Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImadamRtAcAryaviracita puruSArthasiddhayupAya padyAnuvAda evaM bhAvaprakAzanI bhASAdIkA sahita A..... .....m C TIkAkAra paM0 munnAlAla rAMdhelIya varNI, zAstrI, nyAyatIrtha H Saraswati TTERelan prakAzaka svAdhIna granthamAlA 93, saMtoSabhavana, kaTarA bAjAra, sAgara, ma0pra0
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ Atma-nivedana apane manogatabhAvoMko svayaM prakAzita karane meM yadyapi mujhe atyanta saMkoca ho rahA hai; tathApi mAdhunika paddhati ke anusAra anicchAse use kucha likha rahA hU~ / cUMki maiM 76 arpakA eka sAdhAraNa vyakti I, zikSAke kSetrameM nyAya, vyAkaraNa, dharma, sAhitya, kozakA adhyayana acastarapara karake aneka pAvadhiyAM prApta kI haiM tathApi pUrNa anubhanna prApti honeke binA asaMtoSa hai| jIvana meM saMtopako ati AvazyakatA hai, usakI prAti ho jAne para hI manuSya sukho evaM zAnta hotA hai / yathArthameM vicAra yA nirdhAra kiyA jAya to yaha sukha zAnti bAhyasAmagrImeM nahIM hai-vaha AtmAmeM hI hai, lekina bhUlase prAthI bAhya sAmagrI ( parigraha-yama-dhAmyAdi, strIputrAdi, helamelAdi, paThana-pAThanAdi, padaprApti Adi ) meM samajhatA hai aura isIliye vaha yena kena prakAreNa use saMcita karatA hai / phalasvarUpa sAmagrIke prApta ho jAnepara apane ko sukhI va kRtakulya mAna letA hai, jo korA isake viparIta kArya karane para hI sukha prApta karanevAloMke asaMkhyAta udAharaNa par3e hue haiM, unakI ora hamako dhyAna denA cAhiye, vahI sukha zAntikA upAya yA sumArga hai| icchAeM kabhI pUrNa nahIM hotI aura kadAcit thor3I-bahuta pUrNa ho jAne para bhI aura navIna icchAeM bar3hatI jAtI hai, taba sukhako saMbhAvanA kaise ho . sakatI hai? nhiiN| yathAsaMbhava isa lekhaka bhI lakSyakI siddhike aneka upAya kriye, dravya kamAyA, pustakeM likhIM jaisA ki calana-vyavahAra ( paddhati ) hai, sukhazAnti nahIM milI 1 antameM usIke liye pUjya zrI 108 amRtacandrAcAryako anubhavapUrNa yA guruvarya pUjyatama zrI kundakundAcArya ke sAhitya ( samayasAra, pravacanasAra, paMcAstikAya, niyamasAra, aSTapAhur3a Adi mahAn granthoM ) ke gahana adhyayanase prApta hue sAra ( anupama tattva ) kI kRtirUpa puruSArthasiddhayuSAya jaise anyakI hindITIkA (bhASaprakAzanI ) likhanA prAraMbha kiyA aura aba pAThakoM ke samakSa prastuta kara rahe haiN| bhASATIkA likhanese hameM kyA milA hai ? kisa uddezmakI pUrti huI hai ? yaha to hama nahIM batA sakate, ataH vaha nirapekSa likhI gaI hai / lekina yaha kaha denA anivArya hai ki isake likhane meM hamAre pAsa na koI saMskRtaTIkA thI, na koI ( bambaI saMskaraNa paM. nAthUrAmajI premI likhitake alAvA ) hindITIkA thI, ataeva kaTinAI paryApta uThAnI par3I hai aura saMbhava hai ki kahIM skhalana bhI ho gayA ho, usake liye maiM kSamA prArthI hU~ aura niSpakSatAse truTiyAM batAnekA 'mI icchuka hai / sAtha hI isake maiM yaha bhI kaha denA cAhatA hU~ ki mere Adyaguru sva0 pUjya zrI 105 kSullaka 50 gaNezaprasAdajI varNI rahe haiM / pazcAt anya do vidvAn, jinakA mere Upara mahAn upakAra hai aura meM usako Ajanma bhUla nahIM sakatA / granthake bhAtrako meM kahAM taka hRdayaMgama kara sakA hU~ isakA pramANapatra to sahRdaya vivekI pAThaka hI ceMge, jo isakA rasAsvAda leNge| jitanA bana sakA hai utanA spaSTIkaraNa anyoMkI strIja dvArA kiyA gayA hai evaM saMgati baiThA lI gaI hai, koI kora-kasara va Alasya nahIM kiyA gayA hai, bar3I sAvadhAnI rakhI gaI hai, kRpayA vivajjana pAThaka bArIkIse dekheNge| hindIbhASAmeM pUrNa AdhunIkaraNa na honese aTi mAlUma ho sakatI hai, kintu bhAvakI truTi na hone se usako ukavasthAna hI denA hai, girAnA nahIM hai, aisI merI prArthanA hai| thAyopamika zAna aura satsaMgati evaM paThanapAThanakA abhAva isthAdi
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ : .. ......... - .: .. ............................................................:..:.::.:::.. puruSArthasidhapAya aneka kAraNa sAtha rahe hai, adhika kyA likhA jAya | akele ache levilamAse davAI nahIM bikatI, kintu guNase vikatI hai yaha niyama hai astu / nirUpaNa-zailI isa anyako kathanazailI evaM nirmANalI atyanta apUrvatAko liye hue hai, UparI dRSTi se to yaha kahA jAtA hai ki yaha mukhyatayA zrAvakAdhArakA grantha hai, isameM peztara aNubratoMkA aura unake pAlaka zrAvakoMkA tathA pazcAt mahAvatoMkA aura unake pAlaka muniyoMkA bhI saMkSepameM varNana kiyA gayA hai / ataeva yaha gandha AcAragrantha mAluma par3atA hai| isI taraha isakA varNana eka nizttayakI dRSTile yA eka vyavahAradRSTi ( naya) se kiyA gayA hai ityAdi, jo bhrama hai / isa granthameM nizcaya aura vyavahArakI paraspara saMgati baiThAlate hue ralazrayakA yathArtha varNana kiyA gayA hai| yaha grantha vArIkose vicAra kiyA jAya to eka aisA amitIya lakSaNagrantha hai, jo sAtha 2 lakSyako bhI batAtA jAtA hai| ataeva isanI sAnIkA dUsarA grantha dekhane meM nahIM AtA ityaadi| isake.sivAya yaha grantha tattvajJAna prApta karanekI jhalI hai. isake dvArA kaThinase kaThina tAlA yA prandhi khula sakatI hai, meM aisI kSamatA hai| anAdikAlase vyavahArameM bhUlA huA jIva kisa prakAra amAnI bana rahA hai, evaM adhirvacanIya asImita duHkha bhoga rahA hai ? usake uddhAra ke liye prAraMbhase hI nizcaya aura vyavahArakA jJAna tathA donoMko saMgati aura heya-upAdeyatA batalAI gaI hai, arthAt bhUmikAzuddhipUrvaka tatvoMkA nirNaya honese hI jIvakA uddhAra ho sakatA hai, anyathA nahIM, cAhe vaha kitanA hI upAya kyoM na kare, saba vyartha hai / sAdhyako siddhi nahIM kara sakatA ) / are ! jo joca ( prANI ) apaneko bhI yathArtha na samajhe vaha phaise saMsArase pAra ho sakatA hai ? jaba usako apanA saccA jJAna ho aura. yaha samajhe ki maiM abhI saMsArasamudrau gotA lagA rahA hUM, lekina aba isase pAra honA cAhatA hU~ tathA usakA sahI upAya ( mAgaM ) yaha hai, tabhI vaha vaisA udhama yA puruSArtha karanese pAra ho sakeMgI / yaha khulAsA hai, isa sanbhameM mukhtha-gauNarUpase nizkara-vyavahArakA kathana hai, jisako syAbrAdanaya yA zailI kahA jAtA hai / pAThaka, ekabAra avazya avalokana-manana kareM, aisI prArthanA hai, kiMbahunA / AbhAra-pradarzana isa granthake prakAzanameM priyamitra DA. paM0 darabArIlAlajI nyAyAcArya, banArasavAloMkA paryApta sahayoga rahA hai / ataeva hama unake atyanta AbhArI haiN| una.paM. jI samAjake prasiddha vidvAna evaM kaI pustakoMke lekhaka aura anuvAdaka haiM / vartamAnameM zrI ga0 varSI jaina sanyamAlAke maMtrI haiN| adhika kyA kahA jAya ve vartamAna samAjake udIyamAna prakAzamaya dhruvatArA haiM / zrI mahAbIra presa, bhailupura banArasake mAlika zrI paM0 bAbUlAlajI phAgullake bhI hama AbhArI hai, jinhoMne apane presameM sundaratAke sAtha ise chApA hai / ApakA sauhArda hamezA yAda rhegaa| jo kucha azuddhiryA .......... -loka ma0 135 meM kahA hai ki rasmanayarUpa mozamArga bhavarsalA i samajhanA isakA 6zya hai ityaya tritayAtmani mArga mokSasva ve sahitakAmAH / anuparata prayatante prayAnti te muktimAciraNa / / 135 // wwewseemaNSATHEMATIME
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ talAsa mArama-nivedana ho gaI hai, unako zuddhakara pRthakse zurubhaDipatra diyA gayA hai, usase milAnakara pAThaka zukha par3heMge / hama ukta presakI abhivRddhi nirantara cAheMge va cAhate haiN| isa kArya hameM yena kena prakAreNa jina 2 mitra bandhuoMne sahAyatA dI hai, una sabakA maiM hRdayase AbhAra mAnatA hai, unheM sAdhuvAda detA huuN| anya andhoMkI sahAyatA hamane isa TIkAke likhane meM aneka bar3e khoTe anyoMkI sahAyatA lI hai tathA unake rakharaNa diye hai 1 ase ki (1) samayasAra, (2) pravacanabAra, ( 3 ) paMcAstikAya, ( 4 .niyamasAra, (5) baTaravaMTAgama, (6) rAjavAtika, (7) marthisiddhi, (8) AptamImAMsA, (9) aSTapAhur3a, (10) bAlApapaddhali, 11) jIvakAMkhagommaTasAra, (12) karmakAMDagommaTasAra, (13) vRhatsvayaMbhUstotra, (14) AtmAnuzAsana, (15) tatvArthasUtra, ( 16 ) ratnakaraMDazrAvakAcAra, ( 17 ) bRhadazyasaMgraha, ( 18 ) yuktyanuzAsana { 19 / samayasArakalaza, (20) adhyAtmataraMgiNI, (21) svarUpasaMbodhana, (22) chahahAlA, / 23 ) mokSamArgaprA : 2) * It::, hariNataka, ( 26 } mAnArNavaM ityAdi / ataeva una sabakA bhI mere Upara AbhAra hai| tathA unake kartAoMkA to parokSa AbhAra hai hI, jise hama kadApi bhUla nahIM skte| ::: :: HB0BAR SABRANCHIDAILS layAta patanelievRELIAMAMTAainaSJMERNAMAARIHAASTwwwnAyA SARAISE /
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ -in zrI : prastAvanA - bhUmikA 1 Ajakala yaha eka rivAja sA ho gayA hai ki kisI prakAzanameM bhUmikA honA hI cAhiye, binA usake oturn pobhA nahIM hotI, na usakA mahatva prakaTa hotA hai / usakA kAraNa yaha hai ki bhUmikAmeM hI, yadi vaha buddhimAnI se likhI jAya to pUre granthakA rahasya ukela diyA jAtA hai, jisase ekAekI bhItara praveza karanekI utkaMThA zAnta ho jAtI hai aura saMkSepameM granthakA pUrA paricaya mila jAtA hai| isa lihAja se yaha paddhati hai nahIM hai apitu upAdeya hai| kintu kaI prakAzanoMmeM aisA bhI dekhane meM AtA hai ki bhUmikA mulase lambI ho jAtI haiM, jisako par3hane kI prathama to icchA hI nahIM hotI aura yadi kadAcit par3hanA hI par3e to begArakI taraha ci nahIM lagatA, mAno saMkaTa A gayA ho| aisI sthiti meM isa prakAzanako yAdamuktA achUtA hI rakhanA cAhatA hU~ / kAraNa ki isa granthakA mahasva to jaga jAhira hai, taba Dhola pITane kI kyA AvazyakatA hai ? vyartha hai| rahA isake racayitAkA paricaya, so vaha bhI gajaTeDa hai, itihAsavettAoMne khUba prakAza DAlA hai, usase hama naI bAta koI nahIM likha skte| hama sirpha itanA hI kaha sakate haiM ki granthakAra ( pUjya amRtawater ) kI yaha maulika kRti ( racanA ) hai, aura isameM vaha sAra-amRta bhara diyA hai jo unhIMko grantharAja samAra, pravacanasAra, paMcAstikAya, ina tIna ratnatrayoMkI mArmika ( hArdarUpa ) TIkAoMke likhane aura amAna karanese upalabdha huA thA, kahanA na hogA ki isakI sAnIkA dUsarA unakA grantha nahIM huuN| yaha grantha kevala AcAramya nahIM hai, apitu mokSamArgakA saccA nirUpaNa karane vAlA hai / jIva ( AtmA ) kI prAraMbhika ( anAdikAlIna ) ajJAna avasthAse lekara krama-kramase honevAle vikAsakA nizcaya aura vyavahAranathake mAdhyama se jo anupama varNana kiyA hai vaha anirvacanIya hai / isameM zloka naM0 3 ke dvArA santharacanAkA mUla uddezya aura mUlameM bhUla miTAneko nizcaya vyavahArameM bheda evaM unakA lakSaNa tathA vyavahArakI karyacit upAdeyatAkI sImA donoMkA jJAna ho jAnepara samatAbhAva ( mAdhyasthapanA ) tathA usase honevAlA lAbha batAyA gayA hai / itanA hI nahIM utthAna aura patanakA nidAna bhI vistArapUrvaka batalAyA gayA hai| jIva aura karmokI saMtAnaparaMparA calane aura miTAnekA upAya bar3I maharAIke sAtha varzAyA gayA hai| pratyeka viSayakA kama varNana eka Adarza hai, usakA anukaraNa sabhIko karanA caahiye| vaise to sAre granthakA AloDana karake dekhA jAya to zrAvaka yA ziSya (mumukSu bhavyAtmA) kA AcAra yAne for a hai ? vaha isameM kramabaddha batalAyA gayA hai, isase isa granthako 'zrAvakAcAra' kahate haiM ( Avaka+ AcAra = ziSyakA karttavya ) | anAdikAlase bhULe gumarAha hue ziSyakA pahilA kartavya bhUla yA miyAko haTAnA hai arthAt svapara apane aura dUsare ko bhinna bhinna jAnanA hai yAne ekatA banAma abheda bhUla miTAkara do ko pRthka 2 jAnanA cAhiye, jo anAdikAlase jIvako hotI jArahI hai| yaha sabase bar3A roga hai jo reer hI khokhalI kara detA hai / phalata: jisa zrAvaka ( zrotA yA ziSya ) ne aisA nahIM kiyA, usane zrAvaka 1. na samyaksa kiMvA trijagat yo'yakca mizyAsvasame nAnyantanubhRtAm // 34 // ratnakaraNDa
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ Asansreededewwand prastAvamA bhUmikA Time Mer kA ( apanA ) kartavya mahIM pAlA yaha nivArya hai / ataeva vaha anivArya hai, karanA hI caahiye| usake pazcAt yadi satya samajhakara usakA prayoga yA upayoga ( baisA AcaraNa nahIM kiyA to bhI kucha svabha mahIM hotA vaha sirpha gar3e hue dhanake samAna nirupayogI hai / tadanusAra usakA pradarzana karanA dUsarA kartabdha hai, isakA nAma cAritra yA caryA hai 1 anAdiko bhUla yA mithyAtva midane (chUTane ke bAda nirmUla hue samyagdRSTiko usakA lAbha kisa taraha se jAnA cAhiye, yaha bAta svAsatIrase vistArake sAtha isa granthameM AcArya batAI hai| jayakA rasa yaha hai ki mAnane / mane pUla rahanese jIvakA kalyANa yA utthAna kadApi nahIM hotA, kAraNa ki yaha svayaM apanA ghAta ( hiMsA yA adharma ) karatA rahatA hai jo jIvakA kartavya nahIM hai arthAt vaha apane kartavya ( apanI rakSA karanA se svayaM cyuta ho jAtA hai, apanI rakSA nahIM kara sakatA banAma 'ahiMsArUpa paramadharma nahIM pA sakatA aura usake binA jIvana bekAra hai, aisA samajhanA cAhiye ityAdi / tadanusAra ahiMsA paramadharma kI prApti evaM rakSAke liye mukhya do kArya karamA AcAryale batalAe hai| (1) mithyAtvako haTAkara samyaktva prApta karanA ( 2 ) mithyA AcaraNa (pravRtti ko haTAkara samyaka Aca. raNa karanA, kyoMki donoM ke vinA' hiMsA jaise mahApApa ( adharma )kA abhAva nahIM ho sakatA arthAt ahiMsA paramadharma nahIM cala sakatA, jo ki jIvakA svabhAva yA dharma hai ( zrotA zimya zrAvakakA kartavya hai)| usa paritrakI bhUmikAsvarUpa { 1 ) hiMsA {2) jhUTha (3) corI ( 4 ) kuzIla ( 5 ) parigraha ina pAMca pApoMko chor3ane kA upadeza diyA gayA hai, evaM unake sthAna meM pAMca appayata ( ekadezamAritra ) dhAraNa karanekA upadeza, vicitra yA Azcaryajanaka vidhise diyA hai / vaha vidhi / tarIkA ) nizcaya aura vyavahArakI hai| (1) nizcayavidhise cAriSa kA sAkSAt sambandha AtmAko zukhapariNatise batalAyA gayA hai aura (2) vyavahAravidhise cAritrakA sambandha bAdhakriyAse arthAt saMyogIparyAyameM honevAlI yogakaSAyakI kriyA (zarIrake pariNamana se sambandha batalAyA hai, jo ki bAhyadRzviAle laukika janoMko dravyendrimase dikhatA hai, usako samAcAra bhI kahate haiN| lokameM usakI hI pratiSThA hai asaeka vaha bhI padake anusAra karttavya hai yA upAdeya hai kintu paraloka ( mokSa ke prati baha upAdeya nahIM hai aisA basalAyA hai / isIkA khulAsA anekAntadRSTise kavit' upAdeya hai aura kathaMcit heya hai aisA vizrirUpa kiyA hai, kintu sarvathA ( ekAntase ) vaisA nahIM hai, isakA niSedha kiyA gayA hai, isa tathyako gaharI dRSTise paryApta samajhanA hai jo ulajhanameM par3A huA hai| isIke silasile meM upAdhAnakAraNa va nimisakAraNakA bhI vivAda uTha khar3A hai| samAdhAna ke liye sAkSAnkAraNa ( nizcama ) aura paraMparAkAraNa ( vyavahAra ) yaha basalAyA jAtA hai athavA sAmAnyataH kAraNa aura kAraNakA kAraNa aisA kahA jAtA hai| ityAdi jo bhI samajhameM Aye kintu usakA nirdhAra adhyAtmazAstroMse karanA cAhiye va mAmanA cAhiye sabhI vivAda miTa sakatA hai kAraNa ki adhyAtmazAstroM meM hI satya-upadeza diyA gayA hai ataeva vaha nikarSa rUpayana hai, svAdhInatAko evaM zakhatAko liye hue hone se prAmANika bhI hai| ataeva usameM hara nahIM karanA cAhiye yaha to vyAnuyorakA viSaya hai jo svataMtra hai| bhAvArtha-mAcArdhana sarvatra mukhya-gauNadRSTi rakhakara jAma kathana kiyA hai, arthAt pA~ca lagA diyA hai, jisase anya atyanta priyatA bhAgaI hai aura ajJAnako haTA diyA hai, isa prakAra apUrvatA lA dI hai; yaha mahAn upakAra kiyA hai / saMkSepameM kahA jAya to vyavahArakI abhedadRSTiko haTAne ke liye aura bhedadRSTiko sthApita karane ke liye hI isakA janma ( nirmANa / huA hai, yaha satya yA saccA bastukA svarUpa batalAtA hai asatya aura milAvaTI ( nakalI) svarUpa mahIM batAsA, vaha bhI nirbhIkatAke sAtha maha khAsa vizeSatA hai / PS PoksatokHEdit SE
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ - ekhr`itmghaath ...............: isa viSayameM kisanehI vyAmohI jIva vimA tathya samajhe asata AkSepa karate haiM ki yaha aMtha muhasthoM yA dhAvakoMke liye upayogI ( lAbhadAyaka ) nahIM hai, ataH isake par3hane evaM svAdhyAya karanese vyavahAra dharma chUTa jAyagA-...pUjApATha, dAnapuNya, saMyama Adi, yaha atyanta nAsamajhI hai| yaha prastharatna peztara ajJAna miTAtA hai arthAt nizcaya aura vyavahArake bhedako na samajhakara jI bhUla ho rahI hai, usako donoMmeM bheda batAkara prabuddha karatA hai yA sAvadhAna karatA hai ki saba loga nizcaya aura vyavahArako eka na samajhakara judA khudA samajhe tathA donoM pharka ( bheda ) samajhakara mahaNa-tyAga kareM, jo hisakara ho use apamAveM tathA jo ahitakara ho use tyAge, koI jabardastI nahIM hai| jaise ki koI AdamI yadi bhojana karane se bImAra hotA hai, aura bhojana chor3a denese noroga hotA hai, aisA jJAna karAnevAlA vaidya donoMkA svarUpa batAkara yadi bhojana chur3AtA hai so kyA vaha koI anartha karatA hai ki upakAra karatA hai ? isakA nirdhAra svayaM hI rogI aura anya jIva kara lene, kahanekI jarUrata mahIM hai / svayaM vaha viveka karalene kI bAta hai / are, jo jIva vastu ke doSa guNa jAna letA hai, vaha khudahI doSakA syAga aura guNakA grahaNa karane lagatA hai| aisI sthitimeM jaba vidhekI vyavahArake doSa aura zikaccayake guNa mAna legA taba kyA vaha apanA mArga yA kartavya nizcita karanemeM dUsaroMko pratIkSA karegA ? nahIM / vyavahArakA artha, asatya yA anupayogI hai, o sAdana ( abhISTa kI siddhi na kara sake / aura mizcayakA artha, satya yA upayogI hai. jo sAdhyakI siddhi kara deve| isameM na pUjA-410kA sambana hai, na usa chor3ane kAranekA hai, yaha to padArthakA nirNaya hai| taba vicAranA hogA ki jo vyavahArakriyA daMDa Adi (zarIrAzrita ) aura zubharAga yA azubharAga ( bhaktistutirUpa yA bhogavilAsAdirUpa ) hai ( azusa AtmAzrita ) unase kyA jIvako mokSakI (pAdhyakI ) prApti ho mAgagI yA vaha saMsArameM hI par3A rahegA ? kyoMki vaha saba vyavahArarUpa sAdhana ( hetu.) hai arthAta unako upacArase ( kalpamAmAtra ) mokSakA sAdhana kahA jAtA hai yA kahA gayA hai, ma ki nizcayase / nizcayakA artha bhUtArtha aura vyavahArakA artha, abhUtArtha bhI hai| taba kA abhUtArtha kA tyAga karanA burA hai ? aura usakA grahaNa karanA acchA hai ? nahIM, nahIM, nhiiN,| hA~, abasaka satyako jAnate hue bhI syAyako zakti na honese usako majabUrI meM (agatyA....icchA vinA) grahaNa karanA par3a rahA hai, savataka vaha kathaMcita upAdeya hai-vaha bhI arUcipUrvaka, ma ki rucipUrvaka yA svAmI banakara, kintu naukarakI taraha hokara usako vivekI grahaNa karatA hai aura manameM usako chor3anakA hI vicAra rakhatA hai tathA yathAzacitta chor3atA bhI jAtA hai, yaha usakI caryA yA vRtti ho jAtI hai, arthAt chedake sAtha usa vyavahAra kAryako baha karatA hai yaha bhAva hai| aisI sthitimeM vaha zAnaH zanai: mokSa prApta kara letA hai, kintu byavahArako upAdeya yA atyAjya mAnanevAle kabhI bhI usase trikAlameM mokSa prApta nahIM kara sakate, yaha praya hai, kimbahunA / 'saba dhAna bAIsa paserI nahIM tulatI' yaha lokokti satya hai vicAra kiyA jAya, vivAda na kiyA jAya / AcArya mahArAjakA yaha spaSTa mata hai, sabhI to unhoMne bAraha prasokA, unake aticAroMkA evaM samyagdarzanakA, usake aticAroMkA pUrNasayA eka eka karake nirUpaNa kiyA hai / tAtparya yaha ki 12 apa, 22 parISaha, 11 pratimAe~, anuhi bhojana, bhaugopabhogakA tyAga, aSTamUlaguNa, samyagdarzanake ATha aMga, umakA nizcaya vyavahArarUpa, paMcalabdhiyoMkA vistRta kathana, prAyogyalabdhi honevAlI vizeSatA, karaNalabdhi bheda 1. sarva svaiva niyattaM mavati svakIya-kodayAnmaraNajIvitaHsasaukhyam / ___azAnametadiha yatta paraparastha kuna pumAn maraNanIvitasaukhyam // 168 // kalA mora-kamakA artha pariNamana yA vastu kA svabhAva yA kAryapAya hai astu ( yaha azAna adhyakSasAya hai| 10 254 Adi) SARKARSANSKRISROYALom
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ MARAHR prastAvanA-bhUmikA TERNatus. Samaste mA / AREE aura khulAsA, arthAt ratnatrayakA AmUlacUlavarNana, hisA Adi pA~capApoMkA nizcaya-jyavahArasvarUpa, ahiMsAkA svarUpa, hiMsAke 4 bheda, unakA vistAra evaM tarka va samAdhAna, phalakA bhoktA, satya-asatyakA anupama nirdhAra, athavA gRhastha-aNuvrato ke vyavahArakA pAlana karate samaya bhI vratakI rakSAkA upAya Adi paryApta battalAyA gayA hai / garaja ki paMcANunakta pAlanekI pUrNa rIti batalAI gaI hai| aticAroMkA bhI bar3hiyA vizleSaNa kiyA gayA hai| minyAta na anaMtAnubaMdhI Adi cAroM kaSAyoMkA kArya va unameM honevAlA vivAda miTAyara gayA hai / bAhya va antaraMga parigrahakA tyAga evaM zrAvakake uttama-madhyama-jananyabheda, gRhathirata, gRhanirasakA khulAsA Adi isameM hai| ratnatraya aura vata pAlanekA phala, guNavata-visAvatoMke bheda va svarUpa, sAmAyikazikSAvata pAlanekI vidhi, devapUjanakI prAraka sAmagrI, japavAsako samAti hai kAlapI maryAdA, dhutakI maryAdA, piMDazuddhi (AhAra zuddhi) guNavatoM va zikSAzratoMmeM mAnAryokA matabheda, dAzAke 7 guNa va navadhA bhakti, guNoMke artha karane meM bhUla, va viparIta pracAra, pAtroMke 3 bheda, usamapAtroM (muniyoM kI vRtti ( baratAva ), unakA AhAra, (anuddiSTa) pratimAsvarUpa, 12 vatIse unakI utpatti unake bheda, sallemA va vidhi, AsmAtakA svarUpa va niSedha, evaM bheTa, bAraha bratoMke aticAra / pA~ca aNuvala va mAta zoloMkA samudAya hI 12 bAraha chata hai, virata pRthaka hai / sAtha hI bhAnopayogI mAta tatvoMkA aviparIta zraddAna, jJAna, AcaraNa bhI batalAyA gayA hai. anujIvI pratijIvI guNoMkA sayuktika vizleSaNa va vistRta pariziSTa Adi aneka cIjeM isameM hai| praznottarake khyameM Anana aura camakA bheda, 10 pazavama kA svarUpa, 12 anupremAoMkA svarUpa, 22 bAIsa parISahoMkA svarUpa, va kucha vizeSatAe~, antima niSkarSa, munipada prApta karanekI yogyatA, ratnatrayakI apUrNatA aura usase honevAlI hAni evaM AMzika lAbha, caritradhAriyoMke bheda, pudgalabaMdhaka viSayameM prakAza, samyagdarzanase baMdha nahIM hotA, sAthameM rahanevAle kamAyabhAsa hotA hai, isakA pUrvapakSa uttarapakSa dvArA nirdhAra, nizcaya vyavahArakI ekatra sthiti, mokSamArgako ekatA va usase siddhi, muktAtmAkA svarUpa, anyAtakA khaMDana, antima zikSA, andhakArako bhAvanA va mAnyatA / granthakAra AcArya amRtacandrakA kucha paricaya dhoraprabhuke vaMzaja, tIrthapravartana-prakAzanako apekSA naMdIsaMghakI prAkRtapaTTAlike anusAra mahAvIrasvAmIkI 26 vIM pIr3hImeM aIvalI bhumirAja hue, 30 vI pIr3ImeM mAnanandI munirAja hue / mASanandI svAmIke do ziSya rahe / ( 1 ) jinasena ( 2 ) dharasena, jo AcAryapadase vibhUSita hue| ladanusAra zrIjinasevAcAryake ziSya zrIkundakundAthArya aura zrIdharasenAdhAryake ziSya zrIpuSpadanta va bhUtabali hue, jina sabhI paramapUjya AcAryoMne mahAna 2 grantha racakara jainadharmakA bhArI udhIta kriyA / isa hisAbase zrIdharasenAcArya vardhayAga ( mahAvIra ) tIrthakarako 31 vI paur3I meM hue aura. kundakundasvAmI ( AcArya ) puSpadanta-bhUtabali AcArya 32 vI pIr3ImeM hue| isaliye dharasenAcArya ke kAkAguru arthAt guru ( jinamena )ke sahapATI bhAI ( gharasena )ke bhI ziSya hote hai| sadanusAra zrI kundakundasvAmI aura puSpadanta-bhUtavali svAmI paraspara gurubhAI siddha hote haiM saMkSisa yaha vaMza paricaya hai / grantha racanA aura kAla paricaya pUjya zrImAdhamandI AcArya evaM unake ziSya, jinasena va dharasena ye sabhI bhagavAna mahAvIra ke nirvANa honeke pIche 683 varSa bAda kabhI hue haiM, jinhoMne atyanta uccakoTike aneka anyoMkI racanA kI hai, jinameM MARATHI
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ ka -... kr'iy'aar' aneka grantha naSTa ho gaye haiM aura kucha-eka Aja bhI japalavya hai / ase ki jinasenake AdipurANa Adi, dharasenake pakhaMDAgamasiddhAnta Adi / samake ziSyoM dvArA arthAt zrIkundakundadhArA prazcanasAra, samayasAra,paMcAstikAya, niyamasAra, aSTapAr3a Adi aneka adhyAtmagrantha race gaye haiM jinakI sArabhUta-niSkarSa nikAlane vAlI TIkAeM hamAre pUjyazrI amRtAcArya mahArAjane kI hai, unhIMkA rahasya lekara unhIMkI yaha 'puruSArthasiddhayupAya' nAmaka apUrva ratnatrayapratipAdaka grantha eka maulika racanA hai aura bhI aneka grantha Apane likhe haiN| ina mahArAjake guru zrImAdhaSacandra dhicadeva hai, jo prAyaH dasakI zatAbdI ( vikramakI ke mahAna vidvAna hai| isI taraha zrIdharasenAcAryake ziSya puSpadanta-bhUtabalidvArA race gaye pakhaMDAgama nAmaka siddhAntagranthakI TIkA pujya zrIvIrasena mahArAjane ansastattva nikAlakara kI hai, jinake nAma pavala, jayazcala, mahAdhavala rakhe haiM aura vartamAna meM jinakA paryApta paThana-pAThana evaM svAdhyAya cala rahA hai, jaisAki samayasAra AdikA paThana-pAThana-svAdhyAya atyadhikamAtrAmeM cala rahA hai / bar3e hI ullAsa / harSa kI bAta hai ki jisa prakAra pUjyatama mahAvIra bhagavAna ke zibhya indrabhUti nAmaka pradhAna gaNadharane, bhagavAna ko divyadhvani sAkSAt zravaNa karake vAdazAMgazAstroMkI racanA kI thI, usI taraha unake baMgabhUta kitane hI zAstroMkI racanA pUrvokti prAcAryAne bhI kI hai, jinase vivatsamAja aura sAdhAraNa janatA Aja bhI lAbha uThA rahI hai. unake hama atyanta vRttajJa haiM, jinake prakAzase hama kucha anugamapUrvaka lekhanI calA pAye haiN| maiM koI itihAsA nahIM hai, na koI khyAtiprApta lekhaka vidvAn hU~, tathApi caMcupravezamyAyase jo kucha prApta kara sakA hU~, vahI Apake sAmane rakha rahA hU~, Apa nirNaya kIjiye aura vizeSa paricaya mujhe na honese andhakAroMke bAre meM adhika lisbanese vaMcita hai, jisakA mujhe sveda hai| itanA kucha likhanekA bhI AdhAra 'Atmadharma' gajaTakA varSa 24 aMka dUsarA hai, usakA maiM atyanta AbhArI hai. maiM cAhatA thA ki koI anya prasiddha vidvAn upodghAta likhatA aura isake liye prayatna bhI kiyA, kintu na jAne kyoM saphalatA nahIM milI, amasyA mujhe khuda hI yaha kucha likhanA par3a rahA hai, pAThaka kSamA deMge / yaha anya, kalevara ( 226 zloka ) choTA hone para bhI gajabakA hai, jainAgamakA hRdaya hai, pAThakoM dvArA avazya paThanIya hai, bhASA aura bhAva yathAsaMbhava vikara banAye gaye haiM, sAtha hindI padyAnuvAda mI likha diyA gayA hai, jisase sarvopayogI bana gayA hai / aneka anyoMke uddharaNa va bhAva dekara isako samipUrNa sundara tha grAhya banAyA gayA hai| pariziSTa AdimeM ulayanapUrNa viSayoMkA yathAsaM bhaya kAphI khulAsA kiyA gayA hai / yadyapi isa granthakI bhASATIkAe~ aneka likhI gaI hai, kintu saMbhavataH isameM kucha vizeSa sAmagrI milAI gaI hai / ataeva yaha grantha AdaraNIya hogA aisA merA vizvAsa hai / buTiyoMkI sUcanA pAnekA maiM abhilASI evaM kRtA rahU~gA 1 kRpecchuH santoSamavana, kaTarAbAjAra, sagara munnAlAla rAMdhelIya (varNI) keseis linkcineindainstituettlinindincieselectimseli ....... ...
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya-sacI WwwwwwwwwwwwvinAiwviral pIThikA peja 1 se 40 taka.---isameM maMgalAraNa, gandharacanAkA uddeza, nizcaya vyavahArakA pakSa Adi 8 zloka hai| (1 adhyAya pahilA, peja 41 se 72 taka-isameM jIvatastra (dravya ) kA asAdhAraNa lakSaNa, usakA vizava vivecana, sAta bhaMga anujIvI pratijIvI guNakA vizleSTaNa, kartRtva bhoktRttva, chaha matoMkA siddhAnta, jIva va kamaukA bandhana kaisA? usakA khulAsA. baMdhake bheda, paraspara nimittatA, zaMkAsamAdhAna, mUlamaM bhUlarUpa pratibhAsaphA honA saMsArakA kAraNa hai, puruSArthasiddhikA upAya, jJAna aura zraddhAnake vizyameM zaMkAsamAdhAna, mithyAtvake bheda, sAtatvoMmeM viparItatAkA pradarzana, samyagdarzana prApta hone kI yogyatA, mokSa prApta honekI yogyatAkA nirUpaNa hai| (2) adhyAya dusarA, peja 73 se 151 taka-isameM sAdhakako bhUmikA, munikA lakSaNa va kartavya nizcaya aura vyavahAra ratnatraya, upadeza denekA krama, akrama upadeza dene meM hAni, prAvakako dharmakI AvazyakatA; samyagdamikI ArAdhanA pahile kyoM hai? isakA samAdhAna, samyagdarzanakA lakSaNa va bheda, tathA usake svAmI kauna haiM, paMcalabdhiyoM kA svarUpa, paMdraha dravyoM kA svarUpa va bheda, samyagdRSTika 66 guNa, tathA ATha aMgoMkA nizcaya vyavahAra kathana, samyagjJAnakI ArAdhanA va sAtha 2 hone para bhI bheda va usakA kAraNa Adi 2 kathana hai| samyakcAritrakI AvazyakatA va usakA antima sthAna kyoM ? usake utsarga apavAda bheda va sAdhuoMke tIna bheda / (3) adhyAya tIsarA, peja 152 se 195 taka-isameM zrAvaka dharma ( aNuvrata ) kA kathana, muni va zrAvakakA lakSaNa, usake bheda dha nizcaya vyavahAra rUpakA khulAsA, phalabheda, nizcayAbhAmrIkA lakSaNa, usase hone vAlI hAni, anyamatoMmeM bhI hiMsAkA niSedha va ahiMsAkA poSaNa, parantu yathArtha jJAna na honese saMsAra paribhramaNa hI hotA hai hiMsA Adi cAra bAtoMkA nirdhAra / (4) adhyAya cauthA, peja 196 se 213 taka isameM aSTamUlaguNa evaM unameM matabhedakA pradarzana 6 spaSTIkaraNa, hiMsAko pracuratA, tarka va samAdhAna, utsarga va apavAdakA spaSTIkaraNa / (5) adhyAya pAcayoM, peja 214 se 298 taka-isameM ahiMsArUpa dharmako pAlanekA upAya, pAlaneka 9 bheda, dharma aura cAritrameM abheda, adharma aura sukhakA samanvaya dekhakara dharmase aci yA athakSA nahIM karanA / dharmakA phala samaya Anepara acchA hI hotA hai, adharmakA kala burA hotA hai, bhramameM nahIM par3anA cAhiye, hiMsAko dharma mAnanekA khaMDana, ( 2 ) asatyakA kathana, mahA asatyake 3 bheda va udAharaNa, cauthe bheda ( sAmAnya ) 3 bhedoM ( gahita, sAvadha, apriya ) kA stharUpa ya udAharaNa / (3) corI pApakA kathana, usase honevAlI hAni, ' (4) kuzIla ( abrahma ) kA kathana, usake bheda, vipakSI brahmacaryake bheda / ( 5 ) parigraha pApakA svarUpa, usake bheda, hiMsAke sAtha vyApti, antaraMga va bahiraMga parigrahake nAma, mithyAtva va amaMsAnubaMdhIkA kArya va gahabaMdhana, vizeSArtha va bhrama nivAraNa, rAtri bhojana meM hiMsAko adhiktaa| .:.::.:.:. HBACK
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ - puruSArthasivamupApa :.. ( 6 ) adhyAya chaThavAM, peja 299 se 357 taka isameM sAta zola ( tIna guNannata, 4 zikSAprata ) kA svarUpakrama, piMDa zuddhimeM makkhanakA tyAga, zrAvakake 17 niyama zaMkA samAdhAna, dAtAke 7 guNa, pAtroMke bheda anuddiSTa bhojanakA lakSaNa, 12 atoMse 11 pratimAoM kA nirmANa Adi / (7) adhyAya sAtavA, peja 358 se 365 taka-isameM sallekhanAkA svarUpa hai, AtmapAta nahIM hai, dharma hai| (8) adhyAya AThayA, paija 366 se 388 taka-isameM 12 yatoMke pAMca 2 aticAra hai, kula' samyagdarzana va sallekhanAke milAkara 70 hote haiN| (9) adhyAya navamAM, peza 389 se 113 taka-isameM sakaladhAriNakA kathana, pAlanekI abhyAsa rUpa vidhi, prasaMgavaza zaMkA samAdhAna: vizeSa chAnavIna va siddhAnta kathana, sapake antaraMga bahiraMga bheda, nirukti artha, samyagdarzanako vizeSatAeM, vinayakI vidhi, 6 Avazyaka, 3 gupti, 5 samiti 10 dharma 12 bhAvanA 22 paroSaha, ina sabakA svarUpa batAyA gayA hai| (10) adhyAya bazamA, peja 414 se 437 taka isameM antima niSkarSa batalAyA hai, granthakara sAhita hai / ratnatrayako va mumapI prApta karaneko yogyatA, aika sAya baMdha va mokSa / mitra upayoga dvArA) yA saMghara nirjarA va AsabakA sadbhAva batalAyA gayA hai, syADAdanyAyase sabakI siddhi, zaMkA, samAdhAna, antima prayojana, apanA paricaya hai /
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ t h istam &C. NA VIPi. MHARASHTRA) oM namaH siddhebhyaH / zrImadamRtacandrAcAryaviracita puruSArthasiddhayupAya 'bhAvaprakAzanI' hindITIkA sahita ( hindIpayAnavAda, anvaya, artha, bhAvArthAdiyukta) AMRmamthithilimanakamanata SRIGARERE mASAdIkAkArakA maMgalAcaraNa deva-zAstra-guru-dharmako praga bArambAra tatvajJAna AdhAra aru bhavi-jIvana-hisakAra // 1 // andhakArakA maMgalAcaraNa tajjayati paraMjyotiH samaM samastairanaMtaparyAyaH / darpaNatala iva sakalA pratiphalati padArthamAlikA yatra / / 1 // la lAma er usa ujvala jyotiko namate o adbhuta guNavAlI hai| tInaloka tihukAla mApti nahiM jisake sama upakArI hai // ekakAlameM jo darazAtI darpaNa sama saba aoMkohai ananta paryAe jinameM jAnata hai una sarvoko 11 1 // sAhacaryase-- dharmamUlavijJAnajyotike sAtha dharmako mamate haiN| vItarAgavijJAna sAtha raha akSaya sukhako karate haiM / anvaya-artha " AcArya mahArAja isa zloka dvArA guNoMke mAdhyamase guNI paramAtmAkA vinaya yA namaskAra 1. maha sarvanAma para hai ataH jo bhI mahAtmA aise hoM, una sabako namaskAra kiyA jAtA hai.---. unakI maMgalakAmanA yA smRti kI jAtI hai, unheM bahumAna diyA jAtA hai| yaha kAryasamayasArako namaskAra yA kRtajJatAkA zApana hai / AcArya svayaM tadguNalaLyarthI haiN| sAhacaryanyAyase vItarAgadharmako bhI namaskAra yA bahumAna diyA gayA hai, sirpha vijJAnako hI nahIM, yaha tAtparya hai / 2. Azcarya va atizayajanaka 1 42_ntri analAI
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArthasiddha yupAya nimna prakArase karate haiM / yathA [yatra] jisa paraMjyoti yA kevalajJAnameM (vijJAnameM) [sa] yugapat yAni eka sAtha....eka kAla hI | samastairanaMtaparyAyaH sakalA padArthamAlikA | apanI sampUrNa ananta paryAyoM sahita rAgarasa padArtha gAnApa vigata varSagaha yA enakakI taraha, mAne jaise darpaNake sAmane Anepara ceharA moharA yA bastu usameM spaTa pratibimbita hotI haiM, usI taraha [pratiphalati / jhalakate haiM yA jAne jAte haiM [tat pajyotiH jati aisI vaha paraMjyoti yA kevalajJAna jayavanta rahe yAne sadaiva anantakAla taka maujada rahe usakA asta kabhI na ho / arthAt usa guNavAle mokSamArgapradarzaka guNI (kevalI sarvajJa) kA hama ( AcArya amatacandra vinaya karate haiMkRtajJatA prakaTa karate haiM, yaha sArAMza hai| phalataH vItarAgatA evaM vijJAnatA donoM hI upAsya va AdaraNIya evaM prApaNIya haiM / isa taraha bahuarthomaMgalAcaraNa AcAryapravarane kiyA hai| maMgalAcaraNake prayojana' aneka hai jo vinayaguNa meM zAmila haiM / / 1 // . bhAvArtha.....kati zubhopayoga yA dharmAnurAgakA paricaya maMgalAcaraNake dvArA huA karatA hai / saMyogo paryAya meM rahate hue bhI jIvoMko kRti yA pratise unake bhAvoM (pariNAmoM) kA patA barAbara laga jAtA hai. koI asAdhya vastu nahIM hai| jaba paropakAra karanekI abhilAyA yA dharma sathA dharmAtmAoM ke prati kRtajJatAkA bhAva hotA hai yA usakA prabala dega prakaTa hotA hai taba vaha kisIkA rokA huA nahIM ruktaa| yadyapi vivekI samyagdRSTi jaoNba usako roga yA vikAra jaisA heya hI jAnatA va mAnatA hai tathA zaktihInatAse saMyogIzyAyameM abhicchA yA aruci usakA prayoga, upayoga yA sevana karanA hI par3atA hai| isaliye ve vikArI bhAva jJAnapUrvaka honese jJAnabhAvarUpa hI haiM, ajJAnabhAvarUpa nahIM haiM, na hote haiM tathApi aci yA anicchA sAdha rahanese adhika bandhake kartA ne nahIM hote, alpabandhake kA hI meM hote haiM, parantu ikadama rukate nahIM haiN| tabhI to pUjya, kundakundAcAryaprabhUti mahAttI AtrAoMne chaThaveM guNasthAna meM rahate hue zubhopayoga aura zuddhopayoga banAma vyavahAra aura mizyakA sadupayoga kiyA hai. donoMkA avirodharUpase pravartana apane meM kiyA hai / jo pratyeka granthameM maMgalAcaraNa meM prasphuTita huA hai| yahA~ para bhI vahI samAnAnA hai / pariNamanake anusAra zuddhopayogo mokSamArgIkA upayoma badalakara zubhopayoga rUpa ho jAtA hai| svabhAvake anusAra upayoga kSAyopazamikadazAmeM badalatA rahatA hai tabhI to paramAtmAke anupama gaNoMko prAptikA bhAva rakhakara paramAtmAke gaNIkA kIrtana saMbhavata: AcAryane kiyA hai| parantu dhyAna rahe ki yaha azubharAga nahIM haiM kAraNaki isameM viSaya-kaSAya bar3hAneko cAha yA icchA nahIM hai na kisI tarahakI saMpalezatA hai jisase adharmAnugaga yA azubhopayoga mAnAjA sake, yaha rahasya hai / astu, yahA~para yaha prazna ho sakatA hai ki lakSyako siddhi ( kevalajJAnakI prApti ) binA vItarAmatAka nahIM ho sakalo, usakA honA sAthameM anivArya hai| parantu AcArya mahArAjane usakA nAma bhI nahIM liyA, yaha kaisA ? isakA samAdhAna yaha hai ki donoM sahabhAvI yA 1. (1) nAstikatA ( adhArmikatA) dopako miTAnake liye (2) ziSTAcAra pAla ke liye yAne pUrva paramparAko calAne ke liye ( 3 ) vinoMkI zAntike liye ( 4 ) jAkAra smaraNa karane ke liye isa prakAra cAra prayojana maMgalAcaraNake mAne gaye haiN| AcArya meM unheM lakSya rakhA hai|
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ NEE aaintionelaiminatmmeani nibananam 5. samyagdarzamAdhikAra avinAbhAvI haiM / ataeva kisI ekakA nAma lene se donoMkA grahaNa ho jAtA hai, lokameM aimA nyAya hai| jaise ki mAtAkA nAma lenese pitAkA nAma A jAtA hai yA rUpake kahanese sahacara rasakA bhI kathana yA grahaNa ho jAtA hai| tadasUsAra yahA~ para bhI vijJAnatA---paraMjyoti ke sAtha bItasamatAkA bhI upAdAna ho jAtA hai aurahata yA kevalajJAnI hone ke liye vItarAgatA va vijJAnatA donoMkI AvazyakatA hotI hai va mAnI gaI hai| astu, ye donoM AtmAkA svabhAva hai tathA jJAna ke sAtha vairAgya hotA hai ataH jor3odAra bhI haiN| jJAnakA artha yahA~ bhedavijJAna hai, kintu sAdhAraNa zAna nahIM hai jo sabhI jIvoM meM rahA karatA hai, kAraNaki vaha jIvadravyakA sAdhAraNa lamANa hai, jo dUsare dravyoMmeM nahIM pAyA jAtA / hamezA guNa ho| pUjya hote haiM, veSa vagairaha pUjya nahIM hote kyoMki ve jar3a pugalakI paryAyarUpa haiM ityAdi / guNa aura guNIkA paraspara bheda na honese guNoMke namaskAra dvArA gugIkA namaskAra anAyArA) AnuSaMgika ) siddha ho jAtA hai ) kimbahunA / AcArya yA sAdha-madhimA karA ' ko mAdhyasthyabhAvakA banAma samatAbhAva yA nirvikalA kalAkA bhalIbhAMti nirvAha karanA hai arthAt usakoM rAgadveSase rahita hokara nindA-stuti, kAMca-kaMcana, zatra-mitra, Adi saba meM koI vikArIbhAva yA pakSapAta nahIM karanA cAhiye 'sasveSu maitrI guNiSu pramoda ityAdi bhAvanA bhI varjanIya batalAI hai, kAraNa ki usase bandha hotA hai| isIliye svAmI samantabhadrAcAryane ratnakaraMDayAvakAcArameM "viSayAzAbazAtIto nirAraMbhAparigrahaH jJAnadhyAnataporaktaH tapasvI ma prazasyale likhA hai| saba AraMbhaparigraha, viSayavAsanAse rahita sirpha jJAna, dhyAna va tapameM lIna rahane vAlA sAdhu yA zramaNa hotA hai va honA cAhiye, zeSa sabhI kArya usake liye varjanIya haiM...padavIke trista haiM ityAdi / zAstraracanA Adi kataMtrya hai| AcArya zAstra-racanAkara sarAhanIya kArya kiyA hai, padake anukUla hai| punaH paramajyotiH ( kevalajJAna ) kI aura vizeSa mahimA ( tArIpha) hai-usakA jJeyoMke sAtha nitya sambandha sirpha nimittanaimilaka hai yAne zeya-jAyaka sambandha hai, utpA-utpAdaka sambandha nahIM hai, yaha batAyA jAtA hai / jyoti: prakAzako kahate haiM so vaha jyotiH yA prakAza jovadravya ( vetana ) meM hotA hai aura pudgaladravya ( ratna vagairaha jar3a ) meM bhI hotA hai| parantu jyotikA mahatva sirpha prakAza karanese nahIM hotA kintu, khuda apaneko jAnanese hotA hai| aisI sthiti meM pudgaladravya ( ajIva) kI jyoti jJAna yA cetanatA rahita honese vaisI AdaraNIya nahIM hotI jaisI ki AtmA ( jIva ) ko jyoti AdaraNIya hotI hai 1 astu, irAke sivAya jar3akI jyoti jar3ako hI prakAzita karatI hai cetanako prakAzita nahIM karatI / jaise ki eksarA zarIrake mAmUlI sthUla vikArako batAtA hai . 1. tIna bhuvanameM mAra vItarAga-vijJAnatA / triya zivakAra mamaha zriyoga samhArike / / -chahakAlA 1-1 maMgalamaya maMgalakarana dhaulasama-vijJAna 1 nagoM nAhi jAne bhatrai arahatA digahAn / / ---mokSamArga prakAra 2. tattvArthamUtrameM upayogo lakSaNam' kahA gayA hai / a02 mUtra / / 8 / / .. "guNAH pUjyAH pusAM na - vikRtavaSo na ca vayaH ---svayaM mustotra 80p NAurane
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArthasiddha pA sUkSmavikArako nahIM batAtA, jIvako to kataI batA hI nahIM sakatA / zarIra jar3a hai ataH usako aar detA hai | kintu usako yaha jJAna nahIM hai ki meM kIma hU~ va ye kauna haiM aura maiM kyA kara rahA hU~ ityAdi / phalataH darpaNako upamA sarvathA phiTa nahIM baiThatI, sAdhAraNa samajhAneko usakA udAharaNa diyA jAtA hai / astu, 4 t. kevalajJAnarUpa paraMjyoti: ( cetana ) hamezA jJeyoM yAne padArthoMse sadaiva judI ( padArtha va darpeNakI taraha ) yA pRthaka sattA ( astitva ) rakhatI hai tathApi una sabako akhilaparyAyoM sahita yaha yugapat ( eka hI samaya meM jyoM-kI-tyoM jAnatI hai / na vaha jyotiH padArthoMke kSetrameM jAtI hai na padArtha jyoti ke kSetrameM Ate haiM, kintu apane-apane sthAna aura catuSTaya (dravya-kSetra kAla-bhAva ) meM rahate hue apanI apanI vizeSatA yA svabhAva ke dvArA ( prakAzya prakAzakarUpa ) eka dUsarese asthAyI saMyoga sambandha sthApita kara lete haiM / ataeva aise sambandhako nimittanaimittika sambandhake nAmase kahA jAtA hai_utpAdya utpAdaka sambandhake nAmase nahIM kahA jAtA / ataH besA mAnanA bhrama va ajJAna hai, kAraNa ki koI fract utpanna nahIM kara sakatA, yaha aTala niyama hai / na koI vastu kisImeM praveza karatI hai na tadAtmarUpa hotI hai, na usako utpanna karatI hai, na usakA kArya karatI hai| ataH vastu pUrNa svataMtra hai, apanA-apanA kArya hI karatI hai| eka dUsaremeM pRthak rahate hue sahAyaka yA nimi tatA avazya kara sakatI hai kintu usake utpanna karane meM asamartha yA akicitkara hI rahatI hai / vastu yA padArtha meM aisI zakti hI nahIM hai jo parameM praveza kara sake yA usakA utpAdanarUpa kArya kara sake ityAdi / isIse yaha bhI siddha hotA hai ki AtmAmeM anantazakti rahate hue bhI parake karane kI zakti usameM nahIM hai, sirpha parako jAnane kI zakti usameM hai| isI taraha pratyeka dravyakA hAla samajhanA caahiye| jJAnakI hAlata badalatI hai, ekasI sadaiva nahIM rahatI / pratikSaNa artha paryAya yAne sukSma paryAya badala jAtI hai usakI kSaNamAtrakI sthiti hai / tabhI to sUkSma nigodiyA lavyaparyAtakakA akSarake ananta bhAga barAbara sUkSmajJAna bar3hate-bar3hate kevalajJAna ( ananta ) taka bar3ha jAtA hai / sUcyaMgulake asaMkhyAtaveM bhAga barAbara zarIra ekahajAra yojanakI avagAhanAvAlA bar3hate-bar3hate ho jAtA hai / taba yahA~ prazna hotA hai ki jatra pratyeka vastu ( padArtha ) pariNamana yA parivartanazIla hai taba pudgalakA paramANu bhI kabhI bar3ha jAnA cAhiye yAne adhika pradeza vAlA moTA bana jAnA cAhiye? isakA uttara yaha hai ki zuddhanizcayanayase paramANu ekapradezI sUkSma hai ataeva vaha utanA ho hamezA rahatA hai sirpha usameM rahane vAle guNoMkI hAlata ( paryAya ) badalatI hai yAne kabhI una guNoMkI zakti bar3ha jAtI hai aura kabhI ghaTa jAtI hai aisA hotA hai / parantu vyavahAranayase yA [ azuddha nizcayase paramANuko bahupradezI banane kI yogyatA ) ( zaktimAtra ) batalAI gaI hai afer yaha saMbhAvanAsatya hai, kAryasatya nahIM hai ( vyakti nahIM hotI ) / hA~, upacArase usa samaya bahupradezI kaha diyA jAtA hai, jaba ki yaha paramANu dUsare paramANuoMke sAtha saMyukta hotA hai arthAt skandhameM bahupradeza honese ( jo bahu paramANuoMse banatA hai ), jaisA skandha bahudezI mAnA jAtA hai vaisA ho, paramANuko bhI upacArase bahupradezI mAna lete haiM, yaha samAdhAna samajhanA cAhiye / nizcayase paramANukA parimANa ( ekapradeza ) nahIM bar3hatA, na ghaTatA hai / kimbahunA |
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. samyagdarzamAdhikAra vastuke svabhAva aneka taraha ke hote haiN| jaise ki ---(1) utpAda-vyaya-dhrauvya, yaha vastukA svabhAva hai (2) guNa va paryAya, vastukA svabhAva hai| (3) pariNamanazIlatA, yaha bhI bastukA svabhAva hai| isI meM nitya va anitya svabhAva bhI A jAtA hai| phalataH puSkarapalAsavat nilepa' ( tAdAtmyarahita ) pratyeka vastukA svabhAva honese jJAyaka parajyoti bhI jJeyoMse bhinna ( zuddha-tAdAtmyarahita ) rahatI hai| tathA parajyotiH niScayase apane jJeyAkAra caitanyako hI jAnatI hai aura yahAra se . parapadArthoMko yaha tathya ( rahasya ) bhI samajhanA cAhiye, jo satya hai| isI taraha paraMjyoti ( kevalajJAna ) aura arhantapanA ( sarvajJavItarAgatA ) yaha saba puNyakA phala hai, pApakA phala nahIM hai| kAraNa ki pApakarmoM yAne ghAtiyAkarmo ke aya hone para hI vaha avasthA hotI hai, unake udaya astitva meM nahIM hotI jisase unakA phala mAnA jAya: nahIM mAnA jA sktaa| kintu baha puNyakarmokA yAne aghAligrA koMke udaya yA astitva rahate hI hotA hai ataeva unahIkA phala mAnanA cAhiye. bhramameM nahIM par3anA caahiye| tathA unakI saba gamanAdi kiyA jAyiko hai| nimittako apekSA ) kintu sAmAnyataH svAbhAvikrI hai-vastusvabhAvase vaisA pariNamana hotA hai| astu, vizeSa TIkAse dekha lenA cAhiye / ve mokSamArgake netA ( prApta karanevAle ) haiM yA upadeza denevAle haiM, sarvajJa haiM, vItarAga haiM / atarAva gamanAdi saba kriyAoMke hote hue bhI vota rAgavijJAnatAse karmabaMdha nahIM karate, na nayA bhava dhAraNa karate haiM yaha phala hotA hai / vizeSa--AcArya mahArAjane paraMjyoti ( kevalajJAna ) kI mahimA ukta zloka dvArA mukhyarUpase ekaprakArako balalAI hai aura vaha isa prakArako ki vaha paramajyotiH gugapat ( eka kAlameM ) sampUrNa padArthoMko unakI kAlika ananta paryAyoM sahita hastAmalakavat spaSTa yathArtha jAnatI hai / ityAdi zeSa saba yathAzakti Upara darzAyA gayA hai| arthAt paraMjyotimeM aneka prakArako mahimAe~ haiM tathApi AcAryane 'sthAlIlaMDulanyAya se eka advitIyapanA mukhyatAse batA diyA hai| lekina isase sirpha utanI hI mahimA nahIM samajhanA cAhiye, apita aura bhI aneka mahimA samajhanA cAhiya, anekAntadaSTise vicAra kiyA jAtA hai| astu, sabase bar3I saMkhyA (rAzi) kevalajJAnake avibhAgI praticchedoM ( aMzoM ) kI hai, vahe anaMtAnaMta hai| unase kama saMsthA, padArthoM (vissyoN| kI hai, vaha anaMta hai tathA una padArthoke vAcaka zabdoM ( akSaroM ) kI saMkhyA aura bhI kama hai (sImita hai| evaM padoM, vAkyoM aura zAstroMkI saMkhyA bahuta kama hai / anaMta aneka prakArake hote haiM (dravyagata, guNagata, paryAvagata ityAdi / paraMjyotike prati AsthA aura vinaya prakaTa karane ke pazcAt AcArya anekAntako vanAma syAdvAyarUpa jinavANIko bhI sAdhyakA sAdhaka honese namaskAra karate haiM-- MIRRIEOSADIm mfficianwormittimRATHAmAma / lA 1. puNyaphalA arahantA tesi kiriyA pRNo hi odagiyA / mohAdIhiM virahiMdA samhA sA vAyagatti madA // 45 / / gAthA naM045 pravacanasAra ART
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ minsomwww puruSArthasiddhayugAya paramAgamasya bIjaM niSiddhajAtyandhasindhuravidhAnam / sakalanayavilasitAnAM virodhamathanaM namAmyanekAntam // 2 // padya jinavANIko namana karata hai anekAmtamaya jo hotii| vAdavivAda miTAtI vaha hai 'syAvAda' saMgati karatI // isI nIbhise mela hota hai, sAre kAma siddha hone / janmAMdhoMko jJAna karAtI .... hAthI, mila aMgahi jese // 2 // anvayArtha AcArya ( anekAntaM namAmi ) anekAnta banAma 'syAvAda' ko athavA nimittakAraNarUpa jinavANIko namaskAra karate haiM, jisase ki jIvoMko jJAna yA bodha hotA hai| puna: baha anekAnta kaisA hai ? [ paramAgamasyabIjaM | paramAgama yAne jinopadezakA bIjarUpa hai arthAt jinendradeva ( arhanta tIrthakara) kA upadeza ( padArthakathana ) saba syAdvAdarUpa yA anekAntarUpa hotA hai, ekAntarUpa kabhI nahIM hotA jo asatya mAnA jAye / tathA [ niSiddhajAtyandhasindhuravidhAnam ] jisa prakAra janmase andhe manuSyoMkA hAtha ke bAvata hone vAle vivAdako, nItila sarvAga dRSTi rakhane vAlA catura vyakti turanta hI miTA kara hAthIkA yathArtha jJAna karA detA hai, usI taraha (sakalanavilasitAnAM virodhamathana / aneka nayoM yA pakSapAtoMke dvArA utpanna hone vAle matabhedoMko karane vAle yA mare vAle ganu.jamA vivAda virodha ) ko vaha anekAnta naSTa kara detA hai, aisI adbhutazakti usa anekAnta-zAsanameM hai ataeva usako namaskAra karanA ucita hI hai| vaha bhI vItarAgatA va vijJAnatAkI taraha hitakArI-upakArI hai, yaha bhI eka kRtajJatA-prakAzanarUpa vinayaguNa hai-zubharAga hai, jo puNyabaMdhakA kAraNa hai| astu, anekAntakI mahimA isa zloka meM batalAI gaI hai| jisake dRSTAntakA khulAmA nimna prakAra hai--- kisI nagarameM janmase andhe (,prajJAcakSu ) bahutase manuSya rahate the| unako hAthIke jAnane kI prabala icchA thii| eka bAra usa nagarameM acAnaka hAthI A gayA, loga usako dekhaneke liye daur3a par3e ! janmAMdha manuSya, o pahilese hI hAthI jAnaneko utsuka the, kaba mAnane vAle the, ve bhI cala diye aura hAthoke pAsa pahu~cakara hAthIke aMgoMko pakar3a gaye aura apane Apa hI socane lage ki hAthI aisA hotA hai| jisame hAthIke pA~va pakar3e vaha khambhA jaisA hAthIko mAnane lgaa| jisane peTa pakar3A vaha viTA jaisA hAthIko mAnane lagA, jisane sUDa pakar3I baha DeMDA jaisA hAthIko mAnane lagA, jisase akheM pakar3o, vaha diyA jaisA mAnane lagA, jisane kAna pakar3A vaha sUpa jaisA mAnane lagA, jisane pUcha pakar3I vaha bArA jaisA kahane lagA, ityAdi bhinna-bhinna prakAra hAthI unake jJAnameM jhalaka gyaa| pIche ve ApasameM hAthI ke svarUpako lekara jhagar3ane lge| koI kA ... 1. mUlAdhAra.--jisase utpati hotI hai, upAdAna kAraNa / pAThAntara. "jIvaM' zabdakA artha prANAdhAra yA racanevAlA hotA hai|
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ MERLIAMSAPNPUROHI / lessentinusteriti 1. samyagdarzanAdhikAra kahatA hai hAthI khambhA jaisA hotA hai, koI kahatA hai viSTA jaisA hotA hai. koI kucha kahatA hai, koI kucha kahatA hai, ityAdi / itane meM koI samajhadAra anekadASTravAlA yA sarvAgoM ko jAnane dekhane vAlA vahA~ AyA aura unake vivAdako samayA! aura kahA, bhAI ! kyoM lar3ate ho? mata lar3o hama tumArA agar3A miTA dete haiN| bAta isa taraha hai ki tuma sabakA kahanA kucha-kucha satya hai-jhUTha nahIM hai, kintu pUrA hAthI vaha nahIM hai, jise tuma loga mAna baiThe ho, yaha galata hai| hA~, saba aMgoMko paraspara milA diyA jAe to pUrA va sahI hAthI hotA hai ( bana jAtA hai ), basa kyA thA, una logoM kI samajha meM A gayA aura saba eka mata ho gaye, vivAda turanta miTa gyaa| yaha saba anekAntase yA syAhAdarItise samajhAnekA hI phala hai, jisako vaha samajhAne vAlA svayaM hI samaratA thaa| ataeva usane batAyA ki saba aMga mila kara hI aMgo ( pUrA) banatA hai, binA aMgoMke aMgo nahIM banatA, ityaadi| isI taraha pratyeka padArtha yA vastu aneka dhokA piMDAva hotA hai...usameM aneka dharma thA aMga basate haiM / ataeva kisI eka dharma jAna lene mAtrase pUre padArthakA jJAna ho jAnA nahIM mAnA jA sakatA, apitu vaha AMzika jJAna chadmastha yA kSAyogazasika jJAniyoM ko hotA hai, isIliye unako eka sAtha pUre padArthakA jJAna nahIM ho sakatA, vaha sirpha kSAyikajJAnI sarvajJa kevalI ko hI hotA hai anyako nhiiN| lekina kathana-~-nirUpaNa yA upadeza sabakA eka sAtha pUrA nahIM ho sakatA / kintu thor3A-thor3A hotA hai, basa isIkA nAma 'syAdvAda' hai-kathaMcit yA thor3A-thor3A kathana hai| lekina usameM vizeSatA yaha hai ki baha kramazaH kahA gayA vastukA aMza zeSa akathita aMzoMke sAtha sambaddha rahatA hai, vaha akelA utanA ho vastumeM nahIM rahatA, paraspara ve sApekSa rahate haiM / phalataH aneka dharmavAlA padArtha horese eka dharmarUpa yA ekAntarUpa ( tAvanmAtra) padArtha nahIM hai, na mAnA jA sakatA hai / saba virodha yA vivAda, jo ekAnta mAnanese hote haiM, anekAnta se naSTa ho jAte haiM / antakA artha dharma hai| bizeSa--aneka dhamoMmeM, nitya dharma, anitya dharma, svabhAva dharma, vibhAva dharma, nivanaya dharma vyavahAra dharma, utpAdana manauvyadharma, dradhyaparyAya va guNaparyAyadharma, sAmAnyadharma vizeSadharma Adi bahutase zAmila haiN| una sabase padArthakA sambandha hai ataeba sabakA vicAra kiyA jAtA hai / yahI anekAntako jAnakArI hai / gauNa aura mukhya yaha anekAntako roti va nIti hai / vizleSaNa .. 'syAdvAda' yaha zabdako zakti yA svabhAva hai, jo usameM akRtrima yA svAbhAvika hai| koI bhI zabda ( pUdagalakI paryAya ) kisI bhI bastukA eka bArameM pUrA nahIM kaha sakatA, kintu thor3A-thor3A kaha sakatA hai ataeva jitanA Agama yA upadeza ( divyadhvani ) hai vaha saba syAdvAdarUpa yA thor3Athor3A kathanamrUpa hai / phalataH jinadhvanikA AdhAra yA bIja 'syAdvAda' yA anekAnta hI ThaharA, kyoMki usI rUpa vaha hotA hai, anyarUpa nahIM hotA, aisA spaSTa samajhanA caahiye| ___ isake viruddha jo ekAntI zabdako 'syAvAda' rUpa nahIM mAnate kintu pUrNa yA sarvathA mAnate haiM ki zabdoMke dvArA jo kucha ekabAra kahA jAtA hai basa utanA hI padArtha hai, aura usameM kucha APTER- SHAATMAlle PARTMarine
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ MB and puruSArthasiddhathupAyaM bakAyA nahIM rahatA ityAdi, basa isIse unako anekAntakA jJAna nahIM hotA aura ve ajJAnI ( adhUre jJAnI-mithyAjJAnI) bane rahate haiM arthAt unako zabdako zaktikA jJAna na honesa bhaTakate rahate haiM, ahaMmanya ahaMkArI bana jAte haiN| phalataH syAdvAdI ho vastuke svarUpako yathArtha samajha sakA hai, ekAntabAdI nahIM, yaha sArAMza hai| isIliye AcAryane sthAvAda yA anekAntako upakArIhitakArI samajhakara namaskAra kiyA hai| isa taraha vItarAga vijJAnatAke sAtha anekAnta yA sthAdvAdakA sambandha jor3A gayA hai| divyopadeza ( divyadhvani ) kA krama aura usameM nizcama-vyavahArarUpatA dhvani yA zabda, artha yA padArtha, ye do pRthaka-pRthaka cIjeM haiN| inakA paraspara vAcaka-vAcya sambandha pAyA jAtA hai| dhvani yA zabda vAcaka hote haiM aura artha yA padArtha vAcya huA karate haiN| parantu kucha zabda aise bhI huA karate haiM jinameM padArthoMko kahane kI zakti nahIM rahatI tathA kucha padArtha bhI aise hote haiM jo vacanoM yA dhvaniyoMse nahIM kahe jA sakate.....anirvacanIya hote haiM aisI sthiti meM divyadhvani bhI sabhI arthoM ko nahIM kaha pAtI aura aise artha prAyaH tIna cauthAI yAne bAraha Ane bhara haiM, sirpha cAra AnA bhara padArtha aise haiM jo dipadhvani dvArA kahe jAte haiM / ve bhI krama-kramase kahe jAte haiM, yugapat (eka sAtha ) nahIM kahe jAte / yahI bAta gommaTasArameM' kahI hai| tAtparya yaha ki jitane padArtha divyadhvani dvArA kahe jAte haiM unamese zrotAgaNa thor3e padArthoko apanI-apanI bhASA meM jAna pAte hai unheM unakA jJAna ho jAtA hai aura gaNadharadeva usameMse bhI thor3e padArthoMkA samAvezaga zAstroM kA yogadAra haiM ! jasale sanAt aMga pUrvake jJAtA AcArya aura thor3A apanI racanAmeM likha pAte haiN| isa taraha kamatI-kamatI hI Age jJAna ba racanA hotI jAtI hai / isa vyavasthAke anusAra kabhI bhI eka bAra sabhI padArthoMkA kathana aura unakA sAAstharUpameM praNAyana yA samAveza nahIM hotA, yaha niyama hai| isa taraha kAma-kramase padArthokA kathana hotA hai tathA eka padArthakA kathana bhI usake sampUrNa dharmoM sahita eka bAra nahIM hotA kintu aneka bAra usake aneka dharmokA kathana karanA par3atA hai| yaha krama vyavasthA bahuta zabdoM aura arthoMmeM / bAdhaka-bAcyarUpameM ) pAI jAtI hai, isakA khaMDana koI nahIM kara skaa| divyopadeza ( paramAgama ) kA rUpa va bheda va paricaya maya udAharaNake nizcayase yaha to prAyaH sabhI vidvAn jAnate haiM ki zabda yA vacana ( dhvani ) yaha pudgalako paryAya hai aura jaGgarUpa hai kintu prayavahArase jaba una zabdoM kA saMyoga sambandha jIvadravya ke sAtha ho jAtA hai taba una zabdoM yA vacanoMko jIvako kahA jAtA hai| isa apekSAse jIva bolatA hai, 1. paNNavaNijjA bhAvA ANatabhAgo du aNabhilapmANa / pAgavaNijjANaM puNa aNaMtabhAgo du sudaNivaddho / / 33411 ---jIvakrAMDa __artha-jitane padArtha kevalI ke zAnameM Ate haiM ve saba vacanIya ( vaktavya ) nahIM hai kintu anirvacanIya unameM vahRta yAne bAraha AnA hai, aura vacanIya kama yAne cAra AnA bhara haiN| unameMse bhI zAstrameM jo nibaddha kiye jAte haiM yAne guMthe yA bhare jAte haiM ve ananta bhAga hai-sabase thor3e haiM yaha krama haiM aisA samajhanA caahiye| 5388
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ MES neediosanelepresTHNAHARASHAINMDOvAlA / MYTANSE 7. samyagdazanAdhikAra upadeza detA hai, yaha bhI kahA jAtA hai evaM satya bolatA hai, jhUTha bolatA hai, ubhaya bolatA hai, anubhava bolatA hai, yaha bhI kahA jAtA hai / isI taraha anta deva bhI upadeza dete haiM--mokSamArga saMsAramArgakA nirUpaNa karate haiM, vihAra karate haiM, vyAna dharate haiM ityAdi upacArase kahA jAtA hai ! parantu nizcayase ve sirpha jJAtA, dRSTA hai..sirpha saba bAtoMko jAnate haiN| lekina saMyogI pAyameM rahanese unako yaha lAMchana lagAyA jAtA hai| astu, jaba taka saMyogo paryAya meM rahate hue bhI jIva kaSAyasahita (vikArI bhAva sahita ) hotA hai taba taka itanA jarUra hotA hai ki usake jitane vacana nikalate haiM, ve saba prAyaH kaSAyapUrvaka yA kaSAyake nimittase nikalate haiM, yaha niyama hai| tabhI to kaSAyasahita jIvoMke vacanoMke cAra bheda mAne jAte haiM (1) satyavacana, (2) asatyavacana, (3) mizravacana, (4) anubhyvcn| inakA sambandha jIvake AbhaprAya (kaSAyarUpa irAdA ) ke sAtha hai arthAt jaisA irAdA ( abhiprAya ) hotA hai vaisA hI nAma vacanoMkA par3atA hai| jaise ki yadi kisIkA sroTA irAdA ho, bacana vaha satya bhI bolatA ho to usako asatya vacana hI kahA jAyagA / vaha jIva asatyavacana ( jhara) kA aparAdhI hogA; kAraNa ki usakA irAdA bolaneke samaya kharAba thA... dUsare prANIko nukasAna pahu~cAnekA thA---ataeva 'satyamapi vipade' isa vAkyadvArA samantabhadrAcAyaMne usako asatyavacanameM zAmila kiyA hai ( ratnakaraMDathAvakAcAra iloka maM0 55) / tAtparya yaha ki saMyogI paryAyameM kaSAya yA abhiprAyake anusAra ho satya, asatya AdikA nirNaya hotA hai binA kaSAyake cAra bheda bacanoMke nahIM hote| ___arhanta bhagavAnke binA kaSAyo yacanoMke do bheda (1) satyavacana (2: anubharA vacana ( na satya na asalya yA akSara rahita nirakSara vacana ) aise mAne gaye haiN| zeSa do bheda asatya aura mizra nahIM mAne gaye haiN| gommaTasArameM' unako yAne satyavacana aura anubhava vacanako udAharaNa dekara samajhAyA gayA hai| 10 dazA prakArakA satyavacana bhattaM devI caMdappahADigA taha ya hodi jinncndii| sedo digdho nadi kurIti ya have ayaNa // 223 / / sako jaMbUdIvaM pallaTTadi pAvadajavayaNaM ca / paralopamaM ca kamaso jagapadasanAdidiTuMtA // 224 // go. jIvakAMDa adhaI ----satyake 10 bhena, bhinna 2 apekSAse mAne Ate haiM yaha lokarIti hai-yavahAranaya haiM jo paryAyAzrita haiM / ataH vaha bhI paryAyako apekSAle satyameM zAmila hotA hai| jaise ki madrAsa deza (janapada) meM 'bhakta bhAta-bheDa-bhATu, yaha cAMvaloMkI paryAya satya mAnI jAtI hai| phira bhI vaha kacit satya hai, usa dezakI apekSA satya hai-saba dezoMkI apekSA satya nahIM hai| (1) yaha satyakA pahalA udAharaNa hai, isake dvArA satyakA parisma diyA gayA hai, jAnakArI karAI gaI hai| (2) sammalisatyakA udAharaNa, devI-paTTarAno-strI Adi bacana sammatipase sanya hai; kAraNaki unase eka nizcita artha kA bodha hotA hai / vaha rUDhiraNya bhI kahalAtA hai /
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArthasinathupAye satya aura anubhavakA yathArtha artha minimitta ( nimitta binA---svAbhAvika ) evaM anirNIta hotA hai athavA vizeSa aura sAmAnya bho hotA hai athavA sAkSara aura nirakSara bhI hotA hai ityAdi / svabhAvAnusAra { bAya nimittake binA ) jo pudagaladravyameM dhyAna yA bacana yA zabda nikalate haiM ve satya hI nikalate haiM, parantu unheM kathaMcit satyavacana kahA jAtA hai isaliye ki ve bacana kisI bhI padArthako pUrNa kahane meM asamartha hote haiM, kucha thor3e dharmako hI kahate va kaha sakate haiM, sirpha svAbhAvika pariNamana pudgalakA honese ve satya haiM kRtrima yA (3) sthApanAsatyakA udAharaNa vaha candraprabha bhagavAnako pratimA hai, aisA kathana yA vacana sthApanAmikSepase satya mAnA jAtA hai| (4) nAmasatyakA udAharaNa----jaise yaha jinadatta hai, devadatta hai, ityAdi nAmarUpa kathanake dvArA satya mAnA jAtA hai| (5) mukhyasatya-aneka dhamoM yA guNoMmase ekanAka mukhyakA kathana karanA murUpasatya kahalAtA hai, jaise-- yaha 'kAlA hai' Adi / (6) isI prakAra pratItyasatya, (7) vyavahArasatya, (8) saMbhAvanAsatya, (9) Agamasatya (bhAnasatya) aura (10) upamAsatya inakA bhI svarUpa jAna lenA cAhie / nau prakArakA anubhava vacana AmaMtaNi ApaNadaNI yAcaniyA pucchagI 4* egavaNI / pacyA savayI, izAnulomA ya" / / 225 / / pavamo aNavasvaragadA" asacanamosA havati bhAsAo / sodArArNa jamhA vasAdalasa-saMjaNyA 1 // 226||- jokakA artha.....jo vacana na vyakta ( spaSTa) ho, na avyakta ( aspaSTa ) ho yAni anirNIta ho arthAt kisI prakArakA nirNaya na ho sake, usa vacana yA kathanako anubhavatracana ( cauthA bheda ) kahate haiM / usakA paricaya nau prakArake dRSTAnta dekara karAyA gayA hai arthAt nau sthAnoM yA vAkyaprayogoMmeM pradarzita kiyA gayA hai| jaise-.--(1) AmaMtraNI kisIko jorase lAne meM yA Terane meM jaba taka spaSTa uccAraNa na ho.....ThIka-ThIka zabda, bole jAya, na sunAI par3e, taba taka unako anubhayavacana bhAganA cAhiye / isako AmaMtraNa yA sambodhana kahA jAtA hai| yaho AmaMtraNI bhASA hai| (2) AjJAvacana--kisIko AjA denA ki ailA karI ityAdi (3) yAcanAvacana---kisIse kucha mAMgane ke badana / (4) pRcchanAvacana--kisIse kucha pUchaneke ksana (5) prajJApanavacana--kisIko kucha batAne yA jAhira karaneke vacana--sUcanA denevAle vacana / (6) pratyAkhyAnavalanatyAgane pA chor3aleke baccana ki yaha tuma chor3o Adi / (7) saMzayavacana-jisameM koI nirNaya na ho ske| (8) imachAnuloma pracana--pUchanekAlekI icchApara phaisalA deneke bacana, ki jaisA cAho so karo ityaadi| (9) anakSaratracana---izArA yA saMketarUpa bacana, jisameM bacana na bole jAya, sirpha gunaguna-sA kiyA jAya ityAdi / ye satra aspa honese anupayavAcabhameM zAmila kiye gaye haiN| inake sivAya aura bhI aspaSTa yA avyakta kathana ( nirUpaNa-zabdoccAraNa ) anubhayavacanameM antabhUta hotA hai| vistArabhayase vizeSa nahIM likhANa zAstrameM dekha lenaa|
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ barasAMAR RE WxAVRNA 1. samyagdarzanAdhikAra naimittika nahIM hai, yaha nizcita hai| isI taraha prArambhika avasthA ( darzanakAla ) meM ve vacana spaSTa sAkSara yA nirmAta na honese anubhayarUpa haiN| pazcAt ve hI bacana spaSTa sAdhAra nirNIta ho jAnese satyarUpa haiM aisA nirNaya samajha lenA caahiye| vizeSa khulAsA vakSyamANa hai / bhagavAnko divyadhvani (dharmopadeza ) jaba niyamita binA icchA, kaSAya yA abhiprAyake svabhAvataH cAra bAra ( prAtaHkAla, madhyAhakAla, sAyaMkAla, ardharAtriko chaha-chaha ghar3I taka) nikalatI hai taba vaha prArambhameM aspaSTa akSararahita anirNIta nikalatI hai ( karNataka na pahu~ce taba taka ) jJAnarUpa hotI hai| pazcAt jaba thotAoMke karNa meM vaha dhvani pahu~catI hai taba vaha spaSTa rUpase akSara-padasahita pariNata hokara jAnI jAto hai--samajha meM AtI hai attaeva usako 'satyabacanarUpa kahate haiN| yahA~ para aisA bheda samajhanA cAhiye ki yaha sirpha mAgadha jAtike devoMkA atizaya nahIM hai kintu vastukA svabhAva hai, una bhAvAvargaNAoMmeM svayaM saba bhASAoM ( vacanoM ke voja haiM, upAdAnatA hai atAba ke aneka bhASAmA pariNama jAtI haiM aura zrotAgaNa apanI-apanI bhASAmeM samajha lete haiN| phalata: ve akSararUpa aura amakSararUpa ( akSarasahita va akSararahita ) donoM prakArako hotI haiM, yaha tAtparya hai| mAgadha' jAtike deva, sirpha diyadhvaniko vistArarUpa karate haiM aura bhagavAnakI stuti karate rahate haiM / ataeva 'ardhamAgadhIbhASA'kA artha yahI hai ki divyadhvani ( jinavAmI )ko AdhA aura durataka bar3hA denA yAne pUre samozaraNa aura usake bAhira bhI pahu~cA denA-dhvani-vistAraka yaMtrakI taraha AvAja bar3hA denA ityAdi / ardhamAgadhI bhASAkA dUsarA artha bhI kiyA jAtA hai jo vicAraNIya hai| nizcaya va vyavahArakI dazA * vANI yA upadeza saba; vyavahAra rUpa hai kAraNa ki padArthoMkA bodha jIvoMko bacanoM yA zabdoMko sahAyatAse hI hotA hai / ataeva parAzritatAke nAte saba vyavahArakoTimeM AjAtA hai| jJAnakI dazA nizcayarUpa hai kyoMki vaha binA kisI indriyAdi parakI sahAyatAse hotA hai ataH vaha svAzrita hai ( AtmAmAtrake Azrita hai| aisI sthiti meM nizcaya aura vyavahArako ThIka-ThIka samajhanA caahiye| parakI ( zabdAdika yA indriyAdikako ) sahAyatA lenA hI jJAnakI vyavahAra .. dazA hai aisA samajhanA cAhiye, ityAdi athavA zabda svayaM apaneko kahate haiM ataH nistrayarUpa haiM aura para ( jJeyoM padArthoM ko kahate haiM ata: vyavahArarUpa haiM / isI taraha jJAna svayaM apane ko jAnatA hai ata: nizcayarUpa hai aura para ( zeyoM)ko jAnatA hai yaha vyavahAra rUpa hai| aisA nirdhAra samajhanA cAhiye / paramAgama ( divyadhvani )kI mahimA yadyapi paramAgama yA jinavANI meM aneka vizeSatAe~----mahimAe~ haiM tathApi AcArya mahArAjane isa zlokadvArA eka hI mukhya mahimA batalAI hai jo mUlabhUta yA vIjabhUta hai aura vaha 1. mAgadhAH stutipAThakAH, ityamaraH /
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ hai 'anekAnta' banAma syAhAda yAne kathaMcita yA apekSAse kathana karanA / arthAt jinavANI yA jinabacana, kabhI ekabAra sampUrNa kathana ( padArthakA nirUpaNa ) nahIM kara sakatI, yaha niyama hai aura yaha mUlabhUta yogyatA usameM hai, isakA ullaMghana vaha kabhI nahIM kara sktii| phalataH krama-kramase yaha padArthoM va unameM rahane vAle dharmokA kathana karatI hai| itanA hI nahIM, yaha svabhAva sabhI vacanoM yA jhAbdoMmeM pAyA jAtA hai, cAhe ve dAda kisIke bhI ho, zabdoM meM itanI hI sAmarthya va zakti hai aisA samajhanA cAhie / yahI khAsa mahimA paramAgamako hai aura zeSa mahimAga pIche banAI jA cukI haiN| kimbahanA / arhanta ke zarIragata yA sAmAnyapUrUSake zarIragata bhASAvaNAoMke niSeka krama-kramase hI pravanirUpa yA upadezapa hote haiN| ve ekasAtha pUrNa vastuko nahIM kaha sakate yaha sAdhAraNa niyama hai jo Tala nahIM sakatA. astu / paramAgamameM nizcaya-vyavahArakA aviroSa va sadbhAva (jJAna va kadhanako apekSAle nirNaya ! arhantadevakA upadeza kabhI nizcayarUpa hotA hai yAne dravyAthikanayase dravyamAtra zuddharUpa) kA kavana ve karate haiM. jisase nizcayapanA usameM pAyA jAtA hai| aura kabhI unakA upadeza vyavahArarUpa hotA hai athAt usI dravyakI saMyogI paryAyakA kathana paryAyAthikanyase de karate haiM jo paryAyAdhita honese vyavahArarUpa ( anu ) hai ityaadi| isI taraha kabhI nizcayanayase arthAt dravyAthikanabase ve jIvadravyako. baMdha Adise rahita (ekatva vibhaktarUpa ) yAne parake sAtha tAdAmyase rahita kahate haiM ataeva vaha kathana nizcayarUpa ( zuddha ) hai evaM kabhI ve saMyogI paryAya meM paryAyArthikamayakI apekSA karmabaMdha sahita ( saMyogarUpa) jIvako kahate haiM ataeva vaha paryAyAthita kathana honese vyavahArarUpa hai ityAdi, tathApi nizcaya aura vyavahArakA virodha rahita astitva eka hI dravya ( jotra )meM anekAntadRSTise pAyA jAtA hai koI virodha nahIM AtA, donoM birodhI dhauMkA sahaastittva ( sahAvasthiti ) eka jagaha ekakAla varAbara pAyA jA sakatA hai pAne donoMkI paraspara saMdhi rahatI hai| isI prakAra rAgake sAtha virAga bhI nirvirodha raha sakatA hai| eka hI jIvadravyameM saMyogIparyAya meM paryAyAthikana yakI apekSAse rAgakA rahanA aura dravyAthikanayakI apekSAse jovadravyameM rAga jaise doSakA jIvadravyake sAtha tAdAtmyarUpase nahIM rahamA donoM virodhI cIjeM pAI jAtI haiM ityAdi / yaha nizcaya-vyavahArakA sadbhAva samajhanA cAhiye / sarvatra mayoMke AdhArase aneka dharma vastumeM nirAbAdha siddha ho jAte haiN| paramAgama yA divyadhvanimeM upadeza nizcaya aura vyavahAra do rUpa hotA hai| 1. jaM sutaM jiyauttaM zranahAro taha ya jANa paramattho / ta jAyaUNa joI lahai muI khavaha malapuMja / / 633 --sUtrapAhui, kundakundAcArya artha-jina bhagavAn yA ahamta devako vANI yA upadeza nizcaya aura vyavahAra do rUpa hotA hai isaliye jo jIva | yogI ) usa upadezako prathAvidhi (nizcayako nizcayarUpa aura vyavahArako vyavahArarUpa } jAna letA hai vaha kamala ( karmabaMdhana) ko naSTa karake Atmika sacce sukhako prApta kara letA hai, anyathA nhiiN| yaha vivako sampAdRSTi hI kara sakatA hai, dUsare ekAntI mithyAdRSTi nahIM kara sakate, unameM baha
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzanAdhikAra Agama ( paramAgama ) ke tIna bheda (1) gaNadhara sUtrarUpa Agama-vaha hai jisakI racanA cAra jJAnake dhAro gaNadhara dvAdazAMgarUpa karate haiM / tathA jo aMgapraviSTa aura aMgabAhya do rUpa hotI haiN| vaha saba zabdarUpa yA dravyazrutarUpa 'hai| saMkSepa-racanAkA nAma sUtra hai / 1. (2) pratyekabuddhasUtrarUpa Agama-jo svayaMbuddha gaNadharase kamatI jJAna bAle bar3e-bar3e tapasvI RSi maharSiyoMke dvArA saMkSepa-zAstra banAe jAte haiM, unheM pratyekabuddhasUtra kahate haiM / 33 (3) abhinadazapUrvarUpa Agama-jo zAstra abhinna dazapUrvake jJAtA AcAryoMke dvArA banAye yA rakhe jAte haiM, unako abhinnadapUrvaM sUtra kahate haiM / unake nAma vagairaha zAstroMmeM diye gaye haiM vahA~ unheM dekha lenA | athavA Agamake tIna bheda (1) zabdAgama ( arthAgama (3) jJAnAgama / yathA- (1) zabdAgama kevalokI jo dhyAna yA zabda nikalate haiM, usako zabdAgama kahate haiM / vaha akSararUpa ( akArAdi spaSTa akSara sahita ) aura anakSararUpa ( spaSTa akSara rahita garjanAtmaka yA gharagharAhaTa rUpa ) nikalatI hai 1 athavA nikalate samaya akSara rahita aura sunate samaya akSara sahita samRdAyarUpa 'om' vIjAkSarakI taraha samudAyarUpa, jisameM saba bhASAoM ke bIja bhare hue haiM aisI fafe bhASA yA dhvanirUpa vaha hai / isIkA nAma nirakSarI dhvani va sAkSarI dhvani hai aisA khulAsA samajhanA caahie| sAmarthya nahIM hai| saAdarUpa upadezako samajhanevAlA svAhAdI bhedajJAnoM samyagdRSTi jIva hI jinavANIkA yathArtha jJAtA hotA hai / dUsarA artha--- artha-farerit (ni) vyavahArarUpa hI hotI hai arthAt jinendradevakA upadeza mAne jJAnagata tant narai kI sahAyatAye hotA hai yaha pati searer saddha hotA hai| tathApi usa vyavahArarUpa vANI ( upadeza ) se jo jIva nizcayako samakSa lete haiM ve samyagjJAnI hokara sacce sukhako prApta karate haiM evaM karmamako na kara dete haiM arthAt saMsArako tyAgakara mokSako cale jAte haiM, yaha tA hai ||6|| isa prakAra vyavahArako nizcayakA kAraNa mAnA jAtA hai tathA usameM nimittatA pAI jAtI hai| vAstava meM to abhinna pradezI vyavahAra hI nizcayakA kAraNa hotA hai, aisA samajhanA caahiye| vizeSa --- yahA~ para kAryako apekSAse jinavANImeM nizcaya aura vyavahAra do bheda kiye gaye haiM, kAraNako arrate nahIM banate, aisA samajhanA caahiye| isakA bhAvArtha yaha hai ki svayaM vyavahArarUpa jinavANI bArtha (satya) tatva ( vastusvarUpa ) kA kathana ( varNana ) karatI hai ( vaha bAgIkA kArya hai ) saba usako nizcaya vANI kahate haiM aura jaba vahI vANI aMgutArtha (asatya) kA kathana karatI hai taba usako rANI kahate haiM, yaha bheda samajhanA cAhiye /
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArthasidhupAya (2) arthAgama-zabdoMke dvArA jo artha yA trAcyarUpa padArtha kahA jAtA hai, usako arthAgama kahate haiN| kAraNa ki zabdoMkA va arthoMkA yAcyavAcaka nitya sambandha rahatA hai aisA samajhanA caahiye| (3) jJAnAgama-zabdoMkA aura arthoMkA jo jJAna zrotAoMko hotA hai, usako jJAnAgama kahate haiM / Agama zavdakA artha AnA yA prApta honA hai / ataeva parIkSAmukhameM likhA hai.--- 'AtavacanAdinidhanamarthajJAna mAyama:' / ...-parIkSAmukha 3399 artha-jinendradeva ( Apta )ke vacanoM Adike nimittase jo padArthoMkA zAma hotA hai, usako Agama ( jJAnAgama) kahate haiN| yahA~ para vacanoMko gauNa karake sirpha jJAnako mukhyatA kI gaI hai aisA samajhanA aura koI bheda nahIM hai / astu, vaha jJAna zabdoM dvArA AtA hai yAne prakaTa hotA hai ataeva vaha AgamarUpa siddha hotA hai / yathArthataH ve vAcaka zabda hI Agama haiM----Aye haiM ...sandarUpa pariNata hue haiN| usa jJAnAgamake silasile meM hI naya va pramANakA vivecana kiyA jAtA hai jJAnake yAne jAnaneke sAthanake do bheda mAne gaye haiM (1) naya tathA (2) pramANa / padArthoMkA jJAna nayase va pramANase hotA hai / nayase AMzika ( thor3A ) jJAna hotA hai aura pramANase sampUrNakA jJAna hotA hai yaha mUla bheda hai| yahA~ prazna hotA hai ki jaba nayase padArthakA pUrA jJAna nahIM hotA-thor3A-thor3A hotA hai laba usameM prAmANikatA ( satyatA ) kaise AsakatI hai ? isakA uttara nimna prakAra hai mithyAsamUho mithyA ceka mizya kAmatatAsti naH | nirapekSA nayA mithyA sApekSA vastu te'rthakRs // 16 // -prAtamImAMsA arthAt naya bhI pramANako taraha prAmANika hote haiN| lekina tabhI, jaba ve paraspara sApekSa bhAne jAte haiN| arthAt natrakA viSaya padArthakA eka aMza va deza hai jo satyarUpa hai| isaliye usakA jAnanA utane aMzameM sahI hai, parantu vaha padArthako uttanA mAtra hI nahIM batAtA yA bhAnatA, jisase vaha aprAmANika siddha ho sake / ataeva sabhI naya yA vastu ke aMza milakara vastu yA padArthako pUrA banAte haiM tathA paraspara mela yA sahayoga rakhate haiN| aisA nahIM ki eka naya ( aMza) dUsare nayako chor3a delA ho- usakA abhAva yA khaMDana kara detA ho? ataeva gauNa-mukhyarUpase sabhI jaya kArya karate haiM / isase ve prAmANika haiM-aprAmANika nahIM haiM / aisI sthiti meM ve paraspara sApekSa naya vasturUpa haiM aura vasturUpa honese arthakriyAkArI haiN| isake viparIta yadi ve naya paraspara sApekSa na honirapekSa hoM to ve mithyA haiM-samyaka nahIM hai, kyoMki nirapekSa nayoMko mithyA kahA gayA hai aura sApekSoMko samyak / ataH sApekSa aMzoMko viSaya karane tathA pramANakA aMza honese maya pramANa haiN|
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ --22 1. samyagdarbhamAdhikA bhAvArtha---yadyapi nirapekSa ekAnta mizaha aura isalie unake samUharUpa anekAntako mithyA kahA jA sakatA hai para jaina darzanameM na nirapekSa ekAntako svIkAra kiyA hai aura na unake samUhako anekAnta mAnA hai| apitu unheM mithyA hI kahA hai| kintu sApekSa ekAnta aura unake samUha anekAntako aGgIkAra kiyA tathA unheM vastu ( samyak ) evaM arthakriyAkArI batalAyA hai| ataH sApekSa ekAntAko viSaya karane vAle naya pramANasvarUpa hI haiN| isake sivAya pramANake dvArA dvArA gRhIta padArthake azako hI naya grahaNa karatA hai isalie usakA padAnusArI honese pramANako taraha vaha bhI prAmANika hai| vizeSa--anekAntarUpa ( syAhAdarUpa -- kathaMciturUpa) AgamakA jJAna ho jAnese nizcaya aura vyavahArarUpanAkA bhI usase jJAna ho jAnA saMbhava hai / arthAta jisa prakAra zabda yA bacana padArthako thor3A-thor3A kahate haiM ataeva ve anekAntarUpa haiM ( aneka tarahakA kathana karanevAle haiM ) usI taraha ve vacana yA zabda, nizcayarUpa bhI haiM-nizcayakA yAne dravyakA kathana karanevAle haiM tathA vyavahArarUpa bhI haiM..-saMyogI paryAyakA kathana karanevAle haiN|' isa taraha paramAgamake bheda, kama va nizcaya-vyavahArarUpatAkA varNana huaa| vaktA aura zrotAmeM nizcaya vyavahAra pradarzana nizcaya nayaze zuddha AtmA bolatI nahIM hai, bolanA zabda hai aura pudgalako paryAya hai, jIvakI nahIM hai alaeba AtmA avaktA hI hai-vaha jJAtA duSTA hai| phalataH dravyArthika nayase AtmA vaktA nahIM hai kintu paryAyAthika nayase arthAta vyavahAra nayase AtmAkA ba jar3a zarIrakA saMyogasaMbaMdha honese jar3a zarIrako zabdaparyAyako AtmA ( jIva ) kI mAna lI jAtI hai| basa, yahI to vyavahAramA upacAra hai aura yaha kalaMka hI jIvako badanAma kara detA hai ki 'AtmA vaktA hai| ityAdi / isI taraha AtmA dravyAthikAnaya yA nizcaya nayase dhotA bhI nahIM hai kAraNa ki usake kAna nahIM haiM jinase vaha suna sake / kAna pudagalako racanA hai aura AtmA cetanarUpa jJAtA dRSTA hai taba vaha zrotA nahIM ho sktaa| kintu saMyogI paryAyameM vyavahAra nayase arthAt paryAyArthikanayako apekSAse jIva yA AtmAko kaha diyA jAtA hai ki AtmA zrotA hai-sunasA hai ityaadi| yaha saba upacAra hai ( karavattA mAtra hai; parAzrita hai, abhUtArtha hai)| isa prakAra saMyogI paryAya meM nizcaya aura vyavahAra donoMkA astitva navitrakSAse siddha hotA hai, koI virodha nahIM AtA ! phalataH anekAnta yA syAvAda ( zabdarUpa va jJAnarUpa va nayarUpa ) sabhI vivAdoM yA virodhoMko miTA detA . hai bho usakA svabhAva hai| kimbahunA, anekAntako acchI taraha jAnanA va samajhanA mukhya kartavya hai| anekAnta aneka tarahase ghaTita kiyA jAtA hai yAne nizcayase va vyavahArase, svacatuSTaya tathA paracatuSTayase bhI yugapat anekAnta siddha hotA hai| jaise ki yugapat asti ba nAsti ekatra nirvirodha siddha hote haiN| jJAna va ajJAna bhI isI taraha samajhanA caahiye| SEARCH / 1. dravyAzrito nizcaya :-.-zara yAne parase bhinna huncha mAtrakA kathana karanevAlA pratyAdhika bhaya / paryAyAzrito vyavahAra :-saMyogI paryAyakA kathana karanevAlA paryAyAthika naya /
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 puruSArthasiddhapA anekAnta anekarUpa ( bheva ) anekAnto'pyanekAntaH pramANanaya sAdhanaH / anekAntaH pramANAtaM tadekAnto'pAyAt / / 103 // - svayaMbhUstIya artha :--- anekAnta yAne vastumeM aneka dharma evaM anekAnta yAne syAdvAda arthAt una vastugata are dharmakA kacit kathana, ye donoM cIjeM ( vAcya va bAcaka ) pramANa aura nayake dvArA siddha hotI haiM arthAt pramANa aura nama anekAntake yotaka huA karate haiM / ataeva unako anekAnta ke sAdhana ( hetu ) nAmase kahA gayA hai-- sAdhya- anekAnta ke sAdhaka pramANa va naya haiM aisA kahA hai / astu, yadi pramANa va naya na hote to anekAntako kauna batAtA ? pramANa aura naya hI jJApaka haiM tathA anekAnta rUpa padArtha jJeya hai, yaha nirNaya hai / jJAnakA aura jJeyakA paraspara jJeya-jJAyaka sambandha hI hai dUsarA koI karttA karma ( utpAdya utpAdaka ) saMbaMdha nahIM hai / pramANa samudAyarUpa vastu ( akhaMDa ) ko jAnatA hai jo aneka dharmarUpa hai aura naya khaMDa-khaMDako jAnatA hai jo eka dharmarUpa hai / athavA pramANa anekAnta va naya anekAnta va padArtha anekAnta aisA tIna tarahakA anekAntahotA hai| isake sivAya pramANa khuda aneka bhedarUpa haiM va laya khuda aneka bhedarUpa hai jo vastu ke bhinna-bhinna rUpoM ko batAte haiM / parantu tArIpha yaha hai ki ve saba rUpa ( pahalu ) paraspara vastumeM hI sApekSa rahate haiM, unake pRthak-pRthak pradeza nahIM rahate sabhI vyAdhita rahA karate haiN| ataeva ve saba prAmANika hote haiM / prazna- yadyapi kSAyikajJAna ( kevalajJAna ) yugapat pUrNarUpa se padArthoMko jAnatA hai, ataeva usako prAmANika mAnanA to ThIka hai kintu kSAyopazamika jJAna ( matijJAnAdi cAra jJAna) aura sabhI naya padArthako pUrNarUpase nahIM jAnate, apitu thor3A-thor3A jAnate haiM taba unako prAmANika nahIM mAnA jA sakatA ? isakA uttara- isa prakAra hai ki jitanA aMza ( apUrNa ) ve jAnate haiM utanA vaha sahI jAnate haiM ataeva gaMgAjala kI taraha vaha satya hI hai kintu vaha aMzarUpa hI hai, aMzI yA pUrA nahIM hai, saba milakara pUrA hotA hai yaha bhI vahI batAtA hai ataeva vaha satyavaktAkI taraha satya hai, bhramAtmaka nahIM hai, kathaMcit vaha bhI prAmANika hai ( aMzakI apekSA se ) phalataH AptamImAMsA meM svAmI samantabhadrAcArya ne kahA hai jJAnaM pramANaM te yugapatsarvamAsanam / kramabhASi va yajjJAnaM syAdvAdanayasaMskRtam // 101 // ----AptamI0 artha :- bhagavan ! ApakA yugapat saba padArthoMko yathArthaM pratyakSa jAnanevAlA tattvajJAna ( kSAyika kevalajJAna ) pramANa hai, niHsandeha hai / kintu jo kSAyopazamika jJAna ( matyAdi cAra ) aura naya haiM ve bhI pramANa haiM kAraNa ki ve syAdvAda naya ( nyAya ) se saMyukta haiM arthAt unako bhI kathaMcit prAmANika mAnA jAtA hai, pUrNa prAmANika nahIM mAnA jAtA / jaisA ki kevala-jJAnako sarvathA prAmANika mAnA jAtA hai, yaha tAtparya hai /
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. samyagdarzanAdhikAra vizeSArtha-jJAna do tarahakA hotA hai-(1) akramamAvI aura ( 2) kramabhAvI / jo eka hI samayameM kramarahita ekasAtha sampUrNa dravyoM, unake samasta guNoM aura trikAlavartI samasta paryAyoMko hastAmalakakI taraha pratyakSa ( sAkSAt ) jAnatA hai, jise kevalajJAna, anantajJAna yA sAyikajJAna bhI kahate haiM, vaha akramabhAvI ( yugapatsarvapratibhAsanarUpa ) tattvajJAna hai aura vaha pramANa hai tathA jo bhinna-bhinna samaya meM kramase dravya-guga-paryAyoMko parokSa ( asAkSAt-indriyAdi dvArA ) jAnatA hai vaha kramamAvI ( ayugapat pratinirUpa) savara nagara vaha bhI samAndanayase saMskRta honeke kAraNa pramANa hai / ise sImitajJAna kSAyopazamikajJAna aura syAbAdanayarUpajJAna bhI kahate haiM / athavA sarva pratyakSajJAna yA kSAyikajJAnakA hI nAma akramamAdIjJAna hai aura ekadezapratyakSajJAna yA kSAyopasamikajJAnakA nAma kramabhAtrI jJAna hai| isa prakAra donoM hI jJAna padArthoMko prakAzita karane vAle honese pramANa haiN| phira bhI akramabhAvI jJAnameM pramANatA svAcita hai-mAtra AtmApekSa honese svayaM hai aura vaha nizcaya yA sAkSAtarUpa hai / tathA kramabhAvojJAnameM pramANatA vaktAke vacana ( syAdvAdarUpa kathanoM) para nirbharita hai / ataeba vaha vyavahArarUpa yA asAkSAt (parokSa ) rUpa hai| yahA~ prazna ho sakatA hai ki jaba kramabhAvI ( syAdvAdarUpaM ) jJAna aura akramamAvI ( kevala ) jJAna donoM samasta padArthoke prakAzaka haiM to donoM samAna eka ho siddha hote haiM, unheM pRthakpRthak mAnaneko AvazyakatA nahIM hai ? isakA uttara yaha hai ki kramabhAbI to kramaza: aura parokSa ( asAkSAt )unheM jAnatA hai kintu akramabhAvI yugapat aura sAkSAt ( pratyakSa ) jAnatA hai / tAtparya yaha ki ina donoM jJAnoMmeM sAkSAt aura asAkSAtkA bheda hai / ata: donoM sampUrNa padArthoM ke prakAzaka honepara bhI ukta bhedake kAraNa pRthaka-pRthak kahe gaye haiM / yathA bhyAlAdakAlajJAne sarvataprakAzane / bhedaH sAkSAdasAkSAca hyavasthamyasamaM bhavet // -AptamI 105 / dUsarA prazna yaha hai ki kramabhAvI jhAna jaba padArthoko asAkSAt jAnatA hai to use pramANa nahIM mAnA jAnA cAhie ? isakA samAdhAna yaha hai ki jisa prakAra gaMgAkA jala vibhinna naharoMmeM vibhakta ho jAne para bhI baha maMgAkA hI jala mAnA jAtA hai, bhale hI naharoMke kAraNa usameM bheda A jAya, para vaha gaMgAkA ho jala kahA jAyagA, usI prakAra syAdvAdarUpa zAna akramabhAvI ( kevala ) jJAnakA aMza honese vaha pramANa hai / isake atirikta viSayabhUta padArtha donoMke eka-se haiM, bhinna nhiiN| isa taraha pUrvokta akramabhAvI parajyoti ( kevalajJAna ) aura paramAgama ( kramabhAvI sthAdvAda ) jJAnameM aMza-aMzIkA paraspara sambandha honese AcArya mahArAjane donoMkA jayakAra evaM namaskAra kiyA hai|
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArthA tattvayi viSaya jinheM vibhAva he va ye haiM- (1) naiyAyika ( 2 ) vaizeSika, ( 3 ) sAMkhya, (4) mImAMsaka, ( 5 ) vedAntI, (6) cArvAka aura ( 7 ) bIddha 1 inake vivAdoM aura syAdvAda dvArA kiye gaye samAdhAnoMko Age kahA jAyegA || 2 || AcArya maMgalAcaraNa karaneke pazcAt apanA dhyeya batalAte haiM --- 18 lokatrayaikanetra nirUpya paramAgamaM prayatnena / asmAbhirupodbhiyate viduSAM puruSArthasiddhayupAyogyam // 3 // patha dinate anupama jo hai re ga aisA paramAgama maMthanakara, nija uddezya hai uddezya acAra nizcita, vidvAnoMke Atma-prayojana siddhikaranakA, mUlamaMtra hai deer hai / batAnA hai // . liye aho ! 'dharma' gaho // 5 // anya artha[ loka ye krame ] tInoM lokoMko batAne vAle arthAt unakA svarUpa Adi kahane vAle advitIya netrake samAna [paramAma prayatnena nirUpya ] paramAgama yA dvAdazAMgarUpa jina vANIkA gaharA prayatnapUrvaka adhyayana yA abhyAsa karake usakA [ asmAbhiH ] hama [ ayodhiyate ] upadeza dete haiM kyoMki [ ayaM viduSAM puruSArthasidghupAyaH ] yahI dharmopadeza, vidvAnoM yA vivekiyoM( samajhadAra jIvoM ) ke liye apane iSTa prayojanakI siddhikA upAya ( mArga ) hai, isake atarika dUsarA koI upAya nahIM hai / arthAt usa paramAgamakA dohanapUrvaka usIse prastuta puruSArthasiddha chupAya free rent uddhRta kiyA jAtA hai meM svayaM usakA karttA nahIM hU~ || 3 | bhAvArtha--- karuNAsAgara AcArya saMsArI bhavya jIvoMkA hita karaneke uddezyase isa granthakI racanA karake usake dvArA satyArtha ( nizcaya ) dharmakA nirUpaNa kara rahe haiM athavA upadeza de rahe haiM / aura vaha bhI upadeza, taba de rahe haiM, jabaki unhoMne dvAdazAMga jinavANI ( paramAgama ) kA paryApta adhyayana yA maMthana karake sArabhUta dharmaratnako prApta kara liyA hai evaM anubhava prApta kara cuke haiM / aisA karane yA batAnekA prayojana sirpha prAmANikatA lAnekA hai, rUpAti Adi cAhanekA nahIM hai / isase vaha upadeza vizvasanIya mAnA jAtA hai / tathA yaha prAta vidvAn samajhadAra hI samajha sakate haiM aura ve hI usako apanA sakate yA pAla sakate haiM, yaha tAtparya hai / yoM to anAdikAla se saMsArI jIva sacce ( satyArtha ) upadezake binA bhUlabhaTaka rahe haiM, pAra nahIM ho pAye haiM / nahIM mAlUma kitanI bAra nimitta mile parantu unase ajJAnatAvaza lAbha nahIM uThA pAyA, vyartha hI kAla gamAyA | AcArya mahArAjane yahI saba soca-vicAra kara yaha prayAsa kiyA hai ki saMjJIpaMcefrom fart manuSya to hita-ahita ko samajheM aura jo anAdise cAha rahe hai usakI prApta kareM / are pratyeka prANIko sukha-zAnti prApta honekI hai aura duHkha va azAnti naSTa hone kI hai / parantu
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. samyagdarzanAdhikAra upAyameM bhUle hue haiM, isaliye upeya ( sAdhya ) kI siddhi kadApi nahIM ho sakatI, na usa bhUlake kAraNa abhI taka ho pAI hai| sirpha cAha kara lenese hI kArya siddha nahIM hotA, jaba taka upAya na kiyA jAya / yadyapi vastukA saMyoga-viyoga hogA arthAt kArya siddha honA va na honA svataMtra hai, paratantra nahIM hai, jaba jaisA honA hai tabhI taisA hogA, yaha nizcaya hai tathApi zraddhA meM yaha vizvAsa rakhate hue bhI parIkSAke taura para yA kaSAyake vaza hokara saMyogIparyAya meM jIvoMke karmadhArA bahatI hai arthAt kucha karame dharanekA bhAva yA vikalpa avazya huA karatA hai aura usako puttike liye jIva taraha-tarahake prayatna yA puruSArtha bhI karatA hai ataevaM upAya karanA koI AzcaryakI cIja nahIM hai na mithyAkI nizAnI hai, kAraNaki antaraMgameM vastusvabhAvako dRr3ha zraddhA rakhate hue vivaza aruci yA anicchApUrvaka vaha vaisA karatA hai arthAt vaha usakA svAmI yA kartA nahIM banatA, yaha vizeSatA usake rahA karatI hai ityAdi vivekazIlatA hai jo vivekakI hamezA rakSA karatI yahI saba soca-vicAra kara AcArya mahArAjane bhI apane uddhArakA aura anya jIvoMke uddhArakA upAya, isa granthako banAkara tathA usameM hitakI bAteM ( dharmakA saccA svarUpa ) likhakara aura ahitako vAte ( dharmakA mithyA svarUpa ) nikAlakara jIvoMko lakSya kara upadiSTa kiyA hai evaM unakA dhyAna AkarSita kiyA hai tathA usameM lagAyA hai arthAt jIvoMko dharma ( kalyANa ke upAya ) ke viSayameM samyakathAvAna, samyagjJAna, samyak AcaraNa karAyA hai yA karAnA cAhate haiN| basa, yahI unakA abhidheya hai jo isa grantha meM uttarottara darzAyA gayA hai, yahI unako pratijJA, abhilASA yA hArdika icchA rahI hai va anta taka usakA nirvAha kiyA gayA hai| isa anya meM mukhyatayA ratnatraya yA samyagdarzanAditrayakA hI varNana kiyA gayA hai tathA usIke silasilemeM usake .. nimitta va bheda va aticAra AdikA bhI atIva vizeSatAke sAtha kathana kiyA gayA hai jo darzanIya anubhavanIya evaM karaNIya hai / phalataH yaha grantha anupama hai, nizcaya dharma ( kartavya ) aura vyavahArakA bar3e mArmika zabdoM dvArA svarUpa batAyA gayA hai, ataH yaha bejor3a hai / vItarAgatA va vijJAnatA ( mithyAtvakA chUTanA ) hI dharma hai tathA sarAgatA ca ajJAnatA (mithyAtvapana ) hI adharma hai // 3 // zrI amRtacandrAcArya yaha batAte haiM ki saMsArameM dharmatIrtha ( ratha ) ko calAne vAle yA / prasAra karane vAle santa-mahAtmA kaise honA cAhiye mukhyopacAravivaraNanirastadustaravinayaduryodhAH / vyavahAranizcayajJAH pravartayante jagati tIrtham / / 4 / / paJca mukhya aura upacAra kathana kara jana-ajJAna miTAte haiM / aise jJAtA vyavahAra-niinnaya, jagameM tIrtha calAte haiN|
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArthasibadhupAya nAmameda hai nizcaya-pavAra, jise mukhya upacAra khaa| ardhabheda nahiM donoM meM kucha yahI avasaMka jItra mahA 1 || anvaya artha-AcArya kahate haiM ki [ mukhyopacArabivaraNanirastA savine madurbodha: J jo santa mahAtmA, mukhya upacArake kathana yA vizleSaNa dvArA duranta yA kaSTasAdhya( anAdikAlIna ) ziSyoMke ajJAna yA mithyAtvarUpa andhakArako miTA dete haiM athavA miTAne meM samartha hote haiM, aisI apUrva yA . anupama yogyatA vAle dhakkA thA upadezaka ho [ vyavahAranizcayajJAH ] vyavahAra aura nizcayake samIcIna jJAtA mAne jAte haiM aura ve hI mahApuruSa | jagati tIrthaM pravatta yante ] saMsArameM dharmatIrtha (dharmaratha ) ko calA sakate haiM, arthAt sacce AtmahitakArI ratnatrayarUpa ahiMsA dharmakA pracAra kara sakate haiM, anya koI nahIM / / 4 / / bhAvArtha-zAstroM meM mahAtmAoMke aneka nAma hote haiM, koI-koI mukhya va upacAra ( gauNa) ke jJAtA kahalAte haiM, aura koI koI vyavahAra nizcayake jJAtA kahalAte haiM, tathA koI-koI nimitta upAdAnake jJAtA kahalAte haiM, to koI-koI adhyAtma va Agamake jJAtA kahalAte haiM ityAdi, kintu sabhI eka jinazAsanake hI jJAtA yA upAsaka haiM-sabhIkA tattvanirNayake viSaya meM eka mata (siddhAnta aviroSa pAyA jAtA hai, lakSya bhI sabhIkA eka hI rahatA hai ki kisI saraha ajJAnI jIvoMkA aMdhakAra naSTa ho aura ve jJAnI baneM, arthAt unakI mithyAdaSTi chuTe aura samyagdaSTi ho / phalasvarUpa ye saMsArase pAra ho / jIvoMko sabase bar3A roga rAgadveSamohakA hai aura usake chUTe binA unheM saccA sukha va zAnti mila nahIM sktii| jisakI cAha rahatI hai| phalataH usakA hI saccA upAya karanA caahiye| parantu usa apAyako basAne vAle sacce jJAnI va hitaiSI hI ho sakate haiM va honA cAhiye tathA ve kaise kaba ho sakate haiM jaba 3 nizcaya aura vyavahArake acche jJAtA hoM evaM mukhya aura upacAra kathana ( nirUpaNa) ke dvArA syAdvAda yA anekAntako sthApanA yA puSTi karate hue ekAntI mithyAdRSTi jIvoMke anAdikAlIna ajJAna yA ekAntako saralatA pUrvaka AsAnI se dUra karanemeM kuzala va samartha ho / arthAt svayaM jo naya-pramANa-yuktikA kuzala jJAtA ho, syAdvAdanayakA prayoga karane meM paTu ho, tathA kalyANa kAriNI buddhivAlA ho, samyAdaSTi svArakA jJAtA ho, ityAdi guNasampanna honA hI cAhiye tabhI vaha dharma pravartana kara sakatA hai yahI bAta AcAryane isa zlokameM pradarzita kI hai| kimbhnaa| sArabhUta bAta to yahI hai| isake binA hI isa samaya jainadharmakA pracAra va prasAra kama hotA jA rahA hai| isako puSTi sthavira AcArya samantabhadra mahArAja apane yuktyanuzAsanameM karate hue kAlaH kalirdhA kaluSAzayo vA zrotuH pradhanurvacanAnayo thaa| svacchAsanakAdhipatitvamI-prabhutvazakarapavAdahetuH // 12 // artha-jinendradeva ! Apake pavitra sarvajanIna dharmakA pracAra kama hone kA kAraNa hameM yaha pratIta hotA hai ki eka to kalikAla ( khoTA kAla ) hai, dUsarA logoMke vicAra (bhAva) duSTa va khoTe ho gaye haiM, tIsare vaktA aura zrotAke kathanameM maitrA yA saMdhi nahIM beThatI arthAt naya
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. samyagdarzanAvikAra aura vivakSAkA bheda va samajhane kA bheda raha rahA hai, ekatA sthApita nahIM hotii| phalata: vivAda khar3A ho jAtA hai, ityAdi aneka kAraNa bAdhaka honese jainadharmakA pracAra dina-pratidina ghaTatA jAtA hai, yaha duHkha va pazcAttApakI bAta hai| isI prakAra AcArya anekAntarUpa vastuko siddhi karate hai / yathA--- vivakSisI mukhya itIpyate'nyo guNo'sivakSA na mirAsmakasse / sathArimitrAnu bhanyAdizakti yAyadheH kAryakaraM hi vastu / R0 svayaMbhU. 53 / artha-padArthoMke jisa dharma yA aMzakA upadeza yA kathana kiyA jAtA hai vaha mukhya yA vivakSita kahA jAtA hai tathA jisa dharmakA kathana na kiyA jAya, vaha gauNa ( upacarita) yA avivakSita mAnA jAtA hai kintu naSTa nahIM ho jAtA arthAt vastuke mukhya va gauNa donoM dharma paraspara sAkSa ( eka dUsare kI apekSAse) rahate haiM, jo anekAnta kA sUcaka hai| jaise ki eka hI devadatta kisIkA zatru hai to kisIkA mitra hai aura kisI kA na zatra hai na mitra hai ( anubhayarUpa hai ), phalata: aneka dharma vAlA hai / sArAMza yaha ki virodhI do Adi aneka dharmavAlI vastu yA aneka dharmavAlA padArtha hI kAryakArI hotA hai, eka dharmavAlA nahIM, padArtha svabhAvataH sAmAnya-vizeSarUpa yA utpAda-vyaya-dhIcyarUpa hai yA gunnpryaayruup| dUsare zabdoMmeM nizcayavyavahArarUpa yA mukh-gauNarUpa yA vivakSita-avivakSiArUpa hai| isa prakAra jo sabhI bAtoMkA jJAna rakhatA ho, anekAntase paricita ho, yukti-Agama kuzala ho vahI saMsArameM dharmakA pracAra kara sakatA hai |(praarmbhmeN kisIko samajhAte samaya vyavahArI baiMgase hI dRSTAnta vagairaha dekara dravya yA padArthakA yathArtha bodha karAyA jAtA hai) ataH vaha kacit prayojanIya hotA hai, kintu jaba vahI jIva padArthakA asalI svarUpa jAna letA hai taba apane Apa vastuke nakalI svarUpa va usake pradarzaka sAdhanoMse upekSA ho jAtI hai ---heyabuddhi kara letA hai| nizcayakA jJAtA va ruciyA 1. jo jimayaM pavijjai tAmA vyavahAraNiccayo bhuyAe / ekzeNa viNA chijjada tistha aNNoNa upa saccaM // // kSepaka samayasAre artha---jo jIva jijJAsu hokara jinamata yA jinadharmako jAnanA cAhatA hai usakA kattavya hai ki vaha yathAvasara nizcaya gha vyavahAra donoM noMkA sahArA ( Azraya ) lebe arthAt donoMke svarUpako samajhe aura vattavimeM lAye / kintu barAvarIkA donoMko na samajhe, na hamezA upAdeya mAne / hA~, hInadazAmeM rahate samaya yadi vyavahAra kArya ( kriyA yA pravRtirUpa dharma subharAma ) chor3a diyA jAya to tIrthayAtrA Adi bAha prabhAvanA miTa jAyagI, yaha hAni hogI tathA nizcaya kArya yA dharma ( lattvanirNa yarUpa svabhASa ) ko chor3a diyA jAya to vItarAga satyatA naSTa ho jAyagI satya-asatyakA bheda hI na rahegA ityAdi hAni hogii| phalataH vyavahAra aura nizcayakA jJAsA avazya honA cAhie, vahIM jinamatako dhAraNa-pAlana kara sakatA hai, yaha mUla zlokakA bhAva yA Azaya ( rahasya ) hai, iti /
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArthamupAtha frame zuddhavastukA hI Alambana grahaNa karatA hai| isI liye vaha zuddhako azuddha meM nahIM milAtA, khAliza rakhatA hai| kintu khAlI vyavahArakA jJAtA kisarat kathana yA upadeza detA hai, ataeva vaha hitakArI mArgadarzaka nahIM hai, kintu vaha heya hai / ataH nizcaya vyavahAra yA mukhya gauNakA jJAtA honA anivArya hai / ain anekAntA 22 vyavahAranayase dharma samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritrarUpa tIna taraha kA hai| vibhAva ( mithyAtvAdi adharma ) kA zatru ( vipakSI ) hai aura svabhAva ( samyagdarzanAdi sudharma ) kA mitra hai / tathA nizcayana dharmaM vItarAgatArUpa honese anubhavarUpa hai arthAt kisIkA na zatru hai na kisI kA mitra hai kintu AtmarUpa hai, isI prakAra dharma duHkhahartA va sukhakarttA yA saMsAraharttA va mokSa karttA hai ityAdi anekAntatA usameM pAI jAtI hai-- usakA jAnanA anivArya hai // 4 // AcArya nizcaya aura vyavahArakA svarUpa aura nAmAntara batalAte haiM jinameM bahudhA saMsArI jIva bhUle hue haiM nizcayamiha bhUtArthaM vyavahAraM varNayantyabhUtArtham / bhUtArthabodhavimukhaH prAyaH sarvo'pi saMsAraH // 5 // patha rUpako fear se, kalpitako vyavahAra kahA / saMsArIjana bhUla rahe haiM, bheda na jAnata unameM ! ye jana kara sakate haiM mija aha para kAma jahA~ / usake khAtira karanA hogA jJAna ubhavakA prathama yahA~ // 5 // anyayaartha- gaNavarAdika AcArya kahate haiM ki [ iha ] paramAgamameM yA lokameM [ bhUtArtha farai varNayanti ] bhUtArthakA nAma nizcaya samajhanA arthAt jo naya, satya yA yathArthatAko batAve yA kahe usako nizcayanaya jAnanA aura [ abhUtArthaM vyavahAraM vayanti ] abhUtArthakA nAma vyavahAra samajhanA arthAt jo naya, asatya yA ayathArthatAko batAve yA kahe usako vyavahAra naya samajhanA cAhiye / kintu [ prAyaH sarvospi saMsAraH ] dekhA jAtA hai ki bahudhA ( adhikatara ) saMsArake prANI [ bhUtArthabodhavimukhaH ] nizcayake jJAnase rahita ho rahe haiM arthAt unako nidacayakA jJAna nahIM hai, kevala vyavahArakA jJAna hai ataeva ve ajJAnI haiM yaha sveda kI bAta hai // 5 // bhAvArtha---yathArtha tattvajJAnake binA jIvana niSphala hai cAhe vaha devendra, narendra, nAgendra koI bhI ho, kyoMki vaha kabhI saMsArase pAra nahIM ho sakatA, na unakI abhilASA pUrI ho sakatI 1. asatya | 2. kaSTa yA duHkhakI bAta / 3. saMsArameM / 4. karma bhUmimeM !
