUpa taiyAra thai jaze. mATe tRptaH prayoganI niSpattimAM koi vAMdho nathI. A rIte 'RRra nRr0 2.rU.11' sUtramAM paNa RR nuM upAdAna nirarthaka Tharaze. mATe A badhI Apattine najaramAM rAkhI svataMtra pakSa na svIkArI zakAya. samAdhAna :- syAdvAdano Azraya karI banne pakSano svIkAra karavAmAM koi vAMdho Avato nathI. lakSyane anusAre kyAreka svataMtra avayavavALo pakSa svIkAravAmAM Ave che, to kyAreka asvataMtra avayavavALo pakSa svIkAravAmAM Ave che. syAddAdano siddhAnta avayava ane avayavI vacce bhedAbheda (= apekSAe bheda ane apekSAe abheda) svIkAre che. bhedane laine svataMtra avayavavALo pakSa Ubho thayo che ane abhedane laine asvataMtra avayavavALo pakSa Ubho thayo che. tethI ane phandram tathA vAyo vat sthaLe kramazaH 'dvaito0 1.2.2rU' ane 'ovoto0 1.2.24' sUtrathI + rU ane Ja + 3 avayavonA samudAya rUpa ! ane o ne laine ay ane ar AdezarUpa kArya karavAnuM hote chate temanA rU ane 3 avayava svanimittaka 'samAnAnAM 1.2.' sUtrathI saMdhi thavA rUpa kArya karavAmAM pravartaze nahIM. arthAt ahIM abhedane laine asvataMtra avayava pakSano svIkAra karavAmAM Avyo che. evI ja rIte pramAya vigere uparokata traNe ApattisthaLe paNa avayava-avayavI vaccenA asvataMtra avayavapakSano svIkAra karavAmAM Avyo che. tethI pramAya ane AsUya nA A ane OM nA Ja + jJa ane 3 + 3 avayavo temanAthI judA na gaNAtA tyAM ya hrasvasvarathI paramAM na gaNAvAthI 'svasya taH0 4.4.613' sUtrathI
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.2.3 49 - Agama thavAnI Apatti nahIM Ave. 2 no avayava - tenAthI svataMtra na gaNAtA rakRvana, 2.rU.6rU' sUtramAM jo varNane nahIM mUkavAmAM Ave to gRpa vigere keTalAya prayogasthaLe gUno nu Adeza karavo zakya nahIM bane ane 'po ro nama' AvA sUtrathI phakta no Adeza karavA jatA te sUtrathI vastRta vigere prayogo siddha karavA zakya nahIM bane. mATe ravRvaU0 2.3.63' ane 'Dhara nRtnam 2.3.26' e banne sUtramAM 2 varNanuM grahaNa yogya ja che. Ama mA vigere dIrgha svaro temaja 28 vigere judA avayavovALA hovA chatAM asvataMtra avayavapakSane laine koi Apatti nathI. zaMkA - tame nA vigere dIrdha svarone tathA 28 vigerene aneka varSomAMthI banelA mAno cho. paNa varNanI vyAkhyA to "pRthaprayatnanirvatvam' (je alaga alaga prayatnathI niSpanna thatA hoya tene varNa kahevAya) AvI che. mA vigere vargonuM uccAraNa karavA mATe temanA avayavomAM alaga alaga prayatna karavAno hoto nathI. tethI vyAkhyA lAgu na paDatA temane varNa zI rIte gaNI zakAya? samAdhAna - 'alaga alaga prayatna karavAno hoto nathI' ema kema kaho cho? vizliSTa varNovALA che tathA gonuM ekavAra haLavethI uccAraNa to karI juo. tamane tenA kamazaH kaMThaya-tAlavya ane kaMThya-auya ma.rU ane .3avayavo alaga prayatnathI uccArAtA hoya tevuM spaSTa jaNAze. mATe tamArI Apatti vyabhicAra doSathI dUSita che. zaMkA - tame nA vigere vargonA avayavonA asvataMtra pakSano Azraya karAyo hoya tevA sthaLo to batAvyA. paraMtu temanA svataMtrapakSano Azraya karAyo hoya tevuM sthaLa batAvazo? samAdhAna - praznArvAvivAre 7.4.202' sUtrasthaLe svataMtrapakSano Azraya karAyo che. te A rIte - 'prannA' sUtra ema kahe che ke "prazna, arcA, vicAra ane pratyabhivAdamAM vartatA vAkyanA aMtya svarAtmaka saMdheya (svara paramAM vartatA saMdhi pAme evA) saMdhyakSaranA sthAne plata mAre Adeza thAya che. jo te sArU Adeza E nA sthAne thayo hoya to te paramAM hoya tevo mArU thAya che ane jo te ko-o nA sthAne thayo hoya to te paramAM hoya tevo mArU thAya che. dA.ta. namUnArU ane parU3. ahIM saMbodhananA nimUte tathA pado prayoganA ane mo no kramazaH rU paramAM hoya evo mArU ane 3 paramAM hoya tevo mAre Adeza karavAmAM Avyo che. ahIM javAnuM e che ke A sUtramAM svataMtra avayava pakSano svIkAra karI i tathA mo nA avayavama + rU tathA ma + 3nA A aMzano plata bAra karyo che ane temanI paramAM kramazaH 6 tathA 3 aMzone yathAvat mUkavAmAM AvyA che. " he tu vatAvyo' AvA zikSAvacanamAM paNa -nA kaMThyaka aMza ane tAlavya rU aMzane najaramAM rAkhINa-hene kaMThyatAlavyarUpe gaNAvyA che. AnA parathI paNa svataMtraavayava pakSane samarthana maLe che. AmasyAdvAdane AzrayI yathAvasara banne pakSano svIkAra karavAmAM Ave che parUA.
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 2.2.4 nI avataraNikA - ahIM (A graMthamAM) zabdonuM anuzAsana (= nirUpaNa) AraMbhela hovAthI temanA nirUpaNamAM sAdhu zabdo kayA che tenuM nirUpaNa karavuM joie?, apazabdo kayA che. tenuM nirUpaNa karavuM joie ? ke sAdhu zabdo ane apazabdo bannenuM nirUpaNa karavuM joie ? AvA traNa bhAMgA upasthita thAya che. te paikI trIjA bhAMgAne na sparzatA pahelA ke bIjA bhAMgA paikInA koipaNa eka bhAMgAne laIne ja kAma sarI jAya ema che. te A rIte - jema 'zama vigere guNo keLavavA joie" Ama kahevAmAM AvatA sAMbhaLanArane zamAdinA pratipakSI krodhAdino pratiSedha sahaja samajAI jAya. athavA krodhAdino pratiSedha karavAmAM AvatA samAdi guNo keLavavA joie" e ApameLe samajAI jAya. tema prastutamAM paNa jo' sAdhuzabda che, ema nirUpaNa karavAmAM AvatA tarata samajAi jAya ke "jAvI vigere apazabdo che. athavA vivigere apazabdonuM nirUpaNa karavAmAM AvatA samajAI jAya ke je sAdhuzabda che. paraMtu prazna thAya ke "bhale banne paikInA koi paNa bhAMgAne laine nirUpaNano meLa paDe, paNa sAdhuzabdonA nirUpaNanA bhAMgAmAM lAghava che? ke apazabdonA nirUpaNanA bhAMgAmAM ?" tyAM sAdhu (= upAdeya) zabdonA nirUpaNanA bhAMgAmAM lAghava ane apazabdonA nirUpaNanA bhAMgAmAM gaurava jANavuM. lAghave eTalA mATe ke sAdhuzabdanuM nirUpaNa thatA ApaNane sAkSAt te sAdhu zabdano bodha thai jAya che ane apazabdonA nirUpaNamAM gaurava eTalA mATe che ke eka eka sAdhuzabdonA apabhraMza ghaNA che. jemake eka ' sAdhu zabdanA ravI, joLI, gotA, jovoni vigere aneka apabhraMza rUpa apazabdo che. apazabdonA nirUpaNamAM e badhAnuM nirUpaNa karavA besavuM paDatuM hovAthI gaurava thAya che. ATalI vAta uparathI sAdhu zabdonuM nirUpaNa karavuM joie e vAtano nizcaya to thai gayo. paraMtu zuM sAdhuzabdonA jJAna mATe jo, azva: puruSa:, rastI, zani., gRpa, brAhI: Ama pratipadapATha (= eka eka sAdhuzabdano pATha) karavo joie? jo e rIte sAdhuzabdo samajAvavA besIe to sAdhu zabdo to anaMtA che. evI vAta paNa saMbhaLAya che ke "bRhaspatie indrane devatAi hajAra "varSa sudhI eka-eka sAdhuzabdonuM zabdapArAyaNa kahyuM, to paNa te aMtane na pAmyuM." devonA guru bRhaspati jevA vaktA ane indra jevA buddhizALI zrotA, emAM vaLI devatAi hajAra varSa jeTalo adhyayanakALa, chatAM zabdapArAyaNa aMtane na pAme to alpa AyuSyavALI AjanI prajAthI zI rIte zabdapArAyaNa aMtane pAme? vaLI koipaNa vidyA grahaNakALa (= adhyayanakALa), abhyAsa (= svAdhyAya) kALa, adhyApana (upadeza) kALa ane kriyA (lokavyavahAra) kALane laine upayukta thAya che. tethI jo A rIte eka eka zabdono pATha karavA besIe to AkhuM jIvana cAra paikInA prathama adhyayanakALamAM ja pUruM thai jAya. tethI sAdhuzabdono pratipadapATha karavo vyAjabI nathI. paNa sAmAnya (= utsarga) vizeSa (= apavAda) sUtronI (A) manuSyonuM eka varSa eTale devatAono eka divasa, manuSyonA 30' varSa eTale devono eka mAsa, manuSyonA 360varSa eTale devonuM eka varSathAya. AvA 1 hajAra devatAi varSa arthAt mAnavonA 3,60,000varSa ahIM samajavAnA che.
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ .2.4 51 racanA karavI joIe, jethI alpa yatnathI ekasAthe moTA moTA zabda samUhanuM jJAna thai zake. jemake samAnAnAM te rI: 2.2.2' A sAmAnyasUtra dareka samAnAnta ane samAnAdi zabdone AvarI samAna svarono samAna svaronI sAthe dIrgha Adeza karavAnI vAta kare che. tethI pram vigere sthaLanI jema pi + matra AvA sthaLe paNa Tu ane A samAna svara hovAthI temano te sUtrathI dIrgha Adeza thavAno prasaMga vartatA tenI sAme 'varasyuM svare yavaratnam ?.2.22' AvuM ruvarNAghanta ane asvasvarAdi dareka zabdone AvaratuM vizeSa sUtra banAvavuM paDe. jethI dhyatra vigere sAdhuzabdaprayoga siddha thai zake. evI ja rIte joDav[ .2.76' A sAmAnyasUtranI sAme 'nAto Do.havAma: 6.3.7ra' AvuM vizeSa sUtra banAvavuM paDe. paraMtu A rIte sAmAnya-vizeSa sUtro banAvI moTamoTA zabdasamUhane AvaravA hoya to te mATe samAna, dIrgha, varNa, sva, svara, karma vigere saMjJAonI racanA jarUrI che. kemake saMjJA ekasAthe moTA varNasamudAya vigerene jaNAvavAnuM kAma karatI hoya che. AthI varNa samAsnAya (= 3 thI laine sudhInA vargo) loka pAsethI jaNAye chate have temane lagatI svara vigere saMjJAo "bontA. svara: 2.2.4' vigere sUtrone laine prastuta karavAmAM Ave che. (zaMkA - vargo to svara ane vyaMjana ema be svarUpe saMbhave che. to kema te paikI vyaMjana saMjJAne darzAvatuM sUtra pahelA na batAvatA svara saMjJAno nirdeza karatuM sUtra prathama batAvyuM che? samAdhAna - vyaMjananuM uccAraNa svaranI sahAya vinA zakya nathI. jyAre svaranuM uccAraNa svataMtra paNe karI zakAya che. AthI svaronA AlaMbananI apekSA rAkhatA vargonI vyaMjana saMjJA batAvatA pUrve svarasaMjJA batAvavAmAM Ave che.] govA . svara: IT .24 bR.va.-aukIrAvasAnA varNA: svarasaMjJA bhavanti, takAra uccaarnnaarthH| a A i I u U R R la la eM ai o au| audantA iti bahuvacanaM varNeSvapaThitAnAM dIrghapAThopalakSitAnAM plutAnAM saMgrahArtham, tena teSAmapi svarasiMha svarapraveza:-"vahelve svare 1-3-ra-na" (2.22) phlevamIra: sUtrArtha :- ra thI mo sudhInA vargone svarasaMzA thAya che. sUtrasamAsa - got maoNDaoNo vA vevAM te = gauvattA: (vadhu) svayaM rAnane ti svara: vivaraNa - (1) zaMkA - sUtrakAre 'gauttA: svara:' AvuM sUtra banAvyuM che, tene badale kharekhara to 'nauparyantA. svara:' AvuM sUtra banAvavuM joie. arthAt sUtramAM gatta zabdane badale paryanta zabdano niveza karavo joIe. te A rIte - maryAdAne jaNAvanAro manta zabda sada tenA vartate' ane "tata: prA gha' Ama
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsanaM be arthamAM varte che. prathama artha mujaba anta zabdane laine je bahuvrIhi samAsa thaze temAM bahuvrIhithI vAcya (A)anyapadArthamAM anta zabdathI sUcavAtI maryAdAno aMtarbhAva thaze. jemake 'maryAvanta(B) kSetre Tevavattastha' arthAt 'amuka maryAdA che cheDo jeno evuM khetara devadattanuM che.' ahIM maryAdArUpe batAvela sthaLa khetaranuM avayava hovAthI te khetaramAM aMtarbhAva pAme che. arthAt khetaranI sAthe-sAthe maryAdArUpa tenuM avayava paNa devadattanI mAlikInuM jaNAya che. jyAre bIjA artha mujaba anta zabdane laine thatA bahuvrIhithI vAcya anyapadArthamAM anta zabdathI sUcavAtI maryAdAno aMtarbhAva nathI thato. jemake 'nadyattta levavattasya kSetram' arthAt 'nadI sudhInuM khetara devadattanuM che.' ahIM maryAdArUpa nadI khetaranuM avayava nathI, mATe nadI khetaramAM aMtarbhAva na pAmatA tenI pUrvanA bhAga sudhInuM khetara devadattanI mAlikInuM jaNAya che. A rIte anta zabda be arthavALo hovAthI evantA A bahuvrIhi samAsamAM anta zabda 'saha tena vartate' arthamAM lezuM, tyAre 'o sudhInA (arthAt o paNa) vargone svara kahevAya che.' Avo sUtrArtha thaze. paraMtu anta zabdane 'tataH prA va' arthamAM lezuM, tyAre 'o sudhInA (arthAt TM thI o sudhInA) vargone svara kahevAya che.' evo sUtrArtha paNa thaze. have A be arthamAMthI sUtrakArane jo pahelo artha iSTa hoya ane bIjo artha iSTa na hoya to bIjA arthano vyavaccheda karavA mATe sUtrakAre sUtramAM anta ne badale paryanta zabdanuM upAdAna karavuM joie. para upasargapUrvakanA anta zabdanuM arthAt paryanta zabdanuM grahaNa karavAthI 'anya padArtha' antarbhUta arthavALo prApta thaze. jethI ga thI au sudhInA 14 vargone svarasaMzA thai zake. samAdhAna H - tame anta zabdanA thatA be arthane laine sUtramAM je doSa batAvo cho, te doSa Avato nathI, kAraNa ke sUtrakAre sUtramAM 'avayavavAcI' evA anta zabdanuM grahaNa karyuM che. anta zabda avayavavAcI hovAthI 'mot anto (avayava:) yemAM te' e pramANe avayava dvArA samAsano vigraha thaze ane anyapadArtha 'samudAya' banaze. have avayavano avazyapaNe samudAya (= avayavI) rUpa anyapadArthamAM aMtarbhAva thAya. tethI ovantAH samAsamAM A avayava 'varNo' rUpa samudAya (anyapadArtha) mAM aMtarbhAva pAmaze ane 'A che avayava jeno, evA varNasamudAyane svara kahevAya che.' e samAsArtha thaze. tethI Ja thI o sudhInA 14 varNo svarasaMjJA pAmaze. (A) 'pUrvapArthapradhAno'vyayImAva:, uttarapArthaprayAnastatpuruSa:, anyapArthaprayAno bahuvrIhika, 35yapArthaprayAno doH ' rUti prAcAmAvArtAnAM pravAlaH / (A prAyovAda che, siddhAnta nahIM.) (B) maryAvA anto yasya tad = maryAvAAM kSetram
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.1.4 53. Azaya e che ke jyAM manta zabda avayavavAcI hoya tyAM bahuvahithI sada tenA vartate artha prApta thAya che, ane jyAM te sAmIpya arthane jaNAvato hoya tyAM 'tata: pra -' artha prApta thAya che. 'morA:' ane kAnta kSetram' sthaLe manta zabda avayavavAcI che ane 'dyanta kSetram' sthaLe te sAmIpyavAcI che. mULa vAta evI che ke bahuvrIhisamAsa be prakArano che. tadguNasaMvijJAna bahuvrIhi ane atadguNasaMvijJAna bahuvIhi. je bahuvrIhi sthaLe samAsanA aMzothI jaNAtA padArtha ane anya padArtha vacce avayava-avayavIbhAva hoya tyAM aMzabhUta avayavone avayavI anya padArtha sAthe AvaranAro targuNasaMvijJAna bahuvrIhisAsa thAya che. jemake navamAnA sthaLe bahuvahinA aMzo nava ane kaf zabdathI jaNAtA lAMbo kAna" rAsabhanA avayava che ane anya padArtha 'rAsabha" avayavI che. tethI rAsane lavAtA bhegA tenA avayava lAMbA kAnane paNa lAvavAmAM Ave che. tema prastutamAM paNa montA: bahuvrIhi sthaLe no avayava che ane anya padArtha varNasamudAya avayavI che. mATe tadguNasaMvijJAna bahuvrIhithI varNa samudAya bhego teno zo avayava AvarAya che. Ama sada tenA vartate" artha prApta thayo. have je bahuvIhisthaLe samAsanA aMzabhUta padArtha ane anya padArtha vacce sAmIpya ke sva-svAmIbhAva vigere saMbaMdha hoya tyAM aMzabhUta padArthane anya padArtha sAthe na Avarato ataNasaMvijJAna bahuvIhi samAsa thAya che. jemake tripurAnIyatA bahuvrIhi sthaLe aMzabhUta padArtha 'citra gAyo ane anya padArtha govALa vacce sva-svAmIbhAva saMbaMdha che. tyAM govALane lavAtA bhegI gAyo paNa lavAya che evuM nathI. tema nadatta kSetram' sthaLe nadIe devadattanI mAlikInA kSetranuM avayavana banI zakatA te kSetrane samIpavartI hovAthI samAsanA aMzabhUta nadI ane anya padArtha kSetra vacce sAmIpya saMbaMdha che. tethI atarguNasaMvijJAna bahuvahithI kSetranI sAthe nadI devadattanI mAlikIno viSaya nathI banatI. paNa samIpavartI nadInI apekSAe pUrvavartI (tA: prA) kSetradevadattanI mAlikInuM jaNAya che. tadguNa saMvijJAna ane atadguNasaMvijJAna bahuvrIhi aMge vizeSathI jANavA 1.4.7 sUtranA bRhanyAsanA amArA vivaraNamAM pRSTha-27 upara juo. zaMkA - paraMtu bhASyamAM to "sarvatravADantaza "sada tenA vartate ti" AvI paMkti darzAvI manta zabdane badhe sada tenA vartata arthamAM vartato kahyo che. to nadanta kSetre sthaLe kema anta zabdane sAmIpyavAcitAne laine 'tataH pra ir' arthamAM vartato kaho cho? samAdhAna - bhASyanI vAta saMbhavanI apekSAe che. tethI jyAM vasanta zabdano avayavavAcitAne laIne sada tenA vartate artha saMbhavita hoya tyAM sarvatra tene levAnI vAta che. arthAt jyAM mA zabda avayavavAcI ane sAmIpyavAcI ubhaya rUpe saMbhavato hoya tyAM tene avayavavAcI rUpe ja grahaNa karavAnI vAta che. jema ke kalAnta kSetra (A) yatra tasya = anyapadArthasya guNAnAm = upalakSaNAnAM (pUrvottarapadArthayoH) api kArye saMvijJAnam = bodho bhavati tatra tadguNasaMvijJAnabahuvrIhirbhavati, anyatra tu atdgunnsNvijnyaanbhuvriihiH|
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsanuM sthaLe maryAdArUpa sthaLane kSetranA avayavarUpe paNa batAvavuM zakya che ane kSetranA samIpavartIrUpe batAvavuM paNa zakya che. tyAM anta zabdane avayavavAcI rUpe levAmAM Ave che. paraMtu 'nadyattta kSetram' sthaLe nadIne devadattanA kSetranA avayavarUpe batAvavI zakya nathI. mATe AvA sthaLe anta zabdane avayavArthaka levAmAM Avato nathI. keTalAka ema kahe che ke 'sarvatra anta zabda avayavavAcI ja hoya che.' upara kahyA pramANe avayavavAcI ane sAmIpyavAcI ema ubhayarUpe saMbhavato nathI ane jyAM anta zabda avayavavAcI rUpe saMbhavavo zakya na hoya tevA sthaLe te sAmIpyavAcI ja hoya. jemake 'nadyattta kSetram' sthaLe 'nadI' kSetranA avayavarUpe saMbhavavI zakya ja nathI, tethI anta zabda sAmIpyavAcI ja bane. bAkI 'maryAvAM kSetram' jevA sthaLe te sAmIpyavAcI rUpe saMbhavI ja na zake. to bIjA keTalAka ema kahe che ke 'sarvatra anta zabda avayavavAcI ja hoya che, paraMtu 'maryAvAM kSetram' jevA sthaLe te mukhyapaNe avayava arthane jaNAve che, jyAre 'nadyanta kSetram' jevA sthaLe sAmIpya Adi arthane laine temAM avayava arthano upacAra karavAmAM Ave che.' Ama A badhA abhiprAyone laine bhASyanI "sarvatrevADantazabdaH 'sajja tena vartate' kRti" vAta che. prastutamAM ovantAH sthaLe anta zabdanI avayavavAcitAne laine o ne svarasamudAyamAM samAvavo zakya che, tethI sUtra 'oparyantAH svaraoNH' AvuM banAvavAnI jarUra nathI. (2) zaMkA :- ahIM taH antAH = JauvantAH Ama tatpuruSa samAsa karavo joie. kemake bahuvrIhi samAsa karatA tatpuruSa samAsa alpanimittaka hovAthI aMtaraMga gaNAya. tethI 'antara, nahi t'nyAyAnusAra te baLavAna bane. samAdhAna :- ahIM a vigere svarone svarasaMzA karavAnI che. tethI 'ovantAH ' sthaLe bahuvrIhi samAsa karI eN vigere svarone anyapadArtharUpe gaNAvavA jarUrI che. strotaH antAH ema vigraha karI tatpuruSa samAsa karavAmAM Ave to svarasaMjJA ae pachInA krame AvatA anusvAra ane visargane prApta thAya. tethI jo kevaLa anusvAravisargane svarasaMzA karavI iSTa hota to prastuta sUtra na banAvatA 'virtyajJanam 2.2.0' sUtra pachInA krame anusvAra Adine svarasaMzAnuM vidhAna karatuM 'anusvArAS: svaraoNH ' AvuM sUtra banAvata. paNa tema nathI karyuM, e ja batAve che ke prastuta sUtramAM 'ovantAH'sthaLe Ja vigerene svarasaMzA karavA bahuvrIhisamAsa karavo iSTa che. (3) sUtramAM zvet sthaLe je t anubaMdha darzAvyo che te uccAraNa mATe che. jo te na mUkavAmAM Ave to o uccAraNa zakya na bane. kemake pAchaLa rahelA anta zabdanA jhU svaranA kAraNe AvantAH AvuM vikRta svarUpa thai jAya. tethI saMdeha vigere pedA thAya ke 'zuM au sudhInAM vargone svarasaMzA karavI che ke Av sudhInA vargone ?'
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22.4 55 zaMkA H- paraMtu ahIM to varNa samAmnAya (OM thI haiM sudhInI varNAvalI) ne laine vAta cAle che. temAM Av evo koi varNa na hovAthI saMdeha thavAno prazna ja nathI. samAdhAna H- barAbara che. paNa atiprasaMga (ativyApti) doSa to Ubho ja rahe che. kemake Av sthaLe avadhiarthaka Ja (mad) ne laine Ja thI r sudhInA vargone svarasaMjJAnI prApti UbhI rahe che. tethI svarasaMjJAnA lakSya na hoya tevA thI r sudhInA varNomAM svarasaMjJAnI ativyApti Ave che. jema dhAtunI upadeza avasthAmAM (= dhAtupAThamAM darzAvelI mULa avasthAmAM) (A) anubaMdha uccAraNa mATe darzAvavAmAM Ave che, tema ovantAH sthaLe paNa t anubaMdha uccAraNa (= svarUpa parigraha) mATe darzAvavAmAM Avyo che. uccAraNa zabdanI vyutpatti uccAryate svarUpeNa svIkriyate'nena saghdhAraLam' AvI che. arthAt jenA dvArA varNanuM svarUpa (= AkAra) grahaNa thai zake tene uccAraNa kahevAya. = (4) bu. vRttimAM je Ja Ja rU rU.. vigere varNo batAvyA che, teo svarUpathIB) arthavAna che. athavA bIjI rIte kahIe to bu. vRttimAM darzAvelA e varNo varNasamAsnAyamAM batAvelA varNonA anukaraNarUpa hovAthI teo anukArya (= jemanuM anukaraNa karavAmAM AvyuM che te varNasamAsnAyanA Ja Ja r rpha.. vigere varNo) rUpa arthane jaNAvatA hovAthI arthavAn che. have Ja vigere varNo arthavAna hovAthI temane 'adhAtuvioi0 1.1.27' sUtrathI nAmasaMjJA prApta thatA 'apavuM na pravujJIta 'niyama mujaba jema temane si vigere vibhaktinA pratyayo lAge, te ja rIte 'vijJanam 1.4.20' sUtramAM batAvelA , 6, vigere varNomAM paNa vibhakitanA pratyayo lAgatA : vo no dho 6H, cazcho naH AvA bhinna bhinna svarUpo thavAno doSa Ave. mULa svarUpa kAyama rahe mATe samAhAra dvandva samAsa karI rAvasakSam A rIte varNono nirdeza karo to vigere varNo potAnuM svataMtra astittva gumAvI zaSasaham samudAyanA avayavarUpe vikAra pAme che. AthI vargo athavAn hovA chatAM jema anuvarA vanyA sthaLe kanyAne udara hovA chatA tenI avivakSA karavAmAM Ave che, tema varNonA arthavattvanI avivakSA karavAthI temane vibhaktinI utpatti nathI thai. (A) jemake dhAtupAThamAM mana zabde (70) dhAtumAM Ja anubaMdha uccAraNa mATe darzAvyo che. jo te na batAvavAmAM Ave to 'chuTatRtIyaH 2.2.76' sUtrathI g no v Adeza thavAthI'mam zande'prayoga thAya. jethI dhAtunuM man AvuM svarUpa na jaLavAvAthI dhAtunAM svarUpanI pratipatti (bodha) na thai zake. (B) zabdathI jenuM jJAna thAya tene te zabdano artha kahevAya. zabda dvArA potAnA svarUpano paNa bodha thAya che. tethI zabdanuM svarUpa e teno artha kahevAya. Ama svarUpane AzrayIne Ja, ma, rU vigere varNo arthavAna che. (juo ma. mAdhya pravIpodyota, pratyA., vAti-1) (C) svarUpasvarUpioranuAryADanuvaLayomevasya vikSitatvArthavattvasyA'vivakSA| (ma.mAvyapravIpavivaraLam, pratyA-1, vAtivaka-2)
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana zaMkA - paNa bra. vRttimAM ka mA . A rIte pAse pAse svaro AvavAthI zuM temanI saMdhi thaI dIdhuM Adeza na thavo joIe? samAdhAna - nA. kemake hAla varNasamApnAyane laine cokkasa vargone svarAdi saMjJAnuM vidhAna thai rahyuM che. arthAt svarAdi saMjJAo kAMi varNasamApnAyamAM aMtarbhAvanathI pAmatI ane dIrgha AdezarUpa vidhi svarasaMjJA pAmelA vargone laine pravarte che. tethI prathama varNa samApnAya, bIjA krame svarAdi saMjJAo ane trIjI kakSAmAM hasva-dIrdhAdi saMjJAonI vAta Ave. hAla to bIjA krame AvatI svarasaMzAnuM vidhAna cAlI rahyuM che. tethI haju svarone dIrdhAdi saMjJAo lAgu paDI na hovAthI saMdhi thai dIrgha Adeza thavAnI Apatti nahIM Ave(A). athavA ahIM batAvelAM mAruM vigere varSo vArdi gaNa aMtarvata avyayo hovAthI temane lAgelA vibhakitanA pratyayo lopAine bu. vRttimAM prayoga thayo che tema samajavuM. (5) ahIM varNa samApnAyamAM che te ane te Ama vargonA samudAya paNa batAvyA che ane 4 AvA temanA avayavo paNa batAvyA che. temAM samudAyane AzrayIne jo svarasaMjJAno nirdeza karavAmAM Ave to avayava vinA samudAyanuM astitva zakya na hovAthI avardhasaMnidhirUpeTapakI paDelA avayavone svarasaMjJA lAgu na paDI zake ane jo avayavone svarasaMzA karavAmAM Ave to samudAyane svarasaMjJA na thaI zake. jemake 3 4 vigere vyaMjanonuM svara vinA uccAraNa muzkela hovAthI A anubaMdha temanI sAthe joDavAmAM Ave che. have te A no bIntA. svara: 2.3.4' sUtramAM svara rUpe pradhAnapaNe nirdeza thai cUkyo hovAthI kArthinam ?.2.20" sUtramAM ja lA sthaLe gauNapaNe uccAraNa mATe vaparAyo hovAthI s + a = = vigere varNa samudAyamAM vartato A avayava vyaMjanasaMjJAne pAmato nathI. mATe ja vaDAH sthaLe ane vyaMjana gaNI tenI paramAM rahelA tti (= visarga) no rIrdhadya0 2.4.45' sUtrathI lopa karavAmAM Avato nathI. tema prastutamAM paNa che je mo samudAyamAM vartatA rU 3avayavo AgaLa A Tu 3Ama vaNavalI batAvatI vakhate pradhAnapaNe svarasaMjJAne pAmI cUkyA hovAthI jyAre teo che to rUpa samudAyonA nirmANamAM gauNa rUpe vaparAya tyAre teo svarasaMjJAnena pAmI zake. zaMkA - 'toDavAn 2.2.23' sUtrathI ino je Adeza thAya che. te Adeza no nivartaka (= nikAla karanAra) banavo joIe. paraMtu tenA avayavama ane ruesamudAyasvarUpanahovAthI temano nikAla karanAra (A) "jo dIdhasaMjJAnuM vidhAna haju nathI thayuM mATe dIrdhaAdeza nathI thayo ema kaho cho, to A pachInA vivimAtra 2.'sUtramAM dIrdha saMjJAnuM vidhAna thatA pUrve kema trimAtrA zabdane pratyaya lagADI dIrgha Adeza karavAmAM Ave che?' Avo prazna udbhavatA athavA" kahIne trIjuM samAdhAna Ape che.
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.1.4 57 zI rIte banI zake ? ane jo bane che to mAnavuM ja paDe ke A ane ? avayavo samudAya rUpa manAvAthI temane paNa samudAyane lagatI svara saMjJA vigere kAryo lAgu paDavA joIe. samAdhAna - avayavanI nivRtti vinA samudAyanI nivRtti karavI zakya nathI. tethI mad Adeza dvArA , samudAyanI nivRtti tyAre ja thai zake jyAre ne nAntarIyaka (= 9 thI alaga na karI zakAya) evA ane 2 avayavonI nivRtti thAya. Ama ma Adeza dvArA nI sAthe je 5 ane rUavayavonI nivRtti thAya che te ma ane huM avayavo ne nAntarIyaka che mATe, nahIM ke ane avayavo samudAyanI svarasaMjJA vigere kAryone bhajanArA che mATe A rIte je mo mo aMge paNa samajI levuM. zaMkA - mane sthaLe ekasAthe samudAyanuM Adeza rUpa kArya prApta che ane nA avayavanuM dranA sAthe maLI dIrgha AdezarUpa kArya prApta che. temAM avayavakArya aMtaraMga hovAthI, sAkSAt kahevAyuM hovAthI temaja pratyakSa) hovAthI baLavAna gaNAya. mATe dIrdhaAdezarUpa avayavakArya thavAno prasaMga Avaze. samAdhAna - A rIte to nI paramAM svara AvatA tenA rU avayavane laine sarvatra kAM to samAnAnAM 2.2.' sUtrathI dIrgha Adeza kAM to vadhe .2.22' sUtrathI vigere Adeza thaze. ('va ' sUtranuM kArya paNa uparokata hetuone laIne aMtaraMga bane che.) tethI Adeza rUpa kArya niravakAza banavAthI te aMtaraMga dIrgha Adeza rUpa kArya karatA paNa baLavAna banaze. mATe te ja kArya thaze. zaMkA - Adeza niravakAza kyAM bane che? ane mAyAdi sthaLe e prApta hovAthI sAvakAza che. samAdhAna -nA, tyAM paNa 'vare 2.2.2?' sUtrathI nA avayavano Adeza prApta che. mATe mam Adeza sAvakAza nathI. (A) avayavanI pratIti thayA bAda ja samudAyanI pratIti thAya. mATe zIgha athavA prathama upasthita thatA avayavonuM kArya aMtaraMga gaNAya. evI ja rIte A Adeza sAkSAt samudAyane vihita che. tethI Adeza thatA nA avayava ane rU nI nivRtti sAkSAt nahIM paNa I samudAyanA mAdhyame parokSapaNe thAya che. paraMtu dIrdhaAdeza rUpa avayavakArya "samAnAnAM 2.2.'sUtrathI sAkSAt samAna saMjJaka rUavayavane kahyuM che. tethI te aMtaraMga gaNAya. jo ke "to .2.22' sUtrathI thato A Adeza paNa sAkSAt ne ja kahyo che. paraMtu te sUtramAM paranimitta tarIke sAmAnyathI svarane grahaNa karyA che, jyAre 'samAnAnAM sUtramAM paranimitta tarIke sAkSAt samAna saMjJaka svaravizeSane grahaNa karyA che. mATe ahIM nimittanI apekSAe sAkSAttva samajavuM. temaja jethI sAkSAt ukta che, tethI ja te pratyakSa paNa che.
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana zaMkA - ane mAryAdi avasthAmAM rU nA uttara avayava Tu no Adeza 'rUva2.2.2?' sUtrathI avazya prApta che. chatAM tyArabAda 'to. 2.2.23' sUtrathI junA AdezarUpa navI vidhino AraMbha karyo che. tethI 'vena nAbAre je vidhirArazmate ja tava vAyaH ()'nyAya mujaba Adeza rUpa vidhi dvArA Adeza rUpa vidhino bAdha thAya che. Ama mane mAryAdi sthaLe kam Adeza prApta hovAthI te sAvakAza che. mATe jema ja + = thI sthaLa samAnasvarano dIrgha Adeza prApta che, tema mane sthaLe paNa nA uttara avayavano paravartI sAthe aMtaraMga dIrdha Adeza prApta che. samAdhAna - tamArI vAta barAbara nathI. kemake marU ane 3 avayavo che mo mo samudAyamAM tirohita (chupA)(E) che. vaLI teo samudAyanI niSpatti (= je so so nI utpatti) rUpa eka kAryamAM vyagra hovAthI parataMtra che. mATe teo potAne lagatA dIrgha Adeza vigere bIjA kAryomAM nimitta na banI zake. mATe mane rUdra sthaLe nA uttara avayavarUne laine dIrdha Adeza na thai zake. (C)athavA to narasiMha' nyAyathI che go gau nA avayavabhUta ma ane alaga prakAranA varSo hovAthI arthAt viSNue je narasiMhanuM rUpa dhAraNa karyuM hatuM, temAM keTalAka avayavo naranA to keTalAka avayavo siMhanA hovAthI temAM narava na manAya ke siMhatva paNa na manAya. paraMtu te bannethI alaga jAti (= jAvaMtara) mAnavI paDe. tema ma + avayavonA meLApathI banelAM che ane A +3avayavonA meLApathI banelA mo D) saMdhyakSaronA avayava rU ane 3mAM, svataMtra 5 rU ane savarNomAM kamazaH vartatI gava putva ane satvaE) jAti na mAnI zakAya, paNa alaga jAti (jAyaMtara) mAnavI paDe. arthAt avayavabhUta rU 3ne svataMtra rU 3karatA alaga mAnavA paDe. temane vize je svataMtra vigerenI buddhi thAya che, te teo vacce atyaMta sadazitA hovAnA kAraNe bhrAMtirUpa che, tethI mane vigere sthaLe kevaLa saMdhyakSaranI niSpattimAM kAraNa banatA nA uttara avayava vijAtIya ne laIne dIrgha Adeza na thaI zake (A) jene lagatI amuka vidhi avazya prApta hoya chatAM tenA saMbaMdhI je navI vidhino AraMbha karavAmAM Ave te navI vidhi avazya prApta vidhino bAdha kare.' nyAyamAM na aprANe ema be na che, tethI to nago prakRtamI rAmata:' nyAya mujaba prApti rU5 prakRta artha ahIM prApta thAya che ane be na kAra mUkI niSedha mukhe vAta karI hovAthI avazyabhAva"arthanI prApti thAya che. (B) jema dUdhamAM bheLavela pANI tirohita (anabhivyakta) hovAthI te potAnuM svataMtra kArya karatA dUdhanuM kArya ja kare che, tema prastutamAM paNa marU ane 3avayavo che ane mo mAM tirohita hovAthI teo potAnuM dIrghatva vigere svataMtra kArya karatA nathI. nanu paratantrasyA'pi svakAryapravartakatvaM kiM na syAt, ata aah-nrsiNhvditi| (annambhaTTakRta mahAbhASyapradIpodyotanam, pratyA.2) (D) ekaprayatnajanyatvAdekavarNatvameva, na vrnndvysmudaaytvmityrthH| (annambhaTTakRta mahAbhASyapradIpodyotanam, pratyA.3) tadavayave naratvAdyabhAvavadetadavayave'pyatvAdyabhAva iti bhaavH| (ma.bhASya pradIpodyota, pratyA. 3)
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ ..4 59 (6) zaMkA - vyAkaraNazAstramAM jema thI sudhInA varSo batAvyA che, teo koikane koika zabdomAM vaparAtA hovAthI saprayojana (saphaLa) che, paraMtu jhU ane vargonuM kAMI prayojana na hovAthI temanI koi jarUra nathI. kAraNa jhU kAra to mAtra 2-nR-naM. 2.rU.62' sUtrathI dhAtunA trano nR thAya tyAre ja jovA maLe che. vaLI te tUne svarasaMzaka mAnavAnuM koi phaLa maLatuM nathI. tathA nU kArano to sarvathA prayoga ja saMbhavato nathI. samAdhAna - tRne svara mAnavAthI koi phaLa maLatuM nathI, e vAta khoTI che. tene svara mAnavAnA traNa phaLa maLe che(A). (i) vIryAdi. 2.rU.rUra' sUtrathI vastRta nA ne dhitva thavAthI vastRpta: Avo prayoga to ja thAya, jo tRne svara mAnavAmAM Ave. vaLI vastRrUziva!ityAdi prayogamAM tUrAvAma7U0 7.4.22' sUtrathI je kutakArya thayuM che, te vRne svara mAnIe to ja thaI zake. tethI ne svara mAnavo jarUrI che. (ii) vaLI zabdo cAra prakAranA hoya che. jatizabda, guNazabda, kriyAzabda ane yadacchA zabda. tyAM padArthamAM rahelA dharmanI pravRttinimittaB) rUpe je zabdo apekSA nathI rAkhatA, tevA zabdone yadacchA zabda' kahevAya che. tevA nRta vigere yadacchA zabda paramAM hote chate dhvastRta di, mastRta di (vRtaka" nAmanA vyakitane dahIM Apa madha Apa.) ityAdi prayogamAM vahe. 2.2.22' sUtrathI Si ane madhu nA svarano, TU vigere karavo te ne (A) "vRkSAropazo yadacchAzaninura-sutA (T., pratyA.ra, vartika-2) jhU kAranI jarUra (1) yadacchA prakAranA zabdo mATe, (ii) uccAra karavAnI azaktithI trAnA badale stranuM uccAraNa thaI jAya to tenA anukaraNa avasthAmAM jhUkAranuM uccAraNa karavA mATe ane (iii) dhitva-plata vigere kArya karavA mATe che. zabdano prayoga karavo tene zabdanI pravRtti kahevAya ane zabdonI pravRtti padArthamAM rahela ko'ka dharmane najaramAM laIne thAya. jAti, guNa ke kiyA rUpa je dharmane najaramAM rAkhI zabdanI pravRtti thAya te pramANe te jAtipravRttinimittaka, guNapravRttinimittaka ke kriyApravRttinimittaka zabda kahevAya. jemake vyaktimAM rahela puruSatva, gotva vigere jAtione najaramAM rAkhIne puruSa, jo vigere zabdano prayoga karavAmAM Ave che. AvA zabdone jAti pravRttinimittaka zabdo kahevAya. vyaktimAM rahela zveta varNa svarUpa guNane najaramAM rAkhI 'mare zvetA' Ama zveta zabdanI pravRtti thAya che, tethI AvA zabdone guNapravRttinimittaka zabdo kahevAya. vyakitamAM rahela bhaNAvavAnI kriyAne najaramAM rAkhI tene mATe pahaja zabdano prayoga thAya che. mATe AvA zabdone kriyApravRttinimittaka zabdo kahevAya che. yadacchA zabdonI pravRtti padArthamAM rahela koI dharmane najaramAM rAkhIne nahI, paNa yathecchapaNe karavAmAM Ave che. jemake Ditya vigere zabdo. AvA Dilya, revatta vigere saMjJAzabdomAM saMjJA pote ja pravRtti nimitta banatI hoya che. arthAt je zabdonI padArthamAM potAnA svarUpano Aropa karavApUrvaka pravRtti thatI hoya temane yadacchA zabdo kahevAya. uparokata jAtipravRttinimittaka vigere traNa prakAranA zabdone jAtizabda vigere rUpe paNa kahevAya che ane teo yaugika ke yogarUDha zabdo hoya che. jo ke ahIM zaMkA thaze ke "badhA zabdo dhAtu thakI ja utpanna thanArA hoya che, tethI saMjJA zabdo paNa kriyAzabda gaNAvAthI 'padacchA zabda' Avo koI bhAMgo mAnavAnI jarUra ja nathI." paraMtu cadacchA zabdo avyutpanna hoya che, mATe temane mAnavA jarUrI che.
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana svara mAnavAnuM prayojana che. yadacchA zabdonI pravRttimAM kevaLa temanuM svarUpa ja kAraNa bane che. tethI AvA zabdono nivartaka bIjo koI zabda maLato na hovAthI te zabdo sAdhu gaNAya che. zaMkA - ziSTa prayukata evo kRta zabda jyAM sudhI maLato hoya tyAM sudhI yadacchA prakAranA saMjJAdi zabda nRtamAM tenuM ja kalpana karavuM ucita gaNAya. tethI azAstrIya evo nRta nahIM paNa te zabda sAdhu hovAthI tyAM nRtane badale Rta kalpIne RtAya reTi, tArehi evo prayoga samajavo joIe. samAdhAna - ema kaMi zAstrAvita evo Rtaka zabda nRta zabdanuM nivartana na karI zake, kAraNa Rta (niMdaka) ane nRtaka (te nAmano vyakita) bannenA artha judA che. samAna artha jaNAto hoya tyAre ja zAstrAvita zabda azAstrAnvita zabdanI nivRtti karI zake che. jemake - je ane AvI zabdano artha sarakho che, to zAstrAnvita jo zabda azAstrAnvita AvI zabdanI nivRtti karI zake. zAstrAnvita vatta zabda azAstrAnvita keva-viUT zabdanI nivRtti karI zake. nRtava zabda jo Rtava zabdanA arthamAM ja vaparAyo hoya to te traDhatava zabdanA apabhraMzarUpe(A) gaNAvAthI asAdhu zabda gaNAya. kemake ekano eka zabda koika arthavizeSane laIne sAdhu gaNAya che, anyathA asAdhu gaNAya che. jemake azva ane asva: zabdono prayoga karAtA jo masta zabda = vidate vaM ca vigrahane laIne dhananA abhAva" rUpa arthavizeSamAM vaparAyo hoya to te sAdhu gaNAya che, paraMtu jo teajAtine oLakhAvavA rUpe vaparAyo hoya to asAdhu gaNAya che. evI ja rIte gAya mATe joLI zabda goNI (= dhAnyanuM bhAjanavizeSa ke dahIM valovavAnuM vAsaNa vizeSa) nA sAdharma (samAnatA) ne laIne jo prayojAyo hoya to te sAdhu gaNAya. paraMtu gotva jAtine najaramAM rAkhI gAya mATe vaparAyo hoya to te asAdhu gaNAya. paraMtu yAdacchika sRta zabda to te zabda karatA bhinna arthano vAcaka che, tethI traDhatava zabda sRta zabdanI nivRtti na karI zake. athavA to nRta vigere yadacchA zabdo avyutpanna hoya che ane ziSTo dvArA prayoga karAyelA, paraMparAthI AvelA temano saMjJAzabda rUpe prayoga karavAmAM Ave che. AvI vigere zabdo ziSTa paraMparAthI AvyA nathI tema samajavuM. (ii) azakitanA kAraNe koie karelA asAdhu zabdaprayoganuM anukaraNa karavAmAM Ave to tyAM anukaraNa anukArya zabdAtmaka arthano vAcaka bane ane anakArya (= asAdhu zabdo dvArA te azakitanA kAraNe je sAdhu zabdanA badalAmAM bolAyo hoya teno artha jaNAvavAno uddeza hovAthI banne bhinna arthavALA banatA judA zabdo (A) apabhraMza zabdo ane yadacchA zabdomAM pharaka che. Avo zabda jo zabdanI paraMparAmAM e ja arthamAM svarUpAntara pAmyo che, tethI te apabhraMza zabda kahevAya. hindu vigere zabdo koi mULa zabdonA svarUpAMtara nathI. sAthe teo mULathI saMskRta bhASAnA zabdo paNa nathI. lokamAM saMjJA mATe temano vyavahAra thato hovAthI temane saMskRta bhASAmAM samAvI levAmAM AvyA che. ahIM dhyAnamAM rAkhavuM ke amuka zabdane apabhraMza zabda gaNAvavo hoya to temAM mULa zabdano artha jaLavAya te jarUrI che, anyathA te apabhraMza na gaNAya. nRtaka zabda Rta zabdanA arthamAM vaparAyo hoya to ja tene trakata zabdanA apabhraMza rUpa gaNAvI zakAya.
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 61 2.2.4 gaNAya. Ama anukaraNa rUpa nRta zabda sAdhu evA trikata zabda karatA bhinna arthavALo hovAthI te AgaLa azva ane sva sthaLe kahyA mujaba sAdhu zabda kahevAya. vaLI ziSTo paNa bIjA sAdhu zabdonI jema anukaraNa zabdono prayoga kare che, mATe paNa te sAdhu zabda gaNAya. tethI azakitanA kAraNe koi kumArI trata ne badale tRta Avo asAdhu uccAra kare, to te 7 kAranuM anukaraNa (nakala) karI batAvavA tRkAra uccAravo paDe. tethI varmAvalImAM nRno nirdeza jarUrI che. jemake - mAtRta phatyAdi (kumArI nRta A pramANe bolI), ahIM anukaraNabhUta nR ne svara mAnI r nuM kArya thayuM che. zaMkA - kumArIe uccArela nRtara prayoga asAdhu (dUSita) che, tethI tenuM anukaraNa paNa asAdhu ja gaNAya. kAraNa anukArya jo dUSita hoya to tenuM anukaraNa paNa dUSita hoya. jema - koie gAya haNI ke surApAna karyuM, to tenuM anukaraNa karanAra bIje paNa jo gAya haNe ke surApAna kare to tenuM patana thAya che. Ama anukaraNa svarUpa tRta vigere zabdo mATe varSAvalImAM rRno nirdeza jarUrI nathI. samAdhAna :- koinuM dekhIne bIje gAya haNe ke surApAna kare, te to te ja kriyAnuM (arthAt tenAthI abhinna kriyAnuM) anuSThAna karyuM kahevAya, anukaraNa nahIM. anukaraNa to pazcAtakaraNane nahIM, paraMtu tatsadaza kiyA karI hoya tene kahevAya. gohanana ke surApAnanuM anukaraNa karatA kadalIne chede ke payaH pAna kare, tene anukaraNa kahevAya. tevA anukaraNathI durgatimAM patana thatuM nathI. tethI anukArya dUSita hoya to anukaraNa paNa dUSita hoya e siddhAMta khoTo Thare che. zaMkA - e siddhAMta khoTo nathI, sAco ja che. dA.ta. munI sthaLe munI dvivacanAnta rUpa hovAthI 0 2.2.24' sUtrathI saMdhikAryano niSedha thAya che. have e ja zabdaprayoganuM koI munI tyAda' ema anukaraNa kare tyAre munI zabda pada' nathI paraMtu anukaraNa che, tethI tene dvivacananuM rUpa na kahevAya. mATe anukaraNa hoya tyAre munI sthaLe saMdhi thavAno prasaMga Avaze, jyAre saMdhi to thatI nathI. tethI prakRtivalanuzaLa *e nyAyanI sahAyathI tyAM anukaraNa rUpa munI zabda paNa prakRtivat (anukAryavata) dvivacanAtta gaNAze ane munI tyAdi e pramANe asaMdhi thaze. tyAM jema e nyAyanI sahAyathI dvivacanAntanuM anukaraNa paNa dvivacanAnta manAyuM, tema duSitanuM anukaraNa paNa dUSita ja mAnavuM paDe. zaMkA - "prakRtivana ' nyAyathI to je zAstrIya prakRti hoya, tenA ja dharmo anukaraNamAM atideza pAme che, game te prakRtinA nahIM. (A) prakRti(= anukAryane je kAryo thatA hoya te kAryo anukaraNamAM paNa thAya.
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana nRtajJa vigere asAdhu (dUSita) prayogo 'prakRti' hovA chatAM 'zAstrIya prakRti' nathI, kAraNa ke vyAkaraNa zAstramAM teno kyAMya prayoga karAto nathI. apazabdone siddha karavA e kAMi zAstrIya kArya nathI ane vyAkaraNazAstra mujaba temanA prayoga siddha karavA e paNa zakya nathI. kemake vyAkaraNa sAdhu zabdonA saMskAra (siddhi) mATe ja AraMbhAyuM che. tethI stRta vigere asAdhu zabdo zAstrIya prakRti na hovAthI teno atideza anukaraNamAM karAto nathI. AthI stRta vigere prayogo dUSita hovA chatAM tenuM anukaraNa dUSita nahIM paNa adUSita ja manAze. TUMkamAM anukAryanuM asAdhutva anukaraNamAM saMkrAnta nahIM thAya. 62 Ama bhRta vigere anukaraNa adUSita prayoga hovAthI tenA uccAraNa mATe varNasamAsnAyamAM tlR kAropadeza jarUrI che. tathA 'varSAverasva svare yavatam 1.2.26' sthaLe 'yathAsakmanuveza samAnAm^)'nyAyathI yathAsaMkhya anvaya karavA mATe paNa sR mAnavo jarUrI che. bhR varNane mAnIe ja nahIM, to 'sthAnI' rU, 3 ane RR ema traNa ja thAya ane tenA 'Adeza' y, v, r ane t ema cAra thavAthI viSamatA thAya, tethI yathAsaMkhya anvaya na thAya. Ama upara batAvelA prayojano vaza [ kAropadeza jarUrI che. A ja pramANe dIrgha nuM prayojana svayaM vicAravuM. bhR kAropadeza aMgenI ativizada carcA mATe maharSi pataMjalikRta vyAvaraNa mahAmANya nuM 'Rtva (pratyA. sUtra-2)' juo. (7) Ja A r rphe vigere varNomAM kALa ane zabdone laine vyavadhAna hoya to temanI vacce bheda (judAi) jovAmAM Ave che. jemake 'Ja rU 3 varNasyAnta 1.2.46' sUtramAM 6 6 3 sthaLe asaMhitAB) hovAthI (= virAma levAto hovAthI) a rU 3 varNo vacce kALa vyavadhAyaka banatA bheda paDe che. tevI rIte vRti zabda sthaLe da ane rU svara vacce t zabda vyavadhAyaka bane che, mATe temanI vacce bheda paDe che. paraMtu jyAre eka ja varNa uccAravAmAM Ave tyAre vyavadhAna jovAmAM AvatuM nathI. jemake ekalo maiM bolavAmAM Ave tyAre virAma levAno na rahetA temaja vacce koi zabda na rahetA kALa ke zabda vyavadhAyaka nathI banI zakatA. chatAM udAtta, anudAtta, svarita, sAnunAsika, niranunAsika vigere guNanA bhedane laine ekalA paNa jJa kAramAM bheda jovAmAM Ave che. tethI kALa, zabdanuM vyavadhAna temaja udAtta Adi guNanA bhedane laine a kAra vigere varNo anekatAne pAme che. jemake 14 pram sthaLe 14 ane pram padonA uccAraNa vacce virAma levAyo hovAthI saMdhi nathI thai. tethI '' nA aMtya Ja ane am nA Adya Ja vacce kALa vyavadhAyaka banatA saMdhi na thavAthI bannemAM bheda paDe che. tevI (A) saMkhyAthI samAna hoya ane samAna vacanathI nirdiSTa hoya to pUrvapadano uttarapadanI sAthe yathAsaMkhya (anukrame) saMbaMdha thAya che. (B) saMhitA = virAmAbhAva. tethI asaMhitA = virAmAbhAvano abhAva arthAt virAma kahevAya.
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 63 1.2.4 rIte ra6 gata 2 ane 3 mAM vartatA banne vacce jU ane Tu zabdo vyavadhAyaka bane che tethI temanAmAM bheda paDe che ane C no ra vartI e anudAtta ane 4 vartI A udAtta hovAthI temanAmAM guNane laine bheda paDe che. zaMkA - udAttAdi aneka prakAranA guNavALA e vigere varSo paikI je guNavALA A vigere vargonuM varNasamApnAyamAM grahaNa karyuM hoya temane ja A sUtrathI svara saMjJA thai zake. tethI iDIm sthaLe judA judA guNavALA nI saMdhi thai dIrdha Adeza na thai zake. kemake "svastha hasva-rI-nutI'nyAya mujaba svarasaMjJAne pAmelAno ja dIrgha Adeza thaI zake che. samAdhAna -jAtino Azraya karavAthI doSa nahIM Ave. Azaya e che ke udAtta, anudAtta vigere guNane laine , vigere varNavyakita bhale aneka hoya paraMtu te sarvamAM vartanArI tva, rUtva vigere jAtio to eka ja hoya che. kemake jAti eka, nitya ane darekamAM vartanArI manAI che. (arthAt nava jAti eka, nitya ane dareka prakAranA ma mAM vartanArI manAi che.) varNasamApnAyamAM jema vigere voM batAvyA che temano jAtimAM nirdeza hovAthI temanAthI matva vigere jAtio jaNAze ane vyakita jAtine avinAbhAvI hovAthI dareka ru vigere varNavyakitao sahaja kAryAnvayI banI jaze. eTale ke A sUtrathI thatA svarasaMjJAnA vidhAnarUpa kAryamAM dareka prakAranA ma, vigere vargono anvaya thaze. mATe hunDA sthaLe alaga-alaga guNavALA banne ne svarasaMjJA thavAthI saMdhi thai zakaze. zaMkA - jAtino Azraya jo karo cho to mRtva, stra vigere jAti dIrgha nA, vigere varNavyaktimAM paNa rahe cheA). tethI nA grahaNathI temanuM paNa sahaja grahaNa thai ja jAya che. mATe varNasamAsnAyamAM dIrgha vargono pATha darzAvavo vyartha thaze. samAdhAna - 'jAtinI jema vyaktino paNa avasare Azraya karavAmAM Ave che A vAtanuM jJApana karavA varNasamAsnAyamAM dIrgha vargono pATha darzAvyo hovAthI te vyartha nahIM Thare. Azaya e che ke zabdathI vAcya padArtha koNa bane ? A vAtane laIne be pakSa che : jAtipakSa ane vyaktipakSa), jAtipakSavALA mImAMsako ema kahe che ke zabda dvArA jAtinuM pratipAdana thAya. jyAre vyakti pakSavALA naiyAyiko ema kahe che ke zabda dvArA jAtinA Azraya (A) menA udAtta, anudAtta ane svarita Ama traNa bheda thAya che. vaLI te traNanA sAnunAsika ane niranunAsika ema be bheda hovAthI "cha" bheda thayA. pharI te "cha" bhedanA hasva, dIrdha ane plata ema traNa bheda hovAthI A nA aDhAra bheda thAya che. Ama dIrdha (eTale ke mA) e gano ja bheda hovAthI temAM gatva jAti rahe che. A rIte vigere aMge paNa samajavuM. banne pakSanI dalIlone vistArathI jANavA siddhahema khU. nyAsa adhyAya-1, pAda-4nA amArA gurjara vivaraNa nA pariziSTa-3 mAM nAtipakSa ane pakSa zabda juo.
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana vyaktinuM pratipAdana thAya. vyAkaraNakAro yathAvasara banne pakSone laine iSTaprayogonI siddhi karatA hoya che. have vyakitapakSAnusAra varNasamAsnAyastha na vigere hrasva zabdo dvArA kevaLa temanuM ja grahaNa thai zake, dIrdhanuM nahIM. mATe dIrghavarNonA grahaNArthe varNasamApnAyamAM temano pATha darzAvavo jarUrI che. zaMkA - vyakitapakSAnusAra jema dIrghavarNone alagathI batAvo cho, tema temanA sAnunAsika vigere bhedo paNa grahaNa thavA zakya na hovAthI temano pATha paNa alagathI varNa samAsnAyamAM batAvavo joie. samAdhAna - sAnunAsika Adi bhedomAM abheda adhyavasAya thai zake che. tethI jAtipakSAnusAre temano hasya, dIrdha Adi vargomAM samAveza thai zake che. Azaya e che ke varNasamApnAyamAM je varSo vacce pariTa bheda hoya temano vyakitapakSane AzrayI alagathI pATha darzAvyo che ane jemanI vacce pariphuTa bheda na hoya temano abheda adhyavasAya thaI zakato hovAthI jAtipakSane AzrayI temano alagathI pATha darzAvyo nathI. cokkasa kALamaryAdAnA viSaya banatA vargo vacce pariphuTa bheda hoya. jemake hrasvavarNonI eka mAtrA, dIrdhanI be mAtrA ane DutavargonI traNa mAtrA jeTalo niyatakALa gaNAvyo che, tethI temanI vacce parikruTa bheda saMbhave che. mATe varNasamAsnAyamAM temano ma ma rU . ema vyakitapakSane AzrayI alagathI pATha darzAvyo che. paraMtu hasya, dIrgha ke hutanA sAnunAsika ane niranunAsika bhAMgAomAM kaMI kALabheda paDato nathI. tethI samAnakAlInatAne laIne temanA sAnunAsika ane niranunAsika bhAMgAo vacce abheda adhyavasAya thai zake che. tethI jAtipakSane AzrayI hasya, dIrdha ane plata vargonA sAnunAsika ane niranunAsika bhAMgAono te hasya, dIrdha ane platavamAM ja samAveza karI levAmAM Avyo che, mATe varNasamApnAyamAM temane alagathI batAvavAnuM nathI rahetA. zaMkA - DutavarNo parikruTamedavALA che to temano pATha varNasamAsnAyamAM kyAM darzAvyo che? samAdhAna :- prastuta sUtramAM 'aa . Ama je bahuvacana karyuM che tenAthI varNasamApnAyamAM pariskUTa bheTavALA plata svarono saMgraha karyo che. vAta ema che ke varNasamAsnAyamAM dIrdhasvarono je pATha che te plata svaronuM upalakSaNa^ che ane dIrdhasvaronA pAThathI upalakSita skutasvarono govattA:' ema bahuvacana karI varNa samAsnAyagata varSomAM aMtarbhAva na karatA alagathI saMgraha karavAmAM Avyo che. mATe plata vargono pATha paNa varNa samAsnAyamAM batAvelo ja samajavo. zaMkA - jo ema che to dravRttimAM madhyamavRtti ane vilaMbitAvRttino pariphuTa bheda jovAmAM Ave che, tema madhyamAmAM kUta-vilaMbitAvRttino ane vilaMbitAmAM kUta-madhyamavRttino pariphuTa bheda jovAmAM Ave che. tethI temanAmAM paNa svarasaMjJAno vyavahAra thavo jarUrI che. paraMtu A sUtramAM bahuvacana dvArA temano saMgraha karyona hovAthI temane svarasaMjJA nahIM thai zake. (A) svamatipatvei sati vetaratipAtvamunakSatram
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 65 samAdhAna - pahelA A kUtavRtti vigere che zuM e to samajAvo? zaMkA - vakatAne ekanA eka zloka ke vedanI RcAne bolatA jaLaghaDiyALanA madhyabhAgamAM vartatI sUkSma nADI thakI "nava' jaLabiMdu Tapake eTalo samaya lAge tene dravRtti kahevAya. jo 'bAra' jaLabiMdu Tapake eTalo samaya lAge to madhyamavRtti kahevAya ane soLa' jaLabiMduo Tapake eTalo samaya lAge tene vilaMbitA vRtti kahevAya. ahIM kRtavRttimAM nava jaLabiMduo jeTalo kALa, madhyamavRttimAM kRtavRttinA nava jaLabiMdu jeTalA kALano trIjo bhAga eTale traNa biMdu jeTalo adhika kALa meLavavAthI bAra jaLabiMduo jeTalo kALa ane vilaMbitA vRttimAM madhyamavRttinA bAra jaLabiMdu jeTalA kALano trIjo bhAga eTale cAra biMdu jeTalo adhika kALa vadhu meLavavAthI soLa jaLabiMdu jeTalo kALa apekSita che. tethI traNe vRttithI bolAtA zloka ke RcAnA varSomAM kamazaH trIjA bhAga jeTalo adhika Ama niyatakALa apekSita hovAthI ahIM varSo pariphuTa bheTavALA thayA. tethI varNa samApnAyamAM A traNe vRttivALA vargono pATha hovo joie, jethI temane svara saMjJA thai zake. sAthe ahIMtraNa prakAranI vRtti batAvavAnuM prayojana paNa jANI laIe. granthanA abhyAsa mATe dravRtti, prayoga mATe madhyamavRtti ane ziSyonA upadeza mATe vilaMbita vRttino prayoga karavAmAM Ave che. samAdhAna - A sarva (= traNe) vRttimAM je upacaya-apacaya (= ocho vadhato kALa) batAvyo che te vargone laIne nathI. vargo to sthira ( eka jevA hoya che. paNa vaktAnA jhaDapI ke dhImA uccAraNane laine vRttimAM bheda paDe che. jema eka ja mArga upara koi jhaDapI, koi dhIme ane koI ALasu ati dhIme cAle, tyAM gatimAM pharaka hovA chatAM mArga badalAto nathI. tema A traNe vRttimAM koi vaktA jhaDapI, koi dhIme ane trIjo ko'ka ati dhIme bole temAM uccAraNamAM cokakasa bheda paDe chatAM mArganI jema vargomAM bheda na paDe. Ama vargo enA e ja hovAthI alagathI temane kAMi varNasamAsnAyamAM samAvI svarasaMnnA karavI jarUrI nathI. zaMkA - tame mArganuM je daSTAMta batAvyuM te viSama daSTAMta che. kemake tame mArga ane vargonI je sarakhAmaNI karI che temAM varSo vaktAnA prayatnathI janya (utpanna thanArA) hoya che tethI prayatnano bheda thatA kUtAdivRttiomAM (A) nAgeza bhaTTa nADIkA zabdathI suSumnA nADInuM grahaNa kare che ane palano artha brahmAMDasaMbaddha oja svarUpa amRtabiMdu kare che. yudhiSThira mImAMsaka' ne nAgezanI vAtamAM asvarasa jaNAya che. temanuM kahevuM che ke daSTAMta evuM ApavuM joIe jemAM parIkSaka ane sAdhAraNa jana ekasaMmata hoya". suSumnA nADI dvArA amRtabiMdunuM savaNa yogijanagamya che, sAdhAraNajana vidita nathI, AthI AvuM daSTAMta graMthakAra Ape nahIM. tethI nADIkA zabdathI retanI ghaDI jevI jalaghaDInI naLI samajavI joIe ane biMdu zabdathI jaLabiMdu samajavA joIe. upara vivaraNamAM yudhiSThira mImAMsakanI vAta ThIka lAgavAthI tema artha karyo che ane khU. nyAsamAM kauMsamAM vicA naDiyA ti, . prasiddhinAma] sudhIno je pATha che te nAgeza bhaTTanIma. bhAgyapradIpodyota TIkAmAMthI lIdho che.
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsanuM bheda paDato hovAthI bhinna (ochA vadhatA) kALavALA varNo utpanna thAya che, jyAre mArga to vyavasthita che. arthAt tene cAlanAra vyaktinI kriyAthI oLakhI zakAya paNa utpanna na karI zakAya. AthI mArganI vRddhi ke hrAsa na thatA hovAthI prayatnajanya vRddhi-hrAsavALA vargo mATe tenuM dRSTAMta ApavuM ucita nathI. Azaya e che ke varNonI utpatti pratye uccAraNanI pravRtti kAraNa banatI hovAthI teTalA teTalA cokkasa kALa sudhI uccAraNa pravRtti karavAthI jema hrasva, dIrgha ane pluta vargonI utpatti thAya che, tema niyata kALavALA druta vigere varNonI utpatti paNa thAya che. tethI temane varNasamAsnAyamAM samAvI svarasaMzA karavI jarUrI che. samAdhAna H- ame pUrve kahyuM to kharuM ke jAtipakSano Azraya karavAthI doSa nahIM Ave. varNasamAsnAyamAM batAvela jhU vigere varNomAM vartatI satva vigere jAtio dbhuta, madhyamA ane vilaMbitAvRttine pAmelA Ja vigere varNomAM paNa rahe che, tethI a vigere varSothI varNasamAsnAyamAM temano paNa saMgraha thai temane svarasaMjJA thai jaze. [ahIM 'jAtipakSano Azraya karyo hovAthI kevaLa eN vigere hrasvavarSothI varNasamAsnAyamAM dIrghAdi varNono paNa samAveza thai jAya che, tethI temano pRthak nirdeza karavo jarUrI nathI.' AvI vAta na karavI. kemake varNa samAsnAyamAM temano nirdeza 'jJAtivyanti myAM haiM zAstra pravartate^) 'A vAtanuM jJApana karavA mATe hovAthI sArthaka che.] zaMkA H- jo tame jAtipakSano Azraya karo cho te atva vigere jAtine laine Ja vigere hrasva vargo paNa saMgRhIta thai jAya che. tethI zA mATe varNasamAsnAyamAM - vigere ekeya varNa batAvavo ja paDe? chatAM jo tame batAvo cho to temanA upAdAnanA sAmarthyathI anya vargono varNasamAsnAyamAM samAveza karavo zakya nahIM bane. samAdhAna H- jAtinI pradhAnatAnI vivakSA hovA chatAM (= jAtipakSano Azraya karavA chatAM) jAti e vyaktine nAntarIyaka che. eN vigere hrasva varNa vyaktionuM upAdAna karyA vinA temAM vartatI jAtinuM kathana karavuM azakya che. mATe varNa samAsnAyamAM eN vigere hrasva varNo batAvavA Avazyaka che. tethI varNa samAsnAyamAM upAtta (= gauNapaNe batAvAyela) paNa 6 vigere hrasvavarNa vyaktivizeSo mukhyapaNe vivakSAtA nathI. Ama temanA upAdAnanA sAmarthyathI anya vargono varNasamAsnAyamAM samAveza nahIM thAya tevuM nahIM bane. TUMkamAM vAta eTalI che ke jAtipakSe jo ahvAti jAtinuM kathana thAya to tenA dvArA jAtinA Azraya sarva varNa vyaktinuM grahaNa thai zake. have koi ekAda varNavyaktinuM kathana karyA vinA tadAzrita jAtinuM kathana karavuM zakya na bane. mATe varNa samAsnAyamAM a vigere hrasva varNono upadeza anya krutAdi varNone bAkAta karavA mATe nathI paNa gauNapaNe jAtinA grAhaka rUpe che. - vigere hrasva varNono upadeza jo mukhyapaNe karyo hota to teo upAdAnanA sAmarthyathI anya vrutAdi varNone varNasamAsnAyamAMthI bAkAta karI deta. (A) jAtinI jema vyaktine paNa AzrayI zAstra pravarte che.
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ zaMkA:- jAtino nirdeza karavAthI varNasamAsnAyamAM vargonuM samagra kuLa grahaNa thAya. tethI bhegA saMvRtta vigere doSayukta vargonA grahaNano paNa prasaMga Ave. tethI varNasamApnAyamAM saMvRtta vigereno pratiSedha karavo joie. A saMvRtta vigere kayA che te jANI laie. saMvRtta, kala, bAta, eNIkRta, aMbakRta, ardhaka, grasta, nirasta, pragIta, upagIta, kviNa, romaza, avalaMbita, nirvata, saMdaSTa, vikIrNa vigere, temAM (i) saMvRtta - gaLAne saMkucita karIne uccAraNa karavuM tene saMvRtta prayatna kahevAya. meM to svAbhAvika rIte saMvRtta prayatnavALo ja che, paNa mA) vigere tevA na hovAthI jo teo saMvRtta prayatnapUrvaka bolAya to doSa Ave. (ii) kala-potAnA sthAna sivAyanA anya sthAna thakI utpanna thayelA varNane kaladoSathIyukata kahevAya. te kAlikA svarUpe prasiddha che. (iii) bAta - vadhu paDatA zvAsane kAraNe hrasvavarNa paNa dIrdha jevo saMbhaLAya to te mAta doSathI yukta kahevAya. (iv) |IkRta - aviziSTa (= saMdigdha) arthAt uccArelo varNa go kAra che ke go kAra ; Ama jyAM saMdeha raheto hoya tyAM eNIkRta doSa Ave. (v) aMbakRta - je varNa vyakta hovA chatAM paNa jANe mukhamAM rahelo hoya tema saMbhaLAya to aMbakRta doSa Ave. (vi) ardhaka - dIdhuM hovA chatAM jo varNa hrasva jevo saMbhaLAya to ardhaka doSa Ave. (vi) grasta - jIbhanA mULa sthAnamAM rokAyelA zabdane grasta doSayukata kahevAya. keTalAkanA mate grasta eTale avyakata zabda. dA.ta. moDhAmAM pAna rAkhI bolAtA zabdo. (viii) nirasta - nipura (= kaThora) uccAraNavALA zabdo nirasta doSavALA kahevAya. keTalAka zIgha uccArAyelA zabdone nirasta doSavALA gaNAve che. (ix) pragIta - sAmanI jema gAIne bolAyelA varSo pragIta doSavALA kahevAya. (1) upagIta - samIpastha varNAntarathI jANe anurakta evuM uccAraNa upagIta doSavALuM kahevAya. (xi) kviNa - kaMpapUrvaka uccArAyelA vargo kviNa doSavALA kahevAya. (ii) romaza- gaMbhIra (gaherA) uccAraNane romadoSayukta kahevAya. (xiii) avilaMbita - anyavarNathI mizrita uccAraNane avilaMbita doSavALuM kahevAya. (xiv) nihaMta - rukSa zabdonAM uccAraNane athavA dhakko ApavA pUrvaka zabdonA uccAraNane nihaMta doSayukata kahevAya. (xy) saMdaSTa - lAMbA sUramAM uccArelo varNa saMdaSTa doSavALo gaNAya. (xvi) vikIrNa - najIkanA bIjA varSamAM phelAyelo varNa uccAravAmAM vikIrNa doSa Ave. keTalAkanA mate eka hovA chatAM aneka samAna pratIta thavAvALA varNane vikIrNa doSavALo kahevAya. Ama svaronA azakti ane pramAdane laIne thatA anaMtA doSa che. samAdhAna - varNasamAsnAyamAM saMvRtta vigere doSavALA vargono (= svarono) pratiSedha karavo jarUrI nathI. kemake A doSavALA vargonuM sAdhuzabdomAM kyAMya kathana nathI. kemake lokamAM ekalA aTUlA vargono prayoga (A) bu. nyAsamAM vAlIna...' paMkita che, paraMtu 'mAravInAM....' paMkti hovI joie, kemake mane laIne ja doSa batAvI zakAya che to sudhI lAMbA thavAnuM koI kAraNa jaNAtuM nathI.
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane thato nathI. temaja dhAtu, vikAra, Agama ane pratyayono doSarahita zuddhapATha karavAmAM Avyo hovAthI temanAmAM vartatA varNomAM paNa koi doSa Avato nathI. vaLI je Diltha vigere agrahaNa rUpa (vyAkaraNanA sUtro ke gaNapATha vigeremAM grahaNa na karelA) yadacchA zabdo ke je uNAdi ane pRSodarAdi gaNamAM samAveza pAme che, te zabdo paNa ziSTapuruSo dvArA prayoga karAyA hovAthI temanAmAM sAdhutAnuM (doSarahitatAnuM) jJAna thavAthI saghaLAya sAdhu zabdono ahIM saMgraha thai cUkyo. A sAdhu zabdomAM kyAMya kala, eNIkRta vigere uparokata doSono upadeza (kathana) nathI. AthI AvA doSa sahita vargono sAdhuzabdomAM avakAza na hovAthI sAdhuzabdonI niSpattine darzAvatA vyAkaraNamAM darzAvelA varNa samAsnAyamAM AvA doSavALA varNono pratiSedha karavo jarUrI nathI. kahyuM che ke - 'Agama, vikAra, dhAtu sahita pratyayo (dhAtuo ane pratyayo) sAkSAt (kala vigere doSa rahita zuddha) uccAravAmAM Ave che, tethI temAM kala vigere doSa AvatA nathI.' (8) A sUtramAM AgaLathI saMjJAno adhikAra cAlI Avato nathI, chatAM A saMjJAsUtra che. jemAM 6 thI o sudhInA varNo saMjJI che ane svara e saMjJA che. zaMkA :- 6 thI o sudhInA varNo saMjJI che ane svara e saMjJA che te khabara zI rIte paDe ? samAdhAna :- koi paNa sUtramAM saMjJIno pUrvamAM prayoga thAya ne saMjJAno paramAM prayoga thAya. saMzI haMmezA prasiddha hoya ane saMjJA aprasiddha hoya. jemake lokamAM prasiddha evA amuka piMDa (= vastu ke vyakti) ne uddezIne 'A tenuM nAma che' ema aprasiddha nAma pragaTa karavAmAM Ave che. saMzI sAkAra hoya ane saMjJA nirAkAra hoya. vaLI saMjJA vAraMvAra Avartana pAme. prastutamAM ekavAra maiM thI ae sudhInA varNonI svara saMjJA paDI gai, pachI te 'vavisva svare0 1.2.2', 'svaremyaH 1.rU.rU0', 'hravarta svarasya0 1.rU.rUo'vigere aneka sUtromAM Avartana pAme che. vaLI jJa thI au sudhInA varNo sUtramAM 'ovantAH'ema pUrvaprayukta, lokamAM prasiddha ane sAkAra che, mATe teo saMzI gaNAya. jyAre svara e sUtramAM svAH ema paraprayukata, aprasiddha ane nirAkAra hovAthI te saMjJA gaNAya. sUtranirdiSTa svara zabda A pramANe banyo che. svayaM rAkhatte (zomo tyartha:) 'vacit 1.2.7' sUtra thI 6 (3) pratyaya, 'hityanyasvarAveH 2.6.4' sUtrathI rat nA aMtya svarAdino lopa thavAthI svayaM + r + a thaze. have 'vRSovarAvaya: rU.1.pa ' sUtrathI svayaM nA svanuM ja grahaNa thavAthI sva + r + a = svara zabda banaze. svara eTale svayaM zobhanArA. a vagere varNo ekAkI hoya to paNa potAno artha pratipAdana karavAmAM samartha hoya che, svayaM arthathI zobhanArA hoya che. tethI svara e sAnvarthasaMjJA che.
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.1.5 68 saMjJA bhane saMjJI vayye mAma to mehaDoya che. tethI mAsUtra audantAnAM svarAH' (au sudhAnA vAgAne s12 saMjJA thAya cha.) Aryu janAvajol. chatama asya puruSasya devadattaH saMjJA' mAma uvAne mahase saMjJA-jAnA mehanI mavivakSA 2rI ne 'puruSo'yaM devadattaH' bha prathamAnta smaanaadhi421|| pryo| 2 / 5 cha, tema prastutamA 5 / / saM-saMjJAna mehane bhavipakSIne audantAH svarAH' bhAma saMjIvAya pahane prathamA vimati 2rI samAnAdhikaraNa (sarakhI vibhakitavALo) prayoga karavAmAM Avyo che. __(9) svaranA pradezo 'ivarNAde0 1.2.21' ityA cha. praTezano artha cha prayojana sthAna. 'ivarNAde0' ityAdi sUtromAM svara saMjJA dvArA thI go sudhInA saMjJIno nirdeza karavo e saMjJAnuM prayojana che ||4|| eka-dvi-trimAtrA hrasva-dIrgha-plutA: (A) / / 1.1.5 / / bR.va.-mAtrA kAlavizeSaH, eka-dvi-tryuccAraNamAtrA audantA varNA yathAsaMkhyaM hasva-dIrgha-plutasaMjJA bhavanti / ekamAtro hasvaH-a i u R l| dvimAtro dIrghaH-A I U R la e ai o au| trimAtraH pluta:-A3 I3 U3 ityaadi| aidoto cturmaatraavpiitynye| audantA ityeva-pratakSya, atrArdhamAtrikayowJjanayoH samudAyasyaikamAtratve'pi hasvasaMjJAyA abhAvAt to'nto na bhavati / varNAnAM ca hasvAdisaMjJAvidhAnAta 'titaucchatrama' ityAdAvakArokAralakSaNavarNasamudAyasya dvimAtratve'pi dIrghasaMjJAyA abhAvAd dvitvavikalpo na bhvti| sandhyakSarANAM tu ekamAtrikatvAbhAvAd hrasvasaMjJA na bhvti| hasvAdipradezA:-"R-tRti hasvo vA" (1.2.2) ityAdayaH / / 5 / / sUtrArtha - jenuM uccAraNa karavAmAM eka, be ke traNa mAtrA) jeTalo kALa thAya te mAM thI go sudhInA vargone kamazaH hasya, dIrdha ane plata saMjJA thAya che. sUtrasamAsa :- . ekA ca dve ca tisrazca = ekadvitisraH (i.i.), ekadvitisro (uccAraNe) mAtrA yeSAM te = eka dvitrimAtrAH (bhu.)| * hasvazca dIrghazca plutazca = hasvadIrghaplutAH (i.v.)| vivaraNa :- (1) mAtrA eTale kALavizeSa. AMkha mIMcatA ke ughADatA jeTalo kALa thAya te kALane mAtrA kahevAya che. (A) eka, dvi, tri tathA hasva, dIrgha bhane pluta zahInI niSpatti pR.nyAsamAMthI vI. (B) mAtrAyA ardham = ardhamAtrA, sA'styanayoH, 'vrIhyAdibhyastau 7.2.5' sUtrathI ika pratyaya. (C) 'dvandvAnte dvandvAdau vA zrUyamANaM padaM pratyekamabhisambadhyate' nyAyapaNe ekadvitri dvandasamAsane bhate 27dA mAtrA zahano manvaya eka, dvi bhane tri amarenI sAthe thatA ekamAtrA, dvimAtrA bhane trimAtrA meM tAtparya prAsa thaze.
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70. zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana (2) sUtramAM vartatA -di-tri zabdo mAtra zabdanA vizeSaNa che ane mAtra zabda bahuvrIhisamAsa pAmI anya padArtha varNa zabdanuM vizeSaNa bane che. zaMkA - je potAnA vizeSyane sajAtIya padArthothI vyAvartita kare (judo tArave) tene vizeSaNa kahevAya. vastu vizeSaNatyAre thaI zake, jyAre banne padArtho vacce prayAsatti (saMbaMdha) hoya. pratyAtti upakArane AzrayIne saMbhave ane upakAra kriyA dvArA thai zake. jema ke nItU mana vizeSaNa vizeSya sthaLe nIttane mastanAM vizeSaNa (= vivakSita matta ne pItta vigere bIjA saghaLAya kamaLathI vyAvartana karanAra) rUpe batAvavuM che. tene mATe nI no mana sAthe saMbaMdha thavo jarUrI che ane te saMbaMdha tyAre thaI zake, jyAre nIta varNa mattanI nIlIkaraNa kriyAne laIne tenA upara itara saghaLAya pItAdi kamaLathI tene vyAvartana karavArUpa upakAra kare. Ama nIlavarNanIlIkaraNa kriyAne laIne kamaLa upara tene bIjA saghaLAya kamaLathI juduM tAravavA rUpa upakAra karavA dvArA tenI (kamaLanI) sAthe saMbaMdha sAdhe che, mATe te kamaLanuM vizeSaNa bane che. jo A vAta na svIkAravAmAM Ave to saghaLA ya padArtho badhAnA vizeSaNa athavA vizeSya thai jAya. kemake prazna thAya ke "nIlavarNa jo kamaLanI nIlIkaraNa (= nIla varNanA arpaNa) nI kriyA nathI karatuM, to te kamaLanuM ja vizeSaNa kema bane? bIjAnuM kema nahIM?' Ama saghaLAya vizeSaNa-vizeSya sthaLe samajavuM. prastutamAM mAtrA (kALavizeSa) ne varNanuM vizeSaNa batAvyuM che, paNa evI koI kriyA najaramAM AvatI nathI, jene laIne mAtrA ane varNa vacce saMbaMdha goThavAI teo ekabIjAnA vizeSaNavizeSya banI zake. samAdhAnaH-mAtrA ane varNa vacce uccAraNa kriyAne laIne saMbaMdha prApta thaI zakavAthI mAtrA varNanuM vizeSaNa banI zake che. je varNanuM uccAraNa mAtrArUpa kALa vaDe mapAya te varNa mAtrArUpa kALa vaDe vizeSita karAya che. Ama paNa kahI zakAya ke eka mAtrAtmaka kALa uccAraNa kriyAne laIne ma vigere hrasva vargone temanA sajAtIya dIrvAdi varSothI vyAvartita karavA rUpa upakAra karI temanI sAthe saMbaMdha sAdhI zake che, tethI ekamAtrA hasva vargonuM vizeSaNa banaze. Ama be mAtrA ane traNa mAtrA kramazaH dIrdha vargo ane Duta vargonuM vizeSaNa banaze. (3) ahIM prazna-dvi- e (mAtrAnuM) vizeSaNa che, jyAre hrasva-dIrgha-stuta e "anya padArtha che. bannenI saMkhyA traNa traNa che, tethI 'thAkyamanu: samAnAe nyAyathI yathAsaMkhya anvaya thavAnA kAraNe AvI traNa saMjJA prApta thaze - (1) jenuM uccAraNa karavAmAM eka mAtrA thAya, te svarane hasva kahevAya che. (2) jenuM uccAraNa karavAmAM be mAtrA thAya, te svarane vIrtha kahevAya che ane (3) jenuM uccAraNa karavAmAM traNa mAtrA thAya, te svarane prastuta kahevAya che.
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.2.5 | 71 3 rU 3 nRe ekamAtrAvALA hovAthI hrasva svaro che. mA 2 7 vche je mo e be mAtrAvALA hovAthI vIrya svaro che. mAre phaeNra kare ityAdi traNa mAtrAvALA hovAthI tRta svaro che. (4) vaiyAkaraNa zrIzeSarAja no evo mata paNa che ke - "che tathA no cAramAtrA vALA paNa hoya.' te A rIte - + mAMthI 9 niSpanna thAya che ane ma +3mAMthI mane niSpanna thAya che. ke go mAM jema + rU ane +3varNa che te prazliSTa arthAt pAMsUdaka (kAdava) vat atyaMta ekameka thayelA hoya che. 1 + mAMthI jeniSpanna thAya che ane 8 + 3mAMthI mane niSpanna thAya che. che ke go mAM je varSo che te vizliSTa arthAt .rU ane ma...3 Ama pRthaka rUpe dhvanita thAya che. (ahIM e samajavuM ke 5 + rU e banne ke + 3 e banne vivRttatara hoya to kamazaH i ane go niSpanna thAya. e ja banne jo gativivRttatara hoya to kramazaH ane te niSpanna thAya.) tyAM vizliSTa varNavALA che kAra tathA go kArane jatina !' 'pava!' ityAdi sthaLe jyAre plata karavAno prasaMga Ave, tyAre che tathA te varNanA parabhAgamAM rahelA phu tathA 3ne ja plata karAya che. Ama TurU tathA 33 nI traNa mAtrA thai. tathA pUrva bhAgamAM rahelA 4 varNanI eka mAtrA gaNatA kula cAra mAtrA thaze. (5) mo sudhInA vargone ja sva, dIrdha ane plata saMjJA thAya evuM kema? A sUtramAM rastA:' pada pUrvasUtrathI anuvRtta samajavuM. je tenuM anuvartanana karavAmAM Ave to pratA' ne badale 'pratA ' Avo aniSTa prayoga siddha thAya. te A rIte - ka tas (572) ja pravAte pa.4.47' - tam + , ja "tiraMvanA rU.42 = pratas + tyA, 'managaH uttvo pUrU.2.214' ne pratam + kam = pratasthA have A sUtramAM jo 'mo tA:' nI anuvRtti na Ave to svarane jema hRsva-kIrva-tRta saMjJA thAya che, tema vyaMjanane paNa te saMjJA thai zakaze. vyaMjananI aDadhI mAtrA 4) hovAthI saMyukta evA be vyaMjananI ekamAtrA thavAthI saMyuktavyaMjanane darava saMjJA thaze. tethI pratIkSya mAM s (s + ) A saMyuktavyaMjanane hava saMzA thavAthI 'svaca ta: piskRti 4.4.223' sUtrathI sU thI paramAM no Agama thaze ane prata AvuM aniSTarUpa banaze. 'gauraktA:' nI anuvRttinA kAraNe A vigere svara ja hasvAdi saMjJaka thavAthI uparokata Apatti TaLI jaze ane pratasya vigere prayoga siddha thaze. (A) ekamAtro bhaveddhasvo dvimAtro dIrgha ucyte| plutaH svarastrimAtraH syAd vyaJjanaM caarddhmaatrkm||
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana zaMkA - 'varasya sva--nuta:' e nyAyathI ja saMyukta vyaMjanane hasvasaMjJAno niSedha thaI jaze. 'gonA: anuvRttinI ahIMzI jarUra che ? samAdhAna - varasya hasva ' nyAyano artha 'hasvAdi saMjJA svarane ja thAya, vyaMjanane nahI" Avo mAnIne saMyuktavyaMjananI eka mAtrA hovA chatAM tene hrasvasaMjJAno niSedha karavo e gerasamaja che. vyAkaraNazAstramAM jyAM kyAMya hasta, dIrdhake plata AdezanuM vidhAna karyuM che, tyAM prAyaH sthAnI (kAryA) nuM upAdAna nathI karyuM. tethI prazna thAya ke - 'hasvAdi Adeza konA sthAne karavAnA ? svaranA sthAne ke vyaMjananA sthAne ?' e praznanuM nirAkaraNa lAvatA A nyAya jagAve che ke - 'hasvAdi Adeza svaranA sthAne karavA, vyaMjananA sthAne nahIM'. tAtparya e che ke AnyAya vyaMjananA sthAne hasvAdi Adezano niSedha kare che, vyaMjanane hasvAdi saMjJAno niSedha nahIM. tethI saMyuktavyaMjana sthaLe ekamAtrA hovAthI hrasvasaMjJA prApta che, teno niSedha karavA 'vattA:' nI anuvRtti jarUrI che.( (6) zaMkA - mIntA' nI anuvRttinA kAraNe svarane ja svAdi saMjJA prApta thaze, vyaMjanane nahIM. tethI prata vigere sthaLe Apatti nahIM Ave te vAta sAcI. paraMtu B) titachatra' 'titaDachAyA' ItyAdi sthaLomAM - evA svarasamudAyamAM ekamAtrA nI ane ekamAtrA 3nI, ema banne maLIne be mAtrA thavAthI -3 svarasamudAya vIrya saMjJAne pAmaze. tethI 'banAvo . 2.rU.28' sUtrathI jI ne vikalpa dhitva Adeza thavAthI vikalpapakSe titaDachatram Avo aniSTaprayoga thaze. jyAre ahIM to 'svareNya: 2.3.20' sUtrathI chano nitya jitva Adeza ja ISTa che. samAdhAna - 'banAvo .rU.28'sUtrathI jIne vikalpa dhitva thavAnI Apatti bhale Ave. AvA sthaLa to ko'ka ja hoya ke jyAM be svara pAse pAse Ave. AvA ApavAdika sthaLe dRno vikalpa dhitva prApta hote chate ame ga-3 evA svarasamudAyanA eka avayavano nimittarUpe Azraya karazuM. e avayava hRsva hovAthI have ' pya: 2.3.20' sUtra lAgaze. te sUtrathI 'manAAEADo .rU.28' sUtra bAdhita thavAthI chunuM vikalpa nahIM, paNa nitya ddhitva thaze. (A) eka gujarAtI vivecanamAM 'varI ha7-I-nyAyane laIne vyaMjanane isvasaMjJAno abhAva batAvI pratikSya sthaLe AgamanI Apatti vArI che, te ayukta che. kemake tethI A sUtramAM modrattA nI anuvRtti nakAmI Thare. (B) * "tarkata (350 748)' tIjo pRSTavA yaati = tan + 63 = tA, sanvat bhAva karatA nita, taza chatra = titikacchatram (33 e pramANe ugAdi pratyayano nirdeza karyo che, tenA baLathI A + 3nI saMdhi nahIM thAya. jo saMdhi karavI hota to DaranA badale ke pratyayanuM ja vidhAna karata.)
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 73 zaMkA - 'svarasamudAyarUpa -3nA nimitte inuM vikalpa dhitva thavArUpa kArya prApta hote chate samudAyane parataMtra avayava rUpa nimitta nabaLuM paDI jAya. have tenAmAM nimitta banavAnI tAkAta na rahe. tethI ahIM "are]: 2.2.20' sUtrathI chu ne nitya dhitva na thatA'manADo .' sUtrathI vikalpa dhitva ja thaze. vaLI bIjI rIte kahIe to te sarve s vapiraM ta vadhatamevaA)' nyAyathI'manADo .' sUtra dvArA svareNya:' sUtranI pravRtti ekavAra bAdhita thai, te haMmezane mATe bAdhita rahe. tenuM punarutthAna na thAya. tethI'manADo .' thI jIne dhitva vikalpa ja thaze. samAdhAna - tame kahyA mujaba remya: 2.rU.30' sUtranI pravRtti sa te 'nyAyathI bAdhita thavA chatAM ame 'punaH pravijJAna siddhaB) (ri. ze. rU5) nyAyanA baLe e sUtranI punaH pravRtti karIne jIne nitya dhitva karazuM. zaMkA - punaH prA 'nyAya mana phAve tyAM na lAge. jyAM be vidhi (sUtro) vacce paraspara virodhana hoya tyAM e nyAyano kavaciAzraya karAya che. ahIM to 'manAmaho' ane ' pya:' banne sUtro virodhI che. eka vikalpa kitva kare che, bIjuM nitya dhitva kare che. vikalpa ane nitya vacce virodha spaSTa che. sUtro vacce virodha hovA chatAM 'puna: prasa'nyAyano tame Azraya levA jazo to pUrvavidhithI paravidhino bAdha thai javArUpa tamane Apatti Avaze. jyAre 'punaH prasa'nyAya sthaLe pUrvavidhi paravidhinI bAdhaka nathI banatI. samAdhAna - tame kaho cho te pramANe tirUchatra ityAdi sthaLe Apatti nahIM Ave, kemake A sUtrathI hasvAdi saMjJAonuM vidhAna vargone karavAmAM AvyuM che, varNasamudAyane nahIM; tita chatra sthaLe A +3 varNa samudAyane dIrdhasaMjJA karI dhitvanA vikalpanI vAta che, je ayukata che. mATe koi Apatti nathI. zaMkA - zabdathI vAcya padArtha be prakAre saMbhave che; jAti ane vyakita (C) temAM jAtine laI "to (A) be sUtrokta vidhio vacce spardhA hote chate je sUtra (vidhi) koIpaNa kAraNathI pahelA bAdhita thaI jAya te sUtra pachI bAdhita ja rahe. [be vidhio anyatra sAvavA hoya (eTale ke te banne vidhio eka sAthe jyAM prApta hoya, te sthaLa choDIne anyatra potAnI pravRtti dvArA sArthaka thatI hoya) ane tulya baLavALI hoya, tyAM te banne vidhi vacce spardhA manAya che.] (B) paravidhinI pravRtti pUrvavidhino bAdha kare. tyArapachI paNa jo pUrvavidhinI prApti hoya to pUrvavidhinI pravRtti karavI. mImAMsakonuM kahevuM che ke zabdathI jAtivAcya bane. naiyAyikonuM kahevuM che ke zabdathI vyakti vAcya bane. vyAkarANakAro yathAvasara A banne pakSo paikInA koipaNa pakSane AzrayI iSTa prayogonI siddhi karatA hoya che. vizeSa jANavA 1.4nA bRhanyAsanA amArA vivaraNamAM pariziSTa-3 mAM jAtipa' ane 'vyakitapa" zabda juo.
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana nAtipradaA)' nyAyano Azraya karavAmAM Ave to bhale A sUtramAM varNane hasvAdi saMjJAonuM vidhAna karyuM hoya, chatAM te saMjJAo varNasamudAyane paNa lAgu paDI zake che, mATe ja pratasya sthaLe vyaMjanasamudAyane laine tuM AgamanI Apatti ApelI, te 'montA' nI anuvRtti lai TALI devAmAM AvI hatI. paraMtu titaDachatram sthaLe ma + 3varNasamudAyane A sUtrathI dIrthasaMjJA thavA pUrvaka rRnA ddhitvavikalpanI Apatti to UbhI ja raheze. samAdhAna - jAtinI jema vyakti paNa zabdathI vAcya padArtha che. tethI vyakitano Azraya karIe to vaprada tihaUAna'nyAyane avakAza nathI. tethI A + 3 varNasamudAyane A sUtrathI dIrdhasaMjJA na thavAthI dhitvanA vikalpanI Apatti na AvatA regya:' sUtrathI nitya dhitva thaze. zaMkA - paraMtu tame A rIte jAtipakSane TALI vyakita pakSanuM grahaNa zenA AdhAre karI zako? samAdhAna A sUtramAM varSa zabdanuM raja-dvi-trimAtra evuM je vizeSaNa vAparyuM che tenA AdhAre ame jAtipakSane TALI vyakitapakSano Azraya karI zakIe chIe. te A rIte - jAtine svarUpathI parimANa (= eka, be ke traNa mAtrAtmaka kALa) saMbhavato nathI, jyAre varNavyaktine te saMbhavI zake che. Ama eka, be, traNa mAtrAtmaka kALano varNa pada vAcya varNatvajAtinI sAthe anvaye saMbhavato na hovAthI samajI zakAya evuM che ke varSa zabdathI vyaktipakSane AzrayI varNavyakitane ja levAnI rahe. zaMkA - varNatva jAti varNavyaktine AzrayIne rahenArI che. tethI je varNanI sAthe jeTalI mAtrAno anvaya thaze teTalI mAtrAno varNa dvArA sadAzrita jAti sAthe paNa anvaya thai jaze. Ama jAtine parimANa saMbhavI zake che. samAdhAna - jo Ama mAnazo to eka mAtrAvALA varNa, be mAtrAvALA varNa ane traNa mAtrAvALA varNa Ama eka eka prakAranA varNavyaktiothI jaNAtI varNavajAti paNa eka, be ane traNa mAtrAvALI Ama judI judI thaze. tethI eka, be ne traNa mAtrAvALA samasta varNasamudAyathI vyaMgya (oLakhAya evI) eka varNava jAti nahIM mAnI zakAya. vaLI muLe samavati jotpanA cAya" (mukhyanI sAthe anvaya saMbhavato hoya to gauNanI sAthe anvayanI kalpanA gauravAspada bane) Avo niyama che. jenI sAthe sAkSAt anvaye thato hoya te mukhya kahevAya ane jenI sAthe paraMparAe anvaya thato hoya te gauNa kahevAya. mAtrAno sAkSAt anvaye varganI sAthe che, tethI tene mukhya gaNAya ane varNAzrita varNatvajAti sAthe mAtrAno anvaya varNa dvArA paraMparAe che mATe tene gauNa gaNAya. Ama jAtipakSano Azraya karavA paraMparAe varNatvajAtinI sAthe gauNapaNe mAtrAno anvaya karI gaurava karavuM, tenA karatA vyaktipakSane svIkArI mAtrAno mukhyapaNe varNanI sAthe anvaya karavo vyAjabI gaNAya. (A) sUtramAM varNanA grahaNanI vAta hoya to tenAthI varNavajAtinuM grahaNa karavuM. jethI tene avinAbhAvI sakalavarNanuM arthAt varNasamudAyanuM grahaNa thai zake.
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7pa 1.1.5 vaLI A sUtra ane pUrvasUtrano saMhitA (virAma vinAno) pATha eTale ke protsA: svara: prava-ditrimItrA Trasva-vIrgha-snatA:' Ama saLaMga pATha paNa che. teno artha Avo thaze ke 'eka, be ane traNa mAtrAvALA hasya, dIrdha ane plata saMjJAne pAmatA no sudhInA varSo svaranA sthAne thAya che. (A)" zaMkA - saMhitA pAThamAM svara:'pada che, svaracanahIM. to prathamAnta pada thakI SaSThI vibhakitano artha kema karI zakAya? zuM Avo tamArI pAse koi dakhalo kharo? samAdhAna - 'vikSAta: zAra 'nyAya mujaba SaSThI arthamAM prathamA thai zake che. mATe 'svara:' sthaLe SaSThacarthamAM prathamA vibhakti che. Aje ApaNe 'rUd usvare nu ?.4.72' sUtranA dAkhalA uparathI samajIe. te sUtrano anvaya 'DI-svare pare run nu cAt' Avo che. teno artha 'ii ane adhu svarAdi pratyayo paramAM vartatA fthana, thana ane musin nA no lupha thAya che Avo thAya che. have sUtramAM 'pha nu cAt' Ama prathamA phun pada kahyuM che. jyAre teno artha phano lupha thAya che' Ama thakI pramANe grahaNa karavAmAM Ave che. AnA parathI samajI zakAze ke pachI arthamAM prathama vibhakti thai zake che. Ama pUrvasUtra ane A sUtra bhegA maLIne sthAnIno niyama karanAra eka paribhASAsUtra banI jaze. zaMkA - paraMtu pUrvasUtra to go sudhInA vargone svarasaMjJAnA vidhAna mATe che ane A sUtra sudhInAM vargone hasvAdi saMjJAnA vidhAna mATe che. tethI saMhitA pATha karI Amane paribhASA sUtra banAvAze to saMjJAnuM vidhAna zI rIte thaze? samAdhAna - temane saMjJAo bIjA sUtrathI thaI jaze. zaMkA - banne sUtro bhegA maLIne sthAnino zuM niyama karaze? samAdhAna :- vIzciya 4.3.208'vigere je sUtromAM sAkSAt sthAnI (jenA sthAne dIrghaAdeza thAya che te) na batAvyo hoya tyAM aniyama rahe che ke 'dIrdha Adeza svaranA sthAne karavo ke vyaMjananA sthAne?' AvA sthaLe A paribhASA niyama (= saMkoca) karaze ke dIrdha Adeza svaranA sthAne thaze, vyaMjananA sthAne nahIM. ahIMdhyAnamAM rAkhavuM ke "tIrSatriya' jevA sthaLo ke jyAM sthAnino nirdeza nathI karyo, AvA sthaLe (A) bu. nyAsamAM batAvela "harisaMzaya vidhImAnA...' paMkti pramANe artha Ama karavo. 'eka, be ane traNa mAtrAne laIne hasya, dIrdha ane plata saMjJA vaDe vidhAna karAtA (= A saMjJAone pAmatA) mo sudhInA vargo svaranA sthAne thAya che.' svarasya sthaLe vartatI SaSThI vibhakti sthAnaSaSThI che. (B) bIjA sUtrathI eTale jyAre saMhitApAThanI avivekSA hoya tyAre svataMtra gaNAtA pUrvasUtra ane A sUtrathI thaze' Avo artha karavo ThIka lAge che. vidvAno vicAre.
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane ja A paribhASA lAgu paDaze. bAkI 'samAnAnAM tena TIrghaH 2.2.6' jevA sthaLo ke jyAM samAnasvarone sAkSAt sthAnI batAvyA che tyAM A paribhASA lAgu nahIM paDe. kemake jyAM sAkSAt sthAnI batAvyA hoya tyAM 'Adeza svaronA sthAne karavo ke vyaMjananA sthAne ?' AvA aniyamano koi prasaMga ja raheto nathI. have svarone sthAnIrUpe prApta karAvanAra A paribhASA upasthita thaye chate pradezone vize arthAt jyAM A paribhASA lAgu paDe che evA 'vIztri0' vigere sthAnone viSe be SaSThI vibhakita upasthita thaze. jemake dhAtune(A) AzrayIne pravartatA 'vIrghazrvi.' sUtramAM eka SaSThI dhAtune ane bIjI SaSThI prastuta paribhASAne AzrayIne sthAnIrUpe prApta thatA svarane lAgu paDaze. temAM banne SaSTayanta paikI kone vizeSaNa banAvavuM ane kone vizeSya ? e bAbatamAM kAmacAra (= graMthakAranI marajI) vartatA svaro dhAtune aMte paNa saMbhavatA hovAthI svara dvArA sUtramAM grahaNa karAtA dhAtuo vizeSita karAze. arthAt svarane dhAtunA vizeSaNa banAvAze. jethI vizeSaLamantaH 7.4.613' paribhASA mujaba svara dhAtunuM aMtya avayava banatA 'svarAnta dhAtu' artha prApta thAya ane dhAtunI SaSThIne laine 'pazrcAttvaya 7.4.206'paribhASA mujaba svarAnta dhAtunA aMtya avayava svarano dIrgha Adeza prApta thAya. Ama cauyate vigere iSTa sthaLe svarAMta tti dhAtunA aMtya avayava jJa svarano 'vIkvi.' sUtrathI dIrgha Adeza thaze, ane pacyate vigere sthaLe vyaMjanAnta paN vigere dhAtuonA svarano te sUtrathI dIrgha Adeza nahIM thAya(B). evI rIte 'vistave 2.4.27'sUtramAM paNa hrasva Adezano sthAnI nathI batAvyo. paraMtu prastuta paribhASAthI svara sthAnIrUpe prApta thaze ane upara mujaba ahIM paNa svara ane nAma neM SaSThI vibhakti thai 'svara' tenA dvArA AkSima napuMsakamAM vartatA nAmanuM vizeSaNa banavAthI vizeSaLamantaH 7.4.66rU' paribhASA mujaba 'svarAMta napuMsakaliMga nAma' artha prApta thaze. pAchuM nAma nI SaSThIne laine 'bacAnyasya 7.4.206' paribhASAthI svarAMta napuMsaka nAmanA aMtya avayava svarano hrasva Adeza prApta thaze. tethI rAyamatiAntam = atire ane nAvatiAntam = gatino sthaLe 'vinave 2.4.67'sUtrathI banne napuMsaka nAmanA aMtya svarano hrasva Adeza thavAthI tira ane atinuM prayoga siddha thai zakaze. ahIM jo nAmane svaranuM (vyadhikaraNa) vizeSaNa banAvAta to 'vijJave' sUtrano 'napuMsakamAM vartatA nAmanA svarano hrasva Adeza thAya che' Avo artha thAta. jethI hrasva Adeza pAmanAra svara nAmanA aMte hovo jarUrI na rahetA suvAk brAhmaLAm jevA sthaLe napuMsaka suvAr nA madhyavartI svarano hrasva Adeza thai muvan Avo aniSTa prayoga thavAno prasaMga Avata. (A) ddhi, yat, ya ane vaya (= varSan, vayaDa, vayar ane (5)) pratyayo dhAtune lAge che. mATe rIrghanni' sUtra dhAtune AzrayIne pravarte che tema kahyuM che. (B) jo dhAtune svaranuM (vyadhikaraNa) vizeSaNa banAvAta to 'dhAtunA svarano dIrdha Adeza thAya che' Avo artha thAta. jethI pa vigere dhAtunA svarano paNa dIrgha Adeza thavAnI Apatti Avata.
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.1.5 Azaya e che ke vIdhIvra', 'viktave vigere sUtromAM jo svarane dhAtu ke nAmanuM vizeSaNa banAvavAmAM Ave to dhAtu ke nAmanI SaSThI vibhakita sthAnaSaSThI' bane, avayava SaSTI nahIM. tethI 'paSTathI70 7.4.06 paribhASAthI te dhAtu ke nAmanA aMtya avayava evA svarane sthAne dIrdha ke svAdi Adeza thai zake che. jo dhAtu ke nAmane svaranuM vizeSaNa banAvAta to dhAtu ke nAmanI SaSTI 'avayava SaSThI" thAta. jethI dhAtu ke nAmanA avayava evA svaranA (pachI te madhyavartI hoya ke aMte vartato hoya) dIrgha ke hasvAdi Adeza thavAno prasaMga vartatA aniSTa prayoga thavAno prasaMga Avata. zaMkA - have aMte svara na saMbhave tevA sthaLe jo hasvAdi Adeza karavAnuM sUtramAM kahyuM hoya, tyAM zuM karavuM? samAdhAna - hA. tevA sthaLo paNa che. jemake 'ma: vitvavA 4..206' sUtramAM dhAtunA svarane vikalpa dIrgha AdezanI vAta che. 'mahatpamastha0 4.2.207' sUtramAM hat sivAyanA vargIya paMcama baMjanAMta dhAtunA svarane dIrgha AdezanI vAta che. "sataryA. 4.2.22?' sUtramAM zam vigere sAta dhAtunA svaranA dIrgha AdezanI vAta che ane 'ni tIrtha: (A) 2.4.86' sUtramAM zeSa ghaTa pratyaya paramAM vartatA nAmanA granI pUrvanA svarane dIrgha AdezanI vAta che. AvA bIjA paNa aneka sUtro che, tyAM je dhAtu ke nAmanuM grahaNa karyuM hoya temanA dvArA svarane vizeSita karavAmAM Ave che. arthAt dhAtu ke nAmane svaranA vizeSaNa banAvavAmAM Ave che. tethI dhAtu ke nAmanI SaSTIsthAnaSaSThIna banatA "avayava SaSTI' bane che. jethI 'SaSTAnyastha 'paribhASAne avakAza na rahetA dhAtunA ke nAmanA madhyavartI paNa svarane te sUtrothI dIrgha Adeza thai zake che. mATe A sUtromAM vyaMjananI nivRtti mATe sthAnInA nirdezaka svara zabdanuM grahaNa karavAmAM nathI AvatuM. zaMkA - je sUtromAM sthAnI na batAvyo hoya ane svarAtmaka Adeza thato hoya tyAM prastuta paribhASA upasthita thavAthI jo svarano ja Adeza prApta thaze to liva so so ra.2.237', "fthana-thana-makSa so 2.4.76' (A) ahIM rIai0 4.rU.208 sUtrathI laine 'ni tIrSa: 2.4.86 sudhInA je sUtro batAvyA che, temAM eka pachI to prastuta mattA: svarA aditrimatrA dasvIryanuta:' paribhASAmAM svarA sthaLe SaSThI arthamAM prathamA hovAthI prApta thAya che ane dhAtu ke nAmane lagatI bIjI SaSThI to moTA bhAge ma:, himasya, rasAsya A rIte te te sUtromAM ApI ja dIdhI hoya che. rIjhava', 'vijJave', 'ni tIrtha:' vigere je sUtromAM te nathI ApI hatI, tyAM paNa svaranA dIrdha AdezanI vAta to prastuta paribhASAthI prApta thAya ja che. kemake A sUtromAM dIrdhAdi AdezanA sthAnIno nirdeza nathI karyo. to prazna thAya ke 'svarano je dIrdha Adeza karavAno kahyo che, te konA svarano?" Ama svara e prakRtine sAkAMkSa hovAthI sahaja " rIkaa0' sUtramAM vri vigere pratyayone laine dhAto. Ama dhAturUpa SaSThayanta prakRti upasthita thai jAya che ane vijJave' temaja 'ni tIrSa' sUtromAM kramazaH napuMsakaliMga ane gheTuM pratyayo dhAtunena saMbhavatA sahaja nAnaH evuM nAmarUpa SacanA prakRti upasthita thaI jAya che.
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 'mAraH 2..42' vigere sUtrothI kramazaH vid nA 6 no mo, thar vigerenA s no mA ane tad nA Tu no A vigere sthaLe vyaMjananA sthAne Adeza nahIM thaI zake. samAdhAna - A paribhASA liMgavatI (cihnane AzrayIne pravartanArI) che. arthAt (sthAninA nirdeza vinAnA) je sUtromAM svarAtmaka Adeza hasta, dIrgha ke skuta saMjJArUpacihnane laine batAvyA hoya tyAM ja A paribhASA upasthita thAya che, anyatra nahIM. 'vi : ' vigere traNe sUtrothI kramazaH je o, mA ane na Adeza thAya che, te anukrame dIrgha, dIrdha ane svarUpe nathI batAvyA, paNa gau, mA ane varNa rUpe batAvyA che. tethI AvA sthaLe prastuta paribhASA upasthita na thavAthI ('jAnyastha 7.4.206' paribhASA mujaba) riva vigerenA aMtya vyaMjanano svarAtmaka Adeza thai zake che ane , pacA. temaja : vigere prayoga siddha thAya che. zaMkA - prastuta montA: svarA -dvi-trimAtrA hRsva-vIrgha-stutA:' paribhASA uparathI Avo artha zI rIte prApta thaI zake ? samAdhAnaH- A paribhASAmAM go sudhInA vargone upasthita karAvavA sAkSAt vattA: pada mUkI ja dIdhuM che. tethI 'hasvatInutA:' pada kAMi mo sudhInA vargonI upasthiti karAvavA vAparavAnuM rahetuM nathI. tethI te svarUpa padArthaka = hasya, dIrgha ane Duta saMzAtmaka arthane ja jaNAvatuM) chatuM (svaranA AdezarUpe) vidhAna karAtA mo sudhInA varSonA vAcaka montA: padanI vizeSaNatAne pAme che. arthAt sva-varSa-stuta: pada mota: pada sAthe anvaya pAme che. tethI paribhASAno artha Avo thaze ke 'svaranA sthAne mo sudhInA vargo Adeza pAme che. je sudhInA varNo kevA kevA ? hrasva-dIrdha-plata AvI saMjJArUpe vidhAna karAtA." arthAt svaranA sthAne te ja (eka, be ane traNa mAtrAvALA) no sudhInA vargo Adeza pAmaze, jeo sUtramAM hasvAdi saMjJArUpe vidhAna karAyA hoya. Ama prastuta paribhASA thakI uparokta samAdhAnamAM kahelo artha prApta thAya che. ziva moH sau 2.4.227' sUtramAM A Adeza svarUpathI ( rUpe) vidhAna karAyo che, dIrdharUpe nahIM. AthI tyAM dIrdhasaMjJA rUpa liMga gerahAjara hovAthI svara' AdezIrUpe upasthita thatA vinA svarano nahIM paraMtu vyaMjanano te sUtrathI o Adeza thAya che. anyatra paNa Ama samajI levuM, jethI badhI ghaTamAnatA barAbara thaze. zaMkA - prastuta paribhASAnA arthane jaNAvanAra 'ca tasva--panu : 'nyAya che ja. tethI zA mATe '1.1.4 ane 11.1.5" A banne sUtrono saMhitA pATha karI prastuta paribhASAne ghaDavI paDe? samAdhAna :- e nyAya A paribhASAmUlaka ja che arthAt e nyAyathI thatuM kArya A paribhASAne laIne ja thAya che. nyAya to sukhethI paribhASAno artha samajAvI zakAya te mATe tenA anuvAdaka rUpe AcAryo vaDe bolAya che.
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.2.5 79 zaMkA H- je sUtromAM saMdhyakSaronA hrasva AdezanuM vidhAna hoya tyAM chu ane ae saMdhyakSaro prazliSTa (= jemanA avayavo kramazaH 36 + rU ane Ja + 3 mATI-pANInI jema paraspara atyaMta ekameka thai gayA che evA) hovAthI temano hrasva Adeza avayava varNo jemAM prazrleSa pAmelA che evA kramazaH ardha (= ekamAtrAvALo) V kAra ane ardha (= ekamAtrAvALo) o kAra prApta thaze. kemake ardha kAra ane ardha ae kAra haiM ane e saMdhyakSarone OM ane 3 karatA Asannatara che. vaLI che ane au saMdhyakSaro vizliSTa varNavALA^) (= jemanA avayava varNo kramazaH Ja + rU ane Ja + 3 atyaMta ekameka nathI thayA evA) hovAthI pRthak dhvanita thatA temanA eN avayava nI ekamAtrA ane kramazaH rU tathA 3 avayavonI eka eka mAtrA hovAthI che ane au no hrasva Adeza avayavonI sarakhI mAtrAne najaramAM rAkhIne kyAreka maiM varNa rUpe prApta thavo joie ane kyAreka kramazaH rU varNa ane 3 varNa rUpe prApta thavo joie. jyAre sarvatra -i no hrasva Adeza rUrUpe iSTa che ane o-o no hrasva Adeza 3 rUpe iSTa che. jemake atinne no hrasva Adeza atihi, gatino no atizu, atire no tira ane atino no atinu vigere. tethI chu ane o nA ardha haiM kAra ane ardha o kAra hrasvAdezane TALI rU ane 3 hrasvAdeza karavA, temaja che ane o nA 5 hrasvAdezane TALI kevaLa rU ane 3 hrasvAdeza karavA koi navuM sUtra racI yatna karavo paDaze. kemake yatna vagara tema karavuM zakya nathI. samAdhAna :- paNa ! tAlavya che, tethI tene tAlavya haiM Asanna hovAthI temaja o oSThaya che, tethI tene oSTaca 3 Asanna hovAthI 6 ane mo nA rU ane 3 hrasvAdeza sahaja thai ja zake che. tethI zA mATe temanA mATe navuM sUtra racI yatna karavo paDe ? zaMkA H- upara kahyuM to kharA ke bhale haiM ane ae ne rU ane 3 Asanna hoya, paNa ardha r ane ardha o temane vadhu Asanna che. tethI r ane mo ne sahaja to ardha r ane ardha o ja hrasvAdeza prApta che. mATe rU tathA 3 Adeza karavA yatna karavo jarUrI che. samAdhAna H - sAcI vAta che. paraMtu vAta ema che ke ardha (ekamAtrAvALo) dda ane ardha (ekamAtrAvALo) o AvA koi varNo ja nathI. je varNo hoya te svarUpe Asanna evo Adeza batAvavAno rahe. lokamAM ke vaidika prayogomAM(B) kyAMya ardha haiM tathA ardha o no prayoga karAto jovAmAM Avato nathI ke jethI temanuM astittva (A) 6 ane ae uccArIe to tenA Ja + rU ane Ja + 3 avayavo pRthak dhvanita nathI thatA, paraMtu r ane o jANe eka akhaMDa (niravayava) svataMtra varNa hoya evA bhAse che. e ja jaNAve che ke 6 ane mo saMdhyakSaronA avayavo prazliSTa che. jyAre che ane ae uccAratA temanA avayavo ....rU ane a...3 Ama pRthak dhvanita thaze. enAthI jaNAya che ke che ane au nA avayavo vizliSTa che. (B) sAtyamugra ane rANAyaNI zAkhAnA sAmavedI loko ardha rU ane ardha e bole che. paraMtu te temanI sabhAne lagato khAsa TharAva che. je sarvatra lAgu paDe nahIM. lokamAM ane vedamAM kyAMya ardha r ane ardha o jovAmAM AvatA nathI.
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80. zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana mAnI zakAya. AthI ane zo saMdhyakSarono hasva Adeza kramazaH Asanna evA rU ane 3rUpe ja sahaja prApta thAya che. mATe navA koi yatnanI jarUra nathI. vaLI tathA sonA jema + DuM ane + 3 avayavo che temAM pUrva avayava avarNanI mAtrA ochI che ane uttara avayavaru ane 3varNanI mAtrA vadhAre che. mATe vadhu mAtrAne AzrayI che tathA teno ra ane 3rUpe ja hasvAdeza prApta che, garUpe nahIM. mULa che' tenA + rUavayavone laine kaMThaya-tAlavya che ane 'go tenA ma + 3avayavone laIne kaMThya-oya che. evo koi hrasva varNanathI jenA che ane monI jema be uccAraNa sthAna hoya, tethI ane mono hasvaAdeza temanA avayava pramANe Asanna thavo joie. temanA avayavato be che, tethI prazna thAya ke "kayA avayava pramANe hrasvaAdeza karavo?" tyAM ema samajavuM ke je avayavanI mAtrA vadhAre hoya te pramANe hasva Adeza thaze ane samudAya paNa te avayava pramANe oLakhAze." che tathA go e bannenA ma avayavanI aDadhI mAtrA gaNavAmAM AvI che ane kramazaH ane avayavanIdoDha mAtrA gaNavAmAM AvI che. tethI mallagrAma'(A) nyAye che tathA je no adhika mAtrAvALo chuM ane 3 hasvAdeza ja thaze. lokamAM paNa adhikatAne laIne vyapadeza (kathana) thato jovAmAM Ave che. jemake lokamAM brAhmaNagrAma mAnIyatA' Ama kathana karavAmAM Ave che. tyAM gAmamAM vartatI moTAbhAganA brAhmaNonI saMkhyAne najaramAM rAkhIne A kathana karavAmAM Ave che. bAkI koipaNa gAmamAM brAhmaNa sivAya ochAmAM ochA paMca kArakI arthAt kuMbhAra, suthAra, luhAra, hajAma ane dhobI, A pAMca karmakara to hoya ja che. A ja nyAyane dhyAnamAM rAkhIne zikSAgraMthamAM - tAlavya che tathA mo-go ochAya che evuM ame kahezuM. zabdazAstramAM gavAto 'sabhyasarAmiDuto havAlezar:'nyAya paNa uparokta samagra carcAnA sAra rUpe che tema samajavuM. (7) zaMkA - kAtaMtra vyAkaraNakAra kAlApake (zarvavamae) pU Dhasva. .2.6' ane paro tIrSa. 2.6' sUtroracIne tRsudhInA samAna svaronI joDI paikInAM pUrvasvarone (= a, , 3ane jaine) haQsaMjJA karI che ane pAchaLanA svarone (= gA, , , ane jUne) dIrdhasaMjJA karI che. teo saMdhyakSarone hRsva to nahIM, dIrdhasaMjJA paNa nathI karatA. tethI ahIM hasva ane dIrgha A banne saMjJAnI bAbatamAM saMdeha thAya che ke saMdhyakSarone A paikInI keTalI saMjJAo lAgu paDaze? (ahIM bIjI rIte paNa la. nyAsamAM prazna uThAvI batAvyo (A) je gAmamAM pahelavAnonI saMkhyA ghaNI hoya tene mallagrAma kahevAya. adhikatAne laIne tevA prakAre kathana thAya che. (B) tathA mo sthaLe paNa temanA rU ane 3 avayavonI A avayava karatA adhika mAtrA che, mATe ja ane 3rUpe hasvAdeza thAya che. (C) nAgeza kuMbhAra batAvyo che, jyAre annabhaTTa tenA sthAne camAra batAvyo che. (D) bu. nyAsamAM 'gorIvAro vdyaviti vasyAma:' pATha che. paraMtu tyAM 3yo ne badale gayo pATha hovo joIe tema lAge che.
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 81 che ke jema ga, mA, ru, vigeremAM kramazaH isva, dIrgha, sva, dIrdha saMjJA jovAmAM Ave che, tema Na, che, mo, gau mAM paNa zuM kramazaH hasta, dIrdha saMjJA lAgu paDaze?') samAdhAna - saMdhyakSarone eka mAtrA na hovAthI tene svasaMjJA na thAya, paraMtu dIrgha ke plata saMjJA ja thAya. 4, che, mo, go A vargonI dIrdhasaMjJA che, jyAre gharU, rU, rU, gorU A vargonI skutasaMjJA che. (8) svAdi saMjJAnA pradezoA) 'trasRti dattvo vA .2.2' ityAdi sUtro che INIT bR.vR.-avarNarahitA audantA varNA nAmisaMjJA bhvnti| i I u U R R la la e ai o au| bahuvacanaM nutasaMpradArthana, vimuttara traNa kImikazA-"nAmasto : " (2.rU.8) phatyA : paddA sUtrArtha - ma varNa (manamA ne) choDIne mo sudhInA vargone nAmisaMzA thAya che. sUtrasamAsa- na vidyateDava yevu te avaLa: (vahu.) vivaraNa:- (1) sUtrokata nAmanuM zabda namanuM nAma:, nAmoDayAstIti nAnI' Ama banyo che. nAmIsaMjJAne pAmelA hrasva-dIrdha banne prakAranA vargone namelo ja dhvani nIkaLe che. arthAt te upara sparzato nathI. nA uccAraNamAM dhvani upara tarapha sparze che. paraMtu rU thI pa sudhInA svarono uccAraNadhvaninIce tarapha thAya che. mATe -A sivAyanA go sudhInA vargone nAmisaMzA karI che. (2) zaMkA - A sUtramAM anavaH bahuvacanAnta pada ane nAmI ekavacanAH pada che. Avo vacanabheda kema? saMjJAvAcaka pada e saMjJAvAcaka padane samAnAdhikaraNa (sarakhI vibhaktivALuM) hovuM joIe. dA.ta. mattA. svara: vigere. tethI nAnI padane bahuvacana karavuM joIe. samAdhAna -sUtramAM vacanabheda karavA dvArA sUtrakAra evuM jaNAvavA mAMge che ke "jyAMnAmine AzrayIne kArya karavAnuM che, tyAM kAryasvara karatA kAryasvara prayatnanI apekSAe nyUna hoya to ja kAryasvarane nAbhisaMjJA thavAthI nAbhisaMjJA Azrita kArya thAya che. paraMtu kAryasvaranI apekSAe kAryasvarabyuna hoya tyAM nAmisaMjJA na thatA tazrita kArya thatuM nathI." A niyamanA kAraNe phaLa e maLaze ke sle, vigere dhAtuonA jJAti, jJAti vigere aniSTa prayogonuM nivAraNa thaze. te A pramANe - zna + ma (va) + vi (viva) ane nai + (va) + ti A avasthAmAM je svarane jo nAmi saMjJA (A) pradeza eTale zuM? te jANavA A pustakanA 11.1.4 sUtranA vivaraNamAM (9) naMbaranuM lakhANa juo.
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana thAya to'nAmano pu. 4.3.2' sUtrathI nA sthAne guNa thaze. Ane toDayA 7.2.23' sUtrathI ja Adeza thavAthI snati ane jJAti AvAM aniSTa prayoga thaze. te nivAravA ahIM che ne nAmi saMjJA karAtI nathI, kAraNa ke kAryasvara karatA kAryasvara prayatnanI apekSAe nyUna che. tethI mane + + + ti ane jo + 4 + ti, avasthAmAM toDayA .2.rarU' sUtrathIno nA Adeza thai jJAti ane jJAti prayoga siddha thaze. AthI ja namino guno4.rU.2' sUtranI bra. vRttimAM kahyuM che ke "jJAti, snAyatIti ropavezavattAtra kuLa: (A)' zaMkA - kAryasvara karatA kAryasvara u prayatnanI apekSAe nyUna che' e tamArI vAta barAbara nathI jaNAtI. kAraNa saMdhyakSaro be mAtrAvALA hovAthI che tathA ra A banne svaro be mAtrAvALA che. tethI bannemAM prayatnanyatva che, jemAM prayatnanuM adhikya nathI. samAdhAnaH-mAtrAnI apekSAe che tathANamAM tulyatA hovA chatAM temAM savarNa "vizliSTa" (rUavayavamAM joIe tevo ekameka na thayelI che. jyAre mAM 1 varNa prazliSTa' (ekameka thayelo) che. tethI tenuM uccAraNa karavAmAM adhika prayatna karavo paDe che. tethI je karatA anyUna che. (A ja rIte go tathA mo mAM paNa samajavuM.) Ama to mAtrAnI apekSAe chuM ane e banne paNa sarakhI mAtrAvALA hovAthI tulya che. paraMtu mAM huM karatA A varNa adhika che, tethI nyUna thavAthI nI vigere dhAtunAne nAbhisaMjJA thaze. tethI 'nI + X(g) + utta' A avasthAmAM 'nAmano puLo0 4.rU.?' sUtrathI ruMno guNa thaze ane teno toDavAn .2.23' sUtrathI san Adeza thavAthI naryAti prayoga siddha thaze. zaMkA - tame je kahyuM ke "mane + 1 + ta avasthAmAM tene jo nAmi saMjJA thAya to snati Avo aniSTa prayoga thaze te barAbara nathI. kAraNake tenAmisaMzaka thavA chatAM tyAM ApaNe kahI zakIe ke dhAtupAThamAM sne, jo e pramANe kArano nirdeza karyo che, e nirdeza ja ema batAve che ke emane dhAtanuM svarUpa kAyama rAkhavuM che. guNa vigere karIne nathI karavo.' Ama che kAra nirdezanA baLathI guNa thato rokIne jJAtirUpa siddha karI zakAze. samAdhAna - e to tamAre ulamAMthI cUlamAM paDavA jevuM thaze. kAra nirdezabaLathI kuLano niSedha karavA jazo to te ja nirdeza'toDayA' thI nA mArAdezano paNa niSedha karaze. tema thavAthI jJAtinA badale taitti Avo vicitra prayoga niSpanna thaze. Ama tamArI vAtamAM Apatti AvatI hovAthI amArI vAta siddha thAya che. (A) prastuta sUtranA chaM. nyAsamAM vattAtrAmitvAmIvAtmAva:' Avo pATha che. jyAre 4.3.1' sUtranI bu. vRttimAM upara mujaba pATha che.
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.6.6 | 83 athavA bIjI rIte paNa snAyata vigere prayoga siddha thaze. have saMdhyakSarone sarvathA'nAmI' tarIke na mAnatA rU thI 7 sudhInA ATha varNone ja nAnI tarIke mAnavA ane A sUtranI vidyamAnamaf yevu te anava: svara:, te nAmano pantiA' AvI vyAkhyA karIne tenA AdhAre jyAM ga varNa hoya tene nAnI nahIM mAnavA. dareka saMdhyakSaromAM A varNa avayavarUpe rahelo ja che, tethI saMdhyakSarone nAmI saMjJA prApta nahIM thAya. vaLI sUtrakArane ja saMdhyakSaro nAnI rUpe iSTa hota to 'manava nAnI' AvuM niSedhAtmaka guru sUtra banAvavAnA badale 'kimI' AvuM vidheyAtmaka laghu sUtrana banAvata? Ama saMdhyakSaro nAma che ja nahIM. tethI che ne 'nAmano To' sUtrathI have guNa thavAno prazna ja nahIM rahe. jethI manAta vigere iSTa prayogo siddha thai zakaze. zaMkA - saMdhyakSaronI nAmI saMjJA ja uDADI daIne tame kamAla karo cho! sUtromAM jyAM jyAM nAmIne laine je koi kAryo batAvyA che, te saMdhyakSarone paNa nAma mAnIne batAvyA che. tame jo saMdhyakSarone nAnI ja nahIM mAno, to te te sUtromAM saMdhyakSarone AzrayIne batAvelA kAryo kevI rIte karazo? samAdhAna - saMdhyakSarone nAmIna mAnavA chatAM amane koI vAMdho nahIM Ave. sUtromAM nAmI pada dvArA sAkSAt saMdhyakSaronuM upAdAna amAre na thavA chatAM ame koikane koIka rIte tenuM upAdAna karIne sUtra saMgata karazuM. te A rIte - | (a) nAkhyattAsthAra.rU.' sUtrathI putva vidhi svarUpa kAryamAM ame saMdhyakSaranuM grahaNa A pramANe karazuM. nAgantasthA pada dvArA to nAmI (rUthI 7) ane antasthA (, 8, , va) nuM grahaNa thaze. tyArabAda nAstA ATalA aMzanI AvRtti (punaruccAraNa) karIne 'nAmanointa tatti rUti nAcattasthA' Avo vigraha karIne nAmI (3 thI 7) ne aMte (pachI) rahenAra evA je mo mAM (saMdhyakSara) nuM grahaNa karazuM. (b) nAgezvara vityuttara rU.2.2' sUtramAM paNa saMdhyakSaronuM grahaNa karavA mATe ame 'nAgesvA' ATalA aMzanI AvRtti karIne teno vigraha "nAnI jAherAna svaro vaca tat' (ekadezarUpe nAmI svara che jemAM te) A pramANe karazuM. dareka saMdhyakSaromAM ekadezarUpe ke nAmI varNa hoya ja che. tethI saMdhyakSaronuM grahaNa ahIM thaI zakaze. (c) nAnapupAtyAnvA 2.2.87' A sUtramAM AdimAM vyaMjana hoya ane upAjyamAM nAmI svara hoya' evA dhAtunuM grahaNa karavAnuM che. have 5 + vevigere dhAtuomAM upAjyamAM nAmI (2 thI 7) to che nahIM ane sUtranI pravRtti thavAthI pravepaLIyavigere rUpo to bane che. to tyAM kAryasiddhi A pramANe jANavI.
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 84 ' a s a Jte A) nyAya mujaba saMdhyakSara nA avayavo ma + 3 svataMtra varNarUpe manAze. tethI 9 + ve e pra + + a + + svarUpa banaze. have upAjyamAM ru che, te nAnI hovAthI vyarna' sUtranI pravRtti thavAthI pravepaLIya ityAdi siddha thaze. Ama sUtramAM jyAM jyAM nAmI pada Avaze, tyAM ame A rIte saMdhyakSaronuM grahaNa karazuM, jethI --- go ne nAnI saMjJA na hovA chatAM kAryasiddhi thAya. (3) { ka ka 28 R 7 7 vche mo ATalA varSo nAmisaMzaka che. (4) zaMkA - sUtramAM manava: ema bahuvacana karavAnuM prayojana zuM? samAdhAna - rU, rU vigere Dutavargono paNa nAnI tarIke saMgraha karavA mATe bahuvacana karyuM che. zaMkA - paNa Ama vacanabheda zI rIte cAle ? vizeSaNa-vizeSya vacce to samanavacana hovuM joIe. jo A rIte vacanabheda cAlI zakato hoya to 'ghaTA nattaH' ityAdi aniSTa prayogone paNa chuTTo dora maLI jaze. samAdhAna - sAmAnyapaNe to vizeSaNa-vizeSya vacce vacanabheda na cAle, kAraNa ke niyama che ke - 'vasatti vizeSAnuzAsane vizeSya-vizeSAvAva : samAnavanaB) tethI 'parA nItaH 'ItyAdi aniSTa prayogo siddha nahIM thai zake. paraMtu jyAM ko'ka anuzAsana ke ko'ka vivakSA kAraNabhUta haze, tyAM vacanabheda siddha thaI zakaze. dA.ta. zataM brAhmaNa, velA: pramANam ityAdi. 'zAM brAhmaNa vigere sthaLomAM vacanabheda thavA pAchaLa 'viMcAI: satve (nijJo. ra/6) e anuzAsana che. (artha - viti thI mAMDIne zati sudhInI saMkhyA je dvanda samAsamAM ke meya saMkhyAmAM vartatI hoya to teno ekavacanamAM prayoga karavo. jemake viMtirdhadA: viNshtirghttaaH| vetA: pramANam' sthaLe sakala vedo prImati (yathArthajJAna) nA karaNa (sAdhana) rUpe eka ja che evI vivekSA che, tethI pramANa ne ekavacana thayuM che. prastuta nava nArI' sUtramAM vacanabheda pAchaLa kayo hetu che? kai vivekSA che? tenI vAta ApaNe karI gayA chIe. Ama anuzAsana ke vivakSAvaza vizeSaNa-vizeSya vacce vacanabheda hoi zake. zaMkA- vacanabheda hovA chatAM tyAM vizeSya-vizeSaNabhAva ghaTI zake ? samAdhAna -vacanabheda hovA chatAM tyAM sAmAnyabhAva-vizeSabhAva hovAthI vizeSaNa-vizeSyapaNuM siddhA che. anava" e vizeSabhAva (arthAt r 34 vigere avayava svarUpa) che, jyAre nAnI e sAmAnyabhAva (rU (A) samudAyarUpa varNano ekadeza paNa varNanA grahaNathI svataMtra varNarUpe grahaNa thAya che. (B) jo koI vizeSa anuzAsana na hoya to vizeSaNa-vizeSyanuM vacana samAna hoya.
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 85 vigerenA samudAya rU5) che. 've:' e vizeSabhAva che (arthAt bhinna bhinna vedo svarUpa che), jyAre pramANa e sAmAnya bhAva che (pramitikaraNatvena vedonA samudAya rUpa che.) pazcAto yu sthaLe pacAvo (tti vigere prathama pAMca pratyayo) vizeSabhAva che, jyAre pu (si vigere pAMcano samudAya) sAmAnyabhAva che. Ama teo vacce sAmAnya vizeSabhAva hovAthI te vizeSaNa-vizeSyarUpe siddha che. (5) nAnI nA pradezo 'nAmanatayo: : 2.3.8' vigere sUtro che dA. jUntA: samAnA vA.2.7 (4) bR.va.-ludantAH lukArAvasAnA varNAH samAnasaMjJA bhvnti| a A i I u U R R lu l| samAnapradezA: "samAnAnAM teja rI" (2.22) rUcI: pAchA sUtrArtha - 1 thI jhU sudhInA vargone samAna saMjJA thAya che. Ama rU r 3 ane nU A daza svaro samAna che. sUtrasamAsa - 1 nRt ane veSAM te = jUntA: (vadhu) - samAna mAna (= rAju) ceSAM te = samAnA: (vahu.) vivaraNa :- (1) kathItUsudhInA Dutavargone paNa samAna saMjJA che, te jaNAvavA sUtramAM bahuvacana che. (2) 1 thI laIne 7 sudhInA vargo AkAra (AkRti) nI daSTie jovA jaIe to paraspara visadaza hovA chatAM parimANa (bheda) nI daSTie samAna (tulyo hovAthI temanI samAna saMjJA sAnvartha che. A varNa, DuM varNa, varNa, varNa ane nRva e darekanA bhedo sarakhA che. 3rA manudAtta ane svarita A traNa bhede A vigere varNo traNa prakAranA che. udAttAdi varNo sAnunAsika ane niranunAsiva bhede be prakAranA che. Ama 6 prakAra thayA. enAdasva, vIrya ane tRta A 3-3 bheda gaNavAthI A varNa, rUvarNa vigere darekanA 18-18 bheda thAya che. A rIte parimANathI teo samAna che. (3) zaMkA - jhUkArane samAna saMjJA karavAnuM koi phaLa kharuM? samAdhAna - tenuM phaLa 'vavAnI ityAdi sthaLe maLe che, mATe 7 nI samAna saMjJA saphaLa che, te A rIte - - (i) savitAv- (16) jAra nRnaM. 2.rU.26' vastR saMmevA1.rU.24' - tpanamiti vim = vastR + viva6(0), 'pacayatnA0 rU.2.76' vattAvAra vastRt = nA ,
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 'Nizrisru0 3.4.58' - * 'Nij bahulam0 3.4.42 ' kalAklRp + Nic + Ga + d " kalAklRpamakArSId = kalAklRp + Nic + d 'trantyasvarAdeH 7.4.43 ' kalAk + Nic + Ga + d anyasya 4.9.8' - kal kalAk + Nic + Ga+d, 'vyaJjanasyAnAde0 4.1.44 ' ka kalAk + Nic + Ga + d, * 'kaGazcaJ 4.1.46'- ca kalAk + Nic + Ga + d, 'NeraniTi 4.3.63' 'aDdhAto0 4.4.29' - a + cakalAkad = acakalAkad / cakalAk + Ga + d, * 2JjarDI kalAk + Nic + Ga + d avasthAmAM lR ne samAnasaMjJA ravAnA aege lRp no soca me samAnano lopa hovAthI 'upAntyasyAsamAnalopi0 4. 2. 35 ' sUtranI pravRtti na thavAthI kalAk nuM kalak nahIM thAya. tathA'asamAnalope0 4.1.63' sUtrI sanvaddlAva pAga (lR ne samAna mAnavAthI) nahIM thAya. jo e be sUtronI pravRtti thAta to aSita v evuM aniSTa rUpa thAta, tene badale sajjatALavuM evo iSTa prayoga siddha thAya che. (ii) klRkAraH sUtranI pravRtti thatA klRkAraH prayoga siddha thaze. - klR + lRkAra avasthAmAM lR ne samAna mAnavAthI 'samAnAnAM tena dIrghaH 1.2.1 ' (4) samAnanA pradezo 'samAnAnAM tena dIrghaH 1.2.1' chatyAhi che / / 7 / / e-ai-o-o sandhyakSaram / / 1.1.8 / / bR.vR.-e-ai-o-au ityete varNAH sandhyakSarasaMjJA bhavanti / sandhyakSarapradezAH - " aidaut sandhyakSaraiH ' ( 1.2.92.) ityAdayaH ||8|| sUtrArtha : e ai o sUtrasabhAsa : au bhAvAne saMdhyakSara saMjJA thAya che. ezca aizca ozca auzca = eaioo (sa.dva.) (A) = akssrm| artham aznute (vyApnoti) vA iti az + sara = sandhau satyakSaraM sandhyakSaram / sandhAnaM sandhiH / na kSarati kSIyate vA akSaram (uNA0 439) / vivarAga :- (1) eaioo jahIM bhatinirdeza vivakSita che, vyaktinirdeza nahIM. ega udAtta vigere jAre prakAranA 6 vigerenuM grahaNa karavuM che. Ama vyaktipakSano Azraya na karavAnA kAraNe vigere varNa varNasvarUpa na janatA vargasamuhAya 35 janavAthI 'varNAvyayAt svarupe kAraH 7.2.156' sUtrI kAra pratyaya nahIM thAya. bhe kAra (A) ma. vRtti javayUrIbhAM taretara dvandva jatAvyo che. ezca aizca ozca auzca, js| sUtratvAllopaH' paraMtu . nyAsanI 'atra samAhAro dvandvaH...' paMkti prabhAeMge jahIM samAhAra dvandva jatAvyo che.
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.6.8 pratyaya karavAmAM Ave to tenI pUrve je svarUpamAM vigere hoya tenuM ja grahaNa thAya. bAre prakAranA nuM nahIM. bAre prakAranuM grahaNa karavA vAra-hevAra.. e rIte na karatA --- e pramANe nirUpaNa karyuM che. vaLI 'gogo' e samAsa hovA chatAM sUtrakAre saMdhi karI nathI. kAraNa temane vargonuM svarUpa (AkAra) jALavI rAkhavuM che. anyathA gavAyavo AvuM vicitra sUtra thAta. vaLI pregogo' e sUtravAr samAhAra dvandra che. samAhAramAM napuMsakaliMga thatuM hovAthI vastIve 2.4.17' sUtranI prApti che. tethI anya svara hRsva thaze ane poDa' AvuM rUpa banaze. chatAM sUtrakAre tevo prayoga nathI karyo, kAraNa ke temane sUtramAM varNano svarUpathI (svaAkArathI) nirdeza karavo che. jo varNano svarUpathI nirdeza na kare to 3ne paNa saMdhyakSara saMjJA thavAno prasaMga (doSa) Ave. bIjI rIte vicArIe to gogo no samAsa na karatA dareka varNano sakSara pada sAthe anvaya karavo, jethI 'vastIve 2.4.17' sUtrathI o ne hasva thavAno prazna ja na rahe. zaMkA - paNa tema karazo to vagere dareka varSa pachI cAdi vibhakti lAgaze ne sUtramAM to te vibhakitao darzAvI nathI. samAdhAna - sUtramAM je pa-che-mo- lIdhA che, te di gaNapAThamAMnA avyayo samajavA. avyayane Adi pratyayo lAgavA chatAM 'avyayI rU.2.7" thI lopa thavAnA kAraNe sUtramAM te darzAvyA nathI. (2) zaMkA - 'nava nArI' "tUvantA: samAnA:' vigere AgaLanA sUtro je rIte banAvyA che, te muMjaba A sUtra paNa hAni saMsthakSaram' banAvavuM joie ke jethI lAghava thAya. to tema kema na karyuM? samAdhAna - tame kahyA mujabanuM ladhusUtra na banAvatAM AvuM sUtra banAvavA dvArA sUtrakAra jaNAvavA mAMge che ke "A cAreya akSaro saMdhi thaine banelA che.' vagere akSaro A pramANe saMdhi thaIne banyA che. (1) + (vivRtatara) = , (2) a + (ati vivRtatara) = 0, (3) ma + 3 (vivRtatara) = mo, (4) ma + 3 (ativivRtatara) = . laghunyAsakAra vigerenI niSpatti Ama batAve che. (1) ma varNa + rUvarNa = 0, (2) ma varNa + Na (athavA) = che, (3) ma varNa + 3varNa = go ane (4) A varNa + o (athavA go) = mo. (A bannenI vAtamAM pharaka kema Ave che, te vistArathI jANavA khU. nyAsanuM 1.4.16' sUtranuM amArA vivaraNanuM pR. 217 juo.)
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bIjI rIte kahIe to AgaLanA sUtromAM "nAmI' 'samAna" vigere saMjJAo jema sAnvartha hatI, tema saMdhyakSara' paNa sAntarthasaMjJA che. tethI je koi akSaro saMdhi thaine banelA hoya tene sakSara saMjJA thAya. saMdhito vyaMjananI paNa thatI hovAthI vyaMjana saMdhine paNa sacyakSara saMjJA thavAnI Apatti Ave. te TALavA mATe sUtrakAre jene jene sakSara saMjJA karavI che, te badhAno sUtramAM svarUpathI nirdeza karyo che. (3) pada, vAkya ane varNa A traNa arthamAM vaparAto 'akSara' zabda ahIM varNa arthamAM levAno che. (4) 'vI sacyakSa: 2.2.22' ityAdi saMdhyakSaranA pradeza che IITA manusvAraviNa tA.22 pR.3.-cAravujhArA, '' ri nAviyo , "a ' kRti che, to kathAsaMdhyamanusvAravisrgsNjnyau bhvtH| anusvAra-visargapradezA:-"no'prazAno'nusvArAnunAsikau ca pUrvasyAdhuTpare" (1.3.8.) "ra pavAne vistako." (2.rU.rU.) rUcAya: sArA sUtrArtha:- 3 e nAsikya varNa che ane sa: e kaMThaya varNa che. ahIM A kArane choDIne ' ane ' ne anukrame 'anusvAra' ane 'visarga saMjJA thAya che. sUtrasamAsa - 1 3 5 za = aMga: (..), sUtravAr no pratyayastha to : anusvate (saMbhInamusAte) ityanusvAraH, visRjyate (viramyate) artho'nena = visargaH, anusvArazca visargazca = anusvAra vi (rUdra.) vivaraNa:- (1) zaMkA - sUtramAM tamane itaretarAzraya"(A) doSa Ave che. tethI sUtra dvArA karelI saMjJA siddha thatI nathI. te A rIte - visa saMjJA pahelethI vidyamAna hoya to ja ': pAnta .rU.dharU' vigere sUtrothI tame no visarga Adeza karI zako, anyathA nahIM. kAraNa ke te sUtromAM jUnA AdezanuM abhidhAna tame kayA zabdothI karazo? jo tamArI pAse te AdezanuM abhidhAna karavA koI saMjJA' pahelethI vidyamAna nahIM hoya, to saMjJAnA abhAvamAM sUtrano abhAva thaze ane stranA abhAvamAM "Adeza" no abhAva thaze. tethI nakakI thayuM ke 'saMjJAnuM astitva Adeza karatA pahelA hoya.' bIjI bAjuM no koika Adeza thato hoya to te AdezanI koika saMjJA hoya. saMjJA mATe pahelAM saMjJA (A) parasparajJAnasApekSajJAnAzraya itretraashryH| svgrhsaapekssgrhktvmitretraashrytvm|
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.1.9 (Adeza) to hAjara hovo joie ne? kAraNa pahelA saMjJI(A) hoya ne pachI enI saMjJA hoya. Ama nakakI thayuM ke - "pahelA Adeza hoya ane pachI enI saMjJA hoya.' TUMkamAM saMjJA hoya to ja Adeza thai zake ne Adeza thAya to ja tenI saMjJA hoi zake. Ama Adeza saMjJAnI apekSA rAkhe che ane saMjJA AdezanI apekSA rAkhe che. A parasparanI apekSAne itaretarAzraya (anyonyAzraya) doSa kahevAya che. e doSathI dUSita tamArU sUtra saMjJA' kArya nahIM karI zake. samAdhAna - tame sAdvAdane barAbara samajI nathI zakyA, mATe tamane AvI kuzaMkAo thAya che. tame zabdane ekAnta anitya mAnI beThA cho, tethI A zaMkA tamane UbhI thai che. kharekhara to paryAyArthika nayathI zabda jema anitya che, tema dravyArthikanayathI zabda nitya che. ': rotti' ityAdi rUpe e zabdo anAdithI vyavasthita che. vyAkaraNazAstra kAMi zabdo banAvatuM nathI, paraMtu akhaMDapaNe vidyamAna evA je zabdo, tenI alpamAM alpa upAyo dvArA arthapratIti thAya te mATe prakRti-pratyaya ityAdi upAyonuM avalaMbana thai utsarga-apavAda svarUpa niyamo dvArA te zabdonuM pratipAdana kare che. Ama zabdo, tenA Adezo A badhu anAdithI siddha ja che. mATe Adeza karatA saMjJAnuM astitva paheluM hoya e tamArI vAta khoTI Thare che. tethI ahIM itaretarAzraya doSa nathI tathA A sUtrathI nA Adeza evA (:) nI saMjJA karavAmAM koI doSa nathI. (2) 'visarga' zabdanA aneka artha jovAmAM Ave che. jemake (1) tAla ane oSTapuTamAM saMgraha karelA vAyunuM visarjana karavuM te visarga (B) kahevAya. (2) jenA dvArA artha virAma pAme che tene visarga kahevAya. (3) visaf zabdane pratyaya karmamAM thatA pratyayonuM upalakSaNa che. tethI visanA badalAmAM viSNu ane visarjana D) zabdo paNa vAparI zakAya che. (3) biMdu svarUpa anusvAra ane biMdudayasvarUpa visa nuM uccAraNa svaranI sahAya vinA zakya nathI, tethI sUtramAM A kAranuM grahaNa che. zaMkA - svaranI sahAyathI ja bhale anusvArAdinuM uccAraNa zakya hoya paNa te svara tarIke prakAranuM ja grahaNa kema? bIjA koI svaranuM kema nahIM? (A) prasiddha saMjI, gaprasiddha ja saMjJA (1.1.4 khU. nyAsa) (B) tAlvoSThapuTasaMgRhItasya vAyorvisarjanaM visargaH, sa tu pArzvavartibindudvayaM rUDhaH / (C) pratipatvei sati vetaratipAtvamunakSatvam (D) visarkanI zabdanI 'vividha saMskRttei ti visarganI:' AvI vyutpatti paNa jovAmAM Ave che. teno artha "je jihAmUlIya, upappAnIya, sa, vigere vividha rUpane prApta kare te visarjanIya."
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana samAdhAna - uccAraNa mATe sarvatra mAM kAranuM ja grahaNa thayeluM hoya, evuM ame joyuM che. jemake - taf dhAtu che, to dhAtupAThamAM 'ta hasane' ema A kAra uccAraNArtha che. jyAre kavi (ka) nIce 'panI (mana) sevAyAm' ityAdi sthaLe je phavigere varSo che, te uccAraNArtha nathI, paraMtu kita: rirU.rU.rara' 'ti: rU.rU.2' ityAdi sUtrothI kramazaH Atmane pada- ubhayapada vigere karavAmAM tatpara che. have tyAM jo rUTTa vigere vargo sakAraNa vaparAyA hoyane ahIM ame tenuM uccAraNArtha upAdAna karIe, to kokane zaMkA jAya ke - "A vargo sakAraNa to nahIM vaparAyA hoya?" AthI uccAraNArtha ma varNanuM ja ame upAdAna karyuM che. zaMkA - vigeremAM uccAraNArtha je prakAra karAya che, te vigerethI paramAM ja karAya che. jyAre ahIM te anusvAra ane visarganI pUrve karyo che. evuM kema? samAdhAna - anusvAra ane visargae pUrvanI sAthe saMbaddha che, paranI sAthe nahIM, evuM jaNAvavAmAM kAra" anusvAra ane visarganI pUrve karyo che. dA.ta. : pati, ahIM visarga nI sAthe saMbaddha che, pati sAthe nahIM. jyAre jillAmUlIya () ane upappAnIya (0) e banne kramazaH -uM ane T- paramAM hote chate uccarAya che. tethI parasaMbaddha che. (4) anusvAranA pradezanoDAnonusvArI..3.8' vigere che. jyAre visarganA pradeza pravAjo vistayoH 2.rU.dharU' vigere che ISIT vircana jA.2.20NA bR.va.-kAdirvarNo hakAraparyanto vyaJjanasaMjJo bhvti| ka kha ga gha Ga ca cha ja jha Ja, Ta Tha Da Dha Na, ta ghara ghara para na karatA, sArA canA :-"nA sine " (2.2.2) rUcA sUtrArtha:- thI sudhInA dareka varNane vyagnana saMjJA thAya che. sUtrasamAsa - A mArI te gRhyaseDaUMDamAt ti mA marivayavo vasya (varNasamulAyaca) sa = kAdiH (bhu.)| . vyajyate (prakaTIkriyate)'rtho'nena iti vynyjnm| vivaraNa:- (1) Adi zabda sAmIpya-vyavasthA-prakAra ane avayava e cAra arthamAM vaparAya che. tenA daSTAnA A pramANe che. (1) prAmADo poSa:- ahIM 'sAmIpya arthamAM 'Adi' zabda che. tethI 'gAmanI AdimAM (samIpamAM) jhUMpaDuM che' evo artha thaze.
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.0 (2) brahmaviyo va: -ahIM 'vyavasthA" arthamAM Adi' zabda che. samAjavyavasthA brAhmaNAdi ja jAtirUpe vyavasthita karAi che, tethI brAhmaNa che Adi je vyavasthAmAM te (arthAt brAhmaNa-kSatriya-vaizya ane zUdra) jAtio che.' evo artha thaze. (3) gaDhiyA revattA: - ahIM 'Adi' zabda 'prakAra" arthamAM che. prakAra eTale sAdazya. tethI 'jevo devadatta ADhayatAthI yukta che, tevA ja A loko paNa che', evo artha prApta thaze. (4) tamAco JI: ahIM 'Adi' zabda "avayava arthamAM che. tethI staMbha che Adi avayava je avayavomAM te avayavo arthAt staMbha-bArI-bAraNA-bhIMta-chAparuM vigere avayavono samudAya ghara che.' evo artha thaze. sUtramAM 'ri'mAM je mAri che, te A cAramAMthI kayA arthamAM varte che ? te vicArIe. (1) jo ahIM Adi' ne sAmIpya arthamAM laIe to - 'nI samIpamAM hoya te vyaMjana kahevAya evo sUtrArtha thaze. matalaba ke ' pote vyaMjana nathI, vigere vyaMjana che' evo artha thaze. e Q vigerenuM 'upalakSaNa banaze. have niyama che ke - "nakSari zArvenupo' (upalakSaNa kAryamAM anupayogI che.) jemake - "vitra gurAnIyatA evuM ko'kane kahIe to te sAMbhaLIne pelo kAbaracItarI gAyothI upalakSita (oLakhAtA) evA tenA mAlikane (puruSane) laIne Avaze, kAbaracItarI gAyone nahIM. kAraNa ke kAbaracItarI gAya e upalakSaNa che. tethI mAnavana svarUpa kAryamAM jema gAya anupayogI che, tema prastutamAM e vU vigerenuM upalakSaNa banavAnA kAraNe cana evA saMjJAkAryamAM anupayogI banaze arthAt tene vyaMjanasaMjJA nahIM thAya. jyAre ne paNa vyagnana saMjJA to karavI che, mATe ahIM 'Adi' no sAmIpya artha asaMgata che. (2) Adi' no vyavasthA artha paNa ghaTato nathI. kAraNa ke varNasamA--Aya anAdikALathI vyavasthita ja che, tenI kyAreya vyavasthA karavAmAM AvI nathI. hA, pUrvavarNo vyavasthita na hota ne pachIthI varNavyavasthA karavAmAM AvI hota to kahevuM paData ke - je vyavasthAmAM ja varNa AdimAM karAyo che te kAri'. paNa ahIM to tevuM che nahIM. nI AdimAM vyavasthA ane nI AdimAM avyavasthA; AvI be avasthA hoya to ahIM vyavasthA svarUpa vizeSaNa sArthaka thAya. kAraNa ke nyAya che ke mAre mAre ra vizeSArthiva paNa ahIM to che varNa anAdikALathI AdimAM vyavasthita ja che. tethI vyabhicArano abhAva hovAthI vyavasthA vizeSaNa anarthaka hovAthI ri no vyavasthA artha nahIM ghaTe. (A) je vizeSyamAM vizeSaNano saMbhava (= saMbaMdhanI yogyatA) hoya ane vizeSaNano vyabhicAra (= vizeSaNa vinA paNa prApta thavuM) hoya, te vizeSyane vize vizeSaNanuM kathana sArthaka bane che.
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 92 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana (3) 'Adi' no prakAra artha paNa nahIM thai zake. kAraNa ke d-v-[ vigere varNo paraspara atyanta visadaza (asamAna) che. jyAM sadazatA hoya, tyAM ja 'Adi' zabda prakAra arthamAM hoya. zaMkA :- -v-[ vigere akSaro varNatvana sadaza che, chatAM tame kema visadaza kaho cho ? samAdhAna :- 6, 6, jU vigere 'varNarUpe' sadaza hovA chatAM te dharmane AgaLa karIne jo vyAna saMjJA karIe to A, A, rU vigere paNa varNo hovAthI tene ya vyAna saMzA thavAnI Apatti Avaze. mATe ahIMvarNatvena sadazatA nahIM lai zakAya. jyAre AAratvena ke uccAratnena to -v vigere visadaza che. (4) 'Adi' no avayava artha ahIM saMgata thaze. kAraNake e thI 6 sudhInA vyaMjanasamudAyano eka avayava che. tethI 'vhAra Avivayavo yasya (varNasamuvAvasya) sa vi:' Avo artha thaze. Ama ahIM Avi 'avayava' arthaka che. avayava avazyapaNe samudAyarUpa anyapadArthamAM aMtarbhAva pAme. tethI viH sthaLe je bahuvrIhi samAsa thayo che te tadguNasaMvijJAna bahuvrIhisamAsa che. je bahuvrIhi sthaLe samAsanA ghaTaka zabdothI vAcya evA padArtho anyapadArtha bhegA AvarAi jatA hoya to tyAM tadguNasaMvijJAna bahuvrIhi hoya che. jemake 'tanvarjhamAnava'sthaLe Anayana kriyAmAM rAsabhanI bhegA tenA lAMbA kAna paNa anvaya pAme che, tethI te tadguNasaMvijJAna bahuvrIhi che. je bahuvrIhi sthaLe samAsanA ghaTaka zabdathI vAcya padArtha ane anyapadArtha vacce saMyoga ke samavAya^) saMbaMdha hoya tyAM tadguNasaMvijJAna bahuvrIhi samAsa thaze. prastutamAM vaviH bahuvrIhisthaLe mati zabda avayava arthaka che ane avayava-avayavI vacce samavAya saMbaMdha hovAthI te tadguNasaMvijJAna(B) bahuvrIhi che. : zaMkA :- bahuvrIhi samAsathI prApta thatA vAli zabdasamudAyamAM to ghaNA zabdo che. tethI Avava: Ama bahuvacana thavuM joie. kema ekavacana karyuM che ? samAdhAna :- granthakAre ahIM avayavonI gauNatA ane samudAyanI pradhAnatA vivakSI che, mATe viH Ama ekavacana karyuM che. (A) chImAvenA'pRthAmanuM samavAyaH saMzrleSa:| (Ava. niryukti, pU. malayagirijI vRtti) avayavI avayava vinA (ke guNI guNa vinA) svataMtra prApta thavo zakya nathI, kAraNa ekamekapaNAne pAmelAM hoya che, tethI teono samavAya saMbaMdha hoya che. mATe avayavI je kriyAmAM anvaya pAmaze tyAM avayava paNa anvaya pAmaze ja. mATe AvA sthaLe avayavI avayavamAM samaveta (samavAya saM.thI vRtti) hovAthI te saMbaMdhane laine tadguNasaMvijJAna bahuvrIhi prApta thaze ema samajavuM. (B) guNasaMvijJAna ane atadguNasaMvijJAna; ema bahuvrIhinA banne bhedane vize vistArathI jANavA '1.4.7' sUtramAM naM. (1) nuM amAruM vivaraNa juo.
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.2.20 93 zaMkA - bhale ekavacana karyuM, paNa prastutamAM riM varNasamudAyane uddezIne vyaMjanasaMjJAnuM vidhAna karyuM che. vidheya vAcakapada haMmezA vizeSaNa hoya ane uddezyavAcaka pada tenuM vizeSa hoya. vizeSaNane liMga potAnA vizeSya pramANe thAya. to cana vizeSaNa padane variH vizeSapada pramANe puliMgamAM kema nathI batAvyuM? samAdhAna - sAmAnyathI vizeSaNane liMga, vacana ane vibhakita potAnA vizeSa pramANe ja thAya. paraMtu, koi kAraNavaza liMga ane vacanamAM bhinnatA hoya to vAMdho nathI levAto. vibhakita to bannenI sarakhI ja hovI joieA). prastutamAM viH ane nam banne pada prathamA vibhakitamAM hovAthI sAmAnAdhikaraNya (= samAna vibhakti) no meLa to paDe che. paraMtu mRtaya: pramALasthaLe jema vizeSaNapramANa zabda AviSTaliMga (= nityanapuMsaka) hovAthI tenuM liMga nathI pharatuM, tema vyagnane A vizeSaNa zabda paNa AviSTaliMga hovAthI tenuM liMga nathI karatuM. mATe aiznana no napuMsakaliMgamAM prayoga karyo che. have prastutamAM 'vi zabdanA prathama traNa artha baMdhabesatA nathI ane avayava artha meLa paDe tevo che' Ama upara je kahyuM tenA karatA bIjI rIte paNa ghaTamAnatA karI zakAya ema che. te A rIte - gari zabdano avayava artha Asanna (najIkano) che ane sAmIpyAdi artho vyavahita (dUranA) che. najIkano artha tyajI dUranA artha grahaNa karavA mATe kAraNa ApavuM paDe. evuM koi kAraNa vidyamAna na hovAthI avayavArthane tyajI bIjA arthonuM grahaNa nathI karavAmAM AvatuM. vaLI vasya diH = vAri, Avo vigraha karIne artha karIe to e vyavasthAvAcI paNa che. nI AdimAM svara ane vyaMjana banne che. mAtra zabda vyavasthAvAcI hovAthI te vyavasthA kare che ke nI AdimAM je anusvAra, visarga che tene vyaMjana saMjJA karavI, vigerene nahIM. Ama anusvAra ane visargane paNa vyaMjanasaMjJA thaze. (ahIM eTaluM khyAlamAM rAkhavuM ke vyavasthA arthamAM vi zabda laie tyAre sUtrastha Hi zabdanI 'hiMH vArthinam' ema AvRtti karIne artha karavo. jethI nA Adi evA anusvAra-visargane tathA che Adya avayava jeno te thI sudhInA vargone vyaMjana saMjJA thAya che' Avo artha prApta thaze.) zaMkA - anusvAra-visargane vyaMjanasaMjJA karavAnuM phaLa zuM? samAdhAna - (i) anusvArane vyaMjanasaMjJA thavAnA kAraNe saMrtA ityAdimAM anusvAra svarUpa vyaMjanathI paramAM rahelA sUno puTa Ta ve vA .rU.48' sUtrathI lopa thai zakaze. jemake- san + 9 + tA (stanI), * saMpare 4.4.12 san + + () + + tA, nAmano guno4.rU.2' - san + +{ + tA, "Ti sama: 2.rU.2' saM rtA , puro diTha rU.48' - saMskRrtA (A) A aMge vistArathI jANavA "tivAda"graMtha ane tenI TIkAomAM abhedAvya prakaraNa jovuM.
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 84 (ii) visani vyaMnasaMjJA pAthI 'sudug'35 siddha thaze. te bhArIta - * su + duHkh (1850), * 'curAdibhyo0 3.4.17' - suduHkh + Nic, * suduHkhayatIti kvip = suduHkh + Nic + kvip(0) + si, * 'NeraniTi 4.3.83' - suduHkh + (kvip) + si, * 'dIrghaDyAba 1.4.45' - suduHkh, * 'padasya 2.1.89' - suduH, * 'dhuTastRtIyaH 2.1.76' - sudug)| mahA suduHkha avasthAmA visani vyaMAna saMzA thavAthI 'padasya 2.1.89' sUtradhI saMyoganA aMtyavyaMAna khno yo5 54 24yo. tem0| kasya AdiH vyutpatti bhu015 visarga kAdis535 pAthI kAdi: nI manuvRttivANA '1.1.11' sUtrathA tane dhuda saMjJA pAthI 'dhuTastRtIya 2.1.76' sUtrathA visAno 4 sthAnane pani Asanna evo Adeza thai zakyo. (2) mohana (bhAta) bhAraudo svAda pragaTa 42vAmAM sh-1654||riich, tathA tene 'vyaMjana' kahevAya che, tema svaro arthaprakAzaka che ane svaro dvArA thatA arthaprakAzanamAM vyaMjana" upakAraka (dhotaka) che, nimitta cha. tethI 'vyajyate (prakAzavAn kriyate)'rtho'nena iti vyaJjanam meM prabhAga vyaMnasaMjJA sAnpartha cha.(B) (3) ka kha ga gha Ga, ca cha ja jha Ja, Ta Tha Da Dha Na, ta tha da dha na pa pha ba bha ma, ya ra la va za Sa sa ha (C) A vargo vyaMjanasaMjJA pAme che. (4) vyaJjana' nA pradezo 'nAma sidayvyaJjane 1.1.21' tyA cha / / 10 / / apaJcamAntastho dhuH / / 1.1.11 / / bR.va.-vargapaJcamAntasthAvarjitaH kAdirvarNo dhuTasaMjJo bhvti| ka kha ga gha ca cha ja jha Ta Tha Da Dha, ta tha da dha, pa pha ba bha, za Sa sa h| ghuTapradezA:-"dhuTo dhuTi sve vA" (1.3.48) ityAdayaH / / 11 / / / (A) mA prayoga shaasnvyaa421|| prabhAgeno cha.bhI '2.1.76' sUtranA. vRtti ane. nyAsa. (B) vyaJjana zanI bhI vyutpatti bhAvI pApA maNe cha. (i) vyaJ dhAtu gatyartha cha, tathA vividhaM gacchatyaj (= svara) uparAgavazAditi vyaJjanam' (ma. bhASya 1.2.29-30), (ii) vyaJjanAni punarnaTabhAryAvad bhvnti| tad yathA-naTAnAM striyo raGga gatA yo yaH pRcchati, kasya yUyaM kasya yUyamiti? taM taM tavetyAhuH / evaM vyaJjanAnyapi yasya yasyAcaH kAryamucyate taM taM bhajante' (ma. bhASya 6.1.2), (iii) durbalasya yathA rASTra harate balavAn nRpaH / durbalaM vyaJjanaM tadvad harate balavAn svrH|| (yAjJa0 zikSA zlo0 111), (iv) ekAkino'pi rAjante sattvasArAH svarA iva / vyaJjanAnIva niHsattvAH pressaamnuyaayinH|| (vRttitryvaartikm)| (C) kAta-vyAkaraNanA keTalAka vyAkhyAkAro no paNa vyaMjana rUpe svIkAra kare che.
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.2.22 sUtrArtha:- 95 dareka varganA paMcama varNa ane aMtasthAne choDIne bAkInA phi vyaMjanonI dhusaMjJA thAya che. sUtrasamAsa - paTTInAM pUra: pannama:, parzamAzA tathA = ugnamAntIm (samA. ) vidyate paDjhamAntaryA yasya so'pnycmaantsthH| vivaraNa:- (1) 5 | Tgha, va ina , Ta 33Dha, ta tha ratha, ka va , za Sa sa da A vargo dhu saMjJaka bane che. (2) dhum nA pradezo 'dhuTo dhuTi ve vA .rU.48' vigere che IIRRIT pagraho nA nA.2.22A. bR.va.-kaundiSu varNeSu yo yaH paJcasaMkhyAparimANo varga: sa sa vargasaMjJo bhvti| ka kha ga gha Ga, ca cha naga, 8434, ta ghara ghara, patta mA praveza:-"vIsvaravati" (ra.rU.76) phatyAtivArA sUtrArtha - kAdi varSomAM je je pAMca saMkhyAnA parimANavALA vargo che, tene tene va saMzA thAya che. sUtrasamAsa - | saMdhyA manamI parsa: je vRnyate (viyete) vinAtINya ti varSa athavA vRti (mAtmIyaM pratvena vyavasthApati) rUtti vR + 7 = af: vivaraNa:- (1) varga kula maLIne pAMca che. tethI sUtramAM vA. Ama bahuvacanamAM nirdeza thavo joie. chatAM pAMce vargamAM rahenArI varga-' jAti eka che. tene anulakSIne jAtimAM nirdeza karyo hovAthI va: Ama ekavacanamAM prayoga karyo che. (2) sajAtIyanA samudAyane ja kahevAya che. vani vigere vyAkaraNazAstronA varNasamApnAyamAM na varga, ( thI o sudhInA 14 svara) -varga, gha-varga vigere pAMca vargo, varga (-7-) ane varga (--); ema 8 vargo mAnyA che. te ATha vargomAMthI pAMca varga evA che ke jemAM pAMca-pAMcanI saMkhyAmAM varSo vyavasthita che. evA thIru, thI thIju, TUthI ane thI sudhInA vargone ja prastuta vyAkaraNazAstramAM af saMjJA karavAmAM AvI che. (3) vargasaMjJAne jhIlanArA saMkSIo aneka (= pAMca samudAyo) che. tethI bu. vRttimAM vo H ema vIpsA (je je pAMca saMkhyAnA parimANavALA' Ama diccAraNa) karI che ane vargasaMjJAnA saMzIo aneka hovAthI pazabda viruccArita na hovA chatAM sAhajika vIpsA arthane jaNAve che. (4) varga nA pradezo 'vavasvarati 2.3.76' ityAdi che mArA
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96 (4) zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana mAhitI vasI gayoSA ..zarUA. ..-vAgha-kritIya va A--sAravAyokasaMjJA mavattiA zag, 20, 44, 4 i, , 5 sAvaduvara sarva mAgha-dvitIya pariprArthanA poSapraveza:-"kayo prathamoDaziTaDa" (2.rU.50) rUriyaDArUA. sUtrArtha:- dareka varganA Adya ( TU 5) tathA dvitIya (phu chuM n ) ane nne aghoSa saMjJA thAya che. sUtrasamAsa - 2 mA bhava mAda: drayo pUrA: dvitIya: I nAdAza dvitIyA = mAditIyA: (da), mAI dvitIyAzca zazca Sazca sazca = AdyadvitIyazaSasAH (i.i.)| . ghoSaNaM ghossH| avidyamAno ghoSo yeSAM te aghoSAH (bhu.)| vivaraNa:- (1) sUtramAM mAdyadvitIyasA: e pramANe bahuvacana che, te mAdya ane dvitIyanA bahatvanuM pratipAdana karavA mATe che. e bahuvacana sarva vargonA mAgha-dvitIya nuM ahIM grahaNa che tenAthI ja saphaLa che. anyathA asAmarthyanA kAraNe samAsa ja na thaI zakata. vRtti ane vigrahavAkyamAM 'ekAIpratipatti' e ahIM sAmarthya che. mAdyA dritIyAza za8 pazu lagna e vigraha vAkyano samAsa ekavacanamAM karata to vRttimAM tvanI pratipatti (= bodha) thAta. jyAre vigrahavAkyamAM bahutvanI pratipatti che. Ama ekAIpratipatti rUpa sAmarthana abhAvamAM samAsano abhAva thAta. bahuvacananA kAraNe vRttimAM paNa bahutvanI pratIti thavAnA kAraNe ekAIpratipatti rUpa sAmarthyano sadbhAva hovAthI samAsa pravRtti thaze. zaMkA - jo vRtti ane vigrahavAkyamAM ekAItA pratIta thAya to ja (sAmarthyano sadbhAva hovAthI) samAsa thaI zakato hoya to ' yormadhyam vAramaNyam' ema samAsa nahIM thaI zake. kAraNa ke ahIM vRttimAM tva pratIta thAya che, jyAre vigrahavAkyamAM to dvivacananA pratyayathI dhitva pratIta thAya che. samAdhAna - ahIMvRttimAM bhale ekatva pratIta thatuM hoya, paraMtu madhya pada tyAM dvitvano niyAmaka che. madhya zabda ja batAve che ke tyAM be kArakanuM astitva che, mATe tyAM ekAIpratipatti hovAthI samAsa thai zakaze. jemake "vihunarkiMvanam' (mA vahavo mAphI patra ta) ahIM vigrahavAkyamAM jema bahutva pratIta thAya che tema samAsamAM paNa vahu zabda mAtanA bahatvanuM pratipAdana karanAro hovAthI ekAIpratipattirUpa sAmarthya hovAthI samAsa thayo che. zaMkA -tyAM bhale ekAIpratipatti hoya. chatAM prastutamAM tenI jema samAsanahIMthaI zake. kAraNake mA-ditI vigere zabdo vaLA padane sApekSa che. mAtva-dvitIyatvae ko'kanI apekSA hoya che. te jenI apekSAe hoya tene te sAkAMkSa gaNAya. Ama padAMtaranA saMbaMdhanI AkAMkSA rAkhanArA hovAthI teo sApekSa che. have "sApekSa-samarthaA) (A) padAntarane sApekSa evuM pada samAsAdi padavidhi mATe asamartha che.
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.2.23 evo nyAya che. jenAthI sApekSa evuM pada bIjA pada sAthe samAsAdi padavidhi mATe asamartha banaze. tethI samartha: pavidhi: 7.4.222'paribhASAthI prApta thatA aikArbasAmarthyanA abhAve ahIM samAsa' rUpa padavidhi nahIMthAya. jema traddhaca rAjJa: puruSa daSTAntamAM rAjJa: pada ddhavizeSaNapadane sApekSa che, tethI jJa: pada samAsavidhi mATe asamartha banavAthI teno puruSa sAthe samAsa na thavAthI traTaca rAnapuruSa: Avo prayoga nathI thato. tema mAdyadvitIya paNa asamartha hovAthI te padono samAsa nahIM thai zake. | ('sApekSa' e samAsAdi vRtti mATe asamartha che. tenuM rahasya e che ke "vRtti' pradhAnaarthane jagAvanArI hoya che ane vRttinA avayavabhUta pado' pradhAna arthane pragaTa karavA svArthane (sva-arthane) gauNa karI pradhAna arthanA vizeSaNa rUpe sva-arthane samarpita kare che. have je pada "sApekSa hoya, te pada kevuM che ? potAne vizeSita kare evA padAntaranI apekSA rAkhanAruM che. Ama bIja dvArA vizeSita thaIne pote ja pradhAnatAno anubhava karavA je pada IcchatuM hoya, te pada pradhAna arthane vizoSita karavA svArtha zuM kAma samarpita karo ? - tethI sApekSa pada samAsAdi mATe asamartha bane che.) samAdhAna - "sApekSa evuM pada bIjA pada sAthe samAsAdi padavidhi mATe asamartha che e vAta barAbara che, paraMtu pitA-putra, guru-ziSya, nona-mukya, 3mAva-pratiyo vigere keTalAka zabdo nitya sAkAMkSa hoya che, kemake A badhA zabdo haMmezA ekabIjAnI apekSA rAkhanArA hoya che. jema ke 'pitA jAya che' Ama kahetA tarata AkAMkSA UbhI thAya ke kayA putranA pitA jAya che?' "guru" kahIe to AkAMkSA thaze ke kayA ziSyanA guru? 'gauNa' kahIe to kayA mukhyanI apekSAe gauNa? 'abhAva' kahIe to kayA pratiyogIno (= kono) abhAva? AvA sthaLe sApekSatA hovA chatAM anya pada sAthe tenA anvayanI yogyatA haNAtI na hovAthI samAsa thavAmAM bAdha nathI hoto. jemake sevA puro: putra: (devadattanA je guru, temano putra). ahIM guru pada ziSyavAcaka sevA padanI AkAMkSA dharAve che, tethI sApekSa hovAthI asamartha thavAnA kAraNe guru padano putra pada sAthe samAsa na thavo joIe, chatAM nityasAkAMkSA hovAthI samAsa thAya che. kAraNa sApekSatA hovA chatAM gurupadanI putra pada sAthe anvaya pAmavAnI yogyatA haNAtI nathI.A) kahyuM che ke - (A) yogyatA eTalA mATe nathI haNAtI, kemake A rIte te sAkAMkSa rahIne bIjA pada sAthe anvaya pAme to paNa je arthabodha karAvavo ISTa che te karAvI zakAya che. vAta ema che ke vAkya ke samAsamAM arthabodha karAvavo e prAthamika AvazyakatA che. jo e tUTatI na hoya to sApekSanI paNa samAsAdi padavidhi thai zake che. vaya putra: vigere nityasAkAMta sthaLe deva muH putra: vigrahavAkya dvArA je devadattanA guno putra' A artha jaNAya che te ja artha samAsa thayA pachI paNa jaNAya che. kemake nityasAkAMkSa" zabda ziSyavAcI sevA zabdano svayaM potAnI sAthe anvaya sAdhI le che, mATe samAsa thavAmAM vAMdho Avato nathI. jyAre trIsa rAjJa: puruSa sthaLe jo rAnapuruSa samAsa karavA jaIe to rAnam zabda nityasAkAMkSa na hovAthI te svayaM 280 padanI sAthe potAno anvaya sAdhIna zakavAthI je "ddhimAna rAjAno puruSa' artha jaNAvavo abhipreta che te na jaNAtA RddhimAna vyakti saMbaMdhI rAjapuruSa' Avo judo artha jaNAya che. mATe AvA sthaLe samAsa nathI thaI zakato.
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 'sambandhizabdaH sApekSo nityaM sarvaH pravarttate(A) / svArthavat sA vyapekSA'sya vRttAvapi na hiiyte||' artha - "nitya sApekSa evA saMbaMdhI zabdo vRttimAM pravarte che ane vRtti (samAsa) thavA chatAM padAMtara sAthe enI sAkAMkSatA haNAtI nathI." AthI vatta guruputra evo samAsa jema thaze, tema mArA ane dvitIya paNa nityasApekSa che, tethI teno paNa samAsa thavAmAM bAdha nathI (ahIM mA-ditI e varNa padane sApekSa che. tethI bRhadruttikAre vaUTTAddhitIyA va: ema lakhyuM che.) (2) vyAkaraNazAstramAM niSedhavAcaka nannA judA judA 6 artho prasiddha che. kahyuM che ke 'tatsAdRzyamabhAvazca tadanyatvaM tdlptaa| aprAzastyaM virodhazca naJarthAH SaT prkiirtitaaH|| (B) (zabdazaktiprakAzikA zno rU5). e cha nagnanA daSTAMta A pramANe che. (1) tatsadaza - mannAhmaLa: ahIM brAhmaNa sadaza kSatriyAdinuM grahaNa thAya che. (2) tadabhAva - mavapananuM avalaNa ahIM vacana tathA vIkSaNa sadaza koI anya kriyA pratIta nathI thatI, kevala vacanano tathA vIkSaNano abhAva ja pratIta thAya che. (3) tadanya manana, vAyu: ahIM agni ane vAyuthI anya evA jalAdinI pratIti thAya che. (4) tadalpatA - manunA kanyA (na vidyate 3 vAH sI - nAnuM che peTa jenuM evI kanyA.) ahIM nan alpArthaka che, tethI manuFrA thI nAnA peTanI pratIti thAya che. (5) aprazastanuM anAvara., mapatha ahIMaprazasta arthAt duSTa evA AcAranI tathA kharAba mArganI pratIti thAya che. (6) virodhakapa, sataH ahIMdharmano virodhI 'pApa' ane sitano virodhI kRSNa pratIta thAya che. (A) vAkyapadayamAM pravartata nA sthAne samasta pATha che ane svArthavat nA sthAne vAcavat pATha che. (B) kAtaMtravyAkaraNanI kalApacaMdraTIkAmAM 'gabavaza niSegha8 pistIthA jaza lullA 2 naga kar kIrtitA 'Avo zloka batAvyo che, jemAM prastuta zlokagata sAdazya' arthane badale 'niSedha' artha batAvyo che ane tenuM daSTAMta trAhmaNo na hantavya kRtyatra dvArAhanana: pratIyate' AvuM ApyuM che.
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 99 A cha prakAranA nam mAM aghoSa nA nano samAveza cothA prakAramAM thaze. a = alpa. ghoSa = dhvani. je vyaMjanono uccAra karavAmAM alpa(A) dhvani nIkaLe che, tene ayo(B) vyaMjana kahyAM che. 2.1.13 zaMkA :- aghoSa no bahuvrIhi samAsa karyo che tenA badale '7 ghoSa ti JayovaH' ema k tatpurUSa samAsa = karI, aghoSo'sti anya ema matvarthIya pratyaya dvArA A prayoga siddha na karI zakAya ? : samAdhAna H- na karI zakAya. kAraNa ke niyama che ke '7 varmadhAravAnnatvarthIvo bahuvrIhikSet tarthapratipatti: (C) 'jo bahuvrIhi samAsathI arthanI pratIti zakya hoya to anya samAsa karI matvarthIya pratyaya karAto nathI.' samAsa karI matvarthIya pratyaya na karavA pAchaLa kAraNa e che ke samAsa ane taSThita ema be vRttino Azraya levo paDe che, jemAM prakriyAgaurava thAya che. jyAre bahuvrIhi samAsa karavAmAM samAsarUpa eka ja vRttino Azraya karavo paDe che, jemAM lAghava che. tethI na vidyate ghoSo yevAM te e pramANe bahuvrIhi samAsa ja thaze. (3) v, c chu, r r, s th, p tathA r r ane s A varNo aghoSasaMjJaka thAya che. (4) zaMkA :- mAtrAlAghava thAya te hetuthI badhA sUtromAM 'mUtratnAt samAhAra: 'nyAyathI jema samAhAra karAya che, tema ahIM paNa sUtrakAre AditIyarAjasam) ema samAhAra karavo joie, kAraNa ke 'aryamAtrAtAyanamadhubhavAya manyo levAnaLA: ' ardhamAtrA jeTaluM paNa lAghava thAya tene vyAkaraNakAro utsavarUpa mAne che.(E) (A) ahIM zaMkA thaze ke 'nam no artha 'pratiSedha' ja hoi zake, to zI rIte ahIM teno 'alpatA' artha batAvI zakAya?' paraMtu alpatA artha hovA chatAM nag no pratiSedha artha to Ubho ja rahe che. kemake nak dvArA moTA ghoSano pratiSedha thai jAya che. (B) uccAraNe vAyoralpatayA nAdeSannAdau na zrUyete kintu zvAsocchvAsau zrUyete, ataste aghoSA bhavanti iti zeSaH (zikSAvallIvivRttiH) / (C) rmadhAraya zabda ahIM upalakSaNa che. tethI tenAthI ahIM bahuvrIhi sivAyanA koipaNa samAsathI paramAM matvarthIya pratyayano pratiSedha samajavo. paNa zarata eTalI ke je artha jaNAvavo abhipreta hoya te ekalA bahuvrIhithI jaNAto hovo joie. (D) AghadvitIyAvasA:; ahIM visarganI pUrve vartatA mA~ nI be mAtrA thAya che ane dvitIyApam prayoga karavAmAM Ave to m nI pUrve vartatA a~ nI phakata eka mAtrA thAya che. tethI samAhAra dhandha karavAmAM lAghava che. banne sthaLo paikI eka sthaLe visarga che ane bIjA sthaLe m che, jemanI aDadhI aDadhI mAtrA hovAthI temane laine gauravalAghava batAvavAnuM nathI rahetuM ane bAkInuM badhuM to sarakhuM ja che. (E) laghunyAsamAM A zaMkAnuM samAdhAna AvuM batAvyuM che ke bahuvacana dareka varganA Adya-dvitIya varNanA parigrahane mATe che. jo ekavacana karavAmAM Ave to sUtramAM darzAvelA kevalavarNa evA , p ane snA sAhacaryathI AdyadvitIyavarNo paNa kevaLa ane v rUpe grahaNa thavAnI Apatti Ave. avyabhicArI dvArA vyabhicArInuM niyaMtraNa karavuM e sAhacaryanuM kAma che. prastutamAM r, p ane se kevaLavarNa rUpe ja hovAthI teo avyabhicArI che,jyAre-
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 100. samAdhAna - sUtrakAre lAghava thAya te mATe eka paNa taka jatI nathI karI. sarvatra samAhArano Azraya laIne to temaNe lAghava karyuM che, paraMtu te sivAya paNa aneka rIte yukita-prayukitao ajamAvI lAghava karyuM che. jema ke lAghava be prakAranA che. (1) zabdalAghava ane (2) prakriyAlAdhava. sUtrakAre 'bApo DitAM caitra 2.4.7 vigere aneka sUtromAM zabdalAghava karyuM che. e sUtramAM 'DitAM' e bahuvacana prayoga hovAthI kesa-3-Di no ce- vAyA sAthe yathAsaMkhya anvaya karavA -vAyA-vAnuM ne bahuvacana karavuM paDe tema che, kemake 'AthAsayananuzaH samAnAm'nyAyanuM ema kahevuM che ke yathAsaMkhya anvaya pAmanAranA vAcaka padonuM vacana samAna hovuM joie. tethI tyAM bahuvacanano pratyaya karI sUtratvA te nagno sUtrakAre lopa karI mAtrAlAghava karyuM che. sUtrakAre prakriyAlAghava paNa te te sthaLe karyuM che, jemake manuna: prayoganI siddhi mATe 'miyo -- tum 1.2.76' sUtramAM ru nuM upAdAna karavA chatAM temaNe nu pratyayanuM pRthagU upAdAna karyuM. kharekhara to mAtra ru nuM ja vidhAna karata to paNa RDivInAM 2.3.204' sUtrathI vikalpa ne - Adeza karavAthI bIju: prayoga siddha thAta. paraMtu sUtrakAre tema na karyuM, kAraNa temAM prakriyAgaurava che. ' DAvIna' sUtramAM je zrI vinuM paThana karyuM che, tenI svarUpathI kyAMya parigaNanA nathI, paraMtu sUnuM vikalpa nU kArya thayelA prayogo jyAM jovA maLe tyAM lakSyAnurodhathI te badhA traddhi gaNapAThamAM samAtA haze ema kalpanA karavAnI rahe che. Ama DiHi gaNapAThamAM kone levA ane kone na levA? teno AdhAra te te prayogo che. jemAM kalpanAne laIne prakriyAgaurava hovAthI te rIte rUpasiddhi karavI, tenI apekSAe nu pratyayanuM pRtha vidhAna karavAmAM prakriyAlAghava che. ) A rIte lAdhavapriya evA sUtrakAre ahIMsamAhArano Azraya karIne lAghava kema na karyuM? tenI pAchaLa hetu che. temane ahIM arthagaurava (= arthavistAra) karavo che, mATe zabdagaurava karyuM che. bahuvacana rU5 zabdagaurava pAchaLathI TippaNI cAlu... -Adha-dvitIya to kevaLa ane hu rUpe ja saMbhave che, tevuM nathI. teo -chuM, , -ke - rUpe paNa saMbhave che. mATe teo vyabhicArI che. ahIM jo ekavacana karavAmAM AvyuM hota to avyabhicArI kevaLa varNa evA zu, 6 ane s nA sAhacaryadhI vyabhicArI Agha-dvitIyanuM kevaLa ane varUpe niyaMtraNa thAta. je have bahuvacananA kAraNe nahIM thai zake. (A) RphiDAdInAM Dazca laH' (2.3.104) iti sUtre paThitA RphiDAdayo na svarUpataH kvacana parigaNitAH kintu prayogata evAnusatavyA iti ke tatra grAhyA ke neti vicArasya lakSyAnurodhitayA jJAnagauravAdhAyakatvAd varaM lukapratyayasya pArthakyena vidhAnaniti mAvaDA (6.2.76 cAsanusanyAnama). jo ke ahIM temaja "jiM dilanAtra mati' nyAyanI taraMga TIkAmAM pU. lAvaNyasUrijIe je rIte prakriyAgaurava batAvyuM che, tenA karatA thoDI judI rIte paNa prakriyAgaurava batAvI zakAya che. te mATe 1.4' nA amArA vivaraNamAM pariziSTa-3 mAM vartato prakriyAjIrava zabda juo.
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 101 1.1.13 karavAnA kAraNe dareka varganA mAdya ane dvitIya nuM grahaNa thavA rUpa arthavistAra thai zakyo che. ahIM jo ekavacana karata to ko'kane saMdeha thAta ke ahIM dareka varganA mAgha-ditI nuM nahIM, paraMtu varganA mA-ditI evA -uM nuM ja grahaNa karavAnuM che. zaMkA - AgalA sUtramAM dareka (pAMceya) varganI vAta hatI ane A sUtramAM paNa dareka varganI vAta ja prastuta che, tethI ja vigere vargavizeSanuM (ekAda varganuM) grahaNa kevI rIte thaI zake ? kevaLa varganuM grahaNa karAvavA sUtramAM kAMi prathama zabda to mUkyo nathI. vaLI, 'zilyAdyasya dvitIyo vA .rU.16' sUtramAM khAdya ane dvitIya ne ekavacana karyuM che, chatAM tyAM jAtinuM grahaNa karavAthI sarva vargonA Adya ane dvitIyanuM grahaNa siddha thayuM che, te rIte ahIM paNa thai zakaze. mATe sUtramAM bahuvacana vyartha che. samAdhAna - tamArI vAta sAcI che, chatAM sUtrakAre sUtramAM bahuvacana karyuM che, tenI pAchaLa A rahasya che. lokamAM jAtivAdio ane vyaktivAdio ema be pakSa che. tyAM jAtivAdio evuM kahe che ke "zabda dvArA jAtinuM ja pratipAdana thAya, vyakitanuM nahIM. kAraNa ke vyakita to anaMta hoya ane zabdanuM anaMtavyakita sAthe vAcya-vAcaka saMbaMdhanuM jJAna thavuM e asaMbhavita che. asaMbhavita eTalA mATe che ke vyakitaonuM saMkhyAthI jJAna thavuM, e koIne mATe zakya nathIne saMkhyAjJAnanA abhAvamAM te te vyakita sAthe te te zabdanuM vAcya-vAcaka saMbaMdhanuM jJAna thavuM zakya nathI. jyAre dareka vastumAM ekAkAratAnuM darzana thavAthI jAtinA astittvanuM jJAna zakya che. mATe zabdathI jAtinuM ja pratipAdana thAya." vyakitavAdIo evuM kahe che ke - "zabda vyaktinuM ja pratipAdana kare, jAtinuM nahIM. kAraNa ke jJAnamAM pradhAnapaNe vyakita ja pratIta thAya che. vaLI kriyAdino anvaya (anusaMdhAna) vyakitamAM ja saMbhave, jAtimAM nahIM. (jemake- chati. ahIMgamanakriyAno anvaya govyaktimAM ja saMbhave, gotvajAtiyukta sarva gAyamAM nahIM.) Ama banne pakSanI vistArathI carcA che. vyAkaraNazAstra koi eka pakSano svIkAra na karatA ubhayapakSane (A) svIkAryA che. kAraNa ke vyAkaraNazAstranI sakala vyavasthAo koI eka pakSano Azraya karavAthI siddha thatI nathI. tethI banne pakSano Azraya karavo jarUrI che. have 'nAtyAdhyAyAM navoDasaMdhyo vahuvat ra.ra.phara' vigere sUtromAM sUtrakAre jAtipakSano Azraya karyo che, e joine ko'ka evuM anumAna kare ke 'vyAkaraNakAro jAtipakSane ja svIkAre che, vyaktipakSane nahIM.' teno bhrama bhAMgIne vyakitapakSano paNa ame svIkAra karIe chIe evuM jJApana karavA jaNAvavA) mATe sUtrakAre (A) nAti-NyiAM ja zAstra pravartata
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana ahIM bahuvacana karyuM che. vyaktipakSano Azraya karavAnA kAraNe have mAgha-dvitIyathI eka ja vyaktinuM grahaNa thaze, aneka vyaktinuM nahIM. tethI hU ke TU-nuM ja grahaNa thaI zakaze. jyAre sUtrakArane sarva varganA mAgha-dvitIya vyaktinuM grahaNa iSTa che, tethI sarvenuM grahaNa karavA bahuvacana karyuM che. Ama AgaLa paNa AvazyakatA anusAra sarvatra vyakitapakSane AzrayI bahuvacananuM phaLa svayaM samajI levuM. (5) moSa nA pradezo moze prathamoDaziTa: 2.3.50' vigere sUtro che ? jo poSavA tA24 bR.va.-aghoSebhyo'nyaH kAdirvarNo ghoSavatsaMjJo bhvti| ga gha Ga, ja jha Ja, Da Dha Na, da dha na, ba bha R, 4 ra ra ra rokavA -"poSatti" (2.rU.22) cAvaDA sUtrArtha:- aghoSa varNone choDIne bAkInA kAdi vargone rokavA saMjJA thAya che. sUtrasamAsa - ghoSa ghoDA ghoSo dhvanirvighate ya ra poSavA vivaraNa :- (1) zaMkA - 'bajhamAnto dhu 2.2.22 sUtraracyA bAda badhu evI saMjJA batAvatuM koI sUtra nathI banAvyuM, to ahIM moSa saMjJA karyA bAda poSavA saMjJA batAvatuM sUtra kema? samAdhAna - tyAM put sivAyanA badhA ja svara-vyaMjano pu banatA hovAthI bhaNanArA samajI zake tema hatA. ahIM gayo sivAyanA badhA ja svara-vyaMjano ghoSavAna banatA na hovAthI sUtra banAvavuM jarUrI che. (2) AgalA sUtramAM jenuM vivaraNa karI gayA, te be pakSamAMthI sUtrakAre ahIM jAtipakSano Azraya karI poSavA e pramANe jAtinirdeza karyo che. tethI aghoSanI apekSAe jenAmAM mAtra jAti hoya te badhA ghoSavAna" evo artha prApta thaze. Ama jeno atizaya ghoSa che te - vigere badhA mItva jAtiyukta hovAthI temane ghoSavA saMjJA prApta thaze. ghoSavA saMjJA sAnvartha che. enI sAntarthatA tunyAnA .2.7' sUtramAM batAvAze. (3) 56 gurU nuM ane A varNone ghoSavAn saMjJA thAya che. (4) zodhavA nA pradezo 'ghoSavati 2.rU.rara' vigere sUtro che ja (A) madurAgatizaya, yathA karavI nyA' rUtti
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1..25 103 (6) -ra--vA sattasthA sA.2.25TI bR.va.-ya, ra, la, va ityete varNA antasthAMsaMjJA bhvnti| bahuvacanaM saanunaasikaadibhedprigrhaarthm| asthA-kA: " acAttasthA." (2.rU.rUrU.) rUcI: paI sUtrArtha :- n r ane r e cAra varNane attasthA saMjJA thAya che. sUtrasamAsa - (svaca svaca thAnaca) ane tiSThanti tti antasthA: - 8 8 nI vaza = yaranavA: (da.)|| vivaraNa :- (1) , , , varNo pota-potAnA sthAnonA aMte varte che. tethI tAla vigere sthAnonA aMtamAM rahyA hovAthI temanI aMtasthA saMjJA karavAmAM Ave che. athavA vasamApnAyamAM paccIsa sparzavyaMjana ane uSmAkSaranA AMtarAmAM (= madhyamAM) varte che. tethI temanI aMtasthA saMjJA karavAmAM AvI che. (2) brahavRttimAM 'ra ra va ti' e pramANe svAdi rahitano prayoga karyo che, kAraNa ke sn r e vargomAM arthavasvano abhAva che. arthavatvanA abhAvamAM teo 'madhAtuvika0i 2.1.ra7' sUtrathI nAma nahIM bane. nAma na banavAthI ri pratyayo nahIM lAge. anyathA 18 78 78 va8 ti' ema prayoga karata. (3) antasthA zabda varSa nuM vizeSaNa hovAthI varSa nA liMga pramANe antasthA ne paNa Ama to puMliMga thavuM joIe, paNa niziSya novAkayatva nicaD) (nenendraparimAvAvRtti-205) paribhASAnA baLe sattA zabda ahIM svAbhAvika rIte strIliMge varte che. jemake vattatra nAma strInuM vAcaka hovA chatAM napuMsakaliMgamAM varte che. vaLI, bIjI vizeSatA e che ke DAntarathI zabda zabdazakitasvAbhAvyathI prAyaH bahuvacanAta ja vaparAya che. (4) varatavA ema sUtramAM bahuvacanano nirdeza sAnunArika ane niranunAsika ema banne prakAranA - nuM ahIM grahaNa karavA mATe che. sno sAnunAsika bheda nathI, niranunAsika evo eka ja bheda che. (5) pattI nA pradezo ' a cAntasthAtaH 2.2.22' vigere sUtro che IRTI (A) abaLAntarmadhye tichattItvantADA (RtirAdhyam 1/1) (B) liMga aMge niyamo karavA nahIM, kAraNa liMga lokavyavahAra upara AdhAra rAkhe che. (C) jainendra vyAkaraNamAM mastI. ema puliMga prayoga che, temAM asaMmati batAvavA A vAta karI che.
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 104 maMgax)(pAsa: aai .2.26TI bR.va.-anusvAro visargo vajrAkRtirgajakumbhAkRtizca varNaH za-Sa-sAzca ziTsaMjJA bhvnti| akAravakAra-pakArA uccaarnnaarthaaH| bahuvacanaM varNeSvapaThitayorapi - k-)(pyorvrnntvaarthm| ziTapradezA:-"ziTa: prathama-dvitIyastha" (2.rU.rUpa) tyAH TddA sUtrArtha - anusvAra ('), visarga (:), vajAgRti (2) varNa, gajakumbhAkRti ()() varNa temaja r r r ne zi saMjJA thAya che. sUtrasamAsa :- maM 2 magna - 2)(parza zaza zaza sa = maMga: 4 )( sA: (rU.). vivaraNa:- (1) deza, kALa ke lipimAM bheda thavA chatAM 4,)(' A vargonA AkAramAM pharaka nathI paDayo. tethI temanA mATe vajakRti ane gajakuMbhAkRtinuM daSTAMta ApavAmAM Ave che. vaja jevo AkAra hovAthI A varNanuM nAma vajAkRti che. A varNano prayoga ke 3 nI pUrve ja karAya che. jyAre ") A varNano AkAra gajakuMbha jevo hovAthI tenuM nAma gajakuMbhAkRti che. teno prayoga ja ke jUnI pUrve ja karAya che. > ane ')( nuM anukrame -Uane T-FparamAM hote chate ja uccAraNa thAya che. tethI e banne varSo paranI sAthe saMbaddha che. teo bIjA varganI jema svataMtra nathI ke anusvAra-visargavat pUrvasaMbaddha paNa nathI. (2) zaMkA - sUtramAM saMjJo ne bahuvacana che to zisaMjJAne ekavacana kema ? samAdhAna - saMkSIne samAnAdhikaraNa hovAthI saMjJAne paNa saMjJI mujaba vacana thavuM joie. tethI zi ahIM bahuvacana karavuM joie. chatAM te na karavA dvArA sUtrakArane sUcavavuM che ke " ane )(A banne varSo snA AdezarUpa hovAthI, temaja kramazaH -uM ke -nA saMnidhAnamAM ja temano prayoga thato hovAthI e banne vargono viSaya ghaNo alpa che." (3) sUtramAM vartatA aMgaH )(T' sthaLe jha, ane no prayoga anusvAra vigerenA uccAraNArthe che. (4) zaMkA - paNa 2 ane ')(' e bannenuM varNasamApnAyamAM paThana nathI, tethI tene varNa zI rIte kahI zakAya ? samAdhAna - Xane ( e banne snA Adeza che ane svarNa hovAthI 'talAle ta6 mavatti' nyAyathI e banne paNa varNarUpe siddha che.
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2..26 105. zaMkA - e nyAyathI '' ane ')(' ne varNarUpe siddha karazo to jUno lopa paNa nA AdezarUpa hovAthI lopa" ne paNa varNa mAnavo paDaze. samAdhAna - ema kAMi lopane varNana mAnI zakAya, kAraNa lopa to abhAva svarUpa che ane abhAva kadApi bhAvano Azraya na bane. jo tema mAnIe to ghaTAbhAvamAM paTa (bhAvapadArtha) rahe che AvuM mAnavAno atiprasaMga (ativyAmi) doSa Ave. Azraya-AzrayIbhAva bhAvAtmaka vastumAM hoya. jemake ghaTamAM jaLa. =' ane 'I' kAMI abhAva svarUpa nathI, paraMtu sUno bhAvAtmaka Adeza che. mATe varNasamApnAyamAM nahIM darzAvelA paNa teo varNa rUpe manAya che. A vAta sUtrokta bahuvacanathI sUcavavAmAM AvI che. ahIM dhyAna rAkhavuM ke sUtrokata bahuvacana' ane (e varNa che? A vAtano kevaLa anuvAda (lokaprasiddha vAtanuM punaHkathana) kare che, paraMtu temane varNarUpe siddha nathI karatuM. arthAt te anuvAdaka che, prApaka nahIM. Azaya e che ke " ane ')' ne abhAva rUpe svIkArIe to abhAvarUpa teo bhAvAtmaka ekatvatvi-bahutva vigere saMkhyAno Azraya zI rIte banI zake ? arthAt na banI zake. kAraNa abhAva e koi sat vastu nathI paraMtu asat che, mATe te koIno AdhArana banI zake. Azraya-AzrayIbhAvato bhAvAtmaka padArtho vacce ja ghaTI zake. Ama -' ane 'C' ne bhAvAtmaka padArtha ja mAnavA joIe. jethI ekatva vigere saMkhyAnA Azraya banatA temane ekavacana, dvivacana Adi thai zake. Ama bhAvapadArtha ane )( ekatvAdi saMkhyAnA Azraya banatA hovAthI ja sUtramAM 'aMga:)(pAsA:' Ama bahuvacana karI temanuM varNatva sUcita karyuM che. zaMkA - jo pUrve kahyuM tema bahuvacana sUcaka ja banatuM hoya paNa vidhAyaka na banatuM hoya to kema 'montA: svara: 1.2.4' sUtramAM bahuvacanane svarasaMzAnA viSayamAM DutavargonA grAhaka rUpe batAvyuM che? samAdhAna - hasvavarNa ja mAtrAnI vRddhine laIne plata bane che. arthAt hrasva vigere varNane ja jo traNa mAtrA jeTalA laMbAvavAmAM Ave to te Duta gaNAya che. tethI hasva varNane svara saMjJA thavAthI Dutane paNa te siddha ja che. Ama 'gontA. svara:' sUtramAM paNa bahuvacana plata vargonI svarasaMjJAnA sUcaka rUpe ja che. arthAt tyAM paraprahArtha no artha sUcanArtha karavo. zaMkA - ema to dIrdha vargo para hasva vargonI mAtrAnI vRddhine laIne ja bane che. tethI hrasva vargone svarasaMjJA thavAthI dIrdha vargone paNa te svayaM siddha ja che. to zA mATe varNasamAsnAyamAM dIrdha vargono pATha darzAvyo che? je dIrdhano batAvyo che to hutano paNa darzAvavo joIe. samAdhAnaH-Dutavargono varNasamApnAyamAM pATha eTalA mATe nathI darzAvyo, kemake teo alpaviSayavALA (bahuM ocho prayoga thatA hoya tevA) che A vAtanuM jJApana karavuM che ane dIrgha varNo pracUra viSayavALA che mATe
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana varNasamApnAyamAM temano sAkSAt pATha batAvyo che. dIrghavarNo pracUra viSayavALA che mATe ja siddhacakanI AdimAM varNasamApnAyamAM sAkSAt darzAvelA svarono upayoga karavAmAM Avyo che. temaja 'poDAvyopati'(A) vigere sthaLe paNa skutavargo vinAnA thI : (visarga) sudhInA vargone levAmAM Ave to ja tyAM batAvelI soLa saMkhyAno meLa paDe. athavA dUrathI AmaMtraNa arthamAM tUrAvAma-0 7.4.6' sUtrathI Duta AdezanuM vidhAna karyuM che. vaLI te plata Adezano sthAnI svAdi svara che. Ama hasvAdi svara varNa hovAthI temanA sthAne thatA plata Adeza paNa 'talAzAstavat bhavatti'nyAyathI varNa rUpe siddha thaze.AthI vyAjabI ja kIdhuM che ke plata vargono ati alpa prayoga thato hovAthI 'godrA:' ema bahuvacana dvArA dIrghanA upalakSaNathI temano paNa svarasaMjJAnA lakSya tarIke parigraha (sUcana) thAya che. zaMkA - SoDazakevyopati sthaLe soLa svaromAM gaM ane ne paNa svararUpe(B) AvarI lIdhA che. jyAre pUrvAcAryonA mate , 5, 7 ane )(T ne vyaMjanasaMjJA paNa thAya che. have jo ane . ne ahIM vyaMjanasaMjJA nahIM sAdhavAmAM Ave to zuM pUrvAcAryonA mata sAthe virodha nahIM Ave? samAdhAna - vArthinam 2.2.20' sUtrathI varNone vyaMjanasaMjJA karyA bAda pachInA sUtromAM dhuTa Adi je saMjJA karavAmAM AvI che te vyaMjanone karavAmAM AvI che. , , ane (5ne zi saMjJA paNa 11.2.20'pachInA sUtrathI ja karavAmAM AvI hovAthI samajI zakAya che ke , ane (ne paNa vyaMjana saMjJA lAgu paDe che. athavA 'nim .2.20' sUtrastha vi. padasthaLe ekazeSavRtti gaNI tenI AvRtti karavI. arthAt te sUtra'zAMtiH tirthanam' AvuM samajavuM. prathama diH padano vacce garika vigraha pramANe artha karavo. jethI nI AdimAM (= pUrvamAM) gaM ane ma hovAthI teo kavi gaNAtA temane vyaMjana saMjJA thaI jAya. bIjA diH padathI te sUtramAM darzAvelA bahuvrIhi pramANe thI sudhInA vargone vyaMjanasaMjJA thai jAya. Ama baM, a, ane (5ne vyaMjanasaMjJA siddha thatI hovAthI pUrvAcAryonA mata sAthe virodha nahIM Ave. (laghunyAsamAM ane (e sUnA sthAne thatA hovAthI 'tavAstavat bhavatti'nyAyathI teo paNa vyaMjana gaNAya' Ama kahI - ane )(TnI bAbatamAM pUrvAcAryo sAtheno virodha TALyo che.) (5) ziznA pradezo 'Ti: prathamakritIya ?.rU.rUva' vigere sUtro che 26 / (A). mAii SoDazormantrapu SoDaza rohigyA revatA pipIcantA (2.7.2 chaM. nyAsa) (B) "voDAvyo.' sthaLe svararUpe darzAvelA ne A vyAkaraNanA 1.1.4" sUtranA gauttA: padano gaurI mannA: vigraha karI AvarI lIdhelA samajavA. varNa samAsnAyamAM zo ne aMte gaMga: varNo Ave che, mATe teo svara rUpe ahIM paNa AvarAi jAya che.