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. samyagdarzanAdhikAra hai| sabhI jIva sukha-zAnti cAhate haiM, duHkha va azAnti nahIM cAhate, parantu iSTasiddhi cAhane mAtrase nahIM hotii| jaba taka ki saccA upAya na kiyA jAya / aisI sthiti meM saccA upAya yA mArga batAne vAle sadguru hI hote haiM, jo jJAna-vairAgya sampanna haiM evaM kuzala vaktA haiM sathA jinake svapara kalyANako bhI bhAvanA hai| isIliye unakA kahanA hai ki sabase pahale kalyANArthI jIvoMko nizcaya aura vyavahAra kA bhedarUpa samyagjJAna prApta karanA cAhiye aura usake liye sabhI anuyogoMke zAstroMkA adhyayana, manana, dhAraNa karanA cAhiye tathA sabakA niSkarSa nikAlakara antara nikAlanA caahiye| usameM jo upAdeya ho usako grahaNa karanA cAhiye aura jo heya ho usako chor3a denA caahiye| parantu nirNaya yA parIkSA binA yaha kArya nahIM ho sakatA hai| usake liye bAhya nimitta milAnekA emayA karanA cAhiye / zAstra par3hanA, pramANa-naya-nikSepa Adike svarUpako jAnanA, smaraNa rakhanA, heya, upAdeya va upekSaNIya ina tIna tarahake seyoMkA AnanA anivArya hai / pazcAt tadAnukUla kriyA karanA Avazyaka hai, aisI sthiti meM nayoMkA yathArtha svarUpa samajhanA mukhya kartavya hai| yahA~ para prazna ho sakatA hai ki jaba lokavyavahAra thA lokayAtrAko calAne ke liye pramANa, matha aura nikSepa ne tIna sAdhana mAne jAte haiM taba unameM se pahile naya-sAdhanapara jora kyoM diyA jAtA hai ? isa samAdhAna yaha hai ki jaba sArA saMsAra ajJAna aMdhakArase vyApta ho tathA pUrNa prakAzakA milanA asaMbhava ho tabaesa gADhAMdhakArake samaya kArya calAneko tArAgaNoM ( taraiyoM) kA yA choTe-choTe dIpakoMkA ujelA ( prakAza ) hI sahAyaka yA samartha hotA hai kintu vaha prakAza spaSTa yA nirmala honA cAhiye, dhUmila yA kuharA jaisA malIna nahIM honA cAhie, jisameM spaSTa na dikha par3he evaM TakarAne kI yA bhUla-bhaTaka ho jAneko saMbhAvanA na ho / ThIka usI taraha anAdikAlase ajJAna-aMdhakAra dvArA vyApta lokake prANiyoMko AMzika kAmacalAU yA lokavyavahAracalAka jJAna (nayarUpa AMzikajJAna ) honA anivArya hai aura vahI zakya va saMbhava hai| parantu vaha nayarUpa AMzikajJAna bhI spaSTa va nirmala honA cAhiye, dhUmila ( malIna ) yA dhokhA dene vAlA kuhAkI taraha nahIM honA cAhie, tabhI prayojana yA lokayAtrA yA iSTasiddhi ho sakatI hai anyathA nahIM / phalataH lokayAtrAke mukhya sAdhana nayoMkA ThIka-ThIka jJAna honA anivArya hai kyoMki ve hI pragAr3ha ajJAnAMdhakAra meM hara prANiyoMko nikAlane meM samartha haiN| isIse sadaguru AcArya adhika jora dete haiM ki nizcaya aura vyavahAra donoM nayoM kA jJAtA honA cAhie / yadyapi ArambhameM vyavahAra apekSaNIya hai, parantu samartha avasthAmeM usase lakSyakI siddhi nahIM ho sktii| arthAt usa vyavahArarUpa azuddha mAnyatAse zuddha svarUpa vastukI prApti kadApi nahIM ho sakatI, jo abhISTa hai, kyoMki zuddhase hI zuddhakI prApti hotI hai| isa yathArtha nirNaya yA siddhAntake bala para hI vastuko yA lokakI vyavasthA nirAbAdha calatI AI hai va Age bhI calegI / satya hamezA satya rahatA hai aura asatya asatya hI rahatA hai| tadanusAra jaba jIba ( AtmA ) ke satyanaya ( nizcayanaya ) kA udaya' yA prakAza hotA hai, tabhI use apanA yA dUsarekA yathArtha rUpa athavA zuddha svarUpa dikhane lagatA hai aura usIkA zraddhAna yA vizvAsa hone lagatA hai evaM vahI use suhAtA hai dUsarA kucha nahIM suhAsA arthAt yahI
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArthasindhupAya use priya lagatA hai, usImeM usakA upayoga yA citta lagatA hai, yaha svAbhAvika hai| ho, jaba taka usa zuddha svarUpakA darzana yA usako prApti evaM usakA anubhava yA svAda nahIM AtA taba taka jotra barAbara bhUlA rahatA hai aura nakalIko asalI mAnatA hai va usImeM saMtuSTa rahatA hai, jo kUpamaMDUka jaisA hai athavA tilIke telako ho sarvotkRSTa mAnatA hai, yA mur3ako hI uttama mAnatA hai kintu jisane ghIkA svAda yA mizrIkA svAda le liyA ho vaha kabhI galata yA nakalI dhAraNA yA satyatA nahIM kara sakatA, na karegA, yaha pakkA hai, aTala hai| phalata: svAbhAvabhAva yA sahaja svabhAvakI apekSAse naya va pramANa donI sAdhanoMka dvArA yathArtha jJAna hotA hai kintu tIsare sAdhana (nikSepa ) dvArA, vyavahArakA calAnA mAtra mAnA jAtA hai, yaha sArAMza hai|| anAdise saMyogIparyAyameM rahane vAle tamAma jIvoMko peztara paryAyako apekSA zuddha va azuddha kA ThIka-ThIka jJAna karAneke lie hI nizcayacaya aura vyavahAranayakA upadeza diyA hai ki saMzI paMcendriya paryAptaka jIvoMko nizcayanaya aura vyavahAramaya ( sAdhanarUpa ) kA svarUpa jAnanA anivArya hai| kyoMki vaha eka nirNaya karanekI yA satya asatyako pahacAnanekI kasauTI hai| usake sAtha-sAtha donoMkI yathAvasara AvazyakatA bhI hai aura unakI paraspara saMdhi yA sApekSatA bhI hai| kAraNa ki vastu eka svabhAvavAlI nahIM hai, anekasvabhAva ( dharma ) vAlI hai taba usakA kathana pUrA to eka sAtha nahIM hotaa| kintu kAma-krama se hotA hai lekina ve aneka dharma usa samaya bhI vastuke sAtha-sAtha gauNarUpase ( avivakSita ) barAbara maujUda rahate haiM, naSTa nahIM ho jAte athavA dRSTike bAhara nahIM ho jAte kintu dRSTi ke bhItara hI rahate haiM, jaba amuka dharmako vivakSA hotI hai| aiso 1. tilatalameva miSTaM yeta na dRSTaM ghRta kyApi / aviditaparavAndo padati jano viSaya evaM ramaNIyaH / / artha----jisa puruSane janmase tilIkA tela hI khAyA hai, kabhI bhI nahIM khAyA, yaha tilIphe telakI hI pradAMsA (tAropha) karegA, kyoMki usako dRSTi meM dUsarI koI zreSTha vastu hai hI nahIM usIkA saMskAra hai| isI taraha jisako vaSayika sukhakA hI anAhise svAda AyA hai arthAt jo parArita vyavahAra meM hI lIna ho rahA hai yA paga rahA hai kintu kabhI svAmita nizcayarUpa Atmika sukhakA svAda nahIM milA hai yaha kabhI usakI cAha, maci yA prazaMsA nahIM karegA, yaha svAbhAvika saMskAra hai / pIliyA rogIkI taraha (azuddha dRdhi vAle ko taraha ) yathArtha vastu ko dekha nahIM sakatA ityAdi samajhanA / *basa, unna prakArake kathanakA nAma ho 'syAvAda hai / arthAt vastumeM paraspara sApekSa ( saMdhipUrvaka ) rahane vAle aneka dharmoMkA zabdazaktike anusAra kramazaH kathana karanA 'syAdvAda' kahalAtA hai| isIkA dUsarA mAma kathaMciTThAda yA apekSAvAda hai / aura anekAntabAda usakA viSaya hai| 1. isIkA nAma 'syAtnaya' hai / arthAt krama-kApase aneka dharmoko jAnanA, kAraNa ki bhAyopazamika zAnake aMzoMkA yahI svabhAvahai ( zakti hai ki thor3A-thor3A paraspara sApekSa jAnanA / isa prakAra 'syAvAda yA syAt naya, vastu ( padArtha ) ko jAnane va kahane vAlA hai iti /
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. samyagdarzadanAdhikAra sApekSatA paraspara saMba dharmokI rahatI hai| isIkA mAma virodha rahita saMdhi hai, jo kabhI pRthak yA vinaSTa nahIM hotii| tadanusAra hI vastuko jAnanA va kathana krnaa| basa. yahI anekAntako zailI hai yA paddhati hai / phalataH nizcaya aura vyavahArase bastuko jAnaneke lie hI AcAyaMne isa nanthako racanA kI hai| nayoMke bheda va svarUpa isa ilokameM nayake nizcaya va vyavahAra ye do bheda batalAye haiM aura unakA samAnya lakSaNa bhI batalAyA hai jo sarvatra vyApta (ghaTita) ho sakatA hai| bhUtArtha----nizcaya aura abhUtArtha-vyavahAra yaha svarUpa, AtmabhUta va anAtmabhUta--ina nAmoMmeM bhI vyavahRta kiyA jA sakatA hai athavA abhinna pradeza aura bhinna pradeza ina do nAmoMmeM bhI kahA jA sakatA hai| isI tathyako dravyArthika va paryAyAthika nAmase bhI kahA jAtA hai / astu / AcAryona nayoMke lakSaNa, kAraNa aura kAryako apekSAse kiye haiM / yathA---pravacanasAra gAthA 189 meM zuddhadravyanirUpaNAtmako nizcamaH' aura 'azuddhadravyanirUpaNAtmako vyavahAraH' jo maya zuddha { parase bhinna svAzrita) dravyakA yA vastukA kathana kare, usako nizcayana samajhanA aura jo naya, asaddha yA saMyogI drakSyakA nirUpaNa kare, usako vyavahAranaya jAmvanA. aisA kahA hai| yaha to zabdanayako apekSA kAryakA pradarzana hai, usase nizcaya aura vyavahArakA lakSaNa gaThita kiyA gayA hai aura vaisA hI lokameM kathana kiyA jAtA hai| tathA kahIM kahIM kAraNako apekSAse bhI lakSaNa batAyA jAtA hai, jaise ki divyadhvani nizcaya aura vyavahAra rUpa hai arthAt divyadhvani pugalakI { bhASAvargaNAkI ) paryAya hai, aisA kahanA nizcayakI kathanI hai, isameM raMcamAtra abhUtArthatA nahIM hai| kAraNa ki paryAeM saba dravyame hI huA karatI haiM jo satyarUpa haiM, svAzrita hai| aura divyadhvani naimittika hai arthAt kevala jJAnake nimittase prakaTa yA utpanna hotI hai ( parAzrita hai)| ataeva vaha vyavahArarUpa hai, aisA kahanA vyavahArakathana hai| yahAM para kAraNa kI apekSA kathana hai aura upAdAnakAraNa ( bhASAvargaNAe~ paudgalika ) aura nimittakAraNa { kevalajJAnAdika ) haiN| isa prakAra do tarahakA kathana zabdoM dvArA hotA hai ataeva vaisA hI zabdAtmaka lakSaNa banAyA gayA hai| lekina aba nayAtmakajJAna viSaya ( jJeya) hone kI apekSAse vicAra yA cintavana yA anubhava kiyA jAtA hai taba padArthake AMzika zuddha jJAna hone yA karaneko nizcayanaya kahate haiM aura padArtha ke AMzika azuddha jJAna honeko vyavahAranaya kahate haiM, yaha siddhAnta hai| parantu isake sambandha meM yaha vizeSatA hai ki kevalIsarvajJakA jJAna nayAtmaka ( khaMDarUpa) nahIM hotA vaha sarvAMzarUpa yugapat hotA hai kintu kSAyopazamikajJAniyoMkA zruta jJAna ho nayAtmaka hotA hai aura prAmANika hotA hai| kAraNa ki vaha sApekSa hotA hai, nirapekSa nahIM / arthAt padArthake sarvAMzose vaha sambaddha yA anusyUta rahatA hai asaMbaddha yA annanusthata nahIM rahatA yA una sabameM pradezabhinnatA nahIM rahatA ityAdi vizeSatA samajhanA / isIkA mAma 'syAt ( kathaMcit ) nayajJAna haiM', kimbhunaa| 1. eso baMdhasamAso jobANaM NicchaeNa NiTThio / arahaMtahiM jadINaM yavahAro aNNAhA bhaNido /
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArthaviza nizvayanayake bheva ca lakSaNa froarrus do bheda hote haiM ( 1 ) zuddhanizvayanaya ( 2 ) azaddhanizcayanaya / (1) jo taya, dravya (padArtha) ke parase bhinna zuddha svarUpakA nizcaya karAve yA jJAna karAve usako zudha freeurs kahate haiM yaha jJAnAtmaka hai tathA jo dravyake zuddha svarUpakA kathana yA nirUpaNa kare usako upacArase nizcayanaya kahate haiM kAraNa ki zuddhadravyake nirUpakaH zabdoko yahAM para na ( jAnakA bheda ) mAna liyA jAtA hai, yahI upacAra hai| jJAna aura zabda jude jur3e hai| jaise ki AtmA parase bhinna jJAnadarzanarUpa cetanAkA frue hai' aiar are atdha karAnevAlA naya hI zuddha nizcayanakA lakSaNa va svarUpa hai / ( 2 ) tathA rAmAdika vikArIbhAva AtmA haiM aisA azuddha bodha karAnevAlA naya azue fraurant lakSaNa hai| isakA khulAsA isa prakAra hai ki 'rAmAdika vikAra yA doSa. AtmA sahaja svabhAva nahIM haiM kyoMki vaha so guNI yA nirdoSa hai-- jJAnadarzanasukhabalavAlA anAdise ho hai ( janmajAta virAsatarUpa hai ) kintu saMyogI paryAya, jo anAdise ho rahI hai, usake haiM ( zuddha yA pRthaka AtmA nahIM haiM ) athavA aupAdhika evaM vinazvara haiM sadA (kAlika ) sthAyI nahIM haiM ataeva yaha azuddhatA hai| phira bhI ( tathApi ) ve rAgAdika vikAra AtmAke ho pradezoM meM hote haiM yaha nizcaya yA yathArtha bAta hai, ataeva ukta mAnyatA yA kathamameM kucha satyatA bho hai / phalataH jJAnadarzanAdika ( guNoM ) aura rAgAdika ( vikAroM-doSoM ) donoMke eka AtmAke pradezoM meM hI utpanna honese azuddhapanA va nizcayapanA donoM siddha hote haiN| isaprakAra azuddha nizcayanayA svarUpa samajhanA cAhie ( bRhat dravya-saMgraha gAthA naM0 dAra meM bhI dekha lenA ) / vyavahAratakA lakSaNa aura bheda 1) jo naya, azuddhatA ( parake saMyoga sahitarUpa ) kA paricaya yA bodha karAve usako vyavahAranaya kahate haiM arthAt yaha anyako anyameM milAkara batalAtA va kahatA hai, zuddha nahIM batAtA. va kahatA, yaha meda hai | jaise AtmAko dravyakarmAdi va zarIrAdise baddha yA saMyukta batalAnA va kahanA jo azuddha va galata hai kyoMki AtmA (jIva ) va dravyakarmA ( jaDapudagala ) donoM pRthaka-pRthaka hai, koI kisI nahIM haiM. sabakA guNa-svabhAva Adi judA-judA hai- tAdAtmyarUpa abheda nahIM hai / arearers 3 tIna bheda haiM ( 1 ) bhedAzrita ( 2 ) parAzrita (3) paryAyAzrita | akhaMDadravya ( vastu ) meM khaMDa kalpanA karanA madAzrita vyavahAra kahalAtA hai arthAt pradezoMkA meda na honepara bhI. saMkhyA sthApanA karanA / jaise ki AtmAko asaMkhyAta pradezI mAnanA yA kahanA ityAdi / isI taraha AtmA yA pratyeka dravya, svAzrita yA svAdhIna hai athavA svasahAya hai, parantu usako parAzrita yA parasahAya mAnanA, kahanA bhI vyavahAra hai| jaiseki dravyoMkA sabhI kArya parayA nimittAdikI sahAyatA se hotA hai, ityAdi vyavahAra ( abhUtArthaM ) hai, kAraNa ki kAryaparyAyeM saba usI dravyameM upAdAnase hI prakaTa yA utpanna hotI haiM aisI vastusthiti hai / tathA paryAyoMke dvArA dravyameM bheda ho jAtA hai aisA mAnanA va kahanA, yaha bhI vyavahAra hai| kAraNa ki dravya kabhI nahIM badalatA, na bhedarUpa hotA hai / jaise nara narakAdi paryAyose jIva dravya nahIM badalatA, kintu vaisA mAnanA vyavahAra yA upacAra ho hai / isaprakAra vyavahArayake 3 tIna bheda mAne gaye haiM /
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. samyagdarzanAdhikAra saurfer a fufrthakanakA svarUpa va bheda ( 1 ) jisa nayakA uddezya yA mukhya prayojana dravyakI zuddhatAko batAnA yA jJAna karAnA ho arthAt jo na sirpha dravyake zuddha svarUpako batalAve usako dravyAthika kahate haiM / jaiseki saMyoga paryAya rahita sarvathA zuddha siddha paramAtmA ke svarUpakA jJAna karAnA, kyoMki ve sarvathA zuddha arthAt kAryakAraNabhAvase rahita pUrNa zuddha jIva dravyarUpa haiM / saMsAradazAmeM jIvadravya kAryakAraNarUpa hotA hai tathApi Atmadravya ke sAtha unakA tAdAtmya sambandha nahIM hotA vaha Atmadravya parase bhinnatArUpa zuddha rahatA hI hai, astu / dravyArthikamaya 3 tIna bheda ( upanayarUpa ) mAne gaye haiM / yathA 1) gama ( 2 ) saMgraha ( vyavahAra / tonoMke lakSaNa nimnaprakAra haiN| An Dao ( 1 ) jo naya do padArthoMmeMse ekako mukhya aura dUsareko gauNa karake bhedarUpa yA amedarUpa batalAve ( janAve ) usako gamanaya kahate haiN| athavA kAryake saMkalpamAtrako batAnevAlA naya ( jJAna ) naigamana kahalAtA hai / jaise ki rasoI banAne ke saMkalpamAtra karate samaya kisIke pUchanepara fear kara rahe ho ? javAba denA ki rasoI banA rahe haiM ityAdi yahA~ kArya paryAya dravyakA Aropa hai| (2) jo naya, jAtibheda ( virodha na karake samudAyarUpase dravya ( padArtha ) ko grahaNa kare yA batAne usako saMgrahanaya ka hai| jaise vRkSoMke samUhako vana kahanA yA jAnanA, kA bheda na kara jIvamAtra sabako barAbara mAnanA 'yaha jovarAzi hai ityAdi / ( 3 ) jo naya, abhedase meda kare athavA saMgrahanaya dvArA grahaNa kiye gaye padArtha se pRthaka.pRthak batAve yA kareM, usako vyavahAranA kahate haiM / jaise vanameMse, yaha nIma hai, yaha sAgona hai, yaha Ama hai ityAdi / yA jIvarAzimeMse, yaha trasa hai, yaha sthAvara hai, yaha ekendrI hai, yaha do indriya hai, yaha deva hai, yaha manuSya hai ityAdi / paryAyArthikanakA svarUpa va bheda (2) jisa nayakA uddezya dravyako paryAyamAtrako ( saMyogopayako ) grahaNa karane yA anter ho athavA jo naya, mukhyatAse paryAyako ho batAve yA kahe, usako paryAyArthikana kahate haiN| usake cAra bheda haiM yathA ( 1 ) RjusUtra ( 2 ) zabda ( 3 ) samabhirUDa ( 4 ) evaMbhUta / 1 1. Na kudonivi upaNo jamhA ka ga te so siddho / upAdi Na kici vi kAraNamavi teNa Na ya hodi // 36 // paJcAstikAya artha - siddha paramAtmA kisIse arthAt karmakSayadvArA utpanna nahIM hote kintu svayaM svopAdAnase hote haiM ataeva kAryarUpa nahIM hai tathA kisako arthAt svakIya saMsAra ko tathA parako utpanna nahIM karate ataeva kAraNarUpa bhI nahIM hai kintu jJAtAdRSTA mAtra zuddha dravyarUpa haiM iti /
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArthasidhupAya (1) jo naya bhUtabhaviSyat paryAyako grahaNa na kara sirpha vartamAna paryAyako grahaNa kare yA jJAta karAve, usako RjusUtranaya kahate haiN| jaise yaha puruSa javAna hai ityAdi / (2) jo naya liMga, vacana, kAraka, kAla, upasarga Adike bhedase paryAya meM bheda kare yA jatAde, usako zabdanaya kahate haiN| jaise-dAra, bhAryA, kalatra ityAdi bheda samajhanA, sabhApatiupasabhApati ityaadi| (3) jo nama liMgAdikakA bheda na kara rUDhirUpa artha ( paryAya ) ko grahaNa kare usako samabhirUr3ha naya kahate haiN| jaise-gAya, baila, ghor3I, ghor3A yahA~ liMga bheda honepara bhI sabako pazu yA tiryaJca btaanaa| athavA liMgAdikakA bheda na honepara bhI jo naya, paryAya zabdake bhedase arthAt vartamAna samayako kriyA dekhakara bheda karatA hai usako manilA bahare haiN| jaise dekara { indra ) ko ranavAsameM zacIpati, rAjyasabhA ( daravAra ) meM indra, lar3AI ke samaya purandara Adi kahanA yA jaannaa| (5) jo naya zabdakA jaisA artha ho vaisA pariNamate samaya ( kriyA karate samaya ) ho vaisA mAne yA kahe, jisako evaMbhUtanaya kahate haiN| jaise pUjA karate samaya hI pujArI kahanA, anya samaya nahIM ityAdi / dhyayahAranaya yA upanayake bheda (1) sadbhuta vyavahAranaya (2) asadbhuta vyavahAranaya : 3 ) upacarita vyavahAranaya ( 4 ) anupacArita vyavahAramaya ye cAra bheda haiM / arthAt mUla meM nyavahArake eka samUta vyavahAra, dUsarA asadbhuta vyavahAra do bheda haiM pazcAt sadbhUta vyavahAra ke upacarita va anupacArita aise do bheda hote haiM kula 4 cAra bheda samajhanA cAhiye / athavA sAmAnya saMgraha bhedaka vyavahAra va vizeSa saMgraha bhedaka vyavahAra, kAraNa ki saMgrahanaya dvArA grahaNa kiye hue padArthoM meM bheda karanA, grahI eka mukhya prayojana vyavahAramayakA hai| jaiseki dravye ( saMgraharUpa ) jIva va ajIba do bheda rUpa haiM sathA jIva saMsArI va mukta do tarahake hote hote haiM ityAdi bheda karanA / (2) RjusUtrake do bheda-eka sUkSma RjusUtra, arthAt jo eka samaya hI sthita rhe| pratikSaNa vinazvara paryAya yA arthpryaayruup| dUsarA sthUla RjusUsUtra arthAt jo aneka samayataka sthita rahe / manuSya tiryaJcAdi vyNjnpryaayruup| { 3-4-5 ) zabda-samabhirUr3ha-evaMbhUta the tInoM eka 2 bhedarUpa hI haiM / inameM bheda nahIM hai / ityaadi| 1. padArtha ke ekanaya yA aMzako grahaNa karake usako aneka yA aneka tarahase bheSa yA vikalpoM dvArA jApita karanA yA kahanA upanaya kahalAtA hai / yaha mUlanayoMkA sahAyaka yA dhApekSa rahatA thA hotA hai /
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ adAla 1. samyagdarzanAdhikAra vizeSa-drazyAthikanayake 10 bheda / paryAyAthikanAyake 6 bheda / naigamanayake 3 bheda / saMgrahanayake 2 bheda / vyavahAranayake 2 bheda / RjusUtranayake 2 bheda / zabda-samabhirUTa-evaMbhUta-nayakA 1, 1 bheda / tathA upanaya, sadbhUta vyavahArake zuddha va azuddha do bheda / upanaya, asadbhuta vyabahAramayake 3 bheda / upanama, uparita asadbhuta vyavahAranayake 3 tIna bheda ityAdi saba vistArarUpa kathana AlApapaddhati granthase samajha lenA caahiye| upasaMhAra __ isa zloka dvArA AcAryane yaha batAyA hai ki anAdikAlame saMyogI paryAya meM rahate hue jIva mAtra vyavahAranaya ( abhUtArtha } bhayakA Azraya leneke kAraNa vastu (dravya ) ke asalI svarUpa yA svabhAvako bhUla gaye haiM arthAt nakalI yA mithyA yA viparIta jJAnazraddhAnavAle ho rahe haiN| phalataH unakA AtmakalyANa honA yA mokSamArgako prApta karanA duHzakya hai / ataeva nizcayanaya { bhUtArtha) dvArA sabakA yA khAsakara mokSamArgApayogI jIvAdi sAta tattvoMkA asalI svarUpa va svabhAva jAnakAra bhUla yA ajJAna miTAnA anivArya hai kyoMki usake binA joboMkA kalyANa nahIM ho sakatA / sArAMza yaha ki jo jIva sadaiva cAhate haiM ki 'sukhazAnti prApta ho va duHkha azAnti dUra ho unheM abhISTasiddhi kadApi nahIM ho sakatI jabataka anAdiko bhUla na miTe / baDh anAdikI bhUla saMkSepa meM apane yA vastuke svabhAvako nahIM samajhakara usase vicalita ho jAnA evaM paravastuko apanA bhAna kelA hai ( kalaza 2020 176-177 ke anusAra ) athavA parake sAtha abheda yA ekattva karane lagatA hai, jo bhrama hai--kabhI parake sAtha ekatva hotA nahIM hai arthAt tAdAtmya nahIM hotA, kAraNa ki vastukA ekatva vibhakta svabhAva niyata hai / isaprakAra tathyako jAnakara ratnatrayadharmako dhAraNapAlana karanA cAhiye, yahI sAra hai yA manuSya jIvanakA mukhya kartavya hai| vyavahAranaya va nizcayanayake AlambanakA artha (1) vyavahAramaya athavA abhUtArtha nayake dvArA batAe gaye yA jAne gaye padArtha ke azuddha yA asatya svarUpako vaisA jAnanA evaM vasI zraddhA / mAnyatA) karanA, vyavahAramayakA Alambana karanA kahalAtA hai, jo heya hai / ( 2 [ nizcayanaya athavA bhUtArtha mayake dvArA batAe gaye yA jAne gaye padArthake zuddha yA satya svarUpako vaisA jAnanA evaM vaisI zraddhA karanA nizcayanayakA Alambana karanA kahalAtA hai jo upAdeya hai 115 / / ... prazna hotA hai ki janna vyavahAranaya abhUtArtha hai aura phalasvarUpa heya hai taba usako grahaNa karanA evaM usakA upayoga yApUstamAla karanA athavA usakI apekSA karanA vyartha hai, kAraNa ki vaha akicikara jesA siddha hotA hai ? AcArya isa praznakA samAdhAna, anekAntakI dRSTise prArambhika dazAmeM usakA upayoga lenA Avazyaka hai, yaha kahakara karate haiM : abudhasya bodhanArtha munIzvarAH dezayansyabhUtArtham / vyavahArameva kevalamaveti yastasya dezanA nAsti // 6 // ARTS
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArthasidabhupAya nizcayake ajJAnI jo jana janako samajhAne hetu / dhyapahAranana napayoga karata hai, munijana karuNA setu' / / jo kevala vyavahAra mAnate. nizcaya aura mahIM kucha bhii| unako jinna upavekA na lagatA, ghe apAtra ekAmsI bhI 16 // anvaya artha--[ mubhIzvarAH ] gaNadharAdika AcArya / ayuzvasya bodhanAya abhUtA dezayanti ! karuNAbuddhise ajJAnI aura bhUlebhaTake (viparIta buddhi ) jIvoM ko prArambhameM nizcayakA jJAna karAneke liye, vyavahAramayakA Alambana karake upadeza dete haiM kyoMki baha anivArya hai kintu [ yaH kevala vyavahAra evaM ati jo jIva sirpha vyavahArako ho sabakucha mAnatA hai arthAt jisakI dRSTimeM na koI dUsarA ( nizcaya ) hai aura na usako jijJAsA hai aisA ekAntIjIva hai / tasya dezanA mAsti ] usako jina vANIkA upadeza denA hI vyartha hai, kAraNa ki vaha usako na samajha sakatA hai aura na usapara usakA koI prabhAva ( asara ) ho sakatA hai| phalataH vaha upadezakA pAtra nahIM hai // 6 // bhAvArya-anAdikAlase saMsArI jIva, saMyomIparyAya meM rahate hue aneka tarahase ajJAnI va bhUlavAle ( viparotabuddhi ) bana rahe haiN| unameMse kitane hI jIva aise haiM ki jo tattvoM ( padArthoM) kA nAma na svarUpa taka nahIM jAnate, na unheM dradhyaguNa paryAyakA jJAna hai na nizcaya aura vyavahArakA hI jJAna hai aise bhole haiM, tathA kucha aise bhI haiM, jo tatvoMke nAma, lakSaNa, bheda Adi saba jAnate haiM kintu viparIta buddhi va zraddhA honese bhUle hue haiN| unasabako ThIka ThIka samajhAneke liye AcArya upAya batalA rahe haiN| vaha upAya prAraMbha dazA yA hIna avasthAmeM 'vyavahAranaya' kA Alambana karanA hai arthAt usake dvArA bodha karAnA hai athavA usakI sahAyatA lenA hai ( use muharA mAnA hai ) dUsarA (nizcaya naya) upAya ( sAdhana nahIM hai| kAraNa ki utanI buddhi va vicArazakti unameM nahIM pAI jAtI yaha svAbhAvika hai, evaM prAcIna saMskAra par3e rahate haiN| astu, ___ niyamAnusAra padArthoMkA jJAna jIvako do nayoMse hotA hai.--1) niscayanayase ( 2) vyavahAranayase / parantu unameMse nizcayanaya, padArthake satya ( asalI bhUtArtha) svarUpakA jJAna karAtA 1. pulake samAna pAra karanevAle yA lagAnebAle / ___ abudhakA artha bhole yA bAlaka bhI hotA hai unako samajhAneke liye vyavahAra sahita nizcayakA upadeza diyA jAtA hai yaha karuNAbhAva muruoMke rahatA hai| sadguru zubhopayogake samaya (dharmAnurAgavaza ) samyagdRSTiyoMko tathA samyagdarzanake sanmukha mandakagAyo mithyASTiyoMkI to vyavahAra sahita nizcayakA padeza dete hI haiM kintu jo tIvakaSAyI ekAnsI (mithyA dRSTi hai unheM bhI zyavahAranaya dvArA sadAcArameM lar3Ate haiM, asadAcAra chur3Ate haiM tathA asanI paMcendriya takake jIvoMko dUsaroMke dvArA banavAte hai ( rakSA karanekA upadeza dekara unake prANa banAte haiM. ) arthAt kisI na kisI taraha unakA bhalA karate haiM yaha rahasya hai|
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. samyagdarzanAdhikAra 1 jJAna ) karAtA hai yaha "haiM aura vyavahAra naya padArthoke asatya ( nakalI abhUtArtha) svarUpakA bodha . mUla bheda hai / ataeva vyavahAranaya prArambhameM kAmacalAU asthAyI sAdhana hai lekina ya avazya hai / aura nizcayana hamezA kAryakArI va sthAyI sAdhana hai aura upAdeya hai / phalataH vyavahAranayakA prayojana jabataka usakI sahAyatAse nizcayanayakA yA padArthoke asalI svarUpakA jJAna nahIM ho jAtA care lie hai, hRAke lie usakA Alambana va prayojana nahIM hai (nikA udyota hone para vaha svayaM sirohita yA anAvazyaka ho jAtA hai, kAraNa ki nizcayarya svayaM svasahAya hai para sahAya nahIM hai| tabhI to 'svAzrito nizcayaH', 'parAzrito vyavahAraH' kahA gayA hai| sArAMza vyavahAra nayakI upayogitA ( sArthakatA tabhItaka hai jabataka nizcayalayakA rAjya nahIM hotA hai| jisa } prakAra mleccha bhASAkA upayoga tabataka kiyA jAtA hai jabataka ki mleccha ( anArtha ) jIva AryabhASA nahIM jAnatA, jaba vaha AryabhASA jAna letA hai taba phira anArya bhASAkA prayoga banda kara diyA jAtA hai / aisA ho prayojana vyavahAranadhakA samajhanA cAhiye / parantu donoM naya paraspara sApekSa ( saMdhirUpa ) ekatra avazya rahate haiM va mAne jAte haiM arthAt ekake abhAva meM dUsarA naya apanA kArya karatA hai / sArAMza yaha ki jaba eka naya apanA kArya nahIM karatA taba dUsarA ( vipakSa ) naya apanA kArya karatA hai aura eka dUsarekI sattA ( astitva ) sthApita karatA hai kyoMki ekake binA dUrekA nAmanirdeza ho nahIM sakatA aisA paraspara jor3A hai, ho, gaNanudarA bahatI hai i adhikaraNa bhI donoM namoMkA eka hI dravya hai / vahAna bheda va kArya paryAvyavahAraya tIna prakArakA hotA hai ( 1 ) bhedAti vA bhedarUpa mAnyatA ( 2 ) zrita yA paryAya mAnyatA ( 3 ) parAzrita yA nimittAdhIna mAnyatA / ina sInoMkA udAharaNa prayojanavaza vyatikramarUpase diyA jAtA hai / aura jIvadravyakA jJAna karAneke liye vyavahArako vidhi ( prakriyA ) batalAI jAtI haiN| yathA--- ( 1 ) jaba koI ajJAnI manuSya jIvake nizcaya svarUpako jAnanA cAhatA hai taba yadi usako ikadama prAraMbha meM yaha batAyA jAya ki jIvakA nizcayasvarUpa 'ekatvavibhakta' hai ityAdi, taba binA dikhAye yA vyavahAranayakI sahAyatA va Alambana liye vagaira anaMta kAlataka vaha jovacount nahIM jAna sakatA, yaha pakkA hai / isaliye prAraMbhakAlameM jIvakA jJAna, paryAyAzrita vyavahAranayakA Azraya lekara karAyA jAtA hai ki - jisake manuSya devanArakaticikA zarIra ho yA pA~ca indriyAM hoM, vahI jIva kahalAtA hai / usa jijJAsu zrotAko yaha jJAna ho jAtA hai ki mere manuSya zarIra va indriyA~ haiM, ataH meM jIva hU~ / yahA~ para jIvakA jJAna saMyogI paryAya dvArA karAyA jAtA hai jo vyavahArayarUpa hai yA vyavahArakA kArya haiM arthAt isa prakAra jIvadravyakA zrotA yA jijJAsuko jJAna honA vyavahAranapAzrita hai, nizcayanayAzrita jJAna nahIM hai| upacaritajJAna hai kAraNa ki zarIra yA indriyA~ saba pudgalako paryAya haiM jo jIvadravyase bhinna haiM / ( 2 ) isI taraha parAzrita ( nimittAzrita ) vyavahAranayakA udAharaNa aisA hai-- jo indriyoM
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ sukhbisukaay' ke dvArA jAne vaha jIva hai| yahA~ bhI indriyoM ( sAdhanoM-nimittoM ) ko parAdhInatAse jIvako siddhi batAyI gaI hai, jo sarAsara vyavahAranayakA hI bheda hai arthAt zrotAko yaha abhUtArtha jJAma hotA hai ki maiM indriyoMse jAnatA hU~ ataeva meM jIva huuN| kyoMki bhizcayanayo jIvakA svarUpa svAdhIna va svAzrita hai, parAzrita yA nimitAzrita nahIM hai yaha dUsarA vyavahAranayakA udAharaNa hai| (3 ) isI taraha bhedAzrita vyavahArakA udAharaNa yaha hai-jo jJAna va darzanase jAnatA hai vaha jIva hai| yahA~ para akhaMDa va avaktavya jIvadravyameM jJAna va darzanakA bheda karake kathana kiyA jAtA hai ataena vaha vyavahAranayakA viSaya hai nizcayanayakA viSaya akhaMDapiMDa hai| yadyapi vyavahAranaya heya hai parantura, dAma uttAna jIvatattyaka viSayameM kucha ajJAna bhiTAyA hai ataeva vaha kacit apekSaNIya hai sarvathA upekSaNIya nahIM hai. prAraMbha avasthAmeM kAryakArI hai| vyavahAranaya padArzakA azuddha svarUpa batalAtA hai, jisase vaha AtmakalyANakA sAdhaka nahIM hai bAdhaka hai va tyAjya hai| phalataH tInoM prakArakA vvahAranaya hai to heya, parantu prAraMbhameM ajJAniyoM ko samajhAneke liye thor3A upAdeya bhI hai kintu zraddhAna galata yA viparAsa nahIM honA cAhiye, yaha niSkarSa hai ! azuddha yA vibhAvarUpa pravRttiko yA kriyArUpa pariNamanako upAdeya yA AtmahitakArI na mAnakara nimitta yA upAdhirUpa hI mAnanA aura bastu svabhAvapara hamezA dRSTi rakhanA, usako nahIM haTAnA arthAt para { vibhAva ) kI ora dRSTiko nahIM jAne denA hI mUlameM bhUla nahIM karanA hai aura nija svabhAva ( jJAnadarzanAdi } se dRSTiko vicalita karanA hI. mUla meM bhUla'ca aparAdha hai, yaha dhyAna rakhanA caahie| phalataH asaMyama yA saMyama (dravyabhAvarUpa) donoM bandhake kAraNa yA nimitta haiM vikAra hai ataeva jJAnI vItarAgo unako bhI tyAga detA hai vaha jJAtAdRSTA mAtra svastha hotA hai, ekAkI svarUpa ramatA hai| isake viparIta jo kevala vyavahAranayAvalambI azuddhajJAnI aura azuddhAcaraNI haiM ve jinavANIke upadezake pAtra nahIM hai kyoMki ve usako samajha nahIM sakate na unako ruci hotI hai, yaha kharAbI unameM pAI jAtI hai taba unheM upadeza denA hI vyartha hai 1 athavA kabhI-kabhI usakA ulTA phala bhI hotA hai / phalataH saMyogI paryAyameM honevAlI pravRtti yA kriyAko vastukA pariNamana nizcayarUpa samajhate hue usake dvArA apanI AtmAkA kalyAza nahIM ho sakatA aisA dRr3ha zraddhAna karanA aura heyako heya upAdeyako upAdeya mAnakara kArya karate rahanA manA nahIM hai vaha to vastusthitikI maryAdA hai, usako samyagdRSTi nahIM tor3a sakatA usakA vaha pAlana yA rakSA hamezA karatA hai| ataH samyagdRSTi ucca hai| koI bhI sarAgI jIva saMyogI paryAyameM rahate hue saba sarahakA vyavahAra kArya karanA nahIM chor3a sakatA kintu usako karatA huA usase sadA virakta yA udAsIna ( rucirahita ) rahatA hai tathA yathAzikti use chor3atA bhI hai, yaha vizeSA rahatI hai| upasaMhAra vyavahAranayake zAnIko hI nizcayanayakA jJAna va AdaraNa hotA hai, parantu usakA tarIkA pUrvokta prakAra hI hai anya prakAra nahIM hai arthAt peztara vyavahAramayakA Alambana karate karAte hue
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ Zai Du 1. samyagdarzanAdhikAra AtmA, dRzyamAna jaise arUpI adRzya padArtha kA rUpI zarIrAdi sAdhanoM dvArA jJAna karAyA jAtA hai, joki yadyapi hai azuddha ( vyavahAra ) jJAna, tathApi mukhya lakSya nizcayakA jJAna karAnA honese vaha vokhA denA yA mAyAcAra va kapaTa karanA ( gumarAha karanA ) nahIM kahA jA sakatA, balki usa ftary rtant usakI yogyatA ke anusAra sAntvanA ( tasallI ) denA hai, jisase vaha ghabar3Ane na pAvai / aisA karate 2 jaba usa jijJAsuko svayaM hI nivamanayarUpa satyajJAna prasphuTita ( prakaTa ) hotA hai taba apane Apa vaha nizcaya vyavahArakI samajha letA hai aura peza hune buddha zAna jAnakara usako chor3a detA hai kyoMki vaha to zarIrAdi sAdhanoM ko ho jIva janAnevAlA bhrama jJAna thA aisA medajJAna usako prakaTa ho jAtA hai / vaha vyavahArajJAna asatyArtha hai aura nizcayazAna satyArtha aisA dRr3ha jJAna zraddhAna usako ho jAtA hai va usake honemeM para ( koI zarIrAdi va indriyAdi) sahAyaka nahIM hote, usakA AtmA hI sahAyaka ( sva sahAya ) hotA hai aura merA AtmA yA jIva yahI hai, jo apaneko akhaNDa fros rUpase niyata jAnatA hai / phalataH vyavahAranayase sAdhyasAdhanabhAva yA kAryakAraNabhAva parake sAtha mAnA jAtA hai aura nizcayanayase apane bhItara ho saba pAyA jAtA hai 1 jaba jijJAsu aura AcAryakA eka mata ho jAtA hai tabhI sAdhya ( samyagjJAna kI siddhi rUpa antima lakSya pUrA huA samajhA jAtA hai / yahI Azaya ukta zloka dvArA AcAryane darazAyA hai| isakI pUrti na honetaka sabhI jJAna prAya: ajJAna koTi meM zAmila rahate haiM kyoMki de pramANarUpa nahIM haiN| hitakI prApti ora ahitakA parihAra karAne meM samartha jJAna ho pramANa mAnA jAtA hai aura vaha samyagjJAna hI hai, kimbahunA // 6 // AcArya pUrvoktako hI puSTa karane ke lie eka dRSTAnta dete haiM mANavaka eva siMho yathA bhavatyanavagItasiMhasya | vyavahAra eva hi tathA nizcayatAM yAtyanizcayajJasya ||7|| paca jisakI nizcayajJAna nahIM vaha vyavahara nizcaya jAnata hai / siMha jJAna nahiM hotA jisako khillIko siMha areta hai // para yaha bhrama miTa jAtA taba hai, jaba sadhyA siMha fee year | isaliye kahA hai, dyotaka nizcaya prakaTAtA 37 / / anvaya artha --- [ yathAnavagItasiMhasya ] jisa taraha jise kisI AdamIko sacce zerakA jJAna nahIM hai, parantu jijJAsA jarUra hai vaha [ mANavaka eva siMha bhavati ] billIko hI saccA siMha mAna vyavahAra "360" 1. hitAhilAsaparihArasamarthaM hi pramANaM tato jJAnameva taditi // -- parIkSAsUtra 1-2 | 2. jara jiNamayaM paviJjaya tA mA babahAra viccaye suIe / ekkeNa vinA chijjada tityaM aNeNa uNa tacca // kSepakagAthA | 5
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArthasiddhadhupAye lesA hai evaM kathaJcit santuSTa bhI ho jAtA hai| [ tathA manizcayazastha hi vyavahAra evaM nizcayamA yAti ] usI taraha jisa jIvako nizcayakA yathArtha jJAna nahIM hai, vaha jIva vyavahArako hI nizcaya mAna letA hai va santuSTa ho jAtA hai / / 7 / bhAvArtha-anAdikAlase byavahArako hI nizcaya mAnanevAle jIva saMsArameM bahudhA adhika pAye jAte haiM, ve bhUle-bhaTakake jIva ajJAnI jova hai, kAraNa ki unakI nizcayakA na jJAna hai na mahatva hai, vyavahAradaSTi ( mAnyatA ) hI unako sadaiva rahatI hai| unake sAmane nizcaya jaisI mahatvapUrNa koI vastu hai hI nhiiN| rikAra hAtI ghAmo sAmane sanA zera na honese billIke bacceko hI vaha zera samajhatA hai / aisI sthiti meM kabhI uddhAra yA bhalA nahIM ho sktaa| sacce zerake jAne vinA nakalI zerako jAna lene mAthase usako zerakA macA jJAtA nahIM kaha sakate / natIjA yaha hotA hai ki usakI nakalI dhAraNA itanI majabUta ho jAtI hai ki kadAcit sacce zerakA pratyakSa darzana honepara bhI vaha usako saccA aura nahIM mAnatA, jhUThA mAnatA hai| ataH jabataka nizcaya ( satya ) kA darzana va jJAna na ho tabataka to vaha kisI taraha vyavahAra yA asatyako apanAye, kintu jaba satyakA darzana va jJAna ho jAya taba vaha vyavahArarUpa dhAraNA ( mAnyatA) ko chor3a deve yA chor3a denA cAhiye / yaha Azaya yA rahasya hai| yahI bAta jIvakANDa gommaTasArameM zrInemicandrAcAyane likhI hai |7|1 tadanusAra mithyA yA vyavahAra zraddhA turanta chor3a denA cAhiye, hama nahIM karanA cAhiye, vahI bhadra pariNAmI samajhA AyagA / jaise ki jabataka asalI zerakA darzana yA pratyakSa na ho tabataka bhale hI nakalI zera ( billI )ko tasallI ke lie saccA zera mAnatA rahe kintu jaba sacce zerakA darzana va pratyakSa ho jAya taba to bhrama yA ajJAna ( vyavahArapanA ) chor3a hI denA cAhie, anyathA yaha mUrkha hI kahalAyagA aura dhokhA khAyamA, usase lAbha yA manoratha siddhi na hogI yaha tathya hai| kadAcit parIkSAke samaya nakalI zera, dUsare asalI zerakA mukAbalA nahIM kara skegaa| na apanI va dUsaroMkI vaha rakSA bhI kara sakegA, dusare jabardasta yA balavAnake dekhate hI bhAma prAyagA ityAdi / usI taraha prakRtameM bhI samajha lenA cAhiye / jaiseki vyavahArarUpa ( sarAga ) samyagdarzana-samyagjJAnasamyaktrArise bhAva va dravya zatru ( rAgAdika vibhAva bhAva va dravya karma ) naSTa nahIM ho sakate na AtmAMkI unase rakSA ho sakatI hai kintu nizcaya vItarAgatArUpa samyagdarzanAdise hI karmazatruoMkA kSaya (vinAza:) hokara AsmAkI rakSA hotI hai va mokSa jAtA hai ityAdi, ataevaM nizcaya hI upAdeyaH va hitakArI hai aisA samajhakara usakA hI Alambana yA grahaNa karanA cAhie, usase kabhI dhokhA na hogA, hamezA laya yA sAdhyakI siddhi hogii| kimbahunA AcAryakA diyA huA zera (siMha) kA dRSTAnta bilakula phiTa baiThatA hai / mleccha bhASAkA dRSTAnta mI bI zrIkundakundAcArya ne diyA hai saMgata vaiThatA hai unase saba zrama miTa jAtA hai, khulAsA samajhameM A jAtA hai iti / 1. sammATThI z2oyo i8 pakyAM tu sadahadi / sadAhadi asababhAvaM ajANamANo guruNiyogA // 27 // suttAyo ta samma parasijjataM jadA Na sahadi / so caiva habai michAiTTI jIvo tado pahudI // 28 // -jokkA
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 6. samyAdarzanAdhikAra .... Age AcArya-nizcayanaya aura vyavahAramayake jJAnako AvazyakatA batalAte hue usakA phalaM va mahattva batalAte haiM vyavahAranizcayau yaH prabudhya tanvena bhavati mAdhyasthaH / prApnoti dezanAyAH sa eva phalamavikalaM ziSyaH ||8|| padya jila jIvane vyavahAra cayajhAna samyaka kara kiyaa| yaha tyAga donoM pakSako 'madhyastha' mAno ho gayA / / baha hI sahana jinadezanAkA lAbha pUrA rana nara / vaha tasvajJAnI jainavAzI samajhakara hotA amara 14 anvaya artha---[ yaH ziSyaH / jo ziSya bhavyazrotA [ savena vyavahAranizcayo prabudhya ] vyavahAranaya va nizcayanayake svarUpa va bhedako samyakaprakArase jAna letA hai aura [ mAdhyasthaH bhati ] mAdhyasthabhAvako dhAraNakara letA hai arthAta nizcaya aura vyavahArameM rAgadveSarUpapakSa nahIM karatA [sa eka ziSyaH ] baho ziSya (zrotA )[dezanAyAH adhikalaM phalaM prApnoti ] jinendradevake upadeza ( zikSA ) kA sampUrNa phala prApta karatA hai, mokSa jAtA hai 11811 bhAvArtha-jinavANIke likhanekA aura usako sunanekA mukhya uddezya hai ki usase bhUle bhaTake ajJAnI jova vastukA nizcaya aura vyavahAra svarUpa samajheM athavA apanA anAdikAlIna bhrama va ajJAma miTAveM tathA o heya ho use chor3e va jo upAdeya ho usako grahaNa kareM aura aisA karake abhI siddhi prApta kareM ( sAdhyako siddha kreN)| parantu isake liye aura kyA kyA karanA anivArya hai, yaha jijJAsA svabhAvataH hotI hai jisakA uttara hai ki jinavANImeM yaha sAmarthya hai ki vaha svataH nizcaya aura vavahArakA kathana karatI hai athavA syAdvAdarUpa kathana karatI hai / arthAt vastumeM rahanevAle dhau ko kramazaH kahatI hai kyoMki usameM yaha sAmarthya nahIM hai ki eka hI bArameM saba dharmoko kaha sake / yataH ve sabhI dharma eka hI AdhArameM paraspara melase rahate haiM / ataeva aneka dharmavAlI vastu anekAntarUpa kahalAtI hai tathA usakI kahanevAlI vANI yA bhASAkA nAma 'syAvAda' hai| isa taraha anekAntasAda vastu tathA usako kahanevAlI bhASAkA paraspara vAcyavAcaka sambandha hai ! ataeva yaha jinakANI sthAdvAdavANI mAnI jAtI hai jo saba ekAntarUpa vivAdoMko miTAkara maitrI sthApita karatI hai| aisI vANI ke dvArA hI nizcaya aura vyavahArakA upadeza hotA hai| dUsarI koI bhASA yA vANI meM yaha sAmarthya nahIM hai ki vaha nizcaya aura vyavahArako kahanevAlI bANIke' avalambana yA sahAyatA ( nimitta se jIvoMko samyagjJAna hotA hai aura samyagjJAnase mAdhyasthya ( vItarAgatArUpanirvikalpa ) bhAva 1. pUrvakathita gAthA 6 sUtrapAhuTa / 2. mAdhyasthabhAvakA artha 'zrAmaNya' hotA hai yA nirvikalpa pakSapAtarahita, rAgadrezarahita hotA hai / / 156 // --pravacatara RANE
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArthasikhadhupAya utpanna hotA hai, jise sambakacAritra kahate haiM evaM usakA phala mokSakI prApti hai, yahI sampUrNa phalako prApti hai / saMkSepa meM aisA samajhanA ki ina sabameM mUla kAraNa jinadezanA--nizcaya aura vyavahArakA upadeza hai| usake bAda nizcayathyavahArakA sUtrAnusAra jAnanA hai, usake pazcAt mAdhyasthyabhAvakA honA hai| isa taraha tInoM paraspara anusyUtatayA sambadgha hai| dezamAke avikala phala AtmakalyANa yA jIvoMke uddhArake liye tInoM anivArya hai kisIko bhI zruTi nahIM honA cAhiye / aisI sthiti meM samyagdaSTiko syAhAdarUpa jinavANI, evaM nizcayavyavahArakA jJAtA aura mAdhyastha pariNAmI avazya 2 honA cAhiye tabhI vaha mokSamArgI va mokSamAmo parama sukhI Adi mahattvapUrNa phalavAlA ho sakatA hai anyathA nahIM, yaha sArAMza hai| phalataH jinadezanAke prApta hone para bhI jina jIvoMkA hRdaya parivartana nahIM hotA ( mithyAzraddhAna nahIM chUTatA ) ve kabhI saMsArase pAra nahIM hote / unako na jinavANIkA jJAna hotA hai na ve syAdvAdako jAnate haiM na unako nizcaya vyavahArakA jJAna hotA hai na mAdhyasthyabhAva hotA hai| nizcayavyavahAranayake sambandha nirNaya ----- evaM vyavahAraNayo palimilI jANa jicchayAyeNa / NicchatraNayAsidA puNa muNiko pAti NiyANa / / : 172 / / --samayasAra kuMdakuMdAsAyaM artha--nizcayarUpase / vAstavikameM ) vyavahAranaya heya yA niSiddha hai kyoMki usase mokSa nahIM hotA, kintu nizcayanapa upAdeya hai kAraNa ki usake Alambanase muna mokSa jAte haiM arthAt mokSako prApta kara lete haiM ityAdi lAbha hotA hai, astu / vyavahAranayake bhedoMmeM bheda ( 1 ) lokanyavahAra, aleka tarahakI kriyAoMrUpa (2) zAstravyavahArarUpa, jisake parAzrita Adi 3 bheda hote haiN| mokSamArgameM ve hI bAdhaka hote haiN| lokavyavahAra bAdhaka nahIM hotA yaha tAtparya hai, astu / / 8 / / nizcayanaya aura vyavahAranameM bhUla tathA kAraNakAryameM bhUla koja nasanizcayase AtmAko zuddha mAna, bhaye haiM svachanda na pichAne |pjshukssutaa / koja vyavahAra dAna zo tapa bhASako hI, bAtamako hita Ama choData na mudratA / / 1. AsmAphI zuddhi---kriyAkA Adiko chor3a denA hai usakI AvazyakatA nahIM hai kyoMki AtmA sadaiva zuddha hai, yaha azuddha nahIM hotA aisI mAnyatA nizcayAbhAsa hai / 2. murkhatA--dAnAdise AtmakalyANa mAnanA vyavahArAbhAsa hai /
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. maalghissttaar' koja yabahAranaya nizcaya ke mAragako bhitra bhitra pahicAna kare nija utA : jaba mAne nizcaya ke bheda vyavahAra sada, kAraNa hai upacAra mAne taba buddhatA // bhAvArtha- (1) saMsArameM bahutase jIva aise haiM ki jinheM nayoMkA arthAt nizcayanaya, vyavahAranaya, dravyAthikanaya, paryAyAthikanayakA to jJAna nahIM hai kintu eka sAmUhika mithyAjJAna yA ajJAna pAyA jAtA hai jisase ve zarora aura jIvako eka hI mAnate haiM ataeva ve 'bahirAtmA' kahalAte haiN| unakA khyAla ( mAnyatA ) aisA hai ki jaba zAstroM meM likhA hai aura upadeza diyA jAtA hai ki jIva ( AtmA ) 'zuddha' hai---azuddha nahIM hai, taba usako zuddha karane ke liye kriyAkAMDa yA upavAsAdi tapazcaraNa kyoM kiyA jAya ? vyartha hai / pivasva peSaNaM vaiyartham' yaha nyAya hai arthAta pise hueko phira pIsanA bekAra hai| aisA mAnakara ve svacchaMda hokara vanagajako taraha manacAhA khAnApInA kukarma va pApa karanA apanA kartavya samajha lete haiM garaja ki unako kisI bAta kA bhaya va paraheja nahIM rhtaa| so AcArya kahate haiM ki ve atyanta mUrkha (mUr3ha ) haiM, unhoMne AtmA (jIva) kI zuddhatAko samajhA hI nahIM hai aura khoTI yA galata dhAraNAkara saMsArameM paribhramaNakara rahe haiN| (2) bahutase jIva aise bhI haiM jo yaha mAnate haiM ki 'AtmA anAdise azuddha hai, usako zuddha karaneke liye dAna tathA zIla, saMyamAdi kriyA karanA cAhiye, ve jarUrI haiM, unake karane se AtmAkA hita yA kalyANa hotA hai yA AtmA zuddha ho jAtA hai ityAdi / AcArya kahate haiM ki ve bhI mUDha mithyAdaSTi haiM unhoMne bhI AtmAko zuddhatA-azuddhatAko nahIM pahivAnA hai evaM bhUle haiN| ( 3 ) bahutase jIva aise haiM ki jo zuddhatA hone ke yA mokSa prApta karaneke do mArga ( upAya ) mAnate haiM va kahate haiM yathA ( 1 ) nizcaya mokSamArga ( 2 ) vyavahAra mokSamArga, aura donoM pRthak 2 haiN| AcArya kahate haiM ki ve jIva udaMDa haiM arthAt hI aura lar3AkU haiM arthAt vyartha hI bakavAda aura vitaMDA karanevAle haiM, kAraNa ki mokSakA mArga eka hI hai do nahIM haiN| aura vaha vyavahAramArga isa prakAra kahA gayA hai ki jo jIva akhaMDa dravya ( vastu ) meM jJAnake dvArA khaMDakalpanA yA nirdhAra karate haiM parantu pradeza bheda nahIM karate, vaha bhedAzrita vyavahAra kahA jAtA hai aura vahI nizcayakA kAraNa' hai va ho sakatA hai, dUsare prakArakA koI vyavahAra nizcayakA kAraNa nahIM ho sakatA, yaha sArAMza hai arthAt bhinna pradezI vyavahAra nizcayakA kAraNa nahIM ho sakatA ityAdi / ataeva nizcaya (akhaMDa meM khaMDa karanA, vyavahAra yA upacAra hai aimA jAnanA cAhiye tabhI vaha jJAnI samyagdaSTi ho sakatA hai anyathA ajJAnI va mithyAdaSTi hI samajhanA cAhiye, kimbahunA / phalataH nayoMkA jJAna honA evaM vivakSAko samajhanA vastu svarUpako samajhane ke liye anivArya hai- binA usake tattvakA svarUpa va nizcayavyavahArakA jJAna honA asaMbhava hai iti / dekho, siddhAnta yaha hai ki saMghogI paryAya ( saMsAra 1. udaMDatA yA haTha hai-do mokSamArga mAnanA hai, jo ho nahIM skte| 2. jJAnIpanA-samyagdRSTi hai, vAstavameM nizcaya ( akhaMDa meM khaMDa karanA vyavahAra hai| aura yahI vyavahAra 'nizcayakA kAraNa ho sakatA hai jo abhinna pradezI hai ityAdi satya rUpa hai| 3. jo chahakAlAmeM paM. daulatarAmajI ne kahA hai /
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 puruSArtha sAtha dazAmeM ) rahate samaya na sarvathA zuddha AtmA hai na sarvathA azuddha AtmA hai kintu dravyArthika se zuddha... AtmA hai aura paryAyAkanayase azuddha AtmA hai aisA nirdhAra hai, astu // 8 kaniyoMmeM heyatA va upAdeyatA batalAte haiM orahAranaya yoM to antameM heya ( tyAjya ) hai hI kintu prArambha meM jabataka hona dazA rahatI haiM arthAt nizcayena prakaTa nahIM hotA tabataka vaha bhI apekSAkRta upAdeya mAnA jAtA hai kyoMki vaha azubhase bacAtA hai zuddhake sanmukha karatA hai arthAt saMyogaparyAyameM rahate hue bhI kucha viveka jAgrata hotA hai, usako sthUla rUpase acche aura burekA jJAna hotA hai, kaSAya manda hotI hai, zubharAgarUpa' pariNAma hotA hai, parantu yaha vyavahAranaya hai, ekAntarUpa aprazasta vyavahAranayase yaha bhinna hai / isa vyavahAranaya meM puNya va pApakA khayAla nahIM rahatA hai arthAt donoMmeMsa puNyako acchA mAnatA hai, pApako burA mAnatA hai, dayA karanA vrata pAlanA zIlasaMyama dhAraNa karanA, lokopayogI kArya karanA, tIrthATana karanA Adiko vaha puNya yA dharma mAnatA hai, jo yathArtha ( nizcaya ) meM dharma nahIM hai-mokSakA kAraNa nahIM hai, pratyuta baMdhakA kAraNa hai kintu vyavahAra yA upacArase usako gharma mAna liyA jAtA hai ityAdi bhUla hI hai / lekina usase bhI kucha lAbha yA bacata hotI hai, pApakA baMdha prAyaH nahIM hotA puNyakA baMdha hotA hai jisase navagreveyikataka calA jAtA hai-ahamindra bar3A vibhUtikA dhArI ho jAtA hai, parantu rahatA mithyAdRSTi ho hai vahA~ AtmAkI rakSA nahIM hoto, AtmAkai - 1. pU.pecasahida he jisasa bhANeyaM / mohakkhothavihINI pariNAmo apaNo dhammo // 81 // -- bhAdapAhur3a, kundakundAcArya " artha-vratadhAriyoM ( tyAgiyoM ) ke bhI bhUmikAnusAra pUjAdika yA devabhakta Adike bhAva ( zubharAMga ) hote haiM, unako puNya nAmase jinazAsana meM kahA gayA hai arthAt zubhabhAvoM ko puNya kahA jAtA hai tathA usIko 'dharma' bhI kahA jAtA hai aisA donoMmeM abheda mAnA jAtA hai, yahI vyavahAra yA upacAra hai lekina yaha vyavahAra dharma Here aatat apekSA hai kintu nizcayanayase jo dharma, ajJAna ( mithyAtya ) aura rUpa bhAva ( lobhase ) rahita ho vahI dharma AmAkA dharma hai ( zuddha svabhAvarUpa hai. ) arthAt moha ( mithyAtva ) va rAgadveSAdi dharma nahIM hai ve adharma haiN| parantu mithyAdRSTi atIke jo zubharAgarUpa dharma hotA hai, vaha vyavahArayase bhI dharma nahIM hai kintu lokAcAra mAtra ( caraNAnuyoga se ) dharma kahA jAtA hai jo bhramarUpa hai || 81 // tathA aura bhI kahA hai--- are appama rao rAyAdisu sayaladosaparicatto saMsAravaraNahetuM dhammoti hi viddim // 83 // mAtrapAhur3a 1 artha---jaba AtmA rAgAdika doSoMko chor3akara apane zuddha svarUpameM rata ( launa yA sthira ) hotA hai, tabhI saMsAra se tAranevAlA nizcayadharma ( vItarAgatArUpa ) AtmAko prApta hotA hai, jisakI 'Atmavarma, kahate haiM aisA jinendradeva ne kahA hai / astu, arthAt jaba AtmAkA upayoga azuddha se haTakara zuddha meM lagatA hai yA zuddhopayogarUpa AtmAkA bhAva ( pariNamana ) hotA hai tabhI nizcaya dharmavAlA kahalAtA hai // 83 //
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ . baabumaanaadhikaar' svabhAvakA ghAta hotA hI rahatA hai, saMvarapUrvaka nirjarA nahIM hotI, saMsArakA anta ( mokSa ) nahIM hotA ityAdi kamI banI hI rahatI hai ityAdi hAni va lAbha samajhanA / sArAMza-~-dharma do tarahakA hotA hai ( 1 ) vyavahAradharma .2) nizcayadharma / athavA eka paukikadharma dUsarA pAralaukikadharma / vyavahAra zabdake aneka artha hai jaise vyavahArakA artha, lokapravRtti yA lokayAtrA yA cAlacalana hotA hai tathA vyavahArakA artha bheda karanA bhI hotA hai yA salUka karanA hotA hai ityAdi / parantu yahA~para - dharmakA prakaraNa honese samyadharma va mithyAdharmakA: vicAra kiyA jAnA hai| jo dharma ( Atma svabhAva ) samyagdarzana pUrvaka ho usako samyakthamaM samajhanA caahie| aura jo dharma mithyAdarzanake sAtha ho usako mithyAdharma samajhanA cAhiye / tadanusAra mithayAdhika zubha rAgarUpa yA subhapravRttirUpa ( sadAcArarUpa-kriyAkANDarUpa ) dharmake atyadhika honepara bhI vaha mithyAdharma meM hI gabhita ( zAmila ) hai, usase usako mokSa nahIM hotA tathA sabhyagdRSTike vaha zubharAgarUpa dharma kacit yA upacArase mokSakA kAraNa mAnA jAtA hai kAraNa ki usakI zraddhA usa zubharAmarUpa dharmake bAre ( viSaya ) meM sahI hai arthAt usako vaha mokSakA kAraNa nahIM mAnatA, saMsAra ( baMdha ) kA hI kAraNa mAnatA hai aura mithyA dRSTi vaisA nahIM mAnatA, yaha vAsa bhaida dharma ke viSayameM hai / phalataH lokavyavahAra ( lokAcAra ) ko apekSA zubha kiyA yA zubha pravRtti kathaMcit upAdeya hai| kintu paralokako apekSA vaha upAdeya nahIM hai, heya hai arthAt vaha vyavahAradharma ( zubha pravRttirUpa ) sarvathA upAdeya nahIM hai| niSkarSa yaha ki mithyAtvake sAtha ( zubharAgarUpa vyavahAradharma ) tathA samyaktvake sAtha bhI ukta vyavahAradharma, upAdeya va kAryakArI, kisI bhI hAlatameM nahIM hai-usase mokSa nahIM ho sktaa| kintu mokSa sirpha nizcayadharma arthAt samyagdarzanapUrvaka botarAgatArUpa dharmase hI ho sakatA hai anyathA nahIM, yaha tAtparya hai| arthAt jabataka nizcayadharma prApta nahIM hotA yA nizcanayakA udaya nahIM hotA tabataka vyavahAradharma yA bheda batAnevAlA maya upAdeya hai aura jaba nizcayadharmako yA nizcayanayako prApti ho jAtI hai saba vyavahAradharma va vyavahAranayako chor3a diyA jAtA hai evaM bhedarUpa yA vikalparUpa yA zubharAgarUpa nizcayanaya (azuddhanizcaya ) ko bhI nirvikalpa dazA ( samAdhi ) ke samaya chor3a diyA jAtA hai, eka jJAsA-dRSTAmAtra svastha raha jAtA hai, kimbahunA upAdeya va hitakArI nizcaya hI hai | isa viSayameM eka-laukika dRSTAnta diyA jAtA hai| eka samaya do AdamI kisI tIrthayAtrAko paidala cle| unameMse eka AdamIko kucha kamatI (dhuMdhalA ) dikhatA thA aura dUsareko pUrA sApha sApha dikhatA thaa| calate 2 donoMko bhUkha va pyAsakI icchA huI aura vecaina hone lage / thor3I derake bAda eka gAMva milA, jahA~para bahutase hoTala kI donoM Thahara gaye aura khAne-pAneko hoTaloMmeM gaye, jo AdamI kama dRSTivAlA thA vaha pAsavAle eka gaMdale (choTe) hoTala meM calA gayA aura vahA~para usane kharAba bAsA vikArI bhojana kiyA aura malIna viSailA pAnI bhI piyA / tathA dUsare acchI daSTivAle ne acche bar3e sApha hoTalameM jAkara bhojana kiyA, pAnI piyaa| isake bAda donoM Age cala pdd'e| calate-calate bIca meM vaha kama dRSTivAlA ekadama bImAra ho gayA-tar3aphar3Ane lagA, cillAne lgaa| dUsarA sApha dRSTivAlA akkA
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ : He puruSArthapA East hogA yA bar3A gayA ki ise kyA ho gayA hai ? Acarya meM par3a gyaa| lekina himmata karake usako pIThapara rakhA tathA bastI meM le jAkara bavAI karAI kintu vaha mara gayA / ghara vApisa lauTA aura usake gharavAloMko khabara dI va saba hAla kaha sunAyA, saba loga samajha gaye ki yaha saba kharAba yA azuddha vikAroM khAne-pIne kA natIjA hai arthAt usakI galatI phala hai| basa, isI prakAra vyavahAranaya / azuddhanaya | ke Alambana lenekA phala milatA hai ( varavAdI honA ) aura nizcayanayake AlambanakA phala ( AbAdI yA rakSA milatA hai aisA saMkSepa meM samajhanA cAhiye / yahI kathaMcit tA va tula |||| upasaMhAra vyavahArake do bheda haiM ( 1 ) midhyAdRSTikA vyavahAra, jisako mithyA vyavahAra kahate haiM ( 2 ) samyagdRSTikA vyavahAra jisako samyak vyavahAra kahate haiM, bhinna 2 tarahakA hotA hai| midhyAdRSTikA. vyavahAra mUlameM bhUlarUpa hai arthAta vaha bheda jJAna rahita hai, saMyogI paryAyake sAtha ekatvarUpa hai / aura sabhya dRSTikA vyavahAra mUlameM bhUlarUpa nahIM hai kintu bhedajJAna sahita hai tathApi sarAgarUpa azuddha hai ataeva vaha heya hI haiM isIse vaha kathaMcit upAdeya bhI ( honadazAmeM ) mAnA jAtA hai, jo maja bUrIkI nizAnI hai, yA balAtkAra ke samAna hai / tabhI to vaha samyagdRSTi usase bhI aruci yA a yoga karatA hai usakA svAmI nahIM banatA ityAdi / aise bhavya samyagdRSTi jIvako hI vyavahAranayase mokSamArgI kahA jA sakatA hai kintu mithyAdRSTi jovako kadApi ( vyavahAranayase bhI ) mokSamArgI nahIM kahA jA sakatA aura yaha saba zraddhApara ( bhAvapara ) nirbhara hai, kiyA yA AcaraNapara nirbhara nahIM hai kimbahunA, isa tathyako niSpakSa hokara ThIka 2 samajhanA cAhiye ||8|| 1 noTa-darzana jJAna cAritra ( dharma ) tInoM nizcaya aura vyavahArarUpa hote haiM ataeva tInoM meM jo bhUla yA bhrama hai usako nikAlanA cAhie tabhI AtmakalyANa hogA, anyathA nahIM, yaha dhyAna rahe iti /
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama adhyAya jIva dravyakA lakSaNa asti puruSAzcadAtmA vivarjitaH sparzarasagandhavarNaiH / guNaparyayasamavetaH samAhitaH samudayavyayadhauvyaiH // 1 // padya Atama athavA puruSa nAma hai, jIvadravyakA tuma jaano| nizcayarUpa kahA hai usakA, usako bhI tuma phicaano| hai caitanyarUpa a6 parase bhinna rasAdika-varjita hai| guNapazraya saMyukta Toyakara, utpAdika prazna arjita hai // 6 // ___anvaya artha-AcArya nizcayanayase jIvadravyakA svarUpa batAte haiM ki [ purunaH ] jIva dravya vidAmA ] caitanyasvarUpa ( darzanajAnavAlA ) aura [ sparzarasagandhavaNe: vivarjitaH ] rUpa rasa gandha sparza, ina pudgala ke muNoMse rahita ( parase bhinna ) evaM [ gugadhazrayAsamavetaH ] guNa aura paryAyoMke sAtha abhinna tAdAtmyarUpa, evaM [ samudayavyayadhauvyaiH samAhitaH ] utpAdavyayadhrauvyarUpa vastuke svabhAva sahita / asti ] hai / arthAt ekattva vibhakta rUpa jIva dravya hai----anyaprakAra nahIM hai 119|| bhAvArtha-lakSaNa yA svarUpa do tarahakA hotA hai (1) nizcayarUpa arthAt asalI ( bhUtArtha) aura (2} byavahArarUpa ( nakalI kAmacalAU abhUtArtha ) / tadanusAra isa zloka dvArA jIvadravyakA asAdhAraNa ( AtmabhUta ) asalI svarUpa batAyA gayA hai jo anya dravyoMmeM nahIM pAyA jAtA, yaha vikAla jIvake sAtha rahatA hai, kabhI jIvase bhinna nahIM rahatA / jaise ki cetanA guNa jIvadravyakA mukhya guNa hai usake sAtha jIvakA akAlika sambandha hai aura usake sAtha vyApyavyApaka sambandha bhI hai ataeva usake sAtha jIyakA ekatva hai| yadyapi cetanAke tIna bheda kiye gaye haiM-(1) jJAnacetanA .(2). karmacetanA aura (3) karmaphala cetanA / parantu kArya, vetanAkA eka jAnanA hI hai / viSayabhedase ukta tIna bheda kiye gaye haiM yA jo apaneko khuda jAne ( svasaMvedana yA AtmasaMvedana kare anubhave ) 1. . arasamarUpamagaMdha anvataM ghedaNAgUNabharAI / jANa aliMgagaNaM jotramANasiMmANaM / / -samayasAra 49 anyebhyo zyatiriktamAtmaniyataM bibhratyatharavastutAmAdhAnojnazUnyametadamalaM, jJAna tathAsthitam / madhyAvantavibhAgamuktasahajasphAraprabhAbhAsvaraH zuddhajJAnadhano yathAsya mahimA nityoditastiSThati // 235 / / samayasAra kalaza -2074vinti zhz374172 ra
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArthasiddhayupAya vaha jJAnacetanA hai ( AtmacetanA hai ) aura jo karma arthAt kriyA ko jAne ( pravRtti nivRtti karAve ) vaha karmacetanA hai tathA jo karmake phala sukha-duHkhako jAne-jJAna karAve, vaha karmaphala netanA hai / ina tInoMmeMse 'jJAnacetanA' sirpha samyagdaSTi ke hotI hai aisA kahA gayA hai| kyoMki stra aura parakA bheda vijJAna sivAya samyagdRSTike aura kisIko nahIM hotA arthAt satyArtha nahIM hotA jo hitakArI hai| parase bhinnatAkA jJAna honA samyagdaSTikA hI kArya hai mithyASTikA nahIM hai / mithyAdRSTike viparIta jJAna hone se vaha apane AtmAko parase bhinna nahIM jAnatA mAnatA, apitu para rUpa hI jAnatA mAnatA hai, jaisI saMyogIparyAya hai tadrUpa ho jAnatA hai ityAdi / phalataH vastukA yA AtmAkA svarUpa, parase arthAt rUpa rasAdika pudgalake guNoMse pRthak hai arthAt tAdAtmyarUpa { abhinna yA ekAtvarUpa ) nahIM hai / aura apane guNaparyAyoMke sAtha hamezA rahatA hai ( ekatvarUpa hai) tathA utpAda vyaya prauvya ina tIna sAdhAraNa guNoMbAga hai, jo sabhImeM (dravya mAtrameM ) rahate haiM, kAraNa ki ve dravyakA svabhAva haiN| 'sat dravyalakSaNa utpAdacyayodhyayuktaM sat' aisA dravyakA lakSaNa kahA gayA hai / (tasvArthasUtra adhyAya 5vA~ sU0 29, 30) pratyekakA lakSaNa nimna prakAra hai-- ( 1 ) navona paryAyakI utpatti honA, utpAda kahalAtA hai jo samaya 2 hotA hai vastukA svabhAva hai 1 (2) vyaya-prati samaya jo pUrva paryAya kA vinAza ( abhAva ) hotA hai vaha vyaya hai| (3) dhrauvya... jo hamezA sthira ( kAyama ) rahatA hai vaha dhrauvya hai aisI cIja dravya hai| arthAt mUlabhUta vastu hai / parantu vaha bhI pariNAmI dhruva ( nitya ) hai kUTastha nitya (dhruva) nahIM hai jaisA ki anya matavAle mAnate haiN| (4) guNa-jo dravyake Azraya ( AdhAra ) rahate haiM aura jinameM guNa nahIM rahate (dravyA. zrayAH nirguNA: guNAH, tattvArthasUtra 5-41) / (5) paryAya jo badala karake bhI tadrapa ( dravyarUpa ) rahe, anyarUpa na ho ityAdi ( 'tadbhAvaH pariNAmaH, ta0 sUtra 5-42) arthAta jaisI dravya ho vaisI ho paryAya hoto hai (pariNAma hotA hai) paryAyake bheda---- ( 1 ) arthaparyAya---jo prati samaya badalatI rahatI hai, pratyeka guNako avasthA parivartita hotI hai / ( eka samayakI hai ) / 1. azuddhA cetanA vedhA sadhathA karmacetamA / vetanasthAt phalasyAstha syAtkarmaphalacetanA / / 195 // --paMcAdhyAyI uttarArSa : artha-cetanAke mUla meM do bheda haiM (1) zuddhacetamA (2) azuddhacetanA / azuddhacetanAke do bheda hai (1) kama cetanA (2) karmaphalatanA / zuddhacetanAkA (1) eka bheda jJAnacetanA, jJAnakA artha AtmA hai| abheSa vivakSAse /
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 (2) thyaMjanaparyAya--jo samudAya rUpa sthUla ( vyakta hotI hai aneka samayakI paryAyoMke mela rUpa hai / baha vibhAvarUpa va svabhAvarUpa do sarahakI hotI hai, unamese bheda hai| noTa---yaha vibhAva vyaMjanaparyAya, jIva aura pudgala do ho dravyoMmeM hotI hai zeSa cAra dravyoMmeM nahIM hotii| (AlApapaddhatimeM dekho) nizcayase jIva dravya ke ukta cAra lakSaNa ( svarUpa) netamatva, sparzAdibhinnattva, guNaparyayavasva, utpAdadhyayanauvyattva haiM jo AtmabhUta lakSaNa haiM (abhinna pradezo haiM ) aura koI 2 lakSaNa anAtmabhUta { bhinna pradezI ) bhI hotA hai| usakA nAma vyavahArI lakSaNa hai jo saMyogAvasthA meM hotA hai 1 abhinmapradezI lakSaNakA nAma nizcayalakSaNa hai aisA jaannaa| samyagdRSTikA lakSaNa jo AtmA ( jIvadravya ) ke ukta prakAra anekAnta svarUpako nizcayanaghase jAnatA va mAnatA hai vahI samyagdRSTi hotA hai maga nahIM / taduktaM jo saccamaNeyansa NiyamA sahadi sattabhaMgahi / loyANa pAhasado vavahArapavattaNaTuM ca // 31 // ___ svA kA amu0 artha-jo jIva sAtamaMgarUpa ( bhedarUpa aneka dharmarUpa) anekAntamaya bastuko yathArtha jAnatA hai va zradAna karatA hai vahI samyagdaSTi hotA hai yaha niyama hai tathA jo jIva anekAntamaya tatvako nahIM samajhatA baha mithyAdaSTi hotA hai| aura aisA anekAntakA jJAtA jIva ho saMyogI paryAyameM rahatA haA acchI taraha lokabahAra calA sakatA hai koI vighna-bAdhA nahIM AtI yaha mahAn lAbha hotA hai astu / sAtabhaMgoMke nAma (1) syAdasti (2) syAnnAsti (3) syAdastinAsti (4) syAdavaktavya (5 syAdasti avaktabdha (6) sthAnnAsti avaktavya (7) syAdastinAsti avaktavya / ye sAta dharma vastumeM pAye jAte haiM, jo prazna hone para batAye jAte haiN| aura bhI 47 zaktiyoM taka vicAra kiyA jAtA hai / jJAnakI mahimA aparaMpAra hai aisA samajhanA / sambhaMgIkA svarUpa ekasminnatirodhena: pramANanayavAkyataH / sadAdikarUpanA sA ca saptabhaMgIta samatA .. artha-pramANako apekSA ( Alambana / se yA nayakI apekSAse eka hI padArthamai cirodharahita arthAt sthAdvAdakA sahArA lekara jo sat, asat' Adi sAta prakArakI kalpanA ( vikalpa ) kI
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 puruSArthasiddhapupAya jAtI hai, usako saptabhaMgI kahate haiN| usake do bheda haiM-(1) pramANasaptabhaMgI ( 2 ) nayasaptabhaMgI isi / kevalajJAnako chor3akara 7 jJAnake bheda aura 7 nayoM ke bheda ityAdi jAmanA / vizeSArtha noTa-isa zloka dvArA AcArya mahArAjane puruSa ( AtmA ) kA zraddheya va upAsya tatva kyA hai ? yaha khAsakara basalAmA hai, usIse uddhAra ho sakatA hai| vaha tattva eka cetana dravya hai zeSa pA~ca jar3a ( acetana ) dravya haiN| jaba taka malyAtmA cetana va acetanakA pRthak 2 zAma zraddhAna nahIM karatA taba taka ajJAnI rahatA hai aura jaba cetana va jar3akA bheda jAna letA hai aura usameM bhI jar3ako upAdeya na mAnakara eka apane zuddha svarUpa AtmAko hI upAdeya-zraddheya va upAsya mAnatA hai tabhI nizcamase samyagdRSTi hotA hai aura mozcamA adhikArI nA jAtA hai ! palataH dar3akI yA mRrtakI upAsanA karanevAlA ( sana-dhana-jana-pratimA yA zAstra Adi pudgala dravya va usakI paryAyoMkA upAdeya rUpase Adara karanevAlA) kabhI saMsArase pAra nahIM ho sakatA na vaha samyagdRSTi kahA jA sakatA hai are ! jaDa ( acetana saMyogoparyAya ) kA upAsaka yA pUjaka ( AtmajJAna rahita) kaise pAra pAyegA yaha vicAraNIya hai| basa, yahI khAsa tattva isa zlokameM batalAyA gayA hai| sArAMza-cetanako cetanakI upAsanA va zraddhA karanA aura sabase sambandha viccheda karanA, yahI kAryakArI hai| baha cetana puruSa pUrvokta prakArakA hai anya prakArakA nahIM hai| yadi bhinna prakAra mAnA jAyagA to mithyAtva hogA ityAdi / AtmA ( cetana) kA Alambana, AtmA hI hai mAnya: iti mati ( pratimA zAstra Adi) kA Adara smArakarUpa nimitta honese upacAra mAnakara kiyA jAtA hai satya nahIM yaha bheda hai isako Thoka 2 sapajhanA caahie| anujIvI va pratijIvI guNa jIva ( AtmA) dravyameM (1) anujIbI aura (2) pratijIvI do tarahake guNa rahate haiM / arthAt jIvameM vidyamAna rahate haiM yA pAye jAte haiN| (1) anujIvIguNakA artha hai svAzrita guNa arthAt jo apanI hI apekSAse ghaTita ho sadA rahe andhako apekSA na rakheM / jaise ki jIvadrazyameM cetanA-jJAnadarzanasukhabala vizeSa guNa athavA sukha, boya, jIvasva vagairaha, jinase jIvana siddha hotA hai va svataH siddha haiM-parAzrita yA ApekSika nahIM haiM ityAdi / (2) pratijIboguNakA artha hai parAzritaguNa arthAt jo parako apekSAse ghaTita hote haiM yA pratipakSI guNA, jinameM jIvanakA sambandha nahIM hai arthAt jo anujIvI nahIM haiM bhinna haiN| jaise ki avyAbAdhastha, yaha parakRta bAdhAse rahita hone ke kAraNa prakaTa hotA hai, anujIvI nahIM hai pratipakSI haiN| avagAhasya, yaha parako sthAna nahIM dene se prakaTa hotA hai yA parameM praveza na karanese prakaTa hotA hai| aguruladhutva, yaha parakA praveza na hone denese prakaTa hotA hai| nAstittva, parameM na rahanese yaha
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva vyakA lakSaNa 45 prakaTa hotA hai ( paracatuSTako apekSA rakhatA hai ) ityAdi donoMkA artha smjhnaa| isase bhinna sadbhAva rUpa yA abhAva rUpa artha nahIM samajhanA jaisA ki anyatra likhA hai astu / yathA abhAvarUpa bhuNoMko pratijIvI guNa kAhate haiM, aisA jo lakSaNa likhA hai vahA~ para abhAvarUpakA artha, anujIvo guNoM ke abhAvarUpa yA pratipakSI rUpa artha samajhanA cAhie arthAta jo anujIvI rUpa nahIM haiN| isIse unakA nAma pratijIvI' mAra pAya hi jIpa Tamga (AtmA) kA jIvana unake Azrita nahIM hai aisA spaSTa samajhanA cAhie / / 9 / / nizcayanayase punaH jIvakA svarUpa batAte haiM... pariNamamAno nityaM jJAnaviyatairanAdisaMtatyA / pariNAmAnAM sveSAM sa bhavati kartA ca bhoktA ca // 10 // padya apanI paryAyoM kA kartA dravya hamezA hotA hai| unahI kA vaha mokA hotA bhima nahIM saba thonA hai 14 jIva dravya bhI kA moktA jJAnAdika pAtroM kaa| hai anAdikA niyama akRtrima hissA nahIM parAyoM kA 10 // anvaya artha-[sa jIvaH ] nizcayanayase vaha jIva dravya | nisthaM anAdisaMtasyA jJAna vivaH pariNamamAna: ] hamezA anAdikAlase astraNDa santAnarUpase (dhArAvAhika ) jJAnakI paryAyoM dvArA pariNata ho rahA hai| tra] aura [ sveSAM pariNAmAnAM kartA maukA bhavati ] una apanI paryAyoMkA hI vaha svayaM kartA tathA bhoktA hotA hai, anyakA nahIM, na anyakA koI sambandha hai, aisA samajhanA cAhie 1110 // bhAvArtha-vAstavikarUpase vicAra karanepara yahI siddha hotA hai ki pratyeka dravya apanI 2 guNaparyAyoMkA hI dhano karttA va bhoktA hai anyakA kadApi nahIM hai yaha vastusvabhAva hai| yadi kahIM hara eka vastu dUsare kI kartA va bhoktA ho jAya yA hone lage to tamAma lokakI vyavasthA ho bigar3a jAya, koI bhI kArya niyamita na rahegA, jisase eka tarahako arAjakatA sarIkhI utpanna ho jAyagI, sukhazAntike darzana na hoMge, saMsAra duHkhI daridrI ho jAyagA ityAdi / atAva vastu apanI maryAdA kabhI nahIM chor3atI aTala rahatI hai usake lie kisI vyavasthApaka yA niyantAko AvazyakatA nahIM rahatI ataH vastu saba svatantra hai va svataH siddha hai, parakRta ( IzvarAdijanya ) nahIM hai / dekho jIvadravya jJAnamaya hai ataeva sadaiva vaha apanI jJAnaparyAyake sAtha rahatA hai jJAnako nahIM chor3atA anyathA yaha ajJAnI ( jJAnazUnya jar3a ) ho jAya jo asambhava hai kabhI jhAnI ajJAnI nahIM hotA aura ajJAnI jJAnI nahIM hotA yaha panakA niyama hai| isake viruddha kisI zakti vizeSa ( IvakarAdi ) ke dvArA anyathA ho jAtA hai aisA kahanA mUrkhatA hai kyoMki vastuke svabhAvako koI badala nahIM
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 puruSArthasiddhabhuzaka sakatA / mithyAjJAmake samaya bhI jIva jAnatA hI hai cAhe ulTA kyoM na jAneM, para jAnanA guNa yA svabhAva nahIM chor3atA astu / jJAnakI paryAyake bheda bAnavI mukhyataH do paryAe~ hotI hai ( 1) zuddhaparyAya ( 2 ) azuddhaparyAya / jabataka jJAnake sAtha para dravya kA saMyoga rahatA hai tabataka jJAnakI azuddhaparyAya rahatI hai yaha sAmAnya niyama hai| vizeSataH jabataka jJAna ke sAtha mohanIya karmakA sambandha rahatA hai arthAt mithyAtvAdi va rAgadveSAdikA sambandha rahatA hai tabataka jJAnako azuddhaparyAya athavA vibhAvaparyAya mAnI jAtI hai| aura jaba jJAnake sAthase mohakarmakA sambandha chUTa jAtA hai taba jJAnakI zuddhaparyAya pUrNa prakaTa ho jAtI hai| isake bIca meM jabataka pUrNa moha karmakA sambandha nahIM chUTatA tabataka zuddhAzuddha (mizra ) avasthA jJAnako rahatI hai aimA smjhnaa| cUMki saMyogI paryAya, azuddhaparyAya kahalAtI hai phira bhI eka dUsarekA tAdAtmya na honese ( aikya va samavAya na honese ) dravyakI apekSAse vaha zuddhaparyAya hI mAnI jAtI hai| bhAvArtha-dravyagata sAmAnya paryAya kI zuddhaparyAya aura paryAyagata vizeSaparyAyako azuddhaparyAya mAnA jAtA hai / phalata. sAmAnyapakoSakA kSaya ( binAza ) nahIM hotA aura vizeSaparyAyakA pratikSaNa kSaya hotA hai aisA siddhAnta hai| saMyogIparyAya meM honevAle rAmAdikako azuddha nizcamayase kathaMcit jIvake kahA jAtA hai tathA kazcit jIyake nahIM haiM-aupAdhika haiM ( saMyogaja hai ) aisA kahA jAtA hai kintu pudgalake haiM aisA kahanA galata hai.----saMbhavatA nahIM hai| dravyAthikanavameM thA nizcayanayase pratyeka dravya zuddha hai (parase bhinna hai ) aura paryAyArthikanayase azuddha hai ( vyavahArarUpa hai ) / jhAnakI aNu va mahatparyAya jJAnakI sabase choTI paryAya ( akSara paryAya ) sUkSmanigodiyAlandhyaparyAptaka tirmacajIvake hotI hai tathA sabase bar3I ( mahAn ) paryAya sarvajJa kebalI ( manuSya ) ke hotI hai parantu koI aisA samaya nahIM AtA jisameM jJAnaparyAyakA pUrNa ( sarvathA ) abhAva yA kSaya ho jAtA ho jaisA ki anya matavAle mAnate va kahate haiM / yathA---- (1) naiyAyika vaizeSika-mokSa, jJAna guNa va usakI paryAyoMkA abhAva ho jAtA hai, hamezA jJAna guNa Atmadravyase judA rahatA hai pIche paraspara saMbaMdha hotA hai| ve guNa guNImeM bheda mAnate haiN| (2) sAMkhya-mokSameM, jheyAkAra jJAnakA abhAva ho jAtA hai-jJAna zUnya rahatA hai / va puruSa ( AtmA ) kA svarUpa caitanya mAnatA hai yaha kesI virukhatA hai ? Azcaryajanaka hai| (3) bauddha ---mokSameM, dIpakake bujha jAnekI taraha jJAna ( AtmA) naSTa ho jAtA hai ityAdi / na mAlUma AtmA kahA~ calA jAtA hai vicitratA hai|
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva cyakA lakSaNa (4) jaina. mokSameM vAyopazamika jJAnakA abhAva ho jAtA hai. kSAyika jJAna rahatA hai arthAt jJAnakA sarvathA abhAva kamI nahIM hotA, hamezA rahatA hai| ( 5 ) jaina-AtmA va jJAna eka hai muNagaNI meM bheda nahIM hai, va asaMkhyAta pradezI hai---pradeza kabhI ghaTabata nahIM hote--sabhI pradezoM meM jJAna rahatA hai, jJAnase khAlI koI pradeza nahIM rahatA / sabhI pradezoM meM sukha va duHkhakA jJAna hotA hai| AtmA choTA va bar3A nahIM hotA zarIra choTA bar3A hotA hai ityaadi| hAM, pradezoM meM saMkoca vistAra (saMhAra visarpaNa ) hotA hai, dIpakale prakAzakI taraha jAnanA / (6) cArvAkamata--yaha jIvakI utpatti mAnatA hai arthAt pRthvI, jala, agni, vAyu, AkAza ina pAMca tatvoM ke milanese nayA jova utpanna ho jAtA hai aura marakara punaH pAMca rUpa baTavArA ho jAtA hai-saba apane 2 meM mila jAte haiM ityAdi / udAharaNake ki ve gobarakA nAma lete haiM ki usameM gabarolA vagairaha kitane hI bhinna 2 tarahake jIva paidA ho jAte haiM aisA samajhanA, vaha saba mithyA kalpanA hai, jIva kabhI paidA nahIM hotA na maratA hai tathA unakI saMkhyA bhI ghaTabar3ha nahIM hotI, sadaiva niyamita rahatI hai kimbahunA / jIva yaha nAma hI sadaiva jIvita rahanekI apekSAse bar3A hai aura vaha svataH siddha hai kRtrima nahIM hai vaha nitya avinAzI hai parantu pariNAmI hai| kahA bhI hai ki... tadarha assanehAtI roSTerbhavasmRteH / bhUtAnanvayanAta sidaH prakRtihaH sanAtanaH / / AcArya kahate haiM ki jo jIva nizcayanayakA Alambana karate haiM ve hI puruSArtha kI siddhi ( saphalatA ) ko prApta kara sakate haiM arthAt kRtakRtya ho sakate haiM, saMsArase pAra ho sakate haiM yaha phala dikhate haiM sarvaviktAtIrNa yadA sa caitanyamacalamApnoti / bhavati tadA kRtakRtyaH smykpurussaarthsiddhimaapnH||11|| 1. zarva arthAt zaMbhuko' taraha vikArIparyAyake chUTanese, yaha Azaya bho nikAlA jA sakatA hai / bhartRharizatake eko rAgiSu rAjate priyasamAdehArddhadhArI ho / mIrAgeSu jino vimuktalalanAsaMgo na yasmAtparaH / durismaravANapakSaviSayAsaktamugyo janaH / zeSa: kAmavimbito hi viSayAn moktuM na moktuM kSamaH 1 1 // 97 // 2. zuddha sattAmAtra akelApana ( ekttvvibhktruup)|