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.1.17 ___107 tulyasthAnA''syaprayatna: sva: / / 1.1.17 / / / bR.va.-yatra pudgalaskandhasya varNabhAvApattistat sthAnam, knntthaadi| yadAhuH "aSTau sthAnAni varNAnAmuraH kaNThaH shirstthaa| jihvAmUlaM ca dantAzca nAsikauSThau ca tAlu ca" / / 4 / / (pANinIyazikSA, zlo0 13.) asyatyanena varNAnityAsyam, oSThAt prabhRti prAk kAkalakasaMjJakAt kaNThamaNeH / Asye prayatna AsyaprayatnaH, AntaraH sNrmbhH| sa caturdhA-spRSTatA 1, ISatpRSTatA 2, vivRtatA 3, ISadvivRtatA 4 / tulyau varNAntareNa sadRzau sthAnA''syaprayatnau yasya sa varNastaM prati svasaMjJo bhvti| karaNaM tu jihvAmUlamadhyAgropAgrarUpaM sthAnA''syaprayatnatulyatve sati nA'tulyaM bhavatIti pRthag noktm| tatra sthAnam-avarNa-ha-visarga-kavargAH kaNThyAH / 'sarvamukhasthAnamavarNam, ha-visargAvurasyau, kavargo jihvAmUlIyaH' itynye| ivrnn-cvrg-y-shaastaalvyaaH| uvarNapavargopadhmAnIyA oSThyAH / RvarNa-Tavarga-ra-SA mUrdhanyAH, 'repho dantamUlaH' ityeke| lavarNatavarga-la-sA dantyAH / e-ai tAlavyo, 'kaNThya-tAlavyau' itynye| o-au oSThyo, 'kaNThyoSThyau' itynye| vo dantyauSThyaH, 'sRkkasthAnaH' ityanye / jihvAmUlIyo jihvayaH, 'kaNThyaH' itynye| nAsikyo'nusvAraH, 'kaNThya-nAsikyaH' itynye| Ga-jaNa-na-mAH svsthaan-naasikaasthaanaaH| athA''syaprayatnaH-spRSTaM karaNaM sparzAnAm, sparzA vrgaaH| ISatspRSTaM krnnmntsthaanaam| ISadvivRtaM krnnmuussmnnaam| vivRtaM karaNaM svarANAm, 'USmaNAM ca' ityanye, USmANa: sh-sss-haaH| svareSu e-o vivRtatarau, tAbhyAmapi ai-au, tAbhyAmapyavarNaH, akAraH saMvRttaH' itynye| tatra trayo'kArA udAttA'nudAna-svaritAH, pratyekaM sAnunAsika-niranunAsikabhedAt SaT, evaM dIrgha-plutAviti aSTAdaza bhedA avarNasya; te sarve kaNThasthAnA vivRtakaraNAH parasparaM svaaH| evamivarNAstAvantastAlavyA vivRtakaraNA: svaaH| ___uvarNA oSThyA vivRtakaraNAH svaaH| RvarNA mUrdhanyA vivRtakaraNAH svAH / luvarNA dantyA vivRtakaraNA: svAH, 'luvarNasya dIrgho na santIti dvAdaza' itynye| saMdhyakSarANAM hrasvA na santIti tAni pratyekaM dvAdazabhedAni; tatra-ekArAstAlavyA vivRtatarAH svAH, aikArAstAlavyA ativivRtatarAH svAH, okArA oSThyA vivRtatarAH svAH, aukArA oSThyA ativivRtatarA: svA: / varyAH paJca paJca parasparaM svA: / ya-la-vAnAmanunAsiko'nanunAsikazca dvau bhedau parasparaM svau| rephoSmaNAM tu atulyasthAnA''syaprayatnatvAt svA na bhvnti| AsyagrahaNaM bAhyaprayatnanivRttyartham, te hi "AsannaH" (7.4.120.) ityatraivopayujyante, na svasaMjJAyAm ke punaste? vivArasaMvArau zvAsa-nAdau ghoSavadaghoSatA alpaprANa-mahAprANatA udAtto'nudAttaH svritshcetyekaadsh| kathaM punarete AsyAd bAhyAH spRSTatAdayastu AntarAH? ucyate-vAyunA koSThe'bhihanyamAne'mISAM prAdurbhAvAt, spRSTatAdInAM
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana tu kaNThAdisthAnAbhighAte bhaavaat| tathA cA''pizali: zikSAmadhIte-"nAbhipradezAt prayatnapreritaH prANo nAma vAyurUrdhvamAkrAmannuraH prabhRtInAM sthAnAnAmanyatamasmin sthAne prayatnena vidhAryate, sa vidhAryamANaH sthAnamabhihanti, tasmAt sthAnAbhighAtAd dhvanirutpadyate AkAze, sA varNazrutiH, sa vrnnsyaa''tmlaabh:"| tatra varNadhvanAvRtpadyamAne yadA sthAna-karaNa-prayatnAH parasparaM spRzanti sA spRSTatA, yadeSat spRzanti seSatspRSTatA, yadA sAmIpyena spRzanti sA saMvRtatA, dUreNa yadA spRzanti sA vivRtatA; esso'ntH-prytnH| sa idAnIM prANo nAma vAyurUrdhvamAkrAman mUrdhni pratihato nivRttaH koSThamabhihanti, tatra koSThe'bhihanyamAne kaNThabilasya vivRtatvAd vivAraH saMvRtatvAt sNvaarH| tatra yadA kaNThabilaM vivRtaM bhavati tadA zvAso jAyate, saMvRte tu nAdaH, tAvanupradAnamAcakSate; anye tu bruvate-anupradAnamanusvAno ghaNTAdinirhAdavad iti / tatra yadA sthAna-karaNAbhighAtaje dhvanau nAdo'nupradIyate tadA nAdadhvanisaMsargAd ghoSo jAyate, yadA tu zvAso'nupradIyate tadA zvAsadhvanisaMsargAdaghoSo jaayte| alpe vAyAvalpaprANatA, mahati mahAprANatA jAyate; mhaapraanntvaaduussmtvm| yadA sarvAGgAnusArI prayatnastIvro bhavati tadA gAtrasya nigrahaH kaNThabilasya cANutvaM svarasya ca vAyostIvragatitvAd raukSyaM bhavati tmudaattmaacksste| yadA tu mandaH prayatno bhavati tadA gAtrasya sresanaM kaNThabilasya ca mahattvaM svarasya ca vAyormandagatitvAt snigdhatA bhavati tmnudaattmaacksste| udAttA'nudAttasvarasaMnipAtAt svarita ityeSa kRtsno bAhyaH prayatna iti| athavA vivArAdayo varNaniSpattikAlAdUrdhvaM vAyuvazenotpadyante, spRSTatAdayastu sthAnA''syaprayatnavyApAreNa varNotpattikAla eveti varNaniSpattikAlabhAvA'bhAvAbhyAM vivArAdInAM bAhyatvam, spRSTatAdInAM caabhyntrtvm| tatra vargANAM prathama-dvitIyA: za-Sa-sa-visarga-jihvAmUlIyopadhmAnIyAzca vivRtakaNThAH zvAsAnupradAnA aghossaaH| vargANAM tRtIya-caturtha-paJcamA antasthA hakArA'nusvArau ca saMvRtakaNThA nAdAnupradAnA ghossvntH| vargANAM prathama-tRtIyapaJcamA antsthaashcaalppraannaaH| itare sarve mhaapraannaa:| sthAnagrahaNaM kim? ka-ca-Ta-ta-pAnAM tulyA''syaprayatnAnAmapi bhinnasthAnAnAM mA bhUt, kiJca syAt ? 'taprtA, tartum' ityatra "dhuTo dhuTi sve vA" (1.3.48.) iti pakArasya takAre lopa: syaat| AsyaprayatnagrahaNaM kim ? cavarga-ya-zAnAM tulyasthAnAnAmapi bhinnA''syaprayatnAnAM mA bhUt, kiJca syAt ? 'aruz zcyotati' ityatra "dhuTo dhuTi sve vA" (1.3.48.) iti zakArasya cakAre lopa: syAt / svapradezA:-"ivarNAderasve svare yavaralam" (1.2.21.) ityAdayaH / / 17 / / sUtrArtha - je vargonA sthAna ane Asvaprayatna sarakhA hoya che, te vargone paraspara sva saMjJA thAya che. sUtrasamAsa :- . Asye prayatnaH = AsyaprayatnaH (sa.tat.), sthAnaM ca Asyaprayatnazca = sthAnAsyaprayatnau (i.dva.), tulyau (varNAntareNa sadRzau) sthAnAsyaprayatnau yasya sa = tulyasthAnA''syaprayatnaH (bhu.)|
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 109 vivaraNa :- (1) ahIM sUtramAM vartatA tulya zabdano avayavArtha (vyutpatyartha) nathI levAno, paraMtu phakta 'sAdazya' artha ja samajavAno che. arthAt tulya eTale sadaza. bAkI jo teno avayavArtha levA jaie to trAjavA dvArA jemanuM sarakhuM mApa thAya temane tulya kahI zakAya. prastutamAM varNo vacce tulyatA batAvavAnI che ane varNo kAMi tolanA viSaya nathI banatA. mATe ahIM tulya zabdano kevaLa 'sadaza' artha levAnI vAta che. 1.1.17 tiSThanti varSA asmin vyutpatti mujaba 'rAdhAre .rU.1ra6' sUtrathI sthA dhAtune anad pratyaya lAgI sthAna zabda banyo che, ati (= khimati) anena varSAt vyutpattine laine 'RRvarga ..27' sUtrathI bahulam mujaba karaNa arthamAM dhyak pratyaya lAgI Jasya zabda banyo che ane 'ni-svapi0 1.rU.rUba' sUtrathI na pratyaya lAgI prayatanam = prayatna zabda banyo che. tyArabAda upara sUtrasamAsa sthaLe darzAvyA mujaba tatpuruSa che garbhamAM jenA evo dhandhusamAsa jenA garbhamAM che tevo bahuvrIhisamAsa thavAthI sUtrastha tulyasthAnA''sya zabda niSpanna thayo che. (2) sthAna kone kahevAya te kahe che. pudgala eTale dravyano avibhAjya aMza. sarva pudgalo sarvadA rUpa, rasa, gaMdha ane sparzavALA hoya che. temane pudgala eTalA mATe kahe che kemake ghaTa, paTa Adi avayavI dravyomAM satata temanuM pUraNa ane galana cAlyA kare che. arthAt navA pudgalo temanAmAM satata joDAyA kare che ane junA pudgalo satata kharyA kare che. A pudgalono skaMdha anaMta pradezAtmaka saMghAta (= anaMta pradezono samUha) che. ahIM e vAta dhyAnamAM rAkhavI ke jainadarzana zabdane bhASAvargaNA^)nA pudgala skaMdhamAMthI niSpanna thato svIkAre che. jainadarzana pudgalonI skaMdha, deza, pradeza ane paramANu A cAra avasthA batAve che. skaMdha eTale aneka puddagalono samUha. deza eTale pudgala samUhano eka bhAga, pradeza eTale te pudgala ke je samUhamAM joDAyelo che ane paramANu eTale samUhathI chuTTo paDelo svataMtra pudgala. skaMdhanI racanA mATe svataMtra pudgalonuM bhegA thavuM arthAt pradeza banavuM jarUrI che. kemake eno e pudgala jo svataMtra hoya to tene paramANu kahevAya che ane e ja puddagala jo samUhamAM joDAya che to tene pradeza kahevAya che. AvA anaMtA pradezo bhegA thavAthI bhASAvargaNAno skaMdha taiyAra thAya che. skaMdho je jagyAe varNa (akSara) rUpe pariName (pheravAya) che, te jagyAne sthAna kahevAya che arthAt jyAM vargo AtmalAbhane (cokkasa AkArane) pAmatA rahe che te varNonA utpattisthAnane ahIM sUtragata sthAna zabdathI samajavuM. AvA sthAna kaMThAdi ATha che, ahIM Adi zabda prakAra (sAdazya) arthaka hovAthI (A) jIvone upayogI vargaNAo ATha che - (1) audArika (2) vaikriya (3) AhAraka (4) taijas (5) bhASA (6) zvAsocchvAsa (7) mana ane (8) kArmaNa. A dareka vargaNAomAM pudgalonI saMkhyA anaMtI anaMtI vadhatI jAya che, chatAM vargaNAo sUkSma thatI jAya che. A sivAya bIjI paNa aneka vargaNAo che. A aMge vizeSa paMcasaMgraha Adi graMtha thakI jANI levuM.
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana vargotpAdakatvarUpa sAdazyane laIne tenA dvArA ura, zira vigere sthAno grahaNa thaze. A ja vAta pANinIyazikSA mAM) jaNAvI che ke "vargonA (utpatti) sthAno ATha che - (1) ura (hRdaya) (2) kaMTha (3) zira (mUrdhana) (4) jillAmUla (5) dAMta (6) nAsikA (7) o4 (8) tAlu. (B)'' Azaya e che ke anAdi kALathI AtmAnI sAthe joDAyela karma (adaSTa) nA sAtatyanI paraMparAmAM jJAnAvaraNIyAdi je ATha karmo che te paikInA vIryAntarAyakarmanA kSaya ke kSayopazamathI utpanna thatI labdhimUlaka yoga' nAmanuM vIrya che ke je AtmA sAthe mana, vacana ane kAyAnA saMbaMdhane laine AtmalAbha (potAnA astittva) ne pAme che. vaLI je dravya, kSetra, kALa, bhAva ane bhavanA kAraNe vicitratAne pAmato Atma-pariNAma (AtmAno guNadharma) che, je vargaNAone te te svarUpe pariNAvI AtmAne tenuM AlaMbana levA mATe sau prathama je vargaNAonuM grahaNa thavuM joie temAM sahAyaka che, AvA yoga nAmanA vIrya dvArA AtmA aMjananA cUrNathI khacokhaca bharelA dAbaDAnI jema eka, be, traNa kramazaH saMkhyAta, asaMkhyAta, anaMtAnaMta vargaNAtmaka pradeza rUpa dazya ane adazya pagalo vaDe cAre bAjuthI ThAMsIne bharAyelA A jagatane vize varNa rUpe pariNAvavA yogya anaMta pradezavALA bhASAvargaNAnA pulone grahaNa karIne ura, kaMTha vigere te te sthAnane viSe temane te te cokkasa varNa rUpe pariNAvIne temanuM AlaMbana laIne visarjana kare che. (A paMkti pramANe artha karyo. have A vAtano bhAvArtha samajIe.) tAtparya e che ke AtmAnI sAthe karmo anAdikALathI joDAyelA che. jyAM sudhI mokSa na thAya tyAM sudhI karmonI paraMparA satata AtmAnI sAthe joDAyelI rahevAnI. vacce kyAreya evo kALa nahIMAvavAno jemAM AtmAnI sAthe karmo joDAyelA na hoya. jainadarzane te karmo jJAnAvaraNIya, darzanAvaraNIya, vedanIya, mohanIya, AyuSya, nAma, gotra ane aMtarAya Ama ATha prakAranAM mAnyA che. A ATha paikInuM chelluM je aMtarAya karma che tenA pAMca peTA bheda paikIno eka bheda che vIryAntarAyakarma, je AtmAnA anaMta vIrya (zakti) ne AvaravAnuM kAma kare che. A vIryAntarAya karmano jo kSayopazama thAya to AtmAnI AMzika vIryazakti khIle che ane jo kSaya (sarvathA nAza) thAya to AtmAnI pUrNa vIryazakti khIle che. pUrNazakita kevaLajJAna thatA khIle che. te pahelA AMzika zakitano ja ughADa rahe che. A vIryazakitane labdhi (kSamatA) paNa kahevAya che ane e labdhinA vaparAzane yoga' nAmanuM vIrya kahevAya che. arthAt yogAtmaka vIryanuM mULa upAdAne kAraNa) labdhi che. A yoga potAnI utpattimAM mana, vacana (A) ahIM pANini RSie kahelI vAta batAvavA dvArA granthakAra pote batAvelAM sthAnanI vAtane daDha kare che. (B) aSTau sthAnAni varNAnAmuraH kaNThaH shirstthaa| jihvAmUlaM ca dantAzca nAsikauSThau ca tAlu c|| zlokamAM nAsI sthaLa samAsa nathI, paNa nAsavA ane goSTI nI saMdhi thai che. samAsa hota to sUrya re..27' sUtrathI samAhAranda samAsa thai nAsikoSTam prayoga thAta.
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.1.17 111 ane kAyA rUpa nimittakAraNanI apekSA paNa rAkhe che. mokSa avasthAmAM AtmAne mana, vacana ane kAyA sAthe saMbaMdha na hovAthI tyAM yoga rUpa vIrya saMbhavatuM nathI. mokSamAM upAdAna kAraNa che, chatAM nimittakAraNa na hovAthI sakala kAraNanuM samavadhAna na thatA yogAtmaka kArya saMbhavatuM nathI. vaLI A yoga dravya, kSetra, kALa, bhAva ane bhava A pAMca nimittanA kAraNe vividhatAne pAme che. jemake surA dravya mana-vacana-kAyAnA unmatta yogo pravartAve, jyAre nirvikRta AhAra sAdhanAmAM sahAyaka yogomAM nimitta banI zake. tIrthakSetramana-vacana-kAyAnA zubhayogomAM nimitta bane, jyAre citrazALA kSetra azubhayogomAM nimitta bane, unALAno kALa akaLAmaNa rUpa yogamAM kAraNa bane, jyAre vasaMtaRtuno kALa vilAsanA yogamAM kAraNa bane che. koi pratye dveSano bhAva mana-vacanakAyAnA kramazaH krodha-apazabda ane mAravuM vigere yogamAM hetu bane che, jyAre rAganA bhAva vahAla-mIThA vacana ane paMpALavA vigere yogamAM hetu bane che. pakSIno bhava uDavAnA yogamAM kAraNa bane che, jyAre vAMdarAno bhava ThekaDA mAravAnA yogamAM kAraNa bane che. A yoga AtmapariNAma che. te vAtAvaraNamAMthI vividha vargaNAone grahaNa karI temane zarIra, zabda, zvAsocchavAsa, mana vigere rUpe pariNAvavAmAM sahAyaka bane che, jethI AtmA temanuM AlaMbana laI zake. AkhAya cauda rAjaloka pramANa jagatamAM evA anaMtA pulo che, je ekalA varte che. A badhA pudgalonI eka vargaNA (grupa) bane. tema anaMtA evA pudgalo che je be-be nI joDImAM varte che. A bIjI vargaNA thai. ema traNa-traNanI, cAra-cAranI AvI rIte kramazaH saMkhyAta saMkhyAtanI, asaMkhyAta asaMkhyAtanI, anaMta anaMta pudgala pradezonI evI anaMtI joDIo (skaMdho) che, jemanI vividha vargaNAo bane che. A sarva vargaNAothI AkhuM jagata aMjana cUrNathI bharelA dAbaDAnI jema ThAMsI-ThAMsIne bharAyeluM che. te paikI anaMta pudgalapradezothI banelA skaMdho ja AtmAne upayogamAM AvI zake che. temAM AtmA yogAtmaka vIrya dvArA zabda rUpe pariNAvavA yogya anaMta pradezavALA bhASAvargaNAnA pudgalaskaMdhone grahaNa kare che ane temane ura, kaMTha, zira vigere sthAnone viSe te te zabdo rUpe pariNAvI temanuM AlaMbana lai zabdone vAtAvaraNamAM visarjana kare che. je badhAne vividha svarUpe zravaNano viSaya bane che. Ama jema ekano eka vAyu zarIranA hRdaya, nADI, gudA vigere vividha sthAnone AzrayI jema prANa, vyAna, apAna Adi svarUpane pAme che, tema bhAvavargaNAnA pulaskaMdho paNa ura,kaMTha, zira vigere vividha sthAnone AzrayIne harasa, kaMTharA, mUrdhanya vigere svarUpane pAme che. Ama bhASAvargaNAnA pudgalaskaMdho jyAM zabdarUpe pariName te sthaLone sthAna" kahevAya. zaMkA - 'varSo pulapariNAma (pudgalanA vikAra) che." AvuM tame zenA AdhAre kahI zako? samAdhAna -vargo pulanA pariNAma che' A vAta vAlvendriyapratyakSatva' ane 'vAhyApi pratidImAnava A be hetu dvArA siddha che. ene ApaNe anumAnanA AkAre samajIe - vaM: puniparAma: vAjiyapratyakSatA,
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana vauiffma: pratidImAnavI(A), 'vat' (artha - zabdo pudgalanA vikAra (paryAya) che, kemake temanuM bAhya indriyathI(B) pratyakSa thatuM hovAthI athavA teo bAhyavastu dvArA vega, rukAvaTa, vibhinnatA vigerene pAmatA hovAthI. jemake gaMdha.) ahIMva: pakSa che. pustaparAmatva sAdhya che. vandriyapratyakSatva ane vAhavidhi: pratidImAnava A be hetuo che tathA anya e daSTAMta che. koipaNa anumAnamAM hetu dvArA pakSamAM sAdhyanI siddhi karavAmAM AvatI hoya che. hetu jo sa hoya to tenA dvArA pakSamAM sAdhyanI siddhi thai zake ane jo vyabhicArAdi doSathI duSTa hovAthI asad hoya to tenA dvArA pakSamAM sAdhyanI siddhi na thai zake. hetu potAnAmAM vartatI sAdhyanI vyAti (vyApyatA) ane pakSavRttitA dvArA pakSamAM sAdhyane siddha kare che. temAM sAdhyanI vyApti hetumAM che (arthAt sAdhyanI apekSAe hetu vyApya che.) te vAtane daDha karavA daSTAMta batAvAtuM hoya che. prastutamAM jyAM jyAM bAdhendriya pratyakSatva hoya tyAM tyAM pulapariNAmatva hoya jemake gadhamAM' ane 'jyAM jyAM pudgalapariNAmatvana hoya tyAM tyAM bAlvendriya pratyakSatvana hoya, jemake AkAzamAM." Ama anvaya ane vyatireka banne vyApti hetumAM maLe che. bIjA anumAna sthaLe paNa jyAM jyAM bAhyavastu dvArA pratihanyamAnatva hoya tyAM tyAM pudgalapariNAmachoya, jemake gandhamAM (C)' ane jyAM jyAM pagalapariNAmatvana hoya tyAM tyAM bAhyavastu dvArA pratihanyamAnatvana hoya, jemake AkAzamAM.' Ama banne vyApti hetumAM prApta thAya che. vaLI varNanuM bAhya evI zrotrendriya dvArA pratyakSa ane bAhyavastu dvArA pratihanamAnatva banne saMbhavatA hovAthI pakSa evA varNamAM vAjiyapratyakSatva ane vAdyami: pratidInAnatva A banne hetuo vartatA hovAthI hetumAM pakSavRttitA paNa maLe che. have vyApya jyAM rahe tyAM vyApaka rahevAno ja. tethI sAdhyane vyApya banne hetu jo pakSamAM rahe che, to vyApaka evuM pudgalapariNAma-" sAdhya paNa pakSamAM rahevAnuM ja. Ama vargomAM pudgalapariNAmatva siddha thAya che. zaMkA - prathama anumAnanAM hetumAM gotvavigere sAmAnya (jAti) ne laine vyabhicAra) doSa Ave che. sAdhya na raheto hoya tevA sthaLe jo hetu rahI jAya to hetumAM sAdhyanI vyAmino nAzaka vyabhicAra doSa Ave. prastutamAM gotva vigere jAtimAM pudgalapariNAmatva sAdhya nathI rahetuM ane bAdhendriya pratyakSatva hetu rahI jAya che, mATe vyabhicAra spaSTa che. ahIM evI zaMkA na karavI ke 'gotva jAtinuM bAhya indriya dvArA pratyakSa kyAM thAya che?' kemake niyama che ke 'rakriyeLa cA vyamao tatA khAtira tenendriya '. gAya jo cakSuthI (A) ahIM be hetuo alaga-alaga che tethI va: puttipariNAma: vAdri pratyakSatthAt ane varSo puttaramAM vIur: pratidImAnavA Ama be anumAna samajavA. sparza-rasa-ghANa-cakSu-zrotra A pAMca bAhya indriyo che. gaMdha pavananI dizAmAM phelAya, bhIMta ADe Ave to rukAvaTane pAme ityAdi kAraNe te bAhyavastu dvArA pratihanyamAna che. tethI te pagalapariNAmarUpa paNa che. (D) heto sApyAmAvavavRttitvam fmavAra:
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.1.17 113 dekhI zakAya to temAM rahela gotva jAti paNa cakSuthI dekhI zakAya. Ama paNa prazna thAya ke ekavAra gAyane oLakhyA pachI bIjI gAyone jotA A paNa gAya che. A paNa gAya che...." AvI anugatapratIti kema thAya che?' kemake prathama godarzana kALe gAyamAM vartanAra gotva sAmAnyanuM paNa cakSu dvArA grahaNa thayuM che. Ama gotva jAtinuM bAdhendriya pratyakSa saMbhave che. have vyabhicAra doSa dvArA hetumAM sAdhyanI vyAmi tUTavAthI bAlvendriya pratyakSatva hetu bhale pakSamAM rahe, paNa jyAM bAdhendriyapratyakSatva hoya tyAM pudgalapariNAmatva sAdhyanuM hovuM jarUrI narahetA varNa svarUpa pakSamAM pudgalapariNAmatva sAdhyanI siddhi nahIM karI zakAya. samAdhAna - Ama vyabhicAra doSanahIM Ave. kemake gotva vigere jAtio sadazapariNAmarUpa hovAthI teo paNa pudgalapariNAma ja che. Azaya e che ke dareka gAyamAM vartatA khura, kAMdha, pUMchaDI, ziMgaDA ane gaLAnI godaDI rUpa sadaza (samAna) paryAya e ja gotva rUpa sAmAnya (A) che. gAya jotA tenA ziMgaDA, godaDI vigere sivAya bIjI kAMI eka, nitya ane anugata evI vastu pratyakSamAM bhAsatI nathI ke jene jAti kahI zakAya. Ama gotyAdi jAtimAM pulapariNAmatva sAdhya rahevAthI tyAM bAdhendriyagrAhyatva hetu rahe temAM vyabhicAra doSa na Ave. tethI vyAmi akabaMdha rahetA varNa svarUpa pakSamAM pagalapariNAmatva rUpa sAdhya siddha thai zake che. zaMkA - paheluM anumAna to barAbara che. paraMtu bIjA anumAnano vApi pratimAnatva hetu vargamAM kyAM ghaTe che? arthAt varNa bAhya vastuthI pratihanyamAna zI rIte saMbhave? samAdhAna - varNa bAhyavastu dvArA pratihanyamAna ArIte saMbhave. koika dizAmAM bolAto varNa (zabda) pavananA baLathI rUnA DhagalAnI jema bIjI dizAmAM gati pAmato anubhavAya che. kyAreka parvatanI guphA, vana AdimAM prahAra karelA paththaranI jema sAme athaDAine pAcho pharelo zabdapaDagho bolanArane ja pharI kAnamAM saMbhaLAya che. kyAreka noLIyAnA dara Adine vize nIkanA pANInI jema zabda aTakI jAya che. kyAreka vAMsaLInA kANAM upara kANuM pUruM DhaMkAya tema tathA kANuM aDadhuM khulluM rahe tema AMgaLInA judA judA prayogone laIne zabda aneka prakAre vikArane pAme che. tathA kAMsA AdinA vAsaNa sAthe zabda athaDAtA te vAsaNanI dhujArInA navA dhvaninAM utpattinuM kAraNa bane che. kayAreka karkaza prayoga karAyelo zabda lAkaDAno phaTako jema pIDA pamADe tema kAnamAM pIDA utpanna kare che. to vaLI kayAreka ati vegIlA puSkaLa ghoDA ane khaccaranI khurAdinA pachaDATathI vega pAmelo zabda ghana evA paNa dravyane bhedI nAMkhe che. AvA prakArano vikAra pulanA pariNAmarUpe saMbhavatI vastumAM ja jovA maLato hovAthI anumAna thaI zake che ke zabda e pudgalano pariNAma arthAt paudgalika che. (A) vastUnAmeva gavAdInAM khura-kakuda-lAGgula-viSANa-sAsnAdimattvalakSaNo yaH sadRzaparyAyaH sa eva saamaanym| (vi. A. bhASya-2202)
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsanuM (3) 'anyatyanena van' vyutpatti mujaba jenA dvArA vargono kSepa karavAmAM Ave tene 'Asya' kahevAya. ahIM pAribhASika Asya na letA laukika grahaNa karyuM hovAthI te pazu, apatya, devatA AdinI jema prasiddha che. AthI bu. vRttimAM kahe che ke 'hoMThathI mAMDIne kAkalI^) (kaMThamaNi) nI pahelA sudhInA mukhane Asya kahevAya.' gaLAmAM je thoDo upaselo bhAga hoya che tene kAkalI kahevAya che. 114 zaMkA :- Aste mavam vyutpatti mujaba 'vivi0 6.rU.224' sUtrathI Asya zabdane taddhitano ya pratyaya lAgI 'avaLevargastha 7.4.68' sUtrathI Jasya nA 4 no lopa ane 'vyajJanAt pa40 1.rU.47' sUtrathI y no lopa thatA pharI Jasya zabda bane che. Ama Alye mavam vyutpatti mujaba mukha, aMtarvartI tAlu vigere sthAno paNa laukika AAsyasaMjJAne pAmaze. samAdhAna :- nA, nahIM pAme. kemake tAlu vigere sthAno 'Asce mavam' yoga (vyutpatti) mujaba Asva zabdathI vAcya banatA hovAthI temanI Asya zabda dvArA jhaDapI pratIti nathI thatI. tethI teo Asya zabdanA vAcya rUpe aprasiddha che. jyAre hoThathI kAkalI sudhInA mukha arthamAM Asya zabda rUDha che. 'yor hervatIyastvam' nyAya mujaba yaugika artha (vyutpatyartha) karatA rUDhayartha baLavAna bane. tethI ahIM asya zabda mukha arthamAM ja vartaze, tAlu vigere arthamAM nahIM. AthI ja sUtramAM Asya zabdanI pUrve sthAna zabdanuM grahaNa karyuM che. bAkI gAsya zabdathI ja jo tAlu vigere sthAnonuM grahaNa thatuM hota to sUtramAM temanA grahaNArthe sthAna zabda mUkavo nirarthaka thAta. (4) AsyamAM thato varNane anukULa eno AMtarika saMraMbha (yatnavizeSa) te svaprayatna kahevAya. te '4' prakArano che H (1) spaSTatA (2) iSatkRSTatA (3) vivRtatA ane (4) iSad vivRtatA.(B) zaMkA :- sRSTastha bhAva: pRSTatA, sA viryastra=dRSTatAviH, ahIM spaSTatAdi cArane prayatna rUpe batAvyA che. paraMtu sRSTAdi to karaNa che (arthAt rspaSTatAdi to karaNanA dharma che.) jemake jIbhanA mULa, madhyabhAga, agrabhAga ane upAgrabhAga rUpa cAre karaNa jo kaMThAdi te te sthAnone kAMika sparze, ghaNA sparze, dUra rahe ke sparthA vinA najIka rahe to te te varNonI utpatti thatI hoya che. tethI spaSTa, iSaISTa vigere rUpe to A cAra karaNa hoya che. athavA spaSTatAdi varNanA dharma che. kemake varNa paNa potAnA pariNAma (= bhASA vargaNAnA pudgalamAMthI zabda rUpe pariNAma pAmavuM) ane AlaMbananI bAbatamAM kaMThAdi sthAna ane jIbhanA mULa vigere karaNa vaDe te te rIte sparzAya che. jemake kahyuM che ke 'TM thI ma sudhInA spaza vyaMjana ane yama rUpa varNane utpanna karanAra vAyu (A) aai zabda Ama banyo che * t + gar = hl, * t + vap ke La = taja, * rUpavuM nA = Avana / ahIM 'alpe rU.2.636' sUtrathI ja Adeza thayo che. (B) laghunyAsamAM A cAre zabdanI vyutpatti batAvI che, te tyAM ja joi levI.
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.1.17 115 lohanA goLAnI jema te te sthAnanuM avapIDana (sparza kare che. ahIM dhamaA)" , , 6, 6AvA prakAranA che, je laukika prayogomAM nathI vaparAtA. evI rIte aMtasthA varNane utpanna karanAra vAyu kASTagolakanI jema te te sthAnane sparze che. tathA uSmAkSara ane svarAtmaka varNane pedA karanAra vAyu unanA daDAnI jema te te sthAnane sparza che.' A rIte spaSTatAdi' varNanA dharma ke karaNadharma rUpe saMbhave che, to kema temane prayatna rUpe darzAvavAmAM AvyA che? prayatna to AtmAno vIrya (zakita) phoravavA rUpa saraMbha che. samAdhAna - tamArI vAta sAcI che. paNa karaNamAM ke varNamAM 'pUtAdi dharmo prayatnanA kAraNe utpanna thatA hovAthI kAryamAM kAraNano upacAra karI temane prayatna' rUpe batAvyA che. niyama che ke "ddhi yaduvaM tat tafpaveza pratipadyate' (je vastu jenA kAraNe utpanna thatI hoya te vastu kAraNanA vyapadezane pAme che.) jema ke anna ve prALar: B)'; ahIM anna kAraNa che, prANa tenuM kArya che. chatAM kAryamAM kAraNano upacAra karyo hovAthI prANane atre kahyuM che. prastutamAM spaSTatAdi zabdo prayatna arthamAM ja rUDha che. arthAt mukhamAM vartatA jIbhanA agrabhAga vigere kAraNono kaMTha vigere sthAnonI sAthe varSono utpAdaka evo sparza, Acho sparza, dUra vartavuM ane najIka vartavA rUpa atyaMtara kAryone karAvanAra prayatna vizeSo spaSTatA vigere zabdothI vAcya bane che. yadyapi ahIM zaMkA thAya ke "prayatna vIrya pariNAmarUpa hovAthI AtmAno guNadharma evo te AtmAmAM rahevo joie, te Asya (mukha) mAM zI rIte vartI zake?" tyAM samajavuM ke "AtmavRtti A prayatno AsyamAM vartatA te te sthAnone vize zabdotpAdaka evAvAyusaMyoganA janaka che. tethI te svarUpe arthAt nAsthavRttisthAney vAyusaMyogananantvasaMvatyena A prayatno AcamAM rahI jaze." (TUMkamAM ATalI vAta parathI zabdotpattinI prakriyA AvA prakAranI jaNAya che ke "AtmAnA prayatnathI prerAyelo vAyu te te sthAnonI sAthe sparze (saMyoga pAme) che tathA sahakArI kAraNa evA jIbhanA mULa vigere kAraNo paNa kaMThAdi sthAnonA saMparkamAM ISa saMparkamAM ke najIka, dUra rahe che. jethI zabdonI utpatti thAya che.') (5) have chuTaka chuTaka ATalI vAta parathI khU. vRttimAM tu vattA sadazI...' A Akho sUtrArtha kahevAmAM Ave che. je vargonA sthAna ane Asvaprayatna bIjA vargone samAna hoya te varNo te bIjA vargone svasaMjJaka thAya che." (A) koIpaNa varganAM Adya cAra vyaMjana paikIno koipaNa vyaMjana pUrvamAM hoya ane vargano pAMcamo vyaMjana paramAM hoya tyAre te bannenI vacce pUrvavyaMjanane sadazayama' nAmano varNa bolAya che, je prAtizAkhya' mAM prasiddha che. (B) anya graMthomAM "anne vai' sthaLe kAraNamAM kAryano (eTale ke atramAM prANano) upacAra karI annane prANa" kahevAto hoya che. paraMtu ahIM paMkita anusAra kAryamAM kAraNano upacAra karI prANane atre kahyuM che.
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana zaMkA - A sUtra yasya tucasthAnATyaprayatna: sva:' AvuM banAvavuM joIe. jethI sUtrano artha 'jene tulya sthAna ane AsvaprayatnavALo varNa hoya tenI apekSAe te varNa sva' saMjJaka thAya che. (A)" Avo prApta thaI zake. jo sUtramAM pada na mUkavAmAM Ave to A sUtrano artha 'amuka varNane tulya sthAna ane AsyaprayatnavALo varNa sva' saMjJaka thAya che." ATalo ja thavAthI je varNa jenI apekSAe tulya sthAna ane AsvaprayatnavALo hoya tene ja te svasaMjJaka thAya che' Avo artha prApta na thatA amuka varNane tulyasthAnAsyaprayatnavALo varNa bIjA ko'ka varNane paNa svasaMzaka thavAnI Apatti Avaze. samAdhAna -AvI Apatti nahIM Ave. kemake tu zabdasaMbaMdhI zabda che. bIjuM koI nimitta (zabdAMtara) na batAvyuM hoya to paNa saMbaMdhI zabda potAnI sAthe meLavALA bIjA saMbaMdhIno ja bodha karAve che. jemake mAtAnI sAthe sAruM vartana karavuM joIe ane pitAnI sevA karavI joIe? AvuM kahevAmAM AvatA ahIM potAnI mAtA" ke potAnA pitA' Avo koI ullekha karyo nathI, chatAM mAtA ane pitA zabda dvArA saMbaMdhane laIne svAbhAvika rIte je jenI mAtA hoya ane je jenA pitA hoya" arthAtu potAnA mAtA-pitA A artha jaNAi Ave che. Ama paNa sAMbhaLanAra vyaktine duniyAbharanA mAtA-pitA sAthe zuM levAdevA? ene to potAnAjamAtA-pitAiSTa hoya. tevI rIte prastutamAM paNa sUtramAM yahya pada rUpa nimitta (zabdAntara) vinA sahaja rIte jene je tulyasthAna ane AsyaprayatnavALo hoya te tenA pratye 'sva' saMjJaka thAya" A artha jaNAI Ave che. bIjA vyavahArU daSTAMtathI samajavuM hoya to tulya vyaktine kanyA ApavI joIe' Ama kahevAmAM AvatA brAhmaNa bIjA zUdrane tulya evA zUdravyaktine potAnI kanyA Apato nathI paNa janma, zIla, guNa, karma ane svabhAva AdithI potAne tulya evA brAhmaNa vyaktine ja kanyAdAna kare che. tema prastuta sUtramAM paNa pada na mUkavAmAM Ave to paNa amuka varNane sthAna ane Asyaprayatnane laIne tulya banelo varNa bIjA ko'ka varNane svasaMzaka nathI thato, paraMtu tene jenI sAthe tulyatA hoya te varNane ja svasaMzaka thAya che. vaLI amuka varNane tulya sthAnAsyaprayatnavALA varNa jo bIjA vargane paNa svasaMjJaka thatA hoya to AsUtrathI svasaMjJA karavI ja nakAmI kare. kemake badhA badhAne svasaMzaka thaI javAthI svasaMjJAno vyavacchedya koI nahIM bace. kahevAno bhAva e che ke badhA ja varNa badhAne jo svasaMjJaka thAya ema hoya to badhA akSaro mATe varNa saMjJA che ja. tethI bIjI "sva" saMjJA ApIne navuM zuM meLavyuM? amuka cokkasa vargo jo ekabIjAne sva thatA hoya to AgaLa sUtromAM temane lagatuM kArya batAvI svasaMjJAne sArthaka batAvI zakAya. zaMkA - 6 ane uSmAkSara (, 6, jU ane 2) svasaMjJAnA vyavacchedya rUpe prApta thAya che. arthAt temane svasaMjJAnI vyAvRtti (aTakAyata) karavA bAkInA vargo mATe svasaMjJA saphaLa che. ane uSmAkSarane koi sva nathI. (A) vavornicakkA 'nyAyAnusAre sUtramAM AgaLa lakhyuM hovAthI pAchaLa tenI apekSAe te varNa "sva" saMjJaka thAya che." Avo artha karI zakAya che.
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.17 117 samAdhAnaH-ne bhale bIjA koi vargosvana hoya, chatAM vyakti aneka hovAthI tene bIjA sva che. A pramANe uSmAkSaramAM paNa samajavuM. tethI ? ane uSmAkSara sva saMjJAnA vyavacchedya rUpe prApta nahIM thaI zake. tethI vasaMjJAnA sAphalyArthe yasya pada rahita A sUtrathI amuka varNane tulya sthAnATyaprayatnavALA varNa bIjA vargane paNa svasaMzaka na thatA te amuka varNane ja svasaMzaka thai zakaze. (ahIMA vAta dhyAnamAM levI ke khU. vRttimAM sUtranI vyAkhyA 'tunyo vantaraNa so nADaDacaprayatno yasya savarta prati saMjJo mavati' AvI batAvI che. jemAM tulyano artha varNAntara (bIjA varNa)ne sadaza" Avo karyo che. tethI ahIM zaMkA thaze ke 'ane uSmAkSara varNAntarane sadaza nathI, paNa ane uSmAkSarane ja sadaza che. to temane svasaMjJAnI vyAkhyA zI rIte lAgu paDaze?' paraMtu ahIM varNAntara eTale 'judA prakArano varNa Avo artha na karatAkta bIjo varga ATalo ja karavAno che. vyakti aneka che, tethI eka nI apekSAe bIjo varNAntara thayo gaNAya. Ama - varSAntarane sadaza thai zake che. uSmAkSara aMge paNa Ama samajavuM. AthI ? ane uSmAkSarane svasaMjJAnI vyAkhyA lAgu paDI zake che.) (6) varNanA utpattikAle sthAna ane prayatnanuM je sahakArI kAraNa, tene varakha kahevAya che. te cAra che. (1) jIbhanuM mUla (2) jIbhano madhyabhAga (3) jIbhano agrabhAga ane (4) jIbhano upAca (Tocano) bhAga. zaMkA - jenA sthAna ane Asvaprayatna sarakhA hoya te vargone jema paraspara sva saMjJA thAya che, tema jenA karaNa sarakhA hoya te vargone paraspara svasaMjJA thAya che, ema paNa kahevuM joie. kemake jenA karaNa bhinna hoya tyAM paraspara svatva jovAmAM AvatuM nathI. samAdhAna :- je vargomAM svatva jovAmAM Ave tyAM karaNa tulya hoya che AvuM zenA AdhAre kahI zakAya ? zaMkA - paraspara sva evA jillaya, tAlavya, mUrdhanya ane daMtya vargone jIbhane AzrayI tulyakaraNa A rIte batAvI zakAya. jillaca vargonuM uccAraNa jIbhanA mULa apakaraNa vaDe thAya che mATe tyAM karaNa samAna thayuM. tAlavya vargonuM uccAraNa jIbhanA madhyabhAga rUpakaraNa vaDe thAya che. mUrdhanya vargonuM uccAraNa jIbhanA upAgrabhAga athavA agra bhAganA nIcenA bhAgarUpakaraNa vaDe thAya che. daMtya vargonuM uccAraNa jIbhanA agrabhAga rUpakaraNa vaDe thAya che. bAkInA varSo potapotAnA sthAna rUpa karaNavALA samajavA. Ama badhe svasaMjJA pAmanAra varNomAM karaNa samAna maLe che. tethI karaNanI tulyatA paNa svasaMjJAnI prayojikA che. to pachI sUtratunyarasthAnADaDacaprayatna: sva: AvuM kema na banAvyuM? samAdhAna - je vargonA sthAna ane Asthaprayatno sarakhA hoya, tenA karaNa paNa pArakhA ja hoya che. tethI sthAna ane AsyaprayatnanA sarakhApaNAmAM karaNanuM sarakhApaNuM samAi jatuM hovAthI karaNanA sarakhApaNAnI sUtramAM alagathI vAta nathI karI.
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana (7) have kayA varNanuM kayuM sthAna ane prayatna che te batAve che. kemake te te varNanuM sthAna ane Asvaprayatna na jaNAya to sthAna ane prayatnanA aikyane laIne vidhAna karAtuM svatva jANavuM zakya na bane. AthIbu vRttimAM sau prathama varNonA sthAna batAve che - ' varNa , visarga ane varga kaMThya che." zaMkA - prastutamAM sthAna batAvavAnI vAta cAle che, jyAre tame to sthAnI batAvI dIdhA. arthAt 14 varNa vigerenuM kaMTha sthAna che' tema batAvavuM joIe. jyAre tame temane kaMThya sthAnI rUpe batAvI dIdhA. A to konA laganane konA gANA jevuM thayuM. samAdhAna - evuM nathI. 'taritoSiA tvinA pravaratu' (lAla sAphAvALA yAjJiko vicaro), ahIM jema 'game te Rtvija nahIM, paNa lAla sAphAvALA Rtvija vicaro' ema vaktAnuM tAtparya hovAthI Rtvija ane temanuM vicaraNa to pratIta ja che. paraMtu temanuM lAla sAphAvALA hovuM jarUrI che. arthAt Rtvija bhegA temanA mAthe lAla sAphAnuM AvavuM jarUrI che. Ama vizeSyane uddezIne kareluM vidhAna jema vizeSaNamAM saMkrAMta thAya che tema prastutamAM paNa kaMThasthAnamAM utpanna thayelAne kaMThya kahevAya. arthAt kaMThya eTale kaMTha sthAnavALA. ahIM paNa A varNa, 6, visarga ane varga rUpa vizeSya anyataH (varNasamAkhyAya dvArA) pratIta ja che tethI temane kaMThasthAna rUpa vizeSaNa batAvavA dvArA graMdhakAranuM temanuM kaMThasthAna che. Ama jaNAvavAnuM ja tAtparya che. A rIte tAlavya vigere aMge paNa rAmajI levuM. vAkyavido paNa kahe che vizeSaro di vidhiniSepo vizeSaNapasaMmataH' (vizeSaNa sahitanA (= vizeSya)ne je vidhi-niSedha kahevAyA hoya te vizeSaNamAM paryavasAna pAme che.) zaMkA - paNa sIdhu A varNa vigerenuM kaMTha sthAna batAvI zakAtuM hatuM to zA mATe A rIte nirdeza karyo? samAdhAna - vargonI utpattimAM kaMTha vigere sthAno upAya(hetu) che. vyAkaraNa zabdazAstra hovAthI temAM varNo pradhAna vastu che ane upAyo gauNa che. tethI upAyonuM aprAdhAnya sUcavavA A rIte nirdeza karyo che. have dareka vargonA je je sthAna che, tenuM svamate ane anyamate vibhAjana karIne batAvAya che. jyAM anya matasvamata karatA bhinna haze, tyAM ja anyamatanuM sthAna batAvazuM. bAkI anamata svamatavat samajI levo.) (A) vizeSa pratIta hoya to ja tenI sAthe vizeSaNa joDI zakAya. jemake vyakitane ghaTa kone kahevAya?' e khabara hoya to ja tene lAla dhaDo lAva" ema kahevAya. je ghaDAne ja jANato nathI, te lAla ghaDAne zI rIte jANI zake? Ama zrotAne vizeSya anya koI paNa rIte pratIta hovuM jarUrI che. have vakatA sAmAnyathI "ghaDo lAva'na bolatA lAlaghaDo lAva' ema bolyo, e ja batAve che ke tene koro ghaDAthI prayojana nathI, paNa ghaDAnI lAlAza sAthe prayojana che. Ama vizekhane AzrayIne kareluM vidhAna vizeSaNamAM rAMkAnta thAya che.
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 119 svamate svamate A varNa anyamate | svamate anyamate | Asarva mukhasthAna|| | ruvarNa | Apizali | ra varga anyamate 3 varNa | Apizali q varga oya upappAnIya | visarga | | tAlavya , uram i-kiMThya-tAlavyA gotra kaMThya-okya varga jillAmUla ??kiMThya-tAlavyA go+kiMThya-okya saMdhyakSara be varSanA saMyogarUpa che. -saMdhyakSaromAM pUrvabhAga na svarUpa che ane parabhAga rUsvarUpa che. tathA mo- saMdhyakSaromAM pUrvabhAga svarUpa che ane uttarabhAga 3svarUpa che. tethI i-ze nI niSpattimAM kaMThasthAna ane tAlusthAna tathA ko-onI niSpattimAM kaMThasthAna ane osthAna Ama banne sthAno vaparAya che. chatAM paNa brAhmaNagrAma nyAya adhikamAtrAnusAra kathana thatuM hovAthI arthAt 4-che--mo gata aMzanI aDadhI mAtrA ane kamazaH 2 tathA 3 aMzanI doDhamAtrA hovAthI adhika mAtrAvALA aMzane najaramAM laIne ahIM -che ne tAlavya ane ko-o ne okya gaNAvyA che. athavA i-tAlusthAnathI janya hovAthI tAlavya ja che ane mo- osthAnathI janya hovAthI okya ja che. anyakAra banne sthAnanA vaparAzane najaramAM laIne - ne kaMThya-tAlavya tathA zo-ro ne kaMThyakraya gaNAve che. bhartuhari' paNa kahe che ke "Ama zikSAkAre -ve ne tAlavya ane ko-o ne oya svIkAryA che." zaMkA - kai vAtane najaramAM rAkhavAthI zikSAmAM bheda paDe che? A vAta spaSTa thavI joie. jo tAlavya che to chuM paNa tAlavya hovAthI te bannenA zravaNamAM bheda kema paDe che? arthAt teo judA prakAranA kema saMbhaLAya che? ema jo jo oya che to paNa oya hovAthI tyAM paNa zravaNamAM bheda kema paDe che? A badhAnA sthAna, Asyaprayatna ane mAtrArUpa kALa to samAna ja che, tethI temane laIne bheda na paDI zake. samAdhAna - mAnyatAnA bhedane laIne zikSAmAM bheda paDe che, te A pramANe - keTalAka evuM mAne che ke A vargone utpanna karanAro je vAyu che tenI niSpatti vakhate tAlunI samIpamAM je kaMTha varte che tene sparze che. paraMtu sthAna to tAluM ja bane che. ema mo nI bAbatamAM paNa sthAna to eka ja banaze. phakta vAyu kaMThano sparza kare che, eTaluM ja vizeSa samajavuM. phaManekanI niSpattimAM vAyu kaMThasthAnane nahIM sparze. mATe A judAine laIne tathA ane mane tathA nA zravaNamAM bheda paDe che." bIjA keTalAka mAne che ke -ane gogonI niSpattimAM kaMTha paNa sthAna che. tethI emanA mate i-kaMThyatAlavya ane ro-ro kaMca-oca hovAthI sthAnanI judAIne laine ja tathA ane jo tathAkanA zravaNamAM bheda paDI jAya che. (A) 34 varNa sarvamuhasthAna che. arthAt aDhAra prakAranA avarNanI niSpattimAM mukhamAM rahelAM sarve sthAno vaparAya che. ahIM anyakAra zAkaTAyana che. juo 'a:sthAnAccevace' (aa.. 2.7.6)
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120. zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana to vaLI trIjA keTalAka jIbhanA agrabhAga, upAgrabhAga, madhyabhAga ane mULabhAga rUpakaraNanA bhede i tathA ane go tathA nA zravaNamAM bheda paDe che evuM mAne che. rUvarNa, 2 varga, ane ne jIbhanA madhyabhAga rUpakaraNa che jyAre -che tathA mo-ro vigere bIjA varSonA anya kAraNo che. svamate zAkaTAyana svamate anya anya svamate zAkaTAyana | vaNI. ||jihavyajillAnI kezya nAsikya'anu- kaMThya mUlIya svAra nAsikya svisthAna || - daMtamUlIya| | n | dacaukaya kisthAna |(devanaMdI), nAsikya, m varNa mUrdhanya Ta varga | | danya ta varga/ Nn (8) have dareka vargonA je prayatna che, tenuM svamate ane paramate vibhAjana karIne banAvAya che. (anyamata je sthaLe svamata karatA bhinna paDato haze, tyAM ja batAvazuM.) spaSTa vivRta sparza vyaMjano svima anya mate (Bspa(kra thI sudhInA)|. antasthA | iSa zuM zuM zuM ? vivRta badhAsvaro vargaya vyaMjano vivRta (uSmAkSara)| ahIM ziaunaka prAtizAkhya' nA skRSTa vera sparzAnA', 'vaskRSTa ramantasthAnA', '(rUSa) vivRta veraLamUkhapAm' ane 'vivRta paranuM svaram' A cAra sUtro khU. vRttimAM batAvyA che. jemAM trIjA sUtramAM bIjA sUtrathI 'rUpa padanI anuvRtti jAya che, tethI rUDhivRtaM zaraNamUMAm AvuM sUtra prApta thAya che. cothA sUtramAM ' padanI anuvRtti aTakI jAya che. mATe phakta "vivRtaM vArAM svarAm' AvuM sUtra prApta thAya che. keTalAka cothA sUtramAM paNa rUpa padanI anuvRtti le che. tethI temanA mate svarono paNa iSadhivRta ANya prayatna gaNAvAthI avarNa ane hanAkaMThasthAna ane iSadhivRta Asvaprayatnatulya thavAthI, tathA sUvarNaane nAdaMtasthAna ane ivadhivRta Asvaprayatna tulya thavAthI teo paraspara svasaMlaka banaze. A rIte teo svasaMzaka banI jAya to paNa koi Apatti AvatI nathI. ahIM eTaluM vizeSa samajavuM ke svaromAM(C) - 'vivRtatara' che. che- "ativivRtatara che ane A varNa "ativivRtatama che. (A) hoThanA cheDAno bhAga. (B) spaSTatA guNavALA athavA pRSTatAne anusaratA uccAraNanA prakArane spaSTakaraNa kahevAya. A rIte iSaspaTa, vivRta vigere karaNa aMge paNa samajavuM. pUrve (4) naMbaranA sthAne zaMkAmAM A aMge vizeSa kahevAI gayuM che. (C) A nirdhAraNaarthamAM samamI karI che.
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.1.17 121 zaMkA H- tame vivRtatara, ativivRtatara ane ativivRtatama ; ema prayatnanA bIjA traNa prakAra batAvyA. tethI = prayatnanI kula saMkhyA tamAre sAta batAvavI joie. jyAre tame to Asvaprayatna nA 4 prakAra kahelA che. samAdhAna H- vivRtatara, ativivRtatara ane ativivRtatama e traNe prakArono ame vivRtamAM aMtarbhAva karyo che. kemake sAmAnyamAM vizeSano aMtarbhAva thai zake che. dA.ta. brAhmaNa, kSatriya, vaizya, zudra A cAra varNa vizeSano manuSyasAmAnyamAM aMtarbhAva thai zake che. arthAt te cAreyane manuSyarUpe kahI zakAya che. tethI Asyaprayatna 4 prakAranA kahyAM che. (9) Apizali, pANini, caMdra vigere pote racelI zikSAmAM 5 kArane saMvRta mAne che. (AmanA mate saMvRtatA nAmano pAMcamo Asyaprayatna manAze.) A lokonA matamAM OM no saMvRtatA Asyaprayatna ane Ano vivRtatA Asyaprayatna hovAthI AsyaprayatnanI judAine laine a ane A paraspara svasaMjJaka nahIM bane. AvuM na thAya mATe prastuta vyAkaraNakAre vyAkaraNazAstranI prakriyA daramiyAna jJa no vivRtatA Asyaprayatna svIkAryo che, jyAre prayogakALe (zabda vyavahAramAM) tene saMvRtatA AsyaprayatnavALo svIkAryo che. anyamate prakriyA ke prayoga sarva avasthAmAM a ne svarUpathI saMvRtatA AsyaprayatnavALo svIkAryo che. (10) have 7 varNane AzrayIne vicArIe to tenA 18 bheda che. te A rIte jJa varNa udAtta, anudAtta ane svarita(A) (A) 3nnai: 3pattapyamAno ya: svara: sa vAttasaMjJo mati' ahIM UMcA sAde saMbhaLAto ke bolAto svara udAttarUpe nathI samajavAno. kemake ekano eka zabda, sUvAnI icchAvALAne moTo lAgato hoya to sAMbhaLavAnI icchAvALAne nAno lAgato hovAthI uccatAnI bAbatamAM dhArAdhoraNa na rahI zake. tethI jemAM varNonI utpatti thAya che evA kaMTha vigere sthAnonA upalA bhAgamAM jo svara utpanna thAya to tene udAtta gaNavAmAM Ave che. yadyapi vivakSita svara kaMTha vigere sthAnanA upalA bhAgamAM utpanna thayo che te pratyakSa nathI thatuM. tethI teno nizcaya karavA A cihna samajavuM ke je svaronA uccAraNamAM zarIranA avayavo stabdha thatA hoya, avAja asnigdha thato hoya ane kaMThavivara saMkocAtu hoya te svarone udAtta samajavA. nIcehavatamyamAno ya: svaraH soDanuvAttaH' kaMTha vigere sthAnonA nIcenA bhAgamAM jo svara utpanna thAya to tene anudAtta kahevAya. je svaronA uccAraNamAM zarIranA avayavo DhIlA paDatA hoya, avAja mRdu (snigdha) thato hoya ane kaMThavivara vikase te svarone anudAtta samajavA. 'vAttADanuMvAttasvarasamAhAro ya: svara: sa svaritasaMjJo mati' je svaromAM udAtta ane anudAtta svaronA guNadharmono samAhAra jovA maLe temane svarita kahevAya. ahIM bannenA guNadharmono samAhAra Ama samajavo ke 'hrasva, dIrgha ane pluta svaromAM zarUAtanI ardhamAtrA udAtta levAnI ane bAkInI kramazaH aDadhI, doDha ane aDhI mAtrA anudAtta levAnI.' keTalAka ema kahe che ke 'hrasva, dIrgha ane pluta svaronI aDadho aDadha mAtrA udAtta levAnI ane bAkInI anudAtta levAnI. arthAt zarUAtanI kramazaH aDadhI, eka ane doDha mAtrA udAtta levAnI ane bAkInI kramazaH aDadhI, eka ane doDha mAtrA anudAtta levAnI.'
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana ema traNa prakArano che. e traNeyanAsAnunAsika ane niranunAsika(A) ema be bheda hovAthI varNa cha prakArano thayo. e cha prakAranAdasva-kIrya ane tRta bhAMgA gaNatA 3 varNanA kula aDhAra) bheda thayA. A aDhAre prakAranA varNanuM sthAna kaMTha ane Asaprayatna vivRta che. Ama sthAna ane AsyaprayatnasarakhA hovAthI teo ekabIjA sAthe paraspara sajAtIya (sva) thAya che. e ja pramANe vigere vargonA paNa 18 bheda tathA parasparanuM svatva samajavuM. je nIce koSTakamAM batAvAya che. Aprayatna | sthAna | ] kaMkya paraspara sva. tAlavya paraspara sva vivRta vivRta vivRta vivRta paraspara sva paraspara A varNa 18 prakArano varNa 0 18 prakArano phuvarNa 0 18 prakArano savarNa | 0 18 prakArano varNa | 0 1890 prakArano kR varNa | 0 12) prakArano varNa * 12 prakArano phevarNa 12 prakArano go varNa 12 prakArano go varNa vivRta paraspara sva okya -| mUrdhanya datya | tAlavya - tAlavya | ojhaya | okya paraspara sva paraspara sva. vivRtatara ativivRtatara vivRtatara ativivRtatara paraspara sta paraspara sva (A) nAsikAne anusaratA varNanA guNadharmane anunAsika kahevAya ane te guNadharma sahita varNane sAnunAsika kahevAya. tathA anunAsikathI rahita varNane niranunAsika kahevAya. yadyapi ahIM anunAsika zabda varNanA guNadharmanA vAcaka rUpe batAvyo che. jyAre AgaLa bu. vRttimAM , 7, qe rIte varNone anunAsikarUpe batAvyA che. paraMtu tyAM manunAsika dhoMDati Ama guNadharmanA vAcaka mananunAsika zabdane aprAJi: 7.2.46' sUtrathI matvarthaya ma pratyaya lAgI punaH manunAsika zabda banyo che, mATe vAMdho nathI. mananunAsika zabdasthaLe na vidyateDanunAsize dharmo patra = mananunasi: AvI vyutpatti samajavI. (B) ahIM prazna thAya ke "jema jha plata maLe che tema A plata paNa maLe che. tethI gavarNanA 18ne badale 24 bhAMgA thavA joie." paraMtu ahIM A bhAMgI mAtrAne najaramAM rAkhIne pADyo hoya tema jaNAya che. tethI jema ma DutanI traNa mAtrA hoya che tema A platanI paNa traNa mAtrA ja hovAthI trimatratvena (traNa mAtrAvALA hovAthI) temane bhegA gaNavAmAM AvyA che. tethI alaga bhAMgA pADavAnA rahetA nathI. (C) pANini vyAkaraNavALA dIrdha jhU mAnatA nathI, tethI temanA mate jhuvarNa 12 prakArano thaze. (D) saMdhyakSaro hasva nathI hotA. tethI tenA darekanA 12 prakAra thaze.
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.1.17 123 varNa sthAna Asthaprayatna 0 varga - I kaMThya paraspara sva 2 varga - 2 | tAlavya skUTa paraspara sva 0 varga skRSTa paraspara sva 0 ta varga paraspara sva spaSTa paraspara sva mUrdhanya | danya | okya 2 | tAlavya | - | danta | - | dantIya | 0 varga , (e banne bheda) 0 , maiM (e banne bheda) , haiM (e banne bheda) paraspara sva ISaspaSTa iskRSTa ISaspaTa paraspara sva paraspara sva { { ane e pAMcanA sAnunAsika-niranunAsika evA bheda na hovAthI tathA anya sAthe sthAna ane Asvaprayatna tulya na hovAthI bIjA koi varNo emanA sva nathI. paraMtu ne bIjA sva thAya che. ema uSmAkSara sthaLe paNa samajavuM. zaMkA - je je vargonA sthAna ane Asvaprayatnatulya che, temanI kRti (zravaNa) ekasarakhI thavI joIe. temAM bheda kema paDe che? samAdhAna - kALaparimANano bheda, karaNano bheda ane prANathIkarAyelA guNanA bhedanA kAraNe zrutimAM bheda paDe che. te A pramANe - (1) jeTalA kALamAM AMkhano eka unmeSa (AMkha kholavI) athavA nimeSa (AMkha baMdha karavI) thAya teTalA kALane mAtrA kahevAya. je varNa uccAraNamAM eka mAtrA jeTalo kALa le tene mAtrika (eka mAtrAvALo) kahevAya. be mAtrA jeTalo kALa le tene dimAtra, traNa mAtrA jeTalo kALa le tene trimAtra ane ardha mAtrA jeTalo kALa le te vyaMjanone ardhamAtra kahevAya. Ama vargonA zravaNamAM A cAra prakAranuM kALaparimANa bhedaka bane. (2) jIbhanA agrabhAga, upAgrabhAga, madhyabhAga ane mULabhAga rUpakaraNanA bhede paNa varNonA zravaNamAM bheda paDe che. kAraNakairIte zravaNamAM bhedaka bane che tathA kayA vargonI utpattimAM kayukaraNa vaparAya che te pUrve(4) ane (6) naMbara sthaLe kahevAI gayuM che tyAMthI joI levuM.
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana (3) prANane AzrayIne thatA guNanA bheda ghoSa, aghoSa vigere che. tyAM Ama samajavuM - "sparza-rasanAghANa-cakSu-zrotra A pAMca indriyo, mana-vacana-kAyAnA traNa baLo, zvAsocchavAsa ane AyuSyaA daza prANa prabhue kahyAM che. (ane jIvathI temano viyoga karavo tene hiMsA kahevAya.)" daza prANa batAvyA, temAM varSotpattinI bAbatamAM ahIM manabaLa, vacanabaLa ane kAyabaLane prANa tarIke vivakyA che. A traNa baLa rUpa prANanA prayoganA bhedane laIne vargomAM ghoSa Adi guNo utpanna thAya che. jema samAna dezamAM rahelI tathAsamAnavegavALIbe AMgaLIone eka ja jagyAe ThapakAravAmAM Ave chatAM ThapakAranAra vyaktivizeSa (nA baLanA prayogo ne AzrayIne kyArekamaMda zabda utpanna thAya, kyAreka spaSTa zabda utpanna thAya, to kyAreka atyaMta spaSTa zabda utpanna thAya che. tema vargonA sthAna ane Asvaprayatna tulya hovA chatAM paNa mana, vacana ane kAyAnA baLanA prayoganA bhedane laIne temanA zravaNamAM bheda paDe che. (11) sUtramAM mAtra prayatnanuM grahaNana karatA mAryAvizeSaNa pUrvakanA mAsyaprayatnanuM grahaNa karyuM che, kAraNa ke temane bAhyaprayatna ane AMtaraprayatnaema be prakAranA prayatnamAMthI bAhyaprayatnano vyavaccheda karI mAtra AMtaraprayatnanuM ja grahaNa karavuM che. kAraNa bAhyaprayatna sva saMjJA karavAmAM jarAya upayogI nathI (teno upayoga mahAkALa prayatnane AzrayIne mAtra 7.4.220' sUtramAM che tathA anya bAhyaprayatnano upayoga vedamAM che.) jo teo sva saMjJAmAM upayogI hota to sUtramAM teno vyavacchedana karata. " oti' ahIM ane e bannenuM sthAna tAlu hovAthI tulya che ane vivRta-zvAsa-aghoSa" svarUpavATyaprayatna paNa tulya che. Ama e banne tulya hovAthI temane jo svasaMjJA thAta to 'ghuTo dhuTi ve vA .rU.48' sUtrathI jU paramAM hovAthI zuM no lopa thAta. paraMtu bAhyaprayatna sva saMjJAmAM akiMcitkara che. AMtaraprayatna ja tyAM upayogI che. tethI ahIM zuM e rUpazvivRta ane n e sRSTa hovAthI bannenA AMtaraprayatna bhinna hovAthI teo paraspara sva nathI, mATe zuM nA lopano prasaMga na hovAthI am cyoti evo prayoga thai zakaze. Ama AMtaraprayatnane grahaNa karavA sUtramAM gIcaprayatna ema lakhyuM che. prazna - bAhyaprayatna keTalA prakAranA che? javAba - 11 prakAsnA che. te A pramANe ; vivAra-saMvAra, zvAsa-nAda, ghoSa-aghoSa, alpaprANamahAprANa, udAtta-anudAtta ane svarita). prazna :- A 11 prayatnone kema bAhya evA prayatno kahevAya che ne spaSTatA vigerene AMtaraprayatna kahevAya che? (A) yadyapyete varNotpattyanantarabhAvino na prayatnAH, tathApi varNavizeSapratipattihetutvAt te'pi prayatnA iti vRddhavyavahAra iti mAvaDA (.mA. pravIpodyotanam 2.2)
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.1.17 125 javAba:- vAyuthI udara (peTa) haNAye chate vivAra vigere prayatno pedA thAya che, Ama udara e AsathI bahAranuM sthAna hovAthI tene bAhyaprayatna kahevAya che. jyAre spaSTatA vigere prayatno vAyu kaMThAdi sthAnamAM abhighAta pAme chate pedA thAya che (kaMThAdie A aMtargata che, tethI tene AMtaraprayatna kahevAya che. tathA Apizali muni' e pote racela zikSAmAM (= vargotpattinA pratipAdaka zAstramAM) "nAbhipradezamAMthI prayatna vaDe prerAyelo prANa nAmano vAyu uparanI dizAmAM AkramaNa karAto thako ura vigere sthAnomAMthI anyatama A) (game te eka) sthAnamAM prayatna vaDe dhArI rakhAya che, tyAre dhArI rakhAyelo te vAyu sthAna sAthe abhighAta (saMyoga vizeSa) kare che. te sthAnAbhighAta thavAthI AkAzamAM dhvani pedA thAya che, te vargakRti che. te varNanA svarUpano lAbha che." jyAre varNadhvani pedA thato hoya tyAre jo sthAna, karaNa ane prayatna paraspara sparza kare te sRSTatA prayatna che. e traNeya paraspara thoDo sparza kare te vaskRSTatA prayatna che. najIka AvI jaIne sparza kare te saMvRtatA prayatna che ane dUrathI sparze te vivRtatA prayatna che. A cAreya aMtaHprayatno (aMdara thanArA prayatno) arthAt Asyaprayatno che. have 11bAhyaprayatnonI utpattiprakriyA batAve che. temAM prANavAyu uparanI dizAmAM jato mUrdhana (mastaka)ne vize pratighAta pAmI (= TakarAIne) tyAMthI pAcho vaLI udara (koThA) sAthe athaDAya che. te vakhate kaMThanuM bila vivRta (pahoLuM) thavAthI vivAra" nAmano prayatna pedA thAya che. tyAre kaMThanuM bila jo saMvRta thAya (saMkocAya) to saMvAra" nAmano prayatna pedA thAya che. vAyu koThA sAthe athaDAya chate jyAre kaMThanuM bila pahoLuM thAya tyAre zvAsa) nAmano prayatna thAya che ane bila sAMkaDuM thAya tyAre 'nAda'C) nAmano prayatna pedA thAya che. zvAsa ane nAdae baMnene keTalAka AcAryo anupradAna" kahe che. audavajI vaiyAkaraNa kahe che ke - "ghaMTa vigerenA raNakAranI jema varNano raNakAra thavo tene anupradAna kahevAya." have jyAre sthAna ane karaNanA abhighAta (saMyoga) thI pedA thayelA dhvanimAMnAdanuM anupradAna (= pAchaLathI raNakAranI jema joDANa) karavAmAM Ave tyAre nAdasvarUpa dhvaninA saMsargathI dhoSI nAmano prayatna pedA thAya che ane te dhvanimAM jyAre sthAna ane karaNanA abhighAtathI utpanna thayelA dhvanimAM zvAsanuM anupradAna thAya tyAre zvAsarUpa (A) ApizalinI paMktimAM batAvelo mAtAmiprayogamatAMtara mujaba sAdhuyoga samajavo. kemake AvyAkaraNamAM sarvAdi gaNapAThamAM sIdho racatara zabda mUkyo che, mATe tama pratyayAta zabdane sarvAditvano niSedha thAya che. tethI A vyAkaraNa mujaba matane prayoga thAya. 'Datara prahaneva siDara taraprahai tamapratyayAnticADacAtI sarvAditvanivRttyartham-anyatamAya, anyatamaM vastram, anyatamaH...' (B) muhanasikavenimanAmyAM zvAsanAmavo vAyu. nAyatA (ma.va. .7) (C) saMvRta vinTeDavya: jo nADA (.phU. 2.22 ni.. cIsa) (D) anu (= pachAta) pravartena rIte ti manumAna", tasyavArthabhAda-anusvAnamati (mA.yo. .4.17)
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana dhvaninA saMsargathI 'dhoSa prayatna pedA thAya che. jyAre mastakamAM athaDAine pAcho pharelo vAyu kaMThabila saMkocAyeluM hovAthI tenI sAthe te alpAyuno saMsarga thAya to "alpaprANatA' prayatna thAya che ane kaMThabila pahoLuM hovAthI jo tenI sAthe adhika vAyuno saMsarga thAya tyAre "mahApraNatA prayatna thAya che. mahAprANa hovAthI uSNatva thAya che arthAta jyAM mahAprANa prayatna hoya te vargo uSma kahevAya. jyAre sarvAgAnusArI (badhA aMgamAM thavAvALo) prayatna tIvra hoya che tyAre gAtrano nigraha (akakaDapaNuM) thAya che, kaMThanuM bila aNabanI jAya (= saMkocAI jAya) che ane vAyunI gati tIvra hovAthI svararUkSa (asnigdha) thAya che, tene udIta prayatna kahe che. jyAre sarvAgAnusArI prayatna maMda thAya che tyAre mAtra zithila thAya che ane kaMThabila moTuM thAya che (= vikase che) ane vAyunI gati maMda hovAthI svara snigdha thAya che, tene 'anudAna' kahe che. jyAre udAtta svara ane anudAttasvaranA saMnipAtathI (bhegA thavAthI) "svarita' nAmano prayatna thAya che. A pramANe uparokta 11 prayatnonI utpatti thAya che. Ama utpatti bhede spaSTatAdi ane vivArAdinA 'Antaraprayatna ane bAhyaprayatna' ema be bheda paDe che. athavA bIjI rIte vicArIe to vivAra vigere 11 prayatno varNanI niSpatti thayA bAda (vAyunA kAraNe) utpanna thAya che. jyAre spaSTatA vigere 4 prayatno varNa utpattinA samaye ja (sthAna ane AsaprayatnanA vyApAra dvArA) utpanna thAya che. AmavarNaniSpattikALe vivArAdi prayatnono abhAva hovAthI te bAhya prayatno che, jyAre spaSTatAdi prayatnono bhAva (astittva) hovAthI te AMtara prayatno che. * have dareka vyaMjananA bAhyaprayatno kayA che? te jaNAvAya che. vyaMjano bAhyaprayatna r chuM F | vivRta tathA visarga, jillAmUlIya ane upappAnIya | vyAsa aghoSa nAda ghoSa zuM zuM tathA stra zuM ? - 6 66 - K | saMvRta ane anusvAra (A) k g G c j J T D N t d n p b m alpaprANa ane ... - 2 bu vRttimAM vanattinamAvADamAvAgyAm' paMktisthaLe manAva ane mAvazabdono dundasamAsa thayo che, jemAM bhAva zabda alpasvaravALo hovAthI 'nambakSIsavI. rU.1.60' sUtrathI teno samAsamAM pUrvanipAta thayo che. bAkI paMktinA arthamAM abhAvane pahelA batAvavAno che.
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.2.17 127 jenA alpaprANa che te sivAyanA bAkInA badhA vyaMjano 'mahAprANa' che. udAtta-anudAtta ane svarita, e traNeya bAhyaprayatno svaramAM ja saMbhave che, vyaMjanamAM nahIM. tethI ahIM vyaMjanamAM bAhyaprayatnanA vibhAjanamAM udAttAdinuM kathana nathI karyuM. zaMkA H- bAhyaprayatnone vAravA sUtramAM tame Jasya zabdane prayatna zabdanuM vizeSaNa banAvyuM. chatAM a varNane sva saMjJA nahIM thai zake. kemake a varNanuM sthAna AsyathI bAhya kAkalInI nIce vartatA upajatru^) svarUpa che, mATe tenI niSpattimAM Asyaprayatna upayogI nahIM thai zake. have jo a varNane Asyaprayatna ja na saMbhave to svasaMjJAmAM hetubhUta AsyaprayatnanI tulyatA tenI konI sAthe batAvavI ? ane te na batAvI zakAtA aDhAre prakAranA a varNane paraspara svasaMzA nahIM thai zake. na samAdhAna :- A Apatti nahIM Ave. kemake Ja varNa mukhanA sarva sthAnavALo(B) che. arthAt mukhavartI samagra sthAno a varNanI niSpattimAM vaparAya che. AthI te mukhathI bAhya sthAnavALo nathI. tethI tenI niSpattimAM Asyaprayatna upayogI thavAno ja. Ama AsyaprayatnanI tulyatAvALA aDhAre prakAranA 4 varNa paraspara sva thai zakaze. zaMkA :- Ja + OM = 5 ane Ja + 3 = o thAya. AthI 6 ane o no prathama aMza Ja che je bIjA maiM ne sthAna ane Asya prayatnane laine sadaza hovAthI 6-o ane a varNa vacce svatvanI Apatti Avaze.(C) samAdhAna :- 6-o mAM vartato TM aMza tenA bIjA aMza rU-3 sAthe dhULa ane pANInI) jema prazliSTa (= atyaMta ekameka thai gayo) che. tethI tyAM a aMzano bheda pArakhI tenI bIjA jJa nI sAthe sthAna ane AsyaprayatnanI tulyatA batAvavI zakya na banatA 5- mo ane a varNa vacce svatvanI Apatti nahIM Ave. zaMkA :- bhale 6-o sthaLe temanA avayavo prazliSTa hoya paraMtu che-o sthaLe kramazaH a + rU ane Ja + 3 avayavo vizliSTa(E) (= ekameka na) hovAthI temanA - avayava sAthe bIjA 6 nI tulyatA batAvavI zakya banatA cheo tathA a varNa vacce svatvanI Apatti Avaze. (A) gaLAnI nIcenA bhAgamAM vartatA khabhAnA sAMdhArUpa be hADakAne javu kahevAya. (B) ahIM maiM varNanuM sthAna 'upajavu' che, A eka mata che. tethI tenuM samAdhAna 'vakSAnurUpavRtti: ' nyAye A matAMtarane AzrayIne karyuM che. (C) -o no uttarAMza rU ane 3 che. tethI ahIM 6-o ne kramazaH qa-3 sAthe paNa svatvanI Apatti ane samAdhAna upara mujaba samajavA. (D) bhaLelA dhULa ane pANImAM jema judA judA bhAga nakakI karI zakAtA nathI. tema -o sthaLe paNa ATalo bhAga Ja no ane ATalo bhAga phaeN-3 no tema nakkI thai zakatuM nathI. banne varNo vacce bheda hovA chatAM teo atyaMta bhaLI gayA hovAthI teo vacce bheda anubhavI zakAto nathI. (E) huM ane ae sthaLe ga...rU ane sa.... Ama avayavo pRthak dhvanita thAya che, te pratyakSasiddha che.
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana samAdhAna - teno avayava ma vivRtatara) AsvaprayatnavALo che. jyAre bIjA vivRta AprayatnavALA che. Ama AsaprayatnanI tulyatAna jaLavAtI hovAthI te-ko ane mavarNa vacce svatvanI Apatti nahIM Ave. zaMkA - ane mo nA avayava = vivRtatara hovAthI temanA Asaprayatna tulya che. tema ja tathA tenA avayava ativivRtatara hovAthI temanA Asvaprayatna paNa tulya che. tethI teo vacce to svatva prApta thaze ne? samAdhAnaH-nA, nahIMthAya. kemake sthAnanI tulyatA jaLavAtI nathI. -venA avayava nuM sthAna tAlu che, jyAre mo-gau nA avayava nuM sthAna oka che. zaMkA - bAhyaprayatnanI nivRtti mATe sUtramAM prayatna zabdane mAsya vizeSaNa joDavAnI jarUra nathI. kemake prayatna zabda sthaLe upasarga 'AraMbha arthamAM varte che. tethI sUtrano artha Avo prApta thaze. jemanA sthAna ane AraMbhika yatnatulya hoya temanI svasaMjJA thAya che. koipaNa varNanA uccAraNamAM spaSTatAdiyatno AraMbhamAM thAya che. jyAre bAhya prayatno varganuM uccAraNa thayA bAda prANa nAmano vAyu mastakane vize athaDAine pAcho phare chate thatA hoya che. tethI bAhya prayatno AraMbhika yatnarUpana hovAthI sUtravartI prayatnazabdathI ja temanI nivRtti thai zake che. samAdhAna - jo AraMbhika yatnanI tulyatAne svasaMjJAmAM niyAmaka mAnazuM to udAtta, anudAtta ane svaritA svara vacce svasattA prApta nahIM thai zake , kemake temano vivRta nAmano AraMbhika yatna bhinna che). udAttama nA uccAraNamAM tenI kriyAne sadaza vivRta nAmano AraMbhika yatna hoya che. anudAtta ane svaritanA uccAraNamAM tenAthI vilakSaNa vivRtanAmano AraMbhika yatna hoya che. AthI sUtravartIprayatna zabdathI bAhyaprayatnone niSedhavA sUtramAM mAryA zabdane tenA vizeSaNarUpe batAvavo jarUrI che. vaLI prayatna zabda prayatana prayatna' Ama bhAvasAdhana arthamAM lezuM. jethI mAsyaprayatna zabdano artha 'AsthamAM thato prAraMbhikayatna na thatA sAmAnyathI phakta AcamAM thato yatna' Avo thaze. jethI udAttAdi 3 vigere svaro bhinna prAraMbhavALA hovA chatAM temane paraspara svasaMjJA siddha thai zakaze. jo prayatna zabda "prAraMbhika yatna' AvA vizeSArthamAM levAta to udArAdino AsamAM thato prAraMbhika vivRta prayatna tulya na hovAthI temane paraspara svasaMjJA thavAmAM vAMdho Avata. paraMtu prastutamAM prayatna zabdane sAmAnyathI patna" arthamAM lIdho che ane (A) yadyapi vivRtatara Asaprayatna-gonA che, jyAre che-nA ativivRtatara Asaprayatna che. tethI bu. nyAsamAM gativivRtatatvattiyo. 'Ama kahevuM joie. chatAM V-zo ane A varNanA svatvanuM samAdhAnA-mone prazliSTa varNavALA kahI karI dIdhuM hovAthI have phakta - ane 5 varNa vacce svatvanuM samAdhAna karavAnuM bAkI rahe che. tethI ga varNa vivRta che ane che- e savarNa karatA adhika vivRta che. Ama Asvaprayatnano bheda batAvavA pUratuM ja che ne bu.nyAsamAM vivRtatara gaNAvyA che. bAkIpa-gonI tulanAmAM teo ativivRtatara ja che. (B) Ama ? vigere svaro aMge paNa samajavuM. (C) vivRtAgaDadhyaprArambhastha perA sAvarSa-(= svatva-)mA . (.. pravIpaprArA: pa.pU. ...)
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.1.17 129 udAttAdi svaro vyAkaraNazAstranA te te sUtramAM jo svazabda (= 3rA Adi zabdo) na mUkavAmAM AvyA hoya to ame guI: (ri..102) (A) nyAye judA gaNAtA na hovAthI teokta sAmAnyathI temanA vivRta AsaprayatnanI tulyatAne laIne svasaMjJA pAmI zake che. Ama prastuta sUtramAM mArca zabdane prayatna zabdanA vizeSaNa rUpe batAvavo jarUrI che. (12) sUtramAM sthAna padanuM grahaNa kema karyuM che? (a) tai, (b) tarNam - * vRk tA + (zvatanI) tathA vRd + tuma, ja nAmano pu. 4.rU.2' - ta + ta = tartA tathA tak +tum = tarNa jo sthAna padanuM grahaNa na karavAmAM Ave to drtta no spaSTatA Asvaprayatna tulya hovAthI teo paraspara svabanI jAya. tethI takhta, tarNa vigere sthaLomAM'yuro dhuTi ve vA .rU.48' sUtrathI sparamAM hote chate jUno vikalpa lopa thavAnI Apatti Ave. paraMtu jarsr r nA sthAna bhinna hovAthI sUtramAM sthAna" padanA upAdAnathI e Apatti nahIM Ave. nuM sthAna ApyuM che, jyAre jUnuM sthAna dAMta che. (13) sUtramAM kAryaprayatna padanuM grahaNa kema che? (a) gam tati - % 4 (2231), ja'rti (350 127) arun + si, rIrghadyA 2.4.40' ma jA : pAtte rUbarU' - garu, "buta (283) + ti, 'phleryanagsa rU.4.72' - vyut + a (4) + ti, 'tayopArsa 4.rU.4' -oti, "stha zo ?.rU.dara' - Rtti, * zAre zaSa vA .rU.6' + ga zakyoti jo sUtramAM prayatna padanuM grahaNa na kare to ja varga, 6, zuM vigerenuM tALuM sthAna tulya hovAthI teo paraspara sva banI jAya. tethI mam kyoti sthaLe'ghuTo 2.2:48' sUtrathI paramAM hote chate nA vikalpa lopanI Apatti Ave. mArcaprayatna padanA grahaNathI te Apatti nahIM Ave. kemake zuM ISadvivRta che, jyAre spaSTa Asvaprayatna vALo che. (14) stra nA pradezo rUvaraa0 2.2.22' ityAdi sUtro che. IRST (A) udAttatA Adi guNa (dharma) nA pharakane lIdhe zabda bhinna gaNavAmAM AvatA nathI, kemake vyAkaraNamAM guNone bhedaka mAnavAmAM AvatA nathI. vyAkaraNazAstramAM udAttatA, anudAttatA, svaritatA, anunAsikatA ane niranunAsikatA A pAMcane varNanA guNadharmo gaNavAmAM Ave che. veda AdimAM guNa bhedaka ja hoya che.
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 syaujasamauzasTAbhyAmbhisGebhyAmbhyasGasibhyAmbhyasGasosAmGyossupAM trayI trayI prathamAdiH / / 1.1.18 / / zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bR.vR.--tyAdInAM pratyayAnAM trayI trayI yathAsaMkhyaM prathamA dvitIyA tRtIyA caturthI paJcamI SaSThI - saptamIsaMjJA bhvti| I-ja-za-Ta-Ga--pA anubandhAH "sau navetau" (1.2.38.) ityAdau vizeSaNArthAH / bahuvacanaM syAdyAdezAnAmapi prthmaadisNjnyaaprtipttyrthm| prathamAdipradezAH - "nAmnaH prathamaikadvibahau" (2.2.31.) ityAdayaH / / 18 / / sUtrArtha : sUtrasabhAsa : si-au-jas, am-au-zas, TA-bhyAm - bhis, GebhyAmbhyas, GasibhyAmbhyas, Gas - os-Am, ane Gi-os-su ; jhA bhAga bhAga pratyayone anubhe prathamA, dvitIyA, tRtIyA, caturthI, paJcamI, SaSThI ne saptamI saMjJA thAya che. sizca auzca jas ca am ca auzca zas ca TAzca bhyAm ca bhis ca Gezca bhyAm ca bhyas ca Gasizca bhyAm ca bhyas ca Gas ca os ca Am ca Gizca os ca sup ca = syaujasamauzasTAbhyAmbhisGebhyAmbhyasGasibhyAmbhyasGasosAmGayossupaH (i. dva.), teSAM = syaujasamauzastrayo'vayavA yasyAH sA = trayI / prathamA Adiryasya ttaabhyaambhisngebhyaambhys.......supaam| (saMjJAsamUhasya) sa = prathamAdiH (bahu.) vivaraNa :- (1) shN| :- syaujasamau... mA prastuta sUtra zuM unmatta vyaktinA prasAyanI nema janartha che e pachI 'gAmabhyAja' (gAyane DAMDa) vigere vAyanI prema sArtha cha ? sabhAdhAna :- AsUtra anartha nathI. prema bR. vRttimAM dRzavilA artha bhuja te sArtha che. arthAt 'gAmabhyAja' vAkyanI jema A sUtrano paNa bR. vRttimAM artha karI batAvyo hovAthI te sArthaka che. vaNI khAgaNa 'nAmnaH prathamaika0 2.2.31', 'gauNAt... dvitIyA 2.2.33' vigere ne sUtro uDevAnA che tebhane bhATe jA sUtranI rathanA che, paraMtu si, au vigere pratyayonA sAdhutva (yogyayAgA) nA uthana bhATe yA sUtranI racanA nathI. zaMkA H- AvuM tame zenA AdhAre kahI zako ? sabhAdhAna :- si vigere pratyayonA sAdhutvanuM 'thana to 'lokAt 1.1.3' sUtra dvArA (arthAt lokAt sUtrabhAM kahyA pramANe vyAkaraNazAstranAM pAragAmI puruSo dvArA) thai gayuM che, tethI ahIM temanA sAdhutvanuM kathana karavAnuM rahetuM nathI, yaae| 'nAmnaH prathamaika0 2.2.31' vigere sUtrobhAM si sAhi trAga bhAga pratyayonA samuhAne prathamA, dvitIyA vigere saMjJA dvArA TUMkamAM batAvI gaurava TALI zakAya mATe prathamA Adi saMjJA karavA arthe che.
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6.1.28 131 zaMkA :- to pachI ''sUtramAM si vigere pratyayavAcaka pado pachI ja 'prathamavi' vigere bIjA padono prayoga karavo.'' AvA prayoganA niyama mATe A sUtra hoi zake. samAdhAna H- prayoganA niyamanI vAta paNa barAbara nathI. kemake vyAkaraNazAstra kayA padano konA pachI prayoga karavo tenA niyama mATe nathI. e to phakta sAdhu padono saMskAra (= niSpatti) karIne chUTI jAya che. pachI e saMskAra pAmelA padono prayoga to vaktAnI icchAnusAra thAya che. jemake vyAkaraNa dvArA Adara ane pAtram A be pada niSpanna thayA. have temano Adara pAtram prayoga karavo ke pAtramAdara prayoga karavo e vaktAnI icchA upara choDavAmAM Ave che. tema prastutamAM paNa 'si vigere pratyayavAcaka padono pahelA prayoga karavo ke pachI' emAM niyama karavo e vyAkaraNano viSaya nathI. e prayoga sUtrakAranI icchAne AdhIna che. jemake 'vIrdhadyAvyajJanAt seH 1.4.4' sUtramAM tti pratyayavAcaka seH padano prayoga pAchaLa che, jyAre A sUtramAM 'syonasamA.' Ama pUrvamAM prayoga che. a zaMkA :- to pachI si-o-nas vigere traNa traNa pratyaya rUpa sthAnI kramazaH prathama Adi rUpe Adeza pAme te mATe A sUtra hovuM joie. samAdhAna :- nA, A sUtra saMjJA prakaraNamAM racyuM che, tethI sthAnInA AdezArthe paNa A sUtra saMbhavatuM nathI. jo AdezArthe ja A sUtra hoya to tene saMjJA prakaraNamAM batAvavAnI zI jarUra ? vaLI A sUtra saMjJA prakaraNa aMtargata hovAthI tti vigere pratyayo AgamarUpe ane prathama Adi zabda AgamI (Agamane prApta karanAra) rUpe paNa saMbhavatA nathI. tema ja A sUtramAM Agamane sUcavanAru anta(A) vigere liMga paNa hAjara nathI. tethI Agama-AgamIbhAva na batAvI zakAya. zaMkA H- to pachI tti Adi ane prathama vigere vacce vizeSaNa-vizeSyabhAva batAvavA A sUtra hovuM joie. samAdhAna :- vyAkaraNamAM lakSaNa (sUtra)nI racanA zabdonA saMskAra mATe karavAmAM Ave che. tethI prastuta zabdane lagatA lakSaNa (sUtra)mAM vizeSaNa-vizeSyabhAva batAvavo anupayogI hovAthI A sUtra vizeSaNa-vizeSyabhAva batAvavA paNa saMbhavatuM nathI. tethI pArizeSanyAyathI) syAdi pratyayono prathamA vagere rUpe vyavahAra lokamAM thato na hovAthI ane anukrame saMjJA prakaraNamAM A sUtranuM vidhAna karyuM hovAthI saMjJAne mATe A sUtranI racanA che. A padArtha pANini vyAkaraNamAM 'pA.pU. 1.2.6' ma. bhASya, jinendra buddhinyAsa tathA padamaMjarI TIkAmAM batAvyo che. (A) jyAM Agama thAya che ema batAvavuM hoya tyAM A vyAkaraNanA sUtramAM anta zabdano prayoga karavAmAM Ave che. jemake o: TAvanto0 1.rU.27', 'kavita: svarAnno'ntaH 6.4.8' vigere sUtro juo. (B) itarasakalavizeSavyavacchedena iSTaviSayasiddhiH pArizeSanyAyaH /
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 132 (2) tri zabdane di-tricyAM. 7.2.252' sUtrathI pratyaya tathA kI(Du) pratyaya lAgIne trathI zabda banyo che. tathA vIsIyan 7.4.80' sUtrathI bhavana kriyAmAM trathI trathI Ama dvirukti thai che. bra. vRttimAM batAvelA prathama, dvitIyA vigere zabdonI niSpatti chaM. nyAsamAM karI batAvI che te tyAMthI joI levI. (3) zaMkA - sUtramAM si, na vigere pratyaya sthaLe , gU vigere anubaMdha batAvavAnI zI jarUra che? "so : 22.72' vigere sUtramAM anubaMdha vinAnA ja svAdi pratyayone kArya thatuM jovAmAM Ave che. (tyAM anubaMdha vinAnA ne AdezanuM vidhAna karyuM che, jenAthI ju(f) pratyayano rA deza karavAmAM Ave che. mATe anubaMdha batAvavAnI jarUra lAgatI nathI.) samAdhAna - jo sAdi pratyayone , , , , ane anubaMdha na batAvavAmAM Ave to 'sa navetI 2.2.28' vigere sUtromAM saMdeha utpanna thAya. saMdeha Avo thaze - " naveto' sUtra ti zabda paramAM vartatA pUrvamAM rahelA sinimittaka go kArAnta nAmane vikalpa asaMdhinI vAta kare che. have jo si pratyayane anubaMdhana batAvavAmAM Ave to te sUtramAM nimittaka mo ne vikalpa asaMdhi thAya che' Ama kahevAnuM Ave, jethI saMdeha thAya ke "zuM ahIM pratyaya nimittaka levAno haze ke koipaNa nimittaka no levAno haze?" jo koipaNa nimittaka levAno hoya to namoDastu sthaLe namanA s nimitte so thayo che. have temAMnA namo aMzanuM anukaraNa karI namo ti avasthA prApta thatA ahIM paNa vikalpa asaMdhithavAnI prApti Ave, jethIno tti ane ravitiAvA be prayoga thavAno prasaMga Ave. Avo saMdehana thAya te mATe pratyayane anubaMdha batAvyo che. Ama sivigere sthaLe anubaMdho cokkasa pratyayo sivAyanI vastunA vyavaccheda mATe che. have jo A pratyayone anubaMdha na darzAvavAmAM Ave to bIjI kaI Apatti Ave te joie. 7-8 aneka e badhA pratyayo anubaMdha vinA garUpe ekasvarUpa hovAthI temanA kAryomAM ekarUpatA AvI jAya. vAtA, vAttAna, vArtA ane vAnasya AvI anubaMdhane laIne je vizeSatAo thAya che te na thAya. tathA paMcamInA sine DuM anubaMdha na batAvIe to SaSThIno Da tene samAna thavAthI paMcamInA Darane SaSTInA saMbaMdhI kAryo thavAnI Apatti Ave. si pratyayane anubaMdhanA abhAvamAM rIrghadyA0 2.4.45' sUtrathI vAsu (vAr + suItyAdi prayogamAM sunnAno paNalopa thavAno prasaMga Ave. kemake pachI te sUtra tIrghadyaSyanAt : 'AvuM thAta. jethI dIdhI AdithI paramAM vartatA no lopa te sUtrathI thAta. su sthaLe paNa che. tti pratyayasthaLepha nA badale jo anubaMdha mUkI pANinitaMtranI jema supratyaya batAvatato'so ru2..72' sUtrathI phakta pratyAyanAnuM ja grahaNa thAta, nAnuM nahIM. kemake supratyayanuM SawyaMta rUpa so thAya ane tenI paramAM AvatA re tuo 2.rU.42' sUtrathI visargano (=ra) no lopa thatA so :' AvuM supratyayane sUcavatA
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.1.18 133 'so' padavALuM sUtra tene gaNAvI zakAta. have 'so :' sUtramAM 4 AdezArthe sAnubaMdha su pratyayanuM grahaNa thAta tethI niranubaMdha pa nA sUnuM grahaNa na thai zakata. zaMkA - ema to si pratyaya batAvazo to paNa Apatti UbhI ja raheze. kemake 'so :' sUtranA so: padathI saptamI bahuvacananA supratyayanuM grahaNa thaze. samAdhAna - nA, tema nahIMthAya. kemake te supratyayasthaLe [anubaMdha che ane nyAya che ke "niranuvanyaprada sAnunya' (A) jo su pratyayanuM so :' sUtramAM grahaNa karAvavuM hota to 'so." nA badale 'supa:' AvuM pada sUtrakAra mUkata, je mUkyuM nathI. su ne anubaMdha na hoya to 'marI: supa : 8.rU.57' sUtrathI 'jI: sunIti' sthaLe paNa r thavAno arthAt "jarjunati'Avo prayoga thavAno doSa Ave. kemake have te sUtragarI B) :' AvuM bane, jeno artha suparamAM vartatA ja sivAyanA sno Adeza thAya che Avo thatA nIm sunati sthaLe suparamAM che jethI sno visargana thatAr thavAnI Apatti Ave ane jIrjunati Avo aniSTa prayoga thAya. TA pratyayamAM anubaMdhana batAvavAmAM Ave to 'TA re vA 2.4.22' sUtra'no svare vA' AvuM racavuM paDe, jemAM mAro padathI A vigere svarone grahaNa karavAno prasaMga Ave. vaLI rASTro ra 6.2.?' sUtramAM ema TApratyayanuM paMcamyantapa karyuM che. teno artha tRtIyAntAt Avo karavAmAM Ave che. tethI te sUtrano rAga (= raMga) vizeSavAcaka tRtIyAnta nAmathI paramAM raktArthamAM yathAvihita mad Adi pratyaya thAya che Avo artha thAya che. have joTAnoanubaMdha kADhI levAmAM Ave to te sUtra "rAvo C) che' AvuM bane. jenA mo aMzane jotA koIne zaMkA thAya ke te3svaranuM paMcamyA moH rUpa hovuM joIe. jenA visarganotte nA nA kAraNe 're tu 2.rU.47' sUtrathI lopa thayo hovo joie. tethI te vyakita sUtrano artha 'kArAnta raMgavizeSavAcI nAmathI paramAM rakatAthamAM yathAvihita ma Adi pratyaya thAya che. Avo karI bese. caturthIekavacananA ane samamI ekavacananAki pratyayanoanubaMdha jo kADhI levAmAM Ave athavA jo TranA badale bIjo anubaMdha joDavAmAM Ave to mApI hitAM2.4.7' sUtramAM jeke. siDaka pratyayono keyAyAm sAthe yathAsaMkhya anvaya karavo che te na thai zake. kemake hitAm pada dvArA ane di pratyaya grahaNa na thavAthI Adeza-AdezInI cAra-cAra saMkhyAno meLa paDato nathI. tathA si ane 3 A be ja pratyayo grahaNa karavAnA rahetA hovAthI DitA ema bahuvacana paNa na ghaTI zake. (A) sUtramAM niranubaMdha pratyayAdinuM grahaNa karyuM hoya to anubaMdha sahitanA pratyayAdinuM grahaNa na karavuM. (B) su no na hovAthI su pratyaya bace. to tenuM sammata rUpa che. (C) lA. sU. mudrita bu. nyAsamAM rAto pATha che, je azuddha jaNAya che.
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana zaMkA - caturthIno ke pratyaya ane saptamIno ki pratyaya bannene anubaMdha joDavAthI zuM phera smin 24.8' sUtrasthaLe saMdehana thAya ke "ahIM ke pratyayano sina Adeza thato haze ke phi pratyayano?' kemake bannenA Sayanta 'se thAya che. samAdhAna - nA, kemake caturthIno ke pratyaya "sarvAre ai0 2.4.7' sUtrathI e Adeza pAmato hovAthI te caritArtha che. tethI pArizeSa nyAye ahIM saptamInA Di pratyayanuM ja grahaNa thAya. Ama aneka Apattione TALavA sUtrokta pratyayone anubaMdha karAyA che. (4) sUtramAM supa ema bahuvacana si vigere vibhaktionA Adezane paNa vibhaktirUpe grahaNa karavA mATe che. zaMkA - 'lAdezasti mavatti'A) e nyAyathI ja vibhaktinA Adezo jo vibhakti svarUpa thai jatA hoya to bahuvacane karavAnI zI jarUra ? samAdhAna - paribhASA ke nyAyathI siddha hovA chatAM tenI sahAya lIdhA vinA A rIte siddha karavuM e paNa eka moTI zakti che, mATe sUtrakAre bahuvacana karyuM che. (5) prathamA vigerenA pradezo 'nAnaH prathamevadivo ra.ra.rU?' ityAdi che pATA vimi. 222 , bR.va.-'s' ityutsRSTAnubandhasya sergrahaNam, 'ti' iti utsRSTAnubandhasya tivaH; Adizabdo vyvsthaavaacii| syAdayastivAdayazca pratyayA: sup-syAmahiparyantA vibhaktisaMjJA bhvnti| vibhktiprdeshaa:-"adhaatuvibhktivaakymrthvartama" (2..ra7) rUA pArA. sUtrArtha:- sa thI su sudhInA pratyayone ane tir thI cAdi sudhInA pratyayone vi isaMjJA thAya che. sUtrasamAsaH - tiza = sti (.) sti ArthiH sI = Hi (va60) . vibhajyante prakaTIkriyante kartRkarmAdayo'rthA anayA iti vibhktiH| vivaraNa:- (1) kartA-karma-karaNa vigere artho jenA vaDe vibhAgavAra prakAzita karAya, tene vibhakti kahevAya che. (A) A nyAya siddhahema mAM 'zAnIvADavavidho 7.4.201' paribhASA rUpe ukta che. (B) DaskRSTa: (tya:) anuvanyo vacce sa = satkRSTInuvanyA, tasya = utkRSTAnuvanyasthA (B)
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.1.20 135 (2) zaMkA :- 'syonasamo0 2.6.8' sUtramAM si pratyaya batAvyo che tathA 'tiv-tas. rU.rU.6'sUtramAM tir batAvyo che. to tame ahIM sUtramAM kema temano s ane tti Ama judA svarUpe nirdeza karyo che ? samAdhAna :- kAryavizeSa mATe jeno nirdeza thAya che tene anubaMdha (it) kahevAya che. si ane tir mAM anukrame s ane tti e ja vibhaktinuM svarUpa che, rU ane to anubaMdha che, evuM jaNAvavA sUtrakAre anubaMdhanA tyAgapUrvaka s ane tinuM sUtramAM grahaNa karyuM che. (3) syAdi pratyayomAM rU vigere ane tyAdi pratyayomAM vigere anubaMdha che, mATe ja sUtrakAre sUtramAM Avi zabda vyavasthAvAcI batAvyo che. tAtparya e che ke tti vigere ane tir vigere vibhaktiomAM svarUpa ane anubaMdhanI vyavasthA pUrvAcAryoe karelI hovAthI ahIM je Avi zabda che te sAmIpya, vyavasthA, prakAra ane avayava e cAramAMthI vyavasthA arthaparaka che. tethI vibhaktisaMjJAmAM jenA je anubaMdho ane jeTalA anubaMdho pUrvAcAryoe vyavasthApita karyA che, tenA ja, te ja ane teTalAM ja anubaMdho ahIM sUtramAM grahaNa karAze, nyUnAdhika nahIM. (4) vitti nA pradezo (prayojana sthAno) adhAtuviviAya0 2.2.27 vigere che / / R / / tavAM pala^) / / 2.20 / / I bR.vR.-syAdyantaM tyAdyantaM ca zabdarUpaM padasaMjJaM bhavati / dharmo vaH svam / dadAti naH zAstram / antagrahaNaM pUrvasUtre tavantapratiSedhArtham pavapraveza:-'pavastra" (2.1.81) phAvava:||20|| 1 sUtrArtha : sUtrasamAsa : si vigere ane tir vigere vibhaktio jene aMte che, tenI (arthAt prakRti-pratyayarUpa samudAyanI) par saMjJA thAya che. sA (vioi:) ane yasya tat = tavAm (vahu.) | padyate (gamyate kArakasaMsRSTo'rthaH) aneneti pdm| vivaraNa :- (1) tav zabda anaMtara pUrvakathita vastuno bodha karAvanAra hoya che. tethI sUtrokta tad zabda dvArA anaMtara pUrvasUtramAM syAviH pada dvArA kahevAyelA syAdi ane tyAdi pratyayono bodha thAya che. mATe bu. vRttimAM sat zabdano svAdyanta tyAghantam Avo artha karyo che. (A) padasaMjJA adhikAramAM kula 6 sUtro Avaze. temAM pahelA traNa sUtro padasaMjJAnuM vidhAna karanArA che. pachInA traNa sUtro padasaMjJAno niSedha karanArA che.
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 (2) dRSTAMta - (i) dharmo va: svar (ii) dadAti naH zAstram vA (138) - pada saMjJA * 'trI itrI0i rU.rU.27'- 7 + ti - dharmam yukhAruM svam | 'dhruva: ziti 4.2.2' - dharma3 yudhmA svam 'hatva: 4.1.rU1' - tharmo yugmA svam | * 'tavAM pam 1.2.20 - dharmo vas svam * 'vavAghu'0 2.2.2' * 'to haH 2.2.72' * 'ra: pavAtte0 1.rU.rU' * 'nAna: prathame0 2.2.rU' - dharma + sa * 'tavAM pavam 1.1.20' * 'mo : 2.6.72' * 'ghoSavati 1.rU.22' * 'avace0 1.2.6' * 'vavAghu0 2.2.2' * 'mo : 2.2.72' * 'ra: pavAtte 2.rU.rU' - dharmo var svam - dharmo va: svA zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana " - lAlA + ta - vAti (gasmarthya zAstram) - pada saMjJA - dadAti nas zAstram - dadAti nar zAstram - vAti na: zAstram A banne daSTAMtasthaLe tti pratyayAnta dharmaH ane tti pratyayAnta vati padasaMjJaka thavAthI yugmAm ane asmayyam no 'palAdyum.' sUtrathI vars ane nas Adeza thai zakyo. (3) zaMkA :- ahIMsUtramAM antanuM grahaNa zA mATe karyuM che ? tene badale 'sA paddam' evuM sUtra banAvyuM hota to si vigere ane tir vigere vibhaktione padasaMjJA thAta. tethI dharmo vaH svam ane vati naH zAstram ityAdi prayogomAM yudhmad ane asman kramazaH si ane tir padathI paramAM hovAnA kAraNe 'pavAghut0 2.2.21' sUtrathI temane anukrame vasttat Adeza thai ja jAta. samAdhAna :- vibhaktine padasaMjJA karo ke vibhaktyantane padasaMjJA karo, tenAthI tame kahelA prayogomAM bhale koi pharka nathI paDato, paraMtu agnipu ityAdi prayogomAM su (sup) vibhaktine padasaMjJA thai javAthI s e padanI AdimAM gaNAze. tethI 'nAmyantasyA0 2.rU.' sUtrathI s no jna thavAnA kAraNe agnimmu evo aniSTa prayoga thaze. sUtramAM anna nA grahaNathI vibhanyantane ja padasaMjJA thaze. tethI agnipu e pada thavAthI spadanI madhyamAM Avaze. tethI nAmyantasthA0 2.3.16' sUtrathI s no v thai agnijju rUpa siddha thaze. zaMkA :- 'sA payam' AvuM sUtra banAvIe to paNa sau padathI jaNAtI syAdi ane tyAdi vibhakti syAdyanta ane tyAghanta rUpe ja 'pratyayaH pratyAve: 7.4. 'paribhASAthI syAdyanta ane tyAghanta rUpe ja grahaNa thaze. tethI phakta sup pratyayane padasaMjJA na thatA subanta gattisu ne padasaMjJA thavAthI padanI aMdara vartatA s no v Adeza thai aniSu vigere prayogo paNa siddha thai jaze. tethI sUtramAM anta padanuM grahaNa karavAnI jarUra nathI.
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22. 20 137 samAdhAna - tame kaho cho ema mantanuM upAdAna vyartha che, chatAM sUtramAM tenuM upAdAna karyuM che, te jJApana A) kare che ke "saMdhivAre pratyakSa pratyayamItrava prada, tattarA'B) evo nyAya che, tethI saMjJAdhikAramAM pratyayanA grahaNathI pratyayAtanuM grahaNa nahIM thAya, paNa pratyayanuM ja grahaNa thaze. anyathA pratyAyanA grahaNathI sarvatra pratyayAntanuM ja jo grahaNa thAta to tyAma: 2.2.26' sUtrathI syAdyanta ane tyAghA nAmane ja vipatti saMjJA thAta, r ane ti vigerene nahIM. tethI 'STikRdaM pukhabhutrA'(C) ityAdi sthaLe khapRdaM va:' Avo prayoga thAta. kAraNa ke kaSTa zabdane syAdyanta gRha vibhakti paramAM hote chate vagRihae pada banata ane tenI paramAM rahela yuSyano svAdyantaputrANA vibhaktinI sAthe maLIne Adeza thAta. Ama ahIM 'pAdu yuvimarye ra.4.22' sUtrathI varAdezanI prApti na hovA chatAM te thavA rUpa ativyAmi doSa Avata. vaLI, ti na: zAstram vigere sthaLe 'pad yu' sUtrathI ti padathI paramAM smAram no na Adeza prApta hovA chatAM na thAta, kAraNa tyAghanta rati pada na banatA vibhakita banata. Ama avyAminaE) doSa paNa Avata. have ativyAti ane avyAmi doSoto jana Ave jo 'saMjJAthijI 'evo koi nyAya hoya. nyAyanuM jJApana to ja thAya jo sUtramAM anta nuM upAdAna karavAmAM Ave. A hetuthI sUtrakAre anta padanuM upAdAna karyuM che. bu. vRttimAM 'mantaprahane pUrvasUtra' lakhyuM che, tyAM pUrvasUtrano artha saMjJAvidhI karavo. kema ke phakta sthaviDi ' A pUrvasUtramAM (A) sUtranA iSTArthanI ane iSTaprayoganI siddhi mATe vyAkaraNanAvAyo upayogI che. te te nyAyanuM astittvajJApana karavA mATe sUtrakAra sUtramAM evI kaMIka vizeSatA dAkhala karatA hoya che ke tenA AdhAre ApaNe anumAna karI zakIe ke -'AvA AvA arthane jaNAvanAro koi nyAya hovo joie." jema ke-prastuta sUtramAM annazabdanI jarUra nahotI, chatAM sUtrakAre vyartha tenuM grahaNa karyuM. tenAthI ApaNe anumAna karI zakIe ke "sUtrakAra vyartha to tenuM grahaNa kare nahIM, chatAM grahaNa karyuM che tenAthI jaNAya che ke saMsAyiAre pracayagrahane prathama tracceva praha ja tattI ' evo nyAya hovo joie, to ja manta zabda sArthaka bane." AnuM tAtparya e ke santa zabda vyartha banIne "nidhi 'nyAyanuM jJApana kare che. saMjJA adhikAramAM pratyayanuM grahaNa hote chate mAtra pratyayanuM ja grahaNa karavuM, pratyayAntanuM nahIM. (C) bu. nyAsamAM zeSA puSpavRddhihitAya nama:' daSTAMta batAvyuM che. mULa A sUtramAM antapadanA grahaNathI 'sattAdhikSA' nyAya jJApita thatA tadanusAra 'sthApifp: 2.2.22' sUtrathI sAInsa ane tyAghAne vibhakti saMjJA nathI thatI. tethI zevAya padathI paramAM rahelA caturthI vibhajyanta pukhavRddhihitAya no ' sUtrathI te Adeza nathI thato. jo nyAya jJApita na thavAthI 'pracaya: 7.4.225' paribhASA mujaba svAghA ane tyAghantane vibhakti saMjJA thAta to caturthyanta vRddhihitAya vibhakti saMjJA pAmata ane tenI sAthe joDAyela yukhane arthAta yuSyavRiihatAya padane te AdezanI prApti Avata. lakSyavRttitve sati alkssyvRttitvmtivyaaptiH| (E) tasyAvRttitvamavyaktiA (D).
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana pratyayAtta grahaNano pratiSedha nathI karavo, paNa saMpUrNa saMjJAvidhimAM pratyayanuM grahaNa hote chate pratyayAntanA grahaNano pratiSedha karavo che. tethI pUrvasUtra zabda saMpUrNa saMjJAvidhinuM upalakSaNa che ema samajavuM. zaMkA - 'saMdhivA 'nyAya mujaba saMjJA prakaraNamAM pratyayanuM grahaNa hote chate jo phakta pratyayanuM ja grahaNa karavAnuM hoya to 'madhAtuvi0i 2.1.ra7' sUtrathI nAmasaMjJA karavAnA avasare phakta kRta ane taddhita pratyayone ja nAmasaMjJA thaze, kRdaMta ane taddhitAMta zabdone nahIM.(A) samAdhAna - bhalene tema thAya. emAM zuM vAMdho che? zaMkA - tema thavAthI viva pratyayAta che ane pi vigere sthaLe 'adhAtuvi0i ' sUtrathInAmasaMjJA nahIM thai zake. kemake tyAM nAmasaMjJA pAmanAra sarvathA it evo vizva pratyaya gerahAjara che. samAdhAna - 'adhAtuviMo' sUtrathI arthavAna zabdane nAma saMjJA thAya che. tethI bhale -mit sthaLe vivapratyaya gerahAjara hoya chatAM teo pote chedanAra' ane 'bhedanAra" arthavALA hovAthI temane nAmasaMjJA thai jaze. zaMkA - "vivava vAturva nautti dvagna pratipada?'nyAyamujaba vivaFpratyayAntapit dhAtu gaNAya ane adhAtuviMo' sUtramAM nAmasaMjJA pAmanAramAM dhAtuno niSedha karyo che. tethI diSa ne nAma saMjJA nahIM thaI zake. samAdhAnaH- "pratyajJopari pratyakSanuM kArya vijJA'nyAya mujaba vizva pratyaya lopAyo hovA chatAM ndri-mit zabdone vizvapratyaya nimittaka nAmasaMjJA rUpa kArya thai jaze. mATe koi Apatti nathI. zaMkA - hAla ApaNe vizva pratyayanA nimitte dipad zabdone nAmasaMjJA karavAnI vAta nathI, paraMtu "saMsAdhA'nyAya mujaba viva pratyayane potAne nAmasaMjJA thavAnI vAta che. have "pratyayopeDa' nyAya lupta pratyayana nimitte jo koi bIjAne kAryaprApta hoya to teno lAbha karAvI Ape che, paraMtuluma pratyayane potAne prApta kAryano lAbha karAvI Apato nathI, kemake je vastu lopAi gai che te asat (lokamAM avidyamAna) che ane asat vastu mATe seMkaDo kathana karavAmAM Ave to paNa te kArya rUpe prApta na thaI zake. prastutamAM lupta vizva pratyaya asat che mATe te nAma saMjJAnA kAryo rUpe prApta thaze nahIM. (A) AvyAkaraNamAM kRdaMta ane taddhipratyayAtone nAmasaMjJA karanAru vizeSa evuM koI sUtranathI. paraMtu apAtuvipatti 2..ra7' sUtramAM vibhaktino niSedha karavA dvArA paryadAsa nagna ne AzrayI bAkInA sarva pratyayAntone nAma saMjJA karavAmAM AvI che. have A sUtramAM gata zabda mUkavAthI saMdhi'nyAya jJApita thAya che. mATe A zaMkA UbhI karavAmAM Ave che.
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.1.20 139 vaLI jyAM taddhitano pratyaya vidyamAna che evA aupAvaH vigere sthaLe paNa phakta taddhitanA sad pratyayane nAmasaMjJA thaze. tethI ekAthyano abhAva hovAthI SaSThIno lopa nahIM thai zake. Azaya e che ke opAvaH prayogane upayo: apatyam A laukika vigraha batAvI tyArabAda alaukika vigrahanI 35] + has + ak avasthAmAM'peArthe rU.2.8' sUtrathI SaSThI (= Gas) no lopa karI siddha karavAno che. have jo kevaLa anne nAmasaMzA thAya to pazu ane sad prakRtipratyayano samudAya nAmasaMjJA na pAmavAthI teo vacce aikArya na sadhAtA 'peArthe rU.2.8 ' sUtrathI SaSThIno lopa na thai zake, paraMtu jo tadantane ( = taddhitAMtane) nAmasaMjJA thatI hota to pazu ane an A prakRti-pratyayano samudAya nAmasaMjJA pAmatA teo vacce aikAsthya sadhAta, jethI SaSThIno lopa thai aupAvaH prayoga siddha thai zakata. Ama 'saMjJAdhiAre' nyAya mujaba uparokta Apatti Ave che. samAdhAna H- jyAM saMzI evA pratyayane sAkSAt saMjJA karavAmAM AvI hoya tevA sthaLe 'saMjJAdhiAre ' nyAya mujaba pratyayane ja te saMjJA thAya che, pratyayAntane nahIM. paraMtu jyAM pratyayane je saMjJA (sUcaka pada) batAvI hoya tenAthI anya saMjJA jo tadantane (= pratyayAMtane) thatI hoya to te saMjJA pratyayAntane nathI thatI evuM nahIM, arthAt thAya ja che. Azaya e che ke prastuta sUtramAM jo anta zabdanuM grahaNa na karI 'sA pavaeNm' AvuM sUtra banAvIe to A sUtrathI pada saMjJA sA padathI jaNAtA syAdi ane tyAdi pratyayone sAkSAt lAgu paDe che. mATe ahIM 'saMjJAdhiAre 'nyAya mujaba phakta syAdi ane tyAdi pratyayone padasaMjJA lAgu paDavAno prasaMga Ave che. tethI syAdyanta-tyAghantane padasaMjJA lAgu pADavA sUtramAM anta zabda mUkavo jarUrI che. paraMtu 'adhAtuvi.i' sUtrasthaLe kRt ane tandrita pratyayone nAmasaMjJA karavA mATe te sUtramAM vRttaSThita AvA sAkSAt koi zabda na mUkatA temane mATe tyAM vitti AvI saMjJA arthAt sUcaka pada batAvyuM che. tethI 'avibhakti' sivAyanI nAmasaMjJA tadaMta (kRdaMta ane taddhitAMta) ne te sUtrathI thaze ja. TUMkamAM vAta eTalI che ke je sUtramAM vivakSita pratyayane oLakhAvavA sAkSAt tene lagatA zabdano ullekha hoya tyAM 'saMjJAdhiAreo nyAya lAgu paDe. jemake prastuta sUtramAM. paraMtu je saMjJAsUtramAM vivakSita pratyayane oLakhAvavA paraMparAe zabda batAvyo hoya tyAM 'saMjJAdhiAre 'nyAya lAgu paDato nathI. jemake 'adhAtuvipatti.'sUtramAM kRt ane tandrita pratyayone oLakhAvavA sAkSAt ttaSThita AvA zabda nathI batAvyA, paNa vitti AvA paraMpara(vAyA) zabdathI temanuM sUcana karyuM che. mATe tyAM 'saMjJAdhivAre ' nyAya lAgu paDato na hovAthI 'pratyayaH pratyAreH 7.4.' paribhASA mujaba kRdaMta ane taddhitAMtane nAmasaMjJA thai zake che. " ' Ama paNa 'adhAtuvioio ' sUtramAM arthavAn zabdane nAma saMjJA kahI che. kRdaMta ane taddhitAMta ja arthavAn hoya che, mRt ane tandrita pratyayo nahIM. tethI paNa samajI zakAya ke te sUtramAM vibhayantanA niSedhathI arthavAna evA kRdaMta ane taddhitAntane ja nAmasaMjJA karavI iSTa che, kR-taSThita pratyayone nahIM.
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 140. zaMkAH- tame ahIM kaI arthavattAno Azraya karo cho ? laukikI ke bIjI koi ? jo laukikI arthavattAno Azraya karo cho, to te padamAM ja saMbhave che, kRdaMta ke taddhitAMtamAM nahIM. kemake lokamAM 'ra vana pratiyovyA nAipi pratya: 'nyAya mujaba padano ja prayoga thAya che. have jo anvaya-vyatirekane AzrayIne prApta thatI arthavattAno Azraya karavAmAM Ave to e to mRtyu ane taddhita pratyayone vize paNa saMbhave che. jemake tat satve tat satta' e anvaya che ane tamAre mAva:' e vyatireka che. govAva zabdasthaLe 35 prakRti ane pratyaya che, tathA artha gAyono mAlika ane saMtAnamAM che. have tyazabdano prayoga karavAmAM AvatA 35 prakRti cAlI jAya che, niti prakRti navI Ave che ane gaLu pratyaya emano ema Takyo rahe che. sAthe sAthe arthamAM 'gAyono mAlika artha cAlyo jAya che. "diti nAmanI strI A artha navo Ave che ane saMtAna" artha pUrvavat Ubho rahe che. tethI samajI zakAya che ke 35 prakRti hote chate 'gAyonA mAlika rUpa arthanuM hovuM, ane tenahote chate te arthanuM paNa cAlyA javuM. Ama teo vacce paraspara anvaya-vyatireka maLe che. mATe gAyono mAlika' A artha upaprakRtino che. banne sthaLe | Ubho che, to sAthe 'saMtAna' artha paNa Ubho rahe che. tethI samajI zakAya che ke saMtAna' artha pratyayano che. Ama taddhita pratyayo arthava che. A rIte kRta pratyaya sthaLe paNa anvaya-vyatireka karavAthI jaNAi Avaze ke teo sArthaka che. samAdhAna - 'adhAtuviMo' sUtramAM arthava padanA grahaNanA sAmarthyathI laukika arthavALuM je pada hoya che, tenA arthane pratyAsanna je sivigere pratyayonI prakRti (= kRdaMta ane taddhitAMta) no abhivyakatatara (= prasiddha) evo artha, te pratyayAnta (= kRdaMta ane taddhitAMta) ne vize ja jovAmAM Ave che, teno ahIM Azraya karavAmAM Ave che. Azaya e che ke adhAtuvimafo' sUtranA 'arthava padathI jo laukika arthavAnuM grahaNa karavA jaie to loka dvArA bhASAmAM prayoga karatA pado ja laukika arthavALA hoya che. mATe kRtaddhita pratyayAntane nAmasaMjJA nathI thai zakatI. have je anvaya-vyatirekane AzrayI arthavAne grahaNa karavA jaIe to upara zaMkAmAM batAvyuM te pramANe kRtaddhita pratyayo paNa arthavAna banatA hovAthI temane nAmasaMjJA thavAnI Apatti Ave che. A Apattine vArI iSTa lakSyomAMnAmasaMjJA prApta thAya te mATe 'adhAtuvima0i' sUtrokta arthava padathI ahIMcyAghanta padathakI prApta thato je laukika arthatene najIkano prasiddha artha grahaNa karavAmAM Ave che. Avo artha kRdanta ane taddhitAnta zabdomAM jovAmAM Ave che. kRtaddhita pratyayomAM nahIM. kemake chidra, mit, gopAvaH vigere sthaLe si Adi pratyayonI chid mit, gopAva vigere kRdanta ane taddhitAnta prakRtino artha koza, gaNapATha(A) AdimAM prasiddha hoya che. jyAre pratyayo koza ke gaNapATha AdimAM kyAMya paNa arthavizeSa jaNAvavA batAvAyA nathI hotA. Ama "madhAtuvima' sUtrastha arthavad (A) arthavaditi - prazaMsAyAM mtup| prAzastyaM caarthvishesstaatprykkoshgnnpaatthaadinirdissttsjaatiiytvm| pratyayAstu koze gaNapAThe vA kutrApyarthavizeSanidarzanAya na paThitA iti bhaavH| evaM cASTAdhyAyIprasiddhArthavattAmAdAyAtiprasaGgo na bhvti| (. madhya pravIparatnaprArA:, 2.4.24)
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.1.21 141 zabdathI koza, gaNapATha AdimAM batAvelA zabdanA arthagrahaNa thatA hovAthI AvA artha kRdaMta ane tandritAntane vize saMbhave che, kRt-taSThita pratyayone vize nahIM. mATe te sUtrathI nAmasaMjJA kRttaSThita pratyayone na thatA kRdanta ane taddhitAnta zabdone thai zake che. (4) pada nA pradezo ' padasya 2.1.89 ' vigere sUtro che / / 20 / / nAma sidayvyaJjane / / 1.1.21 / / (4) 1 bR.vR.-siti pratyaye yakAravarjite vyaJjanAdau ca pare pUrvaM nAma padasaMjJaM bhavati / bhavadIyaH, UrNAyuH, ahaMyuH, aha~yyuH, zubhaMyuH, zubha~yyuH / vyaJjane - payobhyAm, payassu, rAjatA, dRktvam, rAjakAmyati / nAmeti kim ? dhAtormA bhUt-vacmi, yjvaa| siMdayvyaJjana iti kim ?, bhavanto, rAjAnau / yavarjanaM kim ? vAcamicchati vAcyati / antarvartinyaiva vibhaktyA tadantasya padatve siddhe sidgrahaNaM niyamArtham tena pratyayAntare na bhavati - sauzrutam, (6) (8) bhAgavatam / / 21 / / sUtrArtha : sUtrasabhAsa : s it vALo pratyaya athavA yusivAyano vyaMjana AdimAM hoya tevo pratyaya paramAM vartatA pUrvanA nAmane pada saMjJA thAya che. namati dhAtave athavA namati (prahvIbhAvaM gacchati) arthaM prati iti nAma (A) / = sa it (anubandho) yasya sa = sit (bahu.), na y = ay (naJ tat.), ay ca tat vyaJjanaM (B) ayvyaJjanam (karma.), sicca ayvyaJjanaM ca = sidayvyaJjanam (sa.dva.), tasmin - sidayvyaJjane / ca = vivaraNa :- (1) sUtramAM pratyaya padanuM upAdAna na hovA chatAM sin thI s itvALA pratyayonuM ja grahaNa N thaze, kemake pratyaya sivAya anyane s it saMbhavato ja nathI. vaNI sit pratyayanA sAutharyathI 'sAhacaryAt sadRzasyaiva' nyAyAnusAra vyaMjanAhi (y bhinna vyaMjanAhi ) yAga pratyayazya 4 sevAnA. jAkhAzayathI bRhaddavRttimAM 'siti pratyaye ....' jevo pATha che. (2) zaM51 :- sUtrAre 'nAma sidvyaJjane' sUtra janAvayuM bheje. y nA niSedha ay nI sUtramAM zI na32 che ? (A) siddhahema-DhuMDhikAyAM 'namati = prahvIbhavati jano'neneti nAman ' etAdRzI vyutpattiH kRtA vartate / (B) vyaJjana za76sthaNe vi + aJjana zabda che. temAM vi upasarga viziSTArthapratItiM janayati vyutpattine sardhane 'nI-vI-pra0 (uNA. 616)' sUtrathI 'vIMk prajanAdo' dhAtune Dit i pratyaya lAgIne niSpanna thayo che.
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 142. samAdhAna - vAghamicchati arthamAM kamAvyayAt vacam 2 rU.4.22' sUtrathI vacana () pratyaya thatA vALu + avasthA prApta thAya. have sUtramAM (nuM varjana) na karyuM hota to vAt pada banavAthI vana: * .2.86' sUtrathI jUno thai vAvati evuM aniTa rUpa banata. nuM varjana karavAthI vAr pada nahIM bane. tethI jUno zu nahIM thavAnA kAraNe vAti rUpa siddha thaze. zaMkA - vIrthAta vigere rUpane siddha karavA sUtramAM mam (svarjana) karyuM che, paNa te barAbara nathI. vAsthati vigere rUpo to ame jaNAvIe e pramANe karazo to paNa siddha thaze. sUtramAM nahIMkaravAnA kAraNe strArtha (sit pratyaya tathA) vyaMjanAdi pratyaya paramAM hote chate pUrvanuM nAma pada bane che' Avo thaze. tethI 'vacce sUtranA rAnIti, rAnAyate, vati ityAdidaSTAMtamAM rAna vigerenI padasaMjJA A sUtrathIja siddha hovA chatAM 'vece 2..22' sUtra banAvyuM che, tethI 'siddha satyArazno niyama aA) e nyAyathI vo' niyamasUtra (saMkoca karanAruM) banaze.(B) niyama Avo thaze ke vaca (vacana, vaca ke vacaThTha) pratyaya para chatAM na kArAnta nAma ja pada thAya, bIjA nahIM." tethI vacana paramAM vartatA vA nAma paNa pada na thavAthI vAsthati rUpa siddha thaze. samAdhAna - A sUtramAM na padanA abhAve tame kahyA mujaba ' niyamasUtra banaze, e vAta sAcI. paNa te niyama tame kahyo tevo ja thAya, e jarUrI nathI. nakArAntanAma vacapratyaya para chatAM ja pada thAya, bIjA pratyaya para chatAM nahIM." Avo viparIta niyama paNa kema na thAya? ane Avo viparIta niyama thavAnA kAraNe tophAna + si, sIman + fsa vigere sthaLe rAnana, sIma vigere pada na banavAthI rAnA, sImA Adi prayoga ja siddha nahIM thAya. zaMkA -"yuvA unnati- rU.2.223' sUtramAM yuvat + sinuM yuvA evuM rUpasUtramAM karyuM che, e ja batAve che ke "viparIta niyama' tame kahyA mujabano nahIM, paNa ame kahyAM mujabano thaze. Ama "nAma signane' sUtra banAvavuM joIe e siddha thAya che. samAdhAna - tamArI vAta to sAcI che. paNa sUtramAM jo mana karata to (satyu sAdhu ti) satyam ityAdi prayogamAM tatra sApa 7.2.25' sUtrathI thayela pratyaya paramAM vIte chate sat pada thavAthI chuTatRtIyaH 2.3.76 sUtrathI lU no TUAdeza thatA saghaevuM aniSTa rUpa thai jAta. mATe sUtramAM nuM varjana che. (A) kArya siddha hovA chatAM ene siddha karavA pharI sUtrano AraMbha (vidhAna) karAya, to te AraMbha niyama mATe che ema jANavuM. (B) jo ke " vo' sUtranI bu. vRttimAM sthiti pratiSa pUrveTISkhAte vana' Ama kahyuM che. tethI te niyamasUtranathI. chatAM jo A sUtramAM mana mUkavAmAM Ave to ya vigerene laine A sUtrathI ja padasaMjJA prApta che, tethI te va' sUtra niyama karanAra banaze ema samajavuM.
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.1.21 143 (3) sit pratyayanATaid - (i) bhavadIyaH * 'bhavatorikaNIyasau 6.3.30' - bhavato'yam = bhavat + Iyas (s chatcha), * 'nAma sidaya0 1.1.21' - bhavat ne 54saMzA, * 'dhuTastRtIyaH 2.1.76' - bhavad + iyas = bhavadIya + si, * 'so ru: 2.1.72' - bhavadIyar, * 'raH padAnte0 1.3.53' - bhvdiiyH| (ii) UrNAyuH (iii) ahaMyuH/aha~yyuH (iv) zubhaMyuH/zubhayyuH UrNA'sya santi = ahamastyasya = zubhamastyasya = * 'UrNA'haM0 7.2.17' - UrNA(A)+ yus (+ si) aham(B) + yus zubham + yus * 'nAma sidaya0 1.1.21' - UrNA ne psNsh| aham ne 56saMjJA zubham ne saMjJA * 'to mumo0 1.3.14' - / ahaMyu/aha~yyu + si zubhaMyu/zubhayyu + si * 'so ruH 2.1.72' - UrNAyur ahaMyur/ahayyur zubhaMyur/zubhayur * 'ra: padAnte0 1.3.53' - uurnnaayuH| ahNyu:/ahNyyuH| shubhNyuH/shubhyyuH| paTAtImAMsAsUtrathA bhavatne pasaMthapAthI tanAt noda, UrNA ne pasaMthapAthI avarNavarNasya0 7.4.68' sUtrathI tenA A nA lopano abhAva bhane aham tathA zubham ne pahasaMzA thaqAthI tau mumo0 1.3.14' sUtrathI temanA no anusvAra tathA paravyaMjanano sva anunAsika Adeza thavArUpa phaLa maLe che. (4) y bhinna distil pratyayana Taid - (i) payobhyAm payas + bhyAm * 'nAma sidaya0 1.1.21' - payas ne 56sNsh| * 'so ru: 2.1.72' - payar + bhyAm * 'ghoSavati 1.3.21' - payau + bhyAm * 'avarNasye0 1.2.6' - pyobhyaam| (ii) payassu payas + sup * 'nAma sidaya0 1.1.21' - payas ne 54saMzA * 'so ruH 2.1.72' - payar + sup * 'zaSase0 1.3.6' - payas + sup = pyssu| (iii) rAjatA rAjJo bhAvaH = * 'bhAve tva-tal 7.1.55' - rAjan + tA (tal) (iv) rAjakAmyati rAjAnamicchati = * 'amAvyayAt0 3.4.23' - rAjan + kAmya (A) urNA za06 'iNurvi (uNA0 182) sUtrathI banyo che. (B) aham bhane zubham meM vibhAti prati354 avyayo cha. (sUtra 1.1.33 mI.)
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 * 'nAma siday0 1.1.21' * 'nAmno no0 2.1.91' - rAjan ne yaha saMjJA | 'nAma siday0 1.1.21' - * 'nAmno no0 2.1.91' rAja + tA * 'kartaryanadbhyaH0 3.4.71' = rAjatA / * 'lugasyA0 2.1.193 ' (v) dRktvam * ' bhyAdibhyo vA 5.3.115 ' pazyatIti kvip = dRz + kvip (0), 'bhAve tva-tal 7.1.55' - dRz + tva, * 'nAma siday0 1.1.29 ' dRz (4) ne pahasaMjJA * 'Rtvij diz-dRza0 2.1.69' - dRg + tva, * 'aghoSe prathamo0 1.3.50 ' dRk + tva + si, 'ataH syamo0 1.4.57' - dRktva + am, * 'samAnAdamo0 1.4.46' dRktva + m = dRktvm| (5) AsUtrathI nAmane 6 pahasaMjJA dhAya khevaM prema ? (a) vacmi * vac + miv = vacmi / (b) yajvA * yaj (991), * 'suyajo0 5.1.172' yajvAn + si, 'dIrghaGyAb0 1.4.45' + si, 'ni dIrghaH 1.4.85 * 'RduditaH 9.4.70' zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana rAjan ne yaha saMjJA rAjakAmya + tiv rAjakAmya+zav + tiv - rAjakAmy+zav + tiv = rAjakAmyati / - yajvA / ahIM kramazaH mik ane van pratyayonI pUrve rahelA var ane ya dhAtu che. mATe temane A sUtrathI padasaMjJA na thai. (6) sit pratyayo tebhan4 y bhinna vyaMjanAhi pratyayo paramAM hoya to na khA sUtrathI yahasaMjJA thAya jevuM prema ? (a ) bhavantau (b) rAjAnau = iSTavAn = yaj + Gvanip (van) = yajvan - yajvAn, 'nAmno no0 2.1.91 ' bhavat + au - bhavant + au rAjan + au - rAjAn + au bhavantau / = rAjAnau / A banne sthaLe vartato A pratyaya sitA ke vyaMjanAdi pratyaya nathI, mATe temanI pUrve rahelA mavat ane rAnan nAmane khA sUtrathI paTTasaMjJA na tha . bhe pahasaMjJA thAta to 'dhuTastRtIyaH 2.1.76' sUtrathI bhavat nA t no d Aheza ane 'nAmno no0 2.1.91' sUtrathI rAjan nA n nA sopanI Apatti bhAvata. * 'ni dIrghaH 1.4.85' (A) Ama to vip e vRbhinna vyaMjanAdi pratyaya hovAthI tene AzrayIne ja A sUtrathI daz ne padasaMjJAnI prApti che, paraMtu 'kvipi vyaJjanakAryamanityam' (kvip pratyaya paramAM hote chate tene vyaMjanAhi pratyaya bhAnIne ne arya zvAnuM hoya te arya anitya jane che.) nyAyathI kvip pratyayane khAzrayIne (kvip nA k e v vyaMjanane AzrayIne) dan ne prApta padasaMjJA nathI thatI, tethI vivaraNamAM tva pratyaya paramAM hote chate darz ne padasaMjJA kahI che.
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.1.21 145 (7) mA sUtramaidioral pratyayomA ya 42 // pratyayone meM niSedhyA cha ? (a) vAcyati - * 'amAvyayAt0 3.4.23' - vAc + kyan (ya) + tiva, * 'kartaryanadbhyaH0 3.4.71' - vAcya + zava + tiva, * 'lugasyA0 2.1.113' - vAcya + zav + tiv = vaacyti| ahIM vastra pratyaya kArAdi che. mATe A sUtrathI tenI pUrve rahelA vAkjhAmane padasaMjJA na thai. jo padasaMjJA thAta to 'caja: kagam 2.1.86' sUtradhI vAc nAcno k maheza thavAthI vAkyati mA aniSTa 205 thAta. (8) shN| :- payobhyAm ItyAdi 35onI siddhi mATe sUtramA vyaJjan parnu aDae mate 3thu, paraMtu sit pratyayanuM grahaNa jarUrI nathI. kAraNa sipratyayo taddhitanA hovAthI te pratyaya lagADatA pUrve vigraha karavo jarUrI che. have vimAnAmane vimAtinA pratyayoilan ordisopAthImAratene sit pratyayo bavAmAM Ave tyAre aikAyeM 3.2.9.' sUtrathA sopAye tavatinI vimatino sthAniyamApa mAnAne 'tadantaM padam 1.1.20' sUtrayA meM nAmane 54saMsAnI prAti cha, to sit aMzanI sUtramA zI 432 cha ? samAdhAna - aMtarvartinI vibhaktinA sthAnivadbhAvathI ja padasaMjJA siddha hote chate paNa sUtramAM sinuM (cha, te niyama (izIya)ne mATe cha. 4 / 21 // nyAya 3 'siddha satyArambho niyamArthaH' tathA niyama mepo yaze 'tatino pratyaya para chatA aMtarvartinI vibhaktino sthAnivarbhAva mAnIne jo padasaMjJA thAya to te sit evA taddhita pratyaya 52 7dir yAya, aN vigere manya taditanA pratyayo 52 7i naDI.' A rIte niyama thavAnA kAraNe saukRta ane pAvitasthaLe nimnokta prakAre phaLa maLaze. (a) sauzrutam (b) bhAgavatam suSTu zruNotIti kvip | bhago'styasya = * 'krutsaMpadA0 5.3.114' - suzru + kvip (0) | * 'tadasyA'stya0 7.2.1' - bhaga + mat * hasvasya taH0 4.4.193' - suzrut * 'mAvarNAnto0 2.1.94' - bhagavat * 'tasyedam 6.3.160' - suzrut + aN / * tasyedam 6.3.160' - bhagavat + aN * 'vRddhiH svareSvA0 7.4.1' - sauzrut+aN+si | * 'vRddhiH svareSvA0 7.4.1' - bhAgavat+aN+si * 'ataH syamo0 1.4.57' - sauzruta + am * 'ataH syamo0 1.4.57'- bhAgavata + am * 'samAnAdamo0 1.4.46' - sauzruta + m * 'samAnAdamo0 1.4.46' - bhAgavata + m = saushrutm| = bhaagvtm|
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana niyamanA kAraNe ahIM suzruta: m ane mAvata: vigrahane laine 'taye 6.3.60' sUtrathI thata ane nava ne ma pratyaya lAgatA pArse rU.2.8' sUtrathI lopAyela vigrahanI aMtarvata vibhaktinA lopanA sthAnivadabhAvane laIne zrata ane pAva ne tanta pam 1.7.20' sUtrathI prApta padasaMjJAno niSedha thatA temanA t no'dhu tRtIyaH 2..76' sUtrathI Adeza na thayo. [ pratyaya sit sivAyano taddhitano pratyaya che. zaMkA - rAnana + ta = rAkhatA, za + - = vam A daSTAMtamAM tA (7) ane stra pratyaya sit na hovAthI niyama (saMkoca) pramANe rAna pada na banavuM joIe. to tene pada mAnIne kramazaH no lopa tathA no kema karyo? samAdhAna - rAga + ta ane kUza + - avasthAmAM eka sAthe sUtrastha sidaMzane laine prApta thatA niyama pramANe rAna anene padasaMjJAnA niSedhanI prApti che ane tA tathA-pratyaya vyaMjanAdi hovAthI sUtranA madhyajhane' aMzane laine temane padasaMjJAnI paNa prApti che. have saukRta vigere sthaLe niyama caritArtha (saphaLa) che tathA grAm vigere sthaLe 'madhyagnane' aMza caritArtha che. tethI banne spardha (= vipratiSadha) banyA. arthe 7.4.226' paribhASA pramANe A sUtranA sid aMzane laIne prApta thatA niyamanI apekSAe para evo maTabajhane' aMza baLavAna banavAthI rAna ane Tune padasaMjJA thai zake che. mATe kramazaH temanA no lopa ane sno gUAdeza karI dAnatA ane vattvam prayoga karyA che. athavA bIjI rIte kahIe to A sUtramAM mUkelo sit aMza tanta pam 1.2.20' sUtranA viSayane saMkocavA mATe che. "tanta pam ?.?.20' sUtra koipaNa sAghanta nAmane (aMtarvartasyAdi vibhaktivALA nAmane paNa) padasaMjJA karavA taiyAra che. paraMtu A sUtramAM vartato sitaMza taddhita pratyayonA viSayamAM phakta si taddhita pratyaya paramAM hoya to ja aMtarvata svAdi vibhaktine laIne padasaMjJA thavAdevA rUpa tanta pam' sUtranA viSayane saMkucita kare che. tethI taddhitano pratyaya paramAM vartatA jo aMtarvata pyAvigere vyaMjanAdi sAdi pratyayone laIne pUrvanA nAmane padasaMjJA karavI ke nahIM? tenI vAta hota to ma ne' aMzano bAdha karI niyama tyAM baLavAna banata. paraMtu rAkhatA, tvavigere sthaLe to aMtarvartI vibhakti sivAyanA vyaMjanAdi tA () ane pratyayane laine padasaMjJA karavAnI vAta che. mATe ahIM niyama padasaMjJAmAM bAdhakana bane. tethI janatA ane svasthaLe rAna ane ne padasaMzA thai zake che. naM vaye zAra.2.22AA bR.va.-kya iti utsRSTAnubandhAnAM kyan-kyaG-kyavAM grahaNam, nakArAntaM nAma kye pratyaye pare padasaMjJaM bhvti| rAjAnamicchati kyn-raajiiyti| rAjevA''carati kyng-raajaayte| acarma carma bhavati kyacarmAyati, carmAyate, pdtvaanlopH| naimiti kim? vaacyti| kya iti kim? sAmani sAdhuH saamnyH| evaM vemanyaH / yiti pratiSedhAt pUrveNA'prApte vacanam / / 22 / /
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.1.22 sUtrArtha : vaya (vayana, vAd, vayap) pratyaya para chatAM 7 kArAnta nAmane padasaMjJA thAya che. vivaraNaH- (1) sUtrastha nya zabda anubaMdhanA tyAgapUrvakanA vaya, vat ane vayapratyayone jaNAvavAmAM tatpara che. tethI vaca zabdathI ahIM temanuM grahaNa karavuM(A). zaMkA . :- ca thI e traNanuM ja grahaNa karavuM evuM tame zI rIte nakakI karyuM ? samAdhAna :- ahIM nAma ne padasaMjJA karavAno adhikAra cAle che, dhAtune nahIM. tethI dhAtune lagatA vaca ane cap pratyayanuM sUtrastha ya thI grahaNa nahIM ja thAya. have nAma ne lAgatA pratyayono vicAra karIe to nAmathI paramAM kyAMya niranubaMdha evo vacaB) pratyaya lAgato hota to 'niranuvanyapradaLe 7 sAnuvanyasva' nyAyathI te vaca pratyayanuM ja grahaNa thAta, vacana vigerenuM nahIM. paraMtu nAmane niranubaMdha evo vaya pratyaya kyAMya lAgato na hovAthI sUtrastha = thI anubaMdhavALo je koi jya nAmane lAge che te badhAnuM grahaNa thaze. tevA vanya traNa hovAthI traNanuM grahaNa thaze. (2) pUrvasUtrathI A sUtramAM nAma padanI anuvRtti Ave che. sUtrastha taM pada tenuM vizeSaNa che. vizeSAmantaH 7.4.rU' paribhASAthI vizeSaNa vizeSyanuM aMtya avayava banatuM hovAthI bR. vRttimAM nam padano artha najArAnta nAma karyo che. (3) dRSTAMta - 147 (i) rAnIyati 1 (ii) rAkhAvate * 'vavat rU.4.26' % 'naM varSe 1.2.22' * 'nAmno no 2001' rAjAnamicchati * 'amAvyAt0 rU.4.2rU' - rAnan + vacam (5) A 'naM varSe 1.2.22' - rAnan ne padasaMzA * 'nAmno no 2.0' - rAkha + 5 (A) bu. vRttimAM vartatA utkRSTAnubandha zabdanI vyutpatti 'utkRSTAH (cattA:) (nArAyaH pratyayAtmatino vizeSA:) anuvanyA yeste' Ama karavI. arthAt 'je pratyayo dvArA potAmAM vartatA kAMika vizeSatAne karanArA - vigere anubaMdho tyajAyA che te' Avo artha thaze. (B) Ama to vaca (7) pratyaya anubaMdhavALo hovAthI ekAnubaMdha che, chatAM sUtranirdiSTa ca ne kya svarUpe niranubaMdha vivakSIne vRttikAre A vAta karI che. Ama paNa nAmane lAgato ekAnubaMdha va pratyaya paNa saMbhavato nathI. tethI ahIM vaya thI vayam Adi traNanuM grahaNa thai zakaze. vaLI sUtramAM kye Ama j anubaMdha pUrvakano nirdeza tatra sASo 7.1., ' sUtrathI thatA ya pratyayane bAkAta rAkhavA mATe che. rAjevA''carati - rAn + vak (5) - rAkhan ne padasaMzA - rAkha + T =
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana * 'kyani 4.3.122' - rAjI+ya+ti | * 'dIrghazvi0 4.3.108' - rAjA+ya+te * kartaryanadbhya:03.4.71' - rAjIya+zav+ti * kartaryanadbhya:03.4.71' - rAjAya+zav+te * 'lugasyA0 2.1.113' - rAjIya+zav+ti * 'lugasyA0 2.1.113' - rAjAya+zav+te = raajiiyti| = raajaayte| (iii) carmAyati/carmAyate - * 'DAclohitA0 3.4.30' - carman + kyaG (ya), * 'naM kye 1.1.22' - carman ne pasaMza, * 'nAmno no0 2.1.91' - carma + ya, * 'dIrghazci0 4.3.108' - carmA + ya, * 'kyaSo navA 3.3.43' - carmAya + ti/te, * 'kartaryanadbhyaH0 3.4.71' - carmAya + zak + ti/te, * 'lugasyA0 2.1.113' - carmAya + zav + ti/te = crmaayti/crmaayte| mAtrANe sthaNe rAjan bhane carman 106 58 anyA. tethI nAmno no0 2.1.91' sUtrathI tamanA n no dopa thazayo. zaMst:- acarma Doya te carma na thAya. Ama carman mAM prAgatattattva no (pUrva natuM te thavApAnI) asaMbhapaDopAthI cvyartha no abhAva cha, tethI kyaG pratyayanI prAmina DopAthI carmAyati/te 35 masiddha che. samAdhAna :- 246 carman za6 tadvad (carmavad) bhAMvRtti cha, tethI acarmavAn carmavAn bhavati zata carman (carmavad) mAM prAgatattattva no saMbhapaDopAthI carmAyati/te 35 siddha thaze. ApApI prayoga nepAbhaNe chama OM nidrAyati. maDI anidrAvAn nidrAvAn bhavati bhebha nidrA za06 nidrAvAn bhAMvRtti cha. (4) mA sUtradhA na Anta nAma 4 56 jane bheDema? (a) vAcyati - mAnI sAdhani / 1.1.21' sUtranA (7) naMbaranAma sthaNe gelI. bhUNa vAc za06 naAnta na DopAthI mAsUtrathA te 5 nabanyo. tethI 310'cajaH kagam 2.1.86' sUtrathA tanAcno kmAheza nathayo. (5) kyan mA 52mA Doya to 04 mA sUtrathA na 4|2nt nAma 56 thAyameTama ? (a) sAmanyaH (b) vemanyaH - * 'tatra sAdhau 7.1.15' - sAmani sAdhuH = sAman(A) + ya = sAmanya + si bhane vemani sAdhuH = veman + ya(B) = vaimanya + si, * 'so ru: 2.1.72' - sAmanyar bhane vemanyar, * 'ra: padAnte 1.3.53' - sAmanyaH mane vemnyH| (A) sAman za06 mA rIta banyo cha - * So (1950), * 'SaH so'STye0 2.3.98' - so, * 'At santhya0 4.2.1' - sA, * 'syetarI ca0 (uNA0 915), - sA + man = saamn| veman zabda-*ve (992), * 'At sandhya0 4.2.1' - vA, * 'sAtman (uNA0 996)' - vA + man = veman nipaat| (B) mA ya pratyaya 52mAM pati 'no'padasya0 7.4.61' sUtrathI sAman bhane veman nA satyasva2hinA lopanI prati Sil. paraMtu ano'Tye ye 7.4.51' sUtrathA tano niSedha yo cha.
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 149 .2.22 ahIM Adi traNa paikIno pratyaya paramAM nathI. tethI sAma ane vema A sUtrathI pada na banI zakyA. mATe temanAno lopana thai zakyo. (6) zaMkA - nAmane vacapratyaya lagADavA avazya vigraha karavo paDe. vigraha karIe eTale nA vibhajyanta thai ja jAya. Ama 'Arse rU.2.8'sUtrathI lopAyela aMtarvartinI vibhaktino sthAnivarbhAvamAnIne 'tanta pam 2.7.20' sUtrathI na kArAnta nAmane vanya pratyaya para chatAM padasaMjJA prApta che ja, to A sUtra kema banAvyuM? samAdhAna - tame kahyuM e mujaba tadanta panthIna kArAntanAmane pada saMjJAnI prApti hatI ja, paraMtunAmA sidyagnane sUtranA sit (Niti)aMzathI niyama (saMkoca) thai gayo ke-"sitaddhita pratyaya paramAM hoya to ja pUrvanuM nAma aMtarvartinI vibhakitane laIne pada bane, bIjAtaddhitanA pratyaya paramAM hoya to nahIM'. tethI para chatAM padasaMjJAnI prApti rahI nahIM. have e ja sUtramAM vyagnane aMzanuM upAdAna karavAthI siti nA kAraNe je niyama (saMkoca) thayelo (ke sit sivAyanA vyaMjanAdi taddhita pratyaya para chatAM padasaMjJA na thAya) teno punaH prasava (punaH prApti) thavAthI vara () para chatAM punaH padasaMjJAnI prApti thaI. e ja sUtramAM nuM grahaNa karavAthI vA (2) pratyaya para chatAM padasaMjJAno punaH niSedha thayo. Ama vidhAnaniSedha-punaH vidhAna-punaH niSedha A kramamAM sauthI chelle punaHniSedha thavAthI e punaHniSedhano niSedha karavA arthAt punaH pratiprasava karavA arthAt va paramAM hote chate nakArAntanAmane padasaMjJAnuM pharI vidhAna karavA A sUtra banAvyuM che !ArarA. (4) na taM matvarthe zA.2.2rUA . bR.va.-sakArAntaM takArAntaM ca nAma matvarthe pratyaye pare padasaMjJaM na bhvti| yshsvii| matorapi matvarthAvyabhicArAd matvarthazabdena grhnnm| pecuSmAn, viduSmAn, yazasvAn, taDitvAn, marutvAn, vidyutvaan| stamiti kim ? takSavAn, raajvaan| matvartha iti kim ? pyobhyaam| avyaJjana iti prApte prtissedho'ym||23|| sUtrArtha - matvathaya pratyaya para chatAM na kArAnta ane te kArAnA nAmane padasaMjJA thatI nathI. sUtrasamAsa - 2 { va taI = d (sa.TTa.) magH (tvartha:) ma ya sa = tvartha: (du.), tasmin = mitvarthe vivaraNa :- (1) ahIM nAma vizeSya pUrvasUtrathI anuvRtta che ane sUtragata jU ane tenA vizeSaNa hovAthI 'vizeSAmanta: 7.4.223' thI zuM ane tu e nAma no aMtyaavayava banavAthI d no artha saverAnta tarInta ra (nAma) Avo thaze.
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana (2) daSTAMta - (i) yazasvI - 'mastapo. 7.2.47' - yazocatti = zin + vin + fi, * naM 2.2 23' - vAr ne padasaMjJAno niSedha, *rU-40.4.87" ne vaza + vIn + f, ja rIrSavA(c) 2.4.45' - yazasvI kAno no 22.12' + vAsvI ahIM ne 'nAma siva0 2.1.ra?' sUtrathI prApta padasaMjJAno niSedha thavAthI tenA sUno aneruno 3 Adeza na thayo. (3) zaMkA - sUtramAM artha zabda kema mUkyo che? phakta ne teM mato' ATaluM ja sUtra banAvyuM hota to? samAdhAna - jo eTaluM ja sUtra banAvyuM hota to phakta mA pratyaya paramAM vartatA ja A sUtrathI padasaMjJAno niSedha thAta. jethIma pratyaya lAgelA yazasvI vigere prayoga sthaLe A sUtrathI padasaMjJAno niSedha thAta. paraMtu svI, yazasvI vigere mA pratyaya vihoNA sthaLe A sUtrathI padasaMjJAno niSedhana thatA aniTa rUpanI siddhi thAta. have jo sUtramAM artha zabda laie to mata pratyayavALA sthaLe to A sUtranI pravRtti thAya, paNa sAthe sAthe bIjA paNa je vina Adi pratyayo tupratyayane samAnaarthavALA hoya temane laIne paNa A sUtrathI sakArAnta-ta kArAntanAmone padasaMjJAno niSedha thatA pasvI, yazasvI vigere prayogo yathAyogya rIte siddha thai zake. zaMkA - A sUtra "nAma siva 2.7.ra6' sUtranuM apavAda che. kemake matvathaya mA vigere vyaMjanAdi pratyayo paramAM vartatApUrvanA nAmane nAma siva 2..22' sUtrathI je padasaMjJAna prApti hatI teno A sUtrathI niSedha karavAmAM Ave che. have utsarga ane apavAdano viSya samAna hoya tethI jo 'nAma siva ..ra6' sUtramAM vyasane pada nimittarUpe apekSita che to A sUtramAM paNa te pada nimittarUpe apekSita rahevAnuM. arthAt A sUtra vyaMjanAdi mavargIya pratyayone laIne ja padasaMjJAno niSedha karavAnuM. tethI 'nAma siva0 2.2.22' sUtrathI A sUtramAM vyagnanA zabda anuvarte che. mATe A sUtrano artha 'mato yat vyasana) vartata' arthAt mA pratyayamAM je vyaMjanAdi pratyaya varte che' Avo thaze. have manupratyayamAM anya vyaMjanAdi pratyayanuM vartavuM azakya che, kemake eka zabdamAM bIjo zabda na vartI zake. tethI bhale sUtramAM artha zabdana lakhIe to paNa natu zabda potAnI meLe matvartha ne ja jaNAvavAno. tethI "tu arthamAM vartatA pratyayo' A arthanI prApti mATe sUtramAM artha zabdanuM grahaNa nakAmuM che. samAdhAna - jyAre paNa sarakhI vibhaktivALA (samAnAdhikaraNa) padane laine tathA mukhya arthane AzrayIne eka padano bIjA padanI sAthe anvaye (saMbaMdho saMbhavato hoya to zabdanA gauNa arthane laine anvayana thai zake. tamAre eka to 'mato thavuM vyanam' Ama mato ane vyagnanam vacce sarakhI vibhakita jaLavAtI nathI ane bIjuM to (A) "vizeSamatta: 7.4.223' paribhASA pramANe pratyayanA vizeSaNa na zabdano cakrano artha thaze. .24 sUtranI buM. vRttimAM paNa vyagnanAro ghare Avo artha karyo che.
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 151 padano umatu pratyaya' Amukhya artha choDI cheka umatu arthavALA A lAkSaNika evA gauNaartha sudhI lAMbA thavuM paDe che. hA! pUrvasUtrathI ene padane anuvartAvI mukhya arthane laine sarakhI vibhaktivALA mato vyagnane' A padono anvaya jo zakya na banata to tame kahelo artha vyAjabI kahevAta. paraMtu ahiM anvaya thavo zakya bane che. vyasane pada mato padanuM vizeSaNa banaze ane vyavasthita anvayavALo vyaMjanAdi evo madhupratyaya para chatAM evo artha prApta thaze. have jo e artha prApta thAya to A sUtraphakta tu pratyayane laIne padasaMjJAno niSedha karanAra thAya, je iSTa nathI. mATe anya matvasthaya pratyayanA grahaNArthe A sUtramAM artha zabda mUkavo jarUrI che. zaMkA - jo sUtramAM artha zabda mUkAze to tu pratyayane laine A sUtranI pravRtti zakya nahIM bane. kemake tuM pratyaya kAMi matvartha mAM (tu pratyayanA arthamAM) na varte. matvartha mAM to manu sivAyanA vin Adi pratyayo varte. samAdhAna - tu pratyaya matvarthamAM kema na varte? zaMkA - matvartha eTale mAthI upalakSita evo artha. ahIMmA e upalakSaNa che. have upalakSaNa bIjAno bodha karAvavAmAM saphaLa thai jatuM hovAthI te kAryamAM nimitta na banI zake. prastutamAM mA zabda potAthI upalakSita evA arthamAM vartatA vin Adi pratyayone matvartha rUpe gaNAvI A sUtranA nimittarUpe bodha karAvavAmAM saphaLa thaI jato hovAthI te matvarthamAM vartIA sUtrathI thatA padasaMjJAnA niSedharUpa kAryamAM nimitta na banI zake. Ama paNa kahevAya che 'upalakSaNaM kAryAnanvayI.' samAdhAna - tamArI vAta barAbara nathI. supratyaya paNa matvarthamAM vartI zake che. kemake matvartha e eka viziSTa artha che. mULa'tarasyAsvaminniti ma0: 7.2.?' sUtramAM je tarasADasti' ane 'tasminnati' Abe SaSThI ane saptamIvALA artha batAvyA che te ja matvartha che. tethI bhale matvartha sthaLe A viziSTa arthanA vizeSaNa (upalakSaNa) tarIke mag zabda vaparAyo hoya, chatAM te A arthamAM to vartavAno ja. Ama paNa ta pasyakSitriti ma0: 7.2.?' sUtramAM jaNAvyA pramANe A be artha ja mata pratyayanA thAya che. zaMkA - paNa hamaNAM ja ApaNe pelo '3pattakSanuM zAnavI' niyama joi gayA enuM zuM? samAdhAna - pahelA e niyama kyAM lAge ane kyAM na lAge e samajo. jyAM amuka svarUpe upalakSaNa batAvyuM hoya ane bIjA svarUpe kAryamAM yoga (kAryAnvaya) batAvyo hoya tyAM upalakSaNamAM paNa jo te upalakSyanuM kAryAnvayI svarUpa hAjara hoya to upalakSaNano kAryamAM yoga thai zake che. jemake revattAnAyA brAhmaNaT nAnI nAnuM (devadattanI zALAthI brAhmaNone lai Avo.) Ama kahevAtA devadatta pote jo brAhmaNa hoya to tene paNa tenI zALAthI lAvavAmAM Ave che. ahIM jovAnI vAta e che ke zALAdevadattathI upalakSita (oLakhAyelI che, tethI devadatta zALAnuM
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana upalakSaNa che. paraMtu te devadatta vyaktisvarUpe (devadattatvena) zALAnuM upalakSaNa bane che ane Anayana kriyA (kArya)mAM yoga brAhmaNa vyakti svarUpe (brAhmaNatvena) batAvyo che. devadatta brAhmaNa hovAthI temAM A brAhmaNatva rUpa kAryAnvayI svarUpa hAjara hovAthI teno paNa Anayana kriyAmAM anvaya thAya che. arthAt upalakSaNa hovA chatAM tene paNa lAvavAmAM Ave che. mATe AvA sthaLe 'patnakSanuM jAryAnanvI'niyama lAgu na paDe. have upalakSaNamAM jo kAryamAM nimitta bane tevuM svarUpa (kAryAnvayI svarUpa) gerahAjara hoya to tevA sthaLe upalakSaNa kAryAnvayI na bane. jemake 'vevavattAnA midyatAm' (devadattanI zALA bhAMgI nAMkho), ahIM'zALAnuM bhedana' e kArya che. upara jema 'brAhmaNatva' kAryAnvayI svarUpa hatuM tema ahIM zAlAtva kAryAnvayI svarUpa che ane te devadattamAM gerahAjara hovAthI zALAnA upalakSaNa devadattano bhedana kriyAmAM anvaya nathI thato arthAt devadatta nathI bhedAto. mATe AvA sthaLe '35nnakSanuM jAryAnanvayI' niyama lAgu paDe. zaMkA H- A be rIta to batAvI paNa matvarthe sthaLe 'upalakSaLa jAryAnanvI'niyama lAgu nathI paDato.e zI rIte sAbita karazo ? samAdhAna :- A sUtranA matvarthe padasthaLe'matvarthoDo yasya = matvarthaH ' (matu pratyayathI upalakSita 'tarasyA'sti' ane 'tavastyasmin' artha che artha jeno) Ama samAnAdhikaraNa bahuvrIhi samAsa thayo che. ahIMprazna thaze ke "matvartha zabdamAM eka ja artha zabda che, jyAre vigrahamAM be vAra artha zabda batAvyo che. te zI rIte saMbhave ?'' paraMtu jema urdUmula bahuvrIhisamAsa sthaLe be paikIno eka murU zabda gatArtha che (prakaraNAdi vaza sAmarthyathI ApameLe jaNAi Ave che), tema ahIM paNa eka artha zabda gatArtha che. Ane jarA vistArathI samajIe. STramudya samAsano vigraha 'uSTro muslamasya' karIe to artha 'UMTa che mukha jenuM evI vyakti' thAya. have UMTa kyAreya bIjA vyaktinuM mukha nA hoya, tethI uSTra zabda sAmarthyathI '3Csya va' Ama sAdazyArthane jaNAvaze. jethI 'UMTa jevuM mukha che jenuM evI vyakti' evo samAsArtha thaze. haju paNa arthanI asaMgati che, kAraNa samagra UMTano jevo AkAra che tevA AkAranuM mukha koipaNa vyaktinuM hotuM nathI. tethI RSTrazya rUva mAM 3STra zabda avayavavAcI banaze, arthAt undU zabdathI samagra UMTane badale tenA koika avayavanuM grahaNa thaze. have e avayava kayo levo ? to lokavyavahAramAM sAmAnya rIte mukhanuM sAdazya mukha dvArA varNavAtuM hoya che. (jema ke devadattanuM mukha yajJadattanA mukha jevuM che.) tethI sAmarthyathI 3STrazya rUva nuM tAtparya 3STrazya mumiva thaze. Ama kaCmulaH samAsano 3STra zabda 3STrastya mumina mAM vartato hovAthI samAsano vigraha 3STrasya mumina murtta yasya sa thaze.
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.2.23 daSTAMta - 153 e ja pramANe matvartha: no vigrahamatuM: ratha yasya sa karIe to teno artha 'tu zabda che artha jeno evo pratyaya) Avo thAya. je asaMgata hovAthI ma0 zabda sAmarthyathI matvarthane jaNAvaze. tethI vigraha sviDa yasya sa Avo thaze. arthAt tvartha sthaLe eka artha zabdagatArtha che, je vigrahamAM batAvavAmAM Avyo che. have matvarthoDa vacce vigraha pramANe matvartha zabdano artha 'tu pratyayathI upalakSita tacADati ane tasmina artha che artha jeno tevA pratyaya Avo thAya. AmAM supratyaya tavAsita ane tarasyasmina arthanuM upalakSaNa che. paraMtu te pratyayatvena (pratyaya svarUpe) upalakSaNa che. jyAre upalakSya evo mata pratyayano artha sthAti ane tahasyasmiarthatvena (arthasvarUpe) upalakSya bane che. mA pratyayamAM paNa A artha vidyamAna hovAthI jema revadrattarazAstrIyA dvAdAnA mAnIyantA' sthaLe devadatta brAhmaNa hovAthI tene paNa lAvavAmAM Ave che tema prastutamAM madhupratyayamAM paNa tenAthI upalakSita tarasthApti ane tasmin artha vidyamAna hovAthI tenuM paNa vi zabdathI A sUtrathI thatI padasaMjJAnA niSedharUpa kAryamAM nimittarUpe grahaNa thAya che. AthI ja baeN. vRttimAM 'matora imatvathaDavyamavAra 6 matvarthazabdena prahAm' A paMkti lakhI che. paMktino artha 'matu pratyaya paNa mA pratyAyanA arthane avyabhicArI (choDIne na rahenAra) hovAthI tenuM sUtravartI arthe zabdathI grahaNa thai zake che.' (ii) pukhAnuM (iii) vivubAnuM pece iti vetti iti tatra .2.2 - pad + vas () 'vA veTa 0 2.2ra" - 1 vid + vat (vAsu) sai0 4.4.82' ne par + + var ja 'anAza 4.2.24' ved +t+ var ja tara0 7.22' - ven + $ + vAs + ma0 vid + vat + mAM jA naM. 2.2 23' nuM parivar pada nahIM bane vim pada nahIM bane * lubrato ra0.201" - vendra + A) + ma0 + fsa vin + k + mag + si * tiH 2.4.70' ne + fsa viduSyan + fa (A) gAma nubhUtAna kRdanta (Agamo jenA avayava banelAM hoya, tenA grahaNathI AgamavALA zabdanuM paNa grahaNa thai jAya che.) A nyAyathI sahita vava no 36 Adeza thaze, kAraNa ke vavane no Agama thayo hovAthI e vevas no avayava banaze ane 'vakhato va' thI varno 36 thaze. (B) vejyue sakArAtta nAma na hovA chatAM te vinA AdezarUpa hovAthI vivaA sUtrathI apada banyuM, to teno Adeza paNa 'thAnIvAvavidhI 7.4.206' paribhASAthI vim jevo gaNAtA apadasaMzaka banaze. tethI puraskRtI: 2.76' sUtranI pravRtti na thavAthI jUno nahIM thAya.
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ | vidyutvan zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 154 * 'dIrghaGyAb0 1.4.45' - pecuSmant viduSmant * 'padasya 2.1.89' - pecuSman viduSman * abhvAde0 1.4.90' - pecussmaan| vidussmaan| khAmA sUtrathA pecivas bhane vidvas 56 na banI 5tA saMs-dhvaMs0 2.1.68' sUtrathA tanA s no d Adezana thayo. (iv) yazasvAn (v) taDitvAn (vi) marutvAn (vii) vidyutvAn yazo'syAsti = | taDidasyAsti = | marudasyAsti = |vidyudasyAsti = * 'tadasyA0 7.2.1' - yazas + mat taDit + mat / marut + mat vidyut + mat * 'mAvarNAnto0 2.1.94' - yazas+vat+si taDit+vat+si marut+vat+si / | vidyut+vat+si * 'na staM0 1.1.23' - yazas pa6 namI bane taDit 56 nalI bane| marut pa6 najIbana | vidyut pahanI bane * 'RduditaH 1.4.70' - yazasvant + si | taDitvant + si | marutvant + si | vidyutvant + si * 'dIrghaGyAb0 1.4.45'- yazasvant | taDitvanta marutvanta | vidyutvant * 'padasya 2.1.89' - yazasvanta Ditvan marutvan * abhvAde0 1.4.90' - yshsvaan| | tdditvaan| mrutvaan| | vidyutvaan| mahAbhAsUtrathI pAnI niSedha thapAthI so ruH 2.1.72' sUtrathI yazas n| sno Aheza na thayo t5|| 'dhuTastRtIyaH 2.1.76' sUtradhI taDit, marut bhane vidyut nA t no d mAheza na thayo. (4) mA sUtrathA sa (2|nt bhane ta 4|2|nt nAmane / pasaMtAno niSe5 thAya bheThema ? (a) takSavAn (b) rAjavAn - * 'tadasyA0 7.2.1' - takSA'syA'sti = takSan + matu bhane rAjAstyasmin = rAjan + matu, * 'mAvarNAnto0 2.1.94' - takSan + vat bhane rAjan + vat, * 'nAma sidaya0 1.1.21' - takSan bhane rAjan ne pasaMza, * 'nAmno no0 2.1.91' - takSavat + si ane rAjavat + si, * 'RduditaH 1.4.70' - takSavant + si bhane rAjavant + si, * 'dIrghaGyAba0 1.4.45' - takSavanta bhane rAjavanta, * 'padasya 2.1.89' - takSavan bhane rAjavan, * abhvAde0 1.4.90' - takSavAn bhane raajvaan| ahIM takSa ane rAnanuM nAma kArAnta - takArAnta nathI. mATe A sUtrathI temane padasaMjJAno niSedhana thatA 'nAma sidaya0 1.1.21' sUtrathA tamo pahajanavAthI tabhanA pahAnta n no yo5 56 gayo. (5) matyIya pratyaya 52mA khoya to mA sUtrathA pasaMno niSedha thAya bheSubha ? (a) payobhyAm - sApanist 1.1.21' sUtranA (4) 52 sthaNe ridvi is al
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.1.24 155 saDI payas + bhyAm avasthAmA bhyAm pratyaya matvAya nathI. tethImA sUtrathI payasne 56saMzAno nidhana tha6 24tA nAma sidaya0 1.1.21' sUtrathA te 56 janyu. tathA tenA pahAnta s no r bhane ra no u mAheza thavAthI payobhyAm prayoga yo. 1) (6) haMmezA koi sUtrathI kArya prApta hoya to teno niSedha karavAno rahe. tethI ahIM paNa vyaMjanAdi matvarthaya pratyaya 52mA vartatA sa |2|nt bhane ta (2rAnta nAmane nAma sidaya0 1.1.21' sUtrathA 56saMjJAnI prati utI, mATe teno niSe5 421 // mAsUtranI 2yanAchema samarj. mAma mAsUtra nAma sidaya0' sUtranu a5pAsUtra samaorj / / 23 / / manurnabho'Ggiro vati / / 1.1.24 / / bR.va.-manus nabhas aGgiras ityetAni nAmAni vati pratyaye pare padasaMjJAni na bhvnti| manuriva manuSvat, evam-nabhasvat, anggirsvt| padatvAbhAvAd rurna bhavati, SatvaM tu bhvti||24|| sUtrArtha :- vat pratyaya 52 chatAM manus, nabhas bhane aGgiras nAmone 56saMjJA yatI nathI. sUtrasamAsa :- . manuzca nabhazca aGgirAzca = manurnabho'GgiraH (i.i.), sUtratvAd jasaH lopaH / vi12|| :- (1) eid - (i) manuSvat() (ii) nabhasvat (iii) aGgirasvat manuriva = nabha iva = aGgirA iva = * 'syAderive 7.1.52' - manus + vat + si nabhas + vat + si aGgiras + vat + si * 'avyayasya 3.2.8' - manusvat aGgirasvat * 'dhuTastRtIyaH 2.1.76' - manusvad nabhasvad aGgirasvad * 'virAme vA 1.3.51' - manusvat nbhsvt| anggirsvt| * 'nAmyantasthA0 2.3.15' - mnussvt| (2) nAma sidayvyaJjane 1.1.21' thI manus vigere nAmone pasaMAnI Hi GtI, tenomAsUtrathA niSedha dhyA cha. anyathA mAsUtranAmamAvamA manus vigairene 54saMzA thAta tI 'so ruH 2.1.72' thI sne ru(ra) mAhezAha jaya thapAthI manurvat, nabhovat, aGgirovat mAvA maniSTa 35o thAta. (A) mnu564|2 mAtra prayogane chahasa (64) prayo ||ch.'paa.suu. 1.4.18' sUtranAma. bhASyanI pradIpa TIkAmAM A prayogane chandanAM viSayarUpe gaNAve che. nAgeza bhaTTa chAMdasa hovA pAchaLano hetu Ape che ke jethI A prayogo lokabhASAmAM nathI bolAtA tethI chAMdasa che.' to vaLI admabhaTTa potAnI pradIpodyotana TIkAmAM jaNAve che ke A prayoga chAMdasa hovAthI lokabhASAmAM to namo vigere prayogo ja thAya 7.' [tena 'nabhovat' ityAdyeva loke bhavatIti bhAvaH (1.4.18 ma. bhASyapradIpoddyotanam)] nabhasvat
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana manuSvat prayogasthaNe manus n| sno Syaheza to thaze. prema 'nAmyantasthA0 2.3.15 ' sUtradhI pahanI aMdara vartatA s no S Aheza thAya che, pahane aMte vartatA nahIM. manus yaha na thavAthI s pahanI hara che / / 24 / / 156 vRttyanto'saSe / / 1.1.25 / / (3) (8) bR.vR.- parArthAbhidhAnaM vRttiH, tadvA~zca padasamudAyaH samAsAdiH, tasyA anto'vasAnaM padasaMjJo na bhavati; 'asaSe' sasya Satve tu pdsNjnyaiv| paramadivo, zvalihau, goduho, paramavAcau, bahudaNDinau / eSu padatvAbhAvAdutvaDhatva-ghatva-katva-lugAdIni na bhavanti / vRttigrahaNaM kim ? caitrasya karma / antagrahaNaM kim ? rAjavAk, atra nalopo bhvti| vAk-tvak-sruca iti trayANAM vRttau na dvayoH pRthagvRttiriti madhyamasya niSedho na bhavati / atha 'vAktvacam' ityatra samAsAnte sati vRttyantatvAbhAvAt padatvaM prApnoti, tathA ca katvaM syaat| ucyate-samAsAt samAsAnto vidhIyata iti tvaco vRttyantatvam / asaSa iti kim ? siJcatIti vic sek, dadhnaH sek dadhisek, dadhisecau / ISadUna: sek, bahusek, bahusecau / atra padasaMjJAyAM padAditvAt sakArasya "nAmyantasthA0" (2.3.15) ityAdinA SatvAbhAvaH siddhaH / antarvartinyA vibhakteH sthAnivadbhAvena padatvaM prAptamanena niSidhyate / na ca sityeveti niyamena tannivartayituM zakyam, "pratyayaH prakRtyAdeH " ( 7.4.115) iti hi yasmAt samudAyAt pratyayavidhAnaM tasyaiva padatvaM niyamena nivartyate, na tu tadavayavasyeti / / 25 / / (10) sUtrArtha : sUtrasabhAsa : vRttinA antabhAgane padasaMjJA thatI nathI, paNa s ne r Adeza karavAno prasaMga Ave tyAre vRttinA antabhAgane padasaMjJA thAya che ja. varttanaM vRttiH, vRtterantaH = vRttyantaH (Sa. tat.) asaSaH (naJ tat.), tasmin asaSe / sasya SaH = saSaH (Sa. tat.) na saSaH = vivaraNa :- ( 1 ) yaho yotAnA arthane choDIne nemAM vartatene vRtti uDevAya baghunyAsArazrIkhe vRttiH zahanI ne rIte vyutpatti rIche. (a) vartanaM vRtti:. ne vartavA rUpa vyApAravANI hoya tene vRtti upAya. jyA vartavA rUpa vyApAravALI ? to kahe .che ke samAsanA ghaTaka pado ke taddhitAMta vigerenA ghaTaka evA prakRti-pratyayarUpa avayavonA arthanI apekSAe para (anya) samudAyArtha (= sAmAsika zabda ke taddhitAMta vigere zabdanA artha) mAM vartavAnA vyApAravALI arthAt te samudAyArthanuM pratipAdana karavAvALI hoya tene vRtti kahevAya. ahIM bhAvamAM ti (F) pratyaya lAgIne vRtti zabda janyo che. (b) vartiSISTa (= parArthamabhidheyAd ) = vRtti:. 0 parArthaM sthana puratI hoya te vRtti. khaDIM bhAMti (kti) pratyaya lAgyo che. (c) vartante svArthaparityAgena padAnyatra = vRttiH yaho yotAnA kharthano tyAgapurIne nemAMpate te vRtti. ahIM AAdhAramAM ti (kti) pratyaya thayo che.
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6.2.25 157 te vRtti traNa^) prakAranI che. (1) samAsa vRtti. jemake rAjJaH puruSaH = rAnapuruSaH (2) taddhitAnta vRtti. jemake 3porapatyam = opaLavaH ane (3) nAmadhAtuvRtti. jemake pumitIti putrAti / (2) parArtha abhidhAnane vRtti kahevAya. ladhunyAsamAM batAvyA pramANe parArtha zabdanA traNa rIte artha thai zake che. (a) samAsanA ghaTaka padarUpa avayavo ke taddhitAMta vigere zabdonA ghaTaka evA prakRti-pratyaya rUpa avayavonA arthanI apekSAe te avayavonA banelA sAmAsika zabda ke taddhitAMta vigere zabda rUpa samudAyano artha parArtha kahevAya. (b) uparokta avayavonI apekSAe para (bhinna judo) artha upara kahyA pramANeno samudAyano artha che, tethI te parArtha kahevAya. samAsa ke taddhitAMta Adi zabdarUpa samudAyanA avayavonI apekSAe temano (samudAyano) artha ahIM para rUpe vivakSyo che. Ama paNa zabdathI artha para ja rahevAno. (c) athavA potAnA avayava padanI apekSAe ('paramaviv vigere) sAmAsika zabda ke taddhitAMta Adi zabdarUpa samudAya para kahevAya ane teno artha te parArtha. Ama traNa rIte pArtha zabdano artha karyo che. jemAM pahelAmAM avayavonA arthathI samudAyanA arthane para evA artharUpe gaNAvyo. bIjAmAM avayavathI samudAyanA arthane para evA artharUpe gaNAvyo ane trIjAmAM avayavothI samudAyane pararUpe gaNAvI tenA arthane parArtharUpe kahyo che. traNe rIta mujaba chelle parArtharUpe to samudAyano artha ja AvIne Ubho rahe che. (A) ahIMvRttinA 3 prakAra batAvyA che, paraMtu cothI mRt vRtti paNa che, jemake- mAM votIti jummAra:. bRhavRttikAre A cotho prakAra 'samarthaH pavidhiH 7.4.122' nI vRttimAM 'samAsa-nAmadhAtu-nRt-ddhitevu vAvaye vyavekSA, vRttAvejArthImAva:, zetevuM punarvyavekSeva sAmarthyam' evuM kahevA dvArA sUcavelo hovAthI teone kRt paNa alaga vRtti rUpe mAnya che. chatAM teno (mmAraH ityAdi t vRttino) ''syutta dhRtA rU.2.46' thI samAsa thato hovAthI samAsa vRttimAM ja aMtarbhAva thai jato hovAthI ahIM traNa prakAra batAvyA che. keTalAka loko pAMcamI ekazeSa vRtti paNa mAne che. kAraNa ke zeSa rahelA eka zabda dvArA lupta evA zabdonA arthanuM paNa abhidhAna thatuM hovAthI te parArmAbhidhAyI che (yaH ziSyate haiM supyamAnAmiyAthI ti nyAyAm), tethI ekazeSa paNa vRtti che. jemake ghaTazca ghaTaza ghaTatha ghaTAH. bRhavRttikArane ekazeSa paNa vRttirUpe mAnya che tevuM mAnI zakAya, kAraNa 'samAnAnAmathaeN0 rU.2.18' nI bRhavRttimAM 'dvandvApavAno yoH ' ema kahyuM che. AthI dhandhusamAsa utsarga thayo ne ekazeSa apavAda. utsarga ane apavAdanI samAnaviSayatA hoya che e sarvavidita che. tethI bAdhya evo utsarga jo vRtti che, to bAdhaka evo ekazeSa paNa vRtti gaNAze. zrI bhaTTojI dIkSite 't-saddhita-samAseoSa-sanAdyantadhAturuSA: pa vRttava:'(kRt, taddhita, samAsa, ekazeSa ane sanAdyanta) ema pAMca prakAre vRtti kahI che. tyAM nAmadhAtu vRttino sanAghanta vRttimAM temaNe samAveza karyo che. Ama paNa sanAghanta vRttimAM nAmadhAtuvRttino saMgraha thai jAya. nAmadhAtuvRttinA grahaNathI sanAghantavRttino saMgraha na thAya mATe sanAdyantavRttino ja vRttirUpe ullekha karavo ucita che. zaMkA H - to jeoe 'nAmadhAtuvRtti' no vRttirUpe ullekha karyo che, teo sanAghantavRttinuM grahaNa zI rIte karaze ? samAdhAna H- nAmadhAtuvRttinA upalakSaNathI tenuM grahaNa thai zakaze.
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana AvA parArthanA abhidhAna (kathana)ne vRtti kahevAya. zabdonA aneka artha thatA hovAthI vRtti zabda parArtha abhidhAna' rUpa arthano vAcaka banavAmAM koI vAMdho nathI. have ba. nyAsa pramANe vicArIe to 'zabda potAnA arthathI atirikta evA arthanuM kathana kare tene vRtti kahevAya.' puruSa Adi samAsasthaLe gauNa (upasarjana) pada pradhAnapadanA arthane viSe saMkrame che. jemake rAjJa: puruSa: = rAnapuruSa: A uttarapadapradhAna tapuruSa samAsamAM gauNa rAnanuM pada pradhAna evA puruSa: padanA arthamAM saMkramaze arthAt te puruma' arthano vAcaka banaze. evI ja rIte bahuvrIhi samAsamAM gauNa evA pUrvottara pada anyapadArthanA vAcaka banaze. dvandrasamAsato ubhayapadapradhAna samAsa che. tethI tyAM banne padone vize paraspara arthasaMkrama thaze. jemakennakSanodho dvandrasamAsa sthaLe plasa zabda 'nyagrodha' arthano vAcaka banaze ane cogha zabda 'plakSa arthano vAcaka banaze. taddhita tathA nAmadhAtu vRttisthaLe prakRti ane pratyaya banne maLIne pratyayArthInA vAcaka banaze. arthAt prakRti pratyayArthane vize saMkramaze. Ama sarvatra gauNa zabda potAno artha choDI para evA pradhAna zabdanA arthano vAcaka banato hovAthI ahIM parArtha abhidhAna 5 vRtti jANavI. ahIM prazno thaze ke "zanapuruSa samAsa sthaLe jo gauNa rAnanuM zabda puru" arthano vAcaka banaze torAnapuruSa samAsathI rAjAno puruSa" artha zI rIte jaNAze? kemake banne zabdo puruSa' arthanA vAcaka bane che." vaLI "puruSa zabdathI puruSa' artha jaNAi ja jAya che to zA mATe rAga zabda dvArA puruSa" arthanuM pratipAdana thAya evo Agraha rAkhavo paDe?" A rItanA prazno anya vRtti sthaLe paNa thaze. paraMtu temanA javAba ghaNo vistAra mAMgI le tevA hovAthI jijJAsuoe javAba mATe 'pA. sU. 2.1.1 mahAbhASya-pradIpodyota', "vAkyapadIya vRttisamudeza' ane nyAyasamuccaya taraMga-ra9' vigere graMtho avalokavA). A sivAyavRtti aMge vizeSa jANavA 1/4nA amArA vivaraNamAM pariziSTa-3mAM vRtti, nahasvArthavRtti ane mahattvArthavRtti A pAribhASika zabdo jovA. (3) parArthAbhidhAna svarUpa vRttino aMta saMbhavato nathI, kemake te abhidhAna (kathana) kriyArUpa che. tethI bRhadravRttikAre vRttino artha tavAnuM pasaMmulAya evo karyo che. vRtti jyAM varte che te padasamudAya (arthAt samAsa, taddhita ke nAmadhAtu) vRttimAna che, tene yalakSaNAthI vRtti kahI zakAya che, mATe sUtramAM vRtti zabdanuM upAdAna che. te vRtti (vRttimAna) nA cheDe je zabda varte che tene A sUtrathI padasaMjJA thatI nathI. (A) laghunyAsamAM batAvelA artha pramANe A prazno nahIM udbhave. kemake temAM gauNa zabda potAnA arthathI atirikta pradhAna zabdanA arthanuM kathana kare tene vRtti nathI kahI, paraMtu samAsAdinA avayavo potAnA arthane choDI samudAyArtha nuM kathana kare tene vRtti kahI che. tethI tenA mujaba rAnapurU: sthaLe rAnam zabda 'puruSa' arthanuM pratipAdana karaze tevuM nahIM thAya, paNa rAjhana ane puruSa banne avayava zabdo potAno artha choDI'rAjAno puruSa' A navA samudAyArthIne jaNAvaze.
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.1.25 159 (4) samAsavRttinA daSTAMta - (i) paravavo (ii) niro paramA dyauH yayostau = zuno lihau = kapAI cAne rU. 22'ne paramatava + go | pachInA0 rU.2.76'ne zvati + go = paramavivA = Rnida (iii) joDuto - 'paSTacayatnA rU.2.76' - jo suto = jo + = joto ahIM 'rsei rU.2.8' sUtrathI lopAyela zo nI si vibhakitanA ane niro tathA kudI nI mo aMtarvartI vibhaktinA sthAnivadbhAvanI apekSAe 'takhta pam ?.?.ra0' sUtrathI vivuM, nid ane kune padasaMjJAnI prApti che. paraMtu AsUtrathI samAsAtmakavRttinA aMtabhAge vartatA temane padasaMjJAno niSedha karavAmAM Avyo che. niSedha thavAthI phaLa rUpe '3: pAnta ra..228' sUtrathI paramati nAno 3 Adeza na thayo, "o yuddha 2.2.8ra' sUtrathI zvanira...) nAno Adeza na thayo ane vArtA ra1.83' sUtrathI jo nAno Adezana thayo. zaMkA - tame guno no tathA joDuMdo ema vigraha karyo tene badale zvAna nIDha: = zvaniTo tathA nAM du: = mo e pramANe vigraha kema na karyo? samAdhAna - tame kaho cho e pramANe vigraha pUrvaka samAsa sakAraNa nathI karyo, kAraNa utArakastharinAM vimavajyajJAnAmeva nairvimavanyu prova samAja: bhaB) Avo nyAya che. tethI zvAna tIvra ti kvi, dhan + nid + vivadhU ane dudha ti viva6, jo + T + vivadhU A avasthAmAM ja samAsa thai jaze. Ama ni ane utkRdaMtane vibhakitanA pratyayo lAgyA pUrve ja samAsa thai jato hovAthI teo vibhajyA na thavAthI pada banavAnI prApti ja nathI ke jethI A sUtra dvArA teno niSedha karavo paDe. A sUtra dvArA tyAM padavano niSedha karyo che te ja batAve che ke ame batAvyA mujaba vigraha karavo joIe. (A) zvani vRttimAM pUrvAza jar che ane anyAMza ni che. A sUtrathI vRttinA anyAMzane aMtarvata vibhaktinI apekSAe prApta padasaMjJAno niSedha karavAmAM Avyo che, pUrvAzane nahIM. tethI 'tAM pam 2.2.20' sUtrathI jan A pUrvAzane aMtarvata vibhakitanI apekSAe padasaMjJA thavAthI nAno no 2..2?' sUtrathI tenA padAnta no lopa thai zakyo che ane zvanirdU zabda banyo che. (B) vibhakita jenA aMtamAM evA gatisaMjJaka (prAdi) zabdono, kAraka zabdono anera (paMcamI vibhakti)thI ukata pratyayAnA zabdono jyAre kRdaMta sAthe samAsa thAya che tyAre kRdaMtane vibhaktinI utpatti thAya te pahelAM ja samAsa thaI jAya che.
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 160 (iv) paramavAcau - * 'ekArthaM cAne0 3.1.22' - paramA vAg yayosto = paramAvAc + au, * 'parataH strI0 3.2.49' - paramavAc + au = prmvaacau| sakhI paramavAc samAsavRttinA satya vAcne tenI ekArthye 3.2.8' sUtrathI sopAyela maMtavatA vimastinA sthAnivadamApanemAzrayI tadantaM padam 1.1.20'sUtrathA 56saMzAnIprati tI. sAsUtrathA teno niSedha yatA 'cajaH kagam 2.1.86' sUtrathI vAca nAcno k maheza na yo.. taddhitavRttinA eid - (v) bahudaNDino - * 'ato'neka0 7.2.6' - daNDo vidyate yasya = daNDa + in, * 'avarNavarNasya 7.4.68' - daND + in = daNDin, * 'nAmnaH prAga0 7.3.12' - bahudaNDin + au = bhudnnddinau| mI bahudaNDin vRttinA aMtya daNDin aMzane aMtatA vimAtinI apekSA 'tadantaM padam 1.1.20' sUtrathI prAta pasaMtAno mA sUtrathA niSedha thayo. tethI daNDin no na pahane bhate nAtA nAmno no0 2.1.91' sUtrathI teno lopana thai zakyo. (5) mA sUtrathI vRttinAta mAgane pasaMsAno niSe5 thAya bhebha ? (a) caitrasya karma - malAkarman za6 caitra zanI sAthe sabhAsavRtti nathI pAbhyo. meM sipAyovRttinA aMtabhAgarUpe nathI. mATe tene A sUtrathI padasaMjJAno niSedha na thatA padane aMte vartatA tenA sno nAno no 2.1.91' sUtradhI soya yo cha. (6) mAsUtrathI vRttinA mAne on pAna niSe5 thAya bheDema ? (a) rAjavAk - * 'SaSThyayatnAt0 3.1.76' - rAjaH vAk = rAjan Gas + vAc si, * 'aikAyeM 3.2.8' - rAjan + vAc, * 'nAmno no0 2.1.99' - rAjavAc + si, * 'dIrghaGyAba0 1.4.45' - rAjavAca, * 'cajaH kagam 2.1.86' - rAjavAk / mI rAjan zabda samAsavRttinA maMtabhAgarUpe nathI mATe 'aikArye 3.2.8' sUtrathI thopAya maMtavatA vimattinI apekSA te pahanI zo 'nAmno no0 2.1.91' sUtrathA tanA maMtyannobo5 yo cha. zaMst:- rAja + vAc mAM vAc vRtyanta DovAthI yaha nahIjane, tathA 'cajaH kagam' sUtranI prAti nathI. chatAta te sUtrathA ca no k (rAjavAk) bhayA ? samAdhAna :- 'aikAyeM 3.2.8' sUtrathA kopAye maMtavatA si vimatinI apekSA prastuta sUtradhI vAc
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.2.25 161 avayavane padasaMjJAno niSedha hovA chatAM rAnavI A sAmAsika zabdAtmaka samudAyane AzrayIne je sivibhakita thayela (ke jeno tIrdhano' sUtrathI lopa thayela), tenA sthAnivabhAvane AzrayIne to padasaMjJA thAya che ja. tethI no thai rAnava thaze. (7) zaMkA - vAlvaTyu: A dvandrasamAsamAM vAr (vAva)nI apekSAe tvat (7) zabda vRjyanta che, tethI A sUtrathI padasaMjJaka na thavAthI tvanA gUno na thAya, chatAM kema karyo? samAdhAna - dvandrasamAsa sahokti hote chate thAya che. jyAre traNa padono dvandrasamAsa karavAmAM Ave tyAre traNa pada vacce sahamati hoya che. temAnAM be pada vacce alagathI sahokti nathI hotI. tethI phakta be pada vacce vRttino abhAva thAya. mATe vacce rahelo vAjUzabdanRtyantana hovAthI aMtarvata vibhakitanI apekSAe to pada bane ane vana: m' sUtrathI jUno thaI vA thAya. Ama paNa jyAre traNa pada vacce dvandrasamAsa karavAmAM Ave tyAre pradhAna evAtetraNe pado vyartha hoya che te dareka pada traNe padonA arthanA vAcaka hoya che). eTale traNa pado vacce dvandrasamAsarUpa vRtti karavI hoya to te traNe padonuM vyartha hovuM Avazyaka rahyuM. ema be pada vacce dhanvasamAsavRtti karavI hoya to banne padanuM kyarthahovuM jarUrI bane. vA -suvaH sthaLe traNa padono dvandrasamAsa thayo che. tethI tyAM dareka pada vyartha che, kyartha nahIM. mATe temAM vAtva nI alagathI zvasamAsavRtti na hovAthI tvavRtyanta na banatA A sUtrathI tene padasaMjJAno niSedha na thavAnA kAraNe aMtarvartI vibhakitanI apekSAe pada banelA tenA no Adeza karavAmAM Avyo che. hotR-patR-STottara: sthaLe paNa A ja kAraNasara phakta neTTa zabdanA ja jha no A Adeza thayo che. Azaya e che ke dvandarAmAsamAM uttarapada (= aMtyapada) paramAM hoya to 'mA je rU.2.2' sUtrathI avyavahita pUrvanA kArAnta zabdanA 8 no 3 Adeza thAya che. hotR-potR-STotta ra: sthaLe dotA va potA 2 ne raDatA 2 Ama vigraha karI cAra zabdono dhanDa thayo che. tethI tyAM tR-patRno alagathI samAsa gaNAvI temanA 75 no mAM Adeza nathI thato, paNa phakta neSTa zabdanA ja 28 nA A Adeza thAya che. kemake tenI avyavahita paramAM ja tira: A uttarapada (= aMtyapada) che. dostR-patR zabdane vacce nerA nuM vyavadhAna naDe che. paNa jo hotA ja potA 2 = hotapotAne ane nerA 2 3 4 = nerovAro Ama be be zabdonA alaga alaga dvandrasamAsa karyA bAda hotApotAro ja ne tArI va Ama vandrasamAsa karavAmAM Ave to dota-potA-dostAra: Ama dareka no A Adeza thayo hoya tevo prayoga thai zake che. kemake pahelAM toDuM-potR vacce alagathI indrasamAsa karAtA potAne uttarapada rUpe prApta thavAthI hotR zabdanA trA no nA Adeza thai zake che. (nekToti sthaLe paNa Ama samajavuM.) temaja hotApotAno neeoti sAthe zvasamAsa karAtA khotiro e akhaMDa eka sAmAsika uttarapada rUpe prApta thatA tenI apekSAe patR zabdanA trano paNa A Adeza thaI zake che.
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana prastutamAM paNa jo pUrve phakta vALuM ca svak ca = vAttvo Ama alagathI dhandhusamAsa karAta ane pachI pharI sun zabdanI sAthe dvandva karavAmAM Avyo hota to pUrva dhandhusamAsanI apekSAe tvar zabda vRSaMta gaNAtA tene A sUtrathI padasaMjJAno niSedha thAta. (8) zaMkA :- vAL ca tvaLa ca rUti vA~vam, ahIM 'varSAvahaiM: samAhAre 7.rU.18' sUtrathI samAsane samAsAnta evo a pratyaya thayo. Ama vRttine aMte jJa hovAthI a nRtyanta che, tvay nahIM. tethI tvay pada banaze. mATe tenA r no thai vAttvam thavuM joie ne ? samAdhAna H - tamArI A zaMkAnuM samAdhAna ame judI-judI traNa rIte ApIe chIe. (a) samAsAnta meM pratyaya samAsane karAto hovAthI a pratyaya samudAyano (samAsano) avayava che, tvay no nahIM. tethI 5 pratyaya samAsanA (vAstvapnA) nRtyantatvano ghAta kare, paraMtu tenA avayava (tvac) nA vRSyantatvano nahIM. tethI tvay avayava nRtyanta ja hovAthI tenA z no dda nahIM thAya. jema ke paramanDino sthaLe parama + vDi samudAyane AzrayIne ae pratyaya thayo che, tethI te pratyaya caeNplin avayavanA aMtatvano ghAta nathI karatuM. jo ghAta karatuM hota to glaeNn pada thavAthI'nAmno no0 2.6.66' sUtrathI snA lopano prasaMga Avata. (b)'samAsAt para: samAsAnto vidhIyate' (samAsathI paramAM samAsAnta pratyaya thAya che) AvuM 'carcApada: samAhAre 7.rU.18' sUtramAM je kahyuM che tyAM (A)samAsAt no artha samAsAvayavAt evo karIe to tvay (avayava) ne Ja pratyaya thaze. have TM vRnyanta thavAthI hvavRtyanta nahIMrahe. Ama tvay pada bane ema che. paraMtu 'nAma sivvajJane 6.1.21' sUtramAM 'siti' pada dvArA niyama karyo che ke 'taddhitanA pratyayo para chatAM aMtarvartinI vibhaktino sthAnivadbhAva mAnIne padarAMzA jo thAya to sit taSThita pratyaya para chatAM ja dhAya, az vigere svarAdi pratyayo para chatAM nahIM.' have taSThitano jJa pratyaya kSit na hovAthI tvay pada nahIM bane, tethI dh no k (c) samAsano vigraha A pramANe thaze. * 'cArthe da60 rU.1.17' * 'tejAeM rU.2.8' * 'cavarnala:0 7.rU.18' - - - vAk ca tvak ca = vAr + si vAr + fK vAr + fl nahIM thAya. tvac + si tvac + siM tvak + 3 + R (A) kAryanA anurodhathI samAsa zabda kyAreka samAsAvayavano to kyAreka samAsano vAcaka bane che.
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.1.25 163 samAsAnta pratyaya samAsathI paramAM karAya che, tethI ma pratyaya si vibhaktinI pUrve ane tvanI paramAM thaze. Ama ne rasa pratyaya paramAM (avyavahita) na hovAthI tene 'tanta pam' thI padasaMjJAnI prApti ja nathI, tethI jUno nahIM thAya. (9) ne Adeza karavAnA prasaMge vRttinA aMtabhAgane padasaMjJAno niSedha thato nathI evuM kema? (a) rathi - jin (2222), 'S: so ra.rU.18' , "mana-30 ka..247' - fsagratIti vim = fsad + vi(0), 'poNA 4.rU.4' , pacayanA rU.76' - : 1) te = dhik + fsa, "rIrSakSyao.4.45' pile 'vana: n 2.2.86'- yiseksa uparokta sAdhaniko mujaba pi zabda banAvI tene go pratyaya lAgatA thievo prayoga thaze tathA upara mujaba se zabda banatA tene nAna: jhao 7.2.22' sUtrathI pUrve vahu pratyaya lAgatA niSpanna thayelA vadhu zabdane si-go pratyaya lAgatA uparokta sAdhaniko mujaba vahule ane vahusevo prayoga siddha thaze. jo sUtramAM paNa pada na mUkata to thise vigere udAharaNomAM A sUtrathI tene padasaMjJAno niSedha thAta. tethI seksano "yase' vigere padanI madhyamAM vartavAthI 'nAmyantasthA 2.rU.25' sUtrathI s no Adeza thai viSe vigere aniSTarUpa thAta. sUtramAM masa nuM grahaNa karavAthI te pada banaze. tethI s pada (se) nI AdimAM thavAthI 'nIntA ' vigere sUtranI prApti na hovAthI s no nahIM thAya. pise vigere udAharaNo kRdantavRttinA che. (10) vivigere uparoktadaSTAMtomAM AsUtrathI padasaMjJAno niSedha karyo che, te badhAne 'sthAnIvADavavivo 7.4.201' paribhASAthI aMtarvartinI vibhaktino sthAnivarbhAva thavAthI tanta pam 2.7.20' sUtrathI padasaMjJAnI prApti hatI. zaMkA - paramadivo vigeremAM arthe rU.2.8' sUtrathI vibhaktino tu dhAya che ane nuSyavRntanat 7.4.22' paribhASAthI vRta, n ane nid ATalAM kAryo sivAya sarvatra juno sthAnivarbhAva manAto nathI, to ahIM paNa vibhaktino sthAnivaphphAvana manAvo joie ne? samAdhAna - tuvRMnnenan 7.4.22 sUtramAM no sthAnivadbhAva mAnavAno niSedha karyo che, te varNane thatA pUrvakAryane AzrayIne karyo che, samudAyane thatA kAryane AzrayIne) nahIM. 'tanta pam ?.?.20' sUtrathI ahIM pi sita (ke bA signati) ti pise evo vigraha nahIM thAya, kAraNa ke upapada sahitanA sine vi pratyaya thato nathI. (B) lupIti saptamInirdezAt pUrvasya yatkArya prAptaM taniSidhyate, samudAyasya tu bhvtyev| payaH, sAma, paJca, spt| atra padasaMjJA tathA ca tanibandhanAni rUtva-nalopAdIni bhvnti| (7.4.112 bR.vR.) (A)
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana thatI pahA meM pArzane nalI 5zAma vAsimudAyane thAya che. mATe te samudAya, Arya DopAthI 'aikAyeM 3.2.8' sUtrathI thaye vimatinA yopano sthAnivadbhAva bhanAze. tethI tadantaM padam0' thI pahA AHStI, mATe A sUtrathI teno niSedha karyo che. zaMst:- chatai sauzrutam sthaNe ma 'nAma sidayvyaJjane 1.1.21' sUtrota taditanA sit pratyaya 52mAM hote chate ja aMtarvatIM vibhaktine AzrayI pUrvanAmane padasaMjJA thAya, bIjA pratyaya paramAM hote chate nahIM (A)' niyama dvArA padasaMjJAno niSedha thAya che, tema prastutamAM paravo vigere sthaLe paNa si vigere pratyayo paramAM vartatA te niyamathI javRjyanta nAmane padasaMjJAno niSedha thaI jaze. mATe A sUtra racavuM nirarthaka che. 121 samAdhAna :- tamArIvAta jarA nathI. pratyayaH prakRtyAdeH 7.4.115' paribhASAmA pratyaya pratina vizeSa bane. paramadivau vigere sthaNe au vizere pratyaya paramadivmA samudAyane thAyacha, tamanA divsAmipayapane nahIM. mATe te pratyayo samudAyanuM vizeSaNa banatA aMtarvartI vibhaktinI apekSAe prApta thatuM tenuM ja paratva uparokta niyama dvArA nivartI zake, tenA avayavanuM padatvanahIM. mATe tyAM aMtarvata vibhaktinI apekSAe padasaMjJAnI prApti che, tano prastuta 'vRttyanto'sape' sUtra dvArA niSe52 cha / / 25 / / savizeSaNamAkhyAtaM vAkyam / / 1.1.26 / / bR.va.-tyAdyantaM pdmaakhyaatm| sAkSAt pAramparyeNa vA yAnyAkhyAtavizeSaNAni taiH prayujyamAnairaprayujyamAnairvA sahitaM prayujyamAnamaprayujyamAnaM vA''khyAtaM vAkyasaMjJaM bhvti| dharmo vo rakSatu, dharmo no rakSatu, sAdhu vo rakSatu, sAdhu no rakSatu, uccoM vadati, uccaino vadati, bhoktuM tvA yAcate, bhoktuM mA yAcate, zAlInAM te odanaM dadAti, zAlInAM me odanaM dadAti, aprayujyamAnavizeSaNam-lunIhi3, pRthukA~za khAda, punIhi3, saktUMzca pib| aprayujyamAnamAkhyAtam-zIlaM te svam, zIlaM me svm| arthAt prakaraNAd vaa''khyaataadergtaavpryogH| lokAdeva vAkyasiddhau sAkAGkSatve'pyAkhyAtabhede vAkyabhedArthaM vacanam, AkhyAtamityatraikatvasya vivkssittvaat| tena odanaM paca, tava bhaviSyati, mama bhaviSyati; paca, tava bhaviSyati, mama bhaviSyati; odanam, tava bhaviSyati, mama bhavipyatItyAdau zrUyamANe gamyamAne vA''khyAtAntare bhinnavAkyatvAd vas-nasAdayo na bhvnti| laukike hi vAkye'GgIkriyamANe AkhyAtabhede'pyekavAkyatvAd vas-nasAdayaH prsjyerniti| kuru kuru naH kaTamityAdau tu kRte dvivacane'rthAbhedAdekamevAkhyAtamityekavAkyatvAd vas-nasAdayo bhvnti| vAkyapradezA:-"padAd yugvibhaktyaikavAkye vas-nasau bahutye" (2.1.21) ityAdayaH / / 26 / / / (A) mAge napA 1.1.21' sUtranuM (8) nNbrviv21|| je.
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.1.26 sUtrArtha : sUtrasamAsa : 165 sAkSAt ke paraMparAe jeo AkhyAta (kriyApada)nA vizeSaNa hoya tevA prayujyamAna (prayoga karAtA) ke aprayujyamAna (prayoga na karAtA) te vizeSaNonI sAthenuM prayujyamAna ke aprayujyamAna evuM AkhyAta vAkyasaMjJaka thAya che. TUMkamAM vizeSaNa sahitanA AkhyAtane vAkya saMjJA thAya che. sadda vizeSaLena vartate = vizeSaLam (sahA. vahu.)| AkhyAyate sma = AkhyAtam / mucyate stra = vAkyam / vivaraNa :- (1) 'viziSyate'caMto vyavadhirta vizeSya mena kRti vizeSaLam' vizeSaNa vizeSyano bIjAthI vyavaccheda kare, arthAt vizeSyane vizeSita karavA dvArA tene bIjAthI judo pADe. jemake chati kriyApadathI 'jAya che' ATalo artha ja jaNAya. paNa konA saMbaMdhI gamanakriyA te jaNAtuM nathI. arthAt koinI paNa gamanakriyAnI saMbhAvanA UbhI rahe che. have caitro gati Ama zati ne caitra vizeSaNa joDavAmAM Ave eTale 'caitra jAya che' Avo artha jaNAze. vivakSita gamanakriyA maitrAdi koinI paNa sAthe anvaya pAme evI hatI. caitraH vizeSaNa tenuM vyAvartana karIne mAtra 'caitra saMbaMdhI gamanakriyA' Ama tene bIjI gamana DiyAthI judI pADe che, mATe tene vizeSaNa kahevAya. (2) sAdhya evA arthanA abhidhAyaka rUpe jenuM AkhyAna (kathana) karAyuM hoya te AjJAta kahevAya che. Azaya e che ke kriyA be prakAranI hoya che; siddhA ane sAdhyA. temAM jeno pUrvAparIbhAva alaga pADI grahaNa nathI karAyo ane tethI saMpUrNapaNe pUrNatAne pAmela tathA liMga-saMkhyA anvayitva rUpa dravyasvabhAvane pAmela kriyAne siddhA kriyA kahevAya. AvI kriyA in, ar, ti(tti) Adi pratyayo dvArA vRttine AzrayI jaNAya che. jemake pAH sthaLe sAmAnyathI viklitine anukULa kriyA jaNAze, paraMtu tenA avayavarUpa vAsaNane cUlA upara caDhAvavuM, cUlo cetavavA phUMka mAravI, vAsaNamAM cokhA mUkavA, lAkaDA halAvatA rahevuM, chelle vAsaNane cUlA uparathI nIce utAravuM vigere pUrvAparIbhUta vividha avasthAo alagathI nathI jaNAtI. AkhI viklitine anukULa kriyA pUrNatAne pAmI hoya arthAt vastu taiyAra thai gai hoya tema jaNAya che. sAthe pA:, pAm Ama liMgano anvaya tathA pA:, pALo, pAjA: Ama saMkhyAno anvaya thato hovAthI kriyA dravyasvabhAvane pAmelI jaNAya che. mATe AvI kriyAne siddhasvarUpA kahevAya che. jyAre pUrvAparIbhUta avayavavALI sAdhananA vyApArane parataMtra kriyAne sAdhyA kriyA kahevAya. jemake pati sthaLe viklitine anukULa kriyA AraMbhathI laine aMta sudhI eka ja hovA chatAM temAM kramazaH vAsaNane cUlA upara caDhAvavAthI laine nIce utAravA sudhInI tamAma avasthAo pUrvAparIbhUta (AgaLa-pAchaLa thanArA) avayavarUpe jaNAze ane 'kriyA' caitra kartA, cokhA svarUpa karma, lAkaDA rUpa karaNa vigere sAdhana (kAraka) ne parataMtra rUpe jaNAze. mATe AvI kriyAne sAdhyA kriyA kahevAya. tAtparya e che ke pati padathI avayavarUpa kriyAne laine vikliti kriyA sadhAtI hoya tevI pratIti thAya che, mATe tene sAdhyA kahevAya che. pAkSIt, pati vigere sthaLomAM paNa bhUta
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhaviSyatkAlIne vikliti kiyA A badhA avayavomAMthI pasAra thai che athavA thaze ema pratIti thAya che. mATe tyAM paNa sAdhyarUpA kriyA samajavI. A banne prakAranI kriyA paikI sAdhyA kriyAnA abhidhAyaka padane mAdhyati kahevAya che. AkhyAta" kriyApradhAna hoya che ane te tyanti kriyApada rUpa hoya che. zaMkA - AkhyAtapada kiyA ane sAdhana (= dravya/kAraka) bannenuM vAcaka hoya che, to kema te sAdhanApradhAna na banatA kiyA pradhAna bane che? samAdhAnaH- "vatta: kiM karoti? Avo kriyAne lagato prazna karAtA javAba 'pati' Ama AkhyAta pada rUpe maLe che ane 'vo teva7:2' (A badhAmAM devadatta koNa ?) Avo sAdhanane lagato prazna karAtA javAba ': R: 8:' A pramANe kRdaMta nAmapada rUpe maLe che, AkhyAtapada rUpe nahIM. mATe AkhyAta kriyApradhAna hoya che. zaMkA - 'o revatta:?' A praznano javAba: pati'AmaAkhyAtapadarUpe paNa prApta thaI zake che. tethI AkhyAtane sAdhanapradhAna rUpe batAvavuM joie. samAdhAna - nA, 'o revattaH 'A sAdhanane lagatA javAbamAM ekaluM parvati' AkhyAtapada nathI AvatuM, paNa sAthe ':' sarvanAmano paNa prayoga karavAmAM Ave che. tethI 'aa: pati' no artha je rAMdhe che eTale ke rAMdhavAnI kriyAno je karyA che te arthAt "H partA' Avo ja thAya. tethI kevaLa AkhyAtapada rUpe javAba na AvatA AkhyAta sAdhanapradhAna na banI zake, paNa kriyApradhAna ja bane. sUtramAM sAkSAta padaAkriyAnuM upalakSaNa che. tethI jyAM vizeSaNa sahitanI kriyA jaNAze tevA padone laIne paNa AsUtrathI vAkyasaMjJA thaze. jemake sevana zakitavyam'ItyAdi sthaLe. ahIMyataLae AkhyAta (kriyApada) nathI chatAM tenA dvArA devadatta sAdhana (kAraka) no zayana vyApAra kriyA rUpe jaNAto hovAthI revatte citam' vAsaMjJA pAme che. zAra:(D)' ityAdi sthaLe dhAtvartha karavuM e pramANenI kriyA kartarUpa sAdhananA upalakSaNa (paricAyaka) rUpe vaparAtI hovAthI zabdanI tevA prakAranI svAbhAvika zaktine AzmI sAdhana (karanAra vyakti) no vyApAra pradhAnapaNe jaNAya che. A ja kRdaMta ane AkhyAta vacceno bheda che ke AkhyAta sthaLe dhAtvartha kiyA svataMtra hovAthI pradhAnapaNe jaNAya che, jyAre kRdaMtasthaLe te kartA, karma, karaNa vigere kArakanA paricAyaka rUpe vartavAthI kArakanA vyApAra rUpa kriyA pradhAnapaNe jaNAya che. (3) zaMkA - sADaca sAravaM saravavizeSamAM sakriyAvizeSa vADadhyAtiM vAva' AvuM sUtra banAvavuM (A) vRttamayAtaM ca piAvAva (B) buM. nyAsokata kAra:' tyAra ... paMkitano artha yathAzakta besADavA prayatna karyo che. AnA sivAyano koI yogya artha besato hoya to vidvAno besADavA prayatna kare.