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArthasiddhupAyaM padya rAgAdika dhikArase jaba yaha Atama chuTakArA paataa| tabhI hona kRtakRtya aura bhavasindhu 'pAra baha ho jAtA / / nizcayakA Alamba kare se yaha puruSArtha siddhi hotii| jaba taka vyavahAra grahaNa karata hai zuddha desh| usakI rahI / anbaya artha AcArya kahate haiM ki [ yadA sa: nizcayanaya ke Alambana ( grahaNa anubhavana ) karanese jisa samaya jovadravya [ matravivattItIrNa acalaM caitanyaM prApnoti ] sampUrNa vibhAvaparyAyose chUTakara ( jo byavahAranayake Alambanase huA karatI haiM ) zuddha 'caitanyarUpa sarvavizuddhajJAnarUpa acala avasthA ( pada ) ko prApta karatA hai [ tadA kRtakRtyaH samyaka puruSArthasiddhimApanaH bhavati ] usa samaya vaha kRtakRtya ( sarvathA zAnta-pUrNa manoratha ) aura samyak puruSArthakI siddhi { saphalatA yA mokSaprApti ) ko baha prApta ho jAtA hai yA kara letA hai, anyathA nahIM, isa prakAra phala prApta ho jAtA hai jaba yaha jIva nizcayanayakA Alambana ( ArAdhana ) karatA hai kimbahunA / bhAvArtha-jabataka saMgoSaH abhavaH somavyavahA{ asUddha yAMce jIvake sAtha rahatI hai| tabataka jIva aneka ( nAnA) avasthAe~ dhAraNa karatA hai| usa samayataka vaha kRtakRtya / saphala manoratha-niSkAma ) nahIM ho pAtA aura phalasvarUpa usako acalapada ( mokSa) nahIM milatA athavA usake puruSArthako siddhi nahIM hotI, usakA sArA prayatna niSphala yA bekAra jAtA hai arthAt sAdhyakI siddhi nahIM hotI, 84 lAkha yoniyoMmeM ghora duHkha uThAtA huA bhaTakatA phiratA hai / yaha saba azuddha yA vyavahAranayake AlambanakA phala hai| ataeva sArAMzarUpameM AcArya kahate haiM ki yadi kisI jIvako saMsAra duHkhase chUTanekI abhilASA ho to usako cAhiye ( kartazya hai ki vaha vyavahAranayakA Alambana karanA krama 2se chor3a deve yA chor3atA calA jAya aura nizcayanayakA Alambana letA jAya ( nakalIko chor3akara asalIko grahaNa kare ) yahI purAtana va ucita mArga hai, ( upAya hai| dUsarA mArga saba mithyA gumarAha karanevAlA hai| phalataH dravya { AtmA ) anusAra caraNa yA bartAva kare arthAt AtmA ( dravya ) jaisI zuddha vItarAga ( rAgAdika doSoMse rahita ) hai vaisA hI use AcaraNa yA cAritra dhAraNa karanA cAhiye tabhI buddhimAnI yA bhedavijJAnatA hai| jIvako ina saba bAtoMkA jJAna yA patA jaba samyagdarzana hotA hai tabhI laga pAtA hai| samyagdaSTi bar3A catura va parIkSaka hai mizcaya va vyavahArakA pUrNa jJAtA hai| svAnubhavase AtmAko pratyakSa jAnanevAlA hai, kAraNa ki usa samaya ( svasaMvedanake baca ) vaha indriyAdiko sahAyatA nahIM letaa| aisI hAlatameM use apanI zuddhatAkA paricaya va svAda A jAnese use akathanIya nirAkula sukha prApta hotA hai aura phira usako vaiSayika sukha nahIM bhAte-unase virakti yA aruci ho jAtI hai ityAdi vize. SatAe~ prApta ho jAtI haiM kimbahunA yaha saba nizcayanayake AlambanakA phala hai- heyopAdeyake jAna kA phala hai iti / 1. mukt|
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ -: C E jIva kA lakSaNa 49 ( pakSa ) Tetriso prApta karanA ho jIvanakA lakSya honA cAhie - bahurUpiyA ke rUpa to anAdise bahuta dhAraNa kiye haiM parantu sthira rUpa koI nahIM rahA hai / rAjA raMka manuSya, pazu, kIr3A-makor3A deva nAraka Adi saba rUpa na mAlUma kitanI bAra dhAraNa kara 2 ke chor3e haiN| isakA kAraNa aneka tarahakI icchAoM evaM vikalpoMkA honA tathA unake nimittase taraha kA karmabaMdha honA hai / jaba koI vikalpa yA icchAeM nahIM rahatI - nizcala samudrakI taraha svayaM apane meM sthira ho jAtA hai taba na koI khatarA rahatA hai na karmoMkA Asrava va baMdha hotA hai / phalasvarUpa abhISTa sthAna ( mokSa-acala yA parivartana rahita pada ) sadAke lie prApta ho jAtA hai jahA~ para koI vikAra yA doSa utpanna nahIM hotA ananta kAlataka eka-sA sukhiyA va jJAtA dRSTA banA rahatA hai | yaha saba vyavahAranayake chor3ane evaM freenas grahaNa karanekA phala hai / niHsvArtha bhAvakA honA durlabha hai| nizcayanayase jinAzAke anusAra heya, heya ho rahatA hai aura upAdeya, upA deya rahatA hai| kintu loka paddhatike ( vyavahArake ) anusAra prayojanavaza heya upAdeya mAnA jAtA hai yaha bheda hai| sabhI to lokakA nyAya saccA nyAya nahIM mAnA jAtA yaha tAtparya hai astu / tathApi saMyogI paryAyameM anekAntadRSTise kathaMcit vyavahArameM upAdeyatA batalAI hai, kintu hamezA ke liye vaha upAdeyatA nahIM hai heyatA hai / earvayaH / vyavahazNanayaH svAd yadyapi padavyAmi nieivai g tadapi paramamarthamaskAra mAtra paravirahitamamsaH pazyatAM naiSa kiMcit |15|| -samayasAra kalaza artha- saMyogI paryAya vidyamAna ( maujUda ) jJAno jIvoMko yadyapi vyavahAranaya, ( aruci pUrvaka) hAthake sahArekI taraha sahAyaka hai jabataka ki honAvasthA pAI jAtI hai ( bAlakakI yA vRddha puruSakI taraha) parantu vaha parAdhInatA sukhadAyaka nahIM hai-- duHkhadAyaka hI hai / nItimeM bhI kahA jAtA hai ki 'parAdhIna sapanehu sukha nAhIM kara vicAra dekho manamAhIM' tadanusAra svAdhInatA arthAt nirAkulatAmeM hI vAstavika sukha hai aisA samajhanA caahiye| aisI sthiti meM jo jIva ( jJAnI) nizcayanase parase bhinna ciccamatkAra ke piMDa ( ekattvarUpa ) sarvotkRSTa apanI AtmAke svarUpako dekha va jAna lete haiM jo ki ekatvavibhaktarUpa va svasahAya hai, unakI dRSTimeM parakI sahAyatAkA koI mahattva nahIM hai aura na ve usako upAdeya mAnate haiM apitu usa parasahAyatArUpa araarat yA tuccha ho samajhate haiM, apane kAryameM usako bAdhaka hI mAnate haiM, sAdhaka nahIM mAnate ityAdi pazcAt Atmazaktike bar3hane para usakA sambandha viccheda bhI kara dete hai aura svAvalambI bana jAte haiM / samyagdRSTi jJAnI agatyA vyavahAranayakA Alambana letA hai (vidvatA begArakI taraha karatA ) aara usako vaisA karane meM prasannatA yA ruci nahIM hotI kintu duHkha
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArthasiddhayupAya yA aruci hI hotI haiM ataH vaha hone kA viSAda va meTane kA upAya hamezA karatA rahatA hai astuarahArako chor3akara frrcayakA Alambana karanese honevAlA lAbha batalAyA jAtA hai |-- AtmasvabhAva parabhAvamizramApUrNamAntavimukam / thilIna saMkaTapani dapajAlaM, prakAzayan zunayo'bhyudeti ||10|| artha - nizcayanayase AtmAkA svarUpa, parase sarvathA bhinna arthAt parapadArtha ke sAtha tAdAtmya sambandha rahita hai, guNoMkara bharA huA hai arthAt apane sampUrNa guNoM sahita hai ( usameM auguNa yA doSa nahIM hai vaha guNoMkA piMDa hai ) Adi va antase rahita anAdinidhana ( nitya ) hai tathA ekaakelA hai ( advitIya - ekasvarUpa hai ) saMkalpa ( rAgAdibhAva ) aura vikalpa ( jJAnameM uThanevAlI taraha 2 kI laharoM) se rahita hai / dravyadRSTise azuddhatA ( saMyogIparyAya ) rahita hai, usameM parase bhinnatArUpa zuddhatA sadaiva rahatI hai ityAdi aisA AtmA ke zuddha svAdhIna svarUpako darazAnevAlA zuddhanaya hI hai, va usa nizcayamaya ( zuddha naya ) kA Alambana karane para hI jIvakA kalyANa honA saMbhava hai (lAbha saMbhava hai) vyavahAramayakA Alambana karanese kalyANa arthAt mukti nahIM ho sakatI hai samyagjJAnakA honA saccA Alambana haiM, zeSa saba bhrama hai / isokA nAma 'svaparakA bhedavijJAna' hai ataH usako yenakena prakAreNa prApta avazya karanA cAhiye kimbahunA ||11|| Age AcArya vyavahAranayako apekSAse jIvakA svarUpa batAte haiM--- naimittikatAkA pradarzana dvArA atani pariNAmaM nimittamAtraM prapadya punaranye / svayameva pariNamainte'tra pudgalAH karmabhAvena // 12 // padya 4 date hone kAraNa svayaM jIvake bhAve hi haiM ve bhijJa bhAva kahe haiM prabhune yataH jIva meM hote haiM // haiM vibhinna kAraNa ve usameM karmabaMdha jo hotA hai / upAdAna kAraNa hai pudgala, karmarUpa pariNamatA hai // 12 1. azuddha nizcayanamase jIva ( azuddha ) kI kAryaparyAyarUpa, usameM utpanna hue / 2. apane Apa hI upAdAna zakti / 3. pariNama jAte haiM ho jAte haiM, prakaTa ho jAte haiM / 4. karmaparyAyarUpase pariNama jAte haiM / 5. saMyogI paryAyarUpa azutra avasthA / 6. vikArapariNAma azuddhopayoga |
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIpa dRSyakA lakSaNa 5 . anvaya artha--[a] isa saMsArameM athavA jIvakI azuddha ( saMyogI ) paryAya meM [ jIvakRta pariNAma ] jo rAgAdirUpa vikArIpariNAma prakaTa hote haiM unako nimittamA prapadya ] sirpha nimittarUpa banA karake [ anya pudgalAH ] dUsare jar3a pudgalaskaMdha [ svayameva kramamAvena parizamante ] svayaM arthAt apane Apa apanI yogyatAse ho ( svopAdAnatAse ) karmaparyAyarUpa arthAt jJAnAvaraNAdi ATha karmarUpa ( mUlabheda de uttarabhedarUpa ) pariNama jAte haiM / arthAt karma yaha pudgala dravyakI kAryaparyAya hai jo pudgala dravyameMse svayaM hI prakaTa hotI hai sirpha usake liye sahAyatA denevAle jIvadravyake rAgAdirUpa vikArIbhAva honA cAhiye o ki azuddha nizcayanayase saMsArI yA azuddha jocake kAryaparyAya rUpa hai, parantu ve khAlI nimitta kAraNa hai ( darzakarUpa ) aura kucha nahIM haiM yaha tAtparya hai| yahI nimittanaimittikarUpase kartRttva bhoktRtvakA honA vyavahAranayakI apekSA jIvakA lakSaNa yA svarUpa hai aisA samajhanA cAhiye // 12 // . bhAvArtha---jIva aura pudgala, ina do dravyoMkA saMyoga sambandha anAdi kAlase svayaM-bhinna para dravyakI sahAyatA yA nimittasA binA hotA calA AyA hai| usase donoM anAdikAlase vikRta ho rahe haiM, jisakA natIjA yaha saMsAra dazA hai| pratisamaya AsravabaMdha-udaya-nirjarA Adi kArya hotA rahatA hai / phalasvarUpa janmamaraNa roga Adhi vyAdhi bhUkha-pyAsa Adike asahya duHkha uThAnA ( bhoganA par3a rahe haiN| sivAya saMklezatA va AkulatAke eka kSaNako bhI sukhazAnti nahIM milatI, ataeva usa sabakA chUTanA atyAvazyaka hai--upAdeya hai yaha nizcayakI bAta hai astu / isa viSayameM vizeSa prakAza DAlanekI AvazyakatA mAlUma par3atI hai| ___noTa----pudgala dravyakA pariNamana aneka prakArakA hotA hai jJAnAvaraNAdi kamarUpa va zarIrAdinokarmarUpa / khAye hue anna AdikA jaise khalarasarudhirAdirUpa pariNamana hotA hai jo usakA svabhAva hai| vizeSArtha-khulAsA dravyAdhikanaya yA zuddha nizcayanayako apekSAse jIva Adi chahoM dravye abaddha haiM svataMtra va zuddha haiM..-parase bhinna svata: pariNamanazIla haiM, eka dusarekA kucha bhI vicAra yA sudhAra nahIM kara sakatIM, apanA 2 kArya svayaM karatI rahatI haiM tathA apanA svabhAva kabhI nahIM chor3atI yaha akATya niyama hai ityAdi, yaha dravyAthikanaya banAma nizcayanayakA kathana yA nirUpaNa hai| kintu saMyogarUpa paryAyAthikanaya yA vyavahAramayakI apekSAse jIva aura pudgala ye donoM dravye ayutasiddha saMyogasambandhase baddha ho rahI haiM ---paraspara saMdhirUpase mela kiye hue haiN| itanA hI nahIM apitu eka dUsaremeM nimittatA bhI karatI rahatI haiN| arthAta saMyogIparyAyameM jo jIvadravya ke rAgAdirUpa vikArIbhAva (pariNAma-paryAya ; hote haiM unakI va sAthI yogoMkI sahAyatA yA nimittatAse navIna pudgala dravyoMkA Asrava ( Agamana ) va baMdha va karmabhokarma rUpa pariNamana ( kAryaparyAya ) tathA sthiti anubhAgakA par3anA, udayameM Akara phala denA Adi kArya huA karate haiN| udaya honeke samaya punaH pariNAma bigar3ate haiM arthAt unameM rAgAdi vikAra hotA hai taba unake nimittase puna: Asava-baMdha-udaya Adi hotA hai| isa taraha bhAvasaMca { vikAra) se byabaMdha aura
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArthasiDadhupAya dravyabedhase bhAvabaMdha, isa prakAra nimittanaimittikarUpase saMtAnaparaMparA calatI rahatI hai jaba taka ki 'moha rAgadveSa' kA vinAza nahIM ho jaataa| yahA~ para itaretarAzraya doSa to hotA nahIM hai, kAraNa ki ve saba badalate jAte haiM jaise ki bIja va vRkSa badalatA jAtA hai..nayA ra hotA jAtA hai| parantu yaha zaMkA ho sakatI hai ki yaha uparyukta prakArako nimittanaimittikatA dravyakarma ke sAtha hai ki udayake sAtha hai ? isakA uttara yaha hai ki udayake sAtha phalako nimittanaimittikatA hai na ki karmake astitvake saath| kAraNa ki jaba karmarUpa paryAya udayameM AtI hai ( vyakta hotI hai| tabhI usakA phala sukha-duHkha hotA hai tathA rAgadveSa zAma hote haiM / Azrama aura baMdha hotA hai| yadi udaya na ho khAlI sattA meM kama raheM to koI hAni nahIM ho sktii| jaba karma udaya meM Ate haiM aura phala dete haiM tabhI pariNAmoM ke anusAra baMdhAdi huA karatA hai / ataeva yaha kahanA ki 'karma phala dete haiN| upacAra hai / vyavahAra hai ), nizcaya ( sahI ) yaha hai ki karmakA udaya sAkSAt phala detA hai aura karma paraMparayA phala dete haiM arthAt ve mUlakAraNa haiM unakI hI udaya avasthA hotI hai kimbhunaa| dravyakarma va bhAvakarmakA nirdhAra sAmAnyataH pudgalakI azuddha ( saMyogI ) paryAyakA nAma 'dravyakarma' hai| yataH dravya arthAta pudgala dravya kI karma arthAt kAryaparyAyako hI 'dravyakarma' kahA jAtA hai| tathA bhAbakarma arthAt jIdadravyako azuddhapariNAmarUpa kAryaparyAyako gAvakarma kahA jAtA hai / bhAvArtha-pUdagalako vikArI paryAyakA nAma dravyakarma hai aura jIvakI vikArIparyAyakA nAma bhAvakarma hai aisA jAnanA tathA jabataka phala deneko sAmarthya karma meM rahatI hai tabataka vaha karma kahalAtA hai zakti naSTa ho jAnepara vaha pudgala raha jAtA hai| noTa----karmokA kArya hai sukhaduHkhako sAmanI upasthita karanA yA sukhaduHkhake vedane meM nimisatA karanA ataH unheM karmanAmase kahA jAtA hai| inakI racanA (nirmANa) pudgala dravyase hotI hai| isI taraha pudgala dradhyase hI zarIrakA nirmANa hotA hai aura vaha bhI saMkSepa yA alparUpameM karma jaisA kArya karatA hai ata: use nokarma kahate haiM (thor3A kAma karanevAlA nokaSAyakI taraha aisA smjhnaa| yaha khulAsA dravyakarma va bhAvakarmakA prasaMgavaza kiyA gayA hai| isake sambandhameM dUsarI vicAradhArA nimnaprakAra kI hai-- sUkSma aura prAcIna zaMkA va samAdhAna ( itaretararAzraya doSa bAbata ) pravacanasAra Adi AgamagranthoMmeM bhAvakarmabaMdha badradhyakarmabaMdhaka viSayameM 'ittaretarAzcaya' doSakA khaMDana karate samaya yaha samAdhAna kiyA gayA hai ki anAdikarmabaMdhameM yaha doSa (itaretarAzraya) nahIM AtA, kAraNAMka anAdikAla se hI AtmA karmabandha sahita azuddha paryAyavAlA rahA hai taba
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva dRSyakA lakSaNa usake pahile koI pRthak 2 do dravye zuddha (pRthak 2) rahI hI nahIM hai, jinako eka dUsarekA nimitta ( Azraya ) mAnA jAya / arthAt bhAvakamako-jude rAgAdiko, dravyakarmakA nimitta mAnA jAya yA dravyakarma (paryAyarUpa karma ) ko bhAvakarma ( rAgAdi ) kA nimitta mAnA jAya, yaha nahIM bana sakatA, kAraNa ki judI sthitimeM karmarUpa athavA kAryarUpa paryAya jIva dravya yA pudgala dravyameM hotI hI nahIM hai yaha niyama hai |...kintu karmarUpa paryAya jIva va pudgalako anAdise ayutasiddha rahI hai arthAt saMyogarUpa-milI huI rahI hai aisA jAnanA caahie| phalataH taba aisA hI kahane meM va mAnane meM AtA hai ki anAdi karmabaMdha, binA pRthak nimittake hI hotA hai arthAt vahI saMyogAvasthA upAdAna va nimittarUpa hai anya koI nimitta ( bhinna ) usameM nahIM hai| tathA isameM yuktiva Agama donoM pramANoMse virodha bhI nahIM aataa| kA-.. "naivaM ( doSaH ) anAdiprasiddhadravyakarmasaMbaddhasyAtmanaH tatra hetutvenopAdAnAt" (pravacanasAra mAthA naM0 221 / arthAt itaretarAzrayatAkA yA bhinna nimittatAkA dRSaNa yahIM nahIM AtA, kAraNaka-saMyogI paryAya anAdi prasiddha dravyakarmose saMbaddha ( saMyukta ) AtmA ( piNDarUpa ) hI apane baMdhanAdimeM svayaM kAraNa hai, dUsarA koI nahIM hai, yaha nirNaya hai astu svarga svase baMdha jAtA hai jaise rassI apaneko bA~dhane meM samartha svayaM hai anyakI apekSA nahIM rkhtii| anAvikarmaparyAya aura anAdi karmabaMdhakA khulAsA pudgaladravyakI karmaparyAya aura kabaMdha, donoM anAdikAlake haiM-unako Adi nahIM hai| isalie tatvArthasUtrakAra pUjya umAsvAmI mahArAjake kathana 'anAdisambandhe ca // 4aa a02 ke sUtrase koI virodha nahIM AtA, sirpha samanvaya karanekI bAta hai| kRpayA sukSma zaMkAkA samAdhAna bhI sukSma daSTise hI honA sambhava hai vaha kima jAya yaha zAstrIya carcA hai, kimbhunaa| merI samajhameM jaisA AyA hai vaisA likha diyA hai, vicAra kiyA jaay| merA kSAyopazamika ( alpa) jJAna hai| svataH yA guruniyogAta atattva ( anyathA ) zraddhAna bhI ho sakatA hai Azcarya nahIM hai| karmaparyAyakI avadhi sthiti bhI anAdi saka eka-so rahe yaha niyama nahIM hai. vaha badalatI rahatI hai-nayA 2 baMdha va usakI sthiti va anubhAga ghaTabaDha hotA hI rahatA hai| baMdha bhI vahI hamezA nahIM rahatA vaha bhI badalatA jAtA hai ityAdi / prAyogyalabdhike samaya va karaNalabdhike samaya kyA 2 hotA hai usakA vicAra kiyA jAya AzcaryakI bAta nahIM hai astu / noTa-saMyoga, saMyogako janma detA hai yaha prAkRtika niyama hai hai ) jaise anAdikAlase loka saMyogarUpa rahA hai ata: usase vaisA hI saMyogarUpa loka utpanna hotA rahatA hai / tadanusAra dravyakarma ( pudgalakI vikArI kAryAparyAya ) tathA bhAvakarma (jIvako vikArI kAryAparyAya ) donoMkA saMyoga ( ayutasiddha ) saMbaMdha anAdikAlase calA A rahA hai aura Age bhI calA jAtA hai, jabataka donoMkA viyoga (pRthaktArUpa saMbaMdha viccheda ) nahIM hotaa| viyoga honA yaha bhI dravyakA svabhAva hai|
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4aakhib saMyoga honA, viyoga honA, yaha saba vastukA svabhAva hai aura usakA honA niyata va nizcita hai jo anyathA kabhI nahIM ho sakatA / isako svabhAva isa lie kahA jAtA hai ki yaha kisI ke nimitta se nahIM hotA apitu jaba jo honekA hotA hai taba vaha nirAbAdha ho hI jAtA hai aura usake pIche (badaulata ) nimittAdi saba ekatrita ho jAte hai / svAbhAvika pariNamanako koI badala nahIM sakatA vaha avRtrima hotA hai kimbahunA / anAdi karmabandhameM kAraNa, anAdi karmabandha hI hai, usase bhinna koI svatantre kAraNa na hai na ho sakatA hai, anyathA nimitta meM upAdeyatA va balAtkAratA siddha ho jAyagI jo aniSTa hai vaha asambhava hai, yukti va Agamake pratikUla hai ityAdi / bandhAdikA karanevAlA va phala bhoganevAlA jIva dravya hotA hai yaha kathana apekSAse sambandha rakhatA hai dhAne ApekSika ( kathaJcit ) hai| yathA-...- ___karmabandhake hone meM vizeSatA jana jIvake saMsAradazAmeM devagumazAstrake prati zraddhAbhakti stuti pUjAprabhAvanA Adike zubhara bhAva hote haiM, una bhAvoMke nimittase padgaladravya puNyakarmarUpa svayaM pariNama jAtA hai tathA jIvake sAtha baMdha jAtA hai| aura usameM sthiti va anubhAga ( phala deneko zakti ) par3a jAtA hai| itanA hI nahIM jaba vaha puNyakarma udayameM AtA hai taba sukhaduHkhako sAmagrI upasthita hotI hai evaM moha yA rAgadveSa ke anusAra jIva usa samaya sukha va duHkhakA anubhava karatA hai arthAt sukho-duHkhI hotA hai| tathA phalako bhogate samaya jo jIvake pariNAma harSaviSAdarUpa hote haiM-(saMklezarUpa yA vizuddhatA rUpa hote haiM ) unake nimittase punaH navIna karmoMkA baMdha hotA hai ityAdi baMdhakI paramparA (zrRMkhalA) cAla rahatI hai| tAtparya yaha ki jaise zubha yA azubhabhAva saMyogI paryAya meM hote haiM vaisA hI puNyakarma yA pApakarmakA baMdha pratisamaya jIvako hotA hai| isI taraha-... jaba jIvake viSayakaSAyako poSaNa karaneke yA sevana karaneke yA kisIko mArane satAne Adi rUpa azubhabhAva hote haiM taba navIna pAya karmokA baMdha hotA hai evaM unameM sthiti anubhAga par3atA hai| yadi usa samaya tInakaSAya' / saMklezatA rUpa pariNAma ) ho to una baMdhe hue pApakoM meM sthiti va anubhAga ( phaladAnazakti ) adhika par3egA aura maMdakaSAya ho to sthiti anubhAga 1. AvahAramayakI apekSA jIka dravyakA svarUpa / tikkAle capANA iMdiyabalamAU ANapApo ya / vavahArA so jIbI NicchayaNayado TU cevaNA jassa // 3 // pAgalakammAdINaM katA bahArado dU ginchayado / cevaNakammANAdA suddhaNayAM suddhabhAvANa ||8||--vRhtdrvysNgrh| 2. prshstraagruup| 3. aprazastarAma / 4. viSayAnurAga, viSaya sevanakI adhika lAlAsAkA honA yA atiAsakti honA--pracura raag|| 15. dharmAnurAga yA viSayAdisa aruci yA udAsInatAkA homA /
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva drakSyakA lakSaNe kramatI pdd'egaa| isake viparIta puNyakarmoM meM sthiti anubhAga adhika par3egA ityAdi / tathApi vaha baMdha aura sthiti anubhAga pudgala dravyameM svayaM hI hogA yaha vastusvabhAva hai kyoMki vaha jar3a hai jase kucha jJAna nahIM hai| lekina paraspara anAdise nimittanaimittika sambandha pAyA jAtA hai yaha vizeSatA bastubhAvakI hai| duSTAntake taura para jaba koI maMtra yA vidyA sAdhanevAlA jIva ( byakti ) koI saMkalpa- irAdA yA rAgadveSAdi vikArIbhAva dhAraNakarake dhUlI-pAnI-anna-kaMkarapatthara Adike mAdhyama ( vicauliyA yA nimitta ) se maMtra, taMtra, jaMtra vidyA siddha karake una cojoMkA ( jo svayaM jar3arUpa haiM) para jIvoM ke prati upayoga karatA hai ( unheM prayukta karatA hai taba de nimitta banakara anya jIvoMko sukhaduHkhake dAtA lokameM mAne jAte haiM, yaha mAnyatA vyavahArakI hai| nizcayakI mAnyatA yaha nahIM hai, kAraNa ki ve dhUlI Adi jar3arUpa haiM evaM usa jIvase bhinna haiM unako kucha jJAna nahIM hai ki kisako kyA karanA hai ? ityAdi / ho, nizcayanayase vaha jIva hI jisake prati maMtrAdi kA prayoga kiyA jAtA hai, apane Upara upasthita hue duHkha va sukhakA (paryAyakA) jJAtA va bhoktA hai| yadi usa samaya usa jovakI du:kharUpa payodhakA viyoga honevAlA hogA to ho jAyagA evaM phalasvarUpa vaha sukhamaya ( sukhI ) svayaM ho jAyagA aura duHkhaparyAyakA viyoga na honevAlA hogA to maMtrAdi kucha nahIM kareMge Thappa raha jAveMge / parantu usI kAlameM nimitta maujUda hone meM ajJAnI jIvoMkA bhrama ho jAtA hai ki nimittoMne hI yaha saba kArya kiyA hai ityAdi / vastutaH sukha va du:kha rUpa pariNamama jIvadravyameM hI svayaM hotA hai, anya ke dvArA anyameM kucha nahIM hotaa| phalata: pudgaladravya hI svayaM puNyarUpa va pAparUpa pariNamatI hai ityAdi / ukta dRSTAntase vastukA pariNamana va vyavasthApana svaya siddha svatantra samajhanA caahiye| niSkarSa pariNAma hI puNya aura pApa karmake baMdhanemeM nimitta kAraNa hota haiM tathA pudgaladravya hI upAdAna kAraNa hotI hai yaha sArAMza hai / pudgala dravya dhUlI vagairahameM bhI maMtrAdika nimittase svayaM vizeSa zaktirUpa pariNamana ho jAtA hai tathApi parake prati nimittarUpa hI rahatA hai| baMdhake mukhya bheva 3 haiM (1) jIvabandha-saMyogIparyAya meM jIvake jo vikArobhAva ( rAgadveSagoharUpa) hote haiM, vahIM jIvabandha kahalAtA hai| kAraNa ki unake naSTa hue binA jIva kabhI muca ( mokSagAmI ) nahIM hotA yaha niyama hai / phalataH mukhya bandha vahI hai / (2) karmabandha-pudgaladravyako paryAyarUpa karmaparamANu ( bandha yogya ) aba apane rUpa rasa gandha sparza Adi svAbhAvika guNoMke dvArA paraspara skandharUpa hote haiM arthAt baMdhate haiM, usIkA nAma 'karmabandha' hai| vaha bhI jabataka saMyogI paryAyameM rahatA hai tabataka jIva mukta nahIM hotaa| (3) ubhayabandha-bhAvabandha aura dravyabandhakA jabataka paraspara saMyoga sambandha hai tabataka donoM (jIva va pudgala ) baMdhe hue haiM / aura jaba donoM pRthak 2 ho jAte haiM tabhI mukti hoto hai yataH donoMkA paraspara viyoga honA hI mokSa hai iti /
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArthasiddhadhupAya noTabandhakA artha, eka kSetrameM zleSarUpa { dhaniSTha ) sambandhakA honA, parantu saMyoga rUpa hI rahanA, tAdAtmya rUpa nahIM honA ityaadi| Asrava aura andhameM yaha bheda hai ki Asrava kArmApA dravyake Ane mAtrako kahate haiM aura bandha usa Aye hue dravyake do-cAra samaya Thaharaneko kahate haiM arthAt jo Akara turanta calA jAya vaha bandha nahIM hai IryApatha Asrava hI hai| sthiti anubhAga jisameM par3e asalameM vahI bama hai | - Teni , 23 / karmake bheda va unakA lakSaNa karma 3 prakArake mAne jAte haiN| yathA-1 dravyakarma, 2 nokarma, 3 bhAvakama / pratyeka karmakA svarUpa nimnaprakAra hai dradhyakarma va svarUpa (1) dravyakarma, pudgalapiDakI paryAyarUpa hai, usake jJAnAbaraNAdi 8 mUla bheda haiM aura 148 sabake uttara bheda haiM / jo nimna prakAra haiN| unameM dhAtiyAkarma (ka jJAnAvaraNakarma, jIvake vyakta jJAna guNako dhAtatA hai, arthAt jJAnako prakaTa nahIM hone detA, vaha jJAna guNako prakaTa na hone meM nimitta kAraNa hai| noTa'--AvaraNa saba vyaktatAke ghAtaka hote haiM, zaktike ghAtaka nahIM hote, ataH svabhAvakI vyakti dazAke ghAtaka honese unheM ghAtiyA karma kahA jAtA hai / jo jIvake jJAna guNako dhAte use jJAnAvaraNa ( ghAtiyA karma ) kahate haiM / isake 5 bheda hote haiM / ( kha ) darzanAvaraNakarma, yaha jIvake darzana guNako vyakta ( prakaTa ) nahIM hone detA ataH vaha bhI dhAtiyA karma hai, isake 9 bheda hai| (ga) antarAyakarma--jo jIvake bala ( vIrya ) gugako pAte usako antarAyakarma kahate haiN| usake udaya meM jIvako ananta bala prakaTa nahIM ho paataa| phalasvarUpa 5 pA~ca prakArakI zaktiyA~ ( sAmarthya ) prakaTa nahIM hotI / jaise dAna deneko zakti, lAbha hone kI zakti, bhoga karanekI zakti, upabhoga karanekI zakti ( kSamatA yA utsAha ) aura bala yA puruSArtha karanekI zakti prakaTa yA jAgnata 1. bandharUpa paryAyoMkA mUlakAraNa 'kriyA' haiM pariNati hai / arthAt kriyA ( bhAvarUpa kA hI phala hara tarahakI paryAyoMko prApta karanA va duHkhakA bhoganA hai| kriyA do tarahakI hotI hai (1) bhAvarUpa arthAt upayogarUpa (2) yogarUpa ( parispandanarUpa ) ina donoMka rahale mora va sukha prAsa nahIM ho sktaa| ataeva ( upayogazuddhi va yogazuddhi donoMkI prApti honA muktikA kAraNa ( upAya yA mArga ) hai aisA samajhanA cAhie / dekho, pravacanasAra gAthA 117125 tathA 205-6 caritrAdhikAra / upayogameM vItarAgatAkA honA-rAmAvikA dUra honA upayogaddhi hai| AtmAke pradezoMkA sthira yA acala homA yogazuddhi hai astu| :
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva dravyakA lakSaNa nahIM hotI hai ( yaha nizcayapanA hai)| bAhirameM ukta kAryoke karane meM antarAya yA vizna upasthita ho jAtA hai yaha kahanA vyavahArapanA hai| isake bhI dAnAntarAya, lAbhAntarAya, bhogAnta rAya, upabhogAntarAya, vIryAntarAya ye pAMca bheda hote haiN| (gha) mAhanIyakarma----yaha jIvake samyagdarzana va samyakcAritra guNako vAtatA hai evaM samudAya rUpase 'sukha' guNako dhAttatA hai, AkulatA utpanna karatA hai| isake 28 bheda hote haiM / darzana mohake 3 bheda, caritramohake 25 bheda, kula 28 bheda / inakA pratyekakA svarUpa jahA~-tahA~ prakaraNameM kahA jAyagA jo samajha lenA ( iti dhAtiyAkarma ) aghAtiyAkarma (ca) Ayukarma ----yaha jIvako paryAyameM sthira rakhatA hai beDoko taraha bA~dhe rahatA hai, parantu yaha svabhAvakA dhAtaka na honese aghAtiyAkarma kahalAtA hai / jabataka isake cAra bhedoMkA yathAsthAna udaya rahatA hai tabataka bar3hAse nikala nahI pAtA yaha vizeSatA hai / isake narakAyu vageraha 4 cAra REE ( cha / nAbhakarma----isake udayase aneka tarahake zarIra jIvako prApta hote haiN| isake 93 bheda mAne jAte haiN| (ja) gotrakarma-isake udaya se jIva ko mocA UMcA kula ( jAti yA gotra ) prApta hotA hai| isake 2 bheda hai 1 nIca gotra 2 utpanna gotra / ( jha ) vedanIyakarma-isake udayase jIvako iSTa aniSTa bAhya sAmagrI prApta hotI hai / isake 1 sAttAvedanIya 2 asAtAvedanIya do bheda haiN| hI nokarmakA svarUpa sokarma zarIra va indriyoMko kahate haiN| jisa prakAra jJAnAvaraNAdi dravyakarma jIvako sukha duHkhAdi dene meM nimittatA karate haiM, ( sahAyatA dete haiM ) usI prakAra zarIrAdi bhI kucha kama ( alparUpameM ) sukha duHkhAdi denameM nimittatA karate haiM ataeva inakA nAma nI ( ISat ) karma ( kArya karanevAle ) par3atA hai, aisA samajhanA cAhie / zarIrake bheda audArika ( sthUla ), vaikriyika, AhAraka Adi hote haiM, jo saMsArI jIvake barAbara pAye jAte haiM va koMke sAtha 2 rahate haiM ityAdi inako hI sAdhana bhI kahate haiM ityaadi| bhAvakarma va svarUpa jIvake jo rAgadveSa moharUpa ( kaSAyarUpa ) bhAva hote haiM, unako hI bhAvakarma yA vikArIbhAva kahate haiM, asala meM yahI karma jIvako saMsArase bAMdha detA hai arthAt saMsArarUpa nAnA tarahakI paryAyoM meM jakar3a detA hai kyoMki una bhAvakarmose taraha 2 kA nayA karmabandha hotA hai aura usake udaya Anepara duHkha sukhako sAmagrI milatI hai tathA usake bhogane meM haviSAda ca sukha duHkhakI kalpanA PERHMix
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArthasiddhayupAye { mAnyatA ) hotI hai, evaM usa samaya rAgadveSAdi honese punaH nayA bandha hotA hai aisI zRMkhalA calatI rahatI hai ityAdi saba jIvake bhAvarUpa karmoM ( pariNAmoM ) kA hI phala ( kArya ) hai aisA samajhanA cAhiye tabhI to ukta tInoMko ( dravyakarma-mokarma-bhAvakarmako) heya batalAyA gayA hai| AtmAnuzAsana meM 'pariNAmameva kAraNamAhuH khalu puNyapApayo: prAzAH spaSTa kahA gayA hai astu / noTa-karmake uttara bhedoMkA varNana Age yathAvasara pRthak rUpase kahA jAyegA so samajha lenA yahA~ vistAra bhayase nahIM likhA gayA hai aisA samajhanA ||12|| byavahAranavase jisa prakAra jIvadravyake vikArIbhAva ( rAmAdi ) karmaparyAyake utpanna honemeM nimitta kAraNa mAne jAte haiM usI prakAra padAla dravyamI mArya ma varga kA udaya bhI jIvadradhyake vikArIbhAvoMke hone meM nimittakAraNa hotA hai yaha batAyA jAtA hai-- pariNamamAnasya citazcidAtmakaiH svayamapi svakai vaiH / bhavati hi nimittamAtra podgalika karma tasyApi // 13 // padha jIva sakSa cetanabhAvoM pariNamatA hai svayaM aho / ataH unhIMkA kattA hai vaha nizcayase yaha tumhI kho|| hai mimittakAraNa usameM bhI jaba vibhASa u8ke hote| pudgalakama udaya Anepara rAgAdika prakaTisa hote . 13 / / anvaya artha--[ aeNpa ] aura bhI AcArya zeSa kahate haiM ki [ cidAtmakaH svakai bhAvaiH svayamapi pariNamamAnasya cisa: ] jo jIva ( nizcayo ) jJAnadarzanarUpa meM caitanya bhAvoMke dvArA ( sahita ) svayaM pariNamana karatA hai usake vikArarUpa pariNamanameM ( rAgAvoMke hone meM ! yathArthataH [ paudgalika karma nimittamAtraM bhavati ] dravyakarma, arthAt pudgala karmarUpa paryAya jo udayameM AtI hai vaha nimittakAraNa bana jAtI hai / arthAt jIvake rAga rUpa vikArIbhAtroMkA aura pudgalamaya dravyakarmoke udayakA paraspara nimittanaimittika sambandha mAna lA hai / / 13 // __ bhAvArtha-saMyogopAyameM jIvadravyake bikArIbhAva, pudgaladravyake vi bhAvoM (paryAyoM ) ke hone meM sirpha nimittakAraNa hote haiM ( upAdAnakAraNa nahIM hote, upa kAraNa svayaM vaha pudgaladravya hotI hai ) aura pudgaladravya athavA pudgaladravyako karmarUpa paryAyo daya, jIvadravya ke vikArIbhAva hone meM sirpha nimittakAraNa hotA hai kintu upAdAna kAraNa svayaM vya hai kyoMki usImeM vaisA vikArarUpa pariNamana hotA hai aura vaha yogyatAnusAra samaya para patA hai kyoMki paryAya ( bhAva ) prati samaya badalatI hai eka-sI sthAyI ( kUTastha-nitya) nahIM yaha niyama hai jo anyathA nahIM ho sktaa| jIva aura pudgala do dravyoM hI aisI haiM jinAma avasthAke samaya vikArarUpa (azuddha ) pariNamana hotA hai zeSa dravyoMmeM vikArI pariNa nahIM hotaa|
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva dravyakA lakSaNa - saMdanusAra jovadravya aura pudgaladravya donoM anAdikAlase saMyukta [ apRthaka siddha ho rahe haiN| ataeva unake paraspara nimittanaimittika sambandha pAyA jAtA hai| aura yaha kathana paryAyAzrita honese vyavahAranayakA kathana hai| kintu nizcayanakA kathana nahIM hai, kAraNa ki dravyameM koI vikAra nahIM hotA, cAhe vaha saMyoga paryAya meM hI kyoM na rhe| vikAra to saba ho jaba eka dravyakA dUsare dravya meM praveza yA tAdAtmya ho, so vaisA kabhI hotA nahIM hai eka dusarese sadaiva bhinna rahatA hai| arthAt tAdAtmyarUpa nahIM hotA, saMyogarUpa hotA hai, jisase dravyagata zuddhatA hamezA rahatI hai, frent afvakAratA yA vikAratAkA abhAva kahate haiN| yaha vizleSaNa samajhanA cAhiye, isameM jIva bahuta bhUle hue haiM astu / phalataH paraspara nimittanaimitikatAkA samajhanA anivArya hai, tabhI bhedajJAnI samyagdRSTi ho sakatA hai jo saMsArase pAra hotA hai ityAdi / isa taraha bhAvakarma ( jIvake rAmAdibhAva ) aura rare | jJAnAvaraNAdikA udaya ) meM paraspara nimittanaimittika sambandha samajhanA cAhiye / / 59 zaMkA-samAdhAna jo jIva acchI tarahase nimitta aura upAdAna ko nahIM samajhate na nimittanaimittikatAko ho samajhate haiM ve aisI zaMkA ( prazna ) avazya karate haiM ki karma ( jJAnAvaraNAdi ) jo jar3a pudgala haiM, unakI koI jJAna nahIM hai aura jIva cetanyakA svAmI jJAnI dhyAno hai / phira jar3akarma, jIvakaise bhulA dete haiM arthAt viparIta buddhi ( midhyAdRSTi ) kaise kara dete haiM, jisase saMsArameM ghUmanA va duHkha bhoganA par3atA hai ityAdi ? isI taraha cetanajIvadravya, jar3a pudgaladravyako karmarUpa kaise banA detI hai, jisase ve jIvadravyako hI sukha duHkha dene lagate haiM ityAdi ? isakA samAdhAna isaprakAra hai ki pUrvoka kathana vyavahAramayakI apekSAkA hai ataH vaha abhUtArthaM kathaMcit satya hai-- sarvathA satya nahIM hai ) kAraNa ki nizcayanayakI apekSA se koI bhI dravya, kisI bhI orer kartA hartA bhoktA nahIM hai ( sabhI svatantra hai / taba jIva pu meM va pudgala jIvameM vikAra vagairaha kucha kara hI nahIM sktaa| aisI sthiti meM pudgalakarma jIva I vikAra arthAt viparIta buddhi, rAgadveSa moha, sukha, duHkha Adi kArya nahIM kara sakate tathA koI sukha-duHkha Adi denekI naI zakti nahIM paidA kara sakatI, sabhI dravye, apaM svayaMsiddha zaktike dvArA hI karatI haiM aisA dhruva niyama hai / phalataH jisa samaya paryAya) viparIta buddhivAlA hotA hai yA sukhI duHkhI hotA hai, usa samaya uso usIse prakaTa hotI hai, kahIM anya jagahase yA anyake dvArA nahIM prakaTa hotI. basatI hai aura samayapara vyakta hotI hai, kyoMki dravya svAdhIna hai parAdhIna nhiiN| pudgalakarmakA udaya bhI sAtha meM rahatA hai, jisase yaha bhrama utpanna ho jAtA hai| jar3a nimittane, yaha sukhaduHkha Adi phala diyA hai jo galata hai / sukhaduHkharUpa pariSa honA svayaM' jovadravyakA azuddha kArya hai-pudgaladravyakA lezamAtra kArya nahIM hai, 1 . ajJAnI jIva mAnate haiM ityAdi / isI taraha karmarUpa pariNamata yA kaladAna zakti, hI kArya hai jo usameM svayaM hI usakI apanI yogyatA ( upAdAna zakti ) se zrA, pudgalakarma meM kArya apanI 2 dravya, (saMyogIkI vaisI paryAya * usI dravyameM usa samaya sa udayarUpa ( paryAya ) bhramase prakA panna )
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArthasidhupAya hotA hai| jIvadravya to usakA nimittarUpa sAthI hai lekina bhAgIdAra nahIM hai kimbahanA / mantra dvArA mantrita dhUlI AdimeM bhI yahI nirNaya ( vyavasthA) hai| arthAt dhulImeM svayaM baisI zakti honese vaha prakaTa hotI hai usameM usa samaya mantrakA pATha nimitta kAraNa hai| isI taraha jisa jIva ( vyakti ) para usa dhUlIkA prayoga kiyA jAtA hai, usapara duHkha ApattikA AnA yA dUra honA usIkI paryAyarUpa kArya hai jo vyakta hotA hai| vaha dhUlI AdikA par3hanA to nimitta mAtra hai| vaha kAryakartA asala meM nahIM hai| nahIM to / anyathA) jisapara bhI vaha dhUlI Adi par3ato usake lie bhI vaisA kArya ho jAnA cAhiye parantu nahIM hotA mana bhAma hai| bAra avazya vizvAsa karanA cAhiye sabhI vaha pakSapAta rahita vivekI samajhA jAyagA / nimitta upAdAnako bhUla miTAnA evaM satya nirNaya karanA, bhrama yA ajJAnako miTAnA mumukSu jotrakA mukhya karttavya hai| bahI dharma hai vahIM karma haiM vahI zarma hai, ityAdi / isI prasaMgameM yaha jAna lenA bhI Avazyaka hai ki koI bhI karmakAna kAryA--vinA kAraNake arthAta upAdAna kAraNake binA nahIM hotA, jisase usako akRta arthAta nirAdhAra-kAraNarahita) mAnA jA / phalataH yat yat kArya tattat kenApi janya', kAya svAt ghaTAdivat' isa vyAptike anu. sAra kArya mAtra kAraNapUrvaka hote haiM tathA 'upAdAnakAraNasadaza hi kArya bhavati' yaha bhI niyama hai / aisI sthiti meM bhAvakama va dravya karma, ina donoMkA nirdhAra karanA anivArya hai| bhAvakarma ( rAgAdivikAra) kA upAdAnakaraNa azuddha nizcaya nayase jIvadravya (saMsArI) hai, ajIvadravya (pudagalakarma) nahIM hai arthAta bhAvakarmakA kA svaya' jIvadravya hai| aura dravyakarma (jJAmAvaraNAdi ) kA kA yA upAdAna kAraNa svayaM pudgaladravya hai| yaha satya nirNaya hai| isake viruddha mAnanA galata hai| yathA- yadi bhAbakarma va dravyakarma donoMke kartA athavA upAdAna kAraNa, jIva aura pudgala donoMko mAnA jAya to unakA phala bhI donoM ko bhoganA par3egA (sAMjhakI dukAnakI taraha ) parantu aisA hotA nahIM hai na ho sakatA hai kAraNa ki jar3a pudgala kyA sukhaduHkha Adi bhogegA ? asambhava hai| aisA samajhanA cAhiye' astu / vizeSArtha-bhAvakarma ( rAgAdirUpa vikArI bhAva--azuddhabhAva ) kArya ( janya haiM ) ataeva zaMkAkAra zaMkA karatA hai ki ve jIva aura pudgala (dravyakarma ) donoMke nanA cAhiye kyoMki 1. kAryasthApakRtaM na karma na ca tajjoyaprakRtyAyo rajJAyAH prakRteH svakAryaphalabhugabhAvAnuSaMgAt kutiH / nakasyAH prakRteravittvalasanAjjIyo'sya kartA tato jIvasyaiva ca karma tazvidanugaM jJAtA na yatpudgalaH // 203||--- samayasArakalaza artha:-bhAvakarma ( rAgAdi ) va dravyakarma ( jJAnAvaraNAdi ) bonoM kArya kAraNa ( upAdAna kartA ) ke ve mahIM ho sakate yaha niyama hai / ataeva azuddha ni ( karsA) jIvadravma hai aura dravyakarmakA kAraNa ( kartA ) pudgala Trezya hai aisa kintu zaddha nizcayanayase vaisA nahIM hai / / 203 rUpa haiM ataeva vimA se mAyakarmakA kAraNa meM samajhanA cAhiye,
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva mulyakA lakSaNa 61 saMyoga pAyA jAtA hai| isa zaMkAkA khaMDana kiyA jAtA hai ki do dravyoMke arthAt jIva aura pudgalake de nahIM ho sakate ( nakasya dvau kasarI yasa: yaha joka 14 meM kahA hai ) 1 isI taraha ekake do karma bhI nahIM ho sakate ityAdi / kyoMki yadi do dravyoMkA karma ( kArya ) unheM ( rAgAdiko ) mAnA jAya to donoM ko unakA phala bhoganA par3egA ? yaha doSa AyagA | parantu pudgala to jar3a hai ataeva vaha to phala ( sukhaduHkhAdi ) bhoga nahIM sakatA ityAdi / aura yadi isa doSa ( Apatti ) ko TAlane ke lie yaha kahA jAya ki ve 'rAmAdibhAvakarma' jIva dravyake haiM, to vaha nyAyake viruddha hogaa| kyoMki donoMke saMyoga ( sojhayAI) se honevAle phalake bhoktA donoM hI hoMge, eka pudgala yA jova akelA nahIM ho sakatA ityAdi / taba nyAya dRSTise yaha nirdhAra (phaisalA ) kiyA jAtA hai ki 'rAmAdibhAvakarma' kA kartA yA bhokA, ( jo kathaMcit cetanarUpa haiM AtmA ke pradezoM meM hote haiM ) jIva dravya hai, aura jaDarUpa bhAvahi (guNa) karttA va bhoktA pudgala dravya hai iti / arthAt azuddhanizvayanayase azuddhopAdAna rUpa jIva dravya, ( saMyogIparyAya meM rahate samaya ) rAgAdibhAvakarmakA kartA hai kyoMki usake pradezoM meM hI ve hote haiM kintu zuddhanizcayanayase jIva dravyake nahIM haiM, yataH jIvadravya sabase bhinna hai - (trikAlI ) zuddhopAdAnarUpa hai / athavA vyavahAranayase ve jIvadravyake haiN| kyoMki yathArtharUpameM vicAra kiyA jAya to ve aupAdhikabhAva haiM arthAt pudgalakarmakI upAdhi yA saMyogase hote hai, ( vinazvara haiM ) ataeva pudgala hI haiM aisA samajhanA cAhiye / isIko syAdvAda yA anekAntakI zailIse kahA jAya to kathaMcit jIvake haiM aura athaMcit pudagalake haiM aisA mAnanA va kahanA par3egA fare azuddha nizcayanayase jIvake pradezoM meM honevAle rAgAdi bhI cetanarUpa hai aura zuddhanizcayase vetanarUpa nahIM hai astu / yahA~ prazna uThatA hai ki azuddha nizcaya mAnanekI kyA AvazyakatA hai, eka zuddha nizcaya hI mAnanA cAhie ? isakA uttara hai ki--yadi azuddha nizcaya yA vyavahAraHarita farroMko jIva dravyake na mAne jAyeMge to jIvadravya, pramAdI va ajJAnI bana jAyagA, koI upAya unake nikAlanekA na gA aura saMsAra meM hI rahA jAyegA | nikalegA nahIM / yaha mahAn doSa hogA / ataeva azuddha ' paryAya avazya hai / phalataH jIva ( ( tyAganA caahie| isIlie eka yavahArayako mAnanekI bhI AvazyakatA saMyogI A) rAgAdikA karttA va bhoktA hai, ataeva unheM nikAlanA buddhikA khaMDana kiyA gayA hai ki- rAga janmani uttarati ma ! artha- jo ajJAnI bheTa { jIva ) ke nahIM haiM, para ( pu saMsAra va mithyAtvase chuTakArA bhI rAgAdika haiM aisA mAnanA udAra ho sakatA hai ||2211 1 tato paradravyameva kalyanti ye tu te vAhinI, zuddhavadhurAmcabuddhayaH // 221 || - samayasArakalaza zUnya jIva, aisA ekAnta mAnate haiM ki rAgAdika AtmA ke hI haiM arthAt parake nimittase hI ve utpanna hote haiN| ve kabhI pA sakate. mithyAdRSTi saMsArI hI bane rahate haiM / ataeva jIvake e / yahI anekAntakI paddhati hai, usako apanAnA cAhiye tabhI 11
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ guNa AcArya saMsAraparibhramaNakA mUla kAraNa batalAte haiM ki saMyogI paryAya meM bhUla jAnA ( karanA ) hI ekamAtra saMsArakA kAraNa hai, dUsarA nahIM / yathA { viparIta zraddhAna va jJAna hI kAraNa hai ) 14 62 evamayaM karmakRtairbhArisamAhito'pi yukta iva / pratibhAti vAlizAnAM pratibhAsaH sa khalu bhavabIjam ||14|| padya 1 saMyogaparyAya mAhiM je bhAva anekoM hote haiN| te tava mitrarUpa donoM nahIM eka hote haiM / / tau bhI ajJAnI jIvoM ko, ekarUpa rs dikhate haiN| vahI bhUla bhaSakAraNa jAno, jJAnI usako sajate hai / " anvaya artha -- [ evaM ] pUrvoktaprakAra [ a ] yaha jIvadravya, saMyogIparyAya ( mizraparyAya ) meM bhI [ karmakRtaMrito'pi ] karmakRta arthAt pAdhika yA naimittika karmake nimittase hone vAle ) rAgAdika vibhAva bhAvoMke sAtha samaveta arthAt tAdAtmyarUpa eka nahIM hai tathApi [ vAlajJAna yukta va pratibhAti ] ajJAnI jIvoMko samavetarUpa arthAt tAdAtmyarUpa eka mAlUma par3ate haiN| basa [ pratibhAva ] bahI galata yA ulTA (viparIta) jJAna yA mAnyatA, [ khalu mavacajamasti ] saMsArakA bIja arthAt mUlakAraNa hai aisA samajhanA cAhiye ||14|| bhAvArtha- jIvoMke saMyogIparyAya meM jo karmakRta arthAt karmodaya hone para vikArIbhAva athavA auranpa khoTe pariNAma hote haiM, nizcayanayakI apekSAse ve bhAva, jIvadravyake nahIM haiM, arthAt unakA jIvadravya ke sAtha jJAnAdika svabhAva bhAvoMkI taraha samaveta ( samAhita yA tAdAtmyarUpa } sambandha nahIM hai apitu saMyoga saMbaMdhamAtra hai, aura isIliye ve rAgAdika vikArIbhAva AtmA ( jovadravya ) se pRthak bhI ho jAte haiM-sadaiva unakA saMyoga, jIvadravyake sAtha nahIM rahatA- isa prakAra vastu vyavasthA hai| tathApi ajJAnI jIva usa vyavasthAko ( jo zAzvatika hai ) bhUla jAte haiM aura viparIta zraddhA va jJAna karane lagate haiM / ve mAnate va kahate haiM ki ve kajanita ( aupAdhika) regure vikArIbhAva ( bhAvakarma tathA unake nimittase prakaTa honevAle pudgala dravya ke jJAnAvaraNAdibhAva ( karmaparyAya ) paraspara eka haiM, bhinnara nahIM hai arthAt jIva ( AtmA ) aura ve eka dUsare karttA va bhoktA haiN| jIva, karmoM ( pudagala karmoM) ko karatA ( banAtA hai aura karma, jIva ko karatA arthAt banAtA hai ityAdi viparIta buddhi ( zraddhAna jJAna ) karate rahate haiM, jo mithyA hai-vastuvyavasthA yA prAkRtika niyamake viruddha hai ityAdi / phalataH ukta prakArakI galata dhAraNA kara lenA mahAn aparAdha hai| jisakA phala yaha hotA hai ki usImeM hamezA lIna yA dattacitta honese, saMsAra va usakA duHkha nahIM chUTatA, hamezA galatI para galato jIva ( ajJAnI ) karatA jAtA hai va sajA ( daMDa ) pAtA hai / yahI galata mArga para th
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ ii at a ear hai, jisase girl ( sukhakI prApti ) kabhI nahIM ho sakatI / hAM, yadi vaha ajJAnI jIva, kabhI apanI bhUlako samajhe aura usako sudhAre arthAt viparIta sara jJAnako chor3akara samyak (aviparIta yathArthaM / zraddhAna va jJAnako prApta kareM aura apanAce to barAvara siddha ho anyathA nahIM aisA samajhanA / anAdikAlase yaho to ho rahA hai| jo kahA' bhI usakA vicAra karo astu / tyajatu apadidAnIM mohamAjammIDham | ratpayatu rasakAnAM rocanaM jJAna // iha kathamapi nAtmAnAtmanA sAkrameka. 1 kila kalayati kAle kvApi sAdAtmyatrutim // 26 // samayasArakA artha :- he saMsArake prANiyoM ( jagat ) ! anAdikAlase lagA huA ( bhUtakI taraha ) ajJAnabhAva (parameM ekabuddhi - viparItatA ) ko chor3akara tuma zuddha sacce jJAnakA svAda leo ( usako cakhI, anubhava karo ) kyoMki abhI taka tumane jhUThe ajJAnakA hI svAda liyA hai| ataeva athse lAbha uThAo ! dekho, kabhI tIna kAlameM bhI AtmA (jIva ) kA para ( jar3a karmAdi ) ke sAtha tAdAtmya ( sarvathA ekasva abheda ) nahIM ho sakatA - donoM saMyogarUpa jubera rahate haiM / phira bhUlase tuma kyoM unako apanA mAnate ho arthAt ve tumhAre svabhAva nahIM haiM vibhAva ( vikAra haiM, aisA samyagjJAna prApta karo aura mithyAjJAna chor3o ityAdi / ataH terA kalyAca bhedajJAnase hI hogA arrer nahIM, yaha nizcaya rakha, kimbahunA / sarvotkRSTa cIja jIvakA jJAna hI hai, jisase saba bAtoMkA patA lagatA hai, ataH usIkI ArAdhanA karanA cAhiye / yahI bAta Age bhI kahI jAne vAlI hai dhyAna denA cAhiye ||14 63 AcArya kahate haiM ki saMsAra meM bhUlakA mUlakAraNa ( bIja ) viparIta buddhikA honA hai ( parameM ekasvakA jJAna ho jAnA hai ) usako haTAnekA mukhya upAya 'ratnatraya' ko prApta karanA hai ataeva usIkA krama nizcayanaya se batAyA jAtA hai-- viparItAbhinivezaM nirasya samyagvyavasya nijataccam | yattasmAdavicalana sa eva puruSArthasiddhayuSayo'yam ||15|| 1. apanI mRdha bhUla Apa, Apa dukha uThAyo / jyoM zuka nabha cAla visara nalanI laTakAyAM // cetana aniruddha zuddha dazabodhamaya vizuddha tatra, ar3a rasa pharasarUna pula apanAyo || 2. zraddhAna (viparIta abhiprAya | 3. nizcaya karanA thA jAnanA --- jJAna / 4. AtmasvarUpa / 5. nijasvarUpa ( AtmasvarUpa ) / 6. calAyamAna nahIM honA arthAt sthira rahanA cAritra | 5. vahI sthiratArUpa cAriSa /
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ ........... zupasibabhuvana ....... padya ............................................. ..... miyanArrainingrejianp. ...... cgroupiyrs-5 -sizili-iHi viparItabhiniveza haTAkara, samyaka nizzya karatA hai| aura usI meM lIna hoyakara, samyak cArita dharatA hai / / ghA hI paka upAya jIva ke, puruSAraya kI siddhi kA / mokSa dazA kA boja vahI hai, saMsArI ar3a kaTane kA / 15 / / anyaya artha-[ ya: ] jo jIva, sabase pahile [viparItAbhinivezaM nirasya ] anAdikAlase dhyApta viparItazraddhAnako ( mithyAdarzanako) haTAkara arthAt nikAlakara evaM [ nijatanvaM samyam vyavasya ] AtmAke ekattva vibhakta svarUpako yathArtha jAnakara [ yat tasmAda vicalanaM ] jo phira antameM usa apane AtmasvarUpameM sthira yA nizcala hotA hai athavA nizcayacAritra dhAraNa karatA hai arthAt rAga-dveSa rahita vItarAmadharmarUpa cAritrako prApta karatA hai| sArAMza---samyagdarzana, samyamjJAna, samyak cAritra rUpa avasthAko prApta hotA hai / sa eva ] vahI tInoMkA samudAya ho / ayaM puruSAsinyupAyaH ] pratyakSa yA sAkSAt / nizcayase ) puruSArthakI siddhikA eka anupama upAya hai, arthAt mokSakA nizcayarUpa mArga hai-nirvivAda ( pradhAna ) rAstA hai aisA jAnanA // 15 // bhAvArtha---anAdikAlase saMsArI jIva prAyaH viparIta buddhi karake arthAt parapadAki sAtha apanA abheda ( ekattva ) rUpa zraddhAna aura zAna karake usImeM lona yA masta ho rahe (bhUla rahe ) haiM vaha bhUla hI saMsArakA mUla yA jar3a ( bIja ) hai arthAt nidAna hai / usIse saMsAra phala-phUla rahA hai / { bar3ha rahA hai ) jaba isa tathyako (vAstavika rahasyako) jIva samajha jAtA hai yA apanI bhUlakA jJAna use ho jAtA hai taba usake saMsArako jaDa kaTa jAtI hai ati usakA mithyAdarzana. mithyA . mithyAcAritra na hokara samyagdarzana. samyagjJAna. samyakacAritrarUpa utpanna hotA hai| arthAt mithyA andhakAra miTakara samyaka ujelA prakaTa hotA hai| usake prakAzameM vaha apanI pUrAnI karatUta { kRti mAnyatA ) para atyanta pachatAtA hai duHkha : jAtA hai aura AgekA sudhAra karatA hai / yadyapi saMsArake yA saMyogI paryAyake sabhI kAma vaha karatA hai jinameM janmamaraNa, khAnA-kamAnA, lar3anAjhagar3anA, vivAha zAdI karanA Adi sabhI kAma zAmila haiN| tathApi arucipUrvaka Asakta yA dattacitta na hokara eka vigArIko taraha vivazatAmeM karatA hai utsAha aura rucise nahIM karatA, itanA hI nahIM, yathAzakti unakA karanA chor3atA jAtA hai aura ansameM kramazaH sabakA tyAga kara detA hai| jisase vaha eka samaya saMsArase pAra ho jAtA hai| yahI usakI nyAyavRtti hai dainikacaryA hai| aisA karake hI baha--- anAdikAlIma bhigodAdikI anantaparyAe chor3a detA hai| pacaparAvartanarUpa saMsArase mukta hokara mokSa sthAna prApta kara letA hai| m p -imilimtinian " " 1. nityanigodameM rahanekA kAla, kisI ke anAdi ananta hai . kisIke anAdi sAnta hai / itaranigodameM rahanekA kAla 2 // hAI pudgalaparAvasana pramANa ( ananta ) hai|
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3 lii rundhaa kmbot ataeva isa puruSa ( jova ) ko hamezA aisA apUrva puruSArtha karanA cAhiye jo pahile kabhI na kiyA gayA ho| taha puruSArtha samyagdarzanATilatA prApti karanA hai aura saMsArake duHkhoMse chUTakara mokSake sukhoMko pAnA hai / saMsAra meM rahanA aura duHkhasukha bhoganA parisahAdiko bar3hAnA-durgatiyoMkA baMdha karanA yaha kupuruSArtha hai / isakI tArIpha nahIM hotI pratyuta nindA hI hotI hai| aisA samajhakara mokSakA va usake mArga ( upAya ) kA hI puruSArtha karanA cAhiye, usIkA puruSattva saphala mAnA jAtA hai| jaba jIvakI kSudra paryAyoMkA vicAra kiyA jAtA hai taba roMgaTe khar3e ho jAte haiM. duHkhakI kathAe~ ( kahAniyA~ ) hRdayako vyathita kara deto haiM, jinako bhogA hai sunA hai dekhA hai| phira bhI ajJAna aura kaSAya ke vaigameM yaha jIva saba bhUla jAtA hai, apanA santulana kho detA hai yaha bar3e duHkhako bAta hai| taba abhimAna kAhekA ? paryAeM saba vinazvara hai-ekasI sadeva rahatI nahIM haiN| ataeva viveko jIvako ekattva va anyatva bhAvanA bhAnI caahie| ekatvakA artha merA 'cetanArUpa AtmA' akelA hai arthAt apane guNoM ke sAtha hI abhedarUpa hai, aura guNoM ke sAtha abhedarUpa nahIM hai| tathA parase bhinna hai, ( anya hai) paradravya ke sAtha kabhI ekarUpa yA tAdAtmyarUpa na hokara bhinna hI hai (vibhakta hai) bhinna rahatA hai| taba apanA hI bala bharosA rakhanA cAhiye, dUsaroMkA nahIM yaha sArAMza hai / isapara dhyAna denA cAhie, jo koI mokSa jAnA cAhatA hai / iti / / 15 / / prasaMgavaza-samyagdarzanAvitrayakA saMkSepasvarUpa .... AcArya ne svayaM Age zloka 22, 31, 39 meM kramazaH kahA hai) (1) viparIta zraddhAkA chor3anA arthAt para dravyake sAtha merA : AtmAkA ) ekattva hai ( abheda hai ) aisI dhAraNAko haTAnA, samyagdarzana guNa hai / athavA apane guNoMke sAtha hI merA ekatva hai anyake sAtha nahIM hai, aisI bhAvanA ( zraddhA ) bhI nizcaya samyagdarzana hai / vizeSa Age samajhanA, karmajanita aupAdhika pudgalakI paryAyoMko AtmA [ jIva ) kI mAnanA va jAnanA va unameM lIna rahanA mithyAdarzana, mithyAjJAna, mithyAcAritra hai| (2) merA AtmA para sabase bhinna hai, aisA jAnanA yA nizcaya karanA 'samyagjJAna' hai athavA anyatva bhAvanA ( zraddhA ) bhAnA, nizcaya samyagjJAna hai| (3) AtmAke yathArthasvarUpako jAnakara va zraddhAnakara, usameM sthira honA lIna honA tanmaya honA, nizcaya samyakcAritra hai| yaha sAmAnya kathana hai| Age pratyekakA vistArake sAtha kathana kiyA jAyagA so jAna lenaa| yahAMtaka saMsAra va mokSakA bIja ( nidAna ) batAyA gayA hai| astu / Ageke pejameM cAritrakA dUsarA lakSaNa granthAntarakI apekSAse likhA gayA hai so samajha lenaa| ma sthAvarakAyoM meM rahanekA kAla, asaMkhyAta pagalaparAvartana pramANa hai| asaparyAyameM rahanekA kAla kucha adhika do hajAra sAgara pramANa hai| noTa- saMkhyAtase bar3A palya, patyase bar3A sAgara, sAgarase bar3A parAvartana hotA hai aisA samajhanA caahie|
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArthasiddhathupAya . mithyAvRSTiyoM va samyagdRSTiyoM ke bheda va unakA astittra ( ka ) mithyAdRSTi 2 do taraha ke hote haiM--(1) anAdimUr3ha mithyAdRSTi (2) sAdi maha mithyAdaSTi athavA anAdi ananta mithyASTri... anAdi sAta midhyAdaSTi | jaise nigodiyA--koI anAdi ananta hote haiM va koI anAdisAnta hote haiM ( bhigodakA artha sammUcrddhana janma hotA hai ) 1 ekendrIse lekara asainI paMcendriyalaka sabhI jIva, prAyaH anAdimar3ha mithyASTri ( agRhIta mithyAdRSTi ) mAne jAte haiM, kAraNa ki unake 'Apta-Agama-padArthoMkA jJAna nahIM hotA kyA Apta hai kyA Agama hai kyA padArtha hai yaha ve nahIM samajhate / tathA saMjJI paJcendrI jIvoMke yathAsambhava sabhI mithyAtvake bheda pAye jAte haiM (khulAsA SaTakhaMDAgama pustaka 1 sUtra 43 meM dekha lenA)! . (kha ) samyagdRSTi 3 tIna sarahake 9 no tarahake. 2 do tarahake hote haiM / kintu sabhI saMjI jIvoMko sabhI samyagdarzana nahIM hote| kSAyika samyagdarzana kevalI va zrutakevalokA nimisa milane bAlA ( manuSyA) ke hI hotA hai yaha vizeSatA hai| vaha nimittatA apano apekSAse bhI milatI hai para kI apekSA se bhI milatI hai ityAdi, samyAdarzanake 10 bheda bhI hote haiN| jJAna aura zraddhAnake viSaya meM zaMkA samAdhAna sAmAnyataH zraddhAna jJAnapUrvaka hI hotA hai, vinA jJAna ke nahIM hotA aisA niyama hai / isa prakAra mAnanepara yaha zaMkA hotI hai ki jaba pUrvameM yaha batAyA gayA hai ki ekendriyAdi asenI paryanta jIvoMke Apta, Agama, padArthoMkA jJAna nahIM hotA taba kyA unake unakA zraddhAna ho sakatA hai ? yadi zraddhAna hotA hai to yagdRSTi kyoM nahIM ho sakate, kyA pratibandha hai ? isake sivAya jJAnapUrvaka zraddhAna hotA hai yaha niyama khaMDita hotA hai ityAdi ? isakA samAdhAna yaha hai ki sAmAnya jJAna vetanAlakSaNa, sabhI jIvoMke sadaiva rahatA aura sAmAnya zraddhAna ( banirUpa paryAya ) bhI rahA karatA hai| ataeva jJAna va zraddhAnakA samanvaya (saMgama ) khaMDita nahIM hotaa| hA~, vizeSa jJAna arthAt bhedazAna yA pratyakSa jJAna ye hamezA hara jIvake nahIM hote tathApi parokSa jJAna ( anumAna-Agama Adi) barAbara sainI jobake rahA karate haiM yA zrutajJAna sabhIke rahA karatA hai, taba jJAnapUrvaka zraddhAna hone meM koI bAdhA ( Apatti ) nahIM AtI / phalataH samyazraddhAna ( vizeSazraddhAna ) samyagjJAna ( bhedajJAna) pUrvaka barAbara hotA hai cAhe vaha samyagjJAna parokSa hI kyoM na ho aisA samajhanA cAhiye / ataeva asainI jIvoMsaka Apta Agamake jJAna vinA unakA samyak zraddhAna nahIM ho sktaa| isake sivAya ekendrI Adi jIvoMke mithyAdarzana ( viparItAbhiniveza) kaise pAyA jA sakatA hai jaba ki unake Apta-Agama-padArthoMkA jJAna hI nahIM holA, aura mithyAdarzana mAnA avazya gayA hai, yaha eka prazna hai ? isakA bhI samAdhAna isa prakAra hai ki anAdimUr3ha mithyAtva to unake hotA hai kyoMki usa samaya bhI unake anya ajJAnarUpa nirAvaraNa sAmAnyajJAna pAyA jAtA hai, 1. AzAmArgasamudbhavamupadezAtsUtrabIjasaMkSepAt / vistArArthAbhyAM bhavamavagAuparamAvagAH ca // 11 // AtmAnuzAsana / noTa--pratyekakA lakSaNa vahIM dekha lenA--anya baca AyamA astu /
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvaNyakA lakSaNa 35592400 Hiahiatr.sonitorimarath ataevaM usake sAtha mithyAdarzana yA mithyAzraddhAnakA honA sambhava hai asambhava nahIM hai / isake sivAya vizeSajJAna ( bhedajJAna yA pratyakSa jJAna ) ke binA jo zraddhAna avazyambhAvI hai vaha to hogA hI, kyoMki jhAna jIbakA svabhAva hai / ataeva jJAnapUrvaka zraddhAnakA honA anivArya hai athavA zraddhAna zAlakI paryAya hai so jJAnake sAtha vaha avinAbhAvarUpase rahegA hI kimbahunA vizeSa SaDkhaMDAgama pustaka 1 sUtra 43 meM samajha lenA ) / mithyAtvake sAta bheda (1) aikAntika mithyAttva ( sirpha eka koTi yA dharmakA jJAna honA ki vastu isI kA hai) ( 2 ) sAMzayika mithyAtva ( do koTiyoMmeMse kisI eka koTikA bhI nizcaya nahIM honA ) / ( 3 ) mUmithyAtva ( kisI vastukA spaSTa jJAna nahIM honA-anadhyavasAyarUpa jJAnakA honA) { 4 ) vyudanAhI mithyAtva ( gahIta mizyATave, naI 2 mithyAtva poSaka kriyA meM cikA honA ) / ( 5 ) svAbhAvika mithyAtva ( agRhIta mithyAtva, apane Apa anAdise viparIta jJAna honA ) / (6 ! vainayika mithyAla ( maba cIjoM meM samAna vinayAdi karanA-unameM bheda na mAnanA ) / (7) viparIta mithyAtva ( bhramakA honA----jaise rassI meM sA~pakA jJAna ho jAnA Adi ) / cAritrakA dUsarA lakSaNA---( vIrasenAcArya kathita SaT khaNDAgamaTIkA } 'pApakripAbhivRtizcAritram' arthAt pApakriyAoMkA TUTanA hI cAritra kahalAtA hai| yahA~ para pApa, ghAtiya karmoko samajhanA cAhiye tathA mithyAttva, avirati, pramAda, kaSAya ye cAra pApakriyAe~ haiN| pAka inake dvArA hI dhAtiyA karmoM kA Asrava va baMdha hotA hai| dhAtiyA mithyAtva karmoM meM mukhya karma, mohanIya hai aura pApa kriyAoM meM mukhyA pApa kriyA hai| jisa bhAva ! pariNAma ) se AtmA ke anujIvIguNoMkA pAta ho, unheM pApa kahate haiN| cAhe vaha bhAva zubharUpa ho azubharUpa ho, donoMse AtmAkI asalI dazA ra zakti botagaga vijJAnatAko vyaktirUpa / kA ghAta hotA hai| ataeva mithyAtvAdi cAne prakAra ke bhAvoMkA bheda prabheda sahita abhAva honA 'samyak cAritra' kahalAtA hai| usake hone para hI mukti hotI hai jaba vaha pUrNa { vikalpazUnya sthira ) ho jAtA hai / / ghaTkhaMDAgama sUtra 22 pustaka 611 sAdhAraNa rUpase viSaya aura kaSAya donoM pAparUpa haiM aisA kahA gayA hai| cAritra ke 2 bheda-mukhya / (1) svarUpAcaraNa cAritra (2) saMyamAcaraNa caaritr| svarUpAcaraNa cAritrake bheda--(1) AMzika ( apUrNa ) (2) samagra (pUrNa) noTa-inakA khulAsA tattat prakaraNa meM kiyA jAyagA, yahA~ para abhI nAmamAtra sAmAnyarUpa kahA gayA hai|
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzanake bhAra prakAra ( mokSamArgaprakAzaka pranyameM ) dAna--devaguruzAstrakA zraddhAna karanA samyagdarzana hai| +---3-32-tattvArthadhaddhAna karanA samyagdarzana hai| -+-2- 3-paradravyoMse bhinna AtmAkA zraddhAna karanA samyagdarzana hai| 4---AtmAke svarUpakA zraddhAna karanA sabhyagdarzana hai| athavA 3 bheda yA prakAra --upazama smygdrshn| 2~-kSayopazama samyagdarzana yA vedaka samyagdarzana / 3- kSAyika samyagdarzana / noTa---isI taraha 9 prakAra va 10 prakAra bhI hote haiM jo zAstroM meM lisne haiM so dekha lenaa| samyagdRSTi-samyagjJAnIkI vicAradhArAle bhinna, mithyAvRSTiko sAtatattvoMmeM vicAradhArA ( viparItAbhiniveza ) 1-jIvatattva, arthAt jIvakA svarUpa, caitanya jJAnadarzanAdi svabhAvarUpa haiM, parase bhinnarUpa hai ( vibhaktarUpa hai ) va apane guNoM paryAyoM ke sAtha ekasvarUpa hai / aisA zraddhAna honA samyagdarzana hai| parantu mithyAdarzanake rahate hue jIva, krodhamAnAdi vibhAvabhAvoMko aura apanese bhinna para padArthoM ko bhI apanA hI mAnatA hai aura unameM rAgaleSAdi karatA hai aisI viparIta-vicAradhArA yA zraddhA jIvatattvake sambandhameM hotI hai-yaha mAsA hai aura bhI isI taraha smjhnaa| 2---ajIvatatva, pUdagala dharma adharma kAla AkAza, ina acetana dravyoMmeM ekatA yA abheda mAnanA ki ye aura hama eka { abhinna ) hI haiN| maiM inakA svAmI va kartA bhoktA ityAdi haiM aisI viparIta dhAraNA karanA ajIba tasvake sambandhameM viparIta zraddhA ( vicAradhArA.) yA mithyA darzana kahalAtA hai| jinameM cetanA na ho ye ajIva tatva kahalAte haiN| ataeva jIva ( cetana / kA aura ajIva ( jar3a ) kA abheda yA ekattva kabhI nahIM ho sakatA phira bhI vaisA mAnanA mithyAttva hai| sAmAnyata: sabhI sajAtIya yA vijAtIya dravye yA padArtha, svabhAvataH eka dUsarese bhinna haiM--kabhI ekattvarUpa ( tAdAtmyarUpa) nahIM hote / yaha niyama hai / paradravya, paraguNa, paraparyAya, ko apanA mAnamA viparota zraddhA hai| arthAt ajIva cojoMkA svAmI kartA va bhoktA apaneko mAnanA, ajIva tastvameM viparIta zraddhA kahalAtI hai| ....Asravatattva, anAdikAlase jodha aura ajIva dravyakA saMyoga sambandha ( eka kSetrameM rahanA) ho rahA hai| lekina saMyogarUpa azuddhatAke kAraNa ve donoM dravya paryAyase azuddha ho jAtI haiM yA mAnI jAtI haiN| isaliye paraspara unakA nimittanaimittika sambandha honese viparIta dhAraNA
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIva vyakA kakSA AtmA kara letA hai ki jisase una saMyukta parapadArthoMmeM rAgadveSa moha Adi vibhAvabhAva karane lagatA hai ko iSTa sukhada mAnatA hai basa yahI Asrava tattvameM viparItattA hai arthAta ve jo vibhAvabhAva prakaTa hote haiM athavA Ata haiM { AsravarUpa haiM Agantuka haiM ) unako jIva apane svAbhA. yiyA svabhAvarUpa mAna letA hai, hAsiSTa buddhi karatA hai| jo trikAlameM jIvake nahIM haiM, ke to saMyogI paryAyajanya haiM va AmravarUpa haiM, isa tathyase vaha bhUla jAtA hai aura azuddha pariNamana yA bhAva karane lagatA hai jisase saMsArameM dhamatA rahatA hai| vaha jo rAgAdirUpa vikArIparyAya hai sona akele jIva kI hai na akele ajIva (pudgala ) kI hai kintu donoMke mela se hotI hai ataH kathaMcit donoM kI hai| azuddha nizcayanayase jIvakI hai aura vyavahAranayase ajIbako hai aisA nirdhAra hai / isameM viparIta dhAraNA ( mAnyatA ) karanA vibhAvoMko sukhadAyaka hitakArI samajhanA AsaktatvameM viparItatA samajhanA caahiye| rAgAdikako jIbake mAnanA jo ki aupAdhika hai Asraba tattvameM viparItatA hai ityAdi / upAdAnako apekSAse AtmAke pradezoMmeM rAgAdika Asrava hote haiM astaeva kathaMcit jIvake haiM aura nimittakI apekSAse karmoke udaya hone para hote haiM ataeva karmoke haiM ( aupAdhika haiM ) ityAdi jAnanA / ----bandhasattva, anAdikAla se jIvadravya aura kamanokarmarUpa pudgala skandhoM kA saMyogarUpa paraspara bandha rahA hai arthAt dhaniSTa ( sAndra) sambandha pAyA jAtA hai, usameM jo viparIta zraddhA ho jAtI hai ki yaha bandhAvasthA merI ( jIba ko ) hai arthAt bandha kA kartA va phala bhokA merA AtmA ( jIvadravya ) hai, ityAdi mithyA kalpanA hai, kAraNa ki vandha rUpokA rUpIke sAtha hotA hai arUpI ke sAtha nahIM hotA, isa nyAya se pudgala rUpI hai ataH anya rUpo pugala ke sAtha usakA bandha hogA---kintu jo arUpI / amUrtika ) jIvadravya hai usake sAtha karmAdirUpa pudgala kA bandha kabhI nahIM ho sakatA, isa tathyako bhUlakara jIvakA ( AramAkA )bandha mAna lenA, phalameM rati arati karanA-yahI viparIta zraddhA 'bandhatattva' ke prati samajhanA caahiye| phalataH bandha yaha pudgalakI pAya hai ityAdi samajhAnA hI samyagdarzana hai, jodhakI paryAya nahIM hai kimbahunA 1 bandhake phala meM harSa viSAda karanA sukha duHkha mAnanA viparItatA. noda-Asrava aura bandhoM kyA bheda hai yaha pahile zloka naM012 kI vyAkhyA meM batAyA gayA hai| 5-saMvaratatva, rAgAdika vikArI bhAvoMkA na honA saMvara kahalAtA hai tathA usake nimitta se navIna karmokA na AnA arthAt kaka jAnA bhI saMvara kahalAtA hai / bheda sirpha yaha hai ki pahilA ( mukhya nizcayarUpa) bhAva saMvara hai aura dUsarA ( gauNarUpa-vyavahArarUpa ) dravyasaMvara kahalAtA hai| isake viSayameM viparIta dhAraNA yA baddhA honA ki 'yaha saMvararUpa paryAya saba jIvako hai, isameM dUsare ( pudgala ) kA hissA nahIM haiM ityAdi viparItatA hai kyoMki kathaMcit donoMkA hissA isameM hai| bhAva yA pariNAma ( vikArarUpa ) nahIM honA arthAt vairAgyarUpa pariNAmoMkA honA, jIvakI paryAya hai aura kArmANa drakSyakA ca AnA ( banda ho jAnA ) pudgalakI paryAya hai. yaha nirdhAra hai| aisA mAnanA hI samyaka zraddhAna va samyagdarzana hai ityAdi / AtmAke hitakArI vairAgya aura zAna haiM unako sukhadAyaka na mAnakara du:khadAyaka mAnanA saMbara ke prati viparIta bhAvanA hai|
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArthasiddhadhupAya 6-nirjarAtattva, eka deza arthAt kucha thor3e, pUrvabaddha kamoM kA AtmAse sambandha chUTanA nirjarA kahalAtA hai, vaha dravyAnarjarA hai tathA vikArI bhAvoMkA thor3A haTanA yA na honA bhAvana nirjarA kahalAtA hai| parantu isake viSayameM viparIta dhAraNA yA zraddhA honA nirjarA tattvameM viparItatA hai| jaise ki yaha nijarAsana jobakI hI hai- ( merI hai| pUdugalakI nahIM hai jabaki donoMkI hai ityAdi bhUla hai| arthAt cAha / abhilASA ) Adi vikArIbhAvoMko kamatI na kara unheM bar3hAnA, nirjarAke prati viparIta zraddhA hai kyoMki unase adhika karmabandha hotA hai| --mokSatattva, saMyogoparvAyakA, jo ki jIva aura pudgalakA gaThabandhanarUpa anAdise hai, viyoga ho jAnA mokSa kahalAtA hai arthAta parasparakA ghaniSTa sambandha chuTa jAnA mokSa mAnA jAtA hai / isake viSayameM viparIta zraddhAkA hogA ki mokSaparyAya akele jIva kI ( merI ) hI hai, mokSake samaya sirpha jIva hI saMsAra-zarIra-bhogoMse pRthaka hotA hai kintu dusarA koI ( zarIrAdi paradravye ) nahIM, yaha viparIta dhAraNA mokSake sambandhameM hai| kyoMki jaba do cIjoMkA saMyoga hai taba viyoga honepara kyA donoM eka dUsara.... puk na hogii| yaha prazna hotA hai| taba kahanA par3egA ki barAbara donoMko pRthakatA hotI hai ityaadi| phalataH mokSaparyAya jIva pudgala donoM kI hai jabataka ki saMyogIparyAya meM donoM rahate haiN| vaise to dravya hamezA mukta / parase bhinna-tAdAtmyarahita ) hai va rahatI hai, parantu usakI yahA~ vivakSA nahIM hai ityAdi / vikalpa na karanA mokSa hai, parantu vikalpoMko mokSakA kAraNa mAnanA viparItatA hai| AkulatA (duHkha) rUpa hai| pUrvokta prakArako viparIta dhAraNA ( zraddhA ) saMyogIparyAyameM honA hI sAta tatvoMmeM viparIta zraddhAkA ( vicAradhArAkA ) honA kahalAtA hai| ataeva usakA miTAnA anivArya hai| samyagjJAna pUrvaka samyaka zraddhAnake hara binA jIvakA uddhAra saMsArase kadApi nahIM ho sakatA yaha niyama hai| phalataH samyagdarzana sabhyagjJAna samyakcAritrako prApta karanA hI puruSArthakI saphalatA kahI gaI hai, zeSa saphalatAe~ mokSopayogI nahIM haiM ataH unakA kathana nahIM kiyA gayA sAra bAta batalAI gaI hai kimbahUnA ! sAta tatvoMkI viparonatAkA kathana va svarUpa sva0 50 daulatarAmajIne chahaDhAlAkI dvitIya DhAla meM aura sva057 sobaramalajo sA0le mokSamArgaprakAzaka granthake caturtha adhikArameM vistArase kahA hai so samajha lenaa| likhanekA DhaMga bhinna 2 prakArakA hai kintu bhAva sabakA prAyaH eka-sA hai astu / viparItabhASa ( abhiniveza) jo jIva pudgalakI karmarUpa paryAyoM ( ATha karmo) ko tathA unake udayarUpa nimittoMse honevAle kAryoM ( phaloM) ko apanA mAnate va sukhI-duHkhI hote haiM ve mahAmithyAdaSTi haiM jaise ki nAmakarmake udayase honevAlI gatiyoM ( nAraka tiryaMca manuSya deva paryAyoM) meM tathA jAliyoM (ekendriyAdi ) meM, gotrakarma ke udayase hone vAle kuloM ( nIca UMca ) AdimeM apanAyata buddhise 1. anyamatAvalaMbiyoM (naiyAyikAdikoM ) ke dvArA mAne gaye mokSake svarUpa ko mAnanA bhI mokSake viSaya meM viparIta mAnyatA kahalAtI hai|
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ tarkA lakSaNa ahaMkAra mamakAra karanA yaha saba parase ekatra mAnane rUpa mithyAstra haiN| asala meM paradravye va faareera koI AtmA ke nahIM haiM, AtmA hamezA TaMkoskorNa jJAyaka svabhAva puSkarapalAzakhat nirlepa ( zuddha parase bhinna ekatvavibhakta ) hai, parantu bhramavaza va eka AdhAra, eka kAla meM aftarai, viparIta buddhi ho jAtI hai yaha tAtparya hai yahI mUlameM bhUla, saMsAra paribhramaNa yA paMcaparAvartanakA kAraNa hai ataH usa mUlako nikAlanA samyak puruSArthaM hai, jIvanakI saphalatA hai anyathA jaisA manuSya janma pAyA taisA na pAyA eka barAbara hai kimbahunA / samyagdarzana prApta honekI yogyatA kyA hai ? ( kauna jova samyagdarzanako prApta kara sakatA hai ) jo jIva cAroM gatiyoM meM se kisI eka gatimeM rahanevAlA ho, bhavya ho, saMjJI ( manasahita ) ho, vizuddha pariNAmI ( mandakapAyI ) ho, jagalA huA ho ( behoza yA anupayukta na ho ) athavA stronmukha ho, vicArazIla ho, paryAptaka ho (zakti sampanna ho / jJAnI ho ( sAkAra upayogavAlA ho ) nikaTa saMsArI ho ( jisakA saMsArameM rahanekA kAla adhika se adhika ardhapudgala parAvartana mAtra raha gayA ho| aisI yogyatA vAlA ho, vahI samyagdarzana prApta kara sakatA hai| arthAt usImeM yogyatA hai dUsare meM nahIM hai, yaha niyama hai astu / mokSa prApta honekI yogyatA kyA hai ? ( aneka kAraNoMse mokSako prApti hotI hai } paha pada svabhAva pUre udaya, nizcaya udyama kAla hai pakSapAta midhyAdhva naU, sarvAMgI ziva cAla || artha - pada arthAt munipadakA honA svabhAva arthAt samyagdarzanAdikA honA, pUraba udaya arthAt karmoM ko nirjA honA ( parakA saMyoga chUTanA ) yathArtha ( nizcaya ) puruSArthakA karanA, ( anukUla vA sAdhaka puruSArthaM karanA ) kAlalabdhi ( usa kAlakI prApti ) kA honA, pakSapAtakA chUTanA (nirvikalpatA honA yA svabhAvalInatA rahanA) midhyAtvakA chUTanA (viparIta buddhikA haTanA ) ina saba aneka mukhya kAraNoMke prApta ho jAne para hI jIva mokSako prApta kara sakatA hai anyathA nahIM yaha niyama hai| basa, yahI mokSa prApta honekI yogyatA hai / inhoMmeM saba zuddhiyAM anta 1. cadurgAdibhavya saNI suvisuddha jaggamANapajjato / saMsArataDe viDo gANI pAve sammataM // 307 // svA. kA. anuprekSA / durgAdibhavaNI pajjato sujjhago va sAgAro / jAgArI salleso saloi sammamuvagamaI / 652 / / jIva. gommaTasAra / durgAdibhiccho rANI puNNo ganbhaja trizuddha sAgAroM | paDhamusagaM sa gidi paMcamavarala carimahi // 2 // lambisAra
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ bublirubaai bhUta ho jAtI hai kimbahunA / yahA~ para pUrava udayakA artha nirjarA samajhanA cAhie kAraNa ki udaya rahate hue mokSa nahIM hotA yA ho sakatA yaha tAtparya hai astu / mokSako prApti savAMgI yA anekAMgI hotI hai, ekAMgI nahIM hotI jaisA ki anya loga eka-eka kAraNase mokSa mAnate haiN| akele darzanase yA jJAnase yA cAritrase ityAdi) / tadaktam--- sAmagrI janikA kAryasya naikaM kAraNamiti / IBCCES AAKAS
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya adhyAya bhUmikA AcAryadeva, saMsArastha jIvoMmeMse asAdhaka va sAdhaka ( saMsArI evaM mokSagAmI) do tarahake jIvoMkI chaTanI karake mokSamAgiyoM meM bhI avatI aura vratI tathA pratiyoMmeM bhI eka dezavatI ( zrAvakavatI-viratAvirata 5 guNasthAnabAle ) va sarbadezavatI ( munipratI-virata 6 guNasthAnavAle } batAte hue mukhya sAdhaka vratI muniyoMkI vRtti kaisI hotI hai? yaha batAte haiM, arthAt unakI vRtti lokameM rahate hue bhI alaukika hotI hai unake virakti yA nivRttirUpa vRtti mukhya rahatI hai| yathA uttama sAdhakako dazA anusairatA padametat karavitAcAranityanirabhimukhA / ekAntaviratirUpA bhavati munInAmalaukikI vRttiH // 16 // padha jo dhArase hai mizrapada, paryAya saMyogI meM sadA / saba kAma karate hue bhI, nahiM ruci rakhate sarvadA // vRkti unhIM kI do saraha, hotI pravRtti nivRttimaya / para ruci mukhya nivRttirUpA, alaukikatA graha hara samaya 1116|| anvaya artha-AcArya kahate haiM ki [ esatpadamanusaratAm ] pUrvokta puruSArthasiddhike kAraNa bhUta ratnatrayapada ( mokSamArga) ko prApta karanevAloMmeM-se, arthAt avirata sampagdaSTi, aNuvatI / batAto zrAvaka ( mahAdatI ( munivratI ) ina tInoM mokSamAgiyoMmeM se [ munInAM vRttiH ] muniyoMkI vRtti ( vartAva yA avasthA) [ karavitAcAranityanirabhimukhA ekAnsaviratirUpA alaukikI mabati] 1. prApta karane vaale| 2. yaha pUrvokta mokSamArgIpada ( sthAna ) / 3. zithilAdhAra yA mitharAgavirAgarUpa / 4. virakta arucikAraka / 5, sarvayA nivRttirUpa-pUrNa vItarAgatAke sanmukha udyamarUpa / 6. rAgI jIhoro bhinna prakAra, yA AMzika pratiyoM yA cintakoM ( atiyoM se bhinna prakAra / guhalyo mokSamArgastho nirmohI naiva mohavAn / anagAraH gRhI zreyAn nirmohI mohino muneH 153 // ra, zrA.
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 puruSArthasiddhadhupAya vrata avatarUpa citakabarI yA zizilAcArarUpa ( rAgavirAgayukta ) avasthA ( pA~cave guNasthAnavAlI zrAvakabratakI dazA ) se nirantara virakta yA aruci rUpa aisI sarvathA yA pUrNa vItarAgatArUpa anupama yA alaukika ( laukikajanoMse bhinna prakArakI hotI hai arthAt pUrNa zuddha va nirmala hotI hai / / 16 / / bhAvArtha--mokSamArgI mUla meM do tarahake hote haiM (1) cintaka (2) sAdhana / cintaka avratI hote haiM, jo khAlI tattvoMkI zraddhA evaM vicAradhArA rakhate haiM jaise cauthe guNasthAnavAle samyagdRSTi jIva / sAdhaka, mokSamArgakI sAdhanA karane vAle ANunatI va mahAyato jIva / zrAvaka va muni ) / parantu sAmAnyataH mokSamArgI 3 tIna taraha ke hote haiM, (1 ) avratI (2) aNuvratI (3) mahAnatI, chikina sabameM mukhya yA zreSTha munirAja hote haiM yaha yahAM batAyA gayA hai, muniyoMkA pada darjA yA sthAna ucca hotA hai| isakA mukhya kAraNa yaha hai ki saMyogIparyAya meM rahate hue pravRtti va nivRttirUpa ( grahaNa bhojanAdi svarUpa tathA tyAga parigrahAdi svarUpa ) donoM kArya karate haiM parantu pravRttirUpa kAryase atyanta virakta vA udAsIna rahate haiM hamezA zuddhatAkA Alambana lete haiM, azuddhatAkA tyAga karate haiM arthAt rAmako chor3ate haiM --vairAgyako dhAraNa karate haiM, yahI alIphikatA unake pAI jAtI hai| tathA muniyoMkA yahI karttavya bhI hai.---saMsAra, zarIra, bhogoMse judA rhnaa| jo zramaNa muni hokara bhI isake viparIta AcaraNa yA vRtti karate haiM ve mahAn galatI va aparAdha karate haiN| rAgI dveSI muni kabhI saMsArase pAra nahIM ho sktaa| cAhe vaha rAga prazasta ( zubha ) hI kyoM na hove, vaha baMdhakA hI kAraNa hai mokSakA kAraNa nahIM hai| yadyapi usa bhUmikAma vaha hotA jarUra hai parantu sAdhu muni usako iSTa yA upAdeya nahIM mAnatA, vigAra yA balAtkAra hI samajhatA hai evaM usase aruci rakhatA hai, usakA svAmI nahIM banatA ityAdi / taba sacce muniko duniyAMke yA gRhastharAgiyoMke kAryomeM par3anA hI nahIM cAhiye / gako so use kRtakArita anumodanA 6 manavacanakAyase chor3a hI denA cAhiye kyoMki baha bighaspa hai| mokSamArgakI sAdhanA unakA mukhya kartavya hai| jhUThI prazaMsA yA bAhavAhameM Akara unako bandhakAraka kArya kadApi nahIM rakhanA caahiye| lokaSaNA yA lokasyAti sadA gharjanIya hai| isIlie pratikramaNAdi karanekI vidhi zAstroM meM kahI gaI hai| usameM mukhyataH svAmitva chur3AyA gayA hai-zuddha svarUpakA anubhava karAyA gayA hai / astu / isakA vicAra hamezA muni yA tyAgIko karanA cAhiye va amala (kavi) meM lAnA cAhiye / yadi na kara sake to usapara zraddhA to rakhanA hI cAhiye, jisase samyagdRSTi banA rahe, mizyAdRSTi na ho jAya ( 'jaM sakkai saM kIrai' ityAdi gAthA bhAvapAhur3ameM likhI hai ) / aparAdhake anusAra daMDa ( sajA ) milatA hai yaha batAte haiM saMsArameM cAra tarahake jova hote haiM ( 1 ) ajJAnI ( mithyAdRSTi / (2) jJAnI ( samyagdaSTi antI) ( 3 ) aNuvratI ( dezavatI) ( 4 ) mahAnatI ( pUrNannatI)) 1) ajJAnI mithyA. dRSTi sabase bar3A ( bhayaMkara ) aparAdhI hai kyoMki vaha parako apanA mAnatA hai aura usameM atyadhika rAgadveSa bhI karatA hai behada Asakti rakhatA hai| phalasvarUpa usako saMsArako jela meM ho lambI karor3oM mountunins agNNA MIRALBAMPuww
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAgara rahanA par3atA hai graha sajA milatI hai| (2) jJAnI samyagdaSTi, usase kama aparAdhI hotA haiM, kyoMki vaha para vastuko apanI to nahIM mAnatA kintu usameM rAga kucha karatA hai, jo aparAdha hai| usakA phala yA daMtu usako ardhapugala parAvartana kAlataka ( myAdo ) saMsAra meM rahanekA milatA hai, adhika nahIM / (3aNuvatIko, paravastumeM rAga kama honese usakA daMDa aura thor3A milatA hai arthAta vaha niratidAra aNuvrata pAle to saMbhavataH tIsarI paryAya ( bhava ) meM hI vaha saMsAra kI jelase chUTa sakatA hai| 4) mahAbatIko, parameM pUrNarAga chUTa jAnese bahudhA vaha usI paryAyase mokSa jA sakatA hai, parantu yaha saba aparAdhoMke sarvathA chUTa jAne kI bAta hai kimbahunA / yaha nyAya dRSTi para nirbhara hai, kartavya pAlanekI badaulata phalakA milanA hai ityAdi / munikA lakSaNa aura kartavya : lakSaNa do tarahakA hotA hai ( 1 ) antaraMga lakSaNa ( AtmabhUta ) yA nizcaya lakSaNa aura (2) bAhya lakSaNa ( anAtmabhUta ) yA vyabahAra lakSaNa, dUsare zabdoMmeM bhAvalakSaNa va dravyalakSaNa iti / arthAt ekalakSAH bArAmAnuyogI pani kA hotA hai, jisase maniko bAhira pahicAna hotI ' hai, usakA sambandha zarIrakI kriyAoMse rahatA hai| dUsarA lakSaNa karaNAnuyogako paddhatikA hotA hai, jisakA sambandha AtmAke bhAvoM (pariNAmoM ) se rahatA hai yaha bheda donoM meM pAyA jAtA hai| caraNAnuyogako paddhatise muni yA mokSamArgI vaha kahalAtA hai, jo 28 mUlaguNa pAlatA ho arthAt 5 mahAvrata 5 samiti 5 indriyoMpara vijaya ( vazIkaraNa ) 6 Avazyaka 7 zeSake guNa / jaisevastratyAga karanA ( digaMbararUpa nagnaveSa dhAraNa karanA ), kezalaMca karanA, yAbajjovana snAnakA tyAga karanA, datauna nahIM karanA, bhUmipara sonA baiTanA, khar3e 2 hAtha meM AhAra lenA, dinameM eka bAra alpa zuddha AhAra lenA ! inase prata ( pratijJA ) kI rakSA hoto hai arthAt ye bAhya kartavya nimitta kAraNa haiM jo munike liye anivArya haiN| inake dvArA munikI pahicAna hotI hai| antaraMga lakSaNa bAhara nahIM dikhate, ve kAryAnumeya hote haiM arthAt jaisA antaraMga pariNAma ( zuddha yA azuddha ) hotA hai ( upayogI hotA hai ) usake nimittase vaisA hI yoga (zarIrAdikA vyApAra arthAta kArya hone lagatA hai jo naimittika hai| usase una sAdhakoMke bhAvoMkA patA ( paricaya ) lagA liyA jAtA hai ki ve kaise haiM ityAdi / munike 6 chaThavAM guNasthAna ( pramatta nAmakA ) hotA hai, jisakA sambandha mukhyatayA bhAvoMse hai, kAraNa ki guNasthAna vagairaha saba jIvake pAMca 'bhAvopara hI nirbhara rahate haiM aisA niyama hai| 6 veM guNasthAnavAle munike bhAvoMkI apekSAse pramAdarUpa bhAva rahA karatA hai| pramAdakA athaM cyuta ho jAnA hotA hai arthAt pratijJAkA bhaMgakara denA mAnA jAtA hai, jo ki tIvra kaSAyake udayameM hotA hai arthAt jaba jovake ( munike ) dravya kaSAyakA tIgrarUpase udaya hotA hai aura usake pariNAma vicalita hote haiM arthAt zuddhopayoga ( vItarAgatA ) meM sthira ma rahakara paMcamahAvatAdi dhAraNa 1. aupamikakSAyiko bhAvI mithazca jIvasya svatattramaudayikapariNAmiko u / / 1 / / adhyAya 2 taH suu0|
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSAthasiddhayupAya karaneke ( zubha rAgarUpa ) hote haiM taba vaha pramAdI kahA jAtA hai isaliye ki usane jo prArambhameM dIkSAcAryase apane upayogako zuddha bItarAgatAmeM { apane svarUpameM ) lagAneko pratijJA kI thI usase vaha dhyuta hokara zubha rAgameM lAne lagA hai, basa yahI pramAda va zithilAcAra hai| ( usa samaya vaha vyavahAra mokSamArgameM lagA huA hai ) bAhya vezamA yo prAva rahatA hai| yahI TA~kA lagAnA kahalAtA hai arthAta jisa bhAva (zaddhopayogarUpavItarAga bhASa athavA zrAmaNyarUpa niSpakSa bhAva yA mAdhyasthya bhAva ) se mukti hotI hai, usameM bar3A laga gayA hotA hai, jisase mokSa jAne meM vilamba ho jAtA hai-vaha jabataka nahIM chUTatA arthAt rAgabhAva haTakara botarAmabhAva nahIM hotA tabataka vaha saMsAra meM rahatA hai mokSa nahIM jA sakatA yaha tAtparya hai| ataeva pramAdakA choDanA mokSagAmI ko anivArya hai| usake pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyakA abhAva (kSayopazama ) rahatA hai tathA saMjvalana kaSAyakA tovodaya rahatA hai| phalasvarUpa munipanA aura mahAvratapanA to utpanna ho jAtA hai {bAhya Arambha va parigrahakA tyAga ho jAnese ) kintu antaraGga parigraha ke sadbhAva (maujUda ) rahane se malotpanna huA karatA hai| arthAt pramAda yA aticAra lagA karatA hai| isIkA nAma tabhaMga yA vratameM cheda honA hai| tabhI to 6 chaThaveM guNasthAnavAlA muni dhyAna ( vItarAmatArUpa svarUpasthiratA se cyuta hokara zAstra racalA, tIrtha vandanA, dharmopadeza, kSetravihAra, bhojanArtha caryA, prAyazcitta vidhi Adi kArya kiyA karatA hai, jo mokSamArga meM bAdhaka haiM kintu zubha rAgavaza yA paropakArArtha dharmAnurAga honese ( anya dharmAtmAoMko dharmameM lagAnekA karuNAbhAva honese ) vaha vivaza hokara.-..-bhItarase heya jAnatA huA bhI bAhira meM vaisA karatA hai ityAdi virAga va garUpa nizcaya va vyavahAraratnatrayakA ekatra saMgama ( ekAdhikaraNavRtti ) pAyA jAtA hai| isIkA nAma nizcaya aura vyavahArakI sandhi hai / astu| isa prakAra citralAcaraNa ( karavitAcAra) ko heya jAnakara vaha ekarUpa zuddha vItarAga mArgakA hI avalambana karane kA pratisamaya prayatna karatA rahatA hai / pratikramaNAdi kiyA karatA hai| yaha usakI pramAda dazAko pratikriyA hai| ataeva jabataka antaraMga parigraha ( 10 veM saka ) rahegA ....... tabasaka pUrNa vItarAmatA prApta na hogI na kevalajJAnAdi hoMge ityAdi truTi banI rahegI aura mokSa na hogaa| aisI sthiti meM usa antaraGga parigraha athavA mohakarma ke 21 bhedoM ko haTAne ke lie vaha sAtaveM guNasthAnameM pUrNa tayArI kara AThaveM guNasthAnase kAryavAhI zurU ( prArambha ) kara detA hai arthAt zreNI mAr3ane lagatA hai| pariNAmoMkI dazAke anusAra koI vizuddha pariNAmI ( zubhopayogI ) una zeSa mohakarmako prakRtiyoMko jar3ase na nikAlakara unheM davA detA hai-kucha zakti hIna kacha. samayako kara detA hai| upazamarUpa karatA hai aura koI zaddha pariNAmIlopayogI ) una zeSa mohakamakI prakRtiyoMko jar3ase nikAnakara kSaya yA naSTa kara detA hai / phalasvarUpa jo AtmazaktikI nirmala yA nikharI dazA ( vItarAmatA) se kArya / upayoga ) letA hai (kSapaka zreNo mAitA hai ) vaha una vivakSita karmaprakRtiyoMkA kSaya karake vijaya pA letA hai aura thor3e hI 1. mithyAtva, kotha, mAna, mAyA, lobha ye pAMca aura hAsya, rati, arati, zoka, bhaya, jugupsA, strIveda, puruSavaMda, napuMsakaveda ye no kula milAkara 14 prakAra hotA hai| BRI
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ -". 77 bhUmikA zrI samaya meM 3 ghAtiyA karmokI prakRtiyoMkA bhI kSaya kara kevalI sarvajJa pItarAgI bana jAtA hai| aura jo vizuddha yA samala ( malIna ) AtmazaktikA prayoga karatA hai (upazama zreNI mAr3atA hai| vaha una karma prakRtiyoMkA kSaya nahIM kara sakane ke kAraNa kevalI sarvajJa vItarAgo nahIM bana pAtA va saMsArameM bahuta samayataka nivAsa karatA hai / yaha pariNAmoMke bhedase vaNI car3hane meM yA prakriyA ( sAdhanA ) karane meM va phala prApta karane meM bheda jAnanA / dekho ! munimArga sarala nahIM hai bar3A kaThina hai-lohe ke canA haiM, jisako hara koI prApta nahIM kara sakatA vaha mokSa kA mArga hai- vItarAga pariNAmarUpa hai, zuddha dharma aura cAritrarUpa hai| usase bhina jo sarAgapariNAmarUpa hai, azuddha dharmarUpa hai, acAritra rUpa hai vaha kabhI mokSamArga nahIM ho sakatA / ataeva zubharAgarUpa cAritrako zubhapravRttiko cAritra kahanA yA mAnanA vyavahAra hai, nizcaya nahIM hai kimbahunA | muniliGga yA munike svarUpa vAtrata nIce TippaNI meM anya granthoMkA uddharaNa diyA gayA hai so spaSTa samajha lenA / astu / upadhi ( 24 caubIsa prakAra prarigraha ) kA tyAga karanA utsargamArga munikA hai usIse vaha mokSa jA sakatA hai, mokSa jAnekA vahI eka ( advitIya ) upAya yA sAdhana hai, kintu yakSike abhAva meM dezakAla Adike anusAra arucipUrvaka kucha parigrahako bhI muni rakhatA hai jaise AhArAdi karanA pIchI kamaNDalu Adi lenA vasatikAkA Azraya lenA, Adi 21 parantu vaha apavAda mArga hai jo sadaiva heya hai aura usameM bhI pratibandha hai arthAt apavAda mArga meM bhI jo lokamaryAdA evaM caraNAnuyogakeM viruddha ( badanAmI karAnevAle ) kArya haiM unheM vaha nahIM kara sakatA / anyathA vaha jayadattI kaha.. laayegii| sabhI rasoMkA grahaNa karanA, sabhI parvoMmeM AhAra lenA, dravyakI yAcanA karanA Adi apavAda mArgako duSita ( kalaMkita vadanAma ) karanevAle haiM ataeva ve yathAyogya heya haiN| tAtparya yaha ki apavAdamArga meM sabhI ko chUTa ( svatantratA ) nahIM hai / jaise ki cauthe guNasthAnavAlA sAgAra ( gRhasthasamyagdRSTi ) yadyapi avatI yA asaMyamI hotA hai, jisake prasasthAvara jIvoMkI hiMsAkA bhI tyAga nahIM hotA, na indriyasaMyama vagairaha vaha pAlatA hai ( paMcendriyoMke viSayoMkA sevana karatA hai ) tathApi aprayojanabhUta ( prayojana rahita ) sabhI kAmoM ke na karanekA pratibandha (niSedha) usake barAbara rahatA hai aura usakA pAlana usake lie anivArya hai, anyathA vaha samyagdRSTi nahIM hai aisA samajhanA caahie| usI taraha vrato bhI pratibandha rahita svecchAcArI kabhI nahIM ho sakatA yaha nyAya va siddhAnta hai, isako sadaiva dhyAna meM rakhanA caahie| upadhi / parigraha ) vAlA jIva mUrcchAbAnU, ArambhavAn. asaMjamI hotA hai aisA pravacanasAra meM khulAsA likhA hai kimbahunA / 1. bhAvo ya padamaligaM Na davvaligaM va jANa paramatthaM / bhAvI kAraNabhUdo guNadosANaM jiNA triti // 2 // bhAvapAhuDa | farararaaraat nirArambhoparigrahaH, jJAnadhyAnataporavataH tapasvI sa prazasyate // 10 // ratnakaraNDA // pUjyapAda vairAgyaM tasyavijJAnaM nairgranyaM samacittatA, paroSahyaceti paMcate dhyAnahetavaH // evaM jJAnasya zuddhasya deha eva na vidyate / tato mayaM jJAturna ligaM mokSakAraNam // 238 // samayasArakalaza | jJAna - AtmA /
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArthasiddhathupAtra nizcayaratnatraya aura vyavahAraratnatraya 1...vItarAgatA sahita svAcita anubhavarUpa ) samyagdarzanAditraya-nizcayaratnatraya kahalAtA hai jo dasaveM guNasthAna taka muniyoMke AMzika ( kucha rahatA hai isIlie be kAcina dezacAritrI kahalAte haiM pUrNa yA yAvAlyAtacAritro nahIM kahalAte / aura 2-prazasta sAsahita sabhyagdarzanAditraya-vya prahAraratnatraya kahalAtA hai vaha bhI daza guNasthAnataka Adizaka ( eka deza ) rahatA hai| sabhI vaha citralAcaraNI / rAgavirAgasya mina bhAvavAlA ) kahalAtA hai| isa prakAra nizcaya vyavahArakI saMdhi (ekatra sahAvasthiti ) rahatI hai koI ... virodha nahIM AtA, parantu vaha mizrapanA mokSakA mArga nahIM hai| mokSakA mArga khAliza (zuddha) vItarAmaratnatraya hai, dUsarA nahIM aisA samajhanA cAhie / phalataH mokSamArga do nahIM haiM kathanarUpa mokSamArga, arthAt pharaka batAne ke lie zabdoM dvArA azuddha mokSamArgakA kayana karanA ( zabdarUpa ) vyavahAra mokSamArga hai kyoMki zabda jaDa aura jaDa parAzrita hai ata: vaha vyavahAra yA upacAra hai| mokSamArga svAcita hai jo netanatA rUpa hai aura vahI anirvacanIya hai, usakI prApti ho jAnepara mokSa prApta ho jAtA hai, usameM koI sandeha nahIM hai| cAhe usakA kathana kiyA jAya yA nahIM, vaha .barAbara jIvako mokSa pahu~cA degA ityAdi / nizcaya aura vyavahArakA bheda samakSanA caahie| kimbahunA / jJAna yA cetanA mokSakA mArga hai jahatArUpa nahIM hai, yaha sArAMza hai / astu / nyAyapaddhati yaha hai ki asalIko pahicAna yA bheda karaneke lie, nakala kA bhI kathana kiyA jAtA hai kintu vaha nakalI-kalI hI rahatA hai, abhISTa siddhi nahIM kara sakatA va usako Adara nahIM diyA jA sakatA arthAt braha mAnya nahIM hotaa| tadanusAra nizcaya ( satyabhUtArtha ) mokSamArgakA mahatva dikhalAne ke lie, yadi vyavahAra ( asasya abhUtArtha. ) mokSamArga kA svarUpa ( pharaka batAne ke lie) batalAyA jAtA hai to vaha satyarUpa nahIM ho jAtA hai, apitu vaha asalma hI rahatA hai yaha khulAsA hai / / 16 / / uktnyc| dharmaprathattaka dIkSAdAyaka muni { dharmAcArya guru ) kA kartavya bhAratIya sanAtana ziSTa paraMparAke anusAra dharmopadezakoM AcAryoM guruoM arthAt dharmapravartakoMhitopadezakoMkA yaha kartavya rahA hai ki ve svayaM dharmAtmA (dharma ke netA-prApaka ) banakara dUsaroMke lie dhamapideza dete rahe haiM, tabhI sanakA prabhAva dUsaroM para par3alA rahA hai| jisake udAharaNa---- tIrthakara gaNadhara-AcArya Adi haiM, jinhoMne svayaM mokSamArgako prAptakara dUsaroMko batAyA hai| divya 1. eko gozapatho ma ee niyatI dAniyalyAtmakaH / tava sthitimati yastamaniza yAyecca cetasi / / tasmimeva nirantaraM viharasiM prakhyAta rAjyaspazan / so'vayaM samyasya sAramanirAjityodayaM vindati / / 240 / smysaarklsh|
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA dhvani dvArA, grantha racanA dvArA, jabAnI upadeza dvArA, idhara-udhara jAkara pracAra dvArA dharmopadeza diyA hai / pazcAt zrI kundakundAcArya, dharasenAcArya, samantabhadrAcArya, umAsvAmI AcArya, amRtacandrAcArya, puSpadanta bhUtavalI AcArya, pUjyapAdAcArya, jinasenAcAryaguNabhadrAcArya Adi kitane hI coTIke vidvAn dharmAcAryoM ne svayaM udAharaNa banakara lokameM kArya kiyA hai| tadanusAra ( usI paraMparAke anukUla ) amRtacandrAcArya Ameko par3Ike lie sAvadhAna kara rahe haiM ( smaraNa dilA rahe haiM / ki tuma saba Age honevAloMkA bhI yahI kartavya hai ki pUrva paraMparA anusAra peztara ziSyako ucca vItarAga dharmakA hI upadeza dekara paraMparA kAyama rakhanA, usameM zuTi kara aparAdha na karanA anyathA daNDakA pAtra honA par3egA ityAdi / Age AcArya do ilokoMke dvArA upadeza denekA krama batalAte haiM-- bahuzaH samastaviratiM pradarzitAM yo na jAtuM gRhNAti / tasyaikadeza viratiH kathanIyAnena bIjena ||17|| yo yatidharmamakathayannupadizati gRhasthadharmamalpamatiH / tasya bhagavatpravacane pradarzitaM nigrahasthAnam // 18 // padya bAra-bAra samajhAne para jo, sakala tyAga nahiM kara sakatA / isIliye Adeza use hai.--eka deza vrata ghara satA || para yaha hai apavAda mArga, jo zaktihIna jama apamAte / milatA nahIM mokSa hai unako, vyavahArI ana panapAte ||15|| . isa hI kI puSTi meM kahate-pahile 'yatI dharma khnaa'| nahIM atAmA 'gRhI "dharma ko' jisase danIya honA / / kramika 3 bhaMga karane ke kANa, aparAdhI baha hotA hai| saurya pApa sama usako jAno, AjJA' lopa ju karatA hai. 1114 // ' ' " .. 1. baarvaar| 2. sakalayAma ( mahAvata ) / 3. yadi kadAcit / 4. ekadeza tyAga ( apatyAga ) / 5, hetu ( agatyA ) / daNDanIyapada (daNDakA pAtra) 7. aajaa| 8, aNuvrata ( vezavata alpatyAga ) .AUL.
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArthasiddhayupAyaM anvaya artha --- AcArya kahate haiM ki [ yaH ] jo ziSya ( dIkSArthI udAsI ) [ bahuzaH pradarzita samasta bAra-bAra vistAra ke sAtha kahe gaye yA samajhAye gaye sakala tyAga vratako arthAt mahAvratako (suni dharmako ) [ kadAcit ] kisI kAraNavaza khAsakara apanI zaktihInatA (kamajorI ) ke kAraNa [ na gRhNAti ] nahIM grahaNa kara sakatA hai ( ho ) [ vastha ] usa jaise zaktihIna ziSya ko [ anena bIjena ] isa kamajorI ke sababa ( hetu se ) [ ekadezavirazi: kathanIyA ] eka dezavrata ( aNuvrata ) dhAraNa karanekA upadeza denA cAhie yA aNuvratakI ( zrAvaka dharmakI ) dIkSA denA cAhiye, aisI AjJA hai. yaha krama yA pUrva ziSTa paraMparA hai aisA nyAya samajhanA ||18|| 60 isa kathanako puSTimeM AgekA zloka likhA gayA hai-( sambandha rakhatA hai ) [ya: apamatiH ] jo kama buddhikA dhAraka dIkSAcArya ( guru ) yaha galatI karatA hai ki peztara [ za] ucca yatidharma ( mokSakA kAraNa sakalavrata yA mahAvrata ) ko na kahakara arthAt dharmakA mahatvapUrNa vivecana yA upadeza na dekara gRhIdharma arthAt zrAvaka ( aNuvrata ) kA hI vivecana karatA hai - mahatva dikhalAtA hai [ taraca bhagavat pravacane miprahasthAnaM pradarzitam ] usa kama buddhi dIkSAcAryakA jaina zAsanameM choTA darjA athavA daNDake yogya pada ( sthAna ) kahA gayA hai arthAt vaha daNDakA pAtra hai aisA batalAyA gayA hai| kAraNa ki vaha svAdhita aparAdhI hai, svayaM galatI karanevAlA hai, jisakA daNDa ( prAyazcit ) use avazya milatA hai yA milanA cAhie / kyoMki usane jinAjJA bhaMga karake corIkA aparAdha kiyA hai, krama bhaMga kiyA hai prAcIna paraMparAko tor3anA jinAzAko bhaMga karanevAlA mahAn aparAdhI hotA hai ||18|| vA gha bhAvArtha - jaina zAsana meM jinAzA pAlanekA sthAna sarvopari ( pahalA ) hai vaha saccA jaina ( AjJA samyaktvI ) mAnA jAtA hai jo jinAjJAkI avahelanA nahIM karatA vahI sapUta hai ( samyagdRSTi hai ) jo prAcIna zAstrIya paraMparA saMskRti ) ke anusAra sadaiva calatA hai va bhI calAtA hai| isake viparIta jo calatA hai - manamAnA bartAva karatA hai, prAcIna ( saMskRti ) kI paravAha nahIM karatA aura usako tor3atA hai tathA anya logoMko bhI usake to, kA upadeza detA hai, unheM prerita karatA hai vaha kupUta ( mithyAdRSTi ) hai / pUrNa jJAnI vItarAgIkI AjJA yA upadezako nahIM mAnanA aura rAgadveSI kama buddhivAloMkI AjJA mAnanA va mahattva denA mahAna mUrkhatA va ajJAna hai, unake samajhakI kamI hai astu / inhIM saba sArabhUta bAtoMko lakSyameM rakhakara uparyukta zloka banAye gaye haiM jinameM spaSTa nirbhayatA ke sAtha muniyoM-dharmapravartaka AcArya ke kartavyakA nirdeza kiyA hai aura katrtavyacyuta honepara bhaya ( bhatsanA ) batalAyA gayA hai arthAt unako 9. aparAdha mArga ( doSIka avasthA ) 1 10. puSTa karate yA mAnate yA samarthana karate / 11. sunidharma ( anagAra dharma ) / 12. gRhasthadharma ( sAgAradharma ) | 13. kramakA ullaMghana ( prAcIna paraMparAkA khaNDana ) / 14. AzAkA curAnA /
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA kartavyahIna va nindAkA pAtra batalAyA gayA hai tAki ( jisase ) koI viruddha kArya na kare, jaina paraMparA akSuNNa ( nirdoSa ) calI jAya ityAdi / phalataH dokSArthI ziSyako peztara ucca aura mokSadAyaka dharmakA hI mahattva batAkara upadeza denA cAhie, kyoMki vahI asalI dharma yA cAritra hai, pisase jIva saMsAra se pAra ho sakatA hai / parantu jaba vaha ziSya suna va samajha karake svayaM apaneko usake yogya na pAye ( rAgAdisahita zaktihIna mAne) taba vaha dIkSAcAryako usa dharma pAlanese spaSTa inkAra kara deve ki mahArAja abhI hama itane U~ce dharma ( yatidharma-mahAvrata) ko nahIM pAla . hamase abhI nirvAha honA asaMbhava hai kSamA kareM aura isase choTe dharmakI hameM dIkSA dekheM ityAdi / isake viparIta yadi ukta kramako na jAnanevAlA koI nayA anubhavazUnya dIkSAcArya, pezatara hI kadama zrAvadharmakA nirUpaNa va mahattva batAkara ziSyako parIkSA kiye binA ho| zrAvakadharmakI dIkSA de debe to vaha daNDakA pAtra avazya ho jAtA hai kyoMki usa anabhizane zAstroMkI AjJA yA paraMparA bhaMga kI hai ataH vaha caurya karmakA aparAdhI siddha hotA hai| yaha vicAra kiyA jAya / dIkSAcArya banamA sarala kAma nahIM hai, bar3o bhArI jimmevArI usake kapara hai yaha dhyAna rhe| yaha svAzrita aparAdhakA namUnA hai| astu / svayaM galatI karanA tathA dUsaroMko galata upadeza denA mahApApa hai kimbahunA / vrata yA mokSamArgake viSayameM hamezA sAvadhAnI va vivekazIlatAko AvazyakatA hai, anyathA pUrvAparakA vicAra kiye binA kaSAyavaza yA ajJAnatAvaza tIvra aparAdha hotA hai ityAdi / / 17-18 / / Ageke ilokase aura bhI parAzrita aparAdhakA khulAsA kiyA jAtA hai akramakathanena yataH protsahamAno'pi' daramapi ziSyaH / apade'pi saMpratRptaH pratArito bhavati tena durmatinA / / 19 / / padya jo utsAha bahuta sabasA hai...-dharma dIkSA lene meM / usako akama kathanI karake, lubhA desa hai thor3e meM / aisA dakSiAcArya daNDa kA pAtra hota hai jinamata meM / vacita karatA nakalI dekara asala dharma ke badale meM // 5 // anvaya artha-AcArya kahate haiM ki [ atiduramAna protsahamAna : ziSyaH ] atyanta (bahuta bhArI) utsAha rakhanevAlA ziSya ( dIkSArthI ) [ yataH ] jabaki [ akramakathanena ) AcArya dvArA binA kramake yadvAtadvA kathana karanese arthAt munidharmakA kathana pettara karanA cAhie thA parantu vaha na karake peztara zrAvakadharma ( gRhidharma ) kA kathana kiyA, jisase ki vaha ziSya | apade'pi saMpratRptaH ] honapada (zrAkkrapada ) meM hI santuSTa ho gayA ata: phalasvarUpa [tena durmatinA pratArito bhathati ] vaha utsAhI ziSya, usa durbuddhi yA alpabuddhi ( ajJAnI ) dIkSAcArya ( gukha ) dvArA ThagA jAtA hai--munidharmase 1. ali pAya ThIka baiThatA hai|
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 83 puruSArthasiddhaghumAna vaMcita kiyA jAtA hai| ataH yaha parAzrita aparAdha bhI usake Upara AtA hai arthAt usa AcAryako lagatA hai aisA duharA aparAdha ( svAzrita va parAzrita ) kA bhAgI vaha ajJAnI guru hotA hai yaha khulAsA hai / galatI yA bhUlakA phala sabhIko milatA hai cAhe vaha choTA ho yA bar3A ho| lekina samajhadArase yadi choTI bhI galatI hotI hai to vaha bar3I samajhI jAtI hai aura mUrkhase yadi bar3o bhI galatI ho to vaha choTo samajhI jAto hai aisA lokakA nyAya hai jo galata hai| zAstrIya nyAya isake viruddha hotA hai, jo abhiprAya para nirbhara rahatA hai anya kriyA Adi para nirbhara nahIM rahatA aisA samajhakara pariNAma ( bhAva) hamezA zuddha rakhanA caahie| yahA~ taka zramaNa saMskRtiko mukhyatA baralAI gii| Age yathAvasara aura adhika batAyA jAyagA yahA~ / to prasaMgavaza prakAza DAlA gayA hai kimbahunA |19|| zrAvakako dharmako AvazyaktA ( ratnatrayarUpa ) AcArya kahate haiM ki yadyapi munidharma mukhya hai aura thAvakadharma gauNa hai tathApi mokSakA mArga donoM haiM / ataeva vAyakako zrAvakadharmake pAlanekA upadeza diyA jAtA hai| usako saMtoSapUrvaka dhAraNa karanA cAhie yaha sAmAnya kathana hai---- evaM samyagdarzanabodhacaritratrayAtmako nityam / tasyApi mokSamArgo bhavati niSevyo yathAzakti // 20 // padha mokSamArga hai nividharUpa, mbabahAne se pahicAnI / ghaha hI eka rUpa hotA hai, nizcayanayase tuma jAnI / / pUrNa apUrNa bheda do hote, yathAzaki dhAre budhajana / ekadeza ma sakaladeza, ""cArina-dharma kahate gurujana // 20 // athavA ho guru itamA dhivekI jo, pAtra apAtra samajha sake / aru mokSamArga yathArtha kyA hai, jJApanA bhI kara sake / 1. zrAvaka (gRhastha) 2. yogyatAnusAra ekadeza ( aNuvrata ) arthAt alpa vItarAgatArUpa dharma (cAritra ) sakala veza ( mahAvrata) 3. ny| 4. paMDita-duddhimAn / 5. cAritra banAma dharma / 6. AcArya aadi| 7. batA sake...dUsaroMko upadevA dvArA samajhA ske|
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ phira ziSya kA kartavya yaha hai, Atmazakki vicAra ke / khuda mokSamArga saMbhAlanA, nA paMcanA' meM Aya ke // 20 // anvaya artha-AcArya kahate haiM ki [ evaM ] pUrvokta prakAra [ samyagdarzanarodhacaritravAramako mokSamArga: ] samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra tIna bhedarUpa mokSakA mArga hai [tasthApi yathAzakti nityaM niSevyo bhavati ] so zrAvakako bhI apanI zakti ke anusAra usakA nirantara sevana karanA cAhie arthAt zaktike anusAra ekadezarUpa mokSamArga bhI prAptavya hai, use nahIM chor3anA cAhieamRta jitanA mila sake le lenA cAhie, isI meM buddhimAnI hai sirpha thor3A saMtoSakI jarUrata hai||20|| bhAvArtha- sAdhAraNa rUpase, mokSamArga, nizcaya aura vyavahAra ( abheda va bheda ) ke bhedase do prakAra kahA gayA hai, jo kAraNa kAryakI apekSAse satya hai ( svabhAvarUpa yA sat hai ) parantu yaha vyavasthA abhinna pradezoMkI hI hai, bhinna pradezoMkI nahIM hai, jaisI ki binA samajhe ajJAnIjana kahA . karate haiM va mAnate haiN| sadanusAra samyagdarzana-samyagjJAna, samyakacAritra ye tInoM AtmAke svabhAva haiM aura abhinna pradezI haiM, ekAtmAke pradezoM meM hI vyApta rahate haiM, ataeva ve mokSake kAraNa ( mArga) avazya haiM, kintu jabataka sAdhaka yA mumuda jIvakI unameM bhevadRSTi rahatI hai arthAt usake jJAnameM ( upayogameM ) vikalpa rahatA hai athavA upayoga nirvikalpa yA svastha nahIM hotA tabataka saMvara va nirjarA nahIM hotI apitu Asrava va banca hotA hai, jisase mokSakA honA asaMbhava hai| mokSakA kAraNa upayogazuddhi aura yogazuddhi hai / arthAt upayoga aura yogakI azuddhatA saMsArakA kAraNa hai aura unhIMkI zuddhatA mokSakA kAraNa hai yaha bheda hai vAstavikatA hai| phalataH samyagdarzanAdike viSayameM bheda yA vikalpa honA vyavahAra dazA hai aura vikalpa nahIM honA nirvikalpa dazA hai ( samAdhi va dhyAna hai-ekAgratA hai--sAmAdhaka haiM ) usIse mokSa hotA hai kimbahUnA / vikalpakA kAraNa rAgadveSAdi vikArI bhAva haiM ataH unake rahate Atma-kalyANa kadApi nahIM ho sakatA yaha bhAva hai / astu| vyavahAra nayakI dRSTise samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritrake aneka bheda batAye gaye haiM parantu nizcamakI dRSTi se sabameM abheda hai--vikalpa yA pradeza bheda nahIM hai| pratAdika dhAraNa karanekI kaci yA abhilASA honA yaha zubhopayoga yA dharmAnurAga hai, jisase puNyabandha hotA hai mokSa nahIM hotA yaha zuddha kathanI hai kintu ukta bhAva kaba hote haiM jaba jIvakA upayoga nija svarUpa meM sthira / ekAgra nahIM rahatA yAne zaddhopayogase cyata hotA hai| isa cyata honekA nAma hI cheda hai arthAt zuddhopayogameM cheda ho jAtA hai / akhaNDameM khaNDa ho jAtA hai) jo eka aparAdha hai| kAraNa ki vaha chedakA honA arthAt hiMsAkA honA hai-svabhAva bhAvakA ghAta hai, jisakA phala bandhako sajAkA milanA hai yaha nyAya ( nirNaya ) hai| aisI sthitimeM pratijJA bhraSTa honA arthAt pratijJAmeM cheda karanA, samyagdRSTi virAgIke lie kabhI iSTa ( upAdeya ) nahIM hotA usakA prayatna hamezA pratijJApara dRr3ha rahane kA hI rahatA hai| yadi kahIM usakI pratijJA para A~ca AtI hai to usako asahya viSAda ( duHkha ) hotA hai aura tatkAla vaha use haTAnekA prayAsa karatA 1. ThagorI bAtoMmeM aakr| .. .
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArtha sidhupAya hai ityAdi / yadyapi caraNAnuyoga yA lokapaddhatise ( vyavahAra dRSTise ) aisA rUpaka hai ki guru ziSyakA upakAra kare, aura ziSya gurukI AjJAkA pAlana kare, arthAt eka dUsare para jimmevArI AtI hai, jo ucita hai vaisA karanA hI caahie| kintu mizcayanayase apanI-apanI jimmevArI alaga-alaga hai, svayaM hI samajhadArIse heya upAdeyakA khyAla rakhate hue kArya karanA caahie| dUsare para choTa dene se enaM svarga pAnI kAgadI bana jAnese kArya siddha nahIM hotA ulTA ThagAyA jAtA hai aisA samajhanA caahie| nizcayanayase mokSamArga eka aura ekarUpa (vItarAgatArUpa) hI hai| jisakA kathana vyavahAriyoMne sarAmarUpase kiyA hai aura nizcayanayAvalambiyoMne bItarAgarUpase kiyA hai arthAt eka hI vastukA do taraha se varNana kiyA hai ataH varNana ( kathana ) do taraha kA hai / vastu do taraha kI nahIM hai yaha sArAMza hai / isakA khulAsA anyatra kiyA gayA hai dekha lenA astu // 20 // noTa-zrAvakadharmake bheda va unakA svarUpa Age prakaraNa 37 veM zloka se lagAya vistArake sAtha kiyA gayA hai ( cAritrAdhikArameM tathA 12 bAraha vratoM se zvAvakako 11 gyAraha pratimAe~ ( kakSAeM ) banatI haiM, unakA kathana bhI iloka naM0 174 meM kiyA gayA hai so dekha lenA / zrAvakako pratimAoMkA dhAraNa karanA anivArya rahatA hai| vratAcaraNa kI nAva nahIMse DalatI hai, use meSThika thAvaka kahate haiN| AcArya kahate haiM ki mokSamArgI ( mumukSu ) kA kartavya hai ki vaha sIna bhedarUpa mokSamArga se pahile samyagdarzana kI ArAdhanA { prApti ) kare kyoMki vaha mUla hai / tatrAdau samyaktaM samupAzrayaNIyamakhilayatnena / tasmin satyeva yato bhavati jJAnaM caritraM ca // 21 // padya samyaktvako prAptavya jAno mUla bhAvaka dharmakA / jisa prApta hote udaya hotA kAma aru cAritrakA isa mA~si krama hai mArgakA jo 'bhokSamArga' vikhyAta hai| kara hastagata usako prathama hI guNI zivapura jAma hai // 21 // anvaya artha-AcArya kahate haiM ki [satra ] tIna bhedarUpa mokSamArga mese [ Adau anilabasnena / samyakravaM samupAzrayaNIyam ] sabase pahile hara taraha prayatna karake samyagdarzanako prApta karanA cAhie, ( zrAvakakA yaha kartavya hai ) [ yataH ] kyoMki [tasmin savi eSa jJAna paribhavati isa samyagdarzana prApta honepara avazya hI samyagjJAna va samyakacAritra prakaTa hotA hai arthAta kAna aura cAritra donoM samyakpadavIko prApta kara lete haiM, yaha sArAMza hai // 21 // .. bhAvArtha- samyagdarzana mokSamArgakI pahalI sIr3I hai, usake vinA jJAna aura cAritra samyak nahIM hote kintu mithyA hI rahate haiM aura jaba sammAdarzana prApta ho jAtA hai taba vahI zAma va /
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana cAritra jo usa samaya mithyAjJAna mithyAcAritrake rUpa meM rahatA hai, samyagjJAna va samyakcAritrake rUpameM pariNata ho jAtA hai arthAta unakA nAma va bhAva (vizeSaNa ) badala jAtA hai. yaha vizeSatA utpanna ho jAtI hai| isalie sabase pahile usa samyagdarzanako hI mokSamArgI bhavyAtmAko prApta karanA cAhiye / tabhI usakA puruSArtha saphalaH samajhA jAtA hai ( samajhA jaaygaa)| phalataH mokSamArgakA vahI mUla hai, usake binA sada niSphala hai ( sAdhyake sAdhaka nahIM hai / aura yaha niyama hai ki jisako eka bAra bhI samyagdarzana prApta ho jAtA hai yaha niyama se ardhapudgala parAvartana kAlake bhItara mokSa calA jAtA hai Age vaha saMsArameM nahIM raha sakatA / samyAdarzanakA lakSaNa AcArya zrI svayaM Age batAnevAle haiM / 22 meM / / ataeva yahAM batAnA vyartha hai / yahA~para to usako prAthamikatA aura AvazyakatA mAtra batalAI gaI hai kimbahUnA / isa zlokameM 'yalena' isa pada vizeSake rakhane kA kyA mahattva hai ? yaha vicAraNIya hai| sAdhAraNataH hara eka kArya yatsva yA puruSArtha pUrvaka to hote hI haiM..koI naI bAta nahIM hai phira 'yatnena' yaha pada likhanekI kyA vizeSatA hai, so batAte haiN| batnakA artha yA prayojana yaha hai ki koI jIvanako saphala banAnA cAhatA hai to usako cAhie ki vaha mokSake kAraNabhata 'samyagdarzana'ko pahile prApta kare aura jisa tarahase bhI ho prApta kare cAhe usake poche vartamAna paryAyako bhI chor3anA par3e to bhI nirmoha hokara chor3a deve| isakA tAtparya yaha hai ki samyagdarzanakA mUlya sabase adhika hai, kAraNa ki usI prA ho jAne sArI bAra janamaragAe jAtI haiN| lekina usakI prAptikA yahI eka upAya hai ki vaha mumukSu bhanyajIva peztara apanI paryAya buddhi ( saMyogI paryAyameM ekattva buddhi va rAga dveSAdibhAva ) chor3a deve, jo anAdikAla se ho rahI hai tathA apane zuddha jJAyaka upayogako lagAve arthAta paryAyaSTi chor3akara dravyaduSTi kare athavA azuddhaSTi choDakara zuddhadaSTi kare, tabhI pUruSArthakI saphalatA hai| yaha puruSArtha jIbane abhItaka nahIM kiyA hai jo samyak puruSArtha hai aura jisase saMsAra chUTakara mokSakI prApti honA hai| ataeva yatna pada dvArA usIpara jora diyA gayA hai| yadyapi bastukA pariNamana svatantra hai, vaha kisIke adhIna nahIM hai-- usake liye nimitsakI AvazyakatA nahIM hotI vaha apane Apa hotA rahatA hai tathApi vyavahAramayase usako puruSArtha (nimitta ) ke adhIna kahA jAtA va mAnA jAtA hai, usI daSTise yahAM yatnako mukhya batalAyA gayA hai| tathA hamezA eka-sA upayoga nahIM rahatA badalatA rahatA hai, ataeva paryAya kI dRSTi honepara isa prakArakI rAgabuddhi ( kavAya yA karmadhArA) svayaM prakaTa hotI hai ki hama * aisA puruSArtha kareM (nimitta milAveM / aura usI prakAra yogoMkI pravRtti bhI vaha karane lagatA hai " ityAdi parantu dhaddhA meM parivartana nahIM hotA yaha niyama hai| . jaba samyagdarzanako prApta karaneko buddhi jIva (AtmA) ko ho taba samajhanA cAhiye ki aba isakA bhalA (kalyANa ) hone vAlA hai aura usakI sUcanA usa jIvako svayaM zuddha svasaMvedana dvArA mila jAtI hai, jise mAnasa pratyakSa yA svAnubhava kahate haiM, aura usakA Alambana ekamAtra AtmA hI rahatA hai| pazcAt usakA saMskAra par3a jAnese bArambAra smaraNa hokara usIkI ora upayoga jAtA rahatA hai, jisase vaha ekadama bhUla nahIM jAptA / phalataH saccA prakAza samyagdarzanake sva
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 puruSArthasiddhapAya prApta honepara hI AtmAmeM hotA hai, jisase anAdikAlIna midhyAndhakAra naSTa ho jAtA hai va sahI 2 dikhane lagatA hai usakI badolata sumArga para calanese abhISTa sthAnakI prApti ho jAtI hai ataeva sabase bar3A prathama upakArI samyagdarzana hI hai aisA nizcaya kara lenA cAhiye | astu ||21|| samyagdarzana pahilA adhikAra AcArya nizcaya aura vyavahAra do nayoMkI apekSA se samyagdarzanakA svarUpa batAte haiMjIvAjIvAdInAM taccArthAnAM sadaiva karttavyam / zraddhAnaM viparItAbhinivezaviviktamAtmarUpaM tat ||22|| padma viparItatA se rahita jo zradvAna hai jIvAdi kA samyaktva usIkA nAma hai jo rUpa haiM vyavahAra kA // yavahAra haiM isalie ki sambandha hai pakA / nizcaya use kahanA jahA~, sambandha ho nijazvakA // 22 // anvaya artha --- [ jIvAjIvAdInAM savArthAni ] jIva ajIva Adi sAta tattvoMkA jo [ viparItAbhiniveza vizritaM zraddhAnaM ] viparIta ( mithyA ) abhiprAya ( dhAraNA-matsavya ) se rahita zraddhAna kiyA jAtA hai vaha vyavahAra samyagdarzana kahalAtA hai, kAraNa ki vaha parAzrita hai arthAt mokSamArgopayogI jIvAdi sAta tatvoMke zraddhAnarUpa hai tathA [ yat AtmarUpa ] jo sirpha paradravyoMse bhinna eka apanI (nija ) AtmAkA zraddhAna hai vaha nizcaya samyagdarzana hai, / [ tat sadaiva vyam ] so vaha zraddhAna sadaiva karanA cAhie arthAt vaha anivArya hai kyoMki usake binA AtmakalyANa nahIM ho sakatA aisA AcAryadeva' kahate haiM ||22|| bhAvArtha -- nizcaya samyagdarzana meM mithyA abhiprAyase rahita sirpha ekasva vibhaktarUpa (parase free a apane guNoMse abhinna ) apanI AtmA zraddhAnakI mukhyatA rahatI hai jo svAzrita kahalAtI hai | aura vyavahAra samyagdarzanameM mithyA abhiprAyase rahita para dravyoM ( sAta tattvoM ) zraddhAnako mukhyatA rahatI hai jo parAzrita hai, yaha khAsa maitra samajhanA caahie| yadyapi donoM tarahakI zraddhA meM pradezabheda AtmAmeM nahI pAyA jAtA hai-eka AtmAmeM ho sabhI taraha kI zraddhAe~ rahatI haiM, ataeva meda nahIM mAnanA cAhie arthAt nizcaya samyagdarzana aura vyavahAra samyagdarzana aura vyavahAra samyagdarzanameM bheda mAnanA vyartha haiM aisI AzaMkA ho sakatI hai ? tathApi vikalparUpa zraddhA honese bheda 1. eka niyatasya zuddhanayato vyApturyadasyAtmanaH / pUrNAnanasya darzanamiha dravyAntarebhyaH pRthak // samyagdarzanametadeva niyamAdAtmA va tAvAnayaM / tamuktvA navataravasantatimimAtmAyameko'stu naH // 6 // samayasArakalaza | Liu
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ / suhaal avazya mAnA jAtA hai va mAnanA cAhie / arthAt nizcaya zraddhAmeM koI vikalpa nahIM hotA aura vyavahArazraddhA meM vikalpa hotA hai jo vyavahArakA rUpa hai / aisA honepara bhI donoM prakArake samma gdarzanoMmeM samyakathaddhA ( viparItAbhinivezarahita ) honese donoM kathaMcit prAmANika yA mokSake mArga samajhe jAte haiM--praddhAmeM viparItatA na honese / yadi kahIM zraddhAmeM viparItatA ho jAya to niHsandeha mokSamArgatA naSTa ho jAya / jaise lipIke zraddhA viparItatA honese vaha vyavahAranayase bho mokSamArgI nahIM mAnA jA sktaa| ityAdi vizeSArtha -yadyapi yaha pUrA lakSaNa (viparItAbhinivezarahita tatvArtha zraddhAna ) nizcayasamyagdarzanakA hai, tathApi kAraNameM kAryakA aropa honese vyavahAra yA upacArarUpa bhI hai, yaha vizeSatA hai / isake sivAya jabataka sAta tattvoMkA zraddhAna viparIta abhiniveza ( zraddhAna ) se rahita na ho, tabataka mukhyarUpa kAraNake sadbhAvameM akele tatvArthazraddhAnako samyagdarzana mAnanA yA kahanA bhI sarAsara upacAra yA vyavahAra samajhanA caahie| sArAMza yaha ki 'samyagdarzana rUpa kArya, tattvArthazraddhAnarUpa mukhya kAraNa, tathA viparIta zraddhAnase rahita niyamarUpa ( avinAbhAvo ) kAraNa, ke sadbhAvameM hI hotA hai anyathA nahIM / taba viparIta abhiprAya ( zraddhAna ) rahita tasvArtha zraddhAnamAtrako ho, jo kAraNarUpa hai-upacArase yA umeda zikSA samma (bArga, mAna lenA vyavahAra nahIM to aura kyA hai ? vicAra kiyA jAya ! noTa--viparItAbhiniveza rahitakA artha hai, agRhIta mithyAstrakA chuuttnaa| zraddhAbheda na honese hI 4 cAra bheda batAye gaye haiM ( viparIta zraddhA nahIM hotI ) arthAt samyagdarzanake aneka tarahase zAstroMmeM bheda batAye gaye haiM jaise ki sarvArtha siddhi TokAmeM upazamakSayopazama-kSAyika' tIna bheda batalAye gaye haiM, SaTkhaNDAgamameM bhI ye hI 3 tInoM bheda batalAye gaye haiM, rAjavAtika, zlokavAtika sabhI meM inakA ullekha hai tathA AtmAnuzAsanameM 10 bheda basalAye gaye haiM ( AjJAsamyaktvAdi ) nATaka samayasAra bhASAchandobaddhameM 9 bheda basalAye gaye haiN| sarAga vItarAga bheda to sarvatra kahe gaye haiN| isake sivAya nimna 4 cAra bheda bhI batalAye gaye haiN| astu / ina sabameM malakAraNa to eka hai aura vaha 'viparItAbhinivezarahita hai arthAt viparItAbhiniveza ( mithyA bhAva yA dhanAna ) naSTa hue binA samyagdarzana nahIM hotA ataH viparItAbhinivezakA kSaya ( abhAva ) honA hI cAhie yaha anivArya hai so vaha sabhI sarahake samyagdarzanoM meM cAhe vaha nizcaya samyagdarzana ho yA vyavahAra samyagdarzana ho, rahanA jarUrI hai, usameM vivAda ( matabheda ) nahIM ho sakatA yaha dhruva hai| sirpha prayojana bheda batAneke lie 4 cAra bheda, cAra taraha ke mAne gaye haiM so samajhanA caahie| 1. kSAyika samyagdarzana, karmabhUmiyA manuSyaNI arthAt dravya strI manuSyake bhI hotA hai paryAptaka dazAmeM, isameM sandeha nahIM karanA / jodhakANDa gommaTasArakI gAthA naM0 704 tathA Age 712 AdimeM bhI dekha lenA . saMskRtta TIkA evaM paM0 ToDaramallajI kuta bhASA-dIkA khulAsA likhA hai| lekhaka /
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ pr'kaar'iy'aar' samyagdarzanake cAra bheda aura unakA pRthak 2 prayojana ( 1 ) tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanam / jovAjIvAdika sAta sattvoM ( padArthoM ) ko yathArtha (samyak ) viparItAbhinivezarahita zraddhA karaneko samyagdarzana kahate haiM, aisA sthavira AcArya umAsvAmi mahArAja apane tatvArthasUtra granthameM naM0 2 adhyAya meM kahate haiN| isakA prayojana sirpha itanA hai ki anyavAdiyoMke dvArA mAne gaye tasyoMkA zraddhAna karanA samyagdarzana nahIM kahalAtA, kAraNa ki unameM yathArthatA nahIM pAyI jAtI ye saba ekAnta dvArA kalpita kiye gaye haiM, unakA khaNDama ho jAtA hai| yukti Agama pramANase unakI siddhi nahIM hotI, ataeva ve nirAdhAra siddha hote haiM, jaise ki sAMkhya matavAloMke 25 tattva, naiyAyika matavAloMke 16 tattva, cArvAka matavAloMke 5 tatva ityAdi / phalata: janamatAvalambiyoM ke dvArA anekAnta ( syAdvAda-kathaMcit kathana ) nyAya ( duSTi ) se jo mokSamArgopayogI jIva ajIba Adi sAta tattva siddha kiye gaye haiM, unakA zraddhAna karanA hI 'samyagdarzana' haida ho sakatA hai.---anyakA zraddhAna karanA sambagdarzana nahIM ho sktaa| isa prakAra anyako vyAvRtti karanA mAtra, ukta sUtra dvArA samyagdarzanakA lakSaNa batAnekA prayojana { uddezya hai aisA sammAna : (2) sacce deva muru zAstrakI zraddhA karanA samyagdarzana hai| yaha praNa bhI pRthak prayojana rakhatA hai ! arthAt devaguru zAstrakI parIkSA karake jo siddha ho aise sacce ( vItarAga sarvaza ) devakI tathA unhIMke dvArA kahe gaye sacce zAstroMko tathA unhIke anuyAyI ( ziSya ) sacce tapasviyoMko . zraddhA pratauti bhakti Adi karaneko 'samyagdarzana' kahate haiM kintu unase bhinna ( viparIta ) jo kudeva ( rAgo dveSI alpajJa ) haiM, unhIMke dvArA banAye gaye jo rAgAdipoSaka zAstra ( kuzAstra ) haiM tathA unhIke anuyAyI jo pAkhaNDo tapasvI ( kUguru ) haiM, unakI zraddhA bhakti stuti karanA samyagdarzana nahIM hai| aisA unase bheda karane ke lie yA unake prati sevAbhAva yA pravRtti haTAne ke lie ukta lakSaNa batAyA gayA hai / yaha pRthak prayojana hai parase vyAvRtti lakSya hai| (3) svaparakA bheda jJAna karanA samyagdarzana hai / arthAt AtmA ( joca ) kyA hai aura para { zarIrAdi ) kyA hai ? aisA pRthata 2 samIcIna ( samyak ) jJAna va zraddhAna karanA samyagdarzana kahalAtA hai| jabataka pratyeka padArthakI bhinnatAkA yathArtha jJAna zraddhAna na ho tabataka samyagdarzana ho hI nahIM sktaa| padArthako svatantratAkA jJAna honA anivArya hai, AtmAkI svAdhInatAkA jAnanA jarUrI hai| isakA mukhya prayojana yaha hai ki jaba yaha pratIti ho jAyagI ki merA AtmA saba parase bhinna hai taba svayaM vaha parameM rAgadveSAdi vibhIva bhAva nahIM karegA, unase virAga ho jAyagA, jisase usakA bhalA hogA, bhUla miTegI jo kartavya hai evaM lakSyabhUta hai, arthAt vahI jIva pratijJAkA nirvAha ( pAlana ) kara sakegA ityAdi, parase mamattvakA chur3AnA isakA prayojana hai / astu 4) AtmazraddhAnaM samyagdarzanam / arthAt apanI AtmAkA jo ki ekatva vibhaktarUpa hai, sampaka zraddhAna karanA samyagdarzana hai| isakA prayojana sirpha apanA hI bala sarosA karanese mokSa
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdazana hotA hai, parake bala-bharosepara mokSa nahIM hotaa| ataeva sadaiva svAvalambana karanA cAhiye, yaha batAnA hai| parAvalambana chor3anA aura svAvalambana karanA hI ucita va hitakara hai, yaha sArAMza hai / jabataka saMyogo paryAya meM parakA Alambana va grahaNa tyAga rahatA hai tabataka jIva saMsAra se pAra nahIM hotA, uso kI capeTa meM yA dhara-pakar3a meM jAya ulajhA rahatA hai yaha niyama hai, Eira bhI samAise kAma lenepara vaha saMsArase pAra hotA hai koI asaMbhava bAta nahIM hai isalie Age zaMkA samAdhAna kiyA jAtA hai samajha lenaa| noTa-uparyukta sabhI samyagdarzanoMmeM mUla bAta viparItAbhiniveza rahita panA honA anivArya haiM dhyAna rhe| samyagdarzana ho jAnekA paricaya ( zAna ) kaise hotA hai ? isakA uttara nimna prakAra hai| samyaktvaM tatvataH sUkSmaM kevalajJAnagocaram / gaunaraM sthAvadhisvAmsapIya jJAnayodvayoH // 27.5 // paJcAsthAyI asarArdha artha--samyagdarzana AtmAkA atyanta sUkSma guNa hai ataeva usakA paricaya ( nizcaya yA jJAna ) pratyakSarUpase pUrA to kevalajJAnake dvArA hotA hai tathA apurNarUpase yA thor3A 2 pratyakSa ( deza pratyakSa ) avadhi ( sarvAvadhi-paramAvadhi ) jJAna evaM manaHparyaya jhAnase bhI hotA hai| isake sivAya usakA parokSa jJAna, matitha ta jJAnase bhI hotA hai aisA samAdhAna samajhanA cAhie / arthAt usakI jAnakArIkA honA asambhava nahIM hai kintu yena kena prakAreNa sabhI jIvoM ko ho sakatI hai kinhIMko pratyakSarUpase va kinhIMko parIkSarUpase ( anumAnAdidvArA ) lekina pratyakSarUpase, matiyukta jJAna va dezAvadhijJAna dvArA usakA paricaya nahIM ho sakatA yaha niyama hai kimbahunA / . hamArA { jIyakA ) Atma kalyANa kaise ho? isa praznakA uttara {1) saMkSepameM una praznakA uttara eka hI hai aura vaha 'samyagdarzana'ko prApta karanA hai. va mithyAtvako choDanA hai| yahI eka advitIya aura sarvotkRSTa upAya (mukhya) hai| dUsarA upAya, cAritrako dhAraNa karanA yA parigraha tathA kapAyako choDanA gauMNa hai-- mukhya nahIM hai / kAraNa ki saMsArakI mukhya jar3a : nIva rUpa) mithyAtva ho hai usoke hone para kaSAyabhAva va parigraha dhAraNa karanA hotA hai. ye saba usIkI DAlI pate haiN| mithyAtvako badaulata hI gati Adi saba prApta huA karatI haiN| aura mithyAtvake chUTa jAnepara evaM samyagdarzanakai prApta honepara kramazaH adhikase adhika ardhapudgala parAvartanakAlameM sabhI tarahakA saMsAra chUTa jAtA hai aura sadA sthAyI mokSa prAta ho jAtA hai kintu mithyAtvakA aMza bhI rahate saMsAra nahIM chUTatA na janma, maraNa, roga, zoka AdhivyAdhi duHkha hI chUTate haiM na AkulatA chUTatI haiM na parigraha ca kaSAya chUTatI hai taba nirantara jora duHkhI ho rahatA hai kimbahunA / isIlie AcArya pravara sthavira zrI kundakunda mahArAjane svaviracita dvAdazAnuprekSAmeM eka hI mukhya upAya AtmakalyANakA batAyA ( kahA ) hai yathA-- . . .
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArthasiddhayupAya dasaNamaTTA bhaTTA Isamasa sthi NivANaM / sijhasti dhariyamA samakSa sijjhasti // 15 // ekasvAnuprekSA saMskRtAyA--dazanapaTA bhraSTAH darzanabhadasya nAsti nirmANam / sidhyanti cAstrinA darzanabhraSTA na sidhyanti // 15 // artha-jo jotra samyagdareTa ani rahita haiM, jinako samyagdarzana prApta nahIM hotA yA hokara chUTa jAtA hai, ve mithyAtvake rahate hue mokSa nahIM jAte na jA sakate haiM, tathA ve hI mahAbhraSTa saMsAramArgI kahalAte haiM / aisA samajhanA cAhie ki mithyAdRSTi hI mahAbhraSTa haiM-mokSa mArgase cyuta yA mahApAtakI haiM / ataeva AtmakalyANa ke lie 'samyagdarzana'ko prApta karanA Adya ke mukhya hai-vahI eka upAya hai| isake viruddha cAritrako AtmakalyANakA mukhya upAya mAnanA bhramapUrNa hai. isalie ki jo jIva samyagdarzana sahita hote haiM ve kadAcit cAritra / antaraMga bahiraMga yA nizcaya vyavahAra ) se bhraSTa bhI ho jAyeM to bhI ve zuddhi karake (chedopasthAna karake } mokSako jA sakate haiM kintu samyagdarzana rahita jo jIva haiM ke cAritra sahita honepara bhI ( drazyaliMgI jaise muni ) mokSa nahIM jA sakate, yaha akATya niyama hai| sArAMza-samyagdarzana hI AtmakalyANakA mukhya upAya haicAritra va kaSAyakA tyAga----parigrahakA tyAga mukhya upAya nahIM hai yataH baha pazuoM takakai pAyA jAtA hai, parantu ve mokSa nahIM jAte, samyagdarzanakI kamI hone se yaha bhAva hai|' noTa---samyagdaSTi hI anya saba vikalpoMko chor3akara apane jhAyaka svabhAva AtmAmeM hI upayogako lagAtA hai usIkA Alambana lekara AtmakalyANa kara sakatA hai anya koI jIva nahIM aisA samajhanA cAhiye aura vahI yathArtha vyavahAra cAritra dhAraNa kara sakatA hai ityaadi| taba yahA~ prazna hotA hai ki kyA cAritrakA mahattva kama hai ? vaha dhAraNa nahIM karanA caahiye| - isakA sayuktika samAdhAna (2.) cAritrakA mahatva kamatI nahIM hai na usake dhAraNa karanekA niSedha hai kintu baha samyagdarzanake sAtha ho to usakA mahattva hai aura vaha dhAraNa karane yogya bhI hai kyoMki usAse lakSya ( mokSa sukha ) kI siddhi ho sakatI hai anyathA nahIM yaha niyama hai / cAritra dharma hai aura usakA SPARENCE H 1, uktabdha-- na samyaktvasamaM kiJcikAlye trijagatyapi / zreyo'zreyazca mithyAttvasamaM nAnyattanubhRtAm 11341 rana thA. samantabhadrAcArya / / artha-tIna loka aura tIna kAla meM samyagdarzanake samAna dusarA koI padArtha, AramA { jIba) kA kalyANa karane vAlA nahIM hai vaha advitIya va anupama hai| ataeva usIkI prApti va sevA karanA cAhie / aura mithyAta ke samAna koI dUsarA padArtha, kSAtmAkA akalyANa ( ahita yA burA ) karanevAlA nahIM hai ataeva jIcoMko sAhiye ki usako choSTa dekheM ityAdi // 34 //
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana mUla kAraNa samyagdarzana hai| phalataH samyagdarzana ke sadbhAva ( maujUdagI ) meM hI jJAna va cAritra pUjanIya ( AdaraNIya ) hotA hai arthAt samyagdarzana ke honepara hI vaha jJAna va cAritra samyak ( satya sahI ) kahalAtA hai, aura mokSakA mArga banatA hai yaha vizeSatA unameM A jAtI hai / anyathA ve saMsArakA hI mArga rahate haiM / ataeva mUla va mukhya samyagdarzana hI siddha hotA hai / nizcaya aura vyavahAra do tarahakA cAritra hotA hai| nizcaya cAritra to nizcaya samyagdarzana ke sAtha hI AMzika hotA hai jo muktikA kAraNa hai / kintu vyavahAra cAritra jo zubharAga rUpa hotA hai, giratI avasthAkA hai jo poche hotA hai / arthAt jaba jIna zuddhopayoga ( vItarAgatA ) se cyuta hotA hai arthAt haTatA hai taba vaha zubha lagatA hai arthAt vrata saMyamAdi dhAraNa karane meM lagatA hai, so usase puNyakA bandha hI hotA hai nirjarA nahI hotI, jisase yaha saMsAra meM tabataka rukA hI rahatA hai- yukta nahIM hotA 1 ataeva vaha bhI heya mAnA gayA haiM, jisako ajJAnI jova upAdeya samajhate haiN| lekina apavAda mArgake samaya ( zakti hInatA ke samaya ! usako avazya hI dhAraNa kAranA cAhiye, jisase azubha meM upayoga na calA jAya, yaha dhyAna rakhanA cAhie va zaMkA miTA denA cAhiye / vaha bhI kaJcit mahattvako cIja hai- sarvathA upekSaNIya nahIM hai apekSaNIya hai| cAritrake prakaraNameM ( 37 meM isapara vistArase prakAza DAlA jAyagA ityAdi / samyagdarzanakA AnuSaMgika yA avinAbhAvI samyakcAritra mAnA gayA hai / koI bhI samyagdRSTi aisA na milegA jisako samyakcAritra na huA ho va mokSa na gayA ho aisA yathArtha samajhanA cAhiye / astu samyagdarzanAdi tInoM ratnatrayarUpa dharma mAne gaye haiM jo paraspara sambaMddha rahate haiN| isake sivAya - samyagdarzanake dUsarI tarahale bheva (1) nisargajabheda, ( 2 ) adhigamaja, meda athavA sarAga va vItarAgabheda / (1) (ka) jo samyagdarzana, vinA kisIke upadezase svataH hI viparIta abhiprAyase rahita prakaTa ho, usako nisargaja yA svabhAvaja kahate hai / isameM mukhyatA, nimittakI nahIM hotI aura khAsakara upadeza yA zikSAko AvazyakatA nahIM rahatI / jaise mer3iyA, zera vageraha pazuoM meM krUratA zUratA svataH janmajAta hotI hai, pakSiyoM meM ur3anA ( AkAzameM gamana karanA ) Adi svabhAvataH hotA hai, koI unheM sikhAtA nahIM hai| isI taraha nisagaMja samyagdarzana samajhanA, yaha lo AtmAkA guNa hai ataH vaha kabhI bhI vikasita ho sakatA hai, koI Azcarya nahIM hai / yadyapi antaraMga (darzanasohakA upazamAdi ) aura bahiraMga ( jinabimbadarzanAdi ) nimitta usa samaya rahate haiM tathApi unase vaha nahIM hotA ityAdi, kintu svakIya yogyatA ( upAdAna) se hI vaha hotA hai yaha khulAsA hai / I (2) (kha) jo samyagdarzana, dUsareke upadeza yA zikSAko mukhyatAse utpanna hotA hai usako adhigamana samyagdarzana kahate haiM ] isokA nAma dezanA samyaktva hai, athavA AjJA samyaktva haiN| isameM parake upadeza AvikI mukhyatA rahatI hai khudakI jAnakArIkI mukhyatA nahIM rahatI / aisA jIva, kevala itanA jJAna va zraddhAna rakhatA hai ki 'jinendra bhagavAnkA kahA huA sabhI satya 1. uktava - saNamUko zrammo va cAritaM khalu dhammo ityadi /
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 7 puruSArthalizrUyupAya hai---pramANika hai' ityAdi / ataH zraddhAmAtra se vaha samyagdRSTi kahalAtA hai| arthAt eka zraddhAna, svayaM jAnakara karanA, aura eka zraddhAna, vinA svayaM jAne, AjJA mAtrase karanA, inameM bheda hai ! lekina sAmAnyataH zraddhAnakI apekSA donoM hI samyagdRSTi haiN| isI AdhAra para nisagaMja va adhi gaja do bheda kiye gaye hai / 'puruSaprAmANyAt vacanaprAmANya' aisA nyAya hai astu / puruSa meM pramANatA parIkSApUrvaka virodha rahita vacana ( kathana yA upadeza ) se hI hotI hai ataeva bar3ha bhI Avazyaka hai-karanA cAhiye ityAdi / kintu viparIta abhiprAya ( mithyAtva ) se rahita honA sarvazra anivArya hai | nisargajakA artha, svayaMbuddha, aura agimakA artha bodhitabuddha, bhI hotA hai kimbahunA -.. 5.2 sarAga va vItarAga bheva ( ga ) rAgake sAtha jo samyadarzana rahatA hai arthAt jo rAga se utpanna nahIM hotA, kintu vItarAga se utpanna hotA hai, parantu usake sAtha 2 rAga rahatA hai, usako sAga samyagdarzana kahate haiN| phira bhI zraddhAnameM antara nahIM rahatA, ataeva vaha mokSakA mArga | upAya ) mAnA jAtA hai / antara sirpha derIse mokSa jAnekA hai, arthAt vaha jabataka sarAma samyagdRSTiko vItarAgatA prApta na hogI tabataka saMsArameM hI rahegA mokSa na jAyagA ityAdi / gha) rAgake sAtha jo samyagdarzana nahIM rahatA rAgako chor3a detA hai virAgake sAtha rahatA hai, usako vItarAga samyagdarzana kahate haiM vaha jaldI se jaldI jovako mokSa pahu~cA detA hai yaha bheda hai| samyagdarzana prApta na honekI yogyatA ( sAmagrI ) ( paMcala vidhayoMkA svarUpa ) samyagdarzana prApta honeke liye pA~ca labdhiyAM (prAptiyA~ ) batalAI gaI haiM, jinake prApta hone para samyagdarzana prApta hotA hai / unake nAma 1-kSayopazama 2 - vizuddhi, 3 - dezanA, 4 --- prAyogya, 5- karaNa iti / ( 1 ) 'kSayopazamalA - jJAnAvaraNAdi kamakA vizeSa kSayopazama honA, jisase tattvavicAra kiyA jA sake arthAt tasvavicArake yogya buddhivizeSakA utpanna honA, jo saMjJI paMcendriya ho sakatA hai, nIcevAle jIvoMke nahIM ho sakatA yaha niyama haiN| aisI yogyatA prApta ho jAnA kSayopazamalabdhi hai / 1. apakA artha ----yasamAnakAla meM udaya AnevAle sarvaghAtI spardhakoM kA udayameM na AnA ( ruka jAnA ) tathA Age udayameM AnevAle sarvadhAtrI spardhakoMke niSekakA upazamarUpa ho jAnA, udayameM nahIM jAnA tathA zeSa vartamAna meM sabhI spardhakoMkA kSaya ho jAnA kSaya avasthA dezAta kA udayameM maujUda rahanA, daba jAnA, upazama avasthA kahalAtI hai| kahalAtI hai, jo karmAkI hai astu / kSayopazamA kahalAtI hai| vartamAna meM sabhI parvoM kA
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana 2.vizuddhilabdhi-mohakA arthAta mithyAtva Adi prakRtikA manda udaya honese mandakapAyarUpa pariNAmoMkA honA, vizuddhilabdhi kahalAtI hai jahA~ tatva vicArakA bhAva ( ruci ho sakatA hai athavA sAmAnyatayA 'mohanIkama' kA manda udaya honA liyA jA sakatA hai| . (1) dezanAlabdhi-devaguma AdikA upadeza milanA athavA usako dhAraNAkA honA, dezanAlabdhi kahalAtI hai| vaha sAkSAt milatA hai va pUrvakA saMskAra rahatA hai| jo samaya para kAma AtA hai| (4) prAyogyalabdhi-vizeSa yogyatAkI prApti honA, prAyogyalabdhi kahalAtI hai| jaise ki...pUrvabaddha karmokI sthiti ghaTakara. anta: koDAkADA sAgara ke barAbara jAyaka karoDako eka karor3a se gaNita karanA, koDAkor3I kahalAtA hai, usase kama ho sthiti raha jAya, tathA baMdhanevAle karmoM kI sthiti-antaH kADAkor3Ike maMkhyAsaveM bhAga barAbara kama hotI jAya, adhika na par3e ) arthAta usa samaya se lagAkara Age 2 sthiti ghaTatI ho jAve, jabataka samyagdarzana prApta na ho, aura samyagdarzana prApta ho jAneke bAda bhI vahI krama jArI rhe| isake sitAya prAyogya labdhi meM kitanI ho pApa prakRtiyoMkA nayA baMdha honA bhI miTa jAya / prakRtibaMdhApasaraNa ) / aisI avasthAkA prApta ho jAnA hI prAyogyalabdhi kahalAtI hai| isIko kAlalabdhike nAmase bhI kahA jAtA hai| usake aneka bheda, sarvArthasiddhi meM batalAye gaye haiM dekha lenaa| 34 prakRtibaMdhApasaraNa hote haiM aisA labdhisArameM likhA hai kimbahanA / taba prazna hotA hai ki kyA sthitikA ghaTanA samyagdRSTi prApta honeke pahale ho ( mithyAttva ke kAla meM ) hone lagatA hai ki samyagdarzana prApta ho jAne ke bAda (pazcAt ) hotA hai ? kyoMki paMcalabdhiyoMkA kAla to mithyAtvakA kAla hai / isa praznakA uttara nimna prakAra haiM--- (pahilese hI hone lagatA hai) sammattahimuhamicho visohidhIhi candramANo hu| aMtokoDAkoDiM sataNDaM baMdhaNaM kuNaI // 9 // labdhisAra / artha :--'jo jIva samyagdarzana prApta honeke sanmakha hotA hai arthAt hai to mithyASTi kintu samyagdarzanakI prAgabhAva dazAmeM avasthita hai, vaha pariNAmoMko vizuddhatA bar3haneke sababa { prati samaya nirmalatA yA mandatA bar3hatI jAtI hai ) Ayu karmako chor3akara bAkI 7 sAta karmokA baMdha, aMtaH koDAkor3I sAgarako sthiticAlA dvitIyAdi samayoMmeM arthAt Ame 2 palyake saMkhyAtaveM bhAga sthiti ghaTAlA huA karatA hai aura aisA karatA huA antamuharta mAtra takako sthiti antameM kara detA hai| yaha prAyogyalabdhikA phala yA mAhAtmya hai, isameM pariNAmoMko mukhyatA hai / yaha pahilA krama { prakriyA ) sthitibaMdhako kama karanekA hai| isIkA dUsarA nAma (1) pahilA sthitibaMdhApasaraNa hai| parantu isameM yaha vizeSatA hai ki jaba koI samyakravake sanmukha mithyA- ...
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ ; puruSArthasipA dRSTi jIva 7 sAta sau yA 8 ATha sau sAgara pramANa ( utanI vAra) prAraMbha jaisA krama pUrA karale arthAt sthitibaMdhAsaraNa pUre karale saba kahIM eka prakRtibaMdhAsaraNa hotA hai arthAt eka prakRti kA baMdha honA miTa jAtA hai arthAt baMdha nahIM hotA / aura ukta krama ( cArA yA zRMkhalA ) ke anusAra hI pezvara sthitibaMdhAsaraNa karate hue 34 cauMtosa prakRtibaMdhAsaraNa karatA hai, prAyogyalabdhi kAlameM ho aisA niyama hai / 14 yaha prAyogya kaba hotI hai ? 1 jaba sayasammukha midhyAdRSTi pariNAma madhyama darajeke hote haiM / arthAt jaba na to kSapaka zreNI car3hanevAle kI taraha U~ne darajeke vizuddha pariNAma ho jisase navIna kI sthiti sarva jaghanya par3a rahI ho tathA pUrvabaddha karmokI sthiti, anubhAga pradezasattva, bhI ati jaghanya (sUkSma) na raha gayA ho| isI taraha tIvra saMkleza pariNAmavAle saMjJo paMcendriya jIvakI taraha, aata ant utkRSTa sthiti na par3a rahI ho, aura pUrvabaddha karmokI sthiti anubhAga- pradeza utkRSTa nahIM honA caahiye| aisI madhyama yogyatAvAle pariNAmako hI 'prAyogyalabdhi' kahate haiM tabhI vaha hotI hai / gAthA naM0 78 labdhisAra / yaha saba samyagdarzana prApta hone ko sAmagrI hai | yaha vAra 2 mila jAtI hai, parantu samyagdarzana prApta nahIM hotA / kyoMki vinA kararefo ( 5 vIM ) prApta hue, samyagdarzana nahIM hotA yaha niyama hai| aura karaNalabdhirUpa pariNAmoM ke hone para use koI roka nahIM sakatA : niyamase vaha ho jAtA hai / tathAhi Age kahA jAtA hai bhI ( 5 ) karaNalabdhikAraNakA artha pariNAma haiN| ataH samyagdarzana prApta honeke yogya pariNAmoMkA prakaTa honA, karaNalabdhi kahalAtI hai / ve pariNAma jaba U~ce darajeke vizuddha hote haiM, jo anupama aura apUrva hoM, jinakA milAna na pIchevAloMse ho na AgevAloMse ho arthAt pahile karaNaaf mA~hanevAle aura pIche karaNalabdhi mAMDanevAle sabhI sadRza jIvoMse jaba sadRza yA visadRza pariNAma hoM tathA sama samagravAle arthAt sAtha 2 karaNalabdhivAle jIvoMke pariNAma sadRza yA samAna hoM athavA unameM bheda na ho sake, taba samyaktvake vAsaka karmoM ( 7 yA 5 prakRtiyoM kA upazama kSayopazama yA kSaya hotA hai aura samyagdarzana prakaTa ho jAtA hai yaha niyama hai / ve pariNAma tIna taraha hote hai ( 1 ) adhaHkaraNa ( 2 ) apUrvakaraNa ( 3 ) anivRttikaraNa / adhaHkaraNa meM nIce-U~ce vAloMke pariNAma samAna milate haiM / apUrvakaraNavAloMke pariNAma kabhI ekase nahIM milate | anivRttikaraNa vAloM ke pariNAma samAna ( ekase ) hI hote haiM-bhinna prakAra nahIM hote yaha tAtparya hai / yahI pAMcavIM labdhi sarvotkRSTa hai jisase sAdhyakI siddhi hotI hai / zeSa cAra labdhiyA~ anantavAra hotI va chUTa jAtI haiM, parantu mithyAtva nahIM chUTatA iti / fnengSTa do taraha ke hote hai ( 1 ) sAbi mithyAdRSTi ( 2 ) anAdimidhyAdRSTi / sAdi mithyAdRSTi unako kahate haiM, jinako eka bAra samyagdarzana prApta hokara chUTa jAya aura mithyAdarzana punaH prApta ho jAya / yadi vaha thor3e hI kAla rahe to usakA bAhya AvaraNa nahIM badalatA aura yadi afe samaya rahe to badala jAtA hai| usakA ut saMsArameM rahanekA kucha kama agala
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdazana parAvartana mAtra hai ( adhikakI myAda nahIM hai) utabhemeM yogyatA prApta kara kabhI bhI mokSa jA sakatA hai| isa taraha bAra-bAra samyagdarzana prApta hokara bAra 2 chUTanepara ardhapudgala parAvartanakAlameMse dharatI hotA hI jAyagA aisA samajhanA caahie| purA ardhapudagala parAvartanakAla, pahalI bAra samyagdarzana prApta honevAle samyagdaSTi jIvake mAnA jAtA hai, sabhIke nahIM yaha tAtparya hai| jananyakAla madhyama antarmuhUrtakA hai| noTa-anta: kor3Akor3I sAgarako sthiti prAyogya labdhise lekara sambagdarzana prApta ho jAnetaka hotI hai arthAt Age bhI hotI hai aura pIche bhI hotI hai koI eka niyama nahIM hai / lekina kAraNakAryabhAya karaNa labdhike sAtha hI samyagdarzanakA hai anyake sAtha nahIM yaha tAtparya hai iti / sabhyagdarzanakA mahatva ( niSkarSa ) A saMsArata evaM dhAvasi paraM, kurve'haminyuklarkadvAraM nanu mohinAmiha mahAhakArarUpaM samaH // sadbhatArthaparigraheNa vilayaM adhezavAra bajeta / sarika jJAnadhanasya bandhanamaho bhUyo bhvedaarmn:?:55|| samayasArakalaza / karaNalabdhike dvArA kisa prakAra mithyAtva dravya naSTa hotA hai ? isakA pradarzana kiyA jAtA hai| ('nimitta kattuM tvako apekSA carcA hai ) jisa bhavya yogyatA sampanna jIvako samyagdarzana prApta honevAlA hotA hai, usake pAMcavIM karaNalabdhi (yogyapariNAmoMkI prApti hotI hai arthAta jina vizeSa pariNAmoMke nimittase mithyAvadravya haTakara samyagdarzana prApta honA hai ve sarvotkRSTa nambara 3 ke 'anivRttikaraNa' nAmake atinirmala pariNAma utpanna hote haiN| unake nimittase, kramazaH 7 sAta Avazyaka kArya pUrva meM hote hue---AThavA kArya antarakaraNa (dura karanA yA yahA~ vahA~ haTAnA ) aura navamAM kArya, upazama karanA rUpa kiyA jAtA hai yA hotA hai| taba udayakAlameM mithyAtva dravyake niSeka maujUda na 1. kimantarakaraNaNAma ? vipanilaya kammANaM henimovarimaTTidIo mottama mando antomuTusametAm / dvidhauNaM pariNAmaksiseNa NisegANAmabhAvIkaraNamaMtakaraNamidi bhaNNade / / jayadhavala a0 10 953 artha : vivakSita kamoM ke niSeka, jo Age samatroMmeM udayameM AveMge tathA pichale samayoMmeM udayameM A cuke haiM, unako chor3akara vartamAna kAlameM jo udayameM Ane yogya ho, unako antarmuhUrta ke liye udayake ayogya kara denA yA dura haTA denA antarakaraNa kahalAtA hai| usameM nimitakAraNa jIyake vizeSa nirmala pariNAma hote haiM iti / athavA--adhika sthitibAle aura kama sthitivAle (utkRSTa va jaghanya sthitivAle) niSekako choTakara madhya sthitighAle ( madhyavartI ) karmoko udayake ayogya karanA antarakaraNa kahalAtA hai samajha lenaa| WAPUR MAHARASHTRA } ..
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ Jing Cha puruSArthatricacuSA rahane ke kAraNa unakA abhAva ( kAryahInatA ) ho jAtA hai arthAt anta taka mithyAkA dravya dabA rahatA hai athavA udayameM Anese dUra ( antara yA baMcita ) rahate haiM ( udayAbhAvI kSaya ) yaha tAtparya hai / antarakaraNa aura upazamakaraNa kA svarUpa nIce TippaNI meM likhA hai so samajha lenaa| abhI yahA~ para karapalabdhi 3 bheda ( jAtiyA~ ) aura unameM honevAle Avazyaka yA 9. natra prakArake vizeSa kArya batalAe jAte haiM yathA--- ( 1 ) adhaHkaraNa meM 4 cAra Avazyaka hote haiM / 1 - samaya 2 anaMtaguNo vizuddhatA ( nirmalatA ) kA honA (2) sthitibaMdhApasaraNakA honA arthAt navIna baMdhako sthiti eka 2 antarmuhUrta kamI hote jAnA ( 3 ) prazasta (puNya) prakRtiyoM ( karmoM) kA anubhAga ( rasa ) anaMtaguNA bar3hate jAnA ( anubhAga vardhana ) 4 --- aprazasta ( pApa ) prakRtiyoMkA anubhAga samaya 2 anaMtaveM bhAga ghaTate jAnA kula 4 Avazyaka ( 2 ) apUrvakaraNa 3 tIna Avazyaka hote haiM / 1-pUrva karmoko sthitiko antarmuhUrta ghaTAnA, arthAt sthitikAMDaka ghAta karanA, 2- pUrvabaddha karmo ke anubhAgako antamuhUrsa taka ghaTAnA arthAt anubhAgakaiss ghAta karanA, 3---guNazreNI nirjaMrA karanA arthAt asaMkhyAta guNita karmoM ko nirjarA yogya karanA kula 3 hue / (3) anivRttikaraNa meM 2 do Avazyaka hote haiN| -antakaraNa karanA ( varttamAna meM udaya AnevAle mithyAtvake niSekoMko dUrakara denA yA haTA denA athacA udayameM na Ane denA yA usake ayogya kara denA ( udayAbhAvI kSaya karanA ) 2 -upazamakaraNa karanA arthAt agale samaya meM udaya AnevAle midhyAtvake niSekoMkA upazama kara denA / isa taraha saba tarahakI baMdiza ( rukAvaTa ) ho jAnese hI midhyAtva dravya naSTa hotA hai yaha vidhi hai astu / artha --- anAdi kAla se saMsArI jIvoMko, paradravyake kattapinekA ( ki hama sabhI ke kartA haiM ) miyA ahaMkAra ho rahA hai, yahI ajJAnarUpI andhakAra chAyA huA hai, ataeva satyArthaM nahIM sUjhatA, ( yathArtha nahIM dikhalA ) yaha duHkhakI bAta hai / AcArya kahate haiM ki yadi nizcayake jJAna yA Alambanase eka bAra bhI antarmuhUtrAko ) mithyAtva chUTakara samyaktva utpanna ho jAya ( samyai jJAna samyagdarzana rUpa sUryakA prakAza ho jAya ) to phira kisI prakAra bhI vaha jIva saMsArameM ba~dhA yA rukA nahIM raha sakatA - adhika se adhika usakA nivAsa saMsArameM ardhapudgala parAvartana kAla taka hI rahegA yaha niyama hai / basa, yahI samyagdarzanakA antima niSkarSa ( nicor3a ) hai aisA samajhanA cAhiye aura yaha Azcarya yA kutUhalase bhI nahIM kahA jA sakatA ki samyagdarzana prApta hone para 'samyagdRSTi' saMsAra meM hamezA baMdhA rahatA hai / vaisA kahanA galata hai, ajJAnatA hai / tathA isI taraha yaha kahanA bhI galata (asatya) hai ki samyagdRSTike baMdha nahIM hotA / yathArtha bAta (satya kathana ) yaha hai ki samyagdarzana prApta honeke kAlase samyagdRSTi anaMta saMsArakA bandha nahIM hotA / utkRSTa sthitivAle karma ( mohAdi ) nahIM baMdhate kintu alpa sthitivAle ( antaH hterate kama sthitivAle ) karma barAbara ba~dhate haiM, sarvathA nirvandha vaha nahIM ho jAtA, jalaka
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ darzana saMyogaparyAya maujUda rahatI haiM, yaha vizeSatA batalAI gaI hai / dravyadRSTiko apekSAse to kabhI jIva ( AtmA ) baMdhatA ho nahIM haiM, vaha abaMdha - parase bhinna zuddha hai ityAdi / samyagdarzana saMsArakI jar3a ( mithyAtva ) ko naSTa karatA hai| mithyAdRSTikA saMsAra anAdi anaMta rahatA hai, astu / kramabaddhaparyAyakA jJAna va zraddhA ko hI na hai ? hA uttara samyako hI ho sakatA hai jo jJAyaka svabhAvakA Alambana karatA hai, sarvajJatAkA astitva apane meM nizcita karatA hai arthAt jo Astika hai vahI kramabaddha paryAyakA vizvAsa kara sakatA hai kintu jo nAstika hai vaha nahIM kara sakatA yaha niyama hai, aisA jAnanA astu / paryAM mAtra kramase hotI haiM, jisa kramase savaMjJa kevalIne dekhI haiM, usI kramase ve hotI haiM anyathA ( kama bhaMga karake ) nahIM hotI cAhe koI kucha bhI kareM, saba vyartha hai, mithyA mAnyatA hai / athavA pUrva paryAyakA vyaya hokara hI uttara paryAyakA utpAda hotA hai, yaha krama hamezA aTala rahatA hai / arthAt vaha nahIM badalatA yaha kramabaddhatA pAI jAtI hai isako samajhanA cAhiye / 17 adhigamaja samyagdarzana ke bheda ( 1 ) svAdhigamaja, ( 2 ) parAdhigamaja | ka) jo samyagdarzana svayaM hI jIvAdi tatvoM kI pramANanayAdike dvArA jAnakArI prApta karake utpanna hotA hai, usakI svAdhigamaja samyagdarzana kahate haiM / yaha mahAn dRDha yA pakkA hotA hai, arthAt usameM bhrama yA sandeha nahIM hotA ityAdi, usameM bhArI vizeSatA rahatI hai| yadi kadAcit koI aisI dRDha zraddhAvAle samyagdRSTiko bhulAnA ho to vaha kadApi nahIM bhUla sakatA / tabhI to bar3e 2 upasarga ghora duHkha dAridra Adi upasthita honepara bhI vaha vicalita nahIM hotA merukI taraha aTala rahatA hai ataH yaha sarvotkRSTa hai, prathama upAsanIya hai / " ( kha ) jo samyagdarzana, parake upadeza Adike dvArA jIvAdi tatvoMkA kathaMcit (kucha) jJAna honepara yA na honepara khAlI AjJA yA upadeza para nirbhara rahakara una jIvAdi tatvoMkA zraddhAna karatA hai va karAtA hai, usako parAdhigamaja samyagdarzana kahate haiM, jo apekSAkRta kamajora hotA hai / arthAt vaha saMbhavata: kucha vikRta ho sakatA hai, rUpa badala sakatA hai| vaha viveka rahita totA jaisA hai| 'jaise kisI kamabuddhi vidyArthIko jI svayaM parIkSA nahIM kara sakatA, mAsTara ( zikSaka ) batAtA hai ki do aura do ra + 2 milAkara 4 cAra hote haiN| vaha vidyArthI usako satya mAna letA hai ki gurUjIkA batAnA sahI va satya hai aura besA vizvAsa yA zraddhAna bhI vaha kara letA hai / phira kucha samaya bAda koI inspekTara ( nirIkSaka parIkSaka ) zAlA (vidyAlaya ) meM Akara parIkSA letA paMcAstikAya 1. sarvajJatA AtmAkA svabhAva hai vaha jJeyake nimittase nahIM hotI svataH hotI haiM / gA0 41 TIkA / 13 smr
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 18 puruSArthasiddhaye hai aura pUchatA hai ki vidyArthin / 2 aura 2 do kitane hote haiM ? vidyArthI turanta uttara detA hai ki sAhaba ! 4 cAra hote haiN| isapara vaha parIkSaka usakI buddhikI parIkSA karane ko punaH pUchatA hai ki vidyArthin ! tumArA uttara galata hai, tIna aura eka 3+1milAkara cAra hote haiN| yaha sunakara nizArthI bhrama meM par3a jAtA hai ki gurUjIkA batAyA satya hai ki AphIsara sAhabakA batAyA satya hai ? yaha nirdhAra na kara pAne se nirutara raha jAtA hai va acaka jAtA hai athavA kaha detA hai ki hameM to gurujIne aisA hI batAyA thA ki do aura do cAra hote haiM / taba sAhaba (parIkSaka ) samajha jAtA hai| ki yaha vidyArthI bhabuddhi hai, svayaM parIkSA ( nirNaya ) nahIM kara sakatA, khAlI raTa letA hai ityAdi / pazcAt jaba vahI bAta ( prazna ) dUsare tIvra buddhivAle chAtrase parIkSaka pUchatA hai taba vaha niHzaMka hokara javAba detA hai ki sAhaba donoM sahI haiM 2 do meM 2 do milAne para bhI cAra 4 hote haiM aura 2 tIna meM 1 milAne para bhI 4 cAra hote haiM, kAraNa ki vaha jor3a Adi hisAba khuda jAnatA thA / sAhaba usako buddhimAna samajhakara khuza hotA hai va inAma bhI detA hai| basa aisA hI hAla svAdhigamana va parAdhigamakA hai| svayaM parIkSA karanA yA jAnanA zreSTha hotA hai / atara aers bheva 1 saMsArI, 2 siddha ( mukta ) | saMsAriyoM meM asa va sthAvara / trasoMmeM do indrI paJcendrI taka 4 bheda | athavA bhavya yA abhavya / bhavyoM meM nikaTa bhavya, va dUra bhavya, va dUrAnadUra bhavya, ye tIna bheda hote haiM / nikaTa bhavya ( vyakta samyagdRSTi ) tadbhava mokSagAmI yA doncAra bhavameM hI mokSa jAnevAle hote haiM | dUra bhava, ( avyakta samyagdRSTi ) kaI bhavoM ke bAda mokSa jAne vAle hote haiM / durAnadUra bhavya, kabhI mokSa nahIM jAte sirpha unake mokSa jAnekI zakti mAtra rahatI hai jisase ve bhavya kahalAte haiM kintu unakI zakti kabhI vyakta nahIM hotI arthAt kAryaparyAya prakaTa nahIM hotI ataeva ve sadAkAla abhavyoMkI taraha saMsArameM hI nivAsa karate haiN| abhavya jIvoMke usa jAtikI zakti hI nahIM rahatI, jisase ve mokSa jA sakeM / ye saba zaktiyAM pArimANika bhAvarUpa hai- svAmIvika va akRtrima haiM, naimittika yA adhikAdi rUpa nahIM haiM, yaha vastukA svabhAva hai ityAdi / azuddha bhedoMmeM bahirAtmA jIva haiM | aura zuddha paramAtmA hai / paramAtmAmeM sakala paramAtmA tathApi sabhI dravyoMmeM jIva dravya, jJAnavAn saMyogI paryAya zuddha va azuddha do bheda mAne jAte haiM / medoMmeM apUrNa zuddha - antarAtmA haiM aura pUrNa zuddha arahanta haiM aura nikala paramAtmA siddha haiM ityAdi cetana honese zreSTha dravya hai kimbahunA / / dravyoMke bheda 1 jIvadravya, 2 pula dravya, 3 dharma dravya 4 adharma dravya, 5 AkAza dravya, 6, kAla dravya, ari ata aorat chor3akara zeSa 5 dravyeM ajIva dravyeM haiM (janazUnya jar3a haiM ) / inakA lakSaNa nimna prakAra hai / 1- pudgala dravya -- jo dravya ghaTatI-bar3hatI hai arthAt milatI bichur3atI hai, usako pudgala dravya kahate haiN| yA saMyogI paryAya jisake hotI hai yA vikAra rUpa hotI hai /
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana 99 2- dharmadravya - jo jIva va pudgala donoM kriyAvAn dravyoMke calane meM sahAyatA detI hai, usako dharmadravya kahate haiM 1 jaise machalI calane meM jala sahAyatA detA hai| 3 - adharmadravya - jo jIva pudgala donoMko sthita hone meM sahAyatA detI hai, usako adha dravya kahate haiM / jaise pathikako chAyA madada detI hai / 4-AkAza dravya jo sabhI dravyoMkI Thaharaneke lie sthAna detI hai, usako AkAza dravya kahate haiM / 5--kAla dravya - jo sabhI prayoko pariNayana yA parivartana karane meM sahAyatA detI hai, usako kAladravya kahate haiM / -- paJcAstikAyake bheda 1 noTa-- uparyukta chaha dravyoMmeMse kAladravyako chor3akara zeSa pAMca dravye astikAya kahalAtI hai kAraNa ki unake pradeza paraspara mile hue sadaiva rahate haiM, pRthaka nahIM hote / kAladravya pradeza, eka 2 pRthaka rahate haiM -- ikaTTe nahIM rahate ityAdi / AkAza dravyake bheda 1---lokAkAza, 2-- alokAkAza | AkAzadravya ke pradeza yadyapi akhaMDa ( mile hue) rUpa rahate haiM tathApi Adhe bhUta padArthoMke sadbhAvase do bheda mAne jAte haiM / jahA~ para bahoM dravyeM saMyogarUpase rahatI haiM, usako lokAkAza kahate haiM aura jahA~ para eka akelA AkAza hI rahatA hai, usako alokAkAza kahate haiM / areasure a 1- nizcayakAla dravya 2- vyavahArakAla dravya / nizcayakAla dravya -- jo pariNamanasvabhAvavAle mUla kAlANu haiM, unako nizcayakAla dravya kahate haiM / jaise ratnoMkI rAzi ( Dhera rUpa ) pRthaka 2 rUpa / 2--vyavahArakAla dravya --jo mUla dravya ( kAlANu) kI paryAe~ hotI haiM samayAdi rUpa, unako vyavahArakAla dravya kahate haiM, jisake aneka bheda hote haiM / generous ta 1- aNurUpa, 2 skandharUpa / 1 aNurUpa jisakA parimANa eka pradezamAtra hotA hai, kama yA bar3ha nahIM hotA, usako aNurUpa pudgaladravya kahate haiM / usameM rUpa rasa gaMdha sparza rahatA hai / usameM bahupradezI bananeko zakti saMbhAvanA satyarUpa mAnI jAtI hai / arthAt usakI bahu pradezarUpa kAryaparyAya prakaTa nahIM hotI / phalataH skaMdha avasthAmeM bhI usakA pRthak 2 / mUla ) parimANa utanA eka pradezamAtra )
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArthasimupAya hI rahatA hai, vaha adhika kSetra nahIM ghera letaa| hA~, saMkoca vistAra zakti usameM mAnI gaI hai jo skaMdha paryAyake samaya kArya karatI hai arthAt apanA paricaya deto hai-skaMdha avasthAmeM ho saMkoca vistAra hotA hai, pRthaka avasthA nahIM yaha tAtparya hai astu 2.-skaMdharUpa pudgala----aneka paramANuoMke paraspara milane se arthAt apane 2 rUpa rasa gaMdha sparza ke dvArA paraspara saMyoga honese, jo skaMdharUpa piDa avasthA unakI hotI hai, usako skaMdharUpa pudgaladravya kahate haiN| __ sAmAnyataH pudagaladravyake 6 chaha bheda 1--sUkSmapudagala-jo pRdagalaTavya (paramANu yA skaMdharUpa ) dRSTigocara na ho arthAt dekhanema na Ave, usako sUkSmapudgala kahate haiM, jaise kArmANadravya Adi / 2. sthUlapudgaladravya, jo dRSTigocara hoM va anyatra le jAye jA sakeM, unako sthUla pudgala kahate haiM jaise ghRta, dUdha, pAnI Adi / 3--sUkSmasthUla pudgaladravya-jo dRSTigocara to na hoM ( A~khoMse na dikheM ) kintu kAnoM Adise sune jAya, grahaNa kiye jAya, yA jAne jAya, unako sUkSmasyUla pudgaladravya kahate haiM / jaise zabda gaMdha Adi / 4-sthUlasUkSma pudgaladravya---jo dRSTigocara to hoM kintu pakar3ane meM na Ave unako sthUlasUkSma pudgaladravya kahate haiN| jaise prakAza chAyA andhakAra aadi| 5-sthUlasthUla pudgaladravya----jo dRSTigocara hoM, loDephor3e jAya evaM anyatra lejAye jA sakeM kintu punaH jur3a na sake, unako sthUlasthUla pudgaladravya kahate haiM / jaise patthara kASTha ityAdi / 6-sUkSmasUkSma pudgaladravya-jinakI zaktikA arthAt avibhAga praticchedoM kA aura dUsarA bheda na ho sake na kiyA jA sake, una padArthoM ko sUkSmasUkSma pudgaladravya kahate haiM / jaise paramANu jaghanya guNavAle, jinakA baMdhana na ho sake ( baMdhake ayogya pudgalake nibaMdha paramANu ) do muNa kama se kama adhika hoM to baMdha hotA hai anyathA nhiiN| noTa-pudgaladravyake aneka tarahake pariNamana (paryAya ) hote haiM jaise ki kabhI sthala kabhI sUkSma, kabhI kaThora, kabhI komala, kabhI tarala, kabho zrimA huA aisA samajhanA cAhiye yaha vastukA svabhAva hai kimbhunaa| saMkSepameM nizcaya aura vyavahArakA nirdhAra-jIvadravyameM (1) rAgadveSAdika vikalpoMse rahita-nikilpa vItarAgamaya "nirNayAtmaka dazA' kA nAma nizcaya hai| jo svAzrita svabhAvarUpa hai / (2) rAgadveSAdi vikalpoM sahita vikalpa sarAgatAmaya 'nirNayAtmaka dazA' kA nAma -
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. samyagdarzana 201 vyavahAra hai| jo parAzrita vibhAvarUpa haiN| kAraNa ki Age donoM prakAra se bastu ( padArtha-tattva) kA nirNaya karanA abhISTa hai| samyagdarzana, samyagjJAna, samyakacaritra aura unake viSaya bhUta padArtha tathA unake aMgoMkA varNana ubhayarUpase kiyA jAne vAlA hai| ataeva bhramanivAraNArtha bhUmikA taiyAra kI jA rahI hai| nizcaya aura vyavahAra donoM kA svarUpa pRthak 2 hai tathA mAnyatA bhI pRthaka 2 rUpa hai| phalataH saMyogIparyAdha meM ubhaya dazAe~ huA karatI haiN| unako yathArtha pRthak 2 samajhanA atyanta jarUrI hai tabhI AtmakalyANa ho sakatA hai anyathA nahIM / upasaMhAra kathana samyagdarzanake sambandhameM paryApta vivecana kiyA jA cukA hai, jisakA usake sAtha ghaniSTa sambandha thaa| yoM to samyagdRSTike samudAyarUpase 63 guNa hote haiM jo svAmikAtikeya munine apane mahAna granthameM likhA hai| prathA / samyagdRSTike 63 guNa 1-saMvega, 2 nirveda, 3 nindA 4 gahA~ 5 upazama 6 bhakti 7 abhukaMpA 8 vAtsalya ye ATha mUlaguNa hote haiM ( dharma va dharmake phUlameM anurAga honA saMvega kahalAtA hai ) astu / zaMkA Adi pA~ca aticArIkI chUTanA ( abhAva honI rUpa 5 guNa, sAta bhayoMkA chUTanA rUpa 7 guNa, tIna zalyoMkA chUTanA rUpa 3 tIna guNa, paccIsa doSoMkA chUTanA rUpa 25 guNa / ATha mUlaguNapAlanA rUpa 8 guNa, sAta vyasanoMkA tyAganA rUpa 7 guNa kula 63 guNa hote haiN| samyagdRSTi jIva unheM prApta karatA hai va karanA anivArya hai| isake sivAya samyagdaSTike samyagdarzanake ATha aMga ( avayava yA cihna) bhI hote haiM, jinake binA samyagdarzana adhUrA rahatA hai yA pahicAna nahIM hotI, aura phalasvarUpa vaha samyagdarzana jIvako mokSa nahIM pahuMcA sakatA, aisI sthiti meM unakA saMcaya karanA anivArya hai| parantu ve AThoM hI aga nizcaya aura vyavahArake bhedase do 2 prakArake hote haiN| isakA kAraNa yaha hai ki samyagdarzanake svAmI do tarahake jIva hote haiM . 1) sarAmI jIva (2) vItarAgI jIva / ataeva sarAgI jova, vyavahArarUpa ATha aMga pAlatA hai aura vItarAgI jIva, nizcaya rUpa ATha aga pAlatA hai yaha nirdhAra hai / / 22 / / paramArthadaziyoMne zuddha-nizcayanayase vIsarAmatA rUpa agoMko mahattva diyA hai aura aparamArthaziyoMne vyavahAranayase sarAgatArUpa aMgoMko mahattva diyA hai| phira bhI donoM nayoMkI apekSAse Age ATha aMgoMkA kathana AcArya kara rahe haiN| unameM pahile...1. suso muddhAdeso gAyatro paramabhAvadarsIhi / vyavahAradesitaH pRNaye hu aparimeTTidAbhAde // 12 // ___-samayasAra artha : paramArthadarzI botarAgiyoMne ( nizcayasambAdaSTiyoMne ) zuddha vItarAgatAke Alambana lenekA upadeza diyA hai kyoMki usIse AtmakalyANa hotA hai yaha nizcayanayakA upadeza hai| aura. aparamArtha-... daziyoM zarAgione ( vyavahArasamyagdRSTiyoMne ) azuddha sAgatAke Alambana karanekA upadeza diyA hai|
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 103 FARPoes puruSArthasiddhayupAya --- ( saMjJA rAhata ) aMgakA svarUpa yatAte haiM sakalamanekAntAtmaka midamukta vastujAtamakhilaH / kimu satyamasatyaM vA na jAtu zaMketi kartavyA / / 23 / / D ERESPANmemouvich padha mazAmaSina jaya 3 saba bahu dharmabAle hai svasaH / sarvajJavodha vizagatA se pA liyA sAcA pattA / / usameM nahIM saMbhava maho! zaMkA karana kI yogyatA / akhaeka niHsandeha rahanA, aMga hai niHzaMkitA // 23 // anvaya artha-khilaja: vizvadI sarvajJa bItarAga bhagavAn ne [ idaM sakalaM dhastujAtaM anekAmsAtmakaM 3 | yaha kahA hai ki saMsArameM maujUda tamAma padArtha ( jIvAjInAdi tasva) aneka dharma vAle haiM. koI bhI eka dharmavAlA nahIM hai| isa prakAra vastuko vyavasthA hai, jo svataH siddha hai aura satya hai| aisA jinavANI meM yA divyopadezameM dRr3ha vizvAsa karanA athavA zraddhAna rakhanA hI nizcaya samyagdarzanakA pahalA aMga kahalAtA hai / niHsaMzayarUpa ) / ataeva usameM [ kim satyaM kA asatyaM ita jAta zaMkA na ketacyA ] yaha zaMkA yA saMzaya kabhI nahIM karanA cAhie ki yaha bhagavAnkA kathana : sarvapadArtha aneka dharmAtmaka haiM / satya hai ki asatya hai ityAdi / tabhI niHzaMkita aMga ( cihna) cala sakatA hai arthAt samyagdarzanakA niHzakila aMga ( avayava cihna ) mAnA jA sakatA hai anyathA nahIM. yaha mala zraddhA hai| yahA~ para zaMkAkA artha sandeha yA saMzaya lenA cAhie. dasare bhaya yA prazna nahIM lenA cAhie kyoMki jahA~ jaisA prakaraNa hotA hai vahA~ vaisA hI artha liyA jAtA hai yaha niyama hai| parantu yaha vizeSatA khAsakara mokSamArgopayogI sAta tattvoMke viSaya meM samajhanA cAhie // 23 / / bhAvArtha-sAmyagdarzanakA mUlamaMtra ( cihna jinavANI yA jinAgama yA jinopadezameM yA sAta tattvoM meM zaMkA yA saMzayakA nahIM karanA hai| yadi ni:saMzayapanA zraddhAmeM rahatA hai ki 'nAnyathAvAdino jinA: jinendra bhagavAnkA upadeza ( tattvopadeza ) kabhI anyathA arthAt asatya nahIM aisA kundakunda mahArAjakA kahanA hai / zubharAgako azuddha nizcayase upayogI kahA hai zuddha nizcayanayase upayogI nahIM hai yaha sArAMza hai| 1. aneka dharmamaya / 2. jJeya yA padArtha yA vastu / 3. zaMkAke 3 tIna artha hote hai, eka saMzaya yA sandeha artha, dUsarA bhaya artha, tIsarA pradAna yA jijJAsA artha / inamarA grahAM saMdhAya yA sandeha artha prayojanIya hai| 4. sUkSma jinoditaM sattvaM hetubhirne bAdhyate / AjJAsiddhaM tu tanA hyaM nAnyathAAdiko jinAH / /
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana 103 hotA, to vaha akhaMDa samyagdRSTi mAnA jAtA hai va rahatA hai arthAt usakA samyagdarzana khaMDita kabhI nahIM hotA ! aTala rahatA hai / aura kadAcit ukta mulamantra meM hI koI zaMkA yA saMzaya karatA hai, to vaha samyagdRSTi nahIM ho sakatA, kintu vaha mithyAdRSTi hai aisA jAnanA / samyagdRSTikI mukhya pahicAna (cihna) jinavANI meM pakkI zraddhA karanA hai, isIke AdhAra para sArA dAromadAra hai | aisI sthiti meM yaha dhyAna rakhanA cAhie | moTa-mUlakI rakSA karate hue ( jinendra ke kathanapara aTala zraddhAna rakhate hue| yadi lokika rain kisI kAraNavaza sarAga samyagdRSTi, svArtha pUrti ke lie yA parAdhInatAmeM Akara yA ajJAnatA yA asamatAmeM koI galatI kara baiThe to vaha samyagdarzana se bhraSTa ( cyuta yA khaMDita ) nahIM ho jAtA kintu vaha sampadRSTi rahatA huA aparAdhI yA aticAra sahita avazya mAnA jAtA hai / isakA kAraNa yaha hai ki usakI zraddhA jinopadezake viparIta ( viruddha ) nahIM hotI aura apanI reater galatI vaha mAnatA hai va use heya samajhatA hai ityAdi / usake andara jinavANI yA jinopadezake prati satyaniSThA hai. yahI usakI samyagdRSTi hai ( vicAradhArA hai / jisakI samyagdRSTi ko khAsa AvazyakatA hai | vaha galatI para duHkha mAnatA hai ( pazcAttApa yA kheda karatA hai / tathA yathAzakti usako chor3ane kA prayatna bhI karatA hai ye zubha lakSaNa usake hote haiN| freiter in freecaya aura vyavahArapanA batAyA jAtA hai ( niraticAra va sAticArapanAkA spaSTIkaraNa ) (ka) nizcayapanA - jabataka ni:zaMkapanA zuddha rUpameM rahatA hai arthAt usameM sirpha rAgAdise raferent war nirvikalpanA rahatA hai, tabataka usa niHzaMkita agakI nizcaya dazA samajhanA cAhie | saMkSepameM bahI niraticAratA va bItarAgatA hai aisA samajhanA cAhie, zuddha dazA vaha hai / ( kha ) vyavahArapanA---jaba ni:zaMkapanA hone ke bAda, usa ni:zaMkapane meM ruci yA bhakti yA Adara buddhi-zubha pravRtti yA usako prApta karanekI bAMchA abhilASA Adi hotI hai taba usakI vyavahAra dazA samajhanA caahie| vaha azuddha dazA hai sarAga dazA hai ityAdi / parantu mokSamArgopayogI sAta tatvoMmeM nizcaya aura vyavahAra donoM samyagdRSTiyoMkI zraddhAmeM antara ( pharaka ) nahIM hotA yaha niyama hai-mUlameM bhUla kadApi nahIM hotI anyathA mithyAdRSTi turanta bana jAya dhyAna rakhanA kimbahunA ! noTa - nizcayanayase samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra ye tInoM ratna ( guNa ) zuddha vItarAgatA rUpa haiM tathA unake aMga (cihna) bhI zuddha vItarAgatA rUpa honA cAhie, parantu jaba unake sAtha azuddhatA yA rAgAdikA saMyoga sambandha ho jAtA hai taba ve saba mUla va aMga vyavahAra rUpa ho jAte haiM - zuddha rUpa nahIM rahate, yaha tAtparya hai / sabhI to samyagdRSTi ke yahA~ 5 aticAra batalAye haiM / 1. zaMkA karanA, 2 . AkAMkSA karanA, 3. glAni karanA, 4 anya dRSTi ( mithyAdRSTi ) kI prazaMsA karanA, 5 . usakI stuti karanA / :.