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.2.26 167 joIe. kemake'mberna pati'sthaLe avyaya pUrvakanA AkhyAtavALuM vAkya, 'mo parvata' sthaLe kArakasahita AkhyAtavALuM vAkya, "mRdu vizavam moDanam pati' sthaLe vizeSaNathI anvita evA kAraka sahita AkhyAtavALuM vAkya, revadratta! TIMAna suvattAM raDena' sthaLe (pa) avyaya-kAraka ane kArakanA vizeSaNa sahitanA AkhyAtavALuM vAkya tathA 'sujhu pati'sthaLe kriyAvizeSaNa sahitanA AkhyAtavALuM vAkya jovAmAM Ave che. samAdhAna - nA, A badhA ja sthaLe avyaya, kAraka, kArakanuM vizeSaNa tathA kriyAvizeSaNa A badhA ja mULa to kriyApada (= AkhyAta) nA sAkSAt ke paraMparAe vizeSaNa ja bane che. tethI sUtrastha savizeSazabdathI AkhyAtanA vizeSaNa evA A badhAyano saMgraha thaI jAya che. tethI temane alagathI sUtramAM lakhavAnI jarUra nathI. Azaya e che ke vyAkaraNakAro dhAtvartha mukhya vizeSyaka zAbdabodha svIkAre che. tethI koipaNa vAkyamAM dhAtvartha kriyA mukhya vizeSya bane ane e sivAyanA avyaya, kArakAdi tenA sAkSAt vizeSaNa tathAkArakanA vizeSaNa ane gauNanAma vigere tenA paraMparAe vizeSaNa bane che. jemake du: caitra: thAnyAM rAjJa: taDunA zamanaM pati' sthaLe mULa to padhAtvarthavikliti kriyA mukhya vizeSya bane che ane bAkInA badhA aMzo paTavaviziSTatravartu: cAraNa rAnasvasvitAvittaDunakarmA: jharaNa: zamana: pa.' AmadhAtvartha pAkakriyAne vizeSita kare che. AmAM du: ane rANA e pAkakriyAne sAkSAt vizeSita nathI karatA, chatAM game te caitrano pAka nahIM paNa paTu evAcaitrakartaka pAka' tathA game te cokhAno pAka nahIM paNa rAjA saMbaMdhI cokhAno pAka' Ama caitranuM pATava ane cokhAnI rAjasaMbaMdhitA aMte to paraMparAe pAka kiyAne ja vizeSita kare che. mATe A badhAyano dhAtvartha evI kriyAnA vizeSaNa tarIke saMgraha thaI jato hovAthI sUtramAM temanA vAcaka padone judAnathI batAvyA, paNa eka vizeSaUP' zabdamUkIte badhAyano saMgraha karI lIdho che.(A) emAMya kriyApadanA AkAramAdi vizeSaNo kyAreka prayujyamAna (vAkyamAM prayoga karAyelA) ane kyAreka aprayujyamAna (vAkyamAM na batAvyA hovA chatAM prakaraNAdi vaza adhyAhAre grahaNa karAtA) hoya che. Amano paNa vizeSarzabdathI saMgraha thayelo samajavo. AthI bra. vRttimAM sAkSAt parampanA vA...' AvI paMkita darzAvI che. je vyavacchedaka hoya tene vizeSaNa kahevAya. temAMya je vyavadhAna vinA vyavacchedaka hoya te sAkSAt vizeSaNa kahevAya. have ahIM prazna thAya ke "je vyavacchedaka hoya te vizeSaNa te barAbara, chatAM vyavaccheda kono thaze e to kaho?" tyAM samAdhAna ema che ke kriyA athavA kAraka (= sAdhana) be prakAre prApta thaze, eka tadAtmArUpe ane bIjuM atadAtmA) rUpe. vizeSaNa (= ta6) che svarUpa (= mAtmA/guNadharma) jenuM te tadAtmA evuM kiyAke kAraka kahevAya (A) yadyapi ahIM kriyAne vizeSya batAvI che. paraMtu AkhyAta kriyApradhAna hovAthI tene vizeSa tarIke levuM. mULa padArtha nI apekSAe joIe to kriyA vizeSya ane kArakAdi tenA vizeSaNa tarIke prApta thAya. paraMtu vAkyanA saMdarbhamAM vicArIe to "vAkya' padono samUha hovAthI temAM kriyApada (= AkhyAta) e vizeSya ane kArakAdinA vAcaka pado tenA vizeSaNa bane. pada kyAreya padArthanuM vizeSaNa na bane, padanuM ja vizeSaNa bane. (B) ahIMtarUpa ane atarUpa zabdo paNa vAparI zakAya. AtmA-rUpa-svarUpa-guNadharmaA badhA zabdo ekAIka che.
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 168 ane vizeSaNa jenuM svarUpa nathI banatuM te atadAtmA evA kriyA ke kAraka kahevAya. dA.ta. pAkakriyA sArI ane kharAba be prakAranI jovA maLe che. to zobhanaM pati prayoga pramANe sArI pAka kriyA tadAtmA (= zabanam vizeSaNa padavANya sArapa jenuM svarUpa bane che tevI) pAkakriyA kahevAya ane kharAba pAkakriyA atadAtmA pAkakriyA kahevAya. tevI rIte kAraka sthaLe ghara be prakAranA jovA maLe. keTalAka nIlavarNa vALA ane bIjA nIletara varNavALA. nI para: prayoga pramANe nIla ghaDA tadAtmA kahevAya, kemake tyAM nIlavarNarUpa vizeSaNa te ghaDAonuM svarUpa bane che ane anyavarNanA ghaDAatadAtmAkahevAya, kemake tyAMnIlavarUpavizeSaNa te ghaDAonuM svarUpa bane che ane anya varNanA ghaDAatadAtmA kahevAya, kemake tyAMnIla vizeSaNa temanuM svarUpa nathI banatuM. A banne prakAranI kriyAke kAraka paikI'vizeSaNa" atadAtmA evI kriyA ke kArakathI tadAtmA evI kriyA ke kArakane alaga karaze. arthAt ekalI pAkakriyA ke ghaTane laIne spaSTa nahotuM thatuM ke ahIM pAkakriyA ke ghaTa be paikInA kayA levA. paraMtu zobhana" ane "nIla" vizeSaNa atadAtmA evI kharAba pAkakriyA ane nIletaravargIya ghaDAothI sArI pAkakriyA ane nIlavarNAya ghaDAone judA tAravaze. emAMya vyavadhAna vinA sIdhoja anvaya pAmI judAtAravI ApanAra vizeSaNa pAkakriyAke ghaTakArakanuM sAkSAvizeSaNa kahevAya ane je sAkSAt vizeSaNanuM ya vizeSaNa hoya te sAkSAt vizeSaNanA vizeSyanI apekSAe paraMparAe vizeSaNa kahevAya. jemake 'sUvaH pati' sthaLe sUH vizeSaNa vivakSita pAkakriyAne anyakartaka pAkakriyAthI judI tAravI Ape, paNa sUdakaka pAkakriyAothI judI tAravIna Ape. paNa rAzaH sUH pati' prayoga sthaLe rAjI: A paraMpara vizeSaNa pada vivakSita pAkakiyA (= rAjasUdakatRkapAkakriyAne) anyasUkirtaka pAkakriyAthI paNa judI tAravI Apaze. mATe paraMpara vizeSaNa paNa vyavacchedaka bane che. tethI tene vizeSaNa mAnavAmAM koi vAMdho nathI.(A) AkhyAtanuM je sAkSAt ke paraMparAe vizeSaNa, ke je prayujyamAna hoya ke aprayujyamAna hoya, tevA vizeSaNa sahita prayujyamAna ke aprayujyamAna evuM AkhyAta vAkya kahevAya che. (4) prayujyamAna-aprayujyamAna vizeSaNa sAthe prayujyamAna-aprayujyamAna AkhyAtano saMbaMdha thatA kula cAra bhAMgA thaze. tenA daSTAMta nIce pramANe - prayujyamAna vizeSaNa - prayujyamAna AkhyAta - (i) gha ao rakSA (i) ba no rakSA - ahIM dharma, vat ane nas e sAkSAt vizeSaNa che. pharka eTalo ke dharma (ka) e tivAhi pratyayathI abhihita thavAnA kAraNe samAnAdhikaraNa vizeSaNa che, jyAre va-na (A) yat kriyAyAH sAdhanasya vA tadatadAtmano'tadrUpAdavyavadhAnena vyavacchedakaM kvacit tat sAkSAt vishessnnm| yat tadvizeSaNasya vizeSaNaM tat pAramparyeNa vishessnnm|
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 169 2.2.26 (karma) e pratyayathI abhihita na hovAthI vyadhikaraNa vizeSaNa che. (A) phaLa - ahIM vizeSaNa sahita AkhyAta A sUtrathI vAkya banavAthI yujhA-mammI no pAghuvimavanve. 2.2.2' sUtrathI kramaza: va- Adeza thayo. (iii) sApu vo rakSatu (iv) sAdhu nI rakSatu (v) 3Se vati (vi) 3ghena vati (vii) mo. tyA thApa (viii) mo mAM vAvate - ahIMsAdhu, sarveH ane jo kriyApadanA sAkSAt vizeSaNa che. temAM sAdhu ane vacce kriyAvizeSaNa hovAthI teo kramazaH rakSaNa kriyA ane bolavAnI kriyAne ('sAruM evuM rakSaNa' ane 'moTuM bolavuM' A pramANe) samAnAdhikaraNa che. chatAM rakSatu ane vati kriyApadanAte vyadhikaraNa vizeSaNa che. kemake kartari prayogamAM kartA sivAyanA badhA kriyApadanA vyadhikaraNa vizeSaNa gaNAya. mojIm tathA vas, nas, tyAM ane mA paNa kriyApadanA sAkSAt dhikaraNa vizeSaNa che. phaLa - A sUtrathI vAvI saMjJA thavAnA kAraNe yubad-marma nA rUpanA sthAne paha0 .1.ra?' sUtrathI anukrame - Adeza tathA 'mama vImA ..24' sUtrathI svAmIne anukrame trA-mA Adeza thayA che. (ix) zAstrInAM te go rAti (x) zAnInA mo vAti - ahIM kona e sphati kriyApadanuM sAkSAt vizeSaNa che. jyAre zAstrInAm vizeSaNa (govana) nuM vizeSaNa hovAthI paraMparAe vizeSaNa che. phaLa - 'De DIsA te ne 2..rarU' sUtrathI tuga no che ane mA no che Adeza thayo. apayujyamAna vizeSaNa - prayujyamAna AkhyAta - (i) sunITi rU, pRthuza ghAta (i) punadi rU, saoNjha pitra - ahIM aprayujyamAna evA pherAram (khetara) ke tvavigere vizeSaNa sahita prayujyamAna sunITi (tathA punari) AkhyAtane prastuta sUtrathI vAva saMzA thaze. phaLa - vAkyasaMjJA thavAthI 'miyADaDazI: prere 7.4.22' sUtrathI dinA rU ne plata (rU) Adeza thayo. (ahIM e vizeSa samajavuM ke pRthavaoNza vAva ane saphUcha parva e vAkyono ullekha daSTAnta rUpe nathI, paraMtu sunITi ane punahi vAkya bIjA vAkyanI sAthe sAkAMkSa che, e batAvavA mATe che. plata Adeza vAkyAMtaranI apekSAmAM thato hovAthI ahIMte apekSA jaNAvavI jarUrI che.) prayujyamAna vizeSaNa - apayujyamAna AkhyAta + (i) zI<< te sva" () zI svas - ahIM prayujyamAna zatam ityAdi vizeSaNavAcaka zabdo sAthe (A) kriyApada kartari prayogavALuM hoya tyAM kartA kriyApadanuM samAnAdhikaraNa vizeSaNa bane ane bIjA vyadhikaraNa vizeSaNa bane. tathA karmaNi prayogavALuM kriyApada hoya to karma samAnAdhikaraNa vizeSaNa bane ane bIjA vyadhikaraNa vizeSaNa bane.
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane 170 aprayujyamAna masti AkhyAtane A sUtrathI vAya saMjJA thaze. svam e asti nuM samAnAdhikaraNa vizeSaNa che. phaLa - '3 3sA te me ra.1.rarU' sUtrathI tava no te Adeza thayo. (5) zaMkA H- zabdano prayoga bIjAne arthano bodha karAvavAno upAya che. have vAkyamAM zabdano prayoga na karIe chatAM prayukta-aprayukta zabdo vacce vizeSaNa-vizeSyabhAva mAnIe to atiprasaMga (doSa) Ave. kAraNake jeno jeno vAkyamAM prayoga karAyo nathI, te badhA ja zabdo aprayuSyamAnattena (aprayujyamAnatva dharmanI apekSAe) avizeSa (sarakhA) hovAthI badhA ja zabdo badhAnA vizeSaNa ke vizeSya mAnavA paDaze. bIjI vAta e paNa che ke - zabda svarUpa vizeSaNa ke vizeSya aprayujyamAna hovA chatAM jo arthano bodha karAvavAmAM samartha thai zakatA hoya to sarvasthaLe temano prayoga ja na karavo joie. kAraNa arthabodha thavA rUpa phaLa prApta thai cUkyA bAda zabdaprayoga karavAno zuM artha ? samAdhAna :- * zabdaprayoga bIjAne mATe karAya che. arthAt bIjAne je artha AkAMkSita hoya ane pAcho na jaNAyo hoya te artha vaktAe zabdathI pratipAdana karavAno hoya che. bIjAne arthano bodha karAvavAmAM kevaLa zabda ja eka upAya che evuM nathI. artha, prakaraNa, zabdAntara saMnidhi^) vigere aneka tenA upAyo che. tyAM jyAre zabda sivAyanA anya koi upAyathI zrotAne vizeSaNa (kAraka vigere) ke vizeSya (AkhyAta) pratIta thai jAya tyAre AkAMkSA(B) pUrNa thavAthI tene arthano bodha thai jAya che, mATe te arthanuM abhidhAna karanAra zabdano prayoga vAkyamAM nathI karAto. Ama AvA prasaMge zabdanI aprayujyamAnatA ghaTe che. AthI 'sarvasthaLe zabdano prayoga ja na karavo joie' e tamArI vAta TakatI nathI. tathA aprayujyamAnatvena badhA zabdo avizeSa hovA chatAM prakaraNAdi vaza jeno artha pratIta thAya che te zabda bIjA zabdo karatA e svarUpe vizeSa che, tethI te zabda ja vizeSaNa ke vizeSya banaze, badhA nahIM. Ama badhA zabdo badhAnA vizeSaNa ke vizeSya mAnavA rUpa Apatti paNa AvatI nathI. (A) arthathI : gopAlamAtUya mALavAmaSyAyiti' A vAkyamAM arthathI jaNAya che ke gopAna e govALIyAno nahIM paNa bhaTTaputrano vAcaka che. prakaraNathI : 'senjavamAnava' ahIM bhojananAM viSayamAM sensava no artha lavaNa (mIThuM) thaze. zikAranA prakaraNamAM sainyava no artha azva thaze. zabdAntara saMnidhithI : 'rAma-kSmiLo' ahIM rAmanA saMnidhAnathI 'lakSmaNa' dazarathaputra ja levAno, duryodhana putra nahIM ane lakSmaNanA saMnidhAnathI 'rAma' dazarathaputra ja levAno, jamadagniputra nahIM. (A aMge vizeSa jANavuM hoya to bR. nyAsanA 1.4 nA amArA vivaraNanuM peja - 212, 213 juo.) (B) yena padena vinA yatpadasyA'nvayAnanubhAvakatvaM tena padena saha tasyAkAGkSA /
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.2.26 171 jemake graMthakArazrIe pote ja racela kAvyAnuzAsana' graMthanI 'alaMkAracuDAmaNI TIkAmAM kahyuM che ke - "vakatA dvArA pratipAdana karAtA kAkuvAkyathI vAcya anya Asatti temaja prastAva, deza, kALa, ceSTA vigere vaza mukha, amukhya ane vyagya evo artha vyaMjita thAya che. e sivAya paNa kahyuM che ke "prastAva, aucitya, deza, kALa vibhAga (cokkasa prakAranA kALa) ane zabdathI arthanI pratIti thAya che. phakata zabdathI arthanI pratIti thAya che evuM nathI." lokamAM paNa AkhA vAkyane badale tenA eka dezano prayoga thato jovA maLe che. jemake 'viza, pinkIn' ahIM bhartuhari kahe che ke praviNa e kriyA che. kriyA adhiSThAna (AdhAra) vagara pravarte nahIM. tethI kriyAne yogya evA sAdhananuM (karmakArakanuM) ahIM grahaNa thaze ane praviNa zabdathI praviNa pRevo arthabodha thaze. Ama je artha be padathI vAgya bane tema hato, te phakta 'virA' zabdathI jaNAya che. pRrUpa sAdhanane keTalAka praviNa' zabdanA abhidheyarUpe gaNe che, to keTalAka tene gamya (prakaraNAdi vaza jeno artha jaNAi Ave che evo) mAne che. ahIM vinDI (AhAra vizeSa) mAM kaMi pravezakriyA saMbhave nahIM, mATe gRhamrUpa yogya sAdhana pravira zabdanuM abhidheya (vAgya) bane che athavA prakaraNAdi vaza gamya bane che. e ja pramANe pinkIn' sAdhana che. sAdhananuM astitva kriyA vinA nA hoya. tethI 'sAdhana yogya evI kriyAnuM grahaNa kare ja. jemake dahIMnA ghaDArUpa sAdhana pUrNatA vigere kriyAnuM grahaNa kare tema. tethI prastutamAM pinkIm zabda paNa pi pakSa evA arthano vAcaka bane che. (6) zaMkA - lokamAM nirAkAMkSa evo padasamUha vAva che ema prasiddha che. jemake "vAkyamAMthI chUTTAM paDyA hoya tyAre AkAMkSAvALA avayavo (zabdo) vALo, paraMtu avayavo chUTAM na paDyA hoya tyAre vAmanI bahAranA bIjA zabdonI AkAMkSA vinAno kriyApadapradhAna, vizeSaNapada vALo ane eka prayojanavALo zabdasamUhavAkya kahevAya che." tethI to ?..rU' sUtrathI ja vAkyasaMjJA siddha che to nirarthaka A sUtra kema banAvyuM? samAdhAna - nirAkAMkSa evA padasamUhane lokamAM vAva kahevAya che. tethI kyAreka eka kriyAnA prayoga pachI paNa jo AkAMkSA UbhI rahetI hoya to bIjI kriyAnA prayoga dvArA te pado jyAre nirAkAMkSa bane, tyAre loka tene vAva kahe. Ama be kriyApada hovA chatAM AvA sthaLe loka eka vAkya ja mAne. jyAre vyAkaraNakAro to AkAMkSA hoya to paNa kriyAbhede vAkyabheda hoya evuM mAne che. Ama loka karatA vAva nI vyAkhyA bhinna hovAthI juduM sUtra racIne tyAM Adhyati kahevA dvArA tenA ekatva saMkhyAnI vivakSA karI che. arthAt pratyeka AkhyAte vAkya juduM gaNAya ema sUcavyuM che. gauNa vastunI saMkhyAna vivakSAya. paraMtu A sUtramAM AkhyAta vidhAnano viSya banatuM hovAthI pradhAna banavAnA kAraNe tenI etva saMkhyA vivakSAya che. zaMkA - loka karatA vIca nI alaga vyAkhyA karavAnuM phaLa zuM maLaze?
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana samAdhAna - phaLa e maLaze ke - monaM para, tava paviSyati, mama vidhyatA para, tava paviSyati, mane bhaviSyatiA.... ityAdi sthaLomAM AkhyAtabhede vAkyano bheda hovAthI vAyu, ra..ra?' sUtrathI tava-mama no tevigere Adeza nahIM thAya. laukikonI(A) vyAkhyA pramANe jo ahIM pravartIe to AkhyAtabheda hovA chatAM eka ja vAkya hovAthI morane (B)gva, te bhaviSyati, je vargati... ityAdi prayoga thavAnI Apatti Avata. zaMkA - vaiyAkaraNonA mate jo AkhyAta bhede vAyabheda hoya to kuru kuru : ruTa sthaLe eka sAthe be vAkyano prayoga karyo hovAthI tyAM ekavAkyatvano abhAva che, tethI Adeza na thavo joIe to kema karyo? samAdhAna - kRdhAtune hi pratyaya lAgIne guru rUpa banyA pachI 'masaMyoloH 4.2.86' sUtrathI di no lopa thaye chate pRpa0 7.4.72' sUtrathI dvitva thatA guru ru prayoga thAya che. Ama tyAM hi pratyayanA sthAne be vAra prayoga thayo che, tethI kuru kuru evo rUpabheda hovA chatAM arthano abheda hovAthI AdhyAti no paNa abheda (ekatva) ja che. tethI eka ja vAkya hovAthI tyAM nam AdezanI prApti che. (7) vA nA pradezo palaTyurvivata 2.7.26 vigere che pAradA. dhAtuvimavivecakarthavatrama A.2.27nA bR.va.-artho'bhidheyaH-svArthaH, dravyam, liGgam, saMkhyA, zaktiriti, dyotyazca smuccyaadiH| tadvacchabdarUpaM dhAtuvimavanyavAvavAM nAmasaMd mavatiA vRkSa, nakSa, suvA, kRSNa, sthira, vA, sva, prati, dhavazca khdirshc| dhAtu-vibhaktivarjanaM kim ? ahana, vRkSAna, ayajanatra nAmatvAbhAve "nAmno no'nahnaH" (2.1.91) iti nalopo na bhvti| vibhaktyantavarjanAccA''bAdipratyayAntAnAM nAmasaMjJA bhvtyev| Apa-ajA, viduranA rI-jorI, gumArI, kAna- ya, kyAya uta-yuvatiH travadhU mojA kRt-kArakaH, kartA, bhinattIti bhinH evaM chit| taddhitaH-aupagavaH, aakssikH| vAkyavarjanaM kim ? sAdhurdharma bruute| arthavatsamudAyasya vAkyasya nAmasaMjJApratiSedhAt samAsAderbhavatyeva-citraguH, rAjapuruSaH, ISadaparisamApto (A) laukikonI mAnyatA mujaba morane pava, tava paviSyati, mana paviSyati A eka ja vAkya eTalA mATe che ke prathama aMzamAM karmarUpe raheluM sona pada tava paviSyati ane mama vargati e be aMzamAM kartarUpe apekSAya che. Ama sApekSatA hovAthI tyAM ekavAkyatA che. tAtparya ke mo para kahyA pachI pANI AkAMkSA UbhI rahe che ke mane odana pakAvavAnuM kema kahyuM?' te AkAMkSA tava bhaviSyati, mama paviSyati e be aMzo pUrI kare che. Ama nirAkAMkSa evuM eka vAkya bane che. mona", tava pavaSyati, mana paviSyati ItyAdi sthaLomAM nam pachI mAdhyAta DyUyamANa (sAkSAt ullekhita) na hovA chatAM gamyamAna (jAto) hovAthI monae paNa vAkya che. tethI tyAMya vAkyabheda hovAthI tava-mama nA te- Adeza thavAnI Apatti nathI. (B).
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ .27 173 guDo bahuguDo draakssaa| arthavaditi kim? vanam, dhanam nAntasyAvadhermA bhUt, nAmatve hi syAdyutpattau padatvAnnalopa: syaat| yadA'nukAryAnukaraNayoH syAdvAdAzrayaNenAbhedavivakSA tadA'rthavattvAbhAvAnna bhavati nAmasaMjJA; yathAgavityayamAheti; yadA tu bhedavivakSA tadA'nukAryeNArthanArthavattvAd bhavatyeva-pacatimAha, ca: samuccaye, "neviMzaH" (rU.rU.24) "pajaverne." (rU.rU.28) phatyAdi nAnapraveza:-"nAma sidyagnane" (2.2.22) rUcAvava: pArakA sUtrArtha:- dhAtu, vibhakatyanta ane vAkyane choDIne anya arthavat zabdane nAma' saMjJA thAya che. sUtrasamAsa - dhAtu viziSTa vAkya ra teSAM samAhAra: = dhAtuviMvAvacam (sa.), na dhAtuviMpvAvacam = adhAtuvimaravAvacam (nam tat.) 2 arthoDA svIti arthava vivaraNa :- (1) sUtramAM vartatA dhAtu vigere keTalAka zabdo A pramANe banyA che. (a) '-fmi. (3UTT0 773)' rati kriyArtham = ghag. (b) DaniTa 4. 22?' - te viziSTADane = thAya, (c) "pua 228' -ne aAte = artha ane soDADati = arthava (2) artha zabdanA judA judA aneka artho che. jemake - (1) nArthe moDasi? ahIM artha zabda 'prayojana" arthamAM varte che. (2) mArtho dhUma:, ahIM artha zabda 'nivRtti' arthamAM che. (maccharane dUra karavA mATe dhUmADo.) (3) arthavAnA, ahIM artha zabda "dhana" arthamAM che. (4) mayamI vanacArya. ahIM artha zabdano 'abhidheya"(A) artha che. Ama aneka arthomAM vartatA artha zabdane prastuta sUtramAM abhidheya" arthamAM grahaNa karavAno che, kemake te vyApaka arthavALo che. abhidheya arthanuM grahaNa karavAthI bAkInA artha zabdanA prayojanAdi arthono paNa samAveza temAM thai jAya che. kemake prayojana, nivRtti ane dhana artho paNa abhidheya (= vAcya) to che ja. jo artha zabdane prayojana Adi bIjA arthamAM grahaNa karIe to viparyaya che. arthAt bIjA arthomAM temanA sivAyanA bAkInA arthono samAveza thaI zake ema nathI. jo vyApaka artha levo saMbhavato hoya to bIjA arthonA grahaNamAM pramANa (yukti) nahovAthI vyApaka arthanuM ja grahaNa thAya. AthI bUvRttimAM goMDapidheya: ema kahyuM che. have te abhidheya" rUpa arthabe prakArano che; aMtaraMga ane bahiraMga. aMtaraMga abhidheya vastunA jJAnasvarUpa che ane te jJAnano viSaya banatI vastu bahiraMga abhidheya che. jemake ghaTanuM jJAna aMtaraMga abhidheya che ane jJAnamAM (A) zaMkA - je arthavAnuM hoya tene ja jo nAmasaMjJA thAya che to asat evI vastunA vAcaka evA zazaviSALa, mAsuma vigere abhAvavacanone to nAmasaMjJA nahIM thAya ne ? kAraNa tyAM 'ardhAbhAva" che. samAdhAnaH- nA. evuM nathI. artha zabda padheya arthamAM varte che ane abhAva paNa "abhidheya" che ja. jo abhAvane tame abhidheya nahIM mAno to "ardhAbhAva" evo tame je prayoga hamaNAM karyo, te paNa nahIM karI zako, kAraNa te ya anarthaka che. Ama abhAvavacana evA viSANa vigerene nAmasaMjJA thaze.
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bhAsato ghaDobahiraMga abhidheya che. ahIMbanne prakAranA abhidheyano Azraya karAya che. vivakSAnusAra te banne vacce gauNa -mukhyabhAva rahe che. zaMkA - nitya hovAnA kAraNe aMtaraMga abhidheya arthamAM ja sUtragata artha zabdano prayoga thavo joie. zabdanA saMbaMdhathI AraMbhIne buddhirUpaartha nitya hoya che. arthAt jyAre paNa zabdano prayoga karavAmAM Ave tyAre tene lagato buddhirUpa artha avazya (nitya) upasthita thAya che. jemake bahiraMga artha (baLada) hAjara na hovA chatAM jarnA', 'mRta zabdo dvArA baLada janme che', 'baLadama AvI buddhi utpanna thAya che, tethI te nitya che. paraMtu tyAre baLada rUpa bahiraMga artha hAjara hoya ja evuM nathI, tethI te nitya nathI. e sivAya viparIta vastunA viSayamAM paNa buddhi aheya (zakayo hovAthI utpanna thAya che. jemake vAhIka (= jaDa pua) manuSya hovAthI ane baLada pazu hovAthI teo viparIta vastu che. tethI baLada rUpe vAhIka kyAreya saMbhave nahIM. paraMtu bauddhika arthanI apekSAe vicArIe to te heya (azakya)vastu nathI. kemake johI:' zabdaprayoga karAtA 'baLadIyo jaDapuruSa' artha buddhimAM upasthita thAya che. vaLI bauddhika artha asAdhAraNa che ane bahiraMga artha sAdhAraNa che. kemake , zaka, pura vigere badhAya paryAyavAcI zabdono bahiraMga artha eka (= sAdhAraNa) ja indra vyakti rUpe hoya che. jyAre bauddhika artha judo judo hoya che. jemake Adi zabdonA rUdra, zanA zake ane purA purA Ama banyA hovAthI temanAthI indravyakti buddhimAM kramazaH "aizvaryavALo vyakti', "sAmarthavALo vyakti ane vajathInagarane phADanAra vyakti rUpe upasthita thAya che. vaLI bAhyarthanI apekSAe buddhi rUpa artha vyApaka che. kemake mAva, vinAza, asat vastunA vAcakazaviSALavigere zabdono bAhya artha prApta nathI thato, paNa bauddhika arthaprApta thAya che. amuka jagyAe ghaTana hoya athavA ghaTano nAza thai jAya to tyAM dhaTAbhAva" ke "dhaTadhvasa' nAmanI koi vastu bAhyaartharUpe prApta nathI thatI, paraMtu temano bukyartha saMbhave che. e ja rIte zazazRMga, AkAzakusuma vigere asat vastuo duniyAmAM kyAMya hayAta ja nathI hotI, chatAM buddhimAM sasalAnA mAthe ziMgaDu athavA AkAzamAM khIlatuM puSpa upasthita thai zake che. A rIte buddhi sat-asat ubhayavastune viSaya karanAra hovAthI vyApaka che. Ama sarvaprakriyA buddhine laIne ghaTI zakatI hovAthI buddhi rUpa aMtaraMga abhidheyane ja artharUpa svIkAravI joIe. samAdhAna - tamArI vAta sAcI che. buddhi paNa arthasvarUpa che, jethI tame batAvelA sthaLoe tene AzrayIne prakriyA siddha thai zake che. paraMtu tenAthI buddhi ja artha che, bahiraMga padArthanahIM Avo bahiraMga padArthano apalApa ghaTato nathI. kemake jo jagatamAM bAhya padArtho ja na hota to temanA AlaMbana vinA buddhi utpanna thAta zI rIte ? zarA
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.2.27 175 nAmathI vAcya koi vastu hoya, tema ja pR nAmathI vAcya koi vastu hoya to ja zAkR" zabda dvArA buddhimAM te benA saMyogarUpa padArtha upasthita thAya. Ama buddhi bAhyapadArthanA AlaMbane che. chatAM jo tame ema na svIkAro to tamane mithyAtvano prasaMga Avaze. vaLI bAhyapadArthanA abhAvamAM satyAsatyanI vyavasthA paNa nahIM ghaTe, kemake lokavyavahAramAM bAhyapadArthanA AdhAre ja satyAsatyano nirNaya karAya che. vyakti AMbo kahe ne 'AMbo' nIkaLe to sAco ane 'AkaDo' nIkaLe to khoTo kahevAya. have bAhya padArthane na svIkAratA phakta aMtaraMga buddhipadArthane ja svIkAro to buddhinA svarUpamAM vizeSatA prApta na thai zake. kemake bAhyavastu hoya to tenA AdhAre buddhi vividha svarUpane pAmI zake. kAMi dekhyuM jana hoya to buddhi zuMAkAra le? tethI buddhi phakta eka svarUpavALI thavAthI 'AsAcuM ane AkhoTuM Avo vikalpa ghaTI na zake. vaLI buddhi samyak (pramAtmaka) che ke mithyA (bhramAtmaka) che, teno nirNaya paNa bAhyavastunI vidyamAnatAavidyamAnatAnA AdhAre che. jemake koIne amuka caLakatI vastune joine 'a tam' AvI buddhi thAya ane e vakhate jo enA hAthamAM cAMdI Ave to enuM jJAna samakahevAya ane chIpa hAthamAM Ave to mithyA kahevAya. A badhuM najaramAM rAkhatA bahiraMga padArthane svIkAravA ja paDe. have bahiraMga padArthano niyama karIe arthAta phakata bahiraMga padArthane ja svIkArIe to buddhino abhAva thavAthI tene AzrayIne thato upara zaMkAmAM kahyA pramANeno laukika vyavahAra temaja zAstrIya prakriyAona ghaTI zake. arthAtRlokamAMmohIvA, zazI vi. zastrayogonahIMthai zake ane vyAkaraNazAstramAM AvA zabdone nAmasaMjJA, vibhaktipratyayo vi. nahIM lAgI zake. mATe bahiraMga ghaTAdi padArtha ane aMtaraMga buddhi padArtha bannene svIkAravA jarUrI hovAthI ahIM bannene sUtrastha artha zabdanAvA tarIke svIkAravAmAM Ave che. (3) have te bahiraMga ane aMtaraMga abhidheya rUpa artha paikI bahiraMga artha pAMca prakAre che ke svArtha, dravya, liMga, saMkhyA ane zakti. A pAMca sivAya gha kAra vigerethI ghoya evA paNa samuccaya vigere samAsAdithI vAgya banatA hovAthI tene paNa abhidheyarUpe gaNavAmAM Ave che. temAM svArtha eTale asAdhAraNa dharma rUpa vizeSaNa ke je pravRttinimitta (zabdano prayoga thavAmAM nimitta) rUpa hoya che ane tva, ta vigere pratyayathI abhidheya bane che. Ane mAva, vizeSa kezuLa paNa kahevAya che. (A) svArtha cha prakAre saMbhave che svarUpa, jAti, guNa, saMbaMdha, kriyA ane dravya rUpe. temAM svarUpa eTale eka vyaktimAM vartanAra Disthatva, ghaTatvatva vigere asAdhAraNa dharma (D) A dharmo zabdasvarUpAtmaka hoya che. vAta evI che ke hindu, ghaTatva vigere zabdo bIjI koI vastunA vAcaka na banatA phakta potAnA abhidheya evA Diltha vyakti ke ghaTata jAti rUpa eka (A) juo 'nAnA prathamai0 2.2.32' sUtranI bUvRtti ane bu. nyAsa. (B) atra svarUpaM jAtyAtmakamasAdhAraNarUpam, yathA Ditthasya dditthtvm| jAtiH sAmAnyam, yathA gavAM gotvam (kAtantravyA. '2.1.2' tuTI)
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana vastumAM ja pravarte che. have koipaNa zabdanI pravRtti (prayoga) padArthamAM rahelA ko'ka asAdhAraNa dharmane laine thAya. jemake ghaTa zabdanI pravRtti ghaTa padArthamAM rahelI ghaTatva jAtirUpa asAdhAraNa dharmane laine thAya che. zuksa. paTa: ahIM paTanA vAcaka gujJa zabdano prayoga paTamAM vartatA zuklaguNa spadharmane najaramAM rAkhIne thAya che. paraMtu Diltha vyakti ke ghaTatva jAti eka vyaktirUpa hovAthI temanAmAM evo jAti ke guNAdi rUpa asAdhAraNa dharma nathI ke jene laine Ditya ane ghaTatva zabdanI pravRtti thai zake tyAM to phakta Ditya ane ghaTatva zabdanuM Disthatva ane ghaTatatva AvuM svarUpa ja asAdhAraNa dharma rUpe maLI zake che ke jene laIne te zabdonI pravRtti thai zake. Ama eka vyaktimAM vartanArA hindutva ane ghaTatatva pravRtti nimitta rUpa asAdhAraNa dharmo zabdasvarUpAtmaka hoya che. have jAti eTale anugata buddhimAM hetubhUta sajAtIya aneka vyaktiomAM vartanAra nitya evo asAdhAraNa dharma. jemake ghaTatva, paratva, gotvavigere. guNa eTale sahaja dharma kriyA eTale dhAtvartha. saMbaMdha eTale saMsarga ane dravya eTale guNAdhikaraNa ke je badhuM spaSTaprAya che. A 6 ne svArtha kahevAya ane svArtha eTale vizeSaNa. mATe A chae vizeSaNarUpe prApta thaze. bahiraMga arthamAM bIjA krame batAvela dravya^) eTale vizeSya. Adravya , vigere sarvanAmonA prayogane mATe yogya hoya che tathA pratyayathI jaNAyelA liMga, saMkhyA ane kArakazakitano anvaye temAM ja thAya che. te jAti, guNa ane dravya ema traNa prakAre saMbhave che. arthAt bahiraMga arthamAM A traNa vastu ja vizeSya rUpe prApta thaze. have kramazaH svArtha ane dravyanA vizeSaNa-vizeSya bhAva pAmelA daSTAMto vicArIe. (a) tharvaziSTa parvam sthaLe 'dharvatva zabda svarUpa" paratva jAtinuM vizeSaNa bane che ane ghaTatvanI apekSAe vizeSya bane che. tethI ghaTatatva zabdasvarUpasvArtha kahevAze ane ghaTatvajAtidravya kahevAze. (b) Taca suvatto gunaH sthaLe jIvatto no artha zutvanAstivisaro punaH thAya. tethI ahIM sunnatva jAti vizeSaNa banavAthI te svArtha gaNAze ane zuklarUpAtmaka guNa vizeSya banavAthI te dravya gaNAze. (c) vatta: 2: sthaLe jIvattAviziSTa: paTa: artha jaNAto hovAthI zuklaguNa vizeSaNa banavAthI svArtha kahevAze ane paTa dravya vizeSya banavAthI dravya kahevAze. (d) thI praveza (lAkaDIvALA puNyone praveza karAva), kuntA kaverA (bhAlAdhArI puone praveza karAva) sthaLe lAkaDI ane bhAlArUpa dravya vizeSaNa rUpe pratIta thavAthI svArtha gaNAze ane puruSa rUpa dravya temanA vizeSya rUpe pratIta thavAthI dravya gaNAze. (2) jyAM saMbaMdhArthaka run Adi pratyaya thayA hoya evA rI, vizALI vigere sthaLe huM ane tenA dhAraka puruSa vacce saMyoga) saMbaMdha jaNAya che tathA ziMgaDA ane pazu vacce samavAya saMbaMdha jaNAya che. have vaiyAkaraNonA hisAbe koipaNa saMbaMdha krika hovAthI te anuyogI-pratiyogI (A) ahIM dravya' zabdane ghaTAdi dravyArthaka pena letA vizeSa arthanA vAcaka rUpe levAno che. jyAre tenA traNa prakAromAM batAvelo dravya zabda guNAdhikaraNa evA ghaTAdi dravyano vAcaka che. (B) dravyadravyo saMyoga: (C) avayavADAvino samavAyadA
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.2.27 177 ubhayamAM rahevAthI arthAt banne saMbaMdhImAM rahevAthI prastutamAM saMyoga ane samavAya saMbaMdha kramazaH daMDa ane puruSa tathA ziMgaDA ane pazunA vizeSaNa rUpe jaNAvAthI svArtha kahevAya ane temanI apekSAe daMDa-puruSa tathA ziMgaDA-pazu vizeSya banavAthI dravya kahevAya. (f) pAla: vigere sthaLe kiyAnA kartAne darzAvavA nimitte maLa (M) pratyaya thayo che, tethI pAvA eTale pAkakiyAno karanAra." ahIM pacanakriyA vizeSaNa tarIke pratIta thavAthI svArtha che ane kiyAno karanAra puruSa tenA vizeSya rUpe pratIta thavAthI dravya che. AmasvArthaeTalevizeSaNa. dravya eTalevizeSya. liMga eTale putva-strItva-napuMsakatvake je aMge vizeSathI "pustriyo: ..' sUtranA vivaraNamAM spaSTatA thaze. saMkhyA eTale jene AzrayIne ekavacana, dvivacana ane bahuvacanano prayoga thAya che te ekatva, ddhitvavigere saMkhyA zakti eTale karmava-karaNatva-saMpradAnatvavigere kArakazakita. A badhA abhidheya che ane e sivAya ra kAra vigerethI ghoya evA paNa samuccaya Adi(A) samAsAdinA abhidheya banatA hovAthI teo paNa abhidheya rUpe gaNAya che). Ama A abhidheya rU5 arthavALuM zabdarUpaC) nAmasaMjJaka thAya che, paraMtu te dhAtu, vibhajyata pada ke vAkyasvarUpa na hovuM joie. (4) daSTAMta - (i) vRkSa: (i) nakSaH (ii) kRM: (iv) viO: (v) gvastha: (vi) sva: (vi)prAtaH (viii) ghavajI (ix) vira - A sarvasthaLe dhAtu, vibhakita ane vAkya sivAyanA arthavAnuM evA vRkSa, taikSa vigerene nAmasaMjJA thavAthI temane nA: pratha0 2.2.22'sUtrathI prathama vibhakti thaI che. vRkSa Adi zabdonI niSpatti bra. nyAsamAM karI batAvI che te tyAMthI vI. e sivAya hitya ane vitya avyutpanna zabda che. temanI varNAnupUrvI (zabdAvalI) nuM jJAna ziSTaprayogane anusAra thAya che. (5) dhAtu ane vibhajyA zabdone nAmasaMzAnuM varjana kema karyuM che? | (a) adam | (b) nam han + d yaj + an ka'canA 0 4.rU.78' n | 'zarthanamya:0rU.4.72" ne n + zat + an jaga thAto4.4.ra' (D) badanA 'tu 2.2.22rU' van + kan | "ma gharo. 4.4.22' ne avananA | (A) "Adi' zabda dvArA vA thI ghotya "vikalpa' ane iva thI ghotya avadhAraNa ne levAno che. bu. vRttinI 'marthoDapidheya: .... thoca8 samudgatiH' paMkitano artha laghunyAsamAM A rIte paNa karI batAvyo che ke "artha be prakAre che. (a) abhidheya ane (b) ghoya. temAM abhidheya rU5 artha svArtha, dravya vigere pAMca prakAre che ane ghotya rUpa artha samuccayAdi svarUpa che." zarUpa eTale zabdonI AnupUrvI = zabdAvalI. na Agama dhAtuno avayava bane. mATe jyAM dhAtunuM grahaNa karyuM hoya tyAM bhegu tenuM paNa grahaNa thatuM hovAthI te dhAtu ja gaNAya. (B)
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana (c) vRkSAr - * vRkSa + , "soDatA2.4.46' ke vRkSAnA A traNe sthaLo paikI prathama sthaLe dadhAtune tathA bIjA be sthaLe vibhanaMta anan ane vRkSane nAmasaMjJA na thavAthI 'nAnno no 27.62' sUtrathI temanA jUno lopa na thayo. jo sUtramAM dhAtu ane vibhajyata zabdone nAmasaMjJAno niSedhana karata to A traNe sthaLe jUnA lopanI Apatti Avata. zaMkA - sUtramAMdhAtune nAmasaMjJAno niSedhanakarIe to paNa koi Apatti nathI. kemake dhAtunenAmasaMjJAnI prAptino niSedhana thatA ekasAthe tene ekabAjunAmasaMjJA lAgu paDavAnI prApti Ave che, to bIjI bAju tene hyastanano pratyaya lAgavAnI prApti che. have nAmasaMjJA dhAtu ane te sivAyanA paNa zabdone thai zake ema che mATe tenuM kAryakSetra vizALa hovAthI te sAmAnyavidhi kahevAya. tathA tir Adi pratyayo phakta dhAtune ja thatA hovAthI tenuM kAryakSetra TUMka hovAthI te vizeSavidhi kahevAya. "sarvatrADapi vize samAcaM vALane tu sAmAncana vizeSa: 'nyAya mujaba vizeSavidhi dvArA sAmAnyavidhino bAdha thavAthI dhAtune nAmasaMjJA thatApUrvapratyayanI utpatti thaze. (A) have pratyaya lAgyA bAda te vibhanaMta thai gayo ane enA 0 4.rU.78' sUtrathI Tu pratyayano lopa thai jAya to paNa pracattoDa prayatnakSai vAd vijJAna) nyAya mujaba vibhaktino sthAnivadvAva thavAthI dhAtu vibhatyaMta ja gaNAya. vibhajyata zabdane A sUtramAM nAmasaMjJAno niSedha che. tethI ne nAmasaMllAnI prApti na vartatA tenI nAmasaMjJAne varjavA A sUtramAM dhAtune varjavAnI jarUra nathI. samAdhAna - "nADaDamanca 2.7.62' sUtranI racanAnA AdhAre ahIM pratyayajJopeDa 'nyAya lAgu nahIM paDI zake. Azaya e che ke AmaMtra arthamAM vartatA herAna !' vigere prayogasthaLe 'nAno no 2.7.26' sUtrathIno lopaprApta che, jeno'nADaDamanca 2..22'sUtrathI niSedha karavAmAM Avyo che. have 'pratyAno inyAya mujaba zAnad vigerenI svAdi vibhaktino sthAnivadvAna mAnavAthI te vibhajyA gaNAtA adhAtuvima0i ..ra7' sUtrathI tene nAmasaMllAnI prApti na hovAthI (nAmanI apekSA rAkhatA) nAno no 2.2.22' sUtrathI rAne vigerenA jUno lopa prApta ja na hovAthI nADAtre 2.2.22'sUtrathI teno niSedha karavo nirarthaka kare che. chatAM niSedha karyo che tethI jaNAya che ke"nAno no ra..??' sUtrathIno lopa thavAnA avasare pratyayopeDa'nyAya lAgu nathI paDI zakto. tethI vibhajyatana gaNAtA rAnaAdine nAmasaMjJA lAgu paDI zakatA nanno no 22.' sUtrathI herAna!' (A) bIjI rIte kahIe to dhAtune ti Adi pratyayo tathA nAmasaMjJA paikI je nAmasaMjJA thavA daIe to temane svAdi pratyayonI utpattino prasaMga Ave. tethI dhAtune paNa svAdi pratyayo thavAno prasaMga AvatA tiAdi pratyayonuM vidhAna niravakAza banavAnA kAraNe 'nirava # satavArA' nyAya mujaba baLavAna baneluM te dhAtune prApta nAmasaMjJAno bAdha karIyAdi pratyayonI utpattinathavAde. tethI pUrve - dhAtune hyastanano pratyaya ja utpanna thAya. (B) pratyayano lopa thavA chatAM paNa tenA nimitte thayelA vibhakatyaMtatA vigere kArya akabaMdha rahe che.
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.1.27 179. vigere sthaLe snolopa prApta hovAthI nADaDamanca 2.2.22'sUtrathI teno karAyelo niSedhasArthaka kare che. to prastutamAM paNa jo A sUtramAM dhAtunuM varjana na karavAmAM Ave to mahad sthaLe n dhAtune nAmasaMjJA lAgu pADI 'nAno no ra..22' sUtrathI tenA no lopa karavAnA avasare "prayatnomsfo' nyAyathI in ne vibhatyaMta gaNAvI sUtranA 'vipatti' aMzane lai tenI nAmasaMjJAne uDAvI na zakAya. tethI aham nA no'nAno no ra.4.22' sUtrathI lopa thavAnI Apatti vartatA A sUtramAM dhAtune nAmasaMjJA lAgu na paDe te mATe dhAtunuM varjana karavuM jarUrI che. zaMkA - zuM nADaDamansa ra.4.22' sUtrane AmaMtra arthamAM vartatA napuMsaka nAmanA nAlopanA niSedhArthe racyuM che ema batAvI caritArtha (phaLa) na batAvI zakAya? jethI te prayatnofo'nyAyanI bAbatamAM aTakAyata karanAro na bane. samAdhAna - nA. kemake je napuMsaka nAmanA nA lopano niSedhArthe tenI racanA batAvIe to tenA pachInA 'viksave vAra?.13' sUtrano pRthagyoga (judIracanA) nirarthaka kare. mATe'nASScce ra7.12 sUtra pratyayopeDa'i nyAyanI bAbatamAM aTakAyata karaze ja, jethI upara kahyuM tema A sUtramAM dhAtunuM varjana jarUrI che. [laghunyAsamAM A carcAno upADa A rIte karavAmAM Avyo che. zaMkA - sUtramAM dhAtunuM varjana zuM kAma karyuM che ? kAraNa mAn ityAdi sthaLe te vibhajyA hovAnA kAraNe ja nAma nahIM bane. samAdhAna - hA, chatAM ni vigere sthaLomAM vibhaktinI pUrve rahelo ha dhAtu prastuta sUtrathI nAmasaMjJaka thavAthI nAma siva ..ra' thIti (tti) vyaMjana paramAM hote chate pada banavAnA kAraNe nAno no ra..??" thI no lopa thavAnI Apatti Avaze. te TALavA sUtramAM gavAtu nuM upAdAna che.] zaMkA - paNa tame jo A rIte dhAtune nAmasaMsAnuM varjana karazo to chinati kvin fcha jil. ityAdi dhAtuone kevI rIte nAmasaMjJA thaze? kAraNa nyAya che ke 'vizvavattA thAtutva notti. tethI chidra, khie dhAtuo che ane tene nAma mAnIne to Adi pratyaya karAya che. samAdhAna - sUtrakAre apAtupadathI dhAtune nAmasaMjJAno niSedharyo che tevAtabarAbara. paraMtu temaNe avipaAi) ema vibhajyantane nAmasaMjJAno niSedha karavAdhArA vibhakti sivAyanA anya pratyayAnta zabdono nAmasaMnnArUpagarbhitapaNe svIkAra paNa karyo che arthAt avipattimAM pathudAsananuM grahaNa karavA dvArA tatri (vibhanna bhinna) daza evA zeSa pratyayAnta zabdone nAmasaMjJAnuM vidhAna paNa karyuM che. (A) vibhaktivarjanAccheSapratyayAntasya nAmatvaM bhavatyeva, vizeSaniSedhasya shessaabhynujnyaahetutvaad|
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana Ama chil-mit vigerene adhAtu thI nAmasaMjJAno pratiSedha ane avitti thI nAmasaMjJAnuM vidhAna, ema ubhayanI prApti che. have niyama che ke '(A)paryudAsamAM vidhi ane pratiSedha prApta hote chate vidhi ja baLavAna che.' A niyamanA baLe adhAtu thI chil-mir ne nAmasaMjJAno pratiSedha na thatA nAmasaMjJAnuM vidhAna thaze. 180 zaMkA H- kharekhara to ahIM sUtramAM na vidyante dhAtu-vipatti-vAvayAni yaMtra tavuM adhAtuvittivAvayam' e pramANe bahuvrIhi samAsa che. bahuvrIhimAM nag no anvaya kriyApada sAthe ja thato hovAthI tyAM prasanya pratiSedha nag hoya, paryAdAsa nag nahIM. tethI avitti sthaLe tatpuruSa samAsa karavA dvArA paryAdAsa nag ne laine tame je kviMtra tatsadaza evA anyapratyayAnta zabdone nAma rUpe grahaNa karo cho, te nahIM karI zako. Ama chid-mi dhAtu hovAthI nAma nahIM banavA rUpa Apatti UbhI ja che. samAdhAna :- jema bahuvrIhi samAsa tame karo cho, tema dhanvaMgarbha nak tatpuruSa samAsa paNa thai zake che. (AgaLa sUtrasamAsa mAM juo.) have ahIM bahuvrIhi samAsa karavo ke tatpuruSa samAsa karavo, eno niyAmaka koNa to tyAM samajavAnuM ke - bahuvrIhi anyapadArthapradhAna hovAthI bahiraMga che, jyAre tatpuruSa samAsa svapadArthapradhAna hovAthI aMtaraMga che. tethI 'anna, vahira, t'nyAyathI aMtaraMga evo tatpuruSa samAsa baLavAna hovAthI te samAsa ja ahIM thaze. tethI pUrvokta rIte chil-mir ne nAmasaMjJA thaze. vaLI bahuvrIhi samAsa karavAthI bIjI Apatti tamane e paNa Ave che ke 'nAnaH prAN vadurvA 7.rU.22' sUtrathI jUnA: paTava ti bahupaTavaH evo prayoga paNa tame siddha nahIMkarI zako. kAraNa'jArthe rU.2.8 ' sUtrathI paTu ne lAgelAM nak pratyayano lopa thaze. 'sthAnIvA0 7.4.201' paribhASAthI nas no sthAnivadbhAva hovAthI paTu zabdamAM vibhaktinI (nas nI) vidyamAnatA che, tethI tamArA hisAbe te nAma nahIM bane. tethI 'nAmnaH prathame0 2.2.rU' sUtrathI navo kham pratyaya lAgI na zakatA vahu + paTu + as = vadupaTavaH evo prayoga paNa siddha nahIM thAya. sUtrAMzano tatpuruSa samAsa karavAmAM A Apatti nahIM Ave. zaMkA H- vRkSAn sthaLe 'zaso'tA0 1.4.46'sUtramAM '...no Adeza thAya che.' evuM je vidhAna karyuM che tenA sAmarthyathI ja'nAmno no.' sUtrathI vno lopa nahIM thAya. anyathA '... ne r Adeza thAya che' e vidhAna niSphaLa jAya. Ama phlopanI prApti ja nathI ke jethI teno lopa na thai jAya. mATe tamAre sUtramAM vibhakti (vibhaktyanta) nuM varjana karavuM paDe. tethI avitti pada vyartha che. (A) parvavAse vidhi-pratiSedhayortidhareva banIvattvam||
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12.27 181 samAdhAnaH- "soDatA. 2.4.46' sUtrathI..ne Adeza thAya che evuM je vidhAna che, te vastrA ityAdi daSTAntamAM caritArtha(4) thai jAya che. kAraNa ke diH : kAna sa: 7.rU.22' sUtranI pravRttithI - prayoga to ja thai zake, jo jUno na thayo hoya. AmanA AdezanuM vidhAna tyAM saphaLa che, tethI vRkSA ityAdi sthaLe nAnno no' sUtrathI lopanI prApti che. te lopa na thAya mATe sUtramAM vibhajyantanuM nAma rUpe varjana karyuM che. vaLI ahIM kavi aMzane laine virUddhadaSTAMtarUpe rInA nena batAvI zakAya. kemake rAna zabdane svAdi vibhakti lAgI te vibhatyaMta bane te pahelAM ja tene aMtaraMga evI nAmasaMjJA lAgu paDI jAya che. (Ama paNa nAmasaMjJA lAgu paDe pachIja nAmasaMjJAnI apekSA rAkhatA 'nA: prathamai0 2.2.32' vigere sUtrothI vibhaktinI utpatti thaI zakatI hoya che.) have nAmasaMjJA lAgu paDI gayA pachI vibhaktinI utpatti thai jAna vibhatyaMta bane to paNa bahiraMga evuM nAma saMjJAnA pratiSadha rUpa kAryana thai zake. kemake nyAya che ke 'nAta kA ra nivarto', (6) je vyAkaraNakAroe temanA sUtramAM vibhakitanuM varjana na karatA sAmAnyathI pratyayanuM varjana karyuM che, temanA mate dareka pratyayAnta zabdane nAmasaMjJAno pratiSedha thai jAya. tethI temane mA vigere pratyayAtta mAtA vigere zabdone paNa nAmasaMjJAno pratiSedha thavAno prasaMga AvatA mA Adi pratyayAnta zabdone sAdi pratyayonI utpatti thaI zake te mATe navA koi sUtranI racanAnuM gaurava karavuM paDe che. jyAre A vyAkaraNamAM karyo che tema ta vibhajyata zabdone nAmasaMjJAno pratiSedha pharamAvavAmAM Ave to bAkInA pratyAyAnta zabdone nAmasaMjJA ApoApa thai ja zake che. kemake niyama che ke 'vizeSaniSedhara zeSAnujJadetu'(vibhakti rUpa pratyaya vizeSano nAmasaMjJAnI bAbatamAM pratiSedha karavAmAM Avyo hoya to te sivAyanA bIjA badhA pratyayane laIne nAmasaMjJA thai zake che.) pANini vyAkaraNanAM 'arthavavadhAturapratyayaH pratipavim' (pA.phU. .2.45) sUtramAM prAyaH ema pratyayano niSedha karyo che. vibhakita sivAyanA zeSa pratyayAnA zabdone nAmasaMjJA thaI hoya tevA daSTAMta - (a) nA - "manA 24.26' ana + , samAnAnAM22 sanA + si, jIrSa0i 2.4.46' mana (b) vaduranA - "pArtha rU.2.22' ne divo nAno racAM sA = 1durInana, * tAmyAM vADao 2.4.25' - vadurAnan + 35, ja'hitya 0 2.2.224' - vadurAn + 36 = viduranA + si, "tIrSa (c) 2.4.45' vahurAnA (A) vidhAnanA sAmarthyathI jyAre bIjA sUtranI pravRtti rokavAmAM Ave tyAre te vidhAna jo amuka sthaLamAM potAnuM kArya karavA dvArA caritArtha (saphaLa) thai jatuM hoya to pachI tenuM baLa tUTI javAnA kAraNe te bIjA sUtranI pravRttimAM kAvaTa karavAmAM samartha rahetuM nathI.
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 182. (c) gaurI - * 'gaurAdibhyo0 2.4.19' - gaura + DI, * 'asya GyAM0 2.4.86' - gaura + DI = gaurI + si * 'dIrghaDyAb0 1.4.45' - gaurii| (d) kumArI - * 'vayasyanantye 2.4.21' - kumAra + DI, * 'asya DyAM0 2.4.86' - kumAr + DI = kumArI + si * 'dIrghaGyAb0 1.4.45' - kumaarii| (e) gAAyaNI - * 'gargAderyaJ 6.1.42' - gargasyA'patyaM vRddhaM strI = garga + yaJ, * 'vRddhiH svareSvAde0 7.4.1' - gArga + yaJ, * 'avarNe0 7.4.68' - gArga + yaJ = gAye, * 'yo DAyan0 2.4.67' - gAye + DAyan + GI, * 'Dityantya0 2.1.114' - gA! + DAyan + GI = gAryAyanI, * 'ravarNAna0 2.3.63' - gAAyaNI + si, * 'dIrghaDyAb0 1.4.45' - gaaryaaynnii| (f) gaukakSyAyaNI - * gauriva kakSo'sya = gokakSaH, * 'gargAderyaJ 6.1.42' - gokakSasyA'patyaM vRddhaM strI = gokakSa + yaJ, * 'vRddhiH svareSvAde0 7.4.1' - gaukakSa + yaJ, * 'avarNe0 7.4.68' - gaukakSa + yaJ = gaukakSya, * 'SADavaTAd vA 2.4.69' - gaukakSya + DAyan + GI, * 'Dityantya0 2.1.114' - gaukakSya + DAyan + DI = gaukakSyAyanI, * 'raghuvarNAn0 2.3.63' - gaukakSyAyaNI + si, * 'dIrghaDyAba0 1.4.45' - gaukkssyaaynnii| (g) yuvatiH - * 'yUnastiH 2.4.77' - yuvan + ti, * 'nAma sidaya0 1.1.21' - yuvan ne pasaMal, * 'nAmno no0 2.1.91' - yuva + ti = yuvati + si, * 'so ruH 2.1.72' - yuvatira, * 'ra: padAnte0 1.3.53' - yuvtiH| (h) brahmabandhaH (i) karabhorUH brahmA bandhuH yasyAH sA karabhasyeva Uru yasyAH sA* 'ekArtha0 3.1.22' - brahmabandhu * 'uSTramukhAdayaH 3.1.23' - karabhoru * 'uto'prANina0 2.4.73'- brahmabandhu + UG * 'upamAnasahita02.4.75'- karabhoru + UG * 'samAnAnAM0 1.2.1' - brahmabanyU + si / * 'samAnAnAM0 1.2.1' - karabhoru + si * 'so ruH 2.1.72' - brahmabandhur * 'so ruH 2.1.72' - karabhorUr * 'ra: padAnte0 1.3.53' - brhmbndhH| * 'ra: padAnte0 1.3.53' - krbhoruuH| (j) kAraka: karoti = karoti = * 'NakatRyo 5.1.48' - kR + Naka * 'NakatRcau 5.1.48' - kR + tRc * 'nAmino0 4.3.1' - kAr+Naka+si | * 'nAmino0 4.3.1' - kara+tRc+si * 'so ru: 2.1.72' - kArakar * 'Rduzanas0 1.4.84' - kartR + DA * 'ra: padAnte0 1.3.53' - kaarkH| * 'Dityantya0 2.1.114' - ka + DA = krtaa| (k) kartA
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.1.27 * 'vivat 1.2.48' * 'vIryavAnlR0 1.4.4' (1) chil chinattIti kvip = (m) mik 183 = bhittIti kvip = - f+vip(0)+tti | 'vimyo0 .rU., ' - mi+vivas(o)+tti - i * 'vIryavA%00 1.4.4' - mirA (n) opavara * 'koDapartya 6.2.28' - 35o: apatyam 35] + ar, * 'vRddhi svare 7.4.2' - sopattu + ak, * 'avavam 7.4.70' - opAv + an = opAva + si, * 'so 4: 2.2.52' - opavar, * 'ra: palAnta0 1.rU., rU' - auvAva:| (0) AkSi * 'tena nita0 6.4.2' - akSavRti - = akSa + t, 'vRddhiH svare0 7.4.2' - AkSa + rUm, * 'avaLeM0 7.4.68' - As + phaL = JakSi + si, 'so : 201.72' - AkSir, 'ra: pavAtte 1.rU.rU' - akSi: / (7) vAkyane nAmasaMzAnuM varjana kema karyuM che ? (a) sAdhuryam vrUte - ahIMjo nAmasaMjJA thAta to A vAkyane si vigere pratyayo lagADavAnI Apatti Avata. mATe vAkyanuM varjana karyuM che. zaMkA :- vibhanyantanA varjanathI ja nAmasaMjJAnuM ahIM varjana thai jAya che, to sUtramAM vAkyanuM varjana zuM kAma karyuM che ? Ameya vAkya ke vAkyArtha AvuM alaga to kaMi che ja nahIM. dareka pado ja potapotAnA arthanuM pratipAdana karatA hoya che ane te vAkya gaNAya che. padathI pratipAdya arthe AkAMkSA, yogyatA ane saMnidhivaza paraspara saMsarga pAmyA chatAM vAkyArtha rUpe gaNAya che. Azaya e che ke pratItinA aparyavasAnane AkAMkSA kahevAya. caitraH |ti sthaLe phakta caitra padArthane grahaNa karI jo aTakI jaie to arthanI pratIti adhUrI lAge che. arthAt te pUrNatAne (paryavasAnane) pAmelI nathI jaNAtI. tethI pUrNa pratIti mATe caitrapadArthane gamanakriyA rUpa padArthanI apekSA che. evI rIte gamana kriyAne caitrakartArUpa padArthanI apekSA che. Ane AkAMkSA kahevAya. arthanA abAdhane yogyatA kahevAya. jemake nannena sismruti sthaLe jaLapadArtha dvArA sekakriyA abAdhita che, paraMtu vRddhinA sismruti sthaLe vahni padArtha vaDe sekakriyA bAdhita che. mATe padArthomAM paraspara abAdhitapaNe anvaya pAmavAnI lAyakAta tene yogyatA kahevAya ane samayanA vyavadhAna vinA padArthonI upasthiti thavI tene saMnidhi kahevAya. jemake caitraH |ti sthaLe caitrapadArthanI upasthiti thayA bAda lAMbA kALe jo gamanakriyAnI upasthiti thAya to saMnidhi jaLavAi na kahevAya. Ama AkAMkSA, yogyatA ane saMnidhi vaza paraspara anvaya pAmelAM padArtho e ja vAkyArtha che. bAkI vAkya ke vAkyArtha nAmanI svataMtra koi vastu nathI.
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana samAdhAna - dareka pado potapotAnA arthanuM pratipAdana kare eTalA mAtrathI yathArthabodha nathI thato. dareka padano artha bIjA padanA artha sAthe saMbaMdha dharAvato hoya che ane temanA parasparanA saMbaMdhanA bodhathI padArthathI atirita anvayarUpa arthano bodha thAya che ke je vAkyartha che. vAkya e padArthonA saMsargathI pedA thayela viziSTa arthano vAcaka che. pada to mAtra padArthano vAcaka che. jemake sAdhu: padathI mAtra sAdhukartAno bodha thaze, paNa tenA niyata viSayano bodha nahIM thAya ke te kaI kriyAno kartA che? te pote ja kartA che ke bIjo paNa koI kartA che? ItyAdi. e ja rIte varNana padathI mAtra karmano ane kUte thI mAtra kriyAno aniyata viSayavALo bodha thaze. paraMtu purSa nUte vAkya dvArA sAdhu ja kartA che, bIjo nahIM. dharma ja karma che, bIjuM nahIM. kUte e ja kriyA che, bIjI nahIM." ema niyata viSayano bodha thaze. Ama sAmAnya arthamAM vartatA padonuM je padArthanA saMbaMdharUpa vizeSa arthamAM vartavuM tene vAyArtha(4) kahevAya. tethI padArthanA saMsargarUpa viziSTa arthanA vAcaka evA vIvAnuM padathI bhinnarUpe astitva svIkAravuM paDaze. zaMkA - eka kAma karIe. ApaNe vAkyarthane svIkArIe, paraMtu tene vAkyathI pratipAghasvIkAravAnI jarUra nathI. pado padArthonuM pratipAdana karaze. pachI te padArtho ja parasparanA saMbaMdharUpavAkSArthanuM pratipAdana karaze. Azaya e che ke abhihitAvAdI mImAMsako vAkyane uDADe che. teo evuM mAne che ke pado potapotAnA arthanuM pratipAdana karI nivRtta thaI jAya che. pachI te padArtho saMsargarUpa vAyArthano bodha karAve che. Ama vAkyartha vAkyagamya nathI. A rIte vAkya nAmanI vastu ja na hoya to sUtramAM vAkyanuM varjana karavAnI jarUra zuM che? samAdhAna -jo vAkya vagara vAkyartha svIkArIe to tene azAbdamAnavAnI Apatti Ave. kahevAno bhAva e che ke zabdathI (vAkyathI) thatA bodhane zAbdabodha kahevAya che. vAkyarthano bodha zAbdabodharUpe thato hoya che. have padArtho dvArA ja jo temanA saMsarga rUpa vAkSArthano bodha thato svIkArIe to te zabda dvArA thayo na gaNAya. mATe vAkyarthane azAbdarUpe svIkAravAnI Apatti Ave. mATe tene vAyagama ja svIkAravo paDe. zaMkA - paraMtu zabda (= pada)thI bodhya padArtho che ane te padArthodvArA saMsargarUpavAkyartha jaNAto hovAthI paraMparAe to vArtha zabdabodhya ja thayo. mATe tene azAbda mAnavAnI Apatti nathI. samAdhAna - vAkSArthane A rIte paraMparAe zabdabodhyA (zAbda) mAnavAmAM eka to gaurava doSa Ave che. (A) eka eka padanuM uccAraNa karatA kartA, karma ane kriyA rUpa ekaeka padArthanI pratIti thAya. paraMtu samudita vAkyanA uccAraNathI kartA, karma ane kriyAnA paraspara saMbaMdhanuM jJAna thavAthI vAkyamAM uccarita kartA, karma ane kriyA sivAyanA bIjA kartA, karma ane kriyAnI vyAvRtti thAya. A vyAvRtti e ja vAkyartha che, jene vAkyathI jANI zakAya che. Ama vyAvRttirUpa vAkyArtha padArthathI bhinna che.
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.1.27 185 ane bIjI Apatti e ke jyAM pratyakSathI dhUma jaNAyo hoya ane te dhUmadhArAvalinI anumati karAI hoya tevA sthaLe paNa vahni paraMparAe pratyakSathI jaNAyo hovAthI tenuM pratyakSa mAnavAthI Apatti Avaze. dhUma zabdathI dhUmapadArtha jaNAyo hoya ane tenA dvArA jo valino bodha thAya to tyAM paNa vahni paraMparAe dhUma zabdathI jaNAyo hovAnA kAraNe vahino zAbdabodha mAnavAnI Apatti Avaze. mATe vAkyarthane A rIte paraMparAe zabdaboLa (zAbdarUpe) svIkArI na zakAya, paraMtu te sAkSAt vAkyagamya che. jethI saghaLAya vyavahAromAM vAkyano ja prayoga thAya che, padano nahIM) tethI ja vyAkaraNakAro vAkyane mukhya zabdarUpe gaNe che ane vAyArthane mukhya zabdArtharUpe gaNe che. bAkIpada ane padano artha to phakata lAghavane mATe kalpita evA anvayavyatirekane laIne batAvavAmAM Ave che. kemake dareka vAkaye vyutpatti batAvavI zakya banatI nathI ane tema thatA zabda vyavahAranA ucchedano prasaMga Ave che. Azaya e che ke kyAre paNa vAkyathI ja eka akhaMDa nirAkAMkSa arthanI pratIti thatI hoya che. bAkI ekaluM Tam pada bolavAmAM Ave to phakta ghaDAne Avo artha jaNAya paNa AkAMkSA UbhI rahe che ke ghaDAne lAva, lai jA, bhara, khAlI kara vigere zuM kahevA mAMge che?' evI ja rIte phakta mAnava kriyApada uccAravAmAM Ave to paNa AkAMkSA UbhI rahe che ke kone lAvavo? ghaDAne, gadheDAne ke ghoDA vigerene?' paraMtu ghaTanAnA' vAkya uccAravAmAM Ave tyAre ghaDAne lAva' artha jaNAvAthI eka nirAkAMkSa pratIti thAya che. mATe vAkyane vyAkaraNakAro mukhya zabdarUpe gaNe che. have dareka vAkyano zuM artha thAya e zIkhADavA besIe to vAkyo to eTalA badhAM che ke teno pAra pAmavo zakya na bane. mATe koI bhASA zIkhI na zakavAthI bhASAnA ucchedano prasaMga Ave. AvuM na thAya mATe vyAkaraNakAro sAdazyane laIne kalpita evA anvaya-vyatirekane AzrayI pada ane padArthanI vyavasthA batAve che. jemAM te te pada bhale game te vAkyamAM Ave, chatAM tenA niyata artha thatA hoya. A vyavasthA batAvIne paNa aMte to vAkyarthanuM jJAna karAvavuM e ja lakSya hovAthI vAkSArtha mukhya gaNAya che. have ApaNe anvayavyatirekane laIne zI rIte te te padonA niyata arthanI vyavasthA che te joie. 'ghaTamInA' vAkya bolAtA ghaDAne lAva' A artha jaNAya che. paraMtu ahIM ghaDo' artha ghaTas padano che ke mAnava padano? e nakkI nathI karI zakAtuM. A ja pramANe lAva' artha aMge paNa jANavuM. have 'pade nA' vAkya bolAtA ghaDAne laI jA" artha jaNAya che. ahIM pUrvavAkya ane vAkyarthanI sarakhAmaNImAM joie to pUrvavAkyane sadazaja ghaTaspada A vAkyamAM paNa che. to sAthe ghaDo artha paNa banne ThekANe Ubho ja che. evI rIte pUrvavAkyanuM mAnapada A vAkyamAM nathI, to sAthe 'lAva' artha paNa Takyo nathI. evI rIte mAnava vAkya bolAtA prathama vAkyane sadaza ghaTaspada A vAkyamAM gerahAjara che, to bhego ghaDo' artha paNa vidyamAna nathI ane mAnava pada hAjara che, to 'lAva artha paNa vidyamAna che. Ama tatsatte tatsava ane 'tamAre tamAva:A anvaya-vyatirekanA niyama mujaba jaNAya che ke ghaTam' pasarve paTArthasarvam ane ghaTam'pAnA ghaTADAve. evI ja rIte mAnava' sarve mAnanArthasattva ane mAnava pavAbhAve mAnavanAtha bhAva: Ama anvaya-vyatirekanA AdhAre khabara paDe che ke ghaTana
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana padano ghaDo' artha niyata che ane AnA padano 'Anayana kriyA' artha niyata che. A pado je koIpaNa vAkyamAM vaparAya tyAM temanA niyata artha mujaba vAkyarthane sAdhI levAmAM Ave che. (1) Ama mukhyazabdapa vAkya pada karatA svataMtra astitva dharAvanAra vastu hovAthI ane te arthavat hovAthI tene nAmasaMjJA lAgu na paDI jAya mATe A sUtramAM vAkyanuM varjana karavAmAM AvyuM che. zaMkA - paraMtu sUtramAM avipatti ema vibhatyaMtanuM varjana karyuM che, enAthI ja sArdha jhUta ne nAmasaMjJAna varjana thai jaze. kAraNa ke vAkyanA aMte jhUta ne thayelo te pratyaya vibhaktino hovAthI vAya paNa vibhanaMta thaI jAya che. samAdhAna - te pratyaya TU dhAtune thayo che. samagra vAkyane nahIM. tethI pratyayaH pratyAre 7.4.226' paribhASAthI kUte kriyApada ja vibhaklaMta che, sApurva kUte (vAkyo nahIM. tethI vAverA vibharyaMta na hovAthI tene nAmasaMjJAnI prApti che, mATe tenuM varjana karyuM che. zaMkA- ardhavAn nInAmasaMjJA karavAnA kAraNe anekapadanA samudAyane paNa nAmasaMjJA thavAthI padasamudAyane vivibhakti thavAnI Apatti Avaze. jemake 'raza DimAna, paDapUN:, kuSkamanananaM patnapivg: (B)agharometA mAryA, yakRtasya pitA pratizI:' A padasamudAyane paNa nAma saMjJA thaze. samAdhAna :- paNa kamana, 1:pUT: ... A pado paraspara asaMbaddha hovAthI teno kaMI artha ja thato nathI. mUrkhapralApa jevo A padasamudAya to anarthaka(C) che, tethI tene nAmasaMjJAno prazna ja kyAM che? zaMkA - , DimAna, urdu, apUT:.. e dareka avayava arthavA che ane avayavanA dharmano samudAyamAM upacAra karavAthI samudAya paNa gardhavAnuM manAya. (A) padonA arthanuM jJAna karAvavuM e paNa eka lAMbI prakriyA banI jAya che. mATe vyAkaraNakAroe bhASAnA zIghajJAna mATe prakRti-pratyAyanA vibhAga pADI temanA artha paNa anvaya-vyatirekane AzrayI batAvyA che. strInA keDa nIce paheravAnA caNiyA vigere vastrane adharocaka kahevAya che. (C) ahIMdhyAnamAM rAkhavuM ke prastutamAM raza Dimani Ama be padanA samUhane tevI rIte paDapUvigere chUTaka chUTaka padasamUhane anarthaka nathI samajavAnA. kemake temAM paNa padano Dimani pada sAthe saMbaMdha hovAthI A DimAni e vAkya rUpa hovAnA kAraNe te arthavAnuM che. (hamaNAM ja ApaNe upara joI gayA ke vAkya padArthanA saMsarga rUpa viziSTa arthanuM vAcaka hoya che.') tevI rIte paDapUNA vigere paraspara saMbaMdhavALA padasamUho paNa vAyarUpa hovAthI teo paNa arthavAnuM che. tethI ahIM za DimAna, paDadhUpa:.. yakRta pitA pratizInaH A pramANeno paraspara saMbaMdha vinAno Akho je vAkyasamUha (vAkyomAM vartato padasamUha) tene anarthaka samajavAno che. upara arthavAnuM evA vAkyane sUtragata vaveca padathI nAmasaMjJAno niSedha pharamAvyo. tethI have zaMkAkAra vAkyasamUha e kAMi vAkya rUpa na hovAthI tene ardhavAn gaNAvI nAmasaMjJA thavAnI Apatti ApavA mAMge che. teno A samAdhAnamAM javAba Akho che.
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.1.27 187 samAdhAna - padasamudAya bhale A rIte arthavAna bane. sUtramAM praviNa padathI vibhatyaMtane nAmasaMjJAno pratiSedha karelo hovAthI padasamudAyane nAmasaMjJA nahIM thAya, kAraNa padasamudAyanA aMte rahelA avayavane vibhaktino saM pratyaya thayelo che. zaMkA - si pratyaya pratizIna prakRtine thayo che, samudAyane nahIM. 'pratyaya: pratyAre 7.4.225' paribhASA mujaba si pratyaya pratizIna prakRtinuM vizeSaNa gaNAtA pratizIH pada ja vibhatyaMta gaNAya, raza Dimana...tazIH A Akho padasamudAya nahIM. Ama sUtranA mami aMzane laine padasamudAyane nAmasaMjJAno pratiSedha thai zakato nathI. samAdhAna - 'pratyayaH pravRtyAre' paribhASAsUtranA baLathI pratyayanA grahaNathI pratyayAntanuM grahaNa thai ja jAya, kAraNa pratyaya haMmezA prakRtino AkSepa karanAra (kheMcanAra) che. parantu saMsAyiAre pratyayaprahane pracayamAtra graha, tattasthaA) evo nyAya che. tethI ja sUtrakAre sA m evuM lAghavayukta sUtrana banAvatA tanta pam 2.7.20' sUtra banAvyuM, kAraNa sA nA grahaNathI tarata nuM grahaNa thatuM na hatuM) A nyAyanA kAraNe saMjJAdhikAragata prastuta sUtramAM virU' nA grahaNathI pratizInaH pada vibharyaMtana gaNAtA Akho padasamudAya vibhajyata gaNAze ane sUtranA kavi aMzane laine padasamudAya arthavat hovA chatAM tene nAmasaMjJAno pratiSedha thai zakaze. zaMkA - tamArI vAta samajaNa vagaranI che. tame kahelo 'saMdhiAre 'nyAya to saMjJAvidhimAM lAgu paDe, pratiSedhavidhi sthaLe nahIM. avipattithI ahIM saMjJAnA pratiSedhavidhinI vAta prastuta che. mATe ahIMte niyama lAguna paDI zakatA'pratyayaH pratyAre:' paribhASA mujaba pratizInaH pada ja vibhatyaMta gaNAi tene nAmasaMjJAno pratiSedha thaI zake, 8 Dimani. pratizIH AkhA padasamudAyane nahIM. Ama padasamudAya arthavAnuM hovAthI tene nAmasaMjJA lAgu paDavAnI Apatti UbhI ja rahe che. samAdhAna - sAruM. paNa tame zarUmAM je vAta karelI ke "avayavanA dharmano samudAyamAM upacAra thai zake tevAtano koi AdhAra kharo? arthAt arthavAnuM pada rUpa avayavone laine padasamudAyane paNa arthavAnuM zenA AdhAre kaho cho? zaMkA - lokamAM AvA upacAro thatA jovA maLe che, te eno AdhAra che. jemake nATyama nagaranuM jomati nAraFAvA prayogo jovA maLe che. tyAM badhA kaMI Adya (zrImaMta) paNa nathI hotA ke badhA jamAna paNa nathI hotA, parantu moTAbhAganA nagarajano Aya ke gomAn hovAthI nagarajanarUpa avayavano nagarasvarUpa samudAyamAM upacAra karAya che. (A) saMjJA adhikAramAM pratyayane grahaNathI kevaLa pratyayanuM je grahaNa karavuM, pratyayAnta zabdanuM nahIM. (Ama to pratyayaH pratyAre 7.4.225' sUtrathI pratyayAnta zabdanuM grahaNa thAta, paraMtu A nyAya teno apavAda che.)
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana samAdhAna - tamArI vAta barAbara nathI. kAraNa lokamAM to avayavo ja arthavAnuM hoya che, samudAya nahIM. AthI avayavo ja phaLane bhajanArA thAya che, samudAya nahIM. je nagarajano pAse dhana ke gAyo hoya tene ja te dhana, ghI ke dUdha vigere upayogamAM Ave che, bIjA nagarajanone nahIM. to pachI maryAmi nAra ItyAdi prayogo kema karAya che ? to samajavAnuM ke samudAyamAM mAlyatva vigere dharmano pradhAnatAe asaMbhava hovAthI avayavanA dharmano samudAyamAM upacAra karIne e rItanA prayogo karI zakAya che. ApaNI carcAmAM to padasamudAyamAM pradhAnatAe arthavattA saMbhave che. (jemake sAdhuIne kUte A padasamudAyamAM pradhAnatAe arthavattA che, tethI avayavanI arthavattAno samudAyamAM upacAra karavAmAM koi pramANanathI. tethI'pada arthavAnuM che, mATe upacArathI padasamudAya paNa arthavAnuM che evuM tame nahIM kahI zako ane padasamudAya jo arthavAnuM nathI, to nAmasaMjJAnI tene prApti paNa nathI. bIjI rIte tamArA praznano javAba ApIe to nATyama naram, jori nara sthaLe avayavadharmano samudAyamAM upacAra che ja nahIM, paraMtu roDaca phrati UM, ahIM jema yaugika vyutpattine laine) vyapadeza karAyo che, tema mAlyA. sa iAvyutpattine laine 'prANyi: 7.2.46 sUtrathI matvargIya ma pratyaya lAgIne mArA zabda banyo che. temaja mit zabda manta: satsaMkSmi vyutpatti pramANe 'gopUrvAvatao(A) 7.2.pa6 sUtrathI komar zabdane | pratye lAgI te pRSodarAdi gaNano hovAthI | pratyayano lopa thatA niSpanna thayo che. A vyutpatti pramANe jemAM dhanADhaya loko vase che tevuM A nagara ane jemAM gAyavALA loko vase che tevuM A nagara' Avo artha thavAthI AkhA nagarane dhanADhaca ke gomat batAvavAno prazna raheto nathI. tethI avayavadharmano samudAyamAM upacAra mAnavAnI jarUra paNa rahetI nathI. (8) sUtramAM zabdane nAmasaMjJAnuM vidhAna karAve chate zabdasamudAyarUpa vAkyane nAmasaMjJAno prasaMga ja na hato. chatAM sUtramAM vAkyane nAmasaMjJAno pratiSedha karyo che, tenAthI ja jaNAya che ke zabdasamudAyane paNa nAmasaMllAnI prApti mAnI che. tethI vAkyabhinna samAsAdi (zabdasamudAya) ne paNa jarUra nAmasaMjJA thaze. (A) "pUrvAvata run 7.2.56' sUtrathI tri zabdanI niSpatti mATe te sUtramAMthI ta: padano yogavibhAga karavo. jethI te sUtrano artha ja zabda che pUrvamAM jene evA ma kArAnta zabdathI pratyaya thAya che' temana thatA zabdapUrvakanA koipaNa zabdane rU pratyaya thAya che' Avo thavAthI jAtrA zabda nA kArAnta hovA chatAM tene te sUtrathI rU pratyaya thaI zakavAnA kAraNe tra zabda banI zake. zabdanI niSpatti A pramANe samajavI. vAM samUha: A arthamAM je zabdane tra temaja mAn pratyaya lAgavAthI jotrA zabda bane. pachI jotrAgaTyUmi vyutpattine laine notrA zabdane ru pratyaya lAgavAthI natri zabda bane che.
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 189 arthAt sUtrastha gavAvayam sthaLe taddhitraH tatsamrAjJI evo paryAdAsa nahovAthI vAkyathI anya arthavatpadasamudAya rUpa samAsAdine nAmasaMjJA thaze. jemake - 21.2.27 (a) citrA Avo yastha sa = citrguH|' (b) rAjJaH puruSaH = rAnapuruSa:| (c) parisamApto guDa: = (7.rU.12 sUtrathI) vahunuDo drAkSA A traNe sthaLe nAmasaMjJA thavAthI 'nAmnaH prathame0 2.2.rU' sUtrathI si vibhaktinI utpatti thai zakI. (9) sUtramAM arthavar pada kema mUkyuM che ? zaMkA HsUtramAM adhAtuvi vAvayam che, tyAM paryAdAsa nag no Azraya karavAthI dhAtu vigere arthavAn(A) hovAthI tandritra: tatsadazaH evA arthavAn ne ja nAma saMjJA thaze. to sUtramAM nirarthaka arthavar pada kema mUkyuM che ? samAdhAna :- ahIM paryuMdAsano Azraya karIe to dhAtu vigerethI bhinna zabdomAM kayA dharmane laine dhAtu vigerenI sadazatAno Azraya karavo ? enI apratipatti thaze. vaLI game te dharmane laine sadazatA jovA jazuM to zabdatvAdi keTalAka dharmo evA che ke je dhAtu vigeremAM ya hoya ane anarthaka evA zabdamAM paNa hoya. tevA dharmane laine jo sadazatAno Azraya karazuM to anarthaka zabdone paNa nAmasaMjJAno prasaMga Avaze. tethI jenI nAmasaMjJA karavAnI che te saMzI kevo hovo joie ? teno nirdeza karavo jarUrI hovAthI sUtramAM arthavat e pramANe saMjJIvizeSano nirdeza karyo che, jenAthI anarthaka saMjJIno vyavaccheda thaze. - (a) vanas (b) dhanam 2 van (rU21), thar (324), * 'varSAvava: vistave .rU.21' - van + an = vana + ,i dhan + an = ghana + siM, * 'ata: svamo0 1.4.57' - vana + gam, ghana + am, * 'samAnAmo0 1.4.46' - vana + m = vanam, ghana + m = dhanam| zaMkA H- anarthaMkane nAmasaMjJA thai jAya to zuM vAMdho Ave ? samAdhAna :- uparokta vanam ane dhanam prayogasthaLe pratyaya sivAyano je v Ja r ane pJa r Ama vargono samudAya che tyAM anarthaka evA dareka varSe varSe nAmasaMjJA thavAno prasaMga Avaze. (A) dareka dhAtune arthavAn mAnIne A zaMkA karAya che, paraMtu kharekhara evuM nathI. keTalIka dhAtuo anarthaka paNa che. jemake phLa adhyayane, raMga smaraNe. A dhAtuo RSi pUrvaka ja arthavAna che, kevaLa nahIM. dhAtugaNapAThamAM je arthanirdeza karyo che, te samudAyArthano avayavamAM Aropa karIne karyo che. (juo-ji.bu.nyAsa 'pA.sU. 1.2.45')
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 190. zaMkA - vana ane dhana to dhAtu che ane A sUtramAM adhAtu ema kahI dhAtune nAmasaMjJAno niSedha che. to zI rIte A dhAtunA dareka vargane nAmasaMjJA thavAno prasaMga Ave? samAdhAna - dhAtusaMjJA kriyAvAcaka zabdasamudAyane lAgu paDe che. van ane dhan A zabda samudAya kriyAvAcaka hovAthI tene dhAtusaMjJA lAgu paDe, paNa tenA pratyeka vargo kAMi kriyAvAcaka nathI. mATe temane dhAtusaMjJA lAgu paDI zakatA sUtranA mAtu aMzane laIne vana ane dhana dhAtunA pratyeka varNane prApta thatI nAmasaMjJAne vArI zakAya ema nathI. Ama nAmasaMzA pAmelA te dareka varNane vibhaktinA pratyaya lAgu paDavAno prasaMga Avaze. zaMkA - bhale Avargone nAmasaMjJA lAgu paDI jAya, chatAM vibhaktinA pratyayo 'nAna: pratha0 2.2.rUra' Adi sUtromAM batAvyA pramANe ekatva, dvitva ane bahusaMkhyAvALA karmAdi kArakarUpa arthanAvAcaka nAmane utpanna thAya che. mana tathA mAM svargo nirarthaka hovAthI (arthAt teo saMkhyAvALA karmAdikAraka rUpa koipaNa arthanA vAcakana hovAthI) temane nAmasaMjJA lAgu paDe to paNavibhaktinA pratyayo utpanna na thaI zakavAthI koI doSanahIM Ave. samAdhAna - avyayo(A) jema saMkhyAvakarmAdikAraka rUpaarthanA vAcakana hovAchatAM tyAM vibhakti utpanna thAya che, tema prastutamAM paNa nAmasaMjJA pAmelA r r tathA m banaA nirarthaka vargone vibhaktinA pratyayo utpanna thaze. athavA bIjI rIte kahIe to 'nA: pratha0 2.2.22' sUtramAM nAna: prathamA'ATalA aMzano yogavibhAga) (sUtravibhAga) karazuM, jethI sUtrano artha nAmane prathama vibhakita thAya che Avo thavAthI nAmasaMjJA pAmelA uparokta nirarthaka (= saMkhyAvat karmAdikArakarUpa koipaNa arthanA avAcaka) vargone paNa prathamAnA rasa Adi vibhaktinA pratyayo utpanna thai zakaze. zaMkA - paNa A rIte nAmasaMjJA lAgu paDavAthI vibhaktinA pratyayo utpanna thaI jAya to zuM pharaka paDe che? samAdhAna - r ma ane m nA nAmasaMjJA pAmelA ne vibhaktinA vigere pratyaya utpanna thavAthI te pada bane ane tema thatA nAno no 2.2.22' vigere sUtrothIno lopa thavo vigere aniSTa kAryo thavAno prasaMga Ave. A Apattina Ave te mATe sUtramAM arthava padamUkI koipaNa arthavAna zabdane nAmasaMjJA karavAnuM sUcavyuM che. - ma ane varNoarthavAnuM na hovAthI temane nAmasaMjJA ja lAgu paDavAthI vibhaktinA pratyayonI utpattine laIne have teo pada na banI zakatA no lopa vigere Apatti nahIM Ave. [A carcA laghunyAsamAM nIce pramANe batAvI che.] (A) navyAnAM saMdhyA-rasanvanyAmAvADamati mahAsaMrayA sUcitatvena... (rU.ra.7 cAsanu.) (B) yoga eTale sUtra. tenA be TUkaDA karI tene be sUtratulya mAnavuM tene yogavibhAga" kahevAya. kvacit iSTaprayoganI siddhi mATe sUtramAM yogavibhAga karavAmAM Ave che.
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 191 zaMkA - je arthavat na hoya tene nAmasaMjJA thai jAya to zuM vAMdho che? samAdhAna - vyutpattipakSe vana samajo, dhana zatre e pramANe va ane dhan dhAtu uparathI jema vana ane dhana zabdo niSpanna thayelA manAya che, tema avyutpattipakSeA) vana ane dhana zabdomAM dhAtu ane pratyaya AvA koi vibhAga manAtA na hovAthI vana ane dhana zabdo akhaMDa manAya che. tethI jyAre avyutpatti pakSano Azraya karAya tyAre vana, dhana e akhaMDa zabda ja arthAt bane, tenA vanke dhan avayava nahIM. have sUtramAM jo arthava padano nivezana karAya to anarthaka evo vake ghana avayava paNa nAma thavAthI nAnaM: prathamaitA. ra.2.3' vigere sUtrathI tene svAdri pratyaya thatA te pada banavAthI 'nAno no 2..22' sUtrathI na nA lopano prasaMga Avaze. zaMkA - chatAM vyutpattipakSano Azraya karIe to e prakRti (dhAtu) ane ma pratyayahovAthIvana arthavAnuM che ja. tethI van nAma banavAthI dri pratyaya para chatAM lopano prasaMga che. samAdhAna - vyutpattipakSa e dhAtu hovAthI dhAtu padathI ja tene nAmasaMjJAnuM varjana siddha che, tethI - lopano saMbhava ja nathI. (10) zaMkA - mAno ke koka vyaktie uccAraNazaktinI vikalatAnA kAraNe je evo prayoga karavAnA badale jo prayoga karyo. have tenI samIpamAM rahelI vyaktine ko'ka trIjI vyaktie pUchyuM ke - "pelA bhAi zuM bolyA?" tyAre A vyakita pelAnuM anukaraNa karatA kaheze ke - " ema bolyA.' to prazna e che ke anukaraNarUpamA jo zabda nAma kahevAya ke nahIM? samAdhAna - ame Ano javAbasyAdvAdano) Azraya karIne ApazuM. (1) jo anukArya-anukaraNanI C) (A) avyutpanna zabdomAM prakRti ane pratyaya evo vibhAga ghaTato nathI, te rUDhi zabdo che. (B) anukartA jyAre nAma7-dhAtutva vigere dharmonI apekSAe koika zabdanuM anukaraNa kare che, tyAre nAma-dhAtu vigere anukAryane uddezIne thanArA kAryo anukaraNamAM paNa thaze. paraMtu anukartA jo 'zabdavIrUpa sAmAnyadharmane laIne ja nAma-dhAtu vigerenuM anukaraNa kare to nAma-dhAtu vigerene uddezIne thanArA kAryo anukaraNamAM nahIM thAya. Ama anukartAnI vivakSArUpasyAdvAdanA baLathI ubhayapakSa saMbhave che. Ane ja keTalAka vaiyAkaraNo zabdArthanuM anukaraNa ane zabdanuM anukaraNa ema be prakAre varNave che. (vizeSa jANavA nyAya samuccaya" nI 'prakRtivanuM rA'nyAyanI taraMgaTIkA juo.) anukArya eTale jenuM anukaraNa karavAmAM AvyuM che te mULa vaktAno zabda. jemake prastutamAM uccAraNa zaktithI | vikala evI prathama vyakitae uccArela jo zabda anukArya che. tathA anukaraNa eTale anukArya (mULa vaktAnA zabda) mAM jevI varmAvalI che tevA prakAranI ja varSAvalIpUrvaka punaH uccArAyelo zabda. jemake rAmIpavartI vyakitae jo ema kareluM anukaraNa.
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana abhedarUpe vivakSA haze to anukAryamAM arthavattva na hovAnA kAraNe tenAthI abhinna anukaraNamAM paNa arthavattvano abhAva hovAthI anukaraNane nAmasaMjJA nahIM thAya. tethI anukaraNa svarUpa 'm' ne nAmasaMjJA na thavAthI vibhaktinA pratyayo na lAgatA orUpe ja rahevAnA kAraNe o + ti + Jayam + JAha = vityayamA prayoga thaze. (2) anukAryaanukaraNanI jyAre bheda rUpe vivakSA haze, tyAre anukAryamAM bhale arthavattva na hoya, chatAM tenI g + o... varNAvalI svarUpa je artha (vastu) che, tenuM o zabda (anukaraNa) pratipAdana karanAra hovAthI arthAt anukaraNa zabda anukArya zabdanA svarUpAtmaka arthano bodhaka hovAthI te arthavAna che, tethI tene nAmasaMzA thaze. jemake ko'ka vyakti 'pavRti'bole to tenuM bhedavivakSAe anukaraNa karanAra 'patimA' evo prayoga karaze. arthAt pati arthavAna thavAthI tene nAma saMjJA thavAthI svAti no am pratyaya thaze. te ja pramANe 'va: samurvyaye', 'neviMza: rU.rU.24', 'parAverneH rU.rU.28' ahIM kramazaH = avyaya tathA vid ane khri dhAtunuM bheda vivakSAe anukaraNa hovAthI te arthavAna thatA nAmasaMjJA thavAthI temane vinA pratyayo thayA che. jo ke avyaya nAmasaMjJaka hovA chatAM tene lAgelA vibhaktinA pratyayo lopAi jAya tathA dhAtune sthAvivibhaktinA pratyayo na lAgI zake. paraMtu ahIM te avyaya ane dhAtunuM bheda vivakSAe anukaraNa che. mATe 7 avyaya tathA vid ane ni dhAtunI varSAvalI rUpa arthanA bodhaka kramazaH = zabda avyaya na gaNAya tathA vid ane ni zabda dhAtu na gaNAtA nAmasaMzaka banelA teone ahIM syAvi vibhaktinI utpatti thai che. zaMkA H- uccAraNazaktivikalatAvaza koi vyakti nauH ne badale jo evo ayathArtha prayoga kare to paNa tenAthI khAMdha-ziMgaDA-pUMchaDI ane sAsnAdivALo gAyapadArtha to pratIta thAya che ja. to 'o anukAryamAM arthavattva na hoya' evuM tame kema kahyuM ? (mULa ahIM zaMkAkAra o anukAryane arthavat batAvI abheda vivakSA mujaba tenAthI abhinna o anukaraNane paNa arthavat batAvI nAmasaMjJA karavA mAMge che) samAdhAna tamArI vAta sAcI che ke ayathArtha evA o zabda dvArA arthapratIti thAya che. paraMtu tyAM sAkSAt o zabda dvArA arthapratIti nathI thatI, paraMtu yathArtha evA goH zabda dvArA arthapratIti thAya che. mULa saMbhaLAyelo ayathArtha no zabda H evA yathArtha zabdaprayoganuM smaraNa karAve che ne tenA dvArA arthapratIti thAya che. = AvuM kema ? to dareka zabdano amuka cokkasa arthamAM saMketa hoya che. tethI te te zabdanA zravaNathI te te cokkasa arthanI pratIti thatI hoya che. saMketa vinAno zabda arthanuM pratipAdana karavAmAM asamartha hoya che. ayathArtha zabdo saMketa vinAnA hoya che. koipaNa arthavizeSamAM temano saMketa hoto nathI. kemake jo temano arthamAM saMketa mAnIe to atiprasaMga doSa Ave. tethI tevA zabdo arthanuM pratipAdana karavAmAM asamartha hoya che. jo ayathArtha prayoga hovAthI tenA dvArA gAyabaLada vigere padArthanI pratIti zakya ja nathI, chatAM pratIti thAya che. tethI mAnavuM paDaze ke "o zabda oH nuM smaraNa karAvavA dvArA arthapratIti karAve che.' Ama o (anukArya) mAM arthavattva asiddha che.
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 183 1.1.27 zaMkA - nAmasaMjJAnA nimittarUpe grahaNa kareluM arthavatva to lokavyavahAramAM jenA prayoga thAya che tevA vAkya ke padamAM ja hoya, prakRtimAM nahIM. kemake varNanI jema kevaLa prakRtithI zabdavyavahAra karAto na hovAthI arthAt kevaLa prakRtino prayoga karAto na hovAthI tenAthI artha jaNAto nathI. pratyaya sahita prakRti hoya to ja artha jaNAya che. mATe pratyaya sahita prakRti ja arthavatI che, kevaLa prakRti nahIM. caka doSa je pratyaya sahita prakRti arthavatI bane che, te pratyayo ati pratyayo to ja lAge, cAdi che. e pratyayo nAma ne ja lAge, bIjAne nahIM. nAma saMjJA * jo te nAma thI paramAM hoya. to ja prApta thAya, jo te arthavad hoya. arthavasva to ja Ave, jo garNavattA to ja Ave. tene sthati pratyayo lAge. ri pratyayo to ja lAge che te nAmanI | jo tene hi paramAM hoya. Ama punaH punaH tenuM Avartana thayA karaze, je vaA) | pratyayo lAge doSa che. A doSathI haNAvAnA kAraNe kevaLa prakRtimAM arthava7 nAmasaMjJA to ja prApta thAya che nahIM manAya. jo te arthavavuM hoya samAdhAna - tame kahelo cakradoSa nathI Avato, kAraNa ke vanaca prakRteH arthavattA nopadyate, vattAprayogAt A anumAnamAM vanacakayor hetuthI tame arthavattAnI anupapadyamAnatA siddha karavA jAo cho, paNa tamAro vanasyapriyo : hetu anyathAsiddha (khoTI rIte sthApita karelo) che. tame ema mAnI beThAcho ke kevaLa prakRtine arthavatI mAnavAmAM Ave to teno prayoga thavo joie.' paNa evuM nathI. kevaLaprakRtino prayoga karavA jaie paNa kharA, paraMtu ra vattA prakRti: kAvya, vattA pratya:'nyAyanA kAraNe prakRti-pratyaya nityasaMbaddha hovAthI kevaLa prakRtino ke pratyayano prayoga thaI zakato nathI. bAkI tenAmAM arthavattA to anvaya8) vyatireka dvArA siddha ja che. zaMkA - ame zaMkA zuM karIne tame javAba zuM Apyo. ame zaMkA karIke kevaLa prakRtimAM arthavattA ghaTatInathI" ne teno javAba ApavAnA badale kevaLa prakRtino prayoga kema thato nathI?' teno hetu ApavA tame besI gayA. amArI vAta to e che ke prakRti-pratyayarUpasamudAyanoja lokavyavahAramAM prayoga karAto hovAthI prakRtirUpa avayavamAM arthavattA aprasiddha che." samAdhAna - ame kahyuM to kharuM ke anvaya-vyatireka dvArA prakRtinI arthavattA siddha che. have te kaI rIte siddha che, tenI prakriyA batAvIe. sau prathama to anvaya" eTale vivakSita zabda hote chate amuka cokkasa arthanuM hovuM ane (A) tatakSAzyapekSitatvani vacana nirasa vA (B) goDanama: tti zarbhAva: (C) vyatire : zAma tanavAma:..
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana vyatireka' eTale te vivakSita zabda gerahAjara hote chate te arthanuM paNa nahovuM. jemake vRkSa: zabda sAMbhaLIe, tyAM vRkSa akArAnta zabda che, si (jI pratyaya che. vRkSa: thI 'mULa-zAkhA-thaDa-phaLa-phUlavALApaNuM tathA eka saMkhyA ATalo ApaNane arthabodha thAya che. have vRkSo prayoga sAMbhaLyuM chate pUrvoccarita vRkSa: zabda karatA A zabdamAM thoDIka bhinnatA pratIta thAya che. vRkSa: zabdanI apekSAe AmAM koika zabda hIna thayo che, koka zabda navo Avyo che, ne koika zabda sthira rahyo che. arthAt si (jI pratyaya hIna thayo che, te pratyaya navo Avyo che ne vRkSa zabda TakI rahyo che. e ja pramANe 'artha aMge vicArIe to tyAM koika artha hIna thayo che, koI artha navo Avyo che ne keTalokaarthayathAvat rahyo che. jemake ekatvahIna thayuM che, ddhitvaartha pedA thayo che ne mULa-zAkhA-thaDa-phaLa-phUlavALA -paNuM artha TakI rahyo che. enAthI ApaNe samajI zakIe chIe ke je zabda hIna thAya che teno e ja artha hovo joie ke je artha paNa hIna thAya che. je zabda navo Ave che teno e ja artha hovo joIe ke je arthanavo utpanna thAya che. ne je zabda sthira TakI rahe che teno artha e ja hovo joie ke je artha sthira TakI rahe che. A rIte kevaLa prakRti-pratyaya prayoga na karAtA hovA chatAM anvaya-vyatireka dvArA temanI arthavattA siddha thaI. zaMkA - jo eka zabda eka ja arthamAM niyata (eka ja arthanovAcaka) hota to anvaya-vyatireka dvArA siddha thAta ke "A artha prakRtino che ane A artha pratyayano che." paraMtu evuM nathI. evuM paNa jovA maLe che ke eka ja padArthanAvAcaka aneka zabdo hoya. jemake, zakya, purudUta ane puravra zabdo 'indra' padArthanA vAcaka che. ema lakhyuM, koSTa ane sUta zabdo koThI' arthanAvAcaka che. ghaNIvAra eka ja zabda aneka arthavALo hoya che. jemake basa zabda AMkha, jugAranA pAsA ane baheDAno vAcaka che. pada zabda paga, vastunA cothA bhAga tathA bhAga sAmAnyano vAcaka che ane mApa zabda aDada, mApa vizeSa tathA sonA ke tAMbAnA sikkA vigereno vAcaka che. samAdhAna - bhale eka zabdanA aneka artha thatA hoya ke aneka zabdono eka artha thato hoya, e kahIne tamAre kahevuM che zuM? zaMkA - amAre kahevuM che ke makSa vigere zabdanA aneka artha thatAM hovAthI malazabdasarve vakSasgarvasarvam ane akSarabdAmA -samAva: Avo anvaya-vyatireka maLI zakato nathI. kemake jyAre gata zabda "baheDA' vigere arthane jaNAvato hoya tyAre 'cakSu arthane lagatI anvaya-vyatireka na maLI zake ema jyAre te 'cakSuarthane jaNAvato hoya tyAre baheDA" vigere arthanI sAthe tenA anvaya-vyatireka na maLI zake. evI rIte jyAManeka zabdono eka artha thato hoya tevA indrArthaka zatra, purudUta, purA sthaLe paNa zIrve rUddhArthasarvam ane zabdAmAve
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.1.27 195 rUADamAva: Avo anvaya-vyatireka maLI zakatA nathI. kemake ghaNIvAra indra' arthane jaNAvavA za zabdane badale purandara zabda vaparAyo hoya che. Ama zabdonA judA judA eka ja artha na thatA hovAthI anvaya-vyatirekane laIne temanI arthavattAno nizcaya thai zakato na hovAthI prakRti-pratyayanA samudAyanI arthavattAnI siddhi bhale thAya, paNa A prakRtyartha che ane A pratyayArtha che' e siddha thaI zake ema na hovAthI prakRti ane pratyayanA artha judA pADavAne badale badhA ja prakRtinA artha thAo. jemake , madhu ane nirit zabdasthaLe si pratyayano lopa thatA ekatvAdi artha prakRtino ja saMbhave che. samAdhAna - vRkSa:, ni vigere sthaLe ke jyAM pratyAyano lopa nathI thayo tyAM ekatvAdi artha prakRtino zI rIte saMbhavaze? athavA jo badhe prakRti ja ekatvAdi saMkhyAnIvAcaka banavAnI hoya to vibhaktinA pratyayano prayoga ja zA mATe karavo paDe? zaMkA - jema dhAtu-upasarga sthaLe dhAtu ja badhA arthano vAcaka hoya che, chatAM upasargano arthanA dyotaka rUpe bAjumAM prayoga karavAmAM Ave che, tema vRkSo, na vigere je prayogasthaLe pratyaya lopAyA na hoya tyAM temane prakRtithI vAcya ekatvAdi arthanA dyotaka rUpe samajavA. A rIte bhale ekatvAdi saMkhyA prakRtithI ja vAcya banatI, chatAM prakRtigata te ekatvAdi arthane ghotita karavA bAjumAM vibhaktinA pratyayono prayoga karavo jarUrI che. athavA bIjI rIte vicArIe to pratyaya ja badhA arthano vAcaka thAo. jemake eTale 'viSNu ane gaNya (= vino:) apatya vigrahane laIne ma prakRtine 'mata rUn 6.2.22' sUtrathI pratyaya lAgatA vaLevI 7.4.68' sUtrathI prakRtino lopa thatA phakta pratyayarUpa zabda bane che. ahIM viSNuno putra AAkho artha' pratyayAtmaka zabdamAMthI ja prApta thAya che. tethI pratyayane ja arthano vAcaka mAnavo joIe ane prakRtine temAM sahAyaka mAnavI joie. arthAt artha pratyayathI jaNAya ane prakRti sahakArI kAraNa bane. have A banne paikInA prakRti sarvaarthanI vAcaka bane che A pakSa mujaba prakRtinI arthavattA siddha thAya che, paNa pratyaya sarvaarthano vAcaka bane che A pakSe prakRti arthavatIrUpe siddha nathI thatI. Ama prakRtine nAmasaMjJAna thaI zakavAno doSa emano ema Ubho ja rahe che. samAdhAna -"prakRti athavA pratyaya ja badhA arthanAvAcaka bane che? AvuM mAnazuM to vRkSa vigere prakRti ane si vigere pratyaya sAmAnya zabda banI jaze. sAmAnya zabda koi vizeSa bodhaka zabda pAse na hoya athavA prakaraNAdi upasthita hoya to vizeSa arthane batAvato nathI arthAt te sAmAnyathI sarvaarthano vAcaka bane che. TUMkamAM prakaraNAdine sApekSa rahIne je zabda vizeSa arthano bodha karAvI zake evo hoya tene sAmAnya zabda kahevAya. paraMtu vRkSa vigere prakRti ane si vigere pratyaya sthaLe AvuM jovAmAM AvatuM nathI. prastutamAM to kevaLa vRkSa bolAtA prakaraNAdinI upasthiti
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 196 vinA ja svAbhAvika rIte arthavizeSanI pratIti thAya che. AthI ame evuM mAnIe chIe ke vRkSa vigere zabdo ane rasa vigere pratyayo sAmAnya zabda nathI. have jo A sAmAnya zabda nathI to prakRti prakRtinA arthamAM varte che ane pratyaya pratyayanA arthamAM varte che tema mAnavAnuM rahe. jo prakRti ja sarvaarthane kahe arthAt pratyayArtharUpe iSTa evA ekatva, dhitva vigere saMkhyArUpa arthane paNa te ja kahe to vRkSa kahevAtA sAmAnyathI ekasAthe ekatva, kitva ane bahutva A sarvasaMkhyA pratIta thavI joie.(A) evI rIte pratyaya jo prakRtyartha rUpe iSTa evA paNa arthane kahe to si vigere pratya ekasAthe badhA ja nAmonI (= prakRtinA) arthone jaNAvavA joIe. paraMtu AvI pratIti thatI nathI. jenI pratItina thatI hoya te vAtane svIkArI na zakAya. Ama prakRti potAnA saMketita arthavALI ane pratyaya potAnA saMketita arthavALo thavAthI arthavatI prakRtine nAmasaMjJA thaI zakaze. zaMkA- uparokta vAta to barAbara che. paraMtu have bIjI vAta e ke ra vigere avyayo te te arthanAvAcaka nahIM paNa dyotaka che. mATe temane abhidheyArtha (vAcyArtha) na hovA chatAM ghotyArtha hovAthIghoTArthane laIne paNa bhale temane nAmasaMjJA siddha thAo. paraMtu jemane dyotyArtha paNa nathI temane nAmasaMjJAna thavI joIe. jemake - uti, niti; nambate, prastavate A sthaLe je artha unnati (laMgaDAto cAle che) no che, te ja artha niti no che ane je artha nisvate (laTake che) no che, te ja artha prahnasvate no che. Ama spaSTa che ke ahIM ni ane upasargarUpa avyayo anarthaka che. have anarthaka hovAthI temane nAmasaMjJA nahIM thAya. nAmasaMjJAna thavAthI temane vibhaktinA pratyaya lAgIna zakatA teo pada nahIM banI zake ane pada na banI zakevAthI padasaMjJAne laIne thatA kAryo temane nahIM thai zake. arthAt mArUM prayuta niyama mujaba temano prayoga ja nahIM thaI zake. samAdhAna - tame ni ane jhane nAmasaMjJAna thaI zakavAthI yAdi vibhaktinI anutpatti thatA teo pada nahIM banI zake enI vAta karo cho. paNa mAno ke temane nAmasaMjJA thAta to paNa temane sAdi vibhaktinI utpatti zI rIte thAta? kemake svAdi vibhakitanI utpatti phakta nAmasaMjJAne avalaMbIne nathI, paraMtu ekatvAdi saMkhyAne paNa avalaMbIne che. avyayone liMga-saMkhyAno anvaya na hovAthI saMkhyArUpa kAraNa khUTatA Ama paNa ni ane 4 upasarga rUpa avyayane vibhaktinI utpatti nahotI thai zakavAnI ane teo pada nahotA banI zakavAnA. (A) jo ke prakRti sarva arthanI vAcaka manAvA chatAM si vigere pratyayone ghAtakarUpe svIkAryA hovAthI ekasAthe badhI saMkhyA pratIta thavAno prasaMga na Ave. kemake ghAtaka zabda vAcaka zabdamAM suSuptapaNe pahelAM te te arthane prakAzamAM lAvavAnuM kAma kare che, je pratItino viSaya bane che. bAkIno artha suSuma paDyo rahevAthI tenI pratItino savAla ja raheto nathI. evI ja rIte pratyaya jo sarvaarthano vAcaka bane to tyAM paNa A rIte samajavuM. chatAM 'bacAva8AneAryam nyAya mujaba prakRti ane pratyayanA alaga alaga artha siddha thaze. (B) pANini vyAkaraNamAM tidghatiDa: 8..28' sUtra che. jenAthI atyAghA padathI paramAM rahela tyAghA pada anudAtta thAya che. have jo ni ane jhane padasaMjJA na thAya to temanAthI paramAM rahelA unnati ane tate kriyApada atyAghanta padathI paramAM na gaNAtA te anudAtta thavA rUpa kAryana thai zake. A vaidika prakriyAne lagatuM kArya che.
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.4.27. 197 zaMkA - "nA: prathamai0 2.2.32' vigere sUtromAM ekatva, dhitva ke bahutva saMkhyAthI yukta nAmane prathamAdi sAdi vibhaktinuM vidhAna karyuM che, mATe tame ATalA kUdo cho. paraMtu te sUtrano nAna: prathama' ATalo yogavibhAga (sUtravibhAga) karavAthI teno artha nAmane prathama vibhakti thAya che' Avo thavAthI havecAdi vibhaktinI utpattimAM nAmane saMkhyAno anvaya thavo jarUrI na rahetA jo ni ane ane nAmasaMjJA thai hota to temane svAdi vibhaktinI utpatti thai zakavAthI teo pada banI zakata. paraMtu ame kahyA pramANe temane nAmasaMjJA nathI thai zakatI, mATe temane vibhaktinI anutpattine laine padasaMjJA nathI thai zakatI. have tame ema paNa na kahetA ke AcAryanI pravRttithI anarthaka evA paNa ni ane ane arthavAnuM nAma jevA kAryo thaze. AcAryanI pravRtti A pramANe che - AcAryazrIe anarthaka evA paNa upa-pari avyayone 'dhAto. pUnArtha rU.2.2' sUtramAM utAryAdhipari' aMza mUkI 'tivaca0 rU.1.4ra' sUtraprApta samAsanA niSedha mATe gati-upasarga saMjJAno niSedha pharamAvyo che. Azaya e che ke 'dhAto pUnArtha0 rU.2.?' sUtrathI dhAtunA saMbaMdhI , Adi avyayone upasargasaMjJA karavAmAM Ave che ane pachI 'karyAnuM rU.2.2' sUtrathI upasargasaMjJA pAmelAM dhAtu saMbaMdhI avyayone gatisaMjJA karavAmAM Ave che. gatisaMjJA karIne tivIr rU..4ra' sUtrathI gatitapuruSa samAsa thai zakavArUpa phaLa meLavavuM che. have 'dhAto. pUnArtha0 rU..2' sUtramAM jatAthafpari' aMza mUkI dhAtu saMbaMdhI gatA evA pari avyayone upasargasaMjJAno niSedha pharamAvyo che ke jethI temane 'karyAdyanu rU.2.2' sUtrathI gatisaMjJA thavA dvArA AgaLa gati tapuruSa samAsa na thai zake. paraMtu pratiSedha haMmezA prAptipUrvakano hoya. madha ane avyaya jo gatArtha hoya eTale ke prakaraNAdivaza dhAtu dvArA ja temano artha jaNAi Ave evo hoya to teo anarthaka banavAthI dhAtu saMbaMdhIna banI zake. kemake eka zabdane bIjA zabda sAthe arthane AzrayIne ja saMbaMdhI (vyapekSA sAmarthyavALA) banavAnuM rahe che. gitArtha dhi-rino koI artha che nahIM. mATe teo dhAtu saMbaMdhIna banI zakavAthI temane upasargasaMjJAnI prApti ja nathI rahetIA) ke jethI tene vAravAnI rahe. chatAM rAtArthAdhipari' kahIne vArI che e ja batAve che ke gatArtha adhi-riavyaya anarthaka hovAchatAM temane arthavAnuM zabda jevAkAryathatA haze, mATe ja upasargasaMjJAno niSedha karavA sUtramAM tApAra' aMza mUkyo haze. AcAryazrInI A pravRttithI jaNAya che ke prastutamAM ni ane i avyayasthaLe paNa teo anarthaka hovA chatAM temane arthavAnuM nAma jevA kAryo thaze, AvuM tame kahevAnA ho to na kahetA. samAdhAna - nA, ame AvuM kAMi kahevA mAMgatA ja nathI. kemake niti ane prastaqte sthaLe ni ane 4 avyaya nirarthaka che ja nahIM, teo arthavAnuM che. (A) 'dhAto. pUnArtha0 rU.2.2' sUtranI vRttimAM dhAtoH sanvI ' ema kahI dhAtusaMbaMdhitA nimittarUpe apekSI che.
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana zaMkA- are ! hamaNAM ja ApaNe vicArato gayA ke ni ane ane ghotyArtha na hovAthI teo anarthaka che? samAdhAna - hA, e vicAryuM hatuM. paNa te ayukta vicAraNA hatI. kemake je zabdane vArtha ke ghotyArthana hoya te zabda vAkyartha mATe anupayogI hovAthI teno prayoga karavo ghaTIna zake. prastutamAM ni ane avyayane ghoyArtha che, paraMtu temano ghotyArtha prakaraNAdi vaza dhAtu dvArA jaNAi jato hovAthI te nakAmo thAya che. mULa vAta e ke ni ane pra upasarga tathA kamazaH ane dhAtu samAna arthavALA hovAthI ni ane ane dhAtvartha sivAyano adhikaghotyArtha nahovAthI temane pUrvAcAryo dvArA anarthaka kahevAya che. bAkIvAstavika teo kAMi sarvathA anarthaka nathI. nivRtti ane prata sthaLe ni ane zabdo prakaraNAdi vaza dhAtu dvArA kahevAtI laMgaDAtA cAlavuM' ane 'laTakavuM' A kriyAvizeSane ja ghotita kare che. jema zaMkhamAM nAMkhelu dUdha zaMkha samAna sapheda varNavALuM hovAthI juduM nathI bhAsatuM, temani ane pranA saMnidhAnane laIne dhAtvartha kriyA kAMi vizeSatAne nathI pAmatI. jemake zeSabhaTTAraka (pataMjali) kahe che ke "A be anarthaka nathI, to pachI Amane anarthaka kema kahyA che? judA arthanA vAcaka na hovAthI anarthaka kahyA che. dhAtu dvArA kahevAyelI ja kriyAne A be kahe che ke je artha samAna che. jema zaMkhamAM dUdha nAMkhavAthI banne samAna vAvALA hovAthI navI vizeSa pratipatti nathI thatI tema.(A)" zaMkA - jo ema che to dhAtu dvArA ja ni ane ghaupasargano artha ukta thai (= kahevAI) javAthI "strrthInAmaprA'nyAya mujaba ni ane pra upasargono prayoga na thavo joie. samAdhAna - nA. evuM nathI. prakaraNAdi vaza jemanA artha jaNAi gayA hoya tevA zabdono paNa spaSTatara bodhane mATe prayoga thato lokamAM jovAmAM Ave che. jemake "adhUpa mAnava' ane brAhmaNo gAnA' ahIM pUpI ane brAhmI nA dvivacanathI ja be artha jaNAi Ave che, chatAM 'ro' zabdano prayoga thato jovAmAM Ave che. zaMkA - paNa A rIte to koi dhArAdhoraNa ja nahIM rahe. 'vRkSa: wttatti' sthaLe vRkSa zabdathI jhADa' artha jaNAI Ave che chatAM tyAM to pApa: A prayogo paNa binajarUrI thavA lAgaze. samAdhAna - nA. evuM nathI. niti, praqte, do apUNo gAnA vigere gatArtha evA je zabdono prayoga jevAmAM Ave che, tevA zabdono ja prayoga karI zakAya che. paraMtu vRkSa: taru: pApa:' AvA prayoga jovAmAM AvatA nathI, mATe tena karI zakAya. zaMkA - samAna artha hovA chatAM unnati nA badale nita prayoga karIe to zuM mAtrAgauravana thAya? (A) upara zaMkAmAM je gatArtha evA adhi-pariavyayanI vAta karI tyAM paNa A ja pramANe anarthakatA samajavI. bAkI dhAtune samAna ja arthane ghotita karanArA teo paNa vAstavikatAe anarthaka nathI.
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.1.27 199 samAdhAna :- A to laukika prayoga che. loka kAMi prayoganI bAbatamAM lAghava-gauravanI samIkSA nathI karatuM. vAta ema che ke samAna artha hovA chatAM jema ko'ka vAkyamAM yava zabda vaparAya che, tema ko'ka vAkyamAM tenAthI anya yAva zabda vaparAya che. ko'ka sthaLe RRSama zabda vaparAya che, to kyAMka vRSabha zabda vaparAya che. amuka sthaLe lagnati vigere zabdo vaparAya che, to amuka ThekANe nihajJati vigere zabdo vaparAya che. temAM jyAre nivruddhati ke pratnamnate zabda vaparAyA hoya tyAre ni-pra zabdane dhAtunA arthanI abhivyaktimAM sahAyakarUpe svIkAravAnA. arthAt teo arthanA kathanamAM dhAtunA sahAbhidhAyI che ema svIkAravAthI koi doSa nathI. mATe ja temane gatArtha kahyA che, anarthaka nahIM. ni ane X no koi artha hoya to te gatArtha (prakaraNAdivaza jaNAi gayo) che ema kahevAnuM rahe. bAkI artha vagara te gatArtha banI ja zI rIte zake ? vaLI 'dhAto: jUnArtha rU.2.OM' sUtramAM dhAtvarthanA ghotaka tra vigerene dhAtvartha kriyAnA yogamAM (saMbaMdhamAM) gati ane upasargasaMjJAnuM vidhAna karyuM che. anarthakane vyapekSAsAmarthya na hovAthI anarthaka adhi--patti ne kriyA sAthe yoga na saMbhavatA temane upasarga ke gati saMjJAnI prApti ja nahotI. tethI 'dhAtoH pUnArtha' sUtramAM'tAryAdhi' kahI dhi-ri ne upasarga ane gatisaMjJAno niSedha pharamAvavo vyartha thAta. chatAM niSedha pharamAvyo che enAthI paNa khabara paDe che ke teo anarthaka nathI thatA paNa gatArtha thAya che. zaMkA :- sUtranA 'adhAtu-vitti-vAvayam' sthaLe 'dhAtu-vitti-vAvayAvanyat' Ama taddhitrastaptaprAhI paryAdAsa nag che ? ke dhAtu-vitti-vAvayaM na Ama niSedhakRt prasantyapratiSedha nag che? samAdhAna :- paryAdAsa nag che. zaMkA H- jo paryuMdAsa nag mAnazo to jar3e ane kye sthaLe ANDa ane ruca nA jhU nI sAthe vibhaktinA ++ pratyayano ! Ama ekAdeza thatA pUrvabhAgarUpa (prakRtirUpa) vibharyaMta sadaza vADe ane vulye ne nAmasaMjJA thavAno prasaMga Avaze. Azaya e che ke gaLyu + ++ ane T + rU avasthAmAM pUrvavartI gaNDa ane Dya prakRti che tathA paravartI phaeN vibhaktino pratyaya che. AnDa ane vuchya prakRtino jJa tathA rphe pratyayano maLIne jyAre r Adeza thAya tyAre '3mavasthAnaninno'nyataravyaparezamA (A) nyAyathI te pUrvavartI prakRtino aMtya avayava gaNAya. Ama rphe pratyaya d AdezarUpe prakRtimAM bhaLI javAthI vAr3e ane kye vibhatyaMta na gaNAya. vaLI pAchA teo arthavAn to che ja. tethI avitti") A paryAdAsa nag pramANe nhe ane kye vibhaetathI bhinna ane arthavAna rUpe vibharyaMtane sadaza hovAthI temane nAmasaMjJA thavAno prasaMga Avaze (ane nAmasaMjJA thavAnA kAraNe 'vinave 2.4.67' sUtrathI (A) pUrva ane para banne sthAnione ThekANe thayelo eka Adeza banne paikInA koipaNa eka sthAninA vyapadezane pAme che. (B) ahIM garbhavatti ATalo jarUrI aMza ja batAvyo che. bAkI apAtu-vitti-vAvayam pramANe vAnDe ane kye e dhAtu, vibhaeta ane vAkyathI bhinna ane ardhavAn rUpe temane sadaza che ema batAvavAmAM paNa vAMdho nathI.
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana isvabhAva thavAnI Apatti Ave.) tethI AvuM na thAya te mATe sUtramAM tamAre AvA sthaLe nAmasaMjJAno pratiSedha batAvavAno rahe. Ama pathudAsanamAnavAmAM doSache. jyAre prasajyapratiSedha svIkAravAmAM koi doSa nathI. kemake tenA pramANe vAnDe ane 9 vibhatyaMta hovAthI temane nAmasaMjJA thavAno prasaMga nathI. samAdhAnaH- ahIM pathudAsanamAnavo ja vyAjabI che, kemake te vidhipradhAna che. vidhipradhAna eTalA mATe che ke temAM niSedha karavo e mukhya nathI, paraMtu jeno niSedha karyo hoya tenA sadazane grahaNa karAvavuM mukhya che. jyAre prasapratiSedha na niSedhapradhAna che, kemake te mAtra vivakSita vastuno niSedha karIne aTakI jAya che. have vivo saMmati nivAravAra cAlukyatva niyama mujaba vidhAyaka vastune jasvIkAravIyukta kahevAya. mATe ahIM paThudAsa na svIkAravo vyAjabI che. tathA prastutamAM prasa pratiSedha nanne svIkAravAmAM vAyabhedarUpa gaurava doSa tathA asamarthasamArakalpanAtmaka doSa paNa Ave che. te ArIte - sau prathama to prasa"pratiSedhana niSedhakRta hoya che ane te niSedha tyAre karI zake, jo te kiyAnI sAthe anvaye pAme. mATe te kriyAnvayI hoya che. adhAtu-vima-vIvI' sthaLe jo prasapratiSedhana mAnIe to tyAM mavati kriyApadano adhyAhAra karI ma (na) no anvaya tenI sAthe karavo paDe. Ama to nanno anvaya dhAtu-vimatti-vAvanI sAthe che. chatAM tene toDI kriyApadanI sAthe tene joDavAmAM vAkyabheda doSa Ave che. ahIM kriyApadano adhyAhAra ane sAmAsikapadano anvaya toDI kriyApadanI sAthe no anvaya goThavavo e gaurava che. tathA samAsa e padavidhi che ane padavidhi'samartha: pavadha: 7.4.rara' paribhASA pramANe samartha padone laIne thAya. 'dhAtu-vima-vIveca' sthaLe jo prasajyapratiSedha mAnIe to te kriyAnvayI hovAnA kAraNena kriyApadane sApekSa gaNAya. "sApekSamasamartha'nyAya mujaba je amukanI sAthe sApekSa hoya te anyavidhio pAmavA mATe asamartha gaNAto hovAthI kriyApadane sApekSa 'na' dhAtu-viparUi-vAvacam pada sAthe samAsa pAmavA mATe asamarthagaNAya. chatAM sUtramAM prasajyapratiSedhanA saMdarbhamAM jo adhAtu-vima-vIvIpadamUkyuM hoya to asamarthapadanA samAsanI kalpanAno doSa Ave. parhadAsa nagna nAmapada sAthe anvaya pAmato hovAthI tyAM A doSa na Ave. mATe prastutamAM pathudAsa nagna ja svIkAravo joIe. zaMkA - paNa ame kahIto gayA ke pathudAsa pramANe vAnDe-vece sthaLe prakRtinA ane vibhaktinAno Avo eka Adeza ubhayasthAnaniSpanna hovAnA kAraNe pUrvavartI 13 ane 3 cene nAmasaMnnArUpa kArya karavAnuM hota chate Adeza javuM ane kaya nuM aMtyAvayava bane. arthAt jANe ane kare ne nAmasaMjJA thavAnI prApti Avaze. masthAnidhyano 'nyAyanI vyavasthA e rItanI che ke jyAM prakRti Adi pUrvavartI vastune koi kArya karavuM hoya tyAM ubhayanA sthAne thayelo Adeza pUrvavartI vastunuM aMtyAvayava bane che. jyAM pratyAdi paravartI vastune koi kArya karavuM (A) prasajyapratiSedha na svIkAravAmAM phAnTe tathA lukya sthaLe paNa upara zaMkAmAM jaNAvela pathudAsana pramANenI Apatti Ave ja che.
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.1.27 201 hoya tyAM te Adeza paravartI vastunuM Adi avayava bane che ane pUrvavartI tathA paravartI bannene ekasAthe kArya karavAnA hoya tevA avasare ubhayasthAnaniSpanna Adeza koino paNa aMtya avayavane Adi avayavanathI banato. A laukikI vivekSA (vyavasthA) kuLavadhUnI jema kyAreya maryAdAne oLaMgatI nathI. arthAt A vyavasthAmAM kyAreya vyabhicAra (bAMdhachoDa) jovAmAM nathI Avato. to pathudAsana pramANe vibhatyaMtathI bhinna ane arthavAnarUpe tene sadazane nAmasaMjJAnuM vidhAna hovAthInapuMsakaliMga kAiDe ane cene nAmasaMjJA thatA vingave 2.4.17' sUtrathI temanA aMtyasvarane hasva Adeza thavAnI Apatti Avaze. samAdhAna - Apatti nahIM Ave. kemake 'tti saMdhyAhnavya' niyama mujaba napuMsakaliMgano anvaya dravyane ja saMbhave. dravyavAcitvanAmamAM ja hoya, vibhatyaMtamAM nahIM. kemake vibhatyaMta zakitapradhAna hoya che. zakita pradhAna eTale kArakazakita che pradhAna jene te. De ane kyuM '3masthAnaniSatro'nyAyanA kAraNe vibhatyaMta nathI manAtA. bAkI vAstavikatAe na jotAvena nAnatve satyapi - saMdhyAprAthanAM DhIyate' niyama mujaba teo prathama vibhaktinA rpha pratyayane laIne kartRtvazaktinA bodhaka hovAthI zaktipradhAna teo vibhatyaMta che, mATe temane napuMsakaliMgano anvayana thavAthI 'vijJave 2.4.17' sUtrathI temanA svarano hasva Adeza thavAnI Apatti nahIM Ave. zaMkA - prakRti ane vibhaktinA pratyayamAM vibhaktinA pratyayo kartutvAdi kArakazaktinA bodhaka hoya che, jyAre nAmAtmaka prakRti zaktimAna dravyanI bodhaka hoya che. jemake 'vaitra: Tchati' ahIM pratyaya kartRtvazaktine jaNAve che. ane caitra prakRti kartRtvazaktithI viziSTa zaktimAna caitra kartAne jaNAve che arthAt gamanakriyAnA kartA evA caitrane jaNAve che. Ama vibhatyaMtathI zakti ane zaktimAna (dravya) banne jaNAtA hovAthI ' nisaMdhyAvadravya' niyama mujaba vibhajyatane paNa liMgano anvaya thaI zake che. tethI vaDe tathA zve ne napuMsakaliMgano anvaya thaI zakatA temanA svaranA hasvaAdezanI Apatti UbhI ja che. samAdhAnaH- asattvavAcI hovAthI avyayane jema liMgano anvayanathI thato, tema vibharyaMtane paNa liMgano anvayanahIMthAya. mATe koi Apatti nathI. kahevAno bhAva e che ke vibhatyaMta kyAMka sAdhana (vibhArtha) pradhAna hoya che. jemake -Akhe ane ruce ; ane kyAMka te kriyApradhAna hoya che, jemake - ramate brAhmaNajnam, ahIM vibharyaMta ramate kriyApradhAna che. De ane ceno artha kASThanA sthAne ane kuSyanA sthAne thato hovAthI ahIM saptamI vibhajyartha 'adhikaraNa" artha pradhAna bane che ane ramate sthaLe ramavAnI kriyA' artha pradhAna bane che. koIpaNa vastuno pradhAnanI sAthe anvaya thAya. ahIM pradhAna adhikaraNatA ane ramavAnI kriyA bane che. je asattvavAcI (arthAt adravyavAcI) hovAthI emanAmAM liMgapratipAdananuM sAmarthya nathI. kemake bhAvazakti eTale ke padArthazakti vicitra hoya che. Ama ahIMnapuMsakaliMgano anvaya nahIM thAya. kemake AgaLa ApaNe joI gayA chIe ke liMga ane saMkhyAno anvaya dravya sAthe thAya che. Ama vaDe ane ce tathA ramate napuMsaka na thavAthI tyAM hasva AdezanI Apatti nahIM Ave.
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana zaMkA - samazyanta vaDe adhikaraNa zaktipradhAna hovA chatAM prathama divacanAnsa vAnDe tikhata: sthaLe jhAnDe dravyapradhAna hovAthI tyAM to napuMsakaliMgano anvaya thavAthI svAdezanI Apatti Avaze ne ? samAdhAna - kAnDe tiSThata sthaLe artha e kASTha UbhAche" Avo thato hovAthI ahIM paNa saMkhyA(A) artha pradhAna bane che, dravya arthanahIM. mATe ahIM paNa napuMsakaliMgano anvaya na thavAthI hasvAdezanI Apatti nahIM Ave. zaMkA - pUrve ApaNe vicAryuM tema vAjhe sthaLe 13 prakRtirUpa avayavane je nAmasaMjJA prApta hatI, te 'masthAnaniSatro' nyAya pramANe huM A prakRti-pratyAyanA samudAyane paNa prApta che. Ama pAnDe nAmasaMjJaka hovAthI te dravyavAcI gaNAya. tethI tene napuMsakaliMgano yoga thavAthI hRsvAdezanI Apatti UbhI rahe che. samAdhAna :- ahIMnAma saMjJA vAstavikatAe kAnuM avayavane thaI che. arthAt te avayavano guNadharma che. 'avayavarmena samulAyanjanAtra na cAvalI' niyama mujaba 1 avayavanI nAmasaMzA phALe A prakRtipratyayanA samudAyane lAgu pADavI vyAjabI na gaNAya. mATe jhAnDe nAmasaMjJaka na hovAthI te dravyavAcIna gaNAtA tene napuMsakaliMgano yoga nahIM thAya. Ama hasvAdezanI Apatti na hovAthI A sUtramAM jhADe jevA sthaLone nAmasaMjJA vAravA koi pratiSedha batAvavAnI jarUra nathI. zaMkA - avayave kRtaM tti samulAyamari viziSTi'nyAya mujaba avayavanuM liMga samudAyane lAgu paDavuM joIe ne? mATe Apatti UbhI ja che. samAdhAna - AnyAya hovAthIja Apattine vAravA mATe avayava dvArA nahIM paNa sAkSAt jene napuMsakatva hoya tene hasva Adeza karavA'vijJave 2.4.17' sUtramAM 's' ane 'taca' pada darzAvyA che. Azaya e che ke "vijJave 24.17" sUtramAM vittave ema sAmI vibhaktino nirdeza hovAthI vi7 ca tasya hasva:' A rIte vartI ane tI padano AkSepa thAya che. Ama to 'vijJa sva:' (napuMsakaliMgamAM vartatA nAmane hrasva thAya che, evuM sIdhIrIte batAvI zakAtuM hatuM, chatAM sat ane tI padano AkSepa karyo che, tethI graMthakArazrIne ahIM kAMika vizeSa artha batAvavo che ke je nAma sAkSAt napuMsakaliMgamAM vartatuM hoya, vaLI pAcho temAM vAstavikatAe napuMsakatva rUpa guNa vartato hovo joie, adhyAropita nahIM, tene ja svAdeza thAya che. paraMtu je avayava dvArA napuMsakaliMgamAM vartatuM hoya tene hasvAdeza nathI thato.' Gzabda sAkSAt napuMsaka che, jyAre krAiDe zabda avayava dvArA napuMsaka che, mATe tyAM hasva Adeza thavAnI Apatti nahIM Ave. (A) matra saMdhyAya ta zarupanAM saMdhyAyA: prAdhAnyAsaMva|i (T. sU. 2.2.47, dyota)
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.1.27 athavA bIjI rIte ya-tIne laIne vizeSa 'je anupajAtavyatireka evuM nAma napuMsakaliMgamAM vartatuM hoya teno svAdeza thAya che? Avo batAvI zakAya. je (A)saMkhyAdinI pratipAdaka vibhakitathI rahita evuM nAma hoya tene anupajAtavyatireka kahevAya. kAzabdanapuMsakaliMgamAM vartatuanupajAtavyatirekanAma che, jyAre jhADezabda saMkhyAdinI pratipAdaka vibhaktithI sahita hovAthI te upajAtavyatirekanAma che. mATe tyAM avayave kRtaM ni'nyAyathI napuMsakaliMgano anvaya thavA chatAM hasvAdezanI Apatti nahIM Ave. AthI ja (= sAkSAt ane anadhyAropita napuMsakatvaguNavALA napuMsaka nAmane hrasva Adeza thato hovAthI ja) 'aa dhyAya : (adbhUta adhyayana karanAra) sthaLe hasva Adeza nathI thato. Azaya e che ke vAjhA zabda kArAnta strIliMga nAma che. paraMtu te ahIM kriyAvizeSaNa hovA chatAM potAnA chaThThA svarUpane tyajyA vinA ja adhyayana kriyAne vizeSita kare che. ahIM prazna thaze ke "plAya kRdanta katRpradhAna che, tethI temAM kriyA gauNa paDI javAthI gauNa evI adhyayana kriyAnI sAthe aSTAno saMbaMdha thai te kriyAvizeSaNa zI rIte banI zake?" paraMtu prAsaM tiH' sthaLe paNa ta kRdanta kartRpradhAna che. tethI tyAM gamana kriyA gauNa paDI jAya che, chatAM jema gauNa evI gamana kriyAnI sAthe saMbaMdha hovAthI 'rtavyartha varka 2.2.3' sUtrathI prAna ne karmasaMjJA thai zake che, tema prastutamAM vIjhA paNa kriyAvizeSaNa banI zake che. have kriyAvizeSaNa napuMsakaliMgamAM hovuM jarUrI hovAthI vIjhA kriyAvizeSaNamAM napuMsakaliMgano adhyAropa karavAmAM Ave che. tema thavAthI tene 'kriyAvizeSaUIn 2.2.4?' sUtrathI dvitIyAno ma pratyaya lAge che ke jeno 'manato tun ?.4.52'sUtrathI lopa thAya che. lopa thavAnuM kAraNa e che ke banato tun 2.4.52' sUtramAM evuM koI vizeSa kathana karyA vinA sAmAnyathI koipaNa nakArAnta sivAyanA napuMsaka nAmanA si-pratyayanA lupunI vAta karI che. have ahIM vANA nAma adhyAropita (upacarita) napuMsakaliMgavALuM che, mATe tenA svarano vistave ra.4.17' sUtrathI hrasva Adeza nathI thato. vRttisthaLe upasarjana (gauNa) pada arthAntarano (= pradhAnapadanA arthano) svIkAra karato hovAthI tyAM anabAropita (anupacarita) napuMsakatva hoya che. mATe tyAM hasva Adeza thai zake che. jemake- senAninam A samAsavRtti sthaLe dIrghaphrakArAnta senAnI zabdano na zabdanI sAthe senAnA: 97m = senanivRtta samAsa thayo che. ahIMsenA : padagauNa hovAthI te pradhAna evAnapuMsakaliMga vunazabdanA arthano svIkAra karato hovAthI samAsamAM senAnI zabda vAstavikatAe napuMsaka bane che. mATe tenA svarano senana ema 'ktine 2.4.17' sUtrathI hasvaAdeza thai zake che. (A) anupajAtavyatirekasya = saMkhyAdipratipAdakavibhaktirahitasyetyarthaH / (pA.sU. 1.2.47 ma.bhASyapradIpodyotanam) (B) A aMge vizeSa jANavA amArA 1.4 nA vivaraNavALA pustakanA pariziSTa-3mAM vRtti, manahasvArthavRtti ane nahattvArthavRtti zabdo jovA.
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana zaMkA - 'vittave 4.27' sUtramAM yahU ane tI AvA koi zabdo batAvyA nathI. to tame e zabdone lai artha zI rIte karI zako? samAdhAna - sAcI vAta che. te sUtramAM sAkSAt vat ane tasya AvA koi zabdo mUkyAM nathI. chatAM AgaLa kahyuM to kharuM ke vijJave ema saptamInA nirdezabaLe vittave vat zarUAM tasya sva:' Ama temano AkSepa karyo che. bAkI jo A rIte tuM ane tasya no AkSepa na karavAno hota to graMthakAra napusaMsya uza: 7.4.55' sUtranI jema te sUtra 'rnivastra' AvuM zuM kAma na banAve? kemake jayaMta sUtra banAvavAthI pitta vartamAna nAna:' Ama vyadhikaraNa vizeSaNa-vizeSyabhAvanA badale vinnavasya nAna:' Ama samAnAdhikaraNa vizeSaNa-vizeSabhAva jALavI zakAta. mATe je karyuM che te badhuM vyavasthita che. (ii) nAma nA pradezo nAma sivavyagnane .2.22' vigere che pArakA zirSa tA.2.28AA --zAveza zirSaDhyo bhavati ni titti, pani parA zA-"puSTi (2.4.68) rUA. ra8. sUtrArtha :- napuMsakaliMgamAM prathama ane dvitIyA vibhakitanA bahuvacananA na ane pratyayano napuMsarca za: 2.4.pa' sUtrathI je zi (6) Adeza thAya che, te zine pusaMjJA thAya che. vivaraNa:- (1) zaMkA - ane prayogamAM zine A sUtrathI saMjJA thavAthI te paramAM hote chate 'pa: 2.4.88 sUtrathI mano svara dIrgha thavAnA kAraNe nAzite prayoga thavAnI Apatti Avaze. samAdhAna - sUtramAM je zi levAno che te "navuM vasya ziH 2.4.11' sUtrathI vihita nara-m nA AdezarUpazi ja levAno che, bIjo nahIM. zaMkA - sUtramAM evuM kyAM jaNAvyuM che ke e ja zilevAno, bIje nahIM? samAdhAna-nyAya che ke arthavada nAnajI ' (A) enAthI arthavAnu evA zi (na- AdezarUpa) nuM ja grahaNa thaze. te vigereno zi arthavAnuM na hovAthI tenuM grahaNa nahIM thAya. tAtparya e che ke kAryo zabda be prakAranA hoya che sArthaka ane nirarthaka tyAM samudAyarUpa zabda 'sArthaka'(B) (A) ardhavALA pratyaya ke prakRtirUpa zabdanuM grahaNa saMbhavatuM hoya tyAre anarthaka evA pratyaya ke prakRtirUpa zabdanuM grahaNa na karavuM. (B) 1 ( Adeza) no bahatva' vigere jemasvataMtra artha che, tema zikti nA ziavayavano svataMtra koi artha nathI. mATe tyAM kramazaH sArthakatA-nirarthakatA che.
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.2.28 205 hoya che ane avayavarUpa zabda "nirarthaka hoya che, kAraNa samudAyamAM ja zakti" (zabdanI arthabodhakatarUpa zakti)nuM jJAna thAya che. have vivakSita koika zabda kyAMka samudAyarUpe hoya che, to kyAMka avayavarUpe hoya che. jemake zi zabda aMge vicAratA nazanA AdezabhUta evo zisamudAyarUpa che, avayavarUpa nahIM. jyAre ziteno zi zitenA avayavarUpa che, samudAyarUpa nahIM. Ama samudAyarUpa (sArthaka) zi ane avayavarUpa (nirarthaka) zi, ema be prakAranA zihote chate sUtrastha zi thI konuM grahaNa karavuM? tyAM prastuta nyAya kaheze ke sArthaka zi nuM ja grahaNa karavuM." athavA bIjI rIte tamArI zaMkAnuM samAdhAna ArIte karazuM. "pratyayaprayo: pravacceva prahA"A) evo nyAya che. enAthI pratyaya ane apratyaya ubhayarUpe saMbhavatA evA zi mAMthI pratyayarUpa zi nuM ja ahIM grahaNa thaze. (2) daSTAMta - (i) pasirna titti (i) pavana para pas + nam padma + zas napuMsarA ziH 2.4.11" pa1 + zi pas + zi svarAcho 2.4.' pAn + zi padman + zi * zirSaH 1.2018 zi ne saMjJA zi ne saMjJA "ni rI: 2.4.8" - pAna + za. padmAn + zi = pAniA = pAnA. pANini vigere bIjA vyAkaraNakAroe ghu' jevI koi ladhusaMjJA vAparavAnA badale 'sarvanAmasthAna evI gurUsaMjJA vAparI che. ahIM koi ema kahe ke "sarvanAmasthAna saMjJA niprayojana nathI. paraMtu te sAnvartha hovAthI tenA dvArA pANini RSine jaNAvavuM che ke 'sarva nAma tiSThati 8i ) vyutpAnusAra Adi sarvanAma sthAnA pratyayo paramAM vartatA saMpUrNa nAma Take che ane e sivAyanA pratyayo paramAM vartatA saMpUrNa nAma nathI TakatuM, kavacit nAmano eka bhAga cAlyo jAya che. jema ke 3 setuSa: prayogasthaLe upa + sadhAtune - (A) vivakSita zabda pratyayarUpe ane apratyayarUpe saMbhavato hoya, tyAM pratyayarUpa zabda ja grahaNa karavo, apratyayarUpa zabda nahIM. (B) ahIM sarva zabda avayavanA kArya (= sAkalya) arthamAM che ane nAma eTale prAtipAdika (= nAmAtmaka zabda). tethI ja Adi pratyayo paramAM vartatA eka paNa avayavanI vikalatA vinAnuM saMpUrNa nAma Take che. mATe teo sarvanAmasthAna saMjJA pAme che. (C) pANini vyAkaraNamAM puliMga-strIliMgamAM si - - nam - nam - zrI pratyayo temaja napuMsakaliMgamAM zi pratyaya sarvanAmasthAna saMjJaka che.
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 pANini sUtra : 'bhASAmAM sarvasa0 rU.2.208' * 'niTi dhAtoranabhyAsasya 6.6.8' siddhahema sUtra * 'taMtra vastu0 1.2.2' * 'gata s 6.4.120' * 'vaveLAnA 7.2.67' 'dharmaLi dvitIyA 2.rU.2' * 'vaso: samprasAram 6.4.2rU?' 35 + sad + vasu 35 + sat sat^) + vavasa 35 + sek + vasu 35 + sev + rUT + vavasa 35+se++vavamu+zama 35+se++'s +zak have A avasthAmAM s (hi.ba.va.) e sarvanAmasthAna pratyaya nathI. tethI tene saMpUrNa nAmane TakAvanAra sarvanAmasthAna saMjJAno abhAva hovAthI r aMza uDI jAya che ane AgaLa sAdhanikAmAM zat nA sno r, no visarga Adeza ane upasevus nA s no v Adeza karavAthI upaseluvaH prayoga siddha thAya che, jemAM upaselum nAma akhaMDa nathI. ahIMdhyAnamAM rAkhavuM ke paseluvaH prayogane siddha karavA 35 + sek + T + 3s + zak avasthAmAM rUT ne uDAvavo jarUrI hato ane tene uDAvavAnuM bIjuM koi nimitta na vartatA sarvanAmasthAna saMjJAnI gerahAjarI rUpa nimittanA baLe uDAvavAmAM Avyo che. Ama pANini RSie batAvelI moTI paNa sarvanAmasthAna saMjJA sAnvartha hovAthI jarUrI che.'' to Ama kahenAranI vAta barAbara nathI. kema ke r ne radabAtala karavAnuM bIjuM nimitta che. r Agama pANini vyAkaraNa pramANe 'vasvAnA.' (pA.pU. 7.2.67) sUtrathI vyaMjanAdi vasu pratyayanA nimitte thayo che, ane siddhahema vyAkaraNa pramANe 'y-6-pR0 4.4.8' sUtrathI vyaMjanAdi parokSAne laine pravarto che. have jyAre uparokata sAdhanikAmAM vastu no s Adeza karavAmAM Ave che, tyAre jema chatranI sAthe teno chAMyo paNa cAlyo jAya che tema T nuM nimitta vyaMjanAdi vastu pratyaya gerahAjara thavAthI 'nimittApAye naimitti. sthApyapAyaH ' nyAyAnusAra r Agama paNa ApameLe cAlyo ja javAno che. mATe 3paseluSaH vigere prayogonI siddhi mATe koi takalIpha paDatI na hovAthI temanI siddhi mATe ATalI moTI sarvanAmasthAna saMjJA karI zas Adi pratyayone te saMjJAnI prAptino abhAva batAvI tenA baLe d ne haTAvavAnI nakAmI mAthAphoDamAM paDavuM yukta na gaNAya. tethI gurU evI sarvanAmasthAna saMjJA karavAmAM pANini RSinI kSati thai che temAM koi phera nathIB). mATe ahIM laghu evI ghuT saMjJA karI che. (3) puN nA pradezo 'yuTi 1.4.68' vigere sUtro che ||ra8|| * 'anAvezAre0 4.2.24' * 'tR-g-p0 4.4.8' * 'goLAt samayA0 2.2.rUrU' * vavat s0 2.2.20' ->> - zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana -> (A) pANini vyAkaraNamAM pahelA sad nuM dvitva kare che. pachI 'gata s0 6.4.620' sUtrathI dvitva lopa ane zi Adeza kare che. jyAre siddhahemamAM 'anAvezAre 4.1.24' sUtrathI ja r Adeza ane hitva-niSedha sAdhI levAmAM Ave che. (B) juo 'pA.sU. 1.1.42' kAzikA uparanI padamaMjarI TIkA.
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.1.29 207 puM-striyoH syamaujas / / 1.1.29 / / bR.va.-auriti prathamA-dvitIyAdvivacanayoravizeSeNa grhnnm| si am au 2 jas ityete pratyayAH puMliGga strIliGga ca ghuTsaMjJA bhvnti| rAjA, rAjAnam, rAjAnau tiSThataH, rAjAnau pazya, raajaanH| striyAmsImA, sImAnam, sImAnau tiSThataH, pazya vA, siimaanH| "ni dIrghaH" (1.4.85) iti diirghH| pu-striyoriti kim? sAmanI, vemanI; ghuTtvAbhAvAd dIrghA na bhvti| kiM punaH pumAn strI vA ? linggm| kiM punastat? ayam, iyam, idam iti yatastat pumAn strI napuMsakam iti linggm| taccArthadharma ityeke, zabdadharma ityanye, ubhayathApi na dossH||29|| sUtrArtha :- puMliMga ane strIliMgamAM prathamAnA si go na ane dvitIyAnA o ema kula pAMca pratyayone ghuTa saMvA thAya che. sUtrasamAsa :- . pumAMzca strI ca = puMstriyau (i.da.), tayoH puNstriyoH| . sizca am ca auzca jazca eteSAM samAhAraH = syamaujas (s.dv.)| vi12|| :- (1) sUte apatyam ( putrane ma mApe) athavA styAyati garbho'syAm (nane viSama visa pAme te.) = strI, pumAMzca strI ca puM-striyo. zaMst:- 'laghvakSarA'sakhIdut 3.1.160' sUtrathA dvandvasamAsamA pUnyavAya nAmanI pUrvaprayoga thAya che. strI 276 pUnya to DopAthI puMstriyoH dvandasamAsamAM strI zahanI prA nirdeza po bhe, to sUtradhAre pums nAmano prayoga pUrvamAM kema karyo? samAdhAna:- tamArIvAta sAyAcha.tethI strI ca pumAMzca mA bhavasthAmA striyAH puMso0 7.3.96' sUtrathI at (a) samAsAnta pratyaya yatA strIpuMsau prayoga 25 SaSThI vivayanamA strIpuMsayoH bhApo prayoga thAya. chatAM malA puMstriyoH mAvo mado nirdeza 42vA vaa| suutr|2049||qqaa bhAMge cha / 'yA34 258au8 prayogA 5 // thAya che.' bhaI 'plakSazca nyagrodhazca = plakSanyagrodhau' mahInsamAsaghaTa: plakSa za6 581 mane nyagrodha janenuM mabhidhAna 43 cha. nyagrodha za6 5 / sakSamane nyagrodha mannu mabhidhAna cha. mAma plakSa pAyartha cha, nyagrodha payartha cha, je e prayoganI alaukikatA che. ane e samAsamAM ja jovA maLe che, anyatra nahIM. tAtparya e che ke so igamyamAna hoya tyAM vandrasamAsanI pravRtti thAya. itaretarayoga ane samAhArAsthaLe saDoti gamyamAna DopAthI manodvansamAsa thAya che. 'sahokti(A) bheTale samAsaghaTa hocha,tehare parnu / (A) yad vartipadaiH pratyekapadArthAnAM yugapadabhidhAnaM shoktiH|
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 208 kALe (yugapa) darekaabhidheyanuM abhidhAna karavuM te.' dhanDasamAsamAM samAsaghaTaka dareka pado samudAyArthane ja kahe che. tethI eka ja padathI eka ja kALe badhA padArthono bodha saMbhave che. have ekapadathI ja jo badhA padArthono bodha thaI jAya to vArthanAmayo: (A) nyAyathI coSa zabdano prayoga anupapanna thaze, no prayogathI ja plekSa-nagrodhano bodha thai jaze. to tyAM samajavuM ke "hno prayoga karata to be plekSa' abhidheya che ke 'plakSa-nagrodha' abhidheya che?' evo saMdeha thAta. tenuM nirAkaraNa karavA samAsaghaTaka coSa pada che. athavA vizrA: e paNa alaukika nirdeza che. kemake pArtha yAne rU.2.22' - roH gAzraya: rasya = hin + fsa, Azraya + fsa, ka jevA rU.2.8' - vin + Azraya, dhAnIvAva 7.4.201' luma si no sthAnivadvAva, "tanta pavan 2.2.20' ne padasaMjJA, ': avAjo. 2.2.228' 7 vi + Azraya ahIM batAvyA mujaba vinAno 3thAya, paraMtu vivAzraya: prayogamAM tevuM nathI thayuM. kAraNatyAM nizabda nathI paNa liva ema nakArAnta zabda che. samAsAdivRttimAM ja na kArAntaliva zabdano prayoga karAya che, bIje nahIM. AtenI alaukikatA che. (2) zaMkA - sUtramAM o nuM upAdAna mam pachI karyuM hovAthI dvitIyA vibhaktinA nuM grahaNa thaze, prathama vibhaktinA mo nuM nahIM. kAraNa prathamA vibhaktino gau jo temane grahaNa karavo hota to cInaso (tti-ga-na ) AvuM sUtra banAvata. samAdhAna - evuM nathI. sUtramAM ri pachI ane tyAra pachInAkamena Amasi vigerenoje vyatikramathI (ADoavaLo) nirdeza karyo che, e ja siddha kare che ke ahIMgonI AvRtti (dviruccAraNa) karIne prathama ane dvitIyA ema bannenA mo levAnA che, te A pramANe. sUtramAM mam ane nas nI vacce je te zabda lIdho che te ekazeSa vRtti pAmelo che ema gaNI tenI AvRtti karI eka go ne A sAthe meLavALo levo, jethI dvitIyA dvivacananA gau nuM grahaNa thaI zake. bIjA o ne nam sAthe meLavALo levo, jethI prathama divacananA zonuM grahaNa thAya. jo sUtrakArazrIne dvitIyA dvivacanano jo pratyaya levo ITa hota to teozrI sUtramAM na pratyayane an pratyayanI pUrve batAvata. paraMtu banne o nuM grahaNa karavuM che mATe ja bu. vRttimAM 'vizena praha' lakhyuM che. (3) daSTAMta - | (i) 2nA (ii) rAnAnaH rAnan + fsa rAjan + jas *-nnivo:012.ra" - sine pu saMzA | kaj-striyo: 1.2.22' ne nam ne yud saMjJA (A) jeno artha ukta (abhihita) thai gayo hoya athar jaNAi gayo hoya teno prayoga karavo nahIM.
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.2.22 ni tIrSa 24.86' - nAn + fsa | ja rIrSao 2.4.4" rAjAnuM ja nAno no 2.2.22 - rAnI | kavi rIrSa: 2.4.86 "o : 22.72 ' palAjo. .rU. 209 - rInAn + nam - nAnanuM rAnInA (iii) pAnAno tita. (iv) rAnAno patha (v) rAnInA rAnan + A nan + no nan + mam -ndriyo: 1.2.22' - mI ne pur saMjJA mo ne saMjJA ane zu saMjJA kavi rIrtha. 2.4.81 nAn + go rAjAn + au rAjAn + am = nAno = rAnAnA = rAnInA strIliMganA sImAsImAno, sImAna, sImAna ane sImAno prayogonI sAdhanikA paNa uparokta prayogo pramANe yathAyogya karI levI. (4) sa vigere pAMca pratyayone je saMjJA karI che te puMliMga-strIliMgamAM ja thAya evuM kema? (a) nAmanI (b) temanI - sAman + o ane vepan + A rI: .4.16' > man + = sAmanI ane temanuM + = temanA A sUtrathI napuMsakaliMgamAM go ne ghusaMjJA na thavAnA kAraNe 'ni tIrSa: 2.4.86' sUtrathI ne dIrdha A Adeza nahIM thAya, tethI sAmano, temanI AvuM rUpa thaze. (5) zaMkA - sUtramAM pumA ane strI zabdanuM upAdAna karyuM che, teno artha kramazaH puruSa ane strI thAya. hAtha ane caraNavALA puruSArthamAM upayogI vyaktine puruSa kahevAya. paNa hAtha ane caraNavALI vyakti jo stana-kezavALI hoya to tene strI kahevAya. jo A artha grahaNa karazuM to sImA sImAna ityAdimAM A sUtranI pravRttina thavAthI avyApti doSa Avaze. samAdhAna - sUtranirdiSTa punA ane strI zabdo ttinA vAcaka che, tethI puMliMga ane strIliMga Avo artha thaze, puruSa-strI Avo nahIM. mATe AvyAmi nahIM Ave. zaMkA - liMga eTale zuM? anumAnanA hetu vigere paNa liMga kahevAya che. zuM temane ahIM liMgarUpe samajavAnA che? athavA to mAM joDa, ma jo. .... ema anugatabuddhi karAvanAra gotvajAti jema saMsthAna (AkAravizeSa) thI vyaMgya che, tema strItvAdiliMga paNa zuM saMsthAnathI vyaMgya che? to to strItva-putva-napuMsakatva paNa gotvanI jema
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana (A)jAtivizeSarUpaB) thaze, tethI urvI, zizaTI, RR, puruSa, namas, manas vigere sAva bhinna saMsthAnavALA hovAthI teonuM strItvAdi liMgathI grahaNa nahIM thavAnA kAraNe teomAM aliMgapaNuM Avaze. tathA jAti 'sadA dhyAnasya' (ekavAra oLakhAvAthI anya sthaLe svataH jaNAI Ave tevI) hoya. jema vyakti ekavAra A gAya che ema kahIgAyane oLakhAve eTale zrotA gAyamAM rahelagotva jAtine jANI le che. tyAra bAda kALI-dhoLI koipaNa gAyane jotA svataH gotva jAtine oLakhI tenA AdhAre A gAya che' ema jANI zake che. tema strItva vigere liMga " sahyAnirvAhya' nathI, kemake urdI mAM batAveluM strItva zipa vigerene vize svataH grahaNa karavuM zakya banatuM nathI. mATe strItvAdi liMgane jAti (sAmAnya) rUpe mAnI zakAya nahIM. samAdhAna - ame stanake kezavatvane strIliMga rUpe, romavatvane puMliMgarUpe ane bannenA sAmyane napuMsakaliMga rUpe mAnazuM. jemake kahyuM che ke - stana-kezavatI* strI syAd romazaH puruSaH smRtH| ubhayorantaraM yacca tadabhAve npuNskm||(C) artha - puSTa stana tathA lAMbA kezavALI hoya te strI kahevAya, zarIra upara rUMvATIvALo puruSa kahevAya ane je strI tathA puruSane samAna hovAnI sAthe bannenA cihna vinAno hoya te napuMsaka kahevAya. zaMkA - liMganuM A lakSaNa avyAmi ane ativyAmi doSathI duSTa che. te A rIte - strIveSane dhAraNa karanAro bhUkaMsa (nTa) stana ane lAMbA kezavALo hovAthI tyAM strIliMganI ativyApti thatA pUvuM zabdane A pratyaya thavAnI Apatti Avaze. samAdhAna - upara zlokamAM 'stanazavatI' sthaLe mag pratyaya nityayoga" arthamAM che. bhUkaMsane stana ane lAMbA kezano nityayoga na hovAthI lakSaNa ativyAsa nahIMthAya. zaMkA - bhale tema hoya chatAM loko bhUkaMsane stana-lAMbA keza vinAno jetA nathI. *mATe sAmAjika vyavahArane sAmAnyaM cAnuvRttihetutvAd vizeSazca bhedavyavahAranimittatvAdaparasAmAnyaM sAmAnyavizeSaH / (pA.phU. 42.3 5. madhyapravIvivaraNa) (B) jAti aMge vizeSathI jANavA adhyAya 1-4' nA amArA vivaraNavALA pustakamAM pariziSTa-3mAM nAti zabda juo. (C) tanene strItvAkInAM stanagvyasainAnAM jotvavAmAvizeSae Izatam (.pAdhyAtI pA.phU. 4..3) stana-kezayoH puruSasAdhAraNatvAd stanayoratizAyane kezAnAM bhUmnyatra mtuH| tathaiva 'romazaH' ityatrApi bhUmAdau zo vihitA (T.phU. 4.2.2 5. madhyapravINodyotanama) sAmAjikAnAM hynukaaryaa'nuktorbheden pratibhAsaH-rAmo'yam, bRhannaleyamiti tatpratItyanusAreNAtiprasaGga udbhAvita ityarthaH / (. madhyapravIpanArAyaNIyam pA. sU. 42.3)
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.2.22 211. AzrayI bhUkaMsane stana-lAMbA kezano nityayoga che ja. tethI ativAmi UbhI rahe che. vaLI mAthu muMDAvelI strImAM strItva nahIM ghaTI zake. kemake tyAre strIne kezano saMbaMdha nathI. samAdhAna - bhale ene keza na hoya, stana to che ne? tene laIne strItva ghaTI zake che. zaMkA - chatAM mAthuM muMDAvelI nAnI vayanI kanyAne stanano saMbaMdha nathI. e tene amuka kALa pachIthavAno che. stananA saMdarbhamAM mata atizaya arthamAM hovAthI mAthuM muMDAvelI kanyAne puSTastana na hovAthI temAM strItvanI avyAti Avaze. evI rIte varavurI zabda hajAmanI dukAna" no vAcaka che. athavA 3rapuTI va varaghuTI = uTI puruSa: Ama abheda upacArathI D) uraTI zabda puruSano vAcaka che. hajAmanI dukAna ghaNA vALa vALI hovAthI athavA hajAmanI dukAna jevo puruSa zarIra upara ghaNA vALavALo hovAthI romaza evA temano vAcaka urI zabda puMliMga gaNAvAthI varakuTI pazya' sthaLe tene lAgelI pratyayanA sUno 'NasoDatA 7.4.46' sUtrathI Adeza thavAnI Apatti Avaze. samAdhAnaH-mAthuM muMDAvelInAnI kanyAne bhale puSTa stana na hoya, chatAM zlokamAM batAvelastana-zerA zabdo yoni vigerenA upalakSaNa che. nAnI kanyAmAM yonine laIne strItvanI avyAmi nathI. zaMkA - chatAM urvI ane vRkSa zabdasthaLe khATalA ane vRkSamAM stana-kezavatva ane romazatvana hovAthI tyAM kramazaH strItva ane purU nahIM ghaTI zakavAthI avyAmi Avaze tathA te zabdo sattvavAcI (dravyavAcaka) hovAthI niHsaMdhyA 'niyama mujaba tyAM liMgano anvaya thavAno che. tethI liMgavarUpe strI-puruSanuM sAma ane strI-puruSanA stana-keza ane romarUpa cihnono abhAva hovAthI napuMsakatva ativAsa thavAnI Apatti Avaze. samAdhAna:- A zabdo sattvavAcaka bane eTale tyAM liMga-saMkhyAno anvaya thAya evuM tame zenA AdhAre kahI zako? zaMkA - avyaya ane AkhyAta (kriyApada) asattvavAcaka hovAthI tyAM liMga-saMkhyAno anvaya nathI thato. jyAre A zabdo avyaya ane AkhyAtathI bhinna satvavAcaka che, tethI temane liMga-saMkhyAno anvaya thai zake che. (A) samrApta karaze varSe mArImIyate. (B) sva zabdano prayoga jyAM hoya tyAM be vastu vacce spaSTapaNe bheda jaNAI Ave. ahIM teno prayoga nathI mATe abheda upacAra kahyo che. (C) pratipAtve sati taratipAdimunikSatram
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 212 samAdhAna - khATalA ane vRkSamAM stana-keza ane roma rUpa liMgo che, paraMtu te sUkSma hovAthI ApaNI durbaLa indriyo(A) temane pakaDI zakatI nathI. zaMkA - indriyanI durbaLatAnA kAraNe te sUkSma liMgonuM pratyakSa nathI thatuM tevuM tyAre mAnI zakAya, jyAre te liMgo khATalA ane vRkSamAM anumAnAdi bIjA koi pramANathI siddha thatA hoya. paraMtu bIjuM koi pramANa che nahIM. samAdhAna - sUryanI gatinuM pratyakSa nathI. chatAM tene mAno cho ne? ahIM paNa pratyakSa na thatA stanAdi liMgone svIkArI levAnA. zaMkA - bhale sUryanI gatinuM pratyakSa na thAya, chatAM sUrya savAre pUrva dizAmAM hoya, bapore mAthe hoya ane sAMje pazcima dizAmAM hoya che. Ama AkAzanA judA-judA bhAgamAM vartavA rUpa kArya dvArA tenI gatinuM anumAna thaI zake che. urvI Adi sthaLe tevuM nathI. samAdhAna - dezAntara prApti e sUryagatinuM kArya che, tethI jema vityo utama kezAntaraprApta:' anumAna sthaLe dezAntaraprApti rUpa kAryathI sUryane vize gatinI anumiti thAya che. tema prastutamAM paNa udgha ane vRkSa zabdone je mA pratyaya tathA vRkSAsthaLe sno thavo A strIliMga ane puliMga nimittaka kArya thayA che tenAthI temanAmAM stanakezarUpa strItva ane romAtmaka pusta liMgonI anumiti thai zake che. anumAnano AkAra Avo thaze urvI : strItvAdiliGgavantaH AbAdikAryavattvAt.' zaMkA - A vAta barAbara nathI. kemake sUryanI gatinA anumAnamAMdezAntaraprApti e pratyakSapramANathI siddha che, bAdhita nathI. mATe te sUryanI gatinuM liMga bane che. jyAre ahIM to stana-keza ane roma rUpa liMgAtmaka dharma (svarUpa) thI rahita (= vivikta) evAM urva ane vRkSa viSayaka pratyakSa thavAthI temanAmAM liMgAbhAvano nizcaya thavAthI virodha (bAdha doSa) Ave che. Azaya e che ke jema ghaTathI rahita bhUtala jovAthI bhUtalane vize ghaTAbhAvanuM pratyakSa thAya che, tema prastutamAM ane vRkSane vize pratyakSathI stana-keza ane romarUpaliMga nathI AvuMliMgAbhAvanuM pratyakSa thAya che. have niyama che ke "tattavRddhi prati mavivAddhi viciT'tethI mA pratyaya vigere kArya dvArA udya Adine vize je strItvAdi liMgavattAnI buddhi thavAnI vAta che te pratyakSathI tyAM thatI liMgAbhAvavattAnI buddhithI nathI thai zakatI. arthAt "jI mAdhyamava: pramAntiLa pakSe nizcita: 4 vAlita:' niyama mujaba uparokta 'urvaH strItvatrikavanta: mArthivasvA. anumAnamAM strItvavinivasvasAdhyano abhAva pratyakSa pramANathI urvAdi pakSamAM nizcita che. tethI tyAM bAdha doSa AvavAthI e anumAnathI udgadi pakSamAM stanAdi rUpa strItvAdi liMganI siddhi nahIM thai zake. (A) ATalA kAraNasara vastunuM pratyakSa na thAya - atisnnikrssaadtiviprkrssaanmuurtyntrvyvdhaanaat| tmsaa''vRtttvaadindriydaurblyaadtiprmaadaaditi|| (4.1.3 ma.bhASyam)
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.1.29 213 ahIM udghari ne vize rahelA stanAdi liMga sUkSma hovAthI ane ApaNI indriya durbaLa hovAthI temanuM pratyakSa nathI thatuM, mATe bAdha doSa na batAvAya' ema na kahevuM. kemake prabaLa pramANAntarathI vastu siddha thatI hoya to ja te vastunA pratyakSa na thavAmAM indriyanI durbaLatAdine AgaLa karI zakAya. anyathA zazazRMga paNa sat che. indriyanI durbaLatAdinA kAraNe tenuM pratyakSa nathI thatuM ema kahevuM paDaze. mATe bAdha doSa Avaze ja. e sivAya anyonyAzraya doSa paNa Ave che. kemake va Adine mA pratyaya vigere kArya thayA hoya to temane vize sanAdirUpa strIsvAdi liMgano bodha thAya ane jo temanAmAM strItvAdi liMga hoya to temane mA pratyaya vigere kArya thai zake. Ama banne vAta ekabIjAnA AdhAre hovAthI anyonyAzraya doSa Ave che. tathA taTa:, taTI ane taTas sthaLe eka ja taTa zabdane puliMgAdi traNe liMgane lagatA kramazaH si pratyayano visarga, DI pratyaya tathA sa pratyayano gaN Adeza thavA rUpa kArya dekhAtA hovAthI temAM traNe liMga svIkAravAno prasaMga Ave. have eka ja dravyamAM ekasAthe traNe liMgasvIkAravAmAM virodha Ave. kemake eka ja sthaLe jo strItvaane putva hoya to tyAM napuMsakatvana rahI zake. kAraNa AgaLa zlokamAM tamAre napuMsavam' (jyAM stana-kezarUpa strItva ane romazatvapa putvana hoya, tyAM napuMsatva hoya.) evuM ApaNe joi gayA. A badhI Apattione najaramAM rAkhatA vyAkaraNakAroe liMganI bAbatamAM svaDIyakoi siddhAMta svIkAravo joie. samAdhAna - sAru, to je zabdanI sAthe yam zabda vizeSaNa rUpe mUkI zakAya te puMliMga, rUca zabda mUkI zakAya te strIliMga ane zabda mUkI zakAya tenapuMsakaliMga. ame liMganI AvI vyavasthA svIkArazuM. vAta ema che ke loka ziSTaprayogane anusAre kyAMka mam zabdano prayoga kare che. jemake - mAM ghaTa:, tyAM ane m zabdono prayoga nathI karAto. kayAMka cam zabdano prayoga kare che. jemake - caM luTI sthaLe yam ane Tyam no prayoga nathI karAto. kyAMka TUM kuMDa' Ama zabdano prayoga kare che. tyAM gaya ane yajJo prayoga nathI karAto. A gam, ane zabdonA prayogamAM utpAda, pralaya ane sthiti rUpa svabhAva kAraNa che, mATe AsvabhAva e ja liMga che. Azaya e che ke jagatanA badhA ja padArtho pratikSaNa utpatti, nAza ane sthiratA dharmavALA che. teo temanA pUrvasvabhAvane oLaMgIne svayaM janavAsvabhAvavALA thatA ghaDA vigere svarUpe dekhAya che. koi vastu potAnA svarUpamAM eka muhUrtajeTalo kALa paNa nathI TakatI. ene jeTaluM vadhavA yogya hoya tyAM sudhI te vadhe che ane jeTalo hrAsa pAmavA yogya hoya tyAM sudhI tehAra pAmyA kare che. temAM utpAda (utpatti/vRddhi) e puMche, pralaya (hAsa/nAza)e strItva che ane sthiti (sthiratA) e napuMsakatva che. (A) svApekSA'pekSitatvanimittako'niSTaprasaGgaH anyonyaashryH|
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 214 zaMkA - paraMtu A utpatti, hAsa ane sthiti konI levAnI? samAdhAna - rUpAdi paryAyonI levAnI. pAdi paryAyonI utpatti (AvirbhAva/vRddhi) purUche, pAdi paryAyono hrAsa (tirobhAva nyUnatA) e strItva che ane pAdi paryAyonI sAmyavasthA (sthiratA) enapuMsakatva che. zaMkA - jo badhAja padArtho pratikSaNa A traNa avasthAvALA che to pratyakSathItema jovAmAM kema nathI AvatuM? samAdhAna - A traNe avasthAo phakta zabdomAM varNavI zakAya che, temanuM pratyakSa nathI thatuM. te yogIgama che. temAM keTalAka zabdo utpatti, hAsaane sthitirUpa pusta, strItva ane napuMsakatvapaikI eka, be ke traNa dharmavALA padArthone niyama ane vikalpathI kahe che. A bAbatamAM ziSTapuo dvArA karAyelAM prayogo ja pramANa che. Azaya e che ke liMga e padArthano upacaya, apacaya ane sthiti rUpa dharma che. te dharmone laIne sAta bhAMgA prApta thAya che. temAM traNa bhAMge eka ja liMga jaNAtuM hovAthI niyama prApta thAya che ane cAra bhAMge be ke traNa liMga jaNAvAthI vikalpa prApta thAya che. jemake (a) vRkSa zabda phakta puMliMga (= purvadharmavALA padArthane kahe) che, (b) urvI zabda phakta strIliMga che, (c) upa zabda mAtra napuMsakaliMga che, (d) zakuM zabda puMliMga ane napuMsakaliMga che, (e) pAtheya zabda mAdheyam ane mAthethI Ama napurAkaliMga ane strIliMga che, (f) rUpu zabda paMliMga ane strIliMga che ane (g) 8 zabda taTa:, tarI ane taTaAma puMliMga, strIliMga ane napuMsakaliMga che. zaMkA - je putrane utpanna kare tene pu kahevAya ane jemAM garbha utpanna thAya tene strI kahevAya. tame juduM putva ane strItvakema batAvo cho? samAdhAna - ekanA eka zabdo judI judI vyutpattine laIne banatA hoya che. vyutpatti badalAvAthI temanA artha paNa badalAtA hoya che. loka sUte satyam' Ama kartAkAraka arthamAM vyutpatti karI banelo pumAna zabda grahaNa kare che, tathA'tyAti jaDacAm' Ama adhikaraNakAraka arthamAM vyutpatti karI banelAM strI zabdane grahaNa kare che, jeno tame kahyA pramANe artha thAya che. paraMtu prastutamAM pravanam = pumAna ane sthAnam = strI Ama bhAvamAM vyutpatti karI A zabdo banelA che. jemano artha kamazaH utpatti ane hAla thAya che. have jagatanA badhA ja dravyo hAsazIla ane utpAdazIla che tathA jagatamAM ghaDA vigere je badhA dravyo che te rUpa, rasa, gaMdha, sparza ane zabdaguNonA samudAya rUpa che. guNothI bhinna ghaTAdi avayavIdravya ekAnta nathI hotuM. jo ke kAryarUpe nahIMAraMbhAyelA guNo pUrvAvasthAmAM (sUkSmAvasthAmAM) pratyakSana hovAthI teo zabda vyavahAranA viSaya nathI banI zakatA. kemake kahevAyuM che ke pAdi guNonuM te pAdisvarUpe nahIM pariNameluM satva, rajasane tamasvarUpa pratyakSano viSaya nathI banatuM." chatAM te savAdinA pariNAma svarUpa lokaprasiddha rUpAdi guNonuM pratyakSa thatuM hovAthI temanuM ahIM grahaNa thAya che. A ekaThA thayelA daSTigocara thatA rUpAdi guNo mUrti (dravya) zabdathI vAcya bane che.
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.1.29 215 [uparokta vAta sAMkhyadarzananA siddhAMta anusAre hovAthI tene spaSTatApUrvaka samajavA sau prathama sAMkhya darzananA siddhAntonI keTalIka samaja meLavI laie - sAMkhyoe '25' tattvo mAnyA che. temAM puruSa (AtmA) ane prakRti (pradhAna/avyakta) Abe mULa tattvo che. puruSa prakRti svarUpa paNa nathI ane vikRti svarUpa paNa nathI. te kevaLa caitanya svarUpa, apariNAmI, kamaLanI pAMkhaDI jevo nirlepa (zuddha) che. prakRti satva, rajas ane taman A traNa guNamaya-acetana che. AkhuM jagata sukha, duHkha ane mohathI gherAyeluM jovA maLatuM hovAthI temanA kAraNa tarIke kamazaH satva, raja ane temanI kalpanA karavAmAM AvI che. have prakRti puruSanA upabhogane mATe buddhi (mahata) vigerenA kame pariName che. jemake - prakRti buddhi rUpe pariName. buddhi ahaMkAra rUpe pariName. "ahaMkAra" zrotra, taka, cakSu, rasanA ane ghANa A pAMca jJAnendriyarUpe; vAka, pANi, pAda, pAyu ane upastha A pAMca karmendriya rUpe ; zabda, sparza, rUpa, rasa ane gaMdha A pAMca tanmAtrA rUpe ane mana rUpe pariName. zabdAdi pAMca tanmAtrA paikI pAMce maLI pRthvI rUpe, pahelI cAra maLI jaLa rUpe, pahelI traNa maLI teja rUpe, pahelI be maLI vAyu rUpe ane zabda tanmAtrA AkAzarUpe pariName. Ane ApaNe rekhAcitrathI samajIe - ra5 tattvonuM rekhAcitra prakRti (satva, rajA, tamasamaya) puA (apariNAmI nitya) 20Y mana 5 jJAnendriya 5 6 7 8 9 (zrotra, varka, cakSa, rasanA, ghANa) 5 karmendriya 10 11 12 13 14 (vAka, pANi, pAda, pAya, upastha) 5 tanmAtrA 15 16 17 18 19 sparza,rUpa,rasa, gaMdha) 21 22 23 24 25 AkAza vAyu teja jala pRthvI A rIte vividha svarUpe pariNamatI acetana evI paNa prakRti adaSTa (puNyapApa) nA sahAre cetana evA puramane bhoga, svarga, narakAdi phaLo ApavA pravarte che. jagatamAM puruSa sivAyanI koi vastuo che, te badhI prakRtinI pedAza che ane prakRti pote ja badhuM pedA kare che. puma akiMcitkara che. A to arIsA svarUpe manAtI prakRtimAM
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana cetana evA puruSanuM pratibiMba paDe che mATe puruSane thAya che ke A badhI vastu huM pedA karuM chuM (= huM prakRti chuM) ane prakRtine thAya che ke huM cetana chuM.' je divase puruSane bhedajJAna thAya ke 'nAruM vartA', te divase puruSanI mukti thAya. have prakRti buddhi vigere je tattvone pedA karI zake che ke pAchA saMkelI zake che, te tenA satva, raja ane tamasa guNanA kAraNe. AvirbhAva e sattvano guNadharma che ane tirobhAva e rajano guNadharma che. sAMkhyadarzane koipaNa vastunI utpatti ane nAza nathI svIkAryo, paraMtu teno AvirbhAva ane tirobhAva svIkAryo che. A mate vastu utpanna thaI eTale sUkSmarUpe kAraNamAM tirobhUta evI te AvirbhAvane pAmI ane vastu nAza pAmI eTale pAchI te potAnA kAraNamAM tirobhAva pAmI ema samajavuM. prakRti jyAre sarva pradhAna bane tyAre temAMthI buddhi Adi tatvo pedA (AvirbhAva) thAya che ane te jyAre raja pradhAna bane tyAre buddhi Adi tattvo pAchA temAM saMkelAi jAya che. utpanna thatA tattvo kArya kahevAya ane te jemAMthI utpanna thAya che kAraNa kahevAya. sAMkhyamate kArya ane kAraNa vacce tAdAtma (abheda) manAyo che. tethI prakRti satva, raja ane tamasumaya manAI hovAthI tenA buddhi vigere saghaLA kAryo paNa satva, rajasa ane tamasamaya manAya che. tethI jyAre zabdAdi guNo (tanmAtrA) sarvapradhAna bane tyAre temAMthI ghaTAdi pRthvI vigere duniyAnA dravyo utpanna thAya che. jyAre teo rajapradhAna bane tyAre A badhA dravyo pAchA temanAmAM vilIna thai jAya che. pAchuM A zabdAdi guNo (kAraNo) ane ghaTAdi pRthvI vigere dravyo (kAryo) vacce tAdAtma che. mATe khU.nyAsamAM lakhyuM che ke dhaTAdi dravyo pAdi guNo (tanmAtrA) nA saMghAta (samudAya) rUpa che. guNothI bhinna ghaTAdi avyavIdravya ekAMte nathI hotuM. have ahIM prazna thAya ke "kharekhara to ahIM utpatti, hAsa ane sthiti (= AvirbhAva, tirobhAva ane sthiratA) ne liMga tarIke batAvavA che to satva, rajas ane temanA utpAdAdi na batAvatA rUpAdi guNonA utpAdAdi kema batAvyA haze? tenA javAbamAM baMnyAsamAM jaNAve che ke "kArya rUpena AraMbhAyelA guNo satva, raja ane tama pUrvAvasthAmAM pratyakSa thatA na hovAthI zabdavyavahAranA viSaya nathI banatA.' jo sattvAdi pratyakSanA viSaya na bane to temanA utpAdAdinuM jijJAsuonA bodha mATe zabdomAM varNana karavuM zakya na bane. jyAre pAdi guNonuM pratyakSa thAya che, tethI temanA utpAdAdino bodha karAvI zakAya che. joke pAdi guNonA utpAdAdinuM pratyakSa nathI thatuM, chatAM pAdinA pariNAma dvArA temane kalpI zakAya che. jemake kerIlIlAmAMthI pILI bane eTale pILAza svarUpa pariNAmanA AdhAre kalpI zakAya che ke kerImAM kSaNe kSaNe pILAzano AvirbhAva ane lIlAzano hAsa thato hovo joIe. to ja kerI lIlAmAMthI pILI banI zake.' ahIMrUpa pratyakSa che to teno utpAda ane hAsa zabdomAM varNavI zakAyo. satyAdi pote ja pratyakSa nathI to temanA utpAdAdine zuM varNavavA mATe ahIM rUpAdi guNonA utpAdAdine liMga rUpe batAvyA che.
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.1.29 217 have prazna e thAya ke 'jagatanA badhA ja padArtho jo satata utpAdazIla ane hAsazIla hoya to sthiti konI samajavI?' AnA javAbamAM bhatRharIvAkyapradIyA) graMthamAM traNa vikalpo batAve che - (a) upacayanI aneka kSaNone athavA apacayanI aneka kSaNone jyAre eka akhaMDa kSaNa rUpe samajavAmAM Ave tyAre A ekapatAne sthiti samajavAmAM Ave che, (b) upacaya ane apacaya padArthanAavasthAbhedane (pheraphArane) darzAve che. A avasthAbheda daramiyAna padArthanI je sAmyavasthA (= anusUtatA) tene sthiti samajavI athavA (c) padArthanA upacaya ane apacayanI sthiti satata vatya kare che. upacaya ane apacayanI AvI niraMtara cAlatI sthitine ahIM sthiti spe samajavI. Ama rUpAdi guNono upacaya e putva, apacaya e strItva ane sAmyavasthA e napuMsakatva samajavuM.] A puMvAdi liMgo sarva padArthomAM vyApIne rahenAra che. kemake dareka padArthamAM utpAdAdi pravRtti satata cAlyA kare che. zaMkA - gotva vigere sAmAnya to nitya padArtha che. tethI temAM utpAdAdi pravRttine laIne joyuM nati:, sAmAnya Ama liMgano yoga zI rIte saMbhavI zake? samAdhAna - sAMkhyamate gotyAdi sAmAnya paNa gAya vigere vyakitathI abhinna che. tethI gAyanI jema temAM paNa utpAdAdi pravRtti satata cAlatI hovAthI liMgano yoga saMbhavI zake che. zaMkA - zivapALa (sasalAnuM ziMgaDuM) vigere atyaMta asat vastu sthaLe to utpAdAdi zakya ja nathI. kemake te vastu jagatamAM kyAMya vidyamAna nathI. tyAM viSA Ama liMgano yoga zI rIte saMbhavaze? samAdhAna - sattA be prakAranI hoya che - bAhyasattA ane bauddhisattA. jagatamAM hayAta ghaTa Adi padArthanI bAhyasattA gaNAya che ane jagatamAM kyAMya prApta na thatA zazaviSANa, vaMdhyAputra Adi padArtho kevaLa buddhimAM upasthita thatA hovAthI temanI bauddhisattA manAya che. zivapaNa sthaLe paNa uttarapadArtha vijJAna bAhyasattA dharAve che. tethI temAM utpAdAdine laIne liMgano yoga saMbhave che. A viSANa nA liMgano bauddhisattA dharAvatA vijJAna mAM Aropa (= upacAra) karavAthI tyAM viSANa Ama liMgano yoga saMbhavI zakaze. (D) A rIte liMgano yoga sakala padArthane vize saMbhavaze. (C) (A) pravRtteire rUpavaM sAcaM vA sthitisthata AvirbhAva-tiromAvapravRA vAvatiSThatA (rU.rU.7) helArAjakRtaTIkA-tadevaM satatapariNAminAM guNAnAmadhyavasAyavazena svabhAvaikyaM sAmyaM tirobhAvA'paryavasAnaM ceti prakAratrayeNa sthitiriha nirupitaa| atra pradIpanArAyaNIyakArAstu 'yathA'tra (zazaviSANAdau) buddhiparikalpitenA'rthenA'rthavattvAt prAtipadikasaMjJApravRttistathA liGgayogopyupapanna' ityaahuH| avasthA tAluzI nAsti yA nina na punyatA (vA. 5. rU.24.rUra7)
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana zaMkA H- strItva ke pustva liMgane pharI strItvAdi liMga na lAgI zake. to strItvam, strItA ane ghuMstvam sthaLe liMgane pharI liMga kema lAgyuM che ? bIjI rIte kahevuM hoya to strItva liMga eTale guNono saMtsyAna (hrAsa) ane ghuMstva liMga eTale guNono upacaya. strItvam vigere sthaLe liMgane liMga lagADavuM eTale saMAnAdinA saMstyAnAdi batAvyA kahevAya. to A kema saMbhave ? 218 samAdhAna :- sAMkhyamate guNonA saMstyAnAdi ane guNo vacce abheda che. tethI guNonA jo saMstyAnAdi saMbhave to te saMstyAnAdinA paNa saMstyAnAdi saMbhavI zake che. mATe strItvam vigere sthaLe liMgane liMgano yoga thavAmAM koi vAMdho nathI. zaMkA H- dareka padArthamAM utpAdAdi traNe varte che, tethI dareka zabdane ekasAthe traNa liMga lAgavAnI avyavasthA(A) sarjAze. samAdhAna :- nA, vivakSAthI vyavasthA siddha thaze. vastumAM utpAdAdi traNe liMgadharmo hovA chatAM utpAdanI vivakSAmAM puMstya, hrAsanI vivakSAmAM strItva ane sthitinI vivakSAmAM napuMsakatva thaze. zaMkA H- vRkSa zabda puliMga che. zabdaprayoga karanAra vyakti jo vRkSamAM hrAsa ke sthitinI vivakSA karaze to zuM vRkSa zabdanA prayoga strIliMga ke napuMsakaliMgamAM thaze ? A to game te zabdano game te liMgamAM prayoga thavA lAgaze. samAdhAna H- ahIM game te zabdaprayoga karanAra) vyaktinI vivakSA nathI levAnI, paNa ziSTalokanI liMgaviSayaka vivakSAnA vyavahArane anusaranArI vivakSA levAnI che. jemake vAkyapadIyamAM bhartRharIe kahyuM che - sannidhAne nimittAnAM kiJcideva pravartakam / yathA takSAdizabdAnAM liGgaSu niyamastathA / / artha :- jema suthAra lAkaDuM kApe, chole, mApe, temAMthI vividha AkRtio banAve AvI aneka kriyA kare. chatAM temAMthI tak arthAt cholavuM A eka kriyAne lai suthArane takSA kahevAya che, tema vastumAM liMga nimittaka anekadharmo hovA chatAM temAMthI koi eka ja dharma liMgano pravartaka bane che. bhAvatattvadRzaH ziSTAH zabdArtheSu vyavasthitAH / yadyad dharme'GgatAmeti liGgaM tattatpracakSate / / artha : padArthanA paramArthanA sAkSAtkAravALA ziSTa puruSo zabdArtha (padArtha) ne vize rahelAM je je strIliMga Adi liMgo dharma (AtmakalyANa) nA aMga banatA hoya temane liMga tarIke jAhera kare che. (A) pU. lAvaNyasUri saMpAdita pustakamAM Apelo'na cAnavasyAghra : 'pATha azuddha jaNAya che. pATha 'na cAvyavasthAprasaMna': ' hovo joie. sarakhAvo 'pA. sU. 4.1.rU' ma. bhASya - 'to vyavasthA? vivakSAtaH' (B) prayovatrI havAnItanaprayosambandhinI| (pA.phU. 4.6.3 ma.mASyaprIpodyotanam)
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.1.29 219 Ama ziSNaloko AtmakalyANa mATe zabdono cokakasa liMgamAM prayoga karatA hovAthI teo zabdanA je liMga batAve te pramANe liMganI vyavasthA svIkAravI. A rIte prastutamAM stana-keza vigere laukika liMganI vyavasthA na svIkArI hovAthI bhUta, urvI, vRkSa vigere zabda sthaLe avyAti-ativyAmi doSa nahIM Ave. tevI rIte puSya, tAra, nakSatram sthaLe tArA' rUpa artha ekano eka hovA chatAM zabdo judA che mATe liMgabheda thAya che. tArAmAM utpAdAdi traNe liMgadharmo hovAthI ziSTa puSyaH sthaLe utpAdane laine puliMgamAM prayoga kare che. tArA sthaLe hAsane laine strIliMgamAM prayoga kare che ane nakSatra sthaLe sthitine laIne napuMsakaliMgamAM prayoga kare che, mATe koi Apatti nathI. TI ane vIraH sthaLe paNa artha eka ja hovA chatAM chuTI zabdane eka avayava vadhAre utpanna thayo che. tethI avayavanI judAIne laIne A banne zabdo judA gaNAya, mATe tyAM liMgabheda thayo che. jemake 'pA.phU. 4.22 ma. bhASyamAM kahyuM che ke prArtheg sAvatthAt duSTa ninyatva, avayavAcIzuM', taTa:, tarI, taTasthaLe eka ja svarUpavALo ane samAna arthavALo taTa zabda che. tyAM utpAdAdi traNa dharmo paikI je dharmanI utkaTatA vivakSAya te pramANe liMgano anvaya thAya. jo ke A badhA sthaLe vaktAo game te liMgane AzrayIne zabdone uccAratA hoya che ane zrotAo tene svIkArI letA hoya che. chatAMya liMga e zuM vastu che?' tenA nirNaya mATe A vAta kahevAmAM AvI che. (6) liMga e arthadharma che ke zabdadharma che? e vicAraNAmAM be pakSo potapotAnI mAnyatA puSTa kare che. banne pakSa nirdoSa che. (a) keTalAka mahAbhAganA matane anusaranArA kahe che ke liMga e arthadharma che. ghara vigere zabdonAM abhidheya ghaTAdi padArtho zravaNendriya janya pratyakSanA viSaya karAya che arthAt : vigere zabda saMbhaLAvAthI thatA jJAnamAM ghaTa vigere bhAse che, tyAre te liMga sahita jJAnano viSaya karAya che. te ghaTAdi padArthano ghaTAdi padArtho hoya to liMga hoya ane ghaTAdi padArthona hoya to liMgana hoya Ama liMga sAthe anvaya-vyatireka che, mATe liMga padArthano dharma che. jo tene zabdanA dharma tarIke svIkAravAmAM Ave to guNavacana zabdone temanA Azraya) (= vAAI) anusAra liMga thAya che." A vAta ghaTI nahIM zake. Azaya e che ke je zabdo Ama guNanA vAcaka hoya, chatAM guNano ko'ka dravyanI sAthe yoga thavAthI teo guNI (= dravya)nAvAcaka bane, AvA zabdone guNavacana kahevAya. jemake zu zabda Ama to zuklarUpAtmaka guNano vAcaka che. chatAM zu: 58: sthaLe zuklapano paTadravyanI sAthe yoga thavAthI jema pada zabda paTa dravyano vAcaka che, tema zu zabda paNa paTadravyano vAcaka banyo. tethI zu zabda guNavacana banyo kahevAya. have guNavattAnAmAzraya zipaliAnam' niyama mujaba zu: :, zu zA ane zu vastram sthaLe jo liMgane arthadharma tarIke svIkAravAmAM Ave to paTa Adi zabdanI jema guNavacana zu zabdano paNa vAcyatA saMbaMdhathI Azraya kamazI paTa, sADI ane vastra padArtha bane che. tethI Adi zabdanI jema teno paNa paTAdi padArthamAM rahelA putva, strItva ane napuMsakatva liMgane grahaNa karI kramaza : zI ane jIema puliMga, strIliMga ane napuMsakaliMgamAM (A) ahIMvAcyatA saMbaMdhathI Azraya samajavAno che. tethI 'guNavacana zabda jeno vAcaka bane tenA liMgane te grahaNa kare' Avo artha rAmajavo.
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana prayoga karI zakAya che. arthAt arthadharma pakSe 'zuLavavanAnA.'niyama upapanna thAya che. paraMtu jo liMgane zabdadharma rUpe svIkAravAmAM Ave to have zabda pAsethI liMga grahaNa karavAnuM rahetA guNavacanane zabdAzrita batAvavo paDe. zuDH paTaH Adi sthaLe vAcyatA saMbaMdhathI zu zabdano Azraya paTa Adi zabdo banI zakatA nathI. kemake zukta zabdathI paTa Adi zabdo vAcya banatA nathI. Ama zabda guNavacanano Azraya ja na bane to guNavacana tenA liMgane grahaNa zI rIte karI zake ? tethI zabdadharmapakSe 'muLavacanAnAm'niyama upapanna thai zakato nathI. mATe 'liMga arthano dharma che' A pakSa ja svIkAravo vyAjabI che. (b) keTalAka prAcIna vyAkaraNakAro liMgane zabdadharma rUpe svIkAre che. temanuM kahevuM ema che ke jenI pratIti anvaya-vyatirekane AzrayI jenI pratItine anusaratI hoya te teno dharma bane. jemake 'paTanI pratIti thAya to tenA bhegI vivakSita zuklaguNanI pratIti thAya ane paTanI pratIti na thAya to tenA bhegI vivakSita zuklaguNanI pratIti paNa na thAya.' Ama anvaya-vyatirekane AzrayI vivakSita zuklaguNanI pratIti paTanI pratItine anusare che. tethI jema te zuklaguNa paTanA dharmarUpe siddha thAya che, tema prastutamAM paNa 'zabdanI pratIti thAya to sAthe (A zabda puMliMga che, strIliMga che vigere rUpe) liMganI pratIti thAya che ane zabdanI pratIti na thAya to sAthe liMganI pratIti paNa nathI thatI.' Ama anvaya-vyatirekane AzrayI liMganI pratIti zabdapratItine anusaratI hovAthI liMga zabdanA dharma rUpe siddha thAya che. liMga jo arthano dharma hota to padArthanI pratIti bhegI tadAzrita liMganI paNa pratIti ko'kane to thAta. paraMtu te nathI thatI, mATe liMga arthadharma nathI. Ama paNa juo to 'A zabda puMliMga che, A zabda strIliMga che' ema puMliMga Adino vyavahAra paNa zabdane AzrayIne thato jovAmAM Ave che. have guNavacana sthaLe paNa zu vigere zabdone potAnA dharmarUpe vartatuM puttva Adi ja liMga che. paraMtu liMgakArikAmAM 'ahIM A guNavacana puMliMge che, ahIM A guNavacana strIliMge che...' A rIte pratipAdana karavA jAya to Ama chUTaka chUTaka kahevAmAM gaurava thai jAya. tethI paTa vigere zabdagata liMgone temanA abhidheya evA paTa Adi padArthamAM kalpIne (= upacAra karIne) lAghavArthe tenA dvArA guNavacanamAM liMganI kalpanA karAya che. arthAt 'zuLavadhanAnAm'niyama batAvAya che. jema vAkyamAM 'A padano artha A che, A padano ardha A che...' Ama padonA arthanI kalpanA karavAmAM Ave che. tema prastutamAM paNa liMga zabdadharma hovA chatAM guNavacana sthaLe lAghavArthe liMgane arthadharmarUpe kalpAya che. bAkI vAstavikatAe tema nathI. Azaya e che ke vAstavikatAe vAkya ja arthavAna che. kemake jo pado paNa ardhavAn hota to lokamAM vAkyanI jema kevaLa padono paNa prayoga thavo joito hato. paraMtu te thato nathI. A to dareka vAkye 'A vAkyano artha Ama thAya che, A vAkyano artha Ama thAya che..' Ama samajAvavAmAM ghaNuM lAMbu (azakya ja) thai jAya. mATe anvaya vyatirekane (A) A rIte upacAra karI vizeSya zabdanA liMgano guNavAnane havAlo soMpI devAmAM Ave eTale dareka guNavacanane alagathI kayu liMga che te batAvI gaurava karavAnI jarUra na rahe. bAkI guNavacanazabdane potAnuM AgavuM liMga hoya che.
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.1.30 221 AzrayI padonA artha kalpavAmAM Ave che. jethI padonA arthanI khabara paDI jAya eTale vyakti jAte ja vAkyanA arthane samajI zake tenI jema guNavacana sthaLe paNa lAghavArthe upacAra karI liMgane arthadharma rUpe batAvelo samajavo. A banne pakSa nirdoSa hovAthI banne pakSano svIkAra karavo vyAjabI kahevAya, mATe bra. vRttimAM 3mayathApi na doSaH' mema. dhuMcha / / 29 / / svarAdayo'vyayam / / 1.1.30 // bR.vR.-svarAdayaH zabdA avyayasaMjJA bhvnti| svaH sukhayati, ehi jAye! svA rohAvaH, sva: saMjAnIte, svaH spRhayati, svraagcchti| "chAyeva yA svrjldherjlessu"| svarvasati, antaryAmi, antrvsti| atyuccaisI, atyuccaisaH' ityatroccairatikrAnto yastadabhidhAyakasya pUrvapadArthapradhAnasya samAsasya saMbandhI syaadi|ccaiHshbdsy, tena "avyayasya" (3.2.7) iti lup na bhavati, 'paramoccaiH, paramanIcaiH' ityatra tu uttarapadArthapradhAnatvAt samAsasyAvyayasaMbandhyeva syAdiriti bhvtyev| anvarthasaMjJA ceyam-'avyayam' iti (tena) liGga-kArakavibhaktinAnAtve'pi na nAnArUpatAM pratipadyata iti, yaduktam "sadRzaM triSu liGgaSu sarvAsu ca vibhktissu| vacaneSu ca sarveSu yanna vyeti tadavyayam" / / 5 / / anvarthAzrayaNe ca svarAdyavyayamavyayaM (svarAdi avyayam-avyaya) bhavatIti svarAdevizeSaNatvena tadantavijJAnAt paramoccaiH paramanIcairityAdAvapyavyayasaMjJA bhvti| svar, antar, sanutara, punar, prAtar, sAyam, naktam, astam, divA, doSA, hyas, zvas, kam, zam, yos, mayas, vihAyasA, rodasI, om, bhUs, bhuvas, svasti, samayA, nikaSA, antarA, purA, bahis, avas, adhas, asAmpratam, addhA, Rtam, satyam, iddhA, mudhA, mRSA, vRthA, vRSA, mithyA, mitho, mithu, mithas, mithus, mithunam, anizam, muhus, abhIkSNam, maJja, jhaTiti, uccais, nIcais, zanais, avazyam, sAmi, sAci, viSvak, anvak, tAjak, drAk, strAk, Rdhaka, pRthak, dhik, hiruk, jyok, manAk, ISat, joSam, jyoSam, tUSNIm, kAmam, nikAmam, prakAmam, aram, varam, param, ciram, ArAt, tiras, manas, namas, bhUyas, prAyas, prabAhu, prayAhuk, prabAhukam, Arya, halam, Aryahalam, svayam, alam, ku, balavat, atIva, suSThu, duSThu, Rte, sapadi, sAkSAt, san, prazAn, sanAt, sanat, sanA, nAnA, vinA, kSamA, zu, sahasA, yugapat, upAMzu, puratas, puras, purastAt, zazvat, kuvit(d), Avis, prAdus iti svarAdayaH / bahuvacanamAkRtigaNArtham, tenAnyeSAmapi cAdiSUpAttAnAmanupAttAnAM ca svarAdisadharmaNAmavyayasaMjJA bhvti| svarAdayo hi svArthasya vAcakA na tu cAdivad dyotakA iti| avyayapradezA:-"avyayasya" (3.2.7) ityAdayaH / / 30 / / sUtrArtha :- svar vigaire zahIne bhvyysN| thAya che. 018)
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana sUtrasamAsa - 2 svar mahiSAM te = svara vaya: (du) na vyati ti = mavyayam (nam ta.) matra 1.2.50' mULa vyaya' ti zabdo niutra:, tene vanas tapuruSa:I vivaraNa:- (1) sUtramAM svara: A bahuvrIhisamAsa pAmeluM pada che, jemAM madi zabda avayava arthamAM che. tethI samAsano artha che Adi avayava je zabda samudAyanoAvo thaze. ahIM avayavane (= sne) laIne vigraha karyo che. svar vigere zabdono samudAya (= avayavI) e samAsArtha (= anyapadArtha) che. avayava-avayavI vacce samavAya saMbaMdha hoya ane samavAya saMbaMdha dharAvatA saMbaMdhI vacce apRthabhAva hoya. tethI A bahuvrIhimAM anya padArtha bhego svas zabda paNa avyayasaMjJA pAmavAmAM AvarAi jAya che. tethI A tagaNasaMvijJAna bahuvrIhi che. (2) sUtramAM svarA ane vyayam pada vacce vizeSaNa-vizeSyabhAva che. vizeSaNane vizeSa pramANe liMga thAya. tethI svaraH vizeSaNapadano(A) puliMgane badale napuMsakaliMgamAM prayoga thavo joie. chatAM paMliMgamAM prayoga karyo che te 'viroNAsatriyAnenAiji saM@Aro bhavati'nyAyane jaNAvavA mATe che. nyAya ema kahe che ke vizeSyanuM saMnidhAna (sAMnidhya) na thayuM hoya to paNa vizeSaNa padane liMga Adi saMskAra thai zake che. bAkRtiprahaNa nAtiH'sthaLe thayuM che tema. Azaya e che ke jAti kone kahevAya" e batAvavA vyAkaraNagraMthomAM eka zloka Ave che AkRtigrahaNA jAtirliGgAnAM ca na sarvabhAk / sakRdAkhyAtanirgrAhyA gotraM ca caraNaissaha(B) / / A zlokamAM mAkRtipradA prayoga che te padasaMskArapakSane anusarIne thayo che. 'kriya = rAjete navA ta AvRtti:'vyutpatti mujaba vastunA avayavonA samudAyane AkRti kahevAya ane pRAte = jJAyateDanena ti prahAm' vyutpatti mujaba jJAnanA sAdhanane pra" kahevAya. 'mAkRti: pradaf yasyA: sA = matipradA' arthAt avayavano samudAya (saMsthAna) che jJAnanuM sAdhana jenuM, tevI jAtine prAkRtipraha kahevAya. ahIM jovAnuM e che ke jyAre ApaNe uparokta bahuvati samAsa karIe chIe, tyAre ApaNane vigrahamAM strIliMga AvRti zabda ane praphaLa zabda vacce sAmAnAdhikaraNya (vizeSaNa-vizeSyabhAva) jaNAya che. tethI prahaNa prayoga na thatA maLazuM 2.4.20' sUtrathI 4 pratyaya lAgI prI prayoga thavo joIe. paraMtu padasaMskArapakSeC) vAkyamAM vaparAyela padonA paraspara anvayano vicAra karyA vinAsvataMtrapaNe padanI niSpatti thaI zakatI hovAthI vizeSAtrithAne nA' (A) svaravizajI AMtayA saMjJAvizeSatviAt..(ceva sUtra . cAre 'vahuvacanamAtisArthamrUtyatra draSTavya) (B) juo 2.4.14' sUtrano chaM. nyAsa tathA 'pa. pU. 4.2.62' sUtranuM ma. bhASya. paparyanne prakRti-pratyavAna saMsthApya tataH saMwAra: saMra:1 vizeSa jANavA juo amArA 1.4nA khU. nyAsanA vivaraNanI prastAvanA pRSTha xxxiv thI xxxix ane te ja pustakanA pariziSTa-3 mAM pasaMskAra ane vAyasaMgara zabda. (C)
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6.2.20 223 nyAya mujaba AkRtiH (vizeSyapada)nuM saMnidhAna thai vizeSaNa-vizeSyabhAva Ubho thAya te pahelAM ja karaNa sAmAnya arthamAM napuMsakaliMga prahaLa zabda sAdhI levAmAM Ave che. pachI jJAtiH padAntaranI sAthe teno anvaya thavAnA kAraNe je temAM strItvanI prApti Ave te bahiraMga^) hovAthI na thai zakatA te U pratyaya lAvavAmAM nimitta banI zakatuM nathI. mATe vigrahamAM praddaLI ne badale pradaLam pada vAparavAmAM AvyuM che ane jJAtigraha samAsa thayo che. tenI jema prastutamAM paNa 'vizeSyADa satriyAnenA'pi' nyAya mujaba avyayam vizeSyapadanuM saMnidhAna thai vizeSaNa-vizeSyabhAva Ubho thAya te pahelA ja padasaMskArapakSane AzrayI svataMtrapaNe svarAyaH padane puMliMga rUpe sAdhI levAmAM AvyuM che ane pAchaLathI avyayam vizeSyapadanuM saMnidhAna thAya to paNa 'khAtuM jAyaM na nivartate' nyAya mujaba have svarAyaH padanuM pustya nivartana nathI pAmatuM. Ama ahIM svarAvayaH A puMliMga nirdeza phakta 'vizeSyA'sannidhAnenApi 'nyAyanA jJApana mATe karyo che.(B) (3) sUtramAM avyayam A pramANe napuMsakaliMga ekavacanamAM nirdeza karyo che te 'amiyeyavizeSanirapekSa: pasaMArapakSo'vyakti' nyAyanA zApana mATe che. vAta evI che ke avyayam saMjJA ane svarAvayaH saMjJI vacce vizeSaNa-vizeSyabhAva hovAthI te banne vacce liMga ane vacananuM sAmya jaLavAvuM joie. paraMtu svarAyaH pada bahuvacana ane puMliMgamAM tathA avyavam pada ekavacana ane napuMsakaliMgamAM hovAthI te jaLavAtuM nathI. tethI 'amiyeyavizeSanirapekSa 0' nyAya jJApita thAya che. nyAya ema kahe che ke 'abhidheya (vAcya) vizeSane lagatA padathI nirapekSa rahIne paNa padano saMskAra (= niSpatti) thai zake che.' avyayam saMjJA pada sAmAnyathI 'je vyaya na pAme te avyaya' arthanuM vAcaka che ane vizeSathI saMzI evA svar Adi zabdonuM vAcaka che. prastutamAM te pada saMskAra pakSe potAnA vAcyavizeSa svar Adi zabdanA vAcaka svarAvavaH padane nirapekSapaNe niSpanna thayuM che. tethI tene 'napuMsakaliMga' ane 'na vyeti kRti avyayam' A sAmAnya arthanI apekSAe arthavAna banavAthI 'ekavacana' A banne kArya thayA che. jo ke svarAvayaH pada avyayam padanI bAjumAM ja che. chatAM avyayam pada tenI apekSA rAkhatuM nathI, mATe svarAyaH padanI apekSAe avyayam pada vizeSaNaC) bane te pahelAM ja tene A be kArya thai gayAM che. pAchaLathI A banneno anvaya thavAthI vizeSaNa-vizeSyabhAva utpanna thAya tyAre 'khAtuM vhAya na nivartata'nyAya mujaba (A) kALane AzrayIne paravyavasthita che mATe bahiraMga gaNAvI che. (B) pR. nyAsanI '- pattiklR sarvanAma......buddhAvupArooAt' paMktino artha ahIM karyo nathI. vidvAno tene besADavA prayatna kare. (C) pUrve (2) naMbara sthaLe svarAvayaH padane vizeSaNa ane avyayam padane vizeSya gaNAvyuM te saMjJA-saMjJIbhAvanA saMdarbhamAM samajavuM. jyAre ahIM svarAvavaH padane vizeSya ane avyayam padane vizeSaNa gaNAvyuM che te AzrayaAzrayIbhAvanA saMdarbhamAM samajavuM. avyaya saMjJA svar vigerene lAgu paDe che mATe svAti e avyayasaMjJAnA Azraya che. Azraya (dharmI) haMmezA vizeSya hoya ane Azrita (dharma) vizeSaNa hoya.
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana upepAli (= pAthI bhAvedA) mAzraya (= svarAdayaH 56) nAsiMgamane saMdhyA (= qyana) no avyayam pahanI sAthai anya 25 to nathI. 'AkRtigrahaNA jAti:' sthaNe 55 'abhidheyavizeSanirapekSa:0'nyAya bhuSa pasaM2412pakSane mAzrayIna / 'AkRtigrahaNA' prayoga niSpanna yo cha. mApAge (2) naM52 sthaNe ge5 gayA. jo prastutamAM vAkyasaMskArapakSa(A) svIkAravAmAM Ave to A pakSe vAkyamAM vaparAyela dareka padanA paraspara anvayano vicAra karyA vinA ekapaNa padanI svataMtrasiddhi na thai zakatI hovAthI vyaya zabdane liMga-saMkhyAno anya thAya te paDela tenAmAzrayavizeSa svarAdayaH pahano tenI sAthe manvaya 25 navAthI banne pathye vizeSAvizeSyAmA utpanna yatA avyaya vizeSAne svarAdayaH vizeSyapa6 pramANe liMga-saMnyAno yoga thAya. tathA svarAdayo 'vyayAH pryo| 42vAno bhAva. 1 mA prayoga prabhA 205 svii||2|5 cha, mAthI o bhavyavasthA nathI. vAkyasaMskAra ane padasaMskAra banne paikI yathAvasara koipaNa pakSano svIkAra karI iSTaprayoganI siddhi karI zakAya che. (4) eid - ___(i) svaH sukhayati (ii) svA rohAvaH (iii) svaH saMjAnIte (iv) svaH spRhayati svar + si svar + am svar + ttaa| * 'avyayasya 3.2.7' - svar sukhayati svar rohAvaH svar saMjAnIte svar spRhayati * 'ra: padAnte0 1.3.53' - svaH sukhyti| svaH sNjaaniite| svaH spRhyti| * ro re lug 1.3.41' - svA rohaavH| svar + De (v) svarAgacchati (vi) svarjaladhe:(B) (vii) svarvasati (viii) antaryAmi svar + Gasi svar + Gas svar + Gi antar + am - svar Agacchati svar jaladheH svar vasati antar yAmi = svraagcchti| = svrjldheH| _= svrvsti| / antryaami| * 'avyayasya 3.2.7' (ix) antarvasati - * antar + Di, * 'avyayasya 3.2.7' - antar vasati = antrvsti| (A) vAkyaparyantaM prakRti-pratyayAn saMsthApya tataH saMskAraH vaakysNskaarH| (B) tvaSTuH sadAbhyAsagRhItazilpavijJAnasaMpatprasarasya siimaa| adRzyatAdarzatalAmaleSu cchAyeva yA svrjldherjlessu|| (zizupAlavadhe 3/35) artha - vizvakarmAnA satata abhyAsathI meLavAyelI zilpavijJAnanI saMpattinA prakaInI sImApa dvArakAnagarI darpaNa jevA svaccha medhanA jaLane vize svarganA pratibiMba samAna dekhAtI hatI.
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.2.20 225 ahIM svas avyayasaMbaMdhI sAteya vibhaktinA daSTAMta ApI darekamAM tenuM svarUpa avyaya (vyaya na pAme tevuM ekasarakhuM) rahe che, te batAvyuM che. (5) samAsanA aMtabhAge r Adi avyayo vartatA hoya tyAre AkhA sAmAsika zabdane avyayane lagatA kArya thAya ke na thAya te bAbatamAM vidhi-niSedha mukhe daSTAMta vizeSane batAve che. (a) atyudaLelI, (b) matyughela: - 'prAvapara rU..47' kaceratikSAno = matyulo ane katittA = bacesa: (bRhadrutyartha - AdaSTAMtomAM tAnta (atikramaNa karanAra)nI arthapUrvapadArthanI pradhAnatA che, bres avyayanI nahIM. samAsamAM gauNa paDI gayo che. tethI ahIM pUrvapadArthapradhAna samAsane thayelI Adi vibhakita atikramaNakartAnA abhidhAyaka' saMbaMdhI kahevAze, 3Nyen avyaya saMbaMdhI nahIM. tethI 'mavyayastha rU.2.7' sUtranI prApti na hovAthI sthAti vibhakitano lopa nahIM thAya.) zaMkA -"prAvapari0 rU.2.47' sUtrathI #ttAghartha gati zabda dvitIyAnta nAmanI sAthe samAsa pAme che. prastutamAM zvet avyaya UMce' Ama adhikaraNazaktipradhAna zabda che. tethI tene karmArthaka dvitIyA vibhakita thai zake nahIM. to banneno samAsa zI rIte thayo? samAdhAna - samAsAdi vRttinA viSayamAM zaktipradhAna evA paNa avyayo zaktimapradhAna bane che. tethI gati zabda sAthe samAsa pAmavAnA avasare vacce avyaya UMce' Ama adhikaraNazakitapradhAna zabda na rahetA UMce rahela Ama adhikaraNazaktimatradhAna banavAthI tene karmArthaka dvitIyA vibhakti thai zakavAthI matyuSyano Adi samAsa thai zake che. jema 'romensa kadara' (divasa potAne rAtamAne che) sthaLe acetana divasamAM mananakartutvano Aropa karI prayoga sAdhavAmAM Avyo che, tema prastutamAM paNa adhikaraNazakti arthaka unces avyayamAM adhikaraNazakitamatvano Aropa karI pratyuccelI Adi prayoga sAdhavAmAM AvyA che. 'mavyayasya rU..7' sUtrathI avyaya saMbaMdhI syAdi vibhakitano lopa thAya che. Ayurveso vigere sthaLe samAsane aMte vartatA svar Adi avyayo gauNa paDI jAya che. mATe tyAM samAsano avayava (uttarAMza) avyaya che, paraMtu Akho samAsa avyaya nathI. matyuSyo vigere avyayAnta samAsa (samudAya) UMce rahelAne oLaMgI gayela Ama pUrvapadArtha atikrAnta arthane mukhyapaNe kahe che, paNa sance avyayanA UMce rahelI arthane mukhyapaNe nathI kaheto. mATe ahIMncesUavyaya gauNa paDI gayo che. tethI ahIM avyayasya rU.ra.7' sUtrathI syAdi vibhaktino lopa nathI thayo. (A) dinaM kartR AtmAnaM rAtriM manyate ityarthaH / kUlaM pipatiSatItyatra kUla ivAtra dine mnnkrtRtvaaropH| (ma. bhASyapradIpo ghotatattvano: pA.phU. .8.28)
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana zaMkA H- chatAM A samAsa pUrvapadArthapradhAna che ane ahIM pUrvapada ati e avyaya che. tethI samAsane thayelI syAdi vibhaktino 'avyayasya rU.2.7' sUtrathI lopa thavo joie. 226 zaMkA :- ati zabda vAddi gaNano che. cAri gaNanA zabdo jo asattva(adravya)vAcI hoya to ja temane 'cAyo'sattva0 1.1.rU'sUtrathI avyayasaMjJA thAya che. prastutamAM ati zabda atikrAnta arthamAM varte che. tyAM liMgakAraka-vibhakti-saMkhyAno yoga thato hovAthI ati zabda sattva (dravya)(A) vAcI che. mATe te avyaya na banI zakavAthI(B) 'avyavasya rU.2.7' sUtrathI samAsanI syAdi vibhaktino lopa nathI thai zakyo. athavA avyaya kyAre avyaya bane tenI yukti AgaLa kahevAze. prastutamAM mRtyusa vigere sthaLe je syAdi vibhakti thai che te samAsAtmaka samudAyanI che, tenA avayavanI nahIM. mATe 'avyayasya rU.2.7'sUtrathI teno lopa nathI thayo. paramoghe:, paramanIce: phatra tu sthaLe bRhatkRttikAre 'tu' nuM upAdAna pUrve karAyela atyuddheso vigere karatA paramoccheH vigeremAM kaMika vizeSatA batAvavA mATe karyuM che. e vizeSatA kai che ? to paramorvyaH vigere samAso ; ke jyAM svaraddi avyayo pradhAnatAe aMte rahelA che, tyAM avayava ane samudAya bannene avyayasaMjJA thAya che. jemake- urdhvas vigere avyayAnta A samAsamAM bvet vigere avyaya mukhya hovAthI inves, nIcek e avayava ane varamorvyaH, paramanIyeH e samudAya ; bannene avayavasaMjJA thaze. kAraNake samAsa uttarapadArthapradhAna che. tathA uttarapadarUpe rahelAM urdhvas ane nIzvet zabdo liMga-kAraka-vibhakti-saMkhyA sAthe anvaya nathI pAmatA. tethI samAsane thayela sthAvi vibhakti avyaya saMbaMdhI jaC hovAthI 'avyayasya rU.2.7' sUtrathI teno lopa thaze. (6) ''sUtramAM phakata 'svar Adi zabdo avyaya saMjJaka thAya che.' ATaluM ja kahyuM che. to 'liMga-kAraka (= vibhakti)-saMkhyAnI sAthe anvaya na pAmanArA svar Adi zabdo avyayasaMjJaka thAya che' Avo artha sUtramAM koi vizeSa pada mUkyA vinA zI rIte jaNAya ?'' A praznanA saMdarbhamAM bR. vRttimAM anvayaMsaMjJA ceyam...' paMkti batAvI che. teno artha 'avyaya e jethI anvartha (vyutpatyartha ghaTe evI) saMjJA che, tethI liMga, kAraka, vibhakti vigere aneka prakAranA hovA chatAM je temane laine vividha svarUpane na pAme tene avyaya kahevAya.' Avo thaze. Azaya e che ke avyayomAM liMga vizeSanA pratipAdananuM sAmarthya na hovAthI temane vividha prakAranA liMga nathI saMbhavatA. je (A) nis--saDyAvan dravyam| (1.1.rUo rR. vRtti:) (B) pU. lAvaNyasUrijI dvArA saMpAdita bu. nyAsamAM ti-ra-vitti-saMdhyAvizeSopAvAnAvyayayobhitvam' Avo pATha che, je azuddha hoya tema lAge che. pATha 'tijJa -Ara-vimatti-saMdhyAvizeSoSAvAnAt sattvavAyitvAnnA'vyayatvam' Avo hovo joie. (C) jakAra dvArA ahIM avyayasaMjJAnA niSedhanuM nirAkaraNa karyuM che.
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.2.20 227 avyayo kArakazakti (sAdhana) pradhAna 4) hoya che, teomAM bIjI kArakazaktino samAveza na thai zakavAthI tathA je avyayo kriyApradhAnaB) hoya che temanI sAthe paNa kArakazakitano meLa na paDavAthI C) avyayomAM kArakanuM vaividhya paNa saMbhavatuM nathI. eka Adi saMkhyAno paNa avyaya sAthe anvaya thato nathI, tethI avyayomAM vacananuM vaividhya paNa nathI. Ama je avyayo asattvabhUta (= dravya sivAyanA) arthanA abhidhAyaka hoya temano dravyanA (satvanA) dharma evA liMga, kAraka ane ekatvAdi saMkhyAnI sAthe yoga nathI thato. tathA je avyayo satvavAcI hoya temanAmAM paNa zabdanI tevA prakAranI zakti hovAthI pukhatmasmar zabdone jema svAbhAvika rIte liMgano yoga nathI thato tema liMga kAraka ane saMkhyAno yoga nathI thato. Ama asattvavAcI ane sattvavAcI banne prakAranA avyayo liMga, kAraka ane saMkhyA A sattvadharmone laIne vividha svarUpane pAmatA nathI mATe temane avyaya kahevAya che. A ja vAtane pharI bu. vRttimAM zloka batAvI draDha kare che - sadRzaM triSu liGgaSu sarvAsu ca vibhktissu| vacaneSu ca sarveSu yanna vyeti tdvyym|| arthaH jeo traNe liMgamAM, prathamA vigere sarva vibhaktiomAM (= kArakomAM) tathA ekavacana Adi sarva vacanomAM samAna hoya che, pheraphArane nathI pAmatA temane avyaya kahevAya che. vAta ema che ke prastutamAM karavAmAM Avela vyaya saMjJA moTI che. eka sAthe aneka vastuone TUMkamAM samajI zakAya te mATe saMjJA karavAmAM AvatI hoya che. arthAt nambartha saMtarA niyama mujaba saMjJA lAghavArthe karAya che. tethI jo te niSkAraNa guru (moTI) karAya to vyAjabIna kahevAya. tethI madhyama AvI moTI saMjJA karavA pAchaLa koI prayojana batAvavuM paDe. prayojana e che ke A moTI saMjJA sAnvartha (vyutpatyartha ghaTe evI) thaine vigerenA vizeSya rUpe avyaya saMkSinI upasthiti karAve. te A rIte - 'svarari avyayam vyayasaMjJa mavati (D) (sva che AdimAM jemanA evA vyayana pAmanArA zabdo (= avyaya) avyaya saMjJaka thAya che.) zaMkA:- sUtramAM ekavAra ja vyaya zabda lakhyo che. to be vAra te zabda zI rIte prApta karI zakAya? have ekaja vAra prApta thatA avyaya zabdane jo anvartha gaNIe to te vyayana pAmanAra" arthane jaNAvavAmAM tatpara (artha parataMtra) thavAthI potAnA zabdasvarUpane jALavanAro (= zabdasvarUpano Azraya) na banI zake. tethI avyaya zabdathI saMjJA nahIMjaNAya ane jo avyaya zabdane zabdasvarUpane jALavanAro svIkArI saMjJAzabdarUpe gaNAvavAmAM Ave to (A) jemake AgaLa (5) naMbara sthaLe ApaNe joI gayA ke 32e avyaya adhikaraNazaktipradhAna che. (B) hirU, pRtha vigere avyayo kriyApradhAna che. A avyayo kriyAvizeSaNa hovAthI kriyApradhAna bane che. (C) kAraka kriyAno hetu hoya kriyApradhAna nahIM. mATe kArakazaktino meLa na paDe. (D) ahIM 'svarahi gaya' e saMjJIaMza che, jemAM svAri pada vizeSaNa ane madhyam pada tenA vizeSya rUpe jaNAya che tathA avyayasaMjJam A saMjJAaMza che.
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228. zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana teazvarthazabdana banavAthI svaravi zabdano vizeSa na banI zakatA 'liMga, vibhakti ane saMkhyAnI sAthe anvaye pAmI vyaya na pAme evo zabda' Avo artha je jaNAvavo che te nahIM jaNAvI zakAya. samAdhAna - tame kaho cho tevI koi Apatti nahIM Ave. kemake lokamAM be prakAranI saMjJA levAmAM Ave che -naimittikI ane pAribhASikI. vyakti zyAmavarNo hoya ane jo tenI 'kRSNa" saMjJA karavAmAM Ave to zyAmavarNAtmaka nimittane laine pravartI hovAthI te naimittikI saMjJA kahevAya. jemake vAsudeva zyAmavarNA hatA ane temanuM kRSNa' nAma rAkhavAmAM AvyuM hatuM. vyakti gauravarNI hoya ane jo tenI kRSNa" saMjJA rAkhavAmAM Ave to A pAribhASikI saMjJA kahevAya. vyAkaraNazAstromAM banne prakAranI saMjJA levAmAM Ave che. jemake navyA, sarvanAma, vera vigere naimittikI (akRtrima/anvartha) saMjJA che ane pANini vyAkaraNamAM vaparAtIri, pavigere saMjJAo pAribhASikI (kRtrima) saMjJA che. siddhahemavyAkaraNamAM pAribhASika saMjJAo prAyaH jovAmAM nathI AvatI. A rIte be prakAranI saMjJA hote jIte prastutamAM avyayasaMjJA karavAnA avasare te naimittika saMjJA hovAthI svas vigere vyaya na pAmanArA zabdo' Ama viziSTane ja saMjJA karAze. zaMkA - ame kahIto gayA ke sUtranAavyaya zabdane jo anvartha gaNazo to te saMjJAzabda nahIM banI zake ane ekaja avyaya zabdane be vAra to vaparAya nahIM? samAdhAna - avyaya zabdane be vAra vAparavo nahIM paDe ane te anvartha hovA chatAM saMjJAzabda banI zakaze. kemake tenaimittikI (anvathI saMjJA che. vAsudevanI'kRSNa' saMjJAnaimittikI (zyAmavarNanA nimitte pravartI hovAthI tyAM jema kRSNa' zabda bolAtA ja zyAmavarNA vAsudevanI (= viziSTanI) saMkSirUpe sahaja upasthiti thAya che, paraMtu vAsudevamAM zyAmavarNanI upasthiti karAvavA tyAM jema bIjA kRSNa zabdano prayoga nathI karavo paDato, tema avaya saMjJA paNanaimittikI ('vyaya na pAmavuM A nimittane laIne pravartI hovAthI tyAM paNa eka ja avyaya zabda saMjJAzabda banI svarAdi vyaya na pAmanAra zabdo' Ama viziSTanI ja saMzI rUpe upasthiti karAvaze. A rIte saMjJAkaraNakALe svarAdi vyayana pAmanArA zabdo Ama nimittathI viziSTane ja avyayasaMzA karAi hovAthI ghara, paTa vigere je zabdo 'vyayana pAmavuM A nimittathI zUnya haze, teo avyaya saMjJAnA saMkSI rUpe niyata jaze. zaMkA - avyayasaMjJA sTa) che. stra zabdasthaLe zabdanI avasthatA (vyutpAthI nathI vicAratI. jemake je zabdasTa zabda che to tyAM tenA jItIti je vyutpattino vicAraNA nathI karAtI. kemake beThelIgAyane paNa kahevAya (A) yatrAvayavazaktinarapekSyeNa samudAyazaktimAtreNa yad budhyate tadUDham, yathA go-mnnddlaadipdm| (cA.sa.mutpvI parive-82)
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ .2.30 229 che ane gamana karanAra ghoDAne jonathI kahevAto. tyAM phakta galakambala, ziMgaDA, pUMchaDAvALA prANI vizeSane jarUDhithI jo tarIke samajavAmAM Ave che. tema avyaya saMjJA paNa ddha hovAthI tenA vyaya na pAmavuM A vyutpArtha tarapha najara karavAnI na hovAthI tenAthI vyaya pAmanAra ghaTa, paMTa Adi zabdo paNa saMjJI rUpe prApta kema na thai zake? samAdhAna - koipaNanaimittika saMjJA saMjJAkaraNakALe vyutpattine laine ja pravarte ane pAchaLathI te DhaA) thatI hoya che. avya saMjJA paNa saMjJAkaraNakALe vyaya na pAmavuM A vyutpattine laIne ja pravartI hovAthI ghaTa, paTa Adi zabdomAM te vyutpattina ghaTavAthI te kALe ja teo saMjJI tarIke bAkAta thai gayA hatA ane je svaravi zabdo tyAre saMjJI rUpe prApta thayA, kALakrame pAchaLathI temanAmAM avyaya saMjJA ddha thai gaI. tethI avyaya saMjJA rUDha rUpe pravarte to paNa bhale tyAM vyutpacarthana jevAno hoya, chatAM tenAthI viziSTano (= svas Adi vyaya na pAmanArA zabdono) ja bodha thAya. tethI avyaya saMjJAnuM ghara, Adi aneka khoTA sthaLe gamana nahIMthAya. zaMkA - mULa to tamAre mAtra saMjJAne anvartha batAvI liMga-saMkhyAnA anvayane laIne je zabdo vyayana pAmatA hoya temane avyayasaMjJA karavI che. to A sUtramAMthI svaraci: pada kADhI 'ti- sa mavyayam' (liMga ane saMkhyAthI rahita zabdaavyayasaMzaka thAya che) AvuM sUtra banAvo ke jethI A eka ja sUtrathI badhA avyayono saMgraha thaI javAthI vAyosatve 2.2.22' vigere sUtrone alagathI na racavA paDe. samAdhAna - AvuM sUtra banAvavAthI itaretarAzraya" (anyonyAzraya) doSa AvavAthI avyayasaMjJA siddha nahIM thai zake. te A pramANe - liMgasaMkhyArahitatva hoya to avyayasaMjJA thAya ane avyayasaMjJAne laIne ja liMgasaMkhyArahitatva karavAmAM Ave che. A rIte itaretarAzraya doSa Ave che. paraspara avalaMbIne rahelAM kArya siddha na thai zake, mATe avyayasaMjJA siddha nahIM thaI zake. zaMkA - liMga-saMkhyArahitatvae vAcanika (avyayasaMjJAnA vacanathI siddha thanAra) nathI, paraMtu svAbhAvika che. jemake samAna icchA karanArA ke ekasarakho abhyAsa karanArA aneka loko paikI keTalAka loko saphaLa thAya che ane bIjA nahIM. jarUrI nathI ke keTalAka saphaLa thAya eTale badhAe saphaLa thavuM ja joIe athavA keTalAka niSphaLa thayA eTale badhAe niSphaLa thavuM ja joIe. AmAM ApaNe zuM karI zakIe ? A to badhuM svAbhAvika rIte cAlyA kare. tema keTalAka zabdone liMga-saMkhyAna lAgavA ane keTalAkane lAgavA e paNa lokamAM thatI svAbhAvika sthiti che. Ama liMga-saMkhArahitatva e avyayasaMjJAne AdhAre na hovAthI anyonyAzraya doSa nahIM Ave. samAdhAna - tamArI vAta barAbara nathI. kemake bhASA zIkhanAra badhA loko kAMI kaca zabdanI vyutpattine laIne prApta thatA liMga-saMkhyArahitatvaarthane svAbhAvika sthitirUpe jANI zakatA nathI. temaNe A vAta zAstrathIja (A) rUddha nAma tridhA cyate-nitti parimAn gopAla veti (cA. sa.gu. niravanI, ri-82)
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230. zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana jANavI paDe che. jemake keTalAka saMskRtabhASAne vyAkaraNanA AdhAre zIkhatA lokone avyayane lAgelI yAdi vibhaktinA lopaka avyayastha rU.2.7' sUtrathIjakhabara paDe che ke avyayane liMga-saMkhyAno anvaya thato nathI. Ama anyonyAzraya doSa Ubho ja rahe che. kemake avyaya saMjJA thAya to 'mavyayarca rU.ra.7' sUtrathI vibhaktino lopa thavAthI liMgasaMkhyArahitatva thAya ane liMga-saMkhyArahitatva thAya to nika-sakyamavyayam' AvA prastuta sUtrathI avyayasaMjJA thaI zake. zaMkA - eka kAma karIe. A sUtrane 'akUpALavipattioDavyava' AvuM banAvIe. samAdhAna - dhi, madhu vigere prathama ekavacanAnta prayogamAM paNa vibhaktinuM zravaNa nathI thatuM. tethI te zabdomAM avyayasaMjJA ativyAta thavAno prasaMga Avaze. zaMkA - pi pu vigere zabdonA khi, madhuni vigere prayogomAM vibhaktinuM zravaNa thAya che. tethI te zrayamANavibhakti zabdo hovAthI temanAmAM ativyApti nahIM Ave. samAdhAna - chatAM anyonyAzrayadoSa to Avaze ja. kemake vibhakti azrayamANa thAya to avyayasaMjJA thAya ane avyayasaMjJA thAya to vibhaktino lopa thai te azrumamANa thAya. anyonyAzraya doSavALI saMjJA na cAlI zake. zaMkA - tamArI vAta barAbara nathI, kemake vaDIlonA vyavahArathI ja zabda ane arthanA saMbaMdhano bodha thato hovAthI jema zabdanA ekatvAdi arthavRddhavyavahArathI jaNAya che, tema avayanAliMga-saMkhyAnuM rahitatva paNa te rIte ja jaNAi jaze. vAta evI che ke ahIManyonyAzraya doSa denAra vyaktine pahelAM to e pUchavuM ke "je vyAkaraNazAstrAbhinna che temane amuka sUtrathI vibhaktino lopa thAya che te khabara hovAthI teo vibhakti rahita zabdano prayoga kare te barAbara che. paraMtu je vyAkaraNAbhijJanathI te loko paNa vibhaktirahita zabdono prayoga kare che te zI rIte saMbhave?" samAdhAna - vyAkaraNa anabhinna lokone to saMkhyAnuM ajJAna hovAthI teo saMkhyAnI vAcaka vibhaktino prayoga karatA nathI. zaMkA - evuM nathI. temane ekatvAdisaMkhyAnuM jJAna hoya che te temanA vyavahAra uparathI siddha thAya che. jemake eka baLada kharIdavo hoya to teo eka cokkasa kiMmatathI tene kharIde che. be baLada kharIdavA hoya to bamaNI kiMmata cUkave che ane traNa baLada mATe trevaDI kiMmata cUkave che. je temane saMkhyAnuM jJAna na hoya to teo be baLada mATe bevaDI ane traNa baLada mATe trevaDI kiMmata zI rIte cUkave? Ama temane saMkhyAnuM jJAna hovA chatAM teo avyaya zabdone vibhaktino anvaya karatA nathI. tethI mAnavuM ja paDe ke avyaya rUpI arthanuM liMga-saMkhyAno anvaya na thAya evuM svarUpa ja che ke jethI temane vibhakti lAgI zake nahIM. avyayonuM liMga-saMkhyAno anvayana thAya evuM svarUpa eTalA
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.1.30 231 mATe che, kemake teo vibhatyarthapradhAna ane kriyApradhAna hoya che(A), jemake urdhvam ane nIcek avyayo kramazaH 'upalA sthAne' ane 'nIcalA sthAne' ema samamI vibhaktyarthane jaNAvatA hovAthI teo vibhaktyarthapradhAna che tathA hi ane pRtha avyayo kriyAvizeSaNa banI kramazaH 'vavuM' ane 'vegaLA hovuM' ema kriyA arthane jaNAvatA hovAthI teo kriyApradhAna che. avyayanI jema keTalAka taddhitAnta zabdo paNa vibhatyartha pradhAna ane kriyApradhAna hoya che. jemake yatra ane taMtra zabdo 'je ThekANe' ane 'te ThekANe' Ama saptamI vibhatyarthane jaNAvatA hovAthI vibhaktyarthapradhAna che tathA vinA ane nAnA zabdono para (= pANini vyAkaraNa)nA vi-namyAm .2.27' vacana (= sUtra) mujaba 'sAthe nahIM (= pRthabhAva)' artha thato hovAthI kriyAvizeSaNa banatA teo kriyApradhAna che. evI rIte zabdanI tevA prakAranI svAbhAvika zakti hovAthI 'Tastuntya0 6.rU.ra0' ane si: 6.rU.26' sUtrathI eka ja tuvi arthamAM kramazaH an ane si pratyaya thavA chatAM paNa niSpanna thayelA pennumUtnam ane pIttumULata: zabdo paikI eka zabda liMga-saMkhyAno anvayI ane bIjo ananvayI Ama bhinnadharmavALA bane che. temAM pettubhUtam sthaLe 'pIlu vRkSanA mULanI samAna dizAmAM rahela koka dravya' Avo bodha thato hovAthI te prayogathI 'dravya' pradhAnapaNe jaNAya che tathA pauttubhUtataH sthaLe si pratyayathI vAcya pIluvRkSanA mULanI samAnadizAmAM raheluM dravya gauNapaNe ane tasi pratyayanI pIjImUttena prakRtithI vAcya tRtIyArtha 'sAhitya' pradhAnapaNe jaNAya che. tethI tyAM 'pIlumULa ane tene samAna dizAmAM rahelI vastunuM sAhitya' Avo artha jaNAvAthI sAdhana (vibhatyartha) pradhAnapaNe jaNAya che(B). Ama avyaya zabdo vibhaktyarthapradhAna ane kriyApradhAna hovAthI temanAmAM liMga-saMkhyAno anvaya svAbhAvika rIte saMbhavato nathI. A AkhI vAta uparathI avyayone liMga-saMkhyArahitatva svAbhAvika rUpe siddha thAya che. liMgasaMkhyAnA abhAvanA kAraNe avyayone vibhaktinI utpatti nahIM thAya. tethI A sUtra'ayamAvittizoDavyayam' AvuM banAvIe to paNa anyonyAzraya doSa nahIM AvI zake. kemake avyayone vibhaktino abhAva avyayasaMjJAne AbhArI nathI, paraMtu temanA svAbhAvika liMga-saMkhyArahitatvane AbhArI che. samAdhAna H - tamArI vAtane tyAre barAbara kahI zakAya, jyAre badhA ja avyayo vibhaktyarthapradhAna ane kriyApradhAna Ama be prakAranA ja hoya. paraMtu evuM nathI. keTalAka avyaya kriyApradhAna hoya che, keTalAka avyaya sAdhanapradhAna (vibhavyarthapradhAna) hoya che ane trIjA keTalAka avyayo kriyApradhAna ke sAdhanapradhAna nahIM, paNa dravyapradhAna hoya che. jemake svaH paya, ahIM svargano vAcaka svar avyaya vibhaktyarthapradhAna ke kriyApradhAna nathI. paraMtu te svargano vAcaka hovAthI (A) vibhatyartha ane kriyA sAthe liMga ane saMkhyAno anvaya thai zake nahIM. (B) keTalAka pIttubhUttataH prayogane 'pIlumULanI samAna dizAmAM' AvA arthavALo mAne che. tethI temanA mate A prayoga adhikaraNazaktipradhAna bane che. paraMtu Avo artha akSaranI maryAdA mujaba prApta thai zakato nathI.
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 232 sattva (dravya) vAcaka tene liMga-saMkhyAno anvaye prApta che. AvA sthaLe anyonyAzraya doSa prApta che. kemake liMgasaMkhyAnA anvayanA kAraNe prApta thatI vibhaktino lopa thAya to vibhakitanuM zravaNa na thavAthI sva ne avyayasaMjJA thaI zake ane jo svarane avyayasaMjJA thAya to tene lAgelI vibhaktino lopa thaI zake. e sivAya nahita 6 seza:' vigere avyavIbhAva samAsane keTalAka vaiyAkaraNo avyaya gaNe che. te mane svarAdi gaNapAThamAM gaNAtA temane vibhakti ane napuMsakaliMgano anvaya thayelo jovAmAM Ave che. AthI teo paNa sattva (dravya) pradhAna che, kriyA ke sAdhanapradhAna nahIM. svaraH gaNamAM sattvavAcI ane asattvavAcI banne prakAranA avyayo che, AthI "zrIzeSAhi' (pataMjali) 'r.phU. 2..37sUtramAM ma. bhASyamAM 'svarAhInAM punaH sarvenAnAmasarvavanAnAM vAvyasaMjJA' Ama jaNAve che. ATalI vAta vicAratA 'nisamavyayam' ke 'azrayamAM vimarivyayam' AvuM sUtra banAvavAmAM doSa AvatA hovAthI 'svarAyoDavyayam' A rIte banAveluM sUtra ja vyAjabI che. zaMkA - A sUtra avyayasaMjJA kare che, paraMtu saMjJAvidhimAM tadantavidhino pratiSedhaAi) kahevAyo hovAthI paramorve vigere sthaLe avyayasaMjJA na thavI joie. athavA sUtramAM svara: ema sva vigerenuM sAkSAt nAma grahaNa karIne avyayasaMjJA karelI hovAthI 'prapavitA nAnA na tannavidhi jaD) nyAyathI avyayasaMjJA mAtra sva vigerene ja thaze, samAsAdi samudAyanA aMtabhAge sva vigere hoya te samudAyane avyayasaMjJA nahIM thAya. to paramo, paramanI vigerene avyayasaMjJA tame kaI rIte mAnI? samAdhAna - avyayazabdanI 'na vyatIti mavyayam' AvI anvargasaMjJA karavAnA kAraNe AgaLa kahyuM tema bIjo "avyaya' artha je upasthita thayo te sva vigerenA vizeSyarUpe jaNAya che. tethI mAM svari avyayasaMza pati) evo artha prApta thAya che e ApaNe joI gayA. have ahIM AvyA e vizeSya che ane navarAtti vizeSaNa che. tethI'vizeSAmantaH 7.4.223' paribhASAthI prastuta sUtragata svara: zabda dvArA svaradatta evA samudAyanuM grahaNa thavAthI paramocce vigere samudAyane avyayasaMjJA thaze. zaMkA - 'vizeSamanta: 7.4.22rU'paribhASAthI tame jaNAvyA mujaba jo svas vigere avyayAtta evA samudAyane avyayasaMjJA thaze, to kevaLa sva vigere zabdone avyayasaMjJA zI rIte thaze? (A) pasaMjJAyAmataprahAmanyatra saMjJAvi pratyayaprahane tattapratiSArtha (2.7.20 bu. nyAsa) (B) sUtramAM nAma nuM grahaNa karavApUrvaka tene uddezIne je kArya batAvyuM hoya, te kArya te nAma jo samAsAdinA kAraNe samudAyanA aMtabhAge AvatuM hoya to tene na thAya. jemake naSyi gAyanan 6.52' sUtrathI naInAmane jema gAyanam (gAyana) pratyaya thatA nADIyana: rUpa thAya che, tema sUtrana: zabdasamudAyane e sUtrathI mAyALu pratyaya lAgavA rUpa kArya nahIM thAya, paNa 'mata phan 6..32' sUtrathI phalga pratyaya thatA sautranA rUpa thAya. (C) svarAMti avyaya (= pheraphAra na pAmanAra) zabdone vyaya saMjJA thAya che.
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 233 samAdhAna :- 'Adyantavalejasmin'A) nyAyabaLe kevaLa svar vigere avyayo che, tene svarAdyanta rUpe kalpIne avyayasaMjJAnuM kArya thai zakaze. Ama kevaLa svat vigerene tathA svar vigere pradhAnarUpe aMte rahelA hoya tevA paramoghye: vigere svarAintane paNa avyayasaMjJA thaze. arthAt svAti svarAdyanta = yar r avyayasaMnne mati evuM sUtranuM tAtparya thaze. 1.1.30 zaMkA :- svarati avyayomAM keTalAka zaktipradhAna che, to keTalAka kriyApradhAna che. jemake urdhva vigere saptamyarthamAM vartatA hovAthI vibhaktyartha (= kArakazakti) pradhAna che ane dirU, pRtha vigere kriyAvizeSaNa banatA hovAthI kriyApradhAna che. hirU, pRtha Adi avyayo kriyAvizeSaNa banI je vAkya kriyApada rahita hoya temAM sthiti Adi kriyAno AkSepa kare che. mATe 'pRthak TevavattaH '(devadatta alaga Ubho che) vigere prayoga sAcA siddha thAya che. Ama zakti ane kriyA liMga-saMkhyAnA ananvayI hovAne kAraNe asattva rUpa hovAthI svaravi avyayono pATha asattvavAcI cAvi gaNa bhego ja hovo joie. A sUtra juduM racavuM na joie. samAdhAna H- A vAta zakya nathI. kemake pAvi gaNamAM phakta asattvavAcI zabdone avyayasaMzA karavAmAM Ave che. jyAre svaravi gaNamAM sattvavAcI ane asattvavAcI banne prakAranA zabdono samAveza che. tethI A sUtra juduM racI svati zabdone alagathI avyayasaMjJA karavI jarUrI che. svasti vApati, svaH pazya, sva: smRti, svarAcchati vigere sthaLe kriyAnA saMbaMdhane laine svasti, svaAdimAM aneka kArakazaktio jovA maLatI hovAthI teo sattvavAcI che e spaSTa che. e sivAya jo svati avyayono pavi avyayone vize pATha hoya to 'viH svaro0 1.2.36' sUtrathI svAti avyayonI saMdhino pratiSedha thavAno prasaMga AveB). mATe svAti avyayone cAvi gaNamAM na samAvAya. (7) pR. vRttimAM batAvelAM svar vigere avyayo ane temanA artha nIce pramANe che. A zabdonI vyutpatti bR. nyAsamAM batAvI che tyAMthI jovI. vyutpattio phakta te te zabdonI varNAvalInA bodhane mATe ja karavAmAM AvI che. (A) sUtramAM jyAM eka ja varNa ke eka ja nAmanuM grahaNa hoya ne kArya tadAdi saMbaMdhI ke tadantasaMbaMdhI karavAnuM vidhAna karyuM hoya, tyAM te varNa ke nAmane tAtti ke talanta rUpe kalpIne kArya karavuM. jemake ni dhAtu nAmyanta hovAthI 'nAmino zuLo0 4.3.2' sUtrathI guNa thatA jema khetA thAya che, tema rU dhAtu nAmisvararUpa hovA chatAM tenI nAmyanta rUpe kalpanA karI 'nAmino muLo ' sUtrathI guNa thatA tA rUpa thaze. ('Adyantavar'nyAya paribhASanduzekharamAM 'vyapaphezivalesmin' zabdathI ullekhita che.) (B) jo ke svaravi avyayomAM ekeya avyayAtmaka svara batAvyo nathI. chatAM AkRtigaNathI levAtA avyayomAM te Avato hovo joie, mATe A Apatti AvI haze.
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 234 avyaya artha | avyaya artha | avyaya artha 1. svar svarga, 52lo 26. purA bhUtaNamA, bhaviSya | 51. nIcais nAye 2. antar madhye mAM, meNavAnI | 52. zanais dhIme 3. sanutar vAyI cha, nAmai] 53. avazyam mAvazya, nizce 4. punar rI 27. bahissu ddhA pradezamA 54. sAmi sadha 5. prAtar prabhAta | 28. avas jaDAra | 55. sAci tIrcha 6. sAyam sair | 29. adhas sAmIpya, nIye pi. | 56. viSvak bhanetA 7. naktam rAta | 30. asAmpratam manaucitya ___(viSvac) meM sAdhe 8. astam nAza 31. addhA avadhA 157. anvaka(ca) pANa 9. divA se satejanA 58. tAjak zIgha 10. doSA rAtribhe, rAta 32. Rtam zuddhi 59. drAkazI moNagela (pAsI) | 33. satyam prazna, pratiSedha |60. srAk spaa| 11. hyasya 34. iddhA spaSTa | 61. Rdhak viyoga, zodha, manvita 12. zvas mApatase 35. mudhA ni21 prIti 42vI| sAmIpya, lAbha 13. kam AgI, mAza |36. mRSA asatya 62. pRthak viyoga, alaga 14. zam supa 37. vRdhA 63. dhika nihA, ghira 15. yos viSaya supa |38. vRthA prabaNa | 64. hiruk viyoga 16. mayas suma 39. mithyA asatya | 65. jyok zIdha, saMprati 17. vihAyasA mAzamA 40. mitho ta, sAdhe | 66. manAk pataprAsa 18. rodasI mAza-pRthvI 41. mithu svAMga | 67. ISat mAya 19. om brama, sAme aDAna | 42. mithas ta, viyoga, | 68. joSam bhauna 42j, sva.2, paraspara | 69. jyoSam bhauna abhibhu5 42j |43. mithus saMgama | 70. tUSNIm bhauna 20. bhUs nAgalo 144. mithunam strI-pu3parnu yugala |71. kAmam atizaya 21. bhuvas manuSyako 45. anizam niraMtara | 72. nikAmam atizaya 22. svasti tyAga | 46. muhus pAraMvAra 73. prakAmam atizaya 23. samayA sAmIpya, madhye 47. abhIkSNam pAraMvAra 74. aramazI 24. nikaSA sAmIpya 48. maGkSa zIdha 75. varam 55 25. antarA vinA, madhye, mAyA 49. jhaTiti zIghra 76. param vaNa pradhAna sabhA |50. uccais lAya, tRtIyA |77. ciram nANe vyartha
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 1.2.20 235 avyaya artha | avyaya artha avyaya artha 78. kArat najIka, dUra | 91. manam zaNagAravuM,pUratuM, | 106. vinA vagara 79. tiram chupAvuM, avajJA, * aTakAvavuM | 107. kSamA sahana karavuM tIra chuM 92. pApa | 108. zu pUjA 80. manas niyama | 93. vaktavat sattvavALuM, atizaya | 109. sadA ekAeka 81. namas namana 94. gatIva atizaya 110. yupat kriyAnuM sAtatya, 82. mUri pharI 95. sujhu prazaMsA ekasAthe 83. prAyam bahulatAe | 96. chu niMdA 111. rUpAMza azrAvya dhImo avAja 84. pravINuM UMce 97. te viyoga 112. purata AgaLa (sAme) 85. pravAha adhvaryuM, kALa | 98. sapari zIgha, kavela |113. pura AgaLa (sAme) 86. pravAlim prIti thavI | 99. sAkSAt pratyakSa 114. puratA AgaLa (sAme) 87. mAryA 100. san rakSaNa 115. zazvat nitya, vAraMvAra A) saMbodhana | 101. prazAn junA kALanuM 116. va(ta) yoga, prazaMsA, 88. hastam pratiSadha, viSAda, 102. sanAt, hiMsA atibhAva samasta 103. sanatu je 117. gava pragaTa 89. kAryanam baLAtkAra | 104. sanI nitya |118. prAdun pragaTa, nAma(B) 90. svayam jAte | 105. nAnA alaga alaga (8) svas thI prApusudhI 118 avyayono bRhavRttimAM nirdeza karIne chelle ti svaradiya:' ema vaMTaRY: arthavALo ti zabda vAparIne sUcavyuM che ke vRttimAM jeTalA batAvyA che, te sivAya paNa bIjA aneka avyayo svarari mAM samAveza pAme che. zaMkA - sUtramAM evo koi vizeSa nirdeza karyo na hovAthI ti zabda vaMghavArI: arthamAM che ema kema kahI zakAya? te parisamAmi' arthamAM paNa varte che, tethI ahIM ti zabda patAvantaH no sUcaka hovAthI tAvantaH svarAva: (eTale ke brahavRttimAM nirdeza karyo che teTalAM ja) evo artha thavAthI 'sva thI mAMDIne prAkusudhInA zabdone ja avyaya saMjJA thaze, bIjAne nahIM,' Avo artha paNa thai zake ne? samAdhAna - tame kaho cho evo artha thAya mATe to sUtramAM vizeSanirdezarUpe svaradaya ema AkRtigaNa (A) zazvat vazikSita: - kuzikSita vyakti vAraMvAra bole che. (B) hareza prAdurbhAva - harinA dazanAma. jenA dvArA sadaza zabdonuM grahaNa thAya che tevA zabdone AkRti kahevAya ane AvA zabdonA gaNane AkRtigaNa kahevAya. jemake - vAdi, tAhi A badhA AkRtigaNa che. AkRtigaNamAM je zabdo batAvyA hoya che, temane sadaza AkAravALA -gaNamAM apaThita zabdone paNa te gaNamAM samAvI zakAya che. AnaMdabodhinIvRttimAM 35thI, toSa", " mA vigere aneka avyayone svarAtri gaNamAM AkRtigaNathI samAvI batAvyA che. (C)
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane mATe bahuvacana karyuM che. tAtparya e che ke svAti zabda saMzI hovAnA kAraNe saMjJAnuM vizeSaNa hovAthI, saMjJAne avyayam ema ekavacana che to saMjJIne paNa ekavacana karavAmAM lAghava hovA chatAM sUtrakAre bahuvacana karyuM che te 'svaravi gaNamAM bIjA paNa ghaNA avyayo che' evuM jaNAvavA mATe che. tethI svaravi ne avyayasaMjJA thavA sAthe temane sadaza vi gaNapAThamAM grahaNa karelAM ane grahaNa na karelAM anya je koi zabdo hoya temane paNa avyayasaMjJA thAya che. Ama paNa kahyuM che ke - "vana rUti saMdhyAna nipAtAnAM na vidyate| prayonanavajJate nipAtyanta pare paDe" artha :- avyayarUpa nipAto ATalI saMkhyAmAM che, ema tenI koi cokkasa saMkhyA nathI. jyAM jyAM jarUra jaNAya tyAM tene nipAtarUpe sAdhI levAmAM Ave che. "nipAtAzcopasargAzca dhAtavazceti te trayaH / anekArthAH smRtAH sarve pAThasteSAM nidarzanam / / " artha :- nipAta, upasarga ane dhAtu A traNa aneka arthavALA kahevAyA che. temano pATha je batAvavAmAM Avyo che te mAtra udAharaNa pUrato ja che. bAkI temanI saMkhyA ghaNI che. AnAthI jaNAya che ke ahIM rUti zabda EprAraoNH arthamAM che. zaMkA :- cAlo ! tamArI vAta mAnI lIdhI. paNa tame je kahyuM ke 'svAti sadaza anya je koi hoya tene paNa avyayasaMjJA thAya.' to e sadazatA kayA svarUpe levAnI ? samAdhAna H- je avikArI hote chate sva-arthanA vAcaka hoya tene svAti sadaza gaNavA. kahevAno Azaya e che ke avyaya be prakAranA che. (1) vAcaka ane (2) dyotaka. anya padanuM saMnidhAna hote chate ja jeno prayoga karAya che te 'ghotaka' avyaya che. padAntaramAM rahelI vizeSatAnuM te ghotana kare che, mATe tene ghotaka kahevAya che. jemake 7 vigere avyayo padAntarathI abhidheya evA arthone vizeSita kare che, padAntarane teno artha prakAzita karAvavAmAM sahakArI thAya che mATe ghotaka che. jemake qhakSarthe, prodhatha. ahIM = avyaya qhakSa vigere padanI sAthe ja prayoga karAyo che ane te ghotaka che. jeno padAntaranA saMnidhAna vinA paNa prayoga karAya che te vAcaka avyaya che, kemake te nirapekSapaNe svaarthanuM abhidhAna kare che. tene koi paNa padanA saMnidhAnanI jarUra nathI. jemake svaH suvati, ahIM svar avyaya svaartha 'svarga' nuM nirapekSapaNe kathana kare che mATe te vAcaka che. have jenuM cAvi gaNapAThamAM grahaNa karyuM che tathA grahaNa nathI karyuM tevA je koi zabdo avikArI hovA sAthe sva-arthanA vAcaka hoya, te svAti sadaza hovAthI temane paNa AkRti svaravi gaNamAM avyayarUpe samAvavA, A amArA kathananuM tAtparya che.
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.2.2 237 zaMkA:- to zuM avyayIbhAva samAsane paNa avyaya mAnavAno? kAraNa te paNa avikArI hote chate svaarthano vAcaka che. samAdhAna - nA. tene avyaya nahIMmAnavAno. kAraNa tene avyaya mAnavAmAM Ave to 'mavyayastha kove. 7.rU.32' sUtrathI 3Le, nIcevigere avyayone aMtyasvaranI pUrve ma pratyaya thatA jema 3Sya, nIca: ityAdi prayoga thAya che, tema 3pani, pratyani vigere avyayIbhAvane paNa pratyaya thatA 35 , pratyAvi AvA aniSTa prayoga thavAnI Apatti Ave.. vaLI vinavyAM rU.2.22' sUtrathI avyayabhinna svarAMta nAmane aMte m no Agama thAya che. tethI mAtmAne toSA mata ti toSAmacaMda: sthaLe doSI atyaMya hovAnA kAraNe tene jema no Agama thato nathI, tema 35jmamAtmAnaM manyate sthaLe 3595 avyayIbhAva samAsane avyaya mAnatA tene paNa Agamano pratiSedha thavAthI 35rmacaAvo aniSTaprayoga thaze. avyayIbhAvane avyayana mAnavAthIno Agama thatA 357macaAvo yathArthaprayoga thaze. zaMkA - 'nRtArthapUraDavyaya rU.2.86' sUtrathI SaSThayanta nAmano avyayanI sAthe puruSa samAsa niSiddha che. tethI caitracopaga no caitrIpakuman evo samAsanathI thato. ahIM35jma e avyayIbhAvane tame jo avyaya nahIM mAno to samAsaniSedha zenAthI karazo? samAdhAna - keTalAka vaiyAkaraNo sthaLavizeSamAM sarvatranahIM) avyayIbhAvano paNa sAntarthasaMjJArUpe Azraya karI 'manavyayamavyajaM bhavatIcamAva:' Avo artha kare che. tethI avyavIbhAva paNa avyaya manAvAthI temanA mate caitrasyopaman ityAdi sthaLe samApratiSedha thai zakaze. jyAre brahavRttikAra sAntarthasaMjJAno Azraya karavA dvArA nahIM, paraMtu samAprakaraNagata vahuna adhikAra dvArA tyAM samAsa pratiSedha mAne che. vaLI bIjI vAta e paNa che ke AcArya bhagavaMte ladhusaMjJA na karatA avyavIbhAva evI moTI saMjJA avyayIbhAvane ko'ka sthaLavizeSamAMavyayarUpe gaNavo." evuM jaNAvavAmATe karI che. ArIte caitrIpanuSyam ItyAdi sthaLe samAsaniSedha thaze. (9) madhya nA pradezomavyaya rU.ra.7' ityAdi sUtro che pAra cAlotve pAra bR.vR.-sIdato'smaeNiliGga-saGkhaye iti sattvam, liGga-saGkhyAvad dravyam, idam-tadityAdisarvanAmavyapadezyaM vizeSyamiti vAva tAMDavatra vartamAnAzAha: zA madhya saMjJA mavatti, nipAtA rUpa pUrvathA kRza nakSa8A sarva (1)
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana iti kim ? yatraiSAM sattvarUpe'nukAryAdAvarthe vRttistatra mA bhUt-caH smunycye| iva upmaayaam| evo'vdhaarnne|c, aha, ha, vA, eva, evam, nUnam, zazvat, sUpat, kUpat, kuvit, net, cet, nacet, caNa, kacit, yatra, naha, nahi, hanta, mAkis, nakis, mA, mAG, na, naJ, vAva, tvAva, nvAva, vAvat, tvAvat, nvAvat, tvai, tuvai, nve, nuvai, re, vai, zrauSaT, vauSaT, vaSaT, vaTa, vATa, veTa, pAT, pyAT, phaTa, huMphaTa, chaMvaTa, adha, At, svadhA, svAhA, alam, cana, hi, atha, om, atho, no, nohi, bhos, bhagos, aghos, avo, haMho, ho, aho, Aho, utAho, hA, hI, hai, hai, haye, ayi, aye, arare, aGga, re, are, ave, nanu, zukam, sukam, nukam, hikam, nahikam, Um, hum, kum, uJ suJ, kam, ham, kim, him, ad, kad, yad, tad, id, cid, kvid, svid, uta, bata, iva, tu, nu, yaJca, kaJcana, kimuta, kila, kiGkila, kiMsvit, udasvit, Ahosvit, ahaha, nahavai, navai, navA, anyat, anyatra, zava, zap, athakim, viSu, paT, pazu, khalu, yadinAma, yaduta, pratyuta, yadA, jAtu, yadi, yathAkathAca, yathA, tathA, pud, atha, purA, yAvat, tAvat, diSTyA , maryA, Ama, nAma, sma, itiha, saha, amA, samam, satrA, sAkam, sArdham, Im, sIm, kIm, Am, As, iti, ava, aDa, aTa, bAhyA, anuSak, khos, a, A, i, I, u, U, R, R, lu, lu, e, ai, o, au, pra, parA, apa, sam, anu, ava, nis, dusa-etau rAntAvapi, AG ni, vi, prati, pari, upa, adhi, api, su, ud, ati, abhi iti caadyH| bahuvacanamAkRtigaNArtham / / 31 / / sUtrArtha :- asattvamAM vartatA 2 vigere zabdone avyaya saMjJA thAya che. sUtrasamAsa :- . ca AdiryeSAM te = cAdayaH (bhu.)| . na sattvam = asattvam (naJ tat.), tasmin = asttve| vi12|| :- (1) zaMst :- sattva 06no arthamA pryo|| yato nepA bhaNe cha. ma sIdanti (= vizeSaNatvenAvatiSThante) asmin jAti-guNa-kriyA-liGga-saMkhyA-sambandhA iti sattvam ama meM sattva za6 dravyano vAya: cha. ma - sattvamayaM muniH, sattvamiyaM brAhmaNI. nyAre jAne sattva 006 sato bhAvaH sattvam ema kiyAsvarUpane prApta evA sattA (astittva) arthano vAcaka che. sUtrakAre vizeSa koi ullekha na karatA mAtra asattve 4thu cha, to tyAMdhyA sabhA satva za6 152|yo cha ? samAdhAna :- cAdi zahomA bhavyayasaMzAnuM vidhAna pratiSedha 'dravya'ne 200 saMbhave cha, sattAnA 729) nA. mATe sattva za-4thI malA 'dravya' pahAyarnu add| yaze, 'sattA' yA nahIM. je sattva 206no 'sattA artha karAya to satve dvArA temaNe satvano je pratiSedha karyo che te nakAmo thAya. kAraNa ke huM gaNamAM 'sattA' arthano vAcaka koI zabda hoya to teno avyayarUpe niSedha karavA sarve prayoga karAya. vAgiNapAThamAM to evo koI zabda ja nathI ke jeno sattA artha thato hoya. vaLI pazu zabda vAgiNamAM grahaNa karelo hovAthI
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.1.31 239 'pazurve puruSaH', ahIM pazu zabda asattvamAM hovAthI (arthAt sattA arthano vAcaka na hovAthI) tene ya avyaya mAnavAno na prasaMga Avaze.(A) tema ja 'vaH pati:', 'rthismArthe' sthaLe 6H ane hiM: e kramazaH = avyaya ane tti avyayanuM anukaraNa che, tene paNa avyaya mAnavAnI Apatti Avaze. kAraNa anukArya (= jemanuM anukaraNa karavAmAM AvyuM che te) evA haiM, hiM vigerene avyayanuM vidhAna ane anukaraNa evA 6, tti vigereno avyayarUpe pratiSedha, e vyavasthA to ja thai zake jo sattva no artha 'dravya' karAya.(B) jo teno 'sattA' artha karavAmAM Ave to asattArtha tyena anukArya ane anukaraNabhUta evA 6, dghi vigere samAna hovAthI banne prakAranA haiM, phri vigerene avyayasaMjJAnI Apatti Avaze. AthI prastutamAM 'sattva' zabdano artha 'dravya' karavo. prastutamAM vam, tad sarvanAmathI bodhano viSaya banatA jAti vigerethI yukta vizeSyAtmaka padArthane dravyarUpe samajavAno che. vAkyapadIyamAM kahyuM che ke - 'vastUpanakSanuM yaMtra sarvanAma pramukhyate| dravyamityute so'rtho meghalvena vivakSita: ' / / (vA.1. rU.4.3) artha :- jene mATe padArthamAtranuM vAcaka sarvanAma vaparAya che tene dravya kahevAya che. te bhedyatva rUpe arthAt jAti vigere dvArA vizeSya rUpe vivakSAya che. AthI ja bu. vRttimAM 'sIto'smilTi-saDyuM...' A paMkti dvArA kahyuM che ke '"jene vize liMga-saMkhyA vizeSaNarUpe Azraya pAme che tene sattva kahevAya. arthAt liMga-saMkhyAvat dravyane sattvarUpe samajavuM ke je vam, tar Adi sarvanAmathI kathanano viSaya bane che.'' (2) zaMkA :- vyAkaraNazAstramAM paryuMdAsa ane prasanyapratiSedha ema be prakAranA nag nuM darzana thAya che, to ahIM sUtramAM asattve zabdamAM je nas che, te paryuMdAsa che ke prasantyapratiSedha che ? samAdhAna :- jo paryAdAsa nag no Azraya karIe to te tandritra: tatsadagrAhI hovAthI 'sattvAyaMtra vartamAnAzAyo'vyayasaMjJA manti' evo sUtrArtha thaze, kAraNa ke paryAdAsa vidhipradhAna che. jo ahIM prasajja pratiSedha (A) sattva zabdane dravyArthaka laie to A Apatti na Ave. kemake 'pazurve puruSaH' sthaLe pazu zabda janAvarano vAcaka hovAthI dravyArthaka banatA sattvavAcI gaNAya, mATe tene avyayasaMjJA na thai zake. jyAre 'zudhdha navanti pazu manthamAnA (4. rU.13.23)' sthaLe pazu zabda 'darzanIya manana' vAcI hovAthI asattvArthaka tene avyayasaMjJA thai zake che. (B) anukArya haiM ane phri kramazaH 'ane' tathA 'kharekhara' arthanA vAcaka che. 'ane' tathA 'kharekhara' AvuM koi dravya hotuM nathI, mATe asattvavAcI teo avyaya banI zake che. jyAre anukaraNarUpa ca ane phri vaktA dhArA bolAyelA ke lakhAyelA anukArya ca ane phri zabdadravyanA vAcaka hovAthI sattvavAcI teo avyaya na banI zake.
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240. zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana nam no Azraya karIe to sarvane vartamAnAzAhathoDavya saMjJA na mavatti' evo sUtrArtha thaze. kAraNake prasajyapratiSedha e pratiSedhapradhAna che. parhadAsa nagnanI vivakSA karIe to vipra zabdane avyaya mAnavAnI Apatti Avaze. te A rIte - vijha zabda vimAnIti vipraH Ama 'upasAto. 5..' sUtrathI vi upasargapUrvakanI prA dhAtune 3 pratyaya lAgI niSpanna thayo che. teno artha 'zrautakarmane karanAra" Avo thAya. jemAM zrautakarmanI kriyA gauNapaNe jaNAya che ane te kriyAno karanAra brAhmaNavyakita (= dravya) mukhyapaNe jaNAya che. Ama vipra zabda kriyA che gauNa jemAM evo dravyavAcaka zabda thayo. kevaLa dravya (= sattva) karatA kriyA-dravyano samudAya alaga vastu gaNAya. tethI pathudAsa nagna pramANe vipra zabda dravya (sattva) arthamAM nahIM, paraMtu kriyA-dravyasamudAya arthamAM vartato hovAthI asattvavAcI evA tene A sUtrathI avyayasaMjJA thavAnI Apatti Avaze. zaMkA - A sUtrathI vAdigaNanA zabdone avyayasaMjJA karavAnI che. vAri gaNamAM viNa Avo koI zabda nathI. to zI rIte tene A sUtrathI avyayasaMjJA thavAnI Apatti Ave? samAdhAna - vipra zabdamAM je aMza che te vAvi gaNapAThamAM batAvyo che. tethI tene laine ahIMavyaya saMjJA thaze ema samajavuM. ahIM evI paNa zaMkA thaze ke "ddhi gaNamAM phakata prazabda batAvyo che, vijhanahIM. to kema avyayasaMjJA thAya?' paraMtu jema 'vara vayovyayam 2.2.20' sUtramAM svAri zabda Avyaya zabdanuM vizeSaNa banavAthI vizeSamanta: 7.4.23' paribhASA mujaba tyAM paramorve vigere sthaLe pradhAnapaNe vartatA svarAnti zabdane avyayasaMjJA thAya che, tema prastuta sUtramAM paNa vAhizabda yazabdanuM vizeSaNa banavAthI vizeSa manta: 7.4.223' paribhASA mujaba pradhAna vAdyanta zabdone paNa avyayasaMjJA thai zake che. AthI , aMtavALA vijha zabdane paNa avyayasaMjJA thavAnI Apatti Avaze. Ama vipra zabda vibhaktivihoNo sAMbhaLavAno prasaMga Avaze. kemake avyayanI vibhaktino lopa thaI jAya che. athavA vari gaNamAM batAvelo | zabda jyAre jAtiviziSTa dravyano vAcaka hoya tyAre tene avyayasaMjJA thavAnI Apatti Avaze. jemake 'yaM pazu: sthaLe pazu zabda pazutvajAtithI viziSTa pazudravyamAM varte che. tethI te jAti-dravyasamudAyAtmaka arthano vAcI hovAthI kevala dravyano vAcI nathI. Ama pazu e parhadAsa nagna pramANe 'sarvA (dravya) anyatra vartamAnaH' zabda che. vaLI te vAri paNa che, tethI tene avyayasaMjJA thavAthI avyayakSya rU.2.7' sUtrathI tenI vibhakitano lopa thatA vibhaktinA azravaNano prasaMga Avaze. ahIM jo prasajya pratiSedhano Azraya karIe to A doSanahIM Ave ane doSa na Ave tema karavuM joIe. jo sattva (dravya) nI gaMdha paNa haze tyAM sarvatra prasajya pratiSedha nagna avyayasaMjJAno pratiSedha karI deze. kemake te 'sattvavAcI vadi avyayasaMzaka thatA nathI" Ama niSedhapradhAna che. pazu ane vipra zabda pazutva ane vipratva jAtithI
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1..rUra 241 viziSTa kramazaH pazu ane vipra padArthanA vAcaka hovAthI arthAt teo jAti-dravyasamudAyAtmaka arthavALA hovAthI tyAM dravyanI gaMdha che. tethI teo satvavacanamAM vartamAna hovAthI temane avyayasaMjJA na thavAthI sarva pazu ane vijha: evA savibhakti, prayoga thai zakaze. A vAtane dhyAnamAM rAkhIne bra. vRttimAM 'tato (sarvato)catra...' paMkti batAvI che. tyAM anyatra zabdano satva sivAyanA arthamAM vartatA va iAvo arthana karavo. kemake te artha parhadAsa pramANeno che. paraMtu sattAbhAvamAM' arthAt sattva arthamAM na vartatA vari' Ama prasA pratiSedha pramANe artha karavo. paMkitano artha "satva arthamAM na vartatA zabdo avyayasaMjJaka thAya che Avo thaze. pUrvavyAkaraNakAro temanI nipAta saMjJA kare che. (juo. '.. 2.4.17') jo 'mAM pazu:', "papurve puruSa:' vigere sthaLe pazu zabda sattvavAcI che, to kevA prayogasthaLe te asatvavAcI banI avyaya saMjJAne pAme? te kahe che - 'ganA topa na ni pazu mInAnA:' AvA sthaLe darzanIya arthaka pazu zabdathI manana vizeSita karAya che. arthAt darzanIya (= samyagu) jJAna (= manana) ne pAmelAM loko lobhanetyaje che' Avo artha thAya che. ahIM paNa zabda dravyavAcaka na hovAthI asatvavAthI tene avyayasaMjJA thai che. (3) daSTAMta - (i) vRkSa nakSaza - ahIMvRkSamAM jevI rIte puMliMga tva-ekatvasaMkhyA vigerenuM jJAna thAya che, tema thI vA"ane arthamAM tenuM jJAna thatuM nathI. tethI adravyavAcI hovAthI tene avyayasaMjJA thAya che. (4) vadi zabdo asatva (adravya) vAcI hoya to ja temane avyayasaMjJA thAya evuM kema? (a) : samukvava () va 35mAvAn (c) aoDavA - A traNe sthaLe , phuva ane pUrva zabdo anukaraNa rUpa hovAthI teo ko'ka vatA dvArA zlokAdimAM uccArAyelAM ke lakhAyelAM ra va ane rava anukAryanA vAcaka hovAthI satvavAcI che, mATe temane avyayasaMjJA nathI thai. AvuM anukaraNa khAsa karIne zloko upara racAtI TIkAmAM jovA maLe che. jemake TIkAmAM lakhavAmAM AvatuM hoya che ke "zlokamAM zabda samuccaya arthamAM che, va zabda upamA arthamAM che. pUrva zabda avadhAraNa arthamAM che ityAdi." tyAM zlokamAM batAvelA 2 vigereno artha batAvavA TIkAnA vAri temanA anukaraNa rUpa hovAthI anukArya zabdanA vAcaka teo dravyavAcI (satvavAcI) bane che. jyAre zlokanA (= anukArya ane', 'jema' ane 'avazya" arthane batAve che, je koI dravyanathI. mATe teo asatva vAcI hovAthI avyaya gaNAya che. e sivAya pratyubaeNro sthaLe atikrAntArthanAvAcaka ati vigere zabdo tathA vinotIti : sthaLe kriyApradhAna ravigere zabdo paNa sattvavAcI (dravyavAcaka) hovAthI temane avyayasaMjJA nahIM thAya. (A) pazu sa tya pazu majamAnA: = sayAjJAtvelyartha: (zil '.4.17' sUtre ni:vuM. tyAre nAphUranAnaMtripAThITiNa)
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana (5) have 7 vigere avyayo tathA temanA artha batAvavAmAM AvI rahyA che. temanI niSpatti %0. nyAsamAM jovI. 1. = - samuccaya, anvAcaya, itaretara yoga, samAhAra^) ; 2. ajJa - nirdeza, viniyoga, tti avyaya nA arthamAM ; 3. haiM - avadhAraNa, pAdapUraNamAM ; 4. vajra -- vikalpa, upamA ; 5. Dva - avadhAraNa, pRthaktva (judAi), piramANa; 6. vam - upamA, upadeza, prazna, avadhAraNa, pratijJA ; 7. nUnam--tarka, arthanA nizcayamAM; 8. zazvat - (A avyaya svati gaNamAM paNa batAvyo che.) nitya, vAraMvAra ; 9-10. sUpat-pat - prazna,vitarka, - = - -- prazaMsA (kvacit svara'vi gaNanA avyaya rUpe paNa Amano prayoga thAya che.) ; 11. jaivit - ghaNuM, prazaMsA, kharAba jJAnavALuM; 12-13. net-cet - pratiSedha, vicAra, samuccaya ; 14. nacet - niSedha ; 15. ca - cet avyaya nA arthamAM vaparAya che. A avyayamAM ti ca zabda che. jemake - mayaM 5 vAsthati, ayaM cer vAti ahIM caN vAparo ke cet vAparo, banne sarakhuM che. keTalAka 'vaLa zabde' dhAtune vid pratyaya lAgI A dhAtu banelo svIkAre che. paraMtu te ThIka nathI lAgatuM. 16. khyit-iSTa prazna arthamAM; 17. yaMtra - je kALamAM, jaM adhikaraNamAM ; 18. 76 - pratyAraMbha (AraMbhanI pAchaLa AraMbha), viSAda, pratividhi ; 19. tti - abhAva; 20. hRtta - prIti, viSAda, saMpradAna ; 21-22. mAsi-nas -- niSedha, varjana ; 23-26. mA~-mAd-na-na-niSedha arthamAM vaparAya che; 27. vAva ~ saMbodhanamAM ; 28-32. svAva-vAva-vAvat-pAvat-vAvat - anumAna, pratijJA, praiSa (mokalavuM), samApti ; 33-36. zve-tuve-ndra-nuve - vitarka, pAdapUraNa arthamAM ; 37. re dAna, dIpti (kAMti) ; 38. ye - skuTa (pragaTa); 39-41. oSaT-voSaT-vapad - devatAne havananA dAna arthamAM ; 42-44. var-vAT-veT - viyoga, vAkyapUraNa, pAdapUraNa arthamAM ; 45-46. pAT-plAy - saMbodhana arthamAM ; 47-49. d-duM T-IMvar tiraskArapUrvakanA saMbodhanamAM ; 50. atha - nIce ; 51. At -- kopa, pIDA; 52. svadhA - pitRjanane balinA dAna arthamAM ; 53. svAdA - devatAne balinA dAnamAM ; 54. anam - (A avyaya svavi gaNamAM batAvyo che.) bhUSaNa, paryAma, vAravuM arthamAM; 55. cana--paNa arthamAM, pAdapUraNa arthamAM ; 56. phri--hetu, avadhAraNa arthamAM; 57. atha - maMgala, anaMtara (have pachI), AraMbha, prazna, kArtya (sAkalya) arthamAM); 58. om - (A avyaya svaravi gaNapAThamAM batAvyo che.) brahma, abhyAdAna, pratizravaNa, abhimukha karavuM; 59. atho - annAdeza Adi arthamAM ; 60. o - niSedha ; 61. di - niSedha ; 62-70. mor-mos-gos-go-naMddo-do-aho -Addo-tAho - saMbodhana arthamAM ; 71. 7 - viSAda, zoka, pIDA arthamAM ; 72. | - vismaya arthamAM ; 7382. phre--ve-avi-artha-ga-46-ne-are-ane - anuzaya (pazcAttApa), saMbodhanamAM ; 83. nanu - virodha (A) ekamarthaM prati dryAdInAM kriyA-kAraka - dravya-guNAnAM tulyabalAnAmavirodhInAmaniyatakramayaugapadyAnAmAtmarUpabhedendra cIyamAnatA smuccyH| guNapradhAnabhAvamAtraviziSTaH samuccaya evAnvAcayaH / dravyANAmeva parasparasavyapekSANAmudbhUtAdayavabhedaH samUha itretryogH| sa (= itaretarayogaH ) eva tirohitAvayavabhedaH saMhatipradhAnaH samAhAraH / (3.1.117 bR. vRttiH) (B) athA'tho saMzaye syAtAmadhikAre ca maGgale / vikalpA'nantaraprazne kArlyA''rambhasamuccaye / / - 242
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ .rUra 243 ukti, ananvaya arthamAM , 84-88. zu--su-nu--dinahim - pratyAkhyAna (khaMDana) arthamAM 89. kam - prazna arthamAM , 90. dun - tiraskAra arthamAM , 91. - prazna arthamAM; 92. 3--satva, roSapUrvakanI ukti arthamAM ; 93. sun - satva, roSapUrvakanI ukita arthamAM ; 94. kam - (A avyaya svaravi gaNapAThamAM batAvyo che.) pANI, AkAza; 95. ham - roSa, anukaMpA Adi 96. vim - prazna, vitarka arthamAM , 97. him - saMbhrama, tiraskAra; 98. gat - vismaya arthamAM; 99. - kunsAmAM, 100-101. yattattva hetvarthamAM, vAkyanI zarUAta karavAmAM ; 102. r - apUrva, avadhAraNa, iSad arthamAM ; 103. vid - prazna, avadhAraNa arthamAM ; 104. vid- tiraskAra, pAdapUraNa arthamAM, 105. svit - vimarza, prazna arthamAM ; 106. 3d - vikalpamAM 107, ghata - kheda, anukaMpA, saMtoSa, vismaya, AmaMtraNa arthamAM ; 108. pharva - upamA, avadhAraNa arthamAM; 109. tu - vizeSaNa, pAdapUraNa arthamAM; 110. - vitarka, pAdapUraNamAM; 111. ya-vAmAMtaranA prAraMbhamAM; 112. dhyana - kavacit arthamAM; 113. vibhuta - vikalpamAM; 114. jina-saMprazna, vArtA (vAta) arthamAM; 115. vivina - vitta zabdanA arthamAM; 116-118. vidvi-kasvi-dasvit - prazna, vitarka, vikalpa arthamAM; 119. sadara - ata, kheda arthamAM; 120-121. nave nave - pratyAkhyAnamAM; 122. navA - vibhASA (vikalpa); 123. gat - bIjuM; 124. anyatra - anya sthaLe, anyakALe ; 125-126. za4zam - pratigraha (sAmethI grahaNa karavuM) arthamAM ; 127. galim - aMgIkAra arthamAM ; 128. vivuM - anekatA arthamAM; 129. - paTutA; 130. pazu - darzanIya; 131. ug - niSedha, vAkyAlaMkAra, jijJAsA, anunayA (anugraha); 132. nAma - pakSAntare ; 133. Duta - paranA AzayanA prakAzanamAM; 134. pratyutta - ulaTI rIte ; 135. yA - je sthaLe, je kALe ; 136. nAtu - avadhAraNa, pAdapUraNa ; 137. caMddhi - pakSAntare ; 138. yathAvathAra - anAdarapUrvaka ; 139. kathA - yogyatA, vipsA, artha-anativRtti, sAdazya (juo sUtra 3.1.40); 140. tathA - samAnatA; 141. pus - kutsAmAM; 142. - hiMsA, prAtilomya (viparItatA) ; 143. purA -A avyayasvarAti gaNapAThamAM satva evA kALa arthamAM batAvyo che. ahIMte asattvamAM che; 144. vAva-maryAdA, avadhAraNa, parimANa arthamAM ; 145. tA--maryAdA, avadhAraNa, parimANa arthamAM; 146. vihyAM - prIti, sevana, sabhAjana, prAtilomya (viparItatA) arthamAM 147. ka - sImAnI maryAdAmAM 148. nAna - pIDA; 149. nAma-prakAza pADavA yogya, saMbhAvya, krodha pAmavo, kutsA arthamAM ; 150. - atItamAM, pAdapUrANamAM; 151. tiraM - purAkRtimAM; 152. sa8 - tulyayoga, vidyamAnatA; 153. - sahArja, samIpa arthamAM ; 154. saman - cAre bAjuthI arthamAM ; 155-157. trA-sI-sahAthamAM ; 158160. --sI - nirdeza, nivedana, vAkyanA pAdanuM pUraNa arthamAM (keTalAkane avyakta arthamAM, zam ne saMzaya-prazna-anumAna arthamAM ane sIne abhinaya-bAharaNa-amarSa-pAdapUraNa arthamAM svIkAre che) ; 161. gAm - prativacana, avadhAraNa arthamAM; 162. sAm - smRti, kheda, kopa arthamAM; 163. ti - e
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana pramANe, Adi, hetu, prakAra, zabdanuM pragaTavuM, graMtha samApti, padArthano viparyAsa vigere arthamAM; 164-166. sava -gaTa - tiraskAramAM ; 167. vahyiA - niSpattimAM ; 168. manuSaNa - anumAna arthamAM keTalAka A avyayane ta kArAnta, keTalAka kArAnta, to vaLI ko'ka mAnuSaAma dIghadi mAne che.) ; 169. go - kutsA ; 170-183. sa-sA----=-=-=-nR-----co-pAdapUraNa, tiraskAra, AmaMtraNa, niSedha arthamAM have lokanA anugrahane mATe pradi avyayonA sadaSTAMta artha AcAryazrI batAve che. 184. - (a) Adikarma-kuMkAvya =prakRti: karo hevattena (devadatta vaDe caTAi karavAne AraMbhAI.), (b) udIraNa- 3rI mUSaT: = pravattA mUSiA (moTI corIo), (c) bhuzArtha pR vRddha = pravRddha nAM: (ghaNI jUnI nadIo.), (d) aizvarya - rRzvaro pRdaya = pramavati gRhastha (gharano svAmI bane che), apurvezI (dezano svAmI) (e) saMbhava - himavato 'T pramavati (himavaMta parvatathI gaMgA nadInI utpatti saMbhave che.), (f) niyoga - niyu sainya pravRtti: (sainyane vize niyukta karAyelo), (g) zuddhi - prasannA mApa: (nirmaLa jaLa), prasannA au (svaccha AkAza), prasannendriya (nirmaLa indriyavALo), (h) icchA - phucchati nyAm = prArthane jAm (kanyAne icche che.), phucchati paravArIna = pravuMte paravArIna (parastrIne icche che.), (i) prIti prIti rAnA = prIti nA (rAjA prasanna thAya che.), j) zAMti... zAntAtmA = zrata:, kAntaH (zAMta AtmA), prazrita vAcaHda (zAMta vAkyane kahyuM.), (k) pUjA ni: (hAtha joDela), prahnaH (namra), (1) darzana -- priyAM dUrvA jhIti = prIti (priyAne joIne krIDA kare che.), (m) tatpara (tenAthI para) - pitAmahAt para: = prapitAmaha: (paradAdA), prAtA, prapautra: (putranA putrano putra), (n) prazaMsA zokhane zAstram = pradhAne zAstram (suMdara zAstra), (0) saMga - prasa: (vaLagela), prama7: (laMpaTa), (D) digyoga-pUrva di = prAvI vilTa (pUrva dizA), (q) avayavavigoDaparazu, prayAgoDapAraNya (gharano uMbaro ke oTalo), (4) viyoga-viyo vasati = prati (vegaLo rahe che.), (s) aMtarbhAva... arpitA = praviNa, mantaH lata: = prakSita: (aMtarbhAva pAmela), (t) hiMsA- haram (prahAra karavo), praharati (prahAra kare che), (u) bahutva-vahuvAro pheza: =pravIro : (ghaNA coravALo deza), (v) mahatva...mahAnadhdha = prakRdoDadhdhA (moTo rasto), (w) sthiti-- zAstra pramANam (zAstra pramANa che.), norvA pramANam (loka pramANa che.), (x) dAna- go rAti = prayacchati (devane Ape che.), (y) nAnAtha - nAnA pILa: = prIf: (chUTAMchavAyAM), nAnA sA: = prasaT: (vividha dakSiNAo), (2) anuvRttinuM anuvRtti: ziSya: = ziSya: (paraMpara ziSya). 185. 5 - (a) vadha pAtaH (vadha), (b) gharSaNaparAmarzanam (gharSaNa), (c) svargamAM javuM >> svata: = pata: (svargamAM gayela), (d) vikama - parAma:, (e) apratyakSa - parokSam (f) anabhimukha - ravRtti, parAka: (avaLA mukhavALo), (g) bhUSArthapatiH (kAramI hAra pAmela), (h) moha ?
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 245. parImUta. (mUMjhAyela), (i) prAtiloma > pavRtto yuddha: (laDavaiyo pAcho pharyo.) 186. mapa - (a) varjanamasAtatkRSTo mera: (megha sAketapurane vajIne varasyo.), (b) viyoga - gAyu garvatsana (gAya vAcharaDAthI viyoga pAmI.), (c) Alekhana - masvite vRSabha: (harSa pAmelo vRSabha jamIna khotare che.), (d) corI - aditi (corI kare che.), (e) nirdeza mavati param (bIjAne batAve che.), (f) vikRtisapanaspati (vikRta bole che.), (g) vidhiviparyaya (maryAdA oLaMgavI) - mazindraH (kharAba vacana), aniyaH (anIti), (h) RNagrahaNa - gAmitva yAvate (RNI thaIne mAMge che.), (i) avayava - aparo (rathanuM aMga), j) pUjA -- avato purUMvavara (devadatta vaDe guru AnaMdathI pUjAyA.), (k) chUpAvavuMzata-nAnIne, sahastra nAnIne (sone chupAve che, hajArane chupAve che.) (1) viparItavRtti3pasarca eMti viruddha jAya che.) 187. san - (a) mUrti saMhatA mUrtighaMTALInAmuM (ghaTa vigerenI AkRti bhaLI jAya evI che.), (b) vacananI ekatA - viHi = saMvA: (badhAnuM sarakhuM kathana), (c) prabhava tijogartanna saMpUtam (talamAMthI tela utpanna thayuM.) (d) samannAdvAva> samantAt cchita = chate (cAre bAjuthI jAya che athavA ekasAthe jAya che.) (e) bhUSaNa - mUSitA kanyA = saMtA kanyA (zaNagArelI kanyA), (f) samavAya zaMkara: (samUhamAM kArya karanAra), (g) abhimukhatA-samurijhati (sAme Ubho che.) (h) yaugapagha-yugapad: = saMvRtaH (ekasAthe karela), (i) zleSaNa (joDANa) - dha, (j) bhuzArtha - satradhdhati (khUba saja thAya che.), (k) darzanIyatA - saMsthitA kanyA (dekhAvaDIkanyA), (1) sAdagdha morAzAnaM avayaya (gAya sadaza hoya te gavAya.), (m) anAsthita - saMrithati: tu: (cara ketu), (n) apidhAna- saMvRtiM dvAram (khulluM bAraNuM), (0) krodhane saMrakama (gusso), (D) maryAdA rAMrathA, (q) irSyAsaMtA : () vastragrahaNane ravIvAyate mikSa (bhikSu vastragrahaNa karanAra jevuM AcaraNa kare che.) (S) aspaSTatA >> saMzaya:, (t) prIti - saMpASaNam (prItipUrvakano vArtAlApa), (pa) svIkAra - saMkrAti (grahaNa kare che.), () alpArthane samardham (alpamUlyanuM), abhyAsa samIpama, (w) prAdhAnya -+ samartha: (pradhAna), (x) pharI kriyA karavI punardhAti = saMpAvata (pharI doDe che.), punastapati = saMtapati (pharI tapa kare che.) 188. manu - (a) deza - makUpo veza: (jaLamaya deza), (b) adhITa - rUAnubUDhi (he indra! anuvAda karo.), (c) sAmIpyaanuzAM pATIputram (zoNa nadInI najIkamAM pATalIputra che.), (d) svAdhyAya * manupam (padanI pAchaLa), anuvAvacam (vAkya pachI), (e) sAmya + anumatam (samAna rUpe svIkArela), anuvati (samAna bole che.)(f) arthabhAva -> manutapata, (g) Ayati (pariNAma)" manuzA: (karmonuM phaLa), ananya (paraMparA) 1) nisargaanusatoDari (tuM anujJA karAyo che.) (i) "zArtha--anura:(khUbarAgI),
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana manusmRti (vAraMvAra smaraNa kare che.), j) sAdazyaanuroti (anukaraNa kare che.), anurUpam (samAna), (k) anuvRttixsuvarSanA vityamanupati (suvarcalAnAme sUryanI patnI sUryane anusare che.), (1) hitArthanuM manuno - anukroza karoti (yathAkrama dayA kare che.), anupR#Ati(anugraha kare che.), (m) lakSaNa (cihna) - vRkSanu vidyote (vIjaLI vRkSa tarapha camake che.), (n) hIna - manu ninakALa vyAyAtAra (vyAkhyAtAo zrIjinabhadra gaNI karatA utaratA che.), (0) tRtIyArtha> narImanyavasitA senA (nadI sAthe lagolaga joDAyelI senA), (D) svAdhyAyanI adhikatA - mannAna upAdhyAyaH (vedanuM pravacana karavAmAM samartha upAdhyAya.), (q) vIpsA - vRkSananucitti (dareka vRkSane sIMce che.) 189. ava - (a) vijJAna - avAcchati (jANe che.), (b) adhobhAva - avakSepanam (nIce nAMkhavuM.), (c) spardhA - maphati manno mannam (eka malla bIjA mallane pachADe che.), (d) AlaMbana - avara STi chatti (lAkaDIno Teko laIne jAya che.), (e) sAmIpyamavarNavyA parat (najIka vartatI zarada Rtu), (f) zuddhi - navarAti muham (zuddha mukha), (g) svAdiSTa karavuM navavaMza: pAnasya (madyapAnane svAdiSTa karanAradravya), h) iSadartha-avanIta (kAMika lepAyela), (i) vyAptivIrtha gifpa: (dhULathI vyApela), j) "zArtha... avato roSaH (atyaMta gADha doSa), (k) nizcaya - avakRtaM kAryam (nizcita kArya), (1) paribhava - avamate (apamAna kare che.), (m) prApti vAtoDartha: (meLavela atha), (n) gaMbhIratA >> gathita: (gaMbhIra), (0) vRttAMta - vADavA (kema cho?), (p) viyoga avamunUpurI kanyA (patinA viyogathI jhAMjhara bAMdhavAnuM choDanAra kanyA), (q) varcaska - mavAraH (kacaro), (r) dezAkhA-> savAzaH (jagyA), (s) ahitakara kiyA... avakuLane chAryam (kAryane bagADe che.), (t) Azraya>> avanIno vAsa (Azraya pAmela kAgaDo), (pa) sparza - hisuvuM toyam (sukhe sparzI zakAya evuM pANI). 190. nim - (a) viyoga -- viyu. svaina = niHzastra (zalya rahita), (b) bhUzArtha- pR varSa = nirva: (ghaNuM kharuM baLela), (c) abhAva kSa mag: = nilim (mAkhIonI gerahAjarI), nimaMzam (maccharono abhAva), (d) atyaya... atItamajaM nama: = nimaeNpamatra (vAdaLa jemAMthI cAlyA gayA che tevuM AkAza.), (e) prAdurbhAva -- nirmitanuM nimatram (racuM, utpanna karyuM), (f) hetu - hetunottam = nim (kAraNasara kahevAyela), () avadhAraNa niza, (h) Adeza-nirveza:, (i) atikramaNaRtidrAntaH kauza: = nizAntiH (kauzAMbI nagarIne oLaMgela), (j) abhinisaraNane mini gaDha: = nigaDha. (cAlI gayelI jIbhavALo). 191. 2 - (a) ida -- gurjata: (alpa baLavALo), kutiH (kAMika pakakaDamAM levAyelo), (b) kutsA- suca: (kharAba gaMdha), kurA: (kharAba pariNAmavALuM), (c) vikRti - durva: (vikRta varNa), kuzarmA
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.1.31 247 (vikRta cAmaDIvALo), (d) viruddha saMpatti - mvonAnAM vRddhiH = yumnonam (kaMbojanA lokonI viruddha saMpatti) (e) kRccha - brena yite = turam (kaTTe karI zakAya evuM), (f) apratinaMdana - asamyanum = gurutttam (aprIti thAya evuM vacana), (g) anicchA - anaupsitamA = durmA (abhAgiyo). 192. vi - (a) nAnArtha - nAnA citram = vicitram (raMgaberaMgI), (b) apAya - vivuM:3:, vizo: (cAlyA gayelA duHkha ane zokavALo), (c) atyaya - vRkSa namaH (tArA rahita AkAza), vittimaH (hima vinAno kALa), (d) bhaya - viSaLa:, vimItaH (khedayukta, bhaya pAmela), (e) dUra - viSToDA (lAMbo mArga), (f) bhRzArtha - pRAM vRddhA: = vivRddhA nadyaH (ghaNI jUnI nadIo), vR N roti = vistRti (ghaNuM raDe che.) (g) kalaha - vigna: (jhaghaDo), viSAva: (kheda), (h) aizvarya - vimurdezasya (dezano rAjA), (i) viyoga - viputra:, vimUpaLa:, viziraH (putrano viyoga pAmela, cAlI gayelI zobhAvALo, mastaka vinAno), (j) moha - vivitta:, vimanAH (vicalita citta ke manavALo), (k) harSa - vismitamuddha: (harSathI vikasita mukhavALo), (1) kutsA - tsitamanuM yasya sa = vyaGgaH (kharAba aMgavALo), virUpaH (kharAba rUpavALo) (m) prAdurbhAva - prAdurbhUto lohita: = vittohita (utpanna thayelo lohita sarpa), (n) anAbhimukhya - vimudH (avaLA mukhavALo), (0) anavasthAna - viAntaH (bhamelo), (p) pradhAnatA - viziSTaH (pradhAna), (q) bhojana - vivavavam (barAbara pAkeluM), (r) saMjJA - viHi zaniH viviro vA (samaDI pakSI. ahIM 'vo viriH 4.4.66'sUtra thI be rUpa thayA che.), (s) dAkSya (hoMziyArI) - viAntaH (hoMziyAra), (t) vyaya - zataM vinayate, sahabhraM vinayate (so kharace che, hajAra kharace che.), (u) vyApti - namasyApta zarIra roSAtam (Ane prApta thayeluM AkhuM zarIra doSathI vyApI gayuM.) 193. Aph - (a) maryAdA - A pATaliputrAy vRSTo meghaH (megha pATaliputranI zarUAta sudhI varasyo.), (b) prApti - JasAvitaH (meLavyo.), (c) sparza - mAnitaH (lIMpela), Atamate (sparze che.), (d) lipsA - AAti (icche che.), (e) bhaya - vighnaH (udvega pAmela), (f) zleSa - jJAtikRti (AliMgana kare che.), (g) kRccha - Avat (kaSTa), (h) Adikarma - AravyU: rtum (karavA mATe AraMbhAyela), (i) grahaNa - Atambate STim (lAkaDIno Teko le che.), (j) nIDa (Azrama) - Javasaya:, AptavaH, AvAsa (ghara), (k) samIpa - Asanno veva (samIpavartI deva), (1) vikriyA - AvRtta suvarNam (vikAra pAmela suvarNa), ARnvati vAntaH (bALaka AkraMda kare che.), (m) arhaNa (yogyatA) - Amanvita: (AmaMtraNa apAyela), (n) AvRtti - AvRtto vivasaH (gherAyelo divasa), (0) AzIrvAda - AyurAzAste, putramAzAste (AyuSyanA AzIrvAda Ape che, putranA AzIrvAda Ape che), (p) svIkAra - Atte tAni (phaLane grahaNa kare che), Avatte rasAt sUryaH (sUrya rasane svIkAre che.), (q) iSadartha - AvRtti:, mAtAmra, AcchAyA (iSat kRti, kaMika tAmravarNa, thoDIka chAyA),
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 248 (1) abhividhi- A mAra vaza: zivaTIyana (zAkaTAyanano yaza kumArapALa rAjA sudhI hato.), (s) kriyAyoga - gayor:, di: (ahIMdhAtunA yogamAM mA che.), (t) aMtarbhAva" pAnamuvam (pANI pAnamAM aMtabhavi pAme), (u) spardhA - mAhayate ma7o mantram (eka malla bIjA mallane paDakAre che), (v) abhimukhatA - kAchati (sAmo Ave che.), (w) Urdhvakarma-mArohati vRkSa (jhADa upara caDe che.), (x) "zArtha -- mAdhUtA zAd (khUba halAvAyela zAkhA), mApInAnIva benUnAM nayanane prasuluvuM. (kUvAnI jema gAyonA ja dhana khUba ), (y) prAdurbhAva - 3patrasajvA strI (jene garbhamAM jIva utpanna thayo che evI strI), (2) samavAya - mAsevA (saghaLI sevA), mAstram (kuLano samudAya), (aa) smaraNa> ApavA vijJAnam (oha! vizeSa jJAna thAo), (ab) vismaya... kArya, (ac) pratiSThA-3rU (sthAna), (ad) nirdeza-STi (Adeza), (ae) zakti mAtharSati (dharSaNamAM zakti vApare che.), (af) aprasAda - vinamudram (malIna pANI), (ag) vivRttamAram (khullI jagyA), (ah) anubaMdha AyAti, (ai) punarvacana - mAhitam (ekano eka zabdavAraMvAra bolavo.) 194. ni - (a) leza" niti, nihAsa: (thoDuM hase che, thoDuM hAsya), niparva: (thoDo ghasAro), (b) rAzI-dhAni:, yavanara: (anAjano Dhagalo, javano Dhagalo), (c) vRkSArtha nivRtaH (ghaNo dabANamAM lIdhela), (d) adhobhAva - nipati (nIce paDe che.) (e) prasAda - nipAnama (prasannapaNe pIvuM), nitA : (nirmaLa jaLa), (f) saMnyAsa - nikSepa: nizreNI (tyAga), (g) artha-> niyAnam (khajAno), (h) arthagati -* nitina vAyara (saMdarbhathI jaNAyela vAkyo), (i) Adeza> niyujI: tuMm (karavA mATe Adeza karAyela), (j) dArakarma -- vivizAte (lagna kare che.), (k) upadarzana - arva nidarzati (dhana batAve che.), (1) ketana (AmaMtraNa AvavuM) - nimatro , (m) uparamaNa> nivRtta: pApAt (pApathI aTakela), (n) AvRtti - nivRtta sUryaH sUrya DhaMkAyo.), (0) baMdhana niyAnam (gaLAnuM baMdhana), (p) darzana - niyati, nirAmayate (jue che, batADe che.), (q) avasAna - niSThitam (pUrNa thayuM), nititi (pUrNa kare che), (4) kauzala - nipuNa (vighAmAM kuzaLa), (s) AsevA (AvRtti) - niyata: pUjA, niyata H (eno e mArga, eno e ratha), (1) niyama- niyama:, (u) samIpa - nipArzva: (najadIka), (V) aMtarbhAva -- nipItapura, nitiM dravyam (saMpUrNa pIdhela = peTamAM samAvela pANI, amuka vastumAM bheLavela dravya), (w) mokSa - nipuram (chUTakAro pAmela), (x) tamasa... nirA: (aMdhakAra), (y) tApasanuM anna - nihArI vrIhiH (tApasanA AhArarUpa ghauM), (2) Azraya - nina, nivAsa: (ghara, raheThANa), (aa) grahaNane nigraha: (keda), (ab) varNa- nItaH, (ac) vRkSanI : (kadaMbanuM vRkSa), (ad) abhAva... nidravyaH (nidhana), (ae) atizaya-jUna, nitiH (atyaMta utarato, khUba pIDAyela).
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.2.31 249 195. prati (a) punaH kriyA - pratyuttam (pharI kahevAyela), (b) AdAna - pratikRti, pratiyAvate (pAchuM le che, pAchuM mAMge che.), (c) sAdazya - pratirUpam (pratikRti), (d) haNavuM - pratihataM pApam (nAza karAyela pApa), (9) niryAtana - pratikRtam, pratISThAraH (vairano badalo lIdho/levo), (f) taghoga - pratipannaH preH (meLavela sevaka), (g) vinimaya - tetArthI dhRta pratiti (telano arthI tenA badalAmAM ghI Ape che.), (h) abhimukhatA - pratyani rAtamAH patti (pataMgiyA agni tarapha paDe che.), (i) vAma - pratijJomaM roti (DAbe kare che.), (j) diyoga - pratISI viTT (pUrva dizA), (k) vyApti - pratiSThIo puSle ( puSpothI vyApela), (1) AdhyAna (smaraNa) - prativedyuti mantram (maMtranuM smaraNa kare che.), (m) mAtrArtha - sUpati (alpasUpa), (n) saMbhAvana - pratyayaH, pratipattiH (khAtarI), (0) tattvAkhyAna - zomano yevavatto dharma prati (devadatta dharma mATe sAro che.), (p) lakSaNa - vRkSa prati vidyotate (vIjaLI vRkSa tarapha camake che.), (1) vAraNa - pratiSiddhaH (pratiSedha karAyela), (r) saMbaddha - pratyakSam (indriya sAthe joDAyela), (s) vIpsA - vRkSa vRkSa prati siti (dareka jhADane sIMce che.), (t) vyAdhi - pratizyAyaH (saLekhamano roga), (u) sthAna - pratiSThitaH (sthapAyela). - - 196. ri - (a) iSadartha - paryanivRtam (cotarapha kAMika agni vIMTIne karelo saMskAra), pariSevitam (kAMika sevAyela), (b) vyApti - parito'niH, parivAtam (cAre bAju vyApelo agni, vyApelo vAyu), (c) upari artha - paripUrNaH, pariyAna (?), (d) abhyAsa - parizaghdhati (jai jaine pAcho Ave che.), (e) sAngvana - parivRti (sAttvana Ape che), (f) samantAdbhAva - pariyAti (badhethI doDe che), rivRttam (cAre bAjuthI goLa), (g) bhUSaNa - suvarNariSkRtamAMsanam (suvarNathI suzobhita karela Asana), (h) pUjA - pariparati (bhakti kare che.), (i) samavAya - pariSaT (sabhA), pastara: (samUha), (j) varjana - vari triteMmyo vRSTo vevaH (trigarta dezane choDIne megha varasyo), parisvAti (varjIne snAna kare che.), (k) AliMgana - pariSkanate jyAM mALava: (yuvAna kanyAne AliMgana kare che.), (1) nivasana - paripatte vAsaH (vastrane dhAraNa kare che.), (m) zoka - tuM veivayate (karelAno zoka kare che.), (n) bhojana - prApUrkhAna pariveSati (mahemAnone pIrase che.), (o) laMdhana - svivRtti (oLaMge che.), (p) vIpsA - vRkSa vRkSa para siti (dareka vRkSane kramazaH sIMce che.), (q) avajJA - paramati (harAve che.), (r) tattvAkhyAna - parisaMdhyAtam (gaNatarI karela), (s) sparza - paripavavat (sparzela), (t) lakSaNa - TevanakSaNena parijJAtathAra: (?), (u) abhyAvRtti - parivRtaH saMvatsaraH (varSa punarAvartana pAmyuM.), (v) niyama - parisamAptam (cAre bAjuthI kAbumAM rAkhela.) 197. 35 - (a) varjana -- 3pavAsa: (bhojana tyAga), 3pavati (bhojanano tyAga kare che.), (b) pratiyatna (guNAMtarAdhAna) - dhovasyovastute (kASTa ane pANImAM guNa utpanna kare che.), (c) vikRta - 35skRtaM mu (vikAra pAmelAne khAya che.), 3pata sahate (vikArane sahana kare che.), (d) vAkyAdhyAhAra -
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana sopajI vayidi (adhyAhata vAkyane kahe che.), (e) lavana-* 3pasvarya madrA junanti (madradezanA loko ekaThuM karIne lakhe che.), (f) parIkSARsitam (zuM grahaNa karavuM, nakaravuM tenI parIkSA karavA yogya.), (g) saMpada> 355trasya (samRddhanuM), 355trA zara6 (samRddha zarada Rtu), 355travIvIsApu (Adeya vacanavALA sAdhu) (1) sarpaNa 35sati (khase che.), 3patiSThate karmavara: (sevaka AvIne Ubho rahe che.), (i) guhya - 3paha7:, 3viaa, 35PIna (gusthAna, ekAMta, gupta) j) aparAdhaupanimama:, rUpAlAtaH (Thapako), (k) kSaya upakSIna: (kSaya pAmela), 35yu dravyam (vaparAyela dravya), () sAmarthya - 3pavata: (puTa), (m) AcAryakaraNa - rati upAdhyAyaH (upAdhyAya upadeza Ape che.), (n) sAzyaupamAnam (sAdazya-upamAna pramANa sAkSAtmaka che.), (0) svIkAra - 35gRti (svIkAre che.), (p) pIDAstano pIuM zete (stana pIDAya tema suve che.), 3papIDitaH (pIDAyela), (q) maMtrakriyA-35nayate, upanayanam (upanayana saMskAra kare che, upanayana saMskAra), (r) vyAmi -- 3pajI" sarvata: (cAre bAjuthI vyApela), (s) doSAkhyAna - 35thati: (kAryanI ayogyatAnuM kathana), (t) yukti - ttavopakRSTam, revopakRSTa (lavaNathI yukta, devathI adhiSThita), (u) saMjJA- 31thA (pANini vyAkaraNanAM sUtra ..64 mAM batAvelI eka saMjJA), 35. (6 upasargonI saMjJA), (V) pUrvakarma: 3paIR: (bhaluM karavuM), (w) pUjA - 35tiSThate hevam (devane pUje che.), 35sthAnam (pUjavA pAse javuM), 35vAra: (pUjA), (x) dAna - 35haratyartham, vanimudire (dhana Ape che, baLI apAya), (y) sAmIpya - 35muM, 35galam (kuMbhanI samIpamAM, maNInI samIpamAM), (7) adhika - 35NA dronaH (maNathI droNa vadhAre che.), (aa) hIna35rgana yoddhAra: (yoddhAo arjuna karatA utaratA che.), (ab) lIsA...35thAvate mAnatA mAne che.), 35sAritortha: (sevAthI meLaveluM dhana). 19. gathi - (a) adhikAra - yAro rA: (rAjAno adhikAra), dhato gAme (gAmane vize adhikRta karAyelo), (b) adhiSThAna - madhaSThitam (mAre vize rahela), adhyAtma thI vartate (AtmA viSayaka kathAvarte che.), (c) pATha> pItta vyavaram (vyAkaraNa bhaNAyuM), (d) upara arthamAM - paroDhati (upara caDe che.), yantam (upara caDela), (e) aizvarya - auSatihu~ca (dezanA adhipati), maya zreNika mAthA: (magadha dezanA loko zreNikane AzrayIne che.), (f) bAdhanaparate zaTUna (zatruone bAdhA pamADe che.), (g) adhikatAne paNa ToLa: (maNa karatA droNa adhika che.), (h) smaraNamAturaNyati, pirAti (mAtAnuM smaraNa kare che, pitAnuM smaraNa kare che.), (i) sahayoga adhivasati (sahayoga le che.), (j) svAdhInatA - mAtmAthInaH (potAne AdhIna). 199. Apa - (a) padArthasoDapi cAt (phakta dhI dravya paNa hoya.), (b) anuvRtti ja mA yogaya (tuM anuvartAva nahI), (c) apekSA- mayamapi vijJAna (A paNa vidvAna che.) (d) samuccaya... |
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1..rUra 251 signa, pa di (Ane paNa sIMca, Ane paNa stava), (e) anvavasarga - mavAnapa chaa JAtu (Apa paNa icchA pramANe chatra grahaNa karI zako cho.), (f) gaha> gapa tatramavAn sAva seva (are ! Apa sAvadha sevo cho?), (g) AzIrvAda Apa ne svasti putraya, pa ziva gra: (mArA putranuM kalyANa thAva, gAyonuM kalyANa thAo.), (h) saMbhAvanA + pa parvata zirasA mancAt (kadAca te parvatane mastakathI bhedI nAMkhe.), (i) bhUSaNaApa nardhAsa daram (zuM tuM hAra pahere che?), j) saMvaraNa- gaNita tAram (baMdha karela bAraNuM), (k) praznaA rIta? (zuM tane kuzaLa che?), gapa chAmi? zuM huM jAuM?), (1) avamarza (vicAraNA) pi maLeya ja namen (huM bhajuM, namu nahIM), pa : nAyate (kAgaDo bAja jevuM AcaraNa kare). 200. su - (a) pUjA - surAnA, sujo: (pUjAyela rAjA, pUjAyela gAya), (b) bhuzArtha- suputa, suSam (ghaNuM ughAyuM, ghaNuM sAruM siMcAyuM), (c) anumati sukRta, sUram, suram (tArA vaDe sAruM karAyuM, sAruM bolAyuM, sArUM apAyuM, (d) samRddhi - sumadhuM vartata, samudra vartata (magadha deza samRddha che, madra deza samRddha che.), (e) daDha kathanane suvam sukRtam (bahu sArUM baMdhAyuM, badhuM sAruM karAyuM.), (f) akaccha (saheluM) - sura: karo vitA (tArA vaDe caTAI sahelAithI karI zakAya che.) 201. n - (a) prabaLatA >> sarvattA vA (prabaLa corI), vasaM yAti (jabaradasta gati kare che.), (b) saMbhava- DAto nIrasya (nIcanuM abhimAna utarI gayuM lAge che.), (c) lAbha> satpanna dravya, 36paddhi pakSam (dhana prApta thayuM, bhikSA prApta thaI), (c) Urdhvakarma" mAsanAriSThati (Asana uparathI Ubho thAya che.), (d) prakAza 3rati, uddhavati (bahAra nIkaLe che, pragaTa thAya che.), (e) asvastha (ajaMpo) - :, zvatta:, unmatta:, (f) mokSa-3tkRSTa: (chUTela), (g) dazyasatsava:, 3dyAnam (vAlAyaka mahotsava, bagIco), (h) samRddhi - sthita kuTum (kuTuMba samRddha thayuM.), (i) atyaya - 3khegham nama: (megha jemAMthI cAlyo gayo che tevuM AkAza), j) anyAya3rUte pAm (kanyAnA doSa khullA kare che.), te paravIn (parastrInI cADI khAya che.), (k) prAdhAnya - DoDaus, 3ttama nam (utkRSTa ghoDo, uttama kuLa), (1) zakti - satsahate ratum (javA mATe utsAhita thAya che.), (m) avarapara - 3ttara: (pachInuM), (n) digyoga - 3IvI vi (uttara dizA), (0) nirdeza dizakti, dezaH (nirdeza kare che, nirdeza). _202. gati - (a) pUjA - tirAnA, matiH (pUjAyela rAjA, pUjAyela gAya), (b) bhuzArtha ativRtam, atIsA:, ativRSTi: (vadhAre paDatuM karela, jhADA, ativRSTi), (c) anumati... gativinvitam (ra), (d) atikramaNaRtiratha: (bIjA rathone oLaMgI gayela ratha), matiri nam (bIjAnI saMpattine oLaMgI gayela kuLa), (c) samRddhinuM niveza: (samRddha deza), (d) bhUtabhAvanuM pratItAM nama: (vAdaLa jemAMthI pasAra thaI
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana gayA che tevuM AkAza), (e) avajJA - gaticchitti (chInavI le che.), gatidUta dhAnyam (vadhAre paDatuM homAyela dhAnya), (f) hIna - tivAdati (tuccha vahana kare che.) 203. gama- (a) abhimukhatApita: (sAmethI), (b) vazIkaraNane parata kanTeLavava: (mANasa maMtro vaDe vaza kare che.), (c) Urdhvakarma marodati vRkSam (jhADa upara caDe che.), (d) pUja> gamava (abhivAdana karuM chuM.), (e) kuLa - manAto mANava: (kulIna mANasa), (f) sAMtvana - apamanyate nyAm (kanyAne sAMtvana Ape che.), (g) vyApti makAna pAMsupa: (dhULathI vyApela), (A) icchA patnati maithunama (maithunano abhilASa kare che.), (i) doSanI utkaTatAne apacandraH (netrarogano ativadhAro), (i) pa- parUpo maLava: (manohara yuvAna), (k) vacana madheya: sAdhuH (kahevA yogya sAdhu), (1) lakSmamaviMti (lakSyane vIMdhe che.), (m) vIsA-vRkSa vRkSa sarjIta (dareka vRkSane kamazaH sIMce che.), (1) navuM - manavaM mAncam (navI mALA), (0) praNaya... mamatritoniH (prArthanA karAyelo agni). zaMkA - bu. nyAsamAM vAriMgaNanA dareka zabdonI vyutpatti zA mATe karI batAvI che? jo ema kahezo ke 'caka zabdonuM svarUpa kevuM che tenA bodha mATe vyutpatti batAvI che' to di zabdonuM svarUpa to bu. vRttimAM sAkSAt temane batAvI devAthI jaNAi Ave che. jema prakRti, pratyaya, vikAra ane AgamanuM svarUpa jaNAI Ave che tema. tethI A cAra zabdone avyutpanna ja mAnavA joie. AmanI vyutpatti batAvavA vaDe zuM? samAdhAna - A zabdonI vyutpatti batAvI che, te temanA pAThanA anugrahane mATe arthAt sahelAithI temano bodha thAya e mATe che. tethI vyutpatti batAvavI vyAjabI che. (6) ra thI laIne Apa sudhInA vari ne A sUtrathI jema avyayasaMjJA karI che, tema te sivAya anya paNa cAvi sadaza hoya tenuM AkRtigaNathI avyayarUpe grahaNa thAya mATe sUtrakAre vAva: ema bahuvacana karyuM cheIII athautasvIdyA zAsa: T2.2.rUrA bR.va.-dhaN varjitAstasvAdayaH zasparyantA ye pratyayAstadantaM zabdarUpamavyayasaMjJaM bhvti| devA arjunato'bhavan, satra parkacAr"cAzraye tasu " (7.2.82) tata satra pitta, tatra, rU, vara, vArtA, punA, rUhAnIma, sada: pava, pUrve, samaya, pat, pari, zeSa, uM, yathA, yama, pazcA, bedhyama, ya, , paruM, hiMsA , vasudhA, pravi, kSitA, pati, pura, purAtu, 3ri, 35riSTa, kSipA, kSihi, dkssinnen| dvitIyA karoti kssetrm| shukliikroti| agnisAt sNpdyte| devatrA kroti| bhushH| adhaNiti kim ? pathidvaidhAni, sNshytraidhaani| au zasa iti kim? pctiruupm||32|| (A) AnaMdabodhinI TIkAmAM 'AkRtigaNathI mAta, vattata, vatastata, anum zaMva, 3, vahu, vahu, hu, tuma ruva vigere zabdone levA" ema kahyuM che.
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.1.32 sUtrArtha H sUtrasamAsa : 253 thar (5) pratyaya varjIne tasu (tas) thI mAMDIne zas sudhInA pratyayo jene ante hoya, te zabdane avyayasaMjJA thAya che. na dhan = Jadham (nak tat. / tasurArveiSAM te = tasvAdya: (vahu.)| zak Ja'mividhirveSAM te = JAzasa: (vahu.){ paN ce tasvAyaMza Jazasajja JadhatasvAdyArAsaH (rU.6.)I vivaraNa :- (1) sUtramAM tasu vigere pratyayone avyayasaMjJA karI hoya tevuM lAge. paraMtu tevuM nathI. kAraNa pratyaya e prakRtine avinAbhAvI hovAthI pratyaya dvArA tyAM prakRtinI vidyamAnatA anumita thAya che. pratyayo prakRtinA vizeSaNarUpa hovAthI tasu vigere pratyaya prakRtinuM vizeSaNa bane che. tethI 'vizeSaLamantaH 7.4.2orU' paribhASAthI tavanta nuM (pratyayAnta evA samudAyanuM) jJAna thAya che. Ama sUtramAM 'tasvAti pratyaya' kahyA hovA chatAM tenuM tAtparya 'tasvAti pratyayAnta' hovAthI bRhad vRttimAM 'ye pratyayAstavanta zabdarUpam' evA zabdo che. zaMkA :- sUtrakAra tasvAti pratyayane ja avyayasaMjJA karavA mAMgatA hoya evuM paNa bane ne ? pratyayane avyayasaMjJA karavAmAM koi vAMdho Ave che ke jethI vRttikAre 'pratyayAntane e saMjJA thAya che' ema kahevuM paDayuM ? samAdhAna :- hA, A vAMdho che. jemake arjunatam, A tas pratyayAnta zabdane avyayasaMjJA karavAnA badale jo mAtra tas pratyayane ja avyayasaMjJA karavAmAM Ave to arjunatase samudAyasaMbaMdhI je svAti vibhakti che te avyayasvarUpa tat avyayasaMbaMdhI na hovAthI'avyavasya rU.2.7' sUtrathI svAtino lopa nahIM thAya. (ahIM e khyAlamAM rAkhavuM ke 'avyayasya' sUtrathI avyayasaMbaMdhI ja svAti vibhaktino lopa thAya che, avyayathI paramAM hoya eTalA mAtrathI svAti vibhaktino lopa thato nathI.) zaMkA :- prastuta sUtrathI tane avyayasaMjJA karI hovAthI saMjJAnA sAmarthyathI ja samudAyasaMbaMdhI svAti no paNa lopa thaze. anyathA tam ne avyayasaMjJA karavAnuM phaLa zuM ? paramAM rahelI vibhaktimAtrano 'avyayasya' sUtrathI lopa karavo e ja to enuM phaLa che. anyathA A sUtra niSphaLa thavAno prasaMga Ave. samAdhAna :- ta vigere pratyayane (tamArA kahevA mujaba) jo avyayasaMjJA karI hoya to 'avyavasya jo <= = 7.rU.rUo' sUtrathI tam vigerene a pratyaya thavA rUpa phaLa maLe ja che. Ama anyatra saphaLa hovAthI A saMjJA ahIM sAmarthyahIna thavAthI saMjJAnA sAmarthyathI samudAyasaMbaMdhI vibhaktino lopa karavAmAM te samartha nahIM bane. Ama arjunatam ne thayelI svAti no lopa na thavA rUpa Apatti Avaze. vaLI bIjI Apatti A paNa Ave che. avyayasaMjJA pAmelAM tasAvi pratyayane te arthavat hovAthI nAmasaMjJA thaze. nAmasaMjJA thatA tene sthAvi pratyayo lAgaze. sthAvi pratyaya tAttvi avyayane thayela hovAthI 'pratyayaH pratyAreH
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 7.4.115' paribhASAthI mAtra tasAdi pratyaya ( arjunatas khe samuhAya nahIM) prakRti manAvAnA Age 'tas vigere + syAdi' je je yaha janaze jane tenI pUrvanuM arjuna vigere nAma ega 'nAma siday0 1.1.21' sUtrathI paha janaze. tethI 'sapUrvAt prathamAntAd vA 2.1.32' sUtradhI yuSmad- asmad ne vas-nas vigere maheza vidyuye thavAno prasaMga khAvaze. yA jadhI Apatti vAravA tasvAdi nuM tAtparya 'tasvAdi pratyayAnta' samanapuM. (2) dRSTAMta - * 'vyAzraye tasu 7.2.89 ' * 'saptamyadhikaraNe 2.2.95' * 'adhaNtasvAdyA0 1.1.32' * 'avyayasya 3.2.7' * 'so ruH 2.1.72' * 'ra: padAnte0 1.3.53' (i) devA arjunato'bhavan arjunasya pakSe - - - = arjuna + tasu arjunatas + Gi avyaya saMjJA - arjunatas - arjunatar - arjunataH / tasmAt = tad + ptas taa + ptas * 'lugasyA0 2.1.1993 ' - tatas + si * adhaNtasvAdyA0 1.1.32 'avyaya saMjJA - tatas * 'avyayasya 3.2.7 ' * 'so ruH 2.1.72' - tatar * 'ra: padAnte0 1.3.53' - tataH / * 'kimayAdi0 7.2.89 ' * 'AdveraH 2.1.41 ' (ii) tataH - 'vyAzraye tasu 7.2.81' sUtrabhAM tasu ne u anubaMdha kimadvyAdi0 7.2.89 ' sUtrathI thatA ptas (tas) nuM grahAga na thAya te bhATe che. tataH dRSTAMta sthaNe tat ne ptas pratyaya thayo che. khAma tasu jane ptas bhinna pratyayo che. - * 'lugasyA0 2.1.113' (iii) taMtra - 'saptamyAH 7. 2.94' tasmin = tad + trap, 'A dveraH 2.1.41' taa + trap, tatra + si, 'aghaNtasvAdyA0 1.1.32 'avyaya saMjJA, 'avyayasya 3.2.7' - tatra / (iv) iha (v) kva - * 'kva - kutrAtreha 7.2.93 ' - asmin iha niyAta ane kasmin = kva niyAta, * A sUtrathI avyayasaMjJAdi = = (vi) kadA * 'kim-yat0 7.2.95' kasmin kAle kim + dA, 'kima: kas0 2.1.40' - ka + dA = kadA, * kha sUtradhI avyayasaMjJAhi / = (vii) etarhi (viii) adhunA (ix) idAnIm - * 'sadA'dhune0 7.2.96' - etasmin kAle etarhi nipAta, asmin kAle = adhunA nipAta khane asmin kAle = idAnIm nipAta, * khA sUtradhI avyysNjnyaahi| (x) sadya: (xi) paredyavi * 'sadyo'dya0 7.2.97' - samAne ahani sadyaH (sadyas) nipAta ane parasmin ahani = paredyavi niyAta, A sUtradhI avyayasaMjJAhi / =
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 255 1.1.32 (xii) pUrvedyuH - * 'pUrvA'parA0 7.2.98' - pUrvasmin ahani = pUrveyuH (pUrvedyus) niuld, * // sUtrathI avyayasaMjJAdi (xiii) ubhayadyuH - * 'ubhayAd dhus0 7.2.99' - ubhayasmin ahani = ubhayadyus + Gi * mAsUtrathI bhavyayasaMzA pAthI ubhydyuH| (xiv) parUt (xv) parAri (xvi) aiSama - * 'aiSamaH parUt0 7.2.100' - parasmin varSe = parUt nipAta, paratarasmin varSe = parAri nipAta bhane asmin varSe = aiSamaH nipAta, * mA sUtrathI bhvyysNh| (xvii) karhi - * 'anadyatane0 7.2.101' - kasmin kAle = kim + hi, * 'kima: kas0 2.1.40' - ka + hi = karhi + Gi, * mAsUtrayI avyayasaMthapAthI khi| (xviii) yathA - * 'prakAre thA 7.2.102' - yena prakAreNa = yad + thA, * 'AdveraH 2.1.41' - ya a + thA, * 'lugasyA0 2.1.113' - ya + thA = yathA + TA, sAsUtrayI avyayasaMzayavAcI ythaa| (xix) katham - * 'kathamittham 7.2.103' - kena prakAreNa = katham nipAta, * mAsUtrathA avyayasaMzAhA (xx) paJcadhA - * 'saMkhyAyA thA 7.2.104' - paJcabhiH prakAraiH = paJcan + dhA, * 'nAmno no0 2.1.91' - paJca + dhA = paJcadhA, * sAsUtrayI avyysNh| (xxi) aikadhyam - * 'vaikAd0 7.2.106' - ekena prakAreNa = eka + dhyamaJ, * 'vRddhiH svareSvA0 7.4.1' - aikadhyam, * mAsUtrathA avyysNh| (xxii) dvaidham - * 'dviverdhama0 7.2.107' - dvAbhyAM prakArAbhyAm = dvi + dhamaJ, * 'vRddhiH svareSvA0 7.4.1' - hai + dhamaJ = dvaidham, * mA sUtradhI bhavyayasaM / (xxiii) dvadhA - * 'dviverdhama0 7.2.107' - dvAbhyAM prakArAbhyAm = dvi + edhA, * 'avarNevarNasya 7.4.68' - i + edhA = dvedhA, * mA sUtrathI bhavyayasaMzA / (xxiv) paJcakRtvaH - * 'vAre kRtvas 7.2.109' - paJca vArA asya = paJcan + kRtvas, * 'nAmno no0 2.1.91' - paJca + kRtvas = paJcakRtvas + si, * mAsUtrathA avyayasaMLE AqAthI pnyckRtvH| (xxv) dviH - * 'dvi-tri-catur0 7.2.190' - dvau vAro asya = dvi + suc = dviH (dvis) * // sUtrathI avyayasaMjJAdi
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 256 (xxvi) sakRt - * 'ekAt sakRc0 7.2.111' - ekavAram = eka + suc = sakRt + suc, 'kriyAvizeSaNAt 2.2.41' - sakRts + am, * 'avyayasya 3.2.7' - sakRts, * 'padasya 2.1.89'- skRt| (xxvii) bahudhA - * 'bahordhA0 7.2.112' - bahava AsanA vArA asya = bahudhA, * mAsUtrathI avyysNsh| (xxviii) prAk - * 'vip 5.1.148' - prAJcatIti kvip = prAJc + kvip (0), * 'aJco'narcAyAm 4.2.46' - prAc + si, * 'dIrghaDyAb0 1.4.45' - prAc, * 'dikzabdAt0 7.2.113' - prAg dezaH ramyaH = prAc + dhA, * 'lubaJcaH 7.2.123' - prAc + si, * 'adhaN0 1.1.32' - avyayasaMal, * 'avyayasya 3.2.7' - prAc, * 'caja: kagam 2.1.86' - prAk, * 'dhuTastRtIyaH 2.1.76' - prAga, * 'virAme vA 1.3.51' - praak| (xxix) dakSiNataH - * 'dakSiNottarA0 7.2.117' - dakSiNasyAmadUravartinyAM dizi AgataH = dakSiNa + atas, * 'avarNavarNasya 7.4.68' - dakSiNa + atas = dakSiNatas, * mA sUtradhI bhavyayasaME AqAthI dkssinntH| (xxx) pazcAt - * 'adharA'parA0 7.2.118' - aparasmin kAle = apara + At, * 'pazco'parasya0 7.2.124' - pazca + At, * 'samAnAnAm0 1.2.1' - pazcAt, * mAsUtrathI avyysNh| (xxxi) puraH (xxxii) purastAt - * 'pUrvasmin deze vasati = pur + as = puras bhane pur + astAt = purastAt, * aa sUtradhI avyayasaM vAthI puraH ane purstaat| (xxxii) upari (xxxiii) upariSTAt - * 'UrdhvAdri0 7.2.114' - Urzve deze vasati = upa + ri = upari bhane upa + riSTAt = upariSTAt, * mAsUtrathI avyysNsh| (xxxiv) dakSiNA - * 'vA dakSiNAt0 7.2.199' - dakSiNasyAM dizi vasati = dakSiNa + A, * 'avarNavarNasya 7.4.68' - dakSiNa + A = dakSiNA, * mAsUtrathI bhavyayasaM / (xxxv) dakSiNAhi - * 'A''hi0 7.2.120' - dakSiNasyAM dizi vasati = dakSiNa + Ahi, * 'avarNavarNasya 7.4.68' - dakSiNa + Ahi = dakSiNAhi, * mAsUtrathI bhvyysNsh| (xxxvi) dakSiNena - * 'adUre enaH 7.2.122' - dakSiNasyAmadUravartinyAM vasati = dakSiNa + ena, * 'avarNavarNasya 7.4.68' - dakSiNa + ena = dakSiNena, * mAsUtrathI bhvyysNh|
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 257 1.1.32 (xxxvii) dvitIyA karoti kSetram - * 'tIyazamba0 7.2.135' - kSetrasya dvitIyaM vAraM karSaNaM karoti = dvitIya + DAc, * 'Dityantya0 2.1.114' - dvitIya + DAc = dvitIyA, * mA sUtrathI bhvyysNsh| (xxxviii) zuklIkaroti - * 'kRbhvasti0 7.2.126' - azuklaM zuklaM karoti = zukla + cci + karoti * 'IzcvAva0 4.3.111' - zuklIkaroti, * mAsUtrathA avyysNsh| (xxxix) agnisAt sampadyate - * 'jAteH sampadA0 7.2.131' - anagniragniH sampadyate = agni + sAt = agnisAt, * mA sUtradhI bhvyysNsh| (xl) devatrA karoti - * 'deye trA ca 7.2.133' - deve'dhInaM karoti = deva + trA = devatrA, * mA sUtrathI avyayasaMjJAdi (xli) bahuza: - * 'bahvalpArthAt0 7.2.150' - bahubhyaH = bahu + zas = bahuzas, * // sUtrathI avyayasaM vAthI bhushH| ahIMta thI pratyayAnta sudhInA daSTAMta batAvyA che ane tyAM sthAdi pratyayanA lopAdi avyayasaMjJAnA phaLa rUpe samajavA. (3) dhaN pratyayAnta zahane bhavyayasaMzA na thAya bhema? (a) pathidvaidhAni (b) saMzayatredhAni dvAbhyAM prakArAbhyAm tribhiH prakAraiH = * 'tadvati dhaN 7.2.108' - dvi + dhaN tri + dhaN * 'vRddhiH svareSvA0 7.4.1' - vaidha traidha * 'SaSThyayatnAt0 3.1.76' - pathAM dvaidhAni = pathidvaidha + jas saMzayAnAM traidhAni = saMzayatraidha + jas * 'napuMsakasya0 1.4.55' - pathidvaidha + zi saMzayatraidha + zi * 'svarAcchau 1.4.65' - pathidvaidhan + zi saMzayatraidhan + zi * 'ni dIrghaH 1.4.85' - pathidvaidhAn + zi saMzayatraidhAn + zi = pthidvaidhaani| = sNshytraidhaani| uparokta prakAranA prayoga siddha thai zake te mATe sUtramAM ja pratyayAta zabdane avyayasaMjJAno niSedha karyo cha.gaNe temana 42ta to bhavyayasaMzA pAmela dvaidha bhane traidha zanIsmA vimatinI avyayasya 3.2.7' sUtrathI do5 thAna mane tRptArthapUraNAvyayA0 3.1.85' sUtrathA 54ii tatpuruSasamAsano niSe5 yAta.
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana (4) mA sUtrathI zas pratyayAnta ho sudhIla mavyayasaMvA thAya bhebha ? (a) pacatirUpam - * 'tyAdeza prazaste0 7.3.10' - prazastaM pacati = pacati + rUpap = pacatirUpa + si, * 'ataH syamo0 1.4.57' - pacatirUpa + am, * 'samAnAdamo0 1.4.46' - pacatirUpa + m = pctiruupm(A)| uparokta prakAranA prayoga siddha thai zake te mATe sUtramAM pratyAyAnta sudhInA ja zabdone avyayasaMjJAnuM vidhAna 3thu cha. rUpap pratyaya '7.3.10' sUtrathA yato dona te zas 5chIno cha te samale 245 / / 32 / / vibhaktithamantatasAdyAbhAH / / 1.1.33 / / bR.va.-vibhaktyantapratirUpakAH, thamavasAnA ye tasAdayaH pratyayAstadantapratirUpakAzca zabdA avyayasaMjJA bhvnti| ahaMyuH, shubhNyuH| astikSIrA braahmnnii| kutaH, yathA, tathA, kthmiti| aham 1; zubham, kRtam, paryAptam 2; yena, tena, cireNa, antareNa 3; te, me, cirAya, ahnAya 4; cirAt, akasmAt 5; cirasya, anyonyasya, mama 6; ekapade, agre, prage, prAhe, heto, rAtrau, velAyAm, mAtrAyAm 7 / ete prthmaadivibhktyntprtiruupkaaH| asti, nAsti, asi, asmi, vidyate, bhavati, ehi, brUhi, manye, zaGka, astu, bhavatu, pUryate, syAt, Asa, Aha, varttate, navarttate, yAti, nayAti, pazya, pazyata, Adaha, AdaGka, AtaGka iti tivaadivibhktyntprtiruupkaaH||33|| sUtrArtha - vibhakatyanta jevA jaNAtA zabdone ane tas thI tham sudhInA pratyayAnta zabdo jevA jaNAtA zabdone avyayasaMjJA thAya che. sUtrasamAsa :- . tham ante yeSAM te = thamantAH (bhu.)| tas AdiryeSAM te = tasAdayaH (bhu.)| vibhaktayazca thamantAzca tasAdayazca = vibhaktithamantatasAdayaH (i.i.)| vibhaktithamantatasAdInAmAbhA iva AbhA yeSAM te = vibhaktithamantatasAdyAbhAH (bhu.)| vi12||2|| :- (1) pUrvasUtramA zata tasvAdi pratyayathI tasvAdi pratyayAntanu / 42j, ta zata ahIM 'vibhakita thI vibhakatyanta' nuM ane ta{ thI tham sudhInA pratyayathI te te pratyayAtanuM grahaNa karavuM. (2) eid - (i) ahaMyuH (ii) zubhaMyuH ahamasyAsti = zubhamasyA'sti = * 'UrNA'haM0 7.2.17' + ahaM + si + yus zubhaM + si + yus * 'aikAye 3.2.8' - ahaM + yus + si zubhaM + yus + si (A) pacatirUpam tyAmAM tyAdyanta zahA yApradhAna DopAthI bhane ThiyA sAdhya35 DopAthI tyA liMgamane saMnyAno yoga na thAya. tethI pratyayAnta zabdane autsargika ekavacana ane napuMsakaliMga thAya.
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25C. 1.2.22 ja'mithi0 2..rUrU' - gadaMyut ne avyayasaMjJA zumaMgu ne avyayasaMjJA * vyavasthA rU.2.7' - mayura zubhaMyus to 4: 2.72 - sadaMyun zubhaMyur ka . pAnta 2.rU.rU' gAMDA maMjuDA ahIM mAMthu ane zujyu A banne zabdo si vibhatyaMta hoya tevA lAge che. tethI A sUtrathI temane avyayasaMjJA thai che. A sAta vibhatyaMta pratirUpaka avyayanuM daSTAMta che. ahIM je mahad ane suman zabdone yunuM pratyaya lagADayo che te AgaLa chaM. vRttimAM batAvelA prathamA ane dvitIyA vibhAMta jevA jaNAtA avyayazabdo che. jo teo avyaya svarUpa na hota to mahaM., sumadhuH prayoga siddha na thAta. kAraNake "mada' e have an + f svarUpa hovAthI mahamacarita arthamAM ' daM' sUtrathI yupratyaya. lAgatA herjhe rU.2.8' sUtrathI sino lopa thAta. tyAra pachI tvamo pratyayo 2.2.22', 'tusthi0 2.2.223' vigere sUtro lAgatA (jema mAM putroDA rUti matyua: thAya che tema) ArmanuM mahU thai vicitra evo koi prayoga thAta. (AyumAM paNa e pramANe samajI levuM.) (iii) AstikSArA trAhI - vidyamAnaM kSIra vaca: sA = astikSI, "mA 2.4.8'astikSIra + grAn = astikSIrA + fsa, jarSa0i 2.4.45' - astikSIrA vAdaLI ahIM masta zabda ti pratyayAnta zabda hoya tevuM lAge che. tethI A tyavivibhatyaMta pratirUpaka avyayanuM daSTAMta che. jo gatine A sUtrathI avyayasaMjJAna karata to tenAma na thavAnA kAraNe 'Artha vAkaM ra rU.1.rara' sUtrathI teno samAsa na thai zakata. samAsanA abhAvamAM 'kSIram'ne mA pratyaya thaI 'kSIrA' thayuM che tena thAta. (iv) r: (v) thaA) (vi) tathA (vii) tham - 'vinakriyA0i 7.2.86 sUtrathI nirdiSTa ra thI mAMDIne 'matyam 7.2.203 sUtrathI nirdiSTa ban sudhInA pratyayamAMthI koipaNa pratyaya aMte na hovA chatAM te aMte hoya tevuM bhAse evA zabdane A sUtrathI avyayasaMjJA thAya che. kuta: vigere zabdo kamazaH taNuM, ghA thI ane tha pratyayAtta hoya evuM lAge che, mATe avyaya che. (A) vyAkaraNamAM thA pratyayAtta thayA avyaya mAnelo ja che. chatAM thA pratyakAnta pratirUpaka thA avyayane alaga mAnavAnuM phaLa zuM? te 'thAkathA rU.1.42 sUtramAM jovA maLe che. thA pratyayAtta thI avyaya sAdazya arthavALo che. sUtramAM kathA kahevA dvArA te avyayane ahIM na levAnuM sUcavyuM. tethI have sAdazya sivAyanA arthavALo thA pratyayAnta pratirUpaka thI avyaya ja'yogyatA-vINA rU.1.40' sUtrathI anuvRtta traNa arthanA viSayamAM avyayIbhAva samAsa pAmaze. (ta vigere pratyayAta kuttA, tathA, tham avyayothI te te pratyayAtapratirUpaka avyayone alaga mAnavAnuM phaLa abhyAsuo svayaM vicAre.)
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260. zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana (3) syAdi vimatimo prathamA thI bhAMDIne saptamI sudhIcha.vimAtyanta prati354 bhavyayo dRSTAnta35 matAvAya che. caturthI prathamA aham dvitIyA - zubham, kRtam, paryAptam tRtIyA yena, tena, cireNa, antareNa te, me, cirAya, ahrAya paJcamI cirAt, akasmAt SaSThI cirasya, anyonyasya, mama saptamI ekapade, agre, prage, prADhe, heto, rAtrau, velAyAm, mAtrAyAm ahIM evI zaMkA na karavI ke A badhA daSTAMto svArthamAM thayelI prathamAdi vibhaktivALA ja che." kemake ko mA avyayo na khota to ahaMyuH, agrekRtya vigaire sthaNe tajitavRttine avasare 'aikAyeM 3.2.8' sUtrathI vibhaktino lopa thatA mAm ane mane A rIte vibhatyaMta sadazatA na jaNAta. mATe A avyayo ja che. (4) tivAdi vima-tyanta prati354 honA Edit - asti, nAsti, asi, asmi, vidyate, bhavati, ehi, brUhi, manye, zaGka, astu, bhavatu, pUryate, syAt, Asa, Aha, varttate, navartate, yAti, nayAti, pazya, pazyata, Adaha, AdaGka(A), AtaGka chatyA. mI asti vigairene tyAdi prati2054 bhavyaya mAnavAnuM prayo- 652 sevA gapuMcha / / 33 / / vattasyAm / / 1.1.34 / / bR.vR.-tat-tasyAmpratyayAntaH zabdo'vyayasaMjJo bhvti| vat-tasisAhacaryAd 'Am' iti taddhitasya "kiMtyAdye'vyaya0" (7.3.8) ityAdinA vihitasyAmo grhnnm| muneraha~ munivad vRttam, "tasyAhe kriyAyAM vat" (7.1.51) iti vt| kSatriyA iva kSatriyavad yuddhyante, "syAderive" (7.1.52) iti vt| pIlumUlenaikadikpIlumUlato vidyotate vidyut, "tasiH" (6.3.211) iti tsiH| urasaikadik-urastaH, "yazcorasaH" (6.3.212) iti tsiH| aam-uccstraam| uccaistamAm / / 34 / / sUtrArtha :- vat, tasi bhane Am pratyayAnta zahane bhavyayasaMzA thAya che. sUtrasamAsa :- . vaJca tasizca Am ca eteSAM samAhAraH = vattasyAm (s.i.)| (A) mAma to 'taku kRcchra-jIvane' bhAvI dhAtu, chatatinAsthAne daku 416 che ma sama te dhAtu 652thI baneko kriyApada pratirUpaka A prayoga samajavo.
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.1.34 261 vivaraNa:- (1) sUtra'..rUra' mAM pratyAyanA grahaNathI jema pratyayAntanuM grahaNa kareluM, tema ahIM paNa vat, tasa ane mAmpratyayathI te te pratyakAnta zabdane avyayasaMjJA samajavI. avyayasaMjJAnA kAraNe A vibhaktino vyayastha rU.2.7' sUtrathI lopa thavo vigere vigerethI nIce Apela TippaNa-A mAM to mumI' sUtrathI vikalpa anusvAra thavo ityAdi) phaLa maLaze. (2) mA pratyaya traNa prakAre che. (1) pachI bahuvacanano pratyaya, (2) vityAgheDavyatha0 7.3.8' sUtrathI vihita taddhitano pratyaya ane (3) dhAtonesvarAt0 rU.4.46' sUtrathI parIkSAnA AdezabhUta mAn pratyaya. sUtramAM avizeSapaNe mA no nirdeza karyo hovAthI tenAthI uparokta traNeya prakAranA mAnuM grahaNa prApta che. jyAre taddhita ane parokSAsthAnaniSpanna evA be mAnuM grahaNa ja ISTa che, kAraNa te bannenI ja avyayasaMjJA karavI che. Ama sUtragata nAmazabda (lakSaNa) SaSThIbahuvacananA mAm pratyayamAM ativyApta thatuM hovAthI alakSaNarUpa che. tethI tenuM samAdhAna karatA bRhadruttikAra 'sAhacarya nI vAta karI rahyA che. lokamAM jema 'rAma-namrant' evuM kahe chate lakSmaNanA sAhacaryathI thApatyatve sadaza evA dazarathaputra rAmanuM grahaNa thAya ane rAma-st' evuM kahe chate kRSNanA sahacArI evA balarAmanuM grahaNa thAya. tema ahIM vat ane tat e avibhakita' (vibhakitabhinna) pratyayo che, tenA sAhacaryathI 'sAda sAcevaD) nyAya baLe mAm pratyaya paNa vibhaktibhinna ja levAno. SaSThI bahuvacanano pratyaya vibhaktino hovAthI have tenuM grahaNa nahIM thAya. bAkI rahelA banne bAjUnuM grahaNa thaze. arthAt rAjha vigere sthaLe vavanA sthAne thayelA parokSAnA mAnuM tathA patitarA vigere sthaLe 'vikratyAghe 7.2.8' sUtrathI thayelA taddhitanA nuM grahaNa thaze. kemake te banne vibhaktibhinnatvena vartasa ne sadaza (= hita) che. bu. vRttimAM vartu-sa nA sAhacaryathI mAm taddhitano levAno kahyo che. parokSAno mA taddhitaprakaraNano nathI. chatAM taddhita zabdanI prastutamAM vipatvei tayo (= vA-to) hitI (= so) ti taddhito AvI vyutpatti hovAthI parIkSAnA nAmanuM paNa taddhita prakaraNanA mAm bheguM grahaNa thAya che. (A) parokSAsthAnaniSpanna mA pratyaya aMte hoya tevA zabdane A sUtrathI avyayasaMjJA thavAnA kAraNe pariyAMvaSA vigere rUpa siddha thaze. te A rIte - pAvAne A sUtrathI avyayasaMjJA thavAnA kAraNe te nAma banaze. nAma banatA tene vibhaktino TA pratyaya thaze. tyArabAda 'mavyayasya rU.2.7' sUtrathIrAno lopa thatA teno sthAnivadvAva manAvAthI 'tanta param ?..20' sUtrathI pada thavAthI'ta mumo .rU.24' sUtrathI vikalpa anusvAra thavArUpa phaLa maLaze ane paryAvarSA (tathA pAyAjhA) rUpa siddha thaze. (B) sAhacaryathI sadazanuM ja grahaNa karavuM.
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana zaMkA - jo banne gArnuM grahaNa karavAnuM hoya to bu. vRttimAM 'mAm ti taddhitaca' A rIte ekavacana kema karyuM che? taddhitayo Ama dvivacana na karavuM joie? samAdhAna - e to taddhita zabdanA svarUpanI apekSAe ekavacana karyuM che. bAkI banne prakAranA mAm nuM grahaNa thAya che. AthI ja chuM. vRttimAM AgaLa krityAgheDa (7.rU.8) vinA viditasthAno prahaNa' sthaLe zabda parokSAnA mAm vidhAyaka 'dhAtone rU.4.46' sUtranA grahaNa mATe batAvyo che. zaMkA - jo parIkSAnA mA nuM grahaNa thaze to rizcandraH sthaLe A sUtrathI avyayasaMjJA thavAthI 'mavyayastha je 6 1 7.2.2' sUtrathI ne pratyaya thavAno prasaMga Avaze ne ? samAdhAna - nA, nahIM Ave. kemake avyayasaMjJAne pAmela riddhA aMza paripUrNa arthavALo nathI. mATe tene kutsita" Adi arthana saMbhavavAthI te arthamAM thato na pratyaya na thai zake. athavA bIjI rIte kahIe to - je mAm pratyaya haMmezA mA rUpe ja rahe, te ja mAnuM sUtragata mAn dvArA grahaNa karavuM. SaSThIbahuvacanano nA to sAm (masA) ke nAm (munInA) AdezarUpe paNa thAya che, mATe tenuM grahaNa na karavuM. [laghunyAsakAra 'sAhacaryanI ghaTamAnatA thoDIka judI rIte kare che. temanA kahevA pramANe bRhatimAM taddhitasya zabda che, e upalakSaNa che, tenAthI parokSasthAnaniSpanna nAnuM paNa grahaNa thaze. vaLI ahIM evI zaMkA na karavI ke taddhitanA upalakSaNathI jema parokSAsthAnaniSpanna mannuM grahaNa karyuM tema jakI ba.va. nA mAn nuM grahaNa paNa kema na thAya?kAraNa je mAm kAyama mATe mamrUpe ja rahe che, sAm ke nAnuM rUpa Adezane pAmato nathI, te ja mAnuM upalakSaNathI grahaNa karavAnuM che.] (3) daSTAMta - (i) muni vRttam | (ii) kSatriyavad yuddhacatte mune gam = kSatriya rad = * tae 7." munivat + f vRttam kSatriyavat + si yuddhyante ja avyayI rU.2.7' munivat vRttam kSatriyavat yuddhyante kapuraskRtIyaH 22.76' munivat vRttam kSatriyavad yuddhynte|
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.1.35 263 urastas (iii) pIlumUlato vidyotate vidyut (iv) urastaH pIlumUlenaikadik = urasaikadik = * tasiH 6.3.211' - pIlumUlatas + si * 'yazcorasaH 6.3.212' - urastas + si * 'avyayasya 3.2.7' - pIlumUlatas * 'so ruH 2.1.72' - pIlumUlatar vidyotate vidyut urastara * 'ghoSavati 1.3.21' - pIlumUlatau vidyotate vidyut * 'avarNasye0 1.2.6' - pIlumUlato vidyotate vidyut| * 'ra: padAnte0 1.3.53' - urastaH / (v) uccastarAm (vi) uccaistamAm atizayenoccaiH = prakRSTaH uccaiH = * 'yazcorasaH 6.3.212' - uccastara * 'prakRSTe tamap 7.3.5' - uccastama * 'kiM tyAdye0 7.3.8' - uccastarAm + si uccaistamAm + si * 'avyayasya 3.2.7' - uccstraam| uccaistmaam| kvAtamam / / 1.1.35 / / bR.vR.-ktvA, tum, am ityetatpratyayAntaM zabdarUpamavyayasaMjaM bhvti| ktvA-kRtvA, hatvA, prakRtya, prhty| tum-kartum, hrtum| amiti Nam-khNamorutsRSTAnubandhayorgrahaNam, na dvitIyaikavacanasya ktvaa-tumsaahcryaat| yaavjiivmdaat| svAduMkAraM bhuGkte / / 35 / / sUtrArtha :- ktvA, tum bhane am pratyayAnta zahane bhavyayasaMzA thAya che. sUtrasamAsa :- . ktvA ca tum ca am ca eteSAM samAhAraH = ktvAtumam (s.dv.)| vi123 :- (1) At :- sUtramA ktvA sthaNe ka 42 42vAnuM prayojana | cha ? tvA 2a to 54 // cAlatane? samAdhAna :- ktvA ne pahale tvA 42ta to mApAne saMDe yAta bhI ktvA (tvA) pratyaya yo hai 'viditaM gotvaM yakAbhistAH = viditagotvAH,' mahIne Apa maMtavANo tva pratyaya cha te devo ? mAsaMha dUra karavA 5 kAranuM grahaNa che.
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ RUTya = 264 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana (2) prajjAne .4.47' sUtrathI vajjA (svI) pratyaya thatA ra pUrvam = kRtvA, harinuM pUrvam = daivI vigere prayoga thAya che. tathA prAM pUrvam = + kRtvA ane pradara pUrva = x + hRtvI Ama tapuruSa samAsa thatA "managa: vattvo ya, rU.2.54' sUtrathI vartI () pratyayanA sthAne thapU () Adeza ane dasvastha 4.4223' sUtrathIja nI pUrvetno Agama thavAthI prakRtya, prahatya AvA prayoga thAya che. "thAnIvAM7.4.201' paribhASAthI kRtAveH va manAvAthI thar () pratyaya paNa vasvarUpa ja hovAthI ya pratyayAta prakRtya, praha vigerene paNa A sUtrathI avyayasaMjJA thaze. (3) sumanta daSTAMta - (i) - (ii) darNama haraVITya = ja aai Aithao pa.rU.2rU' - + tum $ + tum ja nAmano uo. 4.rU.2' { + tum har + tum ja rasthAnu navA .rU.rUra' . + si hartum + si ja gayI rU.2.7' - mA hrtum| (4) "niranuvanya sAmAnarena'nyAyathI sUtramAM evo sAmAnya nirdeza karyo che. tethI jemakRdaMta saMbaMdhI ane pratyayanuM (anubaMdhanA tyAgapUrvaka) grahaNa thAya che, tema Adi saMbaMdhI dvitIyA ekavacananA mam pratyayanuM tathA tyAdi saMbaMdhI hyastanInA man (ga) ane aghatanInA apratyayanuM paNa grahaNa thavAnI Apatti Ave che. paraMtu ttva ane tukRt pratyaya hovAthI tenA sAhacaryathI paNa kRt pratyaya ja levAno. tethI ri ane tyAre saMbaMdhI manuM grahaNa thavArUpa Apatti nahIM Ave. zaMkA - dvitIyA ekavacananA mam pratyayanuM grahaNa karIne A pratyakAnta zabdane avyayasaMjJA karavAmAM vAMdho zuM che? samAdhAna - ghaNo vAMdho che. Adi saMbaMdhI sam pratyayAnta zabdane avyayasaMjJA karavAmAM Ave to 'mavyayastha ko - 2 7.2.22' sUtrathI tene ma pratyaya thavAno prasaMga Ave. vaLI 'devasya varNana ' ityAdi daSTAMtamAM "rzana'ne avyayasaMjJA thavAthI Teva ema je SaSTIvibhakti thai che, teno 'tRguntA2.2.20' sUtrathI niSedha thatA revaM varNana kura' Avo prayoga thavAnI Apatti Ave. zaMkA - brahavRttimAM to na dvitIyevenaca ema cAri saMbaMdhI dvitIyA ekavacananA pratyayano ja niSedha karyo che, tethI hyastanI ke aghatanInA emano niSedha na thavAthI pratyayAnta kriyApadane avyayasaMjJAno niSedha zenAthI thaze?
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.1.35 265 samAdhAna - tyAM dvitIyevAnI nA ditIyA zabdanI AvRtti karI A pramANe arthaghaTana karavuM. pahelAM kritI vAyA vinam ti dvitIyezavanam, Ama nA grahaNa karavAnuM. tyArabAda kritIya nuM punaH upAdAna karIne dvitIyaM ja tal (dvitIyA) vinam ja A pramANe samAsavigraha karavo. tethI (dvitIya) vavana nA kam thI dvitIya (apara) evo je che tenuM grahaNa thaze. Adi nA 3 thI apara '' tyAdi (AstanI tathA adhatanI) no che, mATe tenuM grahaNa thaze. Ama 'dvitIyevavana' dvArA brahavRttikAre sthAti ane tyAra bannenA mana no niSedha karyo che. zaMkA -bhale svI ane supratyayanA sAhacaryathI prastutamAM kRt nuM grahaNa thAya, paraMtu saMjJAvidhimAM pratyayanA grahaNathI tadantavidhi na thatI hovA chatAM kevaLa kRt pratyayano prayoga saMbhavato na hovAthI prastutamAM tadantavidhi karavI iSTa che. have tadantavidhi karIe eTale vizeSaNa-vizeSyabhAva Ave. to prastuta mAM vizeSaNavizeSyabhAvanI ghaTamAnatA zI rIte karazo? zuM pahelA samanta thI t pratyayane ('mam che aMte jene evo kRta pratyaya' A rIte) vizeSita karI pachI vizeSa santa: 7.4.23' paribhASAthI pratyayathI rakta ne vizeSita karazo? ke pachI pahelA vRt pratyayathI vRnta ne (kRta pratyaya che aMte jene evo kRdanta' A rIte) vizeSita karI pachIthI namanta dvArA vRtta ne ("ma che aMte jene evo kRdanta" A pramANe) vizeSita karazo? prathamapakSa mujaba zabda avyaya banavAnI Apatti Avaze. te A pramANe - 'phaLo ma' (30 228) sUtrathI rU (3) dhAtune tam (ma) pratyaya lAgI m zabda bane che. ahIM pratyaya ma che aMte jene evo kRpratyaya che ane tevA pratyayathIDhamakRdanta vizeSita thAya che. tethI aavyaya banavAnI Apatti Avaze. bIjA pakSa mujaba pratApo, pratAma: sthaLe pratA ne avyaya saMjJA thavAnI Apatti Avaze. te A rIte - ahIMp + ta dhAtane vizva pratyaya lAgIytAgratIti vivaF(0) = pratApU zabda banyo che. A zabdane vivaClAgI lopAvA chatAM paNa te prayatno pratyayanakSanuM kArya virAyate' nyAya mujaba kRt pratyaya che aMte jene evo kRdanta che ane teno tAm aMza pUrve tam dhAturUpa hovAthI mUtapUrvasta upakAra:' nyAyathI pratIm zabda namo gaNAvAthI tema che aMte jene evo kRdanta' paNa che. mATe pratAne A sUtrathI avyayasaMjJA thavAnI Apatti Avaze. samAdhAna - banne paikI eke pakSe doSa nahIM Ave. kemake graMthakArazrIe pUrve 'svarAjayogavyayam ?...' sUtranI bu. vRttimAM batAvyo che, te pATha uparathI jaNAya che ke 'uNAdi mamatta zabdone A sUtrathI avyayasaMjJA nathI thatI." jo temane paNa avyayasaMjJA thatI hota to svayam zabdane A sUtrathI ja avyayasaMjJA siddha hovAthI ravi gaNapAThamAM teno pATha darzAvavo nakAmo Tharata. Ama prathama pakSe uNAdi m (ra) pratyaya lAgI niSpanna thayelA mamatta | zabdane avyayasaMjJA thavAnI Apatti nahIM Ave.
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 266 evI rIte pratim zabdane paNa avyayasaMjJA thavAnI Apatti nathI AvatI. kemake ravi gaNapAThamAM rAn zabdano pATha hovAthI tenAthI jaNAya che ke je zabdo "bhUtapUrvasta lupa?' nyAyathI prAna zabdanI jema mamatta hoya temane A sUtrathI avyayasaMjJA nathI thatI." jo bhUtapUrva 'nyAyathI mamatte pe prApta thatA zabdo ne A sUtrathI avyayasaMjJA thatI hota to prarAn zabdasthaLe paNa zam dhAtunA no 'no no voza ra.4.67' sUtrathI Adeza thayo hovAthI 'bhUtapUrva 'nyAyathI prazAn zabda namanta ja che. tethI tene A sUtrathI ja avyayasaMjJA prApta hovAthI svaradigaNapAThamAM teno pAThadarzAvavo nakAmo Tharata. Ama bIjA pakSe bhUtapUrva'nyAyathI mamattarUpe prApta thatA pratA" zabdane A sUtrathI avyayasaMjJA thavAnI Apatti nahIM Ave. zaMkA - svarAdi gaNapAThamAM pra + zam dhAtune vivadhU pratyaya lAgI banelo prazAn zabda nathI, paraMtu 9 + zAna (zAnI tenane) dhAtune vizva pratyaya lAgI banelA prazAn zabdano pATha che. Ama prazana zabda 'bhUtapUrva nyAyathI matta na hovAthI tenAthI tame kahyA pramANeno niyama nathI jaNAto. mATe pratAne A sUtrathI avyayasaMjJAnI Apatti UbhI ja che. samAdhAna - pra + za dhAtane viva[ pratyaya lAgI banelA prarAna zabdano prayoga jovAmAM Avato nathI. mATe prazAn zabda x + adhAtu uparathI ja banelo che. mATe Apatti nathI. (5) mA daSTAMta - (i) vAvarjIvamAt - kAvato vi<0 5.4.' +Avat rAtaM nIvyakta = vin + nIr + a puraskRtIyaH 22.76 - vi+ nIva, ja tavaca0 2.rU.60' yAjJIvam + fsa, ja 'rU.2.7' 7 varjIva (i) svAvaMdvAra mu - svArtha0 5.4.barU' - svAvo vara pUrvam = svAdu + + Waa * nAmano zani 4.rU.52' svAdun + rAma * futyanaca0 rU.2.222' vAluM ram + fsa, 'vyathI rU.2.7' - svAkuMvAra ahIM batAvelA sarva daSTAMtomAM A sUtrathI avyayasaMjJA thavAnA kAraNe 'mavyayastha rU.ra.7' sUtrathI sthA nA lopa rUpa phaLa maLyuM sAravA tiH 22.rUdA -tibaMsA zA mA bhavantiA H97, satrADatravarte "satta: --vaMja-- kuzAkarNI-pAtre'navyayasya" (2.3.5) iti sakAro na bhavati / / 36 / / sUtrArtha - gatisaMjJAvALA zabdane avyayasaMjJA thAya che.
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.1.37 267 vi121|| :- (1) UryAdyanukaraNa0 3.1.2' sUtradhI bhAMDAne 'jIvikopaniSadaupamye 3.1.17' sudhaan| sUtro te te zabdone gatisaMjJA kare che ane te badhA zabdone A sUtra avyayasaMjJA kare che. __ (2) TAMta - (i) adaHkRtya - * 'agrahAnu0 3.1.5' - adas ne gatisaMza, * 'gati: 1.1.36' - adas avyaya, * 'prAkkAle 5.4.47' - adaHkaraNaM pUrvam = adas + kR + tvA, * anaJaH kvo0 3.2.154' - adas + kR + ya, * 'hasvasya taH0 4.4.113' - adas + kR + tya, * 'so rU: 2.1.72' - adar + kRtya, * 'ra: padAnte0 1.3.53' - adaH kRty| alImA sUtrathI adas ne avyayA thapAthI adar + kRtya avasthAmA ataH kR-kami0 2.3.5' sUtrathI adar nA r no s mAheza na 11 / 2056 mAyuM / / 36 / / ) .6 aprayogIt / / 1.1.37 // bR.va.-iha zAstra upadizyamAno varNastatsamudAyo vA yo laukike zabdaprayoge na dRzyate sa etyapagacchatIti itsaMjJo bhvti| aprayogitvAnuvAdenetsaMjJAvidhAnAccAsya prayogAbhAvaH siddhH| upadezastu dhAtu-nAma-pratyayavikArA''gameSu kaaryaarthH| dhAtau-edhi, edhte| zI-zete; ingittvaadaatmnepdm| yajI-yajate, yjti| ciMgaTacinute, cinoti| kaNDUg-kaNDUyate, kaNDUyati; IgittvAt phlvtyaatmnepdm| Tudu-davathuH; ttvittvaadthuH| nAmni-citraG Azcarye citriiyte| mAG-mA bhavAn kArSIt atra maangydytnii| pratyaye-(vit-) bhvti| vikAre-(khyAMg-)vyAkhyAtAse, vyaakhyaataasi| Agame-(iT-) ppith| itpradezA:-"iDitaH kartari" (3.3.22) ityAdayaH / / 37 // sUtrArtha :- A vyAkaraNazAstramAM je varNa ke je varNasamudAyano upadeza (pATha) che, paraMtu laukika zabda prayogamA ta jAto nathI tane it saMzA thAya cha. eti-apagacchatIti it ; me pramANe it sAntarthasaMjJA che. sUtrasamAsa :- . prayogo'syAstIti pryogii| na prayogI = aprayogI (naJ tt.)| vi123|| :- (1) prayoga bheTale 206- GthyA23. zaED Gthyaa21|| yatuM khoyatene prayogin 47vAya ane je zabdanuM uccAraNa na thatuM hoya tene prayoga kahevAya. sUtramAM gAyonI padathI saMzino nirdeza karyo che ane t padathI saMjJAno nirdeza karyo che. zaMkA - jeno sarvathA prayoga na thato hoya tene itu' saMjJA karavAmAM Ave to atiprasaMga doSa Avaze?
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana samAdhAna :- je zabdano vyAkaraNazAstramAM prayoga thato hoya, paraMtu laukikaprayogomAM prayoga na thato hoya tene ahIM 'it' saMjJA karavAnI vAta che. mATe atiprasaMga nathI. zaMkA H- vyAkaraNazAstramAM prayoga cAle ane laukikaprayogamAM na cAle, Avo artha zenA AdhAre karI zakAya ? 268 samAdhAna :- prayoni zabda prayoTM zabdane rU pratyaya lAgI banyo che. have prayo zabdamAM X + yo| A be zabda che. te paikI yo zabdano 'mukhyate = sadhyate rUti yoH' vyutpatti mujaba 'saMbaMdha' artha thAya che ane prakRSTa: yogaH = prayonaH A rIte prayojJa zabda bane che, tethI teno artha 'cokkasa prakArano saMbaMdha' A pramANe thAya che. aprayoni zabdamAM vartatA nak thI 'prakRSTa yoga' no niSedha karavAmAM Ave che. sarvathA yogano niSedha karavAmAM nathI Avato. zaMkA :- aprayonin zabda na prayogo = Japrayogo A rIte banyo che. tethI temAM vartatA nag no anvaya prayozin zabda sAthe che, prayoga zabda sAthe nahIM. tethI naglR thI 'prakRSTa yoga' no niSedha zI rIte thAya ? samAdhAna :- 'savizeSaLo tti vidhi-niSedho vizeSona sambate' nyAya mujaba vizeSaNa sahitanAne je vidhi-niSedha pharamAvyA hoya te vizeSaNane lAgu paDe. jemake sAme aneka prakAranA RRtvija beThA hoya tyAre 'nohitoSNISA RtvinaH pravarantu' kahevAmAM AvatA jo pravarantuno anvaya vizeSya RRtvinaH nI sAthe thAya to badhA Rtvijo pracare, paraMtu teno anvaya ohitoLISA vizeSaNanI sAthe thAya che, mATe ja phakta lAla sAphAvALA Rtvijo pracare che. tevI rIte prastutamAM paNa bhale nam no samAsa prayozin zabda sAthe thayo hoya, chatAM 'savizeSaLo phri'nyAya mujaba teno anvaya tenA vizeSaNa prayoTM zabda sAthe ja thAya. tethI nak dvArA 'prakRSTa yoga' no niSedha thai zake che. Ama ahIM je zabdono vyAkaraNazAstranA prayogomAM saMbaMdha hoya ane laukikaprayogamAM saMbaMdha na hoya temane aprayoau samajavAnA che. arthAt nas dvArA laukikaprayogamAM prakRSTa yogano niSedha karavAmAM Ave che. laukika ane vyAkaraNazAstrIya banne prayogamAM yogano niSedha karavAmAM nathI Avato. AvA JaprayonI zabdone prastutamAM 'it' saMjJA karavAmAM AvI che. A 'it' saMjJAne pAmanArA zabdo sAmarthyathI vyAkaraNazAstramAM kahevAtA ja jovAmAM Ave che. AthI bR.vRttimAM zAstra viSayamAno vargastatsamuvAyo vA...' A pramANe paMkti batAvI che. jeno artha sUtrArtha sthaLe joi levo. paMktimAM je zAstra zabda lakhyo che tenAthI 'sUtrapATha' ane 'khilapATha^)' (dhAtupATha, nAmapATha ane (A) mudrita bR.nyAsamAM vittapAna prayoga che. zina nI TIkAnusAra ahIM hinnAiH prayoga karyo che. TvistapAH dhAtupA:, pratipavipAta:, vAvayapAzca| (ziA-pa6mArITIjA 'pA.sU. 1.rU.2') =
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.1.37 269 vAkyapATha vigere) samajavo. arthAt dhAtu, nAma, pratyaya, Agama, Adeza ane upadezarUpa zAstrane vize kahevAtA je varNa ke varNasamudAya laukikaprayogamAM na dekhAya tene in samajavAnA che. sUtramAM 'je varNa aprayogI hoya te it' athavA 'je varNasamudAya aprayogI hoya te it' Ama vizeSathI kathana na karatA 'je aprayogI hoya te it' Ama sAmAnyathI nirdeza karyo che. tethI aprayogI evA varNa ane varNasamudAya bannenuM 'it' saMjJAnA uddeza tarIke grahaNa thAya che. paMktimAM 'novive prayone' na lakhatA 'bhauvi zabdaprayoLe' lakhavAnuM kAraNa e che ke lokane jJAta hoya tene laukika kahevAya. lokane to nATyaprayoga paNa jJAta hoya che, tethI 'novive prayone' thI prastutamAM laukika nATyaprayoganuM grahaNa thai zake che. tene uDADavA 'tauvi zabdaprayone' lakhyuM che. AvA laukika zabdaprayogamAM je na dekhAya tene it samajavo. (2) 'ahIMnag no artha avarzanam zI rIte karI zakAya ? darzananI sAmagrI hovA chatAM je na dekhAya tenuM adarzana kahI zakAya. ahIM it saMjJA pAmanAra zabdonuM laukikaprayogamAM na dekhAvAnuM kAraNa zuM che ?' AvA praznanA saMdarbhamAM bR.vRttimAM 'ti = apAnchati ti t' paMkita batAvI che. it saMjJA pAmanAra zabdo prakriyAkALe potAnuM kArya bajAvI laukikaprayogakALe cAlyA jAya che mATe temanuM darzana thatuM nathI. (3) zaMkA H- 'ti = apAti ti t' ATaluM kahevA mAtrathI kAMi 'it' saMjJA pAmela zabda lopAi na jAya. tenA mATe lopavidhAyaka evuM bIjuM koi sUtra pramANarUpe racavuM paDe. arthAt it saMjJA pAmela zabdanA lopa mATe koi yatna karavo joie. samAdhAna :- sUtramAM aprayogo padano anuvAda karI in saMjJAnuM vidhAna karyuM che, tethI navuM koi sUtra racyA vinA ja in saMjJA pAmela zabdano lopa thai jaze. Azaya e che ke A sUtramAM 'je aprayogI hoya' Ama anuvAda karyA pachI 'te it saMjJaka thAya che' ema it saMjJAnuM vidhAna karyuM che. tethI bhale A saMjJAsUtra hoya, chatAM anuvAda aMza dvArA vidhino bodha thai jAya che ke 'je im saMjJAne pAme teno prayoga na karI zakAya.' tethI it saMjJakano vagara koi navuM sUtra racce lopa siddha thai jAya che. jo ahIM it saMjJakano lopa na thAya to teno prayoga thavAthI te aprayogI na kahevAya. mATe saMjJI (aprayogI) ja gerahAjara thavAthI ik saMjJAno paNa abhAva thaze. kemake saMjJI vinA saMjJA na thai zake. athavA jeno kAdAcitka prayoga thato hoya tene aprayogI samajavo. 'sarvathA prayoga na thavo' Avo aprayogI zabdano artha karavAmAM to saMzI (dharmI) ja gerahAjara thai javAthI saMjJA kone karavI ? A prazna Ubho thAya.
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270. zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana zaMkA -'jeno kadAcika prayoga thato hoya te aprayogI' Avo artha karIe to badhA zabdono kAdAcika (te te avasare) ja prayoga thato hovAthI temanAmAM It saMjJA ativyApta thaze. jemake urvo, vRkSe sthaLe ananAsika prayoga kyAreka ja thAya che. tethI anunAsika varNana it saMjJAno prasaMga Avaze. samAdhAna - jeno kAdAcitka prayoga thAya tene in saMjJA thAya, paraMtu saMjJAne laIne ko'ka kArya paNa thavA joIe. (jemake ma thI jhU sudhInA vargone samAna saMjJA karI to te saMjJAne laIne samAnAnAM tene 2.2.2' sUtrathI dIrgha Adeza rUpa kArya thAya che.) prastutamAM anunAsika vargone it saMjJA thAya to paNa it saMjJAne laIne temane koi kArya prApta na thatuM hovAthI temane itu saMjJA nahIM thai zake. zaMkA - tame goLI ema anuvAda karIne in saMjJA karI che, tethI prayoga na thavo arthAt lopa thavo e ja it saMjJAnuM kArya kahevAya. vRkSa, urvI Ama jyAre anunAsika varNano prayoga nahIM karAya, tyAre anunAsika varNano lopa thavA rUpa ikArya prApta thavAthI it saMjJA thavAnI Apatti Avaze ja. samAdhAna - lopa e kAMi kArya nathI. (AdezAdi vidheyAtmaka kAryone ahIM kArya samajavA.) vyAkaraNa zAstramAM zabdano kAM to koIka kArya mATe prayoga thAya athavA zravaNa mATe prayoga thAya. anunAsikano lopa thavo e kAMI prastutamAM kArya nathI. have kArya na hoya ane tenuM zravaNa paNa na thAya to teno prayoga nakAmo gaNAya. zaMkA - anunAsikane I saMjJAnuM A kArya che. jyAre 'mane ttA anuvAda' nyAyano Azraya karavAmAM Ave tyAre te nyAya mujaba it saMjJaka (anubaMdha) varNa samudAyanuM aMga (avayavo nathI manAto, paraMtu it saMjJaka varNano samudAya sAthe sAmIpya (anaMtarya) saMbaMdha manAya che. Ama samIpavartI (anaMtara) it saMjJaka anunAsika varNa kAryane vizeSita karaze. te A rIte - 'vita: 4.4.72' sUtrathI gA ivALA dhAtune ta ($) nI pUrve d no pratiSedha thAya che. A dhAtu Ama to dhAtupAThamAM A IvALI nathI. chatAM vRkSa TitaH sthaLe te it saMjJaka anunAsika mAanubaMdhanI samIpavartI hovAthI A ivALI gaNAze. Ama tenI paramAM vartatA ta (#) ne no pratiSedha thavo e anunAsika varNane It saMjJA thavAnA phaLa (kArya) rUpe batAvI zakAya che. samAdhAna - dhAtupATha, sUtrapATha vigere sthaLe ja jeno prayoga hoya, e sivAya jeno prayoga na hoya te varNane ame It saMjJA karazuM. jethI 3 vigere sthaLe anunAsikane it saMjJA na thAya. zaMkA - Ama karavAthI tame It saMjJAnuM kArya yogya rIte (atiprasaMga vagara) pUru pADI zakazo, paraMtu A artha 'maprayojItu' AvA prastuta sUtrathI prApta thato nathI. tethI navuM sUtra nirmita thaze. samAdhAna - nA, sUtra to jema che ema ja rahevA devAnuM che. navuM sUtra racavAnuM nathI.
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.1.37 271 zaMkA H- to pachI ame kahI ja gayA chIe ke it saMjJAnI sarvatra ativyApti thaze. kemake tame evo koi vizeSa nirdeza karyo nathI. samAdhAna :- A doSa nahIM Ave. kemake ame Japrayogo zabdanA ghaTaka prayoga zabdane 'pramukhyate'nena prayoH ' Ama karaNa arthamAM ghan pratyaya lAgI niSpanna thayelo mAnazuM. tethI teno artha 'zAstra' thaze. kemake prayoga zAstranI sahAya lai banatA hoya che. Ama dhAtupATha, sUtrapATha vigera zAstramAM jemano prayoga hoya ane anyatra jemano prayoga na hoya temane ja in saMjJA thaze. = zaMkA H- A rIte karaNa arthamAM ghan pratyaya lAgI prayo zabda banI nahIM zake. kemake 'rA'dhAre rU.rU.1ra6' sUtrathI thato ad pratyaya anavakAza banato hovAthI'mAvADoM: rU.rU.8' sUtraprApta that no bAdha karIne te ja thavo joie. Og samAdhAna :- ame 'mAArgo: rU.rU.8' sUtrathI ghas pratyaya karavAnuM nathI kahetA, 'vyajJanAr dhan .rU.1rUra'sUtrathI karavAnuM kahIe chIe. tethI anaT pratyayathI ghaN no bAdha na thavAthI karaNa arthamAM prayoTM zabda banI zakaze. zaMkA :- 'vyajJanAr ghan .rU.rUra' sUtramAM 'puM nAmni ya: 1.rU.130' sUtrathI namni (= saMjJAyAm) nI anuvRtti Ave che. tethI 'vyAnAr vag' sUtrathI tyAre ja ghapratyaya thai zake, jo te gham pratyayAnta nAmathI saMjJA jaNAtI hoya. prastutamAM prayoTM zabdathI saMjJA nathI jaNAtI paraMtu 'prayukhyate'nena' Avo yaugikArtha jaNAya che. tethI te sUtrathI dhak pratyaya lAgI prayo zabda nahIM banI zake. samAdhAna H - evuM nathI. vahuna^)nA sahAre anAma sthaLe (=saMjJA na jaNAtI hoya to) paNa 'vyAnAr in .rU.rUra' sUtrathI inpratyaya thai zake che. kemake vaghuttam thI kyAMka saMjJA jaNAtI hoya tevA sthaLe ane kyAMka saMjJA na jaNAtI hoya tevA sthaLe paNa kArya thai zake che. tethI ghas pratyayAnta prayo zabda banI zakaze. zaMkA :- nA, 'vyannanAd ghajh' sUtra gham pratyayanA vidhAna mATe che. tethI tyAM pratyaya pradhAna hovAthI vahunam no saMbaMdha pratyayanI sAthe ja thAya, paraMtu te sUtramAM gauNapaNe vartatI saMjJA sAthe na thAya. tethI vaghutam thI Avo artha prApta thaze ke 'saMjJA hoya tyAre ja gha pratyaya kyAMka thaze ane kyAMka nahIM thAya', paraMtu 'asaMjJAmAM paNa ghaN pratyaya thaze' Avo artha nahIM thAya. kemake 'na hyuvAgherUpAdhirmati, vizeSaLasya nA vizeSaLam' (upAdhine upAdhi na hoya ane vizeSaNane vizeSaNa na hoya) Avo nyAya che. prastutamAM nyAyane samajatA pahelA upAdhi ane vizeSaNanA bhedane samajIe. upAdhi ane vizeSaNa banne sUtranA vidheyanI apekSAe gauNa (A) kvacit pravRttiH kvacidapravRttiH kvacid vibhASA kvacidanyadeva / vidheviMdhAnaM bahudhA samIkSya caturvidhaM bAhulakaM vadanti / /
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 27ra. zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana hoya che. paraMtu upAdhi pratyayathI vAcya bane ane vizeSaNa pratyayathI vAcya na bane. jemake tihari: A prayoga sthaLe 'ti-nAthAt ziva: 5..67' sUtrathI vihita rU pratyayathI kartA evo pazuM artha abhihita thAya che, tethI tyAM pazu artha upAdhi che. jyAre TyA te sthaLe jotra-vara0 7..75' sUtrathI vihita an pratyaya bhAvamAM thAya che. tyAM 'zlAghA" artha pratyayathI vAcya nathI banato, paraMtu phakata anvita thAya che ane vAkyathI zlAghA arthanI pratIti thAya che. mATe tyAM 'zlAghA" e vizeSaNa che. prastutamAM vyagnanAr in 1.rU.23ra', sUtrathI thatA vanpratyayathI saMjJA vAcya bane che tethI te upAdhi che. mATe tenI sAthe vadhum upAdhino anvayana thaI zake, paraMtu pradhAna hovAthI vidheya evA pratyayanI sAthe ja vahunam upAdhino anvaye thAya. tethI sattAmAM dhan pratyaya thAya ke na thAya Avo ja artha prApta thAya. paNa saMjJAmAM ke asaMjJAmAM varga pratyaya thAya Avo artha prAma na thai zake. samAdhAna - je upAdhinI upAdhi na hoya ane vizeSaNanuM vizeSaNa na hoya to 'jyAkhyAri0 67.77" tathA "kuTIyA vA 6.3.78' sUtrathI kanyA vigere tathA neTA nAmanA aMtya varNano run Adeza nahIM thai zake. kemake e sUtro pratyaya vidhAyaka hovAthI tyAM pratyaya pradhAna che ane kanyA vigere tathA chattA prakRti pratyayanA vidhAna mATe pUraka hovAthI te gauNa che. have prakRti gauNa hoya to te prakRtinA aMtya vargane thato run Adeza paNa gauNa bane. mATe te prakRtirUpa upAdhinI upAdhi thaI ane tamArA kahyA mujaba upAdhinI upAdhi to saMbhave nahIM. mATe tyAM Adeza nahIM thaI zake. zaMkA - nA, evuM nathI. e sUtromAM kanyA vigere tathA uttarAnA aMtyavarNane sthAne thato Adeza ja pradhAna che. kemake tenuM te sUtromAM eka navA Adeza rUpe vidhAna karavAmAM AvyuM che. jyAre in Adeza to 'yavUDa: 6.3.70' sUtrathI siddha ja che. jenuM 'nyAkhyAri0 6.2.77' tathA yuTayA vA 62.78' sUtramAM anuvRtti lai anuvAda rUpe vidhAna karavAmAM AvyuM che, mATe te apradhAna che. Ama pradhAna Adeza upAdhi rUpana hovAthI te thai zakaze. samAdhAna - bhale, chatAM varSa-varSa0 6.222' sUtrathI vigere nAmone Agama nahIM thaI zake. kemake te stra pradhAnatAe gAyana pratyayanuM vidhAna kare che ane vana vigere nAmo pratyayanA vidhAna mATe pUraka hovAthI gauNa che. jo mana vigere gauNa hoya to temane thato Agama paNa gauNa banavAthI upAdhine upAdhi saMbhavatI na hovAthI Agama nahIM thai zake. zaMkA - tamArI vAta barAbara nathI. kemake ahIM paNa Agama pradhAna che. vAta evI che ke varSavarma6.232' sUtramAM varSa.... vavinASya'ATalA aMza dvArA gharma vigerene mAna pratyayanuM vidhAna
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.1.37 273 karyuM che ane bAkInA 'zvA'nto'ttvasvarAt'ATalA aMza dvArA alagathI ninA saMniyogamAM min vigerene aMtya svaranI pachI AgamanuM vidhAna karyuM che. Ama te sUtramAM vAkyabhedane laine AgamanuM pradhAnapaNe vidhAna karyuM hovAthI te upAdhi banato nathI. tethI te thai zakaze. A pramANe 'na chupAve pAdhirmavati, vizeSaLasva vA vizeSaLam' A nyAya avazya Azraya karelo thAya che. arthAt A nyAyano Azraya karavAmAM koi doSa nathI. tethI jyAM gauNa ane pradhAna hoya tyAM pradhAna jo vizeSaNanI apekSA rAkhato hoya to tenI sAthe vizeSaNano anvaya vyAjabI che, paraMtu gauNanI sAthe vizeSaNano anvaya vyAjabI nathI. tethI prastutamAM 'vyannanAd ghan .rU.132' sUtrathI vihita gha+ pratyaya pradhAna che ane saMjJA artha gauNa che. tethI vattutam no anvaya pradhAna that nI sAthe thaze, paNa gauNa evI saMjJA sAthe na thavAthI 'kyAMka saMjJA sthaLe ane kyAMka asaMjJAsthaLe ghan pratyaya thAya che' Avo artha prApta nahIM thAya. tethI asaMjJA arthamAM 'vyajJanAvuM ghan 1.rU.rUra' sUtrathI ghak pratyayAnta prayojJa zabda nahIM banI zake. samAdhAna :- to pachI vahutam nA AdhAre 'rA''dhAre ...?21' sUtrathI karaNa arthamAM ghaJanta prayo| zabda niSpanna thaze. kemake vaghuttam nI kArikAnA 'cicayeva' aMzane laine te sUtrathI anaT pratyayane badale pan pratyaya thai zake che. Ama pramukhyate jAryamanena = prayo zabda banI zakavAthI teno artha 'zAstra' thaze ane ayonI sthaLe rahela nak alpArthaka che. 'alpa' no artha Avo thaze ke 'jeno zAstrane vize ja pATha hoya ane laukikaprayogane vize jeno prayoga na thato hoya, paraMtu tenA kAryane dekhI phakta tenuM anumAna thai zake ema hoya tevA aprayogI (= alpaprayogI = zAsraprayogI) varNane 'it' saMjJaka samajavo.' zaMkA H- it varNano laukikaprayogamAM lopa (abhAva) zA kAraNe thAya ? samAdhAna H- it varNa laukikaprayoga thatA pUrve potAnuM kArya karI cUkyo hoya che mATe teno laukikaprayogakALe lopa thai jAya che. Azaya e che ke itvarNa cokkasa kArya karavA zAstramAM batAvAya che ane laukikaprayoga pUrve te kArya niSpanna thai cUkyuM hoya che. upeya (kArya) nI siddhi thAya eTale 'garaja sara vaidya vairI' nyAye upAya (kAraNa) no tyAga karavAmAM Ave che. jemake 'aM-H * )(50 1.1.6' sUtramAM maiM kAra, kAra, pakAra phakta anusvAra, visarga, jihvAmUlIya ane upadhmAnIyanA uccAraNa mATe che. te kArya thayuM eTale laukikaprayogakALe temano tyAga karavAmAM Ave che. tenI jema it varNo paNa potAnuM kArya kare eTale temano tyAga (lopa) karavAmAM Ave che. 'pAvAyA'pi ye deyAstAnupAyAnuM pravakSate' (vA.1. 2/38) arthAt 'grahaNa karIne jemano tyAga avazya karavAno hoya che, temane 'upAya' kahevAmAM Ave che.' AvuM upAyanuM lakSaNa che.
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana athavA bIjI rIte saMgati karavI hoya to sUtramAM rUt zabdano ekazeSa nirdeza samajavo. jethI t zabda bevAra prApta thaI zakavAthI I varNanA lopanI siddhi thaI zake. te A pramANe - eka rU zabdano Iti = 5/chatIti ta arthAt je potAnuM kArya karIne cAlyo jAya che' Ama artha samajavo ane bIjA t zabdane saMjJA zabda samajavo. jethI sUtrano Avo artha prApta thAya ke je aprayogIvarNa ke varNasamudAya hoya te It' saMjJaka thAya che ane te potAnuM kArya karI cAlyo jAya che.' Ama it vargonA lopanI siddhi thai jaze. sUtrano Avo artha prApta thAya che mATe ja bravRttimAM tyA/chatIti jJo bhavati' Ama lakhyuM che. athavA prati = paIchatIti rU sthaLe je ayana arthAt apagamana (cAlyA javuM / gerahAjara rahevuM) artha jaNAya che teno artha thAya abhAva. abhAva haMmezA bhAvopAdhi (bhAvapratiyogika) hoya. arthAt te kokane koka bhAvAtmaka padArthano saMbaMdha hoya. ahIM vyAkaraNazAstra cAlatuM hovAthI ane vyAkaraNano viSaya zabda hovAthI it saMjJaka zabda ja abhAvanA saMbaMdhI rUpe prApta thaze. tethI sUtrano artha Avo prApta thaze ke je aprayogI varNa ke varNasamudAya hoya te 'isaMjJaka thAya che ane teno abhAva (lopa) thAya che.') ArIte prastuta sUtrathI varNono lopa siddha thAya che. zaMkA - zuM sUtramAM be vAra grahaNa karelA t zabda paikInA ekane SaSThayanta rUpe ane bIjAne prathamAnta rUpe tA t (invarNano apagama thAya che.) A pramANe grahaNa na karavo joIe? samAdhAna - nA, tema karavAthI "mirAhane dhAtu sthaLe jyAM ghaNAM i vargo che tyAM 'paSTacAndastha 7.4.206' paribhASAthI chellA be varNano ja lopa thavAno prasaMga Ave. jyAre ahIM ' t' (it varNa apagamane pAme che) Ama prathamAnta nirdeza karyo che, tethI badhA It vargono abhAva (lopa) thai zake che. prastutamAM taMtrathI prayatnavizeSathI) be phat zabdono svIkAra karyo che. Ama to jema ekano eka prajvalita dIvo aneka chAtrone upakAra kare, tema ekano eka zabda AvRtti vagara bhinna-bhinna artha batAvI anekane upakAra kare tene taMtra kahevAya. paraMtu prastutamAM taMtra zabdano prayatnavizeSa" arthamAM vivakyo che. A taMtra dvArA ahIM bIjA phanuM grahaNa karyuM che ema samajavuM. zaMkA - eka prayatna vizeSathI be vAra t zabdanuM grahaNa zI rIte thai zake? samAdhAna - jema veto bAvati' A eka ja prayatna dvArA "zveto bAvatti(zvetavarNo doDe che.)ane 'zvA to bAvati' (kUtaro ahIMthI doDe che.) Ama be vAkyo prApta thaI zake che, tema ahIM paNa sUtramAM eka ja vAra zabda mATe prayatna karavA chatAM be t zabda prApta thAya che. (A) arthAyavothecchA A sahuthArada taY (T.. 27.ra7 mI.mAdhyamanI dyotta:)
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ .rU9. 275 athavA je jeno anavayava hoya te tenI apekSAe 'i' saMjJaka thAya che ane te aprayogI hoya che A rIte sUtrano artha thavAthI vargone it saMjJA ane anavayavahovAnA kAraNe temano abhAva (lopa) ubhayanI siddhi thai jaze. zaMkA - sUtramAM 'anavayava" arthane batAvanAru koi paNa na hovAthI te arthane jaNAvavA sUtramAM bhedano prasaMga Avaze? samAdhAna - nA, ame sUtranuM A rIte kathana karazuM - A sUtra "gAyonI che tathA A pachInuM sUtra 'mananta: pazcA: pratya:' AvuM che. tene badale A pachInA sUtranAM ananta:' padane ame prastuta sUtramAM lezuM. tethI A sUtra 'maprayovananta: ..27' AvuM thaze ane pachInuM sUtra pazcA : pratyaya: ..28' AvuM thaze ane A sUtrathI pachInA sUtramAM anantaH padanI anuvRtti jaze. have A sUtramAM vartatA anantaH padano artha Avo thaze - te = kAzrIyaDasI tha ita mantaH (je dharmI dvArA Azraya karAya te manta) A vyutpatti pramANe mata eTale 'avayava" kemake avayavI (dhamI) avayavone AzrayIne raheto hoya che ane ra mantaH = manantaH no artha 'anavayava thaze. ane manujanya:'nyAya pramANe anubaMdha (in saMjJaka varNa) anavayava hoya che. A vAta ApaNe pUrve joI gayA chIe. A avayava' ane 'anavayava' zabdo saMbaMdha zabdo che. tethI teo bIjA saMbaMdhIzabdone tulya che. jema saMbaMdhIzabdomAM mAtari tivyam', 'para zubhUSitavyam' kahevAmAM Ave, tyAM 'potAnI mAtA ane potAnA pitA' ema nathI kahevAmAM AvatuM, chatAM "mAtA" ane "pitA" saMbaMdhI zabdo hovAthI ApameLe jaNAI Ave che ke "je jenI mAtA hoya tenI teNe pUjA karavI joIe ane je jenA pitA hoya temanI teNe sevA karavI joie. tema ahIM paNa 'anavayava" zabdathI jenA pratye je anavayava hoya tenA pratye te it saMjJaka thAya che" Avo artha svAbhAvika rIte jaNAi Avaze. arthAt anavayava' zabda saMbaMdhIzabda hovAthI ane tasya zabdono svAbhAvika lAbha thAya che. Ama in saMjJaka varNa anavayava hovAthI laukika prayogakALe teno abhAva (lopa) siddha thaI jAya che. zaMkA - jo it saMsaka varNa anavayava banavAthI teno lopa thAya che to javuM, vatthA, jIvatuM sthaLe ane vargono lopa nahIM thaI zake. vAta evI che ke ahaM 55 sthaLe thayelo ja pratyaya f6 vADajyo 4.rU.18 sUtrathI vikalpa ti (aa IvALo) che. evI rIte sevitvA sthaLe svI 4.rU.26' sUtrathI thayela vindhI pratyaya visva nathI thato. tema yita: ane yitavA sthaLe 'na DIzI 4.3.27' sUtrathI thayela seTa ane vadhu pratyayo vit nathI. have tame lopane It saMjJA sAthe joDo cho. arthAt vargone it saMjJA thAya to teo samudAyanA anavayava thavAthI temano lopa thAya, Ama tame batAvo cho. to uparokta sthaLe ane In saMjJaka na hovAthI teo samudAyanA anavayava na banavAthI paV, revatva, pitA ane patavA sthaLe temano lopa nahIM thaI zake.
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana samAdhAna :- papaca, leviA vigere sthaLe v, vatttA vigerenA T ane ne in saMjJAno pratiSedha nathI karavAmAM Avato, paraMtu it saMjJAne AzrayIne thatA kAryano pratiSedha karavAmAM Avyo che. arthAt 'nidAttvo v 4.rU.18' sUtra ema kahe che ke 'ti ne AzrayIne thatA kAryamAM aMtya r khit nA grahaNathI vikalpe grahaNa nathI karAto' tathA 'vaktvA 4.rU.26' ane 'na DI-zIlDjha 4.rU.27' sUtro ema kahe che ke 'vip ne AzrayIte thatA kAryamAM set vatttA tathA DIjh Adi dhAtuthI paramAM rahelA seTa (r) ane vatu pratyayo tinA grahaNathI grahaNa nathI karAtA.' tethI phakta kAryano pratiSedha thAya che, it saMjJAno nahIM. tethI r ane no lopa thai zakaze. 276 athavA A sUtrathI isaMjJA tathA bIjuM koi sUtra racI itsaMjJakano lopa; tevuM na karatA banne kArya karavA A eka ja sUtra racyuM che. tenuM A phaLa che ke jene in saMjJA thAya teno to lopa thAya, paNa 'nidAntyo v 4.rU.18' vigere sUtrothI nit ane siMjJAno niSedha karavAmAM Ave to paNa tyAM ane no lopa thAya. jo AvuM phaLa na meLavavuM hota to sUtrakArazrI banne kArya karavA juduM ja sUtra racata. zaMkA H- koi vyakti kahe ke 'ghaDo che' ane tarata ja kahe ke 'ghaDo nathI'. to tenI vAta jema pramANIbhUta na gaNAya, tema zAstramAM anubaMdhanA uccAraNathI anubaMdhanA bhAva (vidyamAnatA)nI chUTa maLe che ane laukika prayogakALe temano lopa karavAno kahyo hovAthI abhAva (avidyamAnatA)nI chUTa maLe che. bhAva ane abhAvane paraspara virodha hovAthI A vAta paNa apramANa gaNAze. kemake khabara nathI paDatI ke zA kAraNasara anubaMdha lagADavAmAM Ave che ? ane zA kAraNe teno lopa karavAmAM Ave che ? samAdhAna H - zAstramAM anubaMdhano sadbhAva cokkasa kArya karavA mATe hoya che arthAt zAstrakAra 'prayoganI bAbatamAM mAre A kArya batAvavuM che' e hetuthI dhAtuM, pratyaya Adine zAstramAM anubaMdha joDe che ane anyakArya na thAya te mATe anubaMdhanA lopanI chUTa Ape che. arthAt prayogakALe jo anubaMdhano lopa na karavAmAM Ave to tenA zravaNa^) rUpa anyakArya thavAnI Apatti Ave. te na Ave te mATe laukika prayogakALe anubaMdhanA lopanI chUTa ApavAmAM Ave che. jema 'utsargApavAlo vattivaH'nyAyathI 'rmo'd .2.72' sUtrathI thatA an no bAdha karIne 'Ato Do0 1.2.76' sUtrathI teno apavAdabhUta 3) pratyaya thAya che, tema it Azrita kAryane vize caritArtha (saphaLa) thatA zAstramAM uccArAtA it varNanA sadbhAvano laukikaprayogamAM zravaNarUpa kAryAntara na thAya te mATe lopa (abhAva) dvArA bAdha karavAmAM Ave che. Ama it varNono bhAva amuka kArya mATe hovAthI ane temano abhAva it (A) jAryAnyachUvaLam (vA.mU. 1.2.1 ma.mAvyapravIpodyota:) (B) bR.nyAsamAM krU pratyaya annA apavAda tarIke batAvyo che. paraMtu te azuddha jaNAya che. pANini vyAkaraNamAM 'rU.2.1' sUtrathI thatA an nA apavAda rUpe 'rU.2.rU' sUtrathI thato pratyaya maLe che, paraMtu te ja nI sAme siddhahema vyAkaraNamAM 'Ato Do0 1.2.76' sUtrathI thato OM pratyaya che.
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12.37 277 vargonuM zravaNa na thAya te mATe hovAthI bhAva ane abhAva bhinna viSayavALA thayA. tethI te be vacce prastuta mAM virodha nathI. sAmAnaviSayaka bhAva ane abhAva vacce ja virodhanI vAta hoya. A pramANe ahIM aneka yuktio batAvI it varNano lopananuM koi sUtra racyA vinA A sUtrathI ja sAdhI Apyo. (4) upadezanuM (arthAt saMjJA karavAnuM) prayojana dhAtu, nAma, pratyaya, vikAra ane AgamamAM te te kArya karavA mATe che. jema ke - (i) dhAtu -- (a) fpa dhAtumAM rU i che. zI dhAtumAM TU it che. 2 ane r e banne inuM kArya Dita: ri rU.rU.rara'sUtrathI Atmane pada karavAnuM che. ane Atmapadano te pratyaya lAgatA ane zat (4) vikaraNa lAgatA ud + 1 + te = thate rUpa thaze. zI ne AtmAnapadano te pratyaya lAgatA "zIDa , ziti 4.rU.04' sUtrathI ze + te = zete thaze. (b) na dhAtumAM chuM (ane anusvAra) it che. ciM dhAtumAM 6 (tathA anusvAra ane Ta) it che. qn dhAtumAM ina che. ahIM ane indra ti: rU.2.26' sUtrathI phalavat kartAmAM Atmapada karavA mATe che. dhanate, yattiA vinute, vinotA vyakta, DUtA ahIM kriyAnuM pradhAna phaLa kartAne potAne maLyuM hoya tyAre Atmane pada prayoga samajavo ane bIjAne maLyuM hoya tyAre paraphyapada prayoga thayo che ema samajavuM. (c) dudhAtumAM suIt che. tenA phaLa rUpe 'dvitoDathu: .3.83' sUtrathI gadhu pratyaya thatA vadhu prayoga thaze. (ii) nAma + (a) citra nAmamAM Tu it che. "no-varid0 rU.4.37' sUtrathI vacana pratyaya ane vacana 4.rU.252' sUtrathI pitra nAgane Adeza thavAthI triIya rUpa thaze. ahIMInA kAraNe Atmapadano pratyaya thavA rUpa phaLa maLe che. (b) nA nAmamAM 6 ita che. tethI mAryadatanI 6.4.22' sUtrathI mApha (ST) upapada hoya tyAre dhAtune aghatanIno pratyaya thavA rUpa phaLa maLaze, tethI mA javAnuM kArSAt ityAdi prayoga thaze. (ii) pratyaya - 5 + () + f, ahIM zat () pratyayamAM zuM ane it che. nyU itanA kAraNe ' zivat 4.3.20' sUtrathI zat () pratyaya ki na banavAthI'nAmina: 4.rU.' sUtrathI jUno guNa thatAM ban + a + ta = mati rUpa thaze. (iv) vikAra- vakSa dhAtune pakSo vava4.4.4' sUtrathI kyAM (thA) Adeza thAya che. kyAM mAM ane anusvAra i che. jUInA kAraNe ti: rU.3.25' sUtrathI pradhAna phalavat katamAM Atmane pada thaze, tethI vyAtise, vyAdhyati iprayoga thaze.
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana (v) Agama dhAtune parokSAno thar (tha) pratyaya lAgatA -vR-pR. 4.4.82' sUtrathI d () no Agama thavAthI T + ) + tha thaze. dhitva thavAnA kAraNe 9 T + $ + tha thaze. hasva 4..rUra' sUtrathI pa pa + Tu + thaze. have AgamamAM Tu ita hovAnA kAraNe 'pusi vAta.0 4.rU.64' sUtrathI no lopa thatA : + + tha = pitha prayoga thaze. (5) zaMkA - anubaMdha (it vargo) jenI sAthe joDavAmAM Ave teno avayava bane ke upalakSaNa? jemake upalabdha thatI vastuo be svarUpe jovAmAM Ave che. vRkSanA viSayamAM zAkhA ane vAdaLanI jema. vRkSanI apekSAe zAkhA avayava bane che, kemake te vRkSamAM ja upalabdha thAya che. vRkSa tarapha dekhAtuM vAdaLa vRkSanuM upalakSaNa bane che, kemake te vRkSa tarapha ane anyatra paNa upalabdha thAya che. samAdhAna :- banne prakAre AcAryonI pravRtti jovA maLatI hovAthI anubaMdha jenI sAthe joDAyo hoya teno avayava paNa bane che ane upalakSaNa paNa bane che. je vivakSita vastunI sAthe ja upalabdha thAya tene avayava kahevAya. jemake A vRkSanI zAkhA) tyAM ja (vRkSanI sAthe ja) upalabdha thAya che. anavayava to vAdaLanI jema tyAM ane anyatra paNa upalabdha thAya che. zaMkA - ekano eka kAra vana, vraNa, vRkSa vigere aneka zabdasthaLe upalabdha thAya che. arthAt te zAkhAnI jema ekaja sthaLe joDAyelo rahe che tevuM nathI. chatAM te vana Adi zabdono avayava gaNAto hovAthI tamArI avayavanI vyAkhyA vyabhicAra doSagrasta che. samAdhAnaH- vana, vraNa, vRkSa vigere sthaLe ekano eka vakAra nathI, paraMtu alaga alaga che. A to badhA sarakhA dekhAtA hovAthI A te ja 3 kAra che' evI pratyabhijJA (4) thAya che. zaMkA - avayavapakSe asamAna (bhinna) svarUpavALI pratyayavidhi sthaLe doSa Avaze. te A pramANe - "oDanuM 52.7ra' sUtra ane mAto Dodha2.76' sUtrathI kramazaH 5 (ga) ane (3) pratyaya thAya che. A banne pratyayonuM svarUpa sarakhuM che, paraMtu je anubaMdhane avayavagaNavAmAM Aveto ane bhinna svarUpavALA bane. tethI 'sarUpoDapavA (D) 12.26' sUtrathInA viSayamAM vikalpa maLu pratyaya thavAno doSa Ave. (A) purovartini pUrvadRSTasyAbhedAvagAhi jJAnaM prtybhijnyaa| tattedantA'vagAhijJAnaM pratyabhijJA, so'yamazva iti|| (B) A (.2.26) sUtrathI AraMbhIne "stri : 5.3.12 pUrvenA je apavAda sUtro che, te sUtranA viSayamAM apavAdabhUta pratyayathI jenuM svarUpa samAna nathI evo autsargika pratyaya vikalpathI thAya che.
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.6.27. 278 evI rIte ninAM zilcata 42.17' sUtrathI nigna Adi dhAtunA dhitvanA pUrvabhAganA 2 svarane Adeza karavAno che. te sUtramAM Adezane t AvA svarUpe batAvyo che. jo t anubaMdha ahIMno avayava bane to tuM AdezaanekavargogaNAya, tethI ane sarvasva 7.4 207' paribhASAthI nigna Adi dhAtunA ddhitvanA saMpUrNa pUrvabhAgano Adeza thavAnI Apatti Ave. temaja hel dhAtune vit (anubaMdhavALo) batAvavo nirarthaka thaze. kaeNl dhAtune 'mavI -tha rU.3.' sUtrathI saMjJA na thAya te mATe tene anubaMdha batAvavAmAM Ave che. Avo vA-rU.rU.1' sUtrathI rasa ane bA svarUpavALA dhAtuone saMjJA thAya che. t dhAtune anubaMdha na batAvavAmAM Ave to paNa te potAnA avayava gaNAtA anusvAra aMzane laine saMdhyakSarAna na thavAthI 'gA saMdhyakSarI 4.2.2' sUtrathI teno vA Adeza thaze nahIM. Ama te A kArAnta na banavAthI tene rA saMjJAnI prApti ja nathI. mATe tene vAravA phaiva dhAtune vin batAvavI nirarthaka Tharaze. have jo anubaMdhane avayava na gaNavAmAM Ave (arthAt upalakSaNa gaNavAmAM Ave, to uparokta traNe sthaLo paikI prathama sthaLe ma (ma) ane ma (3) banne pratyayo ma svarUpe hovAthI samAna svarUpavALA temane laIne 'masarUpoDapavA.2.26' sUtranA pravartavAthInA viSayamAM vikalpa maLupratyaya thavAno doSa nahIM Ave. dvitIya sthaLe hU Adeza ekavarSo ja gaNAvAthI nigna Adi dhAtunA hityanA saMpUrNa pUrvabhAgano Adeza thavAnI Apatti nahIM Ave, paNa rU no ja Adeza thaze. tathA trIjA sthaLe meM dhAtu che kArAnta gaNAvAthI 'kAn sacca0 4.2.?' sUtrathI teno dA Adeza thai zakavAthI navI tA-dhI. rU.rU.' sUtrathI tene rA saMjJA na thai jAya te mATe tene vit batAvyo che te vyAjabI Tharaze. samAdhAna - sAruM, to pachI anubaMdhane anavayava mAnIe. phakta amuka kArya thai zake te mATe anubaMdhane joDavAmAM Ave che. paraMtu te jenI sAthe joDAya teno avayava nathI banato. zaMkA - A pakSe paNa doSa Avaze. anubaMdhane jo avayava nahIM mAnIe to vivigere sthaLe ' phun yasya = ti' Ama bahuvrIhisAsa siddha thaI zakaze nahIM, kemake saMbaMdhanI gerahAjarI che. bahuvrIhi samAsamAM yasya padathI samAsanA ghaTaka padArthano anya padArtha sAthe saMbaMdha jaNAya che. A pakSe it varNa vigere jemanI sAthe joDAya che, te anya padArthanA teo avayava na banatA hovAthI temanI vacce avayava-avayavIbhAva (= samavAya) saMbaMdha prApta thaI zakato nathI. to have temanI vacce evo to kayo saMbaMdha che ke jene laIne vit, hi vigere bahuvrIhisAsa thai zake ane ti, Di Adi Azrita kAryo thai zake?
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana samAdhAna - anubaMdha jenI sAthe joDAya che tenI najIka (anaMtara) mAM rahIne kArya sAdhe che. tethI anubaMdha ane tenI sAthe joDAnAra dhAtu, pratyayAdi vacce AnaMtarya (sAmIpya) saMbaMdha maLe che. A Anata saMbaMdhane laIne vit, hi Adi bahuvrIhisamAsa thai jaze. (artha ' it che najIkamAM jene Avo thaze.) zaMkA:- tamArI vAta barAbara nathI. kemake AtaMtaya arthamAM bahuvrIhisAsa thaI zakato nathI. arthAt badvIhisamAsathI AnaMta artha pratIta na thato hovAthI temAM AnaMtarya arthane laIne aikAA sAmarthya pragaTa na thaI zakavAthI vita, hin Adi bahuvIhisamAsa nahIM thai zake. samAdhAna - sUtravacananA sAmarthyathI arthAt sautranirdeza rUpe ahIM AnaMtarya arthamAM bahuvrIhisamAsa thaI jaze. zaMkA - jo ema che to te in saMjJaka varNa jemanI najIkamAM (anaMtaramAM) che tevA pUrva ane uttara (pachInA) bannene AzrayI it saMbaMdhI kArya prApta thaze. jemake pavato raLIyo 6.rU.30' sUtranAM phaLIyo sthaLe phulan no it varNa n pUrvamAM [ ne najIka che ane uttaramAM huM ne najIkamAM che tethI nit A bahuvrIhinA jUi che najIkamAM jene artha mujaba banne pratyayo na gaNAvAthI phrane laine paNa gat kArya thavAno doSa Avaze. samAdhAna - A doSa na Ave. kemake 'mavatorIyamI 6.320' sUtranI 'bavArASTaveDarSe | vayeto pratyayo bhavata: (.vRtiH)' vyAkhyAmAM judA batAvelA rU ne joine sUtramAM vartato temano pATha judo karI levo joIe. jethI ju anubaMdha pUrvanA rUvane ja najIka gaNAya ane uccAraNakALanA vyavadhAnane laIne pachInA phran ne te najIka na gaNAyaAma AnaMtarya arthamAM bahuvIhisAsa mujaba phulan ja nit thavAthI zuM ne t kArya thavAno doSa nahIM Ave. zaMkA - sUtramAM ane phrano pATha judo avazya karavA yogya che. jo judo pAThana karavAmAM Ave to anubaMdhanA avayava (ekAnta) pakSe paNa saMdeha thAya. tyAM samajAya nahIM, anubaMdha pUrvano avayava thAya che ke pAchaLano? samAdhAna - A to phakta saMdeha thAya che. jyAM saMdeha Ubho thAya tyAM sarvatra AnyAya upasthita thAya che ke "cAkSAno vizeSatipatti hindrA nakSaLA ) tethI vyAkhyA (ba.vRtti) mAM n pUrvano avayava thAya che (A) buMnyAsamAM tathA paracevAnantaro na pUrvatti' AvI je paMkita che teno abhiprAya samajAto nathI. vidvAno besADavA prayatna kare. (B) sUtranA zabdArthanI bAbatamAM saMzaya utpanna thAya to vyAkhyAthI vizeSa arthano bodha karI saMzayanI nivRtti karavI. saMzaya paDavAthI sUtra (lakSaNa) kAMI asUtra banI jatuM nathI.
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.1.37 281 tema vyAkhyA karI laizuM. jethI avayavapakSe eka avayava bene na saMbhave. AthI 'te kono avayava che ?' Avo saMdeha thavAthI vyAkhyAnA AdhAre nizcaya thai jAya. anavayava (anekAMta) pakSe AnaMtarya (najIkapaNuM) AgaLa-pAchaLa banne bAju hovAmAM virodha Avato na hovAthI phaLIyo Ama bhegA pAThamAM doSa Avato hovAthI judo ja pATha karavo paDe. athavA judo pATha karavAnI jarUra nathI. kemake AcArya (sUtrakAra) prayoganA jJAtA hoya che. tethI te te prayogane joine teo pote ja anubaMdhane joDe che. arthAt prayogamAM vRddhi thai hoya to s ke k anubaMdha joDe che. guNa-vRddhi na thai hoya to ke OM anubaMdha joDe che. Atmanepada prayoga thayo hoya to dhAtune rU ke ph anubaMdha joDe che vigere. Ama paNa A ja vAta vyAjabI che ke prayoganA nimitte anubaMdha thatA hoya che, anubaMdhanA nimitte prayoga thatA hoya che evuM nahIM. to prastutamAM AcAryane ja aMzavALA prayogo joine khabara paDI jAya ke phara (g) pratyaya ti che ane tha aMzavALA prayoga joine samajAi jAya ke ca (vas) pratyaya khit nathI. zaMkA H- AcArya bhale prayoganA jJAtA hoya, paraMtu ziSyo tevA na hovAthI temane zI rIte khabara paDe ke phaLIyas paikIno kayo pratyaya khitA che ? ane kayo pratyaya khit nathI ? = samAdhAna H- AcAryanI sUtra ane tenI vRtti vigerenI racanA rUpa pravRttithI ziSyone khabara paDI jAya ke kayo pratyaya khit che ane kayo pratyaya zit nathI vigere. zaMkA :- anubaMdhane vize ekAMta (avayava) ane anekAMta (anavayava) be pakSa kahyA, paraMtu A bemAMthI kayo pakSa vyAjabI che ? samAdhAna :- ekAMtapakSa vadhu sAro che. kemake A pakSamAM hetu Apyo che. je pakSa sahetuka hoya te ja vyAjabI kahevAya(A). zaMkA H- pUrve A carcAmAM ekAMtapakSe samAna svarUpa hovAthI 4 pratyayanA viSayamAM vikalpe ag nI prApti thavI vigere traNa doSa ApelA. tethI A pakSane vyAjabI zI rIte kahevAya ? (A) AnI AgaLa bR.nyAsamAM 'tathA 'melo vA mit 4.rU.88' ... nAti' paMkti batAvI che. jeno artha 'meDo vA mit 4.rU.88' sUtramAM mek nA k anubaMdhane joine te saMdhyakSarAnta na gaNAvAthI 'At sandhyakSarastha 4.2.' sUtrathI tenA r no A Adeza nathI karyo' Avo thAya. paraMtu A vAta ahIM meLa paDe evI nathI. kemake atyAre ekAMtapakSa vyAjabI che tenI vAta cAle che. tethI A vAta ekAMtapakSa mujaba karavAnI rahe ane AgaLa ekAMtapakSe 'asandhyakSarAntattvamavi nAnunanyataM mati' nyAya batAvAze, jethI mek saMdhyakSarAnta gaNAvAthI tenA 5 no A Adeza prApta che. chatAM vidvAno A paMktine saMgata karavA prayatna kare. ma.bhASyamAM A paMkti nathI ane tenI AgaLa-pAchaLanI paMkti jovA maLe che. juo 'pa.pU. 1.rU.6' ma.bhASya.
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana samAdhAna - ekAMtapakSe ApelA traNa doSa paikI AcAryazrInI cokkasa prakAranI pravRtti anusAra prathama asarUpavidhi sthaLe doSa nahIM Ave. te A rIte - AcAryazrIe 'vA vInA .6ra' sUtramAM vA grahaNanI pravRtti karI che tenAthI nAnujanyatANaM mati'nyAya jJApita thAya che. vAta evI che ke vA vItnadi' sUtramAM ja (1) pratyayano vikalpa karavA vA padanuM grahaNa karyuM che. tyAM vA dvArA vikalpa thavAthI jyAre ja pratyaya nahIM thAya, tyAre 'mad 5.2.46' sUtrathI otsargika mar () pratyaya paNa thaze. have ekAMtapakSe ma pratyaya anubaMdhane kAraNe " pratyayane sadaza (sarUpa) na hovAthI A pratyaya masarUpopavA. .26' sUtrathI apavAda rUpe ja pratyayanA viSayamAM thavAno ja hato. tethI pratyayanA vikalpamAM na pratyaya karavA jevI vasta0i' sUtramAM vApadane grahaNa karavAnI jarUra rahetI nathI. chatAM vA nuM grahaNa karyuM che tenAthI sUcita thAya che ke nAnunyatamArU tti'4) Avo nyAya che. A nyAyanA kAraNe have (ka) ane mad () pratyaya asadaza na gaNAtA 'masarUpoDa vAva' sUtrathI nA vikalpamAM manI prAptinA vartatA tene mATe 'vI khyAti' sUtramAM vA nuM grahaNa sArthaka che. A nyAyAnusAra varSano bA.72' sUtrathI thato maLu (ma) ane 'bAto Do5.2.76' sUtrathI thato ? () pratyaya paNa asadaza na gaNAvAthI anubaMdhanA ekAMtapakSe paNa asarUpopavAreo' sUtrathI 3 nA viSayamAM vikalpa ma pratyaya thavAno doSa nahIM Ave. bIjA sthaLe paNa Apatti nahIM Ave. AcAryazrIe maNa rahita no mas () Adeza karavAmanad 2.7.26' Ama prathamAnta sUtranI racanA karI che. te sUtramAM mana (rvInata) 6 mad bhavati' Ama prathamAnta nirdeza eTalA mATe karyo che, jethI saMpUrNa no Adezathai zake. jo zakayatta nirdeza karavAmAM Ave to al (1) Adeza ekavargo hovAthI 'SaptacItyaMca 7.4.206' paribhASAthI phakta nA aMtyavarNano ja Adeza thavAno prasaMga Ave. te na Ave mATe prathamAnta nirdeza karyo che. paraMtu anubaMdhanA ekAMtapakSe at Adeza to anekavargo gaNAya, tethI sUtramAM jo Sayanta nirdeza karyo hota to paNa mane va: sarvastha 7.4.207' paribhASAthI saMpUrNa phula no gar Adeza prApta hato, chatAM prathamAnA nirdeza karyo che tethI nAnuvaceta maneava bhavati'D) nyAya sUcita thAya che. have A Adeza anekavargo na gaNAvAthI prathamAnA nirdeza vyAjabI che. A nyAya pramANe ninAM ziyet 4..57' sUtra sthaLe batAvelo Adeza paNa ekavaNa gaNAvAthI tyAM maneva sarvasva 7.4.07' paribhASAthI nidhAtunA hityanA saMpUrNa pUrvabhAgano Adeza thavAnI Apatti nahIM Ave. trIjI Apatti paNa nahIM Ave. kemake AcAryazrIe ne ra0 2.3.72' sUtramAM mA (ma) dhAtunI jema tyAM me dhAtunu paNa grahaNa thAya te mATe sthaLe anubaMdha batAvyo che. anubaMdhanA ekAMtapakSe me dhAtu (A) anubaMdhanA kAraNe asadazatA manAtI nathI. (B) anubaMdhanA kAraNe anekavArNatva manAtuM nathI.
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.1.37 283 saMdhyakSarAnta gaNAya nahIM. tethI 'JAt sabhyakSarasya 4.2.2' sUtrathI teno mA Adeza thAya ema ja nathI. Ama anubaMdhavALA tenuM mA AvuM svarUpa thatuM ja na hovAthI'nen-10 2.rU.76' sUtramAM meknA saMgrahArthe mA Ama OM anubaMdha batAvavo nirarthaka che, chatAM batAvyo che te 'asandhyakSarAtttatvamapi nAnuvanyata mati (A) nyAyanuM jJApana kare che. A nyAya mujaba have ekAMtapakSe paNa mek dhAtu saMdhyakSarAnta gaNAya. tethI 'At masthya0 4.2.2'sUtrathI teno nA Adeza thai zakatA tenA saMgraha mATe mA sthaLe it batAvavo saphaLa che. evI rIte pheM dhAtu sthaLe paNa jo 'avo vA-dho0 rU.rU.1'sUtrathI tene ya saMjJA vAravA r anubaMdha na batAvIe to 'asandhyakSarAtttattvamapi' nyAya mujaba reM dhAtu anusvArane laine asaMdhyakSarAnta na gaNAya. arthAt saMdhyakSarAnta gaNAya. tethI 'At sa--0 4.2.2' sUtrathI teno / Adeza thavAthI tene / saMjJA thavAno prasaMga Ave. te na Ave mATe anubaMdhanA ekAMtapakSe paNa v dhAtune r anubaMdha batAvavo vyAjabI sAbita thAya che. Ama trIjo doSa paNa dUra thAya che. - zaMkA :- tame 'nemAM-vA0 2.rU.76' sUtramAM mA sthaLanA anubaMdhanI nirarthakatAne laine uparokta nyAyanA jJApananI vAta karo cho, paraMtu te thai zake ema nathI. kemake ekAMtapakSe mek dhAtu bhale saMdhyakSarAnta na gaNAto, chatAM prayogakALe jyAre tenA anubaMdhano lopa thAya tyAre te saMdhyakSarAnta thavAthI teno mA Adeza thaze ane teno phnA sthaLanA r anubaMdhathI saMgraha thai jaze. Ama anubaMdha nirarthaka thato na hovAthI tenAthI 'asandhyakSarAttvamapi'nyAyanuM jJApana zakya nathI. samAdhAna :- mek dhAtuno anubaMdha 'aprayoaut 1.2.37' A prastuta sUtrathI lopAvAnA kAraNe te dhAtu saMdhyakSarAnta bane che. tethI te lakSaNa (sUtra) thI saMdhyakSarAnta banyo hovAthI lAkSaNika kahevAya. jyAre svAbhAvika saMdhyakSarAnta dhAtu pratipadokta kahevAya. 'nakSaLa-pratipovo: pratipavo caiva praddaLam' nyAyathI 'At sAkSarasya 4.2.1' sUtrathI A Adeza karavAnA viSayamAM pratipadokata saMdhyakSarAntanuM grahaNa thAya. tethI ekAMtapakSe mek dhAtuno anubaMdha lopAyA pachI te saMdhyakSarAnta hovA chatAM teno A Adeza zakya nathI. mATe mA sthaLanA anubaMdhathI teno saMgraha zakya na hovAthI nirarthaka thato te 'asandhyakSarAntattvamavi'nyAyanuM jJApana kare ja che(B). -- na zaMkA :- sUtramAM kone in saMjJA karavI evo koi vizeSa nirdeza karyo na hovAthI meM sattAvAm vigere dhAtunA aMtya svarane in saMjJA kema nathI thatI ? (A) anubaMdhanA kAraNe dhAtu asaMdhyakSarAnta paNa nathI manAtI. (B) bu.nyAsamAM 'veti (veceti) kRtivAAkSakhittena tavamAvA(?)'Avo pATha che. jemAM kAMika adhUrAza ke azuddhi hovAnI saMbhAvanA che. chatAM zakya prayatne A samAdhAnarUpe teno anuvAda karyo che. vidvAno vicAre.