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ i : : : T puruSArthasiddhapucAthaM J isakA matalaba yaha hai ki mUlameM ( jinopadeza yA kathanameM ) aTUTa zraddhA rakhate hue arthAt usameM zaMkA yA saMzaya na karate hue jaba apanI ajJAnatA yA asamarthatA ke kAraNase kisI (sUkSmAdi ) tatva yA padArtha meM svayaM koI zaMkA arthAt jijJAsA ( jAnaneko icchA ) bhrama yA saMzaya utpanna ho jAtA hai yA ho jAya, usako dUra karaneke lie apanI khuda kI truTi samajhate hue jaba kucha vizeSa jJAniyoMse pUchatA hai yA prazna yA zaMkA karatA hai taba usakA samyagdarzana pUrvoka aTala zraddhA jinavANI meM to khaMDita nahIM hotA kintu zubha rAga - jijJAsA rUpa avadaMya hotA hai, jisase nirmala vItarAgatA rUpa samyagdarzana, malIna arthAt rAgAdisahita ho jAtA hai, ataeva vaha doSa yA afacAra hai lekina anAcAra yA mithyAtva nahIM hai, yaha vAstavika bheda hai / anAcAra yA midhyAtva mUla zraddhA ho ( jinavANI ke prati ) naSTa ho jAtI hai kimbahunA mUla zraddhA hara samaya upAdeya aura grAhya hai- samyagdRSTikA vaha prANa hai ( astittva rUpa jIvana hai / iti / cAhe vaha nizcaya samyagdRSTi ho yA vyavahAra samyagdRSTi ho, sabhIko mUla sAta tattvoM meM yA vastu mUlasvarUpa ( ekatva vibhakta ) meM aTala zraddhA rahanA cAhiye / astu / .r froei ( 1 ) yaha ki jisa taraha pataMga kI Dora ( rassI ) hAthameM rahanese pataMga gumato nahIM hai na koI hAni hotI hai, usI taraha samyagdarzana ( jinavacameM dRr3ha zraddhAna ) ke sAtha rahate hue jIva ( AtmA ) bhraSTa yA barabAda arthAt mithyAdRSTi ananta saMsArI nahIM hotA-- vaha bhavya saMsArase pAra jaldI yA dera-averameM avazya hotA hai / bIca meM yadi kSaNika rAgAdirUpa vikArIbhAvase vaha kathaMcit bigar3a bhI jAya to bhI vaha apanA bigar3ekA sudhAra kara letA hai arthAt malasIko sudhAra kara nirdoSa bana jAtA hai aura pazcAt mokSa calA jAtA, sirpha samyagdarzana surakSita rahanA cAhie ( naSTa hokara mithyAtva nahIM ho jAnA cAhie, yaha zarta hai | ) (2) kSaNika rAga aura sthAyI rAgameM bar3A antara hai / sthAyI rAma mithyAdRSTike hotA hai, jo rAgAdi parako apanA mAnatA hai va usako dUra nahIM karanA cAhatA hai arthAt usako tyAgatA nahIM hai ityAdi usImeM tanmaya rahatA hai| aura kSaNika rAga, samyagdRSTike hotA hai, jo rAgAdiko bhinna samajhakara unase pRthaka honekA yA unako pRthaka karanekA prayatna ( puruSArtha ) karatA hai / vaha roga miTAne ko davAI kI taraha paradravya meM kSaNika rAmAdi karatA hai vaha bhI refa pUrvaka jaise kA~Teko nikAlane ke lie dUsare kA~Tese kSaNika ( kucha samayako ) rAga karatA hai / phira saba chor3a detA hai ityAdi / jabataka icchA yA kaSAya pUrNa nahIM hotI taba taka hI vaha apavAdamArgako 1. paMcAstikAyeM-- gAyA naM0 136 'ayaM hi ( prazastarAgaH ) uparitanabhUmikAyAma lajjAspadasyAsthAnarAganiSedhArtha, tIvrarAgajvaravimozarthaM vA kadAcid jJAnino'pi bhavatIti / ' lAmo samyagdRSTi jIvako jabataka Uparake guNasthAna arthAt 10 ke bAda ke guNasthAna prApta nahIM ho isakA artha yaha hai ki jAte athavA pUrNa vItarAgI vaha nahIM bana jAtA tabataka azubha rAgase bacane ke lie ( pApa andhase rakSA karaneke lie evaM tIna rAga jvarako zAnta karaneke lie ) yaha (sagadRSTi ) jJAnI bhI arucipUrvaka 412
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdazana apanAtA hai cAhe vaha muni ho yA gRhastha ( zrAvaka ; ho, saMyogI paryAyakA vaha takAjA ( phala ) hai| isameM kSetra kAla Adi bho nimitta rahA karate haiN| parantu vaha saba doSarUpa yA aticAra rUpa hI rahate haiM anAcAra rUpa nahIM hote jabataka ki dRr3ha samyagdarzana maujUda rahatA hai| ve ananta saMsAra ke kAraNa : hetu ) nahIM hote jabataka sAzrameM mithyAdarzana na ho tabasaka mahAbaMdha hotA hI nahIM hai ! anAcArakA artha khaMDita ho jAnA yA chUTa jAnA hotA hai| phalataH samyagdarzanako rakSA sevA ArAdhanA sadaiva karanA anivArya hai| usake sAtha aparAdha bhI hoMge va hote haiM parantu ve samyagdarzanase bhraSTa nahIM kara sakate arthAt samyagdarzanako nahIM chur3A sakate aura isoliye ve saMsArameM rasvaneko samartha mukhyatayA mithyAdarzana ( moha ) ho hai aura sahAyaka anantAnubaMdhI kaSAya bhI haiN| kyoMki usake udayameM hI mithyAtva karmakA baMdha hotA hai| ataH baha saMsArakA paramparayA kAraNa ( hetu yA nimitta ) hai aisA samajhanA cAhiye / kSaNika rAgako apanA mAnanA aura kSaNika rAgarUpa upayogakA honA ye donoM pRthak-pRthak cIjeM haiN| kSaNika rAgako apanA ( AtmAkA } mAnanA mithyAdarzana hai aura kSaNika sagarUpa upayogakA honA samyagdaSTikA vikArI bhAva hai... mithyAdarzana nahIM hai, use vaha bhinna aura heya hI samajhatA hai| ataeva usake ananta ( akSaya ananta ) saMsAra sa, baMdha nahIM hotA, kAra ke meM rahanekA kAla sirpha adhikase adhika arba pudgala parAvarta mAtra (parimANa) hI rahatA hai jisameM aneka taraha ke anaMtakA baMdha hotA hai, anaMta choTe bar3e ananta kismake hote haiN| aisA samajhanA cAhiye kimbahunA / nizcaya samyagdarzanake prakAra-- ( 1 ) jinavANI yA jinAgamake kathana yA upadeza para pUrNa vizvAsa karanA yaha nizcaya AjJA samyagdarzana hai| yaha eka prakAra hai| (2) para dravyoMse bhinna guNapayAya vAlA utpAda vyaya dhrauvyayukta caitanya svarUpa AtmA hai, aisA vizvAsa karanA bhI nizcaya samyagdarzana hai| yaha dUsarA prakAra hai| thor3A bahuta raddobadala. ( heraphera ) lakSaNameM hone para bhI jabataka zraddhAna nahIM badalatA arthAt vaha viparIta abhiprAya sahita nahIM hotA, tabasaka koI hAni nahIM hotI vaha mokSamArgI rahatA hai, mUla cIja nahIM badalanA cAhiye yaha khAsa samAdhAna hai vicAra kiyA jAya astu / sAmAnyApekSayA--laukika padArthoMmeM saMzayAdi karanA, mithyAtvakA sUcaka nahIM hotA kintu vizeSApekSayA-mokSamArgopayogI padArthomeM, saMzayAdi karanA mithyAttvakA sUcaka ho IMARY prazasta rAga karatA hai arthAta usake bhI prazasta rAga huA karatA hai, parantu vaha usakI majabUrI kI dazA hai-parAdhIna ( saMyoga ko ) vivazatA hai.---zaukiyA nahIM hai arthAt vinA vAha ke hotA hai, aura ase yaha hema hI ( balAtkAra ) samajhatA hai vaha usameM prema ( rAga yA harSa ) nahIM karatA vigArI kI taraha vaha usa kArya ko karatA hai| jaise ki kisI dIna duHkhI prANI ko dekhakara usake prati vizeSa karuNAbhAda ( dayAlutA ) aura usakA upacAra vaha avazya 2 karatA hai, usase rahA nahIM jAlA ityAdi samajhanA yaha apavAda abasthA hai kimbhunaa| 14
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArthasiddhayupAya sakatA hai| mokSamAgopayogI tattvoMmeM saMzayAdi karanA mithyAtvakA sUcaka ho sakatA hai aisA nirNaya samajhanA cAhiye / yahA~ para zraddhAna kAraNarUpa hai aura samyagdarzana kAryarUpa hai-aisA paraspara kAryakAraNabhAva hai isako nahIM bhUlanA cAhiye / ___ kAryakAraNabhAvameM bhramabuddhi aura usakA nirAkaraNa ( khaMDana ) kisI bhI kArya (navIna paryAya ) kI utpattimeM nizcayanayase mUladravya yA zakti, tathA usako paryAyakA vyakti, ( prakaTatA ) kAraNa hotI hai, dUsarA koI kAraNa nahIM hotA, yaha aTala { dhruva ) niyama hai| isa tathyako samajhanevAlA vyakti hI sambagdRSTi hai va ho sakatA hai| tadanusAra kAryakAraNa bhAva sahI AMkA jA sakatA hai usameM koI bhrama yA saMzaya nahIM ho sktaa| phalataH dravya aura paryAya donoM hI naI 2 kAryarUpa paryAyoMkI utpattimeM kAraNa hote haiM arthAt apane apane meM hI saccA kAryakAraNabhAva siddha hotA hai parake sAtha siddha nahIM hotA baha kevala bhramabuddhi hai| dravyameM zakti va vyakti ( paryAya ) donoM cIjeM rahatI haiN| jIva dravyameM, samyagdarzanakI zakti ( yogyatA ) ba vyakti ( paryAya ) arthAt samyagdarzanakA prakaTa honA, yaha jaba saMgama hotA hai, tabhI usa jIvako mokSaparyAya milatI hai| akele eka kAraNa (dradhya yA zakti) se athavA paryAya yA vyakti mAtrase, mokSakI prApti kadApi nahIM hotI na ho sakatA hai| jisakA khulAsA yaha hai ki jisa jIva dravyameM mokSa jAnekI yogyatA ( bhavyattva ) rahatI hai, usI jIvake samyagdarzanarUpa paryAya prakaTa (vyakta) hotI hai aura vahI paryAya, jaba mokSa jAneke yogya (anukUla ) zuddha parigraha rahita morAsamatArUpa hotI hai tabhI yaha sAkSAt mokSa pAyake prApta honemeM kAraNarUpa hotI hai usake pahile nhiiN| phalataH dravya sahita avyavahita pUrvaparyAya, uttaraparyAya ( mokSarUpa ) meM kAraNa paddhatI hai yaha niSkarSa nikalatA hai, jo satyarUpa hI hai, bhrama yA anyathArUpa nahIM hai| aisI sthiti meM saba bAtoMkI yogyatA karmabhUmiyA~ puruSa ( marda) meM hI pAI jAtI hai, strI paryAya meM nahIM, ataH vaha mokSa nahIM jA sakatI, sAkSAt kAraNa ( nagnattvAdi vItarAgabhAva ) kI kamI ( zruTi) honese vaha asaMbhava hai| kAraNa ki utanA Atmabala usake nahIM hotA usako DhakanevAle vikArIbhAva (lajjA Adi usake vizeSa pAye jAte haiM, jisase vaha bala prakaTa nahIM ho pAtA, dabA rahatA hai iti bhAvaH / . 1. idamevedazameva tattvaM nAnyanna cAnyathA / ityakaMpAyasAmbhovatsammA'saMzayA RSiH / / 11 // -ralakaraDa thA. samanta ..artha:-jastA jinakSaNI tayakA svarUpa ( anekAntAtmaka ) kahA gayA hai vaisA hI hai anya nahIM hai anya prakAra bhI nahIM hai ityAdi saMzaya yA zaMkA rahisa pakSAna karamA nikita aMga hotA hai jaisAki khaDga' kA pakkA pAno aTala yA sthira yA vizvAsanIya hotA hai, usameM saMzaya nahIM rahatA vaha nahIM badalatA ityAdi jaannaa| jIvAjIvAmrabandhasaMvaranirjarAmokSAstaravam ||4||t. suutr| se hI mokSamAryopayogI sAla tatva hai, dUsare nahIM hai| aisA baTa bar3Ana karaNA saMzayAdi nahIM karanA pahilA aGga hai / / 11 / / iti, ... ........... ...
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana 107 noTa- yahA~ para, upAdAna va nimitta donoM kAraNa siddha ho jAte haiM jo abhinna rUpa haiM | dravya upAdAna hai aura nimitta ( antaraMga ) usako avyavahita ( samartha ) pUrva paryAya hai| isameM koI virodha nahIM AtA, kintu bAhya yA bhinna cIjoMko nimitta mAnanA, va usake jariye kAryakA honA, mAnane meM spaSTa virodha upasthita hotA hai kimbahunA ise samajhanA cAhiye tabhI samyagdarzana zuddha va nirmala-bhUla-bhrama rahita ho sakatA hai anyathA nahIM yaha pakkA haiM astu / pratikUla- visadRza-vijAtIya, paryAyase kabhI anukUla sajAtIya paryAya utpanna nahIM ho sakatI / jisa prakAra dUdha yA dahI paryAya ( anukUla ) se hI ghI paryAya utpanna ho sakatI hai kintu pAnI jaisI pratikUla paryAyase ghRtaparyAya utpanna kadApi nahIM ho sakatI aisI vastu vyavasthA hai / usI taraha azuddha yA rAgadveSarUpa paryAyase azuddha rAgadveSarUpa hI paryAya utpanna hogI, virAgarUpa zuddhaparyAya prakaTa na hogI / 'pAdAnakAraNa hi kArya mati iti niyamAt aisI sthiti meM 'hetudrAviSkRtakAryaliMgA-alaMghyazaktirbhavitavyateyaMm' yahA~ para hetudvaya padase do hetu avazya liye jAte haiM kintu ve do hetu kauna haiM ? isake uttara meM dravya aura paryAya ye donoM hI hetu kahanA par3eMge, jo upAdAna va nimittarUpa haiM ) ityAdi / vicAra kiyA jAya ! ca bhrama yA vivAda miTA jAya kimbahunA / 1- apane ekattvavibhakta caitanya rUpa azuddha svarUpameM sandehAdi nahIM karanA, nizcaya ni:zakti aGga hai, jo svAzrita hai| 2-jinavANI, jinadeva, AdimeM sandeha nahIM karanA, vyavahArarUpa, niHzaMkita aGga hai jo parAzrita hai / athavA mRtyu Adi para padArthakA bhaya ( zaMkA ) nahIM karanA so vyavahAra niHzaMkita aGga hai arthAt sAta prakArakA bhaya nahIM karanA ( tyAganA ) vyavahAra niHzaMkita aGgakA pAlanA kahalAtA hai yaha tAtparya hai / / 23 / / 2- samyagdarzanakA niHkAMkSita aMga batalAyA jAtA hai ( jinAnA ke viruddha paradravyakI AkAMzA nahIM karanA ) iha janmani vibhavAdanyamutra cakriyakezavaM tvAdIn / ekAntavAdadUSita para saimayAnapi ca nAka kSet ||24|| padya niHkIkSita vaha aMga sahI hai, jisameM vochA nahiM parakI / dhana kI nArAyaNa padavI, iha bhaSa parabhava nahiM jiyakI / / 1. paraloka / 2. nArAyaNa / 3. anya dharma va anya zAstra ( jaina dharma va jaina zAstroM bhinna dharma va zAstra 0
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ sa mAnupaxedasti SA puruSArthasiddhadhupAya jApti dharma aru zAstrAdika je, eka pakSa ke poSaka hai| bhAkAMkSA unakI mahiM karanA, taba nikAkSisa pAsaka haiM // 24 // anvayaartha---AcArya kahate haiM ki [ iha janmani vibhavAdIni ] isa janma yA isa bhavameM bAhya dhanadhAnyAdika parigrahako tathA [ amutra prakrisvakezavAdIn ] parabhavameM (parajanmameM ) cakravartInArAyaNa Adi mahAn padaviyoMkI [ 4jaura [ekAntavAdadUSita rasamayAnapi ] ekAnta pakSa yA eka dharmako puSTi karanevAle ( bastu aneka dharmAtmaka nahIM hai eka dharmavAlI hai aisA samarthana karanevAle ) anya dharma ( vaidikAdi ) tathA anya mAstroM ( vedAdi ) kI [ nAkakSit ] AkAMkSA yA prAptiko icchA nahIM karanA bahI niHkAMkSita aGga hai / aiso dRr3ha nirapekSa zraddhAnAlese hI-ni:kAMkSita aGga pala sakatA hai| arthAt paradravya heya ( varjanIya ) hai aisI jinavANIkI AjJA hai, usako mAnane vAlA hI niHkAMkSita aGgakA dhArI ho sakatA hai / aura usa AzAke viruddha paradravyako AkAMkSA karanevAlA evaM usakA saMgraha karanevAlA kaise niHkAMkSita aGgako pAla sakatA hai ? nahIM pAla sakatA / kyoMki paradravya AtmAkI hai hI nahIM, AtmA usase bhinna hai ( atAdAtmyarUpa hai) ityAdi // 24 // bhAvArtha-jIva ( AtmA) paradravyase bhinna ekattva vibhaktarUpa zuddha advitIya hai isaliye usako sadaiva apane svarUpameM hI sthira rahanA cAhie tathA parakI AkAMkSA nahIM karanA cAhiye anyathA vaha aparAdha karanA kahalAyAgA, aura usakI barAbara sajA milegI, taba saMsArase vaha pAra na hogA ( saMsAra nahIM chUTegA), jinendradevakA satya upadeza to yaha hai| isake viruddha jo calate haiM ve jinAjJAko na mAnaneke kAraNa mithyAdRSTi haiM, samyagdRSTi nahIM hai, kyoMki jinAjJA ( upadeza ) ko mAnanevAlA hI samyagduSTi ho sakatA hai| taba AtmakalyANake icchuka jIvoMko cAhie ki ve pahile jinavANIko hI zraddhA karake samyagdaSTi bameM arthAt samyagdarzanako prApta kreN| yahIM eka sapanA aura pahilA ( mukhya ) upAya hai| isake sivAya paradravyako na AkAMkSA kareM na usakA bala bharosA rkheN| na usakA saMgraha kareM, sirpha apanA hI bala bharosA rakhakara apane zAyaka svabhAvakA hI Alambana kareM usI meM lIna ( tanmaya ) hoyeM tathA jo paradravyakA saMyoga anAdikAlase hai usakA yathA zakti padake anusAra tyAga kareM, ba aruci rakkheM saMsAra zarIra bhogoMse virakta raheM / saMkSepameM sAMsArika sukhoMkI vAMchA yA abhilASA nahIM karanA ni kAMkSita aGga kahalAtA hai| 1. karmapara vo zAnte duHkhairantitodaye pApaboje sukhe'nAsthA ajJAnAkAMkSaNA smRtA / / 1.24 // ratmA / __ tyartha:----sAMsArika sukhoMko arthAt paradravyoMkI jo AtmAse bhinna hai ( vikArarUpa hai } parAdhIna haiM ( vedanIya Adi ka ke adhIna hai--nimittAdhIna hai ) vinazvara hai ( manitya hai ) AkulasA (dukha ) rUpa hai aura duHkha yA AkulatAkA bIjarUpa haiM ( nimittarUpa hai ) unameM upAdeyatAko zraddhA nahIM. karamA- arthAt unheM iSTa hitakArI nahIM mAnanA na unako AkAkSA krnaa| yahI ni:kAkSisa aMha hai| jinazAkA pAlanA hai ki paradravya apanA nahIM usako AkAMkSA mata kro|
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ darzanazAnacAritraprasAramA sasvamAtmanaH / eka eva sadA sevyo mokSamAryo mumakSuNA 1239 // samayasArakalaza / artha-strAzrita svabhAva darzana jhAna cAritra ye tIna hI AtmAke svabhAva ( vaibhanna ) haiM, anya paradravya kucha bhI AtmAkA nahIM hai / ataeva mokSamArga tInoMkA samudAyarUpa eka hI hai, dUsarA nahI hai| ataeva mumukSu usIkA sevana kare yA karanA cAhie / / 239|| niHkAMkSita aGgake nizcaya aura vyavahAra do rUpa (1) jabataka samyagdRSTi jIba apane zuddha svarUpameM lIna rahatA hai arthAna meM paradravyase bhinna hU~ ( ekattva vibhaktarUpa) ataH mujhe paradradhyakI vAMchA ( rAgAdi ) nahIM karanA cAhie 'yaha bhagavAnkI AjJA hai usapara maiM daha hU~ aisA vicAra kara jabataka vaha zuddhAtma svarUpameM-saba vikalpoM va rAgAdikoMko chor3akara acala yA sthira athavA nirvikalpa hotA hai koI rAmAdi nahIM karatA tabataka use nizcaya nikAMkSita aGga samajhanA cAhiye / bItarAmatAke samaya ) kyoMki yaha svAcita hai| (2) aura jaba ni:krAMkSita aGgako pAlanekI bAMchA yA abhilASA hotI hai yA usameM bhakti pUjyatA AdikI bhAvanA hoto hai ( zubharAga hotA hai ) tathA gharakI ucca padoMkI vAMchA nahIM hotI ! taba usako vyavahAra ni:kAMti aGga kahate haiM ( savikalpa yA sarAgatAkai samaya ) yataH yaha parAzrita niHkAMkSitapanA hai| arthAt para vastukI AkAMkSA yA cAhako chor3a denA niHkAkSita mithyA dhAraNA apane khAtira ( lie ) sukhAdikakI yA viSaya sukha prApta honekI vAMchA nahIM karanA, nizcayaniHkAMkSita hai tathA dUsaroMko sukhAdi hone kI vAMchA karanA unakA bhalA cAhanA, vyavahAra niHkAMkSita hai| yaha galata yA viruddha dhAraNA hai. kyoMki jinAjJAke viruddha hai ! jinAjJA to utsarga rUpa yahI hai ki 'paradravyakI AkAMchA { rAga yA vikAra ) nahIM karanA' ( apane liye yA parake lie) basa vahI saccA niHkAMkSita aGga hai / ukta AjJAmeM koI apavAda ( zataM ) nahIM hai aisA samajhanA cAhiye iti / jaina nyAya yaha hai ki jabataka jIva paradravyako grahaNa visarjana karatA hai tabataka vaha vizuddha nahIM hai, saMsArase pAra nahIM ho sakatA na karmakSaya kara sakatA hai, jisase mokSa prApta hotA hai| aisI sthiti meM vaha mUcchIvAna ( parigraha vAlA ) ArambhavAn aura asaMjamI rahatA hai, tabhI . vaha saMsArI honese mokSa nahIM jA sakatA yaha khulAsA hai| isake sivAya jaba AtmA akelA hai taba paraparigrahAdikA saMgraha karanA mUrkhatA hai, usakI cAha karanA pratijJAbhane doSa hai ityAdi / ataeva AtmArthI mumakSako parakI AkAMkSA karanA niSiddha hai kimbhnaa| nizcayanayase kisI kismakI AkAMkSA nahIM karanA, rAgadveSarahita nirvikalpa rahanA niHkAMkSita aGga hai / aura vyavahAranayase sAMsArika sukhoMkI (dRzyamAnabAhya ) cakravatindha Adi padoMkI, dhanAdi vaibhavoMko, parasamaya (zAstra vedAdi ) aura paradharma ( vaidikAdi ) kI vAMchA nahIM karanA saba nikokSita aGga hai, aisA samajhanA
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ m adeo puruSArthasiddha pupAya nAhie ! sAkSaH ma sucita karatI hai mati jaba kisI taraha kA paryAyAzrita bhaya rahatA hai yA lajjA rahatI hai saba usako nivAraNa karaneke lie saraha 2 ke vikalpa, yA rakSAkA upAya yaha jIva karatA hai / yaha jaba nirbhaya ho jAtA hai taba na koI vikalpa karatA hai na pratIkArakA upAya hI karatA hai yaha niyama hai| aura tabhI graha jIva niInda hotA hai. vahI dazA hitakArI hai iti / AkAMkSA yA cAha burAI hai ( avaguNa hai ) anAkAMzA nirmohatA bhalAI hai-hitakArI hai ( guNa hai ) iti 1 bhaya va AkAMkSAkA honA paryAya (azuddha ) duSTi hai jo aNika hai Ajya haiN| jIvana, maraNa, davAI sevana, annAdi grahaNakA rAga bhI hAnikAraka mAnA gayA hai astu, dravyadaSTi karanepara AkAMkSA, bhaya, Adi kucha vikalpa nahIM hotA aura paryAya dRSTi karanepara AkAMkSA bhaya Adi sabhI hotA hai aisA samajhanA caahiye| isa taraha nizcaya aura vyavahAra do tarahakA niHkAMkSita aGga batAyA gayA hai // 24 // 3--nivicikitsita aMga kA svarUpa va kartavya zutRSNAzItoSNaprabhRtiSu nAnAvidheSu bhAveSu' / dravyeSu purISAdiSu vicikitsA naiva karaNIyA // 25 // kSudhA tRSAdika ye saba pudgama kI paryAe~ haiN| audha pRthak haiM isase so bhI yukdazA apanAe haiM / isase dhudhajana nahiM karate haiM, glAni dveSatA una saba se| avyarUpa vidhmadika se bhI glAni chopta dhrudhibala se ||25|| anvaya artha-AcArya kahate haiM ki [ kSuSyAzItoSNaprabhRtiSu nAnAvidheSu bhAveSu puzeSAdiSu agreSu ] bhUkha-pyAsa jAr3A garmI ityAdi taraha 2 kI pudgalakI paryAyoM meM athavA saMyogIparyAya honevAle bhUkha-pyAsAdika rUpa vikArIbhAvoM { pariNAmoM ) meM tathA TaTTI Adi pudgaladravyameM bhI { sabako para jAna karake / [ vicikimA naiva karIyA glAni dhuNA yA saMkzatA nahIM karanA, baho nirvicikitsita aGga kahalAtA hai / vastusvabhAvakA jJAtA baisA nahIM karatA, usako vaha doSa mAnatA hai / / 25 / / bhAvArtha samyagdRSTi bhedajJAnIko jaba saba dravyoM aura unakI kSaNika vikArI ( azuddha ) va avikArI ( zuddha paryAyoMkA bhinna 2 jJAna ho jAtA hai tathA apane svabhAva vibhAva bhAvoMkA bhI yathArtha jJAna ho jAtA hai aura una bhAvoMke phala ( kArya ) kA bhI patA laga jAtA hai, ( bodha 1. utpanna hote yA prakaTa hote| 2. vikArI pariNAma-taraha 2 ko icchAoMkA honA va rAgaDeSa AdikA honA saba jIvadravyake vikArabhAra haiM jo saMyogIparyAya meM huA karate haiM /
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ samvandazana ho jAtA hai ) itanA hI nahIM, saba drabdhaguNa paryAya svatantra hai--saba apanI 2 yogyatA / svabhAva yA upAdAna ) se hI hote va miTate haiM...-unako koI nimitta ( karmodayAdi ) utpanna nahIM karatA na miTAtA hai| aisI sthiti meM yadi hamAro ( jIvakrI ) isa saMyogoparyAyameM koI kSudhA tRSAdikake vikArIbhAva ( paryAya ) anacAhe bhI apanI svatantratAse svayaM hI utAnna ho jAyeM yA hamArA ( AtmadravyakA / una para koI davAurA ( prabhAva ) nahIM haiM ve svayaM ho sakate haiN| phalata: na hama unakA kucha kara sakate haiM na ve hamArA kucha kara sakate haiM aisA dRr3ha zraddhAna samyagdRSTiko honese vaha vikArobhAvoMke hote samaya adhIra kheda-khinna, cintAtura va saMkleSita nahIM hotA, use vastusvabhAva mAnakara vaha santoSa hI dhAraNa karatA hai tathA yaha yaha bhI jAnatA hai ki ye to bikArIbhAva haiM aura vinazvara haiM naSTa ho jAveMge, agara hama inameM rAgadveSAdika karate haiM to hama aura bhI naye vikAroMse aura sajjanya karmabandhase baMdha jAveMge, jisase hAni hI hogii| ataeva hamako vikalpa yA saklepatA Adi na karake santuSTa ho rahanA cAhie jisase naI Apatti na Ane pAve aura yAtparatA rahe. kA hogA danda ho jAte, aise buddhimattA pUrNa ucca vicAroMse ho samyAdaSTi * koI glAni vagairaha vikArobhAva ( saMklezatA duHkha) nahIM karatA, svabhAva bhAvameM sthira rahatA hai tabhI AtmakalyANa honA sambhava hai| yahI jJAyaka svabhAvameM lIna honA hai| zarIrAdika saba saMyogo. paryAmarUpa haiM azuci haiM ata: unameM AsthA nahIM rakhanA cAhie ityAdi nirvicikitsita aGgako smjhnaa| noda-saMyogI avasthAmeM, bhUkha-pyAsa AdikA laganA arthAt vaisA bhAva honA pudgalakI paryAya hai tathA jIvake vikArI mAda (paryAya ) haiM aura TaTTI Adi mala, saba pudgalakI paryAya hai ( jar3a rUpa hai ) yaha vAstavika bheda hai| nizcaya aura vyavahArako do rUpa nivicikisthita aMgake nimnaprakAra haiN| (1) nizcayanirvicikitsita aGga- vaha hai jisameM koI vikArIbhAva na ho arthAta saMyogIparyAyameM vikAgeMbhAvoM / kSudhAdika / ke honepara bhI svastha rahe, apanI cItarAmatA na chor3e, zuddha svarUpameM lIna va tanmaya rahe, koI sagAdi va klezatA Adi na kare ityAdi / kAraNa ki unako para jAnakara rAgadveSa nahIM karatA na karanA cAhie tabhI bIratA hai astu / noTa- kSudhA tRSAdika ye saba pudgalakI paryAya haiM, usI meM hotI va miTatI haiM tathA jIvadravyameM bhI vaise rAgAdirUpa vikArIbhAva hote haiM aisA nirdhAra samajhanA caahiye| 1) vyavahAra nivicikitsitA---vaha hai ki bAhira zarIrAdi azuci vastuoMse ghRNA yA glAni nahIM karanA, isameM parAzritatA hai| zarIra AtmAse bhinna hai ata: usase dveSa yA glAni nahIM karanA UparI bAta hai| bhItarI bAta bhI taba hai jaba rAgAdika bikArIbhAva AtmAmeM se nikaleM, na hoveM arthAt rAgAdika bure hai aisA dveSa rUpa vikalpa bhI bhItara na hove, ityAdi / kyoMki lokAcArameM koI bAhira jAti-pAtiko glAni chor3a dete haiM, parantu glAni yA duzmanI barAbara rakhate
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ hraathmiks haiM, dhanI garIboMse ghRNA karate haiM ityAdi burAiyA~ nahIM chUTatI ataeva baha pAkhaNDa DhoMga yA veSa samajhA jAtA hai 'ityaadi| anyatra nivicikitsitAkA artha nirdayatArahita kiyA hai athavA dadhAsahita honA nirvicikitsitA . kahalAtA hai / vicikitsitA - nirdayatA, usase rahita iti / noTa---vyavahAra dRSTi yA maSike samaya bhI yadi nizcayadRSTi ( antardRSTi ) rahe yA rakho jAya to vaha samyaka vyavahAra honese kathaMcita upAdeya hotA hai arthAt manda rAgAdikake udayameM vese bhAva va zArIrika kriyA ho sakatI hai, parantugato ki hepa jAnatA huA { arucipUrvaka) yadi kare to doSAvAyaka nahIM hotaa| mithyAdaSTi nahIM ho jAtA) kAraNa ki vaha vivazatA ( majabarI ) kI avasthA honese cirasthAyI nahIM hotI, sadaiva arucirUpa rahatI hai kyoMki para hone ke kAraNa ekattva vibhakta dRSTivAlA usameM ruci proti upAdeyatA kabhI sthAyI nahIM kara sakatA yaha nizcita hai| aisA jIva ( samyagdRSTi ) hI yathArthameM nirvicikitsita aGga pAla sakatA hai jo jinavANoMmeM zraddhA rakhatA hai ki vikAra yA vibhAva saba para haiM, ataeva unako mata apanAo arthAt apanI AtmAmeM unheM yathAsambhava sthAna mata deosadeva pRthak raho, bAhya vastue~ so / dRzyamAna pRthaka haiM hI aisA samajhanA cAhiye, parake saMyogase koI apavitra yA pavitra nahIM hotA yaha vastuvyavasthA ( svabhAva ) hai kimbahunA / zeSa saba bhrama hai iti / saMyogI paryAyameM anAdi kAlase nizcaya aura vyavahAranayameM paraspara sApekSatA arthAt kathaMcit nimittanaimittika' sambandhAtA calI AtI hai, taba paraspara sarvathA ( atyantAbhAvarUpa) .... .aasaan.. . . .... . marathimant r . . . . . " 1. svabhAvato'zutroM kAye ratnatrayapazcitrite. nirjugupsA muNaprItimatA nivicikitsitA // 13 // ratna zrA artha:--svabhAvase apabitra ( navadvAra malabAhI ) kintu ratnatraya ( samyagdarzanAditraya ) ke saMyogaye pavitra ( upacarita ) aise zarIra meM sAni nahIM karanA, nivicikitsita aMga kahalAtA hai yaha vyavahAranayakA lakSaNa hai kyoMki parAzrita ( zarIrAzrita ) hai ataH upacAra hai| nizcayase AtmAmeM rAgAdika (glAni vagairaha) kA na karanA mivicikitsita aMga hai yaha svAzrita hai| chahvAlAmeM 'muni tana malina ma dekha dhinAve' yaha bhI vyavahArakA kathana hai astu / 2. mUlAcAra anya gAthA 5758 paMcAcAra adhikaar| chaha tavhA sIduNhA daMsamasayamacelabhAko y| araviradiisthicariyANisIdhiyAsenjaakoso 1 // 5 // badhajAyaNaM alAho rogtshphaasjllskkaaro| taha ce paNaparisaha, apaNANamardasaNaM khamaNaM / / 58 // uka 22 parISahauMko lAnideSa saMklezatA rahita pariNAmoMse jItanA sahana karanA, dharma yA cAritra hai, usase samyagdarzana muNa nirmalavicikitsArahita hotA hai yaha tAtparya hai| bRhat hainyasaMgraha gAthA 41 'jIvAdIsadahaNaM sammattaM rUvamappaNaM taM tu / durabhinivesavimukka gANaM samma khu hodi saghi jamhi // 41 // . ... .. ..... Prabinalner-nu memorningporn1000---------
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ sabhyagdazana asambandhatA nahIM kahA jA sakatI kintu tAdAtmya sambandha paraspara na honese kacit asambandhatA kahI jA sakatI hai yaha tAtparya hai| nimittanaimittika sambandha to lokameM ( samudAyAvasthAmeM azuddhopayoga taka) prAyaH sabhIkA hai anyathA lokavyavasthA hI saba bigar3a jAyagI aisA samajhanA caahie| hA~, janyajanakatA paraspara nahIM hoto, upAdAnaupAdeyatA nahIM hotI yaha tAtparya hai kimbahunA / paraspara sApekSatA isIkA nAma hai arthAt sAtha 2 rahanA aura yathAsambhava eka dUsareko madada yA sahAyatA denA bAvA yA vina khar3A nahIM karanA ityaadi| gauNa aura mukhya rUpase apanI 2 sattA azI kAyama rakhanA para bhI sImita hai anu / AThoM karmoMkA va nokarma, bhAvakarmokA anAdise aisA hI to nimittabhaMgitika sambandha cala rahA hai iti / tathApi bheda donoMmeM rahA hai, paryAya bhI judo 2 hotI haiM parantu saMyoga avasthAmeM ve vikArI paryA kahalAtI haiN| khAne-pIne Adike bhAva honA jIvake vikArI bhAva haiM paryAya haiM tathA TaTTI pezAba Adi pudgalake bhAva (paryAya ) haiM aisA samajhanA cAhie kimbhunaa| nizcaya vyavahAra nivicikitsila aGgakA saMkSepa rUpa nIce dekho| 4.amUDhadRSTi aMgakA svarUpa batAyA jAtA hai ( ajJAnatA nikAlanA rUpa) loke zAstrAbhAse samayAbhAse ca devatAbhAse / nityamapi tattvacinA kartavyamamUhadRSTitvam // 26 // stola PERMORE. padya kacivanta samyagdRSTi ko nahi mUkatA karanI kabhI / johoM kuzAstra kudharma aru jo ho kudevAdika sabhI / nimalatA vaha aMga hai samyaktyakA sUcaka sadA / isake binA khapiTuta kahA samyaktvakA darajA sadA // 26 // anvaya artha---[ savAcinA] vastuke svarUpameM ruci yA zraddhA rakhanevAle---samyagdRSTi jIvako [loka zAstrAbhAse samayAbhAse devatAbhAse ca lokAcArameM arthAta laukika pravattimeM (dUsaroMkI dekhA-dekhose) tathA khoTe / ekAntapakSI hiMsAdi poSaka ) zAstroM meM ( kazAstroMmeM ) kudhamoM meM aura kUdevoMmeM [ niyamapi hara samaya / amuzviM kartavyam ] mahatA nahIM karanA cAhiye arthAta parIkSA aura vivekake sAtha ( sAvadhAnI pUrvaka ) mAnyatA aura sevA karanI cAhiye, tabhI usake 1. AtmAmeM honevAle ( antaraMga ) rAgAdi vikArIbhAvoMse bhI dhUNA yA zva nahIM karanA ki ye bure hai ityAdi, nizcayanibicikitsita aMga hai ( svAzrita hai ) tathA bAhira purISAdi yA zarIrAdi paradravyameM glAni yA dveSa nahIM karanA, vyavahAra nirvicikitsitta aMga hai aisA khAsa bheda samajhanA cAhie // 25 // 2. kudharma : jAmuddhatAkA tyAga karanA / arthAt ajJAnatA ko chor3anA va jJAnako utpanna karanA /
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArthasiddhayupAya amUdRSTi aGga pala sakatA hai yaha vyavahAratyako apekSA kathana hai // 26 // x nizcayanayase apanI AtmAkA ajJAna (mithyAjJAna ) nikAlanA, samyagjJAna prApta karanA, amaDha dRSTi aGga hai| bhAvArtha-jIvanameM lokAcAra (cAla-calana ) deva, zAstra, dharma ye cAge bAteM bar3e mahatva ko hai / isake sambandhameM kabhI asAvadhAnI yA dekhA-dekhI bartAva nahIM karanA cAhiye, yaha sAdhAraNa zikSA ( upadeza : hai. jo sabhI bhavya jIvAMko mAnanA cAhiye / kintu samyagdaSTi jIvake lie to svAsakara yaha niSedha : pratibandha } hai ki vaha ukta cAroM bAtoM meM paryApta sAvadhAnI rakheM, mUrkhatA yA ajJAnatA na kare arthAta vinA parIkSA kiye ( satya asatyakA nirNaya na karake ) yadvAttamA pravRtti na kare tabhI vaha samyagdarzanakI rakSA kara sakatA hai anyathA nahIM yaha vizeSa upadeza hai| (1) nizcayanayase AtmAke zuddha / cotarAga ) svarUpameM bhUla nahIM karanA cAhiye arthAt usako samajhakara yathAsaMbhava nirvikalpa hokara usI meM upayogako lagAnA cAhie vaisA karanekA nAma hI nizcaya amRdRSTi aGga hai| yaha svAcita hai| (2) jyavahAranapase bAdya padArtho meM arthAt lokani gAla ( nadAdA nahIM karanA (manamAnI svacchanda pravRtti nahIM karanA ) arthAt lokaviruddha kArya nahIM karanA, loka maryAdAko banAye rakhanA / bhaGga nahIM karanA ) ziSTatA buddhimattA va sadAcAra hai / isI taraha sacce sumArga pradarzaka zAstroMkA abhyAsa karanA, unakI bAlako mAnanA ! sacce dharmako apanAnA ( kudharmako chor3anA ) sacce yeva ( bItarAgI sarvajJa ) ko pUjanA mAnanA Adi {jhUThoMko nahIM pUjanA mAnanA) unakA tyAga karanA, arthAt unakA tyAganA, yaha saba parAzrita honese vyavahArakoTikA amUr3ha dRSTi aGga hai aimA samajhanA cAhie / samaya samayapara yogyatAnusAra donoM upayogI hote haiM kintu antameM nizcayake Alambanase hI kalyANa holA hai...dUsarese nahIM yaha niSkarSa hai / amUr3hatA { nimUdatA ) ke do bheda . (1) nizcaya amahatA-vastu ke zuddha svarUpa meM nahIM bhUlanA, jyoM-kA-tyoM jAnanA va zraddhAna rakhanA / jaise ki adhyAtyakI bhASA ( bolI yA zailI) meM AtmAke zuddha svarUpako jAnanA svAzrita yA svAdhIna mAnanA va kahanA nizcaya amalatA hai| arthAt samyAdAma svayaM honevAlA ( svAzrita ) AtmAkA guNa ( svabhAva ) hai, vaha pasathita ( nimittAdhIna ) nahIM hai ityAdi satya hai / apane svarUpa meM ajJAnatAko nikAlanA rUpa hai, anya yA parake bAvata ajJAnatAko nikAlanekI bAta nahIM hai astu| (2) vyavahAra amUhatA---anya vastuke svarUpako AgamakI bhASAmeM parAcita yA nimittA. dhIna kahanA mabahAra bamUr3hatA hai, kyoMki lokameM vaimA mAnate haiM / arthAt jaise samyagdarzana, darzanamohakarmake upazamAdi honese hI hotA hai anyathA nahIM hotA ityAdi / loka vyavahArameM jaisA calana vyavahAra hai vaisA hI mAnanA va karanA saba vyavahAra amUr3hatA hai-usako bhUlanA nahIM cAhiye / * kApaNe pathi duHkhAmA kApasthebhyasaMgatiH / asaMpRktira nuskotiramUlA dRSTimanyate // 14 // 29 shraavkaacaar| zAha SH A RE . .. . ...... ...
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana 15 lena-dena riztedArI Adi jaisI mAnI jAtI hai vaisI hI mAnanA, lokameM asatya nahIM mAnI jAnI satya mAnI jAtI hai| isakA mAma vyavahAra kuzalatA hai| samparaduSTi donoM nayoMko samajhatA va vartatA hai kadAcit bhUla ho jAnepara pachatAtA hai, usameM duHkha mAnatA hai. bhUlako miTAne kA prayatna karatA hai ityAdi / vyavahAra meM lokavyavasthA na AsthA nahIM bigar3atI vaha lokavyavahArI catura jIva, sabako jyoM-kA-syoM / heya upAdeva ) samajhatA huA pravRtti karatA hai ( zraddhA judI 2 rahatI hai-usIkA jase phala lagatA hai kriyAkA nahIM / kimbhmaa| mar3hatA ajJAna hai aparAdha hai aura vaha bandhakA kAraNa haiN| lekina vahAMpara vyavahAgnayase amaDhatA rakhanA arthAta maDhatA nahIM karanA / isakA matalaba, kudeva, kuguru, kudharma, kuzAstrake ( parake ) bAbata bhUla yA ajJAna nikAlanekA hai, jisase unakA Adara Adi na kiyA jAya, chor3a diyA jAya- samyagdarzana meM doSa na lage ityAdi vacata hotI haiM jo iSTa hai aisA samajhanA iti / 5----upagahana aMgakA svarUpa batAte haiM "dharmo'bhivarddhanIyaH sadAtmano mArdavAdibhAvanayA / paradoSanigRhanamaSi vidheyamupabRMhaNaguNArtham // 27 / / Atama dharma balAnA nizyatha upagRhana kahalAtA hai| madina Adi bhAvanA dalase parake doSa dRvAsA hai| saha upamahAna vyavahAramayakA-donoM bheda jAna krke| samyagdRSTi apanAtA hai - yathAyogya padameM rahake 11 27 / / 'anvaya artha-AcArya kahate haiM ki [sadA smadharmaH banAyaH samyagdaSTiko hamezA Atmadharmako bItarAgatA rUpa bhAvako bar3hAnA caahiye| tathA [ mArdavAcibhAvanA upahANa gaNArtha 1. vItarAgatApa, nizcaya dharma tathA kalAyakI mandatArUpa zubha dharma, vyavahAra dhrm| 2. mAna yA ahaMkAra na karanesa binaya prakaTa honese-dharmAnurAga honese / 3. hukanA-prakaTa na karanA, yaha bhI kaSAyakI mandatAmeM ho sakatA hai| apane gaNoM ko prakaTa yA jAhira nahIM karanA, mAna kaSAyako mandatAkA phala hai| aura dUsaroMke auguNoMko prakaTa nahIM karanA yaha bhI kayAya ko mandatAkA phala ( kArya / hai-donoM hI kaSAyako mandatAse hote haiN| 4, vikAra yA doSa / 5. aatmdhrm| . 6. bar3hAnA-pUrNa karamA / , paMDita vidvAn / 8. upagRhana aMga pAlanA 1
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ sapAsamukAya paradoSanigahamamapi vidheyam ] mAnAdi kaSAyako chor3akara guNa yA dharmako bar3hAneke liye hI---dusarauM ke doSoMko bhI DhakanA cAhiye, jisase apanA va parAyA dharma bar3ha jAya yA bar3ha sake / / 27 / / yahA~ para nizcaya upagRhana va vyavahAra upagRhanakA nirUpaNa kiyA hai ! svAcita va parAzrita ) iti / bhAvArtha-puNyabaMdhakA kAraNa vizuddhatA rUpa dharma ( vyavahAra dharma ) mAnAdi kaSAyoMkI mandatAse hI bar3ha sakatA hai anyathA nhiiN| kAraNa ki jabataka mAna Adi kaSAyoMkA tIvra udaya rahatA hai tabataka bahuta ahaMkAra ( gavaM-dhamaMDa ) Adi vikArIbhAva jIvake hote rahate haiN| baha jIva saMsArameM nAmavarI uccatA khyAti Adi bahuta cAhatA hai evaM apane sAmane dUsaroko tuccha ( nagaNya ) lekhatA hai arthAt mAnake pahAr3a para car3hA rahatA hai| aisI sthiti meM tItra mAna kaSAyavaza apane meM maujUda ba maira maujUda guNoMko prakaTa karatA hai. unheM dUsaroMse prakaTa karavAtA hai tathA adekhasakrAbhAvase dUsaroMke thor3ese doSoMko car3hAbar3hAkara prakAzita karatA hai, unheM nIcA dikhAtA hai, jisase donoM se kisI ke bhI guNa yA varma nahIM bar3ha pAte, kAraNa ki pApakarmakA baMdha honese vighna A jAtA hai ityAdi hAniyA~ hotI haiN| arthAt cAha yA cintavana ke anusAra padArthoMkA pariNamana yA kArya kabhI nahIM holA yaha tAtparya hai| (1) kaSAyako mandatArUpa dharmako upagRhana aGga kahanA vyavahAranayakA viSaya hai| (vaha parAzrita hai / (2) nizcayanayako apekSA kaSAyoMkA abhAva honA vItarAgatAmeM sthira honA saccA upagUhana hai| jisase jIvako pApa 4 puNya donoMkA baMdha na honemeM pUrNa rakSA hotI hai aisA samajhanA caahiye| dharmake yo rUpa mAne jAte haiM ( 1 ) nizcaya rUpa--vItarAgatAmaya, puNyapApa pariNAmoMse rahita pUrNa zuddha 1 { mokSakA kAraNa) (2) vyavahAra rUpa----zubharAgamaya, puNyapariNAma sahita, apUrNa zuddha / ( saMsArakA kAraNa) phalata: mokSakA mArga eka hI hai aura vaha nizcaya rUpa pUrNa zuddha hai aisA samajhanA caahiye| 1. svayaMzaddhasya mArgasya bAlAzakajanAzrayAM / vAcyatAM yatpramArjanti tada vadantyupagRhamam / / 15 / / artha : svabhAvase zuha doSa rahita vItarAga mokSa mArgame / ratna-traya ) meM yadi kinhIM ajJAnI yA asamartha logoMke dvArA doSa ( vAcyatA ) laga jAya mA lagA diyA jAya to usako dUra karanA yA eka denA apagRhana aMga kahalAtA hai| yahAM para bhI apane doSoMko dUra karanA vItarAgatA dhAraNa karanA, nizcaya upagRhana hai ( svAzrita ) aura dUsaroMke doccako dUra karanA yA vaisI bhAvanA rakhanA, vyavahAra upagRhana hai ( parAzrita hai ) yaha bheda samajhanA cAhiye / / 15 / /
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ baal usako kalaMkita karanA mahAna adharma hai yA dharmakA vyAdhAta hai| usakI zuddhi karanA dharmAtmAoM kA kartavya hai| dharma svabhAvako ( vastusvabhAvo dharmaH ) kahate haiM tadanusAra svabhAva ( prANabhUta guNa ) kA ghAta yathAsaMbhava nahIM karanA cAhiye athavA vibhAvabhAva ( vikArI pariNAma ) nahIMkaranA cAhiye aura usake liye AtmabalakA prayoga karanA caahiye| anyathA puruSArthahInatA samajho jAvegI kimbahunA / mokSa puruSArthakA hInatA jIvanakA sabase bar3A aparAdha hai, isako kabhI nahIM bhuulnaa| sAmAjika vyavasthA yA laukika vyavasthA kA sthAna dhArmika vyavasthAse bhinna rahatA hai| usameM nigrahAnugrahakA samAveza rahatA hai ( rAgadveSakA bhAva rahatA hai ) tathApi usameM bhI viveko jIva zuddha bhAvase bhAga lete haiN| lokarIti ke anusAra saccA nyAya ( zAsana ) karate haiN| arthAt zuddha hudayavAlA jIva zaMkAbhaya, lomalAlaca, uccatAnIcatA ( jAtipAMti ) ajJAtAlA, arakSA ( kaToratA yA nirdayatA] svArthaparatA / lAparavAhI) aprIti, anunnati / upekSA ) Adi nimna yA kSudra vicAroMse sarvathA dura rahatA hai, tabhI vakSa zreSTha va AdaraNIya banatA hai| satya nirNaya karane ke liye koI davAurA yA svArtha nahIM honA cAhiye, na bhaya va ghRNA honA caahiye| tabhI samAjonnati va dezonnati kara sakatA hai va ho sakatI hai| arthAt usake liye bhI bAhira AThoM aGga honA cAhiye iti / samAjazAstra ( loka zAsana ) meM bhI daMDavyavasthAkA honA anivArya hai anyathA vagAvata yA gar3ababar3I ( arAjakatA ) kA honA saMbhava va zakya hai / dhArmika vyavasthA bhI aisA hI niyama hai| {1) nizcaya upamUhana-apane zuddha vIsarAgatArUpa dharmako bar3hAnA-usameM vittako lagAnA dRr3ha rakhanA, upayoga haTane para punaH punaH Atmabala dvArA usImeM lagAnA / basa, yahI nizcaya upamUhana aMga kahalAtA hai / isake viSaya meM pUjyapAda svAmI kahate haiM yathAadhidhAbhyAmasaMskAraikhazaM zipyate manaH, tadeva jJAnasaMskAraiH svatassave'vatiSThate // 11 // ( samAdhizataka) arthAt---anAdikAlake ajJAnakA saMskAra ( vAsanA ) hone se jIvoMkA citta sthira nahIM hotA bAra 2 cala cUka ho jAtA hai, ataeva bhedajJAnake dvArA jJAnakA saMskAra DAlanese tathA 1: vesaNadharaNavizvagaNe jIve daTyUNa dhammabhattIe / upagRhaNaM karito saNasuddho hadi eso // 64|| paMcAcAra adhika muulaapaare| artha --- jo lIya apanI AtmAme mA dUsaroM kI AtmAmeM mojUda darzana vA cAritraguNako malIna (vivarSa) yA azusa bekhakara, usako nikAla detA hai...zuja va nirmala kara detA hai / doSarahita banA detA hai ) arthAta apane AsmAkI azuddhatAse rakSA karatA hai vahAM jIya zuddha samyagdRSTi arthAt upagRhana aMgakA pAlanevAlA hotA hai aisA jAnanA // 24 //
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArthasiddhaSuSAya ajJAnakA saMskAra haTAnese hI upayoga sthira ho sakatA hai. dUsarI tarahase nahIM yaha niyama hai, po kraa| (1) vyavahAra upagRhana-bubha rAgarUpa hai, mArdava Adi dharma kI bhAvanArUpa hai arthAt kaSAyakI mandatArUpa-puNyabandhake kAraNarUpa hai aisA bheda samajhanA caahie| parantu isameM bhI heya baddhi rakhane vAlA hI mokSamArgI bahalAtA hai kibahunA sarvatra virAgabhAva aura rAgabhAvakA hI mUlabheda hai aisA samadAtA parantu saMgImIyameM donoM taraha ke bhAva hote haiM koI naI yA apUrva yA anahono cIja nahIM hai| ataH koI bhrama yA saMzaya nahIM karanA cAhiye, sabhI niyata hai-- aniyata koI nahIM hai| vastukA svabhAva va pariNabhana saba svatantra hai, sambagdaSTi, isa sabako Agama dvArA jAnatA va zradAna karatA hai kyoMki vaha kevalIko vAmIkA pUrNa zraddhAlu hotA hai astu / isa prakAra nizcaya va vyavahAra upagUhanakA kathana kiyA gayA hai ||27|| ___ 6. sthitikaraNa aMgakA svarUpa batAte haiM kAmakrodhamadAdiSu calitumuditeSu vartmano nyAyAt / zrutamAtmanaH parasya ca yuktyA sthitikaraNamapi kAryam / / 28 / / SHIKHister padya TREATME0:011 dharma mArga se vicalita karane vAle kAmAdika hote| udaya avasthA hone para ve vicalita dharmahisaM krte| usI samaya jo yuti se yA zAstra dezanA se karate / sthira nija para ko dharmahi meM, saravAM aMga pAla sakase // 28 // anvaya artha--AcArya kahate haiM ki [ nyAyAna varmabho nyAyamArga arthAt dharmamArgase [cajitu] vicalita karaneke lie yA vicalita karane vAle [ kAmajhotramadAdipu uhileSu vedatraya, krodha mAna Adi kaSAyoMke udaya hone para, pariNAmoMmeM vikAra ho hI jAtA hai ataeva samyagdRSTiko [ AtmanaH parasya ca ] svayaM apanI AtmAko tathA parakI AtmAko [ zrutaM yukrayA api J zAstra yA Agamake upadeza dvArA athavA yuktike dvArA athavA Arthika sahAyatA dvArA [ mithalikaraNaM kAryam / nyAyamArga meM sthira karanA caahiye| tabhI chaTavAM sthitikaraNa aGga pala sakatA hai aisA jAnanA bArA 1. vedtry| . 2. dharma yA svabhAva / 3. vanAmavaraNAdApi calalA dharmavatsalaH / pratyavasthApanaM prAjJa: sthitikaraNamacyate ||16||r0 zrA artha----darzana zAna cAritrarUpa dharma ( nyAya ) se vicalita honevAle jIvoMko dharmase prIti rakhanevAle / jIvoMke dvArA jo punaH dharma meM sthira kiyA jAtA hai, usako vidvAnoMne sthitikaraNa aMga kahA hai aisA samajhanA pAhiye // 16 //
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarbhama yahA~ para nizcaya vyavahAra donoM bheda kahe gaye haiN| bhAvArtha-janna saMsArI jIvoMke karmoMkA aura khAsakara mohanIya karmakA yA usake bheda krodhAdi 25 kA tathA mithyAtvAdi kA kula 2 kA udaya AtA hai taba jIvoMke mana yA kSayopazama jJAna upayogameM vikAra utpanna hotA hai athavA rAgAdirUpa vikArIbhAva prakaTa hote haiM / sattA meM rahanepara kucha nahIM hotA yaha niyama hai / aiso sthiti meM jIva, dharbha ( svabhAva-nyAya ) se vicalita yA bhraSTa avazya ho jAte haiN| usa samaya vivekI jIvoMkA kartavya ho jAtA hai ki vaha svayaM apaneko Agamake svAdhyAya yA tattvacintavanake dvArA pariNAmoMko ) sudhAre--upayogako vikArakI aurase haTAkara svabhAvameM lagAve aura dUsare jovoM ko bhI samajhAye ( upadeza deva / athavA AvazyakatAke anusAra vipattikAlameM dhanAdika ( puMjI) kI sahAyatA dekara dharma meM sthira kare, yaha eka upAya dharma sAdhana kA hai| kAraNa ki saMyogoparyAyameM karma udayameM Ate haiM.ArIra bekAma hotA hai dhanAdika samApta ho jAtA hai taba rAgodveSI mohI jIvako AkulatA ho jAtI hai citta vikSipta ho jAtA hai gahasthAzramake calAnekI jimmevArI usapara rahatI hai ityAdi, ata: saba dvAre banda ho jAne para cintA va dharmameM zithilAcAra honA saMbhava hai| tathA 'na dharmoM dhArmikaivinA' dharmake calAnevAle dharmAtmA jIva hI hote haiM unake binA dharma nahIM cala sakatA 1 aisI kaThina paristhitiyoM meM dharmavatsala dayAlu dharmAtmAko dharma se evaM usake pAlanevAle dharmAzmAle nirapekSa vAtsalya honA hI caahie| tabhI vaha sthitikaraNa aGgako pAlanevAlA ho sakatA hai ityAdi / sarvatra vivekakI mahatI AvazyakatA hai| sUtrakAra umAsvAmI mahArAjane bhI 'parasparAMpagraho jodAnAm' aisA sutra likhA hai| sthitikaraNa aMgake 2 bheda ( 1 ) nizcaya sthitikaraNa---ratnatraya dharma meM nirvikalpa hokara upayogako lagAnA arthAt yathAsaMbhava vItarAgatArUpa svabhAva, dattacitta honA, nizcaya sthitikaraNa kahalAtA hai yaha svAzrita hai / vAstava meM yastukA svabhAva utsargarUpa' hai arthAt parake tyAgasya parase bhinna rahanA' hai, apavAda vastukA svabhAva nahIM hai nibhAtra hai aisA jAnanA cAhie / kadAcit karmodayake samaya pariNAma dharmase vicalita hoM to unako dharmameM punaH lagAnA svakIya sthitikaraNa hai vaha anivArya va nizcaya rUpa hai astu| (2) vyavahAra sthitikaraNa..jaba jIvakA upayoga zaddha svarUpase haTatA hai taba jo koI dusarA dharmAtmA, dharmase saMyata ho rahe anya jIvako dekhakara usake nivAraNArthaM mana meM eka karuNAbhAva yA dayApariNAma upasthita karatA hai vaha zubharAma hapa hai| usake balase prerita hokara vaha una anya 1. pravacanasAra mAthA 224 dekhii| ki kintraNattitA aSaNarata kAmiNo'yadehekhi / ___ saMgatti jivaMridA aDikammattimUhiSTA / / 224 / / artha .....jaba deha bhI sAthI AmAse bhinna hai...AtmA akelA hai taba anya cIjoMko bhinnatAkA kyA prazna yA sake hai ? baiM to sanna pratyakSa jude haiM hI aisA satya samajhanA cAhie yaha jinendradevakA kahanA hai / 2246 .. NAWAPUN. MAHARASHTRA)
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArthasidhupAyaM jIvoMko dharma meM lagAnekA jo prayatna karatA hai, usako vyavahAra sthitikaraNa aGga kahA jAtA hai yataH vaha parAzcita hai puNyabandhakA kAraNa hai| isameM virAga va zubha rAgakA asalI bheda hai kimbahunA / svAcita parAzritakA bhI bar3A bheda hai astu // 28 // 7-vAtsalya aGgakA svarUpa batAte haiM anavaratamahisAyo zivasukhalakSmInivandhane dhmeN| . sarveSvapi ca sarmiSu paramaM vAtsalyamAlamvyam // 29 // onfignesindinsione TYPWDiaadla padya mokSarakSmI saMgama' kAraNa-dharma ahiMsArU hai| aru usake pAlanahAre bhI, prIti yogya kartaba yaha hai // a sAtavA~ samyagdarzana, rakSaka vassala hotA hai| isIlie vaha dharaNa yogya hai-sampaSTi dharatA hai // 29 // anvaya artha-AcArya kahate haiM ki / anavarataM ] nirantara samyagdaSTiko [ zivasukhalakSmInidhane ahiMsAyAM zvameM ] mokSa lakSmoke sukhakI prApti ke kAraNabhUta ahiMsA parama dharmameM | api] aura [ sarveSu sadharmiSu paramaM vAtsalya Alammyam ] ahiMsA dharmake pAlanevAle dharmAtmA jIvoM meM ni:svArtha vAtsalya karanA cAhie ( prItikA bartAva yA pradarzana kareM) yahI vAtsalya aGga kahalAtA hai / / 29 / / bhAvArtha-sAdhAraNataH vAtsalya, prema yA prIti karaneko kahate haiM / parantu usake do rUpa hote haiN| (1) prANimAtrase prIti karanA' / (2) dharmAtmAoM va dharmase prIti karanA / sAdhAraNa prIti to svArtha yA rAgAdike kAraNa saMsArI jIva kiyA hI karate haiM-strI puruSase puruSa strIse, tana dhana jana sabhose yaha prAkRtika hai| parantu yaha azubharAga (prIti ) kahalAtA hai jo pApabaMdhakA kAraNa mAnA gayA hai| kintu jo dharmAnurAga niHsvArtha hotA hai, usako zubharAma kahate haiM, usase puNyabandha hotA hai| ataH vaha azubhako apekSA acchA mAnA jAtA hai| isI abhiprAya ( dRSTikoNa ) ko mukhyatA dete hue AcArya mahArAjane mokSake yA uttama sukhake kAraNabhUta ahiMsA dharmameM athavA usake sevakoMmeM ci yA vAtsalya karanekA upadeza sarAga avasthAmeM diyA hai jo ucita hI hai / saMsArameM aura tana-bana Adi saMyogI paryAyameM rahate hue yadi koI pApabandhase baca jAya yahI bar3A lAbha tva hita hai| Ajakala adhikAMza logoMkI viSaya-kaSAyako bar3hAneko pravRtti ho gaI hai| dharma aura sacce dharmAtmAoMse prIti haTatI jA rahI hai| aise ajJAnI jIva, isa asAra saMsArameM hI mokSakA va sukhakA khvAba ( svapna ) dekha rahe-khyAtilAbha pUjA Adiko bAhameM hI mAna ho rahe hai yaha bar3e duHkhako bAta hai, kaise uddhAra ho yaha cintA hai / jabataka viparIta buddhi ( vicAradhArA ) nahIM chUTatI tabataka r easointhinesaninipantaminanciden t * 1. shpti| 2. sattveSu maitrIm /
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana kalyANa honA asambhava hai| samyagdarzanake prApta hue binA tathA usake aGga pAle vinA kalyANa kadApi nahIM ho sakatA yaha niyama hai / Atma-kalyANakA kartA usakA svabhAva yA dharma hI hai jo usI meM rahatA hai aura baha 'utsargarUpa' hai| arthAta sabake tyAgarUpa athavA sabase pRthak svatantrarUpa sadA sthAyI : nitya ) svastha...ra vastumeM rahatA hai, vaha kabhI apavAdarUpa nahIM hotA (parAzrita yA badanAma nahIM hotA) aisA niyama hai / AtmAko lakSya karake kahA jAya to, AtmA bhI jabataka apavAda mArgako ( zithila va sadoSa mArgako ) asAhatA . prayako chor3akara apanA zuddha yA utsarma sanAtana mArgako nahIM apanAtA, tabataka vaha saMsArameM hI bhaTakatA rahatA hai kimbahunA vaha mArga zuddha ahiMsA yA vItarAgatArUpa hai anya rUpa nahIM hai iti / usake nizcaya aura vyavahAra rUpa (1) vItarAgatArUpa yA ahiMsArUpa nijasvabhAvameM rata yA lIna rahanA usI meM dattacitta rahanA tanmaya honA, nizcaya vAtsalya hai vaha upekSArUpa hai / tathA svAthita yA svAdhIna hai| (2) sAdhaka dharmAtmAoMse anurAga karanA, unameM bhakti, AdarabhAva rakhanA unake prati utsuka honA-harSa manAnA, ityAdi byavahAra vAtsalya hai jo upekSArUpa hai ( parAzrita hai ) / inameM se pada va yogyatAke anusAra pAlana karanA ucita hotA hai| parantu vivekaSTi jAmata rahanA cAhiye astu / isa prakAra nizcaya aura vyavahAra do rUpa vAtsalya aGga kahA gayA hai isako samajhanA cAhiye // 29 // 8 prabhAvanA aGgakA svarUpa batAte haiM asmA prabhAvanIyaH ratnatrayatejasA satatameva / dAnatapojinapUjAvidhAtizayaizca jinadharmaH // 30 // paJca ratnatraya sampAdana karake jIva prabhAvita hotA hai| dAnAdikake karanese, jina dharma pramAvita hotA hai // nizcaya aru vyavahAra prabhAvana samakSa ko nima dina pyAre / atizaya nAma prabhAvanakA hai, usase hota karama nyAre // 30 // bhanthaya artha- AcArya kahate haiM ki vivekIko cAhiye ki vaha [ sasatameva ] nirantara [ naprayojasA AgmA prabhAvanIya: ] ratnatraya arthAt samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakanAritrakA ujelA karake arthAt unheM prApta karake apanI AtmAko prabhAdhanA kare, arthAt mithyAdarzana, 1. Atamake ahita viSayakavAya, inameM merI pariNati na jAya / ...-40 daulatarAmajI kRta vinatI 2. nija AtmAko prabhAvanA hotI hai----AtmAmeM atizaya yA vizeSatA prakaTa hotI hai| 16
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 puruSArthasiddhyarthaM mithyAjJAna, mithyAcAritrake dvArA anAdikAlase vyApta prabala andhakAra ko naSTakara svaccha banAve, ( nirmala kare ) [ ca ] aura [ dAnatapo jinapUjAviyAtizayaH jinadharmaH prabhAvanIyaH ] bar3e 2 dAna dekara arthAt cAroM prakAra ke anupama dAnoMse, paMcakalyANakAdisaha jo tathA uccakoTi kA tapazcaraNa dhAraNa karake, ucca jJAna prApta karake yA mantrAdi vidyA sAdhana karake 'jaina dharma' yA janazAsanakI prabhAvanA ( mahatva ) saMsAra meM prakaTa kare-- car3hAve | isIkA nAma AThavAM prabhAvanA aGga hai| lokameM apane utkRSTa dharmako hara tarahase jAhira karanA prabhAvanA kahalAtI hai, gRhasthakA yA anagArakA yaha bhI kartavya hai ||30|| bhAvArtha- dAnAdi dene ke bhAva va kriyAe~ saba zubharAga haiM / kaSAyakI mandatA honepara ve huA karate haiM, usase loka meM pratiSThA bar3hatI hai--nAmabarI hotI hai, paraloka meM sahAyaka puNya bandha hotA hai, manameM prasannatA honese pApakA Asrava nahIM hotA, ityAdi lAbha hotA hai | yadyapi yaha bhI heya mAnA gayA hai kintu padake anusAra usakA honA anivArya hai / samaya 2 para sabhI tarahakA vikAsa AtmAmeM hotA hai koI AdaryakI bAta nahIM hai / samyagdRSTi sarAgI aura virAgI donoM taraha hote haiM phalataH sarAga avasthAme puNya bhI kathaJcit upAdeya hai ( pApase bacaneke lie aura saMsAra meM sukhada jIvana bitAne ke lie ) anAdise aisA hI hotA calA A rahA hai / puNyako upAdeya mAnanA yaha vyavahAranaya kA kathana hai - nizcayanayakA nahIM hai| jo bandhakA kAraNa aura apAmArgarUpa ho vaha akicanarUpa ( parigraha rahita ) kadApi nahIM ho sakatA ityAdi, vaha utsarga mArgI nahIM mAnA jA sakatA iti / ATha aGga ke do prakAra ( bheva ) ( 1 ) nizcaya prabhAvanA vItarAga samyagdarzanAdiko prApti karanA rUpa nirvikalpa dazA ( pakSapAta rahita avasthA ) kA honA hai jo nizcaya prabhAvanA kahalAtI haiN| usase nijadharma ( Atmadharma ) kI prabhAvanA hotI hai tathA aprabhAvanA ( mithyAtvAdi ) naSTa hotI hai ityAdi / yaha svAzrita ( apanI ) prabhAvanA hai| ( 2 ) vyavahAra prabhAvanA - lokameM jinadharma yA jinazAsanako prabhAvanA karanA aura usake.. lie dAna, tapa, jinapUjA karanerUpa zubharAgakA AtmAmeM honA yaha saba zubha upayoga aura zubha yoga donoM vyavahAra prabhAvanAke a ( sUcaka ) haiM aisA samajhanA / vaha parAzrita hone se vyavahArarUpa prabhAvanA hai| dAna paradravya ( dhanAdi ) se hotA hai tapa, zarIrarUpa paradravyase hotA hai, pUjA, aSTadravya ( jalAdi paradravya ) se hotI hai ityAdi samajhanA / 1. AhAradAna, auSavidAna, zAstradAna, abhayadAna / 2. nityapUjana, ASTAtrika pUjana, caturmukha pUjana, kalpadruma pUjana / 3. akI tamyataM cetadatastApo'zubhAsvavaH / tattatprasAdAya sadA zreyase kIrtimarjayet // 85 // 2. -- sAgAradharmAmRta 2 adhyAya B
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 123 shaal upasaMhAra rUpameM--( isa prakaraNameM loka naM0 23 se 30 taka 8 zloka haiM ) samyagdRSTime rAgadveSa mohakA hI bhinna 2 prakAra se tyAga karAyA gayA hai yathA pahale zlokameM mohakA tyAga karanA batalAyA gayA hai| 2.....zloka meM rAgakA tyAga karavAyA gayA hai| 3-zloka meM deSakA tyAga karavAyA gayA hai| 4...-ilokameM anya dharmiyoMse samparka chor3anA batAyA gayA hai ( unameM ruci karanekA niSedha hai|| 5..veM elokameM dharmarakSA karanA batalAyA gayA hai ( rAgadveSa chur3AyA gayA hai / 6-zloka meM aTala yA dar3ha rahane ko kahA gayA hai ( ghabar3Ane kA niSeSa hai)| 7-lokameM dharma aura dharmAtmAoMse niSkAma prIti karanekA upadeza hai / 8- zlokameM prabhAvanA karanekA upadeza hai| vinA prabhAvanAke utkarSa nahIM ho sakatA ityAdi / sabakA sArAMza Atmonnati karanekA hI hai-- avanasike kAraNoMko chor3anekA hai kimbahunA / isa prakAra AcAryadevane aGgI samyagdarzanake pratyeka anggoN| nizaMkitAdi 8 ) kA varNana bahuta hI mahatva ke sAtha nizcaya vyavahAra dvArA kiyA hai jo eka anupama cIja hai, parantu usakA anugamahara eka mamakSa jIvako honA cAhie, tabhI vaha abhISTa siddhi kara sakatA hai| anyathA nahIM yaha liyA hai| hamane yathAzakti rahasyako samajha kara kucha prakAza, vizeSArtha ke rUpameM Age ke pejameM DAlA hai so samajhanA cAhiye / / 30 // iti samyagdarzana adhikAra ( thAvakadharmAntargata ) / vizeSArtha (mImAMsA) samyAdaSTike samyagdarzanameM nizcayapanA vyavahArapanA kisa taraha ghaTita ( siddha hotA hai ? isakA khulAsA kiyA jAtA hai| tathA vaisA na mAnanese kyA hAni va lAbha hotA hai yaha bhI batAte haiM / mUla yA prAraMbhameM, mokSamArgake upayogI sAta tatvoMkI apekSA ( AdhAra ) lekara yA unake sambandhameM vicAra karanA anivArya hai, kAraNa ki unhIM ke mAdhyamase nizcaya aura vyavahArakA nirdhAra mukhya hai aura lAbhadAyaka bhI hai ! unase bhinna laukika sattvoMkI apekSA vicAra karanese abhISTa siddhi nahIM hotii| ataeva unakA vicAra karanA gauNa mAnA gayA hai astu / samyagdarzanakA lakSaNa - 'taravArthazraddhAne samyagdarzanam // 2 // sUtra, umAsvAmI prAcArya / ' arya-jIvAdi mAta tattvoMkA samyak arthAt viparIta abhiprAya yA zraddhAna rahita ( yathArthabhUtArtha ) zraddhAna honA yA karanA samyagdarzana' kahalAtA hai| isIkA nAma nizcaya samyagdarzana hai| . tathA isake viruddha yA atirikta prakAra zraddhAna karanA, mithyAdarzana kahalAtA hai yaha sArAMza hai| isI prasaMga yA silasile meM, nizcayapanA aura vyavahArapanA-samyagdarzanameM nimna prakAra mAnA jAtA hai
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 puruSArthasirapa (1) jisa samaya jIva (AtmA) ko viparIta abhiprAya rahita ( samyaka ) tattvoMkA pUrNa arthAta ATha aMgoM ( niHzaMkitAdi ) sahita aSTAMgoM jyoMkA tyoM zraddhAma hotA hai usa samaya usako nizcaya samyagdarzana azravA aSTAMgI samyagdarzana vAlA samyagdaSTi jIva kahate haiM yaha niSkarSa hai| tathA (2) jisa samaya jIvako viparIta abhiprAya rahita ukta sAta tattvoM kA hI apUrNa arthAt kucha aMgoM sahita yA eka do aMgoM sahita samyagdarzana hotA hai, usa samaya usako upacAra yA vyavahAra se samyagdarzana bAlA ( aSTAMga vinA bho ) samyagdaSTi kahate haiM / arthAt AMzika samyagdarzana ke samaya bhI pUrNa samyagdRSTi jaisA usako kahanA yA mAnanA, yahI samyagdarzanameM vyavahArapanA yA upacArapanA hai| jaise ki mokSamArgopayogI tattvoMmeM akelA saMzaya ( zaMkA ) na hone para yA akelI AkAMkSA na hone para yA donoMke na hone para bhI yaha samyagdRSTi to kahalAyegA ( samyaka zraddhA mUla meM honese ) kintu AMzika samyagdarzana honese usakA nAma vyavahAra samyagdRSTi hogaa| yaha khAsa bheda samajhanA cAhiye / isI taraha samyagjJAna va samyakacaritrameM bhI nizcaya aura vyavahArakA rahasya ( prayojana-artha ) samajhanA anivArya hai| bhAvArtha----jabataka pUrNa yA sarvAMga na hove tabataka apUrNatAmeM aMgI kahanA yA mAnanA, upacAra yA vyavahAra hai| aura jaba pUrNa yA sarvAgI ho jAya, taba aMgI kahanA nizcaya yA bhatArtha hai| isa tathyako hRdayaMgama karanA vivekI yA samyagdRSTikA karttavya hai| dekho, isI siddhAntako lekara cauthese terahaveM guNasthAnake pahile taka 9 guNasthAnoMmeM pUrNa mokSamArga ( samyagdarzanAditraya) nahIM hotA apitu AMzika thA apUrNa hotA hai, parantu vaha AMzika nizcaya honese prAmANika hotA haimAnA jAtA hai / phalataH usako vyavahAranayase pUrNa mokSamArgavAlA yA mokSamArgI kahA jAnA hai ! isa taraha samyagdarzanAdi tInoMmeM nizcaya-vyavahArapanA ghaTita hotA hai| usake mAnanese dhokhA nahIM hotA--bhrama yA mithyAtva miTa jAtA hai yaha lAbha to barAbara hotA hai kintu jabataka pUrNatA na ho ( adhurApana rahe ) taba saka kArya siddha nahIM hotA yaha niyama hai| tadanusAra vyavahAra yA adhUrApanakA miTAnA anivArya hai arthAt pUrNatA ( nizcayapanA ) ko prApta karanA parama kartavya hai yA siddhikA mAdhaka hai| phalataH nizcaya upAdeya hai aura vyavahAra heya hai kimbahunA ise samajhanA .... caahiye| isake pahile bhI bheda batAyA gayA hai iloka naM. 5 Adi meM va iloka naM0 22 meM khAsakara nizcaya vyavahArake bheda batAe gaye gaye haiM ki vyavahAra tIna tarahakA hotA hai (1) bhedAzrita arthAt khaMDa rUpa yA akhaMDameM khaMDa karanA rUpa / athavA khaMDako pUrNa vastu mAnanA rUpa / parAzrita arthAt vastuko parAdhIna mAnane rUpa / (3) paryAyAzrita arthAt paryAyake bhedase vastuko bheda mAnane ruup| ityAdi saba upacAra yA kalpanA mAtra hai, satya nahIM hai| kintu yathArtha zraddhAna va jJAnake hote hue yadi vaisA vikalpa ho to yaha vyavahAra rUpa mAnA jAtA hai, usameM heya buddhi rahatI hai ata: baha kathaMcit upAdeya rUpa hai| lekina yadi viparIta zraddhAna jJAnarUpa ho to vahIM mithyArUpa hai sarvadhA heyarUpa hai hAnikara hai
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagdarzana aisA samajhanA cAhiye ityAdi, nizcaya aura vyavahAra tathA samyagvyavahAra va mithyA vyavahArameM pharaka jAnanA samyagjJAna hai| sarvatra saMgati yA ekArthatAkA biThAlanA buddhimAnI hai| nizcaya aura vyavahArake svarUpa meM evaM bhidhArameM bahudhA loga bhUle hue haiM jaisA ki iloka saM05 meM AcArya devane kahA thA, astu punaH saMkSepameM eka bAra donoMkA svarUpa aisA hai ki 1--jo padArtha jaisA yA jitanA hai, usako vaisA yA utanA hI jAnanA va mAnanA nizcaya hai| upacAra aura vyavahArameM abheda vivakSA mAno gaI hai yathA -----jo padArtha jaisA va jitanA hai, usase kamako bhI vaisA usanA mAnanA vyavahAra hai| aura 3-jo padArtha jaisA hai, usase ulTA (viparIta) usako mAnamA mithyAtva hai, isameM mithyA zraddhAna mukhyatayA pAyA jAtA hai yaha bheda hai kimbahunA lokAcArakA nizcaya vyavahAra dUsare tarahakA hotA hai| noTa-nizcaya samyagdarzanake nizcaya rUpa ATha aMga hote haiM aura vyavahAra samyagdarzanake vyavahAra rUpa ATha aMga hote hai ! aisI sthiti meM vyavahAra samyagdarzanako nizcaya samyagdarzana mAnanA bhI upacAra hai tathA vyavahAra samyagdarzanake eka aMgase sampUrNa vyavahAra samyagdarzana mAnanA bhI upacAra hai evaM nizcaya samyagdarzanake eka aMgase sampUrNa nizcaya samyagdarzana mAnanA bhI upacAra hai ityAdi sarvatra jAnanA cAhiye / sArAMza thor3eko bahuta mAnanA yA bahuta ko thor3A mAnanA yaha saba upacArakA rUpa hai astu 1 // 30 // (2) samyagjJAna adhikAra AcArya, ATha aMga sahita samyagdarzanakA nirUpaNa karane ke pazcAt ATha aMga sahita samyamjJAnakA kathana prAraMbha kara rahe haiM kyoMki baha mUlabhUta hai usako pahile prApta karanA cAhiye ( avazya prAptavya hai ! yaha batAte haiM... ityAzritasamyattvaiH samyagjJAnaM nirUpya yatnena / AmnAyayuktiyogaiH samupAsyaM nityamAtmahitaiH // 31 // pA pUrvavidhi se samyagdarzana, prApta jinhoM ko ho jaataa| phira bhI apane hita ke khAtira, samyagjJAna zeSa mhasA / / bhata: use bhI prayAsa karata , svarUpa nizcita kara peztara 1 AmnAyAvika dvArA upakA svarUpa hota hai asiMhadasara // 31 // anvaya artha---AcArya kahate haiM ki jinhoMne [ ityAzritasamyaktvaiH AtmahitaiH ] pUrvokta ATha aMga sahita samyagdarzana ko prApta kara liyA hai aura AtmakalyANa ke icchuka haiM, unako cAhie 1. bahuta majabUta aTala /
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 puruSArthasindhupAya ki [AbhAgakara gaisalA nikAya ! sara Agama ( AmnAya ) anumAna ( yukti ) pratyakSa ( yoga-svAnubhava ) ina tIna pramANoMke jariye sampajJAnakA nirNaya ( nizcaya ) karake, [ yaslema mitya samupAsyam / bar3e prayatna yA puruSArtha ke sAtha usako hamezA apanAce arthAt usakI ArAdhanA yA sevA avazya kareM yaha jarUrI hai kyoMki usake binA AtmakalyANa | sAkSya ) kI siddhi nahIM ho sakatI // 31 // bhAvArtha-vizvake sampUrNa padArthoMmeM jJAnakA darjA aura mahattva sabase UMcA hai kAraNa ki usake binA koI vyavasthA ho hI nahIM sktii| kauna padArtha kisa prakArakA hai, kisa kAmakA hai ? ityAdi bAtoMkA patA laga ho nahIM sktaa| taba andhakAra meM rahanA jaisA loka meM rahanA siddha hotA hai| ataeva jJAna to utkRSTa hai ho kintu usameM bhI 'samyagjJAna' sarvotkRSTa vastu hai, jo abhISTa ( sAdhya siddhi karatA hai kyoMki usake sivAya anya kisI bhI padArtha meM yaha zakti ( sAmarthya ) nahIM hai ki vaha abhISTa siddhi kara sake ityAdi / ataeva usa samyagjJAna kI prApti karanA anivArya hai, parantu usakI prAptikA upAya kyA hai ? usake uttara meM AcArya mahArAja kahate haiM ki 'yukti' arthAn pramANa va nayase athavA anumAnase samyagjJAna utpanna hotA hai athavA 'AmlAya' se arthAt pUrva paramparAse ( guru Adike upadeza dvArA ) athavA 'yogoMse' arthAt prathamAnuyoga Adi cAra anuyogoMke dvArA athavA svAnubhava pratyakSa dvArA utpanna hotA hai ityAdi aneka sAdhana haiM, jinase samparajJAna utpanna hotA hai / yukti AdikA svarUpa nIce TippaNI meM dekho'| aisA samajhanA caahiye| noTa-isa zlokameM mukhyatayA sambagjJAnake utpAdaka nimitta kAraNoMkA ullekha kiyA gayA hai bhedoMkA ullekha nahIM hai tathApi thor3A prakAza DAla denA saMgata pratIta hotA hai, usase Age lAbha hI hogA, ataeva nimna prakAra bheda samajhanA cAhiye / samyagjJAnakA lakSaNa bhI Age zloka naM0 35 meM kahA jAyamA so jAnanA / samyagjJAnake 2 bheda (1) pratyakSa bheda, (2) parokSa bheda, athavA (1) nizcayasamyagjJAna (2) vyavahAra samyagjJAna / pratyakSajJAnake 2 bheda (1) sakala yA sarvapratyakSa, jaise kevajazAna / - (1) vikala yA ekadeza pratyakSa, jaise 1, bhayapramANAbhyAM nizcayaH 'yuktiH / tasbolalekhi jAna 'smRtiH' 1 indriyagrAhivartamAnakAlAchinapadArtha jhAna 'manubhavaH' / etadubhayaM saMkalanAtmaka jJAnaM 'prtybhijnyaanN'| dhyAptizAnaM 'sarkaH' / vyApyavyApaka sambandhI hi 'vyaamiH| 2. jo sirpha AtmAkI sahAyatAse utpanna ho, usako pratyakSa kahate haiN| jo indriya va manakI sahAyatA se utpanna ho, usako parokSa kahate haiN| 3. jisameM manakI akelekI kucha sahAyatA ho va kucha akele AtmAkI sahAyatA ho, usako ekadeza (Azika) pratyakSa kahate haiN| jisameM akele AtmAko sahAyatA ho, vaha sarthadeza ( sakala ) pratyakSa kahalAtA hai|
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ -4 20 sampajJAna raft a neH pryjnyaan| jinameM thor3I sahAyatA indriya va manakI rahatI hai aura thor3I sahAyatA AtmAkI rahatI hai, unheM ekadeza pratyakSa kahate haiN| jisameM ( kevalajJAna meM ) sirpha akele AtmAkI hI sahAyatA rahatI hai, vaha sarvadeza yA sakala ( pUrNa ) pratyakSa kahalAtA hai, yaha bheda hai / athavA pratyakSa ke dUsare bheda ( 1 ) pAramArthika pratyakSa ( 2 ) sAMdhyAvahArika pratyakSa / (pha) jhAga apane ki apanI hI ( AtmAkI hI ) sahAyatA se spaSTa jAne yA jAnatA ho, usako pAramArthika pratyakSa kahate haiM / ( kha ) jo jJAna indriyAdika kI sahAyatAse vatrttamAna avasthA meM maujUda padArtho ko kucha spaSTa jAne yA jAnatA ho, usako vyavahAranayase pratyakSa kahate haiM arthAt vaha sonyAvahArika pratyakSa kahalAtA hai / jaise ki hamane usa cIjako pratyakSa dekhA hai aisA lokameM kahA jAtA hai, jo saca (satya) mAnA jAtA hai / aise jJAna, mati aura zruta donoM haiN| jo indriya aura manakI sahAyatA binA nahIM ho sakate yaha niyama hai / ( 1 ) nizcaya samyagjJAna-paradravyoM se bhinna puSkarapalAzavat nirlepa apanI AtmA mAtrakA aar (far abhiprAya rahita ) jJAna honA, nizcayasamyagjJAna kahalAtA hai / yataH yaha svAzrita hai, viSaya-yA bheda nahIM hai / zuddha svarUpakA svAnubhava rUpa hai iti / ( 2 ) vyavahAra samyagjJAna- apanI AtmAse bhinna parapadArthoMkA yathArtha jJAna honA, vyavahAra samyagjJAna kahalAtA hai kyoMki vaha parAzrita hai viSaya viSayokA bheda hai / bhoTa-nayoM kA svarUpa peztara ( zloka naM0 5 meM ) kahA jA cukA hai ataeva usako punaH na kahakara abhI pramANoMkA svarUpa va bheda kahA jAtA hai| samyagjJAna ( pramANa ) ke 5 bheda haiM, unameM se pahile ( 1 ) matijJAna viSaya aura viSayIke sannipAta ( sanmukha yA saMyogI ) honepara jo indriya aura manakI sahAyatA se vizeSa jJAna hotA hai, usako matijJAna kahate haiM / vaha parIkSa jJAna hai| usake cAra bheda ( avagrahAdi ) hote haiM / yathA ( ka ) avagraha jJAna - viSaya aura viSayI ( indriyAdi) ke sannipAta honepara jo prathama ( Adya ) jJAna hotA hai, usako avagraha jJAna kahate haiN| jaise 'yaha manuSya hai' ityAdi / ( kha ) avagraha jJAnase jAne hue padArthako vizeSa jAnane kI icchA ( jijJAsA ) kA utpanna honA use ( 2 ) IhAjJAna kahate haiN| jaise ki yaha manuSya kahA~kA hai ityAdi / ( ga ) vizeSa lakSaNoMse usa jijJAsita padArthakA yathArtha jJAna ho jAnA 3 ) avAya jJAna kahalAtA hai, jaiseki bolI yA rahana-sahanase aisA nizcaya hojAya ki yaha manuSya dakSiNI hai yA gujarAtI hai ityAdi / (gha) pakke yA majabUta jJAna hoteko ( 4 ) dhAraNA jJAna kahate haiM, jo bahuta kAlataka na bhUle ( vismRta na ho ) isameM Atmabalako vizeSa AvazyakatA rahatI hai ityAdi /
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArthAsAmupAya noTa-ye saba jJAna bIyantirAya karma, va jJAnAvaraNI karmake kSayopazama honepara hI hote haiM, vinA unake nahIM hote aisA niyama hai astu / (2) zrutajJAna-matijJAnase jAne huye padArthoMkI vizeSatAoMko jAnanevAlA jJAna zrutajJAna kahalAtA hai| jaise sUryakA jJAna honepara dinakA jJAna honA yA candramAkA jJAna honepara rAtrikA jJAna honA ityaadi| zrutajJAnake do bheva ( 1 ) akSarAtmaka ( shbdj)| (2) anakSarAtmaka (liMgaja ) / akSarAtmaka zrutajJAnake do bheda ( 1 ) aMgabAhya ( aneka bheda rUpa ) (2) aMgapraviSTa ( 12 bheda rUpa ) / athavA (1) dravyazruta (2) bhAvazruta noTa-isakA vizeSa kathana isI zlokake anta meM kiyA gayA hai so samajha lenA / ( 3 ) avadhijJAna----jo jJAna, dravya kSetra kAla bhAvakI saugA sahita rUpI padArthAko ekadeza spaSTa jAne yA jAnatA ho, usa jJAnako avadhijJAna kahate haiN| usake sAmAnyataH 3 sIna bheda hote haiM ( 1 ) dezAvadhi (2) paramAvadhi ( 3 ) sarvAvadhi / athavA ( 1 ) bhavapratyaya avadhi kSayopazama nimittika avadhi / ( ka ) bhavapratyaya (nimittaka ) avadhi-devanArakI aura kisI 2 manuSya tiryacake bhI hotA hai| ( kha ) kSayopazama nimittaka avadhi---manuSya aura tithaloMke hI hotA hai| usake 6 chaha bheda hote haiM yathA vartamAna-hIyamAna-anugAmI-ananugAmI-pratipAtI-apratipAtI iti (1) jo samaya 2 bar3hatA hI jAya, usako barddhamAna kahate haiN| jaise sUryakA prakAza / (2) jo samaya 2 ghaTatA hI jAya, usako hIyamAna kahate haiN| jaise Ayu karmake samaya / (3) jo eka bhavase dUsare bhavameM bhI sAtha calA jAya, usako anugAmI kahate haiM jaise krm| ( 4 ) jo sAtha na raha jAya, usI paryAya meM sAtha chor3a deve, usako annanugAmI kahate haiM jaise shriir| ( 5 ) jo naSTa ho jAya arthAt chUTa jAya, usako pratipAtI kahate haiM, jaise rAgAdika / (6) jo maSTa na ho arthAt chUTe nahIM, usako apratipAtI kahate haiM, jaise jJAnAdikaguNa /
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagjJAna 129 noTa---uparyukta vizeSatA sirpha avadhijJAnameM batalAI gaI hai| ata: vaha pUrvokta aneka prakArakA hotA hai dRSTAnta to samajhane ke lie diye jAte haiN| avadhijJAnameM svayaM vaisA parigamana hotA hai so jaannaa| (4) manaHparyayajJAna...jo jJAna, dUsare ke manameM sthita rUpI padArthako jAne va jAnatA ho, usako manaHparyaya jJAna kahate haiM / yaha deza pratyakSa kahalAtA hai| isake (1) Rjumati manaHparyayajJAna, (2) vipulamati manaHparyayajJAna, aise do bheda hote haiN| __noTa-manaHparyayabhAnamai avadhijJAnase adhika vizuddhatA ( nirmalatA) hotI hai aura utkRSTa dezAvadhise lekara manaHparyayajJAna va kevalajJAna saMyamI jIvoMke hI hote haiM tathA ve tadbhava mokSagAmI bhI huA karate haiM / Age 2 ke jJAnoMkA viSaya sUkSma 2 hai iti / (5) kevalajJAna-jo jJAna tIna loka sthita sampUrNa jJeyoM ( padArthoM ) ko unako zrekAlika paryAyoM sahita yugapat spaSTa hastAmalakakI taraha jAne yA jAnatA ho, usako kevalajJAna kahate haiM, vaha anupama va advitIya sadA sthAyI hai aisA samajhanA caahiye| isake nizcaya aura vyavahAra dI bheda hote haiN| apaneko jAnanA nizcaya aura parako jAnanA vyavahAra hai aisA samajhanA caahie| parokSajJAnake 5 bheda (1) smRti. (2) pratyabhijJAna, (3) tarka, { 4 ) anumAna, ( 5 ) Amama / parantu ye zrutajJAnameM antarbhUta hote haiM aisA samajhanA cAhiye / isake dUsare nAma bho nIce likhe gaye haiN| lakSaNa va svarUpa ( ka ) smRttijJAna--pUrvameM jAne hue padArthakA smaraNa honepara jo vartamAnameM jJAna hotA hai usako smRtijJAna kahate haiN| vaha smaraNa saMskArake rahanepara hotA hai-vinA saMskAra bar3e nahIM hotA-- jaise hamane use dekhA hai ityaadi| (kha ) pratyabhijJAna-jo jJAna smRti aura anubhava ( pratyakSa ) donoMke melase jor3arUpa hotA hai, usako pratyabhijJAna kahate haiN| jaise kisIke muMhase yaha sunA thA ki gavaya ( gurAMsapA ) gAyake samAna hotA hai| usake bAda kisI jaMgala meM gavaya ( nIlI gAya-gurAMya ) ko dekhA, dekhate hI pahilI bAta yAda AgaI ki aho! yaho gavaya hai yA honA cAhiye jo pahile suna rakhA thA ityAdi / yahA~para 'vaha' smRtijJAna hai 'yaha' anubhava jJAna hai| aisA jAnanA athavA kisIko chuTapanameM dekhA thA phira bahuta samaya ke bAda milApa huA usa samaya yaha to yahI hai jise chuTapanameM dekhA thA, aisA joDarUpa jJAna, pratyabhijJAna kahalAtA hai / usake sAdRzya pratyabhijJAna Adi aneka bheda hote haiN| 1. matiH smRtiH saMjJA cintAbhinidodha ityanantaram // 12 // ...sUtra prathama adhyAya, ye dUsare nAma malizAna hai|
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ : puruSArthasiddhapA ( ga ) 'tarkajJAna --- vyApti ( avinAbhAva ) ke jJAnako tarkajJAna kahate haiM / vyAsikA artha avinAbhAva hai, arthAt ekake binA dUsarA na raha sake aise sambandhako vyApti kahate hai, usakA jJAna ho jAnA 'tarkajJAna kahalAtA hai / jaiseki agnike binA dhUma nahIM rahatA, AtmAke binA cetanA nahIM rahatI yaha vyApti hai / isIkA nAma sAhacaryaniyama yAM avinAbhAva hai aisA samajhanA / ( dha ) tumajJAna-pAna ( hetu) se ( abhISTa ) kI jJAta honA, kahalAtA hai jaiseki dhuasa agnikA jJAna ho jAnA ki yahA~ agni avazya hogI ityAdi / anumAnajJAna 53.0 , (Ga) AgamajJAna Aptake vacanoM ( upadezoM zabdoM ko Agama kahate haiM, aura una arrier jJAna honA, AgamajJAna kahalAtA hai| athavA una vacanoMke nimittase vAcyoM arthAva padArthoM kA jJAna honA bhI upacAra se AgamajJAna kahalAtA hai / usIke ( 1 ) zabdAgama ( zabdarUpa nikalanA ) ( 2 ) arthAgama ( padArthoMko batAnA ) ( 3 ) jJAnAgama ( usase jJAnakI utpatti honA ) aise tIna bheda hote haiM / darzanacetanA ( upayoga ) ke bheda 4 1 - trakSudarzana, 2- pracakSudarzana, 3 avadhidarzana, 4 -- kevaladarzana | noTa - mana:paryayadarzana, nahIM mAnA gayA hai, kAraNa ki usa jJAnake hone meM upayoga nahIM jor3anA -- lagAnA par3atA hai, arthAt usa ora unmukha nahIM honA par3atA hai yaha vizeSatA pAI jAtI hai / avadhijJAnameM usa ora upayogako lagAnA par3atA hai taba vaha jAnatA hai ataeva upayogako ere are at 'avadhidarzana, kahalAtA hai yaha meda samajhanA arthAt avadhijJAnameM upaloga lagAnA par3atA hai aura mana:paryaya jJAnameM upayoga nahIM lagAnA par3atA yaha vizeSatA rahatI hai astu / tanA yA jJAna 3 bheva ( cetanAeM ) jJAnakA nAma cetanA hai, usake aneka nAma haiM- jaise jJAna, netanA, anubhava, nizcaya, adhyavasAya ityAdi / tadanusAra cetanA ( jJAna ) ke 3 bheda kahe gaye haiM yathA ( 1 ) karmaphala cetanA - arthAt ba~dhe hue karmoMke udaya Anepara jo phala ( sukha-duHkhAdi avasthA ) prakaTa hotA hai, usakI vedanA yA jAnanA yA bhoganA anubhava karanA, kevala itanI hI zakti usake rahatI haiM, pratIkAra yA upAya karanekI zakti nahIM rahatI kAraNa ki sAnoMkA abhAva rahatA hai| aise ekendrI jIva hote haiM ( sthAvara jIva ) / (2) karma cetanA - arthAt sukha duHkhAdiko jAnakara usake saMyoga viyoga karanekA upAya 1. anyathAnupapatvaM yatra tatra yeNa kiM / nAnyathAnupapattvaM yatra tatra trayeNa kim ? artha - apara nizcita anvayavyatireka hotA haiM, bahAra aura kisIkI ( pakSa, hetu, sAdhyakI ) aretreat nahIM hotI, bahI sabase bar3A sAdhyakA sAdhaka ( sUcaka niyama hai aisA siddhAMta hai samajhanA caahiye|
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampazAna 111 sUjhanA va yathAsambhava upAya kara sakanA, yaha zakti jisake pAI jAtI hai use karmacetanA kahate haiN| aise hIndriyAdi jIva hote haiN| (3) jJAnacetanA-arthAta apanI AtmAkA jJAna hAnA athavA sbaparakA bheda vijJAnakA honA jJAnacetanA kahalAtI hai| yaha saMjI pavendrI jIvoMke hI hotI hai anyake nahIM hotI yaha niyama hai / yahA~para jJAnakA artha 'AtmA' hotA hai aisA paMcAdhyAyImeM kahA gayA hai| noTa-(1) saMkSepameM do bheda hote haiM ( 1 ) zuddha cetanA ( 2 ) azuddha cetanA / karmaphala va karmacetanA azuddhacetanA kahalAtI hai aura jJAnacetanA zuddhacetanA kahalAtI hai kyoMki vaha padArthaka zuddha svarUpako batalAtI hai| 2) jJAnaguNa sarvotkRSTa padArtha hai ataeva usakI sAdhanA ArAdhanA karanA pratyeka samajhadAra vivekI manuSyakA kartavya hai, usake vinA uddhAra ( kalyANa) nahIM ho sakatA yaha niyama hai| usake lie jJAnI puruSa patrAcAra Adi pAlate haiN| unamese jJAnAcArake ATha aGga hote haiM jinake pAlanese jJAnaguNameM vRddhi hotI hai arthAt vaha vizeSarUpase prakaTa hotA hai aisA thyavahAranayase kahA gayA hai ! yathA 1-zabdAcAra, 2-arthAcAra, 3--ubhayAcAra, 4.kAlAcAra, 5-cinayAcAra, 6-upadhAnAcAra, 7-bahumAnAcAra, 8-anivAcAra, inakA yahA~ nAma mAtra likhA jAtA hai Age zloka naM0 36 meM AcArya svayaM kahanevAle haiM kimbhunaa| samyagjJAnIkI vicAradhArA samyagdRSTi samyagjJAnI vicAra karatA hai ki aho ! jabataka yaha jIva zubhopayogakI bhUmikA meM rahatA hai tabataka yaha vaisA ( zabha) vyApAra ( kriyAe~ / bhI kiyA karatA hai arthAta zabhopayogake udaya (Aveza ) kAlameM paJcAcAroMkA pAlanA arthAt jJAnakI kaparI ( bAhya ) vinaya karanA, paJcamahAdatoMkA pAlanA, ( dhAraNa karanA ) pAMca samitiyoMkA pAlanA, tIna guptiyoMkA pAlanA bAraha loMkA pAlanA.bAraha tapoMkA dhAraNa karanA. vAIsa pariSadoMko sahanA, Adi sabhI prazasta kArya usake huA karate haiM, jo zubharAgake udayakA phala haiM arthAt audAyika bhAvoMkI mahimA hai aisA samajhanA caahiye| dhAraNa yA pAlana karanekI pravRtti saba zubhabhAvoMko sUtraka hai--zuddha bhAvoMkI sUcaka nahIM hai kintu lakSya usakA yahI rahatA hai ki jabataka zuddhopayogako prApti nahIM hotI tabataka vIcake lie yaha Alambana hai kintu yaha heya avazya hai / zuddhabhAvoMko sUcaka nivRtti hai, jo chor3anA rUpa yA tyAga karanA rUpa hai yaha nyAya hai astu ! aba zuddhopayogakI bhUmikAmeM jIva rahatA hai taba usake sabhI vyApAra banda ho jAte haiM arthAta vaha zubha yA azubha sabhI vyApAroMse nivRtta ho jAtA hai, sirpha vaha zuddha svarUpameM hI lInasA karatA hai. bAhirI tyAga-grahaNako prakriyA saba banda ho jAtI hai| paranta yaha saba kArya guNa sthAnoMke kramAnusAra hotA hai| vaise to samyagdRSTi samyagjJAnIke caturtha gupmasthAnameM hI jJAna 1. adhAramA jJAnazabdena paloka naM0 196, uttarArdha pnyyaadhyaayo| 23
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ dameMINE puruSArthasivayapAya daSTise ( jJAtA bhedajJAnI ho jAneke kAraNa ) yA sabhokA tyAga jaisA manobhAva ho jAtA hai arthAt sabhIse usakI virakti yA aruci ho jAtI hai kyoMki bhedajJAnake sAtha vairAgya va sukha avazya hotA hai tathA tyAgakI bhAvanA bhI antarameM prabala prakaTa ho jAtI hai vaha hamezA parase bhinna honekI pratIkSAmeM jAgarUka rahatA hai| kamI sirpha zaktikI rahatI hai, jo kramaza: prakaTa hotI hai| tyAga karaneke liye usako Atmabala cAhiye jo karmopAdhi { rAgAdi ) ke viyoga hone para hI hotA hai| phalataH balake vinA vimA rucike bhI vigArIkI saraha vaha duniyA~ke kArya karatA hai, unake karane meM use utsAha va harSa nahIM hotA kintu vaha duHkha hI manAtA hai, yaha vizeSatA usake pAI jAtI hai, jo mithyAdRSTi ajJAnIke nahIM hotii| vaha samyagdRSTi vivekI nirantara audayika bhAvoMke tyAmanekA puruSArtha karatA rahatA hai cAhe ve zubha rUpa hoM yA azubha hoM, unameM upAdeyatA kataI nahIM rakhatA tathA puruSArtha karaneko vaha nimitta kAraNa hI mAnatA hai, vastukA pariNamana usake AdhIna nahIM maantaa| ataeva vahanaddhimAna kArya siddha na hone para bhrama yA daHstra nahIM karatA, aura paruSArtha karanA bhI banda nahIM karatA, kAraNa ki vaisA bhAva saMyogI paryAyameM huA hI karatA hai ki kisI kAryako karanekI icchA honA, jo karmadhArA yA kaSAya bhAva hai vaha usake maujUda rahatA hai| parantu aTala zraddhAna yahI rahatA hai ki 'jo janna jaisA honA hai vaisA hI hogA anyathA nahIM' ityaadi| dekho ! avirala samyagdRSTi caturtha guNasthAnavAlA, saMyama dhAraNa nahIM kara sakatA kintu saMyama dhAraNa karanekI chaTapaTI ( prabala icchA ) usake sadaiva rahA karatI hai yaha usakA mAnasika citra hai| bAhirameM tyAga saMyama nahIM dikhatA hai yaha satya hai, usakA kAraNa vIryAntarAya karmakA kSayopazama kamatI rahatA hai tathA rAgAdikA udaya prabala rahatA hai, jisase, tyAga karane kI himmata va utsAha usake nahIM hotA, kyoMki saMyogI paryAya meM sabhI kAraNakUTa cAhanA par3ate haiN| taba AtmA meM himmata va bala AvaraNake abhAvase hotA hai yaha yathArtha hai| sadanusAra jyoM rAgAdika va usake saMskAra manda par3ate jAte haiM va utsAha bar3hatA jAtA hai tathA vIryAnsarAyakA adhika kSayopazama hotA jAtA hai, tyo 2 tyAga va saMyama bar3hatA jAtA hai| vaise to usake aprayojana bhUta padArthoMkA tyAga hotA hI hai, jo bar3I bAta hai| bhItara virAga to sabhIse rahatA hai, jisase saMvara va nijaMga pratikSaNa huA karato hai ataH vaha mokSamArgI hai, saMsAramArgI nahIM hai astu / samyagdarzana aura syAgameM avinAbhAva nahIM hai samyagdarzana yA samvarajJAna jisa jIvako ho jAtA hai usake usI samaya para dravyakA tyAga ( sambandha viccheda ) bhI ho jAnA cAhiye aisA niyama ( avinAbhAva yA vyApti nahIM hai na koI balAtkAra rUpa sambandha hai jo jabardastI tyAga karA hI detA ho / donoM ( jJAna va tyAga ) svataMtra guNa haiM va samaya 2 para hote haiM / jisa prakAra jJAna kA, vairAgya-sukha tyAgako bhAvanAke sAtha gaThabaMdhana (vyApti) hai, vaisA tyAgake sAtha nahIM hai| kAraNa ki tyAgake liye vizeSa zaktiko AvazyakatA hotI hai, vaha jabataka utpanna na ho. tabataka icchA rahate hue bhI tyAga nahIM kara paataa| burAIkA jJAna ho jAnA alaga bAta hai aura burAIkA tyAga karanA dUsarI bAta hai, ataeva jhAmake sAtha tyAgakA niyama batAnA ajJAnatA hai vaisA kadApi nahIM hotA / ho yaha bAta avazya hai ki samya 14
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ - samyagjJAna 44 jJAnake hI samyaka tyAma ho sakatA hai jo mokSake liye upayogI hai / mithyAjJAnIke liye vaha asaMbhava hai, usakA tyAga, saMsAramArgI hai vaha adhika se adhika puNyabaMdha kara sakatA hai kintu saMsAra cheda nahIM kara sakatA aisA samajhanA cAhiye astu / samyagdRSTike tatkAla tyAgakA bhrama nikAlanA afrat hai / kimbahunA bhAvakI apekSAse vaha sabase bar3A tyAgI hai, jisane saMsArakI jar3a fromrani tyAga kara diyA hai kintu bAhira caraNAnuyogako apekSAse atyAgI va asaMyamI ho rahatA hai astu / tyAgI va parigrahIkA nirdhAra lokavyavahAra meM jo bAhya parigrahakA tyAga kara detA hai vaha tyAgI tI kahalAtA hai aura nizcayameM jo antardRSTi ( bhedajJAnI ) hotA hai vaha tyAgI kahalAtA hai| yaha dRSTibheda pAyA jAtA hai / parigrahakA artha 'mamatva" hotA hai arthAt 'yatra 2 mamatra tatra 2 parigrahasvam aisI vyApti hai / tadanusAra samyagdRSTike rucipUrvaka parameM ekatva ( hissedArI svAmitva ) na hone se vaha parigraha rahita yathArthata: hai parantu saMyogI paryAya meM zarorAdi parakA saMyoga avazya rahatA hai athavA parigrahI mAnA jAtA hai| isake viparIta bAhya parigrahakA tyAgI hokara bhI yadi samyagdRSTi ! antardRSTi ) nahIM hai to vaha nizvayase parigrahI hai, jo parameM hissedArI arthAt svAmittva va rAga karatA hai| bhAvaliMgI munike yadyapi zarIramAtra parigraha dekhane meM AtA hai, tathApi area ( hissedArI svAmitva va rAga ) na honese vaha nizcayase parigrahI nahIM hai / sabUta meM vaha zarIrakA saMskAra Adi kucha nahIM karatA nirmohI rahatA hai| isa taraha vyavahAradRSTi va nizvayadRSTi bhinna 2 prakArakI rahatI hai kabhI eka nahIM hotI aura tatva nirNaya bhI bhinna 2 prakArakA hotA hai, parantu tattva yA vastu nahIM badalatI cAhe usakA nirUpaNa yA kathana koI kisI prakAra kare yaha dhyAna rahe / ataeva 'satya hamezA satya hI rahatA hai' aisA nyAya hai| phalata: fresent nirdhAra sahI mAnA jAtA hai, usameM haTa karanA mithyAtva hai| samyagdRSTikI vicAradhArA satya rahatI hai. AcaraNa vivazatAmeM anyathA va asatya bhI ho sakatA hai, jise vaha apano kamajorI yA galatI samajhatA hai aisA samajhanA cAhiye | sArAMza - mamattva vAlA tyAgI nahIM hai, aura mamatva rahita tyAgI hai, yaha bheda hai / parameM apanA kucha hissA mAnane vAlA mahAn parigrahI hai ! mithyAdRSTi ) aura parameM apanA hissA na mAnakara sirpha usameM kucha rAga karanevAlA 'alpa parigrahI' hai, yaha tAtparya hai / lokameM bAhya parigrahako tyAgane vAlA tyAgI kahalAtA hai aura zAstra meM aMtaraMga parigrahako tyAga karane vAlA tyAsI kahalAtA hai tathA donoMkA pUrNa tyAga karanevAlA parigraha rahita 'niSparigrahI' mokSagAmI hotA hai dUsarA koI nahIM yaha niyama hai| phalata: karaNAnuyogase samyagdRSTi gRhastha bho kathaMcit tyAgI kahA jA sakatA hai, kyoMki usake para pradArtha meM ruci va svAmitva nahIM rahatA ityAdi // 31 // 1. mamattvake do artha hai ( 1 ) rAga karanA yA mamatA karanA ( 2 ) merA kucha hissA isameM hai aisA bhAnanA /
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArthasicupAya ko prazna hotA hai ki samyagdarzana va samyagjJAna jaba eka hI sAtha / yugapat ) hote haiM taba donoM pRthak 2 kahanekI kyA AvazyakatA hai? AcArya mahArAja yukti sahita isakA uttara dete haiMpRthagArAdhanamiSTaM darzanasaha bhAvino'pi bodhasya | lakSaNabhedena yato nAnAvaM saMbhavatyanayoH // 32 // 124 paca >> sahabhAvI hote bhI koI eka rUpa nahIM hote haiM / rUpa rasAdika pugala ke kyA eka kabhI bhI hote haiM ? char3e ke do sIMga sAtha hI hokara jude jur3e rahate / kSaNabheda judA karatA hai- armi Se dharate ||32|| anvaya artha -- AcArya kahate haiM ki [ darzanAvino'pi zrodhas ] yadyapi darzana yA samyamdarzanake sAtha 2 ( yugapat ) jJAna yA samyagjJAna hotA hai, kAla bheda nahIM hai tathApi donoMko [ pRthagArAdhanamiSTaM ] pRthaka 2 ( bhitra satAvAlA ) kahA gayA hai aura unako pRthak 2 prApta karanA bhI batalAyA gayA hai / yamaH lakSaNabhedena amayoH nAnAvaM saMbhavati ] kAraNa ki donoM kA lakSaNa pRthaka 2 honese donoMmeM meda pAyA jAtA hai. donoM eka nahIM ho skte| aisA nyAya hai ||32|| bhAvArtha- saba padArtho kA paraspara saMyoga rahane para bhI sabhI padArtha, paraspara apanA 2 lakSaNa judA 2 hone se pRthak 2 mAne jAte haiM, ve kabhI eka ( samavAyarUpa yA tAdAtmarUpa ) nahIM hote V niyama hai| isI taraha eka sAtha utpanna hone para bhI sabhI eka nahIM ho jAte, jaise ki pudgala dravyameM rUparasAdika eka sAtha utpanna hote haiM to bhI lakSaNa unakA judA 2 honese ve jude hI mAne jAte haiM / athavA gAyake bachar3e ke donoM sIMga sAtha 2 prakaTa hote haiM kintu donoM apanI sattA judI 2 rakhate haiM / taba samyagdarzana aura samyagjJAna eka sAtha ra prakaTa hone se ve kaise eka ho sakate haiM ? kadApi nahIM ho sakate, kyoMki unakA lakSaNa judA 2 pAyA jAtA hai| samyagdarzanakA lakSaNa 'tattvoMkA samyakazraddhAna karanA hai' aura samyagjJAnakA lakSaNa 'tatvoMkA yathArtha jAnanA' hai / ityAdi kSaNabheda donoMkA hai tathA donoM AtmAke guNa haiM va jude 2 haiM / phalataH donoMko judA 2 mAnanA anivArya hai / isake bAbata bar3e 2 prAcIna granthoMmeM acchA prakAza DAlA gayA hai so dekha lenA forget a retrimeM 'kAryakAraNa bhAva' aura dIpa aura usake prakAzakA dRSTAnta dekara khulAsA kiyA gayA hai iti / noTa- koI-koI ekAntI, darzana-jJAnakA eka kAla honese donoMko judA 2 nahIM mAnate, eka mAnate haiM, ataeva asalameM unakA khaNDana karaneke lie yaha zloka likhA gayA hai aisA samajhanA cAhiye / 1. darzana va jJAna donoM 2. sarve padArthAH bhinnAH lakSaNabhedAta / yatra 2 lakSaNabhedaH tava pArthabhedaH iti /
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ sainyajJAna AON jainamata ( darzana ) ke anusAra kAladravyako samaya paryAya bahuta sUkSma hai, usase sUkSma aura dUsarI paryAya nahIM hai ataeva usakA pRthak 2 zAna honA kSayopazama jJAniyoMko asambhava hai vaha bar3A jaldI badala jAtA hai jaise ki kauAke A~khoMkI golaka judI 2 hai kintu putalI eka hai aura vaha itanI jaldI ghUmatI badalato hai ki mAnoM eka hI samayamai vaha badala gaI aisA bhAna ( pratIta ) hotA hai kintu usameM samaya bhimna laga jAtA hai| hA~, sthUladuSTise eka hI samayameM badalanA mAlUma par3atA hai| apanA kAmalake sau patroMke chedane jaisI bAta hai, ve bhI eka samayameM nahIM dridate, aneka samaya laga jAte haiN| isI taraha darzana va jJAnakA samaya kathaMcit judA 2 ho sakatA hai sarvathA nahIM hai, ata: bhramameM nahIM par3anA cAhie kintu satya nirdhAra karanA cAhiye / isake sivAya eka sAtha utpanna honA tathA eka sAtha kArya karanA ye do bAteM adI 2 haiN| kArya karanekA samaya bhinna 2 ho sakatA hai yata: kramazaH unameM arthakriyA hotI hai aisA unakA svabhAva hai tathA viSayabheda bhI pAyA jAtA hai iti / noTa-kahane meM judA 2 AtA hai, ataeva vyavahAramayase judA 2 kahanA sambhava hai kintu nizcayanayase eka kAla utpanna hote haiM, ataeva kAlabheda donoMmeM nahIM hai parantu sattA donoMkI judI 2 hai, eka nahIM hai aisA khulAsA samajhanA cAhiye / / 3 / / AcArya Age samyagdarzana aura samyagjJAnameM kAraNakAryarUpa bizeSa sambandha batAte haiM / ( vAlI vizeSaNa badalane rUpa, ispAca-utpAvakarUpa nahIM vivakSAbhevase paurvAparyapanA) samyagjJAnaM kArya samyaktvaM kAraNaM vadanti jinAH / jJAnArAdhanamiSTaM samyaktvAnantaraM tasmAt // 33 // samyagdarzanazAna ubhaya meM kArayakAryapana! jAnI / zrI jinadeva kahata haiM aisA, tuma bhI use satya mAno 1 kAraNa sampanI kahA hai-sambaramAma kArya jaano| isase pahile 'darza sAdhya hai, pIche jJAna sAdhya mAno // 33 // * 1. smygdrshn| 2. samyagdarzana pUrA nAma : nAmaikadeze nAmamAtragrahaNamiti nyAyaH / 'samyak' yaha vizeSaNa hai, so vaha pahile darzanameM lagatA hai, pIche zAnameM lagatA / ataeva vizoSaNa laganeko apekSAse sammaka darzana kAraNarUpa hai aura samparajJAna kAryarUpa hai aisA khulAsA samajhanA cAhiye kintu utpattikI apekSA pahile jJAna pIche darzana samajhanA cAhiye /
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArthasiddhayupAyeM anvaya artha-[jinAH samyagjJAnaM kArya samyaka kAraNaM vadanti / sarvajadeva kahate haiM ki samyagajhAna kArya rUpa hai aura samyagdarzana kAraNarUpa hai [ sasmAt ] isIliye [ samyavAnantaraM jJAnArAdhanamiSTam ] samyagdarzanake pazcAt samyagjJAnako prApta karanA likhA hai kyoMki samyagdarzanake binA samyagjJAna prApta nahIM ho sakatA yaha niyama haiN| aisA paurvAparya sambandha svabhAvataH hai, kRtrima nahIM hai arthAt vizeSyavizeSaNako apekSA yahA~ para kathana kiyA gayA hai / / 33 / / bhAvArtha-vastu svabhAva badala nahIM sakatA kyoMki vaha pAriNAmika bhAva hai aupAdhika bhAva arthAt naimittika bhAva nahIM hai| jIvadravyameM hI donoM pAye jAte haiM, kAraNa ki cetanA guNake ye ( darzana va jJAna ) donoM bheda haiN| inakA kArya pRthak 2 hai tathA AvaraNa bhI inake pRthaka 2 haiM kArya padArtha jeya kA sAmAnya jJAna karAnA hai aura zAnakA kArya padArthakA vizeSa jJAna karAna nAhaipadArtha sAmAnyavizaMSAtmaka hotA hai| darzana yA khAnako AvaraNa karanevAlA darzanAvaraNa karma mAnA jAtA hai aura jJAnako AvaraNa karanevAlA jJAtAvaraNa karma mAnA jAtA hai| aba donoMkA kSayopazama hotA hai taba kramazaH sAmAnyajJAna athavA darzana va bhaddhAna (pratItivizvAsa hotA hai tathA vizeSajJAna prakaTa hotA hai| ataeva paraspara paurvAparya bhAva to hai kintu utpAdya utpAdaka bhAva nahIM hai| aisI sthiti meM kAryakAraNa bhAva mAnanA galata hai| satya bAta itanI hI hai ki darzana mohakamake kSayopazamAdise viparItatA haTakara yathArthatA yA samyakpanA prakaTa hotA hai jisase peztara darzana yA zraddhAna-samyaka hotA hai, pazcAt usake sAtha hI jJAna bhI samyaka ho jAtA hai arthAt donoMke mithyA vizeSaNa haTakara samyak vizeSaNa laga jAte haiN| usameM pahile kAraNatA 'darzana ko hai kyoMki pahile usI meM 'samyaka vizeSaNa lagatA hai arthAt pahile darzana yA zraddhAna ( itthaMbhUta pratIti ) ho sudharatA hai aura usIkI badaulata jJAna bhI sudharatA hai yaha khulAsA hai / phalataH vizeSaNa laganeko apekSA kAraNakAryabhAva samajhanA cAhiye aura kucha nahIM, anyathA kalpanA karanA mithyA hai| utpattiko apekSA pahilA nambara jJAnakA hI hai, isakA khulAsA Age kiyA jAtA hai so samajha lenaa| jJAna aura zraddhAna ghe do pRthak 2 guNa hai, parantu sAtha 2 eka AtmAmeM rahate haiM sAmAnyajJAna aura sAmAnyazraddhAna samI avasthAvAloM ke hara samaya rahatA hai kintu vizeSa jJAna aura vizeSanavAna hara samaya nahIM rahatA yaha niyama hai| ataH vinA jJAna ( sAmAnya ) ke zvaddhAna mAnanA tathA vinA zradvAna ( sAmAnya ! ke jJAna mAnanA bhrama ca ajJAna hai| vinA jJAnakai bhI zraddhAna hotA hai, yaha kahanA vizeSajJAna yA pratyakSajJAnase sambandha rakhatA hai arthAt pratyakSajJAna na hone para bhI ( paramANu vagairaha sUkSma padArthoMkA ) unakA zraddhAna jinavANI ke dvArA ho jAtA hai| parantu yaha vizeSa jJAnakI carcA hai--sAmAnya jJAnakI nahIM hai kimbahunA vivakSAko hamezA samajhanA cAhie astu / , noTa-koI guNa kisI guNako utpanna nahIM karatA, sabhI guNa apanI 3 yogyatA yA bhavi tavyatAse prakaTa hote haiM / ApasameM nimittatA karate haiM parantu ekatA yA utpAdakatA nahIM karate na balAtkAratA karate haiN| aisI sthitimeM 'samyagdarzana va samyagjJAnameM vizeSaNa sAtha laganA rUpa kAraNakAryapanA batalAyA gayA hai jo satya hai| isake atirikta bhAyoM meM parivartana bhI to sAtha ra hotA hai,
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyagjJAna 127 ataeva samyagdarzanarUpa bhAva, samyagjJAnarUpa bhAvake hone meM nimittakAraNa avazya hai, phalataH ukta prakArakA kAraNa kAryapanA mAnanA lAjamI hai, astu / bhAvArtha---jJAnaguNa AtmAkA prANa yA svabhAva hai, so jaba vaha satya yA sahI ( yathArtha ) hotA hai tabhI usakI yathArthatAkA samarthana karaneke lie puSTirUpa ( chApa-zIlarUpa) 'ityaMbhUta pratIti hotI hai....arthAt jo jJAnane jAnA hai vaha satya hai anyathA nahIM hai, yaha pakkApana hI samyakapanA yA vizeSaNa hai jo pahile pratIti yA zraddhAna yA sambagdarzana meM lagatA hai usake pazcAt usI samaya vaha samyak vizeSaNa jJAnameM bhI lagatA hai| aisI sthitimeM zrAdvAna mukhya mAnA jAtA hai, jo kAraNarUpa hai aura jJAna gauNarUpa mAnA jAtA hai, jo kAryarUpa hai, yaha khulAsA samAdhAna hai| phalata: utpattiko apekSAse jJAnakA darjA pahilA hai aura zraddhAnakA darjA dusarA hai, kintu vizeSaNakI apekSAse darzanakA darjA pahilA hai aura jJAnakA darjA dUsarA hai kimbahunA // 33 // AcArya pUrvokta viSayako voNa aura prakAzakA udAharaNa dekara aura spaSTa karate haiM (vizeSaNa vizeSyako apekSA ) kAraNakAryavidhAnaM samakAlaM jAyamAnayorapi hi / dIpaprakAzayoriva samyaktvajJAnayoH sughaTam // 34 // pA yugapat utpasI hote mI, kAraNa kAryapanA banatA / dIpazikhA aru prakAzako jyoM, nahiM vivAda unameM TanatA / / sazya samajhakara bAta hamezA karanA hI caturAI hai| vinA samajhake vivAda karate, hotI jaga kubar3AI hai // 34 // anvaya artha-AcArya kahate haiM ki [ hi samyaktvajJAnayoH samakAlaM jAyamAnayorapi dIpaprakAzayoriva kAraNakAryavidhAnaM sugharam ] nizcayanayase samyagdarzana aura samyagjJAna meM, eka ho samayameM prakaTa honevAle dIpaka (dAha) aura prakAza ( ujelA) kI taraha kAraNakAryapanA nirvivAda siddha ho jAtA hai arthAt jaise dIpakako kAraNa aura prakAzako kArya mAna liyA jAtA hai, usI taraha samyagdarzanako kAraNa aura samyagjJAnako kArya mAnanemeM koI virodha nahIM AtA, astu 1134 / / bhAvArtha-- yukti, Agama, svAnubhavase jo siddha hotA hai usameM koI vivAda nahIM rahatA, vahA~ haTha karanA vyartha hai| tadanusAra samyagdarzana aura samyagjJAna ye donoM eka sAtha hote haiM parantu kArya bhinna-bhinna honese ve donoM eka nahIM ho jAte, phira bhI paraspara kAryakAraNa sambandha rahatA hai, vaha nahIM miTatA ! kAraNakArya sambandha aneka tarahake hote haiM, jaise nimitta naimittika sambandha, upAdAnaupAdeya sambandha janya janaka sambandha, vizeSyavizeSaNa sambandha, parasparasaMyoga sambandha, vyApyavyApaka sambandha ityAdi / inameM bhUlanA nahIM cAhiye, anyathA gar3abar3I ho sakatI hai aisA nirdhAra karanA cAhiye kimbhnaa| .... 18
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArthasidhupAya pratyeka kArya nadi padArthako yi, binA kAraNa ( upAdAna yA nimittake abhAvameM) nahIM ho sakatI aisA niyama hai, taba samyagdarzana va samyagjJAna ye bhI kArya paryAeM haiM, ataH unake hone meM bhI kAraNa caahiye| tadanusAra, samyagdarzana, samyagjJAnake hone meM nimitta kAraNa banatA hai aura samyagdarzanameM, samyakzraddhAna kAraNa par3atA hai kintu kAraNa zUnya koI nahIM hai, aisA siddhAnta samajhanA cAhiye, dvIpa va prakAzakA dRSTAnta upayukta hai itti / / 34 / / AcArya samyagjJAnakA svatantra lakSaNa batAte haiM ( antanihita bheda va ATha jaGga sahita ) kartavyo'dhyavasAyaH sadanekAntAtmakeSu tatveSu / saMzaya viparyAyAnadhyavasAyavivikta mAtmarUpaM tat / / 35 / / nA READE anekAntamaya dravyoM meM jo adhyavasAya upajatA hai| sambarajhAma nAma hai usakA, saMzayAdi vina hotA hai| bhAsmAkara vaha rUpa kahA hai, zAma binA nahiM mAtama hai| jJAna prANa bhAtamakA jAnI, asaH sthamAgha syAnA hai // 35 // anvaya artha-AcArya kahate haiM ki sadanekAntA makeSu saraveSu saMzayaviparyayAnadhyayasAvihita adhyavasAyaH kattavyaH ] sanurUpa ( utpAdatryayadhrauvvarUpa ) evaM anekAntarUpa ( anekadharma sahita) padArthoMmeM jo zaMzaya viparyaya anadhyavasAya ( doSoM se rahita yathArtha jJAna hotA haiM, usako 'samyarajJAna' kahate haiN| [ tat AtmarUpa] aura vaha AtmAkA svarUpa yA svabhAva hai, ataeva usako prApta karanA hI cAhiye / arthAt sampUrNa padArthoMkI yathArtha jAnakArI karanA anivArya hai // 35 // ___ bhAvArtha-saMsArameM yA saMyogI paryAyameM rahakara jisa jIvane samyagjJAna (bhedajJAma ) arthAt padArthoM ko yathArtha ( saMzayAdi rahita samyak ) jAnakArI prApta nahIM kI, usakA janma yA jIvana niSphala hai aisA samajhanA cAhiye / hIrAko kImata yA Adara tabhI hotA hai jaba vaha mar3asAna para car3hakara zuddha ho jAtA hai| isI taraha AtmA yA jIvakI pratiSThA pUjyatA tabhI hotI hai jaba vaha samyagdarzanAdi ratnatraya maNDita ho jAtA hai, anyathA nahIM, yaha tAtparya hai / pratyeka padArtha aneka 1. adhyavasAya, niracama ( jAnakArI ) 2. saMzaya, viparyaya, anadhyavasAyarUpa mithyAjJAna / 3. AtmAkA svabhAva yA svarUpa / 4, kaha samyagjAna / (ubhayakoTispazijJAna saMzayaH, ekakoTispadizAma viparyayaH, anishcitjaanmndhyvsaay:)|
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 139 bAlA hai aisA jaina zAsanameM sarvajJa kevalIne batalAyA hai, aura yaha vAta hara tarahase arthAt pramANa-naya-nikSepoMse barAbara siddha kI gaI hai| ataeva samyagdRSTi samyagjJAnIko isameM koI bhrama nahIM rahatA, usakI zraddhA va jJAna aTala rahatA hai / mithyAdRSTi vastu ( padArtha ) meM aneka dharma nahIM mAnate eka hI koI dharma vastu mAnate haiM, ataH vastu vyavasthA nahIM banatI, saba kalpanArUpa yA eka IzvarAdike AdhIna sabako mAnate haiM, taba vastuko svatantratA naSTa ho jAtI hai ityAdi aneka doSa ( ApattiyA~ ) Ate haiM / phalataH sarAgI alpajJAniyoMke dvArA kahA gayA 'tasva' saba free va adhUrA hai kimbahunA' / sampajJAna samyajJAnakI ArAdhanA yA sAdhanA kaise karanA cAhiye arthAt usakA kyA upAya hai ? yaha AcArya batAte haiM / ( vyavahAranayApekSA } granthArthIbhayapUrNa kAle vinayena sopadhAnaM ca / bahumAnena samanvitamani jJAnabhArAdhyam || 36 // padya jJAnasAdhanA bhAra vidhi hotI haiM yaha sAra / zabda artha re aaa kA jJAna kahA anivAra are fare ae dhAraNA, Adara guru kA nAma / ina ATha aMgana sahita siddha hota abhirAma // 36 // anvaya artha --- AcArya kahate haiM ki [ kAle ] yogyakAlameM arthAt anadhyAya- pradoSa Adi kAloMko TAlakara zeSa sukAlake samayameM tathA [ vinayena bahumAnena samanvitaM ] vinaya (namratA ) ke sAtha bahumAna yA ucca sthAna dekara [ pramyArthImayapUrNa abhihnavaM zAnamArAdhyam ] zabdakA, arthaM (vAcaka vAya) kA, aura zabda, artha donoM kA, jJAnapUrvaka gurU AdikA nAma sahita 'samyagjJanA' ko prApta karanA cAhiye / arthAt ukta ATha jaMga yA nimitti milAkara samyagjJAnakI ArAdhanA upAsanA yA sevA karanA cAhiye, kyoMki aisA karanese jJAnako prApti vizeSa rUpa meM hotI hai ye bAhya sAdhana haiM || 36 || bhAvArtha-jJAnaM yA samyagjJAna AtmAkA guNa hai, usakA prakAza yA utpatti nizcayase apanI hI sahAyatAse hotI hai arthAt jJAyaka svabhAva AtmA ke hI Alambanase hotI hai kintu vyava" hArale zabdAdika jo ATha bAhya nimitta hai, unake Alambanase hotI hai| aisI sthiti meM samyak ( yathArtha ) jJAna honeke liye zabdoM kA jJAna, ( padoM va vAkyoMkA jJAna, vAcakoMkA jJAna ), arthoM 1. anyUnamanatiriktaM yAthAtathyaM vinA ca viparItAt, niHsandehaM veda yadAhustajJAnamAgaminaH ||42|| -ratna0 zrAvakAcAra 2. abhI sAdhya ! Pe.. nikala kara surAma agravAsa aura dubharata najarapura garImA mRdhdi ma. svAnaMdana
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. puruSArthasivyupAya { padArtho-vAcyoM ) kA jJAna, evaM zabda, artha donoMkA jJAna, honA anivArya hai| isI taraha akAlasukAlakA jJAna honA va sukAlake samaya zAstra' par3hanA, vinaya sahita par3hanA, dhAraNA ( smRti } sahita par3hanA, ucvAsana dekara par3hanA aura gurU AdikA nAma jAhira karake par3hanA, ye saba ziSyake kartavya haiN| tabhI usa ziSyako vizeSa jJAna utpanna hotA hai...usakI pratibhA atizayabAlI hotI hai, aisA samajhanA cAhiye / / 36 / / samyagjJAnake ATha aMga aura unakA khulAsA (1) zabdoMkA jJAna honA (2) padArthoMkA jJAna honA (3 ) zabda aura artha donoMkA mAna honA ( 4 ) sukAlameM adhyayana karanA (5) vinayake sAtha adhyayana karanA ( 6 ) dhAraNA sahita adhyayana karanA (7) ucca sthAna dekara adhyayana karanA (8 ) guru AdikA nAma nahIM chipAnA, ye ATha samyagjJAnake aMga haiN| loTa.....inameM mukhyatA hRdaya sApha honekI hai, koI chalakapaTa yA mithyAtvAdi rUpa bhAva nahIM rahanA cAhiye, tabhI vaha samyagjJAna guNa prakaTa ho sakatA hai anyathA nhiiN| aMgoMkA hI dUsarA nAma AcAra hai yathA (1) zabdAcAra---zabdazAstra ( vyAkaraNa ) ke anusAra akSara-pada-vAkyakA paThanapAThana yalapUrvaka zuddha karane ko kahate haiM / isIkA nAma vyaMjanAcAra, zrutAcAra, akSarAcAra, granthAcAra Adi saba ekArthavAco haiN| (2) arthAcAra---yathArtha zuddha arthake avadhAraNa karaneko kahate haiN| (3) ubhayAcAra-~-zabda aura artha donoMke zuddha paThanapAThana karaneko kahate haiM / - ( 4 ) kAlAcAra-zubha ghar3o zubha muhUrtameM svAdhyAya adhyayana { paThanapAThana ! karaneko kahate haiN| pradoSakAla, upasargakAla, durdina, ulkApAta, vacapAta, grahaNa Adike samaya paThanapAThana Adi varjanIya hai arthAt sUtroMkA--siddhAntazAstroMkA paThanapAThana niSiddha hai, nahIM karanA cAhiye / sUtra 4 prakArake hote he (1) gaNadharasUtra (2) pratyekabuddhacita sUtra, (3) zrutakeyalIracita sUtra (4) abhinnadazapUrvadhArI racita sUtra / aisA samajhanA cAhiye / (5) vinayAcAra----zuddha jalase hastapAda Adi dhokara zuddha sthAnameM namaskAra Adi vinaya karake paThana karaneko kahate haiN| (6) upadhAnAcAra--smaraNa sahita adhyayanAdi karaneko kahate haiN| athavA veSTana Adi bAMdhakara surakSA karanA bhI upadhAnAcAra kahalAtA hai| (7 / bahumAnAcAra---jJAna, pustaka, gurukA pUrNa sanmAna ( satkAra ) karake yAne unako ucca sthAna dekara par3eneko kahate haiN|
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampanjhAma ( 8 ) anilavAcAra-guru yA zAstra AdikA nAma na chipAkara khulAsA batAkara adhyayana karaneko kahate haiN| astu| isI prasaMgameM anya graMthoM meM bhI khulAsA kathana kiyA gayA hai| tathA paM0 kavivara yAnatarAya jIkA yaha mantavya hai ki bhApa Apa jAne niyata, grantha paThana vyvhaar| saMzaya vibhrama moha cina, ATha a gumakAra // pUjA. artha :-nizcayanaya (niyata ) se svayaM hI apanI AtmAko saMzaya viparyaya anadhyavasAya rahita jAnanA 'samyagjJAna' kahalAtA hai| isameM AtmAse bhinna para ( zabdAdika va indriyAdika ) kI sahAyatAkI AvazyakatA nahIM rhtii| aura vyavahAranayase zAstroMkA sukAla AdimeM vinayAdi sahita par3hanA samyAjJAna kahalAtA hai aisA nirdhAra samajhanA cAhiye / astu|| vyavahAranaparo yA upacArase eka 2 vastuko apUrNa rUpa jAnane vAleko bhI pUrNa jJAnI yA yathArtha jJAnI kaha diyA jAtA hai, parantu vaha vAstavika / nizcaya kapana nahIM hai, apekSika hai| / phalasa: AtmajJAnI hI samyagjJAnI kahA jA sakatA hai aura vaha eka hI prakArakA hotA hai| jaise ki koI akele dvAdazAMga zAstrakA jAnane vAlA hokara bhI 'zrutakevalI' nahIM mAnA jaataa| aura jisako zrutajJAnake dvArA 'AtmajJAna yA saMvedana ho jAtA hai vaha 'zrutakevalI' kahalAtA hai| aisA zrI kuMdakuMda AcArya samayasArameM likhate haiN| mahimA AtmajJAna honekI hai, usIse mokSakI prApti hotI hai, saMsArakA duHkha chUTatA hai kimbahanA / bhinna 2 AcAryone samyagjJAnake lakSaNa pRthaka 2 rUpase batalAe haiM kintu 'AtmajJAna ko samyagjJAna mAnane meM matabheda kisI bAtakA nahIM hai, saba eka mata haiM ityAdi / upacAra yA vyavahArakA kathana sarvathA satya nahIM mAnA sktaa| lokamAnyatAse kathaMcit usako satya mAnA jAtA hai| parantu nizcayakA kathana kathaMcit vizeSaNase rahita sarvathA satya hotA hai, yana: usameM trikAlameM anyathApanA nahIM ho sakatA yathAvasthita rahatA hai| hA~, yadi usase bhI bar3hakara koI tattva hotA to apekSA lagAI jA sakatI thI kintu besA koI hai hI nahIM, taba vaha antima nirNaya ( phaisalA ) hai aisA samajhanA cAhiye / jahA~ para apUrNatA ho aura usako pUrNa kahA Aya, vahIM para upacArakI pravRtti yA praveza hotA hai yaha niyama hai, sarvatra yaho nimama gamajhanA caahiye| samyagjJAnIke 3 bheda ...1-uttamasamparajJAnI, jo zabda, artha, ubhaya ina tInoMko bhalIbhAMti jAnatA hai vaha uttamasamyagjJAnI hai| 1. kAle viNaye uvahANe bahumANe taheva NiNhavaNe / baMjaNa astha- tadubhaye NANAcAro du aTTa viho / / 72 11 mUlAcAra paMcAcAra prakaraNa artha----AcArakA artha sAdhAraNataH pravRtti yA bAtha hotA hai| ataeva samyagjJAnakI prAptike liye (1) zubhakAla (2) vinaya (3) upadhAna ( 4 ) bahumAna ( 5 ) anillava (6) vyaMjana ( zuddhazabdoccAraNa) (7) arthakA zAna (4) ubhayakA jJAna honA anivArya hai aisA kahA gayA hai / / 72 //
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArthasilaghupAya 2- madhyama samyagjJAno, jo zabda artha donoMko bhalIbhAMti jAnatA hai vaha madhyama samyagajJAnI hai| 3-jananyasamyagjJAnI, jo kevala zabdoMko hI bhalIbhAMti jAnatA hai, vaha jaghanya samyagjJAnI hai / vaha totA jaisA zabdazAstrI hotA hai, ataH AtmakalyANa nahIM kara sktaa| ye saba vyavahAranayase samyagjJAnI hai| noTa--nizcaya samyagjJAnI ho AtmakalyANa karanevAle mokSamArgI kahalAte haiM, dUsare nahIM, yaha tAtparya hai / astu| nayoMmeM pramANatA sApekSatAse AtI hai padaskhaMDAgama pustaka 1 peja 80 meM likhA hai ki'kuta: nayAnAM prAmArNya ? uttara- pramANakAryatvAdupacArataH / arthAt jo kArya pramANa karatA hai dahI kArya naye bhI thor3e rUpameM karatI haiM ataeva gaMgAjalakI samAna kArya karaneko apekSAse ve bhI pramANika mAnI jAtI haiM, parantu ve paraspara sApekSa rahatI haiM arthAt jisane aMzako ve grahaNa karatI haiM, utaneko hI usa vastumeM nahIM mAnatI apitu aura kA bhI astitva usameM ve mAnasI hai jo ajJAta aMza hai| phalataH ve mithyA nahIM samajhI jAtI haiM, yaha sArAMza hai, yadi kahIM ke anya ajJAta aMzoMko usa vastumeM na mAneM to barAbara mithyA ho jAyeM / uktaM ca nirapekSA nayA mithyA, sApekSA vastu te'rthakRt iti arthaH-padArthake eka 2 aMzako jAnanevAlA naya, yadi padArthameM aura aMzoMkA sadbhAva ( astittva } na mAnakara sirpha uttanA hI aMza mAne, to niH sandeha vaha naya mithyA samajhA jAyagA kyoMki jaba padArtha aneka aMza yA dharmavAlA hai, taba usako utanA hI ( eka aMzavAlA) mAnanA sarAsara mithyAtva yA jhUTha hai| alaeva padArthameM jAne hae aMzoMke sivAya vinA jAne hue aMzoMkA sadbhAva ( sApekSatA ) mAnanA anivArya hai| tabhI ve saba naya arthakriyAkArI yA sArthaka hotI haiM arthAt samyak yA prAmANika mAno jAtI haiN| ityAdi samajhanA cAhie // 36 // / (3) samyakacAritra avazya prAptavya hai| AcArya ATha aMga sahita samyagjJAnakA nirUpaNa karane ke pazcAt aba samyakcAritrakI AvazyakatA batalAte haiM jo anivArya hai-- vigalitadarzanamohaiH samaMjasajJAnaM viditatayAthaiH / nityamapi niHkampaiH samyakcAritramAlamvyam // 37 // 1. jinako samyagdarzana prApta ho cukA hai, aise samyagdRSTi jova / 2. samyAjJAnI, jinheM samyagjJAnake dvArA sampUrNa tatvIkA yathArtha jJAna ho cukA ho / 3. nirbhaya, dRDha cintavAle mumukSu jiiv|
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampakacAritra pazca sambagdRSTi samyagjJAnI banakara jo mirmaya hote| ve hI jIva yathAratha dekho sagyacAritra haiM dharate / / ataH mumukSu jIvoMkA, kartavya use hai apanAmA / yasaH vinA zarina mokSa nahiM, bhavyo ise na visarAnA // 3 // anvaya artha-AcArya kahate haiM ki [vigaligadarzanamoha: samaM asazAnaviditatatvAthaiH ni:prakampaiH ] jina jIvoMkA darzanamohakarma naSTa ho cukA ho arthAt jo samyagdarzanako prApta kara cuke hoM tathA sAtha hI samyagjJAna prApta ho jAnese jinhoMne vastu svarUpako yathArtha jAna liyA ho, itanA hI nahIM, jo nirbhaya yA dRr3ha zraddhAnI, dRr3ha vicArI ho cuke hoM, unakA kartavya hai ki ve [ nityamapi samyakacAritramAlAcyam ] anivAryarUpase hamezA samyakacAritrako dhAraNa kareM arthAt prApta kareM, kyoMki mokSamArga meM usakI mahatI AvazyakatA hai // 37 // bhAvArtha-samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra, ye tInoM AtmAke guNa (svabhAva) haiM parantu inakA vikAsa ( prAdurbhAva ) yA pUrNatA krama 2 se hotI hai| kSAyopAmi aspA sabhya darzana aura samyagjJAna ( AMzika ) sAtha 2 hote hai| arthAt jisa samaya darzanamohanAmaka mithyAttvakarmako upazamAdirUpa paryAya ( avasthA) hotI hai ( upazamarUpa-kSayopazamarUpa-kSayarUpa, inameMse koI eka rUpa ) usa samaya jJAnAvaraNa karmakA kSayopazama to svabhAvataH rahatA hI hai, lekina usa kSAyopazamika jJAnakA AMzika kArya yathArtha hone lagatA hai| ataeva vaha samyagjJAna kahalAne lagatA hai| __ isa taraha AMzika ( apUrNa ) samyagdarzana samyagjJAna donoM sAtha hI hote haiM ( sAtha 2 samyak vizeSaNa lagatA hai parantu kriyAtmaka cAritra, jisako bAhira tyAga karanA yA saMyamAdi dhAraNa karanA kahate haiM, unake sAtha hI nahIM hotaa| yaha cAritra, nizcayanayase antaraMga parigrahake tyAgarUpa hai tathA vyavahAranayase bAhya parigrahake tyAgarUpa hai / taba usake lie prayatna yA puruSArtha karanekI khAsa AvazyakatA rahatI hai, kyoMki usake binA mokSa nahIM hotA yaha niyama hai, yahI bAta isa zloka meM darazAI gayI hai| sArAMza yaha ki samyagdarzana va samyagjJAnakI prApti ho jAnese cArizrarUpI bIja hone kI bhUmikA tayAra ho pAtI hai, jisa bIjakA phala mokSarUpa kalpavRkSakA utpanna ho jAnA hai / phalata: binA samyagdarzana da jJAnake sampakacAritra utpanna ho hI nahIM sakatA yaha niyama hai| cAritrakA lakSaNa aura bheda Age zloka meM0 39 meM batAye jaaveNge| yahAM sirpha bhUmikA yA pAtratA hI batalAI jA rahI hai, isIkA nAma bhUmikA zuddhi hai, usIko atyanta AvazyakatA hai, kyoMki vinA saMyama yA cAritrake jocana saba niSphala hai| asaMyamI jIbana saMsArakA sthAna hai, yaha bAta nizcita hai kintu saMyamo jIvana bhI kramAnusAra honA cAhiye, vyatikramameM usakA honA nirarthaka hai, usakA saMsAra nivAsa hI rahatA hai| yadyapi svarUpAcaraNaspa nizcayacAritra, tathA mithyAtvake tyAgarUpa vyavahAra cAritra, donoM hI samyagdRSTi caturtha guNasthAnavAlake AMzika rUpa ho jAte haiM tathApi ataraMgameM ye prakaTa hote haiM aura ve bhAvarUpa hote haiM, kintu dravyarUma nahIM hote---zArIrika
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ wwEALonalisa RINSISTANTARNAKTISTIARRHO 14 puruSArthasiddha gAya kriyAdirUpa dRSTigocara nahIM hote ataeva lokAcArameM usako asaMyamI acAritrI hI kahate haiM aisA laukika nyAya hai| phalata: lokameM ( vyvhaarmeN| usIkI mAnyatA hotI hai| parantu sthiratArUpa nizcayacAritrake binA mukti yA AtmakalyANa nahIM ho sakatA yaha nizcita hai, bAhirakA yA caraNAnuyogakA cAritra, mokSa mahIM pahu~cA sktaa| ataeva usakA nAma upacAra cAritra rakhA gayA hai kimbahunA // 3 // AcAryame mokSamAgopayogI samyagdarzana samyagjJAna honekA kama tI batalAyA kintu 'samyakacAritra' honekA krama nahIM batalAyA, usako batalA rahe haiMkyoMki vaha bhI mokSamAgameM mahAn upayogI hai aura antameM prApta hotA hai / na hi samyagvyapadezaM caritramajJAnapUrvakaM labhate / jJAnAnantaramuktaM cAritrArAdhanaM tasmAt / / 38 // padya R RORISSAMRAPANESHIAMONGuruRANDU mokSamArgakA sAdhaka cArita-samyakarUpa kahAtA hai| samyakarUpa hotA hai taba hI jaba ajJAma hayAtA hai| isIniye pIche vaha hotA pera daza-jJAna hote| lakSyasiddhikA antima sAdhana budhajana prApta avaza karate // 38 // anvaya artha----AcArya kahate haiM ki [ azAnapUrvaka cAritra, samyagvyaya dezaM na hi labhate ] ajJAna avasthAmeM (mithyAttvake astittvameM) dhAraNa kiyA gayA cAritra (saMyamAdi) samyak cAriza ( bhokSamArgopayogI yathArtha cAritra ) nahIM kahalAtA, ata: baha mokSakA sAdhaka nahIM hotA yA ho sakatA [ tasmAt jJAmAnantaraM cAritrArAdhanaM unam ] isI dRSTi ( apekSA ) se jo cAritra, samyagjJAnake anantara hotA hai vaha samyaka cAritra kahalAtA hai aura vahI mokSakA sAdhaka ( mArma ) hotA hai, ataeva usakI sAdhanA yA prApti samyakadarzana samyagjJAna prApta ho jAne ke pazcAt buddhimAnoMko avazya karanA cAhiye tabhI lAbha hogA anyathA nahIM, yaha krama hai-jinAjJA hai / / 38 // bhAvArtha--mumukSake liye yoM to sAmAnyata: samyagdarzanAdi tonoM hI prApta karane yogya haiM, kintu unakA vikAsa ( prAdurbhAva ) jisa kramase hotA hai usI kramase karanA cAhiye sabhI lAbha ho sakatA hai / isake viparIta jo joSa samyagdarzana prApta hone ke pahale hI ( mithyAdarzana va mithyAjJAnakI avasthAmeM hI ) kaSAyavaza yA tIne rAgAdike vazIbhUta hokara ( lokeSaNAvaza ) bAhmacAritra ( zarIrAzcita kriyAkANDarUpa pratijJA ) dhAraNa kara lete haiM kintu cAritrake asalI svarUpa ( mama ) ko nahIM jAnate aura na yaha bhI jAnate haiM ki cAritra kisakA dharma haiM ? AtmAkA dharma hai ki zarIra. 1. adhika kaSAyoMkA udaya honese /
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ pyaadi kA dharma hai ityAdi / bahatase prANI ajJAnatAke kAraNa, zarIrase aneka tarahakI kriyAeM karate haiM / jese ki taraha 2 kI Asane lagAnA, vyAyAma karanA, bhojanapAna banda kara denA, eka hI prakArakA bhojana karanA, gAMjA-bhA~ga Adi nasailI cIjoMkA upayoga karanA, ghadvAtadvA jahAM-tahA~ khAnA-pInA, dina rAtrikA bhakSya-abhakSyakA bheda nahIM karanA, bAulA jaisA bartAva karamA, zarIrameM dhuli gakha lapeTanA, TATaphaTTA-balkala yA pItAmbara ranAra Adi pahiranA nagna rahalA. bhArata ke nae (svAMga) bahurUpiyA sarIkhe banAnA, jaTAjUTa rastranA, keza nAkhUna Adi bar3hA lenA AdikohI cAthi mAnakara vaisA kArya kiyA karate haiN| inhIM saba kAmoko muktikA kAraNa ( sAdhana ) samajhakara dina rAta lage rahate haiN| koI 2 anna chor3akara phala Adi khAneko hI cAritra samajhate haiN| tAtparya yaha ki ADambarako hI cAritra mAnakara Thagate rahate haiM, ve tovakaSAyI saMsArase pAra nahIM hote| bahutase jIva aise mandakaSAyI bhI hote haiM ki gharadvAra, rAjya sampadA Adi chor3akara ekAnta biyAvAna jaMgaloMmeM va guphAoMmeM, gupta sthAnoMmeM aneka sarahake kaSTa sahate hue jIvana vyatIta karate haiM, parantu kisIse yAcanA nahIM karate, na zArIrika ArAma cAhate haiM, lekina cAritrakA yathArtha svarUpa nahIM samajhate / natIjA yaha hotA hai ki atyanta manda kaSAya honese jaina-liMgI ho to navaveyika takrake veva ho jAte haiM, 31 sAgara sakakI lambI Ayu pA lete haiM kintu mokSa nahIM jA sakate, saMsArameM hI DAlate rahate hai| kAraNaki baha saba Atma-anAtmaka jJAna vinA mithyA cAritra haiM, samyakcAritra nahIM hai / mokSako prApti honA samyakacAritrakA phala hai| samyakcAritra, samyagdarzana va samyagjJAna prApta hue binA kadApi nahIM ho sktaa| ataeva peztara samyagdarzana, samyagjJAnako prApta karanA cAhiye, taba vaha samyakcAritra prApta hokara mokSako le jAyamA, anyathA nahIM ! vaha cAritra AtmAkA dharma hai, zarIrakA dharma nahIM hai, tathA kaSAyoMke abhAvarUpa hai ----mandarUpa hai, tIvarUpa nahIM hai, nirvikAra va ahiMsaka pariNAmarUpa hai, savikAra va hiMsaka pariNAmarUpa nahIM hai, aisA samajhanA cAhiye, astu / roga aura rogako upayukta auSadhikA jJAna na honepara jaise koI ulTI davAI yA auSadhi khAkara acchA nahIM ho sakatA. pratyata satya ho sakatI hai| usI taraha cAritrakA jJAna hae binA acAritrako cAritra mAnakara dhAraNa kara lenese saMsAra sAgarase pAra nahIM ho sakatA / kahA bhI hai ki 'bina jAne te doSa guNanako kaise sajiye gahiye / anAdikAlase yahI to hotA calA AyA hai ki vinA samyagjJAnake caurAsI lAkha yoniyoM meM jIva ( AtmA) ko anantI vAraM ghUmanA par3a rahA hai ityAdi, ataeva ajJAna yA bhUlako miTAnA ati Avazyaka hai| kriyAkANDa aura zarIrake veSa, zuddhopayogarUpa samyakcAritrake sAdhana ( nimitta ) kadApi nahIM ho sakate aisA samajhanA caahiye| phalataH mizyAdaSTi uccapada ( devaparyAya } pAkara bhI AtmAkI rakSA nahIM kara sakatA arthAta svabhAvakA ghAta honA canda nahIM kara sakatA, kAraNa ki usake mithyAtvatra amantAnubandhIkA bandha nirantara hotA rahatA hai / ataeva usakA darjA usa manuSya yA tiryaJcase bhI nIcA hai, jisake samyagdarzana ho jAtA hai | AtmarakSA karane lagatA hai / mithyAtvakA bandha nahIM karatA ) 113 / / 1. alpa yA thor3I kaSAyoMkA udaya honese / ...NA WALU MAHARASHTRA
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArthasimupAya sabhyacAritra adhikAra AcArya samyakcAritrakA svarUpa batalAte haiN| coritraM bhavati yataH samastasAvadhayogapariharaNAt | sakalakaSAyavimuktaM vizadamudAsInamAtmarUpaM tat / / 3 / / padya moha karmase rahila yoga jaba pApa gahisa ho jAte hai| aru kaSAyake maSTa hue se nirmalatA pA jAte haiN| sthiratA thA jAtI hai ya-mAma usIkA hai 'cArita' / vaha hai AtmarUpakA darzana, udAsInatA avamArisa // 39 // athavA sakakaSAya yoga chUTe, cArita guNa prakaTita hotA / vaha vizada birAmarUpamaya, bhAmasvarUpa kahA jAtA / / mizyacArita use kahata haiM. svAzrita jo prakarita hotA / paTane niSA holA hai jo, vaha vyavahAra kahA jAtA // 39 // anyaya artha----AcArya kahate haiM ki-[ yat sakalapAyavimukta vizada udAsInaM AmarUpaM. san dhAritraM bhavati ] jo sampUrNa kaSAyoMse rahita ho, nirmala ho ( ghAtiyA karmose rahita ho }, udAsIna ho, arthAt bItarAgatArUpa ho ( rAga dveSAdivikAroM-vikalpoMse rahita ho) aura AtmAkA guNa ho { svAdhita ho ) usako cAritra kahate haiN| [yataH samastasAvadha yogapariharaNAt ] isakA hetu (nimitta ) tInoM yogoMkA pApakriyAoMse mukta honA yA chaTanA hai arthAt pApa karmake Asrava va bandhase rahita ho jAtA hai aura vaha moha karmake naSTa ho jAnese hotA hai yaha sAra hai / / 3 / / isa zlokase cAritrake bheda bhI prakaTa hote haiM jisakA khulAsA kiyA jAyagA astu / bhAvArtha-cAritra AtmAkA guNa hai zarIrakA nahIM hai yaha mukhya bAta hai| usake do bheda hote haiM (1) nizcayacAritra ( svAdhita (2) vyavahAracAritra ( parAzrita) vyavahAranayakI apekSAse vaha cAritra, kaSAyoMke abhAva honepara hotA hai ( jo para hai ) yA kaSAya rahita yogoMke honepara 1. AvaraNa yA vRtti| 2. pApAmrA yA pApabandharahita yogatrayakI kriyA---parispandarUpa / 3, abhAma ho jaanese| 4. pApa karma yA pApa prakRtiyA~, ghAliyA karma mAne gaye haiM yaha vizeSatA hai| 5. prAdurbhAva yA prakaTa honA /
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyaka cAritra hotA hai yA maloke naSTa honepara hotA hai ( ataeva parAzrita hai) aura nizcayanayase udAsInatA ke Anepara hotA hai ( saMsAra zarIra bhogoM se aruci honepara hotA hai ) ityAdi / ( svAdhInatA hai / yataH parAdhInatA usameM nahIM pAI jAtI hai / svAdhInatA hai ) nimittAdhInatA nahIM hai, jo vyavahAra kI sUcaka hai / nizcayatayakI apekSAke vaha sirpha svavikasita AtmAke ( svAzrita ) rUpa hai, usameM koI bheda nahIM hai / vaha eka svabhAva bhAvarUpa zuddha hai / pApakriyAyoMse rahita yogakA khulAsA pApakriyAoM kA artha - jinase pApa karma arthAt ghAtiyA karmoMkA Asava aura baMdha hotA hai, unako pApakriyAe~ kahA jAtA hai| ve pApakriyAe mukhyatayA 4 cAra haiM--yathA 1 mithyAdarzanakriyA, 2 aditi kriyA, 3 pramAda kriyA, 4 kaSAya kriyA / ye jabataka rahatI haiM tabataka barAbara ghAtiyA karmo A va baMdha hue karatA hai aisA nusAra cAra vinA akele yogoM pApa kA baMdha nahIM hotA kintu puNya karmoM ( aghAtiyA karmoM ) kA baMdha hotA hai | vaha bhI prakRti pradezarUpa hotA hai, sthiti anubhAgarUpa nahIM hotA, ataH niSphala hai / u--- 1. vRtti / 147 puNyaphalA ahaMtA vesi kiriyA puNo vi bodayigA / mohAdI virahadA tamhA sA khAiga simadA // 45 // pravacanasAra gAthA naM0 45 artha - arhantoMko puNya karmarUpa phala ( baMdha ) hotA hai kyoMki pUrvabaddha aghAtiyA ( puSya ka) karmoMkA unake udaya pAyA jAtA hai parantu ve mohakarma rahita honese kSAyika jaisA kArya hotA hai yA karate haiM saMsAra ke kAraNa nahIM haiM yaha tAtparya jAnanA / / 45 / / cAritrake do bheda ( 1 ) zuddha cAritra ( svabhAvarUpa AcaraNa ) ( 2 ) azuddha cAritra ( vibhAvarUpa AcaraNa ) zuddha cAritra, vItarAgatArUpa yA svarUpAcaraNarUpa - zuddhopayogarUpa mAnA gayA hai| aura 2. dukhaMDAgama sUtra 22 pustaka 6 vIM / 3. cAritrapAhuDa gAthA saM0 4 -- jigaNAdiTTisuddhaM paDhamaM sammaracAritaM / fatri Haveri jiNaNANasadesiyaM taM pi // 5 // artha :-- cAritra vAcaraNako kahate hai / vaha AcaraNa do taraha hotA hai ( 1 ) zrAna rUpa AcaraNa arthAt zuddha samyaktvAcaraNa ( zuddha bItarAga svarUpakA anubhava karanA-svarUpameM lIna honA, svarUpAcaraNamityarthaH ) zuddha cAritra iti ( 2 ) saMyamarUpa AcaraNa, vratAdikA pAlanA Adi rUpa, zubharAgamayaarentafta ar araAritra iti / pahile bhI kahA jA cukA hai / / 5 /
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArthasiddhadhupAya vaha samyagdaSTi caturtha guNasthAna vAleke bhI AMzika hotA hai kyoMki samyagdarzana prAraMbhameM zuddha nizcaya rUpa hI hotA hai, yaha niyama hai arthAt usameM vikalpa yA rAgadveSa rUpa vikArabhAva kucha samaya taka nahIM hote, upayAga sthira rahatA hai| pazcAt vikalpa uThate haiM, jo vyabahAra rUpa haiM / isa viSayameM matabheda rakhanA vyartha hai, asaMbhava nahIM hai, saba saMbhava hai| paMcAdhyAyIkArane bhI iloka naM. 6.8 meM spaSTa likhA hai .... mohe staMgate puMsaH zudasyAnubhavo bhavet / ma bhaved vighnakaraH kazmicAritrAvaraNodayaH // 6.8 // uttarArdha artha-darzanamoha ( mithyAttva ) karmake abhAva ho jAne para zuddhAtmAkA anubhava / zuddhopayoga ! avazya hotA hai--usake hone meM koI dUsarA-cAritramohanIkarmakA udaya bAdhaka nahIM ho sakatA yaha tAtparya hai // 68 // anaMtAnubaMdho kaSAya cAritramohanIkA bheda honese vaha mukhyatayA 'svarUpAcaraNa cAritra' ko hI bAtatI hai aura usake abhAvameM caturtha guNasthAna meM svarUpAcaraNa cAritrakA honA anivArya hai phira haTha yA inkAra kAhekA ? vivekIko avazya mAna lenA caahiye| ___ utsarga ca apavAda bheda cAritrake, dravya cAritra ( zarIra yA yoga-mana vacana kAya, ko kriyA rUpa) aura bhAva cAritra ( AtmAke pariNAma rUpa ) do bheda hote haiN| unameMse dravyacAritrake ( 1) utsarma cAritra ( tyAga hA kaThina yA kaThora AcaraNa karanA ) aura ( 2 ) apavAda cAritra ( mulAyama yA zithila AcaraNa karanA ) inhIMke dUsare nAma (1) upekSaNIya cAritra yA upekSA saMyama tathA (2) apekSaNIya cAritra yA apahRta saMyama, aise do nAma hote haiM ityAdi / kintu inameM anekAntadRSTi { svAdvAda yA nAthaMcit dRSTi ) avazya rakhanA cAhiye-ekAnta (eka pakSako ) dRSTi nahIM rakhanA cAhiye, yaha sAdhu yA saMyamIkA mukhya kartavya hai ! jaina zAsana meM anekAnta dRSTikA rakhanA mula maMtra hai| usake vinA saba vyartha hai| saMyogI paryAya meM pUrNa zuddhopayoga honeke pezvara anekAnta daSTikA honA anivArya hai, aisA AcAryoMkA mantavya hai astu / bagabahAranayase jisa caraNAnuyoga ke cArizrakA lokameM mahattva hai va Adara hai, usako dhAraNa-pAlana karate samaya sAdhuke anekAnta dRSTi honI cAhiye / jaise ki utsarga { kaThina tyAga rUpa) saMyamako utkRSTa samajhakara dhAraNa karane bAlA sAtha apane mana meM yahI dhAraNA rakhe ki yaha 'utsarga saMyama' mere liye kacit upAdeya va hitakArI hai, sarvathA nahIM hai arthAt jabataka isa kaThora saMyamako pAlata hA mere bhAvoM meM vikAra yA caMcalatA saklezatA Adi na ho { jyoMke tyo sthira rahe ) tabataka ho upAdeya va hitakArI hai| aura pariNAma bigar3a jAne para upAdeya ba hitakArI nahIM hai| ataeva utsarga suyama pAlane meM haTha yA jaba dastI nahIM karanA cAhiye kintu apavAda saMyama ( grahaNa rUpa kI apekSA / AvazyakatA par3ane para usakA sahAga lenA ) bhI rakhanA, syAdvAdIkA kartavya hai| aisA karanese usakA saMyama ( utsarga saMyama ) usa jIvana meM adhika samaya taka palatA raha sakatA hai bAdhA nahIM A sktii| ...
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 145 lambaka pAriva udAharaNa ke liye mAna lo ki kisI sAdhu munine utsarge saMyama pAlanekA mArga apanAyA arthAt cAroM prakArakA AhAra tyAga kara upavAsa dhAraNa kiyA, dIgara saba kAma banda kara diye aura aisA tyAga anizcita kAla taest foyA, kintu yadi zarIrako avasthA yA parAdhInatA ( bImArI Adi) ke kAraNa pariNAmoM meM azAnti yA saMklezatA hone lage to kyA usako zuddha eka bAra vidhi pUrvaka thor3A-sA AhAra nahIM le lenA cAhiye ? kyA pUrvaM pratijJA para hI aTala rahanA cAhiye ? cAhe zarIra rahe yA naSTa ho jAya - kintu hama upavAsa to nahIM tor3eMge ityAdi, yaha ekAnta pakSa pakar3e rahanA kyA ucita hai ? nahIM, nyAya pakSa to yahI hai ki vaha pariNAmoMko zuddha pahile rakhe, jo utsarga mArga hai / syAga mArga hai ) / yaha nahIM ki usake bigar3ane para bhI korI haTha karake gAMThakA (mUla) zarIra chor3a kara sadA ke liye ( mRtyu hone para asaMyamI honA par3egA ) saMyamase vaMcita ho jAya, usase mahatI hAni hotI hai / yadi kahIM thor3A-sA zuddhAhAra bataura AMgana ke AvazyakatA par3ane para letA jAtA to usa paryAya ( bhava) meM bhI saMyama palatA rahatA aura karmokA kSaya karake adhika lAbha uThA sakatA thaa| ataeva Atma lAbha yA karmose bacane ke liye 'apavAda mArga' ( bhojana karanA ) ko grahaNa karanA sarvathA anyAya yA pApa nahIM hai, kathaMcit hai, jisakA honA saMyogI paryAya saMbhava hai| sirpha lakSyacyuta nahIM honA cAhiye ( vItarAgatA kI ora dRSTi rakhanA cAhiye ) zuddha eka bAra dinameM bhojana lete samaya bhI sAdhukA lakSya tapa yA saMyamako ( vItarAgatAko ) bar3hAne va usakI rakSA karanekA rahanA caahiye| phalataH 'apavAda sApekSa utsarga saphala mAnA jAtA hai anya nahIM / isI taraha 'utsarga sApekSa apavAda bhI saphala mAnA jAtA hai / jaise ki zArIrika asvasthatA Adi samaya zuddha alpa AhAra lete hue, lakSya utsarga - vItarAgatA rUpa upavAsAdi ) mArgI hI ora rakhanA ( rahanA) cAhiye / ataeva vaha apavAda mArga bhI ( bhojana karanA bhI ) kathaMcit upAdeya va hitakara hai| pariNAmoMmeM zAnti AtI hai tathA saMklezatA miTatI hai aura zarIrakI rakSA rahate hue saMyama pAlana kiyA jA sakatA hai evaM usameM aruci honese saMvara nirjarA bhI hotI hai ityAdi lAbha haiM / ataeva isameM bhI kathaMcit upAdeyatA va hitakaratA mAnanA cAhiye yahI anekAnta dRSTi hai, jo saMyama zarIra AhAra-vihAra meM hamezA rakhanA cAhiye kimbahunA yaha prakaraNa upayogI samajha kara yahAM vistArase likhA gayA hai, jisase loga bhrama meM na par3e, naM eka pakSa pakar3a leM, ki asamarthatA thA rAgAdiko utkaTatA' ke sababa saMyama na pAla sakanese usakI burAI batAne lage, ulTA pracAra karane lageM, usakA mahattva girA deveM, usase aruci karA deveM ityAdi / dravyacAritra dravyacAritra kaha kara eka pakSIya dRSTi na karA deveM / dravyacAritra bho kathaMcit dRSTise upAdeya va hitakara hai| jaba AtmAkA upayoga zuddhatAse cyuta hotA hai to girate samaya yadi usako zubhameM ThaharAyA jAya aura usake anusAra yogoM kI pravRtti yA nivRtti kI jAya so puNya baMdhakA lAbha hotA hI hai, jisase pApa baMdhase bacatA hai| hiMsA Adi pA~ca pApoMse baca 1. 'laeN tapa bar3hAvana hetu nahi tana poSa taja ramana ko paM0 daulatarAmajI kRta chahaDhAlA /
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArthasiddhadhupAya jAtA hai, jisase kathaMcit ahiMsA dharma bhI palatA hai, yaha bhI to vicAra karanA anivArya hai astuisa para avazya hI hamezA vicAra karanA cAhiye-upekSAmeM nahIM DAlanA cAhiye, anyathA ekAnta dRSTi ( pakSa ) samajhI jAvegI jo sadaiva heya hai----mithyAttva hai| noTa-zuddha nizcayanayako dRSTi se yadyapi sabhI taraha kI azuddhatA heya hai akartavya hai kintu azuddha nizcayanaya mA mahanAralayakI duSTikA anabhAva upAdeya hai-pApabandhase bacAtA hai yaha vicAraNIya hai astu / zuddhakA nAma nizcaya aura azuddha kA nAma kyavahAra aisA bhI mAnA gayA hai| athavA zuddhakA nAma parase bhinna ( tAdAtmyarahita ) aura azuddhakA nAma parake sAtha saMyukta hotA hai| athavA akhaNDameM padaNDa yA bheda karanA ( mAnanA ) byavahAra, aura khaNDa nahIM karanA nizcaya hai| paryAyako yA para / nimitta) kI apekSAse padArthameM bheda karanA ( mAnanA ) vyavahAra kahalAtA hai aura paryAya' yA parakI apekSAse padArtha meM bheda nahIM karanA nizcaya kahalAtA hai ( pUrvameM paryApta vivecana kiyA gayA hai ) ! tadanusAra yogoM va kaSAyoMke bhedase cAritrameM bheda karanA va mAnanA, saba vyavahAra caritra hai jaise ki (1) indriya saMyama ( cAritra) indriyoMko vazameM karanA unake viSayoMko chor3anA yaha eka bheda hai| (2)prANisaMyama, dravyaprANoMkI rakSA karanA, dayA karanA, banAnA ityAdi yaha dUsarA bheda hai| (3) kaSAyoMko chor3anA, unakA tyAga karanA, yaha tIsarA bheda hai / ( 4 ) yogoM ko rokanA, mana-vacana-kAyako kriyAko banda karanA yaha cauthA bheda hai ityAdi bahutase bheda hote jAte haiM | yathAsabhava unakA Alambana lenA anivArya hai / antaraMga saMyama aura bAhmasaMyama donoMkA pAlanA kartavya hai| isIko sAmAnyataH upayogazuddhi va yogaguddhi kahA jAtA hai astu| ina saba bAtoMkA jJAna paramAgama ( adhyAtmazAstra ) kA jJAna hue binA nahIM ho sakatA yaha niyama hai| tadanusAra pratyeka mumukSuko apanA samaya zAstroMke svAdhyAya meM tasvacarcA meM aura adhyAtmazAstroMke parizIlana meM hI lagAnA cAhie, vyarthake ADambarameM aura laukika kAryoM meM samayako nahIM khonA cAhiye | caturAI yahI hai ki jo kArya jisake jimme ho sahI kArya baha kare, sAdhuko kisoke davAuremeM Akara padaviruddha kArya nahIM karanA cAhiye, usakA kAma to mokSamArgakI sAdhanA karanA mukhya hai, padake viruddha kArya karanA anarthadaNDameM zAmila hai isakA dhyAna rahe astu / sAdhu yA munipada bar3A ucca va AdaraNIya pada hai, usake binA mukti nahIM hoto, parantu vaha ho.cAhiye Agamake anusAra, tabhI usase lAbha hogA, yaha pada dekhA-sIkhIkA nahIM hai--lokeSaNA va zithilAcArakA nahIM hai yaha to khAMDeko dhAra hai jarA cUke ki gaye, bar3I sAvadhAnI rakhanekI jarUrata hai| sAdhuoM ( muniyoM ) ke 3 bheda, samayasAra kSepaNa gAthA, 181-182 peja (gAthA naM0 125 ke Age) (1) parigrahatyAgI sAdhu-jisane bAhya parigraha ( 10 prakAra dhanadhAnyAdi ) kA tyAga kara diyA ho vaha 6 / 7 guNasthAnavAlA parigrahatyAgI kahalAtA hai| inake pramAda va pravRtti pAI
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyakAritra 153 jAtI hai tathApi loga unheM sAdhu, muni, yati kahate haiM jo vyavahAra hai| dharmadhyAnako mukhyatA vAle ye haiN| (2) jitamohI sAdhu-jinhoMne bAhya meM mohakarmakA bilakula ( niHzeSa ) kSaya kara diyA ho, pravRtti banda kara do ho, dhyAnastha hoN| 8vese 10 guNasthAnavAle sAdhu jitamohI kahalAte haiN| aMtaraMga parigrahase rahita sAdhu athavA 11 va guNasthAnavAle bhI upazamakI apekSA sAdhu kahalAte haiM inake zukladhyAnakA pahilA pAyA rahatA hai va kabhI dharmadhyAna bhI ho jAyA karatA hai| (3) dharma saMga rahita sAdhu-jo pUrNa vItarAgI ho cuke hoM ( 11-12 3 se lekara Age) tathA jo zubharAga va hattachAoMse rahita ho gaye hoM, pUrvake saMskAra bhI banda yA naSTa ho gaye hoM, tathA zukladhyAnake dusare pAye vAle hoM, una parama va pUrNa vItarAmiyoMko dharmasaMga ( puNyAnubandhI zubharAga) rahisa sAdhu kahate haiN| unake puNyakA bandha sirpha yogoM dvArA hotA hai jo sthiti-anubhAga zUnya rahatA hai astu| inhIM ko kaSAyarahita sAdhu bhI kahate haiN| inhIMko jaghanya madhyama-utkRSTa sAdhu kaha sakate haiM / uktaM ca samayasAre / 'dharmarahita sAdhu hotA hai' aisA nAmamAtra sunakara bhar3akanA nahIM caahiye| usakA rahasya samajhakara, saMtoSa karanA cAhiye zabdoMke prakaraNavaza aneka artha hote haiN| dharmake viSaya meM loga bahuta bhUleM tura haiM / dharmake aneka bheda hote haiM, unheM samajha lenA cAhie iti / bhogAkAMkSAsvarUpa nidAnabandha rahita, arthAta vyabahAradharmarahita sAdhu yaha usakA tAtparya hai| zubharAga yaha dharmasaMga kahalAtA hai --dharmarUpa parigraha isokA nAma hai| vItarAgatAkA honA hI, dharmasaMgakA chUTanA hai| ataeva dharma ( zubharAga ) ko aMtaraMga parigraha kahA gayA hai aisA vivakSAbheda samajhanA caahiye| terahaveM-caudahaveM guNasthAnavAle, muninAtha thA snAtaka yA deva bhI kahalAte haiM / tIsare-cauthe zukladhyAnavAle, upacArase kahe gaye haiM aisA samajhanA cAhiye / / 31 // 1. aparimgahI aNicho bhaNido NANI ya Necchadi dhamma / aparigaho dR ghammassa jANagI teNa so hodi // 21 // . artha----jAnI bItarAgI-parigraha rahita sAdhu dharma yA puNyakI athavA mokSakI bhI bAMchA nahIM karatA, phira anya bAtoMkI to bAta hI kyA hai| vaha bAMchA yA icchAko antaraMga parigraha samajha kara chor3atA hai, ho vaha sabako jAnanevAlA mAtA mAtra rahatA hai usIse mukti hotI hai arthAt jo parigraha rahita ho jAtA hai vahI mokSakA pAtra hotA hai anya nahIM yaha tAtparya hai // 21 //
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIsarA adhyAya | AcArya mahArAjane isa dhArmika grantha meM jisa vicitratA ke sAtha ( mUlameM bhUla batalAte hue ) asalI dharma aura usakI prAptikA upAya batalAyA hai vaha vizvasanIya hI nahIM apitu yathAzakti karaNIya bhI hai / isIliye unhoMne sabase pIche 'ratnazrayadharma' kA pRthak 2 svarUpa batalAyA hai aura usako ho yA mokSakA upAya ( mArga ) batalAyA hai / mUla lakSaNa, usake bheda, nimitta va upAdAna kAraNa, aMga, Adi sabhI to pIche batalA diyA hai / aba sirpha yaha batalAnA zeSa hai ki usa yathArtha dharmako pAlane yA dhAraNa karaneke adhikArI ( pAtra ) kona 2 haiM ? isake uttarameM kahanA hogA ki do adhikArI' haiM / arthAt ( 1 ) adhikArI zrAvaka ( aNuvratI ) hai aura ( 2 ) adhikArI muni ( mahAvratI ) haiM / una donoMmeM se pahile 'zrAvaka dharma adhikAra, ke rUpameM 5 pAMca aNuvratoMkA varNana kiyA jAtA hai| kAraNa ki zrAvaka athavA aNuvrata 12 bAraha bheda haiM / ( 5 aNuvrata 3 guNata zikSAvrata ) | ataH kramAnusAra pahile aNuvratoM kA hI varNana honA cAhiye ityAdi / tadanusAra kathana, Age hai| dharmakA pravAsI mAthA naM0 7 meM'vAritaM khalu dhammo' ityAdi kahA gayA hai astu / vratakA nAma bhI cAritra hai / ] zrAvadharma adhikAra arthAt paMcANuvratakA svarUpa ( vaizacAritra ) hiMsAto'nRtavacanAtsteyAdbrahmataH parigrahaH / kAyaikadezaviratezcAritraM jAyate dvividham ||40|| patha hiMsA jhUTha zraurya aru parigraha paranArI sevana hai pApa / inakA sImita sthAga karele ekadezayata hotA mApa || pUraNa sabakA tyAga kare se sakaladezavrata palar3A Apa yahAM mArga hai sukhakA kAraNa yathAzakti hobhI vidhyAya // 40 // 1. 1 hiMsA ( jIvAta ) 2 jhUTha ( asatya bolanA 3 corI (para grahaNa ) sevana ) 5 parigraha (adhika saMgraha karanA va Asakti rakhanA) ye pA~ca pApa hai| karanA dezavrata yA aNukta kahalAtA hai aura sampUrNa tyAga karanA sakalavata yA aise do bheda cAritrake haiN| 2. parimANa / Palmisar 4 zIla ( paranArI inakA thor3A 2 tyAga mahAvrata kahalAtA hai,
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyaka cAritra andhaya artha--AcArya kahate haiM ki [ hiMsAto'nRtavacanAt steyAdabhanyataH parigrahaptaH, kAsanyakadezaviratazcAritraM dvividha jAyate ] hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla, parigraha ina prasiddha pA~ca pApoMkA tyAga karanA cAritra yA vrata kahalAtA hai, kintu unakA thor3A arthAt parimANa-sImA-maryAdA sahita tyAga karanA 'ekadezavrata' yA cAritra yA aNuvata kahalAtA hai aura unakA sampUrNa tyAga karanA 'sarvadezavata' yA sakala cAritra yA mahAvata kahalAtA hai| isa prakAra vrata yA cAritrake do bheda ho jAte haiM ! tathA unake pAlaka bhI zrAvaka aura muni ( yati ) ke bhedase do prakArake hote haiN| isIkA khulAsA Ageke ilokameM hai / / 4 / / bhAvArtha.....mokSakA sAkSAt mAgaM ( upAya ) cAritra vrata yA dharma hI hai-dUsarA koI nahIM hai aura vaha antameM hI pUrA hotA hai isalie pIche kahA gayA hai, astu| usake pAtrakI yogyatAke anusAra do bheda kiye gaye haiM / arthAt pAtra kama zaktivAle aura adhika zaktivAle do taraha ke hote haiM / ataeva kama zaktivAle 'ekadeza' cAritra ho dhAraNa kara pAte haiM aura adhika zaktivAle 'sakaladeza' cAritra dhAraNa kara lete haiM aura ve hI mokSako jAte va jA sakate haiM, yaha niyama hai| aisI sthiti meM sarvotkRSTa upAdeya sakalacAritra yA mahAvrata hI hai| yadyapi usake bhI kramazaH chedopasthApana, parihAravizaddhi, samasAmparAya, yathArakhyAta aise pAMca bheda hote haiM, jinakA uddhava eka sAtha nahIM hotA-kramazaH hotA hai| jaba paramadarajekA cAritra 'parama yathAkhyAta' prApta ho jAtA hai tabhI mukti hotI hai, phalataH tadbhava mokSagAmIke liye vahI prAptavya hai| Ajakala yahA~ para vaha alabhya hai ata: mokSa jAnA bhI banda hai| anAdikAlase jIva paradravyake saMyogase azuddha ho rahe haiM arthAt saMyogoparyAyameM raha rahe haiM aura hiMsAdi rUpa taraha 2 ke bhAva va kriyA karane rUpa udyama ( puruSArtha ) ho rahe haiM, jinase navIna karmoMkA baMdha hote hue udayameM Akara sukhaduHkhAdi de rahe haiM, aura bhUlavaza unase chuTakArA nahIM pAte, yaha zrRMkhalA barAbara cAlU hai, basa yahI pApabaMdha yA puNyabaMdhakA kAraNa hai| usIke hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla, parigraha yA krodha mAnAdika saba bheda haiM, koI pRthaka cIja nahIM hai| ataeva jabataka unase pUrNa sambandha viccheda nahIM ho jAtA tabataka saMsAra nahIM chUTatA, na asalI sukha milatA hai| ataH vaha azuddhatA dUra honA hI cAhiye / vaha azuddhatA 'samyagdarzana' samyagajJAna, samyakcAritrakI ekatAse dUra ho sakatI hai yaha bAra 2 pIche batalAyA gayA hai, usameM do mata nahIM haiM, na ho sakate haiM, yaha avazya dhyAna rakhanA caahiye| sukha-zAntikI prAptike liye liye nirvikalpa yA tirAkula honA anivArya hai kintu jabataka bikArI bhAvoM ( samAdi ) kA tuphAna antaraMgameM maujUda rahatA hai tabataka vaha asaMbhava hai, kisI bhI taraha utpanna nahIM ho sktaa| acche nimittoMkA milAnA eka upAya hai ( vyavahArarUpa hai ), kintu vaha avinAbhAva nahIM rkhtaa| hA~, antaraMgameM jJAyaka svabhAvakA Alambana lenA eka mukhya sAdhana hai, usake saMskArase bahuta kucha kAma bana sakatA hai lekina upAdAnako nahIM bhulAyA jA sktaa| samyagdarzanake kAlameM hone vAlI nirvikalpa dazAmeM hI svAnubhava hotA hai ( saccA svAda 20
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArthasiddhadhupAya AtA hai ) jisase jIva usomeM vibhora hokara anya sabakI orase vimukha ho jAtA hai| vaha nirAkula sukhakA svAda letA hai aura usakA saMskAra AtmAmeM par3a jAtA hai arthAt vaiso dhAraNA ( ekattva-vibhaktarUpa) usake jJAna meM ho jAtI hai, jisase saMyogIparyAya meM usakA upayoga badalane . para bhI arthAt rAgAdirUpa hone para bhI ekattva-vibhaktarUpa zuddha svarUpakA smaraNa barAbara hara samaya AtA rahatA hai aura vaha yathArthatAko ora upayogako bAraMbAra lAtA hai arthAt vaha bhUla nahIM pAsA. hai---usakA satya zraddhAna barAbara kAyama rahatA hai, jo hamezA heya-upAdeyako batAtA rahatA hai| isa taraha samyagdRSTikA upayoga badalane para bhI zraddhAna nahIM badalatA, jisase samyagdRSTi banA rahatA hai va vairAgya ( aci ) sAthameM rahane se asaMkhyAta guNita nirjarA prati samaya hotI rahatI hai, yaha khulAsA hai, isako samajhanA caahiye| jJAyaka svabhAvakA Alambana lenA hI hitakArI hai ataeva usIkA prayAsa karanA cAhiye, yahI vivekazIlatA hai, astu // 40 // AcArya pA~ca pApoMkA ekadeza va sarvadeza tyAga karane vAloMkA nAma va paya batalAte haiN| nirataH kAsnyanivRttau bhavati yatiH samayasArabhUto'yam / yA tvekadezaviratinigtastasyAmupAsako bhavati / / 41 / / padya sarvadezakA tyAga karata jo ve yativara kahalAte haiN| aura usI meM tatpara rahate, samayasAra pada pAne haiN| ekadezakA tyAga karata jo the zrAvaka kahalAte haiN| aura usI meM tatpara rahate, nAma ugasaka pAte haiM // 11 // anvaya artha-[ kArasya nivRttI nistaH ayaM samayasArabhUto thamiH bhavati ] pA~coM pApoMki tyAgane meM jo hamezA dattacitta ( satpara ) rahatA hai, vaha AMzika kArya samayasArarUpa ( zuddhopayogI) thati ho jAtA hai ( sakalanatI bana jAtA hai| [tu yA ekadezaviratistasyAM nirasaH upAsako bhavati ] aura jo pA~ca pApoMke ekadeza tyAgane meM dattacitta (tatpara udyamazIla rahatA hai. vaha upAsaka ( zrAvaka-dezavatI ) kahalAtA hai yA ho jAtA hai, yaha padabheda hai / / 41 / / / ___ bhAvArtha-cAritrakA darjA sabase UMcA hai, yaha to nirvivAda hai hI, kintu usameM bhI pada aura pAlanAke anusAra bheda pAyA jAtA hai| jaise ki jo mUlabhUta pAMca pApoMkA pUrNa tyAga karate haiM ve yati yA muni chaThaveM guNasthAna bAle kahalAte haiM ve samayasArarUpa zuddhAtmAkI sAdhanA karanevAle. hote haiN| tathA jo aise jIva haiM ki ve ukta pAMca pApokA ekadezaH ( alpa) tyAga karate haiM ke upAsaka (zrAvaka ) nAmadhArI paMcama guNasthAna vAle azyA pratimAdhArI hote haiN| isa prakAra: cAritra aura cAritradhAriyoMke do bheda mAne jAte haiM va donoM mokSamArgI haiN| aura sAmAnyataH zrAvaka ( gRhastha ) ke nAte cauthA, pA~cA~, chaThavAM tInoM guNasthAna vAle mokSamArgI haiN| kAraNa ki zloka
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ . .. ........ 655 samyakacAritra naM0 20 meM dharma dhAraNa karanA pratyeka zrAvaka ( ziSya yA zrotA ) kA kartavya hai, cAhe vaha pratI ho yA avatI ho usako ratnatraya dharmakA dhAraNa karanA anivArya hai| kyoMki dharmase hI uddhAra hotA hai, dUsarA koI sAdhana uddhArakA nahIM hai aura sabameM nIvarUpa samyagdarzana hai aisA samajhanA caahiye| astu / jina bhavya jIvoMkI jaisI zraddhA va zakti ho vaisA hI bar3A choTA cAritra avazya hI dhAraNa karanA cAhiye, tabhI lAbha honA saMbhava hai| isake sAtha hI anekAnta (syAdvAda-kathaMcit ) dRSTi rakhanA bhI anivArya hai, jisase hAni na ho aura sAdhya ( abhIpTa ) kI siddhi ho, khyAla rakhA jAya, kimbahumA / spaSTArtha ( khulAsA ) cAritrake ( 1 ) dradhyacAritra ( 2) bhAvacAritra do bheda haiN| dravyacAritra, karaNAnuyogakI paddhasike anusAra bAhya AcaraNa sudhAranese sambandha rakhatA hai, ataeva vaha AcararUpa rahatA hai / bhAvacAritra, vRttirUpa hotA hai arthAt karaNAnuyogakI paddhatike anusAra manovRtti yA upayoga sudhAsI kSetA hai| nimittamilita sambandha rahatA hai, aisI dravyacAritra aura bhAvacAritrakI paraspara saMgati pAI jAtI hai jabataka azuddhadazA rahatI hai, zuddhadazAmeM nhiiN| isake viparIta dravyacAritra usako kahA jAtA hai jo bhAvake arthAt sampagdarzanake vinA hotA hai| vaha kazyako mandatA yA tIvratA donoMse hotA hai, ( usameM donoM nimitta ho sakate haiM ), vaha mokSakA mArga nahIM hotA, ata: usakI mokSamArga meM koI kImata yA ginatI nahIM hai| isa viSayameM bArIka chAnabIna karane kI jarUrata rahatI hai, vaha hara ekakI buddhigamya nahIM hai| ataeva yaha vyApti nahIM mAnI jA sakatI ki Ajakala saba dradhyaliMgI jaina sAdhu hote haiM ityAdi, kintu bhAcaliMgI bhI hote haiM aisA mAnanA cAhiye, kyoMki unakA astittva antataka rahegA lekina sabhI vItarAgI niraticArI .. nahIM haiM na ho sakate haiN| asaeva kaSAyabhAvase ve zruTiyAM kara sakate haiM yA unake truTiyA~ hotI haiN| kintu usase mUla ( samyagdarzana ) bhaMga nahIM ho jaataa| hAM, jo galatI karake bhI use galatI na mAne yaha avazya haThI va draSyaliMgo hai| phalataH sampaSTikA vaha mukhya pahicAnakA cihna hai-ki vaha hara samaya satarka rahe, aura apane doSa guNoMkI udvelanA ( dataunI )kare, tathA malatIpara pazcAttApa kare, evaM usake sudhArane kA yathAzakti prayatna kare. AtmakalyANako ora daSTi rakhe. hA~ eka azaddha dRSTi hI na rarane, zuddhi dRSTiko bhI lakSya meM rakhe, ( upayoga vaisA kare )1 aisA karate-karate ho bar3I muzkilase purAne saMskAra,chUTate haiM, aura naye saMskAra jamate haiM. aura unase AtmoddhAra hotA hai| isake sivAya akele cintanvana yA vicArase hI sabakucha nahIM ho jAtA, karanese hI hotA hai, aura vaha karanA azuddhatAkA chor3anA rUpa hai, evaM usake liye puruSArtha karanA rUpa hai, prasAdI asAvadhAna rahanA ucita nahIM hai, astu / samyagdRSTiko hI peztara pA~ca pApoMse aruci hotI hai, unheM vaha vikAra va paradrazya samajhakara chor3anA cAhatA hai ( unase viraka hotA hai tathA bAhira bhI yathAzakti yogoMke dvArA ( mana-vacana
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 puruSArthasiddhapupAya kAya dvArA ) vaisA AcaraNa karatA hai arthAt vaisI kriyA karatA hai| isa taraha bhItara bAhira donoMse zuddhatA ( pRthaktA ) karake mokSako jAtA hai| bhotara aruci honA pairAgya pariNAmoMkA honA 'bhAvacAritra' hai aura bAhira sadAcArarUpa kriyA-AcaraNakA honA 'dravyacAritra' hai ( vyavahAra cAritra hai ) aisA smjhnaa| yati-zrAvaka, donoM hI pAtra yathAyogya deza-kAla-padake anusAra karya karate haiM va karanA cAhiye-sImAko ulaMghana karanA mahAn aparAdha hai, usako svayaM dekhe, dUsaroMkI pratIkSA na kare / 'saMyama rasana samhAra, viSayacora bara phirata haiN| yaha vAstavameM kartavya hai| sakalacaritrake, sAmAyikAdi 5 bheda haiM jo kahe gaye haiM 1 dezacaritrake 5 aNuvrata, 3 guNavata, 4 zikSAdrata bheda haiN| jinase 11 pratimAeM banatI haiN| pratimAdhArI saba naiSTika zrAvaka kahalAte haiM. unake 11 bheda hote haiN| arthAt zrAvaka ke...( 1 ) pAkSika (2) naiSThika ( 3 ) sAdhaka aise tIna bheda hote haiN| pAkSika zrAvakakA darjA jaghanya pakSakA hai, vaha dRr3ha zraddhAlu hotA hai kintu pratI nahIM hotA, phira bhI abhyAsa rUpase vaha aticAra sahita mUlaguNa vagairaha pAlatA hai| usakI adhika sarAga avasthA honese samyagdarzanameM bhI aticAra lagate haiM, tuSTa durjana nyAya se zraddhA na rahate hue bhI' kaI kArya parAdhInatAse icchAke viruddha use karanA par3ate haiM, jinakA vaha kheda karatA hai| parantu naiSThika zrAvaka hInarAgI honese lokaviruddha koI kArya nahIM karatA, sabako heya samajhatA hai| sAdhaka zrAvaka, saba kAma anta meM chor3a detA hai va sallekhanA dhAraNa karatA hai| vidhipUrvaka sallekhanA dhAraNa karanA kaThina kArya hai, parantu vaha eka avazya kartavya hai, vratI so karatA hI hai kintu mumukSu avatIko bhI prayatna karanA cAhiye, vaha jIvanako saphalatA hai| sallekhanAkA artha samAdhimaraNa hotA hai, jo kaSAyavaza nahIM kiyA jAtA ataH vaha AtmaghAta yA Atmavadha nahIM ho sakatA---AtmaghAta tIvra kaSAya vaza hotA hai kintu samAdhimaraNameM kaSAyakA abhAva yA mandatA rahatI hai vaha dharmArtha rAgadveSa chor3aneke artha--- arthAt vItarAgatA prApta karane ke artha ) zarIrAdi parigrahakA tyAga nirmoha hokara karatA hai, yaha bhAva hai||41|| atha lakSaNa prakaraNa 1-hiMsA pApakA svarUpa AtmapariNAmahiMsanahetutvAt sarvameva hiMsatat / anRtavacanAdi kevalamudAhRtaM ziSyabodhAya // 42 / / 1. svabhAva yA zuddhopayoga / AtmaghAtakA nAma hI hiMsA' pApa hai-yaha nizcayanayakA ( svAzrita ) kathana hai| paraghAtako 'hiMsA' kahanA, yaha vyavahAranayakA ( parAzrita ) kathana hai| svAzrita parAzritakA bheSa / hai| isako avazya samajhanA cAhiye /
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampacAritra jima kAmoM ke karanemeM hA AtmaprANa ghAse jaadhai| yaha hai hiMsAkA asala meM bhUla na usameM ho pAye / / bhUta vacana Adika ye saba hI usameM zAmila ho jaate| ziSyoko samajhAne khAtira pRthaka rUpase batalAte // 13 // andhaya artha-AcArya kahate haiM ki yathArtha meM vicAra kiyA jAya to ( azuddha nizcayanayase ) [ patasarva bhAtmapariNAma hiMsanahesusvAs hiMsA puSa ] hiMsA Adika sabhI vikArI bhAva, AtmAke svabhAva bhAvoMkA ghAta karate haiM, arthAt unake rahate ( astittvameM ) zuddhopayoga nahIM ho pAtA, ata: una sabako hiMsA yA dhAta samajhanA cAhiye, jo ki maimittika hai| arthAt usa zuddhopayogake abhAva ( ghAta ) rUpa hiMsA ( pApa ) kA nimitta athavA azuddhopAdAna, hiMsAdirUpa vikAro bhAva hI haiM (svAzrita haiM ) yahA~para kartA-karmakArakako apekSAse vikrArIbhAva ( hiMsAdirUpa ) kartA haiM, aura zuddhopayoga kA na honA ( ghAta honA ) karma hai, yaha khalAsA hai| athavA svameM sva nimittatAkA upacArarUpa' pradarzana hai astu / isake sivAya [ anRtavacanAdi kevalaM ziSyabodhAya udAhataM ] jhUTha bacana Adi cAroMko sirpha ziSyoMko samajhAne ke liye pRthakarUpase ( vyavahArase ) kahA gayA hai arthAt ve sabhI eka hiMsA pApameM hI zAmila haiN| phalata: mukhya pApa eka 'hiMsA' hI hai yaha tAtparya hai, nizcayase ve jude pApa nahIM haiM arthAt ekameM hI vivakSAse 'hiMsyahiMsakapanA' siddha ho jAtA hai / / 426 // bhAvArtha-abhedavivakSAmeM vikArI bhAvoMko aura hiMsAko ekarUpa hI batalAyA gayA hai, asaeva ukta prakAra ( abhinapradezI) kA vyavahAra hI nizcayakA kAraNa mAnanese paraspara kAraNakAryapanA siddha ho jAtA hai ! jaiseki AtmAke vikArIbhAva ( hiMsAdi pariNAma ) kAraNarUpa haiM aura zuddhopayogakA abhAva honA kAryarUpa hai aisA samajhanA cAhiye / isa tAttvika ( nizcayarUpa) nirNayakA uddezya vyavahAranayakA khaMDana karanA hai ki 'parapariNAma ( zarIra ) hisana, ko hiMsA kahanA, kevala upacAra hai-nizcaya nahIM hai yaha tAtparya hai, bhUlanA nahIM / noTa-isa zlokameM nizcaya aura vyavahAra do tarahakI hisAoMkA varNana kiyA gayA haiM, isa sathyako samajhanA cAhiye / sAmAndhArtha zlokakA karanA anabhijJatA hai| azuddhAvasthA honA hI hiMsA hai, jahA~ rAgAdi azuddhabhAva AtmAmeM hue ki vahIM hiMsA khudakI ho gii| sAmAnyata: lokavyavahAra meM hiMsAkA artha zarIra va AyukA pAta ho jAneko ( mara jAneko) kahate haiM kintu vaha saba vyavahAra yA lokAcArakI carcA hai| asala bAta yaha hai ki jIvadravya to nitya hai ataH vaha kabhI maratA nahIM hai sirpha usake zuddhabhAva yA pariNAma saMyogI paryAya meM vikAroMke honese naSTa hote rahate haiM, basa, vAstava meM vahI hiMsA hai, usako hI yathArtha meM bacAnA hai, tabhI vaha ahisaka ho sakatA hai va hiMsAse baca sakatA hai| isakA artha yaha yahI hai ki anya jIvoMko mAramekI chuTTI mila gaI hai yA unakI dayA ( rakSA ) Adi nahIM karanA cAhiye ityAdi bhrama chor3a denA jarUrI hai / tatvakA nirNaya karanA va samajhanA pRthak vastu hai aura bhAvoMko karanA va banAnA pRthak vastu hai / vivekIjana
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ paDha puruSArthasiddhadhupA peztara apane bhAva sudhArate haiM (bacAte haiM ) kintu jaba bhAva nahIM sudharate ( unapara niyaMtraNa nahIM rahatA hai taba kaSAyake Aveza meM vaha apane bhAvaprANoMko ghAta karatA hai tathA vivazatA meM anya traint bhI duHkhake sAtha ghAta karatA hai / bhItarase usameM aruci rakhatA hai | aura bharasaka ( yathAsaMbhava) unakI rakSA ( karuNA dayA bhI karatA hai kyoMki pariNAmoM ke girate samaya vaha punaH 2 saMbhalatA hai - zubha pariNAmoM ko karake samaya bitAnA cAhatA hai ityAdi, naM0 2 kA kartavya vahI hai kyoMki vaha azubha bahuta adhika DaratA hai, usakI vaha madhyama sthiti hai kimbahunA | Age aura spaSTa kiyA jAyagA, galata dhAraNA nahIM karanA cAhiye / isa zloka hiMsAkA nirNaya ( nirdhAra ) kiyA gayA hai / Age zloka meM hiMsAkA lakSaNa hai, astu / pariNAmavAdakA khulAsA svArthavaza yadi koI jIva, kisI jIvako mAra DAlane kA irAdA ( saMkalpa ) karatA hai yA kisIse jhUTha bolanekA irAdA karatA hai yA kisIko cIja curAnekA irAdA karatA hai yA maithuna sevanakA irAdA karatA hai ( brahmacaryake ghAsanekA ) yA adhika parigraha ke saMcaya ( saMgraha ) karanekA } irAdA karatA hai, to vaha niyamase pAMca pApoMkA aparAdhI ho jAtA hai use sajA milatI hai, cAhe vaha parake prANaghAta ( hiMsA ) Adi kArya kara sake yA na kara sake, usase matalaba nahIM rahatA / athavA vaha parajIva duHkhI hogA - usakA phala ise lagegA, yaha bhI nahIM hotA, vaha nyAya ke pratikUla hai| hara eka jIvako apane bhAvoMkA hI phala prApta hotA hai aisA nyAya hai / tadanusAra pariNAmoMko nahIM bigAr3anA cAhiye / hA~, lokanindA Adise bacaneke lie yathAsambhava, parajIvoM kI rakSA Adi kArya karanA bhI ucita hai| usa samaya tyAgI, vratI avratI sabhIko zubharAgase puNya kA bandha hotA hai, pApa karmoMkA sthiti anubhAga ghaTatA hai / so vaha bhI azuddhopayoga ke samaya kathaMcit kartavya hai, yaha anekAnta dRSTi hai, jainAgama yA jainadharma ke anukUla hai kimbahunA | kintu vaha sarvathA anukUla nahIM hai, aisA samajhanA cAhiye / nyAyadRSTise hiMsApApakI taraha jhUTha Adi bolane meM bhI AtmAkA svabhAva ( zuddhopayoga ) ghAtA jAtA hai ataeva ve saba hiMsApApake utpAdaka aura samarthaka haiN| jIvoMke pariNAma, azubha, zubha, zuddha, tIna marahake hote haiM / unameM se AtmAkA hita karanevAlA eka zuddha pariNAma hI hai, jo karmabandhase AtmAko chur3Akara mokSameM pahu~cA detA hai / vaha upAdeya hai| zeSa do bhAtra ( azubha va zubha ) karmabandha karanevAle haiM, chur3AnevAle nahIM haiM, ataeva ho hai / kintu apekSAse zubhabhAvako azubha kI apekSA ( puNyabandha kAraka honese ) kucha acchA kahA jAtA hai, kyoMki usase saMsAra meM kSaNika sukha zAnti milatI hai ityAdi, kintu vaha hai heya ho // 42 // fert lakSaNa va hetu yatkhalu kaSAyogAt prANAnAM dravyabhAvarUpANAm / vyaparopaNasya karaNaM sunizcitA bhavati sA hiMsA // 43 // 1. samudAya meM eka vacana hai--vaise yoga aura kaSAya do hetu ( kAraNa ) haiM /
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyaka cAritra padya dravyaprANa aru sAvatrANa do prANa hota haiM jIvoMke / unakA ghAta kiyese dekho hiMsA hotI logoMke // kAraNa isake do haiM bhAI yoga-kaSAya ubhaya jAno 4 donoMke sthAgese vIro dharma ahiMsA pahicAno / / 42 / / anvaya artha - AcArya kahate haiM ki [ khalu yat dravyabhAvarUpANAM prANAnAM kaSAyayogAta vyayaropaNa karaNaM sA sunizcitA hiMsA bhavati ] nizcayanayase kaSAya aura yogake nimittase jo dravya aura bhAva donoM prANoMkA ghAta ( vinAza-kSaya ) hotA hai yA kiyA jAtA hai asalameM hiMsA vahI hai, hiMsApApa usoko kahate haiM, yaha saMkSepa lakSaNa hai, isameM saba bheda A jAte haiN| usase bacanA cAhiye / / 43 / / 159: bhAvArtha - lokAcAra meM dravyaprANoMke ( 5 indriyoM, mana vacana kAya, zvAsocchvAsa, Ayu 10 ke ) ghAta karaneko athavA jIvoMke mAra DAlaneko hiMsA ( hatyA ) pApa kahate haiM kintu AgamameM ( bhAvAcAra meM ) pariNAmoMke kharAba hone mAtrako hisA kahate haiN| sirpha 1-- dravyaprANaghAtarUpa dravyahiMsA kI hai, aura bhAvaprANa pariNAma ghAta bhAvahiMsA kahalAtI hai yaha bheda hai / jaina zAsana meM bhAryAhiMsA mukhya mAnI jAtI hai, kyoMki AtmA ( jIvadravya ) kA sambandha sAkSAt hai tathA vaha svAti hai / dravyahasA, isaliye gauNa ( amukhya ) hai ki bhAvapUrvaka yadi vaha hI to hAnikAraka hotI hai anyathA nahIM / binA bhAva yA saMkalpake usako hiMsA mAnanA yA kahanA:upacAramAtra hai / yahI bAta pUrvAcAryoMne bhI kahI hai / yathA 'pramantrayogAta prANavyaparopaNaM hiMsA / tasthArtha sU0 7-12 / artha :- pramAda arthAt kaSAyake sambandhase ( kaSAyapUrvaka ) yogadvArA dravyaprANoMkA ghAta honA hiMsA kahalAtI hai (binA kaSAyake nahIM ) ityAdi / pariNAmamaMtra kAraNamAhuH khalu puNyapApayo prAjJAH || 23 || AtmAnuzAsana artha :- puNya aura pApabaMdhake kAraNa arthAt ahiMsA ( dayA ) aura hiMsA ( ghAta ) ke kAraNa jIvake pariNAma ( azuddha bhAva - zubha-azubharUpa kaSAyabhAva ) hI hote haiM, anya nhiiN| aisA samajhanA / pApaM bhuvaM pare duHkhAt puNyaM ca sukhato yadi / acetanAkaSAya ca vadhyeyAtAM nimittataH // 92 // tamImAMsA 1 artha --- binA kaSAyarUpa ( zubha va azubharUpa ) abhiprAya ke ( saMkalpa yA irAdA ke ) puNya aura.... pApakA bandha kadApi nahIM hotA / nahIM to acetana padArtha aura vItarAgo AtmA bhI nimittatAko 1. jaino / 10.7. 47aliram&t NAWAPUR. MAHARASUTRA)
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ - puruSArthasiddhayupAya apekSAse baMdhako prApta ho jAyeMge, yaha doSa aavegaa|' kaSAya bhAvoMke honepara bAhira hiMsA ( ghAta) na ho to bhI hiMsA pApa laga AtA hai, yaha vizeSatA hai, astu / hiMsAke mukhya 4 bheda (1) saMkalpI hiMsA ( 2 ) ArambhI hiMsA ( 3 ) udyogI hiMsA ( 4 ) virodhI hiMsA / ina sabameM AtmAkA svabhAvadhAta hotA hai, ata: hiMsA rUpa haiM / 1. saMkalpI hiMsA, usako kahate haiM, jisameM sirpha hiMsA karane yA mAranekA irAdA kiyA jAtA hai| arthAt azuddha yA vikAramaya pariNAma karanA, hiMsA karanA mAnA jAtA hai| yaha hiMsA sabameM mukhya hai| kAraNa ki pariNAmoko ( citta yA upayogako) rokanA hI bar3A kaThina hai| ataevaM hiMsAkA prAraMbha vahIMse hotA hai, aisA samajhanA cAhiye / paramapUjya samantabhadrAcAryake zabdoMmeM usako ho 'bhAvahiMsA' kahate haiN| sthUlahitA va sUkSmahiMsA asa aura sthAvara jIvoMko 'dravya hiMsA ke AdhAra para ukta do bheda kiye gaye haiM ! arthAt dvIndriyAdi sa jIvoMkA ghAta karanA sthalahiMsA' kahalAtI hai aura ekendrI sthAvara jIvoMkA ghAta karanA 'sUkSma hiMsA' kahalAtI hai| isa lautika papa bho cenTI aura manuSya Adi' mukhya liye jAte haiM, isose rAjardaDa va paMcadaMDa AdikA vidhAna mAnA jAtA va kiyA jAtA hai / isameM khAsa pariNAmoMkI apekSA nahIM rakhI jAtI, jo jaina dharmameM mukhya hai astu / tathApi pada va yogyatAke anusAra sthAvara va sa jIvoMkA rakSaNa kramase kiyA jAtA hai jo karanA caahiye| pApa hanezA nukasAna detA hai| 2. ArambhI hiMsA, usako kahate haiM jo gamanAgamanAdi zArIrika kriyAoMke karane meM jIvaghAta hotA hai| nahAnA, kapar3A dhonA, rasoI banAnA,jhAranA, pAnI bharanA, Aga jalAnA, kUTanA, pIsanA, khAnA-pInA, ( AhAra nIhAra karanA ) Adi saba Arambha kahalAtA hai| arthAt sAvadhayoga kA nAma Arambha hai, jisameM pApAsrava hotA hai astu| 3. udyogI hiMsA, usako kahate haiM, jo vyApAra adike karanese hiMsA hotI hai vyApAra Adi sabhI kAma gRhasthako karanA ho par3ate haiM unake binA calatA (nirvAha ) nahIM hai| usameM hiMsAkA honA avazyaMbhAvI hai| ataH use udyogI hiMsA kahate haiN| parantu isameM hiMsA karanekA saMkalpa nahIM rahatA, astu / 4. virodhI hiMsA, usako kahate haiM, jo lar3AI-jhagar3eke samayameM yA pratirodhake samayameM 1. uccAlidami pAde ijjAsamidassa NigamaTTANe / AvAdeja kuliMgo / maraduda jiyadu va jIvo Na hi vasa taNimitto baMdho suhamovi desido samaye / pariNAmameva kAraNamAhuH khalu puNyapApayoH prAjJAH / ityAdi kSepaka gAyA assttpaahdd'|
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ F samyaka cAritra 13 mArakATa huA karatI hai / gRhasthAzrama meM se sabhI kArya prayojanavaza huA karate haiN| parantu padake anusAra karane meM lokApavAda nahIM hotA, phala bhAvoMke anusAra lagatA hai ityAdi / noTa - virodhI hiMsAkA uddezya bhI adhikatara AtmarakSA karane kA hai kintu zaukiyA yA zikAra khelanekA nahIM hai, jo arthadaMDa zAmila haiN| samyagdRSTaM jaina gRhastha vaisA kArya nahIM kara sakatA, yadi koI kahatA va karatA hai to usake liye vaha lAJchana rUpa hai / yadyapi AtmarakSA va prajArakSAkA uddezya hai to rAgapariNati, kintu padake anusAra vaha varjanIya nahIM hai, nyAyake anusAra dayAko vyavahAradharma batalAyA gayA hai / itane para bhI vaha aprayojanabhUta hiMsA Adika bhIkA tyAga rahatA hai, vaha nahIM karatA, usakI nyAyavRtti rahatI hai, vaha sadeva padake anusAra kArya karatA hai| zraddhA aura karttavya donaoNpara usakI dRSTi rahatI hai| vaha eka ( ekAnta ) dRSTi nahIM rakhatA yaha saba vicAraNIya hai astu / hAtha kAryaparor | vyakta - prakaTa ) kaSAya aura yogake rahate samaya arthAt krodhAdikaSAyoM ke sadbhAvameM jIva dUsare jIvoMko kaSTa pahu~cAtA hai aura kabhI-kabhI apane hI aMgopAMgoM ko kaSTa detA hai, yaha bAhya hiMsA dekhanese AtI hai | ( AtmaghAta va paraghAsarUpa ), ataH vaha lokameM hiMsaka mAnA jAtA hai yaha vyavahAra hai / kintu nizcayase kapAyoMke udayakAla meM jo pariNAma kharAba hote haiM usase ho jIvakA svabhAva bhAva naSTa hotA hai vahI hiMsA kahalAtI hai, usIkA phala milatA hai / / 43 / / AcArya saMkSepa meM ahiMsA va hiMsAkA lakSaNa batAte haiM ( spaSTIkaraNa ) aprAdurbhAvaH khalu rAgAdInAM bhavatyahiMseti / teSAmevotpatihiMseti jinAgamasya saMkSepaH // 44 // padma rAgadika vikAra bhAvoMkA honA nahIM 'ahiMsA' hai / aura unhIM kA ho jAnA puna nAma usI kA 'hiMsA' hai // isase jinavANI kahatI hai jise ahiMsA ho pyArI ho / rAgAdika se dUra rahe as itkSa mArgakA adhikArI ||44 | 3 anvaya artha - AcArya kahate haiM ki [ khalu rAmadInAM bhagAdurbhAvaH ahiMsA mati ] nizcayase rAgAdika vikArI bhAvoMkA AtmAmeM nahIM honA, vahIM ahiMsA hai, kyoMki vikArake na honese hiMsA ( svabhAvakA ghAtarUpa ) nahIM hotI, tathA [ teSAmevotyattiH hiMsA iti jinAgamasya saMkSepaH ] rAmAdika vikArI bhAvoMkI utpatti honA hI hiMsA' hai kyoMki unase AtmA ke svabhAva bhAvakA ghAta 21
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 puruSArthasiddhayuyAya hotA hai, aisA jinavANIkA saMkSepa kathana hai arthAt saMkSepameM { sUtrarUpameM ahiMsA va hiMsAkA lakSaNa batAyA gayA hai, ise samajhanA caahie| yaha nizcaya rUpase ahisA va hiMsAkA lakSaNa jAnanA ( svAzrita hai ) vyavahAranayase dravya prAgoM kI bAta honA hiMsAkA lakSaNa hai ( parAzrita hai / / 4 / / bhAvArtha--- asala meM rAgAdika bikArI / azuddha ) bhAva ho svabhAva bhAvake ghAtaka honese hiMsaka va hiMsArUpa haiM / ataeva mahAn puruSoMne pestara svabhAva bhAvakA Alambana lekara unhIMkA kSaya kiyA hai, jo bhAvakarmarUpa ba AtmAke pradezoMmeM avasthita, ( saMyogarUpa ) rahate haiN| unakA AtmAke sAtha bar3I dhaniSTa sambandha hai va purAnA hai| unhIMkI badaulata yaha saMsAravRkSa virATarUpa huA hai| ataeva samAdirUpa hiMsA hI mahAn pApa hai, ( adharma hai ) tathA rAgAdikake abhAvarUpa ahiMsA hI mahAna dharma hai, aisA samajha kara vahI ahiMsA rUpa parama dharma prApta karanA cAhie tabhI kalyANa hogA / isake viparIta 'dravyAhiMsA' ( jIvadhAta ) aura bhAvahiMsA (krodhAdikaSAya bhAva } ye kabhI dharma nahIM ho sakate, na unase kalyANa ho sakatA hai yaha niyama hai| ataeva bhramameM nahIM par3a jAnA cAhiye, hamezA satyakA Alambana lenA cAhie, astu / satyakI hI vijaya hotI hai asatyakI nahIM, yaha nIti hai // 44 // __ AcArya kahate haiM ki sadAcArI jIvoMke rAgAdikake abhAvameM, vinA kaSAyake kadAcita anya jIvoMkI hiMsA (prANaghAta ) ho bhI jAya to bhI unako hiMsAkA phala nahIM lagatA ityaadi| yuktAcaraNasya sato rAgAcAvezamantareNApi / na hi bhavati jAtu hiMsA prANavyaropaNAdeva // 45|| yogya AcaraNa karane vAlA jaba taka rAga nahIM karatA jIvaghAtake hone para bhI hiMsA pApa nahIM lagatA / / hiMsA mUla vibhAva kahA hai jo svabhAvakA ghAtaka hai| ataH tyAganA usakA uttama anya tyAga tasa sAdhaka hai / 45|| anvaya artha---AcArya kahate haiM ki [ api yuktAdharaNastha sataH rAgAgAvezamantareNa ] aura khAsa tasyakI bAta yaha hai ki sAvadhAnIpUrvaka arthAt zithilAcAra rahita AcaraNa karane vAlA dhAvaka-sAdhu mahAtmA, rAgadveSAdikaSAyake binA ( durA irAdA na ho to) [prAyavaropagAdeva jAstu hasA na hi bhavati ] kadAcit akele prANa ghAta ho jAnese kabhI hiMsA pApakA bhAgI nahIM hotA, arthAt use hiMsA pApa-nahIM lagatA, aisA sArAMza samajhanA cAhiye / kyoMki hiMsA, vimA kapAya (krodhAdi ) ke akele yoga ( pravRtti ) se nahIM hotI / / 45 / / 1. yogya Agamake anukUla sadAcArarUpa / arthAt samiti yA sAvadhAnI pUrvaka pravRtti karane vaalaa| 2. rAgadveSAdi vikAra / 3. nimittakAraNa / R -55
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyakacAritra bhAvArtha-yogoMkI pravRtti to caudahaveM guNasthAnake antataka vizeSa pAI jAtI hai, jisase hiMsAkA honA ( zvAsocchvAsAdise jIvaghAta honA) kalpanAmeM A sakatA hai, parantu siddhAnta meM aisI bAta nahIM mAnI va kahI gaI hai, kAraNaki kahA~ kaSAyake na honese saba kalpanA vyarthaM ho jAtI hai arthAt vahAM raMcamAtra hisA nahIM hotii| vahA~ para yogoMse karmAkarSaNa mAtra hotA hai kintu vinA kaSAyake sthiti anubhAgarUpa bandhana nahIM hotA, ataH hAni nahIM hotii| jale jantuH dhale antuH AkAze jantureva ca jatumAlAkule loke kathaM bhikSurahisakaH ? --- rAjavArtika / isakA uttara yahI diyA gayA hai ki kaSAyabhAvoMke binA jIvoMse bhare isa loka vihAra karate hue bhI bhikSu yA sAdhuke hisA nahIM hotI ityAdi / ataeva vinA icchA yA kaSAyake pravRtti janya hiMsA kisI jIvake nahIM hotI, cAhe dRzyamAna kisI jIvakA vidhAta kyoM na ho jAya, yaha vizeSatA hai| saba dAromadAra / nirbharatA) kaSAyoM para hI hai, kimbahalA / ataH kaSAyoMkA tyAga karanA anivArya hai| zrI umA svAmI AcAryane tabhI to "pramattayogAt prANavyaparIpaNaM hiMsA' aisA sUtra likhA hai, kevala prANadhyaparopaNa nahIM likhA hai anyathA vItarAgI sAdhuke kadAcit ativyApti yUSaNa AjAtA jo alakSya hai| pramAda zabdakA artha tIvrakaSAyakA honA hai so vahA~ kaMSAya nAmamAtrakI nahIM rahatI yaha tAtparya hai| bAhya dravyAhiMsAse hI matalaba nahIM hai asalI matalaba bhAvahiMsAse hai // 45 // isIkI puSTi meM AgekA zloka bhI likhA jAtA hai vyutthAnAvasthAyAM rAgAdInAM vazapravRttAyAm / niyatAM jIvo mA vA dhAvatyagre dhruvaM hiMsA // 46|| padya rAgAdikake tIna udaya jIva pramAdI ho jaataa| smathara nahIM rahatI haiM isako pAgala jaisA bana jAtA / / jIba mareM yA nahIM maraM para, nija svabhAva dhAtA jaas|| hiMsA pApa yahIM hai nizcaya, usakA tyAga kiyA jAtA // 4 // anvaya artha-AcArya kahate haiM ki [ rAgAdInAM cazapravRttAyAM bhyutthAnAvasthAyAm ] rAgAdikaSAyoMke tIvra udayameM ( begameM ) joboMkI pramAda avasthA ( vivekarahita dazA) ho jAtI hai usa 1. jalathala nabha sarvatra jIva bhare haiM jaba hiMsA nahIM banA sakatI phira sAdhu ahiMsAvatI kaise ho sakatA hai ? . nahIM ho sakatA ityAdi prazna hai / usakA usara bhI diyA hai ki bhAvoMke anusAra saba hotA hai| 2. asAvadhAnadazA ( viveka rahita cittavRtti ) hoza-havAza rahita madonmatta jaisI hAlata / pramAdadaza /
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaali samaya [ jIvo mriyatA va mA niyaso hiMsA agre dhavaM dhAvati ] cAhe anya jIva mareM yA na mare parantu nijakI hiMsA to niyamase Ame 2 hotI hI hai| arthAt pahile apane svabhAvakA ghAta honese hiMsA Tala----vaca nahIM sakatI, jo yathArtha vastu hai / / 46 / / bhAvArtha:-hisAke prakaraNameM kevala dravyAhiMsAkI mukhyatA nahIM kI jAtI, na yahA~para kI gaI hai| hA~, lokavyavahArameM barAbara draSyahiMsAko mukhyatA yA pradhAnatA dI jAtI hai, jo upacAra hai| kyoMki parajIvoMkA ghAta vinA usakI Ayu pUrNa hue koI kara hI nahIM sakatA, taba vaha pApI kaisA ? vaha to khAlI nimittamAtra hai, so koI-na-koI nimitta mila hI jAtA hai| aisI avasthAmeM ativyApti yA avyApti dUSaNa, nahIM bana sakate jabataka ki dravya prANoMkA ghAta bIca meM na ho yA na kiyA jAya ityaadi| ataeva hiMsAkA lakSaNa bhAvahiMsAparaka hai, dravyahiMsAparaka nahIM hai, kAraNa ki vaha parAzrita honese upacAramAtra kathana ThaharatA hai| isake sivAya krodhAdika karanese turanta hI para jIvakA maraNa nahIM ho jAtA, saba hisA kAhe kI? yaha prazna upasthita hotA hai / phalataH sthAzrita bhAvarUpa hiMsA hI yahA~ grahaNa yA svIkAra karanA hai isyAdi nirvivAda jaannaa| hiMsA yA ghAta do tarahakA hotA hai (1) AtmaghAta, (2) paraghAta, so yahA~para apane svabhAvakA ghAta honA hI iSTa hai, kimbhunaa| anya yA paraghAta iSTa nahIM hai| pramAda avasthAmeM jIva sAvadhAnIse kArya nahIM karatA yadA-tadvA karatA hai, usa samaya cAhe koI anya jIva nahIM bhI bhare to bhI usake tIvra kaSAyarUpa pramAdake sadbhAvameM apanI bhAvahiMsA' to hogI ho-vaha vaca nahIM sakatI arthAt usake svabhAvabhAvakA ghAta honA nizcita hai| uktaM ca pravacanasAre-- maradu va jiyaduva jIvo apadAcArassa NicchidA hiMsA / payavassa patthi bandho hiMsAmeteNa samidIsu // 217146 / / isIkA khulAsA Age kiyA jAtA hai.---- nizcayahiMsA ( svAzrita) yasmAt sakaSAyaH san hantyAtmA prathamamAtmanAtmAnam / pazcAjjAyeta na thA hiMsA prANyantarANAM tu // 47|| MANANE, jIva pAya sahita aba hotA, prathama ghAsa apanA krtaa| pIche hoya na hoya anyakA ghAta usIse nahiM phasatA / / jaba kaSAya hosI AtmA meM 'bhAva prANa' dhAtA jaataa| sarakSaNa baha phala milasa usIko jo kaSAyabhAva hi karatA // 17 // anvaya marya-AcArya kahate haiM ki [ yasmAta zrAsmA sakaSAyaH san prathama AramAnaM AtmatA hanti ] jaba yaha AtmA kaSAya bhAva sahita hotA hai taba vaha pahile svayaM apanA hI ghAta karatA hai, anyase prayojana nahIM rakhasA arthAt usakI pratIkSA nahIM krtaa| isI kAraNa ( hetu ) se (su pakSAta
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyakacAritra 15 prANyantarANA hiMsA jAyeta ma vA iti ] AcArya kahate haiM ki kaSAyabhAva hone ke pazcAt yadi dUsare jIvoMkA dhAta ho yA na ho, usase hiMsA pApa nahIM lagatA, usakA phala unhIMko lagegA, jaise unake kaSAyabhAba hoMge ityAdi nirdhAra kiyA gayA hai| apane bhAvaprANoMkA dhAta honA hI yathArtha meM hiMsA hai jo svAdhIna hai / / 47 // bhAvArtha-kaSAyakA artha kasanevAlA yA bA~dhanevAlA hotA hai| athavA AtmAko ukIranevAlA yA jutAIko taraha gaDDhA karanevAlA (cheda karanevAlA) yA kama bIjako utpanna karaneke yogya banAne vAlA hotA hai ataeva vaha vikAra hai hAnikAraka hai| usase usI samagra jIvake svabhAva kA ghAta hotA hai, anya samaya nahIM, usake pazcAt karmabandhana AdikA phala milatA hai| isa taraha zRMkhalA cAla ho jAtI hai| yahI viDambanA hai-yahI Adya hiMsA hai| dUsare jIvoM kA ghAta honA na honA hamAre yA kisIke vazakA nahIM hai, vaha usakI Adhu ke saMyoga-viyoga adhIna hai, jaba jo honA hogA tabhI hogA Age pIche nahIM, yaha niyama hai| yaha saba nizcamamaya kI kathanI hai, isameM bhUla nahIM honA caahiye| isake viparIta vyavahAra dRSTi ke samaya, anya jIbake ghAta ho jAneko hisA mAnanA va kahanA yA karanA, yaha bhI satya hai| kAraNa ki baha parAzrita hai....parakA Azraya thA sahArA lekara kAma calAtA-lokAlokanika karatA hai| aura yaha sanAtanI roti hai koI sarvathA naI bAta nahIM hai. janapada satya hai| usase jIvarakSA yA dayArUpa vyavahAra dharma hotA yA palatA hai jo nyAyake anusAra 'lokavyavahAra' yA lokAcArameM satya ho mAnA jAtA hai| jaisA cala par3A so cala par3A, usameM vivAda nahIM hotA, vaha bhI eka apekSA hai| -- - lokavyavahArameM anya jIvoMke ghAta karaneko ho / paraghAtako hI hisA mAnA jAtA hai jaba ki nizcayameM apane khudake svabhAvabhAvoMke ghAta karaneko hiMsA mAnA va kahA jAtA hai, isa taraha mahadantara hai tathApi nimittanaimittika daSTi rakhakara kAcit saMgati baiThA lI jAtI haiM, ata. eva donoM varjanIya haiN| kaSAyakA utpanna honA aura usakI pUrti karanA donoM aparAdha hai ! kAraNa ki jabataka pUrti nahIM ho jAtI, tabataka AkulatA-cintA banI rahatI hai, usase kSaNa kSaNa Asrava va bandha hotA hai, aura pUrti ho jAnepara iSTAniSTa vikalpa uThate haiM, unameM rAgadveSAdi yA harSaviSAdAdi bhAva hote haiM, taba punaH AnnavAdi hote haiM, ityAdi paramparA calanese joba niraparAdha nahIM ho sakatA / ataeva niraparAdha hone kA yahI eka upAya hai ki vaha kaSAya bhAvoMkA tyAga kara dekheM ityAdi / arthAt parAzrita vyavahAra yA vyavahAradharma ( zubha rAgarUpa yA karuNA bhaktirUpa) kA abhAvaM honepara, evaM svAzritadharma ( vItarAgatA ) ke prakaTa honepara hI sArI evaMjhaTeM chUTa sakatI haiN| jo anAdise saMyogI paryAyameM ho rahI hai, anyathA nahIM, yaha kaTu satya hai.vasa yA nizcaya kathanaH hai| isIse isako ho antameM upAdeva batalAyA hai tathA vyavahArako heya batalAyA gayA hai / hIna dazAke samaya hI kathaMcit apekSAse vyavahArako upAdeya batalAyA gayA hai, parantu zatake sAtha batAyA hai| arthAt usako vaha acipUrvaka balAtkArase vigArIkI taraha upAdeya mAnatA hai yA mAnanA . nAhiye, tabhI kalyANa hogA / / 47t!