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana samAdhAna - temane in saMjJA karIne evuM koI kArya sAdhavAnuM nathI, mATe nathI thatI. zaMkA - bhU dhAtunA kane in saMjJA thAya to kavito vA 4.4.4ra' sUtrathI te dhAtuthI paramAM rahelA svA prayanI pUrve Agamano vikalpa sAdhI zakAya che. mATe in saMjJA thavI joie. samAdhAna - 'rito vA 4.4.4ra' sUtramAM svarAt' padanI anuvRtti che. tethI te sUtra ekasvarI ivALI dhAtune laine pravarte che. dUdhAtuno kajo in hoya to temAM eka svarana bacavAthI tene laIne 'hitI vA' sUtrathI kArya sAdhavuM zakya na bane. kemake te sUtra pravartI zake ja nahIM. mATe kAryano abhAva hovAthI jUdhAtunA ne it saMjJA nahIM thAya. athavA AcAryazrInI tevA prakAranI pravRtti che. jemake - teo dhAtupAThamAM svarAna dhAtuone ekasAthe svarAnta dhAtunA samudAyamAM batAve che ane vyaMjanAntadhAtuone vyaMjanAta dhAtunA samudAyamAM batAve che. tethI khabara paDI jAya ke A dhAtu svarAna che ane A dhAtu vyaMjanAnta che. Ama temanA svara ke vyaMjanane i saMjJA thaI zake nahIM. zaMkA - haridrA (2012) dhAtu dhAtupAThamAM svarAja dhAtunAM samudAyamAM nathI batAvI. tethI tenA mane to Itu saMjJA thaze ne? samAdhAna - kahyuM to kharA ke tenA mA ne in saMjJA karIne evuM koI kArya sAdhavAnuM nathI rahetuM, mATe nahIM thAya. zaMkA - mA it ne laIne vita:' sUtrathI daridrA dhAtuthI paramAM rahelA ane vadhu pratyayanI pUrve AgamanA niSedha rUpa kArya sAdhI zakAya che. tethI itu saMjJA thavI joIe. samAdhAna - 'vita: 4.4.72' sUtramAM ' svara' padanI anuvRtti hovAthI te sUtra ekasvarI dhAtune laIne pravarte che. jyAre ridrata dhAtu (gA it no lopa thayA pachI paNa) anekasvarI che. tethI te sUtrathI kArya sAdhI zakAya ema nathI. mATe mA ne it saMjJA nahIM thAya. zaMkA - sAruM, paNa nAjI (2013) dhAtunA ne to it saMjJA karazo ne? samAdhAna -nA, kemake "nA 4.rU.52'sUtrathI nAnAaMtyasvarane vRddhirUpakAryakaravAnuM che. je tyAM 2 i hoya to vRddhino prasaMga ja na rahevAthI 'nArba0 4..52' sUtra nirarthaka thAya. tethI tenA baLe ahIMjha ne I saMjJA nahIMthAya. evI rIte rajU tathA mArIzdhAtunA vyaMjanane paNa itu saMjJA nahIMthAya. kemake tema karI koI kArya sAdhavAnuM rahetuM nathI.
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.2.rU7 285 vivat sthaLe ane to kramazaH guNa na thavA devA ane Dhasvastha ta.0 4.4.223' sUtrathI hU Agama rUpa kAryane sAdhavA mATe hovAthI teo it (cAlyA janAra) hovAthI temano abhAva (lopa) thAya che. tathA tyAM huM anubaMdha temanA uccAraNArthe hovAthI te paNa potAnuM kArya karI nivRtta thAya che. have jethI sUtranA prAyoni zabdamAM vartatA prayoga zabdano arthazAstra 4) thAya che (zAstra eTale dhAtu, nAma, pratyaya, Agama, Adeza ane upadeza vigere je vAta ApaNe pUrve joI gayA chIe.) tethI jo vivanona batAvavAmAM Ave to ahIM kone (kayA bacelA pratyayarUpa zAstrane) A sUtrathI in saMjJA karavI? e prazna rahe. tethI sUtranA prayogI padano abhidheya koI na rahe. Azaya e che ke je vigere pratyaya sthaLe sivAyano aMza bace che. jene A sUtrathI hindu che i jemAM) saMjJA thai zake che. paraMtu vizva pratyaya sthaLe # ane potAnuM uparokta kArya karI cAlyA janAra hovAthI tathA rU paNa ane jUnA uccAraNamAM madada karavArUpa potAnuM kAryabajAvI cAlyo jato hovAthI jo aMzana batAvavAmAM Ave to A sUtrathI ahIMf-pi saMjJA kone karavI e prazna rahe. kemake saMjJAne jhIlavA koi pratyayarUpa zAstra bacyuM ja nathI. tethI ahIM A sUtranA prayogo padathI vAcakoI rahe ja nahIM, jene uddezIne A sUtrathI -ipi saMjJA thai zake. AvuM na thAya ane A sUtrathI anubaMdha (hi Adi Ita) saMjJA thai zake te mATe vizva sthaLe DUbatAvyo che. vid sthaLe paNa A rIte samajavuM. viva-vi sthaLe mananta: pazcamyA: pratyaya 2.2.28' sUtrathI pratyaya saMjJA paNa A rIte grane laIne siddha thaze. A aMza saMjJA karAvavA rUpa potAnuM kArya karAvI svayaM cAlyo jAya che. vizva60)-va60) sthaLe pratyaya zUnya che. AthI janetyAM saMjJA jhIlanAra rUpe batAvyo che. kemake padane aMte no prayoga atijUja thAya che. padane aMte aMtasthAno prayoga moTA bhAge ISTa nathI hoto. jemake kahyuM che ke - vaLa: (= matathA:) RAntA: sati'. vRkSan roti vigere ati jUja thatA prayogonA daSTAMta che. zaMkA - dhAtupAThamAMdhAtunI AdimAM rahelADu, Tu, trine alagathI itu saMjJAnuM vidhAna karavuM joIe. jo tema na karavAmAM Ave to jema A sUtrathI Tu, Tu, trine it saMjJA thAya che, tema huDuDu ane piDuAdi dhAtunA aMzane paNa i saMjJA thavAnI Apatti Avaze. samAdhAna - nA, tema karavAnI jarUra nathI. zaMkA - kema nA pADo cho? samAdhAna - kemake huDuDu, pitta Adi dhAtuonozkArAnta dhAtuo bhego pATha karavAmAM Avyo che. jo temanAr aMzano itu saMjJA thaI lopaja thavAno hoya to sukArAnta dhAtu bhego temano pATha karavo nirarthaka Thare mATe (A) prastuta sUtranA ja khU.nyAsamAM pUrve A vAta kahevAi gai che - pravute kAryaneneti prayoga: zAstram alpArve 2 naJ, alpatvaM ca zAstra eva yaH paThyate, laukikaprayoge tu na sambadhyate, tat kAryaM dRSTvA'numIyata eva kevlm| (B) duhu piDu saMdhAte AdithI hu rAhe vigere dhAtu levA.
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana pAThanA baLe temanA phu aMzane in saMjJA thavAnI Apatti nahIM Ave. ahIM zAstrakAranI evI zailI che ke teo sajAtIyono sajAtIya bhego pATha mUke che. zaMkA - Tu (ve) dhAtumAM Tu ( + 3) it che. tethI te vat dhAtu kahevAya. li dhAtune vita: svaratrioDakta: 4.4.68' sUtrathI gUAgama thato hovAthI vedhAtuno pitAne badale AgamavALo vempitA prayoga thavAnI Apatti Avaze. evI rIte binA (7) dhAtumAM gi (n + ) it che. tethI te paramaipada dhAtu hovA chatAM phuIvALI dhAtu gaNAvAthI vita: rtari rU.rU.rara'sUtrathI Atmapada thavAnI Apatti Avaze. AvuM na thAya te mATeTunA 3ane uganAru ne isaMjJAna thatA AkhATu ane bane isaMjJA thAya te mATe temane alagathInavuM sUtraracI isaMjJAnuM vidhAna karavuM joie. samAdhAna - TuvepR ane birUnA dhAtusthaLeTu ane bi A samudAya ja anubaMdha rUpe joDAya che. arthAt ahIM + 3 =zane n + = bi A varNasamudAya ja isaMjJA pAme che. paraMtu tyAMnA 3anerUavayava samudAyane parataMtra hovAthI it saMjJA pAmatA nathI. Ama ven dhAtu vinna hovAthI tene AgamanI Apatti nahIM Ave ane tna dhAtu rU ivALI na hovAthI te Atmane pada thavAnI Apatti nahIM Ave. A samAdhAna 'kurmAnyaH' nyAyathI ApyuM che. te A pramANe - je dhArmika vyakti potAnI pAse kuMbhI (nAnA ghaDA) pramANa ja dhAnya rAkhato hoya te gIyA kahevAya ane je vyakti kuMbhamAM tathA bIje paNa dhAnya rAkhato hoya te gayA na kahevAya. tevI rIte prastutamAM jeno phakta 3ja ihoya ane Dreja I hoya, te ja ane kahevAya. paraMtu jene tathA anya varNa paNa it hoya ane tathA anya varNa paNa itu hoya tene kramazaH vit ane na kahevAya. Tuvey sthaLe 3nI sAthe paNa it che ane ginA sthaLe rU nI sAthe paNa It che. tethI temane vat ane ni kahevAya. mATe Agama ane AtmapadanI Apatti nathI. zaMkA - mathA'nyAyathI javAba Apavoyukta nathI. kemake te nyAya pramANe jo ja ivALI dhAtune rita: rA0 4.4.28' sUtrathI gUAgama thato hoya to pur vattane () dhAtune 3 ane phu Ama be ivargo che. tethI tene vapUte Amano Agama nahIM thai zake. rAmAdhAna - "puSpIdhA: 'nyAyathI javAba ApavAmAM vAMdho nathI. phakta ulita: svarA 4.4.18' sUtranA rata: padanA arthane samajavAnI jarUra che. hindu zabdano 'vat = cit' (3ja che It jene) Avo artha nathI thato, paraMtu 'Ara vat = 48 (3 ja it te ti) Avo artha thAya che. AvuM ti: pada te sUtramAM anuvartatA dhAto: padanuM vizeSaNa banatuM hovAthI 'vizeSamanta: 7.4.223' paribhASAthI '3ja in che aMte jene evI dhAtu Avo artha prApta thAya che. pu (ka) dhAtu tenA aMte (nne cheDe) 3ja ivALI che. tethI tene "kavita: svara0 4.4.18' sUtrathI pUte Ama - Agama thavAmAM koI naDatara nathI.
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.2.37 287 zaMkA - A rIte to Dita: rtari rU.rU.22' sUtrasthaLe paNa DitaH padano 'phavara va t' ane 'Dara vi 'artha thaze ane te tyAM anuvartamAna dhAto padanuM vizeSaNa banavAthI vizeSamanta: 7.423' paribhASAthI 'kAra ja ane 3 kAra ja it che aMte jene evI dhAtu' Avo artha prApta thaze. paraMtu A artha pramANe 'marthana 3payAne (2632) dhAtu sthaLe tenA rU inne laine arthate Ama Atmane pada nahIM karI zakAya. kemake dhAtu tenA aMte (nne cheDe) rU ivALI nathI, paNa ivALI che. Ama ahIMga dhAtune najIka nathI, mATe tene Atmapada nahIM thaI zake. A rIte phumIyA: 'nyAyathI ghaTamAnatA karavAmAM Apatti AvatI hovAthI tene anusarITuane gi anubaMdhavALA dhAtuone vadi ke rUpe vArI na zakAya. tethI AkhA Tu, tri vigere samudAyane isaMjJA karavA navuM sUtra racavuM joIe. samAdhAna - navuM sUtraracavAnI jarUra nathI. kemake 'du, vivigere Akho samudAya isaMzaka che tenA 3 ane aMza nahIM te sUcavavA dhAtupAThamAM liMga batAvyuM che. jemake 'hunaH samRddhi dhAtusthaLe nardhAtune 'vita: svarAnuM 4.4.18' sUtrathI Agama thaInanyuH vigere prayoga thai zake te mATe tyAMsu anubaMdhanAthI ja kAma sare tema hatuM chatAM tethI kAmanaletA chelle bIjo 3anubaMdha joDayo che e ja batAve che ke Tuno aMza IsaMjJAna pAmatA Akho TusamudAya isaMjJA pAme che. evI rIte 'vitvarit samra dhAtusthaLe trar dhAtune Dita: rtari rU.2.22' sUtrathI Atmapada thai tvatte vigere prayoga thai zake te mATe tyAM gi anubaMdhanArUthI ja kAma thai zake ema hatuM, chatAM tethI kAma na letA chelle bIjo Tu anubaMdha joDyo che, e ja batAve che ke ni no aMza it saMjJA na pAmatA Akho gi samudAya isaMjJA pAme che. Ama AkhATu, tri Adi samudAyane isaMjJA siddha ja che, navuM sUtraracavAnI jarUra nathI. have dhAtupAThamAM keTalI dhAtuo AdimAM i varNavALI che, te batAve che - (a) AdimAM Du anubaMdhavALA dhAtuo (i) puSi prApto (786), (ii) vRk karo (888), (ii) Duparva pa (822), (iv) DuyAvR yAcIyAm (812), (v) (Wva vInasattAne (61), (vi) Du ne (2228), (vi) rupAM dhArane (1936), (viii) duhu poSane 2 (1440), (ix) Dumi prakSepo (2281), (x) Du* dravinimaye (2508). (b) AdimAM Tu anubaMdhavALA dhAtuo ... (i) mUnjha verRni (242), (ii) Tu vanane (764), (ii) suprasi vItI (847), (iv) TusnAyu Ito (848), (v) Tuna rIpto (864), (vi) Tuvam dirane (62), (vi) fzva ti-vRo (267), (viii) Tu zaLe (2004), (ix) TuDu poSane 2 (2240), (x) tuMr 3patA (2267), (xi) Tuman zuddhI (rU52). (A) dhAtupAThamAM A dhAtune Tuva ema Tu anubaMdhavALI batAvI che.
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana (c) mahimA ji anuyANA yAtumao - (i) likSvidA avyakte zabde (300), (ii) triphalA vizaraNe (414), (iii) jimidAG snehane (944), (iv) jikSvidAG mocane (945), (v) aiSvidAG mocane (946), (vi) jitvariS sambhrame (1010), (vii) jiSvapaMk zaye (1088), (viii) jibhIk bhaye (1132), (ix) jimidAc snehane (1180), (x) (A)jiSvidAc mocane (1981), (xi) bitRSac pipAsAyAm (1212), (xii) jidhRSATa prAgalbhye (1312), (xiii) jiindhaipi dIptau (1498). (d) mAmA o anusaMdhANApAtumao - (i) ovai zoSaNe (48), (ii) TvosphUrjA vajranirghASe (149), (iii) opyAyaiG vRddhau (805), (iv) Tvozvi gati-vRddhyoH (997), (v) ohAMka tyAge (1131), (vi) ohAMgk gatau (1136), (vii) ovrascaut chedane (1341), (viii) ovijaiti bhaya-calanayoH (1468), (ix) olajaiti(B) vrIDe (1469), (x) olasnaiti vrIDe (1470), (xi) ovijaipa bhaya-calanayoH (1489), (xii) 25 olaDuN utkSepe (1624) dhAtune mAmA o anuyamAvecha. (e) ausva zabdopatApayoH (21) pAtu mAmA au manudha vANI che. (f) mAmA U manusaMdhAgA dhAtumao - (i) UbundRg nizAmane (904), (ii) UcchTTapI dIptidevanayoH (1480), (iii) UtRdRpI hiMsA'nAdarayoH (1481). (g) Tdhe pAne (28) pAtu mAmAMTa manuSyavANI cha. ATalI dhAtuo dhAtupAThamAM AdimAM i varNavALI che. bAkInI dhAtuo aMtamAM i varNavALI che. (h) bhane svarI dhAtumo - (i) daridrAk (daridrA) durgatau (1092), (ii) jAgRk (jAgR) nidrAkSaye (1093), (iii) cakAsRk (cakAs) dIptau (1094), (iv) Urgugk (Urgu) AcchAdane (1123), (v) olaDuN (olaD) utkSepe (1624), (vi) curAdi nA a 4RInta pAtumo. A sivAyanA dhAtupAThamAM vartatA saghaLAya dhAtuo ekasvarI che. dhAtupAThamAM te te gaNamAM je dhAtuo batAvyAM che temano pATha varNAnukrame che. arthAt dareka gaNamAM pUrve A kArAnta,pachI nA kArAnta, pachIrukArAnA ema svara-vyaMjana vargono je kama che te pramANe dhAtuo batAvyA che. tethI kramAnusAra je varNodhAtune aMte AvatA hoya temanI pachInA varSo anubaMdha rUpe jANavA. Ama kyAMya atiprasaMga doSa Avato nathI. 324 vaiyA72go dIghIki, vevIki, ciriTa mane jiriTamA y||2 pAtune 51manasparI 72che che. (A) pAtupAThamA mApAtu jizvidAc mAvImatApIche. (B) pAtupAThamA mApAtu olajaiG mAvImatApIcha.
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ .8 289 taka (ta) sane (52) vigere dhAtuomAM je na anubaMdha batAvyo che te ittvanA rakSaNa mATe che. arthAt dareke dareka dhAtumAM invarNa batAvavAno hovAthI ane A sivAyanA dareka it vargonuM koine koi phaLa hovAthI je dhAtuomAM It vargonuM phaLa apekSita na hoya tyAM ne ittvanA rakSaNa mATe mUkavAmAM Avyo che. anubaMdhanA phaLane darzAvatI kArikAmAM anubaMdha phakta uccAraNArthe batAvyo che. tenuM kAMi phaLa nathI. cidapi pU sattAyAm ()' dhAtune eka anubaMdha nathI. chatAM tyAM ma sivAyanA anubaMdha na mUkavAnuM kAraNa e hoI zake ke tyAM anubaMdhanuM phaLa apekSita nathI ane na anubaMdha mUke to'gra sattAyAm' Ama dhAtunuM svarUpa vikRta thai jAya che. mATe te paNa na mUkyo hovo joie. bIjuM upara je kahyuM ke dhAtupAThamAM dareka gaNamAM dhAtu aMte ma kArAdikane batAvI che, tyAM dareka gaNanI pahelI dhAtune bAkAta rAkhavI. (jemake pahelAM gaNamAM mU sattAyAm' pachI 'vi pAne che. arthAt 3 kArAnta pachI A kArAnta che. evI rIte bIjA gaNamAM 'ma-psa pakSane' Ama ga vyaMjanAnta dhAtu pachI NA dhAtu batAvI che. Ama krama jaLavAto nathI) kemake , mad vigere dhAtuone prathama krame eTalAM mATe batAvI che, kemake te gaNo svA, madi nA nAme oLakhAya che.] (6) inA pradezo 'DitaH rtari rU.2.22' vigere che pArUchI sanattara pagAra pratyayaH 2.2.28aaaa. bR.va.-paJcamyarthAd vidhIyamAnaH zabdaH pratyayasaMjJo bhvti| ananta:-na cedantazabdoccAraNena vihito bhaktiA "nAnaH prathamezavido" (2.2.2) vRkSa, vRkSo, vRkSa: "trivAM nUtoDa svarAve" (2.4.) rA, tra "mA" (2.48) hallA "juvo-dhUpa-vicchi-para-rAva:" (rU.4) joSAti, dhUpatiA varSavynyjnaad ghyaNa" (5.1.17) kAryam, paakym| ananta iti kim ? antazabdoccAraNena vihitasyA''gamasya mA bhUta, kathA "vitaH varAtroDAH" (4.4.22) rUcAriA prasthAzA -"pra " (1.rU.2) rUcA rUTa sUtrArtha - anta' zabdanA uccAraNathI vihita na hoya evA paMcamyarthathI vihita zabdane pratyaya saMjJA thAya che. sUtrasamAsaH- je na vidyatta(zabdo) vAvo ya sa = mananta: (vadhu) vivaraNa :- (1) sUtrastha pacamI zabda vibhakitanA pratyayane jaNAve che. have "ra vattA kRti: proDyA, nara vanaprA 4) avo niyama hovAthI pratyaya prakRtine avinAbhAvI hovAthI (pratyayanuM astittva prakRti vagara saMbhavatuM na hovAthI) pratyaya prakRtine kheMcI lAvaze. prakRti artha vagara saMbhavatI na hovAthI (A) kevaLa prakRtino (eTale ke pratyayarahita prakRtino) prayoga na karavo joIe ane kevaLa pratyayano (eTale ke prakRtirahita pratyayana) prayoga na karavo joie.
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ 290. zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana (sArthaka hovAthI) te arthane kheMcI lAvaze. tathA ahIM sUtramAM vipaA) zabda adhyAhAra hovAthI prakhyA nuM tAtparya padmacarthAt viSayamAna: hovAthI bRhadruttimAM e zabdathI ullekha che. AnA kAraNe ja kyAMka manAveH 2.4.6' ityAdi sthaLe SaSThI vibhaktino nirdeza hovA chatAM paNa paMcamarthano tyAM avirodha hovAthI (arthAt "manAdithI paramAM mAm pratyaya thAya che Ama paMcabhyarthane avirodha hovAthI) anAdi nAmane pratyaya thavAmAM avirodha che. (2) paMcamarthathI vidhIyamAna je hoya te kAM to varNa hoya ke varNano samudAya hoya. varNa ke teno samudAya zravANano viSaya banato hovAthI zakyate rUtti zabdaH vyutpatti pramANe tene ahIM bravRttimAM 'zaH' ema kahI ullekhyo che. (3) te te sUtramAM manta zabdanA uccAraNa pUrvaka jenuM vidhAna karavAmAM AvyuM hoya te A sUtrathI pratyaya saMjJAne nathI pAmato. jemake 'vita: svaraznotta: 4.4.18' sUtramAM - AgamanuM vidhAna mA zabda vAparI karyuM che, tethI te pratyayasaMjJA nathI pAmato. jo tyAM manta zabda na mUkyo hota to tyAM svaran pada paMcamyanta hovAthI ne A sUtrathI pratyayasaMjJA thAta ane tethI Tuna (6) dhAtune vita: varI' sUtrathI thayelo ? pratyaya gaNAvAthI tenAthI paramAM bIjA pratyaya utpanna na thaI zakavAthI ananta vigere kriyApadonI siddhi na thai zakata. zaMkA :- tamAre A sUtranI spaSTa racanA karavI joIe ke te te sUtramAM paMcamantathI paramAM je Agama sivAyanAnuM vidhAna karAya, te koI anyanA sthAne na thayo hovo joie, arthAt te koInA Adeza svarUpana hovo joie to te pratyaya saMjJaka thAya che." jo AvI spaSTatA sUtramAMna karavAmAM Ave to pAdu yuvimavatye vAve 2.4.22' sUtrathI gukhat-sma nA varU Adi je Adeza karavAmAM Ave che, temanuM paNa tyAM paMcamyanta pAt padathI paramAM vidhAna karavAmAM AvyuM che ane teo Agama sivAyanA che. tethI temanAmAM A sUtrathI pratyayasaMjJA prApta thaze. evI rIte pota: pAnta 8.ra.ra7' sUtramAM paNa paMcamyA hota(padane aMte vartatA -go thI paramAM) padathI paramAM ja nA lopanuM vidhAna karyuM che ane te Agama sivAyano che. tethI lopane paNa A sUtrathI pratyayasaMjJA thavAnI Apatti Avaze. have pratyayasaMjJAne pAmanAra sAdi, , mA, sa vigere badhA pratyayone bhegA karI A sUtrathI pratyayasaMjJA karavAmAM Ave to uparokta koi sthaLe pratyaya saMjJAnI ativyAmi na thAya. chatAM A rIte sUtramAM badhA pratyayone batAvavAmAM ghaNuMmAtrAgaurava thAya. have jo gauravane dUra karavA A sUtrane pratyayaH' AvuMracIne adhikArasUtra rUpe svIkAravAmAM Ave to prakRti, upapada ane upAdhine vize paNa pratyayasaMjJA thavAno doSa Ave. jemake 'pratyayaH'AvA sUtramAM kone pratyayasaMjJA thAya che tenI spaSTatA na karI hovAthI 'ptino rU.4.' sUtramAM gun (A) sUtramAM pazcamI zabdane pagA. e pramANe paMcamI vibhakita karI hovAthI ahIM vipazabda adhyAhAra che, nirdiSTa zabda nahIM. jo nirviSTa zabdano adhyAhAra sUtrakArane iSTa hota to tyAM tRtIyA vibhakitano prayoga karata. jemake 'payA niSTi para 7.4.204', ahIM tRtIyA vibhakita karI che.
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9.1.38 291 Adi prakRtine pratyaya saMjJA thavAnI Apatti Ave, 'maLo'm .2.72' sUtramAM upapada evA karmavAcaka nAmane pratyayasaMjJA thavAnI Apatti Ave ane 'kRti-nATyAt pazAvi: 1.1.17' sUtramAM 'pazu' upAdhine^) pratyayasaMjJA thavAnI Apatti Ave. samAdhAna :- nA, nahIM Ave. kemake pratyayaH adhikAra dareka sUtramAM upasthita thatA tene laine jo prakRti, upapada, upAdhine pratyayasaMjJA karavA jaie to vAkyabhedano prasaMga Ave ane ekavAkyane laine kArya saMbhavatuM hoya to vAkyabheda karavo vyAjabI na kahevAya. Azaya e che ke 'vRti-nAthAt pazAvi: 1.2.17' sUtramAM kRti-nAthAt pada paMcamyanta che, pazo pada sAmyanta che, anuvartamAna harateH pada SaSTayanta che ane rUH pada prathamAnta che. adhikArane pAmela pratyayaH pada paNa prathamAnta che. banne prathamAnta pada vacce samAna vibhaktine laine meLa paDavAthI ekavAkyane laine sUtrArtha vRti-nAthAt harateH pazo rUH pratyayaH cAt' (kRti ane nAtha zabdathI paramAM rahela rU dhAtune pazukartAmAM rU pratyaya thAya che.) Avo prApta thAya. A artha mujaba pratyayaH padano meLa rUH sAthe ja thai zake ema hovAthI phakta rU ne ja pratyaya saMjJA thAya. have prakRtyAdine jo pratyayasaMjJA karavI hoya to te sUtramAM prakRti AdinA vAcaka padone pratyayaH pada sAthe samAna vibhakti hovI jarUrI hovAthI vAkyabheda (be vAkya) karavo paDe te A pramANe - 'kRti-nAthApyAM rkApyAM parAt haraterdhAto: pazo tIra phAro mavati' (kRti ane nAya svarUpa karmathI paramAM rahelA haiM dhAtune pazu kartAmAM rU thAya che.) AvuM eka vAkya thAya, jenAthI rU nuM vidhAna thAya ane te haiM haiM-kRti-nAtha-pazavaH pratyayasaMjJAH' (ane te haiM prakRti, vRti ane nAya upapada tathA pazu upAdhi pratyayasaMjJA pAme che.) AvuM bIjuM vAkya thAya, jenAthI pratyayasaMjJA thAya. eka vAkyathI kAma patatuM hoya to vAkyabheda (be vAkya) karavo yukta na kahevAya. AvI rIte ja 'guptino rphA-kSAnto san rU.4.6' vigere sUtromAM paNa vidhAna karAtA san Adi prathamAnta hovAthI pratyayaH adhikAranI sAthe temane samAna vibhakti hovAnA kAraNe ekavAkya jALavavuM hoya to temane ja pratyayasaMjJA thaze. jyAre te sUtromAM bAkInA pado judI vibhakti vALA hovAthI temane pratyayasaMjJA karavAmAM vAkyabheda karavAno rahe, je yukta na gaNAya. tethI prakRti, upapada ane upAdhine pratyayasaMjJA thavAnI Apatti nahIM Ave. zaMkA - ekavAkya saMbhavatuM hoya to vAkyabheda karavo doSa gaNAya, paraMtu na saMbhavatuM hoya to vAkyabheda karavAmAM doSa nathI. phakta san Adine pratyayasaMzA karavI hoya to paNa vAkyabheda karavo ja paDe che. kemake san Adi saMjJI asat (avidyamAna) hoya to pratyayasaMjJA thai zake nahIM. tethI temane sat (upasthita) karavA sau prathama 'guptinaH san mati' Ama eka vAkya dvArA gup Adine san AdinuM vidhAna karavuM paDe che. tyAra pachI bIjA vAkya dvArA sat thayelAM temane (A) kRti-nAyAt 1.2.17' sUtramAM anuvartamAna haiM dhAtvAtmaka prakRti, vRtti ane nAtha nAma rUpa upapada ane pazurUpa upAdhi A traNe maLe che. tethI te eka ja sUtramAM prakRti, upapada ane upAdhine pratyayasaMjJAno doSa Apavo hoya to paNa ApI zakAya.
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ 292. zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana '(sana) va pratyayaH' Ama pratyayasaMjJA karavAnI rahe che. tethI jema sa Adine vAkyabheda dvArA pratyayasaMjJA thAya che, tema prakRti, upapada ane upAdhine paNa vAyabhedathI pratyayasaMjJA thaze. samAdhAna - guptino rU.4.6' vigere sUtromAM prakRti, upapada ane upAdhi to sana AdinA vidhAnamAM sahakArI hovAthI tyAM san Adi pradhAna kahevAya ane prakRtyAdi parArthe hovAthI gauNa kahevAya. tethI 'prathAnAnuyAyino vyavahAra mavatti'nyAya mujaba pratyayasaMjJA pradhAna san Adine ja lAgu paDavI joIe. zaMkA - sana AdinA vidhAyaka prathama vAkyamAM prakRtyAdi parArthe (sa AdinA vidhAna mATe) hovAthI teo gauNa paDe che, paraMtu bIjA saMjJA-saMjJInA saMbaMdhanA vidhAyaka vAkyamAM dareka saMjJIe pratyayasaMjJAnI upasthitinA sAmarthyathI pratyayasaMjJAnA saMbaMdhanI svIkRtinA viSayamAM prakRtyAdi svArthamAM varte che. Azaya e che ke bIjuM vAkya pratyaya saMjJAnA vidhAna mATe che. tyAM prakRtyAdi sana AdinA vidhAna mATe gauNa nathI paDatA, paraMtu temane darekane pratyayasaMjJA thai zake ema hovAthI pratyayasaMjJAne grahaNa karavA teo svArthamAM (potAnuM kArya sAdhavAmAM) varte che. Ama bIjA vAkyamAM svArthamAM vartatA teo sarve pradhAna banavAthI temane pratyayasaMjJA lAgu paDaze ja. samAdhAna - chatAM prAyaH adhikAra prathamAnta che, jyAre prakRtyAdinA vAcaka pado guptino0 rU.4.1' vigere sUtromAM judI vibhaktimAM che. tethI samAna vibhakti na hovAthI prakRtyAdine pratyayasaMjJA lAgu nahIM paDe. zaMkA - jema 'vatakhtAt 6.2.45' sUtramAM pratyayanuM vAcaka pada 'pad va cAt' Ama prathamAnta che ane te pachInA striya sun 63.46' sUtramAM te 'arthavA vimaNivipariNAma:'nyAyathI 'pago lun cAt' A pramANe jayanta rUpe pharavAthI yam no lopa thAya che. tema prastutamAM bhale putino rU.4.0' vigere sUtronAM prathama vAkyamAM san AdinA vidhAna mATe prakRtyAdinA vAcaka pado judI vibhaktimAM hoya, chatAM bIjA vAkyamAM pratyayasaMjJAne grahaNa karavA teo 'rthavaza0'nyAyathI prathamAnta rUpe karavAthI pratyayaH adhikArane teo samAna vibhaktivALA thavAthI prakRtyAdine paNa pratyayasaMjJA prApta thaze ja. ahIM prakRti, upapada ane upAdhimAM pratyayasaMjJAnI ativyAti batAvI che. paraMtu pratyayasaMjJAnI prAptinA viSayamAM upAdhi ane vizeSaNatulyahovAthI tulyanyAye upAdhinA upalakSaNathI ahIM vizeSaNamAM paNa pratyayasaMjJAnI ativyAti samajavI. tethI jUnAkunoha: 1.2.22' sUtra sthaLe 3 vizeSaNane pratyayasaMjJAnI prApti Avaze. jo ke ahIM prazna thaze ke "upAdhi ane vizeSaNa vacce abheda hovAthI ahIM upAdhinA upalakSaNathI vizeSaNano saMgraha kema karavAmAM Avyo haze?", paraMtu kvacit upAdhi ane vizeSaNamAM bhedano vyavahAra paNa jovAmAM Ave che. jemake (A) tulyanyAyatvAditi-pratyayasaMjJAprAptarUpAdhivizeSaNayoH samAnatvAdityarthaH (pA.sU. 3.1.1 ma.bhASyapradIpanArAyaNIyam)
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.28 293 'prayojIt ?..37' sUtranA chaMnyAsamAM 'nopathapAvermavati vizeSa4 vA vizeSaU"A) nyAyamAM bhedane laIne upAdhi ane vizeSaNane alagathI batAvyA che. upAdhi ane vizeSaNa vacceno bheda A zlokathI samajavo - 'arthavizeSa upAdhistadantavAcyaH samAnazabdo yH| anupAdhirato'nyaH syAcchlAghAdivizeSaNaM yadvad / / ' artha - te arthavizeSane upAdhi kahevAya, je pratyakAnta zabdathI vAcyuM hoya ane te vAane samAna bIjA zabdathI jenuM kathana thayuM hoya. jemake vRtti-nAthAt pAva1.2.17' sUtranAM tiri zvA daSTAMtamAM pratyayAnta tiri zabdathIvAo banato pazu' punaH zvA A bIjA samAna zabdathI vAcya bane che, tethI te upAdhikahevAya. jyAre upAdhi bhinna padArtha vizeSaNa che. arthAt je pratyayAta zabdathI avAcya hoya ane vyadhikaraNa paravA hoya te vizeSaNa kahevAya. jemake zlAghAdi. travaraphtAdhA 7..75' sUtranA vayA jJAti daSTAMta sthaLe zlAghA artha man pratyayAnta TyA padathI vAcya nathI, paraMtu te vyadhikaraNa snAyate padathI vAcya che. tethI te vizeSaNa kahevAya. samAdhAna - prakRtyAdine pratyayasaMjJA thAya temAM zuM doSa che? khAlI saMjJA lAgu paDI jAya teTalAthI kAMI doSa na Ave, paraMtu saMjJAnimittaka koi kAryapravarte to doSa Ave. pratyAdine pratyayasaMjJAnimittaka koI kAryano saMbhavatuM nathI. zaMkA - je prakRtyAdine pratyayasaMjJA thAya to temano paramAM prayoga thavAnI Apatti Ave. samAdhAna - A Apatti na Ave. kemake ptino pardI-sAnta san rU.4.1' vigere sUtramAM paMcamInA nirdezathI ('ane tidhAtuthIparamAM sanna thAya che. Ama) Aidi prakRtine vigerenA avadhirUpe batAvI che. je avadhivizeSanuM grahaNa kare teno paramAM prayoga thAya. tethI san Adi pratyayo TFAdine avadhirUpe grahaNa karatA hovAthI temano ja prayoga paramAM thaze. zaMkA - bhale zu Adi prakRti avadhirUpa bane, chatAM 'para: 7.4.228' paribhASAnA baLe pratyayasaMjJA pAmelAno paramAM prayoga thavAthI pratyayasaMjJAne pAmela prakRtino paNa tene bIjI koI avadhi na saMbhavatA najIkamAM batAvelA sa Adine avadhirUpe karI tenI paramAM teno prayoga prApta thaze. samAdhAna - san Adi paNa pratyaya saMjJA pAme che ane zu vigere prakRti paNa pratyayasaMjJA pAme che. tethI 'para: 7.4.228' paribhASA pramANe ekasAthe san Adino tathA Adino ekabIjAnI apekSAe paramAM prayoga thavAno prasaMga Ave, paraMtu te zakya nathI, kemake ekasAthe banneno ekabIjAnI apekSAe paramAM prayoga thavo e virodhI vAta che. mATe pU Adi avadhinI apekSAe Adino ja paramAM prayoga thaze. (A) upAdhine upAdhina hoya ane vizeSaNanuM vizeSaNa na hoya.
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana evI rIte 'varmo'm 1.2.72' sUtramAM batAvela karmavAcaka nAma upapada rUpe pUrvAcAryo vaDe grahaNa karAya che. te karmavAcaka upapada nAmano mbhAraH vigere samAsamAM pUrvamAM prayoga thAya che. vAta evI che ke 'prathamo prA rU.1.448' sUtra mujaba samAsaprakaraNanA sUtromAM je pada prathamA vibhaktimAM kahevAyuM hoya tenAthI jaNAtA padano samAsamAM pUrvamAM prayoga thAya che. 'Dablyu htA rU.2.41'sUtramAM hasyum pada prathamAnta hovAthI tenAthI 'rmaLoDar .1.72' sUtramAM kahelA karmavAcaka upapada nAmono samAsamAM pUrvamAM prayoga prApta thAya che. tethI mbhAraH vigere samAsamAM karmavAcaka Thummam upapadano pUrvamAM prayoga thAya che ane ad pratyayAnta vagara: padano paramAM prayoga thAya che. Ama upapadane pratyaya saMjJA thAya to paNa teno paramAM prayoga prApta na hovAthI koi Apatti nathI. 294 tathA laukikaprayogamAM kone pUrvamAM mUkavuM ane kone paramAM mUkavuM teno niyama (dhArAdhoraNa) na hovAthI upAdhine pratyayasaMjJA thavA chatAM teno paNa paramAM prayoga prApta nahIM thAya. zaMkA H- lokamAM bhale upAdhino paraprayoga aniyata hoya, chatAM vyAkaraNazAstra dvArA tene niyata karI lo ne ? samAdhAna :- vyAkaraNazAstra to lokamAM je zabdo paramAM prayoga karAtA (sthita) hoya teno ja anuvAda kare che. arthAt vyAkaraNa je rIte niyama ghaDe, te mujaba loka prayoga kare tevuM nathI, paraMtu lokamAM thatA prayogone joi vyAkaraNanA niyamo ghaDavAmAM Ave che. tethI vyAkaraNazAstra vidhAyaka nathI, paNa anuvAdaka che. mATe tenA dvArA upAdhino paraprayoga niyata na thai zake. athavA mAno ke vyAkaraNazAstra vidhAyaka hoya to ya upAdhi e zabdAtmaka nathI, paNa arthasvarUpa che. jemake pUrve upAdhi-vizeSaNano bheda batAvatA zlokanA arthamAM ApaNe joi gayA ke 'vRti-nAyA 1.2.17' sUtramAM 'pazu' artha upAdhi che. Ama upAdhi arthAtmaka hovAthI tene pratyayasaMjJA thAya to paNa teno paraprayoga zakya nathI. zaMkA :- tamArI vAta barAbara nathI. prakRtyAdine jo pratyayasaMjJA thAya to temano paramAM prayoga thavAnI Apatti Ave ja. tame kaho cho ke 'tur Adi prakRtino ane san Adino ekasAthe ekabIjAnI apekSAe paramAM prayoga karavAmAM virodha Ave che', paNa ekasAthe prayoga na karatA paryAya karIne (kramazaH) temano ekabIjAnI apekSAe paramAM prayoga karavAmAM koi virodha nathI. tethI prakRtino paramAM prayoga thavAnI Apatti Ave ja. samAdhAna :- 'guptino pardA-kSAnto san rU.4.' vigere sUtromAM paMcamI vibhakti karI zuAdi prakRtine san AdinA avadhi rUpe batAvI hovAthI san Adino paramAM prayoga siddha che. paraMtu 'paraH 7.4.218' paribhASAnA baLe jo sanAdine avadhi rUpe karI pratyayasaMjJaka nuAdino paramAM prayoga karavo hoya to 'guptino ' vigere sUtramAM san AdinA vAcaka padanI vibhaktino vipariNAma karI temane paMcamyanta rUpe batAvavA jarUrI bane ke je azakya che. mATe prakRtino paramAM prayoga asiddha che.
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.1.38 295 zaMkA H- ame sanAdinI avadhi rUpe apekSA nahIM rAkhIe, paNa bIjA koi zabdane avadhi rUpe gaNI gup Adi prakRtinuM san AdinI apekSAe paratva sAdhazuM ane upara kahyuM tema zuk Adi prakRtinI apekSAe san AdinuM paratva to siddha ja che. Ama bannenuM paryAya paraspara paratva prApta thaze. upapada sthaLe paNa bhale tame 'prathamo prA rU.2.48' sUtra mujaba mmati upapadono pUrvamAM ja prayoga batAvatA ho, chatAM'prathamoruM prA'sUtra rAnapuruSa (A) vigere samAsasthaLe sAvakAza (saphaLa) che ane 'varaH 7.4.18 ' paribhASA tenAthI para che. tethI 'spardhe param' paribhASAnusAra 'prathamon prA' sUtrano bAdha karI 'para: ' paribhASAthI pratyayasaMjJaka tmya Adi upapadono paramAM prayoga prApta thaze ja. arthAt ramma: AvA prayoga thavAnI Apatti Avaze ja. evI rIte moDhuM prati vigere sthaLe vrati tyAghanta upapada che. tyAghanta upapadano samAsa thato na hovAthI tyAM to 'prathamon prA' sUtrane laine kAMi vicAravAnuM ja rahetuM nathI. tethI pratyayasaMjJaka tyAghanta upapada sthaLe pratyayano paramAM prayoga thavAthI sadA monuM prati AvA ja prayoga thaze, paNa prati moum AvA prayoga nahIM thai zake. upAdhisthaLe paNa upAdhi bhale arthasvarUpa hoya, chatAM teno vAcaka zabda arthAtmaka na hovAthI lokamAM upAdhivAcaka zabdanA pUrvApara prayogamAM niyama na hovA chatAM vyAkaraNazAstrane vidhAyaka gaNI tenA dvArA paribhASArUpe A niyama thai zake che ke 'yaH pratyayaH sa para:'ane A niyama dvArA pratyayasaMjJA pAmela upAdhivAcaka zabdano paramAM prayoga thavAnI Apatti Avaze ja. mATe adhikArane badale 'Duptino rU.4.1' vigere sUtromAM jenuM vidhAna karAtuM hoya tene jo pratyayasaMjJA karavAmAM Ave to te sUtromAM prakRtyAdi vidhIyamAna na hovAthI ane san Adi ja vidhIyamAna hovAthI prakRtyAdine pratyayasaMjJA thavAnI Apatti na Ave. samAdhAna :- 'pratyayaH'no adhikAra calAvIe to paNa prakRtyAdi sthaLe pratyayasaMjJAnI ativyAmi na Ave. kemake 'ptino ' vigere sUtromAM prakRtyAdinA vAcaka padono bhUtavibhakti dvArA nirdeza karavAmAM Avyo che. saptamI, paMcamI vigere vibhanyantathI siddha arthanI pratIti thatI hovAthI tene bhUtavibhakti kahevAya che, jyAre prathamA vibhaktithI sAdhyamAna (vidhIyamAna) arthanI pratIti thAya che. prastutamAM guptino nA~-kSAnto san 2.4.1 ' vigere sUtromAM 'guptino' Adi bhUtavibhakti dvArA prakRtyAdino vidhIyamAna san AdinI utpattimAM nimittabhAva jaNAya che. tethI prakRtyAdi san AdinI utpatti mATe (parArthe) hovAthI teo potAne pratyayasaMjJArUpa saMskAra thAya temAM prayojaka (kAraNa) na banavAthI arthAt gauNa paDavAnA kAraNe temane pratyayasaMjJA na thai zakavAthI koi doSa nahIM Ave. (A) 'padmavatnAt rove rU.1.76 ' sUtramAM pachI pada prathamAmAM hovAthI rAJapuruSa samAsamAM SaSThacanta rAjJaH padano prathamo prAk' sUtra mujaba pUrvamAM prayoga thato hovAthI te saphaLa che.
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana zaMkA - pUrve kahyuM to kharA ke vAkyabheda karavAthI prathama vAkyamAM bhale prakRtyAdi sa AdinI utpattimAM nimittarUpe (parArthe) jaNAvAthIgauNa paDe, paraMtu bIjA pratyayasaMjJAnA vidhAyaka vAkyamAM teo svArthamAM vartavAthI gauNa nathI paDatA. mATe temane pratyayasaMjJA lAgu paDaze. samAdhAnaH- vAkyabhedane laine paNa bIjA vAkyamAM karAtI pratyayasaMjJA san Adine ja lAgu paDaze. jemake ptino rU.4.' sUtrane laIne vicArIe to tyAM prathama vAkya ptina: san bhavati' (T ane ti dhAtune san thAya che) AvuM thAya ane bIjuM vAkya "sa 2 (san 6) pratyayaH' (ane te ja pratyayasaMjJaka thAya che.) AvuM ja svIkAravAmAM Ave che. A rIte anyatra paNa samajavuM. tethI vAkyabheda karo to paNa saAdi ja prakRtyAdi nimittanI apekSAe pradhAna banavAthI) pratyayasaMjJA pratye prayojaka (sAkAMkSa) bane. Adi ja prayojaka eTalAM mATe bane che, kemake temano saMjJAnA saMbaMdhanA svIkArane yogya evI prathamA vibhakti dvArA nirdeza karavAmAM Ave che. zaMkA- bIjA vAkyamAM to 'arthavazAt vimamvipariNAma:'nyAyathI prakRtyAdinAvAcaka pado paNa prathamAnta thai jAya che. tethI teo paNa prayojaka banavA joie ne? samAdhAnaH- nA, adhikRta pratyaya saMjJAno san AdinI sAthe anya thavAthI te caritArtha thai jAya che ane ArIte nyAyanA sahAre adhyAhata vibhaktine laine prakRtyAdinI sAthe pratyayasaMjJAno anvaya karavo e paNa apramANika kahevAya. bIjI rIte kahIe to be vastunI paraspara AkAMkSA hoya to saMbaMdha thAya. AkAMkSA eka taraphI hoya to saMbaMdha na thai zake. jemake sItA ane rAvaNanI bAbatamAM rAvaNane sItAnI AkAMkSA hatI, paraMtu sItAne rAvaNanI AkAMkSA nahotI, to temano saMbaMdhana thayo. tema prastutamAM pratyayasaMjJAne saMjJI rUpe san AdinI jema prakRtyAdinI paNa AkAMkSA che, paraMtu prakRtyAdi san Adine pratyayavidhi thavAmAM nimitta thavArUpe upakSINa thai gayA hovAthI arthAt teo san AdinA vizeSaNa thaI gayA hovAthI 'sApekSamasamartha'nyAye teo pratyayasaMjJA pratye sAkAMkSanarahevAthI temane pratyayasaMjJA na thai zake (B) zaMkA - zabdo nitya che. nitya vastu vacce nimitta-nimitibhAva (kAraNa-kAryabhAva) na saMbhave. kemake vastune kAryarUpe batAvIe eTale te utpanna thanArI manAtA tenI nityatA haNAi jAya. tethI prastutamAM prakRtyAdi tino Ama paMcamyAdi vibhaktine san AdinI utpattimAM nimitta ane san Adi prathama vibhaktine laIne temanA nimitti mAnavuM vyAjabI nathI. (A) nimittavAn = pratyatinimittApakSa pradhAnatvati (pA.phU. rU.2.2 ma.madhyapradIpodyotana) (B) annabhaTTa kRta ma.bhASyapradIpanI udyotana TIkAmAM judI rIte sAkAMkSatAno abhAva batAve che. tyAM kahe che ke "prakRtyAdine dhAtu vigere bIjI saMjJAo tathA judI vibhakti hovAthI temane pratyayasaMjJAnI AkAMkSA nathI.'
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ 297 samAdhAnaH- upeya evA nityazabdo vacce nimitta-nimittibhAva bhale na hoya, chatAM te upeya evA nitya zabdonA pratipAdanamAM upAyabhUta rekhAgavaya sthAnIya prakRti-pratyaya zabdo vacce nimitta-nimittibhAva prakriyAmAM ghaTe che. arthAt upeya zabdonA pratipAdaka zabdonuM vyAkaraNazAstra upAya pe vyavasthApana karyuM hovAthI tene anusAra vyAkaraNazAstramAM prakRtyAdinA vAcaka zabdone paMcamyAdi ane sa Adi pratyayanA vAcaka padone prathama vibhaktino nirdeza thai zakavAthI prakRtyAdi ane sana Adi vacce nimitta-nimittibhAva ghaTI zake che. Ama prakRtyAdi nimitto san Adi nimittinA prayojananI pUrti mATe hovAthI temane pratyayasaMjJA nahIMthai zake. lokamAM paNa nimitta sadA nimittinA prayojananI pUrti mATe hoya che, A vAta jovAmAM Ave che. jemakeghaNAM beThelAM lokone uddezIne koi vyakti bIjI vyaktine pUche ke AmAM devadatta koNa che?' ane 'yajJadatta koNa che?' tyAre bIjo kahe je ghoDA upara beThelo che ane je vyAsapITha upara beTho che'. ahIM je ghoDA upara ane je vyAsapITha upara' Ama kahevAmAM AvatAM ghoDo ane vyAsapITha A nimitto nimitti mATe uccArelAM hovAthI pUchanAra vyakti ghoDA upara rahelo te devadatta ane vyAsapITha upara rahelo te yajJadatta' A rIte ja samaje che, paraMtu te ghoDAne ane vyAsapIThane kAMi devadatta ane yajJadatta rUpe samajato nathI. athavA pradhAnanI sAthe saMbaMdha thato hovAthI pratyayasaMjJA potAnA viSayanI prApti mATe pradhAnanI apekSA rAkhe che, paraMtu parataMtra evA apradhAnanI apekSA nathI rAkhatI. tethI apradhAna prakRtyAdine pratyayasaMjJA nahIM thAya A vAta siddha thAya che. jemake lokamAM evuM jovA maLe che ke ghaNA loko cAlatA hoya tyAre eka vyakti bIjAne pUche ke koNa jAya che?" tyAre bIjo kahe 'rAjA jAya che. ahIM mukhyanI sAthe ja kAryano saMbaMdha thato hovAthI je pUche che ane je javAba Ape che te bannene teomAM je mukhya hoya te ja rAjA rUpe samajAya che. Ama paNa javAba ApanAra paNa mukhyane uddezIne ja javAba Ape che ane sAMbhaLanAra paNa te rIte ja samaje che. zaMkA - bIjA loko rAjAne AdhIna sthitivALA hovAthI bhale rAjAnuM prAdhAnya thAva, paraMtu ahIM kaI vAtane laIne san Adi zabdonuM prAdhAnya hoya che? samAdhAna - prayojanane laIne prAdhAnya hoya che. zabdomAM apUrva upadeza ja pradhAnatAno AdhAra hoya che. je zabdano apUrva(navo) upadeza hoya te ja pradhAna bane. kemake bAkInA prakRtyAdi tene mATe hoya che. "guptino rU.4.5" (A) nanu 'pradhAne kAryasaMpratyayAt' ityasya pUrvasmAt parihArAt ko vizeSa itytraah-prtyysNjnyeti| pUrvaM pratyayasaMjJAyA AkAGkSAmabhyupagamya prakRtyAdInAM nirAkAGkSatvAt tatsaMbandhAbhAva uktH| idAnIM tu pratyayasaMjJAyA apyAkAGkSA nAsti, pUrvavAkye pradhAnatayAvagatasyaiva saMjJitvena tayAkAkSyamANatvAditi sutarAM prakRtyAdInAM pratyayasaMjJAyAM sambandhAbhAvopapattiriti pratipAdyata iti spaSTo bheda ityaashyH| (pA.sU. 3.1.1 ma.bhASyapradIpanArAyaNIyam)
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ 298 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana vigere sUtromAM sat Adino apUrva upadeza che, mATe teo pradhAna che ane upadiSTa evA prakRtyAdi zabdo apUrva na hovAthI sar Adi mATe nimitta rUpe vartatA teo apradhAna che. zaMkAH- prakRti, upapada, upAdhino upadeza kyAM karavAmAM Avyo che ? samAdhAnaH - temano upadeza dhAtupATha tathA nAmapATha (gaNapATha) mAM karavAmAM Avyo che. zaMkA - ThIka che, bhale 'nimitta nimitti mATe hoya che' e hetuthI athavA 'pradhAnanI sAthe kAryano saMbaMdha thAya che' e hetuthI prakRti, upapada ane upAdhine pratyayasaMjJA na thAya, paraMtu vikAra ane Agamane to pratyayasaMjJA prApta thaze ja. jemake 'trapunatoH Sontatha 6.2.rUrU' sUtrathI gad pratyaya lAgatA travu ane natu nA Adi svaranI vRddhi rUpa vikAra ane r no Agama thavAthI trApuSam ane nAtuSam prayoga thAya che. tyAM te vikAra ane Agamane pratyayasaMjJA thavAnI Apatti Avaze. kemake temano upadeza te sUtramAM apUrva che ane pAchA teo nimitti rUpa che. samAdhAnaH- prakRtine je vikAra ane Agama thAya te prakRtimAM samAi jAya. tethI teo prakRtinI jema pratyaya saMjJA sAthe joDAtA nathI ane je pratyayane vikAra ane Agama thAya teo pratyaya bhegA gaNAi javAthI temane laine paNa pratyayasaMjJAno aniSTa prasaMga nathI. zaMkAH- tamArI vAta barAbara nathI. kemake prakRtinA vikAra ane Agama sUtramAM san AdinI jema prathamA vibhaktimAM nirdiSTa hovAthI pratyayasaMjJAnA saMbaMdhamAM teo prayojaka^) arthAt nimitti che ane pAchA pradhAna paNa che, mATe temane pratyayasaMjJA thAya ja, pratyayasaMbaMdhI vikAra ane Agama paNa pratyayanA avayava rUpe siddha thavA chatAM temane alagathI pratyayasaMjJA thAya ja, kemake tamane paNa prathamA vibhakti hovAthI pratyayaH adhikAra sAthe samAna vibhaktirUpa yogyatA vidyamAna che mATe. samAdhAnaH- jemano paramAM prayoga thAya tene pratyaya kahevAya. vikAra ane Agamano paramAM prayoga thato nathI mATe temane pratyayasaMjJA thaze nahIM. zaMkAH- paraprayogane kAraNe pratyayasaMjJA thAya che evuM nathI, paraMtu pratyayasaMjJAnA nimitte paramAM prayoga thAya che. mATe vikAra ane Agamane pratyayasaMjJA thaze ja. jo paraprayogane kAraNe pratyayasaMjJA thatI hota to bna ane a pratyayano kramazaH dhAtu ane nAmAtmaka prakRtinI vacce tathA vahu pratyayano nAmanI pUrve prayoga thato hovAthI temane pratyayasaMjJA na thai zakata, paraMtu pratyayasaMjJAnA nimitte paratva hovAthI temane pratyayasaMjJA thai zake che. (A) pramukhyate kRti prayonaH prayonyastasmAt nimittitvAvityarthaH / Ama ahIM prayona zabdanI karmamAM vyutpatti hovAthI teno artha prayojya thAya che.
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.1.38 299 samAdhAnaH- ema nahIM. vikAra ane Agamane pratyayasaMjJAnuM koiphaLa (prayojana) nathI mATe temane pratyaya saMjJA nahIMthAya. te A pramANe - paramAM prayoga thavo e pratyayasaMjJAnuM phaLa che. te phaLa vikAra ane Agamane saMbhavatuM nathI. vikAra ane Agamano paramAM prayoga na thavAnuM kAraNa e che ke temane lagatA sUtromAM trapunatoDa vigere padone SaSThI vibhakti karI hovAthI 'SIndasya 7.4.206' paribhASAthI aMtyanuM grahaNa thatA tenA dvArA sthAnasaMbaMdha ane avayavasaMbaMdha, pratipAdita thAya che. Ama vikAra ane Agama ko'kanA sthAne ke ko'kanA avayave banI upasthita thAya che. tethI temano paramAM prayoga thaI zakato nathI. zaMkA - vikAra ane Agamano temane pratyayasaMjJAnA phaLarUpe paramAM prayoga thavA done? samAdhAna - kahyuM to kharA ke'trapu-natoDa vigere padonI SaSTI dvArA temanuM sthAnanirdezapUrvaka vidhAna thavAthI jo temano paramAM prayoga karavA jaIe to virodha Ave che, mATe vikAra ane Agamano paramAM prayoga nahIMthai zake. jyAre sa Adi pratyayonuM temane lagatA sUtromAM juptino' vigere padone paMcamIvibhakti karI vidhAna karyuM hovAthI temano paramAM prayoga thaze. zaMkA-paMcamI vibhakti karavA chatAM prakRtinI pUrva Adi pratyayo kema na thai zake? kemake digyogalakSaNA paMcamI to pUrvamAM ke paramAM banne dizAmAM san AdinA yogane laine thai zake che? samAdhAnaH- paMcamI nirdeza dvArA san Adino kramazaH pUrvamAM ane paramAM prayoga prApta hovA chatAM 'para: 7.4.228' paribhASA dvArA san AdinA paraprayogano niyama karavAmAM Ave che. mATe koI virodha nathI. athavA pratyaya zabdanI anvarthatAno Azraya karI arthavAnane pratyayasaMjJAnuM vidhAna karavAthI anarthaka evA vikAra ane Agamane pratyayasaMjJA nahIMthAya. Azaya e che ke saMjJA lAghava mATe (TUMkamAM ekasAthe aneka vastuno bodha thAya te mATe) karavAmAM Ave che. tethI lAghava mATe karAtI saMjJA paNa laghu hovI jarUrI che. je saMjJA guru (moTI) karavAmAM Ave to tenuM kAMika phaLa batAvavuM paDe. pratyaya saMjJA moTI che, tethI tema karavAmAM tenI pratyAyatIti pratyayaH' (je arthano bodha karAve te pratyaya) Ama anvargasaMjJA phaLarUpe jaNAya che. vikAra ane Agama koI arthano bodhana karAvatA hovAthI temanAmAM pratyaya zabdanI anvarthatAna ghaTatA temane pratyayasaMjJA nahIM thAya. zaMkAH- "pratyAyatIti pratyayaH sthaLe pratyaya zabda vyutpattimAM vaparAi gayo hovAthI bIjIvAra pratyaya zabda zI rIte prApta thAya? (A) "puSTayanciya' paribhASA mujaba SaSThI vibhaktithI nirdiSTamAM je kArya kahevAya te Sacanta padanA caramavargane thAya che. Ama ahIMcamavarNarUpa avayavane sthAne kArya thatuM hovAthI SaSThIthI sthAnasaMbaMdha ane avayavasaMbaMdha jaNAya che.
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300. zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana samAdhAna - pratyaya saMjJA moTI hovAnA kAraNe pratyaya zabdanI AvRttinuM anumAna karavAmAM Ave che. tethI eka pratyaya zabda vyutpattimAM tatpara che ane bIjo pratyaya zabda saMjJAmAM tatpara che. tethI je pratyAyaka (artha bodhaka) hoya te pratyaya Avo artha siddha thaze. zaMkA - jo artha bodhakane pratyayasaMjJA karazo to vArtA vigere sthaLe ja vigerene pratyayasaMjJA nahIM thaI zake. kemake teo koi arthane jaNAvatA nathI. jo temano koI artha hota to hoya tyAre amuka arthanuM hovuM" ane " cAlyo jAya tyAre amuka arthanuM cAlyA javuM Ama anvaya-vyatireka dvArA no koi cokkasa artha jaNAi Avata, paraMtu vAta zabdano prayoga karo ke vAnava zabdano prayoga karo, sarakho ja artha jaNAto hovAthI vano koI artha prApta nathI thato. pAchuM tara vigere pratyayo jema prakarSa" arthane prakRtyarthanA vizeSaNa rUpe dhotita kare che, tema A ja vigere pratyayo koi arthanuM ghotana paNa nathI karatA ke jene laIne temane arthanA bodhaka gaNAvI zakAya. mATe temane pratyayasaMjJA nahIM thai zake. samAdhAnaH- "nirdiSTAtha pratya: varSe bhavanti nyAya mujaba je pratyayono koI artha batAvyo na hoya teo svArthamAM prakRtinA arthamAM) thAya che. tethI je prakRtino artha, te ja svArthika vigere pratyayono artha Ama teo arthanA bodhaka hovAthI temane pratyayasaMjJA thaze. zaMkA - Ato kevaLa kalpanA che. "arthavattA hoya to pratyayasaMjJA thaI zake A pramANe kahevAtA (anvayavyatirekane laIne) vigerene vize arthavattAno abhAva hovA chatAM paNa svArthane laIne vigeremAM arthavattA ghaTI zake nahIM. tethI svArthavALo tamAro javAba khoTo che. ('anirdiSTAtha pracaya: svArthe bhavatti' nyAyanA svArthe padanuM tAtparya artharAditye samajavuM.) samAdhAnaH - sAruM, to pachI pratyaya zabdanI vyutpatti pratyAdhyate : saMpratyayaH' (prakRti dvArA jeno bodha thAya te pratyaya) Ama batAvazuM. zaMkA - prakRti dvArA to arthano bodha thAya, vigereno nahIM. tethI Avyutpatti mujaba paNa vigerene zI rIte pratyayasaMjJA thaze? samAdhAna - barAbara che. paraMtu prakRti dvArA je artha jaNAya che te arthanA dharmano # vigere pratyayomAM upacAra karavAthI A vyutpatti vigeremAM ghaTI zake che. upacAra karavAthI Avo artha thaze - jeno artha prakRti dvArA jaNAya te prakRti dvArA jaNAtA arthavALo hovAthI prakRti dvArA jaNAto kahevAya. Ama te svArthika pratyayasaMzaka thAya. TUMkamAM jenA arthano prakRti dvArA bodha thAya, upacArathI teno bodha paNa prakRti dvArA thato gaNAya. mATe svArthika ja
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.1.38 301 vigerenA arthano temanI prakRti dvArA bodha thato hovAthI upacArathI temano bodha paNa prakRti dvArA thato gaNAtA tyAM 'pratyAdhyate : sa pratyaya:' A vyutpatti ghaTavAthI temane pratyayasaMjJA thaI zakaze. zaMkA - chatAM A vyutpatti mujaba icchA arthamAM thatAM Adine pratyayasaMjJA nahIM thai zake. kemake icchA arthamAM karAtA sana AdinA arthano prakRti dvArA bodha thato nathI. arthAt icchArthaka saAdi prakRti dvArA jaNAtA arthavALA nathI. samAdhAnaH - to pachI ekano eka pratyaya zabda 'pratyAyati ti pratyayaH' Ama karghasAdhana ane pratyAre : sa pratyayaH' Ama karmasAdhana , A rIte aneka kArakazaktinA yogane laIne be pravRttinimittavALo svIkArAze. temAM jyAM je ghaTe te pravRttinimittano Azraya karI sad vigerene ane vigerene pratyayasaMjJA pravarte che. zaMkA - banne vyutpatti pramANe prati pUrvakanI rUdhAtu khyatta che. tethI ja no'neniTi 4.3.83' sUtrathI lopa thatA pratyayajJopeDa pratyayanakSai #Arya vijJAti nyAya mujaba vRddhi thavAthI pratyAya zabda bane, to tame pratyaya zabda banelo kema batAvo cho? samAdhAna - thanta prati pUrvakanI rU dhAtunA no ar () pratyaya paramAM vartatA lu thayo che. mATe "pratyayopeDa'nyAyathI luma na no sthAnivadvAna mAnI vRddhi vigere kAryana thavAthI banne vyutpatti pramANe pracaya zabda banI zake che. zaMkA - trApuNane nAtuSasthaLe'trapu-nato. 6.2.3rU' sUtrathI pratyayano ane Agamanobanneno apUrva upadeza samAna karavAmAM Avyo che. chatAM tyAM pratyaya arthanuM pratipAdana kare ane Agama na kare evuM kema? samAdhAnaH- Adi pratyayono to Agama vinA paNa bIjA sthaLe prayoga thavAthI anvaya-vyatireka dvArA tenI arthavattAno nizcaya thai zake che. jyAre Agamano to pratyaya vinA prayoga na thavAthI anvaya-vyatireka dvArA tenI arthavattAno nirNaya thai zakato nathI. kemake je arthano Agama sAthe anvaya-vyatirekane laI meLa pADavA jaIe, teno pratyayanI sAthe paNa anvaya-vyatireka maLavAthI meLa paDe ja. mATe te artha Agamano che tevo nirNaya na thai zake. tethI Agamane anarthaka kahevAmAM Ave che. Ama'pratyayaH'AvuMadhikAra sUtra banAvI pratyayaH no adhikAra calAvIe to paNa badhuM barAbara siddha thAya che. graMthakArazrInuM aMtima samAdhAna - sAcI vAta che. prakRti-upapada-upAdhivALuM sthaLa, Agama-vikAravALuM sthaLa ane pratyayaH zabdanuM vyutpatti sthaLa : A traNe pakSe pratyayaH adhikAra barAbara siddha thAya che, chatAM pratyayaH adhikAra dareka sUtre upasthita thAya temAM gaurava che tathA te jyAM upasthita thAya tyAM sUtrabhedano prasaMga Ave che. jemake
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 'tino rU.4.' sUtramAM guptino -kSAntI san bhavati, sa pratya:' Ama sUtrabheda thAya. 'nA: prathamaio 2.2.32' sUtramAM nAnu: kra-ddhi-vaho prathama mati, sa va pratyayA' A rIte sUtrabheda thAya vigere. tethI A sUtranI 'mananta: parsanyA: pratyaya:' Ama saMjJAsUtrarUpe je racanA karI che te ja vyAjabI che. A sUtrathI thatI pratyayasaMjJAne jo anvartha vyutpatyartha ghaTe evI) gaNavAmAM Ave to tenAthI ja upara kahyuM tema anarthaka AgamomAM pratyayasaMjJA ativyApta nathI thatI. tethI Agamone bAkAta karavA sUtramAM ananta: pada mUkavuM jarUrI nathI. chatAM sUtramAM tene pratyayasaMjJAnI sAntarthatAnA kAraNe Agamone pratyayasaMjJA nathI thatI A vAtanA anuvAdaka rUpe mUkyuM che, tethI vAMdho nathI. sUtramAM pazcA: padano paMcamI vibhaktithI nirdeza karyo che, tethI bravRttimAM pazcacarthAt vidhIyamAnaH' kahI viSayamAna zabdano adhyAhAra karyo che. jo nirdiSTa zabdano adhyAhAra karavAno hota to pazcaryA Ama tRtIyA vibhaktithI nirdeza karata. jemake 'pajhumyA nirdiSTa para 7.4.204' sUtramAM nirviSTa zabda che to tyAM pazcamyA ema tRtIyA vibhakti thaI che. pUrve A carcAnI zarUAtamAM je kahyuM hatuM ke A sUtranI spaSTa racanA karavI joie, nahIMto gukhaame nAvarUAdeza paNa paMcamyanta pAm padathIparamAM vihita hovAthI ane teo AgamarUpana hovAthI temane pratyaya saMjJA thavAnI Apatti Avaze. te vAta barAbara nathI. kemake gukhatmasmannA vanas AdezanuM padathI paramAM vidhAna nathI karavAmAM AvatuM, paraMtu padathI paramAM sthita rahelAM) sukhadu-marma nA sthAne teo Adeza rUpe karavAmAM Ave che. AsUtrathI jemane pratyayasaMjJA karavAnI che, temanuM paMcamarthathI paramAM vidhAna karavAmAM AvyuM hoya che. tethI vana Adezane pratyayasaMjJA thavAnI Apatti nahIM Ave. lopa paNa amukanA sthAne Adeza rUpe karavAmAM Ave che, mATe tyAM paNa pratyayasaMjJA thavAnI Apatti nahIM Ave. (4) anta zabdanA uccAraNathI vihita na hoya ane paMcamarthathI vihita hoya evA zabdane pratyayasaMjJA thavAnA keTalAka daSTAMta batAve che. (i) nA prathamaidivo 2.2.32' sUtrathI nAnaH Ama paMcabhyartha vRkSa thI vihita si, ma ane naram zabdane prastuta manantaH' sUtrathI pratyayasaMjJA thavAthI 'para: 7.4.228' paribhASAthI vRkSa thI paramAM cAra lAgatA vRkSa, vRkSo, vRkSA: prayoga thaze. | (ii) 'DhiyAM nRtoDAve 2.4.?' sUtramAM nRto A pramANe paMcamartha - ane trada antavALA nAmathI vihita phI (DuM) ne prastuta sUtrathI pratyayasaMjJA thatA rAzI, stra prayoga thaze.
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.1.38 303 (iii)'kA ra.4.28' sUtramAM paMcamyartha na kArAnta strIliMga nAmathI vihita bApU ()ne prastutasUtrathI pratyayasaMjJA thAya che, jemake vI . (iv) kho-dhUpa-vicchi-paLa-panerAya: rU.4?' sUtrathI gun vigere dhAtuone svArthamAM je gAya zabda lAge che tene prastuta sUtrathI pratyayasaMjJA thAya che. jemake joDAyatA (v) zrava-vyagnanA dhya[ ..17' sUtrathI 8 ke zravaNA dhAtune tema ja vyaMjanAnta dhAtune je dhyam (ra) thAya che, tene pratyayasaMjJA A sUtrathI thaze. kAryanuM pAvacam (5) zaMkA - sUtramAM anantaH zabda kema mUkyo che? samAdhAnaH-manta zabdanA uccAraNathI vihita evA Agamane pratyayasaMjJA na thaI jAya mATe ananta nuM upAdAna che. jemake 'vita: svarAtrioDA: 4.4.18' sUtramAM noDAH e pramANe anta zabdanA uccAraNathI vihita Agamane pratyayasaMjJA nahIM thAya. jo sUtramAM ananta nuM upAdAna na karata to Agamane pratyayasaMjJA thAta. zaMkA - Agamane pratyayasaMjJA thavAmAM vAMdho zuM che? bhalene pratyayasaMjJA thAya. samAdhAna - jo Agamane pratyaya mAnIe to e vigere dhAtunI vacce thato hovAthI, nathavAthI nas dhAtu khaMDita thai jaze. have je khaMDita ghaDokapAla (ThIkarA) rUpe thatA jaladhAraNa vigere kAryamAM kAma nathI lAgato, tema khaMDita evI nar vigere dhAtumAM paNa dhAtunimittaka kAryo nahIM thAya. tethI 'ma dhAto 4.4.22' sUtrathI gar Agama vigere na thavAthI ananda prayoga nahIM thAya. jyAre ne pratyayana mAnatA Agama ja mAnIe to uparokata Apatti nahIM Ave, kAraNa gAma - jumUtattina vRttei nyAyathI na vigerene nirdezelA kAryo na vigerene paNa thaze. tethI vigere kAryo thatA ananda vigere prayoga siddha thaze. zaMkA - = (1) pratyaya rum (2473) vigere dhAtunI vacce lAgavAthI, ru + + ema thatA vigere dhAtuokhaMDita thavA chatAM tannadhyatitattadaLona vRdyate"D) nyAyathI akhaMDita mAnIne 'mad dhAto4.4.ra6' vigere sUtrothI Agama vigere kAryo thatA jema ma prayoga thAya che, tema ahIM manevigere prayoga paNa thaze. (A) Agamo jenA guNa (avayava) banelAM hoya, te zabdanA grahaNathI AgamavALA zabdanuM paNa grahaNa thaI jAya che. tAtparya e che ke kevaLa zabdathI je kAryanuM vidhAna kareluM hoya, te kArya Agamasahita te zabdathI paNa thAya che. (B) prakRti vigerenI madhyamAM AvI paDelAnuM paNa te prakRti vigerenA grahaNa sAthe grahaNa thai jAya che.
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana samAdhAnaH- tamArI vAta barAbara che, paraMtu 'tanmadhya.' nyAya anitya che. at ityAdi sthaLe e nyAyanI pravRtti hovA chatAM ananvat vigere keTalAka evA paNa sthaLo che ke jyAM e nyAya pravartato nathI. A nyAyanI anityatAnuM jJApana 'kavitaH svarAnno'ntaH 4.4.68' sUtramAM rahelo ganta zabda kare che. anta zabda nirarthaka thayo thako 'tanmadhya'nyAyanI anityatAnuM jJApana karavA dvArA sArthaka bane che. 304 A rIte 'tanmathya0 'nyAya anitya TharavAthI asyA'yat-tat. 2.4.64' sUtrathI yA, sA ityAdimAM OM ne 6 Adezano pratiSedha karyo che, te paNa sArthaka banaze. jo 'tanmadhya0 'nyAya nitya ja hota to e nyAyathI yajJA, sA sthaLe '' e yar ane ta prakRtino ja avayava manAta. tethI kevaLa yaj, tav mAM jema jJa ne rU kAryanI prApti nathI, tema ya, savjha ne paNa rU kAryanI prApti na manAvAthI te sUtramAM 5 ne rU Adezano pratiSedha karavAnI jarUra ja na raheta. [yA, sajA nI sAdhanikA * 'tyAvisarvAneH0 7.rU.21' - thavuM + aj = yat + si, tav + at = tav + si, * 'AdezaH 2.2.4' - ya jJa + tti, ta jJa + si, * 'nusyA0 2.1.rU' - yahra + tti, taja + si, * 'ta: sau saH 2.2.42' - taja no sa + tti, * 'At 2.4.8' -- yA + si, tA + si, * 'vIryavA%00 1.4.49' - yajJA, mazA] - Ama sUtromAM jyAM jyAM anta zabdanuM grahaNa che, te koika ne koika rIte sArthaka che. jo te te sUtramAM anta zabdanuM (ane prastutasUtramAM anantaH zabdanuM) upAdAna na hota to aneka Apattio Avata. keTalIka Apattio A mujaba che. (1) upara jaNAvyA pramANe 'kavitaH svarAnno'ntaH' mAM ganta nuM grahaNa na hota to 'tanmayya' nyAyanI anityatAnuM jJApana na thAta. tethI ' asthA'yat-tat.' sthaLe a ne rU Adezano je pratiSedha karyo che, te nirarthaka Tharata. (2) 'dharmi-varmi06.2.2' sUtramAM je anta zabda che, tenuM upAdAna jo na karata to nAAiyani(A) prayoga sthaLe nit pratyayanA yogamAM 'rmi-varmiM.' thI aMtyasvaranI pUrve je Agama thAya che, tene prastuta (anantaH pannumyAH0) sUtrathI pratyayasaMjJA thavAthI 'cAvIvRtaH ae 2.4.204' sUtrathI j nI pUrve rahela A no a thavAthI htArlRAyani evo aniSTa prayoga thavAnI Apatti Avata. (3)'pra+v(vu)+anas' ahIM 'vitaH svarAn. 4.4.68' sUtrathI= Agama thatA 'pra+s+ anar (A) keTalIka bu.vRtti, laghuvRttinI pustakomAM tAklRAni pATha darzAvyo che te azuddha che. pU. lAvaNyasUrijIe 'varmivani' sUtranI bu.vRttimAM hrAjjAni prayoga batAvI 'nyAsAnusaMdhAna' mAM 'AvInUtaH je 2.4.204' sUtrathI ja AgamanI pUrve hrasva Adeza batAvI prayoganI siddhi karI che, paraMtu te kSati che. kemake cAvInUtaH H' sUtra jJa pratyayanI pUrve hrasvAdeza kare che, Agama pUrve nahIM.
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ 305 21.2.28 = pvanam' avasthA prApta thAya ane pakavAdu + Ta avasthAmAM 'banAsvare, .4.64' sUtrathI - Agama thatA bhadravIduna + Ta = madravadunA jona' avasthA prApta thAya. jo AgavidhAyaka sUtromAM manta zabda na mUkIe to uparokta banne sthaLe Avelo e Agama na gaNAya. tethI 'vita: svarA ' sUtrathI thayela te sUtramAM paMcamyartha (svara) thI vihita hovAthI tene prastutasUtrathI pratyayasaMjJA thAya. jyAre temanA svare 'sUtrathI thayela te sUtramAM layA (napuMsaMca) thI vihita hovAthI tene prastutasUtrathI pratyayasaMjJA na thai zake. have brenDana ane bhadra-vahunA A banne sthaLe 'vottarapAnta 2.3.71' sUtrathI jUno Adeza prApta che, paraMtu te sUtrathI Adeza karavAnI bAbatamAM pratyayAti pra tyea (4) A) nyAya mujaba khevana sthaLe ja Adeza thai zake, kemake tyAM sne pratyayasaMjJA thai che. jyAre bhadrAhunA sthaLe Adeza na thaI zake, kemake tyAM ne pratyayasaMjJA thaI zakI nathI. Ama padravAduI Avo iSTaprayoga siddha na thai zake. (4) evI rIte stra-tRSa0 4.3.24' sUtrathI upAMtyamAM na hoya evA aiti dhAtu tathA zuM ane 6 aMtavALA dhAtuthI paramAM rahela se svA vikalpa ki thAya che. kArAntadhAtumAM zu thaje (77)' dhAtu maLe che. jemAM vitaH ra0 4.4.28' sUtrathI Agama thavAthI zradhAtu prApta thAya che ane bIjI'kanya movana -pratiharSayoH (2546) dhAtu che. je mULathI zram AvA svarUpavALI che. je Agama vidhAyaka sUtromAM anta zabdanA mUkIe to 'zrayu thajo' dhAtune 'vita: rAnDa' sUtrathI thayela - paMcamartha (svara) thI vihita hovAthI tene prastuta sUtrathI pratyayasaMjJA thAya ane can nona-pratidayo.' sthaLe to mULathI ja na hovAthI tene pratyayasaMjJA na thAya. 'R-tRSa0' sUtrathI bannethI paramAM rahela se svA ne kiddadbhAvano vikalpa prApta che, paraMtu 'prayApracaya: civa'nyAya mujaba jyAM pratyayarUpa hoya tenuM ja grahaNa thavAthI thayu vALA trathI paramAM ja se kvA nA dvidbhAvano vikalpa thaze, kacavALA zrI paramAM nahIM. Ama zrIvALA zrane laine dvidbhAvano vikalpa ISTa hovA chatAM na thai zake. A badhA kAraNasara te te sUtromAM anta zabdanuM grahaNa karavuM joie ane A sUtramAM ananta:' padanuM grahaNa karavuM joie. zaMkA - pijhumyA ema sUtramAM pazcimI zabdano paMcamI vibhaktithI nirdeza karyo che. tethI (1) prakRtinI pUrvamAM pratyaya karavo ane (2) prakRtinI paramAM pratyaya karavo; ema be prakAre arthanI upasthiti saMbhave che. jemake nA: prathamai0 2.2.3' sUtramAM nAna:padano artha nAmathI" ATalo thAya, paraMtu nAmathI paramAM Avo arthanathai zake. tethI "nAmathI paramAM prathamAnA pratyaya thAya che ane nAmathI pUrvamAM prathamAnA pratyaya thAya che' AvA be arthanI upasthiti thAya che. A rIte anya pratyayane lagatA sUtra sthaLe paNa samajavuM. to zuM prakRtithI pUrvamAM pratyaya lagADI zakAya? samAdhAnaH- nA, para: 7.4.228'paribhASAthI pratyayanI bAbatamAM niyaMtraNa karavAmAM Ave che ke pratyaya prakRtithI paramAM ja thAya." mATe prakRtithI pUrvamAM pratyaya lagADavAno avasara nahIM Ave. (A) pratyaya ane apratyaya bannenuM grahaNa prApta hoya to pratyayanuM ja grahaNa thAya che.
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ 306 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana zaMkA - 'para: 7.4.228'paribhASA phakta pratyaya mATe che, Agama mATe nahIM. 'vita: svara0i 4.4.18' sUtramAM paMcamyanta svara - padane laIne - AgamanuM vidhAna karavAmAM Ave che. to tyAM paNa uparokta rIte mujaba dhAtunA svarathI paramAM Agama thAya che' ane 'dhAtunA svarathI pUrvamAM na Agama thAya che. Ama be artha upasthita thavAthI te sUtrathI dhAtunA svaranI pUrve Agama kema nathI karavAmAM Avato? samAdhAnaH sAcI vAta che. paraMtu no namyAvita4.2.45' sUtramAM anuvita: pada mUkyuM che, tenA AdhAre nakkI thAya che ke 'svaranI paramAM ja Agama thAya, pUrvamAM nahIM." tyAM sUtramAM anubhavata: zabda dvArA nar vigere nita dhAtunA upAMtyanAlopano niSedha karyo che. pahelAM to tidhAtuone upAMtyamAM Avato hoya to tenA lopano niSedha karavo paDe ne?, upAMtyamAM kyAre Ave? jo svaranI pachIno Agama thAya to. svaranI pUrve jo - no Agama thato hoya to - upAMtyamAM Avato ja na hovAthI anuti zabda dvArA upAMtya nA lopano niSedha karavAnI jarUra ja rahetI nathI. zaMkA - upara kahyuM ke "ra: 7.4.228'paribhASAthI pratyaya prakRtinI paramAM karavo." paraMtu nAna: | vahurvA 7.rU.22' sUtrathI vahu, vigere prayogamAM vaghu pratyaya prakRti (nAma) nI pUrvamAM thAya che. 'tyAti-sarvAi 7.rU.ra6' sUtrathI , sarva vigeremAM pratyaya madhyamAM thAya che. jyAM svarIno rU.4.8ra' sUtrathI zva (1) pratyaya paNa di dhAtunI madhyamAM thAya che. samAdhAnaH- para: 7.4.228' paribhASAthI je niyama karAya che, tenuM tAtparya 'gatti vizeSavivo pratyayaH para 4 hvya e samajavuM. tame jaNAvelAM sthaLoe je pUrvamAM ke madhyamAM pratyaya thAya che, te to te te sUtra dvArA vizeSavidhAnathI karAyelAM che. jyAM vizeSavidhAna na hoya tyAM pratyaya prakRtinI paramAM ja thAya, ema niyama samajavo. (6) pratyaya nA pradeza pratya 2 .3.ra' ityAdi jANavA. AnI AgaLa prastuta padanA sUtra 39 thI 42 sudhIno chaMnyAsa truTita che. tethI pU. lAvaNyasUrikRta nyAsAnusaMdhAna anusAra vivaraNa karIe chIe tArUA. - zabdamahArNavanyAsa tathA nyAsAnusaMdhAnanI upalabdhine darzAvato koThoH adhyAya adhyAya, pAda pAda ja nyA. | nyA. | nyA. | nyA. | nyA. - 2 | - 2 | O $ % = | nyA. | nyA. | nyA. | jI. | X | X | 9 | X | X | X | X (A) A pAdanA chellA cAra sUtro upara zabdamahArNavanyAsa upalabdha nathI. tenA uparavAsAnusaMdhAna maLe che.
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.1.39 307 uparanA koThAmAM jaNAvela saMketanA artha A pramANe che: ja - A pAda upara 'zabdamahArNavanyAsa' hAla upalabdha che. nyA. - A pAda upara pU. lAvaNyasUrijIno nyAsAnusaMdhAna" hAla upalabdha che. A pAda uparano zabdamahArNavanyAsa" nAza pAmI gayo che. che - A pAda uparano 'zabdamahArNavanyAsa' hastalikhita pratomAM maLe che, paraMtu tenuM saMpAdana nathI thayuM. cAlatA.2.rUA. bR.va.-DatipratyayAntamatupratyayAntaM ca nAma saGkhyAvad bhavati, eka-jhyAdikA lokaprasiddhA saGkhyA, tArtha banata cartha: kRti: zIta -#ti:, "dayA-tejI-uttare. ." (1.4.20) kRti ja tiH pra tidhA, "sAcIyA dhA" (7.2.204) rUti thatA tivArA mativRtvA, "vAre tva" (7.2.202) rUti vRtva purva-ta:, tithI, titva: tatti, tatidhA, tativRtva: matuMyaavtkH, yAvaddhA, yAvatkRtvaH; tAvatkaH, tAvaddhA, tAvatkRtvaH; kiyatkaH, kiyaddhA, kiyatkRtvaH / / 39 / / sUtrArtha - ti (mati) ane gata (1) pratyayAtta nAma saMkhyA jevA thAya che. sUtrasamAsa - A Datiza atuza hato. samAhAra: = tyatu (sa.Dha.) je saMsthA rUti = sadhyAvat vivaraNa:- (1) sUtranA taMtu padasthaLe samAhArandarAmAsa thayo che. athavA ti ane mata A pramANe vyasta (samAra na pAmela) pado ja che. sautraprayoga hovAthI temane lAgelI vibhakitano lopa thatA saMdhi thavAthI tvanuM prayoga thayo che. temAM uti ane gata banne pratyayo che. pratyaya haMmezA prakRtine AzrayIne potAnA svarUpane jALavI zakato hovAthI te prakRtine avinAbhAvI hoya. tethI prakRtine avinAbhAvI kRti ane malu pratyaya dvArA prakRtino AkSepa thatA pratyaya: pratyAre 7.4.225' paribhASAthI prakRtinA vizeSaNa banatA pati ane mata pratyayo vizeSAmanta: 7.4.223' paribhASAthI prakRtinAaMtya avayavabanavAthIbravRttimAM ratipratyayAttamatupratyakAnta 'Ama lakhyuM che, tathAti pratyayAtta ane supratyayAnta zabda arthavAnuM hovAthI tene adhAtu 2..ra7' sUtrathI nAmasaMjJA thatI hovAthI bUvRttimAM 'nAma' A pramANe lakhyuM che. sUtramAM ta pratyayamAM I che. jo te na karata to vanyami . (30 63)' thI unnati vigeremAM je auNAdika gati pratyaya thayo che, te tinuM paNa grahaNa thai jAta. Ama atiprasaMgane vAravA mATe itanuM upAdAna che. zaMkA - uNAdi pratyayAnta zabdo 'viDavyutpannAni nAmAni nyAyathI avyutpanna (eTale ke prakRtipratyaya vibhAgathI rahita) hoya che. tyAM amuka prakRti ane amuka teno pratyaya; evo koI vibhAga nathI hoto. e to
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 308 ziSyanI buddhi vizada thAya mATe vaiyAkaraNoe vargonI AnupUrvI (anukama)nuM jJAna karAvavA uNAdi pratyayAntarUpe te zabdonI kalpanA karI che. vastutaH te zabdo avyutpanna ja hoya che. (Azaya e che ke karotIti kartA, Ama #rtA vigere zabdo vyutpattithI niSpanna hoya che. tyAM e prakRti che ane tRe pratyaya che. (teono artha anukrame 'karaNakriyA ane karanAra' evo che.) ane te bannemAMthI niSpanna evo 'tta zabda prakRti ane pratyayathI vAcya evA kriyA karanAra" arthano ja vAcaka hoya che, tethI vartAzabda sAtvartha che. jyAre uNAdi pratyayAnta zabdo tevA nathI. te nAmo 'rUDhi' zabda hovAthI rUDha arthanA vAcaka hoya che. yorjinIvatta) nyAyathIrUTyartha baLavAna hovAthI te vyutpatyarthanobAdha kare che. mATe carthasthaLe vyutpatyartha manAto na hovAthI uNAdi pratyayAnta zabdone avyutpanna manAya che. Ama unnati vigere uNAdi pratyayAnta zabdo avyutpanna hovAthI tene karAyelo ti e vastutaH pratyayajana hovAthI atiprasaMga nathI. to itnI jarUra zuM che? samAdhAnaH- uNAdi pratyayAnta zabdanA viSayamAM jema avyutpattipanna che, tema vyutpattine(B) mAnanAro pakSa paNa che. vyutpattipakSe ati e pratyayarUpa hovAthI temAM AvatI ativyAminA nivAraNa mATe hati mAM itnI jarUra che. sUtramAM supratyayano je nirdeza che, tyAM suita che. tenuM upAdAna at pratyayanI spaSTapaNe pratipatti thAya te mATe che. zaMkA- aA mAM ino nirdezana karatato zag (ba) mAM atiprasaMga Avata. te vAravAra inuM grahaNa che, ema kaho ne? samAdhAna - ti e taddhitano pratya che ane tenA sAhacaryathI tu paNa taddhitano ja grahaNa thavAthI kRt evA pratyayamAM atiprasaMgano savAla ja nathI ke jethI tema kahevuM paDe. hA! TinA abhAvamAM mAtra karavAthI kokane evo bhrama thAta ke na mAM e uccAraNArtha hovAthI ka thI pratyayanuM grahaNa karavuM." (A) zabdanA yaugikAI (vyutpatyathI karatA Tyartha baLavAna gaNAya che. (B) vyutpattipakSanI dalIla e che ke tti (30 217) thIne uNAdi 3 pratyaya thatA vapuSAvigere (fSA, guNa vi.) mAM e kRta hovAthI teno thayo che. jo 3 e vastutaH pratyaya na hota to kRta na thavAthI teno khUzI rIte thAta? tenA parathI siddha thAya che ke uNAdi pratyayAnta zabdo paNa vyutpattisiddha che. (jo ke vyutpattipakSanI dalIla sAme AvyutpattipakSanI pratidalIla paNa che. temanA kahevA mujaba 3: .2.23' sUtramAM AgaLathI vahunnI anuvRtti levAthI "vahuni ni jAtIti 'e vyutpatti mujaba vahuna thI alAkSaNika evA kAryo paNa sAdhI zakAze. tethI lU no jU paNa thaI zakavAthI vapuSA vigere rUpo sAdhI zakAze. tene mATe kaMI uNAdi pratyakAnta zabdonI vyutpatti mAnavAnI jarUra nathI. pANinikArane avyutpattipakSa abhimata che.)
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.2.21 309 mAno ke lU ne koi uccAraNArtha na mAne to ya 'paznarazat va vA 6.4.7dha' sUtrathI 14 vaza vA namastha (vasya) ti pacca varSa:, zat va A prayogasthaLe taddhita evA ma pratyayamAM ativyAmi AvavAthI parzat ane ane saMkhyAvat mAnavAnI Apatti Avata. AthI A Apattine TALavA mA no anubaMdha saphaLa che. (2) sUtramAM saMdhyAvat sthaLe jo va no prayoga na karAta to kuti-pratyayAnta nAma kRtrima saMkhyA rUpe gaNAta. tethI 'kRtrimADavRtrima vRtrimaseva praha'nyAyathI jyAM saMkhyAne laine koi kArya kahyAM hoya tyAM te kRtrima saMkhyAne laIne ja te kAryo thAta, paNa eka, bevigere vAstavika saMkhyAne laine nahIM. AvuM na thAya mATe ratimA pratyayAnta nAmone saMkhyAvat gaNAvyA che. bravRttimAM sahyAd bhavati sthaLe bhavati kriyApadano prayoga patrAva kriyApadaMra kUte tatrADattirmavIpara prayute'nyAyane AzrayI karavAmAM Avyo che. (3) sarNa zabda 'upasAvAti: 1.rU.220' sUtrathI bhAvamAM ane akartA kArakamAM ma pratyaya lAgI bane che. yogaDha zabda rUpe tenA vicAraNA' vigere aneka artha thAya che. te paikInA kayA arthamAM tenuM ahIM grahaNa che? e jANavAnI koIne icchA hoya to bUvRttimAM 4-6cArijA to prasiddha saMdhyA' A paMkti batAvI che. eka, be, traNa vigere saMkhyA lokaprasiddha che, kemake te zabdo amuka niyata saMkhyAnA vAcaka che. jyAre kSatti, thAvat vigere keTalAka zabdo evA che je koi niyata saMkhyAnA vAcaka nathI, tethI prastutasUtra dvArA tevA zabdone sAvat nuM vidhAna karyuM che, jethI saMkhyAvAcaka nAmanI jema tyAM kArya thaze. "saMkhyA" zabda (1) , britva vigere saMkhyAo rUpa arthane jaNAve che athavA to (2) saMkhyAvAcaka zabdane jaNAve che. (A) saMkhyA zabdane jo 'arthamAM tatpara mAnazuM to do veti , po mArI ca: sI yAdi evo samAsa thaze. jyAre saMkhyA zabdane saMkhyAvAcaka zabda' mAM tatpara mAnazuM, to dillI , to mArI yusyA: sI ema samAsa thaze. zaMkA - Avo vigrahabheda thavAmAM kAraNa zuM? samAdhAnaH-saMkhyAzabda jyAre artha mAM tatpara hoya che tyAre ja 6i vigerene mAra: 2.2.42'sUtrathI no na thavo, dvivacana thavuM vigere thAya che. tethI zuM to ema vigraha thaze. jyAre saMkhyAzabda "zabda" mAM tatpara hoya tyAre ma thavo, dvivacanAttatva thavuM vigereno abhAva hovAthI zu diza ema vigraha thaze. (A) sadhyA zabda ekatva, ddhitvavigere saMkhyA padArthano vAcaka che ane lakSaNAthI te saMkhyAvAcaka , phri Adi zabdano vAcaka che. " kyAM vevize bhavet (mi. pittA ra0 rU, sno. parUda)' vigere nyAsAnusaMdhAnamAM ApelA uddharaNo dvArA kyA zabda lakSaNA vinA ja saMkhyAvAcaka , phri Adi zabdonA vAcaka rUpe jaNAya che.
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana zaMkAH- bahuvrIhinA vigrahamAM yasyAH padanI SaSThIno artha ghaTakatva che. tethI vigrahano artha 'hra ane dvi saMkhyA (ke taddAcaka zabda) che Adi ghaTaka jenA evo samudAya' thAya. ghaTaka (avayava) samudAyane avinAbhAvI hoya. jemake 'vIra zabdano va kAra' ema kahevAmAM AvatA v-z-r-4 A samudAyanA eka ghaTaka rUpe va kAra jaNAya. prastutamAM sahyA zabda 'artha' ne jaNAve ke 'zabda' ne jaNAve, banne pakSe ahIM bahuvrIhisamAsa nahIM thai zake. kAraNa banne pakSe thatA bahuvrIhimAM anyapadArtha sahyA che ane e ekavacanAnta hovAnA kAraNe saMkhyArUpa artha ke saMkhyAvAcaka zabda eka ja prApta thavAthI ahIM samudAyano abhAva che. saDyA e samudAyarUpa na hovAthI tva-dvitva e tenA ghaTaka nahIM banI zake, to ghaTakanA abhAvamAM bahuvrIhi samAsa zI rIte thaze ? 310 samAdhAnaH - zabdono svabhAva ja evo hoya che ke teo kyAreka jAtiparaka hoya che, to kyAreka vyaktiparaka hoya che. jemake - sarvo ghaTa:, sarve ghaTA:, ahIM ghaTa zabda kramazaH jAtiparaka ane vyaktiparaka che. prastutamAM sahyA zabda jAtipakSanA abhiprAyathI prayoga karAyo hovAthI te ekavacanamAM hovA chatAM saMkhyAsamUhano (ke saMkhyAvAcaka vi zabdonA samUhano) vAcaka che. Ama te samudAyarUpa hovAthI bahuvrIhisamAsa thai zakaze. zaMkAH- jo saNyA zabdane ahIM saMkhyA arthano vAcaka gaNAvo to samAsanA ghaTaka -dvi zabdo paNa saMkhyA arthanA vAcaka bane. have 'A vagamya: sachyA save vartate' AvA koSa-ma.bhASyanA vacanathI pa thI aSTAvaza sudhInA zabdo saMkhyeyanA vAcaka bane. tethI vizeSaNa rUpe vartatA -dvi zabdo prastutamAM ekatva-dvitvathI viziSTa vyaktivizeSane jaNAvaze, saMkhyA padArthane nahIM. tethI prastutamAM temane saMkhyA arthanA vAcaka gaNAvavA vyAjabI nathI. samAdhAnaH:- prastutamAM -di zabdono bhAvapradhAna (dharmapradhAna) nirdeza che. arthAt teo saMkhyeyamAM vartavA chatAM ekatva-dvitva saMkhyAthI viziSTa vyaktimAM dharma rUpe vartatI te ekatva-dhitva saMkhyAnA vAcaka rUpe che, mATe koi Apatti nathI. zaMkAH- , di vigere saMkhyAvAcaka zabdone vizeSya pramANe liMga thavAthI jo ghaTaH, prA zATI, vastram A pramANe prayoga thAya che. za o = A vigrahasthaLe , dvi e koinA vizeSaNarUpa nahIM, paraMtu savA rUpa hovAnA kAraNe tene liMganuM niyaMtraNa na hovAthI prazna thaze ke tene puM-srI ke napuMsakamAMthI kayu liMga karavuM ? tyAM autsargika evuM napuMsakaliMga karavuM joie. to puMliMgano prayoga kema karyo che ? na samAdhAnaH- tamArI e vAta satya che ke liMgavizeSanuM niyaMtraNa na hoya tyAre sAmAnyathI napuMsakaliMgano prayoga karAto hoya che. paraMtu saMkhyA sthaLe puMliMga ke napuMsakaliMga; ema game te eka liMga thatuM jovAmAM avo che. jemake - 'sahunA vevAvijra mavet (amiyAnavijJAni0 43-rU, zlo-dharU6) nI svopajJaTIkAmAMpU A.zrI hemacandrasUrijIe
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ 9.1.39 311 paNa vidyA nI vyutpatti virasyA viSThA, AvigrahaLAv do, traya:, cattAraH e pramANe puMliMgathI nirUpaNa karyuM che. zrI pataMjalie paNa 'vaTTupu vahuvacanam' (pA.TU. 1.4.26) sUtranA ma.bhASyamAM saMkhyAnA saMdarbhamAM tte ema napuMsakaliMgamAM prayoga karavAne badale 'sya smin' ane smin vaSanameva' A pramANe puMliMgamAM prayoga karyA che. jo ke 'san dhyeye vyAvaza tripu', 'A'STAvazamya: prAdyA: saphLvA: sandhyeyoSA:', 'A'STAvazamya: sandhyA sandhyeye vartate' vigere amarakoSa, ma.bhASyAdinA vacano vicAratA hra vigere zabdono saMkhyA arthamAM prayoga ucita nathI ema kahI zakAya. chatAM laukikaprayogane AzrayI 'dga thI aSTAvA sudhInA zabdono prayoga saMdhyeya rUpe vyAjabI kahevAya, saMkhyAvAcaka rUpe nahIM A vAtano abhiprAya samajavo joie. tethI 'padArthanA ekatva, dvitva ane bahutvamAM kramazaH eka-dvi-bahuvacana thAya che' A vAtanA abhiprAyathI ceordi.' (pa.pU. 1.4.22), 'vadhu bahuvacanam' (pA.mU. 1.4.21) vigere pANininAsUtromAM ma.bhASyakAre 'sya smin?, vorprayoH ?, veSAM vaTTupu ?' vigere sthaLe saMkhyAvAcaka rUpe vizabdono prayoga karyo che, te zAstrIya vAtanA saMdarbhamAM hovAthI vyAjabI che. zaMkAH- -di zabdo jo saMkhyA arthamAM hoya to ja zabdathI ekatva ane di zabdathI dvitva vAcya bane. te ekatva ane dvitvarUpa be vastumAM rahelI dvitvasaMkhyAne laine 'ceyo:0' (pA.TU. 1.4.22) sUtramAM dvivacanamAM prayoga thayo che, je vyAjabI che. jo dhitvamAM dvitva saMkhyA manAtI hota to tyAM ekatvanI eka saMkhyA ane hitvanI be saMkhyA ; kula maLI traNa saMkhyA thavAthI 'cevu' Ama bahuvacanamAM prayoga thavo joito hato, paraMtu nathI thayo te ja batAve che ke dvitvamAM eka saMkhyA manAya che. to prastutamAM paNa saMkhyA arthavALA pakSamAM '-cAviA' bahuvrIhinA 'za Dho ceti -ddo, -ddo AvI yasyA: sA' vigrahamAM ekatvanI eka saMkhyAne laine haH ane dvitvanI eka saMkhyAne laine vruH prayoga thavo joie, to tame za do = Ama daiH nA badale o prayoga karo te zI rIte vyAjabI gaNAya ? samAdhAnaH- saMkhyA arthavALA pakSe dvi zabdathI jaNAtA saMdhyeya padArthamAM rahelI dvitva saMkhyAno di zabdanA abhidheya dvitvamAM Aropa (upacAra) karavAthI dyo A pramANe dvivacanAnta prayoga karavo ja vyAjabI gaNAya che, mATe tema karyuM che. AthI ja ma.bhASyakAre upara jaNAvelAM 'yoH dayoH ?' sthaLe di zabda saMkhyA arthamAM hovA chatAM paNa dvivacanamAM prayoga karyo che, ekavacanamAM nahIM. jo ke ekavacana-dvivacanane karatA AcAryazrI dvArA'nAmnaH prathameja-dvi-vaho 2.2.rU' sUtramAM hra Adi zabdono saMkhyAvAcaka rUpe prayoga karAto nathI jovAto, paraMtu pR.vRttimAM te sUtranI 'tva-dvitva-vahuviziSTeDarthe vartamAnAnnAnaH' A rIte vyAkhyA karavAthI ja Adi zabdo saMkhyeyamAM varte che tema sUcita thAya che. chatAM zAstramAM saMkhyA-saMdhyeya ubhayarUpe prayogane yogya hda Adi zabdono koika AcArye saMdhyeyarUpe prayoga karyo, eTalA mAtrathI koi bIjA AcArye saMkhyArUpe karelo 6 Adi zabdono prayoga virodha nathI pAmato.
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana athavA AcAryazrIe 'ekatva, dvitva ane bahutvathI viziSTa arthamAM vartatA nAmane kramazaH siM, au ane nak rUpa prathamA vibhakti thAya che' AvA abhiprAyathI 'nAmnaH prathame-dvi-vaho 2.2.rU' sUtranI tevA prakAre bu.vRtti batAvI che ema samajo. emAM ApaNI vAtamAM zuM vAMdho Avyo ? 312 zaMkAH- zva kSa jo ema ekazeSa dhArA Dho evo vAstavika artha jaNAto nathI, paraMtu asahAyo vigere artha jaNAya che. Ama sajjJA zabdathI arthano asaMpratyaya (nizcayAtmaka pratItino abhAva) hoya che. ghaTa zabda ghaTo ke ghaTAH prayoga dvArA jema aneka ghaDAonuM abhidhAna kare che, tema vigere zabda aneka padArthanuM abhidhAna karavAmAM jo samartha hoya to o dvArA Dho evo artha jaNAya ane tevo artha jaNAya to ja vigere saMkhyAsthaLe 'ekazeSa' thai zake. paraMtu vigere zabda aneka padArthanuM abhidhAna karavAmAM samartha nathI. tethI saMkhyA zabdomAM ekazeSano niSedha che. vaLI 'saMkhyA' zabda anyapadArtharUpa hoya che. jemake vAdya RR do, do Sa dyo pati patnAraH, ahIM ane di zabda kramazaH Dho ane padghAraH ema saMkhyAntaranA vAcakarUpe vartatA hovAthI anyapadArtha rUpa che. tethI paNa saMkhyA zabdamAM 'ekazeSa' no pratiSedha che.(A) saMkhyA zabdono jema ekazeSa thato nathI, tema te ja kAraNone laine dhandhusamAsa paNa thato nathI. 'danto'pi na' e pramANe kaiyaTe bhASyapradIpamAM tathA anya vaiyAkaraNoe paNa svavyAkaraNamAM A vAta karela che. Ama saMkhyA zabdono zca zca veLo evo dhandhusamAsa paNa thato nathI. chatAM cAviA sthaLe dhanvaMgarbhabahuvrIhi samAsamAM tame za do pati do e pramANe dhanvasamAsa kai rIte karyo ? samAdhAnaH- 'saMkhyA' zabda saMdhyeya(B) ke saMkhyAnaC arthamAM varte che. AmAMthI jyAre te saMdhyeya arthamAM (A) A vAtane jaNAvavA 'savALAmerova.' (pA.TU. 1.2.64) sUtranA ma.bhASyamAM 'saphaAAyA maryA'sampratyayAvanyapArthatvAghyA nevazeSaH ' AvuM saMkhyAvAcaka zabdonA ekazeSanuM niSedhaka vArtika che ane te vArtikane laine kaiTe 'danto'pi 7' ema dhandhusamAsano paNa niSedha karyo che. (B) saMkhyAvAcaka zabda jyAre saMkhyAthI viziSTa dravyAdimAM vartato hoya tyAre te 'saMkhyeya' mAM varte che ema kahevAya. nyAya che ke 'AvAmya: saphLyA sajjJeye vartate, na sadjgyAne' (dhna saphLyAne sandhyeye ), (yazazabdano prayoga jyAM sudhI thAya, tyAM sudhI saMkhyAvAcaka zabdo 'saMkhyeya' mAM varte che, saMkhyAnamAM nahIM.) aSTAvA sudhI vazan zabdano prayoga thato hovAthI phLa thI aSTAvA sudhInA zabdo saMkhyeyamAM vartaze. jemake : (paTa:), Dho (ghaTo), traya: (ghaTA:) ityAdi, paraMtu ghaTAnAM trayaH, ghaTAnAmaSTAvA e pramANe saMkhyAnamAM nahIM varte. (C) saMkhyAna eTale saMkhyA (pariccheda). saMkhyAzabda jyAre saMkhyA arthane jaNAvato hoya tyAre te 'saMkhyAna' mAM varte che ema kahevAya. joviMzati thI mAMDIne AgaLanA saMkhyAvAcaka zabdo 'saMkhyAna' mAM vartatA hoya che. kahyuM che ke 'vizatyAghA: sarvatve sarvA: sandhyeya-sakyo:' (paM.1873, amaravoza) bhAvArtha : koviMzati vigere saMkhyAvAcaka zabdo ekavacanAnta hoya che, niyataliMgavALA hoya che, temaja saMkhyAna arthamAM ane saMdhyeya arthamAM (paNa) varte che. jemake (1) saMdhyeya arthamAM - koviMzatirdhaTAH (ogaNIza ghaDAo). (2) saMkhyAna arthamAM - ghaTAnAmeoviMzati: (ghaDAnI ogaNIza saMkhyA).
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ .rUra 313 vartato hoya tyAre ja tame jaNAvyA mujabano ekazeSa ane dhandrasamAsano niSedha samajavo, saMkhyAnA arthamAM vartato hoya tyAre nahIM. AthI ja to pU.A.zrI hemacandrasUrimahArAjAe 'calivikvera rU.2.22'sUtramAM 8 iza, do va to , vatvAza vavAra ityAdi sthaLe ekazeSano niSedha karIdoDapi na bhavatyapadhAna ema inDasamAsano paNa niSedha karyA bAda AgaLa kahyuM ke - sadhyeya ti nirdezAt sadbhAvano navatveva rUtti (artha saMyavAcI zabdanuM ja varjana kareluM hovAthI saMkhyAnavAcI sthaLe ekazeSa ke dhandrasamAsa thai zakaze). jemake- vitiza vita viMzatI, ahIM saMkhyAnavAcI sthaLe ekazeSa thavAnA kAraNe navAM viMtI (= tvariza), uvAM virAtiyA (= SSTI zani vigere) AvA prayoga thaI zakaze. saMkhyayavAcI sthaLe (A) ekazeSano niSedha hovAthI jIvo vizAtI, TRvo. vitiya vigere prayoga nahIM thAya. (A) AthI ja koSakAre ' vityAghA: hetve sarvA: sathe-sakSayoH saMdhyArthI di-vadutve 1:..' A pramANe saMkhyAvAcaka zabdo saMkhyAne jaNAvavAmAM tatpara hoya to ekazeSathI prApta thatuM dvivacana-bahuvacana karavAnI vAta karI che. evI rIte ja "ceyo: ' (pA.phU. 2.4.rara) sUtramAM di ane kri zabdo saMkhyA arthamAM che, mATe ja temano dvandrasamAsa vyAjabI gaNAya che. jyAre Adi zabdo saMkheya arthamAM hoya tyAre naSadhIyacaritranA ekadvikaraNe hetU mhaapaatkpnycke| tRNavanmanyate kopa-kAmau ya: paJca kaaryn|| A zlokamAM '-di' A pramANe dvandrasamAsa na thai zake, paraMtu po vA do vA' A arthamAM sunnArthe rU..22' sUtrathI bahuvIhisamAsa thatA pramANIsadhyAhuH 7.rU.228' sUtrathI pratyaya thavAthI kra-dara' Avo prayoga thavo joIe. Ama tyAM '-dikarI' apaprayoga che. vyAkaraNakAra nAgezabhalaghuzabdenduzekhara" graMthamAM sAmezeSa:0' (T.phU. 2.ra.64) sUtranI vRttimAM zathI aSTAvA zabdanAdandrasamAsa ane ekazeSavRttino niSedha hovAthI nathI thatAAma kahI pote jamAno.' (pA.phU. 2.2.28) sUtranI vRttimAM '-di-trimAtrA' AvovandrasamAsavALo prayoga karyo che. tenuM samAdhAna A be rIte karavuM (a)1+2 = 3 ArIte saMkalita saMkhyAnA saMdarbhamAM thI aSTAvA sudhInA zabdono indrasamAsa ane ekazeSavRtti nathI thatI, Ama uparokta kathanano artha samajavo. jemake traNa saMkhyAvALA padArthane jaNAvavA ekatva ane dvitvasaMkhyAne sAMkaLIne i-kriAmandasamAsana thAya. evI rIte cha saMkhyAvALI vastune jaNAvavAnI IcchAthI 'I-di-tri' Ama dhandhasamAsa na thaI zake. athavA (6) pa-di-trimAtra sthaLe 'aa ke tistro mAtrA veSAm'Avigrahane AzrayI anekapadabahuvati samAsa thayo che ema samajavuM. vAttvavi:' bahuvrIhi sthaLe paNa vA va priyA vaca' A vigrahane AzrayI anekapadabahuvrIhi thayo che ema samajavuM jovA ane tva nodhandrasamAsa karI dvipadabahuvIhi karavA jaIe to 'vavava: 7.2.18'sUtrathI vAvaNvandvanda samAsanA aMte at samAsAtta thatA vAvitvapriya: Avo prayoga thai jAya. zaMkA - de to mAtrA velAm = kra-tti-trimAtriA: Ama anekapadabahuvahina thai zake. kemake prArtha vAnera rU.1.rara sUtrathI paraspara abheda anvaya pAmanAra padArthanA vAcaka pado vacce ja aikArya sAmarthyane laIne
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana Ama to ja sthaLe kSa ane di zabda saMkhyAnamAM vartatA hovAthI teno do e pramANe dhandrasamAsa thavAmAM bAdha nathI. zaMkA - WthI mArA sudhInAM zabdo saMkhyAmAM ja varte che, saMkhyAnamAM nahIM (peja-312 nI TippaNa (B) jAo), tethI saMkhyayano dvandrasamAsa jo pratiSiddha hoya to % za ra kiza, to va za = daza vigere zabdo zI rIte siddha thaze? samAdhAna - saMkhyAmAM tatpara evAthInava zabdono ja saMkalanAnA tAtparyathI (saMkhyAono saravALo thAya tevA tAtparyathI) samAsa thato nathI. jemake kRtva saMkhyA ane ditsaMkhyAnI saMkalanA dvArA traNa (ghaDA) nuM pratipAdana karavAnA tAtparyathI ''i evo dvanda samAsa karavo hoya to na thAya. putva, ditva ane tritvanA saMkalana dvArA 5 (ghA) no bodha karAvavAnuM tAtparya hoya to '-dvi-tri' evo dvandrasamAsa na thAya. AvuM ka thI navana sudhInI saMkhyA mATe samajavuM. ra vigere saMkhyAvAcI zabdomAM saMkalanAnA tAtparyathI dhanDasamAsa thavAmAM bAdha nathI. tethIpAvaza ( +za), daza (ddhi + zina) vigere zabdo siddha thai zakaze. (B) athavAtothI aSTaniza sudhInI saMkhyA saMkhyAmAM javartatI hovAthI tenodhandrasamAsa pratiSiddha hovAthI tamArI zaMkAnuM samAdhAna bIjI rIte karazuM. zi, caMpA za, A pramANe vigrahapUrvaka'mayUradhvaMsatyAya: rU..26' bahuvrIhisAsa thAya che. kyA ke tistra padonA artha vacce abheda anvaya to che nahIM. mATe te sUtrathI samAsa thai zake ema nathI ane bIjA koI sUtrathI paNa bahuvIhisamAsa prApta nathI, to zuM karavuM? samAdhAna - jo samAsa pAmatA padasamUha paikIne koI eka padanI sAthe paNa aikAA prApta thAya to ya bahuvIhisamAsa thAya che, AvuM bhASyakAra pataMjalie svIkAryuM hovAthI prastutamAM mAtra zabdanA arthanI sAthe samAsa pAmatA de tisa: padonA arthono abheda anvaya thato hovAthI aikAzmane laIne te padono artha thAne rU..rara' sUtrathI anekapadabahuvati samAsa thai zake che. Ama ja Adi zabdo jo saMkhyA arthamAM hoya to temano dvandrasamAsa Adi thai zake che ane jo teo saMkheya arthamAM hoya to tulyasvarUpavALA temano indrasamAsa keezeSavRtti nathI thatI A pramANe svayaM AcAryazrIe "cAvAvayeya: rU.2.25' sUtranI vRttimAM kahyuM che. (A) saMkalananuM tAtparya na hoya arthAt dhandrasamAsanA ghaTaka evA saMkhyA zabdono saravALo thAya tevuM tAtparya na hoya te sthaLe saMkhyaya rUpasaMkhyA zabdono samAsa thavAmAM bAdha nathI. jemake-dvi-trimAtrA sva-tIrgha-snatA, ahIMva-di ane trino saravALo karI cha mAtrA' evuM saMkalanAtAtparyana hovAthI dvandrasamAsa thai zakyo che. (B) A ja vAta nAgezabhaTTa cAvI isarve: ' (T.phU. 82.72) sUtramAM spaSTapaNe kahI che. sAme ' (T.phU. 22.64) sUtramAM thI aSTAvA sudhInA zabdone je vandrasamAsa ane ekazeSavRttinI nAgeze nA kahI che, te vAta bhramamUlaka jANavI.
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.1.39 _315 sUtrathI karmadhAraya-puruSa samAsathatA pizabdanolopa thavAthI viza, dazavigere prayoga siddha thaze. (A) vaMzati vigere zabdasthaLe paNa 'dhivA vizati= vaMtiH' A rIte samAsa karavo. athavA haka thI nava sudhInA zabdono ja A rIte dvandrasamAsa nathI thato. tethI vaMtiH ahIMndrasamAsa karavAmAM paNa koI vAMdho nathI. temAM "viza viMti = viMtiH' Ama itaretaranda karavAmAM Ave to ekavIsa" A saMkhyA samUhamAM rahela ekatvanI apekSAe ekavacana karavuM, paNa 'eka' ane 'vIsa' A be saMkhyAmAM rahela phitvanI apekSAe dvivacana na karavuM. jo 'ka vizatityano samAhAra: = pavita:' Ama samAhAradranda karavAmAM Ave to "vizaOAda: zatAt dva sA rocce jimero: (ni. strIni pra sno 8) A vacanathI ekavacanAnta samAsano prayoga strIliMgamAM karavo, paraMtu samAhAranA kAraNe napuMsakaliMgamAM prayoga na karavo. TUMkamAM A AkhI vAtano sAra eTalo ke viti vigere zabdo saMkhyA ane saMkhyaya bannemAM varte che. temAM saMkheyamAM vartatA ekasarakhA saMkhyAvAcaka zabdono ekazeSavRtti ke kundasamAsa nathI thato. jemake vigrahane laIne jo Ama ekazeSa nahIM thAya ane jo AmandasamAsa paNa nahIMthAya. saMkhyAmAM vartatA ekasarakhA viMti vigere zabdono ekazeSa thaze. A vAta ame pUrvekahI cUkyA chIe. saMkhyayamAM vartatA ekasarakhAna hoya tevA saMkhyAvAcaka zabdono saravALAnA tAtparyathIndrasamAsa thato nathI. jemake 'kra-dimAtrA: nutA:' (1+2 = 3mAtrAvALA plata) Ama na thAya, paNa saravALAnuM tAtparya na hoya to thAya che. jemake -di-trimAtrA hasva-tIrgha-stutA:' Ama thAya. 'viMzati vigere zabdo tathA di vigere zabdo saMkhyA (dharma) mAM ja varte che, saMkhyaya (dharma) mAM nahIM." vigere paNa matAMtaro che. to paNa teo prastutamAM upayogI na hovAthI temanI vicAraNA karavAmAM nathI AvatI. (4) "A , f6 vigere saMkhyA kyAMthI jANavI? teno javAba bravRttimAM nokasiddhA' ema kahIne Ape che. jema dhaTa, paTa vigere zabdo lokamAM ghaDo, kapaDuM Adi padArthanA bodhaka rUpe prasiddha che, tema ekatvaAdi saMkhyAnA bodhaka rUpe Adi zabdo paNa lokamAM prasiddha che. (5) ti pratyayAtta ane mA pratyayAntanAma rakSava thAya che, ema sUtrakAra kahe che, tyAM sarNavat eTale zuM? vat pratyaya sadazatA' ne jaNAve che, to ahIM kai sadazatA levI? tyAM samajavuM ke sUtrakArane kriyAgata sadazatA abhipreta che. arthAt saMkhyAvAcaka zabdamAM je prakriyA (kArya) (A) pANinivyAkaraNanA cArge 6 2.2.28 sUtranA ma.bhASyamAM A vAta siddha dhAntA kyA kyA samAnadharADapireSinopaza (vArta ra5) vArtikathI siddha karI che. teno artha "apa zabda aMtavALI saMkhyA anya saMkhyAvAcInI sAthe samAsa pAme che' A vAta samAnAdhikaraNa prakaraNamAM kahevI joIe ane adhika zabdano lopa' paNa kahevo joIe."
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ 316 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana thAya, tevI ja prakriyA ti ane anupratyayAtta nAmamAM paNa thAya evuM temanuM tAtparya che. tene jaNAvavA bRhaskRttikAre tArtha manane evA zabdono ullekha karyo che. saMdhyA zabda prastutamAM saMkhyA padArtha ane saMkhyAvAcaka zabdane jaNAve che. A vAta pUrve kahevAi gai che. temAM jo tene "saMkhyAvAcaka zabda arthamAM levAmAM Ave to tat zabdathI saMkhyAvAcaka zabda jaNAze ane jo tene saMkhyA padArtha arthamAM levAmAM Ave to lakSaNAthI tat zabda dvArA saMkhyAvAcaka zabda jaNAze. banne rIte tatkArya padano 'saMkhyAvAcaka zabdanA kAryane Avo artha prApta thAya che. prastuta sUtra vat ghaTakathI ghaTita hovAnA kAraNe atideza" sUtra che. ('atideza" sUtronA 10 prakAramAMno eka prakAra che. A aMge vizeSa jijJAsA hoya to A pustakanA peja- 18 upara juo.) atidezanA sAta prakAra che. (1) nimitta (2) vyapadeza (3) tAdAtma (4) zAstra (5) kArya (6) rUpa ane (7) artha. temAM rUpa (svarUpa) atidezavigere atidezo ahIManiSTa karanAra hovAthI temano Azraya nathI karAto tathA zAstrAtidezano Azraya karavAmAM koI vAMdho nathI Avato, chatAM te atideza kAryasvarUpa bIjAnuM mukha jonAra hovAthI ahIM kAryAtideza svIkAravo ja vyAjabI kahevAya. ahIMsUtramAM kAryano atideza hovAnA kAraNe saMkhyAvAcaka zabdamAM thatuM kArya ti ane anupratyakAnta nAmomAM paNa thaze. (6) daSTAMta- 'aaN nirve 'nyAyathI je kamathI uddeza (nAmakathana) karela hoya, te kamathI nirdeza karavo joie. tethI pahelAMti pratyayAntanAmamAM atidezanuM prayojana darzAve che. tyAra pachI tupratyayAntanAmamAM darzAvaze. (i) tavaH - 4 -ta-mi.0 7.2.250' A sakya mAnavAm = fm + ti, * Diyanca0 2.224' - + ta = ti, 'tyA. 2.2.rUra' vati saMkhyAvata, saMdhyA - te 64.rU' kSatti.) zItaH = tiva + fsa, 'o ja 22.72 ti', ' patte rU.rU' - tivA zaMkA -"bhaNyA - te. 6.4.20' sUtramAM ti nuM grahaNa na karIe to paNa tyAM kyA zabdanuM grahaNa karyuM hovAthI tenA dvArA A sUtrathI saMkhyAvat gaNAtA ti pratyayAnta nAmanuM grahaNa thai javAthI kSati: vigere sthaLe pratyaya siddha thai jaze. tethI te sUtramAM ti nuM grahaNa na karavuM joie. samAdhAnaH- sAcI vAta che, paraMtu kyA-te' sUtramAM vartatA zattire. padathI tiaMtavALA saMkhyAvAcI zabdone vakra pratyayano pratiSedha karyo che. rati pratyayAtta nAma te sUtranA sahya zabdathI grahaNa thAya evuM hovA chatAM te (A) ti zabda svAbhAvika rIte bahuvacanamAM vaparAya che.
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.1.39 317 tiaMtavALuM saMkhyAvAcInAma hovAthI tene pratyayano pratiSedha thAya che. te pratiSedha ti pratyayAnta nAmone na thAya te mATe te sUtramAM ti zabdanuM grahaNa karyuM che. zaMkA - paSTa zabdano ti pratyaya arthavAnuM che te pratyAyano ti anarthaka che. "rthavane nAnarthastha' nyAya mujaba gattare: padathI sArthaka ti aMtavALAne rahyA hate: 'sUtranI pravRttino niSedha thaze ti pratyayAntane nahIM. tethI te sUtranA kyA zabdathI Dati pratyayAnanuM grahaNa thavAthI te sUtramAM Dati zabda nakAmo che. samAdhAnaH - tamArI vAta barAbara nathI. kemake fSTa zabda tipratyayAta hovAthI ti aMtavALA pratiSedhathI ja tene te sUtrathI pratyayano pratiSedha siddha hovAchatAM vRSTivigerene uDADavA nakSattare sthaLe alagathI digaMtavALAno pratiSedha karavAnI jarUra rahetI nathI. chatAM pratiSedha karyo che tenAthI puSTi vigere zabdasthaLe avyutpattipakSanuM jJApana thAya che. jenAthI SaSTizabda Avyutpanna gaNAtA te sArthaka ti pratyayAntanagaNAya. Ama dinoti pratyaya sArthaka ane ti no ti anarthaka AvuM na rahetA 'arthava 'nyAyanI pravRttine avakAza na rahyo. AthI attare. thI tA. pratyayAttano niSedha thatA tenuM grahaNa karAvavA sUtramAM ti zabda levo jarUrI che. vaLI sahyA' zabdathI ja pratyaya siddha hovA chatAM sUtramAM ti' zabdanuM grahaNa karavAmAM Ave che te 'maryavAho'nyAyanI anityatAnuM jJApana kare che. A pramANe nyAya anitya banatA anarthaka ti no paNa sattare. padathI niSedha prApta thatA ti aMtavALA ti ne paNa pratyayano pratiSedha prApta thAta ke je alagathI sUtramAM ti nA grahaNathI nathI thato, tethI ti zabda te sUtramAM saphaLa che. nyAyanI pravRtti ke tenI anityatA jJApanasthaLe to saphaLa hoya, paraMtu bIje paNa tenuM kAMika phaLa avazya prApta thAya ja, tethI arthava 'nyAyanI anityatAnA jJApananuM bIjuM paNa koi phaLa hovuM joIe. prastutamAM te phaLa A ja che ke isaptativigere zabdasthaLe A zabdo ti aMtavALA hovAthI temane vara pratyayano pratiSedha siddha thayo. jo A phaLa na batAvAta to karthavagraha 'nyAya nitya banatA 'parimANa arthane laIne ti zabda arthavAnuM gaNAtA parimANArthaka pratyaya rUpa ti zabda ja maSTi thI pratiSedhano viSaya banata. tema thatA'pratyayaH pratyAre: 7.4.225' paribhASA mujaba ti pratyayAtta sata zabdane pratyayano niSedha thAta, paraMtu vadhatA-ochA satata vigere sAmAsikAdi zabdonuM mastiSTa. thI grahaNa na thatA temane . pratyaya thavAnI Apatti Avata. paraMtu arthavastro 'nyAya anitya bane che, tethI matta thI nizabda pratyayarUpa sArthaka ja levo jarUrI narahetA pratyaya: pratyAre: 'paribhASA lAgu paDatA sahyA hate6.4.30' sUtramAM abheda anvayanA meLa mATe kalpanAthI tadantavidhino lAbha thavA chatAM paNa 'pratyayaH pratyAre.' paribhASAthI je vadhatA-ochAnA grahaNano niSedha prApta thato hato te have nahIM prApta thAya. AthI satati vigere zabdo paNa ti aMtavALA gaNAtA temane maSTi thI pratyayano pratiSedha siddha thAya che.
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana vAstavikatAe jJati pratyayAntane vize saMkhyAnA kAryano atideza RtiH sthaLe phakta ja pratyayane utpanna karIne kRtArtha thAya che evuM nathI, paraMtu tiyA sthaLe savAyA dhA 7.2.204' sUtrathI dhA pratyayane ane vRtivRttvaH sthaLe 'vAre tvam 7.2.201'sUtrathI zvas pratyayane dareka saMkhyAne uddezIne utpanna karIne paNa kRtArtha thavAne yogya che. A kRtArthatA 'ti pratyayAntane saMkhyAnA atidezathI ja thai zake ema samajavuM. 318 - (ii) otiyA * pUrvokata sAdhanikAnI jema vim + 3ti = Rti, 'hatvatu0 1.2.rU' - kRti saMkhyAvata, 'sajjgyAvA thA 7.2.204' - timi: prAre = hratidhA+tti, * 'avyavasya rU.2.7' - tiyAA (iii) RtikRtva: - * pUrvokata sAdhanikAnI jema vim + ta = kRti, * 'utpatu0 1.1.rU.' - ti saMkhyAvat, * 'vAre vas 7.2.201' - ti vArA astra = RtikRtva + siM, * 'avyavasya rU.2.7' - titvam, 'mo : 2.2.72' - titvajr 'ra: pAtte 1.rU.rU' - tivRtta:| A banne sthaLe iti pratyayAnta Rti zabdane A sUtrathI saMkhyAvat gaNAvyo hovAthI tene thA ane tvar pratyaya thai zake che. anyathA niyataviSayanA bodhamAM hetu na banavAthI hRti zabda saMkhyAvAcaka gaNAtA ane 'samAyA dhA 7.2.204' ane 'vAre that 7.2.201' sUtromAM saMkhyAvAcaka na gaNAtA ti pratyayAnta zabdane mATe alagathI uti zabda mUkyo na hovAthI ti zabdane dhA ane zvas pratyaya na thai zakata. yaMti, yatiyA, yatitRtva: tathA tativaH,tatiyA ane tatitvaH prayogonI sAdhanikA yathAyogya ti, tiyA ane titRtvaH prayogo pramANe samajavI. tiH vigere ane tiH vigere prayogo yat ane tat zabda uparathI banyA che. yat ane tat zabdo amuka AkAranI buddhithI nirupita viSayatAnA avacchedaka dharmathI upalakSita te te dharmathI yukta (avacchinna) padArthano bodha karAve che. arthAt A banne zabdo vaktAnI buddhimAM vartatA padArthane abhivyakta karavAnuM kAma kare che,(A) chatAM A banne zabdomAM ATalo bheda che ke yat zabda udiSTa evI vivakSita dharmathI yukta vastuno vAcaka bane che, jyAre tat zabda pUrve yat zabdathI buddhimAM upasthita thayelI vastuno vAcaka bane che. kyAMka tat zabda 'prasiddha' arthamAM paNa jovA maLe che. jemake 'nUtanajaladhararucaye gopavadhUTIdukUlacaurAya / tasmai kRSNAya namaH saMsAramahIruhasya bIjAya / / ' (cA. si. muttA. aa. 1) artha : navIna megha jevI kAMtivALA, govALonI vadhUonA vastronuM haraNa karanAra tathA saMsAravRkSanA bIja rUpa prasiddha evA kRSNane namaskAra thAo. (A) sAmAnyathI yat-tat zabdo pUrvaprakAnta vastunA parAmarzaka (bodha karAvanAra) hoya che, paraMtu kvacit tema thatuM nathI. tethI A banne zabdone 'buddhisthaprakArAvacchinnamAM zakta che' tema gaNAvyuM che.
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.1.39 viThThI 319 tat zabda vivakSita dharmathI yukta pUrvokta vastuno tyAM bodhakarAve che ke jyAM prastuta vAkyathI bIjA vAkyamAM yat zabda te vivakSita dharmathI yukta vastune jaNAvato hoya. uparokta zloka A rIte ca-tat nA meLavALo nathI, mATe tyAM tat (tame) zabda prasiddha arthamAM ja samajavo. evI rIte kyAMka brahma' arthamAM paNa zabda jovA maLe che. jemake 'OM tat sati nirdezo brahmastrividha: mRta:' (ttA 7/) ahIM tat sat zabdo brahmane satyarUpe jaNAve che. prastutamAM tat zabda prasiddhAdi arthamAM saMbhavato nathI, AthI te buddhistha padArthanA vAcakarUpe vartaze. (iv) kAva: () vAddha (vi) thAvastRtva yA saGkhyA mAnameSAm= yA saGkhyA mAnameSAm= yA saGkhyA mAnameSAm = vattaveto. 7.242" an + gvatuM s +gvA vat + phAvatu 'dityanca0 22.24' 7 zuM phAvatu = thAvat + DAvatu = thAvat + DAvatu = vAvat "hutu..rUra' vat saMkhyAvasthAvat saMkhyAvat yAvat saMkhyAvat * saMdhyA - te 6.4.rU' pavitra + fe ja 'sAyA thA 7.2.204' nuM ! yAvaddhA + si ka vAre vRtva 7.2.201 ne yAvatkRtvas + si ka "vyavasva rU.2.7" nuM ! yAvatkRtvas "o : 22.72 7 vAvanuM yAvatkRtvara * pajo. .rU.dharU - pAvA yaavtkRtvH| tAva, tAva, tAvavRtva tathA viya:, viddhA ane yitva: prayogonI sAdhanikA thavA vigere prayogo pramANe yathAyogya samajI levI. phakta eTaluM vizeSa ke natu (ka) pratyaya paramAM vartatA vi nAmane heMvimo. 7.2.248' sUtrathI Adeza thatAM cit' zabda banaze. | (7) zaMkA - kharekhara to 'Datya, saMdhyA' ema saMjJAsUtra ja banAvavuM joie. kAraNa saMjJAno prastAva paNa cAlI rahyo che ane pratyaya na karavA rUpa lAghava paNa che. samAdhAnaH- jo A sUtramAM vat aMza na mUkIe to phakta kRti ane atu pratyayAnta zabdane saMdhyA saMjJA thAya, Adi zabdone na thAya. have jyAM saMkhyAvAcaka zabdone laIne kArya karavAnA hoya te 'sA -Date 64.20' vigere sUtromAM Adi zabdone uddezya rUpe grahaNa karavA mATe temane paNa sahya saMjJA thavI jarUrI bane. tethI A sUtra tyA saMdhyA saMdhyA' AvuMracavuM paDe. jethI A sUtrano artha :ti-matu pratyayAntanAma saMkhyAsaMjJaka thAya che ane Adi zabdo saMkhyAsaMjJaka thAya che. Avo thavAthI dim vigere sthaLe ddhi Adi zabdone paNa , bA vigere ITapratyayAdi siddha thai zake, paraMtu AvuM sUtra banAvavAmAM eka sadhyA zabda vadhu mUkIne gaurava karavuM paDe che. tenA karatA vat aMza mUkavAmAM lAghava che.
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana zaMkAH- 'somAt suT: 1.2.6rU', 'anezveH .2.64' vigere sUtromAM jema vAcakatA saMbaMdhathI soma, agni Adi padArthathI viziSTa evA soma, agni Adi zabdonuM ja grahaNa karavAmAM Ave che tema kRti-nAyAt pavi: 1.2.17', 'hasoDavaDye 6.1.28', 'vevatA 6.2.201' vigere sUtromAM paNa pazu, apatya, levatA Adi zabdonuM ja grahaNa prApta thAya. chatAM iSTa evA prayogone dhyAnamAM laine sUtranA pazu Adi zabdone kevA prakAre levA, tenI vyAkhyA karavAthI pazu Adi zabdanA grahaNane rokavAmAM Ave che ane pazu Adi zabdone laukika arthavALA (zvA, siMhaiM Adi rUpe) grahaNa karavAmAM Ave che. pazu Adi zabdone A rIte laie to ja teo iSTaprayogone siddha karavAmAM samartha bane che. 2 320 evI rIte 'saphLyA-'te0 6.4.rU0'vigere sUtromAM paNa saphLyA zabdathI lokaprasiddha evA H Adi saMkhyAzabdo grahaNa karAze ane 'utpatu saDyA' AvuM prastuta sUtra 'saDyA-te0 6.4.230' Adi sUtronAM sahkyA zabdathI grahaNa na thatA ti vigere zabdone te sA zabdathI grahaNa karAvavA dvArA saphaLa thaze. A pramANe A sUtra''tyanuM sA sahyA' AvuM gauravayukta banAvavAnI koi jarUra nathI. samAdhAnaH- lokamAM jema gopAnamAnaya (gopAlabhAine lAvo), TanamAnaya (kaTajabhAine lAvo) evA prayoga dvArA gAmamAM 'gopAlaka' ane 'kaTajaka' saMjJAvALI je vyakti hoya tene hAjara karAya che, govALIyAne caTAine vize utpanna thayelA koi puruSane nahIM. kAraNa teo akRtrima (svAbhAvika) gopAlaka ane kaTajaka che. jyAre 'gopAlaka' ane 'kaTajaka' nAmanA vyakti gAyonA pAlaka ke caTAine vize utpanna thayela nathI, paraMtu temanuM nAma evuM pADavAmAM AvyuM che, mATe teo kRtrima che. have nyAya che ke 'trimAtrimayo: kRtrimacaiva praddaLam (^), e nyAyabaLe tyAM jema kRtrima gopAlaka ane kaTajakanuM ja grahaNa thAya che, akRtrimanuM nahIM. tema vyAkaraNazAstramAM'saDyA-Date 6.4.30' vigere sUtromAM sajyA zabdathI konuM grahaNa karavuM ? tame kahyuM e mujaba 'utpatu sahyA' evuM saMjJAsUtra banAvIe to iti ane atu pratyayAnta nAmone 'sahklyA' saMjJA thavAthI te 'kRtrima saMkhyA' manAya. jyAre lokaprasiddha tva, vitta vigere saMkhyA akRtrima (svAbhAvika) hovAthI pUrvokta nyAyathI kRtrima saMkhyAnuM ja grahaNa thAya, tva vigere akRtrimanuM nahIM. jyAre tyAM to banne prakAranI saMkhyAnuM grahaNa iSTa che. tethI tva AdinA grahaNa mATe saMjJAsUtra rUpe vartatA A sUtramAM anicchAe paNa saMjJI rUpe eka vadhu sanyA zabdane grahaNa karavo paDe ja. zaMkA - lokamAM kRtrimanuM grahaNa temAM vartatI kRtrimatAnA kAraNe thAya che evuM nathI, paraMtu artha ke prakaraNane AzrayIne kRtrimanuM grahaNa thAya che. jemake artha eTale sAmarthya. zopAlava mADhaya mALavavamadhyAviSyati' sthaLe jenA hAthamAM daMDa che evA gAyonuM pAlana karanAra vyaktimAM adhyApananuM sAmarthya na hovAthI adhyApananA sAmarthyavALo kRtrima 'gopAlaka' nAmano koi vidvAna vyakti lavAya che, paraMtu jenA hAthamAM lAkaDI che evo akRtrima govALIyo nathI (A) kRtrima ane akRtrima bannenuM grahaNa saMbhavatuM hoya to kRtrimanuM grahaNa karavuM.
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.1.39 321 lavAto. evI rIte prakaraNa eTale te te kriyAvizeSa rUpe prastAva, bhojananA prakaraNamAM sacavamAnava' kahevAmAM Ave to 'mIThuM' lAvavAmAM Ave che ane bahAra kyAMka javAno prastAva hoya to ghoDo' lAvavAmAM Ave che. evI rIte aneka arthavALA zabdasthaLe thatA jJAnamAM sarvatra te te dharmathI yukata saghaLAM ya te zabdanA zakaya (te zabdagata zaktithI vA) padArthonI viSaya rUpe upasthiti thatA te paikInA kayA padArthane laIne zAbdabodha thAya? AvA saMzayathI AkuLa thatA vyakitane saMyoga, viprayoga, sAhacarya, virodha, artha, prakaraNa, liMga, anyazabdanuM saMnidhAna, deza ane kALaA) paikInuM koIpaNa eka svakIya jJAnanI sahAyathI te te sthaLe upayogI evA padArthano zAbdabodhamAM bhAsakarAve che. jo ke "he. INharatvaB) niyama paNa ahIMsaMbhave che, chatAM prakaraNa AdithI sahakRta vyutpatyartha (yaugikArtha) paNarutyartha karatA baLavAna bane che, A vAtane dhyAnamAM rAkhI prastuta vAta samajavI. jyAM padArthano nizcaya karAvanAra artha-prakaraNAdino viraha hoya tyAM vyakita saMzaya kare, kAM to akRtrima padArthano nizcaya kare. jemake nirNaya karavAmAM akuzaLa, hAlamAM ja AvelAM, prakaraNane nahIM jANatA grAmyajanane koI kahe ke 'pAnamaniya' to te saMzaya pAme ke "gopAlaka koinI saMjJA (nAma) haze? ke jenA hAthamAM lAkaDI hoya evo govALIyo A pUchanArane vivakSita haze?". have kadAca tene vaktAnA tAtparyanA viSayamAM saMzaya na thAya to paNa te vaktAnA tAtparyavizeSanI bAbatamAM nizcayavALo thAya ke je pelo govALIyo prasiddha che tene lAvavAnI vAta AnA dvArAmane kahevAI che. kemake "gopAlaka' nAmano koi prasiddha vyakti mArA dhyAnamAM nathI Avato, AvuM mane lAge che.' Ama vicArI te govALIyAne levA mATe paNa jAya. samAdhAnaH- tame saMzayavALI je vAta batAvI te barAbara nathI. kemake "Dhe pAparatva' niyama mujaba pelA grAmyajanane gopAlaka' nAmanA vyakti ane govALa paikInA ddha vyaktino nizcaya thavAthI saMzayano savAla Ubho raheto nathI. zaMkA - sTayartha jo prasiddha hoya toja teyaugikArya (vyutpatyartha) ne dUra karI zake che. prastutamAM navA AvelA grAmyajanane pAtra zabda'gopAlaka' nAmanA vyaktimAM stra che, te khabara na hovAthI tenA mATe sTeyartha prasiddha nathI. vaLI saMjJaprakaraNa niyama (saMkoca) mATe thatuM hovAthI bhopAtta zabda te nAmanA vyaktimAM saMkoca pAmavAthI tyAM vyutpatyarthane laIne grAmyajanane govALano nizcaya thAya, Avo nizcayapakSa je kahevAyo te paNa vyAjabI nathI. kemake te grAmya jananA bhrama rUpa hovAthI AvI zaMkA paNa tamAre na karavI, kemake lokamAM pAtra Adi zabdo jo ko'ka sajJimAM saMkoca pAme to teo bIjA saMzino bodha na thavA devA rUpa niyama kare, paraMtu kriyApravRttinimittane pAmela (A) A aMge vizeSa jANavA 2.4.' sUtranA vivaraNanuM pU8 211 thI 213juo. (B) yartha vyutpatyarthane dUra kare che arthAt vyutpancartha karatA baLavAna bane che.
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ 322 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsanuM (vyutpatyartha pramANenA) govALa Adi padArthano to te tenI maryAdAkSetramAM ja na AvavAthI kema bodha na karAve ? kemake niyama (saMkoca) haMmezA sajAtIya (sarakhI) vastune laine thAya. Ama ApaNe ApaNI mULa vAta sAthe anusaMdhAna karIe to lokamAM kRtrimanA grahaNamAM tenI kRtrimatA kAraNa na banatI hovAthI pUrvota zaMkAmAM kahyuM te pramANe tva AdinA grahaNArthe A sUtramAM saMkSI rUpe eka vadhu sajjA zabdane mUkavAnI jarUra nathI. kemake hra Adi zabdone / saMjJA karyA vinA paNa 'saDyA-te 6.4.230' Adi sUtromAM temanuM grahaNa thai zake che. saGkhyA samAdhAna H - bhale kRtrimanA grahaNamAM kRtrimatA kAraNa na bane. paNa artha ke prakaraNa Adi lokamAM amuka arthane bAkAta karI cokkasa arthano bodha karAvanAra rUpe to tamArA dvArA paNa sAdara svIkArAya che ane zAstramAM paNa prakaraNa vidyamAna hoya to bhale arthavizeSano svIkAra thAya. 'ti ane Rtu pratyayAntane saMkhyA saMjJA karAi che, tethI buddhinA sAMnidhyarUpa prakaraNa prastutamAM paNa jAgRta che. Azaya e che ke je zabdamAM alaga alaga arthane jaNAvavAnI aneka zaktio hoya, tyAM kevA prakAranI zaktinA jJAnane AzrayI kayA arthane jaNAvavAnI icchAthI vaktA dvArA vivakSita zabda bolAyo che, eno zrotAne nizcaya nathI hoto. zAbdabodha (zabdone laine thatA vAkyArthabodha)mAM samAna viSayaka tAtparyano nizcaya kAraNa hovAthI 'vaktAnuM kayA arthamAM tAtparya che' tenA nizcayanA abhAvamAM zAbdabodha thai na zakatA prakaraNAdine AzrayI vaktAnA tAtparyano nirNaya karAya che ane tAtparyano nirNaya thatA zAbdabodha thai zake che. have A pramANenI vyavasthA hote chate prastutamAM sA zabdamAM htva Adi padArthane jaNAvavAnI laukikazakti che, jyAre 'ti ane Rtu pratyayAnta zabdone jaNAvavAnI zAstrIya zakti che. AthI kayA arthane jaNAvavAnI icchAthI 'sad A-Date0 6.4.rU0'vigere sUtromAM AcAryazrI dvArA 'sA' zabda uccArAyo haze, tenI jijJAsA vartatA zAstrakAre pote ja 'utpatu sanyA' sUtra banAvI ti ane Rtu pratyayAnta zabdomAM sajjJA zabdanI zakti jaNAvavAthI te zI rIte ttta Adi anya arthane jaNAvavAnI icchAthI uccArAya ? AthI jJAnarUpa prakaraNanI sahAyathI ti ane Rtu pratyayAnta zabdomAM ja saDA zabdane lagatA zAstrakAranA tAtparyano nirNaya thatA 'sabbA-te 6.4.230' Adi saMkhyAne lagatA pradezo (sthaLo) mAM saMkhyA rUpe iti ane atu pratyayAnta zabdono ja bodha saMbhavatA laukika evI tva Adi saMkhyAno tyAM bodha na thai zake. A vAtane laine 'kRtrima trimayo: kRtrima jAryasampratyayaH' nyAya phalita thayo che. keTalAka vaiyAkaraNo ema kahe che ke "mArA vyAkaraNazAstramAM A zabdathI A ja artho jANavA' A rIte saMjJAsUtro je niyama kare che, te 'kRtrimA'kRtrimayo:0'nyAyamAM bIja che.'' te A pramANe - koipaNa zabdane laine koikane 'A zabdano A artha thAya che', 'A zabdano A artha thAya che' Avo zaktino bhrama thavAthI, to koikane lakSaNAne AzrayI pratyeka zabda dvArA badhA ja arthanA bodhanI utpatti thatI hovAthI 'badhA zabdo badhA arthanA bodhaka hoya che' A vAta siddha thAya che. vaiyAkaraNonA mate 'arthanI bodhakatA' e ja zabdamAM vartatI arthane jaNAvavAnI zakti che. AthI badhA zabdomAM badhA arthane jaNAvavAnI zakti hoya che A vAta siddha thAya che.
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ 323 zaMkAH- jo bodhakatArUpa zaktine laine badhA zabdo badhA arthanA vAcaka banatA hoya to tamArA mate badhuM kAma zaktithI ja patI jatuM hovAthI zaktinA bhramathI ke lakSaNAthI bodha thAya che vigere vAta ghaTI nahIM zake ? 6.2.21 samAdhAnaH- evI ja vAta che. ame (vyAkaraNakAroe) zaktibhramathI ke lakSaNAthI bodha thato svIkAryo ja nathI. A to bIjAonA mate zaktibhrama ane lakSaNAthI bodhano vyavahAra che. Ama zabdamAM vartatI bodhakatArUpa zaktithI ja artha jaNAtA hovAthI 'sarve sarvArthavAvA: 'Avo pUrvAcAryono vyavahAra che. ja have A pramANe hote chate 'vRddhi'saMjJA vigere padone vize jema A-Ar-pe-o Adine jaNAvavAnI zakti che, tema temanAmAM 'ti ane atu pratyayAnta zabdone jaNAvavAnI zakti hovAthI dareka pada dvArA dareka padArthano bodha laukikazaktithI ja siddha hovAthI 'vRddhi revot rU.rU.2' vigere saMjJAsUtro nakAmA thavAthI teo niyama kare che ke 'mArA zAstramAM 'sarve sarvArthavAyAH 'niyama mujaba 'vRddhi' Adi zabdothI badhA arthano bodha nahIM thAya, paraMtu temanAthI - Ar-pe-o vigereno ja bodha thaze.' Ama svAbhAvika laukikazaktithI badhA akRtrima padArthono bodha na thatAM niyamane AzrayI cokkasa prakAranA keTalAka kRtrima padArthono ja bodha thato hovAthI jaNAya che ke 'trimA'trimo: kRtrima vhAryasampratyayaH' Avo nyAya che. OU bIjA keTalAka vaiyAkaraNo A vAtane sahana karatA nathI. temanuM kahevuM ema che ke saMjJAsUtro jemane vize zakti no graha nathI thayo tevI vastune vize zaktigrAhaka rUpe banavAthI vidhisUtra rUpe gaNAtA teo niyama karI zakatA nathI. vAta evI che ke vRddhi vigere zabdomAM A-Ar-pe-vigerene jaNAvavAnI zakti hovA chatAM paNa lokamAM vRddhi Adi zabdathI A-Ar-pe-mo vigereno bodha thato na hovAthI vyavahAra vigerene AzrayIne temanAmAM vRddhi Adi zabdanI zaktino graha nathI saMbhavato. tathA vRddhi vigere zabdomAM A-Ar-che- vigerene jaNAvavAnI paDelI ajJAtazaktine laine paNa temano bodha nathI thai zakato. mATe vRddhi Adine lagatA saMzAsUtro '-Ar-pe- vigeremAM vRddhi Adi zabdonI zakti che" AvuM zaktinuM jJAna utpanna karavAmAM vidhAyaka banavAthI teo niyama na karI zake. mATe uparokta rIte niyamane AzrayIne 'trimA'kRtrimo:0'nyAyanI siddhi na thai zake. . zaMkAH- jo tame Ama kahezo to 'sarve sarvArthavArA: 'A vAtanI ghaTamAnatA zI rIte thaze ? samAdhAnaH- 'sarve sarvArtha 'niyama to yogIjananI apekSAe che. kemake yogIomAM evI tAkAta hoya che ke teo koipaNa zabdane laine te te dharmane AgaLa karI dareka padArthane jANI zake che ane ApaNe sAmAnyajano te te dareka dharmanA jJAnamAM adhUrA hovAthI koi paNa zabdane laine te te dharmane AgaLa karI dareka padArthane jANavAne samartha banatA nathI. AthI ApaNI daSTie 'sarve sarvArtha' niyama AMdhaLA mANasanI hatheLImAM mUkelA tIvra prakAzavALA dIvA samAna samajavo.
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ 324 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana zaMkA - ghapilam maryavAvam pavavA A anumAnamAM yatra yatra parva tatra tatrArthavA ' AvI vyAti prApta thAya che. have vyAmigrAhaka vyakti dareka paratvanA Azraya padomAM sakala athavAcakatva che ke nahIMte tapAsavA nathI jato, paNa keTalAka arthonuM vAcaka-tapAsI pachI sAmAnyalakSaNAsatrikarSane AzrayIarthatvAvacchinna (arthatvathI yukta) sakala arthanI vyAtino graha paratvamAM kare che. arthAt A rIte ApaNA jevA sAmAnyajanane paNa padamAM vartatI sakala arthane jaNAvavAnI zaktinuM bhAna thAya che. Ama ApaNI apekSAe paNa sarve sarvArthavArA:' A niyama ghaTamAna thai zake che. samAdhAnaH- Amana kahevuM kemake zaktinuM jJAna, arthanI upasthiti ane tene laIne thatA akhaMDavAmrArthabodha rUpa zAbdabodha vacce samAna prakAre kArya-kAraNabhAva hovAthI jo vyakitane vivakSita zabdamAM 'arthatva" dharmane laIne zakitano graha thayo hoya arthAt A zabda ghaTa artha ke paTaarthano vAcaka che' Ama ghaTavake padatvadharmane laine zaktino graha na thatA A zabda amuka arthano vAcaka che' A rIte zaktino graha thayo hoya to te vivakSita zabdathI kayo artha? e spaSTatA vinA amuka artha AvI ja upasthiti thAya ane zAbdabodhamAM paNa'amuka artha che? A rIte javAkyartha bhAse. A rIte ghaTatva' vigere vizeSadharmo zAbdabodhamAM bhAsIna zakavAthI ApaNA jevA sAmAnya jananI apekSAe 'sarvesarvAIva'niyama zI rIte ghaTI zake? kemake "sarvArthavASA: aMzano artha "arthatvadharmane vyApya evA ghaTatva, paTava Adi saghaLAM te te dharmothI yukta sakala dharmInA vAcaka" arthAt saghaLAM ya arthavizeSanA vAcakI Avo thAya che. Ama prastutamAM niyamane laIne "kRtrimAtrimayo: 'nyAya siddha na thai zakatA lokaprasiddha evI pUrva Adi saMkhyAnA grahaNArthe A sUtra saMjJAsUtra che, e pakSe A sUtranA saMkSine jaNAvatA aMzamAM paNa eka sahyA zabda vadhu grahaNa karavo jarUrI bane. ahIM keTalAka evuM samAdhAna kare che ke vyAkhyAkAranI paraMparAthI jaNAyela vaktAnA tAtparyanI anupapatti thatI hovAthI ame prakaraNAdino Azraya nahIM karIe.' Azaya e che ke pUrve A vAta kahevAI gaI che ke buddhinA sAMnidhyarUpa prakaraNanI sahAyathI prastutamAM kRtrima ti ane mA pratyayAnta zabdomAM ja zAstrakAranA (vaktAnA) sayA zabdanA tAtparyano nirNaya thAya che, paraMtu kvacit sUtranI vyAkhyA jotA te te sUtromAM kRtrima ane akRtrima bannenuM grahaNa thatuM dekhAtA pharI sUtrakArazrInA tAtparyanI anupapatti thatA tAtparyanI upaparArthe prakaraNAdino Azraya nathI karI zakAto ane tema thatA kRtrima ane akRtrima bannenuM grahaNa jaNAya che. arthAt prastutamAM ti ane mata aMtavALA zabda rUpa pAribhASikasaMkhyA ane tva Adi rUpa laukika saMkhyA bannenuM grahaNa thAya che. AthI kyAMka kRtrimAriyo: 'nyAyanA anAdarathI ja jimavatiH'nyAya phalita thAya che. A nyAyathI 'zAstramAM kyAMka laukika ane alaukika (pAribhASika) banne prakAranA vaktAnA tAtparya hoya che Avo artha jaNAya che. have A banne prakAranA bodha sUtramAM vartatA ekanA eka zabdanI be vAra AvRtti karavAthI prApta thaI zake che. tethI A sUtranA saMnnikoTImAM gaurava karatuM vadhu eka sadhyA zabdanuM grahaNa karavuM jarUrI nathI banatuM.
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ 325 1.1.39 ahIM bIjA keTalAka ema kahe che ke "saccA -hatezaS0 6.4.30' sUtramAM zat pada mUkI zat no pratiSedha karyo che. tenAthI ' varadumatiH 'nyAya jJApita thAya che. anyathA prazna thAya ke "lokaprasiddha evI , Adi saMkhyAthI atirikta evI pAribhASika A kaI zat aMtavALI ke ti aMtavALI saMkhyA che ke jene pratyaya thavAnI prApti vartatA teno pratiSedha karavo paDe?" have 'vikumatiH ' nyAyamAM samaya zabda kRtrima ane akRtrima bannene jaNAve che, tathA ti zabda "jJAna" athavA "grahaNa" arthane jaNAve che. tethI nyAyano artha kyAMka kRtrima ane akRtrima bannenuM grahaNa thAya che? Avo thAya che. nyAyamAM kvacit zabda mUkyo hovAthI A nyAyanI sarvatra pravRtti nathI thatI. jyAM A nyAyanI pravRtti na thAya tyAM kRtrimADavRtrimayo: 'nyAyanI pravRtti thavAthI kRtrimanuM grahaNa thAya. 'kRtrimAtrimayo: 'nyAya paNa tarala (asArvatrika/anitya) hovAthI kyAMka akRtrimanuM paNa grahaNa thAya. have kyAM kRtrima-akRtrima bannenuM grahaNa thAya ? kyAM kRtrimanuM grahaNa thAya? ane kyAM akRtrimanuM grahaNa thAya? A bAbatamAM prayogane anusaratI vyAkhyA (vRtti) eja zaraNa che. jemake nADI-tatrImyAM svI 7.rU.280' sUtrathI vahunADi vAva, vahutatra grIvA sthaLe jema kRtrima svAgai arthamAM vartatA nADI ane tatrI zabdone r pratyayano niSedha karAya che, tema vahunAhi: stanvI, vadutatrI vILA ahIMakRtrima svAgai arthamAM vartatA nADI ane tatrI zabdone paNa te pratyayano niSedha karavAmAM Avyo che. AthI tyAM kRtrima-akRtrima ubhayanuM grahaNa karavAmAM AvyuM che. vahunADiH tasva. ane vatatrI vINA sthaLe nADI ane tatrI prANistha na hovAthI teo kRtrima svArga nathI banatA. jemake kahevAyuM che ke - 'avikAro'dravaM mUrta prANisthaM svaanggmucyte| cyutaM ca prANinastattanibhaM ca prtimaadissu|' [artha je sojAnI jema vikArarUpa na hoya, je zleSmanI jema dravIbhUta padArtha na hoya, je jJAna AdinI jema amUrta padArthanahoya paNa mUrta hoya ane je prANIstha hoya tene svAlga kahevAya. pachI bhale te zarIrathI kapAIne chUTuM paDI gayuM hoya ke zarIranA avayavanI jema pratimA, citra vigeremAM jovA maLatuM hoya to paNa te svAlga gaNAze.] A zloka mujaba svAdgane cokkasa arthamAM niyamita karavAmAM Ave che, mATe tene kRtrima svAlga kahevAya che. vahunaDi: stavUDa tathA vadutatrI vInA sthaLe A zlokano arthana ghaTatA tyAM kRtrima svAgana gaNAtA akRtrima svAlga gaNAya che. zaMkA - stavu e ekendriya prANI hovAthI vahuna: stabdha: sthaLe nADI kema aprANistha kahevAya?
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ 326 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana samAdhAnaH- ' prAdha-vRkSo . 6.2.22' sUtramAM prANInA grahaNathI jacetana rUpe samAna vRkSa ane auSadhinuM paNa grahaNa thaI zake ema hatuM, chatAM tyAM mauSadha ane vRkSa zabdone alaga mUkI temanuM juduM grahaNa karyuM che, tenAthI A vAta jaNAya che ke A vyAkaraNamAM prANan zabdathI trasa (beindriyathI paMcendriya) jIvo ja levAnA che, sthAvara nahIM." Ama ekendriya staSpa prANI na gaNAtA tyAM nADI aprANistha ja gaNAya. evI rIte asaha-navimAnapUrvavat svA0 2.4.28'sUtramAM uparokta zlokamAM batAvyA pramANenuM kRtrima svArga ja levAya che, paNa svam mam avayava: = svAAvyutpatti mujabanuM akRtrima svAga nathI levAtuM. tethI tIrthamuha zAtA sthaLe mukha e zALAnI apekSAe lokaprasiddha evuM svArgI hovA chatAM zALA aprANI hovAthI tenuM mukha zlokamAM kahyA pramANenuM pAribhASika svArga na banavAthI tyAM pratyaya na thai zakyo. have ziroDatha: pare samAraivaye 2.3.4 sUtramAM zabdathI akRtrima evo zabda ja grahaNa karyo che, paraMtu pAribhASika (kRtrima) evuM vibhajyA pada grahaNa nathI karAyuM. tethI ziraspara ane madhamyam sthaLe sno s Adeza thayo hoya evA A prayoga siddha thai zake che. zaMkA- ziroDatha: 2.3.4' sUtramAM pAribhASika evA vibhakatyanta padane grahaNa karavAmAM Ave to paNa ziva ane paristhaLe e vibhatyanta pada hovAthI zira ane madhanAno sUAdeza thai ja zakavAno che. mATe te sUtramAM akRtrima svAgaeNne levuM jarUrI nathI. samAdhAna - jo pAribhASika vibhajyanta padane tyAM grahaNa karIe to para zabda sivAyanA vibhajyA ghaTapada Adi zabdo paramAM hoya to paNa Aira ane 35 nArno Adeza thavAnI Apatti Ave. AthI te sUtramAM akRtrima svAphsa levuM jarUrI che. A rIte tene sUtromAM kRtrima ke akRtrima athavA ubhayanuM grahaNa bhale thatuM hoya tema thatuM. prastutamAM 'vavimatiH 'nyAyano Azraya karavAthI A sUtranA rAMNI aMzamAM vadhArAnA kyA zabdane grahaNa karavAnI jarUra nathI. AthI A rasUtra saMjJAsUtra hovA chatAM koi Apatti nathI. zaMkA - rAcI vAta che. tamArI vAta nirdoSa hovAthI ame svIkArIe chIe, paraMtu ahIMA vAta dhyAnamAM rAkhavI ke bhale saMjJApakSe lakSya (prayoga)nI asiddhi thavA rUpa doSa na Ave, paraMtu kRtrimADakRtrimayo: AvA AdarapAtra nyAyano asvIkAra ane mitti'nyAyano svIkAra karavo, pAchuM "mitiH'nyAyane svIkAravAmAM kRtrima sati ane atu aMtavALI saMkhyA ane akRtrima - Adi saMkhyAne grahaNa karavA A sUtramAM vartatA kyA zabdanI AvRtti karavI, kavacit sUtranA padathI viSayavizeSano nirNayana thatA vyAkhyAvizeSanuM AlaMbana levuM tathA vyAkhyAvizeSa hovA chatAM bIjI rIte vyAkhyAna thai zake te mATenA pramANAntarane zodhavuM, ArIte ghaNA prayAso
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.2.21 327 karavA paDatA hovAthI A sUtranA saMjJAsUtrapakSe bhale 'hatyasaMdhyA' AvuM sUtra banAvI eka sadhyA zabdane vadhAre lai thatA gauravane tathA vat zabdanA kAraNe thatA gauravane arthAt A banne kaMThatAla abhighAtajanya gauravane (mAtrA gauravane) vAravAmAM Ave, paraMtu manogaurava (kalpanA gaurava = prakriyAgaurava) ghaNuM AvI paDe che. kaMThatAluabhighAtajanya gaurava e ja gaurava gaNAya ane manogaurava gauravana gaNAya evI koi rAjAjJA nathI. AthI ghaNuM manogaurava karavA karatAM lAvavA mATe A sUtranA saMjJAsUtrapakSe vadhu eka sakya zabdanuM grahaNa karavuM e ja ucita gaNAya. samAdhAnaH- 'Datu sasthA saMsthA' A rIte eka sadhyA zabda vadhu mUkavo, tenA karatA to A sUtra vat zabdapUrvakanuM 'Datya, saMdhyAvat' A rIte banAvI tene atidezasUtra rUpe gaNAvavuM ja ucita che. zaMkA - A sUtrane atidezasUtrape svIkAravAmAM Ave to paNa A sUtra 308 sadhyA' AvuM va zabda vagaranuM ja banAvavuM joie. kemake vat pratyaya vinA paNa 'ti ane saMtupratyayAnta zabdo saMkhyAvAcaka zabdo samAna gaNAya che. Avo atideza jaNAI ja Ave che. te A rIte - brahmadaramAM rahelA guNa jevA koika guNo jyAre brahmadarabhinnamAM (yajJadaramAM) jovA maLe ane tene uddezIne stha: trahI evo prayoga karAyate vakhate zrotAevo nizcaya kare che ke je brahmadara nathI tene A brahmadattarUpe oLakhAve che. tethI jaNAya che ke A (yajJadatta) brahmadattavat (brahmadattasadaza) che." teja rIte ahIM paNa niyataviSayanA paricchedamAM hetubhUta ane lokaprasiddha evI saMkhyAvAcaka zabdothI bhinna (tritva vigere saMkhyAnI apekSAe vyApaka evI akhaMDa upAdhirUpa bahutva vigere dharmothI viziSTa evI vastuo mATe vaparAtA) vaTuM Aditi ane aA pratyayAnta zabdomAM saMkhyAvAcaka zabdone laIne jevA kAryo thatA hoya, tevA kAryanI kSamatArUpa sadazyanuM anusaMdhAna thavAthI 'DatyA saMdhyA' ema pratipAdana karAya to paNa tenAthI adhyatAne samajAI jAya ke je sadhyA rUpa nathI, tene saMkhyArUpe pratipAdana karAya che. tethI nakakI te sadbhAvat haze. A rIte vat nA upAdAna vagara paNa vat no bodha thaze. samAdhAnaH- tame kahyuM e pramANe to saMdhyA zabdano zakyArtha (mukhyArtha) bAdhita thato hovAthI tenI samravat evI lakSaNA karavI paDe. tevI lakSaNA karavA pAchaLa koI prayojana na hovAthI tamArI ' tyA sahyA' evuM sUtra banAvavAnI vAta yogya TharatI nathI. jyAM padano mukhyArthabAdhita thato hoya tyAM mukhArthanA saMbaMdha rUpa lakSaNA karAtI hoya che. jema kyAM thoDa, ahIMmukhyArtha'gaMgapravAhamAM ghoSa (jhUMpaDuM) che, paraMtu pANImAM jhUMpaDuM na saMbhave. Ama mukhyArtha bAdhita thavAthI # padanI jAtIra mAM lakSaNA karAya che ke jethI tIre popaTa evo saMgata artha prApta thAya.
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ 328 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana telakSaNA A) be prakAranI che. (1) nirUDhalakSaNA je anAdi tAtparyavatI hoya che, te nirUDhalakSaNA che. koI paNa prayojana vinA kevaLa lokamAM tevA prakAranA prayoganI prasiddhi joIne jyAM lakSaNAno Azraya karAya che, tene nirUDhalakSaNA kahevAya che. jemake - varSA zAsta:, ahIMnuzAMntati ti za7: e vyutpattithI 'darbha (braNa vizeSa) ne grahaNa karanAra' e rIta padano mukhyArtha che. darbha lAvavA sivAyanA kAryamAM te artha bAdhita thato hovAthI rAta padanI lakSaNA 'nipuNa arthanA bodhaka padamAM thaze. darbha tINa ane sUkSma hovAthI AMgaLI bhedAya nahIM te rIte nipuNatApUrvaka grahaNa karavuM paDe che. te nipuNatAnA sArUpyathI anya kAryamAM nipuNavyaktine uddezIne paNa anAdivRddha vyavahAraparaMparAthI zabdano prayoga thAya che. Ama kuzana zabda koipaNa kAryamAM nipuNa vyaktimAM anAdithI rUDha hovAthI tene nirUDhalakSaNA kahevAya che. (2) prayojanavatI lakSaNA - jyAre koika prayojanavaza lakSaNAno Azraya karAya che, tene prayojana vatI lakSaNA kahevAya che. jemake TyAM poSa: ahIMlakSaNAno tyAga karI mukhyArthavALo tIre ghoSa: evo prayoga karavAmAM Ave to ghoSa (jhUMpaDA) ne vize zItaLatA ane pavitratAno tevo atizaya pratIta na thAya, jevo ya poSa: sthaLe thAya. tethI ahIM zItaLatA ane pavitratAnA atizayane batAvavAnA prayojanathI lakSaNAno Azraya karAya che. Ane AdhunikIlakSaNA paNa kahevAya che. caitro vastIva,ahIM caitrabaLada che evo mukhyArthabAdhita thato hovAthI citrabaLadIyA jevo (vastIvasada:) che evI lakSaNA karAze. jenAthI "caitra mUrkha che' evo artha pratIta thaze. caitro vastIva prayogamAM jevI vedhakatA ke cittamAM camatkRti pedA karavAnI tAkAta che, tevI caitro mUrva: prayogamAM nathI. tethI tyAM lakSaNAno Azraya karAya che. have prastutamAM vicArIe to sadhyA zabda ti ane anupratyayAntanAmamAM anAdithIrUDha nathI ke jethI tyAM nirUDhalakSaNA mAnavI paDe. prayojanavatI lakSaNA aMge vicArIe toDatya, saDyA ema sadhyA zabdano ullekha karI tenI samrAva ema lakSaNA karavA pAchaLa koi prayojana nathI, kAraNa ke saMsthAvat zabdathI je artha pratIta thAya che, teTalo ja artha sadya zabdanI lakSaNA karavAthI pratIta thAya che, adhika nahIM. tethI saMsthA prayogathI ja jo vivakSita arthanI siddhi thatI hoya to nirarthaka sahya zabdano prayoga karIne lakSaNAno Azraya karavo ucita nathI. jyAre yajJadattane udezIne B brAuT: evo prayoga thAya che, evI tame je vAta karI, tyAM brahmadattamAM rahelA asAdhAraNa guNo yajJadaramAM rahelAM che, e jaNAvavAnuM prayojana hovAthI tevo prayoga karAya che. te prayojana brahamadazaH prayogathI nathI saratuM, mATe tyAM lakSaNAno Azraya karavo ucita che. Ama hatyA kyA sUtra banAvI sakSA nI sAvat mAM lakSaNA karavAnuM koI prayojana na hovAthI hatyA kyA sUtra banAvavuM, e ja yogya che rUA. (A) mukhyArthasya bAdhe tena mukhyArthena svasaMyuktasyArthasya rUDhitaH prayojanAdvA yatpratipAdanaM sA lkssnnaa| (sarvadarzanasaMprada granthamAM patignavarNana (peja-272))
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.1.40 vI 329 vahu-vi mere pAra.2.40nA bR.va.-'bahu' 'gaNa' ityeto zabdo bhede vartamAno saGkhyAvad bhavataH, bhedo naanaatvmektvprtiyogi| bahukaH, bahudhA, bhukRtvH| gaNakaH, gaNadhA, gnnkRtvH| bheda iti kim ? vaipulye saGgha ca saGkhyAkArya mA bhuut| bahugaNo na niyatAvadhibhedAbhidhAyakAviti saGkhyA prasiddharabhAvAd vacanam, ata eva bhUryAdinivRttiH / / 40 / / sUtrArtha:- vahuM ane TM zabda bhedavAcaka hoya to saMkhyAvat thAya che. sUtrasamAsaH - vaza TLazetyano samAdAra ti vahu pAm (sa.) vivaraNa :- (1) sUtramAM vahu-TLa sthaLe 'vArthe : rU..227' sUtrathI samAhAra6ndrasamAsa thayo che. temAM 'nadhyakSa DasavIluhU0 rU.2.160' sUtranA kut aMzanA kAraNe 3 kArAnta vahu zabdano pUrvamAM prayoga thayo che. ahIM ardhamAtrAnuM lAghava thAya te mATe samAhAradvanda karI ekavacanamAM prayoga karyo che ane samAhAradvandano nupaMsakaliMgamAM prayoga ' tva (tti.rA.zno 3) A vacananA kAraNe thayo che. have 'vahunam' A pramANe ekavacanAna prayoga hovA chatAM ahIM sUtramAM vadhu ane jaLa Ama be zabdo che, ema spaSTa bodha thAya te mATe bR. vRttimAM vahu' 'TO' to zo Ama chUTTo nirdeza karyo che. vahu ane nA zabdo aneka arthavALA che tethI kayA arthamAM vartatA te banne saMkhyAvatuM gaNAya che? te jaNAvavA bUvRttimAM mere vartamAna paMkita batAvI che. (2) sUtramAM vahu-i e uddezyanuM upAdAna karyuM hovAthI uddezyanI AkAMkSA nivRtta thavAnA kAraNe pUrvasUtrathI tyA e uddezyazabdanI anuvRttinuM ahIM grahaNa nathI. paraMtu sUtramAM vidheyanuM upAdAna na hovAthI vidheyanI AkAMkSA nivRtta nathI thatI, paraMtu UbhI rahe che, te AkAMkSA pUrNa karavA pUrvasUtrathI saMdhyAvat (vidheya) nI anuvRttinuM grahaNa che. zAbdabodha dhAtvarthapradhAna hovAthI khU.vRttimAM avata: padano adhyAhAra karyo che. (3) mera zabda phADavuM, be TUkaDA karavA, upajAta ane vizeSatA vigere judA judA aneka arthamAM varte che. temAM nAnA arthaka bhedazabda ahIM vivakSita hovAthI vRttimAM nAnAtva' ema batAvyuM. vaLI nAnA zabdanAM ya vinA, aneka, ubhaya tathA bIjA paNa artho thatA hovAthI prakRtimAM upayogI aneka arthane jaNAvavAvapratiyoni nuM grahaNa karyuM che. (A) jene uddezIne vidhAna karavAnuM hoya te uddezya. sUtramAM je 'kAya che, te uddezya kahevAya che. (B) jenuM vidhAna karAya te vidheya. sUtramAM je kArya che, te vidheya kahevAya che.
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ 330. zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana ekatvano je virodhI hoya te tvatiyoni kahevAya che. anekatva e ekatvano virodhI hovAthI te tvatiyo che. Ama sUtratAtparya e thaze ke - "aneka arthamAM vartatA huM ane TM zabdane saMkhyAvAcaka zabdanI jema kArya thAya che. (4) daSTAMta - (i) "madhyA - te 6.4.zarU' - vama: zIta:=;+ ) traNe sthaLe to ja ) : 42.72 thI s no zuM ? ii) madhyAvA ghA 7.2.204' : prA=vadudhA+f 2 ane ': pAjo re bahudhA rU.rU' thI no . (iii) vAre kRtvam 7.2.201" ne vaidevo dvArA kaca=vaMdutva+siDa visarga Adeza thavAthI vidutva: T:, TMdhA ane nakhatva: prayogonI sAdhanikA kramazaH upara mujaba karI levI. (A) virodhaeTale paryAmisaMbaMdhathI (nyAyadarzana prasiddhasvarUpasaMbaMdha vizeSathI) - jyAM rahetuM hoya tyAM te ja saMbaMdhathI anehatva nuM na rahevuM arthAt eka ja saMbaMdhathI eka ThekANe ekatva-anekatvanuM na vartavuM te ahIM 'virodha' che. tethI - dhI bhinna ane saMkhyAtva dharmanI apekSAe vyApya evA dharmathI viziSTa (yukta) je saMkhyA hoya te putvapratiyoti kahevAya. AvA putva thI bhinna ane saMkhyAtva dharmanI apekSAe vyApya dharma tarIke vaMdutva vigere dharmo pakaDAze. bheda (anyonyAbhAva) jyAM svapratiyogivRtti ane svAzrayavRttitva' saMbaMdhathI varte tevA vadutva Adi saMkhyArUpadharmanAnAtvarUpe ahIMgrahaNa thaze. jemake vadavo ghaTA: sthaLe vadutvasaMkhyAthI viziSTa ghaDA jaNAya che. ArAmadAyavartIdareka ghaDAmAM vahutva saMkhyAvarte che. tethI bheda tarIke A samudAyavartIko'kaeka ghaTano bheda grahaNa thaze. have te gharabhedano Azraya samudAyavartI bIjA ghaTa banaze, jemanAmAM vadutva vartatuM hovAthI vaidutva ghaTabhedAzraya anya ghaTavRtti banavAthI svA (ghaTabheda)DaDaaiyavRttitva saMbaMdhathI temAM ghaTabheda raheze ane te ghaTabhedanA pratiyogI ghaTamAM paNa vadutvavartatuM hovAthI ghaTabheda sva (ghaTabheda) pratiyogivRttitva saMbaMdhathI paNa vadutva mAM vartaze. Ama ubhaya saMbaMdhathI bheda vadutva mAM vartavAthI prastutamAM vahetva nAnApe grahaNa thaze. zaMkA - ' ghaTo ke'ghaTA: sthaLe paNa diva ane tritva rAkhyA banne ghaDA ke traNe ghaDAmAM vartaze. tethI ghaTabheda tarIke be ke traNa paikInAM koipaNa eka ghaTano bheda grahaNa thaze ane tAdaza ghaTabhedanA Azraya anya ghaTamAM diva ane tritva vartatuM hovAthI svAyavRtti saMbaMdhathI ghaTabheda kritva ke utva mAM varte che ane ghaTabhedanA pratiyogI ghaTamAM paNadhitvaketritvavartatuM hovAthI svapratiyogivRttitvasaMbaMdhathI ghaTabheda tviketritvamAM vartaze. Ama ubhaya saMbaMdhathI bheda dhitvake tritvamAM paNa vartavAthI teo paNa nAnAtvarUpe grahaNa thaze ? samAdhAnaH- hA, paraMtu sUtramAM nAnAtva (bheda) arthamAM vartatA vadhu ane jaLa zabdo' Ama kahyuM hovAthI vahu ane TLa zabdanA grahaNathI dUi ane tri zabdo bAkAta thai jaze. pAchuM traNa vigere ghaDAomAM vahu zabdano prayoga thavA chatAM paNa temano bodha vadutva dharmane laine thAya, trivAdi dharmone laine nahIM. tethI koi Apatti nathI.
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.2.40 331 (5) bhedavAcaka ja vahu ane TM zabdane saMkhyAvAcaka zabdavat kArya thAya che. tethI vaipulya (vizALatA) arthamAM vartatA vahu zabdane tathA saMgha (saMghAta) arthamAM vartatA TV zabdane saMkhyAvAcaka zabdanI jema kArya nahIM thAya. jemake - ja vaipulya arthamAM va6 vitam vahu prayatA * saMgha arthamAM - miznari : khoLi: tAtparya e che ke vahu zabda saMkhyAvAcaka paNa che ane vaipulya arthaka paNa che. temaja A zabda saMkhyAvAcaka paNa che ane samudAya arthaka paNa che. jemake vadavo ghaTA:. ahIM vadhu zabda saMkhyAvAcaka che, kAraNa te ekatvabhinna aniyata saMkhyAno vAcaka che. paraMtu vadhu ruritam, vahu prayatatte vigere sthaLe te aniyata saMkhyAno nahIM, paNa rUdananI adhikatA, prayatnanI atizayatA vigereno vAcaka che. (TM mATe paNa e samajI levuM.) to jyAM vahu ane jaLa zabda ekatvabhinna aniyata saMkhyAnA vAcaka hoya tyAM saMkhyAvAcaka zabdanI jema kArya karavuM, anyatra nahIM. zaMkA - 6 ane TLa zabda bheda (anekatva) vAcI hovAthI te saMkhyAvAcaka che ja, kAraNa bheda eTale parigaNana-saMkhyA. Ama lokamAM je saMkhyAzabda rUpe prasiddha ja che, tene A sUtrathI saMkyA karavAnuM prayojana zuM? atideza to je zabdanA arthanI amuka sthaLe ja prasiddhi hoya tenI bIje sthaLe prasiddhi karavA karAya che. vadhu ane TLa zabdo to saMkhyAzabdarUpe jagajAhera che. tethI atideza nakAmo che. samAdhAnaH-saMkhyAzabdo be prakAranA che. 6i, tri, ghatura vigere saMkhyA zabdo evA che, je niyata avadhivALA bhedane jaNAve che. arthAt OM pa:' ema kahe chate pAMca ja ghaDA, cha nahI" ema nizcita aMtavALA bahutvane e jaNAve che. jyAre 'vahavo ghaTADa' kahe chate kevaLa 'bahusaMkhyA" pratIta thAya che, paraMtu ghaDA pAMca, daza, vIza ke keTalAM? ema teno aMta kyAM che tenI pratIti thatI nathI. mATe paNa tema ja samajavuM. Ama vahu ane jaLa saMkhyAvAcaka zabda hovA chatAM nizcita aMtane jaNAvanAra na hovAthI lokomAM te saMkhyArUpe prasiddha nathI. jyAre 'samrA-te-' vigere saMkhya pradezomAM ja-dvi-tra vigere prasiddha saMkhyAnuM ja grahaNa hovAthI vadhu ane jaLa ne sAva karavA sUtravacana che. ahIM bravRttimAM saMsthAnI vADamAvA ema spaSTapaNe na kahetA sahyAsirakhAvA AvI paMkti batAvI hovAthI ema jaNAya che ke vahu ane jaLa zabdo saMkhyAvAcaka to che ja, paraMtu temanI saMkhyAvAcaka rUpe prasiddhi nathI. AthI ja koSakAro vadu ane jaLa zabdone saMkhyAvAcaka rUpe batAve che. saMdhyA-te' vigere saMkhyAne lagatA pradezomAM prasiddha evI saMkhyAnuM ja grahaNa thAya che.
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ 332 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana zaMkA - prasiddha ke aprasiddha je je saMkhyAvAcaka hoya te badhAnuM ja saMsthA zabdathI jo sadbhA-30 vigere saMkhyA pradezomAM grahaNa karyuM hota to huM ane naLanuM paNa tyAM grahaNa thai jAya ane A sUtra banAvavAnI jarUra ja na paData. samAdhAnaH - tema karata to prastuta sUtra na banAvavuM paData e vAta sAcI, paraMtu saMkhyapradezomAM jenuM grahaNa ITa nathI evA buri (pracura), vipura (vizALa), apUta (puSkaLa) vigere aprasiddha saMkhyAzabdonuM paNa grahaNa thai jAta. tevuM na thAya mATe saMkhyA pradezamAM prasiddha saMkhyAnuM ja grahaNa hovAthI saMkhyArUpe aprasiddha evA pUri vigere zabdonI tyAM nivRtti thaze arthAt grahaNa nahIMthAya. tathA vahu ane zabdanI paNa tyAM nivRtti thatI hovAthI ane tyAM saMkhyAkArya karavuM iSTa hovAthI prastuta sUtravacana che. zaMkA - pUrvasUtranI jema A sUtra paNa saMjJAsUtra ke atidezasUtrarUpe varNavavuM zakya che. temAM saMjJApakSe "sA -te vigere sUtra sthaLe 'kRtrimADavRtrimayo. kRtrine sArthapratyayaH' nyAyanA baLathI kRtrima evA vahu vigere zabdonuM ja saMkhyAzabda rape grahaNa prApta thAya, pa Adi lokaprasiddha saMkhyAnuM nahIM AvI zaMkA paNa pUrvasUtramAM batAvelI rIta mujaba "rimayatiH' nyAyathI dUra karI zakAya che, AvuM ame mAnIe chIe. paraMtu vavadhimatiH 'nyAyano Azraya karavAmAM sUtranI vyAkhyA jevI vigerenI apekSA rahetI hovAthI kyAM A nyAyano Azraya karavo te viSayavizeSanA anirNAyaka evA vi padathI AnyAya yukta hovAthI jyAM bIjo koI yogya rasto na maLato hoya tyAM ja AnyAyanuM AlaMbana levuM vyAjabI gaNAya. jyAM bIjI koI rIte samAdhAna thai zake ema hoya tyAM A nyAyanuM AlaMbana levuM vyAjabIna gaNAya. tethI 'ravikumatiH 'nyAyano Azraya karavAmAM paNa saMjJApakSe te te sUtrasthaLe kRtrima ane akRtrima ubhayanuM grahaNa saMbhave ke na saMbhave? samAdhAna -saMbhave. kemake jenAthI bIjuM koI laghu nahoya tene saMjJA kahevAya' A vAta prasiddha hovA chatAM paNa je'sayA' A pramANe mahAsaMjJA karI che, tenAthI A vAta jJApita thAya che ke A anvargasaMjJA che. avayavArthane anusare tevI saMjJAne anvargasaMjJA kahevAya. ahIMavayavArtharUdhyAyateDanA ti sadhyAAvo thaze. artha'gaNatarI karavI Avo thaze. AdisaMkhyAthI paNa gaNatarI thai zake che. tethI AdinuM paNa sahya zabdathI grahaNa thaI zake che. zaMkA - AvI mahAsaMjJA anvarthatAne jaNAvavA dvArA caritArtha hovAthI gaNatarI karavAmAM upayogI bahutva ane gaNatvaarthanA vAcaka vahu ane TM zabdonuM ja te te sUtrasthaLe grahaNa thAva. anvarthasaMjJAnA AlaMbanathI 'vipulatA' ane 'saMgha nAvAcaka vahu ane jaLa zabdonuM grahaNa nahIMthAya. AthI 'trinA kRtrimo:0'nyAya bAdhita thavAmAM koi pramANa nathI, mATe akRtrima evI Adi saMkhyAnuM grahaNa nahIM thAya.
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.2.40 333 samAdhAna - evuM nathI. saMjJApakSe 'saMdhyA' Avo pRthakyoga (alaga sUtro samajavo ke jenAthI saMkhyA AvI saMjJA thAya. saMjJA saMjJIne sAkAMkSa (sApekSa) hovAthI saMkhyA AvI mahAsaMjJA karavAthI prApta thatA gaNatarI karavA rUpa anvartha (vyutpatyartha) nA vAcaka niyata ane aniyata saMkhyAvAcI badhA ja zabdono AkSepa thavAthI vigere tathA huM Adi zabdone 'saMkhyA" saMjJA siddha thai zake che. pachI pAchaLathI "vahu-nam' Avo eka yoga (sUtra) banavAthI ahIM pUrvanA yogathI 'sakya' pada anuvartatA vahu ane TLa zabdo saMkhyAsaMjJaka thAya che. Avo artha prApta thAya. have A saMkhyA saMjJA vahu Adi zabdone pUrvanA saTTA' AvA pRthakyogathI ja siddha hatI, chatAM temane pharI A bIjA yogathI saMkhyA saMjJAnuM vidhAna evo artha prApta karAvI Ape che ke "arthAntaranA vAcaka hovAnI sAthe vadutva arthanAvAcaka zabdone jo saMkhyAkArya thAya to te phakta vahu ane jaLa zabdone ja thaze" tethI vipulatA" Adi arthAntaranA vAcaka mUri Adi zabdone saMkhyA saMjJA nahIM thAya. athavA to Avo niyamAtmaka artha paNa prApta thaI zake ke "aniyata saMkhyAnA vAcaka zabdone jo saMkhyA saMjJA thAya to phakta vahu ane jaLa zabdone ja thAya". mananta zabdanI jema anaMta arthanA vAcaka zata zabdane saMkhyAkAryano abhAva iSTa ja che. bIjA vaiyAkaraNo ema kahe che ke vadhu ane jaLa zabdonA paraspara sAhacaryathI saMkhyAnI apekSAe vyApaka evA arthanA vAcaka evA ja vahu ane TLa zabdonuM grahaNa thaze, 'saMdha' ane 'vipulatA arthanA vAcaka vahu ane jaLa zabdonuM nahIM. AthI anvarthasaMjJA vyartha che. mahAsaMjJA karavA dvArA te te sUtrasthaLe lokaprasiddha kevaLa vyutpatyarthanuM paNa grahaNa thaze. tethI niyata viSayanA (nizcita aMtavALI saMkhyAnA) bodhamAM hetubhUta gaNatarImAM prakRSTa upayogI putva Adine jaNAvatA Adi zabdone saMkhyAkArya siddha thaze. ahIMniyata viSayanA bodhanI hetutA A prakAre samajavI. vivakSita je dharma prakAraka nizcaya thayA pachI lokamAM gaNatarImAM prasiddha je te vivakSita dharmathI atirikta bAkInA saghaLAya dharmo, te saghaLAya dharmo paikI koipaNa dharmane laIne saMzaya utpanna na thAya to vivakSita te dhamavicchinna (dharmathI yukta) evI saMkhyAne vAcatva, te ahIM niyata viSayanA bodhanI hetutA samajavI. jemake - trayo dhaTa: 'Ama kahevAtA tritvAbhAva aprakAraka (tritvano abhAva jemAM vizeSaNarUpe nathI bhAsato) ane tri-prakAraka nizcaya (jJAna) nA pratibaMdhakarUpatva, diva, tuSTatva Adi koipaNa dharmaprakAraka saMzayo) utpanna thavAne samartha banatA nathI. AthI (A) trayo pada sthaLe tri zabda mUkavAthI traNa ja ghaDA che' evo bodha thAya che. traNa ke cAra ghaDA' evo saMzayAtmaka bodha thato nathI. saMzaya haMmezA bhAva-abhAva ubhA koTIvALo hoya. jo traNa ke cAra ghaDA' Avo bodha thAta to temAM vatuSTatva paNa jJAnano viSaya banata. vatuSTa e trirvasvarUpa na hovAthI A saMzayamAM tri-AmavaviSaya banata. have niyama che ke bhUtakALuddhi ti tamAvavattAnuddhiH praticivA ghaTamAM trirvavattA no nizcaya karavAmAM tyAM thatuM tritvapAvavA nuM jJAna pratibaMdhaka banata. jethI traNa ja ghaDA' Avo nizcayana thai zakata. paraMtu tri zabdanA kAraNe tuSTatva Adi dharmo jJAnamAMna bhAsavAthI ghaTamAM tritvamAvavattA nI buddhi na thavAthI arthAt tritvamAva ghaTamAM prakAra rUpena bhAsavAthI nizcaya thai zake che.
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ 334 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsanuM tritva dharmano ja vAcaka hovAthI tri zabdamAM niyata viSayanA bodhanI hetutA che ema samajavuM. catur Adi zabdo mATe paNa A rIte samajavuM. jyAre vahu Adi zabdomAM A rIte niyata viSayanA bodhanI hetutA prApta nahIM thAya. jemake 'vahavo ghaTAH' sthaLe ghaTamAM vattutva prakAraka nizcaya hovA chatAM 'pAMca, daza ke vIsa, keTalA ghaDA ?' vigere saMzayo jAgRta thatA hovAthI niyata saMkhyAtmaka viSayanA bodhanI hetutA ahIM saMbhavatI nathI. AthI yogavibhAga (sUtra vibhAga) pakSa batAvyo che. A pakSe uparokta pakSe batAvelI niyamArthatAnI vAta ghaTatI nathI. kemake saMkhyAkAryamAM vahu ane gaLa zabdo svayaM saphaLa thai jatA hovAthI niyama thai zakato nathI. zaMkAH- A banne pakSanuM kathana unmattapralAparUpa che. prathamApakSa upara batAvyuM tema 'saphLyA' ane 'vahugaLap' Ama yogavibhAga karI 'saphLyA' aMzane anvartha gaNAvI pachInA 'vahu-Lam' aMzathI niyama kare che. bIjo pakSa 'vadhu ane gaLa zabdomAM niyata saMkhyAtmaka viSayanA bodhanI hetutAno abhAva hovAthI arthAt vahu ane La zabdo koi cokkasa saMkhyAnA vAcaka na banatA hovAthI niyama karanAro prathama pakSa vyAjabI nathI' ema kahe che. kemake ahIM vahu ane naLa zabdonuM paraspara sAhacarya 'saMgha' ane 'vipulatA' arthanA vAcaka vahu ane La zabdonuM grahaNa nathI thavA detuM. paraMtu A banne pakSa zI rIte vyAjabI kahevAya ? kemake sUtramAM svayaM graMthakAre meva (nAnAtva = anekatva) zabdanuM grahaNa karyuM che. ethI saMkhyAvAcaka vahu ane jaLa zabdonuM ja grahaNa thAya. 'vipulatA' ane 'saMgha' arthanA vAcaka vahu ane jaLa zabdonuM nahIM. Ama iSTa evuM phaLa sUtramAM peva zabdanA grahaNathI ja siddha hovAthI phaLa meLavavA niyamanuM kathana ke bahuTLa zabdonA paraspara sAhacaryanuM kathana anucita gaNAya. samAdhAnaH- uparokta banne pakSo paikI koipaNa pakSe sUtramAM meva zabdanuM grahaNa na karIe to paNa iSTa phaLa meLavI zakAya che. tethI sUtramAM mela zabdanuM grahaNa na karavuM joie. A tAtparyathI banne pakSo kahevAyA che. mATe temanuM kathana anucita nathI. zaMkAH- jo sUtramAM meva zabdanuM grahaNa na karavAnuM hoya to pUrvanuM sUtra ane A sUtra banne maLI 'vahu-LautpatuM sakklyA' AvuM banAvavuM joie. alaga sUtro banAvavA nakAmA che. samAdhAnaH- sAcI vAta che. eka ja sUtra banAvavuM joie evuM ame paNa svIkArIe chIe. AkhuM sUtra ja anyarthatA pakSamAM niyAmaka banaze, emAM zuM vAMdho Ave ? zaMkAH- chatAM sajjA zabdanAM anyarthatA pakSe 'gaNatarI karanAra ' rUpe H Adi zabdonuM grahaNa bhale thAya, paraMtu aThThu Adi zabdonuM grahaNa zI rIte thaze ? kemake vattu vigere zabdo dvArA Adi zabdonI jema gaNatarI thai zakatI nathI.
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.2.40 335 samAdhAnaH- yatra yatra tratva, tatra tatra vadutvam' Ama vaMdutva nI apekSAe tri Adi vyApya che. tethI vadhu vigere zabdo svavAcya vadutva nI apekSAe vyApya tritva Adi dvArA gaNatarI karAvI leze. AthI vadhu vigere zabdo 'gaNatarI karanAra rUpe prApta thavAthI anvarthatAne AzrayI saMkhyAvAcI che ja.A rIte zabdaaMge paNa samajavuM. ruti pratyayAnta ti zabda gaNatarI karavAnI bAbatamAM keTalAM" Ama prazna karanAra zabda hovAthI teno saMkhyAzabdarUpe vyavahAra thai zake che. mA pratyayAntaviyet zabdasthaLe paNa ti zabdanI jema saMkhyAzabdano vyavahAra thai zake che. kAvat, tAva ane patAva vigere zabdasthaLe saMkhyA dvArA gaNatarInA bodhanuM tAtparya hoya tyAre te zabdo gaNatarImAM upayogI evA putva Adi je saMkhyAtva dharmanI apekSAe vyApya evA dharmo, tenAthI viziSTa vastunA bodharUpe saMkhyAvAcaka bane che. ahIMATalI vizeSatA jANavI ke Adi zabdoamuka cokkasa saMkhyArUpa viSenA bodhamAM hetubhUta che. jyAre tAvat Adi zabdo aniyata evI saMkhyApa viSenA bodhamAM hetu che. A pramANe saMdhyA zabdathI niyataaniyata banne prakAranI saMkhyAno saMgraha thato hovAthI vahu--Datya, saMdhyA' AvuM bheguM sUtra banAvIe te badhAne anukULa ja che. paraMtu A vAta dhyAnamAM rAkhavI ke pahelAM niyamavALA pakSe sahyA' A pramANe sUtranA vibhAganI vAta che. Ama tyAM phakta saMkhyA saMjJAno nirdeza thavAthI saMjJA-saMjJIbhAvanI anupatti thAya. anupapattine toDavA saMjJA dvArA saMjJIno AkSepa karavo paDe. saMjJIno AkSepa karavA sUtravibhAga karI saMjJAne sAnvartha gaNAvI che, saMjJA sAvartha gaNAtA "durita: zabda: savAI mati(A) Avo nyAya hovAthI sahya zabdanI AvRtti. svIkAravI paDe che. evI ja rIte "vahuM--hatyanta' AvA bIjA yoga (sUtra)mAM saMkhyA saMjJAnI siddhi mATe nakAmAM pUrvasUtra karatA vAmAntaranI kalpanA karavI paDe, pUrvanA kyA AvA sUtranA uddezyAvacchedaka saMkhyAnakaraNAbhidhAyatva dharmanI apekSAe vyApaka niyatAniyata saMkhyA vAcakatvadharmathI yukta niyatAniyata saMkhyAvAcaka zabdone vize niyAmaka (saMkocaka) evA vaheM--hatyA' sUtranA uddezyAvacchedaka vahu-tvi-tatva-tatvI tamatvadharmanI apekSAe vyApaka evA niyama (saMkoca pAmanAra)'sa' A pUrvasUtranA uddezyAvacchedaka saMkhyAnakaraNAgabhidhAyakatvadharmanI apekSAe vyApya saMkhyAnakaraNatvaviziSTa vehatva abhidhAyakatva Adi dharmathI yukata gaNatarI karavAmAM upayogI banatA vahuM Adi zabdothI atirikI saMkhyAnakaraNaviziSTa pUritra abhidhAyakatva dharmathI yukta mUri Adi zabdone laine saMkoca karavAmAM Ave che, yogavibhAganA kAraNe uttara yogamAM 'sahya' zabdanI anuvRtti levI paDe, vigere ghaNuM gaurava karavuM paDe che. mATe A prathama pakSa AdarI zakAya ema nathI. (A) ekavAra uccArAyelo zabdaeka ja arthanobodhakarAve. prastutamAM sadhyA zabda rAtramAM jo ekajavAra uccArAyelo gaNAya, tote saMjJArUpa eka ja arthane jaNAvI zake, paraMtusAnvardhatAne laine prApta thatAM saMkhyAnakaraNa' bIjA arthane na jaNAvI zake. tethI saMdhyA zabdanI AvRtti karavAnI vAta che.
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bIjA pakSe sAhacaryanuM AlaMbana levAmAM AvyuM che. Adi zabdone te te pradezo (sUtrasthaLo)ne vize grahaNa karavA mATe'saDyA'AvI mahAsaMjJA karavAnA sAmarthyathI vyutpatyarthanuM grahaNa karavAmAM AvyuM che. phakta vyutpatyarthathI vadhu Adi zabdono saMgraha thato nathI, tethI vyutpatyarthane nirapekSa evA arthanuM paNa grahaNa karavAmAM Ave che. vyutpatyartha ane tene nirapekSa artha bannenA bodhane mATe te te dharmAvacchinna (dharmathI yukta) padArtha nirUpita (padArthane lagatI) padamAM vartatI zaktinA jJAnane AdhIna te te dharmAvacchinna padArtha viSayaka be upasthitio (padArthane lagatA be alaga alaga jJAna) zAbdabodha vizeSa pratye alaga-alaga kAraNa bane tema svIkAravuM paDe. tethI aneka prakAranuM kalpanAgaurava Ave. mATe A bIjo pakSa paNa anAdaraNIya ja che. 336 AnA karatA ''tyatu sadyAvat' ane 'vadu-La mere' A pramANe alaga sUtranI sthApanA karavAmAM koi viDaMbanA nathI. tethI sUtrakArazrInI tevA prakAre alaga sUtranI racanA vyAjabI che evuM ame mAnIe chIe. Ama karavAthI 'prakaraNa bheda thAya che' evuM na kahevuM. kemake saMjJAsUtro samApta thai gayA hovAthI ane atidezasUtrono AraMbha thayo hovAthI prakaraNabheda thavAmAM koi vAMdho nathI. zaMkAH- chatAM eka ja pAdamAM be prakAranA adhikAra vyAjabI na gaNAya. OU samAdhAnaH- Avo koi niyama nathI ke eka pAdamAM eka ja prakArano adhikAra hovo joie. ghaNo vistAra karavAthI saryuM / / 40 / / ja-samAse'rthaH / / 24 / / bR.vR. -adhyardhazabdaH kaipratyaye samAse ca vidhAtavye saGkhyAvad bhvti| adhyardhena krItam-adhyardhakam, sacA-hateAzattie: :" (6.4.230) kRti : / adhyarthena pUrveLa zrItam adhyarthazUrvam, atra sakucApUrvaOna liputve zrItArthaghevA: "anAmyaktiH pazup" (6.4.241) kRti lupA ? samAsa kRti bim? ghAtipratyayavitho na mati||4|| sUtrArtha :sUtrasamAsa : pratyaya ke samAsa karavAno prasaMga hoya tyAre ardU zabda saMkhyAvat thAya che. i mAsathAnayo: samAhAra:(A) = -samAsam (sa.E.), tasmin = -samAse| ardhana RSi: = adhyaA: (prAti tat.) adhimartha yasya saH = 31dhyai: (vahu.)| vivaraNa - (1) zaMkAH- 'varSAverasva svare yavaratam 1.2.2'ityAdi sUtromAM 'nimitti-nimittakArya' evo je racanAkrama jovA maLe che, tevo ja racanAkramano nirdeza ahIM paNa hovo joie. mATe sUtra 'adhyarthaH -samAse' banAvavuM joie. (A) 've samAse' Ama vyasta nirdeza ke pachI '-samAsayo:' Ama itaretaradhandhavALo nirdeza karavAmAM iSTa arthanI siddhi thAya che. chatAM gaurava thatuM hovAthI samAhArandvandva karyo che. temAM ja zabda alpesvarI hovAthI teno pUrvamAM prayoga karyo che.
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ 337 1.1.41 samAdhAnaH- hA. paraMtu samAdhya. evA nirdezathI ekamAtrAnuM lAghava thAya che. zaMkA- mAtrAlAghava karavA racanAkramanoM kaMi bhaMga na karAya. samAdhAnaH- kharekhara to nimittapadano niyamA pahelAM ja prayoga karavo joIe." e bhrama che. ghara karI gayelAM e bhramanuM ummulana karavA mATe ja ahIM vyutkamathI nirdeza karyo che. jo ke pracura mAtrAmAM to prayogano pravAha nimitti-nimitta-kArya evo jovA maLe che, chatAM ko'ka sthaLe vyatyamathI prayoga jovA maLe to te geravyAjabI nathI, tevo khyAla ApavA ahIMracanAkamapheravyo che. chatAM sUtrano artha jyAre karavAno hoya tyAre arthane jaNAvatAM vAkyamAM nimittino pUrvamAM karelo prayoga ja saraLatAthI bodha mATe thAya che. AthI bu. vRttimAM nimittivAcaka padano ardhvaryazabdaH Ama pUrvamAM prayoga karyo che. (2) madhyardha zabdane saMkhyAvat gaNAvavAnA phaLarUpe # pratyaya sivAya bIjo koi pratyaya saMbhavato nathI. mATe bu. vRttimAM pratyaye Ama lakhyuM che. jemAM saMkSepa karavAmAM Ave tene samAsa kahevAya. arthAt vivakSita arthane jaNAvatA savibhakitaka pado enA e ja arthane jaNAvatA hovA chatAM jemAM adazya vibhakitavALA karI TUMkAvavAmAM Ave che, tene samAsa kahevAya che. athavA be ke bethI adhika padonuM jemAM ekIkaraNa karavAmAM Ave che, tene samAsa kahevAya che. athavA AkhAakhaMDa nAmane AzrayIne jemAM vibhaktinolopanathI thayo evo madhyamAM vartatAvibhaktizUnya nAmono samudAya, tene samAsa kahevAya. Ama 5 pratyaya ane samAsa karavAno prasaMga hoya tyAre madhya zabda saMgAvat thAya che. (3) sUtramAM -samAre pada che. teno artha " pratyaya ke samAsa kare chate' evona karavo. kAraNa ke pratyaya ke samAsa jo thaI ja gayo hoya to kaththaI zabdane saMkhyAvat karavAnuM prayojana rahetuM na hovAthI prastutasUtra nirarthaka TharavAnI Apatti Avaze. have jo sUtrane sArthaka mAnazo to sUtranuM tAtparya to e che ke 'ayyardha zabdane saMkhyAvat karavA dvArA tene 4 pratyaya ke samAsa thAya.' teno matalaba e thayo ke va pratyaya ke samAsa hajA thayo nathI. jo va pratyaya ke samAsa na thayo hoya to -samAre no artha " pratyaya ke samAsa kare chate" evo zI rIte thaI zake? mATe samAre no artha ' pratyaya ke samAsanI bhAvimAM prApti hote chate' evo karavo. e artha sUcavavA khU. vRttimAM vihite zabdane badale vidhAtaLe no prayoga karyo che. je taratamAM thanAra hoya tene vidhAtavya kahevAya. Azaya e che ke koipaNa vidhAna prayoktA dvArA karAtA pahelA te tenI icchAno viSaya bane che. jo vidhAna icchAno viSaya bane to pAchaLathI te kRtino viSaya bane. tethI vidhArca eTale hAla vidhAna karavAnI icchAno viSaya ane pAchaLathI avazya vidhAna karAnAra.
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ 338 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana (4) daSTAMta - (i) madhyam | (ii) madhyarthazUrpaNa adhyardhana krItam adhyardhena zUrpaNa krItam jasadbhA-hateza06.4.zarU' - adhvarya+4+ sika taththA samAje rU.2.22'ayyarthasUrya : amo 2.4.17 ayyartha + | mUH te 6.4.250' akhajUrva + | jamAnAvo. 2.4.46' - adhyakam | nA0i 6.4.242" -marpazU + fe ata: camo 2.4.17' -adhdharva + am samAna ramo94.46' -adhyagUrva madhyam sthaLe madhya zabda A sUtrathI saMkhyAvat thayo, mATe tene saMdhyA-hateza' sUtrathI pratyaya thai zakyo che. tathA madhyarpazU sthaLe zabdane adhyana na zatam arthamAM taddhitanA pratyayano viSaya hote chate A sUtrathI te saMkhyAvat gaNAtA teno ahaM arthamAM dvigusamAsa thayo che. tyArabAda [ pratyaya thatA dvigusamAsa aI arthamAM thayo hovAthI 'manAdi: tun 6.4.246' sUtrathI pratyayano lopa thayo che. (5) pratyaya ane samAsanA viSayamAM ja adhvarya zabda saMkhyAvat thAya evuM kema? dhA, vRtva vigere pratyayanA viSayamAM ayyardha zabda saMkhyAvat nathI thato mATe tema kahyuM che. (6) zaMkA- jema eka, be, traNa, cAra vigere gaNI zakAya che tema eka, doDha, be, aDhI vigere paNa dhArAbaddha rIte gaNI zakAya che. tethI dim vigere sthaLe jema saMkhyAvat rUpe atideza (kathana) karyA vinA paNa va pratyaya thAya che, tema madhyartha sthaLe paNa thaI zakaze. tethI A sUtrathI madhyane saMkhyAtideza karavo vyartha che. samAdhAnaH- bhale A sUtrathI saMkhyAtideza karyA vinA paNa arthazabdasaMkhyAvAcaka gaNAya. chatAM tene ghA, vRtva vigere pratyaya utpanna thAya te mATe sUtramAM 'samAsa' AvuM nimittavAcaka pada mUkI niyaMtraNa karavuM jarUrI che. have jo '-samAse' ATaluM ja sUtra banAvavAmAM Ave to pUrvasUtrathI vahu ane TLa zabdonI anuvRtti AvavAthI vadhu ane jaLa zabdone pratyaya ane samAsa karavAnA viSayamAM ja saMkhyAvAcasva prApta thAya, athavAA pachInA 'ardhapUrvaka pUraLa:' sUtramAM 'samAre' nI anuvRtti javAthI sarSaparza Adi zabdone pratyaya ane samAsa karavAnA viSayamAM ja saMkhyAvAcakatva prApta thAya, paraMtu A banne sthaLe ghA, vRtva Adi karavAnA avasare saMkhyAvAcakatva prApta na thai zake, jethI avyAmi Ave. tethI A avyAmine dUra karavA 3Sya zabdathI yuktaka-samAsedhya. AvuM sUtra banAvavuM jarUrI che. rAMkA - chatAM ane samAsa sivAyanA kAryo na thAvaevA niyamarUpa arthane mATe A sUtra bhale thAya, paNa A sUtra vidhyarthaka to na ja thai zake.
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.1.41 [339 samAdhAnaH- evuM nathI. ardha zabda be bhAge vaheMcAtI vastunA bIjA samAna aMzane vAcya rUpe jaNAve che ane te aMza avayavasvarUpa hovAthI praveza vigere zabdonI jema garpa zabda paNa avayavavAcI ja bane. te kaI zabdano 'adhyArUDham I smi' AvA arthamAM bahuvrIhisamAsa karavAmAM AvatA adhyarthazabda samAna evA dvitIya aMzathI sahita tva, ddhitva, tri Adi saMkhyAthI viziSTa evA arthane yaugikazaktithI (vyutpattithI) ja jaNAvavAne samartha bane che, rUDhizaktithI nahIM. saMkhyAne lagatA kAryomAM saMkhyAvAcaka pada te ja akRtrima saMkhyAne grahaNa kare, jemAM yaugika artha ghaTato hoya ke na hoya, paNa kyartha avazya ghaTamAna thato hoya. jemake , di, tri vigere zabdo saMkhyArUpe stra tva, diva, tritva ne grahaNa kare che. Ama madhyartha zabda akRtrima saMkhyAne viSe stra nahovAthI te saMkhyAvAcakana banI zakatA pratyaya ane samAsarUpa ISTasiddhine mATe tene saMkhyAvAcaka rUpe gaNAvavA A sUtranI vidhyarthatA svIkAravI jarUrI che. buddhizALIo A vAtane potAnI matithI vicAre. bIjA keTalAkano evo Agraha che ke Adi zabdonI jema ayyarSa zabda paNa cokkasa saMkhyAthI viziSTa padArthathI nirUpita evI rUDhizaktithI ane yaugikazaktithI yukta che." athavA to te te sUtrasthaLe saMkhyAvAcaka pada rUDhithI cokkasa padArthane jaNAvanArI evI ja akRtrima saMkhyAne grahaNa kare che, A mata svIkArato nathI evuM mAnavuM paDe. A bIjI vAta mujaba dhyazabdane vize saMkhyA saMjJA vinA ja saMkhyAne lagatA kAryo thaI jaze, tethI A sUtra jarUrI nahIM rahe. pAchuM AmanA mate paNa A sUtra niyamArthakarUpe to jarUrI kharuM jate A pramANe - te te sUtranA kyA zabda dvArA gaSya zabdathI pratipAgha evA arthanA vAcaka sArSa, ardhasahita vigere zabdonuM paNa grahaNa thavAthI temane pratyaya vigere na thAya te mATe 'saMgeya padArthanA aMzanA vAcaka zabdane jo saMkhyAne lagatA kAryo thAya to te madhyardha zabdane ja thAya" A pramANe vidhyarthaka rUpe nakAmAM A sUtra dvArA niyama karavAmAM Ave che. have A niyama kambazabdasaMkhyAlaMka thAya che AvA arthavALuM aMN:' ATaluM ja sUtrabanAvavAdhArA paNa karavo zakya che ane vA-samAsa zabdane grahaNa karavAthI vAkyabhedane AzrayI bIjo niyama karavAmAM Ave che, te A pramANe - "gaI.' A pramANe vAkyabhedane laIne prApta thato prathama yoga (sUtra) gadhvarya zabda saMkhyAsaMzaka thAya che? A arthane jaNAve che. tyAra pachI 'vasamAre' Avo bIjo yoga bane. jemAM prathama yogathI ayyarthazabda anuvarte che ane teno artha pratyaya ane samAsa karavAnA viSayamAM madhyarthazabda saMkhyA saMjJaka thAya che Avo thAya. have ardha zabdane A saMkhyA saMjJA bIjA yoga vinA paNa pratyaya ane samAsanA viSayamAM prathama yogathI ja siddha hatI, tethI vAkyabheda nakAmo kare che. mATe tenA dvArA pharI niyama karAya che ke 'maM zabdane jo saMkhyA saMjJA thAya to te ja pratyaya ane samAsa thavAnA viSayamAM ja thAya, anyathA nahIM tethI ghA, vRtva Adi pratyayo MI zabdane te saMkhyAvAcaka pena gaNAvAthI thai zakatA nathI.
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane = paraMtu A matamAM trayo mALA yasya trimA:, cattAro mA yasya = caturmAnta: A krame banatA trimALa, caturmuLa Adi zabdo paNa saMkhyAvAcaka banavAnI Apatti Ave A vAta vicAravI joie. kemake A mate trimA Adi zabdo paNa rUDhizakti ane yogazaktithI yukta gaNAze athavA rUDhizaktithI yukta evI ja akRtrima saMkhyAnuM grahaNa karavAno Agraha nathI rakhAto / / 42 / / 340 addhapUrvaka pUraLa: / / 2425 kapratyaye bR.vR.-samAsAvayavabhUte pade pUrvapadamuttarapadaM ceti prasiddhiH, arddhapUrvapadaH pUraNapratyayAntaH zabdaH samAse ca vidhAtavye saMkhyAvadbhavati / ardhapaJcamakam, ardhapaJcamazUrpam / / 42 / / sUtrArtha : : ardha jemAM pUrvapada hoya ane pUraNapratyayAnta zabda jemAM uttarapada hoya, te nAma ja pratyaya ke samAsa karavAno prasaMga hoya tyAre saMkhyAvat thAya che. sUtrasamAsa :- pUrva ca tatvavuM = = pUrvapalam (varSa.)| arjum ti pUrvapad yasmin sa = ardhapUrvapadH (vahu.)| vivaraNa - (1) zaMkAH- sUtrakAra 'arthAt pUraH ' evuM sUtra banAvata to lAghava thAta. tevuM sUtra banAvatA 'pannumyA nirviSTe parasya 7.4.204' paribhASAthI 'ardha zabdathI avyavahita paramAM rahelA pUraNa pratyayAnta zabda saMkhyAvat thAya che' Avo artha prApta thAta. tethI ardhapakrama yatra tavuM = ardhapazcamam ane ardhapagramena Itam e arthamAM samAsa pAmela ardhapazcama no ghaTaka pannuma zabda saMkhyAvat thavAthI va pratyaya ke samAsa thai zakata. samAdhAnaH- tame kahyuM tema ardhapagramena RItam arthamAM ardhapagrama zabda samAsa pAmelo hovAthI, teno ghaTaka padmama zabda saMkhyAvas thatA tene pratyaya ke samAsa thavAthI kramazaH ardhapazcamam, ardhapagramazUrpam evA yathArtha prayoga siddha thai zakata. paraMtu ardhana padmamena zrItam arthamAM va pratyaya ke samAsa karavAmAM vAMdho Avata. kAraNake tyAM arjena pazcamena e rIte vajjana zabda samAsano anavayava hovA chatAM saMkhyAvas thatA pazcamam, padmamajUrvam evA aniSTa prayoga thavAthI ativyAsi^ doSa Avata, mATe 'arthAt pUraLaH ' sUtra banAvavuM yogya nathI. kharUM kahIe to 'ardhAt pUraI: '(B) AvuM sUtra banAvIe to ardhapazcama Avo samAsa thavA chatAM ya phakta pazcama zabda ja saMkhyAvat thAya. tethI krItArthaka ja pratyaya JarSapadmama zabdathI paramAM utpanna na thai zakavAno paNa doSa Ave. tethI (i) ardhapadmamam ane (ii) ardhapadyamacUrvam evA yathArthaprayoga paNa siddha nahIM thai zake. te kramazaH A rIte - (A) alakSyamAM lakSaNanuM javuM te ativyApti doSa che. (B) sarSa thI paramAM rahela pUraNa pratyayAMta nAma saMkhyAvat thAya che.
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6.6.42 341 (i) taSThita pratyayano evo svabhAva che ke je arthane uddezIne tenuM vidhAna karAya, tenA vAcaka zabdathI te pratyaya thAya, zabdaghaTakathI nahIM. jemake - rAnapuruSasthApatyam, ahIM apatyaarthaka taddhitano rUm (F) pratyaya rAnapuruSa ne uddezIne hovAthI tene thaze, avayavabhUta puruSa ne nahIM. jo puruSa ne e pratyaya thato hota to tenA AdyasvaranI vRddhi thatA rAnapoSiH evo aniSTa prayoga thAta. paraMtu rAnapuruSa ne e pratyaya thato hovAthI rAnapuruSiH evo iSTaprayoga thAya che. zaMkA:- 'rAnapuruSasva apatyam' arthamAM apatya arthaka taddhitapratyaya rAnan + utpuruSa + si avasthAmAM samAsathI niSpanna thayelA rAnapuruSa zabdanA ghaTaka (avayava) puruSa zabdane utpanna thavAnI Apatti je apAya che te barAbara nathI. kemake SaSTayanta zabdane ja pratyayanI utpatti thAya che. SaSThI vibhakti rAnapuruSa zabdathI paramAM utpanna thai che mATe rAnapuruSa A Akho samudAya SaSTayanta gaNAya, phakta puruSa zabda nahIM. puruSa zabdane to samAsa thatA pUrve je tenI prathamA vibhaktino lopa thayelo tenI 'pratyayope'Si pratyayanakSanuM hArya vijJAyate (A) nyAya mujaba upasthiti mAnI prathamAnta rUpe gaNI zakAya che. paraMtu prastutamAM apatya arthamAM tandrita pratyaya utpanna thavAnA avasare prathamAnta puruSaH pada jarAya upayogamAM AvatuM nathI. samAdhAnaH- samAsa jema prathamA, dvitIyAdi vibhartyanta padono prathamAnta padanI sAthe thAya che, tema te pariniSThita vibhaktyanta padanI sAthe paNa thAya che. arthAt jema rAjJa: puruSa: = rAnapuruSa: Ama prathamAnta puruSa: padanI sAthe samAsa thai pachI tasya = rAnapuruSasya Ama SaSThacanta prayoga thAya, tema samAsa thayA pachI puruSa zabdane je vibhakti lAgavAnI hoya te vibhaktine laine ja sIdho rAjJa: puruSasva = rAnapuruSasya Ama paNa samAsa thai SaSThayanta prayoga thai zake che. eTale ke pahelethI ja alaukika vigrahamAM rAnan + haspuruSa + has Ama puruSa zabdane pariniSThita evI SaSThI vibhakti lagADI samAsa karavAmAM AvatA'peArthe rU.2.8'sUtrathI SaSThIno lopa thatAM 'pratyayanopeDapi ' nyAyathI puruSa zabdane apatyArthaka pratyaya thavAmAM SaSThInA s pratyayanuM anusaMdhAna thavAthI puruSa zabda SaSThayanta gaNAya. tethI rAnapuruSa zabdanA ghaTaka puruSa zabdane apatyaarthaka pratyaya lAgato aTakAvavo kaThina che. samAsa thayA pachI sAmAsika padane bIjA padArthanI sAthe anvaya pAmavA mATe je navI vibhakti utpanna thAya tene parinizcita vibhakti kahevAya. siddhAntanA hisAbe to samudAyAtmaka rAnapuruSa zabdane ja pratyaya thAya tethI tenA AdyasvaranI ja vRddhi thatA rAnapuruvi: Avo iSTaprayoga siddha thAya. tevI ja rIte prastutamAM ardhapazcamena RItam Ama ItArtha nI sAthe anvaya pAmanAra ardhapagrama zabdane ja dda pratyaya utpanna thAya te vyAjabI gaNAya. paraMtu 'arthAt pUraLa:' AvuM sUtra banAvIe to phakta paRRma zabda saMkhyAvat gaNAtA sA-'tetha0 rU.1.rU0' sUtranA uddezya rUpa sabbA zabdathI ardhapazcama A Akho samudAya grahaNa karavo zakya na bane ane je pUraNa pratyayAnta pazcama Adi zabdo che te ja te zabdathI grahaNane yogya bane che. paraMtu te va pratyayanI utpattine yogya nathI. AthI samudAyane (ardhapakrama ne) va pratyayanI utpatti AkAza -kusuma samAna (asat) samajavI. (A) pratyayano lopa thavA chatAM tenI vidyamAnatA mAnI tannimittaka kArya thai zake che.
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ 342 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana evI rIte ardhapagra: zu: zItam A arthamAM saDyA sahAre rU.2.26' sUtrathI Izcamana Avo samAsa ITa hovA chatAM paNa siddha nahIM thaI zake te A pramANe - koipaNa samAsa be zabdo vacce kALe nAmanuM sAmarthya vartatuM hoya to ja thAya che. aikArba eTale svaparyAdhirAditatva, nirUpatanirUpataSi vivAditatva ane svahiprayo viSavIpUtavidhivaratva A traNa saMbaMdhathI zaktinuM viziSTatva. rAnapuruSa sthaLe zakti tarIke rAkhavAvacchinnADApArthanirUpatararUi (zakya evA rAjA padArthathI nirUpita padamAM vartatI zakti)ne laIne lakSaNano samanvaya thAya che. jemake rAjatvathI avacchinna (yukta) rAjApadArthathI nirUpita zaktinuM paryApti-adhikaraNaA) rAga zabda che ane tenuM ghaTitatva rAnapuruSa zabdamAM che. arthAt rAnapuruSa zabdAnanuM aMzathI ghaDAyo che, evI rIte rAjatva dharmathI yukta rAjApadArthathI nirUpita zaktinA nirUpaka vivakSita puruSanika puruSatva dharmathI yukta puruSa padArthathI nirUpita zaktinuM paryAptadhikaraNa puruSa zabda che ane tenuM ghaTitatva rAnapurA zabdamAM che. eTale ke rAnapuruSa zabda puruSa zabdathI paNa ghaDAyo che ane rAjatvadharmathI yukta rAjApadArthathI nirUpata zaktinA graha (bodha)thI prayojya (thato) je rAjasaMbaMdhitAvAn puruSathI nirUpita zaktiviSayaka graha, tenA viSaya evA rAjapuruSa padArthathI nirUpita zaktinI paryAdhikaraNatA paNa rAnapuruSa zabdamAM che. tethI A traNe saMbaMdhathI zaktinuM vaiziSya rAnapuruSa zabdamAM AvatA tyAM aikArya varte che. AvA prakAranuM kArya sAmAsikapadamAM vartatA ja pacatta rAnan + e prathamAnta puruSa + si nI sAthe pa tnIone rU.2.76' sUtrathI samAsa pAme che. dareka samAsa sthaLe AvA aikArba sAmarthyanuM vartavuM Avazyaka che. prastutamAM ardhapagna: zUrve zItam arthamAM saMdhyA samAhare 50 rU..59' sUtrathI samAsa karavo ISTa che ane te sUI zabdanI sAthe saMkhyAvAcaka zabdano thAya che. tethI rAnapuruSa Adi zabdonI jema ahIM paNa te banne samudAyagata aikArba vartavuM joIe. paraMtu gat pUra?' AvA prastuta sUtrathI gartapazcama zabdanA ghaTaka pUraNa pratyayAnta phakta pacama zabda ja saMkhyAvAcaka gaNAtA garvapasamasUryam samAsa saMbhavato nathI. te A pramANe - phakta pajhama zabda ja saMkhyAvat bane to teno ja paravartI sUI zabdanI sAthe samAsa thaze ane te pazU svarUpa samudAyamAM zUrpatvathI yukta supaDA padArthathI nirUpita zaktinA paryAdhikaraNa evA sUrNa zabdanuM ghaTitatva hovA chatAM paNa temAM zUtvidharmathI yukta supaDA padArthathI nirUpita zaktinA nirUpaka bIjA ardhapaMcamatva dharmathI yukta ardhapaMcama (sADAcAra) padArthathI nirUpita zaktinA paryAdhikaraNa ardhapagrama zabdanuM ghaTitatva tathA zUrpatva dharmathI yukta supaDApadArthathI nirUpita zaktinA graha(bodha)thI prayojya (thato) je addhapaMcama (sADAcAra) sUpaDA padArthathI nirUpita evI zakti viSayaka graha, tenA viSaya evA addhapaMcamatvadharmathI viziSTa zUtvi dharmathI yukta sADAcAra supaDA padArtha nirUpita zaktinI paryAdhikaraNatAnI vidyamAnatA prApta nathI thatI. tethI ahIM aikArbano viraha spaSTa che. (A) paryAdhikaraNa tarIke akhaMDa adhikaraNa ja levAya, AMzika adhikaraNa nahIM.
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.1.42 (343 zaMkA - chatAM paccamapUrva samudAyamAM zUrpatvathI yukta sUpaDAthI nirUpita zaktinA paryAdhikaraNa pUrva zabdanA ghaTitatvanI jema supaDAthI nirUpita zakitathI itara paMcamatvathI yukta paMcama padArtha nirUpita zaktinA paryAyadhikaraNa pakzana zabda ghaTitatva ane sUpaDA padArtha nirUpita zaktinA graha (bodha) thI thato je pAMca sUpaDA padArthathI nirUpita evI zakitaviSayaka grahanA vidhyabhUta pAMca sUpaDA padArthathI nirUpita zaktinI paryAvRdhikaraNatA paNa hovAthI aukAA che ja. TUMkamAM kahevuM hoya to bhale ahIM martapazcamazrvane lagatuM aikArbana hoya, paraMtu pazcamazne lagatuM aikArba to che ja. samAdhAna garlagnamasUpa samudAyamAM vartatI 'sADAcAra sUpaDA' padArthathI nirUpita zakti ja prastutamAM saddhapazcamapUrva ke ardhapagnama zabdanA arthathI nirUpita zakitanA grahathI prayo" evA grahanI viSaya bane che, pAMca sUpaDA' rUpa padArthathI nirUpita zakti nahIM. AthI aikArma mATe apekSita trIjA saMbaMdhano meLa na paDavAthI pajhamajUrva samudAyamAM aikArNa prApta thatuM nathI. abhyapatyavAdane vize paNa parAmazU Ama samAsa thavA chatAM paNa ardhapagnamasUI samudAyathIsthAdi vibhaktinA asaMbhavano doSa Avaze. te A pramANe - hAla phakta pacama zabda saMkhyAvat banavAthI pacIzu samAsasaMzaka banatA martapazcamacUrNa samUhamAM samAsasaMjJaka martapazcama ane pazcamazu zabdo aMtaH praveza pAmyA che. samUhAtmaka martapazcamazUI zabda to kemeya karIne samAsasaMzaka nathI banato. AthI te samUhamAM arthavattA (sArthakatA) no abhAva hovAthI dhAtuvima0i 2..27' sUtrathI tene nAmasaMjJA na thai zakatA sthAdi vibhakti utpanna nathI thai zakatI. nAmasaMjJAnA te sUtramAM artha zabdathI abhidheya (vA) evo artha grahaNa karAya che ane svArtha dravyAdi4) svarUpa te samAsa na pAmelA ghaTa, pada Adi zabdo dvArA ane samAsa pAmela rAnapuruSaAdi zabdo dvArA pratIta thAya che. samAsamAM viziSTa arthathI nirUpata zakti je zAbdiko dvArA svIkArAya che te potAnA jJAnane dvAra (vyApAra) rUpe karIne arthanA jJAnamAM pravarte che. arthAt zakti svakIya jJAna dvArA arthanA bodhamAM vaparAya che Avo siddhAnta che. prastutamAM garvapazcama zabda sAmAsika zabda nathI. tethI te rAnapurUSa Adi zabdanI jema samAsAdi vRttine vyApya evI viziSTa arthathI nirUpata zaktithIyukta thato nathI tathA zaktigrAhaka ('ApanIA arthamAM zakti che" ema zaktino bodhakarAvanAra) tevA prakAranA kozAdino paNa abhAva hovAthI ghaTa, pada Adi zabdonI jemate koipaNa zaktithI yukta thato nathI. AthI tyAM vartato athabhAvane vyApya evI zaktino abhAva potAnA jJAna dvArA arthabhAvano bodha (anumAna) karAvato arthabhAvane vyApaka evA nAmasaMjJAnA abhAvane paNa jaNAve che. AmanAmasaMjJA rahita nartapama zabda (A) A svArtha, dravyAdi zuM che te 1.1.27' sUtranA vivaraNamAM juo. (B) zaktigrahaM vyAkaraNopamAnakozA''ptavAkyAd vyvhaartshc| vAkyasya zeSAdvivRtervadanti sAnidhyata: siddhapadasya vRddhaaH||
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ 344 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsanaM potAthI paramAM syAdi pratyayone utpanna karAvavAmAM zI rIte samartha thAya ? A vAta buddhizALIoe jhINavaTathI vicAravI joie. Ama 'arhAt pUraLa 'AvI prastuta sUtranI racanAnI vAta UDI jAya che. zaMkAH- 'ardhapUrvapaTH pUra:' AvA prastutasUtramAM aApUrvavavaH zabdano je 'ardra zabda che pUrvapada jene' Avo artha thAya che, te jo ochA zabdomAM rajU thAya to lAghava thatuM hovAthI tenI upekSA na karavI joie. 'aApUrva pUraLa: ' AvuM A sUtra banAvIe to paNa vyAkaraNazAstramAM moTAbhAge zabdone ja te te sUtra dvArA atideza thatA hovAthI saMkhyAvano atideza paNa zabdone ja thavAthI sUtranA pUrva zabdathI zabdAtmaka ja pUrva grahaNa thaze. tethI pavaeN zabdathI ghaTita 'adghapUrvavarH pUraLaH' AvA prastuta sUtrathI jema 'ardU zabda che pUrvapada rUpe jene' Avo artha prApta thAya che, tema 'aApUrvaH pUraLa:' A rIte racelAM prastuta sUtrathI paNa 'adgha che pUrvazabda rUpe jene' Avo artha ja prApta thavAthI aApazcama Adi zabdone AvA laghusUtrathI paNa saMkhyAvat no atideza thai zakato hovAthI zA mATe tenI upekSA karavAmAM Ave che ? samAdhAnaH- jo A sUtra'mardrapUrvaH pUraLaH 'AvuM banAvIe to arnDa zabdathI paramAM vartatA pUraNa pratyayAnta pannuma Adi zabdone ja saMkhyAvatno atideza thAya, samagra aApagrama zabdane nahIM. tethI 'marttat pUraLa: ' AvuM A sUtra banAvavAnA pakSanI jema A pakSe paNa samagra arrapannuma zabdane va pratyaya ane samAsa siddha na thai zakavAthI avyApti Avaze ane advaina pazcamena zrItam vigere arthamAM samAsano avayava na hoya evA paNa pazcama Adino saMkhyAvat rUpe atideza thavAthI pratyaya ane samAsa thavAnI prApti AvatA ativyApti doSa AvI paDe. tethI 'arhapUrvaH pUraLaH ' AvI A sUtranI racanAnI vAta upekSA karAya che. zaMkAH- tame avyApti ane ativyApti doSa batAvIne 'adghAMt pUraLa:' ane 'arNapUrva: pUraLaH' A banne rItanI racanAno upahAsa karyo, paraMtu sUkSmatAthI vicAratA A banne doSa ahIM TakI zakatA nathI. te A pramANe - 'anAmyio ghenoH 6.1.34', 'brAhmaLAdA 6.1.rU' ityAdi sUtramAM anAmyiH Ama paMcamI vibhaktino nirdeza karI dhenu zabdane pratyayanuM vidhAna karyuM che. tyAM tame kahyAM mujaba 'padmamyA nirdiSTa parastha 7.4.204' paribhASA pramANe vyavasthA karI mana thI paramAM rahelA vyavahita (AMtarAvALA) dhenu zabdane pratyaya nathI karyo, paraMtu jyAM pratyayanuM vidhAna karavAnuM che tyAM sudhIno zabda sUtranA uddezyarUpe hovAthI anadhenu rUpa samAsAtmaka samudAyane ja pratyaya karyo che, tethI ja samudAyane pratyayanI utpatti thatA tenA AdyasvaranI vRddhi thatA AnapenaviH prayoga vyAjabI gaNAya che. anyathA dhenu nA AdyasvaranI vRddhi thatA anapenaviH Avo aniSTa prayoga thAta. tevI ja rIte 'arthAt pUraLaH' AvuM A sUtra banAvIe to paNa 'padmamyA nirvire paramya 7.4.204' paribhASAnA baLathI arju zabdathI paramAM rahelo vyavahita pUraNa pratyayAnta zabda jo A sUtranA uddezyarUpe dUra karAto
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.1.42 345 hoya to bhale karAto, paraMtu saMkhyAvat tarIkenA atidezanI uddezyatA aApazcama Adi samudAyathI dUra karavAmAM Ave te yukta nathI. AthI garttapannuma Adi samudAya saMkhyAvat rUpe iSTa hovAthI temane ru pratyaya ane samAsa koi aTakAyata vinA siddha thaze. tethI avyApti nahIM Ave. evI rIte arju zabdathI paramAM rahelA samAsanA avayava na hoya tevA pannuma Adi zabdone saMkhyAvat rUpe gaNAvAnI ativyApti paNa saMbhavatI nathI. te A rIte - vRttinA ghaTaka (aMza) evA aDhuM zabdathI paramAM rahelA pakSama Adi zabdone saMkhyAvat rUpe gaNI ja pratyaya ke samAsa tamAre vidhAnanA lakSya rUpe che. temAM taddhitanA pratyayanI tenA arthathI nirUpita anvayitAnA avacchedaka dharmathI yukta bIjA arthanI vAcakatAnA paryAdhikaraNa (akhaMDa adhikaraNa) evA akhaMDa zabdathI ja utpatti thAya che. arthAt taddhitano pratyaya tenA arthanI sAthe anvaya pAmanAra bIjA arthanI OU vAcaka akhaMDa prakRtithI ja utpanna thAya che, A pramANe pUrve batAvelA siddhAntAnusAre ardU zabda ane puraNa pratyayAnta zabda jyAre samAsarahita dazAmAM hoya tyAre ja pratyayanA arthanI sAthe anvaya pAmanAra 'ardhyatvathI viziSTa paMcamatva' rUpa arthanuM vAcaka koipaNa nAma na hovAthI ja pratyaya sutarAM utpanna na thAya. samAsa paNa hamaNAM ja upara kahyAM pramANe samAsasaMjJaka padane AzrayIne aikArthI vartatuM hoya to ja thAya che. prastutamAM phakta pannuma Adi zabdo ja saMkhyAvat banatA hovAthI mAtra temano ja zUrpa vigere padAntaranI sAthe samAsa karavAno rahe. aikArthInI ghaTaka evI 'paMcama' Adi arthathI nirUpita zaktinA graha (bodha)thI prayojya (thatA) grahanA viSayabhUta 'ardhapaMcamasupaDuM' arthathI nirUpita zaktinA paryAdhikaraNatAno arju zabdathI aghaTita pannumazUrpa Adi zabdone vize viraha hovAthI aikArthyano abhAva hovAthI samAsa paNa nahIM thAya. tethI ativyApti paNa nathI AvatI. evI rIte AcAryazrIe avayavI vAcaka zabdanI sAthe avayavavAcaka zabdano samAsa karavAnI icchAthI apara, adhara, uttara zabdonI jema pUrva zabdano paNa 'pUrvAparAdharottaramaminnenAMzinA rU.1.62' A samAsa vidhAyaka sUtramAM praveza karAvI spaSTapaNe pUrva zabdanI avayavarUpe vAcakatA svIkArI che. koSamAM paNa pUrva zabdanI avayavarUpe vAcakatA pratIta thAya che. tethI te mArgane anusarIne 'aApUrvaH pUraH ' AvuM A sUtra banAvavAnuM kahenAranA pakSe 'arju zabda che pUrvano Adya avayava jeno, evuM pUraNa pratyayAnta nAma saMkhyAvat thAya che' Avo artha karI zakAtA jema 'ardhapUrvaparaH pUraLa: 'AvA A sUtramAM avyApti-ativyApti doSa nathI AvatA, tema A pakSe paNa te doSa nahIM Ave. Ama 'arthAt pUraLaH ' ane 'apUrvaH pUraLa:' A banne mAtrAlAghava yukta sUtra racanAonI upekSA kema karavAmAM Ave che ? samAdhAnaH- 'taddhitano pratyaya potAnA arthanI sAthe anvaya pAmanAra arthanA vAcaka akhaMDa nAmane AzrayIne ja utpanna thAya che' A vAta tamane ane amane bannene mAnya che. tyAM manaSenu arthane uddezIne g (6)
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ 346 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana pratyaya thato hovAthI anna ane ghenu zabdano jo samAsa na karavAmAM Ave to anadhenu evA viziSTa arthanuM vAcaka nAma anupalabhya thavAthI, 'anAvimyo0 6.2.34'ityAdi sUtrathI thato taSThita pratyaya anicchAe paNa anadhenusamAsAtmaka zabda samudAyathI ja karavo paDaze. AthI tyAM pratyayanI uddezyatA anAvimyaH A paMcamyanta padathI jaNAtA JaJa Adi zabdathI ghaTita anadhenu vigere samudita zabdane vize ja vyAjabI gaNAya che. Y jyAM sUtramAM paMcamI vibhaktithI ullekhita nAmane lIdhA vinA sUtrakArya thavAmAM koi bAdha na hoya, tyAM paMcamyanta nAma bheguM levAnI jarUra nathI. jemake - 'pavAr yuzvimantyavAye0 rU.2.2' sUtramAM pavat ema paMcamI vibhakti hovA chatAM pada + yudhvar ke pada + samar, ema samudAyano va ke nas Adeza nathI thato, paraMtu mAtra yubal ke ambhar no thAya che. 'tRtIyAntAt pUrvAvaruM yone 1.4.rU' sUtramAM tRtIyAMta nAma + pUrva ke avara nAma sarvAdi saMjJAnA niSedhane nathI pAmatuM. paraMtu tRtIyAMta nAmathI paramAM rahela pUrva ke avara nAma sarvAdi saMjJAnA niSedhane pAme che. (paraMparAe sUtranI uddezyatA paMcamyanta padathI jaNAtA zabdane vize paNa Ave che e vAta alaga thai.) tema prastutamAM paNa 'arthAt pUraLa:' sUtra banAvazo to ardha sahita pannuma vigere nAma saMkhyAvat na thatA vajrama vigere zabda ja saMkhyAvat thaze. mATe te rItanI sUtraracanA upekSAya che. zaMkAH- jo kevaLa pannuma vigere zabda saMkhyAvat thAya to ja pratyaya ke samAsa e banne sUtrakArya na thavA rUpa Apatti pUrve tame Apela. Ama paMcamI vibhaktithI ullekhita JarSa nAmane bheguM lIdhA vinA mAtra pannuma zabdathI sUtrakArya bAdhita thatuM hovAthI prastuta 'arthAt pUraLa:' sUtra vyartha banata. tethI 'avibhyo thenoH' sUtranI jema ahIM paNa arthapazcama e samudAyane sUkArya thavAthI te saMkhyAvat thaze, pazcama nahIM. lakSyamAM lakSaNanuM na javuM te avyApti doSa che. ( samAdhAnaH- tamArI vAta Ama to sAcI che, paraMtu 'arthAt pUraLaH' sUtra banAvIe to spaSTapaNe tarata khyAla nathI Avato ke 'saMkhyAvat' pazcama thAya ke ardhapagrama thAya. tyAM koipaNa vyakti pahelAM to pUraNa pratyayAnta kevaLa padmama vigere zabdane saMkhyAvattvano atideza kare. paraMtu taddhitapratyayanA tAdaza svabhAvathI ja pratyayanI anutpatti tathA aikAryanA virahamAM samAsanI anutpattino bodha thatA padmama vigeremAM saMkhyAvattvano atideza niSphaLa thavAthI sUtra vyartha thatuM jaNAze. tethI 'anAvimyo ghenoH'sUtranuM anusaMdhAna karI te sUtravat ahIM samudAyAtmaka arthapazcama vigerene atideza karavA mAMge che, pannuma ne nahIM, e tAtparya upara Avaze. Ama ATaATalAM anusaMdhAno pachI sUtrArthano bodha thato hovAthI tevuM sUtra na banAvatA tarata ja spaSTa arthane jaNAve tevuM 'ardhapUrvavavaH pUraLaH' sUtra ja banAvavuM ucita che. AthI ja vArSikakAre paNa 'addhapUrvavarH pUraNapratyayAntaH ' AvuM kathana ja karyuM che.
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2..42 347 zaMkA - kharekhara to 'ardhapUrvaka pUraNa: evuM sUtra banAvavuM joie. kAraNa pUrva zabda pUrve kahyuM tema kyAreka avayavavAcaka banato hovAthI ardhazabdaH pUrva (mAviva:) yasya sa evo artha thavAthI 'mardhapUrvaparvaH pUraNa:' jevo ja artha prApta thatA koi doSa nahIM Ave ane lAghava thaze. samAdhAnaH- pUrva zabdano kyAreka avayavavAcaka rUpe prayoga thato jovA maLe che, tethI tamArA kathana mujaba maIparsama zabda saMkhyAvat thavAmAM to vAMdho nathI, paraMtu ardha zabda to kaIfpappatnI pazcama vigereno paNa avayava hovAthI papatnI pazcama vigerene paNa saMkhyAvat mAnavAnI Apatti (ativyAti) Avaze. mATe arthapUrvapaTTaH pUra: sUtra ja yukta che. (2) zaMkA - 'ardhapUrvaH pUra:' sUtramAM pUrva zabda avayavavAcaka che ke anavayavavAcaka ? jo tene avayavavAcaka mAnazo to tamAre paNa pipatnIpajhama vigere saMkhyAvat thavAnI Apatti Avaze. jo anavayavavAcaka mAnazo to pUrve jaNAvyA mujaba pama zabda saMkhyAvat thavAnI Apatti Avaze. mATe tamAruM sUtra paNa yuktiyukta to nathI ja. samAdhAna - samAsamAM Aghaavayava ane caramaavayavaema be bhAga hoya che. tyAM pUrvapazabda samAsanA AghaavayavapadanA vAcaka tarIke rUDha che ane uttarapaduM zabda samAsanA carama avayavapadanA vAcaka tarIke rUDha che. A zabdo samAsanA game te avayavanA vAcakarUpe ddha nathI. Ama pUrvapada zabdano pariSkAra karIe to te Avo thaze - vRttighaTakapadA'bhivyaktikSaNadhvaMsA'dhikaraNakSaNA'vRttitvasahitavRttighaTakapadAbhivyaktikSaNaprAgabhAvAdhikaraNakSaNavRttitva viziSTatva pUrvaparApratipAditvam (jevRttinA ghaTaka (athava) prathamakSaNe | dvitIyakSaNe - evA padanI abhivyakti (uccAraNa) kSaNanA dhvasanI garva nuM uccAraNa | pazcama nuM uccAraNa adhikaraNakSaNamAM navartatuM hoya ane vRttinAM ghaTaka evA padanI parsama zabdanA uccAraNa garla zabdanA uccAraNa abhivyaktikSaNanA prAgabhAvanI) adhikaraNakSaNamAM vartatuM kSaNano (dvitIyakSaNano)| kSaNano (prathamakSaNano) hoya tevA padane pUrvapada kahevAya.) ardhapama vRtti sthaLe dhAro prAgabhAva. dhvasa. ke prathamakSaNe zabda bolAya ane dvitIyakSaNe parsama zabda bolAya, to tyAM garta zabdanA uccAraNavALI prathamakSaNano parsama zabdanA uccAraNavALI dvitIya kSaNe dhvasa maLaze. (A) vastunI utpatti pUrve vartato te vastuno abhAva e prAgabhAva kahevAya. prAgabhAva anAdi-sAna hoya che ane nyAyadarzanamAM tene kAryotpattimAM kAraNa tarIke svIkAryo che. kulAla, caka, cIvara, mRpiMDa Adi sakala kAraNanA samavadhAnane laine ekavAra ghaTanI utpatti thayA pachI punaH te sakala kAraNonA samavadhAnane laine ghaTotpatti kema nathI thatI?' kAraNa tyAM prAgabhAva nAmanuM kAraNa gerahAjara hoya che. ghaTotpatti thatA ja teno anAdikAlIna prAgabhAva nAza pAme che.
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ 348 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana tethI dvitIyakSaNa ardhapama vRttinA ghaTaka paddha zabdanA uccAraNavALI prathamakSaNanAdhvaMsanuM adhikaraNakSaNa banI ane te kSaNe baddha zabda avidyamAna che. vaLI prathamakSaNe vRttinA ghaTaka parsama zabdanI uccAraNakSaNa evI dvitIyakSaNano prAgabhAva che. tethI prathamakSaNa tAdaza dvitIyakSaNanA prAgabhAvanuM adhikaraNa banI ane te kSaNe mardU zabda vidhamAna che, Ama nartapazcama sthaLe gaddhazabdamAM pUrvapadanuM pariSkRta lakSaNa ghaTamAna thavAthI te rUDhithI pUrvapada gaNAvAthI martazcima vigere zabdono 'saddhapUrvaka pUra' AvA A sUtranA uddezyarUpe saMgraha thaze ane prinTarvapazcama vigere zabdono saMgraha nahIM thAya. kemake tyAM vartato narta zabda vRttinA ghaTaka patnI zabdanA uccAraNavALI prathamakSaNanA dhvasanA adhikaraNa dvitIyakSaNe vRtti (vidyamAna) che, avidyamAna nahIM, tethI tyAM pUrvapad zabdanA pariskRta lakSaNano pUrvAza ghaTamAna thato nathI. pUrvapad zabdano samAsanA game te avayavanA vAcakarUpe ddha hota to marda zabda che athavA jeno evA pUraNapratyakAnta zabdamAM A sUtrathI saMkhyAvano atireza thatA pipRddhapazcama vigere zabdasthaLe A sUtrathI saMkhyAvano atideza vArI na zakAta. zaMkA - pipatnaddhapazcama zabdano ghaTaka marda zabda te vRttinA ghaTaka parsama zabdanA uccAraNakSaNanA (tRtIyakSaNanA) prAgabhAvanI adhikaraNaevI dvitIyakSaNe vartavA chatAM paNa tevRttinA ghaTaka pipatnI zabdanA uccAraNakSaNanA (prathamakSaNanA) dhvasanI adhikaraNa evI dvitIyakSaNe avRtti (avidyamAna) na hovAthI temAM pariSkRta pUrvapadana hovAthI AkhA upasthirvapazcama zabdane vize A sUtrathI saMkhyAvatno atidezavarAvA chatAM gaddhapitnIparma zabdane te nirdeza vArI nahIM zakAya, kemake tyAM paNa garva zabdamAM pariSkRta pUrvapada-che ja. samAdhAnaH- jevRttine laIne pratyaya ke samAsa karavo ITa hoya te javRttine laine je addha zabdamAM pUrvapadatvanI paryAmi hoya to A sUtrathI saMkhyAvano atideza karavo ISTa che. apapratya: zcima = addhapappatnI pazcama: vRtti sthaLe 'paSTacayanA cheSe rU.2.76' sUtrathI pipatnI ane paMcama zabda vacce samAsavRtti thai che. ahIM pUrvapadatvanI paryAti AkhA martapipatnI zabdamAM che, tenA aMza marhazabdamAM nahIM. mATe ahIMkta garla zabda pUrvapada rUpe prApta na thatA A sUtrathI mApatnIparsamavRttine saMkhyAvano atideza na thatA pratyaya ane samAsa thai zakaze nahIM. Azaya e che ke samAprakaraNanA sUtromAM eka prathamAnta pada ane eka tRtIyAnta pada prApta thaze ja. dA.ta. SaSThayatnAzkeve" sUtranA SaSTI ane pUrvathI anuvartamAna nAnA pado. tyAM prathamo prA rU..248' sUtrathI samAprakaraNanA sUtramAM je pada prathamAnta batAvyuM hoya tenAthI jaNAto zabda samAsamAM pUrvAdarUpe mUkAya che. "SaSThayanA ' sUtramAM uSTha pada prathamAnA hovAthI pipalyA: pazcama = gajapatnIjhama: sthaLe tenAthI jaNAtoSajyanta mapipatnI zabda samAsamAM pUrvAdarUpe sthapAya che ane pama zabda uttarapada rUpe sthapAya che. A samAsavidhAyaka sUtranA prathamAnta padathI pUrvapada rUpe prApta thato zabda pUrvapadatvanA paryApti-adhikaraNarUpe grahaNa karavAnI vivekSA che arthAt te akhaMDa grahaNa karavAnI vivekSA che. tethI prastutamAM ghaNI padathI pUrvapadarUpe
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.1.42 349. prApta thato garlapatnI zabda akhaMDa ja grahaNa thaze, paNa teno aMza mardha zabda pUrvapadarUpe lai zakAze nahIM. Ama saddhapappatnI zabdanA aMza evA ardha zabdamAM pariSkRta pUrvapadatvano meLa paDaze nahIM. kemake temAM mapatnIparsama vRttinA ghaTaka saddhapatnI zabdanI uccAraNakSaNanA dhvasanuM adhikaraNa evI parsama zabdanI uccAraNakSaNane vize avRttitvano meLa paDavA chatAM tevRttinAM ghaTaka parsamazabdanI uccAraNakSaNanA prAgabhAvanI adhikaraNakSaNa (= maheMpipatI zabdanI uccAraNakSaNa) ne vize vRttitvano meLa paDato nathI. ahIM pUrvapadatvanuM pati-adhikaraNa levAnuM hovAthI AkhA gaddhapippatnI mAM ja tAdaza prAgabhAvanI adhikaraNakSaNane vize vRttitA prApta thAya che. Ama ahIM zabdamAM pariSkRta pUrvapadatvano meLa na AvatA martapippallIpagnamane A sUtrathI saMkhyAvanA atidezanI Apatti nahIM Ave. zaMkA - karNapippatnIpagnamavRttinA ghaTaka pacama zabdanA uccAraNanA prAgabhAvanI adhikaraNa kSaNa nirUpita vRttitAnI paryAmi zraddhapatnI zabdanI jema phakta baddha zabdamAM paNa prApta thAya che. kemake garva ane upapatnI aMzo samAnakSaNe bolAyA nathI. AthI pariskRta pUrvapadatva addha zabdamAM che ja. samAdhAnaH- nA, kemake samAsavidhAyaka sUtramAM prathamAntapadathI je zabdajaNAto hoya te akhaMDa zabdamAM ja pUrvapada tarIkeno vyavahAra jovAmAM Ave che. tethI marda zabdamAM bhale tame kahI tevI vRttitAnI paryAmi hoya, chatAM samAsavidhAyaka "SaSThayatnA rU.2.76' sUtranA uSThI zabdathI nirUpita nirdiSTatAnI paryAmi temAM na hovAthI arthAt te akhaMDapaNe pachI zabdathI jaNAto na hovAthI tene pUrvAdarUpe gaNI na zakAya. zaMkA -'arthapUrvaH pUraNa: evuM sUtra banAvavAne badale pUragovardhapUrvapa:' AvuM sUtra banAvata to ekamAtrAnuM lAghava thAta. samAdhAnaH- "saMbhavato hoya tyAM sudhI vizeSaNapadano prayoga vizeSyathI pUrvamAM karavo ucita che evA AzayathI lAghavanI upekSA karI arthapUrvapaH vizeSaNano pUrvaprayoga karyo che. (3) jenAthI pUrAyatene pUraNakahevAya. pUraNaarthaka pratyayane paNa pUraNa kahevAya. pratyayaprakRtine avinAbhAvI (prakRti vinA na rahenAra) hovAthI tenA dvArA prakRtino AkSepa thatA 'pratyaya: prakRtyAre 7.4.225' paribhASAthI pratyaya AkSima prakRtinuM vizeSaNa bane. tethI vizeSaNama7: 7.4.223' paribhASAthI pratyaya prakRtino aMtya avayava gaNAtA prastutamAM bu. vRttimAM sUtranA pUraga:' zabdano pUraNa pratyakAnta zabda' evo artha jaNAvyo che. zaMkA - pUraNa: zabdano pUraNaprayAnta: zaH evo artha bhale karyo, paraMtu pratyaya e prakRti-pratyayarUpasamudAyanuM vizeSaNa thAya, nyUna-adhikanuM nahIM. (juo 'pratyaya: pratyAre 7.4.225' sUtra). jemake saMkhyAvAcaka parsana
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ 350 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana zabdane saMkhyApUraNa arthamAM 'no mad 7.1.16' sUtrathI maT (ma) pratyaya vigere kArya thatA padyamaH prayoga thAya che. ahIM pUraNa evo mam pratyaya pazcama e prakRti-pratyayarUpa samudAyanuM ja vizeSaNa banaze, nyUnAdhika (ardhapadyama vigere) nuM nahIM. tethI vRttimAM ullekhita pUraLapratyayAntaH zabdaH thI pannuma vigerenuM ja grahaNa thaze, ardhavajIna vigerenuM nahIM. tethI ardhapakrama vigere saMkhyAvat na thavArUpa Apatti Avaze. samAdhAnaH- tame kahyuM tema kevaLa pazcama vigere zabdanuM ja grahaNa thAya ane ardhapadyama vigerenuM na thAya to sUtramAM 'ardhapUrvapadH ' thI ardha nuM pUrvapadatva sUcavyuM che, te saMbhavI na zake. tethI ardhapUrvavavaH e sUtrAMzanA sAmarthyathI ja 'ardhapUrvapana: pUraLapratyayAntottarapa: sadbhAvavuM mati(^)' evo sUtrArtha niSpanna thaze. Y (4) A sUtramAM 'ardhapUrvapadH pUraLaH' Ama atidezIvAcaka pada mUkyuM hovAthI pUrvasUtranA atidezIvAcaka adhyan padanI A sUtramAM anuvRtti aTakI jAya che ane samApte pada anuvarte che. kemake temanuM nivartaka koi paNa A sUtramAM nathI. va ane samAsanA viSayamAM A sUtra pravartavAthI dharU Adi pratyayanA viSayamAM A sUtra pravartaze nahIM. (5) dRSTAMta - (i) aApannumam - * 'no mad 7.1.51' - vaThThAnAM pUra: = pan + ma * 'nAno no0 2.1.16' -- pannu + mam = padmama, * 'pArtha cAne0 rU.2.22' - arka pazcama yevAM te = aApakSamA, * 'aApUrvava6:0 1.2.42' - aApazcama saMkhyAvata, 'sandhyA-katezra0 6.4.200' - aupadmama: zItam = anpazcama + + tti, ' : 'gata: svamo0 2.4.17' - arjunnuma + ar, * samAnAmo0 1.4.46' - arddhapaJcamaka + m = arddhapaJcamakam / (ii) aApazcamapUrvam - * 'arzvapUrvapa6:0 2.1.42' -- 'mUlya: zrIte 6.4.250' sUtrathI arzvapajJameH rUpe RItam arthamAM phaL pratyayano viSaya hoya tyAre 'saphvvAsamAre0 rU.1.11' sUtrathI dvigusamAsanA prasaMge A sUtrathI arhapannuma saMkhyAvat, * 'saphvvAsamAre0 rU.1.11' - gaApazcama dvigusamAsa, * 'mUlye: te 6.4.50' - artuvannuma + rUz 'anAItiH khur 6.4.24' - dvigusamAsanA kAraNe phaL pratyaya adbhuti arthaka thavAthI teno lopa thatA aApazcamasUrya + tti, 'ata: svamo0 6.4.7' - gaApazcamapUrva + am, 'samAnAvamo0 1.4.46' - aApazcamasUrya + m = aApazcamapUrvamA (6) 'utpatu sandhyAvat 1.2.21' sUtrathI prastuta sUtra paryaMtanA cAre sUtro atidezasUtra che. zaMkAH- vahu ane rULa zabdone tathA OMti ane Rtu pratyayAnta zabdone saMkhyAno atideza karanAra be sUtra na karavA joie. (A) garSa pUrvapada hoya ane pUraNapratyayAnta zabda uttarapada hoya tevuM (sAmAsika) nAma saMkhyAvat thAya che.
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1.1.42 351 samAdhAnaH- A zabdo vigere zabdonI jema ekatva vigere cokakasa saMkhyAnA bodhamAM hetu bane tevA saMkhyAvAcaka zabdo nathI, tethI saMkhyAvAcaka zabdonuM kAma paDe tevA sUtrasthaLe A zabdonuM grahaNa zI rIte thai zake ? zaMkAH- saMkhyAvAcaka atu pratyayAnta zabdane rU pratyayanuM vidhAna karatA vAgatori: 6.4.332' sUtrathI jaNAi Avaze ke A zabdo saMkhyAvAcaka che. samAdhAnaH- A to phakta atu pratyayAnta zabdo ja saMkhyAvAcakarUpe jJApita thayA. paNa bAkInAnuM zuM ? zaMkAH- sAcI vAta che. paNa 'vittiyad bahu-La-pUrvI-saDthAt 7.1.60', 'boriyam 7.2.26' ane 'SaT-ti-tiSayAt thar 7.1.62' A sUtrothI vahu, jaLa, 'ti pratyayAnta ane Rtu pratyayAnta A badhA ja zabdo saMkhyAvAcaka rUpe jJApita thavAthI temane saMkhyAkArya thai jaze. samAdhAnaH- * 'pittiyat vartu-50 7.1.160' vigere sUtromAM saMkhyAvAcaka ja vadu-La zabdo levA evI vizeSa vAta karI na hovAthI 'saMgha' ane 'vipulatA' arthanA vAcaka vaF-La zabdone paNa te sUtrathI saMkhyAkArya thai jaze. zaMkAH- nA, 'aniyata evI paNa saMkhyAnA vAcaka A banne zabdone saMkhyAkArya thAya che' Avo artha jJApita karavA dhArA 'pittiyat vahu-70 ' sUtra caritArtha hoya tyAre sarvathA saMkhyAnA vAcaka na hoya tevA 'saMgha' ane 'vipulatA' arthanA vAcaka vadhu ane La zabdone saMkhyAkAryanI kalpanA gauravathI parAsta che. aniyata saMkhyAnA vAcaka mUri Adi zabdonuM saMkhyAkAryamAM grahaNa nathI thatuM, kemake niyata (cokkasa) saMkhyAnA vAcaka padyan vigere zabdo ja lokamAM saMkhyAvAcaka zabdarUpe prasiddha che ane prasiddha-aprasiddhane vize prasiddhanuM grahaNa karavuM e ja vyAjabI kahevAya. OU samAdhAnaH- chatAM 'pittiyad vahu-La-saddhAt' sUtromAM vartu-La zabdonI jema ghULa ane sahya zabdo paNa batAvyA hovAthI temane paNa saMkhyAkArya thavAno prasaMga Avaze. zaMkAH- e sUtra vahu-La zabdone sAmAnyathI saMkhyAkAryanuM jJApaka che ane pULa-sahya zabdone pit evA tiyam nA viSayamAM ja jJApana kare che. samAdhAnaH- tamArI vAta barAbara nathI. kemake eka ja sUtramAM A badhA zabdone batAvyA hovAthI temane samAnapaNe ja kArya thAya. viSamatA batAvavAmAM tamArI pAse koi yukti nathI. zaMkAH- evuM nahIM. lakSya (daSTAMta) ne anusAre kyAMka sAmAnyathI kAryanuM jJApana thAya to kyAMka vizeSathI kAryanuM jJApana thAya. tethI viSamatAne svIkAravI ja rahI.
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ 352 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana athavA to vAtari: 6.4.rUra' sUtrathI saMkhyAmAM karaNa na banavA chatAM (gaNatarImAM upayogI na banavA chatAM = aniyata saMkhyAnA vAcaka banavA chatAM) paNa prayogane vize saMkhyAkArya dekhAtuM hoya tevA zabdone saMkhyAkArya jJApita karAya che. tethI adhvarSa Adi zabdone paNa saMkhyAkArya siddha thAya che. tethI 'Datya, saMdhyAvat 22.rUra' vigere cAre paNa atidezasUtra racavAnI jarUra nathI. samAdhAnaH- "sApopacA karavAna'nyAyAnusAre tame batAvo cho tema vAtori:' vigere jJApakanA sahAre saMkhyAkArya siddha karavAthI gaurava thAya che, tethI tamArA AvA kutarkone sahana nahIM karatA sUtrakArazrIe 'Datya, sakyavat 2.2.22' vigere cAra sUtro raA che mArA haririva balibandhakarastrizaktiyuktaH pinaakpaanniriv| kamalAzrayazca vidhiriva jayati shriimuulraajnRpH|| artha: viSNue jema balI nAmanA rAjAne kabaje karelAM rAjyamAMthI kADhI mUkIne pAtAlamAM bAMdhI rAkho hato, tema mUlarAja rAjAe baLavAna evA potAnA zatruone baMdhanamAM nAMkhyA. zivamAM jema sRSTi-sthiti-saMhAra ema traNa zakti che, temaNUlarAja prabhutva-maMtra-utsAha e traNa zaktithI yukta che. brahmA jema kamalane Azraya karanArA hatA, tema mUlarAja kamalAnuM (lakSmInuM) Azraya che. A zlokamAM zleSathI yukta evo upamA alaMkAra che. A sAthe zrIsiddhahemacaMdrazabdAnuzAsanamAM prathama adhyAya prathama pAkanA bRhadRtti, bRhanyAsa ane laghunyAsanuM gurjara vivaraNa samApta thayuM. guma bhavatu !
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ uspelaajal 1 thI 8
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa - 1 :: pariziSTa-1 :: zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsanaprathamAdhyAyaprathamapAdagatasUtrANAm akArAdivarNAnukrameNa sUciH / sUtram aM aH - sargoM aM aHka-TU adhaN-saH adhAtuvi-nAma anantaH- pratyayaH anavarNA nAmI anyo ghoSavAn apaJcamA-dhuT prayoga ardhapUrvapadaH pUraNaH arham AdyadvitIya-SAH lRdantAH samAnAH e-ai-o-au-ram sUtrAGkaH / 1 / 1 / 1 / / / 1 / 1 / 16 / / / 1 / 1 / 32 / / / 1 / 1 / 27 / / / 1 / 1 / 38 / / 11 / 1 / 6 / / / 1 / 1 / 14 / / / 1 / 1 / 11 / / / 1 / 1 / 37 / / / 1 / 1 / 42 / / / 1 / 1 / 1 / / / 1 / 1 / 13 / / 11 / 1 / 7 / / / 1 / 1 / 8 / / sUtram ekadvitri-plutAH audantAH svarAH kasamAse - adyarthaH kAdirvyaJjanam ktvAtumam gatiH cAdayo'sattve tyatu saMkhyAt tadantaM padam tulyasthAnA- svaH naM kye na staM matvarthe nAma sidayvyaJjane paJcako varga: sUtrAGkaH / 1 / 1 / 5 / / / 1 / 1 / 4 / / / 1 / 1 / 41 / / / 1 / 1 / 10 / / 11 / 1 / 35 / / / 1 / 1 / 36 / / / 1 / 1 / 31 / / 1 / 1 / 39 / / 11 / 1 / 20 / / 11 / 1 / 17 / / 11 / 1 / 22 / / / 1 / 1 / 23 / / 11 11 / 21 / / 11 11 / 12 / / sUtram puMstriyoH-jas sUtrAGkaH / 1 / 1 / 29 / / / 1 / 1 / 40 / / / 1 / 1 / 24 / / yaralavA antasthA: / 1 / 1 / 15 / lokAt / 1 / 1 / 3 / / vattasyAm / 1 / 1 / 34 / / vibhaktitha dyAbhAH / 1 / 1 / 33 / / vRttyanto'sa / 1 / 1 / 25 / / zighuT / 1 / 1 / 28 / / savizeSaNamA-m / 1 / 1 / 26 / / siddhiH syAdvAdAt / 1 / 1 2 / / / 1 / 1 / 19 / / 353 bahugaNaM manurnabhovati styAdirvibhaktiH syaujasa-di: / 1 / 1 / 18 / / svarAdayo'vyayam / 1 / 1 / 30 / /
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ 354 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana :: pariziSTa-2 :: prathamA'dhyAya-prathamapAdasya bRhanyAsa-laghunyAsau aha~ / 1 / 11 // banyAsa- zrImantamajitaM devaM zrImatpArzva jinottmm| zeSaM niHzeSakartAraM smRtvA TIkA pratanyate / / 1 / / praNamyetyAdi-jagadupacikIrSApravRttaH zAstrakAraH sva-parAbhISTArthasiddhaye parAparAdhidevatAM vyutpitsuzrotRpravRttyaGgaprayojanAdigarbha prnnmyetyaadinaa'bhissttauti| prAti pUrayati-dhAtunoktamarthamanabhivyaktamabhivyanakti praH, "NamaM prahRtve" praNamanaM pUrvaM "prAkkAle" (5.4.47) iti ktvAyAH "anaJaH0" (3.2.154) iti yabAdeze prnnmy| pRNAti labdhamarthaM pAlayati, alabdhena tu pUrayati "sa-pR-prathi0" (uNA0 347) ityame parama:-atizayazAlI, atati gacchati jJAnAdiSu paryAyeSviti "sAtmanAtman0" (uNA0 916) iti mani dIrghatve ca AtmA, tataH "sanmahat0" (3.1.107) ityAdinA smaasH| idaM vyAkaraNajAtaM prazasyam, idamanayoratizayena prazasyam "guNAGgAdveSTheyasU" (7.3.9) iti Iyasau "prazasyasya zraH" (7.4.34) iti zre zreyaH, viprkiirnnaativistraadidossrhittvaat| zapati-Ahvayatyabhidheyamarthamiti "zA-zapi0" (uNA0 237) iti de zabdaH, anuziSyante vyutpAdyante zabdA aneneti anuzAsanam, zabdAnAmanuzAsanaM zabdAnuzAsanaM vyaakrnnm| Acaryate sevyate, AcArAn gRhNAti paraM ca grAhayatIti niruktervA AcArya:zAstravidhinA svayaM guruNA prtisstthitH| yadvA A sAmastyena zAstrArthAzcaryante jJAyante'nena, asmAd vetyAcAryaH-zAstrArthAnAM jJAtA upadeSTA ca, asyaivAtra grahaNaM zAstraprastAvAd, evaM ca vizeSaNatvAt pUrvanipAto bhavati AcAryaharibhadrativat, anyathA tu paranipAta-prasaGgaH saMjJAzabdatvena vizeSyatvAd iti| hinoti gacchati svaguNairAdeyatAmiti "kSu-hibhyAM vA" (uNA0 341) iti me hemaH-svarNam, tadguNatvAd hemaH, "cadu dIptyA''hnAdayoH" candati AhnAdayatIti "bhI-vRdhi0" (uNA0 387) iti re candraHzazI, tatsamatvAt candraH, tato mayUravyaMsakAditvAt krmdhaaryH| "smRcintAyAm" smRtvota-upadezapAratantryeNa kRtvaa| kiJciditi svalpaM kriyaavishessnnm| "kAzRG dIptau" prakAzate zabdAnuzAsanam, "prayoktRvyApAre Nig" (3.4.20) iti Nigi, "kyaH ziti" (3.4.70) iti kye prakAzyata iti pdaarthH| / paramAtmAnam-avyAhatajJAnAtizayazAlinaM devatAvizeSaM praNamya zreya:-zabdAnuzAsanaM zAstraM sakalajanAnugrahakAmyayA kriyamANatvAd AcAryahemacandreNa sarvajJAdAk sarvaprakAzanAsaMbhavAt kiJcit prakAzyata iti smnvyH| zabdAnuzAsanamiti vyAka-raNasya anvarthaM nAmeti zabdAnAmanuzAsanaM na tvarthAnAmiti, etAvata evArthasya vivkssittvaat| AcAryasya kartuH prayojanAbhAvAd anupAdAnAd ubhayaprAptyabhAvAd na "dvihetorastryaNakasya vA" (2.2.87) iti SaSThIpakSe tRtIyeti "tRtIyAyAm" (3.1.84) iti samAsapratiSedhAprasaGgAd idhmavrazcanavat smaasH| AcAryahemacandreNeti-asya tu prakAzyate ityanena sNbndhH| na ca zabdazAta' ityanyazabdatvAd vinA prakaraNAdinA vizeSe'vasthAnAbhAvAt tantrIzabdakAkavAsitAdInAmapyanuzAsanaprasaGga iti, yato vyAkaraNasya prastuta-tvAt sAmarthyAd vizeSAvagatelaukikAnAmArSANAM ca zabdAnAmiti gmyte| athavA param AtmAnaM ceti vyastam, Atmano'pi dhyeya-tvAt, tasmin hi prasanne tattvaM prsiidti| vItadoSakaluSaH puruSavizeSaH paraH, aparazcAtmA, ubhayaparijJAnAJca mithyAjJAnAdinivRttiH, yataH 1. 'zreyasAM zabdAnAmanuzAsanam' iti paatthaantrm| 'zabdazabdasya sAmAnyazabdatvAt' iti pAThastu kaiyaTe vartate sa eva sNbhaavyte| (bhASya-bhA0 1. pR0 9. niLasApre0)
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ 35 5 pariziSTa-2 "bhidyate hRdayagranthizchidyante srvsNshyaaH| kSIyante caiva karmANi tasmin dRSTe parApare" / / 2 / / (muNDakopaniSad 2.2.8) yaduktam- "ve brahmaNI-paramaparaM ca "apare brahmaNi niSNAtaH paraM brahmAdhigacchati" iti| "aharaharnayamAno gAmazvaM puruSaM pshum| vaivasvato na tRpyati surAyA iva durmadI" / / 3 / / itivat cakArasya gamyamAnatvAt smuccyaavgtiH| zabdAzcAtrAbhidheyAH / prayojanaM ca samyagjJAnam, zreyaH iti ca vizeSaNadvAreNa prayojana arhamityAdi-vAkyaikadezatvAt sAdhyAhAratvAdadhyAhriyamANapraNidhAnalakSaNakriyAkarmaNa uktatvAd "nAmnaH prathamaikadvibaho" (2.2.31) ityutpannAyA prathamAyA aha~ ityetasmAt suutrtvaallk| tadarthaM vyAcaSTe-vyAkhyA ca svarUpAbhidheyatAtparyabhedAt tredhA, tAM ca arhamitItyAdinA darzayati-tatrAkSaramiti svarUpam, parameSThino vAcakamityabhidheyam, siddhacakrasyetyAdinA taatprym| akSaramiti -'akSaraM bIjam, tdevaah-aadibiijmiti| kasya tadAdibIjam? siddhacakrarUpasya tattvasya, sabIja-nirbIjabhedena tattvasya dvaividhyaat| yad dharmasArottaram ___ "akSaramanakSaraM vai dvividhaM tttvmissyte| ___ akSaraM bIjamityAhunirbIjaM cA'pyanakSaram" // 4 / / iti| yadvA na kSarati-na calati svasmAt svarUpAdakSaraM tattvaM dhyeyaM brahmeti yAvat, varNa vA-dvividho hi mntrH-kuuttruupo'kuuttruupshc| saMyuktaH kUTa iti vyavahriyate, itaro'kUTa iti, ata eva cA'smAd "varNAvyayAt0" (7.2.156) iti kAraM kurvate vRddhAH 'kSakAra' iti, 'oMkAra' iti, 'mlvyuuNkaar'| iti 'akAra' itivat kUTeSvekasyaivAkSarasya mantratvAt, zeSasya tu prikrtvaat| saparikaro hi varNo mantro bhavati, kevalasyArthakriyAvirahAt, tasya ca bAhyAbhyantarabhedena vaividhyAd, maNDalamudrAderbAhyatvAt, nAdabindukalAderA-ntaratvAt, teSAmevoddIpakatvAt tathAbhUtAnAmeva kriyAjanakatvAd, maNDalamudrAdInAM kevalAnAmapi phalajanakatvAt, vizeSataH samuditAnAM ga ... ... ... vaackmiti| "devatAnAM gurUNAM ca nAma nopapadaM vinaa| ugarenaiva jAyAyAH kathaJcitrAtmanastathA" // 5 / / iti vacanAd nirupapadadevatAnAmoccAraNasya pratiSedhAt, pratiSiddhAcaraNe ca prAyazcittopadezAt, sopapadadevatAnAmoccAraNasyaiva prAptatvAt, anyasya ca zrIprabhRterupapadasya tucchatvena tathAvidhavaiziSTyApratipAdakatvAd vaiziSTyapratipAdanArthaM tasya paramezvarasya ityuppdmupnysyti| paramaM yadaizvaryamaNimAdi yaJca paramayogaddhirUpaM tadvAn paramezvaraH, yathA mahArAja iti, atra hi mahattvaM guNaM viziSad dravyaM vishinssttiiti| parameSThina iti-parame pade tiSThati yaH sa parameSThI, anena ca savizeSaNena sakalarAgAdimalakalaGkavikalo yogakSemavidhAyI zastrAdhupAdhirahitatvAt, prasattipAtraM jyotirUpaM devAdhidevaH sarvajJaH purussvishessH| yadAha "rAgAdibhiranAkrAnto yogkssemvidhaaykH| nityaM prasattipAtraM yastaM devaM munayo viduH" // 6 // .. atra katipayoM'zaH truTito vrtte| 'akSarabIjam' ityapi pATho dRshyte| atra saptapaGktyAtmakaM truTitaM vrtte| |mh - - - - - - - - - - bh sh
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 1 mantrakalpe hi mantravarNAnAM vAcakatvena kIrtanAd vAcakamityuktam / yathA 'a-si-A-u-sA' iti bIjapaJcakaM paJcAnAmarhadAdInAm, Da-ra-la-ka-za' - ha-yamiti AdhArAdisaptadevInAm, tathA akArAdibhiH SoDazasvarairmaNDaleSu SoDaza rohiNyAdyA devatA abhidhIyante, tatastAsAM pratIteriti / tAtparyasya cAbhidhAnapRSThabhAvitvAt siddhacakrasyAdibIjamityAdinA pazcAducyate / samayaprasiddhasya cakravizeSasya nirUDhamabhidhAnam / yadvA sidhyanti niSThitArthA bhavanti lokavyApisamaye kalArahitamidameva tattvaM dhyAyanto'smAditi "bahulam" (5.1.2) iti kte tato vizeSaNasamAse siddhacakram / etacca tatra tatra vyavasthitaparamAkSaradhyAnAd "yogaddhiprAptAst siddhiH" ityucyate iti sUpapAdaM siddhatvamasya cakrasyeti / tasyedamarhaMkAraM prathamaM bIjam, bIjasAdharmyAd bIjam / yathAhi - bIjaM prasavapraroha-phalAni prasUte, tathedamapi puNyAdipraroha-bhukti-muktiphalajanakatvAd bIjamityucyate / santi paJcAnyAnyapi hA~kArAdIni bIjAni tadapekSayA'sya prAthamyam, prathamaM sAdhUnAmitivat prathamamagraNIbhUtaM vyApakamityarthaH / vyApakatvaM cAsya sarvabIjamayatvAt, idameva hi bIjam, 'adhorepha-A-I-U-o- aM aH' etairyuktaM bIjaM bhavatIti vyApakatvamasya / yadivA parasamayasiddhAnAM trailokyavijayAghaNTArgala-svAdhiSThAna-pratyaGgirAdInAM cakrANAmidameva hakAralakSaNaM pradhAnaM bIjamiti / athavA akArAdi-kSakArAntAnAM paJcAzataH siddhatvena prasiddhAnAM yaccakraM samudAyastasya pradhAnamidameva bIjam / punarvizeSaNadvAreNa tasyaiva prAdhAnyamAha-sakalAgamopaniSadbhUtam -sakalasya dvAdazAGgasya gaNipiTakarUpasyaihikAmuSmikaphalapradasyA''gamasyopaniSadbhUtaM rahasyabhUtam, paJcAnAM parameSThinAM yAni 'a'si-A-u-sA' lakSaNAni paJca bIjAni yAni ca arihantAdiSoDazAkSarANi tAnyeva dvAdazAGgasyopaniSaditi / yadAha paJcaparameSThistutau"solasapa' ramakkharabI abiMdugabbho jaguttamo jo u| suabArasaMgabAhiramahatthapuvvatthaparamattho" / / 7 / / yadivA sakalA ye AgamAH pUrva-pazcimAmnAyarUpAsteSvapi paramezvaraparameSThivAcakamarhamiti tattvamupaniSadrUpeNa praNidhIyate iti, sakalAnAM svasamaya-parasamayarUpANAmAgamAnAmupaniSadbhUtaM bhavatIti phalArthinAM sevApravRttyaGgabhUtAM yogakSemazAlitAmasyopadarzayan labdhaparipAlanamantareNAlabdhalAbhasyAkiJcitkaratvAt kSemopadarzanapUrvakaM yogamupadarzayati-azeSavighnavighAtanighnamakhiladRSTAdRSTaphalasaMkalpakalpadrumopamamityaneneti - (azeSA:-) kRtsnA ye vighnAH satkriyAvyAghAtahetavasteSAM vizeSeNa hananaM samUlakASaM kaSaNam, tathA'sau vighnAn vihanti yathaite na punaH prAduHSanti, vizabdena ghAtavizeSaNAccAyamarthalAbhaH, azeSazabdena tadvizeSaNAd veti, tatra (nighnam-) prvshm| yathA madajaladhautagaNDasthalo madapAravazyAdagaNitasvaparavibhAgo gajaH samUlavRkSAdyunmUlane lampaTo bhavati, evamayamapi paramAkSaramahAmantro dhyAnAvezavivazIkRto vighnonmUlane prabhaviSNurbhavati / tathA (akhiletyAdi - ) akhilAni saMpUrNAni yAni dRSTAni ca cakravartitvAdIni vAdRSTAni svargApavargarUpANi phalAni teSAM saMkalpe saMpAdane kalpavRkSeNopamIyate yat tat tathA / vyavahArasaMdRSTyA'yamupamAnopameyabhAvaH, loke tasya kalpitaphaladAtRtvena prasiddhatvAt, asya tu saGkalpAtItaphalapradAyitvAt / yadvA dRSTAt kriyAvizeSAd yat phalam-- "kriyaiva phaladA puMsAm" (syAdvAdaratnAkare pR. 1106.) 356 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. '0ka-sa-ha0' iti pAThAntaram / AdhArAdisaptadevyo DAkinI- rAkinI-lAkinI kAkinI zAkinI - hAkinI yAkinIrUpAH / 'prAptAvasmAt' iti pAThAntaram / '0 svadhiSThAna0' iti pATho'pi vartate / '0nAM ca tatsaGkhyAnAM sa0' iti pAThAntaram / 'arihanta-siddha-Ayariya-uvajjhAya - sAhU' iti yogazAstraTIkAyAm / SoDazaparamAkSarabIjabindugarbhaH jagaduttamo yastu / zrutadvAdazAGgabAhyamahArthapUrvArthaparamArthaH / /
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-2 357 ityukte(kte:) tathaiva darzanatve(nAJca), na hi kriyAvirahitA evamevodAsInAH phalAni samazruvate; yaccAdRSTAt puNyavizeSAdakhilaM phalaM tasya saGkalpaH, zeSaM puurvvt| trividhaM hi phalam-kiJcit kriyAjaM manuSyAdInAM vyApAravizeSAt kRSi-pAzupAlya-rAjyAdi, kiJciddhi puNyAdeva vyApArAbhAvazAlinAM kalpAtItadevAnAm, kiJcidubhayajaM vyntraadiinaam| yadivA dRSTAnAM pratyakSeNopalabdhAnAM manujAdInAmadRSTAnAM cAnumAnagamyAnAmakhilA ye phale sampUrNAH kalpA ekahelayaiva samuditA ISadUnAste (te)SAM kalpo vA vidhAnaM sa eva prasaraNazIlatvena drumaH-pAdapaH sa upasAmIpyena mIyate paricchidyate'neneti, evaM hi tasya paricchedo bhavati-yokahelayaiva tatsaGkalpAnAM sampAdanaM bhavati, tatsamarthaM cedaM bIjamiti mAhAtmyavizeSazcAnyebhyo mahAmantrebhyo'sya mantrarAjasyAnena vizeSaNena khyaapyte| svarUpA-'rtha-tAtparyaH svarUpamuktvA prakRte yojayati-AzAstrAdhyayanAdhyApanAvadhi praNidheyamiti-'AG abhivyAptau', sa ca zAstreNa sambadhyate, adhyayanA-'dhyApanAbhyAM sambaddho'vadhirmaryAdArthaH / tenAyamarthaH-zAstramabhivyApya ye'dhyayanA'dhyApane te maryAdIkRtya praNidheyamityarthaH / praNidhAnaM vyAcaSTe-praNidhAnaM cetyAdinA-anuvAdamantareNa svarUpasya vyAkhyAtumazakyatvAt praNidhAnaM ceti svarUpamanUditam, punrrth-cshbdnirdeshaad| aneneti-ahamiti bIjena / praNidhAnasya ca sambhedAbhedarUpeNa vaividhyAdAdau sambhedarUpamAha -sarvataH sambhedaH-saMzliSTaH sambaddho vA'haMkAreNa saha dhyAyakasya bhedaH saMbhedaH, AtmAnaM bIjamadhye nyastaM cintayed; evaM ca dhyeya-dhyAyakayoH sarvataH saMzleSarUpaH sambandharUpazca bhedo bhvti| na ca mahAmantrasya sakalArthakriyAkAritvena mantrarAjatvAnmaNDalavarNAdibhedenAkarSaNastambha-mohAdyanekArthajanakatvAd gamanAgamanAdirUpatvena sambhedAsambhavAdanaikAntikatvAllakSaNAbhAvo vAcyaH, yatastatra sAdhyasyAtmano'nyatrAtmI'yAtmana iti vishessnnaaditi| tathA (tadabhidheyenetyAdi-) tasyAhamityakSarasya yadabhidheyaM parameSThilakSaNaM tenAtmano'bheda ekiibhaavH| tathAhi-kevalajJAnabhAsvatA prakAzitasakalapadArthasArthaM catustriMzadatizayairvijJAtamAhAtmyavizeSamaSTaprAtihAryavibhUSitadigvalayaM dhyAnAgninA nirdagdhakarmamalakalaGkaM jyotIrUpaM sarvopaniSadbhUtaM prathamaparameSThinamarhaTTArakaM AtmanA sahAbhedIkRtaM "svayaM devo bhUtvA devaM dhyAyed" iti yat sarvato dhyAnaM tdbhedprnnidhaanmiti| asyaiva vighnApohe dRSTasAmarthyAdanyasya tathAvidhasAmarthyasyAvikalasyAsambhavAt tAttvikatvAdAtmano'pyetadeva praNidheyaM vayamapItyAdinA darzayati-viziSTapraNidheya-praNidhAnAdiguNaprakarSAdAtmanyutkarSAdhAnAd guNabahutvenAtmano'pi tadabhinnatayA bahutvAd vayamiti bahuvacanena nirdeshH| avayavavyAkhyAmAtramuktam, vizeSa vyAkhyAnasvarUpaM samayAd gurumukhAt(vA) puruSavizeSeNa jJeyamiti / / 1 / / la.nyAsa- "praNamya kevlaalokaavlokitjgttrym| jinezaM zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsane" // 1 // ___ "zabdavidyAvidAM vandyodayacandropadezataH / nyAsataH katicidurgapadavyAkhyA'bhidhIyate" // 2 // praNamyetyAdi-iha niHzeSazemuSIsamunmeSanirmitAnekavidvajjanamanazcamatkArakArizAstranikaravismApitavizadapraddhimahAddhikAnekasUriH niSpratimapratibhAsaMbhArApahastitatridazasUriH zrIkumArapAlakSmApAlapratibodhavidhAnanikhilakSoNimaNDalAbhayapradAnaprabhRtisaMkhyAtikrAntaprabhAvanAnirmANasmRtigocarasaMcariSNUkRtacirantanavarasvAmyAdepravarasUriH sugRhItanAmadheyaH zrohemacandrasUrirnibiDajaDimagrastaM samastamapi vizvamavalokya tadanukampAparItacetAH zabdAnuzAsanaM kartukAmaH prathamaM maGgalArthamabhidheyAdipratipAdanArtha ceSTadevatAnamaskAramAha-praNamyeti-nanu prayogo'yaM bhAve karmaNi vA? ucyate- bhAve ev| tarhi kathaM paramAtmAnamiti karma? ucyate "sakarmakANAmutpannastyAdi vvivkssyaa| apAkaroti karmArthaM svabhAvAna punaH kRtaH" // 3 // | 'vidhAnataH eva' ityapi paattho'sti| 'trAtmanIyA0' iti paatthaantrm| 2.
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ 358 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana nanvetyanenApi sidhyati kiM prakAreNa? prakAro mAnasikaM dyotayati upahAsanamaskAraM ca nirAkaroti "namasyaM tat sakhi! (prema ghnnttaarsitsodrm| kramakrazimaniHsAramArambhaguruDambaram" // 4 / / ) ityaadivt| parameti-paramAtmAnamityatra "karmaNi kRtaH" (2.2.83) iti SaSThI prApnoti, paraM "tRnudantA0" (2.2.90) iti niSedhaH / zreya iti "prazasyasya zraH" (7.4.34) iti zrAdezavidhAnabalAt kriyAzabdatvenAguNAGgAdapi prshsyshbdaadiiys| "naikasvarasya" (7.4.44) iti niSedhAt "vyantyasvarAde0" (7.4.43) nAntyasvarAdilopaH / "avarNavarNasya" (7.4.68) ityapi na prvrttte| "tryantyasvarAderanekasvarasya" (7.4.43) ityekayogenaiva siddhe pRthagyogakaraNamasyApi baadhnaarthmiti| zabdAnuzAsanamite-atra kathaM SaSThIsamAsaH "tRtIyAyAm" (3.1.84) iti niSedhAt? satyam-* pratyAsatti * nyAyena yasya kRtpratyayasyApekSayA SaSThI yadi tadapekSayaiva tRtIyA syAt, atra tu prakAzyata ityasyApekSayA tRtIyA, anuzAsanetyapekSayA ca SaSThIti na samAsaniSedhaH / AcAryeti-Acaryate sevyate vinayArthamiti dhyaNa 1 / AcAre sAdhuH "tatra sAdhau" (7.1.15) (iti) ya: 2 / AcArAn yAtIti, "kvacit" (5.1.171) iti DaH 3 / AcArAnAcaSTe "Nij bahulam0" (3.4.42) ityanena nnij| AcArayatIti "zikyAsyADhya0" (uNA0 364) ityanena nipAtyate 4 / AcArAn gRhNAti grAhayati vA "karmaNo'N" (5.1.72) pRSodarAditvAt sAdhuH 5 / kimapi cinoti kvip, kimaH sarvavibhaktyantAt "cit-canau" iti kiJciditi akhaNDamavyayaM vaa| maulo'rthaH pratIta ev| atha pUrvArdhamAvRttyA vyAkhyAyate-param AtmAnaM ca praNamya prahIkRtya sAvadhAnIkRtyeti yogH| kiMviziSTaM param? zreyaHzabdAnanuzAsayati shreyHshbdaanushaasnstm| kiMviziSTaM cAtmAnam? zreyaH zabdAnanuzAsti shreyHshbdaanushaasnstm| ubhayatra "ramyAdibhyaH0" (5.3.126) ityntt| pUrvaM tAvad bauddhoktA atizayAH kthynte| paramA-tmAnamityanena svArthasaMpattiH, svArthasaMpattyupAyalakSaNazca dvau, zreyaHzabdAnuzAsanamityanena parArthasaMpattiH parArthasaMpattyupAyalakSaNazca dvau lbhyete| evaM sarvadarzanAnuyAyitvenAtizayA bhaavniiyaaH| atra ca namaskAre catustriMzadatizayasaMgrAhakAtizayacatuSTayamadhye kaH kena padenocyate sUcyate vA ityabhidhIyate-paramAtmAnamityanena pUjAtizayaH, ata eva "sanmahatparama0" (3.1.107) ityanena pUjAyAM samAsaH / dvitIyapAdena vacanAtizayaH, zreyAMzca 3 ekazeSe zreyAMsaH, te ca te zabdAzca tAnanuzAstIti vyutpttervcnaatishyH| vacanAtizayazca na jJAnAtizayaM vineti vacanAtizayena jJAnAtizaya aakssipyte| jJAnAtizayazca nApAyApagamAtizayaM vineti tenApAyApagamAtizayA''kSepa:-apAyabhUtA hi rAgAdayasteSAmapagamaH sa evAtizaya iti| arhamiti-arhati pUjAmityarham "aH" (uNA0 2) ityaH / pRSodarAditvAt saanunaasiktvm| arhamiti mAnto'pyasti nipaatH| nanu arhamiti avyayaM svarAdau cAdau ca na dRSTam, tat kathamavyayam? satyam "iyanta iti saMkhyAnaM nipAtAnAM na vidyte| prayojanavazAdete nipAtyante pade pade" // 5 // nanu arhamiti varNasamudAyatvAt kathamakSaram? satyam-na kSarati na calati svasmAt svarUpAditi akSaram, tattvaM dhyeyaM paramabrahmeti yaavt| vyAkhyAnaM tridhA syAt-svarUpAkhyAnam, abhidhA, tAtparyaM ceti| akSaramiti svruupaakhyaanm| parameSThino vaackmitybhidhaa| siddhacakrasyAdibIjamiti taatpryvyaakhyaanmiti| parameSThinaH paJca tataH zeSacatuSTayavyavacchedAyA''ha prmeshvrsyeti| catustriMzadatizayarUpaparamaizvaryabhAjo jinasyetyarthaH / nanu yadyapi parameSThIti sAmAnyaM padaM tathApi ahamiti bhaNanAdarhaneva labhyate, kiM paramezvarasyetipadena? satyam "devatAnAM gurUNAM ca nAma nopapadaM vinaa| ujharenaiva jAyAyAH kathaJcinnAtmanastathA" // 6 // iti| siddheti-siddhA vidyAsiddhAdayasteSAM cakramiva cakraM tasya paJcabIjAni teSu cedmaadibiijm| sakaleti-sakalAH samastA ye AgamA laukikA lokottarAzca teSAmupaniSadbhUtaM rhsybhuutm| nanu arhamityasyArhadvAcakatve sati kathaM laukikAgamAnAmupaniSadbhUtamidamiti? satyamsarvapArSadatvAcchabdAnuzAsanasya samagradarzanAnuyAyI namaskAro vAcyaH, ayaM cArhamapi tthaa| tathAhi
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-2 'akAreNocyate viSNU rephe brahmA vyavasthitaH / hakAreNa haraH proktastadante paramaM padam " 359 11911 iti zlokenAha zabdasya viSNuprabhRtidevatAtrayAbhidhAyitvena laukikAgameSvapi arhamiti padamupaniSadbhUtamityAveditaM bhavati / tadanta iti turIyapAdasyAyamarthaH - tasyAhaMzabdasyAnta uparitane bhAge paramaM padaM siddhizilArUpaM tadAkAratvAdanunAsikarUpA kalA'pi paramaM pdmityuktm| nighnamiti niyamena hanyate jJAyate pAratantryeNeti "sthAdibhyaH kaH " ( 5.3.82) bAhulakAnnapuMsakatvam / dRSTeti dRSTaM rAjyAdi, adRSTaM svargAdi / AzAstreti-AG abhividhau, sa ca zAstreNa saha saMbadhyate, avadhizabdastu maryAdAyAm, sa cAdhyayanAdhyApanAbhyAm / tato'yamarthaH - zAstramabhivyApya ye adhyayanAdhyApane te maryAdIkRtya praNidheyamidamityarthaH / praNidhAnaM caturdhA-padastham, piNDastham, rUpastham, rUpAtItaM ceti / padasthamaha - zabdasthasya, piNDasthaM zarIrasthasya, rUpasthaM pratimArUpasya, rUpAtItaM yogigamyamarhato dhyAnamiti / eSvAdye dve zAstrArambhe saMbhavato nottare dve / anenAtmanaH sarvataH saMbhedaH ityukte padastham / tadabhidheyenetyAdinA piNDasthamiti / vayamapIti viziSTapraNidheya-praNidhAnAdiguNaprakarSAdA''tmanyutkarSAdhAnAd guNabahutvenAtmano'pi tadabhinnatayA bahutvAd vayamiti bahuvacanena nirdeza: tAttvika iti tattvameva "vinayAdibhya ikaN" ( 7.2.169) tattvaM prayojanamasyeti vA / / 1 / / siddhiH syAdvAdAt / 1 / 1 / 2 / / bR0nyAsa--siddhirityAdi loke prasiddhasAdhutvAnAM zabdAnAmanvAkhyAnArthamidamArabhyate / anvAkhyAnaM ca zabdAnAM prakRtyAdivibhAgena sAmAnya-vizeSavatA lakSaNena vyutpAdanam, taca zabdArthasambandhamantareNa na sambhavati, zabdArthasambandhasiddhizca syAdvAdAdhInetyata Aha-siddhiH syAdvAdAditi - saMjJA - paribhASA 'dhikAra vidhi pratiSedha-niyama-vikalpa- samuccayA'tidezA'nuvAdarUpadazavidhayogeSvayamadhikAra AzAstraparisamApterveditavya iti / siddhiriti - sedhateH sidhyatervA bhAvasAdhanaH ktiH / sA ca dvividhA - paramArthavyavahArabhedAt, tatra (na)yAdyadhigamopAyAdhInA zabdAditattvapratipattiH paramArthasiddhiH, prakRti - pratyayAdivibhAgarUpA vyavahArasiddhiH, ubhayarUpApIyaM syAdvAdAdevopajAyate / sa cAnekAntavAda ityAha- syAdityavyayamanekAntadyotakamiti, na tu vAcakam, nipAtatvAdeva / yadi tu vAcakaM syAt, tadA 'syAdastyeva' ityAdiprayoge tenaiva sarvArthAnAM pratipAditatvAcchabdAntaraprayogAnarthakyaM paunaruktyaM vA samAsajyeta / nanu syAditi kriyApratirUpako nipAto'nekAntasya dyotako guNabhAvena bhavet, pradhAnabhAvena vA ? na tAvad guNabhAvena, tadvAcakapadAntarasyApi guNabhAvenaiva vAcakatvaprasaGgAd, yathaiva padAntareNAbhidhAnaM tathaiva sarvatra nipAtena dyotanam, anuktasya tu dyotane tasya vAcakatvaprasaktiH, tatprayogasAmarthyAt tatpratipatteH / nApi pradhAnabhAvena, astItyAdibhiH padaiH astitvAdInAmarthAnAM sAkSAduktatvAt taddyotanavaiyarthyAd, nAstitvAdInAM cAnuktatvAdeva na dyotanamiti / syAnmatam-astItipadenAstitvaM pradhAnakalpanayA'bhidhIyate, nAstitvAdayastu syAditi nipAtena guNakalpanayA dyotyanta iti pradhAnaguNabhAvAdanekAntaprakAzakaH syAcchabdaH, ' evkaarpryogaadnyyogvyvcchedsiddheH| tadapyasamyag, astItipadenAnuktAnAM nAstitvAdidharmANAM syAcchabdena dyotane srvaarthdyotnprsnggaat| sarvArthAnAmevakAreNa vyavacchedAnna taddyotanamityapi na vAcyam, nAstitvAdInAmapi tena vyavacchedAdadyotanapra 'saGgAt, tato na dyotakaH syAcchabdo'nekAntasya yujyate / atrAbhidhIyate-astItyAdibhiH padaiH pradhAna-guNabhAvenaivAstitva- nAstitvAdInAmarthAnAmabhidhAnAt, tathaiva syAcchabdena dyotanAd doSAbhAvaH / tathAhi-zuddhadravyArthikapradhAnabhAvAdastitvaikAnto mukhyaH, zeSA nAstitvAdyekAntA guNAH pradhAnabhAvenAnarpaNAdanirAkaraNAcca, nAstitvAdinirapekSasya tvastitvasyAsambhavAt kharaviSANavat, syAcchabdenastu taddyotanaH pradhAnaguNabhAvenaiva bhavet, tathaivAstIti 1. sarvArthAnAmevakAre (Na) vyavacchedAnna tadudyotanamityapi na vAcyam, nAstitvAprasaGgAt' iti /
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ 360 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana padenAbhidhAnAt, yathAbhihitasyaiva nipAtapadena dyotayituM shkytvaaditi| paryAyanayAdezAt tu nAstitvAdyekAntA mukhyAH, astitvaikAntastu guNaH prAdhAnyenAvivakSitatvAd, apratikSepAJca; tatra astitvanirAkaraNe tu nAstitvAdidharmANAmanupapatteH, kUrmaromAdivat ; nAstitvAdibhirapekSyamANaM hi vastuno'stitvaM syAcchabdena dyotyata iti pradhAnaguNabhAvenaiva syAditinipAto'nekAntavAdadyotakaH / ata eva vidhyarthinaH pratiSedhe pratiSedhArthinazca vidhau na pravRttiriti ata Aha-syAdvAdo'nekAntavAdaH, nityAnityAdyanekadharmazabalaikavastvabhyupagama iti yaavt| kthmtyntviruddhairdhmmerkrmbhaavibhishcaikkaalmeksy vastunaH pradezAbhedenaikAdhikaraNatAzabalatvaM ghaTate? na hi yasyaiva yatkAlamastitvaM tasyaiva tatkAlaM nAstitvamupapadyate virodhAt, sati tasmin sngkrprsnggaaceti| naiSa doSaH, arpnnaabhedaadvirodho'sngkrshcaagnivt| tathAhi yathA dAha-zItajvarAbhibhUtazarIrayormadhye prajvalitaH khadirAdisArendhanAbhivaddhitazikho'gniravizeSoSNarUpo'pi dAhajvarAbhibhUtazarIrAMpekSayodbhUtaduHkhahetuzaktikaH zItajvarAbhibhUtazarIrApekSayA cAvirbhUtasukhahetuzaktikaH sa eva bhvti| na ca tayoH zaktyoH parasparavirodhinyorapi bhinnamadhikaraNamasti, na caikAdhikaraNatvAt saGkaraprasaGgaH, na cAnekadezavRttiH, nApi kAlabhedaH, kiM tarhi ? ekasminneva kAle ekasminnevAgnau pradezabhedamantareNAvirodho dRSTo viruddhAbhimatayorapi, evaM vastvapi svarUpArpaNAdastyeva, pararUpAdyAdezAnnAstyeva, dravyArthatA'parityAgAnityameva, paryAyANAmanyathAbhAve'pi tasyAvinAzAd ; vinAzaprAdurbhAvasamAvezAdanityamevetyarpyamANA dhA yugapadekasmin vastuni na virodhaM smaashrynte| na ca saGkaramiti nAsmAn syAdvAdaprakAzonmIlitajJAnacakSuSaH prati tavopAlambhaH shobhaamaavhti| evaM srvvstussvnekaantaatmktvmviruddhmiti| nanvevamanekadharmAdhikaraNatvamekasya vastuno na tvanekAntAtmakatvamabhihitam, satyapi vA tatpratipAdakazabdAsambhavaH / yaduktam _ "dharme dharme'nya-evArtho dharmiNo'nantadharmaNaH" (AptamImAMsA-zlo0 22) iti| naivam-nayAdeze hi vastuno dharmabhedAd vizeSo na pramANAdeza iti / tathAhi-bhAvArtha-vyavahAravattayA dvividhamapi jIvAditattvaM sakalarUpameva, vikalarUpasya tttvaikdeshtvaat| bhAvArtho hi sadvyaM vidhiH, vyavahAro'sadadravyaM guNaH, paya (?) (dravya) pratiSedhaH / tatra yadA sadravyaM jIvo dharmAstikAyo'dharmAstikAya AkAzaM kAlo manuSyAdiriti vA vidhilakSaNabhAvArthaprarUpaNAyAM zabdaH prayujyate, tadA kAlA-''tmarUpa-saMsarga-guNidezA-'rtha-sambandhopakAra-zabdairabhedenAbhedAtmakasya vastuno'bhidhAnAt, sakalAdezasya pramANAdhInasya prayogAt sakalarUpameva tattvamabhidhIyate, saditi zabdo hi sakalasadvizeSAtmakaM ca tattvaM pratipAdayati, tathA dravyamiti zabdo niHzeSadravyavizeSAtmakamadravyaguNAdyAtmakaM ca prakAzayati, tathaiva jIvazabdo jIvatattvaM sakalajIvavizeSAtmakaM jIvaparyAyarUpAjIvavizeSAtmakaM ca kathayati, tathaiva dharma ityadharma ityAkAza iti kAla iti zabdo dharmamadharmamAkAzaM kAlaM ca sakalasvavizeSAtmakaM nivedayati, vidhirUpasya bhAvArthasya praadhaanyaat| yadA punarasaditi zabdaH prayujyate, tadApyasattattvaM paradravya-kSetra-kAla-bhAvarUpacatuSTayApekSakAlAdibhirabhedopacAreNa sakalAsadvizeSAtmakaM tattvaM khyApayati, vyavahArasya bhedaprAdhAnyAt, tathaivAdravyamajIva ityAdipratiSedhazabdaH sakalasvavizeSAtmakamadravyatattvamajIvAditattvaM ca pratipAdayati, syAditi nipAtena tasya tathaivodyotanAd, evakAreNAnyathAbhAvanirAkaraNAJca, vastutattvamiti zabdastu syAtkAralAJchana-saivakAraH sakalavastuvizeSasadasadAdirUpaM tattvaM kAlAdibhirabhedenAbhedopacAreNa vA prakhyApayati, tasya bhAvArthavyavahAravattvAd vidhi-niSedhaprAdhAnyena yugpdbhidhaanaat| yatkAlaM vastuno vastutvaM tatkAla eva sakalavastuvizeSAH, tasya tadvyApakatvAditi kaalenaabhedstebhyH| dravyArthaprAdhAnyAd yathA ca vastuno vastutvamAtmarUpam, tathA sarve vastuvizeSAH, ityAtmarUpeNAbhedaH / yathA vastutvena vastunaH saMsargastathA vastuvizeSairapi, savizeSasyaiva tasya samyaksRSTau vyApArAt, tataH sNsrgennaa'pybhedH| yazca vastutvasya guNasya vastuguNidezaH, sa eva vastuvizeSANAmiti guNidezenApi na bhedH| ya eva cArtho vastutvasyAdhikaraNalakSaNo vastvAtmA, sa eva sakalavastudharmANAmityarthato'pi tadabhedaH / yazca vastuni vastutvasya sambandhaH - - - - - - - - 'dravyAtma0' iti paatthaantrm| - - - - - - - - - - - - - - - - -
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-2 361 samavAyo'viSvAbhAvalakSaNaH sa eva sakaladharmANAmiti sambandhenApi tadabhedaH / ya eva copakAro vastuno vastutvena kriyate'rthakriyAsAmarthyalakSaNaH, sa eva sakaladharmerapItyupakAreNApi tadabhedaH / yathA ca vastuzabdo vastutvaM pratipAdayati, tathA sakalavastudhAnapi, taivinA tasya vastutvAnupapatteriti zabdenApi tdbhedH| paryAyArthikaprAdhAnye tu paramArthataH kAlAdibhirbheda eva, dharma-dharmiNorabhedopacArAt tu vastuzabdena sakaladharmaviziSTasya vastuno'bhidhAnAt sakalAdezo na virudhyate; tataH syAdvastu cetyAdizabdastattvamanekAntAtmakaM pratipAdayatIti nAnantarUpasyApi vastuno vAcakAsambhavaH, sakalAdezavAkyena tasya tathA vaktuM shkytvaat| tacca saptadhA-yathA 1 syAdastyeva, (2 'syAnAstyeva,) 3 syAdavaktavyameva, 4 syAdasti nAstyeva, 5 syAdastyavaktavyameva, 6 syAnAstyavaktavyameva, 7 syAdastinAstyavaktavyameveti niravazeSe jIvAditattvArthaparyAye bhavati, "pratiparyAyaM saptabhaGgI" iti vcnaat| nanvastitvaM prati vipratipannamanasAM tatpratyAyanAya yathA syAdastyeveti padaM prayogamarhati, tathA syAnAstyevetyAdipadAnyapi prayogamaheyuH, saptadhA vacanamArgasya sthaapittvaaditi| naivam-syAcchabdenaiva zeSANAM dyotittvaat| yadA vidhivikalpasya prayogastadvivAdavinivRttaye syAdvAdibhirvidhIyate, tadA niSedhAdivikalpA: SaDapi syAcchabdena yAtA na punaH prayogamarhanti, tadarthe vivAdAbhAvAt, tadvivAde tu kramazastatprayoge'pi na kazcid dossH| yataH-"praznavazAdekavastuni dRSTeSTapramANAvirodhena vidhi-pratiSedhakalpanA saptabhaGgI" iti, tataH syAtkAralAJchanamevakAropahitamarthavat sarvatra prtipttvym| "samyagdarzana-jJAna-cAritrANi mokSamArga:" (tattvArthasUtre a01. sU01.) ityAdizAstravAkye 'ghaTamAnaya' ityAdilokavAkye ca pratipatrabhiprAyavazAt sAmarthyAd vA tadavagateH syAcchabdaivakArayoH prayogAbhAva iti lokazAstravirodho'pi naasti| ___ "sadeva sarvaM ko necchet svarUpAdicatuSTayAt" (AptamImAMsA-zlo0 15) ityAdau ca "svarUpAdicatuSTayAd" iti vacanAt syaacchbdaarthaavgtestdpryogH| 'kathaJcit te sadeveSTam' ityAdau kathaJciditi vacanAt ttpryogvditi| amati gacchati dharmiNamityame: "damyami-tami0" (uNA0 200) iti te anto dharmaH; na eko'nekaH, aneko'nto yasyAsAvanekAntaH, tasya vadanaM tathAtvena pratipAdanam, taJca svAbhyupagatasyaiva bhvtiityuktm| nityetyAdi-"nedhUve" (6.3.17) (iti) tyaci nityam-ubhayAntAparicchinnasattAkaM vastu, tdvipriitmnitym| AdIyate gRhyate'rtho'smAditi "upasargAd daH kiH" (5.3.87) iti ko AdiH, tasmAt sahabhuvaH sAmAnyAdayo dhAH, kramabhuvazca nava-purANAdayaH paryAyA gRhynte| dhArayati dharmirUpamadharmitAM prati yat "artIristu0" (uNA0 338) iti me dharmaH-vastuparyAyaH, dharmamantareNa dharmiNaH svruupnaashaat| zAmyati viruddhairdhammayugapat pariNatimupayAtIti "zamerva ca vA" (uNA0 470) ityale shblm| etyabhedaM gacchati "bhIN-zali0" (uNA0 21) iti ke ekaH / vasanti sAmAnyaparyAya-vizeSarUpA dharmA asminiti "vaserNidvA" (uNA0 774) iti tuni vstu| nityAnityAdinA'nekena dharmeNa zabalaM yadekaM vastu tasyAbhyupagamaH-pramANAviruddho'GgIkAraH, tata eva zabdAnAM siddhirbhavati, nAnyathA, ata Aha-ekasyaiveti-tathAhi-yasyaiva varNasya hrasvatvaM vidhIyate tasyaiva dIrghatvAdiH, tasya ca sarvAtmanA nityatve pUrvadharmanivRttipUrvakasya hasvAdividherasambhavaH; evamanityatve'pi jananAnantarameva vinAzAt kasya hasvAdividhiriti sAmAnyAtmanA nityaH, hasvAdidhAtmanA cAnitya iti| tathA dravyANAM sva-parAzrayasamavetakriyAnivartakaM sAmarthya kArakam, taJca kAdyanekaprakAramabhitrasyApyupalabhyate; yathA-pIyamAnaM madhu madayati, vRkSamAruhya tataH phalAnyavacinoti, viSayebhyo bibhyadanAtmajJastebhya evAtmAnaM prayacchaMstaireva bandhamAprotItyAdi, taJca kathamekasya sarvathA nityatve ekarUpAM vRttimavalambamAnasyAvasthAntarAbhivyaktarUpopalambhA'bhAvAd ghaTate? iti saadhy-saadhnruupkaarkvyvhaarvilopH| anityatve'pi na ghaTate, tathAhi-svAtantryaM kartRtvam, taJca- - - - - - - - - - - - - 1. ayaM pAThaH pustakeSu nAsti, arthamanusaMdhAya prkssiptH| - - - - - - - - - -
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ 362 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsanuM " idaM phalamiyaM kriyA karaNametadeSa kramo vyayo'yamanuSaGgajaM phalamidaM dazeyaM mama / ayaM suhRdayaM dviSan prakRtadezakAlAvimAviti prativitarkayan prayatate budho netaraH " ityevamAtmakaparidRSTasAmarthyaM kArakaprayoktRtvalakSaNam, tadapi nAnityasya kSaNamAtrAvasthAyitvenopajananAntarameva vinaSTasya yujyate, kiM punaH kArakasaMnipAtaH ? iti nityAnityAtmakaH syAdvAdo'GgIkartavyaH / tathA tamantareNa sAmAnAdhikaraNyaM vizeSaNavizeSyabhAvo'pi noppdyte| tathAhi bhinnapravRtti-nimittayorekatra vRttiH sAmAnAdhikaraNyam, tayozcAtyantabhede ghaTa - paTayoriva naikatra vRttiH| nApyatyantAbhede, bhedanibandhanatvAt tasya, nahi bhavati nIlaM nIlamiti / kiJca, nIlazabdAdeva tdrthprtipttaavutplshbdaanrthkyprsnggH| tathaikaM vastu sadeveti niyamyamAne vizeSaNa - vizeSyabhAvAbhAvaH / vizeSaNAd vizeSyaM kthnycidrthaantrbhuutmbhyupgntvym| astitvaM ceha vizeSaNam, tasya vizeSyaM vastu tadeva vA syAdanyadeva vA ? na tAvat tadeva, na hi tadeva tasya vizeSyaM bhavitumarhati asati ca vizeSye vizeSaNatvamapi na syAd, vizeSyaM viziSyate yena tadvizeSaNamiti vyutpatteH / athAnyat, tarhyanyatvAvizeSAt sarvaM sarvasya vizeSaNam / samavAyAt pratiniyato vizeSaNa - vizeSyabhAva iti ced, na - so'pyaviSva ( pi hya) bhAvalakSaNa evaiSTavyaH, rUpAntaraparikalpanAyAmanavasthAprasaGgaH / na cAsAvatyantabhede'bhede vA saMbhavatIti bhedaabhedlkssnnsyaadvaado'kaamenaapybhyupgntvyH| AdigrahaNAt svasaMjJAdayo'pi / tathAhi - akArAkArayoryadi sAdharmyameva syAt, tadA'stitvenevAnyairapi dharmaiH sAdharmyaM sarvamekaM prsjyet| yadi ca vaidharmyameva, tadA kasyacidastitvamaparasya nAstitvamanyasya cAnyaditi tulyatvAbhAva iti / sAdharmya - vaidharmyAtmakasyAdvAdasamAzrayaNe hrasva-dIrghayoH kAlabhedena vaidharmye'pi tulyasthAnA''syaprayatnatvena sAdharmyamastIti svasaMjJAvyavahAraH / kiJca, zabdAnuzAsanamidam, zabdaM prati ca vipratipadyante - nitya ityeke, anitya ityapare, nityAnitya iti cAnye / tatra nityatvAnityatvayoranyatarapakSaparigrahe sarvopAdeyatvavirahaH syAdityAha - sarvapArSadatvAceti-svena rUpeNa vyavasthitaM vastutattvaM pRNAti pAlayati "praH sad" (uNA0 897) iti sadi parSad, parSadi sAdhu "parSado NyaNau " (7.1.18) iti Ne pArSadaM sAdhAraNamityarthaH / athavA pArSadaH paricAraka ucyate, sa ca pariSatsAdhAraNa ityrthH| pArSadatvena ca sAdhAraNatvaM lakSyate, tena sarveSAM pArSadaM sarvasAdhAraNamiti / (sakaladarzana) dRzyate ekadezena tattvametairiti darzanAni nayAH, samastAnAM darzanAnAM yaH samudAyastatsAdhAraNasyAdvAdasyAbhyupagamo'titarAM nirdoSa ityarthaH / 11611 etadeva svoktena draDhayati-anyonyetyAdi - sAdhyadharmavaiziSTyena pacyate hetvAdibhirvyaktIkriyate " mA - vA- vadi0 " ( uNA0 564) iti se pakSaH-sAdhyadharmaviziSTo dharmI, 'dhvaniranitya eva' ityAdi (:) pratikUlaH pakSaH pratipakSaH, anyonyaM pakSasya pratipakSAsteSAM bhAvaH, ekasmin dharmmiNi parasparaviruddhadharmopanyAsa iti, tataH / yatheti dRSTAntopanyAse / pare bhavacchAsanAdanye / sAtizayo matsaro'sahanatA'styeSAm atizAyane matvarthIye matsariNaH / prakarSeNodyate pratipAdyate svAbhyupagato'rtha ebhiriti "vyaJjanAd ghaJ" (5.3.132) iti ghaJi pravAdAH pravacanAni / yathA parasparavirodhAt pare pravAdA matsariNaH, na tathA tava samayo matsarI / atra vizeSaNadvAreNa hetumAha-pakSapAtIti, yato rAganimittavastusvIkArarUpaM pakSaM pAtayati nAzayatItyevaMzIlaH, rAgasya jIvanAzaM naSTatvAt, atraiva hetumAha - nayAnazeSAnavizeSamicchanniti-nayAn naigamAdIn samastAn avizeSamabhedaM yathA bhavati evamaGgIkurvan na tava sa (mayo) mtsrii| ayaM bhAvaH - nayAnAM samatvena darzanAd rAgamayasya pakSasya pAtitatvAt samayasya matsarAbhAvaH pareSAM viparyayAd matsarasadbhAva iti| samyageti gacchati zabdo'rthamaneneti "punnAmni0" (5.3.130) iti ghe samayaH saGkataH, tatsAmarthyapravRttatvAt siddhAntaH samayazabdenAbhidhIyate / yaduktam "samayabalena parokSAnubhavasAdhanamAgamaH" iti / yadvA samyag ayanti gacchanti jIvAdayaH padArthAH svasmin svarUpe pratiSThAM prApnuvantyasminniti samaya AgamaH / matsaritvasya vidheyatvAt tenaiva naJaH sambandhAt pakSapAtizabdena tvasambandhAt prkrmbhedaabhaavH|
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 363 paroktenApi draDhayati-nayA ityAdi - nIyante prApyante jIvAdayo'rthA ekadezena viziSTA etairiti nayA niravadhAraNA abhiprAyavizeSAH, sAvadhAraNasya durnayatvAt, sakalArthaprAptezca pramANAdhInatvAt / te ca naigamAdayaH sapta, te syAtpadena cihnitAH sAvadhAraNAzca abhipretaM phalaM phalanti-lihAdyac ("lihAdibhyaH " 5.1.50 ) niSpAdayanti abhipretaM phalaM yebhya iti bahuvrIhirvA, yatastato bhavantamAryAH praNatAH praNantumArabdhA iti / 'hitaiSiNaH' iti vizeSaNadvAreNa hetu:, hitaiSitvAdityarthaH / rasena viddhAH zulvAdidhAtava iveti smnvyH| (bhavantam- ) bhAti dIpyate kevalajJAnazriyA niratizayavIryeNa veti "bhAterDavatuH " ( uNA0 886) iti bhavAn / dUramantikaM vA ArAt samyagjJAnAdyAtmakasya mokSamArgasya samIpaM yAtAH prAptAH, dUraM vA pApakriyAbhyo yAtA gatA iti nairukte varNAdeze AryA iti / (hitaiSiNaH-) AvaraNavilayAdamalajJAnAvirbhUtirUpA zuddhiH, antarAyavinAzAca zaktiH, tayoH prakarSo hitam, svena rUpeNAtmano dhAraNarUpaH sukhAdinA poSarUpazcAnvartho'pi ghaTate, tamicchantItyevaMzIlAH, AryatvAdeva ca zIlArtho'pi vyavatiSThate, mokSe bhave teSAM spRhAbhAvAditi / nanvastu yuktiyuktaH syAdvAdastadadhInA ca zabdasiddhiH, tathApyanabhihitAbhidheyaprayojanatvAt kathametatprekSAvatpravRttyaGgam? ityAzaGkAyAmAha-athavetyAdi - viviktAnAmasAdhutvanirmuktAnAM zabdAnAM prayukteH samyagjJAnalakSaNA siddhirbhavati, zabdAnuzAsanasya sAdhavaH zabdA abhidheyAH, yamarthamadhikRtya pravarttate tat prayojanam iti samyagjJAnamanantaraM prayojanam, taddvAreNa ca niHzreyasaM paramiti / yataH "vyAkaraNAt padasiddhiH padasiddherarthanirNayo bhavati / arthAt tattvajJAnaM tattvajJAnAt paraM zreyaH / / 9 / / iti / tasmAt samyagjJAnaniHzreyasaprayojanaM zabdAnuzAsanamArabhyate / sambandhastvabhidheya-prayojanayoH sAdhya-sAdhanabhAvalakSaNaH, zabdAnuzAsanAbhidheyayozcAbhidhAnAbhidheyalakSaNaH / sa ca tayorevAntarbhUtatvAt pRthag nopadarzita iti / nanu yathA prayojanasyAbhilASajanakatayA pravartakatvAdabhidhAnam, tathA'bhidheyasyApi zakyAnuSThAnAdipratipAdanArthatvAt tasyApyabhidhAnaM kartavyam, na cAtra tadasti, tsyaanuudymaantvaat| naivam-anuvAdAdapi vidheradhyavasAnAd "avivakSitavAcyo yastatra vAcyaM bhaved dhvanau / (arthAntare saMkramitamatyantaM vA tiraskRtam" / / 10 / / ) kAvyaprakAzasya caturthollAse sUtram - 39 tadvRttiH-lakSaNAmUlagUDhavyaGgayaprAdhAnye satyevAvivakSitaM vAcyaM yatra sa 'dhvanau' ityanuvAdAd dhvaniriti jJeyaH / tatra ca vAcyaM kvacidanupayujyamAnatvAdarthAntare pariNatam, kvacidanupapadyamAnatayA'tyantaM tiraskRtam / kArikArthastu-avivakSitam-anupayuktam anvayAyogyaM vA vAcyaM vAcyo'rtho yatra tAdRzo yo dhvaniH tatra, tasmin dhvanau 'uttame kAvye' vAcyaM vAcyo'rthaH arthAntare vAcyalakSyasAdhAraNe'rthe saMkramitaM pariNamitam, atyantaM tiraskRtaM tyaktaM vA bhavediti ) ityatra sa dhvaniriti vadati, tenAbhidheyaprayojanayoH paratA tanniSThatApItyarthaH siddho bhavatIti / / 2 / / la. nyAsa - siddhirityAdi - loke prasiddhasAdhutvAnAM zabdAnAmanvAkhyAnArthamidaM zabdAnuzAsanamArabhyate / anvAkhyAnaM ca zabdAnAM prakRtyAdivibhAgena sAmAnya-vizeSavatA lakSaNena vyutpAdanam / tacca zabdArthasaMbandhamantareNa na saMbhavati / zabdArthasaMbandhasiddhizca syAdvAdAdhInA ityata Aha-siddhiH syAdvAdAt / dazadhA sUtrANi - saMjJA - 1 paribhASA - 2 'dhikAra- 3 vidhi 4 pratiSedha- 5 niyama 6 vikalpa-7 samucayA-8 'tidezA-9 'nuvAda-10 rUpANi / tatra " audantAH svarAH " (1.1.4) iti 1 / "pratyayaH prakRtyAdeH " (7.4.115) iti 2 / "ghuTi" (1.4.68) iti 3 / "nAmyantasthAkavargAt0 " (2.3.15) iti 4 / "na staM matvarthe" (1.1.23) iti 5 / "nAma sidayvyaJjane" (1.1.21) iti 6 / "sau navetau" (1.2.38) iti 7 / "zaso'tA0" (1.4.49) iti 8 / "idito vA " (8.4.1) iti 9 / "tayoH samUhavaJca bahuSu" (7.3.3) iti 10 /
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ 364 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana ityAdIni sUtrANi pratyekaM jnyaatvyaani| eteSAM madhye idamadhikArasUtramAzAstraparisamApteH / syAdityavyayamiti-vibhaktyantAbhatvena svarAditvAda vA'nekAntaM dyotayati vaacktvenetynekaantdyotkm| anekAntavAda iti-amati gacchati dharmiNamiti "damyami0" (uNA0 200.) iti te'nto dharmaH, na eko'nekaH, aneko'nto'syAsAvanekAntaH, tasya vadanaM yAthAtathyena pratipAdanam, taccAbhyupagatasyaiva bhvtiiti| nityAnityAdIti -AdizabdAt sadasadAtmakatva-sAmAnyavizeSAtmakatvA-'bhilApyAnabhilApyatvagrahaH / "ne(ve" (6.3.17) iti tyaci nityam, ubhayAntAparicchinnasattAkaM vastu, tdvipriitmnitym| AdIyate gRhyate'rtho'smAditi "upasargAd daH kiH" (5.3.87) iti ko aadiH| dharanti dharmiNo dharmirUpatAmiti dharmA vastuparyAyAH, te ca sahabhuvaH sAmAnyAdayaH, kramabhuvazca navapurANAdayaH paryAyAH, dharmamantareNa dharmiNaH svruupnaashaat| zAmyati viruddhadharmayugapatpariNatimupayAti "zameva ca vA" (uNA0 470) ityale shblm| etyabhedaM gacchati "bhINazali0" (uNA0 21) iti ke ekm| vasanti sAmAnyavizeSarUpA dharmA asminniti "vaserNidvA" (uNA0 774) iti tuni vstu| nityAnityAdibhiranekadharmaH zabalaM yadekaM vastu tasyA'bhyupagamaH pramANAviruddho'GgIkAraH, tata eva zabdAnAM siddhirbhavati nAnyathetyata Aha-ekasyaiveti / tathAhi-yasyaiva varNasya hasvatvaM vidhIyate tasyaiva dIrghatvAdi, tasya ca sarvAtmanA nityatve pUrvadharmanivRttipUrvakasya hrasvAdividherasaMbhavaH; evamanityatve'pi janmAnantarameva vinAzAt kasya hasvAdividhiriti varNarUpasAmAnyA''tmanA nityo hasvAdidharmAtmanA tvanitya iti| tathA dravyANAM svaparAzrayasamavetakriyAnivartakaM sAmarthya kArakam, tacca karnAdyanekaprakAramekasyApyupalabhyate; yathA-pIyamAnaM madhu madayati, vRkSamAruhya tataH phalAnyavacinoti, viSayebhyo bidhyadanAtmajJastebhya evAtmAnaM prayacchaMstaireva bandhamApnotItyAdi; taJca kathamekasya sarvathA nityatve ekarUpAM vRttimavalambamAnasyA'vasthAntarAbhivyaktarUpopalambhAbhAvAd ghaTate? iti sAdhya-sAdhanarUpakArakavyavahAravilopaH / anityatve'pi na ghaTate, tathAhi-svAtantryaM kartRtvam, tacca "idaM phalamiyaM kriyA karaNametadeSa kramo vyayo'yamanuSagajaM phalamidaM dazeyaM mm| ayaM suhRdayaM dviSan prakRtadezakAlAvimAviti prativitarkayan prayatate budho netaraH" / / 7 / / ityevamAtmakaparidaSTasAmarthya kArakaprayoktatvalakSaNama, tadapi nAnityasya kSaNamAtrAvasthAyitvenopajananAnantarameva vinaSTasya yajyate. kiM punaH kArakasaMnipAtaH? iti nityAnityAtmakaH syaadvaado'nggiikrtvyH| tathA tamantareNa sAmAnAdhikaraNyam, vizeSaNa-vizeSyabhAvo'pi nopapadyate; tathAhi-bhinnapravRtti-nimittayoH zabdayorekatrArtha vRttiH sAmAnAdhikaraNyam, tayozcAtyantabhede ghaTa-paTayoriva naikatra vRttiH, nApyatyantAbhede bhedanibandhanatvAt tasya, nahi bhavati nIlaM niilmiti| kiJca, nIlazabdAdeva tadarthapratipattau utpalazabdA''narthakyaprasaGgaH / tathaikaM vastu sadeveti niyamyamAne vizeSaNa-vizeSyAbhAvAbhAvaH, vizeSaNAd vizeSyaM kathaJcidarthAntarabhUtamavagantavyam, astitvaM ceha vizeSaNam, tasya vizeSyaM vastu, tadeva vA syAd, anyadeva vA? na tAvat tadeva, nahi tadeva tasya vizeSaNaM bhavitumarhati, asati ca vizeSye vizeSaNatvamapi na syAt, vizeSyaM viziSyate yena tad vizeSaNamiti vyutpatteH, athAnyat tahi anyatvAvizeSAt sarvaM sarvasya vizeSaNaM syAt ; samavAyAt pratiniyato vizeSaNavizeSyabhAva iti ced, na-so'pyaviSvagbhAvalakSaNa evaiSTavyaH, rUpAntaraparikalpanAyAmanavasthAprasaGgaH, ato nAsAvatyantaM bhede'bhede vA saMbhavatIti bhedAbhedalakSaNaH syAdvAdo'kAmenApyabhyupagantavya iti| AdigrahaNAt sthaanyaadesh-nimittnimitti-prkRtivikaarbhaavaadigrhH| kiJca, zabdAnuzAsanamidam, zabdaM prati ca; vipratipadyante-nitya ityeke, anitya ityapare, nityAnitya iti caanye| tatra nityatvA-'nityatvayoranyatarapakSaparigrahe sarvopAdeyatvavirahaH syAdityAha-sarvapArSadatvAcheti-svena rUpeNa vyavasthitaM vastutattvaM pRNAti pAlayatIti "praH sad" (uNA0 897) iti sadi parSad, tatra sAdhu "parSado NyaNau" (7.1.18) iti Ne pArSadaM sAdhAraNamityarthaH / athavA pArSadaH paricAraka ucyate, sa ca parSatsAdhAraNa ityarthaH, pArSadatvena ca sAdhAraNatvaM lakSyate, tena sarveSAM pArSadaM sarvasAdhAraNamityarthaH / dRzyate tattvamekadezenaibhiriti darzanAni nayAH, samastadarzanAnAM yaH samudAyaH tatsAdhAraNasyAdvAdasyAbhyupagamo'titarAM nirdoSa ityarthaH / atiramaNIyamiAta-NigantAt "pravacanIyAdayaH" (5.1.8) ityanIyaH / ____ etadeva svoktena draDhayati-anyo'nyetyAdi-sAdhyadharmavaiziSTyena pacyate vyaktIkriyate hetvAdibhiriti "mA-vA-vadi0" (uNA0 564) iti se pakSaH-sAdhyadharmaviziSTo dharmI, zabdo'nitya ityAdiH, pratikUlaH pakSaH pratipakSaH, anyo'nyaM pakSasya pratipakSAsteSAM bhAvaH, ekasmin dharmiNi parasparaviruddhadharmopanyAsa ityarthaH, ttH| yatheti dRssttaantopnyaase| pare bhvcchaasnaadnye| sAtizayo matsaro'sahanatA'styeSAmatizAyane - - - - - - - - - - - - -- - - - - - - - - - - - - 1. paadpaat| 2. muurkhH|
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-2 365 matvarthIye mtsrinnH| prakarSaNodyate pratipAdyate svAbhyupagato'rtho yairiti "vyaJjanAd ghaJ" (5.3.132) iti ghaJi pravAdA: prvcnaani| yathA parasparavirodhAt pare pravAdA matsariNaH, na tathA tvatsamaya iti / atra vizeSaNadvAreNa hetumAha-pakSapAtIti-yato rAganimittavastusvIkArarUpaM-pakSaM pAtayati nAzayatItyevaMzIlaH, rAgasya jIvanAzaM nsstttvaat| atraiva hetumAha-nayAnazeSAnavizeSamicchaniti-nayAn naigamAdIn samastAnavizeSamabhedaM yathA bhvtyevmnggiikurvn| ayaM bhAvaH-nayAnA samatvena darzanAd rAgamayasya pakSasya pAtitatvAt samayasya matsarAbhAvaH, pareSAM tu viparyayAt tatsadbhAva iti| samyageti gacchati zabdo'rthamaneneti "putrAni0" (5.3.130) iti ghe samayaH saMketaH / yadvA, samyagayanti gacchanti jIvAdayaH padArthAH svasmin rUpe pratiSThAM prApnuvantyasminniti samaya aagmH| matsaritvasya vidheyatvAt tenaiva natraH saMbandhAt pakSapAtizabdena tvasaMbandhAt prkrm-bhedaabhaavH| paroktenApi draDhayati-nayA ityAdi-nIyante prApyante jIvAdayo'rthA ekadezaviziSTA ebhiriti nayAH, niravadhAraNA abhiprAyavizeSAH, sAvadhAraNasya durnayatvAt, samastArthaprAptestu pramANAdhInatvAt, te ca naigamAdayaH sapta, tava syAtpadena cihnitA abhipretaM phalanti-lihAdyac ("lihAdibhyaH" 5.1.50) (niSpAdayanti) abhipretaM phalaM yebhya iti bhuvriihirvaa| praNatA iti- prnnntumaarbdhvntH| hitaiSiNa iti vizeSaNadvAreNa hetuH, hitaiSitvAdityarthaH / 'ArAd dUrAntikayoH' samyagjJAnAdyAtmakamokSamArgasyA''rAt samIpaM yAtAH prAptAH, dUraM vA pApakriyAbhyo yAtA(gatA) ityaaryaaH| nanvastu yuktiyuktaH syAdvAdastadadhInatvAcchabdasiddheH, tathApi anabhihitAbhidheyaprayojanatvAt kathamidaM prekSAvatpravRttiviSaya ityAzaGkayA''ha-athaveti-viviktAnAmasAdhutvavimuktAnAM zabdAnAM prayukteH samyagjJAnarUpA siddhiH| sAdhuzabdAzcAtrA'bhidheyAH / yamarthamadhikRtya pravarttate tat prayojanamiti samyagjJAnamanantaraM prayojanam, taddvAreNa tu niHzreyasaM prmiti| yataH "dve brahmaNI veditavye zabdabrahma paraM ca yt| zabdabrahmaNI niSNAtaH paraM brhmaadhigcchti"||8|| (tripurAtApinyupaniSad 4.17) "vyAkaraNAt padasiddhiH padasiddherarthanirNayo bhvti| arthAt tattvajJAnaM tattvajJAnAt para zreyaH // 9 // iti| saMbandhastvabhidheya-prayojanayoH sAdhya-sAdhanabhAvaH, zabdAnuzAsanAbhidheyayostu abhidhAnAbhidheyarUpaH, sa ca tayorevAntarbhUtatvAt pRthag nopadarzita iti / / 2 / / lokAt / 1 / 13 / / bRnyAsa-lokAditi-"lokaG darzane" lokyate'valokyate nirNayArthamiti ghaji lokaH, lokate pazyati samyak padArthAn ityaci vaa| uktAta-uktAH svarAdisaMjJAH, tAbhyo'tiriktAH kriyaadisNjnyaastaasaamiti| "sAdhyarUpA purvAparIbhUtA'vayavA kriyA" iti vaiyaakrnnaaH| "saMyoga-vibhAgayoranapekSakAraka(Na) karma" iti prAmANikAH (vaishessiksuutrm)| vizeSaNaM guNa: "sattve nivizate'paiti (pRthagjAtiSu dRshyte| Adheyazca kriyAjazca so'sattvaprakRtirguNaH" / / / 10 / / ) ityAdiko vaa| "AkRtigrahaNA (jAtiliGgAnAM ca na srvbhaak| sakRdAkhyAtanirgrAhyA gotraM ca caraNaissaha" / / 11 / / ) ityAdilakSaNalakSitA jaatiH| truTyAdiH kAlaH ("svasthe nare samAsIne spandate vaamlocnm| tasya triMzattamo bhAgastruTirityabhidhIyate / / 12 / / ) styAnaprasavo liGgam, rUpAdInAM paryAyANAmapacayaH styAnaM strI, teSAmeva pravRttiH savanaM prasavaH pumAn, sAmyAvasthA npuNskmiti|
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ 366 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana "avikAro'dravaM (mUrtaM prANisthaM svaanggmucyte| cyataM ca prANinastata tannibhaM ca pratimAdiSa" // 23 // ityAdilakSaNaM svaanggm| ekAdyabhidhAnapratyayahetuH sNkhyaa| sarvato mAnaM primaannm| apatyaM prsiddhmev| kriyA-guNadravyAdibhiH prayokturyugapad vyAptumicchA viipsaa| adarzanaM luk / aSTAdazabhedabhinno'kArAdisamudAyo' vrnnH| aadishbdaadivrnnaadiprigrhH| tathA saMvRtasyApyakArasya svasaMjJAprasiddhyarthaM vivRtatvamapi iti vaiyaakrnnaaH| "dravyAzrayI guNaH, guNAzrayo dravyam, anuvRttapratyayahetuH sAmAnya jAtiH, parAparAdipratyayahetuH kAlaH, anumAnaM liGgam, svAGyArambhakamavayavarUpaM svAGgam, aNumahadAdipratyayahetuH parimANam" iti taarkikaaH| *parAnityam iti-tathAhi-vanAnItyAdau "zaso'tA0" (1.4.49) iti bAdhitvA paratvAd "napuMsakasya ziH" (1.4.55) ityeva bhvti| tasmAJca (nityaM) balIyaH, yathA-'syona' ityatra paramapi guNaM bAdhitvA nitytvaaduutt| tathA nityAdantaraGgam*, jJAyA odano jJaudanastamicchati kyani, tataH sani, akRtavyUhatvAd 'jJA odana ya sa' iti sthite dvitvaM ca prApnotyautvaM ca, nityatvAd dvitve prApte tad bAdhitvA'ntaraGgatvAdautvaM bhvti-jujnyaudniiyisstiiti| tathA *antaraGgAdanavakAzam*, yathAgargasyApatyAni teSAmime chAtrAH "dorIyaH" (6.3.32) iti IyaviSaye "gargAderyaJ" (6.1.42) iti 'garga yaj' iti sthite'ntaraGgatvAd 'bahuSvastriyAm" (6.1.124) iti lupprAptAvanavakAzatvAd "na prAgjitIye svare" (6.1.135) ityalupi gArgIyA iti| tathA *parAdantaraGgam* api, sive: "pyA-dhA-panyani0" (uNA0 258) iti ne kRte'pavAdatvAd valopaM bAdhitvA guNAt pUrvaM nityatvAdUTi ca paratvAd guNe prApte'ntaraGgatvAt taM bAdhitvA yAdezo bhavati 'syona' iti| eSAM kriyAdInAM saMjJAnAM nyAyAnAM ca zAstrapravRttaye lokAt siddhirveditavyA, na ca lokamantareNa tajjJAnopAyo'sti, na ca tajjJAnaM vinA "kriyArtho dhAtuH" (3.3.3) "guNAdastriyAM navA" (2.2.77) "jAtikAlasukhAdernavA" (3.1.152) "svAGgAderakRtamita0" (2.4.46) iti, "saGkhyAnAM Am" (1.4.33) "parimANAt taddhita0" (2.4.23) iti, "Gaso'patye" (6.1.28) "vIpsAyAm" (7.4.80) "lugasyAdetyapade" (2.1.113) "avarNasyevarNAdinaidodarala" (1.2.6) "ivarNAderasve svare yavaralam" (1.2.21) ityaadishaastrprvRttiH| (nyAyAnAmiti) antaraGgAdayazca nyAyAH, nIyate prApyate nirNayaM sandehatulAmadhirUDho'rtho'neneti "nyAyA'vAyA'dhyAya0" (5.3.134) iti ghatri nyAyo yuktIH, na tu smRtishaastrm| tathAhi-antarmadhye'GgAni nimittAni parArthAd yasya tadantaraGgam, bahiraGgAni yasya tad bhirnggm| loko hi svArthaM yatamAna eveSTArtha prayatate iti nyAyasiddhA evaite smRtikaarairnuudynte| tathA varNAnAM samyakpAThakramo'pi tata eva jJAtavyaH, nAsgabhirnUtano'jjhAlAdirUpo vidheyaH, sarvajJapraNItakaivalikAdizAstreSu aindrAdipurvavyAkaraNeSu ca ajjhalAdirUpasyAprasiddhaH / tathA ca zikSAkArAH "vivRttakaraNAH svarAH, tebhya e-o vivRtatarau tAbhyAmai-au tAbhyAmapyAkAraH, akAraH saMvRtaH, kAdayo mAvasAnAH sparzAH, antasthA yaralavAH" iti svarAdinA vyavahAraH / tathA sandehAtivyAptI alaadiruupe| tathAhi-"aiuN" (zivasUtram-1) "Rluk" (zivasUtram-2) "eo" (zivasUtram-3) "aiauc" (zivasUtram-4) ityatra "Adirantyena0" (pA0 1.1.71) ityantyenetA saha madhyavarNAnAM grAhaka iti yathA-aNa, ('ak) eG, aica, ac ityataiH 'aiuvarNAH', 'rAmAnAH', 'guNaH', 'vRddhiH', 'svarAH' caabhidhiiynte| tathA 'pito'G" (pA03.3.104) ityatra aGiti pratyAhAraprasaGgAdekAraukAravarjitasvarapratyayaprasaGga iti| vyAkhyAnAneti cet, tarhi sNdehH| tathA yathA avazabdena svarA gRhyante, tathA kakAra-GakAra-NakArANAmapi svaratvena grahaNAd 'dadhi NakArIyati', 'dadhi karoti' ityAdau - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 1. lA.sU. saMpAdite pustake 'ik' iti pATho vrtte|
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa - 2 367 'ivarNAderasve svare0' (1.2.21) iti yatvAdiprasaGgaH, jJApakopanyAsastu garIyAniti / athetsaMjJatvANNakArAdInAmacsaMjJAyAH pUrvameva nityAtvAllopaH, tarhi tathaiva cakArasyApi lope'csaMjJAyA apyabhAvaprasaGga iti svarAdirUpa eva sandehAtivyAptirahitaH prasiddho varNasamAnnAyo'GgIkarttavya iti| nanvastu prasiddhasya varNasamAmnAyasya parigrahaH, ye tu tatrAkArAdayo varNAste'nekAvayavAH, tathA ca keSAJcit kecidavayavA varNAntarasvarUpA evopalabhyante, yathA- ekAraikArayorakArekArau, okAraukArayorakArokArau dIrgheSu hasvAH / tatra ya ete RkArAdivarNAnAmavayavAste varNagrahaNena gRhyeran vA na vA ? / tatrAdye pakSe 'agne indram', 'vAyo udakam ' (ityAdau) "samAnAnAM tena dIrghaH" (1.2.1) iti dIrghatvaM prApnoti, tathA 'pramAya', 'AlUya' (ityAdI "hasvasya taH pitkRti" (4.4.113) iti hasvAzrayastakAra iti, tathA " raSRvarNAn0" (2.3.63) ityatra repheNaiva siddhatvAd RvarNagrahaNam "Rra lRlaM" (2.3.99) ityatra RkAragrahaNaM na krtvymiti| ucyate - syAdvAdasamAzrayaNAdubhayapakSasvIkArAd lakSyAnurodhAt kvacit kiJcit samAzrIyate ityadoSaH / kiJca, 'agne indram' ityAdau samudAyasya kAryeSu vyApAre'vayavasya svanimittakArye vyApArAbhAvAd "edaito'yAy " (1.2.23) ityAdyeva bhavati, iti pRthakparigrahe'pi na bhavati / nanu pRthakprayatnanirvatrtyaM varNamiti varNalakSaNamiti kathaM varNaikadezAnAmaprayatnanirvatrtyAnAM varNatvam? naivam - aikAraukArAbhyAM vizliSTAvarNAbhyAM vyabhicArAt, kaNThyatAlavya - kaNThyauSThyatvAt tayoH / pRthakpakSamAzrityaivedaM sUtram " praznArcAvicAre ca sandhyeya-sandhyakSarasyAdidutparaH" (7.4.102) tathAhi - AntaratamyAt sandhyakSarasya pUrvo bhAga Ad bhavati paracediti / / 3 / / la. nyAsa - lokAditi-lokyate tattvanizcayAya ghaJ, lokate samyak padArthAnityaci vA lokaH / ukteti uktAbhyaH svarAdisaMjJAbhyo'tiriktA adhikaastaasaam| sAdhyarUpA pUrvAparIbhUtA'vayavA kriyA / vizeSaNaM guNaH, "sattve nivizate'paiti0" ityAdilakSaNo vA / vizeSyaM drvym| "AkRtigrahaNA0" ityAdirUpA jAtiH / truTyAdilakSaNaH kAlaH / liGgaM puM-strI-napuMsakarUpam / "avikAro'dravam0" ityAdi svAGgam / ekAdyabhidhAnapratyayahetuH saMkhyA / sarvato mAnaM parimANam / apatyaM prasiddham / nAnAbhidhAyinAM zabdAnAM kriyA-guNa-dravyairyugapatprayokturvyAptumicchAvIpsA / adarzanaM luk| 'aSTAdazabhedo'kArAdisamudAyo'varNaH / AdizabdAdivarNAdiparigraha iti vaiyAkaraNAH / karma (kriyA) utkSepaNAdi dravyAzrayo guNaH / guNAzrayo dravyam / anuvRttapratyayahetuH sAmAnyaM jAtiH / parAparAdipratyayahetuH kAlaH / anumAnaM liGgam / svAGgayArambhakamavayavarUpaM svaanggm| aNu-mahadAdipratyaya-hetuH parimANamiti tArkikAH / *parAnnityam iti-tathAhi vanAnItyAdau "zaso'tA0" (1.4.49) iti dIrghaM bAdhitvA paratvAd "napuMsakasya ziH " (1.4.55) ityeva bhvti| tasmAcca nityaM balIya:, yathA- 'syona' ityatra paramapi guNaM bAdhitvA nityatvAdRT / tathA nityAdantaraGgam, yathA-jJAyA odano jJaudanastamicchati kyan, tataH sani, akRtavyUhatvAd 'jJA odana' ya sa' iti sthite dvitvaM prApnoti autvaM ca tato nityatvAd dvitve prApte tad bAdhitvA'ntaraGgatvAdautvaM bhavati - jujJaudanIyiSatIti / tathA antaraGgAdanavakAzam, yathA- gargasyApatyAni yaJ, teSAM chAtrAH "dorIyaH " (6.3.32) tato'ntaraGgatvAd "yaJaJaH 0" (6.1.126) iti yatro lup "na prAgjitIye0 " (6.1.135) iti tanniSedhazca prApnutaH, paramanavakAzatvAd "na prAgjitIye0" (6.1.135) ityeva pravartate, tato gArgIyA iti siddham / tathA AdizabdAt parAdantaraGgam api, yathA-siveH "pyA-dhApanyani0" (uNA0 258) iti ne'pavAdatvAd valopaM bAdhitvA guNAt pUrvaM nityatvAdUTi ca kRte paratvAd guNe prApte'ntaraGgatvAt taM vAdhitvA yatvaM bhavati ' syona' iti / etAsAM kriyAdInAM saMjJAnAM nyAyAnAM ca zAstrapravRttaye lokAt ziddhirveditavyA, na ca lokamantareNa tajjJAnopAyo'sti, na ca tajjJAnaM vinA "kriyArtho dhAtuH" (3.3.3) "guNAda- striyAM navA" (2.2.77) "jAtikAlasukhAdernavA" (3.1.152) "svAGgAderakRtamita0 " (2.4.46) iti, "saGkhyAnAM SrNAm " (1.4.33) "parimANAt taddhita" (2.4.23) iti, "Gaso'patye " (6.1.28) "vIpsAyAm" (7.4.80) "lugasyAdetyapade" (2.1.113) "avarNasyevarNAdinA0 " (1.2.6) iti, "ivarNAderasve svare0 " (1.2.21) ityAdizAstrapravRttiH / nIyate prApyate saMdehadolAmadhirUDho'rtho nirNayapadamebhiriti "nyAyAvAya0" (5.3.134) iti ghaJi nyAyA yuktayaH / / 3 / / 1. hasva-dIrgha- plutAdibhedayuktaH / 2. 'odanIya' ityapi pATho'sti /
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ 368 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bRnyAsa-atra ca zabdAnuzAsanasya prakrAntatvAt tadupadeze ca zabdApazabdobhayopadezabhedena trayaH prakArA: saMbhavanti, tatrAnyataropadezenaiva kRtaM syaat| tad yathA-'zamAdayo vidheyAH' ityukte krodhAdipratiSedho gamyate, krodhAdipratiSedhe ca zamAdividhiH, evamihApi 'gauH' ityupadiSTe gamyate etad-gAvyAdayo'pazabdAH, gAvyAdyapazabdopadeze ca gamyate etad-gaurityeSa zabdaH tatra lAghavAdapAdeyopadeze sAkSAt pratipattezca zabdopadezo jyaayaan| tathAhi-ekaikasya hi zabdasya bhvo'pbhrNshaaH| yathA-gozabdasya gAvI, goNI, gotA, gopotliketyaadyH| tatra gaurazvaH puruSo hastI zakuni{go brAhmaNa iti pratipadapATho'nabhyupAyaH zabdAnAM pratipattI, tessaamaanntyaat| evaM hi zrUyate-"bRhaspatirindrAya divyaM varSasahasraM pratipadavihitAnAM zabdAnAM zabdapArAyaNaM provAca, na cAntaM jagAma," tadIdRze ca vaktaryadhyetari adhyayanakAle ca nAntagamanamabhUd, yasya tasya kuto'dyatve bhaviSyatyalpAyuSi prajAyAm, caturbhizca grahaNAbhyAsAdhyApanakriyAkAlarUpaiH prakArairvidyopayuktA bhavati, tatrAsya grahaNakAlenaiva kRtsnamAyuH paryupayuktaM syaaditi| tasmAcchabdopadeze alpopAyarUpatvAt sAmAnya-vizeSavallakSaNameva vktvym| yathA-"samAnAnAM tena dIrghaH" (1.2.1) "ivarNAdarasve svare yavaralam" (1.2.21); tathA "karmaNo'N" (5.1.72), "Ato Do'hvA-vA-maH" (5.1.76) iti| taJca saMjJAmantareNa na bhavatItyAha-tatreti-varNasamAnAye lokAdadhigate, svarAdayaH saMjJAH prasU(stU)yante, yathA-"audantAH svarAH" (1.1.4) iti| audantAH svarAH / 1 / 14 / / bRnyAsa-audantA ityAdi-antazabda ubhayA'rthaH 'saha tena vartate' 'tataH prAk ca' iti; kvacidantarbhUtArtho'nyapadArtho bahuvrIhyabhidheyaH, yathA-maryAdAntaM kSetraM devadattasya, atra maryAdAyAH kSetrAvayavatvAt kssetraanuprveshH| kvacidanantarbhUtArthaH, yathA-nadyantaM devadattasya kSetram, kSetrAnavayavatvAnnadyA anyapadArthe'nupravezAbhAvaH / tatrAntarbhUtaparigrahArthaM parigrahaNaM karttavyam, paryantazabdasyAnyapadArthaviSayatvAt, evaM ca aukArasyApi svarasaMjJayA parigrahaH syAt ; anyathA tatpUrveSAmapi (meva) syaaditi| naiSa doSaH-antazabdo'vayavavAcItyavayavena vigrahaH, samudAyaH samAsArthaH, ityavayavasya avshymnypdaarthe'ntrbhaavH| bahuvacanaM ca plutaparigrahArthamiti vkssyte| 'nadyantaM kSetram' ityatra tvantazabdaH samIpavacana ityanyapadArthe ndyaasttraanntrbhaavH| yat tUcyate bhASye-sarvatraivAntazabdaH 'saha tena varttate' iti, tat smbhvaapekssm| yatrAvayavatvaM sAmIpyaM ca sambhavati, tatrAvayavatvamevAzrIyate, yathA-nadyantaM (maryAdAnta) kssetrmiti| anye tvAhuH-"sarvatraivAntazabdo (avayavavAcI) yasyAvayavatvAsambhavastasya sAmIpyamevAntazabdena pratipAdyate, yathA-nadyantaM kssetrmiti|" anye tvAhuH-"sarvatraivAntazabdo'vayavavAcI, kasyacit tu mukhyamavayavatvaM kasyacit sAmipyAdinopacaritamityabhiprAyeNa bhaassymiti|" tasmAdantazabdasyAvayavavAcitvAdIkAralAbhAvArthaH prigrhnnen| antaraGgastatpuruSa ityapi na vAcyam, akArAdInAmanyapadArthatvena prakrAntatvAd, anyathA "kAdirvyaJjanam" (1.1.10) ityupakramya "anusvArAdayaH svarAH" iti vidadhyAdityAha aukArAvasAnA iti| atra takAramantareNAvikRtasvarUpasya aukArasyoJcArayitumazakyatvAd, vikRtasvarUpasya ca saMdehAdijanakatvAd, varNasamAnAyasya niyAmakatve vA'tiprasaGgAd dhAtUpadezasthAkAravat takAraH svarUpaparigrahArtha ityAha-takAra ucaarnnaarthH| uccAryate svarUpeNa svIkriyate'neneti uccAraNam, svarUpaparigraha iti bhaavH| akArAdiSu svarUpeNA'nukAryeNa vA arthavattvavivakSAyAM vibhaktyutpattau kAdiSu doSadarzanAd dvandvaikavadbhAvena zaSasahamiti vikRtiprasaGgAt sato'pyarthavattvasyAvivakSitatvAd vibhaktyanutpattiH, varNasamAmAyAnantarabhAvitvAt svarAdisaMjJAnAM tatpUrvakatvAJca dIrghAdividhervarNasamAnAyakAle tRtIyakakSAniviSTatvAt tadabhAvAdaprasaGgaH, cAdiSu pAThAd vA, ityata Aha-a A i I ityaadi| iha samudAyA api nirdizyante-e o ai au iti| (R la ityadhikaM kaiyaTe) avayavA api, yathA-a i u iti| tatra samudAyapare nirdeze sannihitA apyavayavA nAntarIyakatvAt svarAdisaMjJAM na labhante, avayavapare ca nirdeze samudAyo na saMjJAbhAk, yathA-kAdiSvakAro'nyatra prAdhAnyena nirdezAd vyaJjanasaMjJAM na pratipadyata iti 'bakasaGghaH' ityAdau "dIrgha-DyAbvyaJjanAt se:" (1.4.45) seluMg na bhvti| yaccAsatyAmapyekArAdirUpatAyAmayAdayaH samudAyA''dezA api avayavAnivartayanti
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-2 369 tannAntarIyakatvena, na tvavayavAnAM smudaaykaarybhaaktven| nanu tathA'pi 'agne indram' ityAdau yatrAvayavakArya (prApnoti samudAyakArya ca) tatrAntaraGgatvAt tatra ca sAkSAcoditatvAt pratyakSatvAd vA'vayavakAryaprasaGgaH; avayavAvagatipUrvakatvAddhi samudAyAvagamasya samudAyakArya bahiraGgam; ayAdInAM tvavakAza 'agne AyAhi' iti| nanvatrApyavayavasya yAdezena bhAvyamiti ced, na-*yena nAprApte* iti yakArAdezasyaivAyAdayo bAdhakAH syuH / tatra yathA 'dadhIndra' ityatra dadhizabdastha ikAraH samAnadIrghatvaM pratipadyate, evamekArastho'pi prtipdyet| naivam-avayavAnAM tirohitatvAt, samudAyakArye ca pAratantryAt svakAryasyAprayojakatvAd narasiMhavajjAtyantarayogAd vA varNAntarasArUpyeNa ttkaaryaaprvrttnaadprsnggo'vyvkaarysyeti| nanviha zAstre varNopadezaprayojanavazaH (varNopadezaH prayojanavazAt) lavarNopadezasya na kimapi prayojanamutpazyAmaH, lukArastAvat kRpistha eva prayogI dRzyate, na ca tatra svaratve kimapi phalamasti, lukArasya tu sarvathA prayogAsambhava eva, naivam-kRpisthasyApi lukArasya 'klRptaH', 'klRptazikha!' ityAdau dvitva-plutAdeH svarakAryasya drshnaat| tathAhi-"adIrghAd virAmaikavyaJjane" (1.3.32) "dUrAdAmantryasya guruvaiko'nantyo'pi lanRt" (7.4.99) ityAdinA dvitv-pltaadikaarym| tatra svarasyAdhikRtasyA(tvAda)sati svaratve na syaaditi| kiJca, jAti-guNa-kriyA-yadRcchAbhedAJcatuSTayI zabdAnAM prvRttiH| tatrAnapekSitArthagatapravRttinimitte yadRcchAzabde 'dadhylatakAya dehi', 'madhvlutakAya dehi' ityAdau svaratvasya yatvAdikamapi pryojnmsti| sAdhutvaM cAsya svarUpamAtranibandhanatvena nivrtkshbdaantraabhaavaat| na ca RtakazabdaH zAstrAnvitaH tRtakazabdaM nivarttayati, tadarthasya tena prtyaayyitumshkytvaat| samAne cArthe zAstrAnvito'zAstrAnvitaM nivartayati, yathA-gavAdizabdo gaavyaadiin| RtakArthe eva ca prayujyamAnasyA'syA'pabhraMzarUpatvenA'sAdhutvam, yataH sa eva hi zabdaH kvacidarthavizeSe sAdhuranyathA tvsaadhuH| yathA'sve(azve)'svazabdo dhanAbhAvanimittakaH sAdhuH, jAtinimittakastvasAdhuH / gavi ca goNIzabdo goNIsAdharmyAt prayuktaH sAdhuH, jAtiprayuktastvasAdhurityarthavAn lvrnnopdeshH| santi vA'vyutpannA yadRcchAzabdAH, te ca pAramparyAgatAH ziSTaprayuktA eva saMjJAtvena vidheyAH, na gAvyAdayaH / tathA'zaktijAnubandhAnukaraNe (jAnukaraNe) bhinnArthatvena zabdAntaratvAt ziSTaprayuktatvAt tadanyasAdhuzabdavat sAdhurUpe 'kumAlataka' ityAha mRlakAramadhIte' ityAdAvapi svaratvasya ytvaadikm| na ca pratiSiddhAnukaraNatvAdidamasAdhu, yathA-evamasau gAM hatavAn, evamasau surAM pItavAnityanukurvan gAM hanyAt, surAM pibet, so'pi patito bhavatIti; yato'tra surApAnAdau tasyA eva kriyAyA anuSThAnAt sAdRzyAbhAvAtrAstyanukaraNatvamiti; yastu tadanukurvan kadalIM chindyAt payo vA pibena sa patitaH, tasmAnA'nukaraNatvaM doSAya / nanu 'munI iha' ityAdau "IdUded dvivacanam" (1.2.34) ityasandhyartham *prakRtivadanukaraNaM bhavati* ityaGgIkarttavyam, anyathA'tra dvivacanA'bhAvAt sandhiniSedho na syAt, tasmAdasAdhoranukaraNenA'pyasAdhunA bhaavym| ucyate-zAstrIyA hi prakRtiratrA''zrIyate, *prakRtivad0* iti ca zAstra-nibandhanameva kAryamatidizyate, apazabdazca na zAstrIyA prakRtiranupadiSTatvAt, na cApazabdatvaM zAstrIya kAryam, nApi tena tadatideSTuM zakyam, tasya sAdhuzabdasaMskArAyaiva pravRttatvAt, tasmAdapazabdasyA'nukaraNaM saadhvev| tathA "ivarNAderasve svare yavaralam" (1.2.21) ityAdau saGkhyAtA'nudezo'pi prayojanam, asati tu lavarNopadeze trayaH sthAninazcatvAra AdezA iti vaiSamyaM syaaditi| evaM dIrghopadeze'pi pryojnmbhyuuhymiti| iha kAla-zabdAbhyAM vyavadhAne bhedo dRSTaH, yathA-asaMhitAyAm "aiuvarNasyAnte0" (1.2.41) ityatra kAlavyavAyaH, dRtirityAdau tu zabdavyavAyastakAreNa Rkaarekaaryorvyvdhaanaat| ekatve tu vyavAyo na dRSTaH, yathA-'a' iti kevalo'kAra uccaaryte| tathodAttAnudAtta-svarita-sAnunAsika-niranunAsikAdiguNabhedAcca bhedaH, tasmAt kAlAdivyavAyAdudAttAdiguNabhedAJca naanaatvmkaaraadiinaampi| (nanu) yadguNaviziSTasya varNasamAnAye pAThastadguNaviziSTasya saMjJAvyavahAraH, tena 'daNDAgram' ityAdau bhinnaguNasya dIrghAdyabhAvaH, ucyte-jaatyaashrynnaaddossH| tathAhi-udAttAdibhedabhineSvakArAdiSvatvAdijAtevidyamAnatvAt teSAmapi sNjnyaavyvhaarH|
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 390 yadyevaM dIrghapATho'pi vyarthaH, sAmAnyAzrayaNenaiva tasya labdhatvAt, ucyate-vyaktirapyastIti *jAti-vyaktibhyAM ca zAstraM pravarttate* iti jnyaapnaarthm| tathA parisphuTabhedatvAdanunAsikAdiSu tvabhedAdhyavasAyAd dIrghapAThaH, niyataviSayatvAt tu parisphuTabhedaH syAditi platasya bahuvacanena parigraha ityaah-bhuvcnmiti| yadyevaM drutAyAM vRttau madhyavilambitayoH, madhyAyAM drutavilambitayoH, vilambitAyAmitarayoH parisphuTabhedatvAd bahuvacanenAsaMgrahItatvAnna sNjnyaavyvhaarH| tathAhi-drutaM zlokamRtaM(ca) voccArayati vaktari nADikAyA yasyA nava pAnIyapalAni sravanti, tasyA eva madhyamAyAM dvAdaza phalAni sravanti, tasyA eva vilambitAyAM vRttau SoDaza phalAni, tribhAgAdhikatvAt tAsAM parisphuTa eva bhedaH (yasyA nADikAyA iti, suSumnAyA ityarthaH / palAni bindavaH / brahmANDasambaddhA sAmRtabindusrAviNIti prasiddhioginAm "abhyAsArthe drutA vRttiH prayogArthe tu mdhymaa| ziSyANAmupadezArthe vRttiriSTA vilmbitaa|" / / 14 / / ) na ca vaktavyam-sarvAsu vRttiSu na varNAnAmupacayApacayau, yathA-gantRNAmAlasyAdibhedAd gatibhede'pi na mArgabheda iti, viSamatvAdupanyAsasya, yataH prayatnajanyA varNAH, tadbhede vRttibhedAd bhinnakAlA eva, adhvA tu vyavasthita eva gantRkriyAgamyaH (na gantRkriyAjanyaH) iti na tasya bheda iti| nanu coktaM jAtisamAzrayaNAd doSAbhAva iti, tatra pAtto'pi vizeSo nAntarIyakatvAjAtiprAdhAnyavivakSAyAM na vivakSyata ityrthH| yadyevaM saMvRtAdInAM pratiSedho vaktavyaH / (saMvRtAdayastu-) saMvRtaH, kalaH, mAtaH, eNIkRtaH, ambUkRtaH, ardhakaH, grastaH, nirastaH, pragItaH, upagItaH, kSviNNaH, romazaH, avalambitaH, nirhataH, sandaSTaH, vikIrNa ityaadyH| tatra-ekArAdInAM saMvRtatvaM doSaH na tvakArasya, tasya svarUpeNa saMvRtatvAt, tatra sandhyakSareSu vivRtatameSacAryeSu saMvRtatvaM dossH| (kaiyaTAbhiprAyeNedam, granthAntare tu-atrA'kArAdInAmiti vaktumucitaM tattyAgena tAvat paryantadhAvane bIjAbhAvAditi chaayaa)| kalaH sthAnAntaraniSpannaH kAkalitvena prsiddhH| dhyAtaH zvAsabhUyiSThatayA hasvo'pi dIrgha iva lkssyte| eNIkRto vizliSTaH (aviziSTa iti kaiyaTe)-kimayamokAro'thaukAra iti yatra sndehH| ambUkRto yo vyakto'pi antarmukhamiva shruuyte| arddhako dIrgho'pi hasva iv| yasto jihvAmUle nigRhItaH, avyakta itypre| nirasto nisstthurH| pragItaH saamvdunycaaritH| upagItaH smiipvrnnaantrgiityaa'nuruktH| kSviNNaH kampamAna iv| romazo gmbhiirH| avalambito vrnnaantrsmbhinnH| nirhato ruukssH| sandaSTo varddhita iv| vikIrNo varNAntare prasRtaH, eko'pyneknirbhaasiitypre| anantA hi svarANAM doSA azaktipramAdakRtA iti| na vaktavyaH, eSAM kvcidpynupdeshaat| tathAhi -kevalAnAM varNAnAM loke prayogAbhAvAd, dhAtu-vikArA-''gama-pratyayAnAM ca zuddhAnAM pAThAt, tatsthatvAJca varNAnAM na kazcid dossH| yAnyapi nAmAnyagrahaNarUpANi DityAdIni teSAmapi ziSTaprayuktatvenoNAdInAM pRSodarAdInAM ca sAdhutvAnujJAnAt sarveSAmatra saMgrahAd (saMgrahaH) na ca teSvapi kalAdhupadezo'sti, ityanupadezAt teSAM vyudAsaH / yadAha _ "AgamAzca vikArAca pratyayAH saha dhaatubhiH| udyAryante ya(ta)tasteSu neme prAptAH kalAdayaH" / / 15 / / iti| saMjJAdhikAramantareNApi saMjJAsUtramidaM prishissyte| tatra pUrvopAttAH saMjJinaH parA ca saMjJA, prasiddhaH saMjJI aprasiddhA (ca) saMjJA, loko'pyasya piNDasyedaM nAmeti, AvartinI ca saMjJA Avarttate "ivarNAderasve svare yavaralam" (1.2.21) ityaadau| tathA sAkArAH saMjJino nirAkArAzca saMjJA iti| tatra audantA iti saMjJinaH pUrvopAttatvAt, svarA iti sNjnyaa| svayaM rAjanta iti "kvacid" (5.1.171) iti De pRSodarAditvAt ("pRSodarAdayaH" 3.2.155) svarAH, ekAkino'pyarthapratipAdane samarthA iti| sato'pi bhedasyAvivakSitatvAt saMjJinaH prathamA, yathA-puruSo'yaM devadatta iti| svarapradezA iti pradezaH prayojanasthAnam, saMjJayA hi saMjJinaH pradizyante uJcAryante'treti kRtveti / / 4 / /
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ 371 pariziSTa-2 la.nyAsa- audantA ityAdi-atrAntazabdo'vayavavAcItvavayavena vigrahaH, samudAyaH samAsArthaH, avayavasya cAvazyaM samudAyarUpe'nyapadArthe'ntarbhAvaH, ata evAtra tadguNasaMvijJAno'yaM bahuvrIhiH, yathA-lambakarNa ityAdau, na tvatadguNasaMvijJAna:, yathA-citragurityAdau / jJApakaM cAtra "aSTa aurjas-zasoH" (1.4.53) "Ato Nava auH" (4.2.120) "uta auviti vyaJjane'dve" (4.3.59) ityaadi| aukArasya hi svaratvAbhAve "aSTa auH" (1.4.53) ityAdisUtreSu "svare vA" (1.3.24) ityanena yalopo na syaat| takAra iti-uccAryate svarUpeNa svIkriyate'nenetyuccAraNam, svarUpaparigraha iti bhAvaH / taparatvAnirdezasya "aut" ityukte aukArasvarUpaM pratIyate, takArAbhAve tu AvantA iti kRte kaSTA pratItirbhavediti bhaavH| nanu lakAraH kRpistha eva prayujyate, na ca tatra svarasaMjJAyAH kimapi prayojanam, lakArasya tu sarvathA prayoga eva nAstIti, naivam-'klRptaH', 'klRptazikha!' ityAdau dvitva-platAdeH svarakAryasya drshnaat| tathAhi-"adIrghAd virAmaika0" (1.3.32) ityanena dvitvam, "dUrAdAmantryasya0" (7.4.99) ityanena plutazca svarAzritaH pratipAditaH svarasyAdhikRtatvAd, asati svaratve tanna syaaditi| pradezA itipradizyante saMjJAprayojanAnyeSu iti "vyaJjanAd ghaJ" (5.3.132) iti ghaJi pradezAH, saMjJAprayojanasthAnAnItyarthaH / / 4 / / ekadvitrimAtrA hrasvadIrghaplatAH / 1 / 15 / / bRnyAsa-eka dvItyAdi-"iMNk gatau" "bhINa-zali-vali-kalyati-maz2aci0" (uNA0 21) iti ke guNe ca ekaH / "ubha umbhat pUraNe" ata: "ubhetrau ca" (uNA0 615) iti ikAre dviH, triH| "mAMka mAne" "hu-yA-mA-zru-vasi-bhasi-gu-vI0" (uNA0 451) iti tre Api ca maatraa| ekA ca dve ca tisrazceti dvandve "sarvAdayo'syAdau" (3.2.61) iti puMvadbhAve eka-dvi-tisro mAtrA yeSAmiti bahuvrIhau "gozcAnte hasva:0" (2.4.96) iti hasve jasi "ata AH syAdau jas-bhyAm-ye" (1.4.1) ityAkAre, samAnadIrghatve, so rutve "avarNa-bho-bhago0" (1.3.22) iti rulope ek-dvi-trimaatraaH| "hasa zabde" "laTi-khaTi-khali-nalikaNyazau" (uNA0 505) iti ve hsvH| "dRz vidAraNe" "maghA-ghavA'gha-dIrghAdayaH" (uNA0 110) iti ghe dIrghaH / "ptuMG gatau" kte pltH| dvandve jasi hsv-diirgh-pptaaH| nimiSonmeSakriyAparicchinnaH kAlo mAtrAzabdenA'bhidhIyate'ta Aha-mAtrA kaalvishessH| sA ekAdibhirviziSyate, tayA ca varNo vishissyte| nanu viziSyate vyAvarttate yena tad vizeSaNam, tat pratyAsattau satyAM bhavati, pratyAsattizcopakAragarbhA, upakArazca kriyAdvAraka iti, anyathA sarvaM sarvasya vizeSaNaM vizeSyaM vA syAd, iti kathaM tadabhAvAt kAlo varNasya vizeSaNaM bhavati?, ucyate-astyatrApyuJcAraNakriyAnimittA pratyAsattiH, yayA kAlo varNasya vizeSaNaM bhavati, tathAhi-yasya varNasyoJcAraNaM mAtrAkAlena paricchidyate, sa varNo mAtrAkAlena viziSyate, ata evA''ha-eka-dvi-yuddhAraNamAtrA:-eka-dvi-tisra uJcAraNe mAtrA yeSAM te tthoktaaH| vizeSaNasya tritvAdanyapadArthasya saMjJino'pi tritvAd yathAsaGghayena saMjJAtrayasiddhirityata Aha-yathA sngghymiti| aidautaaviti| ayamAzayasteSAm-vizliSTAvarNAvakAraukArau, tayozca plate vidhIyamAne ai4tikAyana! aulpagava! ityatra parabhAgasyaivekArasyokArasya ca vidhIyate, platazca trimAtro bhavati, ekA ca mAtrA avarNasyeti mAtrAcatuSTayaM bhvti| anye zrIzeSarAja ityarthaH / prapUrvAt "takSau tvakSau tanUkaraNe" ataH pratakSaNaM pUrvam "prAkkAle" (5.4.47) iti ktvA, "gatikvanyastatpuruSaH" (3.1.42) iti samAse "anaJaH ktvo yap" (3.2.154) iti yabAdeze prtkssyeti| asatyaudantA ityanuvarttane dvayorarddhamAtrikayoya'janayorekamAtrikatvamastIti hasvAzrayo "hasvasya taH pitkRti" (4.4.113) iti tA''gamaprasaGgaH, audantAnuvarttane tu tA''gamo na bhvti| nanvanuvartamAne'pi ("tanUyI vistAre" ataH) "tanerDau:" sanvaJceti (uNA0 748) Daau (titauH) tasya chatraM titucchtrmiti| atrA'kArokArasamudAyasya dvimAtratvAd "anAGmAGo dIrghAdvA0" (1.3.28) iti dvitvavikalpa: syAd, nityaM ca dvitvmissyte| na ca vAcyam-bhavatvapavAdatvAd dvitvavikalpaH, tasmin satyavayavahasvAzrayaM dvitvaM bhaviSyati, yataH samudAye kArya prati vyApriyamANe'vayavAnAM pAratantryAdavyApArAnaiva hasvalakSaNadvitvaprasaGgaH, *sakRdgate vipratiSedhe* iti nyAyAd vaa| na caivaMvidhe 'anyapadArthe samudAyarUpe' iti paatthaantrm|
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ 372 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana viSaye *punaH prasaGgavijJAnam* ca bhavati, nitya-vikalpayorvirodhAt pUrveNa parasya bAdhaprasaGgAditi, (yatra hi pUrvo vidhiH paraM na bAdhate, tatra punaH prasaGgavijJAnaM kvacidAzrIyate) ata aah-vrnnaanaamityaadi| ayamabhiprAyaH-dvayazca padArtho jAtiya'ktizca / tatra varNagrahaNe jAtigrahaNAd / ('pratakSya' iti) vyaJjanasaMyogasya 'titau' iti svarasamudAyasya(ca) prApnoti, audantAnuvRttyA samudAyanivRttividhIyate; vyaktirapi padArtho'stItyuktam, tatra vyaktipadArthe'pyaGgIkriyamANe samudAyasya na bhaviSyati, nahi samudAyo vyaktiH, ata evoktam-varNAnAM ca hrasvAdisaMjJAvidhAnAt ; eka-dvi-trimAtrA iti vizeSaNAJcheha vyaktipakSa AzrIyate, nahi jAteH parimANam, na svarUpeNa, ekaikavyaktivyaGgayA ca jAtirna samudAyavyaGgayA, (nahi jAteH svarUpeNa parimANamasti; na ca vyaktidvArakaM jAteH parimANamAzrIyate iti vaktavyam, yata ekaikavyaktivyaGgayA hi jAtirna samudAyavyaGgayA;) na ca mukhye sambhavati gauNakalpanA jyAyasIti bhAvaH / tathA saMhitApATho'pyasti, yathA-"audantAH svarA eka-dvi-trimAtrA hasva-dIrgha-plutAH" iti / tatrA'yamarthaH sampadyate-hasvAdisaMjJayA vidhIyamAnA audantA varNAH svarasya bhavanti, 'svarAH' iti SaSThyarthe prathamAvidhAnAt, "in GIsvare0" (1.4.79) itivat, evaM ca sthAniniyamArthA paribhASeyaM smpdyte| na caudantAnAM vidhAyakamidaM lakSaNam, teSAM lakSaNAntareNa vidhAsyamAnatvAt ; aniyamaprasaGge ceyaM niyamaM karoti, tena yatra sAkSAt sthAnI na nirdiSTa: "dIrghazviyaGyakyeSu ca" (4.3.108) ityevamAdau tatropatiSThate, tatrAniyame prasakte niyamameSA karoti-svarasyaiva na vyaJjanasyeti, ataH sa evAsyA viSayo veditavyaH, na tu yatra sAkSAt sthAnI niddizyate "samAnAnAM tena dIrghaH" (1.2.1) ityAdiSu, atra hyaniyamasya prAptireva nAsti, tadupasthAne ca pradezeSu "dIrghazviyaGyakyeSu ca" (4.3.108) ityAdau dve SaSThyau prAdurbhavataH, dhAtorekA SaSThI, svarasyeti ca dvitiiyaa| tatra vizeSeNa-vizeSyabhAvaM prati kAmacArAt svarasya cAnte'pi sambhavAt svareNa gRhyamANo dhAturviziSyate-svarAntasya dhAtoriti, tena 'cIyate' ityAdau dIrghA bhavati, na tu 'pacyate' ityaadissu| evam 'klIbe' (2.4.97) ityAdiSu svareNA''kSiptaM nAma viziSyate-svarAntasya nAmna iti, tena 'atiri' 'atinu' ityAdiSveva hasvaH / yadi tu nAmnA svaro viziSyeta-nAmno yaH svara iti, tadA 'suvAg brAhmaNakulam' iti madhyavyavasthitasyApi svarasya hrasvaH syAt, svareNa tu nAgni viziSyamANe nAmna iti sthAnaSaSThI bhavati nAvayavaSaSThI, tena "SaSThyA0" (7.4.106) antyasya svarasya hasvo bhvti| yatra tvante svarasyAsambhava: "kramaH ktvi vA" (4.1.106) "ahan paJcamasya kvi-kGiti" (4.1.107) "zam saptakasya zye" (4.2.111) "ni dIrghaH" (1.4.85) ityAdiSu, tatra svaraM gRhyamANena vizeSayiSyAmaH-'eSAmavayavasya svarasya dIrgho bhavati' iti madhye'pi bhavati sthAnaSaSThyabhAvAt 'SaSThyA'ntyasya' (7.4.106) ityapravRtteriti, ata eva tatra vyaJjananivRttyarthaM svaragrahaNaM na kriyte| yadyevaM dyauH', 'panthAH' 'saH' ityAdiSvasyA upasthAnAd vyaJjanasyautvAdi na prApnoti, atrocyate -liGgavatI ceyaM paribhASA, yatra hasva-dIrgha-plutagrahaNaM tatropatiSThate, evaM ca saMjJayA vidhAne'yaM niyamaH, na sarvatra / kathamayamoM labhyata iti ced, ucyate-audantAnAM svayamevopAttatvAd hasvAdizabdA neha tadupasthApane vyApriyante; tatazca svarUpapadArthakAH santo vidhIyamAnAnAmaudantAnAM vishessnnbhaavmupynti| tatraivamabhisambandhaH kriyate-svarasya sthAne audantA bhavanti, hrasva-dIrgha-platA ityevaMsaMjJA vidhIyamAnAH, "diva auH sau" (2.1.117) ityevamAdibhistvaukArAdayaH svarUpeNa vidhIyante na hasvAdisaMjJayA iti liGgAbhAvAdupasthAnAbhAvAd vyaJjanasya sthAne bhavanti; na svarasyeti sarvaM smnyjsmiti| etanmUlazcAyaM nyAyaH *svarasya hasva-dIrgha-plutA* iti sukhArthamAcAryaH paThyata iti| nanu tathApi sandhyakSarANAM hrasvazAsane ekAraukArayoH prazliSTAvarNatvAt (pAMsUdakavadatyantamIlitAvarNatvAdityarthaH) prazliSya varNI ardha ekAro'rdha okArazca prApnoti AsannataratvAditiH aikAraukArayozca vizliSTAvarNatvAnmAtrA'varNasya mAtrA iva!varNayoH, tayozca hrasvazAsane kadAcidavarNaM syAt, kadAcidivarNovaNe, ikArokArAveva ceSyete, atihi, atigu, atiri, atinu' iti, taJca yatramantareNa na siddhyti| ucyate-ekArasya tAlavyatvAt tAlavya ikAra AsanatvAd bhaviSyati, okArasya tvoSThyasya oSThya ukAro bhvissyti| nanu coktamAsanataratvAdarddha ekAro'rddha okArazca prApnoti, satyamuktam, kevalaM na to staH, yau stastAveva bhaviSyataH, naiva loke'nyatra cArddha ekAra arddha okAro vA'sti, aikAraukArayostuttarabhUyastvAdavarNaM na bhaviSyati,
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-2 393 bhUyasI mAtrevarNovarNayoH, alpIyasI maatraa'vrnnsyeti| tathAhi-aikAra: kaNThya-tAlavyaH, aukAra: kaNThyauSThyaH, na ca tathAvidho hasvo'stItyavayavAsanena bhavitavyam, bhUyasA'vayavena vyapadezo bhavati, tadAtmaka iva hi samudAyo lakSyate, itIdutAveva bhavataH, (ardhamAtrA'varNasyAdhyardha-mAtrevarNovarNayoH, bhUyasA ca vyapadezo malyAmAdivaditIkArokArAveva bhaviSyataH) loke'pi hi bhUyasA vyapadezo dRzyate, tadyathA-"brAhmaNagrAma AnIyatAmityucyate, tatra cAvarata: paJcakArukI bhavatIti" imameva nyAyaM cetasi sampradhArya zikSAyAmekAraikArau tAlavyau, okAraukArau ca kaNThyAviti vkssyaamH| etanmUlazcAyaM vA nyAyo dhyeya: *sandhyakSarANAmidutau hrasvAdezA:* iti||5|| l.nyaas-ek-dviityaadi| ekamAtra iti-svarasyAtyantApakRSTo nimeSonmeSakriyAparicchinna uJcAraNakAlo maatraa| ardhamAtrikayoreti -mAtrAyA ardhamardhamAtrA, sA'styanayo: "vrIhyAdibhyasto" (7.2.5) iti ikaH / varNasamudAyasvota-audantA ityanuvRttyA varNA iti lAbhAt 'titau' ityatra 'au' ityevaMrUpavarNasamudAyasya dIrghatvaniSedhaH / saMdhyAkSarANAM tviti-anyaiH kAlApakAdyaiH saMdhyakSarANAM dIrghasaMjJA'pi na kRtA, tato'tra saMjJAdvaye'pi saMdehaH, yadvA, a A ityAdau krameNa hasva-dIrghasaMjJA dRSTA, e ai ityAdAvapi kiM tathaivetyAzaGkAyAmidamuktaM saMdhyakSarANAM tvityAdi / / 5 / / anavarNA nAmI / / 1 / 6 / / bRnyAsa-anavaNetyAdi-avidyamAno'varNo yeSu te'navarNAH svarAH, te nAmino bhvnti| namanaM nAmaH, so'syAstIti naamii| tathA caiSAM hasva-dIrghAdibhedena nata eva dhvaniniHsarati, nordhvaM spRshti| nanu saMjJisAmAnAdhikaraNyAd "audantAH svarAH" (1.1.4) itivanAmina iti bahuvacananirdezana bhAvyam, ucyate-vacanabhedena saMjJAM kurvanevaM jJApayati-yatra nAminaH kArya vidhIyate tatra kAryAd yadi kArthI svaro nyUno bhavati, tadaiva nAmisaMjJApravRtti nyathA; tena glAyati, mlAyati' ityAdau na gunnH| ata eva tatrA''ha -'aikAropadezabalAnnAmitvAbhAvAd guNAbhAvaH' iti| na ca sandhyakSarANAM dvimAtratvAt prayatnAdhikyA nAvAdAdhikyAbhAva iti vAcyam, yato vizliSTAvarNatvenAdhikayoraikAraukArayoH kathaM prazliSTAvarNatvena (na)nyUna ekAra okArazca bhavati? nayatItyAdau tu dvimAtratvena samatve'pi prazliSTAvarNatvenAdhikyaM guNasyeti sNjnyaaprvRttiH| na caikAropadezabalAd bAdha iti vAcyam, AyAdInAmapi baadhprsnggaat| yadvA avidyamAnavaNaM yeSvityavarNavarjanAt sandhyakSareSu tvavarNabhAgasyApi sadbhAvAnAmisaMjJA'bhAvaH, anyathA "idAdirnAmI" iti viddhyaat| Satvavidhau tu "nAmyantasthA0" (2.3.15) ityatrA''vRttyA nAmino'nte tiSThantIti nAmyantasthAH sandhyakSarANyapyucyanta iti sndhykssrprigrhH| "na nAmyekasvarAt khityuttarapade maH" (3.2.9) ityatrApi AvRttyA nAmI ekadezena svaro yasya tat sandhyakSarameveti tatrApi tatparigrahaH / "vyaJjanAdernAmyupAntyAd vA" (2.3.87) ityatrApi pravepaNIyamityAdau sandhyakSarANAM pUrvabhAgasyAvarNarUpatvAduttarabhAgasya ca nAmirUpatvAnAmyupAntyatvamastyeva itydossH| evamanyatrApyUhanIyamiti sarvaM samaJjasamiti / / 6 / / la.nyAsa- anavaNetyAdi-avidyamAno'varNo yeSu te'navarNAH / nanu saMjJirAmAnAdhikaraNatvena saMjJAnirdeze sati "audantA: svarAH" (1.1.4) itivannAmina iti bahuvacanena nirdezo yujyate tat kiM nAmItyekavacananirdezaH? satyam, vacanabhedena saMjJAM kurvanevaM bodhayati-'yatra nAminaH kArya kriyate tatra kAryAd yadi kAryo svaro nyUno bhavati tatrai(dai)va nAmisaMjJApravRttirnAnyathA' tena 'glAyati, mlAyati' ityAdau na guNaH, ata eva tatrA''ha-'aikAropadezabalAnAmitvAbhAvAd guNAbhAvaH' iti| atrottarayozca bahuvacanaM plutsNgrhaarthm| vizeSaNa-vizeSyabhAvastu vacanabhede'pi sAmAnya-vizeSabhAvena yathA-paJcAdau ghuTa, vedAH pramANam, iti / / 6 / / lRdantAH samAnAH / 1 / 17 / / bR0nyAsa-lRdantA ityAdi-udAttA'nudAtta-samAhAra-(svarita)-sAnunAsika-niranunAsikabhedAdaSTAdazadhA bhidyante'varNAdayaH,
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ 374 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana ataH samAnaM mAnaM paricchedo yeSAm "samAnasya dharmAdiSu" (3.2.149) iti sabhAve smaanaaH| lakArasya samAnasaMjJAyAma, kalpanaM klapa "krudhAditvAt" (krutsampadA0 5.3.114) kvip, kalAyAH klRp (kalAklRp) tAmakASId, Nici antyasvarAdilope "upAntyasyAsamAnalopi0" (4.2.35) iti hrasvatvAbhAvaH, samAnalopAd, "asamAnalope0" (4.1.63) iti sanvadbhAvAbhAvAd 'acakalAkad' iti bhaavH| tathA klR lakAra: klRkAra iti samAnadIrghatvaM ca / / 7 / / la.nyAsa-lRdantA ityAdi-udAttA'nudAtta-svarita-sAnunAsika-niranunAsikabhedAdaSTAdazadhA bhidyante'varNAdaya iti| samAnaM tulyaM mAnaM parimANaM paricchedo vA yeSAM te samAnAH, parasparavilakSaNAkAraM bibhrANA apiiti| tathA lukArasya samAnasaMjJAyAm, kalpanaM klRp "krutsaMpadAdibhyaH kvip" (5.3.114) kalAyAH klRp, tAmakArSIt, Nici antyasvarAdilope samAnalopAt "upAntyasyAsamAnalopi0" (4.2.35) iti hasvatvAbhAve "asamAnalope0" (4.1.63) iti sanvadbhAvAbhAve ca 'acakalAkad' iti bhavati, klRkAra iti samAnadIrghatvaM ca phlm||7|| eaioau saMdhyakSaram / 1 / 18 / / bRnyAsa--e-ai-o-au ityAdi-e-ai-o-au ityatra jAtinirdezasya vivakSitatvAd vyakteranAzritatvAd varNasvarUpAbhAvAd "varNAvyayAt svarUpe kAraH" (7.2.156) iti kArapratyayo na bhavati, evmnytraapi| atra samAhAro dvandvaH, "klIbe" (2.4. 97) iti hasvatvAbhAvo'pi varNasvarUpanirdezAda. anyathA ukArasyApi sNjnyaaprsnggH| pratyekaM vA sambandhaH. cAdipAThAca vibhaktera shrvnnmiti| na kSarati, na kSIyate vAkSaram, artham aznute vyApnotIti "mI-jyaji-mA-madyazau-vasi-kibhyaH saraH" (uNA0 439) iti sare (vA) akSaram, padaM vAkyaM varNaM c| atraM tu varNArtha eva gRhyate, sandhAvakSaraM sandhyakSaram, ityata evaiSAM pUrvI bhAgo'kAraH, ekAraikArayoH paro bhAga ikAra (ikAraH, okAraukArayoH paro bhAgaH) ukAraH, ya(e)katvenopAdAnAd, amumevArtha sampradhArayatA svarUpeNa nirdezaH kRtaH, anyathA lAghavArtham 'edAdIni' iti viddhyaaditi| prakramAdanvarthasaMjJAvidhAnAd vA vyaJjanAnAM saMjJAprasaGgo'pi nodbhAvanIyaH / / 8 / / la.nyAsa-e-ai-o-au ityAdi-saMdhI sati akSaraM saMdhyakSaram, tathAhi-avarNasyevaNena saha saMdhAvekAraH, ekAraikArAbhyAmaikAraH, avarNasyovarNanaukAraH, okAraukArAbhyAmaukAraH / / 8 / / __ aM aH anusvAravisargo / 11 / 9 / / bRnyAsa-aM aH ityAdi-nanu satyAM visargasaMjJAyAmAdezena bhAvyam, Adezasya ca saMjJA, itItaretarAzrayatvAt saMjJA na siddhyti| naiSa doSaH, dravyAdezAnityA eva zabdAH 'kaH karoti' ityAdau vyavasthitA evaa'nvaakhyaaynte| anupUrvAt svarateH anusvaryate salInamanuzabdyata iti karmaNi ghatri anusvaarH| visRjyate viramyate ghatri visargaH, karmapratyayopalakSaNam, tena visRSTo visarjanIya itypi| yena vinA yaduJcArayituM na zakyate tat tasyoJcAraNam, na zakyate ca bindu-bindudvayarUpau varNAvakAramantareNoccArayitumityasAvuJcAraNAya sampadyate, ata aah-akaaraavushaarnnaarthaaviti| akArasyaivoccAraNArthatvaM dRSTam, yathA-dhAtuSu, ye tu tatrekArAdayo varNAsteSAm "iDitaH karttari" (3.3.22) ityAdau prayojanavattvamupalabdhamitIhApi tadupAdAne zaGkA syAdityata eva kakArAdiSvapi sa eva kRtH| paradezasthA eva kAdiSvakArAdayo varNA uccAraNArthA dRSTAH, atra tu pUrvamuJcArayannevaM jJApayati-pUrvasaMbaddhAveto na parasaMbaddhau jihvAmUlIyopadhmAnIyavat / / 9 / /
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-2 375 la.nyAsa-aM aH ityAdi-visRjyate viramyate ghaji visargaH, karmapratyayopalakSaNaM cedam, tena visRSTo visarjanIya ityapi saMjJAdvayaM draSTavyam / / 9 / / kAdiLaJjanam / 1 / 1 / 10 / / bRnyAsa-kAdirityAdi-AdIyate gRhyate'rtho'smAditi "upasargAdaH kiH" (5.3.87) iti kipratyaye aadiH| sa ca sAmIpya-vyavasthA-prakArA'vayavAdivRttiH / yathA-'grAmAdau ghoSaH' iti saamiipye| 'brAhmaNAdayo varNAH' iti vyvsthaayaam| 'ADhyA devadattAdayaH' devadattasadRzA iti prkaare| 'stambhAdayo gRhAH' tadavayavA ityvyve| tatra sAmIpyArthavRttigrahaNAt kakArasya vyaJjanasaMjJA'bhAvaH, upalakSaNasya kArye'nupayogAd, yathA 'citragurAnIyatAm' ityukte citragavopalakSitaH puruSa evA''nIyate, na tu citro gauriti| vyavasthArtho'pi na ghaTate, varNasamAmnAyasya vyavasthitatvAd vyabhicArAbhAvaH, *saMbhave vyabhicAre ca vizeSaNamarthava* iti hi nyaayH| kAdInAM parasparamatyantaM vaisadRzyAt prakArArtho'pi na smiiciintaamnycti| avayavArthavRttistu saGgacchate, kakAra Adiravayavo yasya varNasamudAyasya sa kAdiH, ata eveha tadguNasaMvijJAno bahuvrIhiH samudAyasyAvayave samavetatvAd, nyagbhUtAvayavatvena ca smudaaypraadhaanyaadekvcnm| saMjJisAmAnAdhikaraNye'pi 'smRtayaH pramANam' itivadAviSTaliGgatvAd vyaJjanamiti npuNsktvm| avayavasya vA''sannatvAt sAmIpyAdInAM ca vyavahitatvAt "sannihitaparityAge vyavahitaM prati kAraNaM vAcyam" iti nyaayaadvyvaarthsmbhve'nyessaamgrhnnmiti| vyajyate prakAzavAn kriyate'rtho'neneti "karaNAdhAre" (5.3.129) ityanaTi vyaJjanam, svarANAmarthaprakAzane upakArakam, yathA-sUpAdInyodanasyeti vyaJjanasAdRzyAdanvarthaM cedaM nAmeti / / 10 / / la.nyAsa-kAdirityAdi-AdIyate gRhyate'smAdartha ityAdiH / sa ca saamiipy-vyvsthaa-prkaaraa'vyvaadivRttiH| yathA-grAmAdau ghoSa iti sAmIpye, brAhmaNAdayo varNA iti vyavasthAyAma, ADhyA devadattAdaya iti prakAre, devadattasadRzA ityarthaH, stambhAdayo gRhA iti avayave, stambhAvayavA ityarthaH / tatra sAmIpyArthavRttigrahaNe kakArasya vyaJjanasaMjJA na syAt, upalakSaNasya kArye'nupayogAt, yathA-citragurAnIyatAmityukte citragavopalakSitaH pumAnevA''nIyate na tu citrA gauriti| vyavasthArtho'pi na ghaTate, varNasamAnAyasya vyavasthitatvena vyabhicArAbhAvAt, *saMbhave vyabhicAre ca vizeSaNamarthava* iti hi nyaayH| kAdInAM parasparamatyantavaisadRzyAt prakArArtho'pi na smiiciintaamnycti| avayavArthavRttistu sNgcchte| kakAra Adiravayavo yasya varNasamudAyasya sa kAdiH, ata eveha tadguNasaMvijJAno bahuvrIhiH samudAyasyAvayaveSu samavetatvAt, nyAbhUtAvayavatvena ca smudaaypraadhaanyaadekvcnm| saMjJisAmAnAdhikaraNye'pi smRtayaH pramANam' itivadAviSTaliGgatvAd vyaJjanamiAte npuNsktvm| vyajyate prakaTIkriyate'rtho'neneti vyaJjanam, svarANAmarthaprakAzane upakArakam, ythaa-suupaadiinyodnsyeti| kasya Adi: kAdiriti vyAkhyAne vyavasthAvAcyapyAdizabdaH, tena svarANAM na vyaJjanasaMjJA, anusvAravisargayostu bhvti| tato'nusvArasya vyaJjanasaMjJAyAM saMskartetyatrAnusvArarUpavyaJjanAt parasya sasya "dhuTo dhuTi sve vA" (1.3.48) ityanena luk siddhH| visargasya tu vyaJjanatve supUrvasya duHkhayateH kvipi, Niluki, sezca luki "padasya" (2.1.89) iti visargarUpasaMyogAntasthasya khasya luk siddhaH; visargasya ca kasyAdiriti vyutpattyA (apaJcamAntastha:0 1.1.11) iti dhuTtve ca "dhuTastRtIyaH" (2.1.76) iti sthAnyAsanne gatve sati sudugiti siddham / / 10 / / __apaJcamAntastho dhuT / 1 / 1 / 11 / / bRnnyAsa-apaJcametyAdi-"pacuNa vistAre" tasya "uditaH svarAno'ntaH" (4.4.98) iti ne "ukSitakSyakSIziH0" (uNA0 900) ani paJcan, teSAM pUraNA: "no maTa" (7.1.159) iti maTi paJcamAH, na vidyante paJcamAzca antasthAzca yatra varNasamudAye so'paJcamAntastha: kAdiH, dvandvagarbho bahuvrIhiH / / 11 / /
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ 376 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana paJcako varga: / / 1 / 12 / / bRnyAsa-paJcaka ityAdi-sajAtIyasamudAyo vargaH, sa cAvarga-kavargAdibhedenASTasaMkhyatvena varNasamAmnAye kevalikAdizAstre prasiddhaH, tatra ca yaH paJcasaMkhyatvena vyavasthitaH, so'tra vargasaMjJatvena saMjJAyate, ata Aha-kAdiSu varNeSu yo yaH paJcasaMkhyAparimANa iti| teSAM ca paJcasaMkhyAtvAd 'yo yaH' iti viipsaa| paJcaka:-paJceti saMkhyA mAnamasya "saMkhyADatezcAzattiSTeH kaH" (6.4.130) iti ke pnyckH| "vRgTavaraNe" vRNoti AtmIyamekatvena vyavasthApayati, "gamyamiramyajigadyadi0" (uNA0 92) iti ge vaH / / 12 / / la.nyAsa-paJcaka ityAdi-sajAtIyasamudAyo vrgH| sa cAvarga-kavargAdibhedenASTadhA varNasamAnAye kevalikAdizAstreSu prasiddhaH, tatra ca yaH paJcasaMkhyAtvena vyavasthitastasyeha vargasaMjJetyata aah-kaadissviti| yo ya iti-saMjJinAM bahutvAdagRhItavIpso'pi paJcazabdo vIpsAM gmytiiti| vRNotyAtmIyamekatvena vyavasthApayati "gamyami0" (uNA0 92) iti ge vargaH, jAtyapekSamekavacanam / / 12 / / AdyadvitIyazaSasA aghoSAH / 11 / 13 / / bRnyAsa-AdyetyAdi-Adau bhava: "digAdidehAMzAd yaH" (6.3.124) iti ye AdyaH, umbhati pUrayati vRddhi nayati dvitvasaMkhyAbuddhimiti "ubhetrau ca" (uNA0 615) iti ikAre dviH, tayoH pUraNe "destIyaH" (7.1.165) iti tIye dvitIyaH, tato dvandvagarbho dvandvaH; AdyAzca dvitIyAzcAdyadvitIyAH, zazca Sazca sazca zaSasAH (aady-dvitiiy-sh-ss-saa:)| bahuvacanaM hi AdyadvitIyabahutva-pratipAdanArtham, tacca yadi sarveSAM vargANAM AdyA dvitIyAzca bhavanti, tata eva saphalaM bhavati, anyathA tvasamarthatvAt samAsAbhAvaH, vRtti-vAkyayorekArthapratipattiH sAmarthyam, vAkye ca bahutvaM pratIyate, na tu vRttau, bahuvacanAt tu dRtAvapi tdrthprtipttersmrthtvaabhaavH| na ca 'kArakayormadhyam' (kArakamadhyam) ityAdAvasAmarthyAt samAsAbhAva iti, dvitvaniyAmakasya madhyazabdasya sadbhAvAt, 'mattabahumAtaGgavanam' itivad bahuzabdAt bhutvprtipaadkaat| tathApi samAsAbhAvaH, Adya-dvitIyazabdayoryadapekSamAditvaM dvitIyatvaM ca tadapekSitatvAdityapi na vAcyam, guruputrAdivannityasApekSatvAd, apekSAyAzca zabdArthatvAd, yadAha "sambandhizabdaH sApekSo nityaM sarvaH prvrtte| svArthavat sA vyapekSA'sya vRttAvapi na hIyate" / / 16 / / iti, pratyAsattezca vagaireva sA pUryate, ata Aha-vargANAmAdyadvitIyA varNA iti| nanu lAghavArthaM samAhAra eva yuktaH yataH *mAtrAlAghavamapyutsavAya manyante vaiyAkaraNAH * iti| ucyate-arthagauravAya bahuvacananirdezaH, ata Aha-bahuvacanamiti, anyathA kavargasyaiva prathama-dvitIyAviti sndihyet| nanu vargamAtraprastutatvAt prathamAdivizeSasyAnupAdAnAt "ziTyAdyasya dvitIyo vA" (1.3.59) itivajjAteH parigrahAla sarvavargANAmAdya-dvitIyasiddhestadarthabahuvacanasya vaiyrthymev| naivam-"vyaktirapi padArtho'sti" iti jJApanArtham, tasyAM ca kakAra-khakArayothakAra-chakArayorvA parigrahaH syAditi, bahuvacanAJca sarvAsAmAdya-dvitIyavyaktInAM svIkAra iti, evaM sarvatra vacanaphalamunneyam / / 13 / / la.nyAsa- AdyetyAdi-(aghoSA iti-) avidyamAno ghoSo yeSAm, yathA-anudarA kanyeti, bahuvrIhiNA gatatvAnna mtuH| nanu lAghavArthaM samAhAra eva yuktaH, yataH *mAtrAlAghavamapyutsavAya manyante vaiyAkaraNAH* ityAha-bahuvacanamiti, anyathA za-Sa-sasAhacaryAt kakhayoH kevalayoreva grahaH syaat| avyabhicAriNA vyabhicArI yatra niyamyate tat sAhacaryam / / 13 / /
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-2 377 anyo ghoSavAn / 1 / 1 / 14 / / bRnyAsa-anya ityAdi-atra tu jaatiH| aghoSApekSayA cAtrAnyatvam, tena yeSAmatizayazAlI ghoSaste'nyatvajAtyA samadhyAsitA ghossvntH| ghoSaNaM ghuSetri ghoSaH, na vidyate ghoSo dhvaniryeSAmiti te'ghossaaH| anvarthatA ca 'tulyasthAnAsya0' (1.1. 17) ityatropadeze darzayiSyate / / 14 / / la.nyAsa- anya ityAdi-(ghoSavAniti) ghoSo dhvanividyate yasya sa tthaa| anvarthatA ca "tulyasthAnAsya." (1.1.17) ityatra drshyissyte| ghoSavAniti jAtinirdezaH, aghoSA'pekSayA cAnyatvam, tena yeSAmatizAyI ghoSaste'nyatvajAtyadhyAsitA ghoSavanta ityarthaH / / 14 / / yaralavA antasthAH / 11 / 15 / / bRnyAsa-yaralavetyAdi-svasya svasya sthAnasyAnte tiSThantIti "sthApAsnAtraH kaH" (5.1.142) iti ke "iDetpusi0" (4.3.94) ityAkAralope antsthaaH| *liGgamaziSyaM lokAzrayatvAd iti varNavizeSaNamapyantasthA striyAM vartate? yathAkalatraM striyAmapi npuNskm| sAnu(nAsika-niranu)nAsikabhedena ca repharahitAste vaividhyaM bhajante, tadbhedaparigrahAya bahuvacananirdezaH, ata Aha-bahuvacanamiti / / 15 / / la.nyAsa-yaralavetyAdi "liGgamaziSyaM lokAzrayatvAd" iti varNavizeSaNamapi antasthAzabdaH strIliGgo bAhulakAt zabdazaktisvAbhAvyAd bahutvavRttizca prAya iti| ya ra la va itIte-arthavattvAbhAve nAmatvAbhAvAnna syAdiH / / 15 / / aMa: ka)(pazaSasAH ziT / 11 / 16 / / bRnyAsa-aM a ityAdi-ka-)(payordeza-kAla-lipibhede'pi rUpAbhedAd dRssttaantmaah-vjraakRtiriti| vajrasyevA''kRtirAkAro yasya sa tathA, gajakumbhayorivA''kRtiryasya so'pi tthaa| kakAra-pakArau cAnayoH paradezasthAvucAryete, sarvatra parasambaddhAvevaitau bhavataH, na svatantrI, nApi pUrvasambaddhau, anyavarNavabinduvaceti jnyaapnaarthm| rephAdezatvAt kakha-paphasanidhAveva tayoH prayogAdalpaviSayatvam, ata eva satyapi saMjJisAmAnAdhikaraNye'lpIyastvajJApanAya 'ziT' ityekavacanena nirdezaH kRtH| kathamanayorvarNatvaM varNarAmAmnAye pAThAbhAvAt? ucyate-rephasya varNatvAt tayozca tadAdezatvAd vrnn(tv)siddhiH| na ca varNA''dezatvena lopasyApi varNatvamAzaGkanIyam, tasyAbhAvarUpatvAd, na cAbhAvo bhAvasyAzrayo bhavitumarhati atiprasaGgAd, ayamevArtho bahuvacanena sUcyate, anuvAdakatvAt tasya sAdhakattAbhAvAd, ityata aah-bhuvcnmiti| ayaM bhAvaH-yadyetAvabhAvarUpo syAtAm, kathaM bhAvarUpAyA ekatvAdisaMkhyAyA Azrayo bhavetAm? bhAvadharmatvAdAzrayAzrayibhAvasya, ekatvAdiSu vartamAnAnAmnastAni (vacanAni) vihitAni, ato bahuvacanaM kurvan jnyaapyti-vrnntvmnyoriti| nanu yadi sUcakameva bahuvacanaM na tu vidhAyakaM tarhi kathamuktaM bahuvacanaM pla taparigrahArthamiti? ucyate-hasva eva varddhamAnaH pluto bhavati, sAkSAt pAThazca varNasamAnAye na vihito'lpaviSayatvajJApanAya; dIrghasya tu pracuraviSayatvAt sAkSAt pAThaH, siddhacakrasyA''dau sAkSAt paThitAnAmevopayogAt, tathA 'SoDazadevyopagatam' ityAdAvapi tatpATha eva ssoddshtvmuppdyte| athavA durAdAmantryAdau plutasya vidhAnAt, tatrApi svarasthAnitvena varNatvasiddhiriti yuktamucyate svalpopayogAdupalakSaNatvena teSAM parigraha iti| nanu a- ka-)(pAnAM vyaJjanasaMjJA'pi pUrveSAmasti, tat kathaM taiH saha na virodhaH? ucyatevyaJjanasaMjJA'nantarameSAM saMjJAvidhAnAd vynyjnsNjnyaa'pi| yadi vA "kAdirvyaJjanam" (1.1.10) ityatrA''vRttyA kasyA''diyo'nusvAro visRSTo vA so'pi vyaJjanamityavirodha iti / / 16 / /
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ 378 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana la.nyAsa-aM a ityAdi-ziT-dhuTzabdayorviSayanAmatvAt puNstvm| 4ka)(payordeza-kAla-lipibhede'pi rUpAbhedAd daSTAntamAhavajrAkRtiriti-vajrasyeva AkRtiryasya sa tathA, gajakumbhayorivAkRtiryasya so'pi tthaa| kakAra-pakAro cAnayoH paradezasthAvuccAryete, sarvatra parasaMbaddhAvevaitau bhavataH, na svatantrau, nApi puurvsNbddhaavnusvaarvditi| rephAdezatvAt kakha-paphasaMnidhAveva tayoH prayogAdalpaviSayatvama, ata eva satyapi saMjJisAmAnAdhikaraNye'lpIyastvajJApanAya ziDityekavacanena nirdezaH kRtH| atha kathamanayorvarNatvaM varNasamAmnAye pAThAbhAvAt? satyam -rephasya varNatvAt tayozca rephAdezatvAd varNatvasiddhiH / na ca varNA''dezatvena lopasyApi varNatvamAzaGkanIyam, tasyAbhAvarUpatvAt, na cAbhAvo bhAvasyA''zrayo bhavitumarhati atiprasaMgAt, ayamevArtho bahuvacanena sUcyate, anuvAdakatvena tasya saadhktvaabhaavaadityaah-bhuvcnmiti| nanu 4ka)(payorvyaJjanasaMjJA'pi pUrveSAmasti tat kathaM taiH saha na virodhaH? ucyate-rephasthAnitvena vyaJjanasaMjJA'pIti na virodha: / / 16 / / tulyasthAnA''syaprayatnaH svaH / 1 / 1 / 17 / / bRnyAsa-tulyetyAdi-(tulyasthAnA''syaprayatna:-) tulyazabdaH parityaktAvayavArthaH sadRzaparyAyo'trAGgIkriyate, tathAhi -'tulya' ityukte sadRza iti pratyayo bhavati; na tu tulayA sammitamiti vyutpttyrtho'pyupaadiiyte| tiSThanti varNA asminniti "karaNAdhAre" (5.3.129) anaTi sthaanm| asyati pariNamayatyanena varNAniti "RvarNa-vyaJjanAd0" (5.1.17) iti bahulavacanAt karaNe ghyaNi aasym| prayatanaM 'yaji-svapi-rakSi-yati-praccho naH' (5.3.85) iti ne, prayatnaH, tatastatpuruSagarbhadvandvagarbho bhuvriihiH| yatreti sthAnaM vyaacsstte| (pudgalaskandhasya) sparza-rasa-gandha-varNavantaH 'pUraNAt pAlanAd vA putaH, galanAd galAH' pudgalAH, teSAM skandhaH-anantapradezAtmakaH saGghAtaH, (varNabhAvApatti:-) varNasyA'kSararUpasya bhAvo bhavanam, tasyA''pattiH prAptirvarNarUpeNa pariNAmo yatra pradeze bhavati tat sthAnam ; AtmalAbhamApadyamAnA varNA yasmi~stiSThanti tadvarNotpattisthAnatvAt sthAnamiti bhaavH| taJca kaNThAdi, Adizabdasya prakArArthatvAduraHprabhRtInAM parigrahaH / etadeva yadAhurityanena drshyti| ayamabhiprAya:-AtmA hyanAdikarmasantAnasantatau vIryAntarAyakSayakSayopazamajanitalabdhimUlena mano-vAkkAyasambandhasamAsAditA''tmalAbhena dravya-kSetra-kAla-bhAva-bhavasamApAditavaiSamyeNA''tmapariNAmena pariNAmAlambanagrahaNasAdhakena yogA''khyena vIryeNAJjanacUrNapUrNasamudgakavadeka-dvi-tryAdisaMkhyeyA'saMkhyeyA'nantA'nantavargaNA''tmakapradezaidRzyairadRzyaizca pudgalairavagADhanicite samantato jagati varNapariNAmayogyAnanantapradezAn pudgalAnupAdAya tatra tatra sthAne taM taM varNaM pariNamayyA''lambya visRjati, yathA praannaa'paantyeti| pudgalapariNAmatvaM ca varNAnAM bAhyendriyapratyakSatvAd bAhyAdibhiH pratihanyamAnatvAJca gndhvt| na ca gotvAdisAmAnyena vyabhicAraH, tasyApi sadRzapariNAmarUpatayA pudglprinnaamtvaaditi| kiJca-kvacidayaM zabdaH kAJcid dizamuddizyoJcAryamANaH pavanabalavazAdarkatUlarAziriva digantaraM prati gamanamAskandati, kvaciJca giriguhA-gahvarAdiSu pASANavat pratihatanivRttaH san pratizrudbhAva(pratizabdabhAva)mApadya uccArayitureva zravaNAntaramanupravizati, tathA kvacinakulabilAdiSu kulyAjalamivAvarudhyate, kvacidapi vaMzavivarAdiSu muktArddhamuktAdyaGguliprayogabhedenAnekadhA vikAramupayAti, tathA kaMsAdiSu patitaH san tadabhighAtAd dhvanyantaraprAdurbhAvakAraNaM bhavati, kvaciJca paruSaprayogajanitaH san daNDaghAta iva karNapIDAmutpAdayati, tathA kvacid gatija(kvacidatijava)bahalahayakharakhurapuTAdijAtavegaH san ghanAnyapi dravyANi bhinatti, evaMprakArasya vikArasya pudgalapariNAmabhAvino darzanAdanumimImahe-pudgalapariNAmaH zabda iti| yadAhuriti paroktena svoktameva drddhyti| AsyaM vyAcaSTe-asyatyaneneti-kiM punastat? laukikam-'pazuH' 'apatyam' 'devatA' ityAdivat prasiddham, ata Aha-oSThAt prabhRtIti -grIvAyAmutratapradezaH kAkalakasaMjJakaH knntthmnniH| yadyapyA''sye bhavam "digAdidehAMzAda0" (6.3.124) iti ye kRte "avarNevarNasya" (7.4.68) ityakAralope "vyaJjanAt paJcamAntasthA0" (1.3.47) iti yalope tAlvAdikamapi laukikamAsyamasti, tathApi yogavazAt tatrA''syazabdo varttate iti jhaTiti tatpratIterabhAvAnna tatprasiddhamiti satyapi nimitte rUDhivazAnmakha eva varttate, na tAlvAdiSu, ata eva sthAnagrahaNam, anyathA tdvaiyrthyprsnggH| sa catuti-nanu ca spRSTAderbhAvaH spRSTatAdiH (spRSTasya bhAvaH
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-2 394 spRSTatA, sA AdiryasyetyarthaH), spRSTAdi ca karaNam, yat kasyacid varNasya niSpattau parasparamISadanISaJca spRzati, vivriyate, saMviyate ceti, varNadharmo vA, varNo'pi hi svapariNAmA''lambanayoH sthAnakaraNena tathA spRzyate, tathA cAdhIyate-"sparzayamavarNakaro vAyurayaspiNDavat sthAnamavapIDayati, yamAzca kuM huM guM dhuM ityevaMrUpA na loke upayujyante, antasthAvarNakaro vAyurdArupiNDavad, USmasvaravarNakaro vAyurUrNApiNDavad" iti, tat kathaM spRSTatAdiH prayatno bhavati? prayatno hi nAmA''tmano vIryapariNAmarUpaH sNrmbhH| ucyate-prayatnahetukatvAt prayatnaH / yaddhi yaddhetukaM tat tadvyapadezaM pratipadyate, yathA-'annaM vai prANAH' ityatrAnnavyapadezaM prANA iti, tatraivAsya rUDhirityavayavArthaH (AsyAntargatatattasthAneSu jihvAgrAdInAM varNA'bhivyaJjakasparzeSatsparza-dUrAvasthAna-samIpAvasthAna -rUpA'bhyantarakAryakAriprayatnavizeSA etaiH pdairucynte| teSAmAsyavRttitvamAsyAntargatatattatsthAneSu vAyusaMyogajanakatvena bodhyam) samudAyArthamAha-tulyau vrnnaantrennetyaadi| nanu 'yasya' iti vaktavyam, kathamanyathA 'yasya sa varNastaM prati svasaMjJo bhavati' ityucyate? anyasya tulyasthAnA''syaprayatno'nyasya sva: syAditi (n)| na vaktavyam, tulyazabdasya (sambandhizabdatvAt,) saMbandhizabdAnAM cAyaM bhAva:-yadasati nimittAntare sambandhinyeva pratyayaM jnyti| yathA-'mAtari vartitavyam' 'pitari zuzrUSitavyam' iti, na cocyate 'svasyAM mAtari' 'svasmin pitari' iti, sambandhAdetad gamyate-yA yasya mAtA, yazca yasya piteti, evamihApi yasya yaH tulyasthAnA''syaprayatnaH sa taM prati svasaMjJo bhvti| yathA 'tulyAya kanyA dAtavyA' ityukte na zUdreNa tulyAya brAhmaNa: kanyAM dadAti, kintvAtmanaH(nA), tathehApItyarthaH / kiJca, yadyanyasya tulyasthAnA''syaprayatno'nyasya svasaMjJaH syAt, tadA svasaMjJAvacanamanarthakaM syAd, vyvcchedyaabhaavaat| na ca rephoSmaNAM svasaMjJAvyAvRttyarthaM bhaviSyatIti vAcyam, rephasyApi rephaH svo bhavati, rephasya vyaktInAM bhUyastvAd, evamUSmasvapi drssttvymiti| nanu karaNatulyatA'pi svasaMjJAprayojikA, bhinnakaraNAnAM svtvaabhaavaat| tathAhi-jihvaya-tAlavya-mUrdhanya-dantyAnAM jihvayA krnnm| kathamiti? jihvAmUlena jihvayAnAm, jihvAmadhyena tAlavyAnAm, jihvopAgreNa mUrdhanyAnAm, jihvAgrAdhaH karaNaM vA, jihvAgreNa dantyAnAm, zeSAH svasthAnakaraNAstat kathamidaM noktam? ucyate-sthAnA''syaprayatnatulyatve karaNasya tulyatvAd ityAha-karaNaM tviti| atha kasya kiM sthAnaM prayatno vA? na hyasyedaM sthAnaM vetyavijJAte tadaikyAnuvAdena vidhIyamAnaM svatvaM zakyaM vijJAtum, ityata Aha-tatra sthaanmiti| nanu sthAnamupakrAntam, 'avarNa-ha-visarga0' ityAdinA tu sthAnino nirdiSTAH, tatazcAnyadupakrAntamanyad nirdiSTamiti; naiSa doSaH, yathA-'lohitoSNISA RtvijaH pracarantu' iti RtvikpracArasyAnyataH pratItatvAd lohitoSNISatva eva vidhiH paryavasyati, evamihApi 'kaNThe bhavAH kaNThyAH ' iti kaNTha eva vidhiH, evmnytraapi| yadAhurvAkyavida:-"savizeSaNau hi vidhi-niSedhau vizeSaNamupasaMkrAmataH" iti| upAyAnAmaprAdhAnyakhyApanArthaM caivaM nirdeza iti / sarvaM samastaM mukhaM sthAnamasyeti sarvamukhasthAnam, aSTAdazabhedabhinnamavarNatvaniSpattau (aSTAdazabhedabhinnA'varNaniSpattau) hi rAvameva mukhaM vyaapriyte| sandhyakSarANAM dvivarNatvAt pUrvabhAgasyAvarNarUpatvAduttarasya cevarNovarNarUpatvAdubhayavyApAre'pi bhUyasA'vayavena vyapadezAd 'e-ai tAlavyau, o-au oSThyau ' ityuktm| yadvA (e-ai) tAlavyau, o-au oSThyAvityuktau, (ayaM pATho'dhika ivA''bhAti, yadivA'yamatra saMskAra:-yadvA ubhayavyApArasamAzrayaNAd, 'e-ai kaNThya-tAlavyau, o-au kaNThyauSThyo' ityuktau; yadvA tAlavyAveva oSThyAveva etau' ityuttarapAThena sahA'sya pAThasya ekIkaraNAdayamarthaH-yadvA 'e-ai tAlavyau, o-au oSThyo ityuktau,'-ityuktitaH tAlavyAveva kaNThyAveva etau tAlusthAnajanyatvAt kaNThasthAnajanyatvAditi bodhyamiti zeSaH, viziSTArthaM tu ziSTA jaanntu|) yadvA tAlavyAveva oSThyAveva etau| yad hari: "evaM zikSAkArAH pratipannAH oSThya-tAlavyAvetau" iti| atra nodyate-kena darzanena zikSAbhedaH? ityetat pratipAdyam, kathaM tAlavyatve sati ekArasya IkArasya ca zrutibhedaH? oSThyatve sati UkArasya okArasya ca? eteSAM hi sthAna-prayatna-kAlA: sarve'bhinnA iti| darzanabhedAdadoSaH, eke manyanteyo'sau varNasya niSpAdako vAyuH, sa ekArasya nirvRttau tAlusamIpe yaH kaNThastamupazleSayati, kevalaM sthAnaM tu tAlveva; evamoSThAveva
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ 380 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana sthAnamokArasya, kevalaM tu vAyuH knntthmbhihntiiti| itare tadapi sthAnamiti mnynte| zrutibhedo'pi agropAgramadhyamUlabhedAd bhvti| yathA-ivarNa-ya-zAnAmiti (jihvAmadhyakaraNAnAmivarNa-cavarga-ya-zAnAM tdvytiriktkrnnebhyo'nyvrnnebhyH)| (sRkkasthAna iti) sRkkshbdenausstthprynto'bhidhiiyte| spRSTaM spRSTatAguNaH, spRSTatAnugataM karaNaM kRtiruJcAraNaprakAraH, evmnytraapi| vivRtaM karaNaM svraannaamiti| ("spRSTaM karaNaM sprshaanaam"| "iisstspRssttmntsthaanaam"| "vivRtamUSmaNAm" iissdityevaanuvrtte| "svarANAM ca vivRtam" ISaditi nivtRm| iti zaunakaprAtizAkhyarUpANi catvAri sUtrANi bhASye pradarzitAni / ) atrApi 'ISad' iti kecidanuvartayanti, tenAvarNa-ha-kArayortRvarNa-zakArayozca svatvaM prApnoti, na tatrApi kazcid dossH| svareSviti-nirdhAraNe sptmii| nanu vivRtataratAdInAM prayatnAntarANAM sadbhAvAt saptadhA prayatna iti vaktumucitam, kathamuktaM cturddhti?| ucyate-vivRtataratAdInapi vivRtatayA parigRhyoktaM caturddhati, vizeSasya saamaanye'ntrbhaavaaditi| (akAraH saMvRtaH) akAraM saMvRtaM zikSAyAmeke paThanti, tenAkArAkArayoH saMvRta(vivRta)yobhinnaprayatnatvAt svatvaM na prApnotIti vivRta evAtra pratijJAyate, prayoge tu saMvRtaH, saMvRta eva svarUpeNAsau iti 'anye' ityuktm| sAnunAsika0 iti-nAsikAmanugato yo varNadharmaH sa tathA, saha tena vartate yo varNaH sa sAnunAsiko varNaH / nirgato'nunAsikA yaH sa nirnunaasikH| evamivarNAstAvanta iti-'tAvantaH' iti padam uvarNA RvarNA lavarNA ityatrApi sNbndhniiymiti| ya-lavAnAmiti-anunAsiko dharmo'syAstIti abhrAditvAd ("abhrAdibhyaH" 7.2.46) akAre'nunAsikazabdena varNAbhidhAnam, taddharmarahito'nanunAsika iti, taddharmavatAM hi svasaMjJA, na tu dhrmaannaamiti| rephoSmaNAmiti-anyavarNA'pekSayA teSAM svatvAbhAvaH, rephasya tu rephaH svo bhavatyeva, evmuussmnnaampi| nanu varNAnAM tulyasthAnA''syaprayatnatve kathaM zrutibhedaH?, ucyate-kAlaparimANa-karaNa-prANakRtaguNabhedAd bhedaH, tathAhiyAvatA kAlenAkSNa unmeSo nimeSo vA bhavati tAvAn kAlo mAtrA bhavati, mAtrAkAlo varNo mAtrikaH, dvistAvAn dvimAtraH, tristAvAn trimAtraH, arddhamAtrAkAlaM vyaJjanam ; tadetadvarNeSu caturvidhaM kAlaparimANaM bhedakRd bhavati ; karaNaM ca zrutibhedakaraM bhavati tat prAgevoktam ; prANa(kR)tAzca guNabhedA ghoSAghoSAdayaH, tatrAyamabhiprAya: "paJcendriyANi trividhaM balaM ca ucchvAsa-niHzvAsabalaM tthaa''yuH| prANA dazaite bhagavadbhiktAsteSAM viyojI(gI)karaNaM ca hiMsA" / / 17 / / ime daza prANAH, eteSu trividhaM balamiha prANA iti vivakSitaM mano-vAk-kAyabalarUpam, tatprayogabhedAd ghoSAdayo guNA bhvnti| dhvaneH sthAna-prayatnatulyatve'pi yathA dvayoraGgalyostulyadezAvasthitayoH samajavayoH sati saMpAte prayoktRvizeSAt kadAcid mando bhavati zabdaH, kadAcit sphuTaH, kadAcit sphuTatara iti| nanu tathA'pyavarNasya svasaMjJA na prApnoti, AsyAd bAhyaM hi tasya sthAnaM kAkalakAdadhastAdupajatrurUpam, (kaNThasyAdhobhAgasthitayorasthnoH jatru) naivam-sarvamukhasthAnatvAt, sarvameva mukhamavarNaniSpattI vyApriyate iti nA'sya baahysthaantaa| evamapyedotoH prathamabhAgasyA'kAreNa sAdRzyAt svasaMjJAprasaGgaH, naivam-prazliSTAvarNAvetau pAMsUdakavannAtra zakyo vivekaH krtumiti| na ca vizliSTAvarNatvAd vibhAgasya sulakSaNatvAdaidautoH svatvaM prApnotIti vAcyam, vivRtatarAvarNatvAt tyoH| na caitayomithaH svatvamityapi yuktaM vaktum, bhinnsthaantvaaditi| nanu prArambho yatnasyetyAdikarmaNi prazabde vyAkhyAte prayatnazabdenaiva vivArAdInAM vyudAsasya siddhatvAt kimAsyagrahaNena? tathAhi-pUrvaM spRSTatAdayazcatvAra utpadyante, pazcAnmUrdhni pratihate nivRtte prANA''khye vAyau vivArAdayo bAhyA ekAdaza prayatnA utpadyante, naivam-evamudAttAdInAM svasaMjJA na prApnoti, bhinnaprArambhatvAt; tasmAdAsyagrahaNameva vivArAdivyudAsArthaM vidheyam, prayatnazabdastu bhAvasAdhana eva, tena prArambhe (bhinnaprArambhe)'pyudAttAdInAM