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArthasiddha pAtha AcArya dUsarI tarahase svAzrita hiMsAkA lakSaNa batalAte haiM ( ruci va grahaNarUpa do bheda ) / hiMsAyAmavirameNaM hiMsApariNamainamapi bhavati hiMsA | tasmAta pramattayoge prANavyaparopaNaM nityam // 48 // padya hiMsAse nirdhRta na honA, hiMsArUpa eka jAlo / hiMsA salaMgna ju honA, hiMsArUpa vittiya mAnI / donoM rUpa pramAdayogarma rahate haiM yaha dhruva jaano| prANaghAta nijaparakA hotA yaha usameM tuma saradhAno / / 4 / / agAya ---AcArya kahate hai ki sAyAviramaNa api hiMsAriNamanaM hiMsA apati ] hiMsA karanekA tyAga nahIM karanA arthAt hisAse aci nahIM karanA { rakhanA ) aura hiMsAmeM jaba tava pravRtti karanA, ye do rUpa hiMsAke hote haiM ( anivRttirUpa va pravRttirUpa) [ sasmAta ] isaliye [ pramattayoge ] pramAdadazAmeM : nityaM zaNavyaparopaNaM bhavAza ] hamezA apane aura anya jIvoMke prANoMkA ghAta huA karatA hai yaha pakkA hai| ataeva pramAda bar3A prabala va burA zatru hai, use tyAga denA cAhie / / 48 / / bhAvArtha--AcArya mahArAjane apanA dhyAna hiMsA ahiMsA ke viSaya meM kendrita karake apUrva prakAza DAlA hai, jo dhyAna rakhaneke lAyaka hai| isa granthako apUrvatA isIse jAhira hotI hai| vAstava meM jabataka kisI kAryase aruci na ho aura na usakA tyAga kiyA jAya tabataka aparAdha nahIM chUTatA--lagatA hI rahatA hai / phalataH aparAdha chUTane ke do hI mukhya upAya haiM (1) aruci karanA ( virakti yA vairAgyakA honA ) (2) yathAzakti tyAga karanA ( sambandha viccheda karanA), isa aisA honA hI saMsArase chUTanekI nizAnI hai| prArambhameM samyagdRSTike yahI saba huA karatA hai, jisase vaha mokSamArgI" bntaa| isake viparIta jisake ukta do kArya na hoM usako saMsAramArgI samajhanA cAhiye / binA arucike va tyAgake yadi pravRtti na bhI ho to bhI vaha aparAdhI rahA karatA hai kAraNa ki manameM yA bhAvoM meM pratijJA na honese, koI patayAbarA nahIM rahatA ki yaha kaba kyA kara DAle, ityAdi khatarA banA rahatA hai| isase zaka va sandeha miTAne ke lie (dhokhA na dene ke 1. virakti yA nivRttikA nahIM honA / 3. hisArne pravRttikA honaa| 3. hRdaya yA citt| 4. svAga nahIM honaa| 5. pradhuti honaa| 6. citta yA hRdaya /
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ lie ) spaSTa vairAgya meM pratijJA / tyAga ) karanA hI caahiye| tabhI kalyANa ( bhalAI ) honA saMbhava hai, anyathA nahIM, aisA khulAsA jaannaa| lekina yaha kArya saba pakkI nIMvake sAtha honA cAhie, kimbhunaa| ruci yA rAgako chor3anA ( aruci karanA ) sarpako bhagAne ke samAna hai aura paradravyakA tyAga karanA vAmIko miTAne ke samAna hai| ataeva donoM ke abhAva ho jAne para hI AtmA nirbhaya aura sthira hotA hai ba sukhakA anubhava karatA hai| phalataH AtmA balavAna hai, ata: usako puruSArtha banAma balakA prayoga karanA hI cAhie, balI jIva kabhI nirbala bagake jIvana nahIM bitA sakatA vaha apane balakA pradarzana hara tarahase karatA hai| yadi balI hokara koI jIva puruSArtha na kare to mAno vaha apane balako lajA rahA hai vaha kAyara aura saMsArI hai| ataeva puruSArtha rahita / puruSArthahIna ) kabhI nahIM honA cAhie yaha upadeza hai, vaha bhI uttama puruSArtha kare, yaha jJAnIkA kartavya hai ityAdi / puruSArtha karanekA bhAva ( kaSAya / saMyogI paryAyameM svayaM hotA hai.... karmadhArA bahato hai) / parantu usa samaya bhI vaha zAnadaSTi rakhatA hai| ataeva puruSArtha ko vaha sAdhyako siddhimeM nimitta kAraNa ho samajhatA hai, upAdAna kAraNa nahIM smjhtaa| isake sivAya puruSArtha karanese ekAntadaSTi ( akele ramAna para hai. if; ho jAtI hai t anekAntadRSTi siddha hotI hai ki upAdAna ba nimitta donoM kAraNa kAryako siddhimai Avazyaka hote haiM, eka kAraNa nahIM ityAdi / / 48ll AcArya nizcayanaya aura vyavahAranapase hiMsA va ahiMsAkA nirdhAra karate haiN| / antima niSkarSa ) sUkSmApi na khalu hiMsA paravastunibaMdhanA bhavati puMsaH / hiMsAyatananivRttiH pariNAmavizuddhaye sadapi kAryA // 49|| padya parajIvoMke dhAtamAtrase, hiMsA raMca ne lagatI hai| hiMsA hotI AmadhAta se nimaya maya batalAtI hai / phira bhI zubhabhAvoM ke hetu, para hiMsAko sajanA hai| syAga Ayatana yA ju karanA, ahiMsA dhyabAhara palanA hai / / 4 / / anvaya artha---AcArya kahate haiM ki [ bala pusaH paratrastunibandhamA sUkSmApi hiMsA na bhavani ] nizcayanaya se jIva ( AtmA ) ko para padArthake nimittarI arthAt usake vidhAta ( hAni yA kSaya) 1. nimitta yA sambandhase / 2. adhikaraNa yA AdhAra, jisakI hiMsA hotI hai vaha vastu ( hisya ) / 3. tyAganA-bacAnA-rakSA karanA / 4, zubha pariNAma yA pariNatike lie / dayAbhAva lie /
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ CUMARISHRA *36 puruSArthasiddhapupAya honese raMcamAtra ( thor3I bhI hiMsA yA hiMsAkA pApa nahIM hotA yA nahIM lagatA aisA siddhAnta hai [sadapi pariNAma vizudaye hiMsAyananiji kAya tathApi ( to bhI) pariNAmoMkI nirmalatAke artha ( zubha pariNatike lie ) himAke nimittoM ( AdhAroM-sthAnoM) kA tyAga karanA arthAt unase dUra rahanA-sambandha viccheda karanA yA unheM nahIM satAnA, nahIM mAranA, unakA bacAva rakhanA, yaha bhI kartavya hai ( anivArya va ucita hai ) ityAdi / / 4 / / bhAvArtha... padArtha yA vsturH| kirA ( kAniga kI taraha hotA hai (1; nizcayanayase / 2) vyavahAra nayase, athavA sAmAnyarUpase va vizeSarUpase / tadanusAra AcArya mahArAja hiMsA pApake viSaya pahile nizcayanaya ra azuddha nizcaya ) kI apekSAse khulAsA ( nirdhAra ) karate haiM kyoMki prANI usI meM bahudhA bhUle hue haiM ( bhrabhameM par3a rahe haiM / hiMsA do tarahakI hotI hai (1) svAcita yA svakIya hisA (2) parAzrita yA parakIya hiNsaa| unameM se AcAryane Uparako lAina ( zlokakI pahilI paMkti yA lakIra ) meM svAdhita (nizcama ) hisAkA pradarzana kiyA hai aura dusarI lAinameM parAzrita ( vyavahArI ) hisAkA pradarzana kiyA hai, ataeva usIkA spaSTIkaraNa kiyA jAtA hai usako yathArtha samajhanA cAhie jisase saba bhrama miTa jAyagA ityAdi / hisAkA lakSaNa-AgarmazAstroMmeM prANoMkA ghAta ( bagha-kSaya-maraNa-hatyA Adi ) honA hiMsA batalAyA gayA hai arthAta hiMsAkA lakSaNa prANoMkA ghAta honA hai, jo sAmAnya hai| usameM bhAva prANa va dravyaprANa donoM gabhita ho jAte haiM, athavA antaraMga aura bahiraMga saba zAmila ho jAte haiN| tadanusAra nizcayanayase apane ( svAcita) bhAvaprANoMkA ghAta honA arthAt jIvake svabhAvaprANa (jJAna-darzana Adi ) kA ghAta hotA hiMsA kahalAtI hai. kAraNa ki usIkA phala jIvako milatA hai arthAt usI ke anusAra baMdha hotA hai aura sukha duHkha, Adi bhoganA par3atA hai, tathA vaisI sAmagrI milatI hai ( iSTa. aniSTa dravya kSetra kAlakA saMyoga viyoga hotA hai ) ityAdi / noTa-yahA~ para prANa, pariNAma, bhAva, svabhAva, sabakA eka hI artha hai aisA samajhanA cAhie / tadanusAra pariNAma hI baMdhake nimittakAraNa basalAye gaye haiN| jaise pariNAma hote haiM vaisA hI phala lagatA hai astu, sabhI draSya apane-apane bhAvoMkI jimmevAra hai, koI kisIke bhAvoMkI nahIM yaha siddhAnta hai| aisI sthiti meM apane bhAvarUpa prANoMkA yA svabhAvabhAvakA dhAta honese hI hiMsA hotI haiM yA hiMsA pApa jaoNbako lagatA hai, usIkA vaha saMyogo paryAyameM svAmI kartA yA bhogatA hai kintu anyakA arthAt parajIva Adike ghAlanekA irAdA yA saMkalpa yA bhAva ( pariNAma na hone para 1. pramattayogAt prANazyaparopaNaM hiMsA / ---tattvArthaputra / / --13 // 2. pariNAmeva kAraNamAhuH khalu 'puNyapApayoH prAjJAH, tasmAt pApApacayaH puNyopacayazca kartavyaH // 23 // -----AtmAnuzAsana, guNabhadrAcArya / rAgahe panivRttiH hiMsAdinivartanA kRtA bhavati / anapekSitArthavRttiH kaH puruSaH sevate nRpatIn // 48 // rtnkrnnddnaavkaacaar|
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyaka cAritra 112 yadi usakA kisI kAraNavaza vighAta ( maraNa ) ho jAya to vaha usakA hisaka yA himAkA bhAgI svAmI kartA yA bhoktA nahIM hai na ho sakatA hai aisA nyAya hai, asalI nirdhAra hai / isI liye nizcayana (nyAya ) se, anicchuka yA abhiprAya rahita asaMkalpI jIva, usa hiMsA ( prANaghAtarUpadravya hiMsA ) kA aparAdhI yA sajAvAra nahIM ho sakatA yaha tAtparya hai / hA~ vahI jaoNva usa dazA meM yA umarAgI hotA hai yA hotA hai jabaki vaha kisI jIvako mArane ( vAsane ) kA irAdA yA saMkalpa yA vibhAva bhAva ( vikArI pariNAma ) rakhatA ho / cAhe vaha jIva na mara sake tabhI vaha aparAdha kA bhAgI avazya hogA, kAraNaki pariNAma hI baMdhake kAraNa hote haiM, khAlI kiyA bhAvavinA kriyA ) baMdhakA kAraNa yA phaladAtrI nahIM hotI, nizcayameM bhAvahI mukhya hai, kriyA nahIM hai tathA dUsare kA pApa gor yA hiMsA ahiMsA dUsareko nahIM lagatI, apanA apanA hI bhoganA par3atA hai jaise usake bhAva ho / paraspara nimittanaimittika saMbaMdha avazya rahatA hai iti 1 AzaMkA aura uttara yahA~ yadi yaha AzaMkA kI jAya ki jaba nizcayanavase para jIva dhAta hone para ( parajIvake maraNa hone para ) hiMsA nahIM hotI arthAt hiMsA kA pApa, jisake dvArA parajIva marA hai, usako nahIM lgtaa| taba to phira jIva hiMsAkA tyAga karanA vyartha hai ? arthAt parajIvoMkI rakSA yA dayA nahIM karanA cAhiye vaha niSphala hai ? isakA uttara AcArya, vyavahArayase dete haiM ki pariNAmako vizuddhi ke liye arthAt nirmalatA ( azubhase nivRtti ) yA vItarAgatA ke liye, bAhya nimittoMkA bhI tyAga karanA jarUrI hai| bAhyanimittoM ke tyAgase arthAt jIvAdiparigrahoM ko chor3a denese na rAga-dveSa hogA, na hiMsA-ahiMsAkA vikalpa hogA, jisase koI baMdha yA aparAdha honA asaMbhava hai ( pUrNa vItarAgatA prApta hone para saMyogI meM bhI kucha nahIM hotA yaha lAbha honA hai ) / phalataH jina ( vyApArAdi ) se hiMsA hone kI saMbhAvanA ho unakA tyAga karanA yA unase sambandha-viccheda karanA bhI ucita ho hai yA kartavya hai / athavA } gRhastha meM rahate hue pariNAmoMko vizuddhi ( zubha rAga va zubha pravRtti ke liye para jIvoM ko dayA yA rakSA karanA kartavya hai| usase pApa pravRtti va azubha rAga chUTa jAtA hai, taba tant rakSA se hotI hai, jisase puNyakA baMdharUpa vyavahArameM hotA hai| gRhasthAzrama meM sadAcArakA pAlanA, puNya kArya karanA hI dharmakI nizAnI hai / deva pUjAdi saba puNya kArya yA dharma kAryaM mAne jAte haiM / 'dayA dharmakA mUla hai, yaha kahA bhI jAtA hai / phalataH svajIva aura para 1. bhAvavisuddhinimitta bAhira saMgassa kI rae lAo / ahirAo vilo avyaMga // 3 // bhAvapAhuDa kundakundAcArya bhAvakI vizuddhatA ke lie bAhya parigrahakA tyAga karanA cAhie kintu vinA antaraMga parichUTe yAga niSphala haiM ataH donoM tyAjya haiM / 22
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 puruSArthasiddhayupAya jIvakI rakSA karanA dharma hai, yaha siddha hotA hai / isa taraha saMkSepa meM pUrva AzaMkAkA uttara samajha lenA cAhiye / upasaMhAra sArAMza-volarAgatA yA zuddhopayoga to sarvotkRSTa upAdeya ( grAhya ) hai hI. ataH usakA prayatna to karanA hI cAhiye, jisase rAga dveSAdijanya va pravRttijanya hiMsA na ho arthAt ahiMsA parama dharma yA nizcaya dharma, prApta ho-- aura usase mokSa prApta ho, kyoMki vahI mokSakA mArga hai| jo ratnatrayarUpa ( samyagdarzanAdirUpa ) hai | kintu jaba usase pariNAmacyuta ho / sthira na raha sake ) taba pariNAmako zubharAga meM lagAnA bhI ucita hai- arthAt giratI avasthA meM vahI lAbhakara hai, kyoMki azubha viSayakapAyase vaha baca jAtA hai / puNyakA ) baMdha hotA hai pApakA baMdha nahIM hotA, ityAdi / yataH bhUmikAnusAra sabhI kArya huA karate haiM aisA vastu svabhAva hai / vyavahAra heya hai aura nizcaya upAdeya hai aisA bodha ( jJAna ) aura bhAvanA ( ruci ) samyagdarzana ke prApta hone para hI hotI hai' // 49 // pUrva zloka meM nizcayakI mukhyatA va upAdeyatA tathA vyavahArakI goNatA va heyatAkA kathana kiyA gayA hai, parantu prazna uThatA hai ki vaha kaba aura kaise saMbhava | yA prabhAvazAlI ( kAmayAba ) ho sakatA hai ? isakA saMkSepameM uttara diyA jAtA hai ki jJAna sahita unakA upayoga karanese / tadrUpa varatane se ) lAbha ho sakatA hai anyathA nahIM / arthAt peztara svarUpa jAnakara apanAne se lAbha ho sakatA hai / nizcayamabudhyamAno yo nizcayatastameva saMzrayate / nAzayati karaNacaraNaM sa bahiH karaNAlaso bAlaH // 50 // pA nizcayakA nahi jJAna jise para nizcayadhArA mAnata hai vaha ajJAnI aura AlasI jagameM ha~sI karAvata hai // mokSa nahIM milatA hai usako zuddha buddha cita nizcaya vyavahArajJAna hoya jaya mokSa mahApada pAtA hai // 50 // F kevala kriyAkAMDako tajanA aru nizcalasA ho jAnA / manadhArakara A~kha mIcanA bhojana pAna ruci karanA || 1. sarvatrAdhyavasAnabhetramakhilaM tyAjyaM yaduktaM jinaiH, tanmanye vyavahAra evaM nikhilopanyAzrayatyAjitaH 1 sabhya niyamekameva tadamI niSkaMpamAkramya kiM, zuddhAnane mahimni na nivandhanti santo tim|| 173 // samayasArakalaza |
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 175 baahir mahi vyavahAra chor3anA vaha hai, nizcayarUpa na vaha maanaa| zramameM par3akara bhUla yathAratha nakalI svAMga svayaM dharanA // 55 / / anvaya artha- yaH ] jo koI ajJAnI mumukSajIva [ nizcayana nizcayamabubhyamAnaH ] nizcayase ( yathArthata: ) nizcayake svarUpako to jAnatA nahIM, / anabhijJa hai) parantu [ tameva saMzrayate ] nizcaya meM hI ruci rakhatA hai aura usIke pAlanekI pratijJA bhI karatA hai [ saH ] baha jIva nizcayake svarUpa ko vinA samajhe [ bahiH karaant nAzayati ] bAhira indriyoM ke vyApAra ( kriyAkAMDa...indriya saMyama pAlanerUpa ) ko vyavahAra jAnakara chor3a detA hai, ( banda kara detA hai aura nizcayadhArI apane ko mAna letA hai| aisA jIva | karaNAlaso bAla:...manati ] indriya vyApAra rahita mahA pramAdI (AlasI ) aura ajJAnI ( mUrkha ) mAnA jAtA yA samajhA jAtA hai.--mokSamArgI nahIM ho sakatA 11 50 // bhAvArtha---jisa ajJAnI jokne aiso ruci kI, ki nizcaya upAya yA grAhya hai tathA vyavahAra heya ( amApa tyAjya } hai, kyoMki nizcayake Alambaname hI mokSa hotA hai, vyavahArake AlambanI mokSa nahIM hotA, aisI dhAraNA yA pratijJA mAtra karake, tathA nincaya aura vyavahArake svarUpakA vAstavika svayaM jJAna hue binA ho, gvAlA dusaroMka kehI sunane mAtrase. aisA mAnatA hai ki merA AtmA nizcayase zuddha hai....mukta hai ityAdi / phalataH aisI sthitimeM himAdiko chor3anA-yamAdiko dhAraNa karanA, pApase DaramA, kaSTa sahana karanA anyathA siddha hai (nirarthaka hai) be koI sAdhaka bAdhaka nahIM hai| khAnA pInA mauja ur3AnA yahI jIvanakA kartavya hai, so karate rahanA cAhiye, kyoMki AsmA to mukta hai ho, usako amukta yA bada koI kara hI nahIM sakatA, phira Dara kAhekA ityAdi, ekAnta baha dhAraNa karatA hai| usakA khaMDana nimna prakAra AcArya karate haiM ki-- nizcaya aura vyavahArake svarUpakA jJAna hAe vinA ) saba kaTapaTAMga hai, mana gaDhanta / nirAdhAra ) vicAra va kArya hai| dekho nizcaya aura vyavahAra donoM, padArthake svarUpa haiM padArtha ( vastu) kI paryAya hai tathA unako jAnane vAlI nizcaya aura vyavahAra do nayeM haiM jo jJAnake bheda haiM, arthAt nizcaya vyavahAra ( jheya ) ke jAyaka donoM nayeM haiM / tadanusAra peztara arthAt prayoga yA upayoga karane ke pUrva, nizcaya aura vyavahArakA svarUpa jAnanA anivArya hai| kyA nizcaya hai, kyA vyavahAra hai, isako bhAvabhAsanA svayaM honA darakAra hai / Avazyaka hai ) / tabhI iSTasiddhi (mAdhyasiddhi ) ho sakatI hai, anyathA nahIM, yaha satya hai| ( 1 ) nizcaya, padArtha ke zuddhasvarUpako kahate haiM, jo parase bhinna aura apane guNa svabhAvase sadaiva rahatA hai| usako yathArtha jAnanA nizcaya jJAna va nizcayanaya kahalAtA hai| aisA jJAtA jIva hI nizcayajJAnI tathA nizcayAvalambI ho sakatA hai. dUsarA koI ajJAnI vaisA nahIM ho sktaa| . 1. padArtha ( vastu ) meM ekattvatribhakta rUpalA va svAdhInatAkA rahanA nizcayakA rUpa hai tayA zuddhatA hai| padArtha meM parake sAtha saMyoga rUpatAkA gahanA va parAdhInatAkA honA vyavahArakA rUpa hai tathA azuddhatA hai|
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ ** puruSArthApAya jaise ki kriyAko karanA vyavahAra hai aura usako banda kara denA ( chor3a denA nizcaya hai, ye donoM galata dhAraNAe~ haiM / kintu vastukA ( AtmAkA ) zuddha svarUpa upAdeya hai, yaha maya hai aura azuddha svarUpa heya hai, yaha nizcaya hai| tathA azuddha svarUpa upAdeya hai abalamvanIya hai yaha vyavahAra ( abhUtArtha hai| kriyA nizcaya vyavahArarUpa nahIM hai, bhAva haiM iti / (2) vyavahAra, padArtha ke azuddha / saMyogI paryAya sahita ) svarUpako kahate haiM / usako hI yathArtha ( satya ! jAnanA vyavahAramaya kahalAtA hai| jo hai to azuddha jJAna aura heya, kintu kathaMcit ( saMyogavazAme va hInayA meM ) upAdeya bhI hai| tadanusAra jJAnI jIva yogyatA anusAra pravartatA hai arthAt satyako jAnatA huA vyavahAra (asatya) ko chor3atA hai, athavA viparIta dhAraNA (zraddhA) ko nikAlatA hai kintu bAhirI ko vaha vahAra samajhatA hai na, usake chor3aneko nizcaya samajhatA hai, na usako ikadama chor3atA hai, vaha to vastukA pariNamana hai jo hogA hI ! ho usakA Azraya lenA, arthAt usake dvArA merA apanA kArya siddha honA mAnanA mithyA hai | kyoMki ve saba nimitta kAraNa haiM jo hamezA sahAyaka mAne jAte haiM-utpAdaka yA parake kartA nahIM mAne jAte, yaha siddhAnta hai / phalata: apekSAse bhedajJAnako bhI vyavahArajJAna kahA jAtA hai, aura jaba vahI nirbheda yA nirvikalparUpa ho jAtA hai taba usIkA nAma nizcaya jJAna par3a jAtA hai / ataeva bheda jJAna rUpa vyavahAra jJAna bhI samyagdRSTi jIvako prAraMbha meM kathaMcit upAdeya hai sarvathA nahIM hai| isake viparIta parake sAtha ( saMyogAvasthA meM ) ekatA yA abhinnatA batAne vAlA ( manavAne vAlA ) jJAna vyavahArajJAna yA mithyAjJAna abhUtArtha jJAna kahalAtA hai jo kSetra hI hai / kintu bhedajJAnarUpa anupacarita sadbhUtavyavahArajJAna yA nayarUpa ( aMzarUpa ) jJAna ( paraspara sApekSa hoM to ) kathaMcit upAdeya hai aisA samajhanA caahie| isa prakAra nizcaya aura vyavahArakA jJAna hue vinA kabhI bhI FreembI nahI ho sakatA, na usakA uddhAra hI ho sakatA hai yaha sArAMza hai | yahA~ isa loka meM batalAyA gayA hai / nizcaya aura vyavahArako svayaM samajhe binA, arthAt bhAva bhAsanA yA unakA svarUpajJAna yA anubhava ( svAnubhava ) na hote hue, UparI Upara ( bAhirase yA dUsaroM ke kahane Adi ) nAmAdi jAna lene se kucha lAbha nahIM hotA, kintu jaba svayaM usakI AtmAmeM samyak jJAnakA udaya arthAt bhedajJAnakA vikAsa ( ujelA hotA hai nirAlaMbI tabhI vaha svAnubhavI hokara samyagdRSTi banatA hai, aura nizcaya vyavahAra kI saMgati va upAdeyatA tA ko bhI samajhatA hai, evaM nizcaya aura vyavahArakA yathArtha jJAna bhI usakI hotA hai, tathA AtmajJAnI mAnA jAtA hai| phalataH samayasArakI gAthA naM0 12 kI kSetrakagAthA "jara jiNamayaM paviJjaDa, sAmAvavahAra si-muyh| ekkepaviNA brigja tilyaM, aNNeNae uNa tacca ke anusAra samyagjJAnI AtmA kA dazA hotI hai / arthAt vaha apanI yogyatAnusAra hI apanI buddhise hamezA kArya karatA hai / sAdhaka avasthA meM rahate hue vaisA ho zakya va saMmatra hai / sArAMza -samyagdRSTi vivekA anekAntI AtmajJAnI hI nizcaya vyavahArakA jJAtA ho sakatA hai, anya ekAntI anAtmajJAnI, nizcayahArakA jJAtA nahIM ho sakatA yaha niyama hai | isIlie vaha freeyako svAzrita / svAdhIna ) mAnatA va jAnatA hai, aura vyavahArako parAzrita ( parAdhIna) mAnatA va jAnatA hai / kintu kriyA
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyakacAritra kAMDako jo ki zarIrAdi parake adhIna hai svAdhIna va hitakArI nahIM samajhatA-mokSakA sAdhaka nahIM mAnatA, sirpha nimita mAtra mAnatA hai| isake sivAya vaha dradhyadadhira nizcayanaya ) se AtmAko siddha samAna zuddha (parame bhinna-gagAdirahita ) mAnatA hai aura payAya dvASTo arthAt saMyogI paryAyake samaya, AtmAko vyavahAranayase azuddha bhI mAnatA hai, aisA nirdhAra karatA hai, aura abAdi kI bhUla miTAtA hai / bhUla miTane para vaha mokSa-mArgI ho jAtA hai aura bhUla rahane taka vahI saMsAra-mArgI banA rahatA hai| astu yaha saba kathana saMyogI paryAya meM rahane vAle jIboM ko apekSAsa hai arthAt azuddha va saMsArastha jIvoMko yathArtha jJAna karAneke lie hai, itanA mAtra prayojana hai / phalataH nizcayakA Alambana ( grahaNa karanA aura kSyavahArakA Alambana chor3anA anivArya hai| nizcayake Alambanase samyagdaSTi ke Upara / usakI AtmAmeM ) bar3A bhAro prabhAva par3atA hai, arthAt saMsAra zarora bhogAdi saba parase va unake saMyogase ikadama amaci karane lagatA hai va yathAzakti una pRthaka bhI hotA hai, arthAt unakA tyAgakara parigraha rahita kItarAga digaMvara muni banatA hai ityAdi / nizcaya aura thyavahAra ke bheda ( prakAra) (ka) nizcaya ke vo bheva-{1) zuddha nizcaya, dravyaga akhaMDatA, para se bhinmatArUpa, (2) azuddha nizcaya, paryAyagata, saMyoga rahate hue bhI saMyogI paryAya meM bhinnatArUpa, arthAt tAdAtma rahita avasthA / yahA~ para, para dravyakA saMyoga honA azuddhatA jAnanA aura parAkara tAdAtmarUpa na hokara pRthak rahanA, zuddhatArUpa nizcaya samajhanA cAhie / (kha) vyavahAra ke bheda--(1) dravyagata vyavahAra, arthAt akhaMDa dravyameM bheda kalpanA karanA isIkA cAma bhedAzrita vyavahAra hai / (2) paryAyagata vyavahAra, arthAt parAzcita vyabahAra va paryAyAzrita vyavahAra (bheda) / isataraha bhedAzrita, parAzrita, paryAyAzrita aise tIna tarahake vyavahAra zAstroM meM Ahe gaye haiM / yahA~ para Azrita kA artha adhIna yA apekSA samajhanA aura vyavahAra kA artha bheda samajhanA cAhie ityaadi| (ga) paryAyake bheda-(1) zuddha paryAya, gAyogI paryAyase rahita dravya kI svataMtra paryAya, athavA rAgAdi vikAra rahita zuddha paryAya / (2. azuddha paryAya, arthAt parake saMyoga sahita paryAya, athavA rAgAdivikAra sahita paryAya, aisA jAnanA / AcAryakA antima lakSya (prayojana malameM bhUla miTAne evaM AtmoddhAra kAme karAne kA rahA hai| sabase bar3I nizcaya va vyavahAra kI bhUla-mUla bhUla-usake miTAye binA saMsArI jana yaha samajha hI nahIM pAtA ki yaha saMsAra. ( zarIra dhanAdi ) kyA hai aura isakA saMbaMdha hamase kyA hai ? baha bhUlA huA joba sabhI saMyogI cIjoMko apanA mAnatA jAnatA hai aura unameM ekattva buddhi karake rAgadveSAdi vikArabhAva kiyA karatA hai evaM unake saMyoga viyoga hone para sukha duHkha mAnatA hai, jisase usakA saMsAra mA paribhramaNa aura bar3hatA hI jAtA hai, ghaTatA nahIM hai, ityAdi saba galatIkA phala hai| AtmA ( jIva)
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 puruSArthasiddhapAtra cetana aura zarIrAdi jar3a, inakI ekatA tA abheda kyA kabhI trikAla meM ho sakatA hai yA koI dUsarA zaktidhArI bhI inako eka kara sakatA hai ? haragija nhiiN| phira bhUlatA kyoM hai. yaha Azcarya hai / yaha bhUla yA galatI tabhI miTatI hai, jaba bheda jJAna jIva ko ho, aura nizcaya vyavahAra kA jJAtA ho / baha bheda jJAnI, nizcayanayake dvArA saba padArthoM ko apanese tathA sabako sabase kAlika bhinna mAnegA jAnegA aura vyavahAranaya se sabakA apanese ba paraspara sabakA saMyoga sambandha mAnegA va usa apekSA kacit abheda bhI mAnegA isa prakAra tattvanirNaya aura vaisA hI vAva yA AcaraNa bhI karegA, taba usakA uddhAra hogA, anyathA ( binA yathArtha jAne nahIM hogaa| usa dazAkA pradarzana yA namUnA nimna prakArakA hotA hai / yeSAM bhUpazamaMgasaMgatarajAH sthAnaM zilAyAstala AgyA bhAkaritA mahI suvihitaM gaI ha dvIpinAm / AtmAmAcikalpAtamatayA yudhyanamAnandhayaH se no jJAmadhanA manAMsi pustAM munispRhA nispRhAH // 25 // ( AtmAnuzAsana } bhAvArtha-mokSamArgI sAdhuke antaraMga bAhiraMga parigrahakA tyAga, ( ninanthaguNabhadrAcAryaphnA) samyagdarzana, nirvikalpatA, ye tAna cAjeM avazya honA cAhiye, ye pahicAnake cihna haiM yA namUnA hai / isIkA vivaraNa lokameM judA 2 batalAyA gayA hai| __artha-jilako hamezA yaha vRtti caryA ) rahatI hai ki hamezA jaMgalameM rahate haiM, zarIrameM maila lagA rahatA hai jA unakA bhUSaNa hai| patthara yA caTTAneM baiThane ko hai vahI Asana hai| kaMkarIlI dharatI sone ko hai vahI sejyA hai| cIte Adiko guphAoMmeM rahate haiM baho ghara hai| hamArA ba parAyA vikalpa nahIM---nirvikalpa yA nizcinta rahate haiN| ajJAnAMdhakAra ( mithyAtva se rahita haiM....samyagadaSTi haiM / jJAna hI jinake dhana haiM mukti strIkI jinake lagana ( dRSTi ) hai, aiso alaukika mudrAdhArI sadguru mokSamArgI hote haiM unako namaskAra karate haiM ve AdaraNIya hai / inameM sabase pahile AvazyakatA kisakI hai ? isakA uttara--tattvajJAnako hai arthAt pahile padArtha va usake nizcaya vyavahAra svarUpako jAnanA ba samajhanA jarUrI hai, ( samyagjJAnakA honA anivArya hai)| pazcAt samyakcAritrakA honA jarUrI hai| kintu binA jAne samajhe cAritrako prApta karanA asambhava hai| jabataka samyak jJAna na ho, tabataka payA chor3egA aura kyA grahaNa karegA? yaha vicAraNIya hai| karanepara mukhya dhyAna denA galatI hai kyoMki jabataka bhItara kaSAyoMko vikAra jAnakara nahIM chor3A jAya, tathA ajJAna ( mithyAtva ) ko vikAra jAnakAra na haTAyA jAya, tabataka UparI tyAgase kyA hotA hai ? kucha nahIM, / peztara hisAko ba ahimAko ( cAritra acAritrako samajho taba usake liye baisA udyama ( upAya karo, sAdhana milAo taba lAbha hogA, akrama kArya karanA ThIka nahIM hotaa| samyagdarzana, samyagjJAnako to prApta na kare aura samyak cAritra prApta karane meM laga jAya, aisA krama
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ sabhyacArina bhaMga kaise ho sakatA hai ? taba vaisA upAya karanA mUrkhatA hai, tathA baha cAritra nahIM hai, kintu vaha mithyAcAritra yA kucAritra kahalAyagA, ityAdi doSa ( Apatti ) aaygaa| dekho ajJAna 1 kamAyake rahanepara cAritra nahIM hotA, ataH samyagdarzanake vinA tapa mahAvatAdikA pAlanA saba bhithyAcAritra nAma pAtA hai| cAritra pAlanekA uddezya kaSAya bhAvoMko ghaTAnekA hai..vaha nimitta kAraNa hai| tattvajJAnakA artha vastu svarUpakA yathArtha jJAna honA hai arthAt svarUpa viparyayatAkA haTanA hai| jaise ki AtmAkA svarUpa, jAnanA mAtra nahIM hai kyoMki jAnanA to mithyAvRSTi samyagdRSTi sabhI jIvoMke yogyatA (kSayopazama ) ke anusAra hotA hI hai| taba usase samyagdRSTi mithyAdRSTikI pahicAna nahIM hotI 1 jAnanA lakSaNa traikAlika nahIM hai, jAgrata avasthAkA hai...mata mUcchita avasthAkA nahIM hai| aisI sthiti meM AtmAke sacce svarUpako jAnanA ho AtmatattvakA jJAna honA hai tathA yahI sambandha hai usakA svarUpa yaha hai ki jo apane ko 'jAgI samayaH jira svarUpa jJAna yA caitanya hai arthAt jJAtA dRSTA mAtra hai tathA parase bhinnatva bhI hai ityAdi / ekatva vibhakta ke sAtha jJAtRttva bhI honA yA lagAnA cAhiye / basa isI svarUpameM mizyAvRSTi bhUlA rahatA hai arthAt yaha yaha nahIM jAnatA ki 'merA svarUpa, jJAna yA cetanA rUpa hai, kintu vaha apane svarUpako saMyogarUpa jAnatA mAnatA hai ki maiM saba rUpayA mere saba, ityAdi ameda hAra sabako jAnatA vahI mithyAtva hai- svarUpaviparvayatA hai ) mukhya bhUla yaho hai ityAdi / yadyapi usake inatA adhika kSayopazama hai ki vaha 11 gyAraha aMga kA jJAna 'hastAmalakavat, rakhatA hai, tathApi usake isa jAti kA kSayopazama nahIM hai ki vaha apane sacce svarUpa ( jo jJAnamaya yA jJAna ko jJAnasvarUpa hai ) ko samajha sake, yaha nyUnatA rahato hai / ataeva Adara va upAdeyatA apane ko 'jJAnasvarUpa, samajhane kI hai kimbahunA sattvajJAna yA nizcaya vyavahAra AdikA samyaka svarUpajJAna, honA anivArya hai, tabhI koI nizcayAvalaMbI yA vyavahArAvalaMbo sacce athoM ( mAyanoM ) meM bana sakatA hai, zeSa saba bhramaNA hai astu / / 50]! dhvanyartha ( vizeSArtha) lokameM 4 cAra bAteM mukhya hai yathA 'nizcayamavudhyamAnaH, isase ajJAnI siddha hotA hai tathA... 'nizcayatastameva saMzyate, isase rAgo siddha hotA hai| evaM 'bhAzayati karaNacaraNaM, isase dveSI siddha / hotA hai / tathA 'sa vahiH karaNAlasaH, isase pramAdI siddha hotA hai| samudAya rUpase ajJAnI-rAmI dveSI-AlasI, jIva kabhI ahiMsaka nahIM ho sakatA, na mokSa jA sakatA hai| kintu isase viparIta-jJAnI ( samyagdRSTi) rAgadveSa rahita ( bItarAgI } apramAdI jIva hI ahiMsaka ba mokSagAmo hotA hai yaha yaha bhAva nikalatA hai astu / / 50 / ( samayasArakalaza 111 dekhiye ) 1. jo jAnane dekhane vAlA hai vahIM maiM hU~--dUsare rUpa meM nahIM hUM, aisA nidanvaya karanA yA honA hI AtmA kA yathArtha svarUpa jAnanA hai yA samyagdRSTikA honA hai| khAlI dUsaroMko upadeza denA yA AmanA ho / AtmajJAnakA ho jAnA nahIM hai arthAt usako AtmajJAnI nahIM kahA jA sakatA, yaha tAtparya samajhanA caahie|
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 puruSArthasimapAya phalasvarUpa nizcayaSTiH svayamagrama jAna bandho na meM syAt ityuttAmalakavadanA: zagiNo'dhyAvanti / na hi sidhyanti jJAma zUnyAH te hi atyampA: nizcayavyavahArajJAnarahisAH bAvakA vasakAH // iti / / AcArya kahate haiM ki sirpha bAhya vyApAra kriyAkAMDake chor3a bane mAtrase koI nizcayayAvalaMbI aura zuddha ahiMsaka / dharmAtmA) nahIM ho sakatA hai kyoMki usake viruddha phala ( kArya) ko dekhane meM AtA hai| yathA-- avidhAyApi hi hiMsA hiMsAphalabhAjanaM bhavatyekaH / kRtvApyaro hiMsA hiMsAphalabhAjanaM na syAt // 51 // * pacha hiMsAniyA na karane para mI, koI hiMsA kala paataa| koI siMga sara para , pAla pAsa phala milasA pariNAmoM se nahIM kiyAsa phala miltaa| hai vyabhicAra kriyA ke sAtha hI, nahi pariNAma vyA khotA / / 51 // ___ anvaya artha-AcArya kahate haiM ki [ ekaH hi hiMsA adhizayApi hiMsAphalabhAjanaM bhavati ] nidacayase aisA hotA va dekhA jAtA hai ki hiMsA kriyA (parajIcakA ghAta na karane para bhI, arthAta bAhya pravRtti banda kara dene para bhI koI hiMsAkA phala bhogatA hai arthAt vinA kiye phala yA daMDa pAtA hai / isakA kAraNa jIvake bhAva haiM ) tathA [ aparaH hiMsA kRtvA hiMsA phalabhAjane na syAt ] koI jIva aisA hotA hai ki hiMsA karake bhI ( parajIvakA ghAta karake bhI) hiMsAke phalako nahIM pAtA, arthAt usake daMDako nahIM bhogatA ( narakanigodAdi paryAya nahIM pAtA ) / isakA kAraNa bhI jahA~ jIvake pariNAma hI haiM, kriyA nahIM hai| phalataH jahA~ sarvotkRSTa 'ahiMsA pAI jAtI hai| dharma, hai jisameM jIvahiMsA va viSaya-kaSAyako puSTi nhiiN| zeSa saba adharma hai // 51 // bhAvArtha-hiMsA va ahiMsA nizcaya aura vyavahArake bhedase do tarahakI hotI hai vyavahAra meM hiMsA, parajIvake prANaghAta honese mAnI jAtI hai kintu nizcayameM, parajIvako mAranekA irAdA { saMkalpa yA krodhAdi ) karane para krodhAdirUSa hI hiMsA ( svabhAvakA ghAtarUpa ) mAno AtI hai / isI taraha vikArI bhAvoMke na honese svabhAvakA dhAsa nahIM hotA, taba vaha ahiMsaka mAnA jAtA hai aura kadAcit vikArIbhAva na honeke samaya yadi svabhAvataH hone vAlI zArIrika kriyA 1. avinAbhAva-jaisA bhAva hotA hai vaisA phala milatA hai, isameM vyabhicAra nahIM hotaa| parantu kriyA ke sAtha vyabhicAra ho jAtA hai kyoMki usake sAtha vyApti nahIM milalI, yaha tAtparya hai|
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyakrUcArizra ( pravRttinivRtti rUpa se kisI jonakA ! lie bhI ho to bhI vaha ahiMsaka ho rahatA hai hiMsAkA phala use nahIM lagatA na bhoganA par3atA hai / phalataH vyavahArahiMsA parajIvake ghAta hone para nirbhara hai aura vyavahAra ahiMsA parajIvake bAla na hone para nirbhara hai tathA nizcayahiMsA AtmasvabhAva ke ghAta hone para nirbhara hai aura nizcaya ahiMsA AtmasvabhAva ke ghAta na hone para nirbhara hai| yaha vyavahAra aura nizcayameM bheda hai| aisI sthiti meM vyavahAra hiMsA va ahiMsA sAtha phala prApta honekI arthAt sajA yA daMDa milane kI vyApti siddha nahIM hotI ki kriyA hone yA karanekA phala milatA hI hai yA milanA cAhiye aura kriyA na hone yA karane para usakA phala nahIM milatA yA nahIM milanA cAhiye, yaha koI pakkA ( aTala ) niyama nahIM hai kyoMki vyabhicAra ( niyamabhaMga ) dekhane meM AtA hai | parantu nizcayAbhAsI yA vyavaharAbhAsI ekAntI mithyAdRSTi pUrvokta siddhAntako nahIM mAnate - bhUle rahate haiM isaliye ve saMsArake pAtra bane rahate haiM-saMsArase pAra nahIM hote, yaha bhAva hai| lokameM isakA udAharaNa hai ki koI jIva bAhirI hiMsA ( jIvaghAta ) nahIM karatA yA kAraNavaza nahIM kara pAtA, parantu hiMsA karane kA bhAva ( pariNAma irAdA ) honese usako hiMsAkA daMDa ( phala ) avazya bhoganA par3atA hai, isa loka yA para lokameM duHkha bhoganA par3atA hai) jaise villI yA dhIvarake dvArA hiMsA ( zikAra ) na hone para bhI unako khoTe pariNAmoMke sAtha phalakI vyApti honese daMDa avazya bhoganA par3atA hai / yaha zlokI pahilI lakIra meM vyabhicAra dikhAyA gayA hai ki koI hiMsA kiyA nahIM karatA to bhI usakA phala bhoganA par3atA hai / dusarI lakIra meM hiMsA kiyA ho jAne para bhI binA irAdA kisIko usakA phala nahIM bhoganA par3atA yaha batAyA hai| jaise ki IrSyA samitile calanevAle yA munikA yA bhalAI karane ke irAdese cIr3aphAr3a karane vAle DAkTarako hiMsAkA pha nahIM milatA ityAdi / jaina zAsana meM bhAvoMkI mukhyatA hai kriyAko mukhyatA nahIM, yaha sAra hai / binA bhAvoMke sudhare vItarAgatA binA ) kriyAkA sudhAranA ThIka nahIM banatA hai| yadi kadAcit jora-jabardastI ( balAtkAra ) se zArIrika kriyAko thor3A sudhAra bhI le to vaha cirasthAyI nahIM rahatI / bigar3a jAtI hai ) ataeva usase vizeSa lAbha nahIM hotA sAmAnya lAbha hotA hai / isaliye usako nimitta kAraNa samajha kara sarvathA karanekI manAhI nahIM hai karanA cAhiye, kintu yaha nahIM bhUla jAnA cAhiye ki yahI eka pAra lagAne vAlI naukA hai, kintu dUsarI bhAva air kucha nahIM hai ityAdi / kyoMki jabataka bhAvacaritra yA bhAvasaMyama ( vItarAgatArUpa ) nahIM hogA tabataka saMsAra nahIM chUTa sktaa| isake viparIta bhAva sudhara jAne para bAhya kriyAke sudhAra hone meM derI nahIM lagatI aura vaha sthAyI rahatI hai| aisA samajhakara nizcaya ahiMsAvrata dhAraNa sarvopari hai 1 yogyatAnusAra kathaMcit donoM karaNIya haiM parantu bheda jJAnapUrvaka honA cAhiye tathA nizcaya vyavahArakA jAnanA anivArya hai kimbahunA / isa loka meM do sarahakA phala batalAyA gayA hai, astu / AcArya Age bhI pariNAmoMko pradhAnatA ya phala batalAte haiN| ( pariNAmabheda se phalabheva } 23 ekasyAlyA hiMsA dadAti kAle phalamanalpam / anyasya mahAhiMsA svalpaphalA bhavati paripAke // 52 // rr
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ -10% puruSArthasiddhaya padya bahuta irAdA hone para yadi hiMsA thor3I hotI hai| usakA phala bahu hotA hai, pApa prakRti bhI yaMtra haiM | vinA irAdA yadi hiMsA bahuta kadAcita hotI hai| udayakAla meM alpa vaMse phala thor3A sA detI hai / / 55 / / jIvoMke pariNAmoMkI yaha ati vicitratA hai jAna | ata: mukhya pariNAma jIvakaM vyakta rUpa tuma pahicAna | anya artha - dekho ! pariNAmoMkI vicitA ki [ ekarUpa ahiMsA kAle anarUpaM phalaM dAta | kisI jonase thor3I sI hisA honepara usakA phala yA daMDa use udayakAla meM bahuta milatA hai arthAt jisakA irAdA aneka jIvoMko jAnase mAra DAlanekA ho lekina kAraNavaza yadi vaha una sabako na mAra sake sirpha ekAdha hI mArA jAya, usakA phala mArane vAleko bahutoM ke mAra DAlanekA hI phala milegA aisA samajhanA aura [ anyasya mahAhiMlA pariyAkai svalpaphalA bhavati ] kisI jIvase mArane kA irAdA na hone para kadAcit vyApAra Adi karate samaya kiso jIvakA prANAnta / maraNa yA hiMsA) ho jAya to bhI udayakAla meM usakI thor3A sA hI phala yA daMDa milegA, kAraNa ki irAdA khoTA ( mAranekA) nahIM thaa| yaha saba khela pariNAmoMkA hai, dUsarekA nahIM aisA, nizcaya jAnanA / / 52 / / bhAvArtha-lokAcAra meM ( vyavahArameM ) kriyAkAMDakI mukhyatA mAnI jAtI hai, usake AdhAra para hiMsA ahiMsAkA vicAra kiyA jAtA hai tathA aparAdhI-niraparAdhI siddha hotA hai va laukika daMDa bhI milatA hai kintu bhAvAcAra meM ( antaraMga mAnasika vicAradhArA meM ) manake AdhAra para hiMsA ahiMsAkA vicAra karanA par3atA hai arthAt manovRtti para saba dAromadAra rahatA hai, usIke anusAra pAralaukika daMDa bhI milatA hai lokAcAra usakA koI ghaniSTa sambandha nahIM rahatA, sAdhAraNa nimittanaimittika sambandha rahatA hai / ataeva pezvara mAnasika saMgrama ( niyaMtraNa ) honA cAhiye, usake hone para bAhya saMyama pAlanA saba sarala va sulabha hai| arthAt usake pAlane meM koI kaThinAI . mAlUma nahIM par3atI, vaha AsAnIse pAlA jA sakatA hai / aisA honese antaraMga ( nizcayabhAva rUpa ) aura bahiraMga ( vyavahAra dravyarUpa ) donoM prakArakI hiMsA nahIM hotI ( banda ho jAtI hai ) / phalataH vaha jIva niraparAdha (ahiMsaka ) hokara saMsAra samudrase pAra ho jAtA hai ataH yahI mArga zreSTha anukaraNIya hai| isake viparIta jo jIba sirpha bAhyAcArako ho mukhyatA dekara usIke karane meM ba citta rahate haiM antaraMga AcAra vicAra para ( manovRtti para dhyAna nahIM dete ve binA nova ke makAna jaise patita ho jAte haiM yAne unakA bAhyAvaraNa bigar3a jAtA hai - ve bhraSTa ho jAte haiM, jisase lokadaMDa bhI unheM milatA hai, paraloka daMDa to milatA hI hai| ataeva yaha mArga zreSTha nahIM hai, yaha giratIkA mArga hai jisase Upara nahIM car3ha sakate / karmabaMdha aura usake phalameM vizeSatA hotekA kAraNa ( nidAna ) jIvake acche va bure ( zubha va azubha pariNAma ho mukhya samajhanA cAhiye kimbahunA' / 1. uktaM ca----
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyaka cAritra puter enteraNa Ageke ilokameM bhI kiyA jAtA hai / bhAvArtha -- isa zloka meM bhI do taraha kA phala batalAyA gayA hai| lekina yahA~ sthitibaMdha se sambandha hai arthAt kisIko duHkha bahuta samaya taka bhoganA par3atA hai aura kisIko alpa samaya taka bhoganA par3atA hai yaha bheda hai / / 52 / / AcArya pariNAmoMkI hI vizeSatAse phalabheva batAte haiM- ekasya ca tI dizAti phalaM saiva mandamanyasya / vrajati sahakAriNorapi hiMsA vaicitryamatra phalakAle // 53 // padya eka akelA hiMsA karatA tI duHkha vaha pAtA hai| 11 koI alaga karatA alpa duHkha vaha pAtA airat free hiMsA karate phala aneka vidhiH pAte haiN| kriyA eka sI hone para bhI bhAva vicitra sA lAte haiM / / 53 / rrer artha - AcArya kahate haiM ki [ ekasya sA eva tIvraM phalaM dizati ] eka hI sarahako Armierre dravyahiMsA, kisIko ghora asA duHkha va ( por3A ) dene vAlI hotI hai | khoTAmahA pAthakA baMtra honepara apAra narakAdike duHkha use bhoganA par3ate haiM ) evaM [ anyasya sA evaM mandaM phalaM diti ] vahI vaiso ho prANAghAta rUpa hiMsA kisIko thor3A mA sarala duHkha dene vAlI ( parabhavameM ) hotI hai / aura [ ana sahakAriNovaM phalakAle hiMsA vaicitryaM yajasi ] isI lokameM sAtha-sAtha hiMsA karanevAle do jIvoM ko bhI udaya kAlameM bhinna 2 prakAra phala detI hai--eka prakAra ( samAna ) phala nahIM dekhI arthAt bhAvoMke anusAra kisI hiMsakako ghora asAvArUpa kala detI hai to kisIko sAmAnya asAtArUpa phala detI hai yaha bhAva hai / yaha saba vicitratA ( phala bhedakI ) pariNAmoM (bhAvoM) kI hI badalata samajhanA cAhiye / 175 bhAvArtha - isa zloka meM do sarahakA phala batalAyA gayA hai / yahA~para anubhAgase sambandha hai arthAt kisoko joradAra asahya du:kha bhoganA par3atA hai aura kisIko mAmUlI ( sAdhAraNa ) duHkha ( ka ) bhoganA par3atA hai yaha bheda hai / sAtha 2 hiMsA karanevAle do AdamiyoMko apane 2 pariNAmoM ke anusAra phala milatA hai, tIvra kaSAyavAleko tIvra duHkha aura manda kaSAya vAleko manda duHkha bhoganA par3egA yaha tAtparya hai / yasmAt kriyAH pratiphalanti na bhAvazUnyAH // 35 // kalyANamandirasto artha - vinA bhAva arthAt bhaktirUpa antaraMga pariNAmoMke abhAva kI jAne vAlI kriyAmAtrakA phala nahIM milatA vaha vyartha ( niSphala ) jAtI hai / ataeva bhAva sahita kiyA karanA cAhiye yaha tAtparya haiM / Ji NAWAPUR. 40-loan & (MAHARASHTRA)
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ praathshibaay' AcArya aura bhI pariNAmoM ke bhedase 4 cAra prakArakA phalabheda batalAte haiM prAgeva phalati hiMsA kriyamANA phalati phalati ca kRtApi / prArabhyakartumakRtApi phalati hiMsAnubhAvena // 54 // hiMsAkA saMkalpa kiyese bina hiMsA phala milatA hai| karate karate kimmo bIcako surata hiMsaphara milatA hai|| kisI jIcako kara cukanepara pIche hI phala milatA hai| karanekA zrAramma kiye hI akRta phala pA letA hai || 4 || anvaya artha...AcArya kahate haiM ki [ anubhAvana hiMsA prAgana phalati / abhiprAya yA bhAvoMke anusAra yA bhAvanAke anusAra, koI hiMsA na honepara bhI ( jIvaghAtake pUrva ho ) apanA phala jotrako de detI hai, arthAta kisI jIvane hiMsA karanekA saMkalpa yA vicAra to kiyA parantu kisI kAraNavaza hiMsA nahIM kara pAI-pIche hiMsA karanekA maukA milaa| isa daramyAnameM bhAvoMke anusAra jo pApakA baMdha huA thA vaha udaya meM Akara duHkha por3A dene lagatA hai, yaha vinA hiMsA kiye pahile ho phala milanekA udAharaNa samajhanA cAhiye / [kriyamA hiMsA liti ] aura koI hiMsA ( prANaghAta) aisI hotI hai ki karate samaya hI udayameM Akara apanA phala jIva ko de detI hai| arthAt hiMsA rUpa kArya karate samaya ho pApa baMdha aura turaMta hI udayameM Akara duHkha pIr3A detI hai| yaha dUsarA udAharaNa samajhanA aura [ kRnApi hissA phalati ] koI hiMsA, ho cukane ke pazcAt jIvako apanA phala detI hai| arthAt hiMsA ke samaya huA pApakA ba~dha, jaba udayameM AvegA tabhI apanA duHkha me phala degA, yaha hiMsA kA tIsarA udAharaNa samajhanA [ aNi karnamArabhya akRtA hiMsA phalapta ] aura koI hiMsA aisI hai ki vartamAnameM na hokara bhaviSyameM hogA kintu usake liye pezvarase sAdhana ikaTTe kara rahA ho, vaha hisA ( bhaviSyamANa ) apanA phala jIvakA hone ke pahile ho / duHkhAdi ) de detI hai| yaha hiMsAkA cauthA udAharaNa hai| bhAvArtha-yaha saba pariNAmoM ke anusAra hI phalameM vicitratA ( bheda ) hai aisA samajhanA cAhiye / isI hiMsAko yadi 1 saMkalpI 2 udyogI 3 AraMbhI 4 virodhI, ina saba zabdoMmeM kahA jAya to bhI anucita na hogaa| athavA 1 kRta ( bhUta ) 2 kriyamANa ( vartamAna ) 3 prArabhyamANa ( apUrNa vartamAna ) 4 kariSyamANa ( bhaviSyat ) ina zabdoM meM bhI vibhAga kiyA jA sakatA hai astu / yaha saba kathana zailI hai lakSya sabakA eka hI hai-pApabaMdhakA honA va duHkha denA / ataeva use haTAnekA puruSArtha karanA cAhiye, yaha tAtparya hai // 54 // mAge AcArya aura bhI bheda batalA rahe haiN| ekaH karoti hiMsAM bhavanti phalabhAgino bahavaH / bahavo vidadhati hiMsAM hiMsAphalamugbhavatyekaH / / 55 // 1. abhiprAya ke anusAra phala detI hai|
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ sammAcArikha 141 paca koI eka himA karatA hai kala bhAgI bahu hote haiN| bahu hiMsA karate haiM to bhI phala bhAgI ika hote haiM / / hai vicitratA pariNAmoMkI ekabhAsi nahIM hote haiN| jisake jaise bhAva hota haiM vaisA hI phala pAte haiM // 55 // anvayaartha-AcArya kahate haiM ki [ epha: himAM karoti bahavaH phalabhAgino bhavamti ] eka koI jo hiMsA ( prA .ratA hai / hisAkA { dukhAdi ) bahuta jIva bhogate haiM arthAt prANaghAta karate samaya yA ho jAnepara jo jIva khuzI yA prasanna hote haiM va usakA samarthana va anumodana karate haiM ve sabhI pApake bhAgI hote haiM / isI taraha [ bahavo hiMsA vidadhati, hiMsAphalabhuka yaka bhAta ] bahutase jIva hiMsA karate haiM, kintu hiMsAkA phala eka hI jIva bhogatA hai jaise ki rAjA yuddha sipAhiyoM / sainikoM ) se karAtA hai kintu usa pApakA bhAgI vaha rAjA hI ( svAmI) hotA hai, sainika nahIM / kAraNa ki vahI apane kA usakA kartA mAnatA hai va sAdhana samAgro ( nimitta ) milAtA hai aisA samajhanA caahiye| padya dUsarA eka jIva hiMsA karatA haiM phala milatA bahuteroM ko| bahuta jIva hiMsA karate haiM phala milatA hai ekAha ko / / phala milatA hai bhASoM se hI jisake jaise bhAva bane / umaka mAphika phala milatA hai kiyA bane yA nahIM bane / / 5 / / bhAvArtha-aparAdha kaI tarahase lagatA yA hotA hai arthAt (1) svayaM karanese aparAdha hotA hai / kRta) (2) dUsarose karavAne para aparAdha hotA hai / kArita) (3) anumodana yA samarthana karanese aparAdha hotA hai (anumodita ) (4) karane kA irAdA karanese aparAdha hotA hai| sNklpit)| tadanusAra aneka jIvoMse karAyA gayA aparAdha yuddhAdi hiMsaka kArya ) kA phala eka adhikArI jIvako hI bhoganA par3atA hai ityAdi yaha phalabhokAkA udAharaNa hai| aura bahuphala bhoktAkA udAharaNa anumodana karane vAloMkA hai| isa taraha pariNAmoMke anusAra phalabheda batAyA jAtA hai| kinhIM khoTe kAmoMkA dekhakara prasanna honA khuzI va harSa manAnA yaha bhI varjanIya hai kyoMki vinA . khuda kiye bhI sajA bhoganA par3atI hai| ataeva apaneko sabase pRthaka ( aspRSTa-achUta ) rakhane para hI kalyANa ho sakatA hai yaha sArAMza hai / laukika nyAya aura pAralaukika nyAyameM bheda rahatA hai| yaha bhI samajhanA cAhie / ekAnta nahIM rakhanA / / 55 / / dUsarI tarahase phalabheva batalAte haiM kasyApi dizati hisA himAphalamekameva phalakAle / anyasya saiva hiMsA dizatyahiMsAphalaM vipulam // 56 //
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArthasiddhayupAya padya koI hiMsA karatA hai so phala hiMsA kA milatA hai| koI hiMsA karatA hai para phala uSTA hI milatA hai / / yaha vipitratA pariNAmoM kI jo ullA sIdhA hotA hai| pariNAmoM ke bala para hI saba saMsAra mokSa hotA hai // 5 // mmmsantarw.vita anvaya artha----AcArya kahate haiM ki [ phalakAle hiMsA kastha eka hiMsAphalamava dizati ] udayakAlameM hisArUpa kArya kisI jIvako eka hisArUpa ho phala detA hai, arthAta hisAkA phala hiMsA rUpa hI milatA hai argat jo dasaroMkI hiMsA karegA usakI bhI hisA dUsare kareMge ityAdi / tathA [ saica himA anyasya vipula ahiMsAphalaM dizati ] vahI hiMsArUpa kArya, kisIko bRhata ahiMsAkA phala detA hai arthAt usakI hiMsA koI nahIM kara sakatA ityAdi vicitratA samajhanA cAhie // 56 // bhAvArtha - irAdApurvaka jIvahiMsA karane para usake phalasvarUpa pApakarmakA hI banA hotA hai jo udayameM Anepara usakI hiMsA dusare jIva karate haiM aura tIvra duHkha pIr3A dete haiN| asAtAke tIna udayase kSaNa bharako sukha nahIM milatA na dUsare koI sahAyaka hote haiN| yaha hiMsAkA phala hiMsA rUpa pApakA udAharaNa hai| aura kisIkA irAdA hiMsA karane kA yA duHkha denekA nahIM hai--sukha pahu~cAne kA hai, parantu kadAcita niyogavaza dusarekA maraNa yA hiMsA (dhAta) ho jAya to usakA phala usako ahiMsAkA hI milegA arthAt puNyakarmakA bandha hogA aura udayakAla meM usakI rakSA hI hogo koI mAra nahIM sakegA ityAdi hiMsAke ahiMsArUpa phalakA yaha udAharaNa hai aisA samajhanA cAhiye / sArAMza yaha ki puNya-pApa yA saMsAra mokSa saba pariNAmoMse hI hotA hai--saba pariNAmoM para hI nirbhara hai ataeva pariNAma nahIM bigAr3anA cAhie, aisA puruSArtha sadaiva karanA cAhie // 56 // noTa-isa viSayameM pahile AtmAnuzAyanakA zloka meM0 23 kahA ho gayA hai astu / isI taraha aura bhI phalabhedameM vicitratA batalAte haiM hiMsAphalamaparasya tu dadAtyahiMsA tu pariNAme / itarasya punahiMsA dizatyahiMmAphalaM nAnyat // 57|| MemeSak padya kabhI mahimA phala detI hai hiMpAke paramArmokA / hiMsA kabhI ju phala detI hai. svayaM ahiMsA aisA vyattikama kyoM hotA hai, kriyA aura prinnaamoNkaa| uttara ----phala bhAyoM kA hotA kriyAnimisabhAkA / / 5 / / 1. ahiNsaaruup| . .
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ . .. . .. mhiss anvaya artha--AcArya kahate haiM ki [ tu ahiMsA aparasya parikAme hiMsAphale dadAti ] aura kabhI ahisA, ( dravyaprANaghAta na hAnA rUpa) kisI jIvako phala kAlameM ( udaya Anepara ) hiMsAkA phala detI hai [ punaH hiMsA ilarasya ahiMsAphalaM dizati anyat na ] aura kabhI hiMsA, kisI jovako ahiMsAkA phala detI hai dUsarA nahIM, aisA niyama hai| so yaha vicitratA saba pariNAmoMke cAla ( gati ] kI hai astu / / 57 !! bhAvArtha-kriyA aura bhAvoM meM evaM phalameM vyatikramakA honA Azcaryajanaka hai. logoko isameM bhrama aura acaraja utpanna ho sakatA hai ki kriyA to ahiMsA ko ho rahI hai, arthAt bAhira kisA jIvakA vighAta nahIM ho rahA hai aura usako hiMsA karanekA phala ( pApa lagatA hai| isI taraha bAhira kriyA jIvako mArane jaiso ( corA-phAr3o vagairaha ) ho rahI hai, aura usako ahiMsAkA phala ( puNya ) lagatA hai ityAdi / isa vyatikrama yA AzcaryakA uttara ( samAdhAna ) eka ho hai aura vaha yaha ki phala sadaiva pariNAmoM ke anusAra hotA hai bAhya kriyAke anusAra nahIM hotA, bAhya kiyA khAlI nimittakAraNarUpa hai, ataeva usameM yaha sAmarthya ( zakti nahIM hai ki vaha pariNAmoMko badala de sake / kintu pariNAma svayaM hara tarahake hote haiM aura kArya karate haiN| nimitta bhI kisIke adhIna nahIM haiM ve bhA bhavitavya ke anusAra hA milate bichur3ate haiN| aisI svatantra sthitime bhrama aura Azcarya karanA vyartha hai anyatra kahA bhI hai| isa taraha phalakA vicitratAke sambandhameM 16 solaha udAharaNa diye gaye haiM zloka 2051 se lekara 57 taka / 2-+-++4+2+2+2) / ve udAharaNa bhI hisAna evaM ahisAke sambandhameM khAsakara diye gaye haiM ! itanA spaSTa aura vistArake sAtha kathana prAyaH anyatra dekhane meM nahIM AyA hai, yaha vizeSatA isa bhranthakI hai| isI parase dharma aura adharmakA nirdhAra kiyA gayA hai arthAt svabhAva bhAva / avikArIbhAva ) hI dharma hai aura vibhAvabhAva ( vikArIbhAva ) hI adharma hai, inase bhinna dharma aura adharma kucha nahIM hai ityAdi samajhanA caahiye| upasaMhArarUpa kathana AcArya kahate haiM ki anAdikAlase dharma aura adharma ke svarUpameM bhale hae prANiyoMko naya cakrakA prayoga karane meM arthAt usako svayaM samajhakara dUsaroMko samajhAne meM kuzala yA pariNaya guru ho..-sacce ( asalI ) dharma aura adharmakA svarUpa batA sakate haiM evaM ve ho saMsArasAmarase pAra 1. sarva sadaiva niyataM bhavati svakIyakarmodayAmaraNajIvitaduHkhasaurUyam / ajJAnabhediha atta paraH parasma kuryAtpumAn bharaNajIvita saukhyam / / 18 / / ( samayasAra kalaza ) : artha--yastu svabhAva aisA hai ki sabhI sukha duHkha jIvanamaraNa Adi nizcita haiM kRtrima yA anizcita ( aniyata ) nahIM hai taba yaha kahanA ki jIva karmake udayase saba kucha karatA hai yaha mithyA hai-- ajJAnatA hai| koI kisIkA kartA va svAmI nahIM hai saba svatantra hai ataH sA kahanA upacAra mAtra hai ( a
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ tei puruSArthasiddhapurANaM kara sakate haiM kyoMki saMsArasAgarameM saraha 2 kI bhaMvare haiM arthAt taraha 2 ke vicAravAle jIva haiM tathA taraha 2 ke AcaraNa karate haiM yaha paraspara meM bheda hai-ekatA nahIM hai| ataeva anAdimUr3ha HourdRSTi yaha bhUla gaye haiM ki isa agAdha bhayaMkara saMsAra sAgara se pAra hone arthAt nikalanekA mArga ( upAya ) kyA hai ? yahI niSkarSa Ayeke zloka meM batAyA jAtA hai / yathA iti vividhabhaMgagahane sudustare mArgamUDhadRSTInAm / guruvo bhavanti zaraNaM prabuddhanayacakra saMcArAH // 58 // padma agama athAha bhayaMkara dustara bhavasAgara yaha hai bhArI | bhUla rahe haiM prANo isameM kauna upAya tarakArI // guru hI eka upAya zaraNa hai jo nara haiM / Faraaree unake dvArA pAra hai // 58 anvaya artha - AcArya kahate haiM ki [ iti vividhabhaMgagahane sudustara mArgamuSTInAm 1 pUrva meM batAye hue dharma va adharma, hiMsA va ahiMsA, nizcaya va vyavahAra, samyagdarzana, mithyAdarzana, samyag - jJAna, mithyAjJAna, samyakcAritra, mithyAcAritra, nizcaya aMga vyavahAra aMga, nizcaya mokSamArga vyavahAra mokSamArga, kriyAkAMDa, jJAnakAMDa AdimeM bhUle hue va phase hue prANiyoMse bhare hue saMsArasAgarameMse nikalane kA mArga ( upAya ) jinako nahIM sUjha rahA hai aise anAdi mUr3ha mithyAdRSTiyoM ko [ nayacakasaMcArAH guravaH zaraNaM bhavanti ] nikAlanevAle zaraNasahAI, sadguru hI hote haiM jo naya'cakrako yAne saca nayoko acchI taraha jAnate haiM aura unhoMke AdhArase ( apekSA ) se saba bhUle 'maTake prANiyoMko vastusvarUpa ( dharma adharma Adi ) samajhA sakate haiM tathA unakA bhrama ( ajJAna ) miTA sakate haiM evaM jo niHsvArtha yA nirapekSa virAgI haiM yaha sArAMza kathana hai | isako samajhakara asala meM lagAnA cAhiye / isakA dRSTAnta jisa taraha koI jIva yadi nirjana bhayaMkara ApattiyoM ke 1. taraha-taraha kI laharoM gaDDhoM aura gaharAI vAle / 2. kaThinAI se tarane yogya saMsAra sAgarameM : 3. vAranevAlA | 4. jJAtA kuzala | 4. dravyArthika paryAyArthika, nizcaya vyavahAra Adi naya / 6. pAra lagAnevAle / 7. yaha saMsAra bhayaMkara banasama taraha taraha kI sAmagrI meM bhUla rahA jana faar sahAya free nahiM sakatA, bhavase sadguru ke caraNa sahAI vahI ubArata jaTila samasyAoMkA ghara hai / tara vara hai / nase koI jana / nimitta bana /
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyakacAritra hone pa smartwation ghara... bar3e 2 kara siMha, sAdi jIvoMse bhare hae / vyApta ) durgama banameM bhUla jAya, to usako usa sthAnase nikAlakara sumArga batAnevAlA koI jAnakAra manuSya ho ho sakatA hai- dUsarA nahIM, uso saraha sadguru ho anAdikAlase saMsAra-sAgarameM bhUle bhaTake duHkhI prANiyoMko saMsArase nikAla sakate haiM dUsarA koI nahIM yaha nizcaya hai| ataeba mumukSuoMko unhoMko zaraNa lenI cAhiye / yadyapi ve nimittakAraNa haiM tathApi nimittatAko hI zraddhA rakhate hue unakA Azraya laMkAra puruSArtha svayaM hI karanA cAhiye arthAt AtmAkA hI bala bharosA rakhanA cAhiye ki kArya siddha hamArA hamAre dvArA hamamese hI hogA iyAdi / vyavahAra dRSTise saMyogI paryAya meM nimitta milAkara puruSArtha karanekA bhAva kaSAyavaza utpanna hotA hai jo anucita nahIM hai, parantu zraddhA nahIM badalatI, vaha upAdAna para hI nirbhara ( aTala ) rahatI hai| ataH vastuke svarUpako yathArtha samajhakara zraddhA majabUta ( dRr3ha ) karanA karttavya hai| isI taraha AgamakA jJAna, tattvArthakA zraddhAna, saMyamabhAva (vratAdhanuSThAna ) ke bhI 'AtmajJAna' kA honA anivArya hai kyoMki usake binA saba (AgamajJAnAdi traya) vyartha haiM-- mokSamArgake sAdhakatama nahIM haiM ityAdi jaise dravyaliMgI munike ukta tInoMkA samAgama hone para bhI 'zadvAtmAkA nivikalpa jJAna( nizcayarUpa ) na hone se vyartha hai...-mokSarUpa sa nahIM hotI yaha tAtparya hai / AtmAke sivAya kaparI ( bAhya jJAna zraddhAna AcaraNa prAyaH sahI ho sakatA hai asaMbhava nahIM hai vaha sarala hai kintu AtmAkA mA jJAna hogagurlabha-duSkara hai ataeva mokSamArgameM prayojana mUla mukhya vahI hai aisA samajhanA ( gA0238 pravacanasAra gA0 naM0 276, 277 samayasAra ) / bhAvArtha-AtmajJAna zUnya (vinA) tattvArtha zraddhAna karanA, ATha aMgoMkA pAlanA, 25 doSoMkA dAlanA, saMyamAdi dhAraNa karanA saba niSphala hai 1 jaise kalazA binA maMdirako zobhA nahIM hotii| tadanusAra santrA tattvArtha zraddhAna arthAt nizcaya vyavahArake jJAnapUrvaka zraddhAna hI kAryakArI hai anyathA nahIM yaha tAtparya hai ! saMsArameM jaina zAsanakA pracAra nayajJAtA kuzala sadguru hI kara sakate haiM iti / noTa-yahA~ AtmajJAna zUnyakA artha --- maiM jJAnasvarUpa hU~ yA merA svarUpa jJAnacetanAmaya hai anyarUpa nahIM hai, aisA nahIM samajhanA hai ( svarUpa viparyaya hai ) yahI bar3A bhUla hai ki apane svarUpa ko nahIM jaannaa| niSkarSa ( cetAvanI) Atmonnati ke liye saMyogoparyAyameM rahakara pada va yogyatAke anusAra nizcaya aura vyavahArakA samyakjJAna tathA vaisA AcaraNa ( vRtti yA vartAva ) avazya honA cAhiye, tabhI iSTa ( lakSya .. yA sAdhya ) kI siddhi ho sakatI hai, anyathA nahIM aisA samajhanA caahiye| isa viSaya meM samayasArakalazakA zloka spaSTokaraNake liye Age likhA jAtA hai| 1. maiM svayaM jJAmasvarUpa hU~, jJAtA dRSTA hU~ anya rUpa nahIM hU~ meM merA koI kucha kara sakatA hai ityAdi /
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ kendraza puruSArthasiddhapA iti vastusvabhAvaM svaM jAnI jAnAti tena saH / rAgAdInAtmanaH kuryAt nAto bhavati kArakaH / / 176 / / kalaza 1 artha : -jo vastu ( AtmA ) ke svabhAvako yA nirmimitta svarUpako jAnatA hai arthAt jJAnadarzana hI merA svabhAva ( sahaja siddha ) hai anya koI rAgAdi merA svabhAva nahIM hai nahIM hai kintu ve sanimitta ( aupAdhika ) honese vibhAva bhAva haiM aisA svabhAva vibhAvakA jJAtA hI 'jJAnI' kahalAtA hai | isake viparIta jAnane vAlA kabhI jJAnI nahIM ho sakatA vaha ajJAnI hai / isIliye rAgAdikako AtmAkA svabhAva na mAnane vAlA samyagdRSTi jIva vinA svAmitva ke parakA (rAgAfaar | kartA nahIM hotA vaha unheM bhinna hI jAnatA hai ataeva unameM mamatva bhI nahIM karatA, aci karatA hai / yahI sarvatra niyama hai / phalataH jina jovoMne apane svabhAvako pahicAna va zraddhA nahIM kI arthAt yaha nahIM jAnA ki merA jJAna hI svabhAva yA svarUpa hai vaha ajJAnI hai aura vahI rAmAdika vibhAva ) ko apanA svabhAva mAnakara rAgAdikakA kartA hotA hai tathA saMsArameM baMdha - karake duHkhAdi bhogatA hai ityAdi khulAsA hai // 106 // zloka naM0 176 va 177 kA sArAMyA hai astu / bhAvArtha aura samIkSA ( bhUlabhulaiyAkA pradarzana ) para matameM aura jaina matameM paraspara amela yA vivAdakA khAsa kAraNa kyA hai ? isa para niSpakSa ho vicAra karanese yahI pratIta hotA hai ki dRSTibheda hai arthAt nayavivakSAko nahIM samajhanA hai athavA padArthako ekAntarUpa mAnanA hai athavA anekAntarUpa ( aneka dharma vAlA) nahIM mAnanA hai, jo prAkRtika niyamake viruddha hai / prAkRtika niyama, pratyeka padArtha meM aneka svataMtra dharmokA rahanA hai| ve dharma kisI dUsarekI dena yA kRpA para nirbhara nahIM haiM-- svayaM siddha haiM ityAdi / aisI sthiti meM pratyeka padArtha meM utpAda vyaya- provya, ye tInoM dharma rahate va svayaM kArya karate rahate haiM isaliye ye kathaMcit svAzrita haiM aura unake kAryake samaya saMyukta dazA meM anya sahAyaka nimitta ( para padArtha ) bhI rahA karate haiM ataeva ve kathaMcit parAzrita bho haiM, parantu vyavahAra dRSTi ( naya ) se haiM, nizcaya dRSTise bese nahIM hai (svAti hai ) / isI taraha saMyoga avasthA ( saMyogIparyAya ) meM anya 2 bAtoMkA bhI vicAra yA nirdhAra karanA jarUrI hai| kyoMki kathanI karanI aura mAnyatA meM bhedaH rahane se paraspara maitrI ( saMdhi yA ekatA ) kabhI ho nahIM sakatI yahI niyama hai / ekatA yA paraspara saMdhi karAne vAlA eka advitIya 'syAdvAda' 'anekAnta' nyAya ho hai, jo sabameM virodha miTAkara avirodha utpanna karatA hai / udAharaNa ke liye pahile eka 'dharma' yA hiMsA meM ho vivAda dekhiye / ekAntI 'hiMsA yA bali' karaneko 'dharma' mAnate va kahate va karate haiM / unake sAmane 'vedAjJA yA IzrAjJA' maujUda hai | kahate haiM ki 'dharmArtha hiMsA ( jIvavadha - dravyahiMsA) karanA adharma yA hiMsA nahIM hai kintu vaha dharma aura ahiMsA hI hai ityAdi / taba hama svataH hI ( svecchA se ) vaisA kArya ( jIvavadha ) nahIM kara
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 187 samyakacAritra rahe hai kintu jagat pitA ( kartA ) Izvara kI AjJAse naukara ko saraha vaisA kArya kara rahe haiM ataH vaha dharmakA paalnaa|codnaa ) nahIM hai to kyA hai ? avazya dharma pAlanA hai| hA~ unako AjJAkA na pAlanA barAbara 'adharma' ho sakatA hai| unako daSTise 'karmadhyakA pAlana karanA yA ucUTI pUrI karanA hI dharma hai aura kucha nahIM ityAdi tadanusAra ve dharma ho kara rahe haiM aisA unakA kahanA karanA va mAnanA hai astu / ___jaina nyAyase unake vicAroM meM mAnyatAoMkA phaidhAcana samavaya va khauna anvata ekAntakA khaMDana karake anekAntakA maMDana aura paraspara maitrIkA sthApana kiyA jAtA hai / yathA pahilI bAta yaha hai ki yastu ( padArtha utpAda vyaya praukyarUpa aura dravya guNa yAvarUpa aneka dharma vAlo hai| ataH usameM aneka svabhAva pAye jAte haiN| sadanusAra mAlika yA IzvarakI AjJA mAnanA bhI kisI taraha dharma hai aura svataMtra vicAra karanA nyAyamArga para calanA jo dharma hai / eka nIti bho hai ki ''morapi guNAH vAcyA doSAH kAyAH guroradhi'' arthAt guNoMkA Astitva yadi apane zatru meM bhI ho to kathana va grahaNa karanA cAhiye aura doSoM kA kathana yA bahiSkAra, gurUmeM hoM, to karanA cAhiye yahI buddhimAnI hai| vahA~ koI lajjA, bhaya yA saMkocakA kAma nahIM hai . aayathA baha ziSya ugAyA jAtA hai / hamezA parake anukaraNa karanekA kAma nahIM honA cAhiye kintu apanI buddhise vivekase khUba soca samajhakara hI kArya karanA cAhiye tabhI kalyANa ho sakatA hai anyathA nhiiN| kAraNa ki karanIkA phala to karanevAle ziSya ko hI milegA, karanevAle guruko nahIM milegA 'jo karatA so bhoktA' yaha nyAya hai| vedavAkya yA vedake kartAko AjJA' alpajJAnI va rAgo dveSI hone ke kAraNa anyathA va ahitakara bhI to ho sakatI hai, jisake mAnane va pAlanese dharma na hokara adharma ho sakatA hai / dekho ! dharma rakSA karanese hotA hai, hiMsA yA dhAta karanese nahIM ho sakatA, yaha yathArtha bAta hai| lekina kathaMcit dRSTise arthAt saMbogIparyAyameM zubharAgase dharma ( pUNyakA baMdha ) hotA hai sthAvAdadaSTi yA anekAnta duSTise vicAra kiyA jAya to kisI taraha 'usa hisAko grAne prANadhAsako, adharma kaha sakate haiM jo binA icchA yA binA irAdA kiye sirpha kriyA mAse ho gaI ho, kyoMki usase jIvakA svabhAvadhAtarUpa hiMsAkArya nahIM hotA jo khAsa prayojanarUpa hai| aisI sthisimeM vyavahAranayase dravyaprANaghAsa, ho jAne para hiMsA yA adharma kahA jAyagA aura nizcayanayase 'bhAvaprANoM kA pAna na honese dharma yA ahisA hI kahA jAyagA, yaha nyAya anekAnta dRSTikA hai, taba isako suna samajhakara, ekAntadRSTi ( mithyAdRSTi) bahudhA zazrutA chor3akara mitratA dhAraNa kara sakate haiM---vara va vivAda miTA sakate haiM, yaha sambhAvanA satya hai| isameM kachakisI nayase unakA pakSa bhI siddha hotA hai ataeva ve jaivamatakI mAnyatAke kAyala ho sakate haiN| yaha syAdAda yA anekAntako vizeSatA hai| isI tathyako khyAdhikAlaya { nizcaya naya ) se vicAra kAranera, loka jIvaghAta ho jAne para bhI hiMsA yA adharma nahIM hotA, kyoMki dravya nitya ( dhauvya / homese kabhI naSTa ( ghAtarUpa hiMsA nahIM hotI aura paryAdhAthikanaya ( vyavahAranaya ) se saMyogIparyAya mAtrakA vinAza ( hiMsA ) honese, hiMsAkA honA arthAt adharmakA .. . ...........................