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-2 381 mithaH svasaMjJA siddhA, yato naite zAstre svazabdopAdAnamantareNa kAryeSu bhidyanta iti| tapta'ti-"tRpauca prIto" zvastanyAstApratyaye guNe ca tt| atra pakAra-takArayorekaH prayatnaH spRSTatA, na tu sthAnam, pakArasya hyoSThA, takArasya tu dantAH, tayoH svatve "dhuTo dhuTi sve vA" (1.3.48) iti pakArasya takAre lopaH syaaditi| aruz zyotatIti-arteH "rudyarti-jani-tani-dhani0" (uNA0 997) ityusi guNe arus, (tataH sakArasya rutve-arur) "scyuta kSaraNe" tivi zavi upAntyaguNe "sasya zaSau" (1.3.61) iti sakArasya (dhAtusakArasya) zatve rephasya tu "zaSase zaSasaM vA" (1.3.6) iti zatve 'aruz zcyotati' iti-atra zakAracakArayorekaM sthAnaM tAlu, na prayatnaH, zakArasyeSadvivRtatvAJcakArasya tu spRSTatvAd, iti (AsyaprayatnAgrahaNe tulyasthAnatvena svasaMjJayA) zakArAd vA parasya (parasya) zakArasya cakAre (pare vA) lopa: syAditi / / 17 / / la.nyAsa-tulyetyAdi-tolyate'nayA bhidAdyaGi tulA, tulayA saMmitastulya: "hadya-padya0" (7.1.11) ityAdinA yH| prayatna utsaahH| nAsikauSThau ceti-vyastAveto, samAse tu "prANitUrya0" (3.1.137) iti samAhAraH syaat| kalayati ISadAsyabhAvam, ac, alpAdyarthe kapi, Nake vA (kalakaH), ku ISat kalaka: kAkalakaH "alpe" (3.2.136) iti kAdezaH; kAkalaka iti saMjJA yasya sa tathA, grIvAyAmunnatapradezaH / Antara iti-antarA bhava: "bhave" (6.3.123) aNa, antarjAto vA, bhave tvarthe digAditvAd yaH syaat| spRzyante sma spRSTA varNAH, teSAM bhAvaH spRSTatA-varNAnAM pravRttinimittam ; spRSTatAhetutvAt prayatno'pi spRSTatA, "abhrAdibhyaH" (7.2.46) ityapratyaye vA, saMjJAzabdatvAt striitvm| prayatnAnAM saMjJA imA yathAkathaJcid vyutpAdyante, evaM sarvatra / evmiisstspRsstttaa'pi| vivriyante sma vivRtA varNAsteSAM bhAvaH / ISad vivriyante smetyAdi / karaNamiti-varNotpattikAle sthAnAnAM prayatnAnAM ca sahakAri kaarnnm| sarveti-sarvaM mukhaM sthAnamasya, mukhasthitAni sarvANyapi sthAnAni avarNasyetyarthaH / kaNTha-tAlavyAviti-kaNThatAluni bhavau, dehAMzasamudAyAdapi yH| svareSu e-o vivRtatarAviti-nanu vivRtataratA'tivivRtataratA'tivivRtatamatArUpANAM prayatnAntarANAM sadbhAvAt saptadhA prayatna iti vaktumucitam, kathaM caturdhetyuktam ? satyamvivRtataratAdInapi vivRtatayA parigRhyoktaM caturdhA iti, vizeSasya saamaanye'ntrbhaavaat| akAraH saMvRta ityanye iti-saMvRtatA''khyaM paJcamaM prayatnamanye manyanta ityarthaH / akAraM saMvRtaM zikSAyAmeke paThanti, tenAkArAkArayoH saMvRta-vivRtayobhinnaprayatnatvAt svasaMjJA na prApnotIti vivRta evAtra pratijJAyate, prayoge tu saMvRta evA'sau svarUpeNetyanya ityuktm| sAnunAsiketi-nAsikAmanugato yo varNadharmaH sa tathA, saha tena vartate yo varNa: sa tthaa| nirgato'nunAsikAd yaH sa tthaa| svaraH saMjAto yeSAM te svritaaH| yathAkathaJcid vyutpttiH| anunAsika iti-anunAsiko dharmo'. syAstIti abhrAditvAd aH, taddharmarahito'nanunAsika iti| rephoSmaNAM tviAte-anyavarNApekSayA teSAM svatvAbhAvaH, rephasya tu rephaH svo bhavatyeva / evamUSmaNAmapi svA na bhvntiiti| nanu varNAnAM tulyA''syaprayatnatve kathaM zrutibhedaH? ucyate-kAlaparimANa-karaNa-prANakRtaguNabhedAt shrutibhedH| tathAhi-yAvatA kAlenAkSNa unmeSo nimeSo vA bhavati tAvAn kAlo mAtrA, mAtrAkAlo varNo mAtrikaH, dvistAvAn dvimAtraH, tristAvAn trimAtraH, ardhamAtrAkAlaM vyaJjanam ; tadidaM varNeSu caturvidhaM kAlaparimANaM bhedakRd bhvti| karaNaM ca zrutibhedakaraM bhavati, tat praagevoktm| prANakRtAzca guNabhedA ghoSAghoSAdaya iti| nivRttyarthamiti-tenAruzcyotatItyatra zakAra-cakArayostulyasthAna-bAhyaprayatnatve satyapi "dhuTo dhuTi0" (1.3.48) iti zakArasya cakAre lopo na bhvti| te hyAsana ityatraiveti-"AsannaH" (7.4.120) ityatrApi mahAprANasyaivAvakAzaH, anyeSAM ca vede pryojnm| upayujyanta iti-upayuktA bhavantItyarthaH / zikSAmiti-varNotpattipratipAdakaM shaastrm| koSThe udre| anyatamasminiti-matAntareNA'yaM sAdhuH, svamate'nyataragrahaNAdanyasvArthikapratyayAntAnAM sarvAditvaniSedhAna sidhyti| anupradAnamiAta-anupradIyate varNAntarasaMjananArthamekatra mIlyate "bhujipatyAdibhyaH0" (5.3.128) (ityanaT) nigraha iti-stabdhatvaM kaThinatvamiti yaavt| annutvm-suukssmtvm| vasanam-zlathatvamityarthaH / varNaniSpattikAlabhAveti-atrAlpasvaratvena bhAvazabdasya pUrvanipAtaH / zvAsalakSaNamanupradAnaM yeSAM te tthaa| itare iti-itaratvaM pUrvavAkyA'pekSam, na sarveSAmityarthaH / udAttAdInAM svareSveva saMbhavAna vyaJjaneSu iti vyaJjanotpattau na kathyante udAttAdayo bAhyaprayatnAH / / 17 / /
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ 382 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana syojasamauzasTAbhyAmbhisGebhyAmbhyasGasibhyAmbhyasGasosAmGayossupAM trayI trayI prthmaadiH|1|1|18|| bRnyAsa-syaujasityAdi-idaM vacanamanarthakaM vA syAd, yathA-kiJcidunmattAdivAkyam, sArthakaM vA? yathA-'gAmabhyAja' ityAdi vaakym| na tAvadanarthakam, vRttyupadiSTenArthanArthavattvAd, vakSyamANArthamevedaM na saadhutvaanushaasnaarthmiti| kuta etat ? ucyate (na) tAvat syAdInAM sAdhutvAnvAkhyAnArtham, lakSaNAntareNa saadhutvsyaanvaakhyaattvaat| nApi prayoganiyamArtham, anena saMskRtyotsRSTAnAM yatheSTaM prayogadarzanAd, yathA-"dIrghaDyAbvyaJjanAt se:" (1.4.45) iti| sthAnyAdezArthamapi na bhavati, saMjJAprakaraNe upaadaanaat| ata evA''gamAgamibhAvArthamapi na bhavati, antAdirUpA''gamaliGgAbhAvAJca / nApi vizeSaNa-vizeSyabhAvArtham, zabdalakSaNe tadanupayogAd / tasmAt pArizeSyAt syAdInAM prathamAdivyavahArAbhAvAt pAramparyAt saMjJAprakaraNe vidhAnAJca sNjnyaarthmidmityaah-syaadiinaamityaadi| trayo'vayavA asyAH "dvi-tribhyAmayaD vA" (7.1.152) ityayaTi TittvAd DyAM ca trayIti, saMkhyAtAnudezArtham, "vIpsAyAm" (7.4.80) iti dvitvm| "prathiS prakhyAne" "sR-pR-prathi-cari0" (uNA0 347) ityame Api prthmaa| dvayoH pUraNI dvitiiyaa| "ubheTTaitrau ca" (uNA0 615) iti ikAre triH, tAsAM pUraNI "trestR ca" (7.1.166) iti tRtiiyaa| "catega yAcane" "caterur" (uNA0 948) ityuri catur, tAsAM pUraNI "caturaH" (7.1.163) iti thaTi DyAM cturthii| evaM paJcAnAM pUraNI pnycmii| "sahe: SaS ca" (uNA0 951) iti kvipi SaS, tAsAM pUraNI "SaT-kati-katipayAt thaT" (7.1.162) iti thaTi sssstthii| "Sapa samavAye" "SapyazobhyAM tan" (uNA0 903) iti tani (saptan,) saptAnAM pUraNI "no maT" (7.1.159) iti maTi sptmii| nanvikArAdInAmanubandhAnAM kiM prayojanam ? yata: "so ruH" (2.1.72) ityAdira(tyAdAva)nubandharahitasyaiva syAdeH kArya dRzyate ityAha-i-ja-za-TetyAdi / yadi hi syAderikArAdiranubandho na syAt, tadA "sau navetau" (1.2.38) ityAdau saMdehaH syaat| (vizeSaNArthA:-) vizeSo vizeSaNaM vyavaccheda iti yAvat, tatprayojanA ityarthaH, anyathA jas-zas-Gasi-GasAm' ekarUpatvAdekakAryatA syAt, GaserapIkAramantareNa GaskAryaM syAt, sestu "dIrghaDyAbvyaJjanAt se:" (1.4.45) iti 'vAkSu' ityAdau supsakArasyApi lopa: syAt, ukAre tu "so ruH" (2.1.72) ityAdAvasyaiva grahaNaM syAd, nAnanubandhakasya 'payas' ityAdeH sakArasya, supastu tatra grahaNaM na bhavati sAnubandhakatvAt, 'supaH' ityakaraNAd vaa| supaH pakAramantareNa "aroH supi raH" (1.3.57) ityatra 'sau' iti kRte 'gIH sunoti' ityatrApi syaat| Teti TakAramantareNa "TAdau svare vA" (1.4.92) ityatra 'Adau' iti kRte aakaaraadisvrprsnggH| "rAgATTo rakte" (6.2.1) ityatra 'rAgAddo rakte' ityukte ukArAntAd rAgAdityAdisaMdehaprasaGgaH syaat| caturthI-saptamyekavacanayoniranubandhatve'nubandhAntare vA "Apo GitAm0" (1.4.17) ityAdau saMkhyAtAnudezo bahuvacanaM ca virudhyet| na ca "De: smin" (1.4.8) ityAdau saMdehA''zaGkA, caturthaMkavacanasya smaividhAnenAghrAtatvAt, pArizeSyAt saptamyekavacanasyaiva parigraha iti||18|| la.nyAsa- syaujasityAdi-trayI trayIti bhavanakriyAyAM viipsaa| vizeSaNArthA iti-vizeSo vizeSaNaM vyavaccheda iti yAvat, tatprayojanA ityrthH| prathamA Adiryasya sNjnyaasmuuhsy| bahuvacanamiti-*tadAdezAstadvad bhavanti* iti nyAyAt sAdhyasiddhirbhaviSyati kiM bahuvacanena? satyam-nyAyaM vinA'pItthaM saadhitm| iyaM hi mahatI zaktiryat paribhASAM nyAyAMzca vinA sAdhyata iti||18|| styAdirvibhaktiH / 1 / 1 / 19 / / bRnnyAsa-styAdirityAdi-"bhajI sevAyAm" vibhajyante vibhAgazaH prakAzyante kartR-karmAdayo'rthA anayeti "zvAdi bhyaH (5.3.92)" iti ktau vibhktiH| nanu "syaujasa0" (1.1.18) iti "tiv-tas0" (3.3.6) iti ca sUtre 'si-tiva'rUpasyopAdAnAt
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-2 303 kathaM vairUpyanirdeza ityAha-'s' ityutsRSTetyAdi-anubadhyate kAryArthamupadizyate ityanubandha it, utsRSTaH tyakto'nubandho yasyeti vigrhH| anenaitad jJApyate-serikAro'nubandha eva na tu rUpam, tivastu vkaarH| ata evA'tra vyavasthArtha Adizabdo gRhItaH, tena ye yadanubandhA yAvanto vibhaktisaMjJAyAM pUrvAcAyairvyavasthApitAsta eva tadanubandhA eva tAvanta evA'tra gRhyante ityAha-syAdaya ityaadi| pradizyante prayojaneSviti pradezA:-prayojanasthAnAnIti / / 19 / / la.nyAsa-styAdirityAdi-vibhajyante vibhAgazaH prakAzyante kartR-karmAdayo'rthA anayeti, vibhajanaM vA "zvAdibhyaH" (5.3.92) iti ktiH| anubadhyate kAryArthamupadizyate ityanubandha it, utsRSTastyakto'nubandho yena yasya vA sa tathA tsy| vyavasthAvAcIti-tena ye yadanubandhA yAvanto vibhaktisaMjJAyAM pUrvAcAyairvyavasthApitAsta eva tadanubandhA eva tAvanta evA'tra gRhyanta iti / / 19 / / tadantaM padam / 1 / 1 / 20 / / bRnyAsa-tadantamityAdi-"padiMc gatau" padyate gamyate kArakasaMsRSTo'rtho'neneti "varSAdayaH klIbe" (5.3.29) ityali pdm| tacchabdasya tu pUrvavastuparAmarzitvAdanantarokta(sya)syAdestyAdezca parAmarzI, ata aah-syaadyntmityaadi| nanu antagrahaNaM kimartham? na cAsatyantagrahaNe syAdereva padasaMjJA syAt, tatazca 'agniSu' ityAdau padamadhye vidhIyamAnaM SatvaM padAdau na syAditi vAcyam, "pratyayaH prakRtyAdeH" (7.4.115) iti paribhASayA tdntvidherlbdhtvaaditi| ucyate-padasaMjJAyAmantagrahaNamanyatra saMjJAvidhau pratyayagrahaNe tadantapratiSedhArtham, tena pUrvasUtre tadantasya vibhaktisaMjJA na bhavati, anyathA 'zeSAya yuSmadRddhihitAya namaH' ityatraiva 'te-me' AdiprasaGgaH / yadyevaM kRt-taddhitayoH kevalayoreva nAmasaMjJA syAt, na tadantayoH, tatazca 'chid, bhid', ityatra kvibantasya na syAd, arthavattvAd bhaviSyatItyapi na vAcyam, adhAtviti niSedhAt ; nApi pratyayalakSaNena prApnoti (*pratyayalope pratyayalakSaNam ) yataH pratyayanimittamanyasya yat kArya vidhIyate tat pratyayalope bhavati, na tu pratyayasyaiva yat kAryaM tadapi, na hyasat kAryitvena vacanazatenApi shkymaashryitum| kevalasya ca tasya nAmasaMjJAyAm 'aupagava' ityatra SaSThyA aikArthyAbhAvAllaba na syAt, (prAtipadike'nantargatatvAllag na syAditi kaiyaTaH) tadantavidhau tu dossaanvkaashH| ucyate-pratyayasya saMjJinastadantasya saMjJA na bhavati, na tu pratyayasya yA saMjJA vidhIyate tasyAstadantAyA anyA saMjJA na bhavatIti, yato'rthavato nAmasaMjJA; kRt-taddhitAntaM cA'rthavat, na kevalAH kRtastaddhitA vaa| nanu yadyarthavattA laukikyAzrIyate sA padasyaiva, na kRttaddhitAntasyApi, tasyaiva loke prayogAd; anvayavyatirekagamyA tvarthavattA kevalAnAmapi kRt-taddhitAnAmasti, tataH kimucyate na kevalAH kRtastaddhitA veti? evaM tarhi arthavadgrahaNasAmarthyAd laukikArthapratyAsanno'bhivyaktataro yo'rthaH pratyayAnteSu lakSyate sa ihA''zrIyate ityadoSaH, (laukikArthapratyAsanna iti-laukikArthakaM yat padaM tadarthasya pratyAsannaH zAstrakRtkalpitasyAdiprakRterarthaH, tadAha-abhivyaktatara iti, tadevA''ha -pratyayAnteSviti, kRt-taddhitapratyayArthastu na tAdRzaH, kalpitAvayavArthatvAt tasya, pratyayAnteSu syAdyanteSu syAdyarthatvAt tasyAH, syAdeH dyotakatvAt tatraiva sa lakSyate, na tu tadrahita ityarthaH) ityaah-antgrhnnmityaadi| pUrvasUtre iti-sNjnyaavidhaavityrthH| sA hi vidheH pUrveti / / 20 / / __la.nyAsa-tadantamityAdi-padyate-gamyate kArakasaMsRSTo'rtho'neneti padam "varSAdaya:0" (5.3.29) ityl| nanvantagrahaNaM kimartham? na cAsatyantagrahaNe 'sA padam' iti kRte styAdereva padasaMjJA syAt, tatazca 'agniSu'ityAdau padamadhye vidhIyamAnaM SatvaM padAdau na syAditi vaacym| "pratyayaH prakRtyAdeH" (7.4.115) iti paribhASayA tadantavidherlabdhatvAditi, satyam-padasaMjJAyAmantagrahaNamanyatra saMjJAvidhau pratyayagrahaNe tadantapratiSedhArtham, anyathA "pratyayaH prakRtyAdeH" (7.4.115) iti paribhASayA styAdyantasya vibhaktisaMjJA syAt, tasyAM ca satyAM 'kASThagRhaM yuSmatpu. trANAm' ityAdau kASThazabdasya gRhamiti vibhaktyA padatve tataH parasya yuSmadaH sthAne putrANAmiti vibhaktyA saha vasAdezaH syAdityativyAptiH
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ 384 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 'dadAti naH zAstram' ityAdau ca dadAtItyAdervibhaktisaMjJakatvena pada (padatvA bhAvAnno na syAdityavyAptiH, iti te (ativyAptyavyAptI) mA bhUtAmityantagrahaNam / / 20 / / nAma saJja / / 1 / 1 / 21 / / bR0nyAsa--nAmetyAdi-namati - prahvIbhAvaM gacchatyarthaM pratyetat "sAtmannAtmanveman0" (uNA0 916) iti mani makArasyAtve ca naam| s id yasya sa sid, anyasyAsaMbhavAt pratyaya eva tatsAhacaryAd yakAravarjitaM vyaJjanamapItyAha- sitItyAdi / bhAterDavatau bhavat, tasyAyam " bhavatorikaNIyasau" (6.3.30) iti Iyasi padatvAt tRtIye bhavadIyaH / 'urvai' ityasmAd "iNurvi0 ' (uNA0 182) iti Ne UrNA asya santi, (UrNAyuH / ahaMyuH, ahayyaiH zubhaMyuH, zubhayya~H) 'aham, zubham' iti vibhaktipratirUpakamavyayam, "UrNA'haMzubhamo yus" (7.2.17) iti yusi anena padatve "tau mumo vyaJjane svau" (1.3.14) ityanusvArAnunAsikau ca bhavataH / "pAM pAne" pIyate taditi "pA-hAkbhyAM paya-hyau ca " ( uNA0 953) ityasi payaH, rAjan (ta) iti "ukSi-takSyakSIzirAji0 " ( uNA0 900) ityani rAjan pazyatIti kvipi dRk, eSAM bhyAmi, supi, tali, tve ca pratyaye padatvAd rutva-nalopagatvAni bhvnti| rAjAnamicchati " amAvyayAt kyan ca" (3.4.23) iti kAmye nalope ca rAjakAmyati / vacermivi vacmi / yajeriSTavAniti "suyajordhvanip" (5.1.172) iti yajveti, atra padatvAbhAvAt katva-gatve na bhavataH / nanu payobhyAmityAdisiddhyarthaM vyaJjanagrahaNamastu, sit pratyayastu vibhaktyantAd vidhIyate, tatrAntarvartinyaiva vibhaktyA sthAnivadbhAvena pUrveNa padatve siddhe sidgrhnnmtiricyte| nAtiricyate, niyamArthatvAt tasyetyAha- antarvartinyetyAdi / niyamaphalaM darzayati - tenetyAdinA / supUrvAt "zruMT zravaNe". 'ityasmAt kvipi suzrut, bhajyate'neneti "gocara - saMcara0" (5.3.131) iti ghe, "kte'niTazcajo: kagau ghiti" (4.1. 111) iti gatve bhagaH, so'syAstIti matau "mAvarNAnta0" (2.1.94) iti vatve ca bhagavAn, tayoridam "tasyedam" (6.3.160) ityaNi padatvAbhAvAd datvAbhAve sauzrutam, bhAgavatamiti / 'sauzrutam' ityAdau niyamasya caritArthatvAt 'payobhyAm ' ityAdau ca 'ayvyaJjane' ityasya, 'rAjatA, dRktvam' ityatrobhayaprAptau zabdaparavipratiSedhAt "tadantaM padam" (1.1.20) ityasyaiva niyamyamAnatvAd vA'yvyaJjanAzritaM padatvaM bhavati / / 21 / / la. nyAsa - nAmetyAdi-namati dhAtave iti nAma, namati prahvIbhAvaM gacchati arthaM prati iti vA "sAtmannAtman0" ( uNA0 916) iti sAdhuH / (vyaJjanaM vi-aJjanam) veti viziSTArthapratItiM janayatIti vi: "nI vI-pra-hRbhyo Dit " ( uNA0 616) iti Dit iH / nanu 'nAma sidvyaJjane' ityeva kriyatAM kiM yavarjanena ? na ca 'vAcyati' ityAdAvapi padasaMjJAprAptiriti vAcyam, yato vyaJjanadvArA'nenaiva ' rAjIyati' ityAdI padatve'pi siddhe "naM kye" (1.1.22) iti sUtraM niyamasUtratayA vyAkhyAsyate - nakArAntameva kyapratyaye padasaMjJaM bhavati nAnyad iti, nAntaM kyapratyaya eva padam, na pratyayAntare, iti viparItaniyamo'pi kathaM na bhavati ? tathA ca 'rAjA, sImA' ityAdAvapi padatvaM na syAditi cet, tanna - "yuvA khalati0" (3.1.113) ityaadinirdeshaat| satyam-yavarjanAbhAve 'satsu sAdhu-satyam ' ityAdiSu "nAma sid0" (1.1.21) iti padasaMjJA syAdityetadarthaM yvrjnmiti| rAjateti, sauzrutamityAdau niyamasya caritArthatvAt, payobhyAmityAdau ca 'ayvyaJjane' ityasya, rAjatA, dRktvamityatrobhayaprAptau *spardhe param ("spaddhe" 7.4.119) iti nyAyAd vyaJjanAzritaM padatvaM bhavati / / 21 / / naM kye |1|1|22|| bR0nyAsa-naM kya ityAdi - 'kye' iti sAmAnyanirdeze kya-kyapornAmAdhikAreNa vyAvartitatvAd, anyasya ca niranubandhasyAbhAvAdutsRSTAnubandhasya kyamAtrasya grahaNamityAha- kya ityAdi-utsRSTAstyaktA nakArAdayaH pratyayAtmavartino vizeSakarA anubandhA yaiste tthaa| "vizeSaNamantaH " ( 7.4.113) ityAha- nakArAntamiti / rAjAnamicchatIti-" amAvyayAt kyan ca" (3.4.23) ,
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa - 2 385 iti kyani, "kyaG" (3.4.26) iti kyaGi, "DAjlohitAdibhyaH Sid" (3.4.30) iti kyaSi ca kRte, anena padatvAnnalope "kyani" (4.3.112) iti itve "dIrghazcvi yaG - yak-kyeSu ca " (4.3.108) iti dIrghatve rAjIyatItyAdayaH siddhAH / vaktyarthamiti, ucyata iti vA "didyuddadRd0" (5.2.83) iti kvipi 'vAg' iti nipAtyate, tAmicchati kyani vAcyati, atra padatvAbhAvAt "cajaH kagam" (2.1.86) iti kakArAbhAvaH / ("SoMc antakarmaNi ") "syaterI ca vA" ( uNA0 915) iti mani sAman, vegaH "sAtman0" (uNA0 916) iti mani AtvAbhAve ca veman, "tatra sAdhau " (7.1.15) iti ye padatvA (bhAvAnnalopAbhAve sAmanyaH, vemanyaH / antarvartinyA vibhaktyA "tadantaM padam " (1.1.20 ) iti padatvaM prAptam, tat 'siti' (sityeva) iti niyamenApoditamapi 'vyaJjane' iti punaH prasUtam, tadapi 'ayi' iti pratiSedhena pratiSiddhamanena pratiprasUyate / / 22 / / la. nyAsa - naM kya ityAdi - 'kye' iti sAmAnyanirdeze'pi kya-kyapornAmAdhikAreNa vyAvartitatvAd anyasya niranubandhasyAbhAvAd utsRSTAnubandhasya kyamAtrasya grahaNamityAha- kya ityAdi / carmAyatIti carmaNaH prAgatattattvAsaMbhavAt cvyarthAbhAve kyaGgh na prApnotIti tadvadvRttezcarmanzabdAt pratyayaH, acarmavAn carmavAn bhavatIti, yathA-nidrAyatItyAdi / ayitIti- antarvartinyA vibhaktyA " tadantaM padam" (1.1.20) iti padatvaM prAptam, tat sityeveti niyamenApoditamapi 'vyaJjane' ityaMzena punaH prasUtam, tataH 'aJ' iti pratiSedhena pratiSiddhamanena pratiprasUyate / / 22 / / nastaM matvarthe / 1 / 1 / 23 / / bR0 nyAsa - na stamityAdi - nAmno'nuvRttatvAt tadvizeSaNatvAt ta (sta) sya tadantapratipattirityAha-sakArAntamityAdi / arthagrahaNaM kimartham? 'na staM matau' ityevocyatAmiti / naivam - matAvityucyamAne ihaiva syAd yazasvAn, 'payasvI' ityAdau na syAt; arthagrahaNe punaH kriyamANe matau ca siddhaM bhavati, yazcAnyastena samAnArthastasminnapi / nanu vyaJjanamiti varttate, tatraivaM saMbandhaH kriyate - matau yad vyaJjanaM varttata iti, zabde ca vRttyasaMbhavAt tadartho vijJAyate, nArtho'rthagrahaNena, ucyate-matau vyaJjane iti sAmAnAdhikaraNyena mukhyakalpanayA saMbandhe saMbhavati gauNakalpanA (gauNakalpanayA'rthagrahaNaM na labhyate iti kuto'rthalAbhaH ? tasmAt prtyyaanttvaa(raa)rthmrthgrhnnm| yadyarthagrahaNaM kriyate matau na prApnoti na hi maturmatvarthe varttate, upalakSaNasya hyanyopalakSaNe caritArthatvAt svataH kAryaM prati nimittatvopa(tvAva)gamAbhAvAt naivam-maturapi matvarthe varttate, matvartha iti hi viziSTo'rthaH - tadasyAsti, tadasminnastIti SaSThyarthaH saptamyarthazca, tatra yadyapi viziSTArthavizeSaNaM maturupAdIyate, tathA'pi tatra tasya vRttirastyeva ityAha- matorapItyAdi / ayamarthaH-yatra rUpAntareNopalakSaNatvaM rUpAntareNa ca kAryayogaH pratipAdyate, tatropalakSaNasyApyupalakSyarUpasadbhAve sati kAryayogo bhavati / yathA-'devadattazAlAyA (yAM) brAhmaNA AnIyantAm' ityukte sati brAhmaNye devadattasyA'pyA''nayanaM bhavati, kAryanimittarUpAbhAve tu na bhavatyupalakSaNasya kAryayogaH / yathA - devadattazAlA bhidyatAmiti / 'matvarthe' ityatra ca maturmatvarthI ('rtho) yasyeti samAnAdhikaraNo bahuvrIhiH, gatArthatvAccArthazabdasyAprayoga uSTramukhavat, tathAhi uSTro mukhamasyeti, na ca prANI prANyantarasya mukhaM bhavatIti sAmarthyAt sAdRzyapratItiH, samagreNoSTreNa sAdRzyAbhAvAduSTrazabdo'vayave varttate, mukhenaiva ca mukhasya sAdRzyaM prasiddhamiti sAmarthyAnmukhamiva mukhamasyetyartho'vatiSThate; evamihApi matuzabdasyArthena sAmAnAdhikaraNyamanupapadyamAnamamuM matvarthavRttiM gamayatItyuktam - matorapimatuzabdasyApi matvarthAvyabhicArAnmatvarthazabdena grahaNamiti / paceH kvasi "ghasaikasvarAtaH kvasoH " ( 4.4.82) iti iTi " anAdezAde: 0 " (4.1.24) ityetve matau padatvAbhAvAd datvAbhAve "kvasuSmatau ca" (2.1.105) ityuSAdeze sthAnivadbhAvAd DatvAbhAve sau pecuSmAniti / " azeryazcAdiH " ( uNA0 958) ityasi yAgame matau "mAvarNAnta0" (2.1.94) iti masya vatve rUtvAbhAve ca yshsvaan| "taDaN AghAte" tADayati parvatAdInapi "ha sR-ruhi yuSi taDibhya it " ( uNA0 888) iti 'iti' (itpratyaye) taDit, ("mRt prANatyAge") "mra ut" (uNA0 889) ityuti guNe marut, vipUrvAd dyuteH kvipi vidyut, matau datvAbhAve taDitvAnityAdi / "takSau tvakSau tanUkaraNe " "ukSitakSyakSi0" (uNA0 900 ) ityani takSan / pratiSedhasya prAptipUrvakatvAt prAptiM darzayati- ayvyaJjane itIti / / 23 / /
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ 386 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana la.nyAsa-na stamityAdi-maturmatvartho'rtho yasyeti samAnAdhikaraNo bahuvrIhiH, yathA-uSTro mukhamasyetyuSTramukha ityatra, nahi prANI prANyantarasya sAkSAnmukhaM bhavatIti sAmarthyAt sAdRzyapratItiH, samagreNa coSTreNa saha sAdRzyAbhAvAduSTrazabdo'vayave vartate, mukhenaiva ca mukhasAdRzyaM prasiddhamiti sAmarthyAnmukhamiva mukhamasyetyartho'vatiSThate; evamihApi matuzabdasyArthena sAmAnAdhikaraNyamanupapadyamAnaM matuzabdaM matvarthavRttiM gamayatItyuktam-matorapIti-matuzabdasyApi matvarthAvyabhicArAd matvarthena grhnnmiti| pecuSmAnIti-"sthAnIvAvarNavidhau" (7.4.109) iti nyAyena apadasaMjJasyA''dezo'pyapadamityuSAdeze kRte santatvAbhAve'pyapadatvAt "dhuTastRtIyaH" (2.1.76) iti Sasya DatvaM na bhavati / / 23 / / manurnabho'giro vati / 11 / 24 / / bRnyAsa-manurnabha ityAdi-"maniMc jJAne" "rudyati-jani-tani-dhani-mani0" (uNA0 997) ityusi manus, "Nabha ca hiMsAyAm" "as" (uNA0 952) ityasi nabhas, "agu gatau" "uditaH svarAnno'ntaH" (4.4.98) iti nA''game "vihAyassumanas-purudaMzas-purUravo'GgirasaH" (uNA0 976) ityasi irAgame ca anggirs| manurivetyAdi vigRhya "syAderive" (7.1.52) iti vati padatvAbhAvAd rutvAbhAve yathAsaMbhavaM Satve(satve) ca mnussvdityaadi| chandasIti anupadakAraH (upasaMkhyAnAnyetAni chandoviSayANIti kaiyaTaH) iti / / 24 / / vRttyanto'saSe / 1 / 125 / / bRnyAsa-vRttyanta ityAdi-svArthaM parityajya vartante padAnyasyAmiti vRttiH, tasyA antH| vRttimaah-praartheti| samAse upasarjanaM padaM pradhAnamanusaMkrAmati, dvandve ca vartipadAnAM parasparArthasaMkramaH, prakRtipratyayau pratyayArthaM saha brUta iti yat parasya svArthAtiriktasyArthasyAbhidhAnaM sA vRttiH, tasyAzcAntatvaM na sNbhvtiityaah-tdvaaNshcetyaadi| sA ca vRttiryatra varttate so'pi padasamudAyo lakSaNayA vRttiH| AdizabdAd nAmadhAtutaddhitaparigrahaH / "diveDiv" (uNA0 949) iti Divi div, paramA dyauryayoriti bahuvrIhau "aikAyeM" (3.2.8) iti vibhakte pi antarvartivibhaktyapekSayA padatvaprAptAvanena pratiSedhAd "uH padAnte0" (2.1.118) ityutvAbhAvAt prmdivau| evaM zvayate: "zvanmAtarizvana" (uNA0 902) ityani zvan, liherlIDha iti kvipi zuno lihau shvlihau| 'gamba~ gatau" "dhu-gamibhyAM DoH" (uNA0 867) iti Dopratyaye antyasvarAdilope go, duherdugdha iti kvipi gorduhau goduho| yadA tu zvAnaM lIDhaH gAM dugdha iti kriyate, tadA *gatikAraka0* iti padAnAM kRdbhiH samAsavacanaM prAk syAdyutpatteH, (*gatikArakopapadAnAM kRdbhiH saha samAsavacanaM prAk syAdyutpatteH*) iti vibhaktyabhAvAt padatvAprasaGge pratiSedhAprasaGga eveti| paramA vAg yayoH "parataH strI0" (3.2.49) iti puMbhAve prmvaacau| ISadUnau daNDinau "nAmnaH prAg bahurvA" (7.3.12) iti bahau bhudnnddinau| eSu "ho dhuTpa-dAnte0" (2.1.82) iti Dhatvam "bhvAderdAderghaH" (2.1.83) iti ghatvam "cajaH kagam" (2.1.86) iti katvam "nAmno no'nahnaH" (2.1.91) iti nalopazca na bhvnti| (caitrasya karma) cinoteH "ci-midi-zaMsibhyaH kit" (uNA0 454) iti kiti tre citrA, sA devatA'sya "devatA" (6.2.101) ityaNi caitraH, tasya, kriyate iti mani karman se: "anato lup" (1.4.59) iti lup| vRttya-bhAve pratiSedhAbhAvAt pdtvaanlopH| rAjJo vAk 'rAjavAk' ityatrAntagrahaNAt pUrvasya padatve nalopaH, atrAvayavAzritapadatvaprati-Sedhe'pi samudAyAzritaM padatvamastIti ktvm| tanote: "tanevac" (uNA0 872) iti Dvaci tvak, "jhuM gatau" ityataH "srozcik" (uNA0 871) iti ciki uk, vAk ca tvak ca sruk ca vAk-tvak-uca iti trayANAM dvandve pRthag dvayoH sahoktya-bhAvAd vRttyabhAve madhyamasya padatvapratiSedhAbhAvAt ktvm| trayANAM dvandve hi tryAni padAni, na tu vyAni, ata evA''ha-hotR-potR-neSTodgAtAraH' ityatra madhyavartinAm A na bhvti| atheti-vAk ca tvak "cavargadaSahaH samAhAre" (7.3.98) iti samAsAnte ati kRte vaaktvcm| atra ca samAsAnte vRttirakArAntA bhavati na tatra tvagiti vRttyantaH, ityayaM pratiSedhastvaco na bhvti|
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-2 387 samAdhatte-ucyata iti, ayamarthaH-samAsAt samAsAnto vidhIyamAnastasyaivAntatvaM vyAhanti, na tu tadavayavasya tvacaH, tasya samAsAvayavatvAd, nahi samudAyAvayavo'vayavasyAvayavo bhavati; yathA 'paramadaNDinau' ityatra samudAyAzritA vibhaktiH, na tdvyvsyaanttvvighaatiketi| yadvA itthaM vyAkhyA-samAsazabdena samAMsAvayavo'bhidhIyate, (tataH) samAsAt samAsAvayavAt tvacaH samAsAnto vidhIyate iti bhavatvavRtyantatvaM tvacaH, tathA'pi siniyamena padatvaM nivartyata iti bhAvaH; athavA samAsAt paraH samAsAnto vidhIyate, tataH syAdeH pUrvastvaca eva paro bhavatIti astu avRttyantatvaM tvacaH, tatra ca padatvaprAptireva nAstIti ktvaabhaavH| samAsazabdastu lakSyavazAt kvacit samAsAvayavaM kvacit samAsaM caa''h| dadhisegiti-dadhi siJcatIti sopapadAd vic neSyate, (chaandstvaabhaavaat|) nanu 'paramadivau' ityAdau kena padatvaM prAptaM yaniSidhyate ityAha-antarvartinyA iti| sthAnivadbhAveneti'sthAnIvA'varNavidhau" (7.4.109) ityanena, "lupyayvRllanat" (7.4.112) iti tu pratiSedhaH pUrvakAryaM pratyeva, na tu samudAyakAryamiti padatvaM praaptm| nanu tathA'pi sauzrutamityAdivadatrApi syAdau pratyaye 'sityeva' iti niyamena padatvapratiSedho bhaviSyati kimanena? ityAha-na ceti / / 25 / / la.nyAsa-vRttyanta ityAdi-vartanaM vRttiH ktiH, vartanavyApAravatItyarthaH, vartanaM tu avayavArthApekSayA parasya samudAyArthasya pratipAdanam; yadvA 'vartiSISTa-parArthamabhidheyAda' ityAzAsyamAnA vRttiH, kartari tika; yadvA vartante svArthaparityAgena padAnyoti AdhAre ktau vattiH padasamadA yaadiruupaa| sA tredhA-samAsavRttiH 1 taddhitAntavRttiH 2 nAmadhAtuvRttizceti; 'rAjapuruSaH, aupagavaH, putrakAmyati' ityaadi| parArthAbhidhAnamitiavayavArthApekSayA paro'rthaH samudAyArthaH, yadvA avayavapadApekSayA paro'rthaH samudAyArthaH, yadvA avayavapadApekSayA samudAyaH paramadivalakSaNaH parasta syaarthH-tsyaabhidhaanm| anekArthatvAt parArthAbhidhAne'pi vRttishbdH| avasAnamiti-avasIyate'smin ityvsaanm| loDha iti lihau, kvip, zuno lihau zvalihau "SaSThyayanAccheSe" (3.1.76) iti samAsaH, iti kartavyam, na tu zvAnaM lIDha iti, yatastasmin kRte *gatikAraka0* iti kvibantena liha ityanena samAse sati liha ityasyAvibhaktyantatvena padatvaprAptireva naastiiti| lugAdInIti-AdizabdAd Dhatve satyasyaiva Datvam, dhatve sati "gaDadabAde:0" (2.1.77) iti dasya dhatvam, katve sati gatvam, lugabhAve "hasvAnjhno dve" (1.3.27) iti dvitvaM ca na bhvti| rAjavAgiti-atrAntagrahaNAt pUrvasya padatve sati nalopaH, tathA'vayavAzritapadatvapratiSedhe'pi samudAyavibhaktyAzritaM padatvamastIti katvaM bbhuuveti| vAka-tvaka-yuca iti-atra vAkazabdApekSayA tvakazabdo vRttyanta iti prsyaa''shyH| tvaka-tvacamiti-atra samAsAnte kate vRttirakArAntA bhavati; na ca tatra tvagiti vRttyantaH, tata: "vRttyanto'saSe" (1.1.25) iti padatvapratiSedhastvaco na praapnoti| samAdhatte-ucyata ityaadinaa| ayamarthaH-samAsAt samAsAnto vidhIyamAnastasyaivAntatvaM vyAhanti, na tu tadavayavasya tvacaH, tasya samAsAvayavatvAt, nahi samudAyAvayavo'vayavasyAvayavo bhvti| yadvetthaM vyAkhyA-samAsazabdena samAsAvayavo'bhidhIyate, tataH samAsAvayavAt tvacaH samAsAnto vidhIyata iti bhavatvavRttyantatvaM tvacastathApi sityeveti niyamena padatvaM nivartyata iti bhaavH| athavA samAsAt paraH samAsAnto vidhIyate, tataH syAdeH pUrvastvaca eva paro bhavati, iti astu avRttyantatvaM tvacaH, tatra ca padatvaprAptireva nAstIti katvAbhAva iti| samAsazabdastu lakSyavazAt kvacit samAsAvayavaM kvacit samAsaM caa''heti| dadhisegiti-siJcatIti vic (sek,) tato danaH segityeva kAryam, dadhi siJcatIti tu na, yataH 'sopapadAt sico vij neSyate' iti nyAsaH / / 25 / / savizeSaNamAkhyAtaM vAkyam / 1 / 1 / 26 / / bRnyAsa-savizeSaNetyAdi-"ziSlUp vizeSaNe" ityasmAd vipUrvAd viziSyate'nyato vyavacchidyate vizeSyaM yena "karaNAdhAre" (5.3.129) ityanaTi vizeSaNam, saha vizeSaNena vartate "sahasya so'nyArthe" (3.2.143) iti sAdeze svishessnnm| AkhyAyate sAdhyArthAbhidhAyitayA kathyate smeti te AkhyAtaM kriyApradhAnam, taJca tyaadyntmiti| kriyopalakSaNaM caitat, tena 'devadattena zayitavyam' ityAdyapi vAkyaM bhavati, tatra sAdhanavyApArasya kriyArthatayA pratIteH, 'kArakaH' ityAdau ca zabdazaktimAhAtmyAt
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ 388 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana sAdhanavyApArasya prAdhAnyaM kriyAyAstadupalakSaNatvena vyApArAd; ayameva kRdAkhyAtayorbheda ityAha-tyAdyantaM pdmityaadi| nanu sAvyayaM sakArakaM sakArakavizeSaNaM sakriyAvizeSaNaM cAkhyAtaM vAkyamiti vktvym| sAvyayaM yathA-uccairna paThatIti, sakArakama odanaM pacatIti, sakArakavizeSaNam-mRdu vizadamodanaM pacati, sAvyayakArakavizeSaNam-devadatta ! gAmabhyAja zuklAM daNDeneti, sakriyAvizeSaNam-suSThu pcti| na vaktavyam-sarvANyetAni kriyAvizeSaNAni, kiJcid vizeSaNaM sAkSAd bhavati, kiJcit pAramparyeNa, tadapi kiJcit prayujyamAnaM kiJcidaprayujyamAnam, sAmAnyanirdezena ca sarvasyApi parigraha ityAha-sAkSAdityAdi-yat kriyAyAH sAdhanasya vA tadatadAtmano'tadrUpAdavyavadhAnena vyavacchedakaM kvacit tat sAkSAd vishessnnm| yat tadvizeSaNasya vizeSaNaM tat pAramparyeNa, tadapi tadviziSTena tyAdyantaM viziSyata iti tadvizeSaNe'pi niyogAt tasya vizeSaNaM bhvtyeveti| __ "dhRg dhAraNe" durgatau patantaM jantusantAnaM dharati "artIristu-su-hu0" (uNA0 338) iti me dharmaH, "rakSa pAlane" paJcamyAstuvi zavi ca rakSatu, "rAdhaM sAdhaMTa saMsiddhau" "kR-vA-pA-ji0" (uNA0 1) ityuNi saadhuH| "vada vyaktAyAM vAci" tivi vdti| tatra 'dharmaH' ityAdi sAkSAt samAnAdhikaraNaM vizeSaNam, krtustivaadiprtyyenaabhidhaanaat| 'vo naH' iti karma sAkSAd vyadhikaraNaM vizeSaNam, karmaNastivAdinA'nabhidhAnAd, iti tyAdyantaM vAkyam, tatra padAd vas-nasAdirbhavati, evmnytraapi| "bhujaMp pAlanAbhyavahArayoH" bhojanAya "kriyAyAM kriyArthAyAM tum0" (5.3.13) iti tumi upAntyaguNe bhoktum, "DuyAg yAJcAyAm" vartamAnAyAstepratyaye zavi ca yaacte| (zAlinAmiti-) "zala gatau" zalanti-Azu vRddhiM gacchanti "kami-vami-jami-ghasizali0" (uNA0 618) iti Nidipratyaye zAliH, (odanamiti-) "undaip kladane" unatti kharavizadarUpeNa vikladaM gacchati "undenaluk ca" (uNA0 271) ityane naluki guNe ca odanaH, "DudAMgk dAne" tivi "havaH ziti" (4.1.12) iti dvitve hrasve ddaati| odanasya sAkSAd vizeSaNasya vizeSaNatvAcchAlInAmiti pAramparyeNa vishessnnm| "lUgz chedane", "pUgz pavane" hau "kyAdeH" (3.4.79) iti zrApratyaye "pvAderhasvaH" (4.2.105) iti hrasve "eSAmIyaMjane'da:" (4.2.97) itItve vAkyatvAt 'kSiyAzIH preSe" (7.4.92) iti plute ca lunIhi3, punIhi3 iti| (pRthukAniti-) "prathiS prakhyAne" "kaJcakAMzukanaMzuka0" (uNA0 57) iti nipAtanAt pRthuka iti, "khAdR bhakSaNe" hau zavi "ataH pratyayAlak" (4.2.85) iti herluki ca khaad| "Saci secane" "kR-si-kamyami-gami-tani0" (uNA0 773) iti tuni "cajaH kagam" (2.1.86) iti katve zasi ca saktUn, "pAM pAne" ho "zrauti-kRvu-dhivu0" (4.2.108) iti pibAdeze ca pib| atra kedArAdevizeSaNasyAprayujyamAnatve'pi 'lunIhi' ityAdyAkhyAtasya vAkyatvAt plutaH sidhyti| "zIGka svapne" zerate'smin guNA iti "zuka-zI-mUbhyaH kit" (uNA0 463) iti le zIlam, "asUca kSepaNe" asyati kSipati daurgatyam "prahvA''hvA-yahvA0" (uNA0 514) iti ve akAralope ca svm| atrAstIti kriyApadaM na prayujyate, (paraM tasyAprayujyamAnasyApi svamiti smaanaadhikrnnm| nanu zabdaprayogo'rthapratipattyupAyaH) tasyAprayujyamAnasyApi vizeSaNavizeSyabhAve'tiprasaGgaH, aprayujyamAnatvAvizeSAt sarvaM sarvasya vizeSaNaM vizeSyaM ca bhvet| kiJca-yadyaprayujyamAnamapi zabdarUpaM vizeSaNaM vizeSyaM cArthapratipattisamarthaM syAt tadA'narthakaH sarvatra tatprayogaH; ata aah-arthaadityaadi| ayamartha:-parArthaH zabdaH prayujyate, pareNa ca ya evArtha AkAGkito'nadhigatazca sa eva pratipAdayitrA zabdena pratipAdyaH, na cArthapratipattau zabda eva kevala upAyaH, kintvrthprkrnnaadirpi| yadAha svopajJAlaGkAracUDAmaNau-"vaktrAdivaiziSTyAdarthasyApi 'mukhyAmukhyAtmano' vyaJjakatvam" (vaktRpratipAdyakAkuvAkyavAcyAnyAsattiprastAvadezakAlaceSTAdivizeSavazAd arthasyApi mukhyAmukhyavyaGgyAtmano vyaJjakatvam) tathA "prastAvAdathavaucityAd desh-kaalvibhaagtH| zabdAzArthAH pratIyante na zabdAdeva kevalAd" / / 16 / / iti| tatra yadopAyAntareNApi vizeSaNaM vizeSyaM vA pratIyate, tadA''kAGkSAyAH pUrNatvAdarthasya cAdhigatatvAnna prayujyate tadabhidhAyI zabda itypryujymaantoppdyte| dRzyante hi laukikA vAkyeSu vAkyaikadezAn prayuJjAnAH, yathA-'praviza' piNDIm, iti| atra hariH
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-2 388 praSizeti kriyA, na ca niradhiSThAnA kriyA pravartate, iti yogyaM sAdhanamupAdatte, iti karmasAdhanam ; 'praviza gRham' ityasya yo'rthaH padadvayavAcyaH sa 'praviza'zabdenocyate, taJca sAdhanaM kecidabhidheyatvena pratipattAraH, kecid gamyamAnatvena, piNDyAM pravezasyAsaMbhavAd yogyaM sAdhanamabhidhIyate gamyate vaa| evaM 'piNDIm' ityapi 'piNDI bhakSaya' ityasyArthasya vAcakaH, sAdhanaM ca nAntareNa kriyAmiti yogyAM kriyAmupAdatte, yathA-dadhighaTAdiSu pUrNAdayaH kriyA upaadiiynte| arthaH prayojanam, prakaraNaM prastAvaH, gatau bodhe sti| nanu lokata eva nirAkAGkSasya padasamUhasya vAkyatvaM prsiddhm| tathAhi "sAkAGkSAvayavaM bhede praanaakaangkssshbdkm| kriyApradhAnaM guNavadekArthaM vAkyamucyate / / 17 / / " (bhede vibhAge vizeSajijJAsAyAM yat sAkAGkSAvayavam, avibhAge tu parAnAkAGkSAH zabdA: padAni yasmin tat praanaakaangkssshbdkm| karmapradhAnam' iti pAThe'pi kriyApradhAnamityarthaH, tasyaiva prdhaanaabhidheypryukttvaaditybhipraayH| guNavad vishessnnpdyuktm| ekaarthmekpryojnm|) satyam-loko hi sAkAGkSatve kriyAbhede'pi ekavAkyatvaM pratipadyate, sAkAGkSasyApi kriyAbhede vAkyabheda ityetadarthamidaM vcnmityaah-lokaadevetyaadi| saMbhavati hi tyAdibhede'pi padAnAmAkAGkSA, na ca tatra lokavAkyabhedo'stIti laukike vAkye parigRhyamANe'tiprasaGgaH syAdatastavyavacchedArthamidamaupari (?) ityrthH| nanu sUtre vizeSasyAnupAdAnAt kathametallabhyata ityaah-aakhyaatmiaate| guNe hi saMkhyA na vivakSyate, atra tvAkhyAtasya vidhIyamAnaviSayatayA prAdhAnyAdekatvasaMkhyA vivakSyata iti bhaavH| vyavacchedaphalaM drshyti-teneti| 'mama bhaviSyati' ityatrApi 'odanaM paca' ityanuvartanIyam, 'odanaM paca' ityatra yuSmadarthakartRkeNa pacinA karmatvenApekSyamANa odanaH 'tava bhaviSyati, mama bhaviSyati' iti yuSmada(smada)rthasvAmikobhavatinA kartRtvenApekSyate, iti sApekSatvAllokikamidamekaM vAkyam ; atra tu zAstre tyAdyantabhedAd bhidyate, iti bhitravAkyAvayavAt 'paca' ityataH padAd vAkyAntarAvayavayoryuSmadasmadoste-mayAdezau na bhavata iti| paca, tava, bhaviSyatIti-atra odanasya karmaNo vizeSaNasyAprayujyamAnatA, atrApi bhinnavAkyatvAt 'te-me' aadeshaa'bhaavH| 'odanam, tava bhaviSyati' ityatra tu yasyaiva 'odanam' iti vizeSaNaM karma, tasyaiva 'paca' iti tyAdyantasyAprayoga udAharaNam, atrApi bhinnavAkyatvAt te-mayAdezA'bhAvaH; etadevAha-zrUyamANa ityaadi| kuru kuru na: kaTamityAdAviti-"DukRg karaNe" tato hau "kRg-tanAderuH" (3.4.83) ityukAre "uznoH" (4.3.2) iti guNe "ataH zityut" (4.2.89) ityakArasyokAre "asaMyogAdoH" (4.2.86) iti hilope "bhRzAbhI NyAvicchedA0" (7.4.73) iti dvitve kuru kuru iti| atra histhAne dvirvacanamiti rUpabhede'pyarthAbhedAdAkhyAtAbhede satyekavAkyatvAd vas-nasAdaya iti bhAvaH / / 26 / / la.nyAsa- savizeSaNetyAdi-AkhyAyate sma kriyApradhAnatvena sAdhyArthAbhidhAyitayA vA ityAkhyAtam, taJca tyaadyntmite| kriyopalakSaNaM caitat, tena 'devadattena zayitavyam' ityAdyapi vAkyaM bhvti| sAkSAdityAdi-yat kriyAyAH sAdhanasya vA tadatadAtmano'tadrUpAdavyavadhAnena vyavacchedakaM kvacit tat sAkSAd vizeSaNam, yat tadvizeSaNasya vizeSaNaM tat paarmpryenn| 'dharma' ityAdau yatra kriyApadaM kartari tatra kartA kriyApadasya samAnAdhikaraNaM vizeSaNamanyAni vyadhikaraNAni, karmaNi tu kriyApade karma smaanaadhikrnnm| sAdhu vo rakSatvityAdau sAdhviti rakSaNAdikriyAyAH samAnAdhikaraNam, rakSatvityAdikriyApadasya tu vydhikrnnmiti| zAlInAM te iti-atraudanasya sAkSAd vizeSaNasya vizeSaNatvAcchAlInAmiti pAramparyeNa vishessnnm| zIlaM te svamiti-atrAstItyAdi kriyApadaM na prayujyate paraM tasyAprayujyamAnasyApi svamiti smaanaadhikrnnm| nanu zabdaprayogo'rthapratipattyupAyaH, tasya cAprayujyamAnasyApi vizeSaNa-vizeSyabhAve'tiprasaGgaH, aprayujyamAnatvAvizeSAt sarvaM sarvasya vizeSaNaM vizeSyaM ca syaat| kiJca, yadyaprayujyamAnamapi zabdarUpaM vizeSyaM vizeSaNaM vA gamayet tadA'narthakaH sarvatra tatprayoga ityAha-arthAt ityaadi| lokAdeveti-loko hi sAkAGkSatve sati kriyAbhede'pyekavAkyatvaM pratipadyata iti sAkAGkSatve'pi kriyAbhede vAkyabhedArthaM vacanamiti bhAvaH / kuru kuru na iti-atra yugapadvAkyadvayaprayoga iti ekavAkyatvAbhAvAnasAdezasya na prAptiriti parAbhiprAyaH / / 26 / /
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ 380 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsanuM adhAtuvibhaktivAkyamarthavannAma / 1 / 1 / 27 / / bR0 nyAsa - adhAtvityAdi - "DudhAMgk ( dhAraNe ca ) " dadhAti kriyArthatvamiti "kR-si- kamyami0 " ( uNA0 773) iti tuni dhAtuH / ucyate - viziSTo'rtho'neneti karaNe ghyaNi "kte'niTazcajo: kagau ghiti" (4.1.111) iti kakAre vAkyam, dvandvagarbho nnyttpurussH| "arthaNi upayAcane" curAdiNici arthyate iti "yuvarNa0 " (5.3.28) ityali arthaH, so'syAstIti matau vatve arthvt| arthazabdo'nekArthaH, asti prayojanavacanaH - kenArthena Agato'si ? kena prayojaneneti gamyate / asti nivRttivacana:mazakArtho dhUma iti, mazakanivRttirgamyate / asti dhanavacanaH - arthavAnayam, dhanavAnityarthaH / astyabhidheyavacana:-ayamasya vacanasyArtha iti, idamasyAbhidheyamiti gamyate / atrAbhidheyavacanasyArthazabdasya grahaNam, tasyaiva vyApakatvAt tadgrahaNe teSAmapi grahaNAt, anyeSAM ca viparyayAt, sati vyAptyarthe (vyApyarthe) anyArthagrahaNe pramANA'bhAvAd ityAha- artho'bhidheya iti / sa cAbhidheyalakSaNo'tha dvividhaH - antaraGgo bahiraGgazca / antaraGgo buddhisvarUpAtmakaH, tadviSayo bahiraGgo'rthaH, sa ubhayo'pIhA'' zrIyate; vivakSAtazca guNa pradhAnabhAvaH / nanu nityatvAdantaraGga evArthazabdaH prayujyate, nityo hi zabdasya saMbandhAdArabhya buddhyarthaH yadasannihite'pi viSaye buddhiH zabdena janyate-gaurjAyate, gaurmRta iti; tathA viparIte'pi vastunyaheyatvAdutpadyate, yathA- gaurvAhIka iti / asAdhAraNatvAcca buddhirevArthaH, sAdhAraNo hi viSayaH sarvaparyAyazabdAnAm indraH zakraH purandara iti, na tathA buddhyarthaH sAdhAraNaH, itazca buddhirevArtha:, kutaH ? vyApitvAd, nahyabhAvo vinAzaH zazaviSANamityAdInAM zabdAnAM viSayo'rtho vidyate, buddhyarthastu vidyata eva sarveSAm, evaM ca sarvA prakriyA buddhiviSayA upapadyata iti| satyametat, buddhirapyarthastadAzrayA ca prakriyA sidhyati, kintu buddhirevArtho na bahiraGga iti bahiraGgArthaniva nopapadyate, asati hi tasmin kathaM nirAlambanA buddhirudeti mithyAtvaprasaGgAt ? kiJca tadabhAve satyAnRtavyavasthA'pi na prakalpate, loke hi yasya bahiraGgArtho'sti sa satya ityucyate, viparItastvasatya iti; antaraGgArthaniyame tu buddhisvarUpAvizeSAdayaM vikalpo nopapadyate iti| kiJca, buddheH samyaktva- mithyAtve bAhyArthasattvAsattvApekSe, tatra bahiraGgArthaniyame buddhyabhAvAt tadAzrayo laukiko vyavahAraH zAstrIyazca na sidhyatItyubhayArthaparigrahaH / sa ca bahiraGgo'rthaH svArthAdibhedena paJcadhA bhidyate ityAha- svArtha ityAdi / tatra svArtho vizeSaNaM svarUpa-jAti-guNa-saMbandha - kriyA- dravyANi / dravyaM vizeSyaM jAti-guNa-dravyANi / yathA - (yadA) zabdarUpeNa viziSTA jAtirucyate tadA zabdarUpaM vizeSaNaM svArtho bhavati, jAtistu vizeSyatvAd dravyam / yadA jAtyA viziSTo guNo'bhidhIyate 'paTasya zuklo guNaH' iti tadA jAtirvizeSaNatvAt svArthaH, guNo vizeSyatvAd drvym| yadA tu guNaviziSTaM paTAdi dravyamucyate 'zuklaH paTaH ' iti tadA vizeSaNabhUto guNaH svArthaH, vizeSyabhUtaM tu paTAdi dravyamiti / yadA punardravyamapi dravyAntarasya vizeSaNabhUtaM bhavati 'yaSTIH pravezaya', 'kuntAn pravezaya' iti tadA yaSTyAdi dravyaM vizeSaNabhAvApannaM svArthaH, dravyAntaraM vizeSyabhAvApanaM puruSAdi dravyam / kvacit saMbandho'pi svArthaH, yatra tannimittakaH pratyayaH, yathA 'daNDI' 'viSANI' iti / kvacit kriyA'pi bhavati svArthaH yatra tannimittakaH pratyayaH, yathA 'pAcakaH' iti| cakArAdinA dyotyasyApi samuccayAdeH samAsAdinA'bhidhIyamAnatvAdabhidheyatvamastItyAha- dyotyazcetyAdi, abhidheya iti shessH| "ovrascaut chedane" "sasya zaSau" (1.3.61) iti zatve "Rji - riSi0 " ( uNA0 567 ) iti se kittvAt "graha-vrazca0" iti (4.1.84) iti yvRti "saMyogasyAdau 0" (2.1.88) iti saluki "yaja-sRja0" (2.1.87) iti casya Satve "SaDhoH0" (2.1.62) katve (sasya) Satve ca vRkSaH / pluSeH "pluSeH plaS ca" (uNA0 566 ) iti se plakSaH / "kRSa vilekhane" ataH "ghR-vI-hvA0" (uNA0 183 ) iti kiti Ne kRSNaH / Dittha- DavitthAvavyutpanno, varNAnupUrvIjJAnaM ca ziSTaprayogAt / eSu nAmatvAd ("nAmnaH prathamaikadvibahau" (2.2.31 ) iti prathamA / ahaniti -"hanaMk hiMsAgatyoH " hyastanyA divi " aD dhAto0 " (4.4. 29) ityaTi "vyaJjanAd deH sazca da: " (4.3.78) iti derlup, aTo dhAtvavayavatvAt tadgrahaNena grahaNAd dhAtureva; atra vizeSavihitatvAd
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa - 2 391 T (anavakAzatvAt syAdiM bAdhitveti bhAvaH) hyastanyAdyutpattau satyAmaDAgamasya dhAtubhaktatvAt pratyayalopalakSaNena vibhaktyantatvAnnalopajanikA nAmasaMjJA na bhaviSyati / naivam-"nAmantrye" (2.1.92) iti jJApakAd nalope vidhIyamAne pratyayalopalakSaNena 'vibhakti' iti (a0 vibhakti0 iti niSedho noptisstthte| na ca napuMsakArtha ityapi zakyaM vaktum, pRthagyogavaiyarthyAditi dhAtuvarjanam / evaM tarhi 'chid', 'bhid' ityAdInAM kathaM nAmasaMjJA ? yataH -na (naite) kvibantA dhAtutvaM jahati iti " adhAtu0" iti pratiSedhena bhavitavyam, naivam- 'a0 vibhakti0' iti paryudAsAt tatsadRzapratyayagrahaNAt, paryudAse ca vidhi- pratiSedhayorvidhereva balIyastvAt 'adhAtu0' iti pratiSedhApravRttau nAmatvasiddhiH / na cAtra na vidyante dhAtu-vibhakti - vAkyAni yatreti bahuvrIhiH, anyapadArthapradhAnatvena bahiraGgatvAt, tatpu-ruSasya tu svapadArthapradhAnatvenAntaraGgatvAd 'bahupaTavaH' ityatra nAmatvAbhAvaprasaGgAcca / vRkSazabdAt zasi "zaso'tA sazca naH puMsi" (1.4.49) iti dIrghatve natve ca vRkSAn / "yajI devapUjA-saMgatikaraNa-dAneSu" ityasmAd hyastanyA ani zavi " aD dhAtoH0" (4.4.29) ityaDAgame ayajan / rAjeti nodAhAryam, antaraGgatvAt pratyayotpatteH prAgeva pravRttA nAmasaMjJA bahiraGgeNa pratiSedhena na zakyA nivarttayitumiti / yeSAM pratyayavarjanaM sAmAnyena tairAbAdipratyayasya nAmatvAbhAvAt syAdyutpattau yatnAntaraM vidheyam, iha tu vibhaktivarjanAccheSapratyayAntasya nAmatvaM bhavatyeva, vizeSaniSedhasya zeSAbhyanujJAhetutvAdityAha - vibhaktyantetyAdi / "janaici prAdurbhAve" na jAyate ityajaH " kvacid " (5.1.171) iti De ajAditvAdApi ca ajA / bahavo rAjAno yasyAM sA bahurAjA 'tAbhyAM0" (2.4. 15) iti DAp / "guMG zabde" ityataH "khura-kSura0 " ( uNA0 396) iti re vRddhau ca gaurAditvAd DyAM gaurI / "kamUG kAntau" ityataH "kamerata ucca" (uNA0 409) ityAre "vayasyanantye" (2.4.21) iti DyAM kumaarii| "gRt nigaraNe" ityataH "gamyami0" (uNA0 92 ) iti ge gargaH, tasyApatyaM vRddhaM strI gargAditvAd yatri "yatro DAyan ca vA" (2.4.67) iti DyAM DAni Natve gArgyAyaNI / kaSeH " mA vA vadyami0 " ( uNA0 564) iti se kakSaH, ato gauriva kakSo'syeti gokakSaH, tasyApatyaM vRddhaM strI pUrvavat yatri "SAvaTAdvA" (2.4.69) iti DyAM DAyani gaukakSyAyaNI / "yuk mizraNe" ityataH "lU-pU-yu0" ( uNA0 909) iti kiyani " dhAtorivarNovarNasya0" (2.1.50 ) ityuvAdeze "yUnastiH " (2.4.77) iti tau yuvatiH / " bRhu zabde ca " ityasya "uditaH0" (4.4.98) iti nAgame "bRMhena " ( uNA0 913) iti mani brahman, "bandhaz bandhane" ityataH "bhR-mRtRtsari0" (uNA0 716) ityupratyaye bandhuH, brahmA bandhurasyA brahmabandhUH "uto'prANinaH 0 " (2.4.73) ityuung| "kRt vikSepe" ityataH "kRR-zR-gR-zali0" (uNA0 329) ityabheM karabhaH, "artterUrca" (uNA0 736) ityupratyaye UrAdeze ca UrUH, karabhavadUrU yasyAH "upamAna0" (2.4.75 ) ityUGpratyaye karabhorUH / kRgaH ("NakatRcau" 5.1.48) Nake tRci ca kArakaH, kartA / bhidchido: kvipi bhid, (chid) / upagorapatyam "Gaso'patye" (6.1.28) ityaNi "asvayaMbhuvo'v" (7.4.70) ityavi aupagavaH / "azauTi vyAptau" ityato'zrute vyApnoti taM taM viSayamiti " mA vA vadyami0 " ( uNA0 564) iti se akSa:, tena dIvyati "tena jitajayad-dIvyat0" (6.4.2 ) iti ikaNi AkSikaH / nanu vAkyavarjanaM kimartham ? na hi vAkyaM vAkyArtho vA kazcidasti, tathAhi -padAnyeva svaM svamarthaM pratipAdayanti (vAkyam), padArthA eva hi AkAGkSA-yogyatA- sannidhivazAt parasparasaMsRSTA vAkyArthaH, na tu vAkyaM vAkyArtho vA kazcid (pRthaga) sti, ucyate-padArthAbhisaMbandhasyopalabdherastyeva vAkyArthaH, tathAhi - 'sAdhuH' ityaniyataviSayaM (sAdhurityukte'niyataviSayaM) kartRmAtraM nirdiSTaM na karma kriyA vA, tathA 'dharmam' ityukte karma nirdiSTaM na kartA kriyA vA, 'brUte' ityukte kriyA nirdiSTA, na kartRkarmaNI / ihedAnIm 'sAdhurdharmaM brUte' ityukte sa sarvaM prati nirdiSTam (sarvaM nirdiSTam ) sAdhureva nAnyaH kartA, dharmameva nAnyat karma, brUte iti nAnyA kriyA / eteSAM padAnAM (sAmAnye vartamAnAnAM ) yadvizeSe'vasthAnaM sa vAkyArthaH / tasmAt padebhyo vyatiriktaM vAkyaM viziSTasyArthasya padArthasaMsargarUpasya vAcakamastItyabhyupagantavyam, anyathA'zAbdo vAkyArthaH syAt / ata eva vAkyameva mukhyaH zabdo vaiyAkaraNAnAm, vAkyArtha eva ca mukhyaH zabdArthaH, sAdRzyAt tvanvaya-vyatirekau kalpitau lAghavArthamAzritya padapadArthAvasthApanaM kriyate; prativAkyaM vyutpattyasaMbhavAt zabdavyavahArocchedaprasaGgAditi vAkyasya sattvAdarthavattvAnnAmattvaprasaktau varjanamityAha
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ 392 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana -vAkyavarjanamityAdi / nanvarthavato nAmasaMjJAyAmanekasyApi padasya samuditasya nAmasaMjJA prApnoti-daza dADimAni, SaDapUpAH, kuNDamajAjinaM palalapiNDaH (adharorukametat kumAryAH) sphaiyakRtasya pitA pratizInaH; (iti) na ca samudAyasyA''narthakyAdaprasaGga iti vaktumucitam, avayavAnAmarthavattvAdavayavadharmANAM samudAye vypdeshaat| na ca vibhaktipratiSedhAd doSAbhAva: "pratyayaH prakRtyAdeH" (7.4.115) iti pratipadameva saMjJApratiSedhastasyaiva tadantatvAd, na samudAyasya tasmAt pratyayasyAvidhAnAt vibhaktyantatvAbhAvAt, na ca "tadantaM padam" (1.1.20) ityantagrahaNAd anyatra saMjJAvidhau pratyayagrahaNe tadantavidherabhAvAd 'avibhakti0' iti pratiSedho bhavatIti vAcyam, yata: saMjJAvidhau hi sa pratiSedhaH, na cAyaM saMjJAvidhiH kintu pratiSedhavidhiriti tadantasyaiva pratiSedha iti| loke'pyavayavadharmeNa samudAyavyapadezo bhvti| yathA-ADhyamidaM nagaram, gomadidaM nagaram, na ca sarve tatrADhyA bhavanti gomanto vaa| naivamloke cAvayavA evArthavanto na samudAyAH, atazcAvayavA evArthavanto na samudAyAH-yasya tad dravyaM bhavati sa tena kArya karoti; yasya ca tA gAvo bhavanti sa tAsAM kSIraM ghRtamupayuGkte, anyena tad drssttumpyshkym| kA tIyaM vAcoyukti: "ADhyamidaM nagaram, gomadidaM ngrm?"| eSeSA vAcoyukti: eSA yA vAcoyuktiH, saiSA etatpramANA ityarthaH)-loke'vayavadharmasya samudAye upacAro mukhyAbhAvAd, iha tu mukhye'rthe saMbhavatyupacaritakalpanAyAM prmaannaabhaavH| athavA nAtrApyavayavadharmeNa samudAyavyapadezaH, kiM tarhi ? daNDyAdivad yaugiko vyapadezaH, ADhyAH santyasminiti abhrAditvAdakAre ADhyamidam, gomanto'smin santIti "gopUrvAdata ikaN" (7.2.56) iti ikaNi pRSodarAditvAt tallaki ca gomadidaM pryogH| gautrikAdisiddhyarthaM ca 'ataH' iti tatra yogavibhAga AzrayitavyaH, gavAM samUho gotrA, sA'sminnastIti gautrikm| a0 vAkyam' ityatra paryudAsagrahaNAt tasya ca tatsadRzArthagrAhitvAdanyasyArthavatpadasamudAyasya saMpratyayAt samAsAdeH parigraha ityaah-arthvtsmudaaysyetyaadi| citrA gAvo yasyeti "parataH strI0" (3.2.49) iti puMbhAve "gozcAnte hasva:0" (2.4.96) iti hasvatve ca citrguH| (rAjapuruSa iti-) pRNAti pUrayati dharmA'rtha-kAmairAtmAnamiti "vidipRbhyAM kit" (uNA0 558) iti kityuSe puruSaH, puri zayanAd vA De pRSodarAditvAt puruSaH, rAjJaH puruSa iti vigrahaH / "guMG zabde" ata: "ku-gu-hu-nI-kuNi-tuNi-puNi0" (uNA0 170) iti De guDaH, "nAmnaH prAg bahurvA" (7.3.12) iti bahau bhuguddH| nanvadhAtuvibhaktItyatra paryudAsAzrayaNAdarthavata eva saMjJA bhaviSyati naartho'rthvditynen| ucyate-arthavaditi saMjJinirdezArtham paryudAsAzrayaNe hi kena dharmeNa sAdRzyamAzrIyate ityapratipattiH syAt, tathA anarthakAnAmapi dharmAntareNa sadRzatve nAmasaMjJAprasaGga ityaah-arthvditi| 'vana saMbhaktau", "dhana zabde" iti, AbhyAM varSAditvAdali 'vanam, dhnm'| atrArthavadgrahaNamantareNa pratyayabahiSkRtasya varNasamudAyasya prativarNaM nAmasaMjJAprasaGgaH / na cAtra dhAtupratiSedho bhavitumarhati, prativarNaM hyatra vibhaktyutpattiH; na ca prativarNaM dhAtusaMjJAniveza: samudAyAzrayatvAt tsyaaH| na cAtra saMkhyAkarmAdiSu syAdInAM vidhAnAt, satyapi nAmatve nirarthakebhyo varNebhyaH syAdyutpattyabhAvAd doSAbhAva iti vAcyam, avyayavat saMjJAvidhAnAt "nAmnaH prathamA" (2.2.31) iti yogavibhAgAd vA syAdyutpattau padatvAnalopAdikArya syAdityAha-nAmatve hiiti| nanu bhavatvevam, tathApi zaktivaikalyAd 'gauH' iti prayoktavye 'go' iti kenacit prayuktam, tatsamIpavartI ca taduktamapareNa pRSTaH sannanukaroti, tadA tadanukaraNe nAmasaMjJA syAd vA navA? ityaashngkaayaamaah-ydetyaadi| nanu zaktivaikalyaprayuktAdapi gozabdAt khura-kakuda-lAGgela-sAsrAdimAnarthaH pratIyata eva ityanukAryasyApi kathamarthavattvAbhAvaH? yena tadabhedino'nukaraNasyApi tadabhAvAnAmatvAbhAvaH prtipaadyte| satyam-asAdhuzabdAdarthapratItiH sAdhuzabdadvAreNa, na saakssaat| tathAhi-asAdhuzabdaH zrUyamANaH sAdhuzabdasya smArayanarthapratItiM janayati, nahyasAdhuzabdasya viziSTe'rthe saMketo'sti, na cAsaMketitaH zabdo'rthaM pratipAdayati, atiprasaGgAd iti kathaM tenaabhinnsyaanukrnnsyaarthvttvm?| yadA tu bhedo vivakSyate tadA'nukAryeNArthanArthavattvAdanukaraNasya nAmatve 'pacatimAha' ityAdivad bhavatyeva syaadyutpttirityrthH| nanvarthavattA nAmasaMjJAnimittatvenehopAttA, sA ca vAkyasyaiva padasya vA kevalasya loke prayujyamAnasyopapadyate, na tu prakRtibhAgasya nahi kevalena prakRtibhAgenArtho gamyate, tasya prayogAbhAvAd varNavadavyavahAryatvAt, kintu sapratyayakena, pratyayazcAtra syAdiH, sa ca nAmna eva bhavati, nAmatvaM cArthavattve, arthavattvaM ca sati pratyaye iti
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 2 383 punastadevAvarttata iti ckrkdosspraahttvaadidmnuppnnm| naiSa doSaH - anyathAsiddhaH kevalasyAprayogaH, na kevalA prakRtiH prayoktavyA, na kevalaH pratyayaH iti niyamAd, nityasaMbaddhAvetAvarthI - prakRtiH pratyaya iti, arthavattA tvanvayavyatirekAbhyAM pratyekamastyeva / nanvanyad bhavAn pRSTo'nyad vyAcaSTe - AmrAn pRSTaH kovidArAnAcaSTe, arthavattA nopapadyate iti bhavAnasmAbhizcoditaH kevalasyAprayoge hetumAha evaM hi brUmaH - samudAya eva loke'rthe prayujyate, na prakRtibhAgaH, tasmAt tasyArtho na prasidhyati / ucyate-uktamA (ma) trA'nvaya-vyatirekAbhyAmarthavattA siddhati (anvayo'nugamaH sati zabde'rthAvagamaH, vyatirekaH zabdAbhAve tadarthAnavagamaH) / ko'sAvanvayo vyatireko vA ? iha 'vRkSaH' ityukte kazcicchabdaH zrUyate - vRkSazabdo'va kArAntaH sakAraH pratyayaH, artho'pi kazcidutpadyate (kazcid gamyate) -mUla-skandha-phala- palAzavattA ekatvaM ca / 'vRkSau' ityukte'pi kazcicchabdo hIyate kazcidupajAyate, kazcidanvayI -sakAro hIyate, aukAra upajAyate, vRkSazabdo'kArAnto'nvayI; artho'pi kazcid hIyate kazcidupajAyate kazcidanvayI - ekatvaM hIyate, dvitvamupajAyate, mUla-skandha- palAzavattA'nvayinI; tena manyAmahe - yaH zabdo hIyate tasyAsAvartho yo hIyate, yazca zabda upajAyate tasyAsAvartho ya upajAyate, yazca zabdo'nvayI tasyAsAvartho yo'nvayIti siddhA'rthavatteti / syAdetadevam, yadyekaH zabda ekasminnarthe niyataH syAt tato yujyata eva tad vktum| (tata etadyujyeta vaktum), na caitadasti / tathAhi - bahavo hi zabdA ekArthA bhavanti, yathA -indraH, zakraH, (puruhUtaH), purandaraH; kanduH, koSThaH, kusUla iti / ekazca zabdo bahvarthaH, yathA - akSAH, pAdAH, mASA iti / tatra sidhyatvarthavattA, idaM tu na sidhyati - ayaM prakRtyartho'yaM pratyayArthaH / prakRtereva sarve'rthAH syuH, yathA dadhi, madhu, agnicid iti, pratyayastu kvacid dyotkH| pratyayasyaiva sarve'rthAH syuH, yathA - asyA'patyam iritiH, prakRtistvarthAbhidhAne sAhAyyamAtraM kuryaat| tatra prakRteH sarvAbhidhAnapakSe sIdhyatyasyA arthavattA, pratyayasya tu sarvAbhidhAnapakSe prakRterarthavattA na sidhyati iti tadavastho doSaH / ucyate -evaM hi sAmAnyazabdA ete syuH, na ca sAmAnyazabdA antareNa vizeSaM prakaraNaM vA vizeSeSvavatiSThante (vizeSaM vishessbodhkpdaantrsmbhivyaahaarm| evaM ca prakaraNAdisApekSatayA'rthapratyAyakatvaM sAmAnyazabdatvamiti bhAvaH, ete tu naivamityAha-) atra tu niyogato 'vRkSa' (asya nAmamAtraprayoge tAtparyam ) ityukte prakaraNAdinA vinaiva svabhAvataH kasmiMzcidarthe pratItirupajAyate, ato manyAmahe - naite sAmAnyazabdA iti, (na cet sAmAnyazabdAH) prakRtiH prakRtyarthe varttate, pratyayastu pratyayArtha iti / yadi tu sarvAnarthAn prakRtirevAbhidadhyAd 'vRkSa' ityukte sarve'rthA pratIyeran pratyayo vA sarvaM nAmArthaM pratyAyayed, na caivaM pratItirasti, na cApratItikamabhyupagantuM zakyate / nanu cAdInAM dyotakatvAdabhidheyArthAbhAve'pi dyotyArthasadbhAvAt satyarthavattve sidhyatu saMjJA, yeSAM dyotyo'pyartho nAsti teSAM nAmasaMjJA na prApnoti, tatazca khaJjati, nikhaJjati, lambate, pralambate, (ityAdau) nAmatvAbhAvAd vibhaktyabhAve padatvAbhAvAt ttkaaryaabhaavH| na ca vaktavyam-na nAmasaMjJAmAtrapratibaddhA syAdyutpattiH kintvekatvAdinibandhanA'pi tatazca satyapi nAmatve ekatvAdya-bhAvAt syAderabhAvaH, yataH "nAmnaH prathamA" (2.2.31 ) iti yogavibhAgena ekatvAbhAve'pi bhaviSyati / tathedamapi na vAcyam - AcAryapravRtteranarthakAnAmapyeSAM bhavatyarthavatkRtam, yadayam-adhiparyoranarthakayoH "gatArthAdhipari0" (3.1.1) iti samAsasaMjJAniSedhArthaM gatyupasargasaMjJAniSedhaM zAsti iti / naiSa doSaH - arthavattvAd bhavatyeva nAmasaMjJA / nanUktaM dyotyArthAbhAvAdAnarthakyam, uktamidam, kevala-mayuktam, tathAhi--yasya zabdasya vAcyaM dyotyaM vA vastu na saMbhavati tasya vAkyArthe'nupayogAt prayogAnupapattiH syAditi, astyamISAM dyotyo'rthaH kevalaM yo dyotyo'rthastasya prakaraNAdivazAt saMpratyayAd nisspryojntocyte| dhAtUpasargayozca sAdhAraNArthatayA'dhikadyo- tyA'rthAbhAvAdAnarthArthakyamatrocyate pUrvAcAryaiH, na tu sarvAtmanA'rthAbhAvAt / 'nikhaJjati, pralambate' ityatra hi prakaraNAdisAmarthyAvagata vizeSAM dhAtunoktAM kriyAM dyotayato ni-prazabdI, taddhi kriyAlakSaNaM vastu viziSTaM (vastvaviziSTaM) ni prazabdAsaMnidhAne'pyanAhitavizeSaM bhavati, yathA-zaGkha nyastaM kSIraM zauklyenAviziSTaM (abhinnaM) zaGkhAt / yadAha zrIzeSabhaTTArakaH - " nemAvanarthako, kiM tarhi ? anarthAntara-vAcinAvanarthakau dhAtunoktAM kriyAmAhatustadaviziSTaM bhavati, yathA zaGkhe payaH" iti / yadyevaM dhAtunoktatvAt tadarthasyopasargaprayogo na prApnoti uktArthAnAmaprayogaH iti, na-prakaraNAdivizeSAdavagatArthAnAmapi sphuTatarAvagatyarthaH prayogo loke dRzyate, yathA- 'apUpau dvau brAhmaNau dvau Anaya' iti /
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ 384 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 'apUpau' ityata evAvagate dvitve dvizabdasyApi prayogo dRshyte| na cAniyamaprasaGgaH, yeSAmeva hi gatA-rthAnAM prayogo dRzyate ta eva prayujyante na tu 'vRkSaH, taruH, pAdapaH' iti tathA pryogaadrshnaat| tadayaM vastusaMkSepaH-yathA yAvazabdo vAkyAntaraviSayo'nya eva, anyazca yAvakazabdaH, yathA vA 'RSabhaH' iti 'vRSabhaH' iti; tathA 'khaJjati, nikhaJjati' ityaadyo'pi| tadatra viSaye dhAtoniprazabdayozca sAhAyakamaGgIkartavyamiti nAsti doSa iti; ata eva 'gatArtho' ityuktaM naanrthkaaviti| yadi cA'na-rthakatvaM syAta tadA kriyAyoge gatyupasargasaMjJAvidhAnAdanarthakayozca kriyAyogAbhAvAt prAptireva nAstIti prtissedhaanrthkyprsnggH| kimayaM paryudAsaHyadanyaddhAtuvibhaktivAkyAd, Ahosvit prasajyo'yaM pratiSedhaH-dhAtuvibhaktivAkyaM neti?| tatra paryudAse 'kANDe, kuDye' ityatra vibhaktyA sahaikA''deze kRte pUrvasya vibhaktisadRzasya nAmasaMjJAprasaGga iti pratiSedho vAcyaH, prasajyapratiSedhe tu na doSaH, asti hyatra vibhaktiriti / ucyate-paryudAsa evAyam, vidhipradhAnatvAt, prasajyavRttestu niSedhapradhAnatvAd, vidhau saMbhavati niSedhAGgI-kArasyAyuktatvAd, vaakybhedgaurvaadiprsnggaanyceti| nanu coktam-'kANDe' 'kuDye' ityAdau prakRti-vibhaktyorekAdezasyobhayasthAnani-Spannatvena pUrvasya kArye vidhAtavye pUrvakArya pratyantatvam, parakArya prati tu parAditvamiSyate, ubhayakArye ca yugapadvidhAtavye neSyate antAdivyapadeza iti, sA caiSA laukikI vivakSA kulavadhUriva maryAdAM nAtikrAmati, paryudAse ca vibhaktisadRzasya kAryavidhAnAnnAmatve sati "klIbe" (2.4.97) iti hrasvaprasaGgaH / na ca napuMsakatvaM dravyasyaiva saMbhavati, dravyavAcitvaM ca nAmna eva na vibhaktyantasya, tasya zaktipradhAnatvAditi vAcyam, dvayoH zakti-zaktimatorabhidhAnAdastyeva napuMsakArthavRttitvaM vibhaktyantasyApi, naivam-avyayArtha-vadaliGgatvaM vibhaktyantasya / tathAhi-vibhaktyantaM kiJcit sAdhanapradhAnaM 'kANDe, kuDye' ityAdivat, kiJcit kriyApradhAnaM 'ramate brAhmaNakulam' ityaadivt| na caitayorasattvavAcitvAd liGgapratipAdane sAmarthyamasti vicitratvAd bhaavshktiinaam| kiJca-'kANDe tiSThataH' ityAdau saMkhyAyAH prAdhAnyAnapuMsakatvasyAyoga ityavayavadharmeNa samudAyakalpanA'tra na jyAyasIti klIbatvAbhAvAd hrasvatvA-bhAvAt pratiSedho na vaktavya eva, ata eva ca "klIbe" yat tasyetyucyate, tatra sAkSAt tasyaiva yadA napuMsakatvaM tadA hrasvaH, yasya tvavayavadvArakaM tasya mA bhuuditi| athavA 'klIbe' vartate yat tasyaivAnupajAtavyatirekasyetyarthaH, vibhaktyantaM copajAtavyatirekamiti hrsvtvaabhaavH| ata eva 'kASThA dhyAyakaH' ityatra hrasvatvAbhAvaH, yataH kASThAzabdo'parityaktasvarUpa eva kriyAM vizinaSTi, kriyA-vizeSakatvAJca napuMsakatvAdhyAropaH, amastu lub bhavatyeva, tatra vishessaanupaadaanaat| vRttau tu upasarjanapadAnAmarthAntarasvIkArAdanadhyA-ropitameva napuMsakatvamiti tatra hasvaH, 'senAnikulam' iti| nanu "klIbe" (2.4.97) ityatra sUtre yat tasyeti noktam, satyaM noktam,kevalamAkSiptam 'klIbe' iti saptamInirdezAt, klIbe vartate yacchabdarUpaM tasyeti, anyathA tatrApi "napuMsakasya ziH" (1.4. 55) ityevaM SaSThyA nirdezaM kuryAd iti sarvamavadAtamiti / / 27 / / la.nyAsa-adhAtvityAdi-ucyate viziSTo'rtho'neneti bAhulakAt karaNe'pi ghyaNi vAkyam, karmaNi tu prtiitmev| artho vaidhAabhidheyo dyotyshc| tatrAbhidheyaH svArthAdibhedAt paJcadhA, dyotyazca samuccayAdiriti / yadvA cakArAdinA dyotyasyApi samuccayAdeH samAsAdinA'bhidhIyamAnatvAdabhidheyatvamastItyAha-dyotyazcetyAdi-abhidheya iti zeSaH, na kevalaM svArthAdirabhidheyo dyotyazca samuccayAdirabhidheya iti cArthaH / samujhayAdiAreti-AdipadAd 'vA vikalpAdau' 'evo'vadhAraNe' ityAdi bodhym| tathA dyotakAnAM vizeSaNaM nAsti, yathA-'ghaTazca bhavyam' iti| tathA cAdInAM svArtho'pi dyotyatayA na vAcakatayetyeko'pyabhidheyo naasti| svarAdInAM tu liGgasaMkhye na stH| nanu 'ahan' ityatra vibhaktyantadvAreNaiva nAmatvaM na bhaviSyati kiM dhAtuvarjanena? satyam-tathApi 'hanti' ityatra dhAtuvarjanAbhAve vibhakteH prAktanasya 'han' ityasya nAmatve "nAma sid" (1.1.21) iti vyaJjanadvArA padatve ca nalopaH syAditi dhaatuvrjnmiti| atha 'vRkSAn' ityatra nakAravidhAnasAmarthyAdeva nalug na bhaviSyati kiM vibhaktivarjaneneti? satyam-'kAMskAn' ityAdau "zaso'tA0" (1.4.49) iti navidhAnaM caritArthamityatra nalopaH syAd iti| nanu - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 1. lA.sU. sampAditapustake 'na' iti pATho dRshyte|
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa - 2 395 'sAdhurdharmaM brUte' ityatra vibhaktyantatvAdeva nAmatvaM na bhaviSyati kiM vAkyavarjanena ? satyam -"pratyayaH prakRtyAdeH" (7.4.115) iti paribhASayA brUdhAtoreva vibhaktyantatvaM na tu samagravAkyasya, tato vAkyasya nAmatve sAdhurdharmaM brUte ityevaMrUpAd vAkyAd vibhaktAvaniSTarUpaprasaGga iti / samAsAderbhavatyeveti-anyathA hyarthavacchabdarUpasya nAmatve vidhIyamAne'rthavatsamudAyarUpasya vAkyasya prasaGga eva nAsti kiM vAkyavarjanena ? tatazcaitadeva vAkyavarjanaM bodhayati-samAsAdeH samudAyasya bhavatyeveti / nanu adhAtu - vibhaktItyatra paryudAsAzrayaNAdarthavata eva nAmatvaM bhaviSyati nArtho'rthavadityanena, satyam-arthavaditi saMjJiniddezArtham / paryudAsA''zrayaNe hi kena dharmeNa sAdRzyamAzrIyata ityapratipattiH syAt, tatazcAnarthakAnAmapi dharmAntareNa sadRzatve nAmasaMjJAprasaGga ityAha- arthavaditi / avyutpattipakSA''zrayaNe 'vana' ityAderakhaNDasyaivArthavattvaM na tu tadavayavasya 'van' ityAdernAntasyeti; vyutpattipakSe tu dhAtvarthenArthavattAyAmapi dhAtudvAreNaiva varjanasiddhiriti / nanu 'gauH' iti vaktavye zaktivaikalyAd 'go' iti kenaciduktam, tatsamIpavartI ca taduktamapareNa pRSTaH sannanukaroti, tadA tadanukaraNasya nAmasaMjJA syAd vA navetyAha- yadetyAdi / anukAryeNetivarNAvalIrUpeNetyarthaH / / 27 / / zirghuT / 1 / 1 / 28 / / bR0nyAsa -- zirghuT iti-'zi:' ityayaM ghuTsaMjJo bhavati, sa ca " napuMsakasya ziH " (1.4.55) etadvihita AdezarUpa eva gRhyte| na ca 'apzite' ityatra zerghuTsaMjJAyAm "apaH" (1.4.88) iti dIrghatvaprasaGga iti vAcyam, arthavadanarthakayorarthavato grahaNam ityarthavataH zizabdasya grahaNam, na cAyamarthavAn, ato vibhaktyAdeza eva zirvijJAyate / pratyayApratyayayoH pratyayasyaiva vA grahaNam ityAha-jas-zasAdeza iti / "padiMc gatau" ataH padeH " artIri-stu-su-hu0" (uNA0 338) iti me tato ja zasi ca kRte, anubandhanAzottarakAlam " napuMsakasya zi : " (1.4.55 ) iti ziH, zakAro'tra vizeSaNArtha:, tena ghuTsaMjJAyAm "svarAcchau" (1.4.65) iti nAgame dIrghatvaM bhavati 'padmAni' iti / atra anye vaiyAkaraNAH "ziH sarvanAmasthAnam," (pA. 1.1. 42) iti mahatIM sarvanAma (sthAna) saMjJAmArabhante / tathAhi sarvaM nAma tiSThatyasminniti sarvanAmasthAnam, tenAnyasmin sarvanAma na tiSThati, kvacidekadezo nivarttate, tatazca 'upaseduSaH' ityatra iDabhAvaH siddho bhavati / naitadasti, vyaJjanAdilakSaNa iT vyaJjanAditvanimittAbhAve svayameva nivarttate, yathA-chatranimittA chAyA chtraapaaye| ataH prayojanavizeSAbhAvAllaghvyeva ghuTsaMjJA kRteti / / 28 / / puM- striyoH syamaujas / 1 / 1 / 29 / / bR0nyAsa - puMstriyorityAdi - " pAterhumsuH " ( uNA0 1002) iti pumAn, sUte apatyaM styAyati garbho'syAmiti vA "strI" (uNA0 450) iti truTi nipAtanAt strI, pumAMzca strI ca puM- striyau / alaukiko'yaM nirdezaH, anyathA arcyatvAt strIzabda-sya prAg nirdeze "striyAH puMso dvandvAca" (7.3.96 ) iti samAsAnte strI-puMsayoriti nirdezena bhaavym| anena caitad jJApyate - santi alaukikA nirdezAH, yathA - dvandve vartipadAni, 'plakSa- nyagrodhI' ityatra plakSo'pi dvyarthaH, nyagrodho'pi dvayarthaH, na cAsau samAsAdanyatra dvyarthatvena prayujyata iti; yathA vA 'divAzrayaH' ityAdau vRttiviSaya eva divazabdo'kArAntaH prayujyate, nAnyatreti / auriti prathameti nanu kathaM prathamA (sambandhina au ityasya grahaNam amuttaropAdAnAd) dvitIyAsaMbandhina eva grahaNaM prApnoti ? anyathA prathamAparigrahArthaM 'syaujasamau' iti viddhyaat| naivam vyatikramanirdeza eva AvRttyobhayaparigrahaM sAdhayati / tathAhi - 'amau' dvitIyAyA iti (iti dvitIyAyAH) parigrahaH, 'au-jas' iti prathamAyAH, anenaiva svarUpeNa syAditi sUtre'vizeSeNa paThitau, anyathA'maH ' pUrvaM jasaM paThediti, ata eva 'avizeSeNa' ityuktam / "syaterI ca vA" ( uNA0 915) iti mani sIman / nanu kara-caraNAdimatI vyaktiH puruSArthopayoginI pumAnityucyate, saiva ca stana-kezavatI strIti, tadgrahaNe ca 'sImA, sImAno' ityAdAvaprasaGgenAvyAptidoSaparAhatatvAdidamanupapannamiti pRcchati-kiM T 1. lA. sU. sampAdite pustake 'anyathA'taH ' vartate /
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 396 punriti| smaadhtte-linggmiti| hetvAdikamapi liGgatvena prasiddhamiti pRcchati-kiM punstditi| ayamabhiprAya:-na tAvad gotvAdivata saMsthAna(vizeSa)vyaGgyatvaM strItvAdiliGgasya sAmAnya-vizeSarUpatAprasaGgAt (jAtivizeSarUpatvaM syAt), tatazca khaTvAzizapA-dAra-puruSa-nabho-manaHprakR(bhR)tiSvaliGgataiva syAd bhinnsNsthaantvaat| na ca sakRdAkhyAtaM strItvAdiliGgaMgotvAdivat sarveSu strI-puM-napuMsakeSu vyaktyantareSu grahItuM shkyte| atha stana-kezavattvaM romazatvamubhayoliGgavattvena sadRzatvaM ca strItvaM puMstvaM napuMsakatvaM ca liGgamiti / yadAhuH "stana-kezavatI strI syAd romazaH puruSaH smRtH| ubhayorantaraM yaJca tadabhAve napuMsakam" / / 18 / / iti| etadapi na saMgacchate, ativyaaptyvyaaptidossdusstttvaat| tathAhi-strIveSadhAriNi bhrUkuMse stana-kezavattvAt strItvaprasaGgaH (bhrUkuMsaH strIveSadhArI naTastasya stanakezasambandhAt strItve satyAp syAt), kezavapane ca striyAH strItvaM na syAt, tadAnIM kezaiH saMbandhAbhAvAt, kumAryAzca stanAdisaMbandhasyottarakAlabhAvitvAdatizaye'pi matau vijJAyamAne strItvaM na syaat| nApitagRhAbhidhAyakasyAbhedopacAreNa manuSyAbhidhAyinaH kharakuTIzabdasya 'kharakuTIH pazya' ityatra tadarthasya lomazatvena puMstvAt "zaso'tA0" (1.4. 49) iti ntvprsnggH| khaTvA-vRkSayoH strItva-puMstvayorabhAvAt sattvavAcitayA liGgavattvena strii-puNssdRshtvaallinggsNkhyaarhitsyaasttvbhuutsyaavyyaakhyaataarthsyaabhaavaannpuNsktvprsnggH| na ca sUkSmatvAt khaTvAdau stanakezAderdurbalendriyairanupalambha iti vAcyam, indriyadaurbalyamapyanupalabdhikAraNaM pramANAntarAvasitavastuviSayamevAbhidhAtuM zakyam, na cAtra kiJcidapi tatsadbhAve prmaannmsti| atha Adityagativat sadapi nopalabhyate iti ced, naivam-tatrAdityagateranupalabhyamAnatve'pi dezAntaraprAptilakSaNena kAryeNAnumIyamAnatvAt sttvmuppdyte| evaM tarhi khaTvAdau AbAdeliGgakAryasya darzanAt tdnumaanmstu| atrAbhidhIyate-AdityagatyanumAne dezAntaraprAptiH prAmANikI satI liGgaM bhavati, iha tu talliGgasvarUpaviviktakhaTvAdivastuviSayeNa pratyakSeNa liGgAbhAvanizcayakaraNe (0kAriNA) virudhyate, itaretarAzrayatvaM ca-sati AbAdau liGgAvagamaH, sati ca liGge AbAdaya iti / tathA 'taTaH, taTI, taTam' iti kAryadarzanAt sarvaliGgaprasaGgaH, na caikasmin dravye sarvaliGgatvaM yuktaM virodhAt, strI-puMsasadbhAve ca napuMsakatvaM na syAt, 'tadabhAve napuMsakam' iti vacanAt, tasmAd vaiyAkaraNaiH svasiddhAntaH kazcidAzrayitavya iti| punaH samAdhatte-ayamiyamidamiti-lokastAvacchiSTaprayogAnusArI kvacidayamiti prayuGkte-ayaM ghaTa iti, na tatreyamidamiti vA, kvacidiyamiti prayuGkte-iyaM kuTIti, na tatrAyamidamiti vA, tathA (kvacid) idaM kuDyamiti prayuGkte, na tatrAyamiyamiti vaa| tatra yata utpAda-pralaya-sthitilakSaNAt svabhAvAdayamiyamidamitizabdo vyavatiSThate sa tacchabdavyavasthAhetuH svabhAvo linggm| ayamabhiprAya:-pratilakSa(tikSaNaM utpAda-pralayasthitidharmANaH sarve bhAvAH pUrvasvabhAvAtivRttyA svayamevottarIbhavantaH kumbhAdayo dRzyante, nahi kazcit svasminnAtmani muhUrtamapyavatiSThate, varddhate ca yAvadanena varddhitavyam, apAyena vA yujyte| tatrotpAdaH puMstvam, pralayaH strItvam, sthitirnpuNsktvmucyte| tathAhi-rUpAdInAM paryAyANAM savanaM prasavaH pumAn, apacayaH styAnaM strI, sAmyAvasthA sthitirnpuNskm| etAzcAvasthAH zabdagocarA eveti| tatra kazcicchabdaH kenacidekena dvAbhyAM tribhirvA dharmaviziSTamarthaM niyama-vikalpAbhyAmAcaSTe, tatra ziSTaprasiddhiH prmaannm| loke ca sUte'patyamiti pumAn, styAyati garbho'syAmiti strI, iti karpradhikaraNasAdhanAveto, iha tu bhaavsaadhnau| sarvAzca mUrtayaH saMstyAna-prasavaguNAH, rUpAdisaMghAtarUpaM ca ghaTAdi vastu, nahyekAntena vyatiriktamavayavi drvymsti| yadyapi anAra(bdha)kAryANAM teSAM pUrvAvasthAyAmapratyakSatvAcchabdavyavahArAgocaratvam, yadAha-"guNAnAM paramaM rUpaM na dRSTipathamRcchati;" tathA'pi tatpariNAmarUpA lokaprasiddhA rupAdayo gRhyante, saMpiNDitasvabhAvAH cakSurgocarA muurtishbdenocynte| sarvapadArthavyApitvaM puMstvAdInAM utpAdAdipravRttenityatvAt; sAmAnyamapi gotvAdikaM vyakteravyatiriktatvAt pravRttidharmaH, zazaviSANAdAvapyuttarapadArthadvArako liGgayoga iti padArthavyApinItvaM pravRtteH, strItvaM strItA puMstvamityAdau saMstyAnAderapi pravRttilakSaNaliGgayogaH / na cAvyavasthAprasaGgaH, vivakSAto vyavasthAsiddheH, lokavyavahArAnuyAyinI ca vivakSA''zrIyate na tu praayoktrii| taduktaM hariNA
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ / / 19 / / pariziSTa-2 387 "saMnidhAne nimittAnAM kiJcideva prvrtkm| yathA takSAdizabdAnAM liGaSa niymstthaa| bhAvatattvadRzaH ziSTAH zabdArtheSu vyvsthitaaH| yadyaddharmagatAne(ddharme'GgatAme)ti liGgaM tat tat pracakSate" / / 20 / / tasmAcchiSTalokAlliGgasya pratipAdane vyvsthaa'numntvyeti| bhrukuMsAdiSu tu stana-kezalakSaNaliGgAnabhyupagama eva prihaarH| 'puSyastArakA nakSatram' iti zabdAnyatvAlliGgAnyatvam, ekasminnevArthe utpaadaadisdbhaavaat| tathA 'kuTIraH' iti rephasyAvayavasyopajanane'vayavAnyatvAcchabdAnyatve liGgabhedaH, yadAha-"ekArtheSu zabdAnyatvAd" iti| ekarUpeSu tu samAnArtheSu taTAdiSu zabdeSu yadA yasya yasya dharmasyotkalitarUpatA vivakSyate tadA tat tllinggmiti| yadyapyavicAritaramaNIyaM liGgamAzritya vaktAraH zabdAnuJcArayanti zrotArazca pratipadyante, tathA'pi vstutttvnirnnyaarthmidmucyte| taJca liGgamarthadharma iti kecit| tathAhi-ghaTAdizabdasya yadabhidheyaM tacchravaNajanmanA vijJAnena viSayIkriyate, tasya tadanvaya-vyatirekAbhyAmabhyupagatAtmano dharmaH svabhAvo linggm| yadyayaM abhidhAnadharma evAGgIkriyate tadA guNavacanAnAmAzrayato liGgopAdAnamanupapannaM syAt, 'zuklaH paTaH, zuklA zATI, zuklaM vastram' iti, nahi zuklAdizabdAnAM paTAdizabdasvarUpamAzrayaH, tadanabhidhAnAd, artho hyebhirabhidhIyate, tatraiSAM talliGganiyamAnupapattiH; abhidheyadharme tu yat paTAdizabdairabhidhIyate tadeva zakkAdizabdairiti tattalliGgavyavasthopapadyate ityarthadharmatvamasyA''zrIyata ityAha tchetyaadi| zabdadharma ityapare tathA(hi)-zabdapratItyanvayavyatirekAnugAminI liGgapratItirliGgasya zabdadharmatAM gmyti| yaddhi yatpratItyanvaya-vyatirekAnugAmi' ti tat taddharmaH, yathA paTapratItyanvaya-vyatirekAnugAmipratItiH zuklo guNa iti; na cArthe pratIyamAne puMstvAdiliGgapratItiH kasa' dsti| pulliGgAdivyavahAro'pi zabdaviSaya eva, pulliGgo'yaM zabda ityAdi, guNavacanAnAmapi zuklAdInAM svadharmaH puMstvAdi liGgaH, parameteSAmatra puMstvamatra strItvamityAdiliGgakArikAyAM pratipadapAThe gauravaM syAditi paTAdizabdagataM liGgaM tadabhidheye vastunyupakalpya taddvAreNa guNavacanAnAM lAghavArthaM liGgakalpanA kriyate, yathA-vAkye padAnAmarthaH parikalpyate; tatrApi hi padAnAM kevalAnAM loke prayogAbhAvAd vAkyamevArthavat, tatra ca prativAkyaM vyutpattyasaMbhavAt sAdRzyAdanvaya-vyatireko kalpitAvAzritya padeSu padArthAvasthAnaM kriyata ityata Aha-zabdadharma ityapare iti| tatra pakSadvayasyApi nirdoSatvAdubhayapakSaparigraha eva jyAyAnityata Aha-ubhayathA'pi na doSa iti||29|| __ svarAdayo'vyayam / 1 / 1 / 30 / / bRnyAsa-svarAdayetyAdi-svar AdiryeSAmiti bahuvrIhiH, avayavena vigrahaH samudAyaH samAsArthaH / *vizeSyAsaMnidhAnenApi padasaMskAro bhavati* iti nyAyavyutpattyarthaM 'svarAdayaH' iti puMsA nirdezaH "AkRtigrahaNA jAti:0" itivat, anyathA tu gRhyate'nayeti grahaNIti syaat| na ca liGgasarvanAmanapuMsakena nirdezaH prApnoti? svarAdizabdA''rabdhatvena tatsamudAyasya pUrvaM buddhaavupaarohaad| 'avyayam' ityekavacananapuMsakena nirdezaH *abhidheyavizeSanirapekSaH padasaMskArapakSo'pyasti* iti jnyaapnaarthm| tatra hi padAntaranirapekSe saMskriyamANe napuMsakaM liGgamarthanAmaprAptaM ekatvaM ca, vastvantaranirapekSatvAt sannihitatatrabhAvino bahiraGgasyA''zrayasya saMbandhinyau liGga-saMkhye na bhavataH, evaM ca "AkRtigrahaNA jAtiH0" iti siddhaM bhvti| yadA tu vAkyasaMskArapakSastadA''zrayavizeSasya pUrvameva prakrame vizeSaNAnAmapi tanniviviSTatvAt tadgatayoliGga-saMkhyayoogo bhvti| sarvatra ca laukikaH prayogaH prAmANyenA''zrIyata ityanavasthA'pi na bhvtiiti| 'svar' ityataH seravyayatvAd "avyayasya" (3.2.7) iti lup| "sukhaN tatkriyAyAm" "curAdibhyo Nic" (3.4.17) iti Nici "ataH" (4.3.82) ityalope tivi zavi ca sukhyti| "iMNk gatau" ApUrvAdataH paJcamyA hau "avarNasya0" (1.2.6) ityetve ehi| "janaici prAdarbhAve" ata: "ruzi-jani-puNi:0" (uNA0 361) iti ye "ye navA" (4.2.62)
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ 388 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana ityAtve "At" (2.4.18) ityApi Amantrye sau "edApaH" (1.4.42) ityetve jAye! iti| "ruhaM janmani" ityataH paJcamyA Avavi zavi "laghorupAntyasya" (4.3.4) iti guNe ca rohAvaH, pUrvatra ca "ro re lug dIrghazca0" (1.3.41) iti ralope svA rohaav| "spRhaNa IpsAyAm" ityataH curAditvANNici akAralope tivi zavi (spRhyti)| ("gamlaM gatau" ityata ApUrvAd vartamAnAtivi zavi) "gamiSad" (4.2.106) iti chatve "svarebhyaH" (1.3.30) iti dvitve "aghoSe prathama:0" (1.3.50) iti prathamachasya catve aagcchti| chAyeti-(atra truttitmaabhaati)| eteSu svaHzabdAd yathAyogaM vibhaktiH / iha svarAdInAM tadantAnAmavyayakAryasya vidhi-pratiSedhadarzanAt tadvizeSaM darzayitumAha-atyu sAviti-uccairatikrAntAviti zaktipradhAnAnyapyavyayAni vRttiviSaye zaktimatpradhAnAni bhavanti, yathA doSAmanyamahariti, tata uccaiHzabdasya prakriyAyAM dvitIyAntasya samAse atyuccaisaaviti| "avyayasya" (3.2.7) ityavyayasaMbandhinaH syAderlubucyate, atyuccaisAvityAdau ca yatropasarjanasvarAdyanto bhavati tatrAvayavo'vyayaM na samudAyastasya, avyayAntasamudAyo hyayamuccairatikrAnto yastamatikrAntamAha noccairartham, tasyopasarjanatvAd, atikrAntasya ca liGga-kAraka-vibhakti-saMkhyA'. vizeSopAdAnAtsatvavAcitvAnnA'vyayatvam vakSyamANayuktyA vA'vyayasyAvyayatvamucyate, samudAyasya cAyam "nAmnaH prathamaika-dvibahau" (2.2.31) iti syAdi vayavasyAvyayasya iti lub na bhavatItyAha-ubaeNrityAdi-pUrvapadArthazca samudAyArthaH, arthadvArakazca saMbandha iti syAdyutpattiH smudaayaadev| 'paramocaiH, paramanIcaiH' ityatra tu iti-tuzabdo vizeSaNArthaH, pUrvasmAdatra vizeSaM dyotayatiparamoccairityAdau yatrAnupasarjanasvarAdyanto bhavati tatrAvayavaH samudAyazcobhayamapyavyayaM bhavatyeva, samAsasyottarapadArthapradhAna(tvA)lliGgAdivizeSAnupAdAnAJca ityavyayasaMbandhyeva syAdiriti bhavatyeva lup, evakAreNA'navyayasaMjJAM niraakroti| nanu sUtre vizeSasyA'zrUyamANatvAlliGgAdivizeSAnupAdAne svarAdayo'vyayasaMjJA bhavantIti kuto'vagamyate ityAha-anvarthasaMjJA cetyAdi-cazabdo ysmaadrthe| anvarthaM darzayati-liGgati-tatra liGgavizeSapratipAdane sAmarthyAbhAvAlliGgaSu nAnAtvAbhAvaH, tathA yAni sAdhanapradhAnAnyavyayAni teSAM zaktyantarAnAvezAt kriyApradhAnAnAM ca zaktisaMbhavA(saMbandhA)bhAvAt kArake'pi nAnAtvAbhAvaH, ekatvAdInAmapyarthAnAmabhAvAd vacane'pi naanaatvaabhaavH| tadevaM yAnyasattvabhUtArthAbhidhAyInyavyayAni teSAM liGga-kArakaikatvAdibhirayogAd (teSAM) dravyadharmatvAt, sattvavAcinAmapi zabdazaktitvAbhAvyAd yuSmadasmadoliGganeva tadayogAt, na vyeti nAnAtvaM na gacchati sattvadharmAna gRhnnaatiitynvrthsiddhiH| svoktameva dRDhayati-yaduktamiti-ayamartha:-'avyayam' iti mahatI saMjJA kriyate, saMjJA ca nAma laghIyastat kartavyamidam, lAghavArthatvAt, saMjJAkaraNasya cAtra mahattvasyedaM prayojanam, yadanvarthA satI svarAdivizeSyamavyayaM saMjJinamupasthApayati-avyayaM svarAdi avyayasaMjJaM bhvtiiti| nanu kathamekena yatnenobhayaM labhyam?, tathAhi-anvarthatve vijJAyamAne'rthapAratantryamApadyamAnaH zabdo na zabdasvarUpAdhiSThAno bhavatIti saMjJA na labhyate, athArthanirapekSasvarUpAdhiSThAna eva saMjJAtvamApadyate na tarhi tasya vizeSa(Syatvamiti, atrocyate-loke hi dvividhA saMjJA-naimittikI pAribhASikI ceti, tatra yathA 'kRSNa' iti saMjJA sati kRSNaguNe kriyamANA nimittaprayuktA naimittikI, yathA-vAsudevasya, asati tu pAribhASikI, yathA-kazci(kasyaci)d gaursy| evaM sati saMjJAkaraNakAla eva viziSTasya saMjJAkaraNAt tanimittazUnyasya nivartitatvAt pazcAd guNAbhidhAnena rUDhirUpeNaiva pravRttAvapi viziSTasyaiva pratipattirna naanaagmnmiti| nanvevaM svarAdigrahaNamapanIya aliGgasaMkhyamavyayam' iti kartavyam, evaM ca itare'pi yogA na kRtA bhavanti, anenaiva siddhtvaat| nanvevamapItaretarAzrayatvAdaprasiddhiH, tathAhi-satyaliGgA'saMkhyatve saMjJayA bhavitavyam, saMjJayA cAliGgA'saMkhyatvaM bhAvyate, taditaretarAzrayaM bhavati, itaretarAzrayANi ca (kAryANi) na prklpnte| nedaM vAcanikam-aliGgatA asaMkhyatA c| kiM tarhi ? svaabhaavikmett| tadyathA-samAnamIhamAnAnAM cA'dhIyAnAnAM ca kecidartheyujyante, apare na, na ca kazcidarthavAniti sarvairarthavadbhirbhavitavyam, navA kazcidanarthaka iti sarvaranarthakairbhavitavyamiti (tatra kimasmAbhiH kartuM zakyam, svAbhAvikametat) / iha laukikatvAdaliGgasaMkhyAtvasya 1. lA.sU. sampAditapustake 'saMkhyAvizeSopAdAnAdavyayayogitvam' iti pATho dRshyte| - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-2 388 nAstItaretarAzrayateti; naivam-artho'pi kaizcit (tadyotakavibhaktilopa)zAstrAdevAnugamyata itiitretraashrytvaadyuktm| astu tarhi pryoge'shruuymaannvibhktishbdo'vyym| na ca dadhi madhviti prayogo(ge)'zrUyamANavibhaktitvAdatiprasaGgaH, 'dani' ityAdau vibhktishrvnnaat| nanvatrApItaretarAzrayaM bhavati, itaretarAzrayaM ca na kalpate, tadapyayuktam-vRddhavyavahArAdeva zabdArthasaMbandhAvagamAd ekatvAdivyavahAravadaliGgAsaMkhyatvamapyavyayArthasyAvagamyate, tathAhi-idaM tAvadayaM praSTavyaH-'yadyapi tAvad vaiyAkaraNA vibhaktilopamArabhamANA avibhaktikAn zabdAn prayuJjate, ye tvete vaiyAkaraNebhyo'nye manuSyAH kathaM te'vibhaktikAn zabdAn prayuJjate' iti?, (nanvavaiyAkaraNaiH saMkhyAyA ajJAnAdeva tadvAcakavibhaktirna prayujyata ityata Aha-) abhijJAzca punalaukikA ekatvAdInAm (arthaanaam)| atazcAbhijJAH-anyena hi vasnena (mUlyena) ekaM gAM krINAti, anyena dvau, anyena triin| abhijJAzca na ca prayuJjate, tadetadevaM saMdRzyatAm-artharUpamevaitadevaMjAtIyakaM yenAtra vibhaktirna bhavatIti, vibhktyrth-kriyaaprdhaantvaadvyyaanaamiti| tathA taddhitA api kecid vibhaktyarthapradhAnAH 'tatra, yatra' ityAdayaH, kecit kriyApradhAnAH 'nAnA, vinA' ityAdayaH, "vi-nabhyAM nAnAjI0" (pA0 5.2.27) iti prvcnaat| zabdazaktisvAbhAvyAJca ekasminnevArthe vidhIya-mAnayoH "Tastulyadizi" (6.3.210) "tasiH" (6.3.211) ityaN tsyobhinndhrmtvm| tatra pailumUlamiti dravyaM (pIlumUlasamAna-disthitamiti hi tatra bodhaH) prAdhAnyenAbhidhIyate, pIlumUlata iti tu dravyopasarjanastRtIyArtha iti tasya sAdhanapradhAnatA (dravyopasarjana iti-tasipratyayAbhidheyadravyopasarjanaH prakRtyabhidheyastRtIyArtha ityarthaH, tRtIyArthazca tatra sAhityam, pIlumUlenaikadik pIlumUlataH, ekdiksthpiilumuulsaahitymityrthH| anye tu-pIlumUlena samAnadizItyarthakamadhikaraNazaktipradhAnaM pIlumUlata ityAhuH, iti naageshH)| na caitayorarthayoliGga-saMkhyAyogo'sti, tadabhAve vibhaktyabhAvAditaretarAzrayAbhAva(vaH) syAt, etadevaM yadyavyayAnAM dvaividhyameva syAt, tathAhi-'kiJcidavyayaM kriyApradhAnam, kiJcit sAdhanapradhAnam ; anyat tu nApi kriyApradhAnam, nApi sAdhanapradhAnam, yathA svaH pshy(shye)ti|' 'lohitagaGgaM dezaH' ityavyayIbhAvasyApyavyayatvaM pratiyanti kecana iti| yadAha zrIzeSAhi:-"svarAdInAM punaH sattva-vacanAnAM cAvyayasaMjJA" iti, tasmAd yathAnyAsamevAstu "svarAdayo'vyayam" iti| nanu bhavatvevaM tathA'pi saMjJAvidhau tadantavidhi-pratiSedhasya jJApitatvAd *nAmagrahaNe na tadantavidhiH * iti pratiSedhAJca kathaM tadantasya 'paramoccaiH' ityAdau saMjJetyAha-anvarthAzrayaNe ceti, ayamarthaH-yadanvarthasaMjJAkaraNAd dvitIyamupasthApitamavyayamiti, tadvizeSyatvena vijJAyate, tasya svarAdivizeSaNatvena, tatazca "vizeSaNamantaH" (7.4.113) iti nyAyAt tadantavijJAnAt kevalasya vyapadezivadbhAvena 'paramoccaiH' ityAdAvapi saMjJA vijJAyata ityrthH| nanu svarAdau kiJcicchaktipradhAnaM kiJcit kriyApradhAnam, tathAhi-uccaiHprabhRtInAM saptamyarthavRttevIbhaktyarthapradhAnatA, hiruk-pRthakprabhRtInAM kriyAvizeSaNatvAt kriyA'rthapradhAnatA, upapannazca kriyApadamantareNApi kriyApadAkSepAt 'pRthag devadattaH' ityAdi prayogaH / zakti(kte:)kriyAyAzcAsattvarUpatvAt svarAdInAM cAdiSveva pATho nyAyyaH, naivam-cAdInAmasattvavacanAnAmavyayasaMjJAH svarAdInAM sattva-vacanAnAmasattvavacanAnAM ca, tathAhi-svasti vAcayati, svaH pazyatIti(zyeti) kriyAsaMbandhe'nekazaktidarzanAt sttvvaacitvmvsiiyte| kiJca yadi cAdiSveva svarAdInAM pAThaH syAt tatazca "cAdiH svaro'nAG" (1.2.36) ityeSAmapi sandhipratiSedhaH syaat| svariti-supUrvAdataH "sorattai k ca" (uNA0 946) ityari dhAto ki ca, svaratervA vici guNe ca svar svrgH| "ama gatau" 'Sana bhaktau" "pRz pavane" ebhyaH "pU-sanyamibhyaH puna-sanutAntAzca" (uNA0 947) ityari 'anta-sanuta-puna' Adeze ca antar, sanutar madhya-kAlavAcI (antarmadhye, sanutaH kAlavAcI), punr-bhuuyo'rthe| "prAdaterar" (uNA0 945) iti (prapUrvAd) aterari prAtar prbhaate| "SoMc antakarmaNi" ata: "syaterNit" (uNA0 936) ityami "Ata aiH kRJau" (4.3.53) ityatve AyAdeze ca sAyam dinaavsaanm| "na(Na)zauc adarzane" ityataH "nazi-nUbhyAM nakta-nUnau ca" (uNA0 935) ityami naktAdeze ca naktam raatrau| bahulavacanAdasyatestami astam nAze, yathA-astaM gataH svitaa| divyateH "divi-puri-vRSibhyaH kit" (uNA0 599) ityApratyaye divA ahni| "duSaMc vaikRtye" ata: "sani-kSami-duSeH" (uNA0 609) ityApratyaye guNe ca doSA rAtrau paryuSite c| "ohAMk tyAge" ataH "pA-hAkbhyAM payahyau ca" (uNA0 953) ityasi hyAdeze ca hyas anntraatiitdine| "zvasak prANane" bAhulakAt
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ 400 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana Dityasi zvas anntrmaagaamidine| "kamUG kAntau" "zamUc upazame" AbhyAm "gami-jami-kSami-kami-zami-samibhyo Dita" (uNA0 937) ityami kam udakamAkAzaM ca, zam sukhm| "yamUM uparame" ata: "yami-damibhyAM Dos" (uNA0 1005) iti Dityosi yos vissysukhm| "mayi gatau" "as" (uNA0 952) ityasi mayas sukhm| "ohAMk tyAge" ato vipUrvAt "samiNa-nikaSibhyAmAH" (uNA0 598) iti bAhulakAdApratyaye yasAgame ca vihAyasA antriksse| yathAkathaJcid vyutpattiriyaM varNA-nupUrvInirjJAnArthA, evmnytraapi| rude: "tR-stR-tandri-tantryavibhya I:" (uNA0 771) iti bahuvacanAd Ipratyaye asAgame ca rodasI dyaavaa-pRthivyau| avateH "avermaH" (uNA0 933) iti me "mavyavi-zri-vi0" (4.1.109) ityUTi guNe ca om brahmaNi abhyA-dAna-pratizravaNA'bhimukhIkaraNeSu c| "bhU sattAyAm" ityataH "mithi-rajyuSi-tR-zR-bhU-vaSTibhyaH kit" (uNA0 971) ityasi uvAdeze pRSodarAditvAdakAralope ca bhUs, bhuvas yathAkramaM naag-mnussy-lokvaackau| supUrvAt "asak bhuvi" ityataH "sorasteH zit" (uNA0 650) iti tipratyaye svasti avinAzanAma (klyaannm)| (sampUrvAt 'iMNk gatau' ityasmAt nipUrvAt kaSa hiMsA-yAm' ityasmAJca) "samiNa-nikaSibhyAmAH" (uNA0 598) ityAkAre guNe ca samayA, nikaSA saamiipye| antaM rAtIti "Dit" (uNA0 605) ityApratyaye antarA vinArthe madhye caadheyprdhaane| "purat agragamane" "divi-puri0" (uNA0 599) iti kityApratyaye purA bhuut-bhvissytpriipsaacirntnessu| "bahuG vRddhau" "baMhi-baeNherna luk ca" (uNA0 990) iti isi bahis asaMvRte prdeshe| ave: "avervA" (uNA0 961) ityasi vikalpena dhAdeze ca avas bahirarthe, adhas saamiipyaadau| naJaH saMprapUrvAt tame: "gami-jami-kSami-kami-zami-samibhyo Dit" (uNA0 937) iti bahuvacanAd Dityami nipAtanAt samo dIrghatve "najat" (3.2.125) iti naJo'-kAre ca asAmpratam anaucitye| vismitArthAdpUrvAd dadhAterDityApratyaye addhA avdhaarnn-mtytishyyoH| "Rk gatau" ata: "zI-rI-bhU-dU-mU-ghR-pA0" (uNA0 201) iti kiti te nipAtanAd mAntatve Rtam shuddhau| "asak bhuvi" ityata: "zikyAsyADhya-madhya-vindhya0" (uNA0 364) iti yapratyaye nipAtanAt satAdeze ca gaNapAThAd mAgame ca satyam prshnprtissedhyoH| itpUrvAd dadhAte-DityAkAre iddhA praakaashye| "mucchaMtI mokSaNe" ata: "muci-svaderdha ca" (uNA0 602) iti kityApratyaye dhAdeze ca mudhA ninimitt-priitikrnnyoH| "mRSIca titikSAyAm" ata: "divi-puri-vRSi-mRSibhyaH kit" (uNA0 599) ityApratyaye mRSA anRtm| "vRSU secane" mRSAvad vRSA prabalamityarthaH / "mithaga medhA-hiMsayoH" ataH "vR-mithi-dizibhyasthaya-TyAzcAntAH" (uNA0 601) iti kityApratyaye yAgame ca mithyA anRtm| mitherbAhulakAt kityokAre mitho raha:sahArthayoH / mithe: "pR-kA-haSi0" (uNA0 729) iti kityukAre mithu svAGge / mithe: "mithi-rajyuSi0" (uNA0 971) iti kityasi mithas vijn-viyogetretraarthessu| mithe: "muhi-mithyAdeH kit" (uNA0 1000) iti kityusi mithus sNgme| mithe: "pizi-mithikSudhibhyaH kit" (uNA0 290) iti kityune nipAtanAd mAntatve mithunam strii-puNsyuge| naJ-nipUrvAt zame: "gami-jami-kSami0" (uNA0 937) iti Dityami pratyaye anizam nirntre| "muhIca vaicitye" ata: "muhimithyAde:0" (uNA0 1000) iti kityusi muhus aabhiikssnnye| abhi-pUrvAd "IkSi darzane" ata: "bhrUNa-tRNa-guNa0" (uNA0 186) iti Ne nipAtanAd mAgame abhIkSNam punaH punarityarthaH / 'Tumasjot zuddhau" "masnISyazibhyaH suk" (uNA0 826) iti suki, "masneH saH" (4.4.110) iti nAgame bAhulakAcca nasya lopAbhAve ca maGkSa "jhaTa saMghAte" ata: "plu-jJA-yaji-Sapi-padi-vasi-vitasibhyasti:" (uNA0 646) iti bahuvacanAt tipratyaye bAhulakAdiTi ca jhaTiti shaighyaavetau| (nyutpUrvAt "aJcUg gatau ca" ityasmAt) "nyujhyAmaJcaH kakAkaisaSTAvacca" (uNA0 1003) iti kityaisi "aJca prAg dIrghazca" (2.1.104) iti cakArAdeze yathAyogaM dIrghatve ca "aJco'narcAyAm" (4.2.46) iti nalope uchas utkRSTArthe saptamyarthapradhAnaH, tRtIyArthazcetyeke, nIcais avkRsstte| (zampUrvAt 'NIMg prApaNe' ityataH) "zamo niyoDais maluk ca" (uNA0 1004) iti zanais kriyaamaandye| avapUrvAt zyAyate: "gami-jami-kSami0" (uNA0 937) ityatra bahuvacanAd Dityami avazyam aavshyke| "SoMc antakarmaNi" ata: "nI-sA-vR-yu-zrI0" (uNA0 687) iti mau sAmi arddhm| "paci secane"
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa - 2 401 " ataH kami vami0 " ( uNA0 618) ityatra bahuvacanAd Niti ikAre upAntyavRddhau sAci tiryagartham / vipUrvAt suvate : kvipi 'upasargAt sug-suva0" (2.3.39) iti Satve viSUH, tatpUrvAdaJcaterbAhulakAdauNAdike kvipi viSvak (viSvac) naanaatvm| anupUrvAdaJceH pUrvavat kvipi anvak (anvac) pazcAdarthe / "tyajaM hAnau" "DhuM gatau" "khuM gatau " ebhyaH " drAgAdayaH " ( uNA0 780) iti kiki nipAtanAd yalopa(pASS ) tvAdau kRte tAjak zIghrArthe, drAk zaighye, srAk evArthe / "RdhUc vRddhau" "prathiS prakhyAne " ityAbhyAm "RSi-pRthi-bhiSibhyaH kit" ( uNA0 874 ) ityaji nipAtanAt katve Rdhak viyoga- zIghrAnvita - sAmIpyalAbheSu, pRthak viyoge / dadhAterdrAgAditvAt kiki dhik nindArthe / "hiMT gati-vRddhyoH" "jyuG gatau" "maniMca jJAne" ebhyo drAgAdinipAtanAt kiki hiruk viyoge, jyok zIghra saMpratyarthayoH, manAk ISadaprAptayoH / "ISi gatyAdau" ataH "saMzcadvehatsAkSAdAdayaH " ( uNA0 882) iti nipAtanAt kati ISat alpe / "juSaiti prIti sevanayoH " ataH " soreteram" ( uNA0 934 ) iti bAhulakAdami joSam asyApyo - kArAt prAg yAgame jyoSam, "tUSa tuSTau" ataH "tUSerIm No'ntazca " ( uNA0 940) iti Im NAgame ca tUSNIm ete tryo'pyvyaahrnne| "kamUG kAntau" ataH pUrvavadami kAmam nipUrvAd nikAmam prapUrvAt prakAmam ete trayo'pyatizayArthe / "Rk gatau" "vRgT varaNe" "pRR pAlanapUraNayoH " ebhyaH pUrvavadami guNe ca aram zIghre, varam manAgiSTe, param kevale / "ciMgT cayane" asmAd "RjyajitaJci0" (uNA0 388) kiti re ata eva nirdezAd mAgame ca ciram dIrghakAle / AGpUrvAd "rAMk AdAne" ataH "saMzca vehatsAkSAdAdayaH" (uNA0 882) iti nipAtanAt kati AlopAbhAve ArAt dUra-samIpayoH / "tR plavana-taraNayoH" ataH "mithiraJjayuSi-tR-pR0" (uNA0 971) iti kidasi pratyaye "RtAM kGitIr " ( 4.4.116) iti irAdeze ca tiras antddhryvjnyaa-tirygbhaavessu| manyateH "as" (uNA0 952) ityasi manas niyame / "NamaM prahRtve " pUrvavadasi namas natau / bhavate: "mithi - raJjyuSi0 " (uNA0 971) kityasi bAhulakAd yAgame ca bhUyas punararthe / prapUrvAd "iMNk gatau" ato'si prAyas bAhulye / prapUrvAd "vahIM prApaNe" ataH "mi-vahi-cari caTibhyo vA " ( uNA0 726) iti NityukAre upAntyavRddhau prabAhu UrdhvArthe / prabAhuzabdasyaiva gaNapAThAt kAntatvaM prabAhuk adhvaryau / prabAhupUrvAt kaMmeH "gami-jami kSami kami-zami samibhyo Dit" (uNA0 937) ityami DityantyasvarAdilope prabAhukam (prItibandhe) / "Rk gatau" ityasya "zikyAsyADhya0 " ( uNA0 964) iti nipAtanAd ye vRddhau ca Arya priitisNbodhne| "hala vilekhane" ato bAhulakAt " soreteram" ( uNA0 934) ityami halam pratiSedha-viSAdayoH, smstmityeke| (supUrvAt "iMNk gatau" ityataH) "soreteram" ( uNA0 934) ityami svayam Atmano'rthe / "alI bhUSaNAdau" bAhulakAdami alam bhUSaNaparyApta-vAraNeSu / "kaiM zabde" ataH "pR-kA- hRSi-dhRSi0" (uNA0 729) iti kityukAre ku pApArthe / balaM vAtIti "saMzcadvehatsAkSAdAdayaH " ( uNA0 882) iti nipAtanAt kati pratyaye "iDetpusi cAto luk " (4.3.94) iti Aluki balavat nirbhre| atipUrvAd vAteH " a: " ( uNA0 2) ityapratyaye bAhulakAd dIrghatve AkAralope ca atIva atizaye / su-durthyAM tiSThateH "duHsvapavanibhyaH sthaH " ( uNA0 732) iti kityupratyaye suSThu, duSThu prazaMsA - nindayoH / "Rk gatau" ataH "zI-rI-bhUdU-mU-ghR-pA-dhAg-cityartyaJji-pusi musi- vusi - visi-rami-dhurvi - pUrvibhyaH kit" ( uNA0 201 ) iti tapratyaye bAhulakAdetve R viyoge / saMpUrvAt "padiMc gatau" ataH "padi paThi0 " ( uNA0 607 ) iti ipratyaye gaNapAThAt samo malope sapadi drute / samIkSyate iti "saMzcadvehatsAkSAdAdayaH" (uNA0 882) iti kati sAkSAdeze sAkSAt pratyakSatulyayoH / "Sana bhaktau" ataH "gR-pR-durvi-dhurvibhyaH kvip" (uNA0 943) iti bahuvacanAt kvipi bAhulakAd dIrghatvAbhAve san paritrANe / prapUrvAcchameH pUrvavat kvipi upAntyadIrghatve gaNapAThAnmakArasya nakAre prazAn cirantane / "Sana bhaktau " ataH "saMzcadvehatsAkSAdAdayaH " ( uNA0 882) iti kati pratyaye nipAtanAt pratyayA'kArasyA''kAre sanAt hiMsAyAm / asyaiva kati sanat, "samiN niSibhyAmAH " ( uNA0 598) iti bAhulakAdApratyaye sanA(ca) nitye / na Anayati tAdAtmyamiti DityApratyaye nakhAditvAd nAnA pRthagbhAve / vinayati niSedhati vidhimiti DityApratyaye vinA yogapratiSedhe / "kSamauSi sahane " ataH "sani-kSami-duSeH " ( uNA0 604 ) ityApratyaye kSamA sahane / "zubhi dIptau "
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 402 ata: "zubheH sa ca vA" (uNA0 743) iti DityukAre zu puujaayaam| sahapUrvAt sAhe: "Dit" (uNA0 605) iti DityAkAre sahasA atrkite| yugapUrvAt paderbAhulakAdauNAdike kvipi yugapat kriyAsamabhihAre sahArthe c| upapUrvAd "azauTi vyAptau" ataH "azerAnno'ntazca" (uNA0 719) ityupratyaye nAgame ca upAMzu shnkairvcne| purapUrvAt tasyateH kvipi puratas, "pRz pAlanapUraNayoH" ataH "mithi-raJjayuSi-tR-pR-zR-bhU-vaSTibhyaH kit" (uNA0 971) ityasi "oSThyAdur" (4.4.117) ityuri puras etAvagrato'rthe / pRNAteH "saMzcadehatsAkSAdAdayaH" (uNA0 882) iti kati pratyaye purastAd nipAtyate, prathame puro'rthe c| "zaza platigatau" ataH "saMzcadvehatsAkSAdAdayaH" iti kati pratyaye vAgame ca zazvat nitye punaH punararthe ca, yathA-'zazvad vakti kuzikSitaH' iti| kupUrvAd videH kvipi kuvid yogprshNsaa-'stibhaavessu| "ava rakSaNAdiSu" ataH "averNit" (uNA0 995) iti isi "Niti" (4.3.50) iti vRddhau ca Avis praakaashye| prapUrvAd "adaM psAMk bhakSaNe" ata: "rudyati0" (uNA0 997) ityusi prAdus prAkAzye nAmnyapi, yathA-harerdaza prAdurbhAvAH, daza nAmAnItyarthaH / itizabda evaMprakAre, evaMprakArAH svarAdayaH, na tvetAvanta evetyrthH| nanu kimatra nibandhanam ? vizeSasyAnirdezAt, itizabdasya ca parisamAptAvapi vartamAnatvAdetAvanta evetyartho ya iti (0rthaH) kuto na labhyate? ityaah-bhuvcnmiti| (AkRtigaNArthamiti-) Akriyate'nayetyAkRtirvarNikAprakArastasyA gaNastadarthamiti, ayamarthaH-svarAdizabdasya saMjJitayA saMjJAvizeSaNatvAt saMjJAyAzcaikavacanAntatvAllAghavArthaM caikavacane prApte yad bahuvacanaM tad anye'pi bahavaH svarAdayaH santIti jJApanArtham, etenAnye'pi svarAdisadharmANaH saMgRhItA bhvnti| uktaM ca "iyanta iti saMkhyAnaM nipAtAnAM na vidyte| prayojanavazAdete nipAtyante pade pade" / / 21 / / arthakathanaM caiSAmupalakSaNamAtraM draSTavyam, yathoktam "nipAtAzcopasargAzca dhAtavazceti te tryH| anekArthAH smRtAH sarve pAThasteSAM nidarzanam" / / 22 / / iti| sAdharmyameva darzayati-svarAdayo hIti, ayamartha:-avyayaM dvividham-vAcakaM dyotakaM ceti| tatra yaniyamena padAntaropahitameva prayujyate, yathA-'plakSazca nyagrodhazca' iti cAdiH, tat padAntaragatavizeSadyotanAya dyotakamucyate, cAdirhi padAntaropAttamevArthaM svArthena bhinatti, teSAM svArthaprakAzane tasya shkaaribhaavaat| yat tu padAntaropahitimantareNApi prayujyate, yathA-'svaH sukhayati' iti svarAdi tad vAcakam, nirapekSasya svaarthaabhidhaanaat| tatra yadanyaJcAdiSUpAttamanupAttaM ca satyavyayatve svArthasya vAcakam, tat svarAdau drssttvymityrthH| avyayIbhAvasya cAvyayatvaM nAGgIkartavyam, tadaGgIkaraNe hi 'uccakaiH, nIcakaiH' ityAdivad 'upAgni, pratyagni' ityatrApi "avyayasya ko d ca" (7.3.31) ityak prsjyet| tathA upakumbhaMmanyam' ityAdau 'doSAmanyamahaH' ityAdivad mAgamapratiSedhaH syaat| athAvyayIbhAvasya tu "tRptArthapUraNAvyayA0" (3.1.85) iti SaSThIsamAsasya pratiSedho'vyayatvasya phalamiti cet, na-tatra samAsakANDe bahulAdhikArAt setsyti| kiM ca 'avyayIbhAvaH' iti mahatI saMjJAM yat kRtavAnAcAryastato'pi jJApayatikvacidavyayatvamapi (tena caitrasyopakumbhamityatra na smaasH|) / / 30 / / __ la.nyAsa- svretyaadi| atyubaisAviti-nanu pUrvapadamapyatrAvyayam, tatastatsaMbandhitvAllap prApnotIti, satyam-atikrAnte'rthe liGgasaMkhyAyogAdatizabdaH sattve vartate iti naavyym| "atiratikrame ca" (3.1.45) ityatra bAhulakAt kvacit samAsAbhAve'ti stutvetyAdau kriyAsaMbaddhasyAtizabdasya dyotktvmeveti| paramanIcairityatra tvityAdi-atra tuzabdo vizeSaNArthaH, pUrvasmAd vizeSaM dyotayati, tena kiM siddham? yatrAnupasarjanaH svarAdyanto bhavati tatrAvayavaH samudAyazcobhayamapyavyayaM bhavatyeva, smaassyottrpdaarthprdhaantvaat| nanu bhavatvevaM tathApi saMjJAvidhau tadantapratiSedhasya jJApitatvAd *grahaNavatA nAmnA na tadantavidhiH* iti pratiSedhAJca kathaM paramoccairityAdau tadantasyAvyayasaMjJetyAha-anvarthAzrayaNe
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-2 403 cetyAdi-na vyeti-na nAnAtvaM gacchati sattvadharmAnna gRhNAti ityanvarthasiddhiH / ayamartha:-yadanvarthasaMjJAkaraNAd dvitIyamavyayamityupasthApitaM tad vizeSyatvena vijJAyate, tasya svarAdIti vizeSaNatvena, tatazca "vizeSaNamantaH" (7.4.113) iti nyAyAt tadantavijJAnam, kevalasya tu vyapadezivadbhAvAt, paramoccairityAdAvapyavyayasaMjJA vijJAyata ityarthaH / yad avyayam akSayaM zabdarUpaM kiMviziSTam ? svarAdi svarAdyantaM tadavyayasaMjJaM bhavatIti ca sUtrArthaH smjni| iti svarAdaya iti-itizabda evaMprakArArthaH, evaMprakArAH svarAdayo gRhyante na tvetAvanta ityarthaH / yataH "iyanta iti saMkhyAnaM nipAtAnAM na vidyte| prayojanavazAdete nipAtyante pade pade" / / 10 / / AkRtigaNArthamiti-Akriyate'nayeti AkRtirvaNikAprakAraH, tasyA gnnstdrthmiti| "avyayIbhAvasya cAvyayatvaM nAGgIkartavyam, tadaGgIkAreNa hi uccakairnIcakairityAdivad" 'upAgni, pratyagni' ityatrApi "avyayasya ko d ca" (7.3.31) iti ak prsjyet| tathA upakumbhaMmanyamityAdau 'doSAmanyamahaH' ityAdivad mAgamapratiSedhaH syaat| athAvyayIbhAvasya "tRptArthapUraNAvyaya0" (3.1.85) iti SaSThIsamAsapratiSedho'vyayasaMjJAphalamiti cet ? na-tatra samAsakANDe bahulAdhikArAdeva setsytiiti| kiJca, avyayIbhAva iti mahatI saMjJAM yacca kRtavAn AcAryastajjJApayati-kvacidavyayatvamapIti, tena caitrasyopakumbhamityatra na samAsaH / / 30 / / / cAdayo'sattve / 1 / 1 / 31 / / bRnyAsa-cAdaya ityAdi-ayaM sattvazabdo'sti dravyapadArthakaH, sIdantyasmin jAti-guNa-kriyA-liGga-saMkhyA-saMbandhA iti vyutpattyA, yathA-sattvamayaM muniH, sattvamiyaM braahmnniiti| astyeva kriyApadArthakaH, sato bhAvaH sattvamiti, tadA hi sAdhyamAnatayA kriyArUpApannA sattaiva sttvshbdaabhidheyaa| tatrArthadvaye'pi sattvazabdaprayogadarzanAd vizeSAvagatau pramANAnupalambhAt kasyedaM grahaNam?, ucyate-vidhi-pratiSedhayordravyahetutvAd dravyapadArthakasyaivedaM grhnnm| yadi tu sattvazabdena sattocyeta tadA pratiSedho'narthakaH syAt, nahi cAdiSu sattAvAcI kazcicchabdo'sti yadartho niSedhaH syaat| 'pazuvai puruSaH' ityatra ca pazuzabdasya cAdiSu paThitatvAdasattAvAcitvAdavyayasaMjJAprasaGgaH, tathA 'caH paThitaH' 'hi yasmAdarthe' ityAdicAdyanukaraNAnAM ceti vidhi-pratiSedhAvabhimataviSayau na vyavatiSTheyAtAm, dravyavacane tu vyvtisstthete| dravyazabdena cAtra idam-taditisarvanAma-pratyavamarzayogyaM jAtyAdibhiravacchidyamAnaM vizeSyasvarUpaM vastvabhidhIyate, taduktam __"vastUpalakSaNaM yatra sarvanAma pryujyte| dravyamityucyate so'rtho bhedyatvena vivakSitaH // 23 / / bhedyatvena jAtyAdibhirvizeSyatvenetyartha ityAha sIdata iti-vizeSaNabhAveneti shessH| nanvasattve iti paryudAso vA'yaM syAd-yadanyat sattvavacanAditi? prasajyapratiSedho vA-sattvavacane neti? tatra yadyayaM paryudAsaH syAt tadA 'sattvAdanyatra vartamAnAzcAdayo'vyayasaMjJA bhavanti' ityeSa sUtrArthaH syaat| tatra viprazabdasyApi viprAtIti DapratyayAntasya kriyopasarjanadravyavAcitvAt kevalAd dravyAt kriyAdravyasamudAyasyAnyatvAd dravyAdanyasminnarthe vartamAnatvAd vidheH prAdhAnyAt kramapAThAdavyayamitivizeSyasaMnidhApitatadantavidhiSviSTatvAdavyayasaMjJayA bhAvyam, asti ca prAdibhirasya saaruupymityvibhktyntshrvnnprsnggH| cAdiSu paThitasya vA pazuzabdasya jAtivyavacchinnadravye vartamAnasya saMjJA syAt, yA hi jAtiviziSTe dravye varttate sA jAtidravyasamudAyAtmakamarthamAha, yazcaivaMvidho'rthaH sa kevalAd dravyAdanyo bhavati, sattvaM cet ta(satyAM caita)syAvyayasaMjJAyAmayaM pazuriti vibhaktizravaNaM na syaat| atha prasajyapratiSedhaH, na doSo bhvti| yathA na dossstthaa'stu| tatra hi yatra dravyagandhopyasti tatra sarvatra pratiSedhena bhAvyam, niSedhaprAdhAnyAd, asti ceha dravyagandhaH, vipratva-pazutvajAtyAzrayasya dravyasya viprapazuzabdAbhyAmabhidhAnAditi prasajyapratiSedha eva jyaayaaniti| ata evaahtto'nytreti| anyatreti-sattvAbhAve, sattve cena varttante ityarthaH / kva tarhi vartamAnaH pazuzabdo'sattvavacano bhavati? yatra vRtto'vyayasaMjJAM
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 404 labhate, dRzyarthe yathA-'janA lobhaM na yanti pazu manyamAnAH' iti, atra dRzyarthana mananaM vizeSyate, darzanIyaM jJAnaM pratipannA janA lobhaM parityajantItyarthaH / "ciMgTa cayane" ato "naJaH kami-gami0" (uNA0 4) iti bAhulakAd DityakAre ca anvaacy-smaahaaretretryog-smuccyessu| naJapUrvAjjahAteH pUrvavad DityakAre "najat" (3.2.125) ityatve aha nirdeza-viniyoga-kilArtheSu / jahAteH pUrvavad DaH, ha avadhAraNe pAdapUraNe c| "vana bhaktau" ataH "Dit" (uNA0 605) iti DityAkAre vA viklpopmaanyoH| "iMNk gatau" ataH "laTi-khaTi-khali0" (uNA0 505) iti ve guNe ca eva avadhAraNa-pRthaktva-parimANeSu, asyaiva nipAtanAd mAntatve evam upmaanopdesh-prshnaavdhaarnn-prtijnyaanessu| "NUt stavane" ataH "nazi-brUbhyAM naktanUnau ca" (uNA0 935) ityampratyaye nUnAdeze ca nUnam tarke'rthanizcaye c| zazvat iti svarAdAvapi ptthitH| supUrvAt kupUrvAJca pateH kvipi bAhulakAd dIrghatve ca sUpat, kUpat dvAvapi prshn-vitrkprshNsaasu| kvacit svraadaavpydhiitH| nayatezcinotezca vici nipAtanAt tAgame net, cet dvAvapi prtissedhvicaarsmunycyessu| naJpUrvAt cinotereva pUrvavad nacet nissedhe| caNNiAta-cazabda evAyaM Nit cedarthe paThyate, ayaM ca dAsyati, ayaM ced dAsyatItyarthaH / kecit tu "caNa zabde" ityasya vijantasya rUpamicchanti, tat tu na buddhyAmahe / kupUrvAccinoteH kvipi nipAtanAt kandrAve kaJcit issttprshre| "yataiG prayatne" ataH "traT" (uNA0 446) iti truTi yatra kaale'dhikrnne| "'NahIMc bandhane' ataH "aH" (uNA0 2) ityapratyaye naha prtyaarmbh-vissaad-prtividhissu| nahyate: maNyAditvAdikAre nahi abhaave| 'hanaMka hiMsA-gatyoH' ata: "damyami-tami0" (uNA0 200) ityatra bahuvacanAt te hanta priiti-vissaad-sNprdaanessu| mAGpUrvAnnapUrvAJca kAyaterbAhulakAd DitIsi AkAralope "naJat" (3.2.125) ityatvAbhAve ca mAkis, nakis, dvAvapi niSedhe varjane c| "mAMka mAne" ataH "Dit" (uNA0 605) ityApratyaye AkAralope ca mA, 'aGit mAzabdo nAsti' ityanye, Gidyoge mAG, nahyate hulakAd DakAre na, jidyoge ca naJ, ete sarve'pi nissedhe| vAte: "laTi-khaTi-khali0" (uNA0 505) ityatra bahuvacanAd ve vAva sNbodhne| "tuMk vRtti-hiMsA-pUraNeSu" ("Nuk stutau") ityAbhyAm "prahvA''hvA-yahvA0" (uNA0 514) iti nipAtanAd ve AkAre guNAbhAve ca tvAva, nvAva, vAta-tauti-nautibhyaH "saMzcadvehatsAkSAdAdayaH" (uNA0 882) iti kati pratyaye AvAgame ca vAvat, tvAvat, nvAvat, ete sarve'pi anumaan-prtijnyaa-press-smaaptissu| tauterbAhulakAd DitaikAre (GityakAre) vatve tuvAdeze ca tvai tuvai, nauteH pUrvavat nvai nuvai catvAro'pyete vitarke pAdapUraNe c| "rAMka dAne" ataH "rAteH" (uNA0 886) iti DidaikAre antalope rai dAne dIptau c| vAte hulakAt pUrveNa Daipratyaye vai sphuttaarthe| zrRNoti-vAti-vaSTibhyo bAhulakAdaTi pratyaye yathAkramaM zrauS-vauS-vaSA''deze ca zrauSaT, vauSaT, vaSaT devhvirdaanaadau| "vaTa veSTane" ato vici bAhulakAdupAntyasya vikalpena dIrghatve vaTa vATa, "viTa zabde" ato viciguNe ca veT, ete trayo'pi viyoge vaaky-paadpuurnnyoH| paTeNigantAt kvipi pATa, apipUrvAdaTeNigantAt kvipi nipAtanAdapizabdasyAkAralope ca pyAT dvAvapyetau sNbodhne| atra DakAra kecit ptthnti| "sphaTa vizaraNe" ato bAhulakAt kvipi sakAralope ca phaTa, aspaiva huMpUrvasya huMphaT, chamervici cham, tatpUrvAd vaTevici chaMvaTa, ete trayo'pi bhrtsnsNbodhne| napUrvAd dadhAteH "kvacid" (5.1.171) iti De no'tve ca adha adho'rthe| ApUrvAdatateH kvipi At kop-piiddyoH| "svadi AsvAdane" ataH "muci-svaderdha ca" (uNA0 602) ityApratyaye dasya dhA''deze ca svadhA pitRblau| supUrvAd "baeNgk vyaktAyAM vAci" ityataH "sobaeNga Aha ca" (uNA0 603) ityAkAre AhAdeze ca svAhA hvirdaane| alam iti svarAdau niruupitm| "cana zabde" "a:" (uNA0 2) ityakAre cana apyarthe pAdapUraNe c| hinoteH kvipi *AgamazAsanamanityam iti tAgamAbhAve ca hi hetAvavadhAraNe c| "ama gatau" ataH "patha-yUtha-gUtha-kutha-tithanitha-sUrathAdayaH" (uNA0 231) iti the nipAtanAnmakArAbhAve ca atha mngglaanntraarmbh-prshn-kaatrnryessu| omiti svarAdau ptthitm| atha zabdasyaiva nipAtanAdokAre atho anvaadeshaadau| "Nuk stutau" ato vici guNe ca no nissedhe| nauteH "triyo hik" (uNA0 710) iti bAhulakAd hau guNe ca nohi nissedhe| bhAterbhapUrvAd gameH "aghuG gatyAkSepe" atazca "yami-damibhyAM Dos" (uNA0 1005) iti bahulavacanAd Dosi pratyaye aGaghestvantyasvarAdilopAbhAve nalope
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa - 2 13 405 ca bhos, bhagos, aghos, aGgareva "dyu-gamibhyAM DoH " ( uNA0 867) iti bAhulakAd Dopratyaye pare antyasvarAdilopAbhAve ca aGghe, haMpUrvAt kevalAd naJpUrvAd AGpUrvAd uttApUrvAcca jahAteH pUrvavad Dopratyaya: haMho, ho, aho, Aho, utAho navApyete sNbuddhau| jahAte: "Dit" (uNA0 605 ) iti DityApratyaye hA viSAda- zokArtiSu / jahAteH "vAtAt pramaH kit" ( uNA0 713) iti bAhulakAdIkAre hI vismaye / hinotervici guNe ca he, hinotereva bAhulakAd Daipratyaye hai, ekAre pratyaye guNe ca haye, eteH "svarebhya i: " ( uNA0 606) iti ipratyaye ayi, asyaiva bAhulakAdekAre aye, ate: "Rcchi caTi vaTi kuTi0 " ( uNA0 397) iti sUtreNa arapratyaye guNe bAhulakAdekArAntatve ca arare, ameH " gamyamiramyaji0 " ( uNA0 92) iti ge aGga, rIyatervici re, naJpUrvasyAsyaiva vici are, "vIMk prajanAdau" naJpUrvAdato vici ave, dazaite'nuzaya-saMbodhanayoH / naJpUrvAnnauteH kvipi nipAtanAt tAgamAbhAve nanu virodhoktau ananvayAdau ca / zukam, sukam, nukam, hikam, nahikam svAdipUrvAt kameH "gami-jami-kSami-kamizami-samibhyo Dit " ( uNA0 937) iti Didam, paJcaite pratyAkhyAne / avateH " avermaH " ( uNA0 933) iti me "mavyavizrivi0 ' (4.1.109) ityUTi kRte nipAtanAd guNAbhAve Um prazne / juhoteH kvip nipAtanAnmAntatvam hum bhartsane / kauteH pUrvavat kum prazne / vayateH kvipi yvRti nipAtanAd Jidyoge ca uJ asti sattve ruSoktau ca / "suM prasavaizvaryayoH" pUrvavat suJ / kam iti svarA jnyaatvym| "hamma gatau" ataH kvipi nipAtanAnmalope ca ham roSAnukampAdau / kauti (kauteH) "korDim " ( uNA0 939) iti Dimi kim prazne vitarke ca / hinoteH "korDim" iti bAhulakAd Dim him sNbhrm-bhrtsnyoH| "adaMk bhakSaNe" kvipi ad 'vismaye / "kadu rodanA''hvAnayoH" kvipi nipAtanAd nalope ca kad kutsAyAm / "yajIM devapUjAdau" "tanUyI vistAre" AbhyAM idi pratyaye yad, tad hetvartha-vAkyopanyAsayoH / eteH kvipi tAgame nipAtanAd datve ca id apUrva evArthe ISadarthe ca / cinoteridvat cid prshnaa'vdhaarnnyoH| kupUrvAdeteH kvipi tAgame gaNapAThAd datve ca kvid bhartsanapAdapUraNayoH / "SvidAMc gAtraprakSaraNe" kvipi svid vimarzapraznayoH / vayate "zI-rI-bhU-dU-Su0" (uNA0 201) ityatra bahuvacanAt kiti te yvRti ca uta vikalpe / "vanUyI yAcane" ato'pi pUrvavat te 'yami-rami-nami0' (4.2.55 ) iti nalope ca bata khedA - 'nukampA - saMtoSa-vismayA-''mantraNeSu / ete: "nirghRSI0 " ( uNA0 511) ityatra bahuvacanAd vapratyaye iva upamA-'vadhAraNayoH / tauteH kvipi nipAtanAt tAgamAbhAve tu vizeSaNa-pAdapUraNayoH / nauteH pUrvavat nu vitarke pAdapUraNe c| yatpUrvAJcinoteH "kvacid" (5.1.171) iti De yaca vAkyAntaropakrame / "kaci dIptau " ataH "vidana-gaganagahanAdayaH" (uNA0 275) iti nipAtanAdane kaJcana kvacidarthe / kiMpUrvAd vayateH pUrvavat kiti te kimuta vikalpe / "kila zvaityakrIDanayoH" "nAmyupAntya-prI-kR-gR-jJaH kaH " (5.1.54) iti ke kila saMprazna - vArtayoH / kiMpUrvAt kileH kiGkila kilaarthe| kiMsvit, udasvit, Ahosvit kimAdipUrvAt svideH kvipi udo'kArAgamazca, trayo'pyete praznavitarka-vikalpeSu / ahapUrvAjjahAteH "kvacid" (5.1.171) iti De ahaha adbhuta khedayoH / nahapUrvAd vAteH "rAterDeH " ( uNA0 866) iti bAhulakADu: nahavai, vAtereva naJpUrvAt pUrvavaddhaiH navai dvAvapi pratyAkhyAne / naJpUrvAd vAte: "Dat" (uNA0 605 ) ityApratyaye navA vibhASAyAm / "ana zvasak prANane" ataH "sthA-cchA-mA-sA0 " ( uNA0 357 ) iti ye nipAtanAt takAre anyat anyArthaH / anyapUrvAt trAyateH " Ato Do'hvAvAmaH" (5.1.76) iti De anyatra anyAdhikaraNe kAle / zapateH kvipi "japAdInAM po vaH " (2.3.105) iti pasyaikatra vatve zav, zap dvAvapi prtigrhe| athapUrvAt kauteH "korDim " ( uNA0 939) iti Dimi athakim aGgIkAre / "viSTaMkI vyAptau " ataH "pR-kA- haSi - dhRSi0 " ( uNA0 729) ityatra bahuvacanAt kityukAre viSu nAnAtve / paTeH kvipi paT pATave / spazeH sautrAt "spazibhrasjeH slukca" (uNA0 731) ityupratyaye sakAralope ca pazu dRshyrthe| "khala saMcaye" ityataH "bhR-mR-tR-tsari0" (uNA0 716) ityatra bahuvacanAdupratyaye khalu niSedha - vAkyAlaGkAra- jijJAsA 'nunayeSu / yatpUrvAdeteH kvipi anityatvAt tAgamAbhAve yadi, tatpUrvAJca namerghaJa yadinAma pakSAntare / yatpUrvAt pratipUrvA vayateH kiti te pratyaye yvRti ca yaduta parAzayaprakAzanAdau pratyuta uktavaiparItye / yatpUrvAdateH "Dit " ( uNA0 605 ) iti DApratyaye yadA dezAdyadhikaraNe / "jaiM kSaye" ataH "kR-si-kamyami-gami0 " ( uNA0 773)
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ 406 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana ityatra bahuvacanAt tupratyaye jAtu avdhaarnn-paadpuurnnyoH| yadi iti yadinAma ityatra sAdhitaH, artho'pi sa ev| yathAkathApUrvAdaJcate: "mUlavibhujAdayaH" (5.1.144) iti ke yathAkathAca anaadrennetyrthe| yame: "patha-yUtha0" (uNA0 231) ityAdinipAtanAd ye Atve ca yathA yogytaa-viipsaa'-ntivRtti-saadRshyessu| taneryathAvat tathA saamye| punaHzabdasyaM datve nalope ca pud kutsaayaam| hanteH "kvacid" (5.1.171) iti De nipAtanAd dyAdeze ca dya hiMsAprAtilomyayoH / pUrvamapyeSa purA zabdaH paThitaH, tatra kila svarAdivat sattvabhUte kAle, ayaM tvasattvabhUte iti| "yAMka prApaNe" "yataiG prayatne" vA ata: "saMzcadvehad0" (uNA0 882) iti kityati nipAtanAd yAvat mryaadaa-'vdhaarnnprimaannessu| "tanUyI vistAre" asya pUrvavannipAtanAt tAvat arthaH pUrvaka ev| "dizIt atisarjane" "vR-mithi0" (uNA0 601) ityApratyaye TyAgame ca diSTyA prIti-sevanayoH, sbhaajn-praatilomyyorvaa| "mRt prANatyAge" ata: "svarebhyaH" (uNA0 606) iti ipratyaye mari, tatpUrvAdaTate: "kvacid" (5.1.171) iti De AkAre maryA siimbndhe| "amaNa roge" ato'li Ama piiddaayaam| nameJi nAma prkaashy-sNbhaavy-krodhopgm-kutsnessu| "asUca kSepaNe" ataH "rukmagrISma0" (uNA0 346) iti nipAtanAnme'kAralope ca sma atIte pAdapUraNe c| itipUrvAjjahAte: "Ato Do'hAvAmaH" (5.1.76) iti De itiha puraashrutau| sahe: "aH" (uNA0 2) ityakAre saha tulyyog-vidymaanyoH| napUrvAnmAte: "Dit" (uNA0 605) ityAkAre amA sahArthe samIpe c| saMpUrvAdavici samam smntto'rthe| "satraNi saMdAnakriyAyAm" ataH "Dit" (uNA0 605) ityakAre satrA, syatervici tatpUrvAt kamervici sAkam, sApUrvAd Rdhyate: "soreteram" (uNA0 934) iti bAhulakAdami guNe ca sArddham ete trayo'pi shaarthe| "IMc gatau," "kamUG kAntau," "Sama vaiklavye" ebhya: "IG-kami-zami-samibhyo Dit" (uNA0 605) iti DidImpratyaye Im, kIm, sIm nirdesh-nivedn-vaakypaadpuurnnessu| Im avyakte, kIm saMzaya-praznAnumAneSu, sIm abhinyvyaahrnnaa-'mrss-paadpuurnnesscityeke| ApUrvAdamervici Am prtivcnaa-'vdhaarnnyoH| AsteH kvipi As smRti-khedayoH kope c| eteH "dR-muSi0" (uNA0 651) iti kiti tau iti evamarthe Adyarthe hetvarthe prakArArtha zabdaprAdurbhAve granthasamAptau padArthaviparyAsAdau c| ave: "aH" (uNA0 2) ityapratyaye ava, "aDa udyame," "aTa gatau" AbhyAM pUrvavad aH, aDa, aTa, ete trayo'pi bhrtsne| bAhyazabdasya nipAtanAdAkAraH bAhyA nisspttau| anuSajeH kvipi anuSak anumAne, kecit tAntam, anye dAntam, apare dIrghAdi ca mnynte| khanerbAhulakAd Dosi khos kutsaayaam| "aTa gatau" "kvacid" (5.1.171) iti De a, asmAdeva DityAkAre A, eti-IyatibhyAM kvipi anityatvAt tAgamAbhAve i, I, "uG zabde" "UyaiG tantusantAne" ityAbhyAM kvipi yalope ca u, U, "Rk gatau" "Rz gatau" ubhayoreva R, R, anayoreva "RphiDAdInAM0" (2.3.104) iti latve la, lu, iNa uDazca vici guNe e, o, nipAtanAd vRddhau ca ai, au, ete caturdazApi puurnn-bhrtsnaa''mntrnn-nissedhessu| ____ "prAMk pUraNe" ata: "kvacid" (5.1.171) iti De pr| "pRz pAlana-pUraNayoH" ataH "samiNa-nikaSibhyAmAH" (uNA0 598) iti bahulavacanAdApratyaye guNe ca praa| avateH "ubhyaverlukca" (uNA0 303) iti papratyaye valope ca ap| "Sama vaiklavye" ata: "gami-jami0" (uNA0 937) iti Dityami sm| "ana, zvasak prANane" ataH "bhR-mR-tRtsari0" (uNA0 716) ityupratyaye anu| avaterapratyaye av| nayateH "niyo Dit" (uNA0 994) iti Didisi nis, "duSaMca vaikRtye" ataH "duSeDiMt" (uNA0 999) Dityusi dus, nipAdanAd hasvatvaM (rephatvaM) ca nir, dur, ityAha-etau raantaavpi| "vIMk prajananAdau" "nI-vIprahabhyo Dit" (uNA0 616) iti DitIkAre'ntalope vi| aniterDityApratyaye Didyoge ca aang| nayate: "nI-vI-prahabhyo Dit" (uNA0 616) iti ikAre ni| "prathiS prakhyAne" ataH "prathenuMkca" (uNA0 646) iti tipratyaye thalope ca prti| pRNAteH "svarebhyaH" (uNA0 606) iti ipratyaye guNe ca pri| "ubhat pUraNe" ata: "ubhyaveluMkca" (uNA0 303) iti papratyaye up| "adaMka bhakSaNe" ata: "tR-bhramvadyApI0" (uNA0 611) iti ipratyaye adhAdeze ca adhi| "Apla~T vyAptau" ataH pUrvasUtreNa ipratyaye
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-2 407 pAdeze ca api| "zubhi dIptau" "zubheH sa ca vA" (uNA0 743) iti DityukAre sAdeze ca su| "undaip kladane" ato vadervA kvipi nalope ca ud| atateH "jani-maNyAdibhyaH" (uNA0 607) ipratyaye ati| "abhuG zabde" ityataH "ambhi-kuNThi-kampyaMhibhyo lukca" (uNA0 614) iti ("padipaThi0 janimaNyAdibhyaH" (uNA0 607) ityatrAdigrahaNAd bahuvacanAdvA) ipratyaye nalope ca abhi| nanu sarvathA'tra svarAdiSu cAdiSu ca prakriyAkathanaM svarUpanirjJAnArtham, svarUpaM ca svarUpeNa paThyamAnAnAM pAThAdeva nirjJAyate, yathA-prakRti-pratyaya-vikArA''gamANAm, ityavyutpannA evAmI santu, kimeSAM prakriyAkathanena? ucyate, kathyamAnA prakriyA pAThasyaivAnugrahaM vidadhatI sukhapratipattyarthA bhavatIti prdrshitaa| prAdInAmarthanidarzanamAcAryAH parAnugrahArthamArabhante, yathA-pra aadikrmodiirnn-bhRshaathaishvry-sNbhv-niyog-shuddhiicchaa-priiti-shaantipuujaa-drshn-ttpr-prshNsaa-sNg-digyogaa-'vyv-viyogaa'ntrbhaav-hiNsaa-bhutv-mhttv-sthiti-daan-naanaarth-dkssinnaanuvRttyaadissu| AdikarmaNi-kartumArabdhaH prakRtaH kaTo devdtten| udIraNe-udIrNA mUSikAH-prabalA muussikaaH| bhRzArthe-bhRzaM vRddhAH-pravRddhA ndyH| aizvarye-Izvaro gRhasya-prabhavati gRhasya, prbhudeshsy| saMbhave-himavato gaGgA prbhvti| niyoge-niyukte sainye prkRtH| zuddhau-prasannA ApaH, prasannA dyauH, prasannendriyaH / icchArthe-icchati kanyAm-prArthayate kanyAm, icchati paradArAn-prakurute prdaaraan| prItI-prINAti rAjA-prasIdati raajaa| zAntau-zAntAtmA-prazritaH prazAntaH, prazritaM vaakymaah| pUjAyAm-prAJjaliH prahaH / darzane-priyAM dRSTvA kriiddti-prkriiddti| tatpare-pitAmahAta pr:-prpitaamhH| evaM praNaptA, prpautrH| prazaMsAyAma-zobhanaM zAstrama-pradhAnaM shaastrm| saGga-prasakta:-pramatta digyoge-pUrvA dik-prAcI dik| avayave-praghaNo'gArasya, prghaanno'gaarsy| viyoge-viyukto vsti-prvsti| antarbhAve - antarbhUtaH-praviSTaH, antaH kssiptH-prkssiptH| hiMsAyAm-praharaNaM, prhrti| bahutve-bahucauro dezaH, pracauro deshH| mhttve-mhaandhvaaprkRsstto'dhvaa| sthitau-zAstraM pramANam, lokaH prmaannm| dAne-devebhyo ddaati-prycchti| nAnArtha-nAnA kIrNA:-prakIrNAH, nAnA dakSiNA:-pradakSiNam (nnaaH)| anuvRttau-anuvRttaH ziSyaH-praziSya iti| __ parA-vadha-gharSaNa-svargati-vikramA-'pratyakSA-'nAbhimukhya-bhRzArtha-moha-prAtilomyeSu / vdhe-praaghaatH| ghrssnne-praamrshnm| svargatau-svargataH pretH| vikrme-praakrmH| aprtyksse-prokssm| anAbhimukhye-parAvRttaH, praangmukhH| bhRzArtha praajitH| mohepraabhuutH| prAtilomye-parAvRtto yuddha iti| ap-vrjn-viyogaa-''lekhn-caury-nirdesh-vaikRt-vidhivipryyrnngrhnnaa'vyv-puujaa-nihnv-svyvRttissu| varjane-apa sAketAd vRSTo medhH| viyoge-apayuktA gaurvtsen| Alekhane-apaskirate vRssbhH| caury-aphrti| nirdeze-apadizati prm| vaikRteapjlpti| vidhiviparyaye-apazabdaH, apanayaH / RNagrahaNe-apamitya yaacte| avayave-apaskaro rthaanggm| pUjAyAm-apacito gururdevdtten| nihave-zatamapajAnIte, shsrmpjaaniite| savyavRttau-apasavyaM gcchti| sam-mUrti-vacanaikya-prabhava-samantAdbhAva-bhUSaNa-samavAyA''bhimukhya-yogapadya-zleSaNa-bhRzArtha-darzanIyatva-sAdRzyA'-nAsthitA'pidhAna-krodha-maryAdA-cIvaragrahaNA-'spaSTa-prIti-svIkaraNA'lpArthA-'bhyAsa-prAdhAnya-punaH kriyaasu| mUrtI-saMhatA muurtighNttaadiinaam| vcnaikye-ekvaadH-sNvaadH| prabhave-tilebhyastailaM sNbhuutm| samantAdbhAve-samantAd gcchti-sNgcchte| bhUSaNe-bhUSitA kanyAsaMskRtA knyaa| samavAye-saMkaraH / aabhimukhye-smuttisstthti| yaugapadye-yugapatkRtaH-saMketaH (sNkRtH)| shlessnne-sndhiH| bhRzArtha - -snnhyti| darzanIyatve-saMsthitA kanyA, darzanIyetyarthaH / sAdRzye-gosaMsthAnaM gvysy| anAsthite-rAMsthitaH ketuH| apidhAnesaMvRtaM dvaarm| krodhe-saMrambhaH / maadaayaam-sNsthaa| iirssyaayaam-sNlaapH| cIvaragrahaNe-saMcIvarayate bhikssuH| aspaSTe-saMzayaH / prItau - -sNbhaassnnm| sviikrnne-sNgRhnnaati| alpaarth-smrth(gh)m| abhyaase-smiipm| prAdhAnye-samarthaH, smraatt| punaHkriyAyAm-punardhAvati -saMdhAvati, punstpti-sNtpti|
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana anu - dezA- 'dhISTa-sAmIpya svAdhyAya-sAmyA 'rthAbhAvA''yati- nisarga-bhRzArtha sAdRzyA - 'nuvRtti- hitArtha lakSaNa- hInArthatRtIyArtha-svAdhyAyAdhikya-vIpsAsu / deze - anUpo dezaH / adhISTe - indrAnubrUhi / sAmIpye - anuzoNaM pATaliputram / svAdhyAye - anupadam, anuvaakym| sAmye-anumatam, anuvadati / arthAbhAve- anutapati / AyatyAm - anuzayaH, anubandhaH / nisarge- anujJAto'si / bhRzArthe-anuraktaH, anusmarati / sAdRzye - anukaroti, anuruupm| anuvRttau - suvarcalA Adityamanuparyeti / hitArthe - anulomamanukrozaM karoti, anugRhnnaati| lakSaNe - vRkSamanu vidyotate / hIne- anu jinabhadragaNi vyAkhyAtAraH / tRtIyArthe - nadImanvavasitA senA, nadyA shaa'-vbddhetyrthH| svAdhyAyAdhikye - anUcAna upAdhyAyaH / vIpsAyAm vRkSamanu siJcati / 408 ava-vijJAnA-'dhobhAva-sparddhA ''lambana sAmIpya-zuddhi-svAdukAreSadartha-vyApti-bhRzArtha- nizcaya- paribhava-prApti- gAmbhIrya vRttAntaviyoga-varcaska-dezAkhyA-'hitakriyA - ''zrayasparzeSu / vijJAne- avagacchati / adhobhAve - adhaH kSepaNam-avakSepaNam / sparddhAyAmavakSipati mallo mll| Alamvane avaSTabhya yaSTiM gacchati / sAmIpye avaSTabdhA zarat / zuddhau avadAtaM mukham / svAdukAre - avadaMzaH paansy| ISadarthe ISalloDham - avalIDham / vyAptau avakIrNa pAMzubhiH / bhRzArthe- avagADho doSaH / nizcaye - avadhRtaM kAryam / pribhve-avmnyte| prAptau-avApto'rthaH / gAmbhIrye - avasthitaH / vRttAnte - kA'vasthA / viyoge - avamuktanUpurA knyaa| vrcskeavskrH| deshaakhyaayaam-avkaashH| ahitakriyAyAm avadRSyante kAryam / Azraye - avalIno vAyasaH / sparze- avagAhasukhaM toyam / nir-viyoga-bhRzArthA'bhAvA-'tyaya-prAdurbhAva hetvavadhAraNA''dezA-'tikramaNA'bhiniHsaraNeSu / viyoge - viyuktaH zalyena - niHzalyaH / bhRzArthe - bhRzaM dagdhaH - nirdagdhaH / abhAve - makSikANAmabhAvaH-nirmakSikam, nirmazakam / atyaye atItameghaM nabhaHnimegham / prAdurbhAve-nirmitam, niSpannam / hetau hetunoktam niruktam / avadhAraNe-nizcayaH / Adeze-nirdezaH / atikramaNe- atikrAntaH kaushaambyaaH-nisskaushaambiH| abhiniHsaraNe - abhiniHsRtajihvaH - nirjihnaH / - dur-ISadartha-kutsA-vaikRta-vyRddhi-kRcchrA'pratinandanA-'nIpsAsu / ISadarthe- durbalaH, durgRhItaH / kutsAyAm-durgandhaH, durntH| vaikRte-durvarNaH, dushcrmmaa| vyRddhI - kambojAnAM vyRddhiH - duSkambojam / kRcchre-kRcchreNa kriyate duSkaram / apratinandane- asmyguktmduruktm| anIpsAyAm-anIpsitabhagAdurbhagA / -- vi-nAnArthA-'pAyA-'tyaya-bhaya-dUra-bhRzArtha- kalahaizvarya-viyoga- moha-harSa-kutsA praadurbhaavaa-'naabhimukhyaa-'nvsthaan-praadhaanybhojn-sNjnyaa-daakssy-vyy-kRtsnaaptissu| nAnArthe nAnA citram - vicitram / apAye - viduHkhaH, vizokaH / atyaye - vyRkSaM nabhaH, vihimaH kAlaH / bhaye - viSaNNaH, bibhItaH / dUre - vikRSTo'dhvA / bhRzArthe - bhRzaM vRddhA-vivRddhA nadyaH, bhRzaM roti virauti / kalahe - vigrahaH, vissaadH| aishvrye-vibhurdeshsy| viyoge-viputraH, vibhUSaNaH, viziraskaH / mohe - vicittaH, vimnaaH| hrsse-vismitmukhH| kutsAyAmkutsitamaGgaM yasya sa vyaGgaH, virUpaH / prAdurbhAve - prAdurbhUto lohitaH - vilohitaH / anAbhimukhye - vimukhaH / anavasthAne - vibhrAntaH / prAdhAnye - viziSTaH / bhojane - vipakvam / saMjJAyAm - viSkiraH zakuniH, vikiro vA / dAkSye- - dakSaH-1 :- vikrAntaH / vyaye zataM vinayate, sahasraM vinyte| vyAptau-kRtsnamasyAptaM zarIraM doSairvyAptam / AG-maryAdA-prApti-sparza-lipsA-bhaya-zleSa-kRcchrA''dikarmma-grahaNaM-nIDa- samIpa - vikriyA-'rhaNA-''vRttyA ''zIH- svIkaraNepadaryA-'bhividhi-kriyAyogA-'ntarbhAva-sparddhA ''bhimukhyordhvakarma-bhRzArtha- prAdurbhAva samavAya- smaraNa - vismaya pratiSThA-nirdeza- zaktyaprasAdavivRtA 'nubndh-punrvcnessu| maryAdAyAm A pATaliputrAd vRSTo meghaH / prAptau - AsAditaH / sparze - AliptaH, Alabhate / lipsAyAm - aakaangkssti| bhye-aavignH| zleSe - AliGgati / kRcchre - Apat / AdikarmaNi-ArabdhaH kartum / grahaNe - Alambate yaSTim / nIDeAvasathaH, AlayaH, AvAsaH / samIpe - Asanno devaH / vikriyAyAm - AvRktaM suvarNam, Akrandati bAlaH / arhaNe - AmantritaH / AvRttau- AvRttI divasaH ! AziSi - AyurAzAste, putramAzAste / svIkaraNe Adatte phalAni, Adatte rasAn sUryaH / ISadarthe - ISatkRtirAkRtiH, AtAmra, aacchaayaa| abhividhau - A kumAraM yazaH zAkaTAyanasya / kriyAyoge - AyogaH, ai (e) STi: / antarbhAve- ApAnamudakam /
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-2 408 sparddhAyAm-Ahvayate mallo mllm| aabhimukhye-aagcchti| UrdhvakarmaNi-Arohati vRkssm| bhRzArthe-AdhUtA zAkhA, ApInAnIva dhenUnAM jaghanAni prasusruvuH / prAdurbhAve-ApannasattvA strii| samavAye-AsevA, aakulm| smaraNe-Abhavatu vijnyaanm| vismayeAzcaryam / prtisstthaayaam-aaspdm| nirdeshe-aadissttm| shktii-aadhrssyti| aprsaade-aavilmudkm| vivRte-aakaashm| anubandhe -aayaati| punrvcne-aanedditm| ni-lesh-raashi-bhRshaarthaa-'dhobhaav-prsaad-sNnyaasaa-'rthaa-'rthgtyaadesh-daarkrmopdrshn-ketnoprmnnaa-''vRtti-bndhn-drshnaa'vsaan-kaushlaa-''sevaa-niym-smiipaa-'ntrbhaav-mokss-tmstaap-saanaa-''shry-grhnn-vrnn-vRkssaa-'bhaavaa-'tishyessu| leze-lezena hasati-nihasati, nihAsaH, nighrssH| rAzau-dhAnyanikaraH, yvnikrH| bhRzArthe-bhRzaM gRhiitH-nigRhiitH| adhobhAve-adha: pttiniptti| prasAde-prasannaM pAnam-nipAnam, nigatA ApaH / saMnyAse-nikSepaH, nishrennii| arthe-nidhaanm| arthagatau-gatArthAni vAkyAni -nigatAni vaakyaani| Adeze-AdiSTaH kartum-niyuktaH krtum| daarkrmaanni-nivishte| upadarzane-arthaM nidrshyti| ketnenimntryte| uparamaNe-nivRttaH paapaat| AvRttI-nivRttaH sUryaH / bndhne-niglm| darzane-nidhyAyati, nizAmayati(te) avasAneniSThitam, nitisstthti| kauzale-vidyAsu nissnnaatH-nipunnH| AsevAyAm-niyataH panthAH, niyato rathaH / niym-niymH| smiipenipaarshvH| antarbhAve-nipItamudakam, nihitaM drvym| moksse-nisRssttm| tamasi-nihAraH / tApasAne-nihAro vriihiH| Azraye-nilayaH, nivAsaH / grahaNe-nigrahaH / vrnne-niilH| vRkSe-nIpaH / abhaave-nidrvyH| atizaye-nyUnaH, nipiidditH| ___prti-punHkriyaa-''daan-saadRshy-hnn-niryaatn-tdyog-vinimyaa-''bhimukhy-vaam-digyog-vyaaptyaadhyaan-maatraarth-sNbhaavntttvaakhyaa-bhaag-lkssnn-vaarnn-sNbndh-viipsaa-vyaadhi-sthaanessu| punH-kriyaayaam-punruktm-prtyuktm| AdAne-pratigRhNAti, prtiyaacte| saadRshye-prtiruupkm| hanane-pratihataM paapm| niryAtane-pratikRtam, prtiikaarH| tadyoge-pratipannaH pressyH| vinimaye tailArthI ghRtaM prtiddaati| abhimukhye-pratyagni zalabhAH ptnti| vAme-pratilomaM kroti| digyoge-pratIcI dik / vyAptau-pratikIrNaM pusspaiH| AdhyAne -prativedayati mntrm| mAtrArthe-sUpo'lpaH suupprti| saMbhAvane-pratyayaH, prtipttiH| tattvAkhyAyAm-zobhano devadatto dharma prti| bhAge -yadatra mAM prati syaat| lakSaNe-vRkSaM prati vidyotte| vaarnne-prtissiddhH| saMbandhe-akSasambaddhaM prtykssm| vIpsAyAm-vRkSaM vRkSa prati sinycti| vyAdhau-pratizyAyaH / sthAne-pratiSThitaH / pri-iissdrth-vyaaptyupryrth-bhRsh-saantv-smntaadbhaav-bhuussnn-puujaa-raamvaay-vrjnaa''linggn-nivsn-shok-bhojn-lngghnviipsaa-'vjnyaan-tttvaakhyaa-sprsh-lkssnnaa-'bhyaavRtti-niymessu| ISadarthe-paryagnikRtam, prissevitm| vyAptau-parigato'gniH, privaatm| uparyarthe paripUrNaH, pridhaanm| abhyAse-gatvA gatvA aagcchti-prigcchti| sAntve-parigRhNAti / samantAdbhAve-paridhAvati, privRttm| bhuussnne-suvrnnprisskRtmaasnm| puujaayaam-pricrti| samavAye-pariSat, pristrH| varjane-pari trigartebhyo vRSTo devaH, varjayitvA snaati-prisnaati| AliGgane-pariSvajate kanyAM maannvkH| nivasane-paridhatte vAsaH / zoke-kRtaM pridevyte| bhojane-prAghUrNAn privessyti| lngghne-priskndti| vIpsAyAm-vRkSaM vRkSaM pari sinycti| avjnyaane-pribhvti| tttvaakhyaayaam-prisNkhyaatm| sparza -pripkvm| lakSaNe-devalakSaNena prijnyaatshcaarH| abhyAvRttau-parivRtaH sNvtsrH| niyme-prismaaptm| up-vrjn-prtiytn-vaikRt-vaakyaa'dhyaahaar-lvn-priikssaa-sNptsrpnn-guhyaa-''g:-kssy-saamrthyaa-''caarykrnn-saadRshysviikrnn-piiddaa-mntrkriyaa-vyaapti-dossaakhyaan-yukti-sNjnyaa-puurvkrm-puujaa-daan-saamiipyaa-'dhik-hiin-lipsaasu| varjane-upavAsaH, upavasati -azanavarjanaM kroti| prtiytne-edhodksyopskurute| vaikRte-upaskRtaM bhuGkte, upaskRtaM shte| vAkyA'dhyAhAre-sopaskAra vaakymaah| lavane-upaskIrya madrakA lunnti| priikssaayaam-upekssitvym| saMpadi-upapannasya, upapannA zarad, upapannavAkyasAdhuH / sarpaNe-upasarpati, upatiSThate karmakaraH / guhye-upahvaraH, upAMzuH, upguurnnm| Agasi-upAlambhaH, upaaghaatH| kSaye-upakSINaH, upayuktaM drvym| saamrthy-upcitH| AcAryakaraNe-upadizati upAdhyAyaH / saadRshye-upmaanm| sviikrnne-upgRhnnaati| pIDAyAm-stanopapIDaM
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ 410 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana zete, uppiidditH| mantrakriyAyAm-upanayate, upnynm| vyAptI-upakIrNaM sarvataH / dossaa''khyaane-upghaatH| yuktau-lavaNopasRSTam, devopsssttm| saMjJAyAma-upadhA, upasargaH / pUrvakarmaNi-upakrayaH, upkaarH| pUjAyAm-upatiSThate devam, upasthAnam, upcaarH| dAne --upaharatyartham, blimuphret| sAmIpye-upakumbham, upmnnikm| adhike-upakhA- droNaH / hIne-upArjunaM yoddhaarH| lipsAyAm -upayAcate, upsaadito'rthH| ___ adhi-adhikaaraa-'dhisstthaan-paatthoprythaishvry-baadhnaa-''dhiky-smrnn-shyog-svvshtaasu| adhikAre-adhikAro rAjJaH, adhikRto graame| adhiSThAne-mayyadhiSThitam, adhyAtma kathA vrtte| pAThe-adhItaM vyaakrnnm| uparyathe-adhirohati, adhikraantm| aizvarya-adhipatirdezasya, adhi zreNike mgdhaaH| bAdhane-adhikurute shtruun| Adhikye-adhi khAryAM dronnH| smaraNe-mAturadhyeti, piturdhyeti| shyoge-adhivsti| svavazatAyAm-AtmAdhInaH / api-pdaarthaa-'nuvRttypekssaa-smuccyaa-'nvvsrg-grhaa-''shii:-sNbhaavn-bhuussnn-sNvrnn-prshnaa-'vmrshessu| padArthe-sarpiSo'pi syAt, sarpiSo mAtrApi syAdityarthaH / anuvRttau-api mA yojy| apekSAyAm-ayamapi vidvaan| samuccaye-api siJca, api stuhi| anvavasarge-bhavAnapi cchatraM gRhaatu| garhAyAm-api tatrabhavAn sAvadyaM sevte| AziSi-api me svasti putrAya, api zivaM gobhyH| saMbhAvane-api parvataM zirasA bhindyaat| bhUSaNe-api nAti haarm| saMvaraNe-apihitaM dvaarm| prazne-api kuzalam?, api gcchaami?| avamarza-api bhajyeyaM na nameyam, api kAkaH shyenaayte| su-puujaa-bhRshaarthaa-'numti-smRddhi-dRddhaa''khyaa-'kRcchressu| pUjAyAma-pUjito rAjA-surAjA, sugauH| bhRzArthe-suSuptam, sussiktm| anumatau-sukRtam, sUktam, sudttm| samRddhau-samRddho dezaH, sumagadhaM vartate, sumadraM vrtte| dRDhAkhyAyAm-subaddham, sukRtm| akRcchre-sukaraH kaTo bhvtaa| ut-prAbalya-saMbhava-lAbhordhvakarma-prakAzA-'svastha-mokSa-dRzya-samRddhyatyayA'-nyAya-prAdhAnya-zaktyavarapara-digyoga -nirdezeSu / prAbalye-udbalA mUSikA, udbalaM yaati| saMbhave-udgato darpo niicsy| lAbhe-utpannaM dravyam, udapAdi bhaikssm| urdhvkrmnniaasnaaduttisstthti| prakAze-prakAzaM carati-uccarati, udbhvti| asvasthe-utsukaH, uJcittaH, unmttH| moksse-utsRssttH| dRzyeutsavaH, udyaanm| samRddhau-utthitaM kuttumbm| atyaye-atItameghaM nbh:-unmeghm| anyAye-utkurute kanyAm, utkurute prdaaraan| prAdhAnye-utkRSTo'zvaH, uttamaM kulm| zaktau-utsahate gntum| avrpre-uttrH| digyoge-udIcI dik / nirdeze-uddizati, uddeshH| ati-pUjA-bhRzArthA-'numatyatikramaNa-samRddhi-bhUtAbhAvA-'vajJAna-hInArtheSu / pUjAyAm-pUjito rAjA-atirAjA, atigauH / bhRzArthe-atikRtam, atIsAraH, ativRssttiH| anumtau-aticintitm| atikramaNe-atikrAnto'nyAn rathAnatirathaH, atiri kulm| samRddhau-samRddho desh:-atideshH| bhUtAbhAve-atItameghaM nbhH| avajJAne-aticchinatti, atihUtaM dhaanym| hInArtha-hInaM vaahyti-ativaahyti| abhi-aabhimukhy-sNnikRsstt-vshiikrnnordhvkrm-puujaa-kul-saantv-vyaaptiicchaa-dossolvnn-ruup-vcn-lkssy-viipsaa-nvprnnyessu| aabhimukhye-abhitH| vazIkaraNe-abhicarati mantrairmANavakaH knyaam| urdhvakarmaNi-abhirohati vRkssm| puujaayaamabhivaadye| kule-abhijAto maannvkH| sAntve-abhimanyate knyaam| vyAptau-abhikIrNAH paaNshubhiH| icchAyAm-abhilaSati maithunm| dossolvnne-abhisyndH| rUpe-abhirUpo maannvkH| vacane-abhidheyaH saadhuH| lkssye-abhividhyti| vIpsAyAm-vRkSaM vRkSamabhi sinycti| nave-abhinavaM maalym| praNaye-abhimantrito'gniH / / 31 / / la.nyAsa- cAdaya ityaadi| anukAryAdAviti-AdizabdAdatyuccaisAvityatra vAcakasyAtizabdasya, cinotIti 'caH' ityevaMkriyApradhAnasya ca cazabdasya nAvyayasaMjJeti / / 31 / /
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-2 411 adhaNtasvAdyA zasaH / 1 / 1 / 32 / / bRnyAsa-adhaNityAdi-tasurAdiryasya tat tasvAdi, na dhaNa adhaNa, adhaN ca tat tasvAdi ca adhaNtasvAdi, atra sAmAnyAbhidhAnAnapuMsakatve "anato lup" (1.4.59) iti selRpi| AzabdAd "avyayasya" (3.2.7) iti serlupi| "AGA'vadhau" (2.2.7) iti zasaH pnycmii| tasvAdaya: pratyayAH, te prakRtyavinAbhAvina iti taiH prakRtiranumIyate-'astyatra prakRtiH' iti, tasyAzcaite vizeSaNatvenA''zrIyante, tato "vizeSaNamantaH" (7.4.113) iti tadantavijJAnaM bhavatItyAha-ye pratyayAstadantaM shbdruupmiti| atha pratyayamAtrasya saMjJAyAM ko doSaH syAt, yena tadantamityucyate? satyam-'arjunatas' ityAdeH samudAyasyAnavyayatve tatsaMbandhinaH syAdestadavayavAvyayAsaMbandhitvAd "avyayasya" (3.2.7) iti lub na syaat| na ca saMjJAkaraNasAmarthyAt paramAtrasya lup syAditi vAcyam, agarthaM saMjJAkaraNaM syAditi, "avyayasya" (3.2.7) iti vA(cA)'vyayasaMbandhinaH syAde bucyte| kiJca-'arjunataH' ityAdau pratyayamAtrAdarthavattvena nAmatve syAdyutpattau "pratyayaH prakRtyAdeH" (7.4.115) iti vacanAt pratyayamAtrasya prakRtitvena tadantatve pUrvasya ca "nAmasidayvyaJjane" (1.1.21) iti padatvAt "sapUrvAt prathamAntAd vA" (2.1.22) iti vikalpaprasaGgaH syAt, tasmAt tdntsmudaayo'vyymiti| dIvyateraci guNe prathamAbahuvacane "ata AH syAdau jas0" (1.4.1) ityAtve samAnadIrghatve sasya "so ruH" (2.1.72) iti rutve "roryaH" (1.3.26) iti ye "svare vA" (1.3. 24) iti tasya luki ca devA iti| (arjunato'bhavaniti)-"arja arjane" ata: "yamyajizakyaji0" (uNA0 288) ityune arjunaH, tasya pakSaH (iti) SaSThyantAd "vyAzraye tasuH" (7.2.81) iti tsuH| tadantasyAvyayatve "avyayasya" (3.2.7) ityadhikaraNasaptamyekavacanasya lapa. sthAnivadbhAvena "tadantaM padama" (1.1.20) iti padatve "so ruH" (2.1.72) iti rutve "ato'tiro ruH" (1.3.20) ityutve "avarNasyevarNAdinA0" (1.2.6) ityotve "edota: padAnte'sya lug" (1.2.27) iti abhavanzabdasyAkAralopaH / tasurityukArastaso'parigrahArtham, anyathA "kimadvyAdi0" (7.2.89) iti vihitasya taso grahaNaM syAdityAha-atreti -('tataH' iti prayoge) tacchabdAt paJcamyekavacanAntAt "kimavyAdi0" (7.2.89) iti pittasi "aikAyeM" (3.2.8) iti vibhakte pi "A dveraH" (2.1.41) iti dasyAtve "lugasyAdetyapade" (2.1.113) iti takArAkAralope ca tasantasyAvyayatve "avyayasya" (3.2.7) iti se pi rutvAdi puurvvt| evaM tacchabdAt saptamyantAt "saptamyA:" (7.2.94) iti trapi ttr| tathA idamzabdasya kimzabdasya ca trapi "kva-kutrAtreha" (7.2.93) iti nipAtanAd iha, kv| kimzabdAt kAle'dhikaraNe "kiM-yattat0" (7.2.95) iti dApratyaye kimaH kA''deze kdaa| tathA idamzabdasya saptamyantasya "sadA'dhunA0" (7.2.96) iti nipAtanAd etarhi, adhunA, idaaniim| samAnazabdasya parazabdasya ca ayadhikaraNe "sadyo'dya-paredyavyahni" (7.2.97) iti nipAtanAt sadyaH, predyvi| evaM pUrvazabdAdubhayazabdAJca "pUrvAparA'dharottarA'nyA'nyataretarAdedyus" (7.2.98) iti edyusi "ubhayAd dhuzca" (7.2.99) iti dyusi ca pUrvedyuH, ubhydyuH| pUrvazabdasya parazabdasya vA pUrvatarazabdasya paratarazabdasya vA idamzabdasya ca varSe'dhikaraNe "aiSamaH parut parAri varSe" (7.2.100) iti nipAtanAt parut, parAri, aissmH| kimzabdasya anadyatanakAlAdhikaraNe "anadyatane hiH" (7.2.101) iti ho "kimaH kastasAdau ca" (2.1.40) iti kAdeze ca khi| yacchabdAt tRtIyAntAt "prakAre thA" (7.2.102) iti thApratyaye pUrvavadatvAdau ythaa| evaM kimzabdasya "kathamittham" (7.2.103) (iti) nipAtanAt kthm| paJcanzabdAt tRtIyAntAt prakAre "saMkhyAyA dhA" (7.2.104) iti dhApratyaye nalope ca pnycdhaa| evamekazabdAd "vaikAdhyamaJ" (7.2.106) iti dhyamaji "vRddhiH svareSvAdephriti taddhite" (6.4.1) iti vRddhau ca aikdhym| dvizabdAd "dviverdhamajedhau vA" (7.2.107) iti dhamani vRddhau, edhApratyaye "avarNevarNasya" (7.4.1) iti ikAralope ca dvaidham, dvedhaa| paJcanzabdAd vAre vartamAnAd vAravatyarthe "vAre kRtvas" (7.2.109) iti kRtvasi paJcakRtvaH / evaM dvizabdAd "dvi-tri-caturaH suc" (7.2.110) iti suci
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ 41 2 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana dviH| ekazabdAd "ekAt sakRJcAsya" (7.2.111) iti suci sakRdAdeze ca sakRt, tataH "kriyAvizeSaNAd" (2.1.41) ityami "avyayasya" (3.2.7) iti tallapi "padasya" (2.1.89) iti salope skRt| bahuzabdAd "bahordhAsane" (7.2.112) iti dhApratyaye bhudhaa| prAcazabdAt "dikzabdAd digdezakAleSu prathamA-paJcamI-saptamyA:" (7.2.113) iti ghApratyayaH, tasya "lubaJcaH" (7.2.123) iti lupi ca prAk / dakSiNAzabdAd digAdivRtteH prathamAdyantAd "dakSiNottarAJcAtas" (7.2.117) iti atasi avarNalope ca dkssinntH| evamaparazabdasya "adharA'parAJcA''t" (7.2.131) iti Ati pratyaye "pazco'parasya dikpUrvasya cAti" (7.2.114) iti pazcAdeze ca pshcaat| pUrvazabdAt "pUrvA'varA'dharebhyo'sastAtau puravadhazcaiSAm" (7.2.115) ityasi astAti ca purAdeze ca puraH, purstaat| tathA UrdhvazabdAt "UrdhvAdiriSTAtAvupazcAsya" (7.2.114) iti rau riSTAti ca upAdeva (upAdeze) upari, uprissttaat| dakSiNAzabdAd "vA dakSiNAt prathamA-saptamyA:0" (7.2.119) ityApratyaye, dUrArthAd "AhI dUre" (7.2.120) ityAhipratyaye ca, adUrArthAd "adUre enaH" (7.2.122) iti enapratyaye ca dakSiNA, dakSiNAhi, dkssinnen| dvitIyazabdAt karotinA yoge "tIyazambabIjAt kRgA kRSau DAc" (7.2.135) iti DAci antalope ca dvitIyA karoti kssetrm| zuklazabdAt "kRbhvastibhyAM karmakartRbhyAM prAgatattattve cviH" (7.2.126) iti cvau "IzvAvavarNA'navyayasya" (4.3.111) itItve shukliikroti| agnizabdAd "jAteH sampadA ca" (7.2.131) iti sAti agnisAt sNpdyte| devazabdAd "deye trA ca" (7.2.133) iti trApratyaye devatrA kroti| bahuzabdAd "bahvalpArthAt kArakAdiSTA'niSTe zas" (7.2.150) iti zasi bhushH| atra tasvAdayaH zasantAH pratyayA darzitAH tadantAnAM cAvyayatve'vyayakArya syAdilubAdikaM vijnyeym| tasvAdiSu dhaN paryudastaH, sa kimarthaH? ityAha -adhaNiti kimiti| pathidvaidhAni, saMzayatraidhAnIti prayogadarzanena pratibrUte, dvau prakArau yeSAm, trayaH prakArAH yeSAmityarthe dvitrizabdAbhyAm "tadvati dhaN" (7.2.108) iti dhaNi vRddhau ca 'vaidha, traidha' iti; tataH patho dvaidhAni, saMzayasya traidhAni "SaSThyayanAccheSe" (3.1.76) iti samAse "ekArthe" (3.2.8) iti SaSThIlupi pathidvaidhAni, sNshytraidhaani| atra yadyavyayasaMjJA'bhaviSyat tadA 'avyayasya' (3.2.7) iti syAderlup, "tRptArthapUraNAvyayA0" (3.1.85) iti SaSThIsamAsapratiSedhazcAbhaviSyatAm / / 32 / / la.nyAsa- adhaNityAdi-tasvAdayaH pratyayAH, te ca prakRtyavinAbhAvina iti taiH prakRtiranumIyate, tasyAzcaite vizeSaNatvenA''zrIyante, tataH, "vizeSaNamantaH" (7.4.113) iti tadantavijJAnaM bhvtiityaah-tdntmiti| kiJca pratyayasyaivAvyayatve arjunata ityAdau pratyayamAtrAdavyayAdarthavattvena nAmatve syAdyutpattau "pratyayaH prakRtyAdeH" (7.4.115) iti vacanAt pratyayamAtrasyaiva prakRtitvena tadantatve pUrvasya ca "nAma sida0" (1.1.21) iti padatve "sapUrvAt prathamAntAd vA" (2.1.32) iti vikalpaprasaGgaH, tasmAt tadantaH samudAya evAvyayam, na prtyymaatrmiti| arjunata iti-atra saptamyekavacanasya lup / / 32 / / vibhaktithamantatasAdyAbhAH / 11 / 33 / / bRnyAsa-vibhaktItyAdi-tas AdiryeSAM te tasAdayaH, tham ante yeSAM te thamantAH, thamantAzca te tasAdayazcetyatra bahuvrIhigarbhaH karmadhArayaH, tadanu vibhaktayazca thamanta-tasAdayazceti dvandvaH, tatazcAbhAzabdenoSTramukhAditvAt bahuvrIhiH, tadantavidhiratra puurvvt| "styAdivibhaktiH" (1.1.19) iti vacanAdubhayI vibhaktiH-syAdiH-tyAdizca, atastadantapratirUpakaM krameNa darzayatiahaMyurityAdi-ahamasyAsti, zubhamasyAsti "UrNA'haM-zubhamo yus" (7.2.17) iti yusi ahaMyuH, shubhNyuH| yadIdaM vibhaktipratirUpakaM nAbhaviSyadavyayaM tadA vibhaktyantarAnutpattau satyaikAkSaM pUrvavibhaktelupi ahaM putro'sya 'matputraH' ityAdivad vairuupymaaptsyt| evam 'astikSIrA brAhmaNI' ityatrAstizabdasya tyAdivibhaktyantapratirUpakAvyayatvAbhAve nAmatvAbhAvAt samAsAbhAve Ab na syaat| kRtami(kuta i)tyaadystsaadiprtinibhaaH| ahamiti prthmaikvcnaantprtiruupkm| zubhamAdayastrayo dvitiiyaantprtiruupkaaH|
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa - 2 413 yenetyAdayazcatvArastRtIyAntasadRzAH / teprabhRtayazcatvArazcaturthyantapratirUpakAH / cirAdakasmAdityetau paJcamyantatulyau / cirasyAdayastrayaH SaSThyantanibhAH / zeSA aSTau saptamyantAkRtayaH / na ca vAcyamete svArthe prathamAdivibhaktyantA eva, 'ahaMyuH, arthe(agre)kRtya' ityAdau "aikArthya" (3.2.8) iti vibhaktilope tadantazravaNAprasaGgAdityAha - eta ityAdi / astyAdInAM ca tivAdipratirUpakatve prayojanamuktameva / / 33 / / la. nyAsa - vibhaktItyAdi - AdaGkati - atra "taku kRcchra-jIvane" ityasya sthAne dakuriti paThanti / / 33 / / vattasyAm / 1 / 1 / 34 // bR0nyAsa--vat-tasyAmiti - tripadaH samAhAro dvandvaH, tadantavidhiH puurvvt| 'Am' iti SaSThIbahuvacanasya taddhitasya parokSAsthAnaniSpannasya cAvizeSAt trayANAM grahaNaM prApnoti, dvayoreva ceSyate, ativyAptyupahatatvAdalakSaNametad ityAha- vat - tasItyAdi / ayamarthaH-vat-tasI avibhaktI, tatsAhacaryAdAmo'pyavibhaktereva grahaNam, 'daridrAJcakRvadbhiH' ityatra kvasusthAnaniSpannasya pacatitarAmityasya ca grahaNaM bhavati, tAveva hi tayorvat-tasyoravibhaktitvena hitau ata Aha- taddhitasyetyAdi-rUpApekSayA tvekavacanam, ata eva "kiMtyAdye'vyaya0" (7.3.8) (" ityAdinA ") ityatrAdizabda AmvidhAyakasUtraparigrahArthaM uktaH / daridrAJcakRvadbhirityatrAmo'vyayatve'pi kutsitAdau " avyayasya ko d ca" (7.3.31) iti ag na bhavati, aparisamAptArthatvAd Amantasya kutsitAdibhiryogAbhAvAditi / athavA''meva ya Am, sa evAnyatra gRhyate, SaSThIbahuvacanaM tu manasAmityAm ca munInAmiti nAm ca iti tsyaagrhnnm| "maniMc jJAne" ataH "manerudetau cAsya vA " ( uNA0 612) iti ipratyaye muniH / kSadeH sautrAd "hu-yA-mA-zru- vasi0 ' ( uNA0 451) iti tre kSattram, tasyApatyam "kSatrAd0" (6.1.93) iye kSatriyaH / "pIMca pAne" ataH "pIGaH kid " ( uNA0 821) iti lupratyaye pIluH, "mUG bandhane" ataH "zuka-zImUbhyaH kit " ( uNA0 463) iti le mUlam, pIlormUlaM pIlumUlam / "Rk gatau" ataH "artterurAza ca " ( uNA0 967) ityasi uras / uccaistarA (m, uccaistamA) miti - "kvacit svArthe" (7.3. 7) iti tarapi "prakRSTe tamap" (7.3.5) iti tamapi ca tayorantasyAmAdeze'vyayatvAt sarvatra " avyayasya" (3.2.7) iti syAderlup / / 34 / / " la. nyAsa - vattasyAmiti / Amiti SaSThIbahuvacanasya taddhitasya parokSAsthAnaniSpannasya cAvizeSeNa trayANAmapi grahaNaM prApnoti, dvayoreva ceSyate'to'tivyAptyupahatatvAdalakSaNametad ityAha- vattasIti / taddhitasyetyupalakSaNam, tataH "dhAtoranekasvarAt0" (3.4.46) ityAdinA vihitasyApyAmo grahaNam, tena pAcayAJcakruSetyAdau TAlope padatvAdanusvArasiddhiH / na copalakSaNAt SaSThIbahuvacanasyApi grahaNaM kiM na syAditi vAcyam, yato ya Am Ameva bhavati sa eva gRhyate, ayaM tu nAm sAm vA bhavatIti / yadvA vattasI avibhaktI, tatsAhacaryAdAmo'pi avibhaktereva grahaNam, tato daridrAJcakRvadbhirityatra kvasusthAnaniSpannasya pacatitarAmityatra "kiMtyAdye'vyaya0" (7.3.8) iti vihitasya ca grahaNaM bhavati, yata etAveva tayorvat-tasyoravibhaktitvena hitAviti vyutpattyA taddhitAvityabhidhIyate / asmiMzca vyAkhyAne "kiMtyAdye'vyaya0 " (7.3.8) ityanena ityantena idameva sUtraM saMpUrNaM gRhyate, Adizabdena tu "dhAtoranekasvara0" (3.4.46 ) iti vihitasya kvasu- kAnasthAnasyeti / tathA daridrAJcakRvadbhirityatrAmantasyAvyayatve'pi kutsitAdyarthe " avyayasya ko d ca" (7.3.31) iti ak na bhavati, aparisamAptArthatvenAmantasya kutsitArthAsaMbhavAd iti / uccaistarAmiti - "kvacit svArthe" (7.3.7) iti prakRSTe cArthe tarap / / 34 / / ktvAtumam | 1|1| 35 / / bR0 nyAsa -- ktvAtumamiti / "DukuMg karaNe" "haMg haraNe" ataH "prAkkAle" (5.4.47) iti ktvApratyayaH / prakRtya, prahRtyetyatrApi sthAnivadbhAvenAvyayatvam / ktveti-kakAro'saMdehArthaH, anyathA tvA iti nirdeze saMdehaH syAt kimayaM ktvApratyayasya
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ 414 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana nirdezaH? utAho viditaM gotvaM yakAbhistA viditagotvA iti tvapratyayasyA''bantasya? iti| kartuM hartumiti-kRgo hagazca "kriyAyAM kriyArthAyAmu0" (5.3.13) iti tum yadyapyamiti sAmAnyanirdezAt syAdi-tyAdisaMbandhinorapyamoH prasaktistathA'pi kRtktvA-tumsAhacaryAt kRdeva gRhyata ityAha-amityAdi-utsRSTastyakto'nubandho yayoriti vigrhH| na dvitIyaikavacanasyetidvitIyAyA ekavacanamiti syAdaram, dvitIyaM tato'paraM ca tadekavacanaM ceti tyAdaram, ityAvRttyA dvayorapi niSedhaH siddhaH / nanu bhavatu sAhacaryavyAkhyAnAt kRdamo grahaNam, tathA'pi kevalasya prayogAsaMbhavAt pratyayagrahaNe saMjJAvidhAvapi tadantavidheriSTatvAt kathaM vizeSaNa-vizeSyabhAvaH? kimamantagrahaNena pUrvaM kRd vizeSyate pazcAt kRtA tadantavidhiH? Ahosvit pUrvaM kRtA tadantavidhiH pazcAt kRdantamamantagrahaNena? tatrA''dye pakSe "iNo damak" (uNA0 938) iti damaki idam-zabdasyAvyayatvaM prApnoti, asti hyamA'trAmantakRdantaM dhAturUpam; dvitIyapakSe tu 'pratAmo, pratAmaH' ityatra prApnoti, astyevAtra kvipo lope'pi pratyayalakSaNena kRdantatvaM bhUtapUrvagatyA caamnttvm| ubhayathA'pi na doSaH, tathAhi-svarAdau svayamzabdasya pATharUpAyA AcAryapravRttervijJAyate-noNAdyamantasyAnenAvyayasaMjJA, anyathA anenaiva siddhatvAt tasya tatra pATho vyarthaH syaat| 'pratAmau, pratAmaH' ityatrApyaprasaGgaH svarAdau prazAnzabdasya pATharUpAyA AcAryapravRttereva, tasya hi "mo no mvozca" (2.1.67) iti natve'pi bhUtapurvagatyA'mantatvAt siddhmvyytvmiti| "zAnI tejane" ityasya tu prazAniti rUpaM na bhavati, tasya kvibantasya pryogaadrshnaaditi| yAvato jIve: "yAvato vindajIvaH" (5.4.55) iti Nami amantatvenAvyayatvAt se pi yaavjiivm| dadAteradyatanIdau "sijadyatanyAm" (3.4.53) iti sici "pibaitidA0" (4.3.66) iti tallapi "aD dhAtorAdistinyAM cAmAGA" (4.4.29) ityaDAgame ca adaat| svade: "kR-vA-pAji-svadi-sAdhi0" (uNA0 10) ityuNi "Niti" (4.3.50) ityupAntyavRddhau svAdu, tatpUrvAt karote: "svAdvarthAdadIrghAd" (5.4. 53) iti Nami vRddhau "khityanavyayA0" (3.2.119) iti mAgame'nusvAre ca svaaduNkaarm| bhujervartamAnA-tepratyaye "rudhAM svarAcchno naluk ca" (3.4.82) iti zrapratyaye "nA'styoluMga" (4.2.90) iti tadakAralope "cajaH kagam" (2.1.86) iti gatve "aghoSe prathama:0" (1.3.50) iti prathamatve "nAm0" (1.3.39) iti nasya Gatve bhuGkte / / 35 / / l.nyaas-ktvaa-tumetyaadi| ktveti kakAro'saMdehArthaH, anyathA tvA iti nirdeze saMdehaH syAt-kimayaM ktvApratyayasya nirdezaH? kiM vA viditaM gotvaM yakAbhistA viditagotvA iti tvapratyayasyAbantasya? iti, na dvitiiyaikvcnsyeti| dvitIyaikavacanAntasyAvyayatve "avyayasya ko d ca" (7.3.39) iti ak syaat| tathA devasya darzanaM kurvityAdau "tRnudanta0" (2.2.10) ityanena SaSThI na syaat| nanvevaM hyastanyadyatanyamantasyAvyayatvaM kathaM niSidhyate? satyam-dvitIyaM ca tadekavacanaM ceti vigrahe tasyApi saMgrahaH, dvitIyApekSayA dvitIyaM caikavacanaM hyastanyadyatanyoramiti / / 35 / / gatiH / 1 / 136 // bRnyAsa-gatiriti-("adaMk bhakSaNe" ataH) "aderandha ca vA" (uNA0 963) ityasi adas tyadAdi, "agrahAnupadadeze0" (3.1.5) (iti) asya gatisaMjJA vakSyate, tatpUrvAt kRgaH ktvApratyayasya yabAdeze "hasvasya taH pitkRti" (4.4.113) iti tAgame adaHkRtya / / 36 / / aprayogIt / 1 / 137 // bRnyAsa-aprayogItyAdi-prayogaH zabdasyoJcAraNam, so'syAstIti prayogI, na prayogI aprayogI' iti saMjJinirdezaH, 'it' iti sNjnyaa| nanu yasya sarvathA prayogAbhAvastasyetsaMjJAyAmatiprasaGgaH, ucyate-yaH zAstre uccAryate laukike ca prayoge na prayujyate
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-2 415 sa ihaa''shriiyte| nanvetadapi kuto labhyate? labhyate ata eva, tathAhi-yujyate saMbadhyata iti yogaH, prakRSTo yogaH saMbandhaH prayogaH, tasyaiva nA niSedhaH kriyate, na sarvathA; *savizeSeNau hi vidhi-niSedhau vizeSaNena saMbadhyete * 'lohitoSNISA RtvijaH pracarantu' itivat ; evamihApi yasya zAstroccAraNe saMbandho'sti, laukikaprayoge tu saMbandhAbhAvastasya niSedhaH, na tu yasya sarvathA saMbandhAbhAvaH, sa ca sAmarthyAcchAstre upadizyamAna eva vijJAyate ityAha-iha zAstre upadizyamAna ityAdi / varNastatsamudAyo veti-vizeSAnupAdAnAdubhayasyAprayogiNaH (grhnnmityrthH)| zAstre sUtrapAThe'khilapAThe ca dhaatu-naam-prtyyaa-''-gmaa''deshopdeshessuupdishymaanH| laukika iti-lokasya jJAto laukikastasmin, prayuktiH prayogaH, zabdasya prayogaH zabdaprayogaH, nATyAdiprayogazca vyavacchedyastatra, yo na dRzyate iti| nanu kathamadarzanam ? dRzo hyartho yaH (nanu kathamadarzanaM no'rthaH? yaH) satsvanyeSu darzanapratyayeSu na dRzyate sa nAstIti nizcIyate, atra tu kathaM na dRzyata ityuktmityaah-etypgcchtiiti| nanu pramANamantareNa vacanamAtreNApagamAbhAvAdapagame yatitavyamityata aah-apryogitvetyaadi| ayaM bhAvaH-aprayogitvAnuvAdenetsaMjJAvidhAnAd, anuvAdAJca vidhyavasAyAt tallopasiddhiH, lopAbhAve hi tatprayogAdaprayogitvAbhAvAt saMjJina evAbhAvAditsaMjJAyA abhaavH| athavA yasya kAdAcitkaH prayogaH so'prayogI, sarvathA prayogAbhAve dharmiNa evAbhAvAt kasya saMjJA syAt?, tatra cAtiprasaGgaH sarvasya kAdAcitkaprayogAt, 'vRkSa, khaTvA~' ityAdAvanunAsikasyApi itsNjnyaaprsnggH| na ca it-kAryAbhAvAditsaMjJA na bhaviSyatIti vaktumucitam, tadanuvAdena vidhIyamAnasya lopasyaiva kAryatvAt ; naivam-akAryatvAllopasya, iha hi zabdasya kAryArtho vA bhavati prayogaH zravaNArtho vA, kAryaM ceha nAsti, akArye sati yadi zravaNamapi na syAt prayogo'narthaka: syaad| idamastItkAryam-iha yadA *anekAntA anubandhAH* tadA'nantaramitsaMjJaka: kAryasya vizeSako bhavatIti dhaatoraadittvaadinissedhprsnggH| tarhi dhAtvAdipAThakAla eva yasya prayogo'nyadA tvaprayogastasyetsaMjJeti vidhAsyAmaH, satyam-sidhyati, sUtraM tu bhidyate, tarhi ythaanyaasmevaa'stu| nanu coktamitsaMjJAyAM sarvaprasaMgo'vizeSAt, naiSa doSaHprayujyate'neneti prayogaH zAstram, karaNasAdhanaH, na sidhyati, anavakAzatvAdanaTA bhaavym| na brUmaH "bhAvAkoH" (5.3.18) iti, kiM tarhi ? "vyaJjanAd ghaJ" (5.3.132) / nanu nAmnIti varttate, na cedaM nAma, bahulavacanAdanAmnyapi bhaviSyati, bAhulakAnAmni bhavati, kvacidanAmnyapi; na-pratyayasya vidheyatayA prAdhAnyAd bahulagrahaNaM pratyayenaiva saMbadhyate, na tu guNena saMjJayeti bahulagrahaNAt saMjJAyAmeva syAd vA navA; *nApAdherupAdhirbhavati, vizeSaNasya vA vizeSaNam * iti; upAdhi-vizeSaNayozca vAcyatvA-'vAcyatvAbhyAM vizeSaH, tathAhi-dRtihaririti pratyayena kartA pazurabhidhIyate iti pshurupaadhiH| gArgikayA zlAghata iti zlAghA'kA nAbhidhIyata iti vishessnnmucyte| yadi *upAdhirupAdherna bhavati, vizeSaNasya vA vizeSaNam * iti tataH "kalyANyAderin cAntasya" (6.1.77) "kulaTAyA vA" (6.1.78) iti nirdezo na prApnoti, tatra hi pratyayasya vidheyatayA prAdhAnyAt tAdarthyena prakRterguNatvAt tadAdezasyeno'pi guNatvAdupAdhitvAditi, naivam-ina evAtra prAdhAnyamapUrvopadezarUpeNa vidhIyamAnatvAd ; eyaNastu "DyAptyUGaH" (6.1.70) iti siddhasya tadanuvAdena vidhAnAdaprAdhAnyamiti doSAbhAvaH / iha tarhi "carmi-varmi-gAreTa-kArkaTya-kAka-laGkA-vAkinAJca kazcA'nto'ntyasvarAd" (6.1.112) iti na prApnoti, naivam-atrApi ka eva pradhAnaM vAkyabhedena tasyaiva vidhAnAt, evaM na cedidamanAzritaM bhavati *nopAdherupAdhirbhavati, vizeSaNasya vA vizeSaNam iti, tasmAd guNapradhAnasaMnidhau yatra pradhAnamarthi bhavati vizeSaNena tatra tasyaiva vizeSaNaM nyAyyaM na tu guNasyeti ghaJ (na) prApnoti, evaM tarhi bahu(la)vacanAt "karaNAdhAre" (5.3.129) bhaviSyati ('kvacidanyadeva' iti bahulabhedamAzritya anaTprastAve'pi ghaJ bhavatIti bhaavH)| prayujyate kAryamaneneti prayogaH zAstram, alpArthe ca naJ, alpatvaM ca zAstra eva yaH paThyate, laukikaprayoge tu na saMbadhyate, tat kAryaM dRSTvA'numIyata eva kevlm| nanu kathamasyAbhAvaH? kRtakAryatvAditi brUmaH, kAryArthaM hyasau paThyate, tasya ca niSpannatvAd, upAyasya copeyasiddhau parityAgAt, jihvAmUlIyopadhmAnIyAdiSu kakArAdivat,
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana "upAdAyApi ye heyAstAn yogAn pracakSate" (tAnupAyAn pracakSate ) iti hi tallakSaNam / yadi vA ekazeSasya nirdezAd lopasya siddhiH, tathAhi-etyapagacchati kAryaM vidhAyAbhAvaM prApnotIti it, tato'yamarthaH yo'prayogI sa itsaMjJo bhavati, sa cApagacchatIti lopasyApi siddhiH, ata eva vRttAvuktam - etyapagacchatIti / athavA, ayanamapagamanamabhAvaH, sa ca bhAvopAdhitvAditsaMjJakasyaiva (darzanAbhAvarUpo lopaH, darzanasya ca saviSayatvAt zabdazAstratvAt zabda eva viSayaH / kiJca - 'bhAvavirodhI' ityabhAvapadasyArthaH, evaM bhAvopAdhireva sa bhAvapratiyogika eva sa iti bhAvaH) / prathamAnirdezAcca sarvasyaiva nA'ntasyeti "trimidAc snehane" ityAdInAmapyabhAvaH / (ye'nekavarNA itsaMjJakAsteSAM lopaH sarvAdezo bhavatIti jyAdAdInAmapyabhAvaH) / tantreNa cobhayasvIkAraH, yadekamAvRttibhedamantareNa naikasyopakAraM karoti pradIpa iva suprajvalitazchAtrANAM tat tantram ; iha tu prayatnavizeSastantrazabdena vivakSitaH, etena tantreNa dvitIyamihedgrahaNamupAttaM veditavyam, yathA- 'zveto dhAvati' ityekenaivaM prayatnena dve vAkye uccArite, evamihApyekaprayatnena dvAvicchabdAvupAttAviti / athavA yo yasyAnavayavaH sa tasyetsaMjJaH, sa cAprayogI bhavatItyubhayasiddhiH / na ca sUtre bhedaH, evaM hi vakSyAmi-'aprayogIdanantaH' ( 1.1.37) tataH "paJcamyAH pratyayaH " (1.1.38) iti, atra cAnanta iti vartate, tatra cAyamarthaH - amyate AzrIyate'sau dharmiNetyanto'vayavaH, tatpratiSedhena anavayavaH anekAntA anubandhAH ityuktatvAt; saMbandhizabdAvimau - avayavo'navayavazca tato'nyaiH saMbandhizabdestulyametad, yathA saMbandhizabdAH - 'mAtari vartitavyam', 'pitari zuzrUSitavyam' iti, na cocyate 'svasyAM mAtari', 'svasmin pitari' iti, saMbandhizabdatvAd gamyate- 'yA yasya mAtA', 'yazca yasya pitA' iti, evamihApi yaM prati yo'navayavastaM prati sa itsaMjJa iti 'yasya tasya' iti lAbha ityanavayavatvAdeva tasyAbhAvaH siddhaH / yadyevamito lope Nav - ktvA - kta- ktavatuSu lopAprasaGgaH; ahaM papaca, devitvA, zayitaH, zayitavAn ; pratiSidhyate hyatretsaMjJA, "Nid vA'ntyo Nav" (4.3.58) iti (antyo Nav) d ivA bhavati, "ktvA" (4.3.29) (iti) seT (ktvA) na kid vad bhavati, "na DI- zIG 0" (4.3.27) ityAdinA ktau seTau kitau na bhavataH, itsaMjJApratibaddhazca lopa iti ucyate-naiSAmitsaMjJA pratiSidhyate, api tu tatpratibaddhaM kAryam, antyo Nav NidgrahaNena (vA) na gRhyate, ktvA-kta-ktavatavaH kidgrahaNena na gRhyante / athavA, ekatvAnnirddezasyaitadeva prayojanam - yasyetsaMjJA tasya lopo bhavati samprati ittvAbhAve'pi, anyathA sU(tu) bhinnameva sUtraM kuryAt / na ca vaktavyam - yathA kazcid vakti ghaTo'stIti punazca nAstIti tathA'nubandhAnAmuccAraNAd bhAvAnujJAnaM lopAbhyanujJAnAccA'bhAvAnujJeti bhAvA'bhAvayorvirodhAdaprAmANyaprasaGgaH, yato na jJAyate kenAbhiprAyeNa (prasajati kena) nivRttiM karotIti; bhAvo hi kAryArthaH, kAryaM kariSyAmItyanubandha Asajyate, ananyArthA ca lopAbhyanujJA, kAryAdanyanmA bhUditi lopo'bhyanujJAyate iti / tatra yathotsargApavAdanyAyenA'NaM ko bAdhate, evaM kArye caritArthamuccAraNAt prAptaM bhAvamananyArthaM(thA) lopAbhyanujJA bAdhata iti bhinnaviSayatvAnna virodhaH, ata Aha-- asya prayogAbhAvaH siddha iti / upadezaphalamAhaupadezastvityAdi-nigadasiddham / "edhi vRddhau" ikAraH "iGitaH karttari" (3.3.22) ityAtmanepadArthaH, tepratyaye zavi ca edhate / "zIGk svapne" (GakAra AtmanepadArthaH / te pratyaye) "zIGa e: ziti" (4.3.104) ityekAre zete / "yarjI devapUjA-saGgatikaraNa-dAneSu" IkAraH "IgitaH " (3.3.95) iti phalavatyAtmanepadArthaH, yajate, yajati / "ciMgT cayane" (gakAraH phalavatyAtmanepadArthaH) "svAdeH zruH" (3.4.75) iti zruvikaraNAt tasya ca tivi "uznoH" (4.3.2) iti guNe cinute, cinoti / ("kaNDUg gAtravigharSaNe" ataH) "dhAtoH kaNDvAderyak" (3.4.8) iti yaki zavi " lugasyAdetyapade" (2.1.113) ityakAralope ca kaNDUyate, knndduuyti| "TuduMT upatApe" davanam "Tvito'thuH" (5.3.83) iti athau davathuH / 'bhU sattAyAm" tivi pratyaye'sya zittvAcchavi tasya ca vittvAt "zidavit"" (4.3.20) iti GittvAbhAvAt "nAminoH0" (4.3.1) (iti) guNe bhavati / cakSikaH - "cakSo vAci kzAMg khyAMg" (4.4.4) iti khyA''deze tasya ca gittvAd "Igita:" (3.3.95) iti phalavatyAtmanepade (vyAkhyAtAse) vyaakhyaataasi| "pAM pAne" thavi "skasR-vR-bhR-stu-dru-zru-srorvyaJjanAdeH parokSAyAH " (4.4.81) iti iTi dvitve pUrvasya hrasvatve iT dvitvAd (iTaSTitvAt) "iDetpusi cAto0" (4.3.94) ityAkAralope papitheti / nanu yasyAnubandha Asajyate tasyAsAvayava uta upalakSaNam ?, 1 416
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa - 2 417 tatropalabhyamAnasya rUpadvayadarzanAd vRkSe zAkhA- balAkayoriva, vRkSasya hi zAkhA'vayavo balAkA (upa) lakSaNam, ucyate-ubhayathA''cAyeNA(cAryANAM) pravRtterubhayaM bhavati, yastatraivopalabhyate so'vayavaH, tatraivopalabhyate'yamiti, anavayavastu tatra cAnyatra ca blaakaavt| na ca vakArasya vanavraNa-vRkSAdiSu bahuSUpalabhyamAnasyApyavayavatvAdanekAntatvAzaGkA, bhinnasamudAyaviSayavarNAntaratvAd vakArasya, sAdRzyAt tu pratyabhijJAnam / tatrAsvarUpapratyayavidhau doSaH, "karmaNo'N" (5.1.72) "Ato Do'hvAvAmaH" (5.1.76) iti viSaye vairUpyAd aNo'pi samAvezaprasaGgaH, "nijAM zityet" (4.1.57) ityeto 'nekavarNatvAt sarvAdezaprasaGgazca prApnoti / daivo vitkaraNamanarthakam, taddhi dAsaMjJApratiSedhArthaM kriyate, anAkAra (rAnta)tvAt prasaGga eva nAsti / nanvAtve kRte bhaviSyati, taddhi AtvaM na prApnoti, asandhyakSarAntatvAt / anavayavatve tUbhAvapyakArau iti sArUpyAdasamAvezaH, ekavarNatvAdantAdezazca sidhyati, aikArAntatvAdAtvaM c| astu tarhi anavayavaH / kAryalakSaNAya (kAryapravRttaye ) hi kevalamanubandha upAdIyate, na tu tasyAvayavaH / tatrApyanekAntatve ka id yasyeti saMbandhAbhAvAd bahuvrIhyabhAvaH / kiM hi sa ( it) tasya bhavati ? yena tatkRtAni tasya kiti GitIti kAryANi syuH| anubandhAnantaraM kAryabhAvAdAnantaryasaMbandhazcet, naivam-AnantaryArthe bahuvrIherabhAvAt, nahi tasmAdAnantaryaM pratIyate ityarthAsAmarthyAd bhuvriihybhaavH| vacanasAmarthyAd (sautratvAd) bhaviSyatIti cet, yadyevaM pUrva-parayoritkRtaM prApnoti "bhavatorikaNIyasau" (6.3.30) ityubhayapAThAnantaramittvAt, naiSa doSaH - vyAkhyAnAd ikaN Iyas iti vicchinnayoH pAThaH kartavyaH, tataH pUrvasyaivA (sAva) nantaro na tu parasya, kAlavyavAyAt, tathA parasyaivAnantaro na pUrvasyeti / sa cAvazyaM kartavyaH, itarathA akriyamANe vicchinnapAThe ekAnte'pi sandehaH syAt-(tatra) na jJAyate pUrvasya bhavatyAhosvit parasyeti, sandehamAtrametad bhavati / sarva(tra) sandeheSu cedamupatiSThate *vyAkhyAnato vizeSapratipattirna hi sandehAdalakSaNam iti pUrvasyeti vyAkhyAsyAmaH, yata ekAntapakSe eko'vayavo dvayorna saMbhavatIti sandehe vyAkhyAnAnnizcayaH / anekAnteSvAnantaryasyobhayApekSasya virodhAbhAvAd vyavasthita pATha eva kartavya iti / prayogajJatvAd vAcAryANAM taM taM prayogaM dRSTvA tAMstAnanubandhAnAsajanti, yuktaM hyetad yat prayoganimittakenAnubandhena bhavitavyam, na punaranubandhanimittakena pryogenneti| nanu bhavatu nAmAcAryAH prayogajJAH, ziSyAstu kathaM pratipadyante ? AcAryapravRttereveti / ubhayamidamanubandheSUktam *ekAntaH *anekAntaH itiH *ekAntaH iti tu yuktataram, atra hi heturupanyastaH; yat tu nAma sahetukaM tantryAyam / tathA "meGo vA mid" (4.3.88) iti tadavayavaM dRSTvA AtvaM nAkArSIt / asarUpavidhAvapi na doSaH, AcAryapravRttereva, tathAhi - yadayaM " vA jvalAdi du-nI-bhU-grahAstrorNaH" (5.1.62 ) iti vA grahaNaM karoti, tad jJApayati-nAnubandhakRtamasArUpyaM bhavati samAveze hi acAna ca sidhyati kiM vAgrahaNena? kriyamANaM tu jJApanAya bhavati / sarvAdeze'pi na doSaH, yadayam "anak" (2.1.36) iti prathamayA nirddizati tad jJApayati-nAnubandhakRtamanekavarNatvaM bhavati, anyathA SaSThyA apyanekavarNatvAt sarvAdezaH siddhyati / asandhyakSarAntatvamapi nAnubandhakRtaM bhavati, tata eva yadayam- "nermA-dA-pata-pada0 " (2.3.79) ityatra meGo'pi grahaNArthaM GakAraM paThati, anyathA hi mAGa eva grahaNaM syAt / na ca lope sati meGa Atve sati prApnoti, ceti (ce ceti) itivallAkSaNikatvena tadabhAvAd (?) / atha vizeSAnirdezAd "bhU sattAyAm" ityAdInAM dhAtUnAmapIttvaM kasmAnna bhavati ? kAryAbhAvAditi brUmaH / nanvasti " Udito vA " (4.4.42) ityAdi, naivam- 'ekasvarAd' iti tatrAnuvRtteH, AcAryapravRttervA, tathAhi AcAryAH svarAntAn svarAnteSu paThanti vyaJjanAntAn vyaJjanAnteSu iti teSAM svarasya vyaJjanasya ca nettvamiti / daridrAtestarhi prApnoti, nanUktamitkAryAbhAvAnna bhaviSyati / nanvidamapyuktam-" AditaH" (4.4.71 ) ityastIti, nanvidamapyuktam- 'ekasvarAd' iti tatra varttate'nekasvarazcAyamiti / jAgartestahiM RdittvaprasaGgaH, tadapi na-"jAgurji Navi0 " (4.3.52) ityatra vRddhiniyamAd, Rdittve hi vRddheH prasaGga eva nAsti kiM niyameneti ? / cakAso'pi sakArasya na bhavati kAryAbhAvAt / AzAso'pi tata eva na bhavati / kvibAdInAM tu kakAra pakArayoH kAryArthatvenettvAdabhAvo'stu, taduccAraNArthamupAttasya kRtakAryatvAnnivRttiH, yato'prayogazabdena zAstramabhidhIyate; vakArAbhAve tu kasyAyamit syAdityaprayogizabdAbhidheya eva na syAditi kvibAdInAM ca vakAro'nubandhasaMjJAnArtham, tasyAbhAve kasyAsAvita syAt, pratyayatvamapyasyaivaM
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ 418 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana siddhyati, kRtakAryatvAcca svayaM nivartate, ata eva vakAraH paThitaH, praviralaprayogaviSayatvAdasya, antasthAnAM padAntAnAM prAyaH prayogAniSTeH, yadAha ___ "nahi yaNaH padAntAH santi" iti| vRkSav karotIti vyaavRttivissyopdrshnaarthmiti| TuDujInAmAdibhUtAnAmitsaMjJA vaktavyA, anyathA huDu-piDuGAdInAmapi prasaGgaH, na vaktavyA, katham? DAnteSu pAThAt, zailIyaM zAstrakartRNAm-yat tajjAtIyA~stajjAtIyeSu ptthnti| TuDujInAM samudAya evAnubadhyate, samudAyasya ca saMjJAsaMbandhe'vayavaH pAratantryAditsaMjJAM na labhata ityukArekArayorittvAbhAvAd "uditaH svarAnno'ntaH" (4.4.98) iti no'ntaH (no'ntaH ityadhikamAbhAti) "iDitaH kartari" (3.3.22) iti TuvepRG-vepitA, jiphalA-phalatItyAdau nAgamAtmanepadAbhAvaH siddhaH, anyathA'trApi nAgamA''tmanepade prasajyete iti| na cAyamu(di)dvidhiH *kumbhIdhAnya* nyAyena zakyo vaktum, tathAhi-yasya hi kumbhyAmeva dhAnyaM nAnyatraH sa kumbhIdhAnya ucyate dhArmikaH, yasya tu tatra cAnyatra ca nAsAvanena zabdenocyate; evamatrApi yasya udeved nAnya iti, anyathA kampata ityatrApyaprasaGgaH syAt; nhysyodevediti| evaM tarhi naivaM tatra vijJAyate-ukAra id yasya so'yamudit tasya udita iti, kiM tarhi ? ukAra it (ukAra eva it udit) uditA ca dhAturviziSyata iti tadantavidhiH, udidantasya dhAtorityaprasaGgaH; tAtmanepadavidhau doSaH-arthaNi arthayate, nahyatredidanto dhAtuH, kiM tarhi ? NakAraH, na cAtra dhAtuH sNnihito'sti| samudAyAnubandhe ca liGgam-Tunada uditkaraNam, Tunadu nandathuH, jitvariSa ikArakaraNam, jitvariS tvarate iti; anyathA pRthaguditkaraNaM(Na)vaiyarthyaprasaGga iti| tatra DulabhiS 1, DukuMg 2, DupacIS 3, DuyAg 4, DuvapI 5, DudAMgk 6, dudhAMgk 7, DuTu gk 8, DumiMgT 9, DukrIMgz 10-ete daza DvitaH / TvosphUrjA 1, TuvepRG 2, TubhrAsi 3, TubhlAsRG 4, TubhrAji 5, TuvamU 6, Tvozvi 7, TukSuk 8, TubhRgk (TuDu,gk) 9, TuDeMT 10, TumasjoMt 11-ete ekAdaza ttvitH| zikSvidA 1, triphalA 2, jimidAG 3, jikSvidAD 4, niSvidAG 5, jitvariS 6, jiSvapaMk 7, jibhIk 8, jimidAc 9, jiSvidAc 10, jitRSac 11, tridhRSAT 12, jiindhaipi 13-ete trayodaza jiitH| ovai 1, TvosphUrjA 2, opyAyaiG 3, Tvozvi 4, ohAMka 5, ohAMgak 6, ovrascaut 7, ovijaiti 8, olajaiti 9, olasnaiti 10, ovijaip 11, olaDuN 12-ityeke, ete dvAdaza oditH| ausvR 1, audit| UbundRg 1, UcchraddapI 2, UtRdRpI 3-ete uuditH| Tdhe 1-ttit| ete cAdItaH, anye tvanta (tvanteta) eva dhaatvH| daridrAk 1, jAgRk 2, cakAsRk 3, Urgugk 4, olaDuN 5-etAn curAdyadantA~zca varjayitvA zeSA ekasvarA eva dhAtava iti| teSAM ca varNakrameNa pAThAdatiriktA'vayavasyAnubandhatvaM vijJeyamiti nAstyatiprasaGga iti| dIdhIki 1, vevIki 2, ciriTa 3, jiriTa 4-etaanpyneksvraanicchntyeke| takArAdI(takAdI)nAmakAra ittvaparitrANArtha iti / / 37 / / __ la.nyAsa-aprayogItyAdi-prayogaH zabdasyoccAraNam, so'syAstIti prayogI, na prayogI aprayogI iti saMjJinirdezaH, iditi ca sNjnyeti| laukika iti-lokasya jJAte "lokasarvalokAjjJAte" (6.4.157) itIkaN / / 37 / / anantaH paJcamyAH pratyayaH / 1 / 1138 / / bRnyAsa-ananta ityAdi-paJcamIti pratyaya ucyate, sa ca prakRtyavinAbhAvIti tena prakRtirAkSipyate, tayA cArthastadvidhizcetyAha-paJcamyarthAd vidhIyamAna iti| ata eva kvacid "ajAde:" (2.4.16) ityAdau SaSThInirdeze'pi paJcamyAvirodhAt prtyytvaavirodhH| sa ca varNastatsamudAyo vA bhavatIti zabdyata iti kRtvA zabdazabdenocyata ityAha-zabda iti| na cedantetiyathA "uditaH svarAno'ntaH" (4.4.98) ityatra hi nakAro'ntazabdoccAraNena vidhIyamAno na pratyayasaMjJAM lbhte| tatrAntagrahaNamantareNa pratyayatvaM syAt, tatazca pratyayatvAt tataH pratyayotpatterabhAvAd 'nandanta' (anandat) ityaadysiddhiH| nanu yadyevaM paJcamyantAt paro
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-2 415 yo'nanto vidhIyate, na cAnyasya sthAne sa pratyaya iti spaSTaM sUtraM vidheyam, anyathA yuSmadasmadAdezalugAdayo'pi paJcamyantAd vidhIyanta iti teSAmapi pratyayasaMjJA praapnoti| yadi saMjJina ekIkRtya saMjJA kriyeta, na syaadi(d)tiprsnggH| yadi punagauravaparihArAya pratyaya iti adhikAreNa pratyayavidhAnaM kriyate, tadA prakRtyupapadopAdhiSvapi prasaGgaH / na ca, adhikAre pratiyogaM pratyayopasthAne vAkyabhedaprasaGgAt prakRtyAdInAM pratyayatvaprasaGgAbhAva iti, tathAhi-haraterdhAtoti-nAthAbhyAM karmabhyAM parAt pazau karttari ikAro bhavatItyekaM vAkyam, te ca ha-dRti-nAtha-pazavaH pratyayasaMjJA iti dvitIyaM vAkyam; na caikavAkyatAyAM saMbhavantyAM vAkyabhedo yukta iti vAcyam, yataH sannAdInAmapi vAkyabhedenaiva saMjJA vidheyA, nahyasataH saMjJinaH saMjJAvidhAnamupapadyate, tatraikena vAkyena sannAdInAM vidhiH, apareNa teSAmeva saMjJAvidhiH, tato yathA sannAdInAM vAkyabhedena saMjJAvidhistathA prakRtyAdInAmapi, pratisaMjJi pratyayasaMjJopasthAnasAmarthyAcca saMjJA-saMjJisaMbandhapratipAdanavAkye saMjJAsaMbandhapratipattau svArthatA syaat| yathA ca vataNDAt "striyAM lup" (6.1.46) iti prathamAnirdiSTasya (yo) vAkyabhedena SaSThyAM satyAM lubutpattistathA pratyayasaMjJA'pi praapnoti| upAdhizabdena ceha tulyanyAyAt (pratyayanimittatvena prakRtyA tulyanyAyatvamityarthaH / evaM copAdhiSu tadudbhAvanenaiva vizeSaNe'pyudbhAvitaiveti bhaavH|) vizeSaNamapyucyate, kvacit tayorbhedena vyavahAro dRzyate-*nopAdhirupAdherbhavati vizeSaNasya vA vizeSaNam iti| yadAha __arthavizeSa upAdhistadantavAcyaH samAnazabdo yH| anupAdhirato'nyaH syAcchlAghAdivizeSaNaM yadvad" / / iti| nanu bhavatu prakRtyAdInAM pratyayatvaM ko doSaH? nahi saMjJApravRttimAtrAdeva doSA bhavanti, kintu tannimittakAryapravartanAt, na ca prakRtyAdInAM kiJcit tannimittaM kArya saMbhavati, paratvaM tAvadavadhivizeSopAdAnena sannAdibhireva prtipnnm| na ca sannAdInAM gupAdInAM ca parasparApekSi paratvaM yujyate virodhaat| upapadaM cAtra "karmaNo'N" (5.1.72) ityAdirUpaM gRhyate pUrvaiH, tasya ca samAse sati pUrvanipAtena bhAvyamiti prtvaabhaavH| upAdhi(dhe)rapi paurvAparyasya laukike prayoge niyamAbhAvAt, sthitasyaiva hi paratvasya zAstreNAnuvAdAt, zAstrasya vidhAyakatvAbhAvAdanuvAdakatvAdarthasya copAdhitvAt tasya ca paratvAsaMbhavAt paratvAbhAvaH, naivam-prakRtyAdInAM pratyayatve paratvAdidoSaH, tathAhi-prakRti-pratyayayoH (paryAyeNa) parasparApekSaM paratvaM syAt, yadi vA zabdAntarApekSaM prakRteH, prakRtyapekSaM tu pratyayasyeti, upapadasyApi paratvAt "prathamoktaM prAk" (3.1.148) iti rAjapuruSAdiSu sAvakAzaM bAdhitvA paratvaM syAt, (bhoktuM vrajatItyeva ca nityaM syAt, na tu vrajati bhoktumiti) upAdhivAcino'pyaniyame prApte'yaM niyamaH (prApte 'paraH' iti niyamaH) syAd*yaH pratyayaH sa paraH* iti pribhaassnnaat| vidhAnApekSAyAM tu pratyayasaMjJAyAM na doSaH, prkRtyaadiinaamvidhiiymaantvaat| adhikAre'pi tarhi na bhaviSyati, prakRtyAdInAM bhUtavibhaktyA (siddhatvabodhakavibhaktyA) nirdezAt sannAdyutpattau nimittabhAvenopAdAnAt pArArthyAt svasaMskAra prati prayojakatvAbhAvAd doSAbhAvaH, yato nimittAni nimittakAryArthAni bhvnti| tatra vAkyabhedenApi vidhIyamAnA pratyayasaMjJA sannAdibhireva saMbadhyate, teSAmeva nimittatvAt tAM prati prayojakatvAt saMjJAsaMbandhapratipattiyogyavibhaktinirdezAd dvayozca parasparAkAGkSAyAM saMbandhAd, na tvanyatarAkAGkSAyAM sItA-rAvaNayoriveti satyAmapi saMjJAyA AkAGkSAyAM prakRtyAdInAM zeSatvAd (vizeSaNatvAd) anAkAGkSatvAt sNjnyaasNbndhaabhaavH| nityatvAcchabdAnAM nimitta-nimittibhAvo na saMbhavatIti na vAcyam, pratipAdakAnAM zabdAnAmupAyabhAvena zAstreNa vyavasthApanAt tadanuguNavibhaktinirdezAdasti nimitt-nimittibhaavH| loke'pi bahuSvAsIneSu kazcit kaJcit pRcchati-kataro devadattaH? katamo yajJadattaH? iti, sa Aha-(yo'zve yaH pITha iti) 'yo'zve yazca pIThe' ityukte nimittasya nimittikAryArthatvAdadhyavasyati-ayaM devadatto'yaM yajJadatta iti, nedAnImazvasya pIThasya vA devadatta iti saMjJA bhavati, pradhAne kAryasaMpratyayAd vA, pratyayasaMjJA svaviSayapraklRptaye pradhAnamapekSate, na tu pAranantryAdapradhAnamiti, yathA loke bahuSu yAtsu kazcit kaJcit pRcchati ko yAtIti?, sa Aha-'rAjA' (iti, 'rAjA') ityukte pradhAne kAryasaMpratyayAd yazca pRcchati yazca kathayati ubhayo rAjJi saMpratyayo bhvti| bhavatu rAjJaH prAdhAnyaM tadadhInasthititvAdanyeSAm, iha tu kiMkRtaM zabdasya prAdhAnyam? prayojanakRtamiti brUmaH, yasyApUrvopadezastasyaiva
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ 420 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana prAdhAnyaM tadarthatvAt prakRtyAdInAm ; upadiSTAzca prakRtyupapadopAdhayo dhAtUpadeze nAmopadeze c| yadyevaM nimittasya nimittikAryArthatvAda athApi (yadvA) pradhAne kAryasaMpratyayAt prakRtyAdInAM na bhavati, vikArAgamAnAM tu prApnoti "trapujatoH Sontazca" (6.2.33) iti| apUrvazcaiSAmupadezo nimittinazcai(vai)ta iti, nanu ye tAvat prakRtervikArAgamAste prakRtyanupravezAt prakRtivat saMjJayA (na) saMbhantsyante, ye tu pratyayasya te tadgrahaNena gRhyante evaM (eveti) naastynissttprsnggH| naitadasti-prakRti-vikArA-''gamANAM tatsaMbandhe'pi prayojakatvAt (prayujyata iti prayojaka: prayojyastasmAt nimittitvAdityarthaH) pradhAnatvAt tu(ca) syAdeva prtyysNjnyaa| pratyayasaMbandhinAmapi tadavayavatve siddhe pRthak pratyayasaMjJA syAdeva yogytaasdbhaavaat| na ca yaH paraH sa pratyayaH, na ca vikArAgamAH pare, tena teSAM pratyayasaMjJA na bhaviSyatIti vAcyam, yato na paratvanimittA pratyayasaMjJA, api tu pratyayasaMjJAnimittaM paratvam, tathA ca zrabahakAnAM pratyayasaMjJA bhavati, naivam-vikArAgamANAM prayojanAbhAvAt pratyayasaMjJA na bhaviSyati, tathAhi-paravijJAnaM saMjJAyAH phalam, tat teSAM na saMbhavati, SaSThyA antagrahaNena ca sthAnasaMbandhasyAvayavasaMbandhasya ca prtipaadnaat| bhavatu vA paratvameva pratyayasaMjJAyAH prayojanam, tathApi tayoH sthAnanirdezena vidhAnAd virodhAt paratvAbhAvaH, paJcamInirdiSTAd vA pratyayo vidhIyate, paJcamInirdeze paryAyeNa pUrvatvaparatvayoH prAptayoH, "paraH" (7.4.118) ityanena paratvaM niyamyata iti nAsti kazcid virodhH| athavA, anvarthasaMjJAzrayeNArthavataH saMjJAvidhAnAd vikArA''gamayozcAnarthakatvAt, pratyayasaMjJAyA abhAvaH, laghvarthaM hi saMjJAkaraNam, 'pratyayaH' iti mahatI saMjJA kriyate, tatkaraNe etatprayojanamanvarthasaMjJA yathA vijJAyeta-pratyAyayatIti pratyayaH, mahattvAt pratyayazabdasyA''vRttiranumIyate, tena yaH pratyAyaka: sa pratyaya ityarthaH siddhyti| yadyevaM kAdInAM pratyayasaMjJA na prApnoti, nahi te kiJcit pratyAyayanti, anvaya-vyatirekAbhyAM kAdipratyayavAcyasyArthasyAnavadhAraNAt, tadabhAve'pi kevalAyA eva prakRtestadarthAvagamAd, nApi taratvAdivat kazcid dyotyo'rthH| yadapyucyate *anirdiSTArthAH pratyayAH svArthe bhavanti* iti prakRtyartha eva teSAmartha iti, tadapi kalpanAmAtram-satyarthavattve pratyayasaMjJayA bhavitavyamityavi(bhi)hite tadabhAvepya(svArthAvagamAdarthavatvaM kAdInAM nopapadyate ityukte'sya(ktasya) duruttrtvaat| evaM tarhi pratyAyyate yaH sa pratyayaH, abhidheyadharmasyAbhidhAne upacArAdevamucyate, tatazcAyamarthaH-yasyArthaH prakRtyA pratyAyyate sa pratyAyyamAnArthatvAt pratyAyyamAnaH svArthikaH pratyayasaMjJo bhvti| evamapIcchArthasanAdInAM na prApnoti, nahi te icchAyAM vidhIyamAnAH sanAdayaH prakRtyA pratyAyyamAnArthAH / evaM tarhi pratyayazabdaH kartRsAdhana-karmasAdhanazca eka eva shbdo'nekshktiyogaadnggiikRtprvRttinimittdvyo'nggiikriyte| tatra yathAsaMbhavaM nimittAzrayaNena sannAdInAM kAdInAM pratyayasaMjJA prvrtte| Nyantasya ca nipAtanAdaci nnilup| nanu samAne'pyapUrvopadeze trApuSaM jAtuSamityatra pratyayastadarthaM pratipAdayati nAgama iti kutaH?, ucyate-pratyayasyAgamamantareNApi anyatra prayogAntare'rthavattvAvagatiH, Agamasya tu pratyayamantareNa prayogAbhAvAdanvaya-vyatirekAbhyAmarthavattvaM nAvadhAryata ityanarthakatvamucyata ityadhikAre'pi sidhyati, satyam-pakSatraye'pi sidhyati, kevalaM gauravaM sUtrabhedazca syAditi ythaanyaasmevaastu| anvarthasaMjJAzrayaNeSvananta itynuvaadkm| paJcamInirdezAJca vidhizabdAdhyAhAraH, nirdiSTazabdAdhyAhAre tu tRtIyayA nirdezaH syAd yathA-"paJcamyA parasya" iti ("paJcamyA nirdiSTe parasya") (7.4.104) iti) yuSmadAdezAstu sthitasya parasya vidhIyante / / 38 / / la.nyAsa-ananta ityAdi-na vidyate'ntazabdo vAcako'bhidhAyako yasya sa tthaa| paJcamIti pratyayo'bhidhIyate, sa ca prakRtyavinAbhAvIti tena prakRtirAkSipyate, tathA cArtha ityaah-pnycmyrthaadityaadi| zabda ita-sa ca zabdo varNastatsamudAyo vA bhavati, zabdyata iti kRtvA zabdazabdenocyata iti| nanu nAgamasya pratyayatve ko doSa iti? satyam-'anandat' ityAdau nAgamena dhAtoH khaNDitatvAd 'nand' dhAtoH prAk "aD dhAto0" (4.4.29) ityaDAgamo na syaat| atha aruNad' ityAdau zrapratyayavat *tanmadhyapatitastadgrahaNena gRhyate* iti bhaviSyati, tarhi asya nyAyasyAnityatvajJApanArthamantagrahaNam, tena yakA sakA ityAdau itvapratiSedhaH sArthakaH, kasya prakRtyavayavatve tvitvaprAptiprasaGga eva na syaat| tathA'ntagrahaNAbhAve lAGkAkAyanirityatra "camivami0" (6.1.112) ityAyaniji kAgame tasya pratyayatve "DayAdIdUtaH ke" (2.4.104)
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ 421 pariziSTa-2 ityanena hrasvaH syAd iti| tathA'ntagrahaNAbhAve paJcamyarthAd vidhIyamAnatvenA''gamasyApi *pratyayA'pratyayayoH pratyayasyaiva* iti nyAyAt 'preNvanam' ityAdAveva "vottarapadAnta0" (2.3.75) ityanena NatvaM syAt, na tu 'bhadrabAhunA kulena' ityAdau "anAm svare0" (1.4.64) iti SaSThyantAd vidhIyamAnasya prtyytvaabhaavaat| aparaJca-"RttRSa-mRSa0" (4.3.24) ityatra "zrathuG zaithilye" ityasya *pratyayA'pratyayayoH pratyayasyaiva* iti nyAyena nA''gamasya pratyayatve satyeva grahaNaM syAt, na tu "zranthaz mocana-pratiharSayoH" ityasya tasmAdantagrahaNaM vidheym| ubhayathA'pi paJcamyAM sambhavantyAm "paraH" (7.4.118) iti paribhASayA pratyayo niyantryate-prakRteH para eveti| tarhi svarAt pUrvo no'nta ityapi kathaM na labhyate? iti cet, satyam-"no vyaJjanasyA0" (4.2.45) ityatrAnudita iti bhaNanAt, anyathopAntyatvAbhAvAt prAptireva nAstIti / / 38 / / prathamAdhyAye prathamapAdIyacaramasUtracatuSkasya dvitIyapAdasya ca sakalasya shbdmhaarnnvnyaasstruttitH|| zrIsiddhahemacandramazabdamahArNavanyAsasya truTitA'truTitavibhAgopadarzakaM : sthUlayantram :: adhyAyAGkana pAdAGkaH adhyAyAGka pAdAGka: nyA0 | nyA0 | nyA0 | nyA0 nyA0 nyA0 / nyA0 * etacihnAGkitapAdopari bRhanyAsa uplbhyte| nyA0 truTitasUtrapAdAH zrIlAvaNyasUribhiH truTitanyAsAnusandhAnanAmnA nyAsena sNpuuritaaH| etacihnasthalIyapAdAnAM bRhanyAsaH sarvathA truttitH| * etacihrAGkitapAdayoddhRhannyAsaH hstlikhitprtissvevoplbhyte| (A) atra caturNAM sUtrANAM bRhannyAsastruTitaH, teSAM nyAsAnusandhAna uplbhyte|
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ / / 3 / / / / 5 / / 422 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana Datyatu saGghayAvat / 1 / 1 / 39 / / :: atha bRhanyAsAnusandhAnam :: arha zrImattapogacchAdhipatizrIvijayanemisUrIzvarapaTTAlaGkAra-zrIvijayalAvaNyasUrinirmitaM truTitazabdamahArNavanyAsAnusandhAnampraNamya zrIvIraM tribhuvananataM sArvavacanaM jayantaM raagaadiindhigtsmstaarthnikrm| tathA jainI vANI nijaguruvaraM nemimatulaM kSamApAlAlIbhirmahitacaraNaM sUripravaram / / 1 / / zrIhemacandraprabhunA praNItaM nyAsaM nirIkSya truTitaM mhaarthm|| truTisthale sandhimitaH parastAllAvaNyasUrividadhAti kiJcit / 2 / / kva hemacandraprabhuvAgvilAsaH? kva mAdRzo mandadhiyaH prayAsaH? / vidantu vijJA guravastathA'pi yaiH preritaH kAryamidaM karomi yadvA na cAstIha pragalbhatA me kuvindabAlasya yathaiva vaane| AdAya tatsUtravizeSalezA~stadIyazilpena vitanvato'mum / / 4 / / kiM candraguptAbhidharAjamAtrA na pUrito dohada indupaane?| AsAdya cANakyaprasAdamatra tathA'nugRhNAtu guruprasAdaH bRnyaas-ddtytvityaadi| Datyatu iti-Datizca atuzcetyanayoH samAhAra iti dvandve Datyatu, yadvA-Dati atu iti vyastameva, sautratvAdutpannAyA vibhakteluki sandhau ca ddtytu| imau pratyayau, pratyayasya ca prakRtimAzrityaivAtmalAbhAt prakRtyavinAbhAvitvam, tathA ca prakRtyavinAbhAvinA pratyayena prakRtirAkSipyate tatazca "pratyayaH prakRtyAdeH" (7.4.115) iti tadantavidhau"adhAtu0" (1.1.27) iti nAmatvAdAha-DatipratyayAntamatupratyayAntaM ca naameti| Datau DakAro'nubandhaH, sa ca khalatiprabhRtInAmauNAdikA'tipratyayAntAnAmatiprasaGganirAsArthaH, abhyupeyate hi vyutpttipksso'pyunnaadiinaam| 'atu' ityatrokArAnubandhastu spaSTamiSTapratiprattyarthaH, tadanubandhavirahe zatrantAdAvatiprasaGgastu nodbhAvanIyaH, DatinA sAhacaryAt taddhitasyaivA'to grhnnaat| tathA cAnubandhamuktasya 'at' ityasya nirdeze takAre uccAraNArthakatvamapi sambhAvyeta, sambhAvyeta ca apratyayAntaM nAma saGghayAvad bhavatItyarthaH, sa cAvyAptyativyAptI sRjediti tadbhUmAvarte mA sma ko'pi paripataditi yuktastadanubandhaH / ___ yadvA-anubandhavirahe takArasyoJcAraNArthatvAbhAve'pi avyAptiH padaM mA nidhAt, paraM paJca parimANaM yasya sa paJcat vargaH, evaM dazat varga ityAdau taddhitA'tpratyayAnte'tivyAptiH kathaGkAramavaruddhayeteti saphala evokaaraanubndhnirdesho'pi|| saGkhyAvaditi-saMpUrvAt khyAte: "upasargAdAtaH" (5.3.110) ityaGi saGghayeti, saGkhyA iveti saGkhyAvat, "syAderive" (7.1.52) iti vati "vattasyAm" (1.1.34) ityavyayatve "avyayasya" (3.2.7) iti vibhktilup| *yatrAnyat kriyAvAci padaM na zrUyate tatrA'stirbhavantIparaH prayujyate* iti vacanAt kriyaapdmdhyaahrti-bhvtiiti| saGkhyAzabdo hi bhAve kartRbhinnakArake ca vyutpAditaH, tasya ca rUDhisaMvalitayogazaktyA vicAraNAdyanekArthakatvamastIti kIdRzArthakasyAtra grahaNamityAkAGkSAyAmAhaekaTyAdikA lokaprasiddhA saGghayeti-eka-vyAdiketi bahuvrIhisamAsaH, saGkhyA ca anyapadArthaH, saGkhyAzabdo'tra ekatva-dvitvAdirUpasaGkhyAparaH, lakSaNayA saGkhyAvAcakaparo vaa| "saGkhyA tvekAdikA bhavet" (abhidhAnacintA0 kA03, zlo0 536) ityAdAvanekatra bhagavatA hemacandrAcAryeNa, "saGkhyAH saGkhayeye hyAdaza triSu" (amarakoza dvi0 kA0 vai0 varge zlo0 83) ityatra amarasiMhena,
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-2 427 "A'STAdazabhya ekAdyAH saGkhyAH saGghayeyagocarAH" iti vAcaspatinA, "A dazabhyaH saGkhyA saGkhayeya vartate" iti mahAbhASyakRtA pataJjalinA ca saGkhyAvAcakArthe vinaiva lakSaNAM saGkhyAzabdasya prayogakaraNAt prakRte'pi vinaiva lakSaNAM saGkhyAvAcakaparaH saGkhyAzabda ityapi zakyate vktum| tatra saGkhyArUpArthaparatve ekazca dvau ceti eka-dvau, eka-dvau AdI yasyA iti vigrhH| lakSaNayA vinA lakSaNayA vA saGkhyAvAcakazabdarUpArthaparatve tu ekazca dvizceti eka-dvI, tau AdI yasyA iti vigrhH|| ___ nanu saGkhyAvAcakaparatve ekazca dvizceti tu ekazca dvau ceti vigrahabhedaH kathaM kriyate? iti cet, ittham-arthaparatve eva vyAdInAm "A dveraH" (2.1.41) ityAdinA'tvAdividhAnAd ekatva-dvitvasaGkhyAparatvapakSe ekazca dvau ceti vigrahaH, zabdaparatve tu atva-dvivacanAntatvAdiniyamAdInAmabhAvena ekazca dvizceti vigraho nyAyya ev| atha ubhayorapi vigrahayoH SaSThyartho ghaTakatvamiti vaktavyam, ghaTakatA ca samudAyA'vinAbhUtA, yathA-vIraghaTako vakAra ityuktau vakArekAra-rephA-'kAra(vIra)samudAyAntaHpAtI vakAra iti gamyate, prakRte 'saGkhyA' ityekavacanAntaprayogeNa tata ekasyAM saGkhyAyAm, ekasmin saGkhyAvAcakazabde vA'bhidhIyamAne samudAyAbhAvAdekavyAdau ghaTakatA nopapadyata iti kathamatra bahuvrIhinirvAhyatAmiti na zaGkayam-svabhAvataH zabdAnAM kadAcijjAtiparatayA kadAcid vyaktiparatayA vA 'sarvo ghaTaH, sarve ghaTAH' ityAdau prayogadarzanena prakRte jAtipakSAbhiprAyeNa prayoge saGkhyAsamUhasya saGkhyAzabdena gamyatayA saGkhyAparatve ekatvAdInAM saGkhyAsamUhaghaTakatvam, saGkhyAvAcakapakSe ekAdizabdAnAM saGghayAvAcakasamUhaghaTakatvaM ca nissprtyuuhm| nanu saGkhyAzabdasya saGkhyArUpArthaparatve eka-dvizabdAvapi prakRte'rthaparau bhavetAm, arthaparatve ca ekAdyaSTAdazAntazabdAnAM saGkhayeyaparataiva koSa-bhASyAditaH pratIyata ityekatva-dvitvavaiziSTyena vyaktivizeSA jJAyeran, ekatva-dvitvasaGkhaye ca na jJAyeyAtAmiti prakRte saGkhyArUpArthaparatvaM pratipAditaM na yujyata iti cet, na-eka-dvizabdayoH prakRte bhAvapradhAnanirdezatAsvIkAreNa ektvdvitvruupsngkhyaamaatrprtipaadktvaat| nanu ekAdizabdAnAM vizeSyaliGgato vyapadezena 'eko ghaTaH, ekA zATI, ekaM vastram' iti tattalliGgaH pRthak pRthag vyavahAro dRzyate, prakRte tu ekazca dvau ceti pulliGgato vigrahaH kenAbhiprAyeNa yujyeta? pratyuta triliGgatvena sAmAnyato napuMsakaliGgata eva vigraho yukta iti cet, satyam-tatra tatra vizeSyasanidhAnena vizeSyaliGgato vyavahAre'pi prakRte saGkhyAparatvenA'bhedavizeSaNatvAbhAvena liGganiyantraNAbhAve puM-napuMsakAnyatareNa vyavahArasya dRSTatayA'tra pulliGgato vigrahasya vidhAnAt "saGkhyA tvekAdikA bhavet" (abhidhAna0 kA0 3, zlo0 536) ityatra svopajJavyAkhyAyAM bhagavatA zrIhemacandrAcAryeNA'pi 'ekAdikA'zabdaviSaye "eka AdirasyA ekAdikA, AdigrahaNAd dvau trayaH catvAraH" iti pulliGgato yadupavarNanaM kRtaM tadapyatra biijm| mahAbhASyakAro'pi 'bahuSu bahuvacanam' (pANi0 1.4.21) iti sUtre kasya ekatve? iti saGkhyArthAbhiprAyeNa kasya ekasmin ? iti, agre'pi tatsUtre ekatve ekavacanameva' ityarthe 'ekasmin ekavacanameva' iti ca pulliGgameva praayukt| yadyapi "saGghayeye hyAdaza triSu" "A'STAdazabhyaH ekAdyAH saGkhyAH saGkhayeyagocarAH" "A'STAdazabhyaH saGkhyAH saGghayeye vartate" ityAdikoSa-bhASyAdiparyAlocanayA ekAdizabdAnAM saGkhyArthe prayogo nocita ityabhidhAtuM zakyate, tathA'pi laukikaprayogAbhiprAyeNa ekAdayaH saGghayeyaparA eva sAdhutvazAlinaH prayujyeran na tu saGghacyAparA ityabhiprAyasteSAM varNanIyaH / ekatve'rthe ekavacanam, dvitve'rtha dvivacanam, bahutve'rthe bahuvacanam, ityAdyarthAbhiprAyeNa vyekayodvivacanaikavacane (pA0 1.4.22) "bahuSu bahuvacanam" (pANi0 1.4.21) ityAdau pANineH "kasya ekasmin? kayordvayoH? keSAM bahuSu" ityAdau mahAbhASyakArasya ca saGkhyAparatayA prayogANAM sattvameva tdbhipraayvrnnnbiijmvseym| na ca saGkhyAparatve ekazabdena ekatvasya dvizabdena dvitvasya cAbhidhAnena ekatva-dvitvarUpavastudvayagatadvitvasaGkhyAmAdAyaiva 'vyekayoH' iti dvivacanaprayogo yuktaH, anyathA 'yekeSu' iti syAditi tadvadekatvamAdAya ekaH' ityevaM dvitvamAdAyA'pi ekavacanena
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ 424 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 'dvaH' ityevameva saGkhyAparatvapakSe'pi prakRte vigraho yuktaH; na tu ekazca dvau ca iti vigrahIyaM 'dvau' iti dvivacanaM yuktamiti vAcyamasaGkhyAparatve'pi saGghayeyagatasaGkhyAM dvizabdAdipratipAdyadvitvAdAvAropya dvivacanAntasyaiva saadhutvaabhyupgmaat| ata eva mahAbhASyakAra: saGkhyAparatAyAmapi 'kayordvayoH', "keSAM bahuSu" ityatra 'dvayoH', 'bahuSu' iti dvivacana-bahuvacanAbhyAmeva prayogaM kRtavAn, na tu ekavacanata iti| yadyapi ekavacana-dvivacanAdyeva kurvata AcAryasya "nAmnaH prathamaika-dvi-bahau" (2.2.31) ityatraikAdizabdAnAM saGghacyAparatvena prayogo na dRzyate, ata eva svopajJabRhadvattau "ekatva-dvitva-bahutvaviziSTe'rthe vartamAnAnnAmnaH......" iti rItyA vyAkhyAnena saGghayeyaparataiva sUcitA, tathA'pi saGkhyA-saGkhayeyobhayaparatayA zAstre prayogArhANAmekAdizabdAnAM kvacidAcAryeNa saGghayeyaparatayA teSAM prayogaH kRta ityetAvatA''cAryAntareNa kvacit saGkhyAparatayA kriyamANasteSAM prayogo na viruddhyte| ___yadvA ekatvaviziSTe'rthe vartamAnAnnAmna ekatve'rthe silakSaNA prathamA, dvitvaviziSTe'rthe vartamAnAnAmno dvitve'rthe aulakSaNA prathamA, bahutvaviziSTe'rthe vartamAnAnAmno bahutve'rthe jaslakSaNA prathametyevamabhiprAyeNaiva tathAbhUtAM bRhadvRttimupanyAsadAcArya iti kalpyatAM tataH kA'smAkaM durghttnaa?| ____ atha "sarUpANAmekazeSa ekavibhaktau" (pANi0 1.2.64) iti sUtrabhASye "saGkhyAyA arthAsampratyayAdanyapadArthatvAjJAnekazeSaH" iti saGkhyAzabdAnAmekazeSAbhAvasUcakaM vArtikamAdAya kaiyaTena 'dvandvo'pi na' iti vyaakhyaatm| anyairapi tulyayuktyA ekazeSavad dvandvo'pi saGkhyAzabdAnAM na bhavati' ityarthaH pratipAdita iti ekazca dvau ca iti eka-dvau ityevaM dvandvagarbhitatvena 'ekaTyAdikA' iti zabdasya varNanaM na yuktamiti cet, maivam-saGkhayeyaparatve eva teSAmekazeSasya dvandvasya vA'niSTatvam, na tu saGkhyAparatve, ata eva bhagavAnAcArya: "syAdAvasaGghayeyaH" (3.1.119) ityatra dvandvo'pi na bhavatyanabhidhAnAt ityuktvApi punarAha-'saGkhayeya' iti karmanirdezAt saGkhyAvAcino bhavatyeva" iti| ata eva viMzatyAdeH saGkhyAparatve 'gavAM viMzatI' 'gavAM viMzatayaH' ityekazeSataH prayogAH sAdhavo bhavanti, 'viMzatI' ityasya catvAriMzadityarthaH, 'viMzatayaH' ityasya SaSTirazItyAdirvA'rthaH, saGghayeyArthe tu 'gAvo viMzatiH' itivad 'gAvo viMzatI' 'gAvo viMzatayaH' iti naiva saadhvH| ata eva koSakAra:-"viMzatyAdyAH sadaikatve sarvAH sngkhyeysngkhyyoH"| ___ "saGkhyArthe dvibahutve staH0" iti saGkhyAparatve eva ekazeSalabhyaM dvi-bahutvAdi prtipaaditvaan| evameva "dhyekayoH" (pANi0 1.4.22) ityatra saGkhyAparatve dvandvo'pi saadhuH| prakRte'pi ekazca dvau ceti vigrahe saGkhyAparatAyAM dvandvaH saadhurev| saGkhyeyaparatve tu "ekadvikaraNe hetU mhaapaatkpnycke|| tRNavanmanyate kopa-kAmau ya: paJca kArayan" / / 1 / / iti naiSadhIyapadye eka-dvIti na dvandvaH, kintu eko vA dvau vA ityarthe "suj-vA'rtha saGkhyA0" (3.1.19) ityanena bahuvrIhau 'pramANI0" (7.3.128) iti De "eka-dvakaraNe" ityeva pATho ramaNIyaH, dvandvasvIkAre'sAdhutA baddhamUlA na hIyeta / vaiyAkaraNanAgezabhaTTena "sarUpANAm0" (pANi0 1.2.64) iti sUtre zekhare "ekAdidazAntAnAM dvandvakazeSAvanabhidhAnAnna bhavataH" iti svayaM pratijJAtrA "UkAlo'jjhasva0" (pANi0 1.2.28) iti sUtre zekhare 'eka-dvi-trimAtrANAm' iti prayuktaM tu prakAradvayena samAdheyam, saGkalita-saGkhyAtAtparyaNa ekAdidazAntAnAM dvandvaikazeSo na bhavataH, yathA-tritvaviziSTArthe pratipAdanIye ekatva-dvitvasaGghaye saGkalayya 'eka-dvi' iti, ekatvadvitvatritvasaMkalanena SaTtvaviziSTabubhutsayA 'eka-dvi-tri' ityAdi ca na bhavati, ityekaH samAdhAnapathaH / dvitIyastu-ekA dve tisro mAtrA yessaamitynekpdbhuvriihirbhvissytiiti| itthameva vAk ca tvak ca priyA yasya iti vigrahe 'vAktvapriyaH' iti bahuvrIhiH siddhyati, dvandaM kRtvA bahuvrIhikaraNe tu "cavargadaSaha:0" (7.3.98) iti samAsAnte'ti kRte 'vAktvacapriyaH' iti syaat|
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ piniyanayomamAhAra iti pariziSTa-2 425 na ca ekA dve tisro mAtrA yeSAmityarthe bahuvrIhirna yukta: "ekArthaM cAnekaM ca" (3.1.22) ityanenAbhedenAnvayI yo'rthastadvAcakasyaikArthapadasyaiva samAsavidhAnena prakRte tadabhAvAt sUtrAntareNa aprAptatvAJceti vAcyam, samasyamAnapadasamUhaghaTakena kenApi padena aikAyeM jAgrati samAsasya bhASyakAreNAGgIkRtatvena 'mAtrA' zabdena sarveSAM samasyamAnAnAmekAdipadAnAM prakRte'pi aikAryamastyeveti samAsasya sulbhtvaat| evaJca saGkhyAparatve dvandvAdirbhavatIti sthitm| saGghayeyaparANAM tu tulyarUpANAM dvandvaikazeSo na bhavata iti svayamevAcAryeNa bhagavatA "syAdAvasaGghayeyaH" (3.1.115) ityatra vyaakhyaatm| ___na caikAdidazAntAnAM dvandvAbhAve ekazca daza ca ekAdaza, dvau ca daza ca iti dvAdaza, evaM trayodazAdayo'pi na siddhayeyuriti vAcyam, ekAdinavAntAnAmeva saGkhayeyaparANAM saGkalanatAtparyeNa dvandvo na bhavatItyeva klpnaat| ata eva "tyadAdIni sarvaiH0" (pANi0 1.2.72) iti sUtre nAgezena spaSTaM tathaiva prtipaaditm| "sarUpANAme0" (pANi0 1.2.64) iti sUtre ekAdidazAntAnAM dvandvaikazeSau na bhavata iti nAgezoktistu bhrmmuulaa| yadvA ekAdhikA daza ekAdaza, vyadhikA daza dvAdaza iti rItyA "siddhaM tvadhikAntA saGkhyA saGkhyayA samAnAdhikaraNAdhikAre'dhikalopazca" iti cArthe (pANi0 2.2.29) ityetatsUtrasthavArtikena pANinIyairiva ekAdhikA daza ityAdyartha eva "mayUravyaMsakAdayaH" (3.1.116) ityanena haimazabdAnuzAsanAnusAribhirasmAbhirapi zAkapArthivAdivat ekAdazadvAdaza-prabhRtizabdAnAM saadhniiytvaat| evam 'ekaviMzatiH' ityAdAvapi ekAdhikA viMzatirityevaMrItyA samAso vidheyaH / yadvA ekAdinavA-ntAnAmeva dvandvo na bhavatIti 'ekaviMzatiH' ityAdau dvandvakaraNe'pi na kSatiH, tatra ekazca viMzatizcetItaretaradvandvapakSe saGkhyAsamUhagatai-katvAnurodhenaikavacanAntatA, na tu saGkhyAdvayagatadvitvaprayuktadvivacanAntatA, ekazca viMzati samAhAradvandvapakSe'pi "viMzatyAdyAH zatAd dvandve sA caikye dvandvameyayoH" (liGgAnuzAsanastrIliGgaprakaraNe zlo0 8) iti vacanAd ekavacanAntasya strIliGgatA, na tu samAhAraprayuktaM napuMsakatvamiti vishessH| ekaviMzatyAdayaH saGkhyAyAM saGkhayeye ca vrtnte| saGghayeyaparANAM saGghacyAzabdAnAM sarUpA-NAmekazeSo dvandvo vA na bhavatIti ekazcaikazca 'eko' 'ekaiko' iti vA na bhvti| saGkhyAparANAM sarUpANAM viMzatyAdInAmekazeSo bhavatIti praagvocaam| virUpANAM saGkhayeyaparANAM saGkhyAzabdAnAM tu saGkalanatAtparyeNa dvandvo na bhavati, yathA'eka-dvimAtrAH platAH' iti| asaGkalanatAtparyeNa tu dvandvo bhavatyeva, yathA-"eka-dvi-trimAtrA hasva-dIrgha-plutAH" ityAdisArArtho'nusandheyaH / viMzatyAdizabdA vyAdizabdAzca dharmazaktA eva, na tu dharmi (saGkhayeya)zaktA ityAdyapi matAntaraM yadyapyupalabhyate tathA'pi prakRtAnupayogitayedAnIM vicAranikaSe tnnaa''nyaamH| seyamekavvyAdikA kuto jJAtavyetyata Aha-'lokaprasiddhati', yathA-ghaTapaTAdayaH zabdA loke ghaTAdyarthabodhane prasiddhAstathaiva ekatvAdisaGkhyArthAbhidhAne ekAdayo'pi prasiddhA ityrthH| ivArthe jAyamAno vatpratyayaH sAdRzyaM dyotayati, sAdRzyaM cAtra kriyAgatamabhipretamiti sadRzakriyAM bodhayitumAha-tatkAryaM bhajata iti-saGkhyAzabdasya prakRte saGkhyAparatvaM saGkhyAvAcakaparatvaM ca prAk pratipAditam, tatra saGkhyAvAcakaparatve tacchabdena saGkhyAvAcaketyasya parAmarzaH, saGkhyAparatve lakSaNayA tacchabdasya saGkhyAvAcako'rthaH, ubhayathA 'tatkAryam' ityasya saGkhyAvAcakakAryamityartho lbhyte| vddhttittvaadtideshsuutrmidm| atidezasya ca nimittavyapadeza-tAdAtmya-zAstra-kArya-rUpA-'rthabhedena saptavidhatve'pi rUpAdyatidezAnAmaniSTasampAdakatvena prakRte nAzrayaNam, zAstrAtidezasyAzrayaNe kSativirahe'pi tadatidezasya kAryarUpaparamukhanirIkSakatayA varaM kAryAtideza eveti tathaiva vyAcaSTe sm| tathA ca saGkhyAzabdasya saGkhyAkartRkakAryAzrayaNe lAkSaNikatayA saGkhyAkartRkakAryAzrayaNasadRzakAryAzrayaNaM DatyantA'tvantavRttIti vaakyaarthH| *yathoddezaM nirdezaH* iti pUrva DatipratyayAntasyAtidezaprayojanaM darzayati-katibhirityAdi-"kuMk zabde" ityata: "koDim" (uNA0 936) iti Dimi "Dityantya0" (2.1.114) ityantyasvarAdilope kimzabdaH, kA saGghayA mAnameSAmiti "yattatkima:0" (7.1.150) iti Datau katizabdaH, sa cAyaM svabhAvAd bahuvacanaviSaya eva, tataH "hetukartR0" (2.2.44) iti bhisi "so ruH" (2.1.72) iti rutve "ra: padAnte0" (1.3.53) iti visarge ca katibhiriti; krIyate smeti krItaH, "DukrIMgz dravyavinimaye" ityataH
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ 426 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsanuM "kta-ktavatU" (5.1.174) iti karmaNi te karmaNa uktatvAd "nAmnaH pra0" (2.2.31 ) iti siH; katibhiH krIta iti vigrahavAkyam; 'saGkhyA-DateH0" (6.4.130) iti krItArthe kapratyaye "aikArthye" (3.2.28) iti bhiso lupi katika iti taddhitAntA vRttiH / nanu DatipratyayAnte'tidezamantarA'pi "saGkhyA-DateH0" (6.4.130) iti sUtre. saGkhyAgrahaNapArthakyena DatigrahaNAdeva katika ityatra kapratyayaH setsyatIti vyartho'tideza iti cet, satyam saGkhyAgrahaNena grahaNArhasyApi katizabdasya tyantatvena 'azattiSTeH' iti pratiSedhaH syAditi tadujjIvanAya hi DateH pRthaggrahaNam / nanvAnupUrvIprakArakopasthitiprayojakapadopAdAne arthavadgrahaNe nAnarthakasya iti nyAyaH pravartata iti prakRte'pi tizabdasya svarUpabodhakatvenAnena nyAyena 'azattiSTeH' ityatrA'rthavata eva tergrahaNena DatighaTakasya teranarthakatayaiva na pratiSedhaprAptiriti cet, maivam-SaSTizabdasya tipratyayAntatayA tyantapratiSedhenaiva siddhau pRthak STyantapratiSedhasyAvyutpattipakSajJApanAt, tatpakSe ca niruktanyAyApravRtteH pratiSedhAdeva kapratyayamiti tadarthaM ddterupaadaanmaavshykm| kiJca, saGkhyAtvenaiva kapratyayasiddhau kriyamANaM DatigrahaNam * arthavadgrahaNe iti nyAyasyA'nityatvaM jJApayati, evaM satyanarthakasyApi tizabdasya grahaNena katItyAdau tyante kapratyayapratiSedhaH syAditi tadujjIvanena DateH pRthaggrahaNaM caritArtham / jJApanasthale ca svAMze cAritArthyamanyatra phalaM ca kiJcidavazyaM bhavatItyanityatvajJApanasyAnyena phalenApi kenApi bhavitavyam, tacca phalaM prakRte etadeva, yat-ekasaptatirityAdau tyantatvena pratiSedhaH siddhaH, anyathA (nityatve ) parimANArthamAdAyArthavAn 'ti 'zabdaH pratyaya eva sambhavediti pratyayatvajJAne "pratyayaH prakRtyAdeH" (7.4.115) ityetadbalalabhyatadantavidhau sati tyante saptatizabdAdau kapratyayaniSedhe'pi UnAdhikagrahaNAbhAvena ekasaptatyAdizabdastyantatvena na gRhyeteti tatra niSedhApravRttau kapratyayApatteH / anityatve tu 'azattiSTeH ' ityatratyatizabdaH pratyaya eva grahItavya iti niyamAbhAve "pratyayaH prakRtyAdeH" (7. 4. 115) ityasyApravRttI "saGkhyA- Date: 0 ' (6.4.130) ityatra saGkhyApadenA'bhedAnvayopapattyarthaM kalpanayA tadantavidhilAbhe'pi "pratyayaH 0" (7.4.115) ityetatpravRttibalena labhya UnAdhikagrahaNAbhAva idAnIM na labhyeteti tyantatvasattvAdekasaptatyAdAvapi pratiSedhaH siddhyati / " vastutastu Datyante saGkhyAkAryAtidezaH katika ityatra kevalaM kapratyayamutpAdyaiva na kRtI bhavati, 'katidhA' ityatra "saGkhyAyA dhA" (7.2.104) iti dhApratyayam, 'katikRtvaH 0' ityatra "vAre kRtvas" (7.2.109) iti kRtvaspratyayaM ca saGkhyAtvAvacchinnoddezyatAkaM samutpAdyApi kRtArtho bhavitumarhati seyaM kRtArthatA Datyantasya saGkhyAtidezenaiva bhavediti mantavyam / prapUrvAt "DukRMg karaNe" ityataH prakaraNAni prabhedakaraNAni prakRSTakaraNAni vetyarthe "bhAvA'kartrAH " (5.3.18) iti ghaJi "nAmino'ka0 " (4.3.51) iti vRddhau 'prakAra' iti nAmno bhisi "bhisa0 " (1.4.2) ityaisAdeze sandhau rutve visarge ca prakArairiti, sAmAnyasya bhidyamAnasya bhedAntarAnupravRttA bhedAH prakArAstairityarthaH / katibhiH prakArairiti vigrahaH, katidheti taddhitAntA vRttiH, atra Datyantasya saGkhyAtidezAt "saGkhyAyA dhA" (7.2.104) iti dhApratyayo bhavati, anyathA niyataviSayaparicchedahetutvAbhAvena saGkhyAtvavirahAd Datyantasya pRthaganupAdAnAcca na syAt, dhApratyayAntasya ca "adhaN0" (1.1.32) ityavyayatvena syAderlopaH / katIti - katizabdAd "nAmnaH " ( 2.2.31) iti jasi " DatiSNaH 0 " (1.4.54) iti tallapi ca katIti, jJAnAya yadgataH saGkhyAvizeSaH pRcchyate te ktishbdsyaarthH| vArA iti-"vRgT varaNe" ityato triyanta ityarthe "yuvarNavR0" (5.3.28) ityApavAdikAlprAptAvapi bAhulakAd ghaJi vRddhau ca vAretinAmno jasi sasya rutve "roryaH " (1.3.26) iti yatve "svare vA" (1.3.24) iti yakArasya luki ca vArA iti, dhAtvarthasya yaugapadyena vRttayastatkAlA vetyarthaH / asyeti - "iMNk gatau" ityataH "iNo damak" ( uNA0 838) iti damaki idam, tataH "zeSe" (2.2.1) iti Gasi " A dveraH " (2.1.41) iti masyA'kAre "lugasyA0" (2.1.113) iti pUrvAkAralope "TAGaso0" (1.4.5) iti GasaH syAdeze ekadezavikRtanyAyena ' ida' ityasya sthAne " anak" (2.1.36) ityanena adAdeze takArasyocAraNArthatvAd 'asya' iti rUpasiddhiH, buddhisthatvAdinA purovartina iti tadarthaH / kati vArA asyeti vigrahavAkyam / kRtvaspratyayAntasya
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-2 427 "adhaN0" (1.1.32) ityavyayatvAd "avyayasya" (3.2.7) iti syAderlupi sasya rutve visarge ca katikRtva iti taddhitAntA vRttiH, atrApi saGkhyAtidezAt kRtvasaH siddhiH / evamiti "iMNk gatau" ityataH "laTi" (uNA0 505) iti ve guNe ca eva' iti, asyaiva cAdigaNapAThanipAtanasAmarthyAd evamiti "evaM prakAropamayoraGgIkArAvadhAraNe" iti vacanAt katizabdopavarNitaprakAreNetyarthaH / 'yajI devapUjAdau" "tanUyI vistAre" AbhyAm "tani-tyaji0" (uNA0 895) iti Dati yattadau nisspdyte| ubhAvapi buddhivizeSaviSayatAvacchedakatvopalakSitatattaddharmAvacchinnaM bodhayataH, iyA~stu bhedaH-yacchabdo hi uddezyatAkrAntaM niruktadharmAvacchinnaM vAcyatvenAvalambate, tacchabdastu prakAntaM (prAktanabuddhivizeSaviSayatayA cumbita) tattvenAlambata iti| asti hi prasiddhavacano'pi tacchabdaH yathA "nUtanajaladhararucaye gopvdhuuttiidukuulcauraay| tasyai kRSNAya namaH saMsAramahIruhasya bIjAya" / / 2 / / (nyAyasiddhAntamuktAvalI pra0 kha0 kA0 1) ityaadii| niruktadharmAvacchinnaM prakrAntamapi taM tatraiva tacchabdaH parAmRzati yatra svaghaTitavAkyAditarasmin vAkye yacchabdo niruktadharmAvacchinnaM yaM bodhayitumISTe, nUtanetikArikAdau tu na tatheti tatra prasiddhavacana evopaadeyH| evaM kvacana brahmavacano'pi dRzyate tacchabdaH, yathA-"OM tat saditi nirdezo brahmaNastrividhaH smRtaH" iti (gItA 17 / 23), prakRte ca prasiddhAdyartho na ghaTata iti buddhyArUDhasyaivArthasya grhnnmiti| prkRtmnusraamH| yA saGkhyA mAnameSAmiti yati, yatibhiH krIta iti ytikH| yatibhiH prakArairiti ytidhaa| yati vArA asyeti ytikRtvH| sA saGkhyA mAnameSAmiti tati, tatibhiH krIta iti ttikH| tatibhiH prakArairiti ttidhaa| tati vArA asyeti ttikRtvH| zeSasAdhanikA puurvvt| upadarzito DatipratyayAntasya sngkhyaatideshpryojnprdeshH| __ adhunA atupratyayAntasya vicArAvasara iti bhUmikAM racayati-'atu' iti| yA saGkhyA mAnameSAmiti yAvantaH, yAvadbhiH krIta iti yaavtkH| yAvadbhiH prakArairiti yaavddhaa| yAvanto vArA asyeti yAvatkRtvaH / atra yacchabdAd "yattadetado DAvAdiH" (7.1.149) iti DAvAdiratuH, tatra ca DakArokArAvito, tato'ntyasvarAdilope yAvatzabdAt ka-dhA-kRtvaspratyayeSu niruktruupaanni| *yadAgamA yadguNIbhUtAstadgrahaNena gRhyante* iti nyAyAd DAvAdiraturapi atuprtyyvyvhaarbhaak| evaM sA saGkhyA mAnameSAmiti tAvantaH, tAvadbhiH krIta iti taavtkH| tAvadbhiH prakArairiti taavddhaa| tAvanto vArA asyeti taavtkRtvH| zeSaM yAvacchabdavad vijnyeym| kA saGkhyA mAnameSAmiti kiyantaH, kiyadbhiH krIta iti kiytkH| kiyadbhiH prkaarairiti-kiyddhaa| kiyanto vArA asyeti kiytkRtvH| atra 'kim' zabdAd 'idaMkimo'turiya kiy cAsya' (7.1.148) ityatau kiyAdeze ca 'kiyat' iti zabdaH, zeSaM praagvt| nanu saMjJAprastAvAt "Datyatu saGkhyA" ityAkArakaM saMjJAsUtramevAstu, evaM sati vatpratyayopAdAnamapi na krtvymityprmnukuulm| na ca saMjJAsUtratve ekAdikAyAH saGkhyAyAH saGkhyA pradezeSu (saGghayoddezyakazAstreSu "saGkhyA-Date0" (6.4.130) ityAdiSu) saMpratyayArthaM (saGkhyAtvAvacchinnoddezyatayA grahaNArtha) "DatyatusaGkhyA saGkhyA" iti saMjJikoTAvapi saGkhyAgrahaNaM kartavyam, tathA satyeva DatipratyayAntamatupratyayAntaM nAma saGkhyA caikAdikA saGkhyA saMjJAni bhavantIti sUtrArthaH sampatsyate, 'dvikam' ityAdau ka-dhA-prabhRtipratyayAdayazca iSTAH setsyantIti saGkhyAgrahaNaprayuktaM gauravamiti vAcyam, "somAt sugaH" (5.1.163) "agnezca:" (5.1.164) ityAdau yathA vAcakatAsambandhena somAgnyAdyarthaviziSTazabdasyaiva grahaNaM tathA "dRtinAthAt pazAviH" (5.1.97) "Gaso'patye" (6.1.28) "devatA" (6.2.101) ityAdAvapi pazvapatyadevatAdInAM zabdAnAmeva grahaNaM prApnuvadapi iSTalakSyAnusArivyAkhyAnato'varuddhyate, pazvAdilaukikArthAzca gRhyante, tathA santazca te iSTalakSyANi nivartayituM kSamante, evaM saGkhayApradezeSvapi ekAdikA saGkhyA lokaprasiddhA grahISyate, "Datyatu0" sUtraM tu saGkhyApradezeSu grahaNenA'nanugRhItAnAM katiprabhRtInAM grAhaNena kRtArthIbhavediti saMjJikoTau sngkhyaagrhnnsyaanaavshyktvaat| na cA'kriyamANe saGghayAgrahaNe loke yathA-'gopAlakamAnaya, kaTajakamAnaya' ityAdau 'gopAlaka kaTajaka'
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ 428 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsanuM ityAdisaMjJAvatAM vyaktivizeSakRtasaGkatamukhaspRzA (kRtrimANA) meva grahaNaM bhavati, na gavAM pAlakasya kaTe vA jAtasya puMsaH * kRtrimAkRtrimayoH kRtrimasyaiva grahaNam iti nyAyAt, tathA saGkhyApradezeSvapi kRtrimatvAd itipratyayAntAdaya eva gRhyeran, na tu lokaprasiddhekAdikA saGkhyeti saMjJAsUtratve'kAmenApi saMjJikoTau saGkhyAgrahaNaM kartavyameveti vAcyam, loke hi kRtrimagrahaNe na kRtrimatvaM kAraNam, kintu arthAdvA prakaraNAdvA kRtrimaM gRhyate / artha :- sAmarthyam, yathA- 'gopAlakamAnaya mANavakamadhyApayiSyati' ityatra goparicAraratasya yaSTihastasya nAdhyApanasAmarthyamiti tatsAmarthyazAlI gopAlaketikRtasaGketako vyaktivizeSaH katamazcid vipazcidAnIyate, na yaSTihastaH / prakaraNam - prastAvastattatkriyAvizeSarUpaH, yathA - bhojanaprakaraNe 'saindhavamAnaya' ityuktau lavaNam, manaprakaraNe taduktau turagaM pratItiravagAhate / nAnArthakazabdasthale sarvatra tattaddharmAvacchinnaviSayatayA yAvatAM svazakyAnAmupasthitau kiMviSayaka : zAbdabodhaH syAditi saMzayenAkulIbhavataH saMyoga-viprayoga-sAhacarya-virodhA-'rtha-prakaraNa-liGgA'nyazabdasannidhAna- deza - kAlAdyanyatamat svajJAnasAhAyyena tatra tatropayujyamAnArthameva zAbdabodhe bhAsayate / yadyapi rUDheyogApahArakatvamityapyatra sambhavati, tathApi prakaraNAdisahakRtasya yogasyApi balIyastvamityabhipretyedamavagantavyam / yatra tu padArthaniyAmakArtha-prakaraNAdivirahastatra saMzete vA akRtrima nizcinute vA, yathA- UhakaraNe'paTum (grAmyam) acirAgatatvenA'prakaraNajJaM kaJcid bravItu bhavAn 'gopAlakamAnaya' iti, so'tra saMzayavAn bhavet-saMjJeyaM kasyacinnirdiSTA syAd ? yaSTihasto goparicaraNarato vA'sya vivakSitaH ? iti / itthaM vaktRtAtparyaviSayasaMzayAbhAve'pi tattAtparyavizeSaviSayakanizcayavAn vA bhavet - yo mama prasiddho yaSTihastaH so'nena coditaH, evaMsaMjJakastu nAsti me prasiddha iti, sambhAvayAmaH- sa gacchedapi yaSTihastamAnetum / rUDheryogApahArakatvena saMzayapakSa ukto na yukta iti tu na zaGkayam, tattatpuruSaM prati prasiddharUDhyarthasyaiva yogaaphaarkaaritvaat| saMjJAprakaraNasya niyamArthatvAd yogArthamAdAya nizcayapakSo'pyukto na yukto bhramatvAdityapi na zaGkanIyam, loke hi gopAlakAdizabdaH saMjJini niyamyamAnaH saMjJAntaraM mA bUbudhat, kriyAnimittaM prAptamarthaM tu na kathaM bodhayed niyamasya sajAtIyaviSayatvAt, tathA ca kRtrimatvaM na bhavati kAraNaM kRtrimagrahaNa iti saMjJikoTau saGkhyAgrahaNaM nopAdeyatAmarhati UttareNApi saMjJAkaraNamekAdikA saGkhyApradezeSu grahISyata iti / atha mA sma bhavat kRtrimatvaM kRtrimagrahaNe kAraNam, artho vA prakaraNaM vA loke'rthavizeSanivRttimukhenArthavizeSapratipattikAri tu sAdaramabhyupeyate bhavatA'pi; aGga hi zAstre'pi sati prakaraNe'rthavizeSaH pratipadyatAm, DatyantAdInAM saGkhyAsaMjJA kRteti buddhisannidhirUpaM prakaraNaM prakRte'pi jAgarti / ayaM bhAvaH - yasmin zabde'nekazaktistatra kIdRzazaktijJAnAdhInabodhanecchayA vaktroccAritamiti zroturnizcayAbhAvaH, zAbdabodhe ca samAnaviSayakatAtparyanizcayasya kAraNatvAt tannizcayAbhAve zAbdabodhAnupapattau prAptAyAM prakaraNAdinA tAtparyanirNayaH, tannirNaye ca zAbdabodha uppdyte| evaM ca saGkhyAdipade ekatvAdinirUpitA laukikI zaktiH, itipratyayAntAdinirUpitA ca zAstrIyA zaktirastIti kIdRzArthabodhanecchayA " saGkhyA-DatezcAzat0" (6.4.130) ityAdAvAcAryeNoccAritamiti jijJAsAyAM svayameva zAstrakAreNa itipratyayAntAdinirUpitazaktiM bodhayitvA kathamanyArthabodhanecchayoccAritaM syAditi jJAnarUpaprakaraNena itipratyayAntAdAveva tAtparyanirNayena pradezeSu saGkhyAtvena DatyantAdiviSayakabodhasyaiva sambhavena laukikaikAdisaGkhyAyA apratipattiH / etatphalito'yaM nyAya: kRtrimAkRtrimayoH kRtrime kAryasampratyayaH iti / I kecit tu-macchAstre'nena zabdenaita eva boddhavyA iti rItyA saMjJAsUtrANAM niyamArthatvaM kRtrimAkRtrimanyAyabIjam, tathAhisarvasmAcchabdAt keSAJcicchaktibhrameNa keSAJcillakSaNayA sarvArthaviSayakabodhotpattyA sarvArthabodhakatvaM sarveSAM zabdAnAmiti siddham / vaiyAkaraNa-mate ca bodhakataiva zaktiriti sarvArthanirUpitazaktimattvaM sarveSAM zabdAnAM siddhameva / na caivaM zaktibhramAd bodho lakSaNayA bodha ityAdi-vyavahArAnupapattiH, tava mate sarvatra zakteH sambhavAditi vAcyam, paramatAbhiprAyeNa tadvyavahArasya sattvAt / ata eva 'sarve sarvArthavAcakAH' ityabhiyuktAnAM vyavahAraH / evaM ca vRddhisaMjJAdipadeSu ArAdi- itipratyayAntAdinirUpitazakterapi sattvena tattatpadena tattadarthapratIterlo-kikazaktyaiva siddhau "vRddhirAraidaut" (3.3.1) ityAdisaMjJAsUtrANAM vaiyarthyena macchAstre vRddhyAdipadena ArAdInAmeva bodha iti niyamAt *kRtrimAkRtrimayoH kRtrime kAryasampratyayaH iti labhyata iti vadanti /
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-2 428 apare tana kSamante-saMjJAzAstrANAmagRhItazaktigrAhakatvena vidhitve sambhavati niyamatvAyogAt, vRddhyAdipade ArAdinirUpitazakteH sattve'pi loke tatpadena teSAM bodhAbhAvena vyavahArAdinA zaktigrahAsambhavena ajJAtazaktyA bodhAbhAvena ca saMjJAsUtrANAM zaktijJAnajananAya vidhAyakatve sambhavati niyAmakatvAyoga iti nAnena prakAreNoktanyAyasiddhiriti taatprym| na caivaM 'sarve sarvArthavAcakAH' ityasya kA gatiriti vAcyam; 'sarve sarvArthavAcakAH' ityabhyupagamo hi yogidRSTyA, jAnanti khalu yoginaH sarvAnapi padArthAn tattaddhamapuraskAreNa, tattaddharmajJAnavikalatayA tattadrUpato jJAtuM na vayamIzAmahe sarvapadArthAnityasmadAdidRSTyA 'sarve sarvArthavAcakAH' iti andhajanahastanyastasphItAlokapradIpa ivaiveti mntvym| atha ghaTapadAdAvarthavAcakatvavyApyapadatvavattAjJAnarUpAnumAnena sAmAnyalakSaNAsahakAreNArthatvAvacchinnasakalArthanirUpitazaktijJAnamasmadAdInAmapi sambhavatItyasmadAdidRSTyA'pi sarveSAM sarvArthavAcakatvaM na vihanyatetamAmiti na vAcyam, zaktijJAnopasthiti-zAbdabodhAnAM samAnaprakAreNaiva kAryakAraNabhAvenArthatvena zaktigrahe zaknotyarthatvAvacchinna evopasthAtum, tadavacchinna eva zAbdabuddhau bhAsituM ca, ghaTatvAdayo vizeSadharmAstu zAbdabuddhau na bhAseranniti kathamasmadAdidRSTyA sarve sarvArthavAcakAH' iti bhavituM yuktam, 'sarvArthavAcakAH' ityasya arthatvavyApyatattaddharmAvacchinnabodhakAH, ityrthaat| tathA ca lokaprasibaikAdisaGkhyAgrahaNArthaM saMjJikoTAvapi saGkhyAgrahaNaM saMjJAsUtratvapakSe AvazyakaM bhvtiiti| atraike samAdadhati-vyAkhyAtRparamparAvagatavaktRtAtparyAnupapatyA prakaraNAdiM nAdriyAmahe, tathA satyubhayamavargasyate-pAribhASiko DatyantAdiaukikaikAdikA saGkhyA ceti| kvacit tadanAdaraphalita evAyaM nyAyaH * kvacidubhayagatiH* iti, anena laukikAlaukikobhayArthatAtparya zAstre kvacidastIti bodhyte| ubhayavidhabodhastu AvRtterAzrayaNAd bhvissyti| evaM ca na saMjJikoTau gauravAspadIbhUtaM saGkhyAgrahaNaM kartavyatAM shryti| apare tu-"saGkhyA-DatezcAzattiSTeH" (6.4.130) ityatra zatpratiSedho jJApayati-*kvacidubhayagatiH* iti, itarathA lokaprasiddhaikAdisaGkhyAtiriktA pAribhASikI keyaM zadantA tyantA vA saGkhyA'sti yasyAH prAptipUrvakaH pratiSedho yujyate? ityAhuH / ubhayasya-kRtrimAkRtrimobhayasya gatiH-jJAnaM grahaNam, kvacid bhavatIti nyAyArthaH / kvacitpadopAdAnAnAsya sarvatra prvRttiH| etatpravRtyabhAvasthale "kRtrimAkRtrimayoH kRtrime0" ityasya pravRttyA kRtrimasya grahaNam ; asyApi taralatvAt kvacidakRtrimasya grhnnm| ____ kvobhayagrahaNaM? kva kRtrimagrahaNaM? kva cAkRtrimagrahaNam? ityatra lakSyAnusAri vyAkhyAnameva shrnnm| "nADI-tantrIbhyAM svAGge" (7.3.80) ityanena 'bahunADiH kAyaH, bahutantrIIvA' ityatra kRtrimasvAGgavRttyornADItantrIzabdayoryathA kac niSidhyate tathA 'bahunADiH stambaH, bahutantrIvarvINA' ityatrAkRtrimavRttyorapi sa niSidhyata ityubhayagrahaNam, atra nADItantryoraprANisthatvAnna kRtrimasvAGgatvam, yataH "avikAro'dravaM mUrtaM prANisthaM svaanggmucyte| cyutaM ca prANinastattannibhaM ca pratimAdiSu" // 3 / / iti svaangglkssnnaat| nanu stambasyaikendriyaprANitvAd nADyAH kathamaprANisthatvamiti cet, ucyate-"prANyauSadhi-vRkSebhyo'vayave ca" (6.2.31) iti sUtre prANigrahaNenaiva cetanAvattvena vRkSauSadhigrahaNe siddhe'pi pRthak tadgrahaNenedaM jJApitam-iha vyAkaraNe prANigrahaNena trasA eva gRhyante, na tu sthAvarA iti| "asaha-naJ-vidyamAnapUrvapadAt svAGgAdakroDAdibhyaH" (2.4.38) ityatra "avikAra:0" itilakSaNalakSitameva kRtrimaM svAGgaM gRhyate, na tu svamaGgamavayava iti yaugikamakRtrimam, tena 'dIrghamukhA zAlA' ityatra zAlApekSayA lokaprasiddhasvAGgatve satyapi aprANitvena pAribhASikasvAGgatvAbhAvAnna ngiiH| "ziro'dhasaH pade samAsaikye" (2.3.4) ityatrAkRtrimaM padazabdarupameva gRhItam, na tu pAribhASikaM vibhaktyantaM padam, tena 'ziraspadam, adhaspadam' iti siddhyti| na cA'tra pAribhASikapadagrahaNe'pi 'padam' ityasya vibhaktyantatvena padatvAt, satvaM bhaviSyatyeveti vAcyam, padazabdAtiriktAnAM savibhaktikaghaTa-paTAdizabdAnAmapi paratve
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ 430 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana zirasAdau satvApattirityativyAptistathA'pi duruddhareti taatpryaat| itthaM ca tatra tatra yad bhavatu tad bhavatu *kvacidubhayagatiH* ityasyAzrayaNena prakRte saMjJikoTau saGkhyAgrahaNaM tu na kartavyaM bhavatIti saMjJAsUtratve na kAcit, kSatiriti cet, satyam-nirdoSatvAt sviikurmhe| paramatredamAkalanIyam-saMjJApale lakSyA'siddhirUpadoSAbhAve'pi *kRtrimAkRtrimayoH kRtrime* ityAdarAspadamapi nyAyo'nAdriyate, *kvacidubhayagatiH* iti nyAya Adriyate, etasyAdare tu punardvidhA bodhAyA''vRttiH, kvacitpana viSayavizeSAnirNayAd vyAkhyAnavizeSazcA'valambanIyau, vyAkhyAnavizeSe'pi itaravyAkhyAnanivartakapramANAntaramanviSyeta, taditthaM mahatA prayAsena saMjJAsUtratvapakSe kartavyatayA''pAditaM saGkhyAgrahaNajanyaM gauravaM parihatya 'vad'grahaNapakSIyaM kaNThatAlvAdyabhighAtaprayojyagauravaM parihiyate, mRSyate ca bahu paripatanmanogauravam, na khalu kaNThatAlvAdyabhighAtaprayojyagauravameva gauravaM bhavitumarhati, na tu manogauravaM gauravamiti rAjA''jJA'stIti bahumanogauravasahanApekSayA lAghavAt saGkhyAgrahaNameva kartavyamucitaM syAditi saMjJAsUtrApekSayA saGkhyAgrahaNarAhityena vadghaTitamatidezasUtramevAstu-"Datyatu saGkhyAvat" itIti yuktamutpazyAma iti| ___nanvatidezasUtratvAGgIkAre'pi "Datyatu saGkhyA" ityAkArakaM vadrahitameva sUtramastu, bhavati hi vatpratyayamantareNApyatidezAvagatiH yathA-brahmadattabhinne brahmadattagataguNasadRzaguNAnAlokya 'eSa brahmadattaH' iti yadA kazcit prayuGkte tadA abrahmadattaM brahmadatta ityayamAha tena manyAmahe-brahmadattavadayaM bhavatIti zrotA nizcinoti, tathA ihApi niyataviSayaparicchedaheturUpasaGkhayAbhinne tritvAdisaGkhyAvyApakAkhaNDopAdhirUpabahutvaviziSTAdivAcakabahvAdau saGkhyAprayuktakAryabhAktvarUpasAdRzyapratisandhAnena "Datyatu saGkhyA" iti pratipAdanAt saddhyAvaditi pratyayo bhaviSyatIti cet, na-evaM sati zakyArthabAdhena lakSaNA'bhyupagantavyA, sA ca dvidhA-nirUDhA AdhunikI ceti, tatrAnAditAtparyikA nirUDhA, prayojanavatI cAdhunikI, yadIdAnI saGkhyAzabde lakSaNA svIkriyate tadeyamAdhunikIti kRtvA prayojanena kenacid bhAvyam, na cAtrAsAdhAraNaM prayojanaM kimapyutpazyAmaH, 'saGghacyAvat' ityanenaiva vivakSitArthasiddheH, 'eSa brahmadattaH' ityAdau tu brahmadattagatA'sAdhAraNadharmabodhanarUpaM prayojanamupalabhyate, na ca tad brahmadattasadRzAdizabdena nizcetuM zakyam, rUpAntareNApi sAdRzyopapatteH / ayaM bhAvaH-AdhunikalakSaNAsthale vyaJjanAdvArA zakyagatAsAdhAraNadharmabodhanarUpaM prayojanaM bhavati, vyaJjanAjanyabodho'pi camatkAravizeSAdhAyakaH, yathA-'gaGgAyAM ghoSaH' ityatra pravAharUpazakyArthabAdhena lakSaNayA tIrArthe pratyAyyamAne vyaJjanayA gaGgAgatazaityapAvanatvAdibodhaH, nahi caitro balIvardaH' iti pratipAdane yazcamatkArazcakAsti sa caitro mUrkha iti vcne| itthaM ca prayojanA'nurUpamabrahmadatte lakSaNayA brahmadattasya prayoge'pi prakRte vaddhaTitaM "Datyatu saGkhyAvat" iti sUtrakaraNameva yuktam / / 39 / / la.nyAsa-DatyatvityAdi-vatkaraNAbhAve *kRtrimAkRtrimayoH* iti nyAyAd eka-vyAdInAmakRtrimANAM na syAditi / / 39 / / bahu-gaNaM bhede / 1 / 1 / 40 / / bRnyAsAnu0-bahugaNamityAdi-"vahIM prApaNe" ityato vahatIti "mi-vahi-cari-caTibhyo vA" (uNA0 726) iti upratyaye ba-vayoraikyena batve ca bahuriti "gaNaNa saMkhyAne" ato gaNyata ityali gaNa iti, bahuzca gaNazcetyanayoH samAhAra iti bahugaNam, atra "cArthe dvandvaH sahoktau" (3.1.117) iti samAsaH, "laghvakSara0" (3.1.160) iti bahuzabdasya prAgnipAtaH, lAghavArthaM samAhAravivakSayA ekatvam, "dvandvaikatva0" (liGgAnuzAsane napuMsakaliGge zlo0 9) iti napuMsakatvam, "ataH syamo'm" (1.4.57) iti seramAdezaH, "samAnAdamo'taH" (1.4.46) iti pUrvAkAralopazca vijnyeyH| 'bahugaNam' ityekavacanAntatve'pi dvau zabdAvatra grAhyAviti spaSTamavabodhayitumAha-bahu gaNa ityetau shbdaaviti| imAvanekArthakAviti kIdRzAvArthAvatra vivakSitAviti jijJAsAyAmAhabhede vrtmaanaaviti| bahugaNamityupAdAnenoddezyA''kAGkSAyA nivartanAt pUrvasUtrato 'Datyatu' ityuddezyabodhakazabdA'nanuvartane'pi vidheyA''kAGkSA na yathAsthitasUtrAd nivartata iti tadartha saGghayAvadityanuvartata evetyaah-sngkhyaavditi| zAbdabodhasya
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-2 41 dhAtvarthapradhAnatvAdadhyAharati-bhavata iti| "bhidaMpI vidAraNe" ata: "bhAvA'koM:" (5.3.12) iti ghaJi "laghorupAntyasya" (4.3.4) ityupAntyaguNe bhedazabdaH, sa ca "bhedo vidAraNe dvaidha upjaap-vishessyoH|" iti vacanAdanekArthaka iti prakRtopayogino'rthasya nirNayAyAha-nAnAtvamiti-na Anayati (na prApayati svagatatayaikatvaparyAptim) iti nAnA, tasya bhAvo nAnAtvam atra AyUrvAnnayateH 'Dit" (uNA0 605) iti Diti Apratyaye antyasvarAdilope "bhAve tva-talau" (7.1.55) iti tvapratyayaH / "nAnAzabdo vinArthe'pi tthaa'nekobhyaarthyoH| sthAne tu kAraNArthe syAd yukta-sAdRzyayorapi" / / 4 / / (iti medinI, avya0 zlo0 45) iti vacanAd vividhArthatve'pyanekArthaparasya nAnAzabdasya grahaNamiti bodhayitumAha-ekatvapratiyogIti-"iMNk gatau" ata eti-abhedaM gacchatIti "bhINa-zali-bali0" (uNA0 21) iti ke guNe ca ekaH, tasya bhAva ekatvam, ekatvasaGghayetyarthaH, "prathiS prakhyAne" ataH "pratheck ca vA" (uNA0 647) iti tipratyaye antasya lope ca pratiH, sa cAtra vAmArthadyotako grAhyaH, "yunUMpI yoge" ataH pratiyunakti virodhaM dadhAtIti "yuja-bhuja0" (5.2.50) iti dhinaNi upAntyaguNe "kte'niTazcajo0" (4.1.111) iti jasya gatve pratiyogin, ekatvasya pratiyogi virodhabhAk ekatvapratiyogi, yatra paryAptivizeSeNaikatvaM na tatra tena sambandhena nAnAtvamityekasambandhenaikatrAvRttitvarUpaM viruddhatvamavaseyam, ekatvabhinnA saGkhyAtvavyApyarUpaviziSTA saGghayeti phalitArthaH, tAdRzaM rUpaM ca bahutvatvAdikamavaseyam, bhedo (anyo'nyAbhAvo) yatra svapratiyogivRttitva-svAzrayavRttitvAbhyAM sambandhAbhyAM tiSThet tAdRzo bahutvAdisaGkhyArUpo dharma iti taatprym| 'bahavo ghaTAH' ityAdau ghaTavRttibahutvasya bahutvAzrayAparaghaTabhedAzraye'parasmin ghaTe yathA sattvaM tathA bhedapratiyogibahutvAzrayaghaTe'pIti bahutvamIdRzo dharmo bhvitumrhti| yadyapIdRzo dharmo dvitvatritvAdirapi bhavati, tathApi prakRte bahu-gaNazabdayorupAdAnAd dvi-tryAdizabdAnAM nirAsaH / tryAdiSu ghaTeSu bahuzabdaprayoge'pi teSAM bahutvenaiva bodho na tu tritvaadinetynydett| bahubhiH krIta iti bhukH| bahubhiH prakArairiti bhudhaa| bahavo vArA asyeti bhukRtvH| gaNaiH krIta iti gnnkH| gaNaiH prakArairiti gnndhaa| gaNA vArA asyeti gnnkRtvH| arthavizeSopAdAnaphalaM pRcchati-bheda iti kimiti| pratyuttarayativaipulye saGgha ca saGkhyAkArya mA bhUditi, vaipulye-vizAlatvArthe vartamAnasya bahuzabdasya saGgha - saGghAtArthe vartamAnasya gaNazabdasyeti krameNa yojniiym| vipolatIti vipUrvAt "pula mahattve" ityasmAd "nAmyupAntya0" (5.1.54) iti ke vipulaH, tasya bhAvo vaipulyaM tsmiNstthaa| saMhanyata iti saGghaH, sampUrvAddhante: "nighodgha-saGgho0" (5.3.36) ityali sAdhuH, tatra tthaa| vaipulye yathAbahu ruditm| so yathA-bhikSUNAM gnnH| atha bahugaNazabdayorbhadavAcitvAt saGkhyAtvamastyeva, yato bhedaH parigaNanaM saGkhayeti, tatazcaikAdInAmiva bahugaNazabdayorapi lokAdeva saGkhyAtvasiddhau kimanenAtidezavacanena?, atidezo hi anyatrArthaprasiddhasyAnyatraprasiddhiprApaNArtha ityAha-bahu-gaNAvityAdi-niyamyate smeti nipUrvAt "yamUM uparame" ityasmAt "kta-ktavatU" (5.1.174) iti kte "yamirami0" (4.2.55) iti malope niyataH, avadhIyata ityavapUrvAd dadhAteH, 'upasargAdaH kiH' (5.3.87) iti ko "iDetpusi cAto luk" (4.3.94) ityAto lope ca avadhiH, abhidadhAtIti abhipUrvAd dadhAteH "Naka-tRcau" (5.1.48) iti Nake "Ata ai: kRJau" (4.3.53) iti AkArasya aikAre tasya AyAdeze ca abhidhAyakaH, niyato nizcito'vadhiravasAnaM yasya tAdRzasya bhedasya anekatvarUpasya abhidhAyako vAcakAviti niytaavdhibhedaabhidhaayko| ayaM bhAvaH-nizcitAvasAnA yA saGkhyA tadvAcakasyaiva saGkhyAzabdatvamiti lokaprasiddhiH, yathA-'paJca ghaTAH' ityukte sati paJcaiva na SaDAdaya iti paJcatvAvasAnabahutvasaGkhyAyA nirNayAdasti paJcazabdasya saGkhyAzabdatvam, 'bahavo ghaTAH' ityatra tu kevalaM bahutvasaGkhyA pratIyate na tu tadavasAnamapi, bahuzabdasya tritvAdivyApakasaGkhyAvAcakatvAd, ato na bahuzabdasya sngkhyaavaacktvprsiddhiH| evaM gnnshbdsyaapi| saGkhyAprasiddherabhAvAditi-saGkhyAvAcakatvAbhAvAditi spaSTamanuktvA prasiddhyabhAvakathanenedaM jJApyate-saGkhyAvAcakatvaM tvastyeva, kintu saGkhyAtvena prasiddhirnAsti, ata eva
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ 432 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana koSakAraiH bahu-gaNa-zabdo saGkhyAyAmapi ptthitau| saGkhyApradezeSu tu prasiddhasaGghayAyA eva grhnnm| ata eva iti-niyatAvadhibhedavAcakatvAbhAvena sngkhyaaprsiddherbhaavaadevetyrthH| bhUryAdinivRttiriti-bhUriH syAt pracure svarNe", AdizabdAd vipulaadisnggrhH| nivRttiriti-saGkhyApradezeSu saGkhyAgrahaNenA'grahaNamityarthaH / nanu pUrvasUtravad asyApi saMjJAsUtratvamatidezasUtratvaM vA zakyate varNayitum, tatra saMjJApakSe pradezeSu *kRtrimAkRtrimayoH kRtrime0* iti nyAyabalAd bahvAdInAmeva grahaNaM syAd, naikAdikAyA lokaprasiddhasaGkhyAyA grahaNamiti zaGkA'pi pUrvasUtropapAditapraNAlyA *kvacidubhayagatiH* ityAzritena nyAyena samAdhAsyata ityapi manyAmahe, parantu vyAkhyAnAdyapekSatayA viSayavizeSAnirNAyakakvaciditipadaghaTitatayA cAgatikagatisthala evAsya nyAyasyAvalambanaM yujyate, yatra kimapi bhaveditarat samAdhAnaM tatrAvalambanametasya yuktaM na pratIma iti nyAyasyAsyAnAzrayaNe'pi saMjJApakSe pradezeSUbhayagrahaNaM sambhAvyate vA na veti cet-sambhAvyate, tathAhi-yato'nyallaghIyo na bhavati sA saMjJeti prasiddhAvapi yanmahAsaMjJAkaraNaM 'saGkhyA' iti tena jnyaapyte'nvrthsNjnyeymiti| anvarthA nAma avayavArthAnusAriNI, avayavArthazca saGkhyAyate'nayeti saGkhyA, saGkhyAnakaraNamityarthaH / ekAdikayA'pi saGkhyAyata iti bhavatyekAdInAmapi grahaNam, na ca mahAsaMjJAkaraNasyAnvarthatvajJApanena caritArthatayA kRtrimayoH bahu-gaNayoH saGkhyAnakaraNIbhUtabahutva-gaNatvArthavAcinoreva pradezeSu grahaNaM bhavatu, anvarthatvAvalambanAJca mA bhUd grahaNaM vaipulya-saGghavacanayoH, * kRtrimAkRtrima0* nyAyabAdhe tu na kimapi pramANamityekAdInAM grahaNaM na bhaviSyatIti vAcyam, yataH saMjJApakSe 'saGkhyA' iti pRthagyogaH saGkhyAsaMjJArthaH, saMjJAyAH saMzyAkAGkSatayA mahAsaMjJAkaraNalabdhAnvarthavAcakasya saGkhyAnakaraNAbhidhAyino niyatAniyatasaGkhyAvAcina: sarvasyAkSepeNa ekAdInAM bahvAdInAM ca saMjJA siddhA, pazcAt 'bahugaNam' iti yogaH, atra saGghayApadAnuvartanena bahuzabdo gaNazabdazca saGkhyAsaMjJinau bhavata ityarthaH smptsyte| seyaM saGkhyAsaMjJA bahvAdInAmapi 'saGghacyA' iti vibhaktayogenaiva siddheti dvitIyayogena teSAM saMjJAvidhAnaM kalpayati-'arthAntaravAcitve sati bahutvavAcinazcet saGkhyAkArya tarhi bahu-gaNayoreva' iti, tena vaipulyAdyarthAntaravAcinAM bhUryAdInAM na saMjJA, yadvA-aniyatasaGkhyAvAcinAM ced bahugaNayoreveti niyamaH, anantazabdavadanantavAcizatazabdasya saGkhyAkAryAbhAva iSTa eveti| pare tu-parasparasAhacaryAt saGkhyAvyApakArthavAcinoreva bahugaNayorgrahaNam, na tu saGgha-vaipulyavacanayoriti vyarthA'nvarthasaMjJA, mahAsaMjJAkaraNena tu pradezeSu lokaprasiddhakevalayogArthasyApi grahaNamiti niyataviSayaparicchedahetubhUtasya saGkhyAnakaraNamekatvAdikamabhidadhata ekAdeH saGkhyAkArya siddhyti| niyataviSayaparicchedahetutvaM cAtra yaddharmaprakArakanizcayottaraM loke gaNanAyAM prasiddhA ye svAtiriktA yAvaddharmAstaddharmaprakArakasaMzayasAmAnyaM nodeti taddharmAvacchinnavAcakatvam, yathA-'trayo ghaTAH' ityuktau tritvAbhAvA'prakArakatva-tritvaprakArakatvarUpanizcayasya pratibandhakatayA ekatva-dvitva-catuSTvAdiyAvaddharmaprakArakasaMzayAH nodetuM prabhavantIti tritvavAcakatvAt trizabdasya niyataviSayaparicchedahetutvam, evaM caturAdizabdAnAmapi, bahvAdInAM tu bahavo ghaTAH' ityuktau bahutvaprakArakanizcayasattve'pi paJca vA daza vA viMzatirvA ghaTA ityAdisaMzayasya jAgarUkatayA niyataviSayaparicchedahetutvaM nAstIti yogavibhAgapakSaH, tatpakSe niyamArthatvAdyuktizca na ghaTate, saGkhyAkAryArthaM bahu-gaNayoH svayaM kRtArthatvena niyamatvAyogAd" ityaacksste| nanu pakSadvayasyApyatra vacanamunmattapralapitAyatetarAm, tathAhi-yogavibhAgenAnvarthatvapakSe niyamatvapakSa iti prathamaH kalpaH; niyataviSayaparicchedahetutvAbhAvena niyamatvapakSo na yuktaH, parasparasAhacarya tu saGgha-vaipulyavAcinorgrahaNaM vihantIti dvitIyaH kalpa idAnImuktaH, tat kathaM yujyeta? svayaM tu sUtre bhedagrahaNaM kRtamiti saGkhyAvAcinau bahu-gaNau gRhNIyAd vaipulya-saGghavAcinau tirayediti phalasyAnyathAsiddhatvena niyamatvokteH parasparasAhacaryoktervA'nucitatvAditi cet, na-uktakalpayoranyatareNa katareNacid bhedagrahaNamantarA'pi sati nirvAha bhedagrahaNamapi na kAryamiti tAtparyeNa pkssdvysyaasyokttvaat| nanu bhedagrahaNAbhAve "bahu-gaNa-Datyatu saGkhyA" ityAkArakamekameva sUtraM tarvastu, yogavibhAgo vRtheti cet, satyamastvekameveti vayamapIdAnImabhyupemaH, sampUrNasUtramevAnvarthatvapakSe niyAmakaM bhaviSyati kA ksstiH?| athaivamapi anvarthatvapakSe
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-2 433 saGghayAnakaraNatvenaikAdInAM grahaNaM bhavatu, bahvAdInAM grahaNaM kathaM bhaviSyati? nahi bahvAdibhirekAdibhiriva saGghayAyata iti na vAcyam, bahvAdibhirapi svavyApyatritvAdidvArA saGghayAyata ityasyeva saGkhyAnakaraNatvena sngkhyaatvm| evaM gnnshbdsyaapi| Datyantakatizabdasya saGkhyAnakaraNIbhUtArthaviSayakapraznArthakatvena sngkhyaatvvyvhaarH| atvanteSu kiyacchabde katizabdavadeva saGkhyAtvam, yAvat-tAvatetAvat-zabdAdau ca saGkhyayA paricchedabodhatAtparyakatvadazAyAM saGghayAnakaraNIbhUtaikatvAdirUpasaGkhyAtvavyApyadharmaviziSTabodhakatayA saGkhyAtvaM bodhyam, iyA~stu bhedaH-ekAdInAM niyataviSayaparicchedahetutvaM tAvadAdInAmaniyataviSayaparicchedahetutvamiti / itthaM ca sUtrasya "bahu-gaNa-Datyatu saGkhyA" ityAkArakatve srvmnaakulmev| parantu idamavadheyam-prathame niyamatvakalpe 'saGkhyA' iti yogavibhajanam, tatrApi saMjJAmAtranirdezAt saMjJA-saMjJibhAvAnupapattiH, tannivRttaye saMjJinAmAkSepaH, saMjJAyA anvarthatAzrayaNam, anvarthatAzrayaNe'pi *sakRduccaritaH zabdaH sakRdarthaM gamayati* ityasya sttvenaa''vRttiraashrynniiyaa| tathA dvitIyayoge pUrvayogena siddhihetukavaiyarthena vAkyAntarakalpanA, pUrvayogIyoddezyatAvacchedakavyApakAvacchinne niyAmakayogIyoddezyatAvacchedakavyApakaniyamyayogIyoddezyatAvacchedakavyApyadharmAvacchinnatiriktatvena saGkocaH, saGkhyAzabdAnuvRttizca, ityAdi bahu gauravaM bhavatIti tatpakSo naadrnniiyH| dvitIyakalpe-sAhacAvalambanam, ekAdInAM pradezeSu grahaNArtha mahAsaMjJAkaraNasAmarthyena yogArthasya grahaNam, yogArthamAtrAd bahvAdInAM saGgraho na bhavatIti yogAnapekSArthasyApi grahaNam, tadubhayasya bodhasampade tattaddharmAvacchinnArthanirUpitazaktijJAnAdhInatattaddharmAvacchinnArthaviSayakopasthityoH zAbdavizeSa prati pRthak kAraNatvam, iti bahuvidhakalpanAgauravamiti tatpakSo'pyanAdaraNIya ev| "Datyatu saGkhyAvat" "bahu-gaNaM bhede" iti nyAse tu na kA'pi viDambaneti tadAdaraH sUtrakArasya prazasya iti mnmhe| na caivaM sati prakaraNabheda iti vAcyam, saMjJAsUtrANAM samAptatvAd atidezasUtrANAM caarmbhaat| na caivamapyekasmin pAde'dhikAradvayamanucitamiti vAcyam, yato na hyevaMvidho niyamo'sti, yad ekasmin pAda ekenaivAdhikAreNa bhavitavyamityAstAM bahuvistara iti||40|| la.nyAsa- bhugnnmityaadi| vaipulya iti-yathA rajogaNaH, rajaHsaMghAta ityrthH| atha bahu-gaNazabdayorbhedavacanatvAt saGkhyAtvamastyeva, yato bhedaH parigaNanaM saGghayeti, tatazcaika-vyAdInAmiva bahugaNazabdayorapi lokAdeva saGkhyAtvasiddhau kimanenAtidezavacanena? atidezo hi anyatra prasiddhasyAnyatra prasiddhiprApaNArtha ityAha-bahugaNAvityAdi-loke Teka-vyAdInAM niyatAvadhibhedAbhidhAyitve saGkhyAprasiddhiH, anayozca na tatheti saGkhyAprasiddharabhAva iti / / 40 / / ka-samAse'dhyardhaH / 11 / 41 / / bRnyAsAnu-ka-samAsa ityaadi| yadyapi nimitti nimittaM kAryamiti racanAkrameNa "ivarNAdarasve svare yavaralam" (1.2.21) ityAdAviva "adhyardhaH ka-samAse" iti nirdezaH prAptastathApi lAghavArthaM "ka-samAse'dhyardhaH" iti nirdezaH kRtaH, ekamAtrAkRtaM lAghavaM bhvti| yadvA nimittipadaM niyamataH pUrvameva prayujyateti draDhimAnamupagatasya bhramAtmakasaMskArasya samunmUlanAyaiva tathAnirdezaH, pracuraprayogapravAho yadyapi nimittipadapUrvaka evopalabhyate tathA'pi kvacid vyutkrameNa prayoge'sAdhutvaM mA pratIyatAmiti taatprym| evamapyarthaparaM vAkyaM nimittipUrvakameva subodhAya kalpyamityAha-adhyardhazabda iti-"RdhUc vRddhau" ityataH "RdhUT vRddhau" ityato vA ghaJi ardhaH, ardhana adhika ityadhyardhaH, "prAtyavaparinirAdaya:0" (3.1.47) iti samAsaH, yadvA adhikamarthaM yasya so'dhyardhaH, "ekArthaM cAnekaM ca" (3.1.22) iti bhuvriihiH| ka-samAsa iti-kazca samAsazcAnayoH samAhAraH ka-samAsaM tatra tathA, "ke samAse" iti vyastanirdeze ka-samAsayoH' itItaradvandvanirdeze vA vivakSitArthasiddhAvapi gauravaM syAd, ato lAghavArtha samAhAradvandvena nirdezaH, tatrAlpasvaratvAt kazabdasya praangnipaatH|
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ 434 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana saGkhyAtidezavidhAnaphalAdhAnabhUto na ko'pItaraH kapratyayAdityAha-kapratyaya iti| samAsa iti-samasyante saMkSipyante vivakSitArthabodhanakSamasavibhaktyAdipadAni vivakSitArthaM bodhayantyeva santi adRzyavibhaktyAdikatayA alpAlpakalevarANi vidhApyante ghaTakatayA yasmin sa samAsaH, samasanaM padayoH padAnAM vA ekIkaraNaM vA samAsaH, abhidhAnA''zritalopAbhAvavadanyamadhyavartivibhaktizanyanAmasamudAyo vA samAsastatra tthaa| vihite kapratyaye samAse vA atidezo na sArthakaH, tato'pi kapratyaya-samAsayoH siddhyarthaM sArthakatvavarNane tu pUrvaM sa kapratyayaH samAsazca durlabho yAvuddizya punaH ka-samAsau bhavetAm iti prAgevAvazyakatA'tidezasyetyAha-vidhAtavye iti-agrimakSaNe lapsyamAnasvarUpa ityarthaH, ayaM bhAva:-kimapi vidhAnaM prayoktuH kRtiviSayatAmupagamiSyat prAk tadIyecchAmukhaM pazyati, yadyanugRhItamicchayA tadA kRtyA pazcAdanugRhyata iti tadAnIM cikIrSitatvaM labhyate, svarUpaM pazcAllabhyata eveti| adhyardhana ardhshitaiken| krItaM dravyAntaradAnapUrvakotpattikasvIyatAkaM kRtm| adhyardhakamiti-atra saGkhyAtidezAt kapratyayaH siddha ityAha-"saGkhyADatezcA0" (6.4.130) ityaadi| samAse vidhAtavye saGkhyAtidezaprayojanamAha-adhyardhena zUrpaNetyAdi"zRz hiMsAyAm" ata: "kR-zR-sabhya Ur cAntasya" (uNA0 298) iti pe UrAdeze ca zUrpaH, tena tathA, dhaanyaadinisspvnbhaannddenetyrthH| adhyardhazUrpamiti-atra adhyardhazabdasya saGkhyAzabdatvAt krItArthe vidhIyamAnasya ikaNo viSaye "saGkhyA samAhAre ca dviguzcAnAmnyayam" (3.1.99) iti dvigusmaasH| atreti-adhyardhazUrpamiti pryoge| saGkhyApUrvatveneti-saGkhyAvAcakapUrvapadaghaTitatvena, adhyardharUpapUrvapadasya sngkhyaavaacktvenetyrthH| dvigutve 'adhyardhazUrpa' ityasya dvigusamAsatve sti| krItArthasyekaNa iti-krItArthe vihitasya ikaNpratyayasya, dvigorAIdarthe jAtatvAt "anAmnyadviH plap" (6.4.141) iti lup bhavatItyarthaH / dhAdipratyayavidhAviti -"saGkhyAyA dhA" (7.2.104) iti dhAvidhiH, AdipadAd "vAre kRtvas" (7.2.109) iti kRtvas-prabhRtividhiH, tatra na bhvtiityrthH| nanu yathA eko dvau trayazcatvAra ityAdi gaNyate, gaNyate tathaiva eko'dhyo dvAvardhatraya ityAdi dhArayA'pi, tathA cAtidezAnapekSameva kapratyayAdikArya 'dikam' ityAdAviva 'adhyardhakam' ityatrApi setsyatIti sUtramidaM vyartham, yadi saGkhyAtve'pi dhAkRtvasprabhRtipratyayAnutpattyarthaM 'ka-samAse' iti nimittapadena niyantraNamAvazyakam, tAvanmAtroktau tu pUrvasUtropAttau bahugaNazabdau vA uttarasUtropAtto'rdhapUrvapadaH pUraNa:-ardhapaJcamAdizabdo vA kapratyaya-samAsayoH kartavyayoreva saGkhyAtvaM labheyAtAm, na tu dhA-kRtvasAdau kartavya ityavyAptiH syAt, tadapAkaraNArthamadhyardhazabdaghaTitaM "ka-samAsedhyardhaH" ityAkArakaM sUtraM kartavyamevetyucyeta, tathA'pi kasamAsetarANi kAryANi mA prasajyeranityetaniyamArthakatvamupAsyatAm, vidhyarthatvaM tu tAvatA'pi durupapAdameveti cet, maivam-arddhazabdo bhAgadvayena vibhajyamAnasya vastuno dvitIyaM samamaMzaM vAcyatvena nivedayati, sa cAMzo'vayavabhUta ityekadezAdizabdavad arddhazabdo'pyavayavavAcyeva, tasya adhyArUDhamarddhaM yasminnityarthe bahuvrIhau samAse adhyarddhazabdaH samadvitIyAMzasahitam, ekatva-dvitva-tritvAdiviziSTamarthaM yogazaktyaivAbhidhAtuM kSamate na tu rUDhyapekSA, saGkhyAkAryeSu saGghayApadaM tu akRtrimasaGghayAM tAmeva gRhNAti yatra yogArtho bhaved vA na bhaved, rUDhyartho'vazyaM stheyAt, yathA-eka-dvi-tryAdiriti, evaM ca vidhyarthatvameva sUtrasya svIkartavyaM kapratyayAdiSTasiddhyarthamiti sudhiyo dhiyA vibhaavyntu| ___keSAJcidanyeSAmabhinivezastu-'adhyardhazabdo'pi saGkhyAvizeSaviziSTArthanirUpitarUDhyA yogena cA''zliSTa ekAdiriva; Ahosvit pradezeSu saGkhyApadaM rUDhinaiyatyenArthAbhidhAyinImevAkRtrimasaGghayAM gRhNAtIti mataM nAdriyate, tathA sati adhyarthazabde saGkhyAsaMjJAmantareNaiva saGkhyAkAryaM bhaviSyatIti sUtraM nAvazyakam iti, teSAM mate'pi niyamArthatayA sUtrasyAvazyakatvamastyeva, tathAhipradezIyasaGkhyApadenAdhyardhapadapratipAdyArthAbhidhAyinAM sA rdhasahitaprabhRtipadAnAmapi grahaNena tebhyaH kapratyayAdirmA bhUt tadartha saGkhyeyAMzavAcakasya yadi saGkhyAkAryaM tarhi adhyardhazabdasyaiveti vyarthena prakRtasUtreNa niymyte| sa cAyaM niyamo'dhyarddhazabdaH saGkhyAsaMjJo bhavatItyarthakena 'adhyarddhaH' itIyanmAtreNApi kartuM zakyaH, ka-samAsagrahaNena tu dvitIyo niyamo vAkyabhedenAzrIyate, tathAhi-'adhyarddhaH' ityeko
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 35 pariziSTa-2 yogaH prathamaH, adhyarddhazabdaH saGkhyAsaMjJo bhvtiityrthkH| tataH "ka-samAse" iti dvitIyo yogaH, tatrAdhyardhazabdo'nuvartate, kapratyaye samAse ca vidheye adhyarddhazabdaH saGkhyAsaMjJo bhavatIti vAkyArthaH / saiSA saGkhyAsaMjJA dvitIyayogamantareNApi kapratyaya-samAsayoH prathamenaiva siddhA alaM vAkyabhedeneti tena punarniyamyate-adhyardhazabdasya saGkhyAsaMjJA cet ka-samAsayoreveti, tena dhA-kRtvasAdayo na bhvntiiti| parantu mate'smin trayo bhAgA yasyeti tribhAgaH, catvAro bhAgA yasyeti caturbhAga ityevaM krameNa tribhAga-caturbhAgAdizabdAnAM saGghayAvAcitvamApadyata iti vibhAvanIyam / / 41 / / ardhapUrvapadaH pUraNa: / 11 / 42 / / bRnyAsAnu-arddhapUrvetyAdi-atra "arddhAt pUraNaH" iti nyAsasyA''zrayaNe "paJcamyA nirdiSTe parasya" (7.4.104) iti paribhASayA'rddhazabdAvyavahitottaraH pUraNapratyayAntaH saGkhyAvad bhavatItyarthalAbhe'rddha paJcamaM yatra tadarddhapaJcamaM tenArddhapaJcamena krItamityarthe samastArddhapaJcamazabdaghaTakapaJcamazabdasya saGkhyAvattvena kapratyaya-samAsayoH siddhayA'vyAptyabhAve'pi arddhana paJcamena krItamityarthe samAsAnavayavasyApi paJcamAdizabdasya saGkhyAvattvena samAsasya tataH kapratyayasya cApattiH syAditi tAdRzo nyAsa upekssitH| vastutastu-ardhapaJcameti samAse'pIdAnI paJcamazabdamAtrasyaiva saGghacyAvattvaM syAditi krItArthakasya kapratyayasyArddhapaJcamazabdAdanutpattirapi doSaH, tathAhi-svabhAva eSa taddhitasya yat sa svArthAnvayitAvacchedakadharmAvacchinnavAcakatAparyAptyadhikaraNAdeva samutpadyate, itarathA rAjapuruSasyApatyamityarthe'patyArthakapratyayaH svArthAnvayitAvacchedakIbhUtarAjapuruSatvAvacchinnavAcakatAparyAptyadhikaraNarAjapuruSazabdaghaTakAt puruSazabdAdapi samutpadya tadIyAdyasvaraM vRddhyA samupamartha 'rAjapauruSiH' itynissttmaapaadyet| na ca rAjapuruSasyApatyamityarthe'patyArthakataddhitapratyayasya 'rAjan Gas puruSa si' ityavasthAyAM samAsena niSpannasya rAjapuruSazabdasya ghaTakAt puruSazabdAdApattirdIyamAnA na saGgacchate, SaSThyantAdeva pratyayasyotpatteH, rAjapuruSazabdAdutpannayA SaSThyA tu rAjapuruSeti samudAyasya SaSThyantatvaM na tu puruSazabdamAtrasya, puruSazabdasya tu samAsAvasthAyAM labdhasthitikAM vibhaktiM *pratyayalope pratyayalakSaNaM kArya vijJAyate* iti nyAyabalenA''dAya prathamAntatvavyavahAraH zakyate kartum, sa ca prakRte'patyArthakataddhitotpattivelAyAM stokamapyupayogAya na kalpeteti vAcyam ; samAso hi prathamA-dvitIyAdyantAnAM prathamAntena saha vA pariniSThitavibhaktyantena saha vA bhavatIti siddhAntamanusRtya 'rAjan Gas' ityasya 'puruSa Gas' ityanena pariniSThitavibhaktyantenaiva saha samAsakaraNe "aikArthya" (3.2.8) ityanena lupi *pratyayalope'pi0* iti nyAyena kAryArthaM Gaso'nusandhAnena sssstthynttvlaabhaat| samAsAnantaraM padArthAntarAnvayayogyA yA vibhaktiH samastAdutpadyate sA pariniSThitavibhaktirityucyate, prakRte'patyArthAnvayayogyA SaSThIvibhaktI rAjapuruSazabdAdutpadyate, saiva samAsakaraNasamaye'pi puruSazabdAdAneSyata iti kevalAd rAjapuruSazabdaghaTakAt puruSazabdAt pratyayo durnivaarH| siddhAnte tu samudAyAd rAjapuruSazabdAdeva pratyayo bhavatIti tadAdyasvarasyaiva vRddhau rAjapuruSiritISTaM siddhyati, tathaiva prakRte krItArthAnvayitAvacchedakA'rddhapaJcamatvAvacchinnavAcakatAparyAptyadhikaraNA'rdhapaJcamazabdAdeva kapratyayaH samutpattumarhati, sa ca samudAya idAnIM paJcamazabdamAtrasyaiva saGkhyAvattve "saGkhyA-DatezcAzattiSTeH kaH" (6.4.130) ityetatsUtrIyasaGkhyArUpoddezyapadena na zakyate grahItum, yazca pUraNapratyayAntaH paJcamAdizabdastatpadagrahaNayogyo nA'sau kapratyayArthAnvayitAvacchedakadharmAvacchinnavAcakatApaptyidhikaraNamiti samudAyAt tdutpttirggnkusumotpttiiytetraam| evam arddhapaJcamaiH zUrpaH krItamityarthe "saGkhyA samAhAre ca0" (3.1.99) ityaneneSTaH samAso'pi na siddhayet, tathAhi-aikArthyarUpasAmarthyasattva eva ko'pi samAso bhavati, aikAN nAma svaparyAptyadhikaraNaghaTitatvasvanirUpaketaranirUpitazaktiparyAptyadhikaraNaghaTitatvasvagrahaprayojyagrahaviSayIbhUtazaktiparyAptyadhikaraNatvaitatritayasambandhena zaktiviziSTatvam, 'rAjapuruSaH' ityAdau rAjatvAvacchinnAdyarthanirUpitazaktimAdAya lakSaNasamanvayaH; yathA-rAjatvAvacchinnArthanirUpitazaktiparyAptyadhikaraNarAjapadaghaTitatvaM, rAjatvAvacchinnanirUpitazaktinirUpaketarapuruSatvAvacchinnanirUpitazaktiparyAptyadhikaraNa
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ 436 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana -puruSapadaghaTitatvaM rAjatvAvacchinnanirUpitazaktigrahaprayojyo yo graho rAjasambandhipuruSatvAvacchinnanirUpitazaktiviSayakaH, tadgrahaviSayIbhUtoktarAjapuruSatvAvacchinnArthanirUpitazaktiparyAptyadhikaraNatvamityetattritayamapi rAjapuruSapade vartata iti tatrAsti niruktamaikArthyam, IdRze caikArthye samAsasaMjJakapadamavaSTabhyAvasthAsyamAne eva SaSThyantaM 'rAjan Gas' iti 'puruSa si' ityanena saha 'SaSThyayatnAccheSe' (3.1.76) iti sUtreNa samasyate, sarvatra samAsasthala IdRzaikArthyenA''sitavyameva, prakRte'rddhapaJcamaiH zUpaiH krItamityarthe " saGkhyA samAhAre ca0 " (3.1.99) iti samAsazcikIrSitaH, sa ca zUrpapadena saha saGkhyAvAcakasyeti tadubhayasamudayagatenoktaikArthyenehApi bhavitavyaM rAjapuruSAdipadagateneva, paraM pUraNapratyayAntapaJcamAdizabdamAtrasyArddhapaJcamazabdaghaTakasya saGkhyAvattve naitat sambhavati, tathAhipaJcamazabdamAtrasya saGkhyAvattve tasyaiva pareNa zUrpAdinAmnA saha samAso bhaviSyati, tasmiMzca paJcamazUrparUpasamAsAtmakasamudaye zUrpatvAvacchinnanirUpitazaktiparyAptyadhikaraNazUrpapadaghaTitatvasya sattve'pi tacchaktinirUpaketarA'rddhapaJcamatvAvacchinnanirUpitazaktiparyAptyadhi karaNA'rddhapaJcamazabdaghaTitatva- tacchaktigrahaprayojyagrahaviSayIbhUtA'rddhapaJcamatvaviziSTazUrpatvAvacchinnanirUpitazaktiparyAptyadhikaraNatvayoH sattvaM nAstIti spaSTa eva tadaikArthyavirahaH / na ca paJcamazUrparUpasamudaye zUrpatvAvacchinnanirUpitazaktiparyAptyadhikaraNazUrpapadaghaTitatvasyeva zUrpArthazaktItarapaJcamatvAvacchinnArthanirUpitazaktiparyAptyadhikaraNaghaTitatva- zUrpArthanirUpitazaktigrahaprayojyagrahaviSayIbhUtapaJcamazUrpArthanirUpitazaktiparyAptyadhikaraNatvayorapi sattvAdaikArthyamastyeveti vAcyam, arddhapaJcamazUrpAtmakasamudAyaniSThA'rddhapaJcamazUrpArthanirUpitA zaktireva prakRte arddha-paJcama-zUrpArddhapaJcamazabdArthanirUpitazaktInAM grahaiH prayojyasya grahasya viSayIbhUtA na tu paJcamazUrpArthanirUpitazaktiriti tRtIyasambandhasya vighaTanayA paJcamazUrpAtmakasamudaye aikArthyasya durghaTatvAt / abhyupetyavAde'pi paJcamazUrpazabde samAsatve'pyarddhapaJcamazUrpAtmakasamudayAt syAdyutpatterasambhavo doSaH, tathAhi idAnIM (paJcamazabdamAtrasya saGkhyAvattvena paJcamazUrpasya samAsasaMjJakatve) arddhapaJcamazUrpAtmakasamUhe arddhapaJcama-paJcamazUrpazabdau samAsasaMjJakAvantaHpraviSTau, samUho'rddhapaJcamazUrpazabdastu na kathaJcit samAsasaMjJaka iti tatsamUhe 'rthavattAyA viraheNa " adhAtuvibhaktivAkyamarthavannAma" (1.1.27) ityanena nAmatvAprAptau syAdyutpatterasambhavaH, nAmasaMjJAsUtre hi arthapadenAbhidheyArthI gRhyate, sa ca svArtha- dravyAdisvarUpo ghaTa-paTAdizabdairasamastai rAjapuruSAdizabdaiH samastaizca pratIyate, samAse khalu viziSTArthanirUpitA zaktiH zAbdikairabhyupeyamAnA svajJAnaM dvArIkRtyArthAbhidhAne paryApnotIti siddhAntaH, ayamidAnImarddhapaJcamazUrpAtmakaH zabdaH samAsAtmako nAstIti samAsAdivRttitvavyApyayA viziSTArthanirUpitayA zaktyA rAjapuruSAdiriva nAliGgayate, zaktigrAhakANAM tAdRzakoSAdInAM cAbhAvena ghaTapaTAdiriva ca na katamayA'pi zaktyA''liGgayata iti tatra sthitaH zaktyabhAvo'rthAbhAvanirUpitavyAptibhAk svajJAnenArthAbhAvamanumApayannarthAbhAvavyApakaM nAmatvAbhAvamapi samUlaghAtaM vihanyAditi nAmatvarahito'rddhapaJcamazUrpazabdaH svasmAt paraM syAdimeva kathamutpAdayitumIzIteti sUkSmaM cakSurniHkSipyatAM prekssaavdbhiH| itthaM nirAkRtaH 'arddhAt pUraNaH' iti nyAsaH / athA'vyAptyativyAptI avikalaM sRjanuktanyAsaH kriyatAmupekSAlakSyaH, paramarddhAtmakaM pUrvaM padaM yasyetyarddhapUrvapadazabdena gRhyamANa evArtho yadi nyAsAntareNApi laghIyasA pratIyeta kA nAma tadA tasyopekSAvRttiH ? taca nyAsAntaram " arddhapUrvaH pUraNa: " iti zabdazAstre hi prAyeNa zabdAnAmeva tattatsUtrairatidezaH pradarzita iti saGkhyAvattvamapi teSAmeva yuktamatideSTum evaM hi zabdAtmakameva pUrvaM nyAsIyapUrvazabdena grahISyate, kariSyate ca padazabdaghaTitena arddhAtmakaM pUrvapadaM yasyetyarthaM bodhayatA "arddhapUrvapadaH pUraNaH" iti nyAseneva kriyamANA'tidezAnAmarddhapaJcamAdizabdAnAmanenApi ladhIyasA nyAsenA'tideza iti kimarthA tadupekSeti ced, ucyate- tathAnyAse arddhazabdAt paratayA sthitasya pUraNapratyayAntasya paJcamAdizabdasyaiva saGkhyAvattvaM syAnna tu samagrasyArddhapaJcamazabdasyeti "arddhAt pUraNaH" iti nyAsapakSe ivAsmin pakSe'pi samagrasya saGkhyAvattvAbhAvamUlau kapratyayasamAsau na siddhyetAmityavyAptiH, arddhana paJcamena krItamityAdyarthe samAsAnavayavasyApi paJcamAdizabdasya saGkhyAvattvena kapratyayasamAsayorApattirityativyAptizcA''patetAmiti "arddhapUrvaH pUraNaH" iti nyAso'pyupekSyate /
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-2 439 nanUpadA'vyAptyativyAptI ubhAvapi laghIyonyAsau "arddhAt pUraNaH" "arddhapUrvaH pUraNaH" ityevamUhitau tvaM paryahAsIH, paraM te pradarzite avyAptyativyAptI sUkSmaM vimRSTe na kSamete ihopasthAtum, tathAhi-yathA "ajAdibhyo dhenoH" (6.1.34) "brAhmaNAdvA" (6.1.35) ityAdau 'ajAdibhyaH' ityAdau paJcamI nirdizya dhenoH pratyayo vihitaH, tatra "paJcamyA nirdiSTe parasya" (7.4.104) iti paribhASayA satyAM vyavasthAyAM vyavahite dhenuzabde notpadyate pratyayaH, kintu pratyayavidhAnAvadhitvaM sUtrIyoddezyatayA ajadhenu' rUpasamudAye eva vartate na tu kevale dhenau, ata eva tatsamudAyAt pratyayotpattau tadA''dyasvarasyaiva vRddhau 'AjadhenaviH' iti prayogo yujyate, itarathA (ajAdeH parasya dhenorevoddezyatayA pratyayavidhAnAvadhitvAGgIkAre) 'ajadhainaviH' ityaniSTamApadyeta, tathaiva "arddhAt pUraNaH" iti nyAse'pi vyavahitasya pUraNapratyayAntasyoddezyakoTyantaHpAtitvaM "paJcamyA nirdiSTe0" (7.4.104) ityetadvalamAsthAyA'pahiyate cedapahiyatAm, saGkhyAvattvAtidezoddezyatvasya arddhapaJcamAdisamudAyAdapahArastu na yukta iti samudAyasya tasya saGkhyAvattayeSTau kapratyayasamAsau nirbAdhaM setsyata evetyavyAptiH sukhaM vihnyet| ardhazabdAt parasya samAsAnavayavasya paJcamAdizabdasya saGkhyAvattvAtivyAptirapi na sambhavati, tathAhi-vRttighaTakAdarddhazabdAt parasya paJcamAdeH saGghayAvattvena kapratyaya: samAso vA tava vidhAnalakSyaH, tatra taddhitapratyayasya svArthAnvayitAvacchedakadharmAvacchinnavAcakatAparyAptyadhikaraNAdevotpatteH siddhAntitatvAdarddhazabda-pUraNapratyayAntayorasamAsena sthitidazAyAM kapratyayArthAnvayino'rthasyArddhatvaviziSTapaJcamAdirUpasya vAcakaM kimapi nAma nAstIti sutarAM kapratyayo notptsyte| samAso'pyacirokte samAsasaMjJakapadamavaSTabhyaikArthe'vasthAsyamAne eva bhavatIti prakRte paJcamAdizabdamAtrasya saGkhyAvattvena tasyaiva padAntareNa zUrpAdinA samAso vaktavyaH, so'pi paJcamAdyarthanirUpitazaktigrahaprayojyagrahaviSayIbhUtArddhapaJcamazUrthinirUpitazaktiparyAptyadhikaraNatvasyaikArthyaghaTakasyArddhazabdA'ghaTite paJcamazUrpAdizabde viraheNaikArthyAbhAvAna bhaviSyatItyativyAptirapi vihnyet| evamAcAryeNAvayavivAcakena sahAvayavavAcakAnAM samAsavidhitsayA'parA'dharottarANAmiva pUrvazabdasyApi "pUrvAparAdharottaramabhinenAMzinA" (3.1.52) iti samAsasUtre nivezaM kurvatA spaSTamevA'vayavatvena vAcakatA tasyA'bhyupetA, koSairapi ca sA pratIyata iti tanmArgamanusRtya "arddhapUrvaH pUraNaH" iti nyAsakalpe arddhazabdaH pUrva Adyavayavo yasyetyarthakaraNe "arddhapUrvapadaH pUraNaH" iti nyAsapakSa ivA'vyAptyativyAptI na bhvissytH| evaM ca sati kathametau laghIyonyAsAvupekSyete iti ced, ucyate-taddhitapratyayaH svArthAnvayivAcakanAmnaH parIbhUyotpadyata iti hi tava mama ca matam, tathA ca aja-dhenuzabdayorasamAsatayA sthitI ajadhenurUpaviziSTArthasya vAcakaM nAma tatra nopalabhyetetyakAmenA'pi "ajAdibhyo dhenoH" (6.1.34) ityAdinA samAsAtmakasamudAyAdeva taddhitapratyaya utpAdyeteti tatra pratyayoddezyatvaM paJcamyantapadabodhyaghaTite 'ajadhenu'prabhRtizabde samudite eva yujyate, yatra tu sUtrIyapaJcamyantavizeSaNapadabodhyAghaTite sAkSAduddezyatvasvIkAre na kA'pi durghaTanA tatra tathA svIkriyata eva, yathA "padAd yugvibhaktyaikavAkye vasnasau bahutve" (2.1.21) ityatra vasnasAdezoddezyatvaM padAditipaJcamyantapadabodhyA'sahitayoreva yuSmadasmadoH, "tRtIyAntAt pUrvAvaraM yoge" (1.4.13) ityatra tRtIyAntAditi bodhyA'sahitayoreva pUrvAvarayoH sarvAditvaniSedhoddezyatvam, paramparayoddezyatvaM paJcamyantapadabodhye'pItyanyadetat, evaM prakRte'pi arddhAditi paJcamyantapadabodhyA'sahitasyaiva pUraNapratyayAntasya paJcamAdeH saGkhyAvattvaM syAnna tu samuditasyArddhapaJcamAderiti "arddhAt pUraNaH" iti nyAsa upekssyte| yadi kevalasya paJcamAdeH saGghayAvattve prakRte'pyuktadizA kapratyayasamAsayorasiddhirUpA durghaTanA'styeveti "ajAdibhyo dhenoH" (6.1.34) ityAdAviva samudite eva saGkhyAvattvAtidezoddezyatvaM brUyAH, tadA spaSTapratipattyarthameva tannyAsA'nAdareNa "arddhapUrvapadaH pUraNaH" iti nyaasmnggiikuru| 'arddhAt pUraNaH' iti nyAse hi kevalasya pUraNapratyayAntasya paJcamazabdAdeH saGkhyAvattvAtideze'pi pUrvoktena 'svArthAnvayitAvacchedakadharmAvacchinnavAcakatAparyAptyadhikaraNAdeva taddhitotpattiH' iti niyamena kapratyayasya aikArthyaviraheNa samAsasya ca prAptirnAstIti dvayorapyatidezaphalayorasiddheH sUtraM vyarthameva syAdataH "anAdibhyo dhenoH" (6.1.34) ityatreva samuditasya (arddhapUrvapadakapUraNapratyayAntottarapadakasya) atidezo jJApya iti mahatA'nusandhAnena vyApyeta sUtrajo bodha ityaspaSTA pratipattirito -
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ 438 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana nyAsAt, 'arddhapUrvapadaH pUraNaH' iti nyAse tu na tAdRzamanusandhAnaM vyApnotIti tataH spaSTA pratipattiriti taatprym| ata eva vArtikakAreNApi "arddhapUrvapadaH pUraNapratyayAntaH" iti nyAsa evopnibddhH| kvacidavayavavAcakatayA prayogo yadi dRzyate pUrvazabdasya, tadA lakSyAnurodhAt prakRte'pyavayavavAcakatvAGgIkAreNArddhazabdAdyavayavakasyArddhapaJcamAdizabdasyeSTaM saGkhyAvattvaM bhaviSyatyeveti yadyucyeta, tadA'pi 'arddhapippalIpaJcama'zabdAderarddhazabdapUrvAvayavakatvena saGkhyAvattvAtivyAptiH kenApyupAyena na pariharaNIyeti nirAkaraNIya eva arddhapUrvaH pUraNaH' iti nyAsaH / itthaM ca nirantarAyaH "arddhapUrvapadaH pUraNaH" ityeva nyAso yukta ityAha-arddhapUrvapada iti| nanvetanyAsAzrayaNe'pi pUrvazabdasyAnavayavavAcakatvAGgIkAre pUrvoktarItyA arddhazabdAt parasya kevalasya paJcamAdizabdasyaivAtideza iti punarapISTau kapratyaya-samAsau na tatra siddhayetAm, avayavavAcakatvAzrayaNe ardhapippalIpaJcamAdizabde'tidezaprasaktiriti 'arddhapUrvaH pUraNaH' iti nyAsapakSe Apatan doSasamUha ihApi na ruddhyata ityata Aha-samAsAvayavabhUte pade iti| prasiddhiH-rUDhirityarthaH, atra pUrvapadazabdasya samAsAdyavayavapade uttarapadazabdasya samAsacaramAvayavapade rUDhiriti viveko jJeyaH, na tu samAsAvayavamAtre rUDhiH, tathA ca vRttighaTakapadAbhivyaktikSaNadhvaMsAdhikaraNakSaNA'vRttitvasahitavRttighaTakapadAbhivyaktikSaNaprAgabhAvAdhikaraNakSaNavRttitvaviziSTasyaiva rUDhyA pUrvapadazabdapratipAdyatayA arddhapaJcamaprabhRtizabdAnAM saGgrahaH, pippalyarddhapaJcamazabdAderasaGgrahazca siddhyataH, samAsAvayavamAtrarUDhatve tu arddhazabdAvayavake pUraNa pratyayAntaghaTite'tidezaH syAd' ityarthasya phalitArthatvena pippalyarddhapaJcamAdAvatidezo durnivAraH syaat| nanvevaM pippalyarddhapaJcamazabdaghaTake'rddhazabde vRttighaTakapaJcamazabdAbhivyaktiprAgabhAvAdhikaraNakSaNavRttitve'pi vRttighaTakapippalIzabdAbhivyaktikSaNadhvaMsAdhikaraNakSaNA'vRttitvAbhAvena pariSkRtapUrvapadatvAbhAvAt samudite pippalyarddhapaJcamazabde'tidezasya vAraNe'pi arddhapippalIpaJcamazabdasya vAraNaM na jAtam, tatrApya'rddhazabdasya niruktapUrvapadatvAditi ced, na-yAM vRttimAdAya kapratyayAdizcikIrSitastAmevAdAya pUrvapadatvasyA'rddhazabde paryAptisattve'tidezasyeSTatvenArddhapippalIpaJcamazabdaghaTake'rddhazabde kapratyayavidhAnAvadhyarddhapippalIpaJcamarUpavRttighaTakapadAbhivyaktikSaNadhvaMsAdhikaraNakSaNA'vRttitvasattve'pi paryavasAne samAsasUtrIyaprathamAntapadanirdiSTatAparyAptyadhikaraNatvaviraheNa tatra tAdRzavRttighaTakapadAbhivyaktikSaNaprAgabhAvAdhikaraNakSaNavRttitAyA abhAvAt, 'vRttighaTakapada' zabdena hi tatsamAsazAstrIyeNa prathamAntapadena tRtIyAntapadena vA nirdiSTatAyAH paryAptyadhikaraNaM gRhyate, tacca arddhapippalIpaJcamavRttAvarddhapippalIrUpaM paJcamarUpaM ca, na tu pippalImAtramiti na tadAdAyArddhazabde puurvpdtvm| na ca vRttighaTakapaJcamazabdAbhivyaktiprAgabhAvAdhikaraNakSaNavRttitAparyAptararddhapippalIzabda iva kevalArddhazabde'pi sattvAniruktaM pUrvapadatvaM tatrAstyeveti vAcyam, samAsazAstrIyaprathamAntapadanirdiSTatAparyAptyadhikaraNaparyAptatvenaiva pUrvapadatvAdivyavahArasya dRSTatayA'rddhazabde tAdRzavRttitAparyAptaH sattve'pi samAsazAstrIya-prathamAntapadanirdiSTatAparyAptestatra viraheNa puurvpdtvvyvhaaraabhaavaat| "pUraNo'rddhapUrvapadaH" iti nyAse mAtrAkRtalAghavasya sattve'pi vizeSaNapadasya pUrvaprayogaH sati sambhave nyAyya ityarddhapUrvapadazabda eva puurvmupaattH| pUryate'neneti pUraNaH, tadarthakapratyayo'pi pUraNaH, pratyayasya prakRtyavinAbhAvitvAt prakRterAkSepe "pratyayaH prakRtyAde:" (7.4.115) iti pratyayasya vizeSaNatve "vizeSaNamantaH" (7.4.113) iti vizeSaNasyAntatve labdhamarthamAha-pUraNapratyayAntaH zabda iti-yadyapi pUraNazabdasya pUraNapratyayAntetyarthakaraNe'pi nyUnAdhikagrahaNAbhAvena 'paJcama' ityetanmAtrasya grahaNaM prasajyate, tathA'pi kevalapaJcamAdizabde'pyarddhazabdasya pUrvapadatvamasambhavIti sAmarthyAd 'arddhapUrvapadaka: pUraNapratyayAntottarapadakaH saGkhyAvad bhavati' iti sUtrArtho niSpadyata iti sarvaM suvishdm| nimittivizeSopAdAnAd 'adhyarddha' ityasya nivRttAvapi zeSamanuvartate nivartakAbhAvAdityAha-ka-pratyaya ityAdi / paJcAnAM saGkhyAnAM pUraNamiti paJcamam, arddha paJcamaM yeSu te'rddhapaJcamAH, arddhapaJcamaiH krItamiti arddhapaJcamakam, atra "saGkhyA-DatezcA0" (6.4.130) iti kprtyyH| arddhapaJcamaiH zUrpaH krItamiti arddhapaJcamazUrpam, atrArddhapaJcamazabdasya saGkhyAzabdatvAt krItArthe vidhIyamAnasya ikaNo viSayatvAJca "saGkhyA samAhAre ca0" (3.1.99) iti dvigusamAsaH, ikaNazca dvigorAhadarthe jAtatvAt "anAmnyadviH plap" (6.4.141) iti lub bhvti| ka-samAsa iti vacanAd dhAdividhAvidaM na prvrtte|
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa - 2 439 etaccatuSTyaM sngkhyaatideshsuutrm| nanu bahugaNa - DatyatUnAM saGkhyAtidezavidhAyakaM sUtradvayaM na kartavyam, na caikAdivanniyataviSayaparicchedahetutvarUpasaGkhyAvAcitvamamISAM nAstIti saGkhyApradezeSu kathaM sampratyayaH syAditi vAcyam-"vA'torikaH" (6.4.132) iti saGkhyAbhUtAdatyantAd ikamanuzAsatA saGkhyAtvasya jnyaapnaat| atha tathA'pyatorevaikasya kRte jJApakaM syAditi cet, satyam"pittithaT bahu-gaNa-pUga-saGghAt" (7.1.160) "atorithaT" (7.1.161) "SaT-kati-katipayAt thaT" (7.1.162) iti jJApakaisteSAM sarveSAmapi saGkhyAkAryasya siddhatvAt / nanu "pittithaT bahu-gaNa0" (7.1.160) ityAdau vizeSAzravaNAt saGgha-vaipulyavAcinorapi bahu-gaNazabdayoH saGkhyAkAryaM syAditi cet, na - anaiyatyenApi saGkhyAbhidhAnadazAyAmetayoH saGkhyAkAryaM bhavatItyetAvanmAtrajJApanena caritArthatve sati sarvathA saGkhyAnabhidhAnadazAyAM saGkhyAkAryakalpanasya gaurvpraasttvaat| bhUryAdInAM tvaniyatasaGkhyAvAcinAM grahaNaM tu na bhavati niyatasaGkhyAvAcinAM paJcAdInAmeva loke saGkhyAzabdena prasiddhatvAt, prasiddhAprasiddhayoH prasiddhagrahaNasya nyaayytvaat| nanvevamapi bahu-gaNayoriva pUga-saGghAdInAmapi saGkhyAkAryaprasaGgaH, na ca bahu- gaNayoH sAmAnyApekSaM jJApakaM pUgAdInAM tu pittithaT viSayameveti vAcyam, ekasUtropAttatvena samAnatayA vaiSamyasampAdane bIjAbhAvAditi cet, maivam-lakSyAnurodhena kvacit sAmAnyApekSaM kvacid vizeSApekSaM jJApakamityAzrayaNAt, tadanurodhena vaiSamyasya soDhavyatvAditi dik / yadvA "vAtorikaH" (6.4.132 ) ityanena saGkhyAkaraNatvAbhAvavatAmapi prayogeSu dRzyamAnasaGkhyAkAryANAM saGkhyAkAryaM jJApyate, tena adhyardhAdInAmapi siddham / tathA ca catvAryapi saGkhyAtidezasUtrANi na vidheyAnIti bhAvaH / atrocyate-jJApakopanyAsasya garIyastvena imAM kusRSTimasahamAnaiH sUtrakAraiH sUtrANImAni sUtritAnIti paramArthaH / / 42 / / "haririva balibandhakarastrizaktiyuktaH pinAkapANiriva / kamalAzrayazca vidhiriva jayati zrImUlarAjanRpaH / / 1 / / zrImUlarAjanRpaH zrImUlarAjanAmA nRpatiH, jayati sarvotkarSeNa vrtte| sa kIdRza: ? haririva viSNuriva, balibandhakaraH balinAM-balavatAM nijaripUNAm, bandhaH - parAjitya svakArAgAraniyantraNam, tatkaraNazIlaH, haripakSe baleH-balinAmno nRpateH, bandhaH -svAyattIkRtarAjyAnniSkAsya pAtAle niyantraNam, tatkaraNazIlaH / punaH kIdRza: ? pinAkapANiriva ziva iva, trizaktiyuktaH tisRbhiH zaktibhiH-prabhutva-mantrotsAha - zaktibhiryuktaH, zivapakSe tisRbhiH zaktibhiH - sRSTi-sthiti-saMhAra-zaktibhiH sUryA-candrA'gnirUpAbhiryuktaH / punaH kIdRza: ? vidhiriva brahmeva, kamalAzrayaH kamalAyAH-lakSmyAH, AzrayaH-sthAnam, vidhipakSe kamalamAzrayaH AsanamutpattyAzrayazca yasya saH / atra zleSAnuprANitopamAlaGkAraH / / 1 / / iti prathamAdhyAya- prathamapAdasya bRhanyAso laghunyAso nyAsAnusaMdhAnaM ca pUrNamiti samApto'yaM prathamaH pAdaH / /
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1) 3) zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 440 :: pariziSTa-3 :: vivaraNamAM vaparAyelA nyAyonI akArAdi krame sUci + pRSThaka anekAntA anubandhAH - 270 anirdiSTArthAH pratyayAH svArthe bhavanti - 300 antaraGgaM bahiraGgAt - 43, 54, 180 antaraGgAccAnavakAzam - 44 abhidheyavizeSanirapekSaH padasaMskArapakSo'pyasti - 223 arthavadgrahaNe nA'narthakasya - 204, 317 arthavazAd vibhaktipariNAmaH - 292 ardhamAtrAlAghavamapyutsavAya manyante vaiyAkaraNAH - 99 avayavadharmeNa samudAyakalpanA'tra na jyAyasI - 202 10) avayave kRtaM liGgaM samudAyamapi vizinaSTi - 202 11) asandhyakSarAntatvamapi nAnubandhakRtaM bhavati - 281 12) AgamA yadguNIbhUtAstadgrahaNena gRhyante - 153, 303 Adyantavadekasmin - 233 uktArthAnAmaprayogaH - 198 15) uNAdayo'vyutpannAni nAmAni - 307 16) utsargAdapavAdaH - 276 17) ubhayasthAnaniSpanno'nyataravyapadezabhAk - 199 18) kiM hi vacanAnna bhavati - 100 19) kRtrimA'kRtrimayoH kRtrime - 309, 320, 332 20) kRdAdezaH kRdvat - 264 / 21) kvacidubhayagatiH - 324, 332 22) kvipi vyaJjanakAryamanityam - 144 23) kvibantA dhAtutvaM nojjhanti zabdatvaM ca pratipadyante - 138, 179 24) gatikArakaGasyuktAnAM vibhaktyantAnAmeva kRdantairvibhaktyutpatteH prAgeva samAsaH - 159 25) grahaNavatA nAmnA na tadantavidhiH - 232 26) jAtaM kAryaM na nivartate - 181, 223 27) jAti-vyaktibhyAM ca zAstraM pravartate - 66, 101 28) jJApakopanyAso gariyAn - 352 13) Adyantavana 14)
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa - 3 29) 30) 31) 32) 33) 34) 35) 36) 37) 38) 39) 40) 41) 42) 43) 44) 45) 46) 47) 48) 49) 50) 51) 52) 53) 54) 55) 56) 57) 58) tadAdezAstadvadbhavanti - 104, 134 tanmadhyapatitastadgrahaNena gRhyate 303 * dvandvandvandvAdau vA zrUyamANaM padaM pratyekamabhisambadhyate 69 dvau prakRtamarthaM gamayataH 58 na kevalA prakRtiH prayoktavyA nA'pi pratyayaH 140, 193, 289 na hyantavadbhAvena nAmatve satyapi zaktisaMkhyAprAdhAnyaM hIyate - 201 - na hyupAdherupAdhirbhavati vizeSaNasya vA vizeSaNam - 271, 293 nA'nubandhakRtamanekavarNatvaM bhavati - 282 nA'nubandhakRtamasArUpyaM bhavati nityAdantaraGgam - 44 nimittApAye naimittikasyA'pyapAyaH - - 43 282 206 niranubandhagrahaNe na sA'nubandhakasya - 133, 147 niranubandhagrahaNe sAmAnyena - 264 niravakAzaM sA'vakAzAt - 178 parAdantaraGgaM balIyaH parAnnityam - 36, 43 punaH prasaGgavijJAnAt siddham - 73 prakRtivadanukaraNam - 61, 191 pratyayalope'pi pratyayalakSaNaM kAryaM vijJAyate - 138, 178, 265, 301, 341 205, 305 - pratyayApratyayayoH pratyayasyaiva grahaNam pradhAnAnuyAyino'pradhAnA bhavanti - 38 pradhAnAnuyAyino vyavahArA bhavanti - 23, 292 bhUtapUrvakastadvadupacAraH - 265 mukhye sambhavati gauNakalpanA jyAyasi yakSAnurUpabaliH - 127 yattadornityasambandhaH 116 yatrA'nyat kriyApadaM na zrUyate tatrA'stirbhavantIpara prayujyate - 309 - - 74 yathAsaGkhyamanudezaH samAnAm - 62, 70, 100 ye nAprApte yo vidhirArabhyate sa tasyaiva bAdhakaH yogAdrU DherbalIyastvam - 114 1 58 441
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 442 59) lakSaNapratipadoktayoH pratipadoktasyaiva grahaNam - 283 60) liGgamaziSyaM lokAzrayatvAd liGgasya - 103 61) varNagrahaNe jAtigrahaNam - 74 62) varNakadezo'pi varNagrahaNena gRhyate - 84 vivakSAtaH kArakANi - 75 64) vizeSyA'sannidhAnenA'pi padasaMskAro bhavati - 222 65) vyapadezivadekasmin - 233 66) vyAkhyAto vizeSA'rthapratipattiH - 46, 280 67) sakRdgate sparddha yad bAdhitaM tad bAdhitameva - 73 68) sandhyakSarANAmidutau hrasvAdezAH - 80 69) saMjJAdhikAre pratyayagrahaNe pratyayamAtrasyaiva grahaNaM na tadantasya - 137, 187 70) saMbhave vyabhicAre ca vizeSaNamarthavat - 91 71) sarvatrApi vizeSeNa sAmAnyaM bAdhyate na tu sAmAnyena vizeSaH - 178 72) savizeSaNau hi vidhi-niSedhau vizeSaNena sambadhyete - 118, 268 73) sApekSamasamartham - 96, 200, 296 74) sAhacaryAt sadRzasyaiva - 141, 261 75) siddhe satyArambho niyamArthaH - 142, 145 76) sUtratvAt samAhAraH - 99 77) svarasya hasva-dIrgha-plutAH - 63, 72
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-4 443 11) 12) :: pariziSTa-4 :: vivaraNagata laukika nyAya tathA niyamonI sUci + sUtra sthaLa nirdeza aNu-mahadAdipratyayahetuH parimANam - 1.1.3 atasmin taddharmA''pAdakaM sUtramatidezaH - 1.1.2 atisnnikrssaadtiviprkrssaanmuu-ntrvyvdhaanaat| tmsaa''vRtttvaadindriydaurblyaadtiprmaadaaditi|| (4.1.3 ma. bhASyam) - 1.1.29 athA'tho saMzaye syAtAmadhikAre ca mnggle| vikalpA'nantaraprazne kaatyaa'''rmbhsmunycye|| - 1.1.31 adarzanaM luk - 1.1.3 anavyayamavyayaM bhavatItyavyayIbhAvaH - 1.1.31 aniyame niyamakAriNI paribhASA - 1.1.2 anuvRttapratyayahetuH jAtiH - 1.1.3 anumAnaM liGgam - 1.1.3 anyAyazcAnekArthatvam - 1.1.27 anyonyapakSapratipakSabhAvAd yathA pare matsariNa: pravAdAH / nayAnazeSAnavizeSamicchan na pakSapAtI samayastathA te|| (anyayoga vyaq.) - 1.1.2 anvayo'nugamaH sati zabde'rthAvagamaH - 1.1.27 apadaM na prayuJjIta - 1.1.27 aprasiddhapratiyogikA'bhAvo nAsti - 1.1.2 15) arthavizeSa upAdhistadantavAcyaH samAnazabdo yH| anupAdhirato'nyaH syAcchlAghAdivizeSaNaM yadvad / / - 1.1.38 16) avayavadharmeNa samudAyakalpanA'tra na jyAyasti - 1.1.27 17) avayave kRtaM liGgaM samudAyamapi vizinaSTi - 1.1.27 avikAro'dravaM mUrtaM prANisthaM svaanggmucyte| cyutaM ca prANinastattannibhaM ca prtimaadissu|| - 1.1.3, 1.1.39 19) avivakSitavAcyo yastatra vAcyaM bhaved dhvnau| arthAntare saMkramitamatyantaM vA tirskRtm|| (ya za-4/39) - 1.1.2 20) . avyavasthAyAM vyavasthA''pAdakaM paribhASAsUtram - 1.1.2 ___ asati vizeSavidhau pratyayaH para eva prayoktavyaH - 1.1.39 22) asati vizeSAnuzAsane vizeSya-vizeSaNavAcakapadayoH samAnavacanakatvam - 1.1.6 23) aSTAdazabhedabhinno'kArAdisamudAyo'varNaH - 1.1.3 24) aSTau sthAnAni varNAnAmuraH kaNThaH shirstthaa| jihvAmUlaM ca dantAzca nAsikauSThau ca tAlu c|| - 1.1.17 25) AkRtigrahaNA jAtiliGgAnAM ca na srvbhaak| sakRdAkhyAtanirlAhyA gotraM ca caraNaiH sh|| - 1.1.3, 1.1.30 26) A dazabhyaH saGkhyA saGkhyeye vartate - 1.1.39 13) 18) 21)
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34) 36) 444 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 27) AdezAdividhAyakaM vidhisUtram - 1.1.2 / / 28) itarasakalavizeSavyavacchedena iSTaviSayasiddhiH pArizeSanyAyaH - 1.1.18 29) iyanta iti saGkhyAnaM nipAtAnAM na vidyte| prayojanavazAdete nipAtyante pade pde|| - 1.1.31 30) ukta kArake prathamA syAt - 'bhaMga so vi12||' - uccAraNe vAyoralpatayA nAdeSannAdau na zrUyete kintu zvAsocchvAsau zrUyete, ataste aghoSA bhavanti iti zeSaH / (zikSAvallI vivRttiH) - 1.1.13 ucaiH upalabhyamAno yaH svaraH sa udAttasaMjJo bhvti| nIcairupalabhyamAno yaH svaraH so'nudaattH| udAttA'nudAttasvarasamAhAro yaH svaraH sa svaritasaMjJo bhavati - 1.1.17 upalakSaNaM kAryAnanvayI - 1.1.23 upalakSaNaM kArye'nupayogI - 1.1.10 35) ekadezasthitA zAstrabhavane yAti diiptaam| parito vyApRtAM bhASAM paribhASAM prcksste|| - 1.1.2 ekadravyamaguNaM saMyoga-vibhAgeSvanapekSakAraNaM karma(kriyA)lakSaNam (vaizeSika-1.1.17) - 1.1.3 ekamarthaM prati vyAdInAM kriyA-kAraka-dravya-guNAnAM tulyabalAnAmavirodhInAmaniyatakramayogapadyAnAmAtmarUpabhedena cIyamAnatA samuJcayaH / guNa-pradhAnabhAvamAtraviziSTaH samuccaya evaanvaacyH| dravyANAmeva parasparasavyapekSANAmudbhUtAvayavabhedaH samUha itaretarayogaH / sa (= itaretarayogaH) eva tirohitAvayavabhedaH saMhatipradhAnaH samAhAraH (3.1.117 bR.vRttiH) - 1.1.31 38) ekIbhAvenA'pRthaggamanaM samavAyaH saMzleSaH (Ava. niyukti) - 1.1.10 39) ekamAtro bhaveddhasvo dvimAtro dIrgha ucyte| plataH svarastrimAtraH syAd vyaJjanaM caarddhmaatrkm|| - 1.1.5 ekAdyabhidhAnapratyayahetuH saMkhyA - 1.1.3 kumbhIdhAnyo nyAyaH - 1.1.37 42) kRt-taddhita-samAsaikazeSa-sanAdyantadhAturupAH paJca vRttayaH - 1.1.25 kRdantamAkhyAtaM ca kriyAvAcakam - 1.1.26 44) kriyA-guNa-dravyAdibhiH prayokturyugapad vyAptumicchA vIpsA - 1.1.3 45) kvacit pravRttiH kvacidapravRttiH kvacid vibhASA kvcidnydev| vidhevidhAnaM bahudhA samIkSya caturvidhaM bAhulakaM vadanti - 1.1.37 46) guNavacanAnAmAzrayato liGgopAdAnam - 1.1.29 47) guNAzrayo dravyam - 1.1.3 tatra sakalAdezaH pramANavAkyam (syAbArI , vya-23) - 1.1.2 49) tatsattve tatsattvam anvayaH, tadabhAve tadabhAva vyatirekaH - 1.1.20, 1.1.27 50) tatsAdRzyamabhAvazca tadanyatvaM tdlptaa| aprAzastyaM virodhazca naarthAH SaT prakIrtitAH (za.za.prakA.-39) - 1.1.13 51) tadapekSApekSyapekSitatvanibandhano'niSTaprasaGgaH cakrakaH - 1.1.27 52) tadbhinnaH tatsadRggrAhI paryudAsaH - 1.1.27, 1.1.31 53) tadvattAbuddhi prati tadabhAvavattAbuddhiH pratibandhikA - 1.1.29, 1.1.40 41) 43) 48)
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-4 ___ 445 445 57) 58) 62) 63) 67) 68) 54) tAlvoSThapuTasaMgRhItasya vAyorvisarjanaM visargaH, sa tu pArzvavartibindudvayaM rUDheH - 1.1.9 55) yuTyAdiH kAlaH - 1.1.3 56) dravya-dravyayoH sNyogH| avayavA'vayavinoH samavAyaH - 1.1.27 dvandvApavAdo yogaH - 1.1.25 dve brahmaNI veditavye zabdabrahma paraM ca yt| zabdabrahmaNi niSNAtaH paraM brhmaadhigcchti|| - 1.1.2 59) na karmadhArayAnmatvarthIyo bahuvrIhizcet tadarthapratipattikaraH - 1.1.13 na kSarati = na calati svasmAt svarUpAditi akSaram - 1.1.1 nayAstava syAtpadalAJchanA ime rasopasiddhA iva lohadhAtavaH / bhavantyabhipretaphalA yatastato bhavantamAryAH praNatA hitaiSiNaH - 1.1.2 nityaM kRtAkRtaprasaGgI - 1.1.3 nipAtAzcopasargAzca dhAtavazceti te trayaH / anekArthAH smRtAH sarve pAThasteSAM nidarzanam-1.1.31 64) nRtyAvasAne naTarAjarAjo nanAda DhakkAM nv-pnycvaaraan| uddhartukAmaH sanakAdisUtrAnetadvimarza shivsuutrjaalm|| - 1.1.3 65) padaparyantaM prakRti-pratyayAn saMsthApya tataH saMskAraH padasaMskAraH - 1.1.30 66) parasparajJAnasApekSajJAnAzraya itretraashryH| svagrahasApekSagrahakatvamitaretarAzrayatvam - 1.1.9 parA'parAdipratyayahetuH kAlaH - 1.1.3 paryudAse vidhi-pratiSedhayorvidhereva balIyastvam - 1.1.27 69) pArizeSanyAyaH - 1.1.18 70) purovartini pUrvadRSTasyA'bhedAvagAhi jJAnaM prtybhijnyaa| tattedantA'vagAhi jJAnaM pratyabhijJA, so'yamazva iti - 1.1.37 71) pUrvapadArthapradhAno'vyayIbhAvaH, uttarapadArthapradhAnastatpuruSaH, anyapadArthapradhAno bahuvrIhiH, ubhayapadArthapradhAno dvandvaH iti prAcAmAcAryANAM pravAdaH - 1.1.4 72) pRthakprayatnanirvaya'tvam varNatvam - 1.1.3 prakRtavastvaMzagrAhI taditarAMzA'pratikSepyadhyavasAyavizeSo nayaH (naya27sya) - 1.1.2 74) prakRterAzritaM yat syAd yadvA pUrvaM vyvsthitm| yasya cAlpanimittAni antaraGgaM taducyate - 1.1.3 75) pratiparyAyaM saptabhaGgI - 1.1.2 76) pratiyogamanirdezArtho'dhikAraH - 1.1.2 77) pratyayasyAzritaM yat syAd bahirvA yad vyvsthitm| bahuni vA nimittAni yasya tad bahiraGgakam - 1.1.3 78) pratyAsattinyAyaH - bhaMgalako vivaraNa 79) pratyAhiyante samAhriyante varNA aneneti pratyAhAraH - 1.1.3 80) prasiddhasya kathanamanuvAdaH -- 1.1.2 81) prasiddhaH saMjJI, aprasiddhA ca saMjJA (1.1.4 bR. nyAsa) - 1.1.9 82) prAptasya vidherniyAmakaM niyamasUtram - 1.1.2 83) bahuni kAryANi lAtIti bahulam - 1.1.39 84) mukhyArthasya bAdhe tena mukhyArthena svasaMyuktasyArthasya rUDhitaH prayojanAdvA yatpratipAdanaM sA lakSaNA (sa.darzana saM.)-1.1.39 73)
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ 91) 446 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana 85) yaH pratyayaH sa paraH - 1.1.38 / 86) yaH ziSyate sa lupyamAnArthAbhidhAyI - 1.1.25 87) yatkriyAyAH sAdhanasya vA tadatadAtmano'tadrUpAdavyavadhAnena vyavacchedakaM kvacit tat sAkSAt vishessnnm| yat tadvizeSaNasya vizeSaNaM tat pAramparyeNa vizeSaNam - 1.1.26 yatra tasya = anyapadArthasya guNAnAm = upalakSaNAnAM (pUrvottarapadArthayoH) api kArye saMvijJAnam = bodho bhavati tatra tadguNasaMvijJAnabahuvrIhirbhavati, anyatra tu atadguNasaMvijJAnabahuvrIhiH - 1.1.4 yatrAvayavazaktinairapekSyeNa samudAyazaktimAtreNa yad budhyate tadrUDham, yathA go-maNDalAdipadam - 1.1.30 90) yathoddezaM nirdezaH - 1.1.39 yaddhi yaddhetukaM tat tadvyapadezaM pratipadyate - 1.1.17 92) yad vartipadaiH pratyekapadArthAnAM yugapadabhidhAnaM sahoktiH - 1.1.29 93) yad vyAvartayati tad vizeSaNam - 1.1.3 94) yasya sAdhyAbhAvaH pramANAntareNa pakSe nizcitaH sa bAdhita: - 1.1.29 95) yena padena vinA yatpadasyA'nvayAnanubhAvakatvaM tena padena saha tasyAkAGkSA - 1.1.26 96) yenendriyeNa yA vyaktirgRhyate tadgatA jAtirapi tenaivendriyeNa gRhyate - 1.1.17 97) yenaiva rUpeNa vAcakaM padamabhidhatte, tenaiva rUpeNa nipAto dyotayati - 1.1.2 98) yogAyUMDherbalIyastvam - 1.1.39 99) rUDhaH yogApahArakatvam - 1.1.39 100) lakSyavRttitve sati alakSyavRttitvamativyAptiH - 1.1.20 101) lakSyaikadezAvRttitvamavyAptiH - 1.1.20 102) laghvarthaM saMjJAkaraNam - 1.1.3, 1.1.30 103) liGga-saGkhyAvad dravyam - 1.1.27, 1.1.29, 1.1.30 104) lokyete yena zabdArtho lokastena sa ucyte| vyavahAro'thavA vRddhavyavahartRparamparA (pA.sU. ma.bhASyapradIpanArAyaNIyam) - 1.1.3 105) varNotpattyanantarabhAvI anuraNanarUpaH zabdo nAdaH - 1.1.1 106) vastUnAmeva gavAdInAM khura-kakuda-lAGgula-viSANa-sAsnAdimattvalakSaNo yaH sadRzaparyAyaH sa eva sAmAnyam (vi.A.bhASya 2202) - 1.1.17 107) vastUpalakSaNaM yatra sarvanAma pryujyte| dravyamityucyate so'rtho bhedyatvena vivkssitH|| (vA.pa. 3.4.3) - 1.1.31 108) vAkyaparyantaM prakRti-pratyayAn saMsthApya tataH saMskAraH vAkyasaMskAraH - 1.1.30 109) vidhau saMbhavati niSedhAGgIkArasyA'yuktatvam - 1.1.27 110) vibhinnavibhaktirAhitye sati abhedenaikArthabodhajanakatvam sAmAnAdhikaraNyam iti zAbdikAH - 1.1.2 111) viziSTavAcakAnAM padAnAM sati pRthaga vizeSaNavAcakapadasamavadhAne vizeSyamAtraparatvam - 1.1.1 112) viziSyate'nyato vyavacchidyate vizeSyaM yena iti vizeSaNam - 1.1.26
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ 447 pariziSTa-4 113) vizeSaNaM guNaH, vizeSyaM dravyam - 1.1.3 114) vizeSaniSedhasya zeSA'bhyanujJAhetutvam - 1.1.27 115) viMzatyAdyAH zatAd dvandve sA caikye dvandvameyayoH (liGgA.) - 1.1.39 116) viMzatyAdyAH sadaikatve sarvAH saGkhyeya-saGkhyayoH (abha245) - 1.1.39 117) vyajyate (prakAzavAn kriyate)'rtho'nena iti vyaJjanam - 1.1.10 118) vyatirekaH zabdAbhAve tadarthAnavagamaH - 1.1.27 119) vyAkaraNAtpadasiddhiH padasiddherarthanirNayo bhvti| arthAt tattvajJAnaM tattvajJAnAt paraM shreyH|| - 1.1.2 120) zaktigrahaM vyAkaraNopamAna-kozA''ptavAkyAd vyavahAratazca / vAkyasya zeSAdvivRtervadanti sAnnidhyataH siddhapadasya vRddhaaH|| - 1.1.42 121) sakRduJcaritaH zabdaH sakRdevA'rthaM gamayati - 1.1.40 122) sattve nivizate'paiti pRthagjAtiSu dRshyte| AdheyazcAkriyAjazca so'sttvprkRtirgunnH|| - 1.1.3 123) sadRzaM triSu liGgaSu sarvAsu ca vibhktissu| vacaneSu ca sarveSu yanna vyeti tadavyayam - 1.1.30 124) sadeva satsyAtsaditi tridhA'rtho mIyeta durnIti-naya-pramANaiH - 1.1.2 125) sadeva sarvaM ko necchet svarupAdicatuSTayAt (mAmImAMsA) - 1.1.2 126) samAsa-nAmadhAtu-kRt-taddhiteSu vAkye vyapekSA, vRttAvekArthIbhAvaH, zeSeSu punarvyapekSaiva sAmarthyam - 1.1.25 127) samprApte dvAdaze varSe kumArItyabhidhIyate - 1.1.29 128) sambandhizabdaH sApekSo nityaM sarvaH prvrtte| svArthavatsA vyapekSA'sya vRttAvapi na hiiyte|| - 1.1.13 129) samyagdarzana-jJAna-cAritrANi mokSamArgaH (tatvArthasUtra) - 1.1.2 130) sarvato mAnaM parimANam - 1.1.3 131) sarve sarvArthavAcakAH - 1.1.2, 1.1.39 / 132) saMjJA-saMjJisambandhabodhakaM saMjJAsUtram - 1.1.2 133) sAmAnyaM cAnuvRttihetutvAd vizeSazca bhedavyavahAranimittatvAdaparasAmAnyaM sAmAnya-vizeSaH - 1.1.29 134) sAdhyarUpA pUrvAparIbhUtA'vayavA kriyA - 1.1.3 135) sIdanti (= vizeSaNatvenAvatiSThante) asmin jAti-guNa-kriyA-liGga-saGkhyA-sambandhA iti sattvam - 1.1.31 136) stana-kezavatI strI syAd romazaH puruSaH smRtH| ubhayorantaraM yaJca tadabhAve napuMsakam (ma.(mAdhyahI5) - 1.1.29 137) styAnaprasavo liGgam - 1.1.3 138) sthAnAntaraniSpannaH kAkalikatvena prasiddhaH zabdaH kalaH - 1.1.1 139) svadeze vAkyArthabodhA'janakatve satyuttarasUtraikavAkyatayA vAkyArthabodhajanakatvamadhikArasUtratvam - 1.1.2 140) svapratipAdakatve sati svetarapratipAdakatvamupalakSaNatvam - 1.1.4, 1.1.9, 1.1.29 141) svApekSA'pekSitattvanimittako'niSTaprasaGgaH anyonyAzrayaH - 1.1.29 142) hetau sAdhyAbhAvavavRttitvam vyabhicAraH - 1.1.17
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ 448 :: pariziSTa-4 :: prastuta 1.1 pAdanA sUtronI sAme pANini vyAkaraNamAM vartatA sUtrono anukrama siddhahema pANini ahaM 1.1.1 siddhiH syAdvAdAt 1.1.2 lokAt 1.1.3 audantAH svarAH 1.1.4 eka-dvi- trimAtrA hasva-dIrgha lutAH 1.1.5 anavarNA nAmI 1.1.6 lRdantAH samAnA: 1.1.7 e-ai-o- au sandhyakSaram 1.1.8 aM aH anusvAra- visargau 1.1.9 kAdirvyaJjanam 1.1.10 apaJcamAntastho dhuT 1.1.11 paJcako vargaH 1.1.12 Adya dvitIya-za-Sa-sA aghoSAH 1.1.13 anyo ghoSavAn 1.1.14 ya ra la vA antasthA 1.1.15 aM a:) (pa-za-Sa-sAH ziT 1.1.16 tulyasthAnA''syaprayatnaH svaH 1.1.17 syau - jasamA - zas0 1.1.18 styAdirvibhaktiH 1.1.19 halo'nantarAH saMyogaH 1.1.7, mukhanAsikAvacano'nunAsikaH 1.1.8, naveti vibhASA 1.1.44 ityAdibhiH sUtraH kRtAH saMyoga- anunAsika - vibhASAdayaH saMjJA lokato'vagantavyA / aiuN, RlRk, eoG, aiauc (pratyAhArasUtra 1-4), Adirantyena sahetA 1.1.71 UkAlo'jhasvadIrghaplutAH 1.2.27 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsanuM pratyAhArasUtraiH nirmitA 'ic' saMjJA nAmino'rthe'tra prayujyate / pratyAhArasUtraiH nirmitA 'ak' saMjJA samAnAnAmarthe'tra vyApriyate / pratyAhArasUtrAbhyAM nirmitA 'ec' saMjJA sandhyakSarANAmarthe'tra vartate hayavaraT, hal ( pratyAhArasUtra 5-14), Adirantyena sahetA 1.1.71 pratyAhArasUtraiH nirmitA 'jhar' saMjJA dhuTAmarthe'tra vyApriyate / ... tatra vargANAM prathamadvitIyA vivRttakaNThAH zvAsAnupradAnA aghoSAzca (1.1.9 mahAbhASyam / ) tRtIyacaturthAH saMvRttakaNThA nAdAnupradAnA ghoSavantaH (1.1.9 mahAbhASyam / ) tulyA''syaprayatnaM savarNam 1.1.9 svaujasamauTchaS0 4.1.2, supaH 1.4.103 vibhaktizca 1.4.104
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-5 448 siddhahema pANini tadantaM padam 1.1.20 suptiGantaM padam 1.4.14 nAma sidayavyaJjane 1.1.21 siti ca 1.4.16, svAdiSvasarvanAmasthAne 1.4.17 naM kye 1.1.22 naH kye 1.4.15 na staM matvartha 1.1.23 tasau matvarthe 1.4.19 manurnabho'Ggiro vati 1.1.24 nabho'GgiromanuSAM vatyupasaMkhyAnam 1.4.18 (ma.bhASye vArtika 3) vRttyanto'saSe 1.1.25 uttarapade cApadAdividhau (bhojaparibhASAsUtra 1.2.61, Gamo hrasvAdaci0 8.3.32 sUtrasya ca mahAbhASye kAzikAyAmapi) savizeSaNamAkhyAtaM vAkyama AkhyAtaM sA'vyaya-kAraka-vizeSaNaM vAkyam, sakriyAvizeSaNaM ca 2.1.1 1.1.26 (ma.bhASye vArtika 9-10) adhAtu-vibhakti-vAkyamartha-|| arthavadadhAturapratyayaH prAtipadikam 1.2.45 vannAma 1.1.27 zighuTa 1.1.28 || zi sarvanAmasthAnam 1.1.42 puM-striyoH syamau-jas 1.1.29|| suDanapuMsakasya 1.1.43 svarAdayo'vyayam 1.1.30 || svarAdinipAtamavyayam 1.1.37 cAdayo'sattve 1.1.31 || cAdayo'sattve 1.4.57 adhaN tasvAdyAzasaH 1.1.32|| taddhitazcA'sarvavibhaktiH 1.1.38 vibhakti-thamantatasAdyAbhAH || svarAdinipAtamavyayam 1.1.37 1.1.33 / vat-tasyAm 1.1.34 ktvA-tumam 1.1.35 / gatiH 1.1.36 aprayogIt 1.1.37 svarAdinipAtamavyayam 1.1.37 kRnmejantaH 1.1.39, ktvAtosunkasunaH 1.1.40 ado'nupadeze 1.4.70 (anena gatisaMjJA nipAtasaMjJA ca bhvti|) upadeze'janu0 1.3.2, halyantyam 1.3.3, AdijiTuDavaH 1.3.5, SaH pratyayasya 1.3.6, cuT 1.3.7, lazakvataddhite 1.3.8, tasya lopaH 1.3.9
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ 450 siddhahema anantaH paJcamyAH pratyayaH 1.1.38 Datyatu saGkhyAvat 1.1.39 bahu-gaNaM bhede 1.1.40 ka- samAse'dhyardhaH 1.1.41 arddhapUrvapadaH pUraNaH 1.1.42 pratyayaH 3.1.1 pANini zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana bahugaNavatuDati saGkhyA 1.1.23 bahugaNavatuDati saGkhyA 1.1.23 bahugaNavatuDati saGkhyA 1.1.23 ('adhyardhagrahaNaM ca samAsakanvidhyartham' ma. bhASye vArtikam - 4) bahugaNavatuDati saGkhyA 1.1.23 ('arddhapUrvapadazca pUraNapratyayAntaH ' ma. bhASye vArtikam - 6)
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-6 451 :: pariziSTa-6 :: vivarAgamAM ullekhita anya vyAkaraNanA sUtrono temaja graMthonA zlokono akArAdi anakama 1) 2) 33 308 312, 313 311 28 125 7) 252 235 45 9) 103 234 10) 11) 12) 13) 14) 80 17 // 15) anyayoga vyava. dvAtriMzikA (zlo0 30) "anyo'nyapakSapratipakSabhAvAt0" - abhi. cintA. kA. 3, zlo0 536 "saGkhyA tvekAdikA0" - ama. ko. (paM. 1873) "viMzatyAdyAH sadaikatve." - ama. ko. "saGkhyeye hyAdaza triSu0" - AptamImAMsA (zlo0 15) "sadeva sarvaM ko necchet0" - A. bo. 1.1.17 'mukhanAsikApraveza0' / 'anu (pazcAt) prakarSaNa dIyate0' - A. bo. TIkA (1.1.31) - A. bo. vRtti - aindra vyAkaraNa - RkprAtizAkhyam (1/9) "spoSmaNAmantarmadhye tiSThantItyantasthA:" - RcA (3.53.23) "lubdhaM nayanti pazu manyamAnA0" - kAtantra vyAkaraNa - kAtantra vyAkaraNa (kalApacandra TIkA) "abhAvazca niSedhazca tadvirodhastadanyathA0" - kAtantra vyAkaraNa 'pUrvo hrasvaH 1.1.5' 'paro dIrghaH 1.1.6' - kAtantra vyAkaraNa (2.1.1) durgaTIkA "atra svarUpaM jAtyAtmakamasAdhAraNa0" - kAvya pra. (4/39) "avivakSitavAcyo yastatra vAcyaM bhaved dhvanau0" - kAvyAnuzAsana (alaM. cUDA. TIkA) - kevalikazAstra - jainendraparibhASAvRtti - 105 "liGgamaziSyaM lokAzrayatvAd liGgasya" - jainendravyAkaraNaH - gItA (17/23) "OM tat saditi nirdezo0" - tattvArthasUtra a.1, sU.1 "samyagdarzana-jJAna-cAritrANi mokSamArgaH" - nayarahasya "prakRtavastvaMzagrAhI taditarAMza0" - nayopadezanaiSadhIya caritra "eka-dvikaraNe hetU mahApAtakapaJcake0" - nyAyasamuJcaya (taraGga TIkA) - nyAsAnusandhAnam (5.2.76) "RphiDAdInAM0 2.3.104 iti sUtre paThitA0" - nyAsAnusandhAnam (3.2.7) "nanvavyayAnAM saMkhyA-kArakasambandhAbhAvasyA0" - nyA. si. muktAvalI (kA0 1) "nUtanajaladhararucaye0" - 16) 17) 18) 35 171 45, 915 103 103 319 19) 20) 21) 22) 28 24 20 313 23) 24) 25) 26) 27) 28) 29) 158, 191 100 190 318
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ 452 30) 31) 32) paribhASenduzekhara (39) "punaH prasaGgavijJAnAt siddham " . 33) paribhASenduzekhara "vyapadezivadekasmin" . 34) 35) 36) 37) 38) 39) 40) 41) 42) 43) 44) 45) 46) 47) nyA. si. muktAvalI (kA0 81) "yatrAvayavazaktinairapekSyeNa0' nyA. si. mu. kiraNAvalI (kA0 81) "rUDhaM nAma tridhA kathyate0 ' " 54) 55) 56) 57) 58) -- paribhASenduzekhara (109) "abhedakA guNAH " pA.sU. ma.bhASya pra.nArA. "yathA'tra ( zazaviSANAdau) buddhi0 " pA.sU.ma.bhASya pra. nArAyaNIyam - -- pA.sU. 1.1.1 (ma.bhASya, ji.bu. nyAsa, pa. maM. TIkA) pA.sU. 1.1.9 (ma.bhASya pra. prakAzaH) "vivRtA''khyaprArambhasya bhedAt0" . pA. sU. 1.1.27 (ma.bhA.pra.u.) "arthadvayabodhecchayA ekasya0' "1 pA.sU. 1.1.37 (ma. bhASya) pA.sU. 1.1.38 (ma.bhA.pra.u. tattvA.) "dinaM kartR AtmAnaM rAtriM 0 " pA.sU. 1.1.42 (pa.maM. TIkA) pA.sU. 1.1.49 (ma.bhASya) "pratiyogamanirdezArtho0 " pA.sU. 1.1.64 pA.sU. 1.1.28 'UkAlo0 ' - pA.sU. 1.2.45 'arthavadadhAturapratyayaH 0 ' - pA.sU. 1.2.45 (ji. bu. nyAsa) pA.sU. 1.2.45 (ma.bhA. pradIpa ) pA. sU. 1.2.47 ( uddyota) ' - 48) 49) 50) 51) 52) pA.sU. 1.2.64 'sarUpANAmekazeSaH 0 ' - 53) pA.sU. 1.2.72 'tyadAdIni0 ' pA. sU. 1.3.2 (kAzikA pa.maM. TIkA) - pA.sU. 1.3.9 (ma.bhA.pra.u.) "kAryAdanyacchravaNam" pA. sU. 1.3.9 (ma. bhASya ) -- 'atra saGkhyAyA iti zakte0 ' 1 pA.sU.1.4.18 (ma.bhA. pradIpa ) "1 - pA.sU. 1.2.47 (ma.bhASya pra. udyotanam ) 'anupajAtavyatirekasya0 ' - pA.sU. 1.2.64 (ma.bhASya vArtika) "saGkhyAyA arthA'sampratyayAdanya0 ' " -- pA.sU. 1.4.18 (ma.bhA. pra. udyotanam ) - - zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsanaM pRSTha 228 228 93 233 129 217 36 131 128 274 232 225 206 16 250 313 181 189 19 202 203 312 313, 314 314 268 276 281 155 155
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-6 453 54 59) 311 311,393 241 158 315 296 64) 287 292 66) 61) 276 46 68) 69) 70) 210 210 , 210 72) pA.sU. 1.4.21 'bahuSu bahuvacanam' - pA.sU. 1.4.22 'vyekayordvi0' - pA.sU. 1.4.57 (ji.bu. nyAsa) - pA.sU. 2.1.1 (ma.bhA.pra.u.) - pA.sU. 2.2.28 (ma.bhA. vArtika-25) 'siddhaM tvadhikAntA0' - pA.sU. 3.1.1 (ma.bhA.pra. uddyotanam) 'nimittatvAt = prakRtyAdi0' - pA.sU. 3.1.' (ma.bhA.pra.nArA.) 'nanu pradhAne kAryasaMpratyayAt' - pA.sU. 3.1.1 (ma.bhA.pra.nArA.) 'tulyanyAyatvAditi0' - pA.sU. 3.2.1 - pA.sU. 3.2.3 - pA.sU. 3.3.104 'SidbhidAdibhyo'G'pA.sU. 4.1.3 (ma.bhA.pra.) tadanena strItvAdInAM stanAdyu0' - pA.sU. 4.1.3 (ma.bhA.pra. udyotanam) 'stana-kezayoH puruSasAdhAraNatvAd' - pA.sU. 4.1.3 (ma.bhA.pra. nArA.) 'sAmAjikAnAM hyanukAryA'nuko.' - pA.sU. 4.1.3 (ma.bhA.pra. vivaraNam) 'sAmAnyaM cAnuvRttihetutvAd vizeSazca0' - pA.sU. 4.1.3 (ma.bhASya) 'kuto vyavasthA? vivakSAtaH' - pA.sU. 4.1.3 (ma.bhA.pra. udyotanam) 'prayoktrI idAnIMtanaprayokta0' - pA.sU. 4.1.44 (ma.bhA.pra.) 'Adheya iti = utpAdyaH - yathA0' - pA.sU. 4.1.63 (ma. bhASya) - pA.sU. 4.1.92 (ma. bhASya) ekArtheSu zabdAnyatvAt0' - pA.sU. 5.2.27 'vi-naJbhyAm0' - pA.sU. 6.1.77 'iko yaNaci' - pA.sU. 6.1.101 - pA.sU. 6.4.120 'ata ekahal0' - pA.sU. 7.2.67 'vasvekAjAd0' - pA.sU. 8.1.28 'tiGGatiGaH' - paJcasaMgraha - pramANamImAMsA - pramANanayatattvAlokAlaMkAra - 210 218 218 74) 75) 76) 38 222 77) 219 78) 231 79) 80) 81) 47 206 196 83) 84) 85) 109 20 86) 87)
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ 454 bRhatsvayambhUstotrAvalI "nayAstava syAtpadalAJchanA0" " bhASyapradIpa (kaiTa) "dvandvo'pi na0 88) 89) 90) ma. bhASya " A'STAdazabhyaH ekAdyAH saGkhyA0 91) 92) ma. bhASya 1.2.29/30 'vividhaM gacchatyaj (= svara) uparAgavazAditi vyaJjanam' ma. bhASya (pratyA-2, vArtika- 1) "lRkAropadezo yadRcchA'zaktijAnukaraNa0" - ma. bhASya (pratyA- 2) 'RlRk' - 93) 94) ma. bhASya pra. uddyotanam (pratyA- 3) " nanu paratantrasyApi svakAryapravartakatvaM." 95) ma. bhASya pra. udyotanam (pratyA- 3) "ekaprayatnajanyatvAdekavarNatvameva na varNadvaya0' 96) ma. bhASya pra. uddyotanam (1.1) "yadyapyete varNotpattyanantarabhAvino0 " ma. bhASya pra. u. (pratyA - 1, vArtika- 1) 97) - 98) ma. bhASya pra. uddyota (pratyA- 3) " tadavayave naratvAdyabhAvavadetadavayave0 " ma. bhASya pra. u. "yasyA nADikAyA iti, ... prasiddhiryoginAm0 " 100) ma. bhASya pra. ratnaprakAza 1.4.14 arthavaditi-prazaMsAyAM matup' 99) 101) ma. bhASya pra. vivaraNam (pratyA-1, vA- 1) "svarUpa-svarUpiNoranukAryA'nukaraNayo0" . 102) maMtrakalpagrantha - " 103) muMDakopaniSad (2.2.8) - 104) laghuzabdenduzekhara (pA. sU. 1.2.28 vRtti) "eka -dvi-trimAtrANAm0" . 105) liGgA0 (strI. pra. zlo. 8) "viMzatyAdyAH zatAd dvandve 0 " 106) liGgA0 ( zlo. 2 / 6) "viMzatyAdyAH sadaikatve " 107 ) liGgA0 (zlo. 9) "dvandvaikatva0 " "1 108) vAkyapadIya " sambandhizabdaH sApekSo nityaM sarvaH samasyate 0 109) vAkyapadIya "sannidhAne nimittAnAM kiJcideva pravartakam0 " 110) vAkyapadIya " bhAvatattvadRzaH ziSTAH zabdArtheSu vyavasthitAH0" 111 ) vAkyapadIya ( 2 /194) - - 112) vAkyapadIya (2/38) "upAdAyA'pi ye heyAstAnupAyAn pracakSate". 113) vAkyapadIya (3.4.3) "vastUpalakSaNaM yatra sarvanAma prayujyate0 ' " 114) vAkyapadIya (3.13.17) "pravRtterekarUpatvaM sAmyaM vA sthitirucyate 0 " 115) vAkyapadIya (3.14.327) " avasthA tAdRzI nAsti yA liGgena na yujyate0 ' 116) vAkyapadIya (helArAjakRtaTIkA) "tadevaM satatapariNAminAM0' "1 - zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsanuM pRSTha 34 312 311 94 59 62 58 58 124 bhaya 58 65 140 55 10 6 313 315 84 329 98 218 218 19 273 238 217 217 217
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa- 6 117) vAkyapadIya vRtti samuddeza - 118) vaizeSika (1.1.17) "ekadravyamaguNaM saMyoga-vibhAge0 " 119) vyutpattivAda (abhedAnvayaprakaraNa) 120) zabdakaustubha - 121) zabdazaktiprakAzikA (zlo0 39) "tatsAdRzyamabhAvazca tadanyatvaM tadalpatA0 " 122) zAkaTAyana 1.1.76 - 1 zAkaTAyana 1.1.6 'svaH sthAnAsyaikye ' 123) 124) zikSAkAra "vivRtakaraNAH svarAH... antasthA yaralavAH " 125) zikSAvallIvivRtti "uccAraNe vAyoralpatayA nAdeSannAdau na zrUyete.' 126) zizupAlavadha (3/35) "tvaSTuH sadAbhyAsagRhItazilpavijJAna0 ' 127) sarvadarzanasaGgraha (pAtaM. darzana ) " mukhyArthasya bAdhe tena mukhyArthena0 " 128) siddhahemaDhuMDhikA "namati = prahvIbhavati jano'neneti nAman " 129) smRtizAstra " antarmadhye'GgAni nimittAni parArthAd0" . - 130) syAdvAdamaJjarI (kA0 23) "tatra sakalAdezaH pramANavAkyam" . 131) syAdvAdaratnAkara - - 455 pRSTha 158 39 83 19 88 47, 84 119 45 99 224 328 141 45 27 12
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ 456 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana (4) :: pariziSTa-7 :: vivarANamAM ullekhita anya vaiyAkaraNa temaja graMthakAronA nAmono akArAdi anakama (1) annabhaTTa (pradIpodyotana, tarkasaMgrahAdi) 80, 58, 155, 296 (2) AnaMdabodhinIkAra (pU. candrasAgara gaNI) 235, 252 (3) Apizali (akSarataMtra) 119, 121, 125 audavajI (RtaMtra, sAmataMtra)) 125 (5) kAlApaka (zarvavarmA) (kAtaMtra vyAkaraNa) (6) kaiyaTa (ma.bhASya pradIpIkA) 15, 312 (7) candra (cAndra vyAkaraNa) 121 (8) jayazaMkaralAla tripAThI (kAzikA hindI anuvAda) 16, 241 (9) devanaMdI (jainendra vyAkaraNa) 120 (10) dharmasArottara (prAyaH bauddha vidvAna) (11) nAgeza bhaTTa (pradIpodyota, vaiyAkaraNasiddhAntamaMjUSAdi) 80, 155, 313, 314 (12) pataMjali (ma. bhASya) 62, 65, 311, 314 (13) pANini (pANini vyAkaraNa) - 46,47, 110,121,205,206,308 (14) pradIpanArAyaNIyakAra (ma.bhAkhyapradIpaTIkA) 217 (15) bhaTTajI dIkSita (zabda kaustubhAdi) 157 (16) bhartuhari (vAkyapadIya) - 37,119,171,217, 218 (17) malayagirijI ma. (zabdAnuzAsana vyA.) (18) yazovijayajI upA. (dharmaparIkSAdi aneka grantho) (19) yudhiSThira mImAMsaka (ma.bhASya hindI anuvAda, saMskRta vyAkaraNazAstra kA itihAsAdi) - 65 (20) lAvaNyasUri ma. (nyAsAnusaMdhAnAdi) - 38,100,133,218,226,304,306,307 (21) zAdAyana - (pAlyakIrti) (zAkaTAyana vyA.). - 47, 119, 120 (22) zeSa bhaTTAraka (pataMjali) (ma. bhASya) 198 (23) zeSarAja (pataMjali) (ma. bhAvya) (24) zeSAhi (pataMjali) (ma. bhASya) (25) zaunaka (dhrAtizAkhya) 120 (26) samAbhadrAcArya (AmImAMsA) (27) hemacandrasUri ma. (kali. sarvajJa) (siddhahema vyA.) 2, 5, 20, 310, 313 (28) helArAja (vAkyapadInI prakAza' TIkA) 217 (A) keTalAka kataMtrane zAdAyanakRta ane sAmataMtrane gArgIkRta svIkAre che. 71 232 34
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-8 457 :: pariziSTa-8 :: akArAdi krame saMdarbhagraMtha sUci granthanuM nAma kata TIkAkAra/anuvAdaka prakAzaka saMpAdaka a DikazanarI opha saMskRta grAmara kAzinAtha atyaMkara, jayadeva zukla (saMpA.) | gAyakavADa orienTala 2 | abhidhAna ciMtAmaNI saTIka 5. hemacaMdrAcArya | pU. hemacaMdrasUri jaina sAhityavardhaka sabhA amara koza amarasiMha | | devadatta tivArI (anu.) nAga pablIzarsa aSTAdhyAyI padAnukrama koza zrI avanIndrakumAra parimala pablikezana, dilhI | aSTAdhyAyI-bhASya-prathamavRti bhAga brahmadattajijJAsu rAmalAla kapUra TrasTa, sonipata 1 thI 3 | AcArya hemacandra aura unakA zabdAna-nemicaMdra zAstrI caukhaMbA vidhAbhavana, vArANasI zAsana eka adhyayana AmamImAMsA bhAga 1-3 samatabhadra jJAnamati mAtAjI triloka jaina saMsthAna 8 | kAtavyAkaraNa bhAga-1/2 (catuSTIkA)| zarvavarma jAnakIprasAda dvivedI (saMpA.) | saMpUrNAnaMda vizvavidyAlaya kAvyAnuzAsanama hemacaMdrAcArya | | tapasvInAMdI ela. DI. InsTITayuTa 10 kAzikA-nyAsa-padamaMjarI TIkA bhAva- vAmana jayaditya | zaMkaralAla tripAThI (hi.vA.) tArA buka ejansI,vArANasI bodhinI hindI vyAkhyA saha, bhA.1thI10 nayarahasya pU.yazovi.upA. pU. lAvaNyasUri (TakA) jaina graMtha pracAraka sabhA, 12| nayopadeza pU.yazovi.upA. pU. lAvaNyasUri (TakA) lAvaNyasUri jJAnamaMdira 13] nAyakoza bhImAcArya | vAsudeva zAstrI atyaMkara bhAMDArakara orienTala-pUnA jhALakIkara (saMpA.). 14 nyAyasaMgraha - gujarAtI vivecana rAha | hemahaMsagaNijI) pU. ratnavallabha vi.ma. (vi.) | kAra sUri jJAnamaMdira-sUrata 15 nyAyasaMgraha-svapajJanyAsa saha pU. hemahaMsagaNijI) pU hemacaMdrasUma (saMpA.) | jinazAsana ArAdhanA TrasTa 16] nyAyasaMgraha - hindI vivecana saha | hemahaMsagaNijI pU. naMdighoSa vi.ma.(vive.) smRti saMskAra zikSaNanidhi 17] nyAyasamuccaya-nyAyAthesiMdhu-taraMga pU. hemahaMsagaNijIpU. lAvaNya su.ma. (TIkA) siddhahema prakAzana samiti TIkA saha 18nAyakaMdalI (vaizeSikasUtra vyAkhyA) |kaNAda gAyakavADa orienTala 19| nyAyasiddhAntamuktAvalI kiraNAvalI |vizvanAtha paMcAnana kRSNavallabhAcArya caukhaMbA saMskRta saMsthAna 20 paribhASAsaMgraha (17 paribhASApATha + ke.vI. atyaMkara bhAMDArakara orienTala-pUnA li T-- vRtti)
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ 458 mAM granthanuM nAma 21|paribhASenduzekhara-gujarAtI anuvAda TippaNa saha 22|paribhASezekhara-bhairavI tattvaprakAzikA vyAkhyA saha 23|paribhASendrazekhara-sarvamaMgalA TIkA saha 24| paribhASendrazekhara-subodhinI hindI vyAkhyA saha 25| paribhASendrazekhara-haimavatI TIkA saha 26 pANinIya vyAkaraNa udAharaNa koza, bhAga-1 27 | pramANanayatatkAloka syAdvAdaratnAkara saha 28| pramANamImAMsA 29 | pramANavArtika hindI anu0 saha 30| paMcasaMgraha (guja. anuvAda saha) 31 bhAratIya darzana bRhatkoza bhAga 1 thI 4 32| bhuvanezalaukikanyAyasAhasI 33| mahAbhASyapradIpaprakAza (pradIpa TIkA) 34| mahAbhASyapradIpaprakAza (Aphrika 1-2 hindI anu.) 35| mahAbhASyapradIpavyAkhyAnAni,bhAga 1thI10 (vivaraNa-udyotana-ratnaprakAza-nArAyaNIya vyA.) 36 | mahAbhASya hindI anuvAda, bhAga 1 thI 6 37 laghuzandenduzekhara bhAga 1-2 38| vAkyapadIya-gujarAtI anuvAda saha 39| vAkyapadIya-prakAza aMbAkaAE TIkA saha bhAga - 1 thI 5 ka nAgeza bhaTTa nAgeza bhaTTa nAgeza bhaTTa nAgeza bhaTTa nAgeza bhaTTa veMkaTarAja zarmAdi bacculAla avasthI pU.vAdidevasUri | ratnaprabhAcArya (TIkA) pU.hemacaMdrAcArya | paM. sukhalAla dharmakIrti svAmI yogIndrAnaMda (anu.) caMdramahattarasUri | hIrAlAla devacaMda ThAkuradatta zarmA pataMjali pataMjali pataMjali pataMjali nAgeza bhaTTa bhartRharI bhartRharI TIkAkAra/anuvAdaka/ saMpAdaka bhagavatIprasAda paMDayA(anu.) | yunivarsiTI graMthanirmANa borDa zeSazamAM sUri (TIkA) vizvanAtha mizra (vyA.) yAgezvara zAstrI (TIkA) zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana prakAzaka narasiMhAcArya (saMpA.) zivanArAyaNa zAstrI (anu.) narasiMhAcArya (saMpA.) | yudhiSThira mImAMsaka (anu.) vaikuMThanAtha zAstrI jayadeva zukla (anu.) raghunAtha zarmA (aMbA. TI.) caukhaMbA prakAzana saMpUrNAnaMda vizvavidyAlaya, vArANasI caukhaMbA prakAzana saMpUrNAnaMda vizvavidyAlaya, vArANasI rASTrIya saMskRta vidyApITha motIlAla lAdhAjI 108 tIrthadarzana TrasTa caukhaMbA vidyAbhavana jaina zreyaskara maMDaLa zAradA pabliziMga hAusa vyAsa prakAzana phrenca insTITyUTa parimala pablikezana phrenca insTITyUTa rAmalAla kapUra TrasTa caukhaMbA surabhAratI ela.DI.insTITayuTa,amadAvAda saMpUrNAnaMda vizvavidyAlaya, vArANasI
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa-8 459 pUnA kama granthanuM nAma kata | TIkAkAra/anuvAdaka prakAzaka saMpAdaka 40 vaiyAkaraNa siddhAnta kaumudI-hindI vyAkhyA bhaTTajIdIkSita | bAlakRSNa paMcolI (anu.) | caukhaMbA saMskRta saMsthAna saha, bhAga 1 thI 4 vyAkaraNa mahAbhASya-taralA gurjara pataMjali pradyumna raMgarAya vorA (anu.) | ela.DI.insTITyuTa,amadAvAda anuvAda navAlika vyAkaraNa mahAbhASya-pradIpa-udyota- pataMjali | kaiTa-nAgezabhaTTa-bhArgavazAstrI| caukhaMbA saMskRta pratiSThAna, chAyATIkA saha bhAga-1 thI 6 dilhI 43] vyAkaraNa mahAbhASya-pradIpa-udyota | pataMjali | rudradhara jha rudradhara jhA (tasvAlo) yaukhaMbA saMskRta saMsthAna, tattvAlaka TIkA saha bhAga-1 vArANasI vyAkaraNa mahAbhASya-marAThI anuvAda pataMjali |vAsudeva zAstrI athaMkara (anuDekakana ejayukezana sosAyaTI, saha, bhAga- 1 thI 7 45ii vyAkaraNa mahAbhASya-hindI anuvAda pataMjali |cArUdeva zAstrI (anu.) motIlAla banArasIdAsa saha, navAhnika 46| vyAkaraNazAste lokanyAratnAkara bhImasiMha vedAlaMkAra painamaina pablizarsa 47| vyAkaraNazAsse laukikanyAyAnAm upayoga | rAmakizora zukla saMpUrNAnaMda vizvavidyAlaya, vArANasI 48| zabdazakitaprakAzikA jagadIza tarko. caukhaMbA saMskRta saMsthAna 48| zabdAnuzAsanam pU. malayagiri sU| becaradAsa jIvarAja (saMpA.) | ela.DI. insTITayuTa 50| zAMkaravedAMta koza zrI muralIdhara saMpUrNAnaMda vizvavidyAlaya, pADeya vArANasI 51| saMskRta vAMgamaya koza bhAga-2 zrIdhara bhAskara bhAratIya bhASA pariSada,kalakattA vANekara 52| saMskRta vyAkaraNa zAstrakA itihAsa, | yudhiSThira mImAMsaka rAmalAla kapUra TrasTa bhAga-1/2 53| siddhahemazabdAnuzAsana DhuMDhikATIkA 5. hemacaMdrAcArya | vimalakIrti vi. (saMpA.). hemacaMdrAcArya smRti zikSaNa nidhI bhAga-1/2 54| siddhahemazabdAnuzAsana-AnaMdabodhinI | pU. hemacaMdrAcArya | mu. caMdrasAgara gaNi (vRtti) | siddhacaka sAhitya pracAraka vRtti, bhAga-1 samiti 55| siddhahemazabdAnuzAsana-bRhaskRtti, _| . hemacaMdrAcArya pU.A.zrI kanakaprabha sU,(TI) | lAla kanaiyAlAla rIlI. TrasTa laghunyAsa saha bhAga - 1 thI 3 pU. ga.vajana vi.ma. (saMpA.)
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ 460 zrIsiddhahemacandrazabdAnuzAsana granthanuM nArA katAM TIkAkAra/anuvAdaka | | saMpAdaka prakAzaka 56| siddhahemazabdAnuzAsana-bRhanyAsa, pU. hemacaMdrAcArya ! pU. kanakaprabha sU. (laghu nyA.) | siddhahema prakAzana samiti nAsAnusaMdhAna, laghunyAsa saha bhAga 1 thI pU. A.lAvaNya sUTa (nAsAna.)| 6, adhyAya-1,2,3.1,32,3.3,5,6 57| siddhahemazabdAnuzAsana-madhyamavRtti pU. hemacaMdrAcArya |pU. mu. ratnajayota vi. (saMpA) | janavijaya pustakAlaya sAvacUrI, bhAga 1 thI 3 58| siddhahemazabdAnuzAsana-laghuvRtti pU. hemacaMdrAcArya |pU. mu. jaMbavi.ma. (saMpA.) | zrI siddhibhuvanamanohara jaidra. 59] siddhahemazabdAnuzAsana-laghuvRtti pU. hemacaMdrAcArya | becaradAsa jIvarAja dozI yunivarsiTI graMtha nirmANa borDa bhASAMtara, bhAga- 1 thI 3 (bhASAM.) 60 siddhahemazabdAnuzAsana-laghuvRtti pU. hemacaMdrAcArya | pU.A.zrI caMdragupta sUri (vive.)| mozaikalakSI prakAzana vivaraNa, bhAga- 1 thI 8 61) | siddhahemazabdAnuzAsana-laghuvRtti pU. hemacaMdrAcArya | sA.zrI mayurakaLAzrIjI (vive.) | lAbha-kaMcana-lAvaNya A.bhavana vivecana, bhAga- 1 thI 5 62] sAdvAdamaMjarI malliSaNasUri | prazamarativijaya pravacana prakAzana 63 haimaliMgAnuzAsanavivaraNa pU. hemacaMdrAcArya |pU. A.lAvaNya sU. (saMpA.) | jainagraMthaprakAzaka sabhA.
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ sarirAmara karaHIR sIsI