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 puruSArthasiddhaya honA kathaMcit kahA jA sakatA hai ityAdi maitro kA janakA samAdhAna hai vicAra kiyA jaay| phalataH dravyaprANoMke ghAta honeko kathaMcit hiMsA ( adharma ) aura bhAvaprANoMkA ghAta na honese kathaMcit 'ahiMsA' ( dharma ) kahA jA sakatA hai yA vaisA kahanA anucita nahIM hai - saMgati va samanvaya baiTha jAtA hai / kimbahunA isI taraha nayavizArada sadguru (syAdvAdI ) nitya anitya Adi sabhI vastugata dharmomeM saMgati biThAla dete haiM taba vivAda nahIM rhtaa| lekina ekAntakI dhAraNArUpa haTha chor3a dene para hI kalyANa ho sakatA hai / unako vedavAkya ( IzvaravANI ) meM vivAda yA halako chor3a denA par3egA ki usameM jo kahA gayA hai vaha anubhava pramANase ucita siddha nahIM hotA vaha saba rAga dveSa yA alpajJAnase kahA gayA hai| kyoMki 'jo kartA so bhokkA' yaha nyAya hai / kare koI aura phala pAve (bhoge ) koI aisA anyAya nahIM haiM / anyathA lokakI tamAma vyavasthA bigar3a jAyagI vagAvata yA arAjakatA phaila jAyagI ityAdi / phalataH aneka taraha ke vivAdoM, matamatAntaroM, kriyAkANDoM, ligoMupAyoMse bhare hue ( vyApta ) isa loka-sAgara meM bhUle bhaTake prANiyoMko nikalanekA sumArga batAnevAle sadguru nyAyavizArada nepAlI guru hI ho sakate haiM dUsare nahIM, aisA vizvAsa karake unake batAe hue mArga para calanA parama karttavya honA cAhiye / dharma ( ahiMsA) adharmaM ( hiMsA - dravyaprANacAta rUpa yA bhAvaprANaghAtarUpa ) inameM kabhI nahIM bhUlanA cAhiye | zubharAgako yA mandakaSAyako dharmakahanA bhI kathaMcit- kisI apekSA se hai, upacArase hai sarvathA nahIM hai| kAraNa ki usa samaya dravya prANoM kA ghAta nahIM hotA -- bAhya kriyA bandaprAya ho jAtI hai, ataH usa apekSA se vaha ahiMsA dharmakA pAlanevAlA kahA jAtA hai athavA azubha bhAtra yA azubha rAma na honese bhI vaha ahiMsaka kahA jA sakatA hai / kintu usa samaya svabhAvabhAvakA ghAta ( hiMsA ) honese vaha kathaMcit hiMsaka yA adharmI bhI kahA jA sakatA hai yaha meda samajhanA cAhie | isa vividha bhaMga ( bheda ) vAlI gutthI ko sulajhAnA anivArya hai kimbahunA | zubharAga puSpa bandha (dharma) kA kAraNa honese upacArase usako dharma kahA jAtA hai yaha khulAsA hai / anyamata meM-- dharmake svarUpa meM pUrvApara virodha-- unhoMne jIvahiMsA aura viSayakaSAya poSaNako dharma mAnA hai, jo adharma yA kudharma hai / dekho ! jahA~ vaidika matAnuyAyioMne dharmakA svarUpa yathArtha pazavaH svaSTAH svayameva svayaMbhuvA / yo hi bhUtyai sarveSAM tamAze vaH || isa zloka dvArA batalAyA hai ki yajJa ( pUjA havana) ke khAtira pazuoMkI hiMsA karanA, unheM mAra DAlanA, koI pApa yA adharma nahIM hai kintu yaha dharma hI hai kyoMki yajJa karanese prANiyoM kA paropakAra yA kalyANa hotA hai arthAt pUjaka ( yajJakarttA ) aura yajJake kAmameM AnevAle pazuoM Adi sabhIkA kalyANa hotA hai ( sabhI svargAdi baikuNThako jAte haiM ) ityAdi upadeza vedakA - bhagavAn (Izvara) kI vANIkA hai aisA vizvAsa karAyA jAtA hai| vahIM isake viruddha bhI dharmakA
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyakamArika svarUpa mahAbhArata jaise vedAMga ( avayavarUpa) anthameM batalAyA gayA hai, jisase pUrvApara virodha AtA hai aura isIlie vaha asatya siddha hotA hai| zrUyatAM dharmasarvasvaM zrutvA vAvadhAryatAm / AtmanaH pratiyalAni parepo na pAireTa: - mahAmArata artha-dharmakA nicor3a yA rahasyabhUta svarUpa yaha hai ki jo padArtha yA AcaraNa, apane khudake lie rucikara yA pasanda na ho athavA burA yA aniSTa mAlUma par3e ( apane anubhavameM Ave ) vaha AcaraNa yA vattavi dUsaroMke sAtha bhI nahIM karanA caahie| usakA upayoga na apane lie kiyA jAya na parake lie kiyA jAya) basa yahI 'dharma' kA saccA svarUpa va rahasya hai { sAra hai ) aura kucha nhiiN| isakA prayojana yaha hai ki jisa kAryake karane se apanI AtmAmeM duHkha va saMklezatA ho tathA dUsare jIvoMkI AtmAmeM bhI duHkha ba saMklezatA ho, vaha kabhI 'dharma nahIM ho sakatA kintu vaha ulTA 'adharma' ho sakatA hai| taba hiMsA karanA dharma kaisA? jaba apane sAtha koI mArapITa karatA hai, gAlo bagairaha detA hai taba apaneko vaha pasanda nahIM AtA va duHkha hotA hai, suI cubhAtA hai taba duHkha hotA hai| aisI sthitimeM dusare jovoMko mAra DAlane meM yA unheM satAne meM unheM bhI duHkha bhaya avazya hogA-prANa sabako pyAre haiM, phira dharma huA yA adharma ? isakA ThaNDe dilase vicAra karanA cAhiye ityAdi / isI taraha anyatra kahA gayA hai ki 'Aramacan sarvabhUteSu yaH pazyati sa paNDitaH, { paNDita yA vivekI dharmAtmA ) arthAt jisako 'samadRSTi' para dravyameM-para padArthameM nIca-U~cako yA choTe-bar3e kI bhAvanA { vikalpa yA rAgadveSa ) nahIM rahatI vahI dharmAtmA hai, sabake sAtha eka-sA bartAva karanevAlA zreSThajana hai| isake viparIta calane va karanevAlA dharmAtmA nahIM hai yaha adharmAtmA ( pApiSTa ) hai / jo karatA hai yaha pAtA hai, isa nyAyase vaha pApo naraka-nigodako avazya jAyagA---koI dUsarA hAtha na lagAyagA, na bacA sakegA, yaha satyArtha hai| ataeva mithyA na soco, na karo, isI meM bhalAI hai| vaha upadeza kabhI satya nahIM hai jo gumarAha kara deve--sumArgako bhulA deve tathA vaha upadezaka bho asatya vaktA hai jo svayaM naraka jAve aura dUsaroM ko / ziSyoMko ) naraka pahuMcAve va ulTI paramparA calA deve ityAdi samajhanA caahie| zikSA dudhajana pakSapAta saja dekho sAMcA dharma kauna hai agameM ? alakha ahiMsaka nirvikAra jo sA~cA dhama yahI hai jaga meM / pada pApase rahita hoyakara mAmasvabhAva lIna hoya urameM / / vaha hI ajara amara adhimAzI-padameM dharatA hai kSaNabharameM / sabako saja bhaja eka isIko tAranasarana zami hai isameM || 1 || syAdi anyamatAvalambI ekAntiyoMko nayoMkA yathArthajJAna aura unake saMyojanakI vidhi AdikA
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArdhasiddhabhuSAya zAna na honese ve jagatke uddhAraka nahIM ho sakate, cAhe ve laukika zaktike sabase bar3e svAmI kyoM na ho| laukika zakti aura pAralaukika zaktimeM mahAn antara hai| sacne dharmake jJAtA aura usake dhAraka aise sadguru nyAyavAna hI ho sakate haiM jo samaSTi ho nayoMke pUrNa jAnakAra aura kuzala saMgama hoM kyoMki jo svayaM kA saMhAve hI anya mUla huoMko nirbhUla kara sakate haiN| aisA nyAya hai| vicAra kiyA jAya ! gItAmeM paNDitakA lakSaNa asya pave samArambhAH kAmasaMkalpavarjitAH / jAnAgnidagdhakarmANaM rAmAhuH paNDisaM agaH // ||-adhyAya " artha----jisa jIvake sAre kAma laukika aura pAralaukika AkAMkSA binA arthAt ruci yA kAmanA va naMkalpa (nidAna ) se rahita hoM vegAra jaise hoM tathA jJAna ( bhedajJAna ) rUpI agnike dvArA jo karmokA kSaya karanevAlA ho; usako paNDita buddhimAna loga kahate haiN| jisameM ukta guNa na pAye jAveM vaha paNDita kahalAneke yogya nahIM hai yaha tAtparya hai, astu / 'mA hiMsyAt sarvabhUtAni' yaha bedavAkya hai arthAt sampUrNa prANiyoMkA ghAta ( hiMsA ) nahIM karanA cAhiye arthAt kisI bhI prANIko hiMsA karanekI vidhi yA AjJA vedameM nahIM hai| jainamasake anusAra 'yajJArtha pazavaH sraSTAH' Adi zlokakA artha nimnaprakAra ho sakatA hai / yazArtha pazavaH svazaH svayameva svayaMbhuvA / aso hi bhUsya paryeSAM tasmAyajJe vadho'vadhaH // __ artha-svayambhakA artha AtmA hai, jo kisIke dvArA paidA ( janma nahIM hotA / yazakA artha, pRthaka karanA yA tyAganA yA nikAlanA hotA hai| panakA artha vikArIbhAva hotA hai, jo ajJAnarUpa yA jar3arUpa hai| bhattoM kA artha kalyANa hotA hai| vadhakA artha, hisA hotA hai aura 'avadha' kA artha ahiMsA hotA hai| tadanusAra ukta zlokakA artha aisA samajhanA cAhiye ki AtmAmeM bikArIbhAva ( rAgadveSAdi ) apane Apa { saMyogo yA azuddha paryAya meM svayaM hI ) anAdikAlase hote cale A rahe haiM, unako koI paranimitta utpanna nahIM karatA, ve svayaM azuddhopAdAnase prakaTa hote haiM / ataeva unako AtmA se pRthaka karanA yA nikAlanA atyAvazyaka hai, tabhI jIvoMkA kalyANa yA uddhAra 1. jainamatake anusAra yaha lakSaNa vivekI samyASTikA hai jo saMsAra zarIra bhogoMse aruci yA virakti rakhate hue bhInopabhogAdikA davAIkI taraha sevana karatA hai, usameM usako ruci nahIM rhtii| usake sAtha 2 jJAnadhArA va karmacArA ( kriyAkAMDa vagairaha ) avicchinna rUpase calatI rahatI hai / arthAt samyak zrakSA va jJAna nahIM badalatA / ( saccA rahatA hai ) kriyA cAhe koI bhI karane lge| saba jAnase saMyukta rahatI hai ityAdi bhAva jAnanA cAhie / vivekIkA nAma hI paNDita hai, astu / .
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyacAritra . ho sakatA hai arthAt bikArI bhAvoMke haTAe binA mukti nahIM ho sakatI yaha niyama hai| aisI sthiti meM bhAvoMkA haTAnA hisA nahIM mAnI jA sakatI yAne usako badha nahIM kahA jA sakatA kyoMki svabhAvabhAvake Alambana lenese vibhAvabhAva ( bikArIbhAva ) kabhI raha nahIM sakate-haTa jAte haiN| jaise ki ujelAke hone para andhakAra svayaM miTa jAtA hai, saphedIke Anepara maila svayaM naSTa ho jAtA hai yaha prAkRtika niyama hai ityaadi| ukta lokakA sahI artha na samajhakara 'ajairyaSTavyam' kI taraha mithyA artha karake yAne bakaroMko bali dvArA pUjana havana karanA cAhiye, aisA mithyA pracAra kara diyA gayA hai jo bar3A dhokhA va anyAya jIvoMke sAtha kiyA gayA hai| kimbahunA / AcArya kahate haiM jo jIva nayacakrakI vizeSatA yAne usake prayoga karane kI vidhi ( saMgati samanvaya ) Adiko nahIM jAnate---usake vizArada nahIM hai ve hAni uThAte haiM arthAt ve svayaM Atma.' kalyANa nahIM kara sakate va saMsArameM bhaTakate rahate haiN| aura dUsaroMko bhI saMsArasAgarase nahIM. ubAra sakate haiN| ( ataeva mayacakrakA jAnanA anivArya hai| atyantanizitadhAraM durAsadaM jinavarasya nayacakram / khaNDayati dhAryamANaM mUrdhAna jhaTiti durvidagdhAnAm / / 59 / / padya jimavarakA nayabheda cakasama ghumA sakta hai be gurujana / jJAnI mAnI aura anubhavI vinA svArtha karane sAdhana // binA jJAna ke azAmIjana kareM kaMdAnita cakacalana / sejadhAra aru kaThina pakara vaha sira se aru kare pattana // 5 // athavA tejadhAra a6 durdhara bhI hai jinamatakA nayacA apAra / binA jJAna kara detA hai saMcAlakakA mastaka zAra / / ataH samajha kara use calAte-nija parako rakSA karate / sanguru yese pAraNa mahAI, caraNa meM mastakaM dharate / / 59|| anvaya artha-AcArya kahate haiM ki jinavarasya nayana atyanta nizitadhAraM durAsadaM asti ] jinendradevakA yAne jaina zAsanakA mayasamudAya ( nayaprakaraNa yA nayabhedaprabheda ) atyanta pene teja ghArabAle durdhara sudarzana cakra ke samAna durdhara haiM arthAta usa naya samudAyakA samajhanA va prayoga karanA bar3A kaThina hai, sthAdvAdo anekAntavizArada sadguru hI usako amala meM lA sakatA hai va lAbha uThA sakatA hai / ataeva [ durvidagdhAnAM dhArthamArNa bhUdhAna prArati saMdamati ] ajJAnI mUrkha jana yadi usa nava
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArthasikyupAya cakrako binA samajhe hI ( jJAna hue binA ho ) dhAraNa karatA hai yA usakA prayoga karatA hai banAma saMcAlana karatA hai to vaha turanta ho usakA mastaka khaMDita kara detA hai yA mautake ghATa utAra detA hai / arthAt rakSaka ho bhakSaka ho jAtA hai, vaha apanI va dUsaroMko rakSA nahIM kara sakatA, yaha tAtparya hai / / 59 // bhAvArtha-guruoMne yA zAstrakAroMne nayoMke dvArA hI vastusvarUpako samajhakara zAstroM meM vaisA likhA hai| kyoMki kSayopazamazAnI khaMDa 2 yA aMza 2 rUpase hI bastuko samajhate haiM akhaMDarUpase (pUrNa) nahIM samajha sakate aisA niyama hai| usameM bhI samyagdaSTi vairAgI ho yathArtha samajha sakate haiMdUsare nahIM yaha tAtparya hai| isake sivAya samyagdRSTi samyagjJAnI samyak cAritrI hokara bhI jabataka 'AtmajJAnI' nahIM hotA arthAt nirvikalpa samAdhirUpa ( rAgAdi rahita bItarAga ) nizcaya ratnatrayako prApta honevAle apane AtmAkA saMbedanarUpa ( svAnubhavarUpa) jJAna nahIM hotA sabataka uddhAra honA asaMbhava hai| saMkSepameM sArAMza ( niSkarSa ) yaha hai ki 'rAgadveSAdi vikAra rahita zuddha vItarAga nizcaya ratnatraya svarUpa ( viziSTa ) apanI AtmAkA saMvedana yA svAnubhava honA, 'AtmajJAnakA honA kahalAtA hai, aura kaI prakArakA jJAna honA, AtmajJAna nahIM hai aisA samajhanA cAhiye yaha tAtparya hai / ' phalataH jo guru ukta prakArake AtmajJAnI nahIM haiM ve na svayaM saMsArasAgarase pAra ho sakate haiM na dUsaroMko pAra lagA sakate haiM kintu ve aise haiM ki-- 'Apa Dubante pAr3e aru le DUbe yajamAna' pattharakI nAvake samAna hai ki svayaM DUba jAtI hai aura baiThane vAloMko bhI DubA detI hai ityaadi| aiso sthitimeM jo jIva naya vizArada hoM, nayoMke acche jJAtA hoM evaM unakA prayoga jahA~ jaisA karane lAyaka ho vaisA ve kareM--bhUle nahIM, ve hI sadgurU ho sakate haiM, kASThakI nAbake samAna unheM kaha sakate haiM / samyagjJAnI--ajJAnI, suguru-kugurumeM yahI bheda hai| phalataH Adyaguru sarvajJa vItarAga deva haiM, jo divyadhvani dvArA upadeza dete haiN| uttaraguru-gaNadhara deva haiM, jo divya dhvani 1. merA AtmA jJAnasvarUpa hai yA merA svarUpa jJAna hai, maiM jJAnasvarUpI hU~ aisA abhevarUpase guNaguNIkA jJAna honA, AtmajJAna kahalAtA hai jo mithyASTiko nahIM hotA hai| vaha apane zuddha svarUpako nahIM jAnatA ki jAnane dekhanevAlA sabase bhinna meM ho hU~ ityAdi / 2. saMkSepameM 'AtmajJAna'kA artha zuddha AtmAkA anubhava honA hai, jisakA khulAsA 'AtmasvarUpakA svAda' AnA hai, sAtha ho-sAtha apUrNa sukhakI prApti honA hai| anubhavAtmaka AtmajJAna usako kahate haiM jo nirAkula sukhako utpanna kare [ anubhava ( svAda / sukhakA janaka hotA hai | sathA vaha anubhava, manake sthira honese hotA hai| mana sthira, vikalpoMke chuTane para hotA hai / vikalpoMkA chUTanA, rAgAdi kaSAyoMke chUTane para hotA hai, aisA kAryakAraNa bhAva paraspara hai / taduktaM-- "vastu vicArata bhyAva te, mana pAve vizrAma rasasvAdata sukha Upaje anubhava tAkA nAma"
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ samyakacArina / suna samajhakara dvAdazAma zAstrako racanA karate hai / uttarottara guru, anya AcAryAdika mAne jAte haiM jo usa divyadhvAna ( jinavANI ) kA pracAra karate haiN| aisA krama ( guruparvakrama } anAdise calA A rahA hai isako samajhanA anivArya hai / astu, anekAntakI siddhi nayoM ke dvArA hI hotI hai / vaha bhI nizcaya aura vyavahAra va dravyAthika paryAyAthika nayoM ke jJAna dvArA hotI hai ataH nayavivaraNakA jAnanA jarUrI hai // 59 // __ upasaMhAra kathana nayacakrako acchI taraha samajhanevAloMkA mata hai ki hiMsA sarvathA pApa, adhama evaM heya (tyAjya ) hai, kabhI kisI hAlata meM vaha upAdeya aura dharma nahIM ho sakatI, yaha AcArya kahate haiM / avabudhya hisya-hiMsaka-hiMsA-hiMsAphalAni tatvena / nityabhavagRhamAnanijazaktyA tyajyatAM hisA // 6 // jo jIvarakSaka 'dharma' kA sevaka sadA rahatA hI ! usakA prathama kartavya hai ki cArakA jAniya gho ho / kauna hiMsA histra yA hai, kauna hiMsaka phala ju kyA hai ? vaka vidhise cArazAtA, avaza hI saba syAgasA hai // 30 // nayA~kA jo jJAna rakhatA, bhUla vaha karatA nahIM hai| nahIM jisako jJAna aisA, pApa karatA nita vahI hai // anyaya artha AcArya kahate haiM ki [ nityamabagUhamAna: ] hamezA jIva rakSA karanevAle, dharma ( ahiMsArUpa / ko pAlanevAla, jAnanevAle puruSArthI jAvoMkA kartavya hai ki ve [ tasdaina sidhA-hiMsAhiMsA-hiMsAphalAni avayudhya ] yathArtharUpasa ( samyak prakAra ) hiMsyakA yA mArane yogya jIva zikAra) kA tathA hisakakA yA mAranevAlekA tathA himAkA yA ( jIvadhAta yA prANaghAtakA) tathA hiMsAke phalakA yAhisA karane se kyA phala yA daNDa milatA haiyA kyAhAnihAtA hai| ina saba bAtAkA avazya jAna leva.... una meM bhUla va pramAda na kareM, aisA karanese vaha | nijazaktyA hiMsA tyajyatAm ] apanI zakti yA yogyatA ke anusAra hiMsA jaise pApa yA adharmako avazya hI syAma daMge athavA jAvakArako use avazya haya jAnakara tyAga denA cAhiye / / 60 // bhAvArtha----binA jAne kisokA tyAga karanA yA grahaNa karanA vyartha mAnA jAtA hai| taka 1. ahiMsA 2. hiMsA Adi cAra cIjoMkA / 3. jAnakAra yA zAtA /
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ mA ' puruSArthasiddhayupAya nusAra abataka hisA-hispahisaka-hisAphala, ina bAra bAtAMkA vAstavika jJAna na ho jAya tabataka hiMsA yA adharmakA tyAga karanA aura ahiMsA yA dharmakA grahaNa karanA kaise bana sakatA hai, nahIM bana sktaa| kyoMki jJAnake binA kriyA saba bekAra yA vyartha hotI hai, aisA zAstroMmeM kahA gayA hai| athavA jUsarA artha..... tatvena ] nizcayanayase [hiMsya-hiMsaka-hiMsA-hiMsAphalAni avabudhya ] histha-hiMsaka-hiMsA-hiMsAphala ina cAra cIjoMko jAnakara [ nityamavagRhamAna: ] nirantara pravRtti ( udyama yA puruSArtha ) karanevAle vivekI jIva [ nizakyA hiMsA rayatAm ] pada va yogyatAke anusAra hiMsAkA tyAga avazya kareM yA karanA cAhiye / / 67 / / nizcaya aura vyavahAranapase hiMsAdi cAra bAtoMkA nirdhAra (ka) nizcayanayase (1} hisya' AtmAkA svabhAva bhAva hai yA jJAnadarzanAdi bhAvaprANa hai| unakI hI hiMsA bacAnA anivArya va hitakArI hai| tathA (2) hiMsaka yA ghAtaka vikArIbhAva hote haiM ( sagAdi vikAra jIvake svabhAvako ghAtate haiM nahIM hone daite ) tathA (3) hiMsA svabhAvakA ghAta honA hai, ise hI jIvadhAta yA prANaghAsa kahate haiN| vaha mahAn pApa yA aparAdha hai / sathA (4) hiMsAkA phala yA natIjA nabona karmokA bandha honA aura saMsArameM rahakara unakA phala bhogatA hai| yaha svAzrita cAroM bheda haiN| (kha) vyavahAranayakI apekSAse (1hisya, ekendriyAdi parajIva mAne jAte haiN| (2) hiMsakaparajIva hotA hai jo dUsare jIvoMko mAra DAlatA hai| jaise histha, cahA hai aura hiMsaka billI hai ityAdi / (3) hiMsA, dradhya prANoMkA ghAta ho jAnA yAne zarIra va indriyoMkA viyoga ho jAnA hai| (4) hiMsAkA phala, naraka nigoda Adiko prApta karanA, ghora duHkhoMko bhoganA hai| yaha saba parAzrita kArya haiN| aisI sthiti meM nayoM ke zAtA puruSa peztara apanI ora dRSTi rakhate haiM---apanA hAni-lAbha dekhate haiM aura baisA AcAra-vicAra karate haiM, jo buddhimAnI hai| yahI nizcaya duSTi hai jo hamezA upAdeya hai| aise jIva antardRzivAle hote haiM, ve ho saMsArase pAra hote haiN| . antardRSTikA artha-antarAtmA ( samyagdRSTi ) va bocakI ( madhyakI ) dRSTivAle bhI hotA hai / arthAta bahirAtmA aura paramAtmAke bIcako avasthAvAle cauthe guNasthAnase lekara 12ne guNasthAna takake jova savikalpaka hote haiM ityAdi unheM antardaSTa kahate haiM aisA samajhanA caahiye| ataeva ukta prakAra ke antardaSTiyAle antarAtmA apanA lakSya saMyogopIyase chUTanekA hI rakhate haiM bAharI lakSya nahIM rkhte| yadi kadAcit amicchAse baha ho bhI jAya to usase unheM harSa yA prasannatA nahIM hotI krintu duHkha aura heyatA hI hotI hai| ve socate haiM ki yadyapi saMyogoparyAyameM yA kaSAyake sAtha yogoMke rahate samayameM kabhI kaSAyake anusAra yAga huA karate haiM (zarIra Adiko 1, eca-hataM jJAnaM kriyAhIne, hatA cA zAninAM kriyaa| pAva kilAMghako gdhaH, pazyannapi ca pNgmH|--raajvaasik akalaMkadeva /
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ paar'i kriyA vaisI hotI hai ) aura kamo yogoM ke anusAra kaSAyoMko vRtti ( pariNamana huA karatI hai, kintu kaSAyoMke abhAva ho jAne para, zarIrAdikI kriyAse kaSAya-bhAvoMkA astittva nahIM mAnA jA sakatA, vaha zarIrakI pAriNAbhikI kriyA mAnI jAtI hai, naimittikI nahIM, yaha bhAva hai| astu / vaha sabhI vAhya kriyAe~ va pravRttiyA~ arucipUrvaka karatA hai| vyavahAra dRSTivAle, hamezA mukhya rUpase parako ora ho dRSTi rakhate haiM, ataH parajIvoMkI rakSA ( dayA-karuNA ) karate haiM aura ahiMsA ke bAlaka kono hai sa ganApa bayoM kA tyAga karate haiM aura tyAgI muni tapasvI niSparigrahI apaneko samajhate haiN| saMyamAdi pAlanese yAne rasAdikake yA bhojanAdike yA indriyoMke viSayoM ke tyAga denese apane ko saMyamI cArizradhArI (zramaNA-samaSTi sAdha samajhate haiM ityAdi saba bahirdaSTi bhalabharI dRSTi hai jo anta meM heya hai kyoMki vaha antaSTi nahIM hai yA svobhamukha daSTi yA zuddha botarAgadaSTi nahIM hai, jo 'AtmAnubhava rUpa hai' binA usake samadaSTa, zrAmaNyapanA Adi ho nahIM sakatA aisA tAtparya hai aura binA usake saMyama va cAritravadharma samabhAvakA honA asaMbhava hai| basa, yahI bhatArtha bodha ma honese sArA saMsAra bhalA huA hai jo zloka ne 5 meM kahA gayA thaa| tabhI to vyavahAra dharma ko dharma, para jonake ghAtako hisA va adharma, bAhya cIjoMke tyAganeko vata yA tyAga caritra Adi mAna rahe haiM jisase kabhI kalyANa yA uddhAra hone vAlA nahIM hai / parAdhInatA yA parakA Azraya lenA kabhI hitakArI nahIM ho sakatA, jabataka svAzraya yA svAvalaMbana na liyA jAya, svatantratA prApta na kI jAya, kyoMki vaha samyagdRSTi hI nahIM hai ityAdi sArAMza hai| anta meM isa zlokake anusAra hiMsA Adiko samajhakara unakA tyAga karanA ucita hai, tabhI dharma pala sakatA hai aura adharma tyAgA jA sakatA hai sabakA sAra yahI hai, isa granthakA bahI uddezya hai kimbahunA dhyAna diyA jAya / saMyogI paryAya meM ekaSTi ( dravya yA paryAya, nizcaya yA vyavahAra ) nahIM rahanA cAhie sApekSadaSTi yA syAdvAdadRSTi avazya rakhanA cAhiye jabataka azuddha dRSTi sattA meM ( maujUda ) rhe| pazcAt jaba vaha apane Apa zuddha ho jAtI hai saba usameM sApekSatA aura nirapekSatA kA vikalpa hI nahIM rahatA sirpha eka jJAtA duSTi hI raha jAtI hai, jo pAriNAmika bhAva yA dravya dRSTi hai, dhauvyApa hai / / 60 / /
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ cauthA adhyAya dharmaprAptikI bhUmikA ahiMsAdharmako pAlaneke liye vividha prakArakI hiMsAkA tyAga karanA banivArya hai usakA kramavAra tyAga karanA batAyA jAtA hai / [ aSTamUlaguNa pAlana macaM mAMsaM kSaudraM paMcodambaraphalAni yatnena / hiMsAvyuparatikAmairmoktavyAni prathamameva / / 61 // padya hiMsAtyAga bhAvanA jisake usakA mukha karttavya yaha...matha mAMsa baru madhu tyAgamA, paMca udambara grahaNa nahIM / / bata pAlanako yahI bhUmikA, vyavaharanaya batalAtI hai| nizcayamamase manazuddhi ho---bhUmizuddhi kahalAtI hai / / 1 / / bhATha catue~ nimisakAraNa----hiMsAkI mAnI jAtI / ataH uhIkA syAga kahA hai, dayAdharma sUcaka hotI / / anyaya artha-AcArya kahate haiM ki [ hiMsAvyuparatikAmai , jo jIva ( mumukSu hiMsA karanese virakta hote haiM arthAt hiMsAko tyAganekI bhAvanA rakhate haiM, unako [prathamamaMtra basnana mAM, mAMsa, kSaudraM paMcodamparaphalAni moktavyAni ] cAhiye ki ve ahiMsA dharma pAlaneke liye pahile yA prAraMbha ho--- madya-mAMsa-madhu (kSaudra ) kA tathA pAMca udambara phaloMko khAnekA avazya tyAga kareM kyoMki unake khAne meM hiMsA adhika aura lAbha kama hotA hai aura ve jIvanake anivArya kAraNa bhI nahIM haiM ityAdi // 61 // 1. yahA~ pA~ca udamdara phaloM { amara, kaThUmara, bar3a, pIpara, pAkara ) kA tyAga karanA 5, mUlaguNa tathA madirA, mAMsa, madhu ( zahada ) kA tyAga 3 mUlaguNa kula 8 mUlaguNa basalAe hai kyoMki una mATha vastuoMmeM bahuta jIvarAzi rahatI hai vaha unake grahaNa karane ( khAne ) se naSTa hotI hai jo hisArUpa hai pApa yA doSarUpa hai / unakA tyAga karanA guNarUpa hai aisA samajhanA cAhiye / vahI prata yA dharmako nIba hai so pratyeka janna zrAvaka ko cAhiye ki ukta ATha mUlaguNoMko prayama pAlana kara dharmake adhikArI ( pAtra ) baneM / inameM matabheda hai jo batAyA gayA hai|
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharmaprAptikI bhUmikA bhAvArtha- ahiMsA dharma hI ( antaraMga bahiraMga hiMsAkA tyAga hI ) jaina dharma meM sabase bar3A dharma mAnA gayA hai, jisako vItarAga dharma yA nizcaya dharma bhI kahA jAtA hai| parantu usako prAta karane ke liye pahile bhUmikA yA nIva banAI jAtI hai vaha bhUmikA pahile ( vyavahArase ) dayA mandakaSAyake rUpa meM banAI jAtI hai| arthAt caraNAnuyogako paddhatike Alambanase zurU kI jAtI hai, jise vyavahArazuddhi kahate haiN| jaise kar3o jamAna jaba kucha narama yA golI hotI hai taba usako sApha kiyA jAtA hai yAne zuddha banAyA jAtA hai| isI taraha tIvra kaSAyake kucha manda hone para hI dayAlutA yA jIvarakSArUpa dhama utpanna hotA hai| ata: usake liye prAraMbha meM, jinake binA bhI jIvana sthira raha sakatA hai aura hisApApa baca sakatA hai, aisI anAvazyaka cIjoMkA tyAga karanA batAyA gayA hai arthAt 'eka pantha do kAja' hote haiN| arthAt dharma saghatA palatA ) hai aura prANarakSA bhI hotA hai ityAdi lAbha hai ityAdi / aiso sthiti meM lokApavAdase bacane ke liye aura dharmako prApti ke liye ukta abhakSya ATha cIjoM kA svAganA anivArya hai| aSTamUlaguNadhArI ( pAlaka ) jova hI pAdAkA adhikArI ho- hai dumA hoM yaha tamAla vizeSatA hotI hai| sAmAnya nyAyase dekhA jAya to ye ATha mUlaguNa haiM, jo pratyeka jaina mRhasthako bhI dhAraNa karane yogya haiM va dhAraNa karanA cAhiye / sabhI inake sAtha mUla (prAraMbha ) vizeSaNa lagA huA hai| agara yathArtha pUchA jAya to jisake mana meM yA bhAvoM meM 'dayA yA karuNA' kA abhAva ho vaha jaina nahIM hai vaha kara pariNAmI hiMsaka ajaina jaisA hai astu / yaha dhyAna meM rakhate hue 'sadAcAra' se rahanA jarUrI hai cAhe vratI ho, yA avatI ho parantu jaina ho / vayavahAradharmako yaha nIva hai aura anAdi kAlase saMyogI yA azuddha paryAya meM vyavahArarUpa vRtti jIvakI hotI A rahI hai jabataka zuddha dRSTi na huI ho| zuddhadRSTi ( nizcayazraddhA ) yA AMzika zuddhaparyAyake samaya 'nizcaya mokSamArga hI pahile huA karatA hai kintu jaba usameM ( zuddhopayoga yA vItarAgatAmeM ) vaha sthira nahIM raha pAtA arthAt usase vicalita jIva hotA hai taba vahAradharma ( zubhopayayoga va zubhakriyAkAMDa ) meM upayoga ( mana ) ko lagAtA hai, itanA hI nahIM vaha upayogako evaM yoga / pravRtti ) ko azabhase prayatna karake bicAtA hai yaha usa vyavahAra mokSamArgA samyagdRSTiko vizeSatA hai| aci karatA rahatA hai| ATha mUlaguNoMke bheda 1. jinasenAcArya--pAMca aNuvratoMko pAlanA, madhu, mAMsa aura cUtakA tyAga karanA ye ATha malaguNa mAnate haiM / ye sirpha madhaka sthAnameM juAkA tyAga karanA batAte haiM yaha thor3A bheda hai| 2. samantabhadrAcArya-pAMca aNuvratoMkA pAlana karanA aura madya mAMsa madhukA tyAga karanA ATha mUlaguNa kahate haiN| 3. amRtacandrAcAryakA to uparyukta mata haiM ho jo somadeva AghAyaMsa milatA hai| somadeva AcArya bhI yahI mAnate haiN|
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArthAca 4. vasunandI AcArya - sAta vyasanoMkA tyAga karanA 7 tathA pAMca udambara phaloMkA tyAga karanA 1 kula 8 mUlaguNa mAnate haiM / 198 5. paM0 AzAvarajI- madyamAMsa madhukA tyAga 3, pAMca udambara phaloMkA tyAga 1, rAtri bhojana tyAga 1, devadarzana karanA 1. jIvarakSA karanA 1, jala chAnakara ponA 1, kula 8 ATha mUla guNa hote haiN| yaha batAte haiM / noTa --- Da-aSTa mUlaguNoM ke sambandha meM matabheda hone para bhI lakSya sabakA eka hai aura vaha hiMsApApa se bacanA hai| sabase adhika pApa rasanA indriya aura sparzana indriyoMke dvArA hotA hai / ina donoM para niyaMtraNa honA kaThina pratota hotA hai aura ye do indriyA~ ho prAyaH sabhI jIvoMke pAI jAtI haiM / tadanusAra hI AcAryoMne peztara rasanendriyake AdhArase hisApApako chur3AyA hai kyoMki madya Adika saba rasanendriyake ho viSaya haiM, jinameM asaMkhyAte jIva rahA karate haiM aura unake sevanase unakA vidhAta honA avazyaMbhAvI hai / phalataH yathAzakti unakA tyAga kara denA ho zreyaskara hai| ataeva mUlameM unhIM ko lekara aSTamUlaguNa nAma rakhA hai astu / aSTamUlaguNoM kA pAlana do taraha se hotA hai ( 1 ) aticAra sahita ( 2 ) aticAra rahita, parantu vaha yogyatA yA padake anusAra hotA hai jo Age batAyA jAyagA / dadharmako pAlanevAle saba tarahase vicAra karate haiM / samudAyarUpase AThoM atri sevana hiMsA hotI hai yaha to batalA diyA gyaa| aba pRthak 2 kA doSa batalAyA jAtA hai / khAnapAnako zuddhi karanA pahilA kartavya hai / / 61 / / madya (madirA) ke sevanase hRdayabhAva donoM hiMsAeM hotI haiM / mayaM mohayati manaH mohitacittastu vismarati dharmam / freerea jIvo hiMsAmavizaMkamA carati // 62 // paca pAna karane se jIbokA bhaneM mUrchi holA / sUti na honeke kAraNa vaha so dhama bhUla jAtA || honeke kAraNa nirmaya vaha ho jAtA hai / kA bheda na karake nirbhaya hiMsA karatA hai / 62 / / anvaya artha - AcArya kahate haiM ki [ mayaM manaH mohayati ] madirAke pInese indriyAdhIna mana yA upayoga ( jJAna ) vehoza yA vivekarahita pAgala jaisA mUcchita ( aceta ) ho jAtA hai / [tu 1. acesa yA mUcchita - viveka rahita / 2. nyAya mA dayA 3. nirbhaya - niraMkuza | 4. upayoga yA cetanA /
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharmaprAtiko bhUmikA 199 mohitacittaH dharma vismarati ] aura macchita yA vivekahIna jIva, dharma yA kartavyako bhUla jAtA hai yA usako kartavya akartavyakA jJAna nahIM rahatA taba [ vismRtadharmA jAva; adhizaka hiMsAmAcati ] dharmako bhUla jAnevAlA jIva nirbhaya aura niraMkuza ( svacchaMda ) hokara hiMsApAeko karane lagatA hai, yaha bhatIjA hotA hai----dravya aura bhAva donoM hiMsAe karatA hai / / 62 / / bhAvArtha- pariNAma { citta yA bhAva ) kharAba honese arthAt taraha 2 ke kuvicAra ( vikalpa) honese bhAbahisA hotI hai ( svabhAvabhAva ghAte jAte haiM ) aura una madirA Adi padAtho anaginata jaba honese unakA ghAta honepara dravyAhiMsA bharapUra hotI hai tathA bar3e-bar3e lokanindya kAma yaha kara DAlatA hai, jisase bhayaMkara daNDa Adi isI lokameM vaha pAtA hai loga usase ghRNA karate hai--dravya naSTa hotA hai ityAdi aneka hAniyAM hotI haiM, ataeva vaha sarvathA tyAjya hai / madyapAyIko durdazA isa loka aura paraloka donoM meM hotA hai, vaha lokameM mAra khAtA hai, usake jahA~-tahA gira par3anese hAthapAMca zira ghAyala ho jAte hai, anuci sthAnameM vehoza par3A rahatA hai, kutte bhI pezAba kara dete haiM vaha murdA jaisA par3A-par3A saba sahana karatA hai ityAdi sajA milatI hai tathA paralokameM khoTA bandha hone ke kAraNa asahya bharakAdike duHkha bhoganA par3ate haiM, ityAdi burAiyA~ batalAI' jAtI haiM astu| madirA pIne vAloMkA svAsthya bhI bigar3a jAtA hai| damA, khAMsI hote haiM unake phephar3e kharAba ho jAte hai aura hArTa phela bhI ho jAtA hai ityAdi hAni hotI hai ataH heya hai / / 62 / / Age punaH ahiMsA aura bhAvahisA donoM madirApAnase hotI haiM yaha batalAte haiM rasajAnAM ca bahUnAM jIvAnAM yoni riSyate madyam / madyaM bhajatAM teSAM hiMsA saMjAyate'vazyam // 13 // abhimAnabhapajugupsA hAsyAratizokakAmakopAyAH / hisAyAH paryAyAH sarve'pi ca sarakasabhihitAH // 64 // padya sameM paidA hone vAle chAtroM kI yaha yoni hai| madirA pAne ghArlose taba hiMsA unakI hotA hai / / 1. hamezA sarala yA gaule rahanemeM usameM utpanna honevAle sammakachana jIva : madirAkI utpatti aneka tarahake phalaphUla nauja Adiko bahuta samaya taka sar3AnemAlAnese hotI hai, jisameM asaMkhyAte joSa utpanna hote haiM da hamezA utpanna hote rahate / ataH unheM 'ragujja' yAne rasase utpanna honevAle kahA jAtA hai / 2. khAna yA utpatti sthAna / 3. madirAke nikaTa sambandhI yAne usIke samAna svabhAvavAle riztedAra ityarthaH / . . NAV A RTRAITRA } |
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArthasidadhupAye vahI iSya hiMsA hai jisameM, dRSyaprAya dhAte jAte / ata: pyAga usakA batalAyA, dharmapAlane ke nAte / / 13 // abhimAnAdika je bhAI vikArI be bhI usase hote hai| janase mI hiMsA hotI hai bhAnaprAya maza jAte hai| hiMsAkI paryAya bikArIbhAva, sadA mAne jAne / unase sudhabudha naSTa hota haiM, aceta dazA donoM karate // 65 // anyaya artha--AcArya kahate haiM ki [vAma ramajAna bahanA jIvana yAmiH payaleM] punaH (phira] taralatA yA golApana ( rasarUpa / se hamezA utpanna honevAle jIvoMkI yonirUpa ( utpatti sthAna ) vaha madirA hai arthAt asaMkhyAte isa jIva usameM sadaiva utpanna hote rahate haiM taba [ madhaM bhajatA teSA avazya hirA saMmAyate ] usa madyakA pAna karane vAloMke jana jIvoMkA ghAsa honese hiMsA pApa avazya hI hotA hai arthAt unake dravyahiMsA sadaiva huA karatI hai aisA samajhanA cAhiye // 63 // isI taraha [1] aura saskasannihitAH abhimAnabhayajhugupsAhAsyAratizokakAmakopAthA: hiMsAyAH paryAyAH sarvapi bhavati] madirAke ho samAna svabhAva yA kAryavAle aMrthAt acetatA utsanna karanevAle ( hosahavAsa nigAr3anevAle viveka rahita banAnevAle ) ahaMkAra, (ghamaNDa garva ) bhaya, ( zaMkA ) ghRNA, ( glAni-dveSa ) ha~sI, aproti, zoka, viSayasevanako icchA, krodha Adi vikArobhAva bhI madirApAna karanevAloM ke hote haiM jo ki hiMsAke hI paryAyavAcI zabda yA nAma haiM kAraNa ki ve bhI jIvake svabhAvoMko ghAlate haiM, nahIM hone dete yaha bhAva hai| taba donoMkA samAna svabhAva yA kArya ." honese donoM nikaTa sambandhI haiM aisA samajhanA cAhiye athavA unakA paraspara nimittanaimi sambandha hai yaha vizvAsa karanA cAhiye / madirA nimittakAraNa hai aura vikArIbhAva (abhimAna naimittika haiM aisA khulAsA hai / inase bhAva hiMsA hotI hai yaha bheda hai / parantu donoM tyAjya { bhAvArya-hisAe so donoM ( dravya va bhAva ) burI haiM, adharma rUpa haiM ata: unakA sampa, yA saMyoga chor3anA anivArya hai, parantu unakA chuTanA kramase hotA hai| saMyogI paryAya meM sabhIkA saMyoga eka sAtha nahIM chuutttaa| aisI sthitimeM peztara lokAcArake anusAra bAhya dravyAhiMsAkA tyAga to yogyatAnusAra karanA hI cAhiye ( iso meM pAMcoM pApoMkA tyAga zAmila rahatA hai ) / uso dRSya hiMsAko bacAneke liye bAhira madirAdikakA tyAga karAyA jAtA hai| dravyahisAke viSaya meM paM. AzAdharajI apane grantha sAgAradharmAmutameM likhate haiM ki..... yakSekavindoH pracaranti audhAzcaipsat trilokImapi pUrayanti / 'yadviksavAzcamamuca loka asthati taskazyamavazyamasyet 61 -sAgAra. 1. sevaka / 2. mdiraa|
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ SEAN Priyan... ANS dharmaprAptiko bhUmikA ghara - jisa pakirAko eka ka hanevAle choTe asaMkhyAte jIva adi parevAke barAbara hAkara ur3eM to tIna lokameM na samAveM itanI bar3I saMkhyA ( rAzi ) unakI hai, usake ponevAle una sabakA ghAta kara dete haiN| ataeva usa asaMkhyAta jIvoMke AdhAra ( yoni ) bhUta madirAko, jo donoM lokoM arthAt isabhava-parabhava yA paryAyoMko bigAr3a detA hai, avazya hI tyAga denA cAhiye / usakA chUnA bhI varjanIya hai phira sevana karane ko to bAta hI kyA hai ? vaha vastu hamezA varjanIya hai isIliye aSTamUlaguNoMmeM usako prathama sthAna diyA gayA hai kimbahunA / madirA pInevAlekA mAnasika saMtulana naSTa ho jAtA hai ataH vaha kabhI AtmaghAta bhI kara baiThatA hai aura bekAbU ho jAtA hai| vizeSArtha----yadyapi saMyogoparyAyameM jIva madirAdi yA annAdi paradravyakA sevana karatA hai jo upacAramA vyavahArakA kathana hai| asala meM nizcayase dekhA jAya to jIva cetanadravya hai, usakI khurAka jar3a madirA, anna Adi paradravya nahIM ho sakatI kintu jIvako khurAka usakA svabhAva hai, jisase vaha hamezA jItA rahatA hai| ho, usa jIyakA jJAnagaNa sayAmIpAyamaparAdhIna yA zandrayA dhIna hai aura indriyAe~ jaDa padamalika haiN| so jaba unake sAtha jaba madirA AdikA saMyoga hota hai taba unameM vikAra utpanna hotA hai, jisase unako sahAyatAse hone vAlA jJAna bhI vikRta ( anyathA ) ho jatA hai, taba jyoM-kA-tyoM ( sahI ) vaha nahIM jAnatA--bhUla jAtA hai| ataeva usa madirA Adi vikRta paradravyakA bhI saMyoga sambandha chor3ane kA upadeza diyA jAtA hai, kyoMki vaha nimitta kAraNa hai, usase pariNAmoM meM vikAra hotA hai-rAgAdika kaSAyabhAva prakaTa hone meM madada milatI hai, jisase usa jIvako / madyapAyoko ) svayaM hiMsA hotI hai, svabhAva bhAvoMkA bhAta hotA * tathA mayAdimeM rahane vAle ananta jIvoMkI hiMsA hotI hai ataeva donoM hiMsAoM ( bhAva va dravya ) ne ke liye madyAdikA chor3anA jarUrI hai aisA khulAsA samajhanA cAhiye astu, tabhI dharmakA ho sakatA hai arthAt hiMsAke chUTanese na 'ahiMsA' ke honese hI dharmAtmA bana sakatA hai 64 / / 2. mAMsake khAne ( bhakSaNa karane } se bhI hiMsA hotI hai yaha batAte haiM na vinA prANavighAtAt mAMsasyotpattiriSyate yasmAt / mAMsaM bhajatastasmAt prasaratyanivAritA hiMsA // 65 // jIpazcAtake vinA na hotI mAMga vastu kI utpatI / ataH mausake khAnevAkose hiMsA varavasa hotI / / 1. utpanna hotI hai| 2. anivArya-caracasa, avazyaMbhAvI / 26
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 203 puruSArthasidhupAya badanAmI bhI hota jagata meM kRSNAraSTi unapara rahatI 1 nadhi unakI rahatI hai, nahIM dayA kSaNabhara rahatI' // 65 // pApabaMdha bhI hota niraMtara dukhI sadA se rahate haiN| pApavIja duHkhoMkA jAne hiMsAme jo ramate hai| anvaya artha---AcArya kahate haiM ki [ yasmAt prAgavidhAptAt vinA mAMsastha utpattiH na iSyate ] jaba ki vinA jIvoMke mAre ( ghAte ) mAMsakI utpatti nahIM hotI yA ho sakatA hai aisA niyama hai| [ sasmAt mAMsaM bhajata: hiMsA aniSAritA prasarati ] taba mAMsake khAne vAloMke hisAkA honA anivArya hai arthAt hiMsA avazya 2 hotI hai / / 65 / / bhAvArtha-hiMsApApa saba pApoMmeM pradhAna yA mUla hai, usIke saba bheda haiM yaha pahile kAhA jA cukA hai| parantu vaha hiMsA do taraha kI hotI hai arthAt eka svAzrita { AtmAke bhAvaprANoMkA ta hAnasa ) dusaro parAzrita arthAt anya jIvoMkA ghAta honese| aisI sthiti meM mAMsa sambandhI hiMsA parAzrita hiMsA samajhanA cAhiye kyoMki mAMsako utpatti, anya sajIvoMke mAranese (zikA. rase hotI hai-unakA zarIrapiMDa ho to mAMsa kahalAtA hai ataeva janba mAMsabhojo jIva usakA sevana karate haiM taba tadAzrita asaMkhyAte jIvoMkA ghAta ( hiMsA ) nirantara hotA rahatA hai tathA sAMsa bhojI mahAn karasvabhAva vAle nirdayI tAmasa prakRtike hA karate haiM unake hRdaya meM dayAkA saMcAra yA dayAko bhAvanA ( dhArA) bilakula nahIM rahatI ityAdi phalasvarUpa usa hisAse ve khoTA ( kuti Adi ) karmabaMdha karate haiM aura usake udaya Ane para ve mahAn duHkha bhogate haiM aura usa samaya rAgadveSa yA iSTa aniSTarUpa vikalpa yA bhAva honese navIna baMdha hotA hai isa taraha duHkha aura baMdhako zrRMkhalA ananta kAla taka cAlU rahatI hai isaliye mAMsa Adike sevana karanese hone vAlA pApa, baMdhakA mUla kAraNa siddha hotA hai aisA samajhakara vivekI jova usakA tyAga hI kara dete haiN| vizeSArtha---prakRti yA nAmakarmakI racanAke anusAra prAyaH jIvoMko AkRti aura khurAka bhinna 2 prakArako dekhane meM AtI hai| manuSyajAtikI AkRti svabhAvata: narama va zAnta rahatI hai ataeva usakI khurAka (AhAra ) bhI sAdhAraNa.....sAdo ( anna khAneko ) hotI hai unakI khurAka mAMsa nahIM hai anna hai| mAMsakA khAmA dAnavoM kA hai, mAnavoMkA nahIM hai| thalacara pazuoM ( gAya, bhaiMsa Adi ) kA AhAra ghAsa-pattA hai / nakhavAle pazuoM ( siMhAdi kA AhAra RrasvabhAva vAle hone se, mAMsa hai| pakSiyoM ( nabhacaroM) kA AhAra, phala puSpAdi hai / taba ukta prAkRtika niyamako ullaMghana kara mAMsa khAne vAlA manuSya mahAn aparAdhI siddha hotA hai aura use parabhava meM yA kabhI 2 iso bhayameM kaThora sajA milatI hai / ___ mAMsa kitanA azuci padArtha hai, jisake dekhane mAse ghRNA utpanna hoto hai, durgandhi AtI hai, makkhiyAM bhinakatI haiM, khAnevAle duSTa krUra pariNAmI hote haiN| ataeva kisI bhI avasthAmeM vaha khAne yogya bastu nahIM hai, astu / isIkA aura khulAsA Age praznottarake rUpameM kiyA jAtA hai / / 65 / / 1. dhArA nahIM cltii|
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 203 bhUmikA yahA~ koI mAMsabhakSI tarka karatA hai ki yadi kisI jIvako mArakara khAyA jAya to vaha mAMsabhakSI va sipApa karane vAlA mAnA jA sakatA hai kintu apane Apa ( Ayu pUrNa hone para ) mara jAnevAle pazuoMkA kalevara ( mAMsa ) khAnese na hiMsA hotI hai na mAMsa khAnekA doSa lagatA hai ( na laganA cAhiye ) ? mari isakA uttara dete haiN| raft fre bhavati mAMsaM svayameva mRtasya mahiSavRSabhAdeH / tatrASi bhavati hiMsA tadAzritanigotanirmathanAt / / 66 / svapi 'vipacyamAnAsu mAMsapezI | nigotAnAm // 67 // AmAsvaipi sAtatyenotpAdastajjAtIyAnAM pakSa e are afer pazuoMkA mAMsa mara gaye bhI hotA / usake khAnese hotI hai hiMsA jaba varSaNa hotA // 66 // heat rest aura paka rahI dazA tIna tri hotI hai / sImoMmeM hI utpati hotI jIvarAzi yaha maratI hai // 67 // sammUrcchana hai nAma unhoMkA nAma nigota gharAte haiN| unakA janmamaraNa nita hotA vayaparyAtaka hote hai || anvaya artha --- AcArya kahate haiM ki [ kila svayameva mRtasya mahiSabhAya mAMsa bhavati ] jo gAya, bhaiMsa Adi pazu svayaM Ayuke pUrNa ho jAne para mara jAte haiM unase jo hotA hai vaha bhI nizcayase mAMsa hI kahalAtA hai aura [ tatrApi hiMsA bhavati ] usake sevana karane ( khAne ) se bhI fear avazya hotI hai kyoMki [ tadAzritamigo nimaMthanAt ] usa mAMsake AdhArabhUta jo sammUcchena ( nigota ) jIva rahate hai arthAt usameM utpanna hote haiM, ve dharSaNa karanese yA cabAnese yA sparzAdi karanese avazya hI mara jAte haiM, taba hiMsA barAbara hotI hai, yaha sambhava hai / / 66 / / 1. sammUrcchana jotra | 2. gharSaNa yA masauna thA davAurA / 3. kaccA yA gIlA ( AI ) / 4. sUkhA ( camar3ArUpa ) / 5. adhapakA curAyA jA rhaa| 6. mAMsakI DalI ( Tukar3A 11 7. usI jAlike bhaiMsa, gAya vagairaha / 4. gotra vAle, yA usI kula-gotra vAle jIva / athavA sammUrcchana jIva /
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 puruSArthasidhupAya tathA api mA para pAnI binA mA sAMsapezISu ] aura mAMsakI Dalo cAhe kaccI ( gIlI yA Ardra tatkAlako ) ho yA pakI sukho ho yA adhapakI ( kucha gIlI kucha sUkhI ) ho usameM [ sAsanyena tarajAtIyAnAM nigotAnAM upAdaH bhavati ] nirantara usI jAtike ( jisa jAtikA mAMsa ho ) sammUcrchana / lakavyaparyAptaka) jIva utpanna hote rahate haiM ataH mAMsake yA nagar3Ake bhI upayoga ( sevana ) karanese, unakA ghAta ( hiMsA ) honA anivArya hai / / 67 // bhAvArtha-mAMsapiMDa, cAhe svayaM mare hue jAnavarakA ho yA mAre gaye jAnavarakA ho athavA cAhe vaha golA ho yA sUkhA ho yA avasUkhA ho, usameM hara samaya usI jAtike sammUcchaMna sajIvalabdhyaparyAptaka utpanna hote haiM, ataH jo prANI ( loga) usakA sevana yA upayoga karate haiM ve asaMkhyAte jIvoMkA dhAta ( hiMsA ) barAbara karate haiM, jisakA phala unako bhayaMkara duHkhoMke rUpameM bhoganeko milatA hai aimA samajhanA cAhiye evaM usakA upayoga karanA chor3a denA cAhiye yahI manuSyatA hai, vivekazIlatA hai, kimbahunA / camar3ekI cIjoMkA upayoga karanA bhI isIliye varjanIya hai, kyoMki usameM utpanna hone vAle jIvoMko hiMsA sparzase, ragar3ase, kucane-picanese avazya hotI hai| sArAMza yaha hai ki 'mAMsa' yaha eka zarIragata dhAtu hai, jo ki raktase utpanna hotI hai arthAt pahile zarIra meM jAnevAle padArtha khalarUpa pariNata hote haiM, pazcAt ve hI khalarUpa ( kharorUpa ) padArtha, rasarUpa ( pAnIkI taraha tarala ) pariNata hote haiN| usake bAda vaha rasabhAga, raktarUpa ( khUnarUpa ) pariNata hotA hai| phira vahI rakta, mAMsarUpa ( piMDa vakar3A ) pariNata hotA hai| phira mAMsase carbI utpanna hotI hai| carvIse ( medAse ) haDDo banatI hai / usa haDDIse majjA ( choTe nasAjAra ) hoto hai aura majjAse vIrya utpanna hotA hai tathA phalasvarUpa vIryase santAna utpanna hotI hai| isa prakAra prakriyA' hai| noTa-inameM vizeSatA yaha hai ki jabataka ye dhAtue~ garama ( uSNya ) rahatI haiM tabataka unameM jIya utpanna nahIM hote ve prAsuka yAne jIva rahita hotI haiM aura jaba ve ThaMDI ho jAto haiM taba unameM jIvarAzi utpanna ho jAtI hai aisA jAnanA / phira mare hue va mAre hue jIvoMke mAMsa meM bheda karanA mUr3hatA ( ajJAnatA ) hai-donoM tarahake mAMsapiMDameM koI bheda nahIM hotA, donoM tyAjya haiM, donoMmeM jIvarAzi utpanna hotI hai va maratI hai ataeva mAMsa sadaiva varjanIya hai| yahA~ para hiMsAke prakaraNameM mukhyatayA dravyAhiMsAkA kathana kiyA gayA hai jo loka prasiddha hai| parantu usake sAtha 2 bhAvahiMsAkA kathana bhI siddha ho jAtA hai kyoMki binA kaSAyabhAvoMke (bhAda ....................... ....... . Gram 1. uktaM ca--- rasAdraktaM tato mAMsaM, mAMsAnmedaH prvrtte| madato'sthi sato majja, majjAuchu tataH prajAH / / caraka /
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ amaassi mumikaa 205 hisArUpa ) dravyahiMsA bahudhA nahIM hotI, bhAvahiMsApUrvaka dravyahiMsA hotI hai yaha niyama hai| usako hI saMkalpI dravyAhiMsA kahA jAtA hai / tathA khAnekA rAma honA va khAkara rAgakA honA sabhI bhAvahisA rUpa hai astu / / 67 // antima niSkarSa AmA vA pakvAM vA khAdati yaH spRzati vA "pizitapezI / sa nihanti satatanicitaM piMDaM "bahujIvakoTInAm // 68 / / padya gIkI sUtrI adhasUkhI bhI mAMsa sI jI hotI hai| usameM jIvarAzi bahu hotI khAnese yaha maratI hai / pApa pralA hiMsAse hotA.dharma ahiMsAle . hotaa| isanA nahIM cika jise hai. amma asAratha yaha kholA / 64 // anvaya artha-AcArya kahate haiM ki [ya: bhAmAM yA pakSo kA vizisapezI khAdati kA spRzati / jo jIva gole yA sUkhe mAMsakI DalI (Tukar3A) ko bhI khAtA hai yA chUtA bhI hai [ sa bahujIyakoTImA satapsannicita viM nihanti ] vaha bahuta kAlase saMcita hue { ekatrita ) anaMte jIvoMke piMDa (samudAya-rAzi) ko naSTa kara detA hai arthAt unakI hiMsA kara detA hai, yaha pApa use lagatA hai| ataeva usakA tyAga hI vivekI jIvoMko kara denA cAhiye anyathA unakI jindagI bekAra samajhanA cAhiye, yaha tAtparya hai / / 68 / / bhAvArtha----hisApApake barAbara koI adharma nahIM hai aura ahiMsAke barAbara koI dharma nahIM hai| itanA viveka jisa manuSyako na ho vaha manuSya nahIM hai pazuke samAna hai yA narapazu hai, aura usakI jindagI bekAra hai| aisI sthiti meM hiMsAkA AraMbha ( kArya ) bahudhA chor3a ho denA cAhiye / yadi yaha sarvathA tyAga nahIM kara sakatA ho arthAt kArobArI yA udyogI-gRhastha vyavasAyI ho to use bhI zanai: ( thor3A 2) tyAga karanA hI cAhiye yaha kama hai kyoMki binA pApAraMbhake tyAge uddhAra nahIM ho sakatA / khAneke sambandhase sAkSAt mAsa thA aMDe vagairahakA tyAga to AraMbhI gRhasthake bhI honA cAhiye / vaha to manuSyakA AhAra hai hI nahIM-yaha prakRti viruddha hai kimbahunA // 18 // 2. mAMsakI DalI-Tukar3A / 3. cirakAlake saMcita / 4. karor3oM anante jIvoMkA samudAya mAMsa hai| 5. vyrth-nissphl|
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 puruSArthasiddhA 3. Age madhu ( zahada ) ke sevana meM hiMsAkA honA batalAte haiN| madhuzalamapi prAyo madhukara hiMsAtmako bhavati loke / bhajati madhu mRdadhIko yaH sa bhavati hiMsako'tyantam // 69 // padma madhukA eka bindu mo banatA madhumakkhIkI hiMsAse / ataH use jo sevana karate mUr3ha na vacate hiMsAse || aru makkhIkA ugalaeNna hai / ghora aruci kUerareM hai / 69 // hiMsA-mUla madhU bhI holA, aisA azuca padArtha nahiM anvaya artha- AcArya kahate haiM ki [ loke prAyaH madhuzalamapi madhukara hiMsAtmako bhavati ] prAyaH loka yA dekhane meM aisA AtA hai ki madhukI eka bUMda bhI bhaghumakkhiyoMkI hiMsA ( ghAta se ho taiyAra hotI hai ataeva [ yaH sUdhIka: madhu bhajati ] jo mUDhabuddhi ( ajJAnI ) jIva madhukA sevana karatA hai ( madhu khAtA hai ) [ adhyam hiMsako bhavati ] vaha mahAna hiMsaka yA hiMsAkA karanevAlA hotA hai ||6|| 1. vindu / 2. madhumakkhI / bhAvArtha- madhukI utpatti madhumakkhiyoMke aDose yA unake ugAla ( jUThana ) se hotI hai / kAraNa ki jaba madhumakkhiyoM ur3a ur3a karake tamAma phUloM (puSpoM ) aura rasole padArthoMpara jAtI hai. taba vahA~ unakA rasa mu~ha meM bharakara lAtI haiM tathA apane chatte meM ur3elatI hai vahA~para vaha rasa ekatrita hotA hai, jisameM asaMkhyAte jIva aMDoM dvArA yA vaise hI sammUrcchana utpanna hote rahate haiN| aisI sthiti meM jo usa madhuko khAte haiM ve una jIvoMkA ghAta honese hiMsaka va mahApArI bana jAte haiM / raya jaba usake binA khAye bho jIvana nirvAha ho sakatA hai taba ukta prakArake azuci ( kUr3Aghara samAna aura ghRNAkAraka padArthako nahIM khAyA jAya to behatara ho ! vaha khAnA eka prakArakA zoka hai-vivekazUnyatA hai / viSaya kabAyakA poSaNa karanA hai jo mahAna aparAdha hai, pApabaMdhakA kAraNa hai, ghora duHkhoMkA bIja hai, lokameM nindAkAraka hai - sadAcAralA meM kalaMka yA baTTA hai| isake sivAya vaha pariNAmoMmeM krUratA ( tAmasabhAva .) lAne vAlA hai bar3e-bar3e anartha karAnevAlA hai ityAdiataH use chor3a detA ho hitakara hai usakA tyAganevAlA hI ahiMsaka yA dharmAtmA bana sakatA hai kimbahunA 3. ugAla- jUThana 4. kUr3Aghara yA piTha | h
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharmaprAsikI bhUmikA madhuke viSayameM sarka aura usakA samAdhAna kiyA jAtA hai| svayameva vigalitaM yo gRhIyAdvA chalena madhugolAt / tatrApi bhavati hiMsA tadAzritaprANinAM ghAtAt // 70 / / padya gahumakhIre gaye to dAsI khAte haiN| bhayA salase bhAga jalAkara makkhI mAra bhagAte haiN| donoM meM hiMsA hotI hai svayaM gire yA miravAye / usake Azrita bahaneghAle jIva mareM jo khAnAye // 70 / / anvaya artha-AcArya usa takaMcAleko samajhAte haiM ki bhAI [ yaH svayameza vigalitaM madhu gRhIyAta ] jo prANo madhumakkhIke chattAse svayaM TapakI huI ba~dako bhI grahaNa karegA [ vA chalena madhugolAt vigalitaM gRhIyAt ] athavA chala kapaTase chattAko girAkara yA jalAkara prApta huI madhuko grahaNa karegA ( svAyamA) [satrApi tadAzritaprANinAM dhAsAta hiMsA bhavati ] usa dazAmeM bhI, usa madhumeM yA chatte meM rahanevAle jIvoMkI hiMsA avazya hogo va use hiMsAkA pApa lagegA ho / ataeva tarkavAlekA yaha tarka ThIka nahIM hai ki svayaM Tapake hue madhuke khAne meM hiMsA nahIM ho sakatI ityAdi ||70|| bhAvArtha-jo padArtha, jIvoMko utpattikA Ayatana ( AdhAra nimitta yA yoni ) ho, vaha padArtha kabhI jIvoMse rahita ( khAlI ) nahIM ho sakatA; kintu usameM sadaiva asaMkhyAte jIva utpanna hote va marate rahate haiN| aisI sthiti meM mai-mAMsa-madhu, ye tInoM padArtha, anaMte jIvoMkA ghara haiM aisA samajhanA cAhiye ataeva jo inako khAtA hai, sparza karatA hai yA anya upayogameM lAtA hai usake hiMsA avazya hotI hai arthAt vaha hiMsaka barAbara hotA hai, cAhe ve padArtha svayaM upaje yA upajAye jAveM, unake stemAla karanese hisA baca nahIM sakatI yaha niyama hai| taba vyartha hI tarka yA vikalpa uThAkara anarthakA poSaNa karanA ucita nahIM kahA jA sakatA, vaha lokanidha aura mahAn aparAdhI siddha hotA hai| upacakUlo sadAcArI vivekI jIva, kabhI nIca karma nahIM karate / ve sadA apanI kulamaryAdAkA khyAla rakhate haiM cAhe unapara kitanI bhI ApattiyA~ AjAveM / lokameM pratiSThAkA kAraNa ucca AcAra vicAra hI hotA hai, usase jIvako bar3o prasannatA va khuzI hotI hai tathA zubhAsrava bhI hotA hai, puNyakA baMdha hotA hai aura usake udayase sAMsArika vibhUti va sukha prApta hotA hai| ataH acche kArya karanA cAhiye / cAvaki ( nAstika kA siddhAnta ThIka nahIM mAnA gayA hai vaha heya aura nindanIya hai| usakA siddhAnta 'khAnA pInA mauja ur3AnA hai usake mAnanevAle, dharmapara vizvAsa nahIM krte| ve paralokako bho' nahIM mAnate ataeva nirbhaya aura svacchanda ho saba kucha khAte 1. bhUkhe rahanepara bhI dekho nahIM siMha tRNa khAtA hai / vipatikAlameM bhI kulInajana mIca karma nahi karatA hai| nItivAkya / /
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ pIte haiN| unakA yaha mata hai ki khAneke liye jInA hai--viSayAdi sevana karanA hI jIvanakA uddezya hai, jo galata / kintu viveka buddhimAnoMkA siddhAnta 'jIneke liye khAnA' Thoka hai galata nahIM 113011 Age tI tyAgI ( ahiMsApAlaka puruSa madyAviko ghinAvane va hAnikAraka abhakSya mAnakara unakA tyAga karate haiM, yaha batAyA jAtA hai| madhu mayaM navanItaM pizitaM ca mahAvikRtayastAH / valbhyante na vratinau tadvarNA jantavastatra // 71 // padya madhamA aru madhu nainU ye cAra padAratha aise haiM / jinameM jIva hamezA rahate ataH yatI nahiM khAte haiM haiM ve bure dikhata haiM, aura aneka roga karate / donoM loka vimAra karata haiM, aru hiMsA kAraka hote !! 21 || anvaya artha --- AcArya kahate haiM ki [ madhu mathaM navanItaM pizitaM ca mahAvikRtayaH ] madhu-madirAnainU-mAMsa ye cAra cIjeM mahAna vikAra ( rogAdi ) aura ghRNA kAraka hai| ataeva [ tA: hasinA na babhyante ] una azuca aura rogotpAdaka virUMpa cAroM cIjoMko vratIpurUSa arthAt vivekI aSTamUlaguNadhArI jIva nahIM khAte ( satpuruSa kulIna manuSya unakA rovana nahIM karate ) kAraNa ki [ ca varNA jantavaH santi ] una ukta cAra cIjoMmeM usI jAti ( gotra ) ke bahutase sammUcchena jIva rahA karate haiM, so unake khAnese una sabakA ghAta hotA hai-hiMsA pApa lagatA hai, pratijJA bhaMga hotI hai // 71 // bhAvArtha- vratadhAraNa karanA aura usakI rakSA karanA bar3A kaThina kArya hai, bar3A vicAra aura AcAra ( saMyama ) karanA par3atA hai taba kahIM vrata palatA hai / aura usake liye bhUmikA ( pAtratA ) banAnI par3atI hai | vaha bhUmikA ukta madyAdi cAra cIjoMke tyAga karanese taiyAra hotI hai, itanA hI nahIM, sAtha meM aura bhI tyAga karanA par3atA hai jo Age saba batAyA jAnevAlA hai kintu sabakA mUla yahI hai, isaliye inapara adhika jora diyA gayA hai| rasanendriyake vazIbhUta hokara jIva andhe jaise Prasain ho jAte haiM bhakSya abhakSya kucha nahIM dekhate / ataeva rasanA indrIko vaza karaneke liye arthAt usapara aMkuza lagAneke liye ( indriya saMyama pAlaneke liye ) uparyukta cIjoMkA tyAga karanA afear hai| zaukase yA rAgAdikakI prabalatAse jIva bhraSTAcArakI ora tejIse bar3hate jA rahe haiM-dharmAcArI aura viloMkA dhyAna jAtA hai ataeva AcAryapravarane zrAvakoM (sadgRhasthoM ) ko 1. nainU yA makkhana / 2. vivekIjana-satpuruSa / 3. bure dikhanevAle kAraka ? *** Nin
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ smdhikii sumissttaa 201 samajhAneke liye pUjya zrIsamantabhadrAcAryako kRti 'nakaraDa zrAvakAcAra' ko saraha isa puruSArthIsaddhi anya ( kRti ) ke dvArA zrAvakoM ko paryApta sAvadhAna kiyA hai.--dharmameM lagAyA hai, adharma chur3AyA hai, aisA mahAna upakAra kiyA hai, jo nirapekSa honese zubhopayogakA kArya ucita hI hai / unhoMne zuddhopayogakI rakSAke liye yaha prayAsa kiyA hai, jo paropakArameM zAmila hai zubhopayogI sAdhu ( muni ) AcArya apane padake anusAra bhaktivAtsalpa Adi kArya kara sakate haiM aisI AgamakI AzA hai, parantu una sabakA lakSya zuddhopayogakI prApti honA avazya cAhiye kimbhunaa| zuddhopayogako rakSA arthAt azuddha nizcayamayase zuddhopayoga athavA nAmAntarase zubhopayogameM upayoga lagAne ( ramAne) ke liye aura azubha upayogase citta ( upayoga ) ko haTAneke liye aisA upayogI kArya ( grantharacanA Adi ) kiyA hai, jo bIcakA Alamchana hai lekina usako bhI lakSya meM heya mAnate rahe haiM (baMdhakA kAraNa honese usase bhI aruci karate rahe hoMge ataH puNyavedha bhI heya hai / isa prakAra pratI vivekI apanA kartavya sAdhaka avasthA pAlate haiM yaha vizeSatA hai lakSya sabakA hiMsAse bacakara ahiMsA vratako pAlanekA hI rahatA hai / / 71|| asa jIvoMko yonirUpa pA~ca uvambara phaloMke khAnese bhI hiMsA hotI hai ataeva ve bhI abhakSya haiM, yaha batalAyA jAtA hai| yonirudambarayugmaM plakSanyagrodhapippalaphalAni / sajIvAnAM tasmAtteSAM tadbhakSaNe hiMsA // 72 // pazca Umara kaThaUmara aru pAkara bara pIpara ye phala haiM pA~ca asajIyoMkA ghara hai pA~cI khAnemeM hiMsA hai sA~ca // bhAra: sudhIzana nAhiM khAte haiM abhakSya himAmaya pahicAna 1 hiMsAse bacane ke khAtira 'jIma' lagAma lagAne dhyAna / / anvaya artha----AcArya kahate haiM ki [ udambarayugmaM nyagrodhApapalaphalAni sajAnAnAM yoniH] kamara kaThUmara ye do tathA pAkara bara pIpara kula 5 asajIvoMkI yoni yA ghara Ayatana ) hai tasmA sabhakSaNe roSA hiMmA bharthAta ] isaliye unake khAne meM unake Azrita bramajIvoMkI hiMmA avazya hotI hai yA honA saMbhava hai / phalata: unheM nahIM khAnA cAhiye / tyAga kara diyA jAya ) 11 72 / / bhAvArtha---jisa taraha madyamAMsamadhu aura navanIta hiMsAke Ayalana honese tyAjya ( heya } haiM, usI taraha Umara kaThUmara Adi pAMca udambara phala bhI sajIvoMkA Ayatana ( yonibhUta / hone se abhakSya haiM, khAne yogya nahIM haiM, unheM chor3a denA cAhiye. kyoMki phala yA lAbha thor3A aura hAni (pApa) adhika hotI hai| ataeva ye anupasevya aura unhahaphala jaise haiN| ata: vivekI pAcabhoru loga inakA sevana kabhI nahIM karate....inameM ur3ate hue asaMkhyAte jodha dRSTigocara hote haiM ....jo na khAnese baca jAte haiM arthAt marate nahIM hai, unako rakSA hotI hai| yaha saba rasanendriyakA vazIkaraNa 27 P remac
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2. puruSArthasiddhapupAya aura kaSAyoMkA niyaMtraNa hai, jo indriyasaMyamameM zAmila hai| saMyamI jIva ho saphala mAnA jAtA hai kimbhunaa| Age pA~ca phaloMke sambandha tarka aura usakA samAdhAna kiyA jAtA hai| (kisI bhI rUpameM ye bhakSya nahIM haiM ) yAni tu punarbhaveyuH kAlocchinnatrasANi zuSkANi / bhajatastAnyapi hiMsA viziSTarAgAdirUpA syAt // 73 // sUkhe pA~ca udambaraphalake khAne meM hiMsA hosI / kAla bIta jAne para unameM punaH jIvarAzi hotI // aura tI cike kAraNa hA bhAvarUpa hiMsA hotI / domo hisAoMke kAraNacaphasI na bhakSya hotA // 73 // anvaya artha-AcArya kahate haiM ki yaha tarka yA AzaMkA nahIM karanA cAhiye ki jo pA~ca udambaraphala bahuta samayake sUkhe haiM, unake khAne meM hiMsA nahIM hotii| kintu | yAni punaH kAlodhichannaasmaNi bhaveyuH ] jo phala bahuta samaya taka sUkhane ke bAda arAjIva rahita ho jAte haiM [ tAnyapi manasaH viziSTa rAgAdirUpA hiMsA syAta ] unake khAne meM bhI atyanta rAga honese bhAvahiMsA avazya ( anivArya ) hotI hai tathA prati samaya yonibhUta honese unameM naye 2 jIba utpanna hote rahate haiM unakA bAta hone se drayahiMsA bhI hue binA nahIM rahatI ataH ve sarvathA varjanIya haiM / / 73 / / bhAvArtha-pUrNa ahiMsaka, tabhI koI jIva hotA hai jaba ki vaha dravya aura bhAva donoM tarahako hiMsAoMkA tyAga kara dekheM, lekina donoM tarahakI hisAoMkA tyAga karanA sarala nahIM hai kaThina hai / jabataka jIva saMyogI paryAya meM rahatA hai tabataka eka-na-eka hiMsA hotI rahatI hai kyoMki pravRttimArgama ( AraMbha dazAmeM ) prAyaH sabhI kArya karane par3ate haiN| jaise svAnA-kamAnA-calanA-phiranA vyavasthA karanA-karavAnA Adi 2, una sabameM lokameM vyApta ( bhare hue) sUkSma va sthUla jIvoMkI hiMsA {prANaghAsa ) hotI hI hai 1 tathA kapAyoMke anusAra kabhI anya jIvoMka mArane kA irAdA bhI hotA hai aura kabhI nahIM hotaa| isI taraha duHsva dene va sukha denekA bhI irAdA hotA hai aura tadanusAra zArIrika vAcanika kriyA bhI joba karate haiN| tadanusAra unako pApapuNyakA baMdha hone se udayake samaya duHkhasukha bhogane meM Ate haiM / taraha 2 kI dazAeM bhoganI par3atI haiM / ataeva buddhipUrvaka yogyatAnusAra dravyAhiMsA va bhAvahiMsAkA tyAga karanA hI cAhiye arthAt adhika na rAga dveSa karanA cAhiye na anApasanApa ( yadvAtadvA ) vyartha ( niSprayojana ) pravRtti thA AraMbha hI karanA cAhiye tabhI kalyANa ho sakatA hai anyathA nahIM / viSaya-kaSAyoMko ghaTAnA va haTAnA vivekIkA kartavya hai / taba svArthavaza taraha 2 ke vikalpa va tarka karanA anucita hai kimbahunA / .
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharmaprAlikI bhUmikA noTa-jo jIva adhika rAgadveSa ( tIna aSAya) vaza apane viSayakaSAya poSaNake liye pezatarase ho saMJcita cIjeM sukhAkara upayogameM ( khAne meM lAte haiM unake bhAvahiMsA barAbara hotI hai yAne binA unake khAye bhI pariNAmoMmeM rAga zurU jabase hotA hai tabhIse bhAvaprANoM ( jJAnAdi guNoM ) kA ghAta hone lagatA hai| bAra.2 usa tarapha upayoga jAtA hai, cintA va bikalpa hote hai| ata: vaha hai to aparAdha, parantu na na padArthAkA bAre meM aura zAyAguThA samaya vaisA arucipUrvaka kiyA jAya to vaha jAyaja ba kama aparAdha hai, jo gRhasthoM ( zrAvakoM) se baca nahIM sakatA ( asaMbhava hai| aisI sthiti meM jo padArtha abhakSya haiM unameM yaha nyAya lAgU nahIM ho sakatA kAraNa ki unakA khAnA to zaukaba alyAsakti hai-tIna ke.pAya hai, jisase mahAbaMdha hotA hai, adhika sajA milalI hai 1 zAkamAjI sacita padArthoM ko sukhA karake yA curo karake ( agni para pakA karake ) khAne vAle jIva, sacittatyAgI, indriyasaMyamI haiM, asaMyamo nahIM hai ve aisA kara sakate haiM.... unakA tIdha rAga nahIM hai manda hai, kyoMki ve bhakSyapadArtha haiN| kintu jo padArtha sarvathA abhakSya haiM kintu lIna rAga hone ke kAraNa sukhAkara pakAkara unheM bhakSya yA acitta karanA yA banAnA cAhate haiM ve aisI khaTapaTI kyoM karate haiM jo anartharUpa hai / be padArtha kabhI bhakSya yA zuddha ho hI nahIM sakate ataH unake liye prayAsa karanA vyartha hai--niSiddha hai, astu / / 73 / / AcArya zithilatAko dUrakara yAbakoMko mUlaguNoMke pAlanemeM satarka yA sAvadhAna karate haiM ki vinA aSTamUlaguNa pAle tuma dharma upadezake pAtra nahIM ho skte| noTa-(peztara prAraMbhameM zloka naM0 8 meM nizcaya vyavahArako samajhane para hI dezanAkI pAyatA batalAI thI yaha dubArA hai| AcArya isa prakAra samaya-samaya para samyagdarzanAdike viSayameM sAvadhAna karate jAte haiM aisA samajhanA / aSTAvaniSTadustaraduritAyatanAnyamUni parivayaM / jinadharmadezanAyAH bhavanti pAtrANi zuddhadhiyaH / / 74 / / madyAdi AThoM vastue~ abhima tathA durlabhya haiN| aru pApakAraka jAnakara sajanA unheM kartavya hai // jisakA hRdaya nahiM zuru ho vaha jaina bana sakaptA nhiiN| aru dezalAkA pAtra bho kisa bhoti ho sakatA kehI // 4 // anvaya artha-AcArya kahate haiM ki [ amUni aSTau aniSTadustaraduritAyatanAni parivartha ] pUrvameM kahI madyAdi ATha vastue~ apriya ahitakAraka durlabha aura mahAn pApoMkA ( hiMsAkA ) ghara 1. pApoMkA pr| 2. prazna sUcakanahIM ho sktaa|
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 puruSArthasikha dhAna haiM, ataeva unakA tyAga karane para ho [zuddhadhiyaH jinadharmadezamAyA; pAzrANi bhavasi ] nirmala citta hote hue ( azuddhatA tyAgate hue ) bhavyajIva jinavANI yA jinadharmakA upadeza sunane ke adhikArI ( pAtra-yogyatAsampanna hote haiM, anyathA nahIM, yaha niyama hai / 174 / / bhAvArtha--'jabataka hRdayakI kaluSatA ( azuddhatA yA vikArapariNati----pApako vAsanA ) nahIM nikala jAtI arthAta hRdaya ( upayoga ) zuddha nahIM ho jAtA tabataka na dharmakA upadeza sunA jA sakatA hai na sunane kI ruci hI utpanna ho sakatI hai. goMki yogakI kriyA saMyogI paryAya meM bahudhA kaSAyake anusAra huA karato hai arthAt jaisA kaSAyakA udaya ho vaise hI bhAva va bAhya kiyAkA pravattena bhI hote haiM sadanusAra yadi manameM khoTA vicAra ho ( dubuddhi ho ) to hamezA usakI hI ora upayoga jAyagA, kabhI acchA upayoga na hogA-...-AtmakalyANako bhAvanA na hogii| na dharmakA upadeza sunegA, na dharmakA kArya karegA na usakI dhAraNA hogI / hRdayapara asara na hogA) kAraNa ki sApha bastrapara hI raMga car3hatA hai aura bahuta samaya taka sthAyI rahatA hai, yaha niyama hai| aisI sthiti meM pahile hRdaya svaccha (nirmala ) honA cAhiye arthAt mithyAtva pAe~ chUTanA cAhiye, yaha sArAMza hai / dharma dhAraNa karane ke liye adharma yA pApa karanA baMda kara denA cAhiye ----vaha anivArya hai astu| utsarga va apavAvakA spaSTIkaraNa va samanvaya jaina zAsanameM aneka pAribhASika yA sAMketika zabda aise haiM jo apanI khAsa vizeSatA rakhate haiM ve anyatra nahIM pAye jAye jAte haiM, tathA unakI saMgati bhI sabhIke sAtha nahIM baiThatI-taba vinA samajhe loga bhUla bhaTaka jAte haiM arthakA anartha kara baiThate haiM, vivAda yA visaMgati ho jAtI hai / yadyapi vibAdako dara karane yA miTAneke liye syAdAda yA anekAnta' nyAya batalAyA gayA hai tathApi jaba taka usakA rahasya hRdayaMgama na ho ( anubhavameM na Ave ) va apekSA na batalAI jAve ( muha mila rahe), tabataka saMtoSajanaka samAdhAna nahIM ho sktaa| aisI sthiti meM kucha saMketokA paraspara samanvaya karanA ucisa jAna par3atA hai astu / jainAgamameM sarvotkRSTa 'mokSa' padArtha ko prApta karane ke do mArga upAya) batalAye gaye haiM (1) nizcayamArga, (2) vyvhaarmaarg| inhIM ke sthAna ( evaja ) meM (1) utsargamArga (2) apbaadmaarg| athavA (1) vItarAgamArga (2) sarAgamArga / athavA (1) nivRttimArga, (2) pravRttimArga, aise paryAya bAcI nAma ( vAcaka ) batalAe gaye haiM, parantu una sabakA bAcAra ( artha ) eka ho hai, usameM bheda nahIM hai arthAt bAbdabheda hai parantu artha bheda nahIM hai ityAdi / tadanumAra yahA~ para dharmake prakaraNameM do bheda kiye gaye haiM (1) sakaladharma yA sakalakhata, arthAt (1) utsargadharma / pUrNa ahiMsAdharma yA pUrNa nivRttirUpa vItarAgadharma aura 12) apavAdadharma ( apUrNa ahiMsAdharma yA kucha nivRttirUpa va kucha pravRttirUpa sarAmadharma ) mukhyatayA utsargadharmadhArI muni ( anagAra ) hote haiM aura mukhyatayA apavAdadharmadhArI zrAvaka ( sAgAra hote haiM yaha samanvaya hai / phalataH nizcayamokSamArga vItarAgatArUpa yA nivRttirUpa hai tathA vyavahAramokSamArga sarAgatArUpa /
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharmaprAptikI mUmikA 21 // yA pravRttirUpa hai aisA samajhanA cAhiye / tabhI to yahA~para yaha kahA gayA hai ki jo loga (zrAvaka) pUrNa ahiMsAvata yA dharma dhAraNa nahIM kara sakate, kAraNa ki unake bhoga va upabhogake sAdhana (vyApArakRSi Adi) maujUda rahate haiM, jinameM khAsakara sthAvara ( ekendro ) jIvoMkI hiMsA hotI hai, usakA tyAga karanA azakya va asaMbhava hai / unako asahimA ( dvIndriyAdikA ghAta) kA tyAga to yathAzakti karanA ho cAhiye athavA jo aprayojanabhUta sthAvara haiM unakA bhI tyAga karanA cAhiye, kyoMki prayojanabhUtakA ) tyAga nahIM kiyA jA sktaa| aisA karanA yadyapi apavAda mArga hai ( pUrNavItarAgatA. rUpa yA pUrNaahiMsArUpa banAma pUrNanivRttirUpa yA nizcayarUpa nahIM hai ) tathApi ekadezarUpa yAne kucha sarAgarUpa kucha virAgarUpa, kucha pravRttirUpa kucha nivRttirUpa honese vaha ekadezavrata yA dharmako pAlane vAlA aNuvratI yA ahiMsAdharmI mAnA jAyagA aura usakA jIvana mokSamArgI (kathaMtrita) honese saphala hogA kimbahunA / sarvathA dharma rahita jIvana nirarthaka hai aisA samajhanA / / 74 //
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ pA~cavA~ adhyAya AcArya dharmakA sAmAnya svarUpa ( utsarga ) aura usakA vizeSa ( apavAda ) svarUpa batalAte haiM evaM usake pAlanekA Adeza dete haiM dharmamahisArUpaM saMzRNvanto'pi ye parityaktam / sthAvarahiMsAmasahAstrasahiMsAM te'Si muzcantu / / 7 / / upasamadhI ahiMsAmaya hai yaha suna jo nahiM kara pAte / prese prANI bhI zrameka haiM dhAvaratajI na ho pAne / / unake liye mArga hai dUjA; 'prasahisA' kA yAga kareM / ekadeza yA sarvadeza hiMsAko rayAga 'sudharma' dharai / / anvaya artha-AcArya kahate haiM ki ye ahiMsArUpaM dharma saMzaSvanto'pi sthAvarahiMsA parityakta mahAH ] jo jIva, dharma kA svarUpa ahiMsAmaya hai 'ahiMsA paramo dharma:' yaha mUlavAzya hai ( sUtrarUpa) jisakA artha yaha hai ki 'ahiMsA' hI uttama dharma mAnA gayA hai / sarvajJadevane kahA hai ) zeSa hisAbhayadharma, dharma nahIM hai kintu adharma haiN| aise uttama dharma ke sacce svarUpa (lakSaNa)ko sunakara bhI sthAvarakAyako hiMsAko nahIM tyAga sakate ( pratidina vartAvameM Anese ) [ se api zrasahiMsAM muJcantu ] ce bhI zrasakAyako hiMsAkA tyAga to avazya kareM, arthAt unako zrasahiMsAkA tyAga yathAzakti karanA hI cAhiye aura dharmadhAraNa karake ekadeza yA AMzika dharmAtmA (ahiMsA aNuvatI) bananA cAhiye / / 75 / / bhAvArtha---nizcayase sarvottama dharma saMsArameM 'ahiMsArUpa' hai ( pUrNa vItarAgasArUpa hai / usose AtmAkA kalyANa ( uddhAra hotA hai, kAraNa ki vaha vItarAgatArUpa ahiMsAdharma, AtmAkA svabhAva hai| isake viparIta hiMsA yA bali karanekA bhAva adharma hai AtmAkA vikArI bhAva yA vibhAva hai, ata: usase AtmAkA kalyANa na huA hai na honA saMbhava hai| ataeva dharmakA sarvottama svarUpa ahiMsA hI hai, usI ko apanAnA caahiye| isa viSayameM svAsakara dharma kA eka apavAda ( vizeSa) rUpa bhI batalAyA gayA hai, vaha yaha ki vAstabameM sabhI jIva eka-sI zakti yA yogyatAvAle nahIM hote| isaliye jo vyakti (jIva ) gRhasthAzramameM haiM / sarAgI parigrahI haiM / ve ikadama pUrNa hiMsAkA syAma nahIM kara sakate ( hiMsA asa va sthAvarake bhedase do tarahakI hotI hai ) kAraNa ki unake bhoSa upabhogake sAdhana vyApAra AraMbha Adi honese dinarAtri pRthvI, jala, agni, vAyu, vanaspati ina pAMca 1. asamarthAH /
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAvaMta Farar ekendrI jIvoMkA vicAla ( hiMsA ) pada-padapara hotA rahatA hai, ve unakA tyAga ( bacAva ) kara hI nahIM pAte, asaMbhava hai / isaliye ve ahiMsAdharbhI kaise bana sakate haiM ? isake samAdhAna meM unake liye apavAdarUpa ko pAlanekA upadeza diyA gayA hai ki tuma yadi azatraya hone ke kAraNa sthAvara hiMsAkA tyAga nahIM kara sakate to 'sahiMsAkA tyAga' yathAzakti avazya avazya karake ekadeza (sirpha hiMsA tyAgI ) dharmAtmA to bano ho arthAt ahiMsA dharmake ekadeza pAlanevAle ekadeza dharmA dhArI ( aNuvratI ) banakara apanA jIvana saphala karoM aura jaba zakti aura yogyatA bar3ha jAya taba asa va sthAvara donoM prakArako hiMsAko tyAgakara sarvadeza hiMsAko tyAganevAle pUrNa tyAgane vAle pUrNa hAtI dharmAtmA ( mahAvratI ) bana jAnA evaM jIvanako saphala karanA, parantu bilakula hiMsAkA tyAga na kara sadaiva hiMsaka va adharmI bane rahanA, yaha kartavya va Adeza nahIM hai| isa prakAra dharmake do bheda ( utsarga va apavAda ) basalAye arthAt pUrNahiMsAkA tyAganA ( basa-sthAvara sabakA tyAganA utsarga rUpa hai ( mahAvrata hai / aura yasakA hI tyAga karanA apavAda mArga hai ( aNuvrata hai ) ityAdi bheda samajhanA caahiye| lekina ekadezatyAgIkA lakSya sarvadeza tyAgakA hamezA rahanA cAhiye tabhI yaha mumukSu dharmAtmA kahA jA sakatA hai anyathA nhiiN| jainazAsana meM ekAntadRSTi nahIM rahatI, anekAMtadRSTi rahatI hai kimbahunA | saMyogIparyAya meM rahate hue ekadeza ( aprayojanabhUta) hiMsAkA tyAga karanA 'ahiMsA' kahalAtA hai yaha bhAva hai / 11.5 paryAya va khAsakara saMjJI paMcendriyamaya pAkara yA hiMsA Adi kukamoMmeM par3akara vyartha kho dete haiM, apane durlabha manuSya jIvanako kImata yA Adara nahIM karate, hame farta mAne sevana meM hI masta rahate haiM ve nara pazu haiM ( manuSyake rUpameM pazu samAna haiM ) unakA uddhAra kadApi nahIM ho sakatA / manuSyakA karttavya itanA U~cA hai ki jo anyaparyAyoM meM ho nahIM sakatA, ataH usako pUrA karanA cAhiye tabhI manuSya paryAya pAnekI sArthakatA hai / vaha karttavya ahasAdharma yA bItarAgatA rUpa dharmake dvArA karmoMkA kSayakarake mokSako prApta karanA hai| so vaha sivAya manuSyaparyAyake anyaparyAyoMmeM honA asaMbhava hai | khAnA-pInA, viSaya sevana karanA Adi to sabhI paryAyoMmeM hotA hai, parantu karmakSayakA honA sirpha manuSyaparyAya meM hI hotA hai / aisA samajhakara ahiMsAdharmako pAlane ke liye midhyAtva, viSayakaSAyoM kA tyAganA, madyAdi hiMsAmaya cIjoMkA tyAganA anivArya hai ityAdi / uttamasukhakI prApti isI se ho sakatI hai va hotI hai, jisakI cAha isa jIvako hamezA rahatI hai astu / pUrNa ahiMsAvrata ( dharma ) ke pAlanese hI kRtakRtya siddhadazA prApta hotI hai ataH usako yathAsaMbhava kramase pUrA karanA ho cAhiye | noTa- saMyogI paryAya meM rahate hue jo zrAvaka pAMca pApakA arthAt hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla, parigrahakA ekadeza (aprayojana bhUtakA ) tyAga karate haiM, ve aNuvratI kahalAte haiM, yaha vyApti (niyama) hai / yahI aNuvrata va mahAvratakA lakSaNa hai ekadezatyAga va sarvadezatyAga ityAdi athavA ekadeza virAgatA va sarvadeza virAgatA ho vrata va dharma hai aisA samajhanA cAhiye // 75 // 1. apavAdakA artha vipakSa yA truTirUpa hotA hai / arthAt kama tyAgarUpa yA zubharAgarUpa cakA honA / aura bhI paryAyavAcI zabda haiM jinakA khulAsA Age dekhanA / utsarga yA mahAvrata, apavAda yA aNuvrata /
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21 puruSArthasiddhayupAya Age AcArya ahiMsA dharmako pAlanekI vidhikA khulAsA karate haiM kRtakAritAnumananairvAkkAyamanobhiriSyate navadhA / autsargikI nivRttiH vicitrarUpA'pavAdikI tveSA // 76 / / manacalana ina tIna medase -kRtakArita anumodanase / hotI hai navabheda ahiMsA, pArasparika guNanaphalase // navabhedoMse sahita ahiMsA, ausargika samAtI hai| kucha bhedosa sahita ahiMsA, apavAdika kahalAtI hai / athavA rAgAdikase rahiva ahiMsA nizcayarUpa kahAtI hai| zubharAgAdikarUpa ahiMsA vyavaharanaya asamAtI hai // anvaya artha---AcArya kahate haiM ki [ vAkAyamanobhiH kRtakAritAnubhananainavadhA aumargiko nivRttiriSyate ] mana vacana kAya ina tIna yogoMke sAtha kRta kArita anumodanAkA sambandha sthApita karanepara honevAle bhavabhedoMse yadi hiMsAkA tyAga kiyA jAya to usako ausagikI ahiMsA kahate haiM, jo ahiMsA dharmakA pahilA bheda hai / [tu vicitrarUpA eSA apavAdikI-macati ] aura jo yahI ahiMsA vicitrarUpa hoto hai arthAt navabhedoMse na hokara kamatI bhedoMse / tIna bhaMga va 6 bhaMgoMse ) hotI hai, usako apavAdikI ahiMsA kahate haiM, jo ahiMsAdharmakA dUsarA ( khaMDita yA apUrNa) bheda hai / isa prakAra ahiMsA dharma ke do bheda kahe gaye haiM // 76|| bhAvArtha-ahiMsAdhama sabase bar3A dharma hai, parantu usakA pAlana do tarahase kiyA jAtA hai / jo mahApuruSa vItarAgI { mumukSu ) zaktizAlI haiM ve nau bhaMgIse hI hiMsAko chor3akara ahiMsAkA pAlana karate haiM vaha utsargarUpa hai| aura jo mahApuruSa pUrNa vItarAgI nahIM hai kamatI zaktivAle haiM, ve pUre nau bhaMgoMse ahiMsAkA pAlana na kara tIna-tIna yA chaha-chaha bhaMgoMse yogyatAnusAra pAlana karate haiM ataH vaha apavAdarUpa hai / parantu vaha bhI ahiMsArUpa dharmakA pAlaka avazya hai va mAnA jAtA hai, bheda sirpha sarvadeza va ekadezakA hai| sthAvara va asa donoM prakArake jIvoMkI hiMsAkA jo nava prakArase tyAga karatA hai vaha sarvadeza ahiMsA dharmakA pAlanevAlA hotA hai aura jo sirpha prasajIvoMkI hiMsAkA kucha bhaMgoMse ( tIna yA chahase ) tyAga karatA hai va ahiMsAko prApta karatA hai vaha ekadeza ahiMsAdharmakA pAlanevAlA hotA hai, yaha khulAsA hai| aisA kArya padake anusAra sadeva hotA rahatA 1. hiMsAkA nau prakArase tyAga karanA, hiMsAkA utsargarUpa ( sarvadeza ) tyAga bheva hotA hai yA kahalAtA hai| 2. pUre nau prakArase tyAga na kara kucha aMgoM A prakAroMse tyAga karanA, hiMsAkA apavAdarUpa ( ekadeza ! tyAga hai|
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ sntaanug hai / pUrNa ahiMsAdharmakA pAlanA bhoha va yogake abhAva honepara saMbhava hai yA kama-se-kama mohakA abhAva honA anivArya hai aisA samajhanA cAhiye / phalataH pUrNavotarAgo hI ahiMsAdharmakA pUrNa pAlane vAlA ho sakatA hai| pUrNa vItarAgatA prApta honeke pahile apUrNa yA ekadeza ( AMzika ) ahiMsAdharmakA pAlane vAlA siddha hotA hai kimbahunA / uka nau bhaMgoMke ho cAra kaSAyoMke sAtha sambandha karane para 36 bheda ho jAte haiM aura saMraMbha-samAraMbha-AraMbha ina tInake sAtha saMyoga ( mela) karane para 108 bheda ho jAte haiM ityAdi / pratyeka jainakA mukhya kartavya ahiMsAdharmakA pAlanA hai kyoMki jainadharmako ahiMsApradhAna dharma mAnA va kahA gayA hai / tadanusAra usa va sthAvara jIvoMkI yathAzakti rakSA kara ahiMsAdharma ke pAlanekA paricaya jainamAtrako denA cAhiye tabhI usakA jainatva saphala ho sakatA hai anyathA nahIM, yaha niSkarSa hai, astu / dayArUpa yA karuNArUpa bhAvako ahiMsAdharma mAnanA upacAra hai, kAraNa ki usase puNyakA baMdha hotA hai / hA~, vaha zubharAgarUpa hai jo kaSAyakI maMdatAse hotA hai aura paraMparayA ( vyavahAse ) mokSakA kAraNa yA vItarAmatAkA kAraNa batalAyA gayA hai jo nimittarUpa ho hai, anyajanakabhAva nahIM hai athavA avinAbhAvarUpa nahIM hai aisA samajhanA caahiye| kintu naitikatAke nAte usakA karanA bhI anivArya hai| kAyadA, kAnUnako apekSA naitikatAkA pAlana karanA lokAcArameM mukhya hai. cAhe usakA sambandha kAyadA, kAnUna ( niyama.) ke sAtha ho yA na ho, usakA khyAla nahIM kiyA jAtA / uktaM ca--- 'zAstrAd ruDhibalIyasI' yA 'yadyapi zuddha lokaviruddhaM na kartavyaM na parisacyamiti' noTa ---kahIM 2 dharmakA artha puNya bhI hotA hai, jisako mukhyatA gRhastha zrAvakoMke rahatI hai arthAta ve adhika puNyake kAryoM meM dattacitta ( saMlagna ) rahate haiN| ve azubha yA adhamase chUTane ke liye usokA sahArA lete haiM aura apanI va anya jIvoMkI azubhase rakSA karate haiM tathA zubhopayogI muni sAdhu bhI zubhopayogake samaya zuddhopayogI yA zubhopayogI anya rogI dhake bhUkhe pyAse muniyoMkI vaiyAvRtti ( yagacaMpI va dharmopadeza dekara ) karate haiM tathA auSadhi bhojanAdike liye gRhasthoMse kahate va sambandha jor3ate haiN| isa prakAra thor3e samayako thor3A puNyavaMdha karate haiM sarvadA sarvathA nahIM yaha tAtparya hai, astu / vivekI gRhasthako 'puNyAnubaMdhI puNya' karanA cAhiye kintu 'pApAnubaMdhI puNya' nahIM karanA cAhiye yaha vidhi hai| vIja rAkha phala bhogave, jyoM kisAna jagamAhiM / kyoM cakrInRpa sukha ko, dharma ghisAre nAhiM / yaha nIti apanAnA cAhiye ! dharma aneka prakArakA hotA hai / ykhaa ( 1 ) ahiMsArUpa dharma hotA hai ( botarAgatArUpa nizcayadharma ) bhedarahita utsarga dharma (2) 28
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArthasiddhayupAya zrAvakadharma va bhunidharma ( kriyArUpa vyavahAradharma ) bhedasahita apanAdadharma (3) uttama kSamAdirUpa chAdhA dharma/zabharAgarUpa...-dharmAnarAgarUpa vyavahAramA siyara yA utsava apavAdadharma ( 5 ) mohakSobhAdi ( rAgadveSAdi ) rahita dharma ( 6 ) zuddhAtmAke saMvedanarUpa dharma (7) svAnubhavarUpa dharma ( 8 } cAritrakA nAma dharma hai| ( 9.) vastusvabhAvakA nAma dharma hai| (10) guNakA nAma dharma hai aura ( 11) samyagdarzanAditraya dharma hai| isI tarahacAritrake bhI aneka bheda hote haiM ( . vyasaMgrahako gAthA 35 meM dekho| ghadasamadI gutIo dhammANuhA parIsahajayo ya / cAritaM bahubheyA jAyakhA mAvasvaravisesA // 35 / / artha-bAraha vratoMkA pAlanA cAritra kahalAtA hai| ( bhivRttirUpa ) pAMca samitiyoMkA pAlanA caritra kahalAtA hai ( prvRttiruup)| sIna guptiyoMkA pAlanA cAritra kahalAtA hai / daza dharmokA ( uttamakSamAdikA) pAlanA cAritra kahalAtA hai| bAraha bhAvanAoM ( anityAdi ) kA cinsavana karanA cAritra kahalAtA hai| 22 parISahoMkA sahana karanA cAritra kahalAtA hai| isa prakAra cAritra anekaprakArakA hotA hai| inhIMse bhAvasaMvara hotA hai arthAt ye saba bhAva vikArI yA khoTe bhAvoM ko haTA dete. haiM ataH vaha bhAvasaMbara kahalAtA hai usase pApakarmokA Asrava nahIM hotaa| yaha caraNAnuyogako paddhati hai arthAt bAhya (dRzyamAna) AcaraNakA zuddha honA hI, dravyacAritra kahalAtA hai| lokAcArameM isIkA bar3A mahattva hotA hai| yaha cAritra hI dharma kahalAtA hai ityAdi samajhanA jo vyavahAramayako marupatAse hai| nizcayanayase cAritra yA dharmakA svarUpa dasarA hotA hai jo pariNAmoM para nirbhara rahatA hai. kriyA para nirbhara nahIM rhtaa| vItarAgatAkA honA yA aDisA rUpa bhAva honA nirvikalpa honA nizcayacAritra hai| lekina hIna dazAmeM arthAta sarAga avasthAmeM padake anusAra bAhyacAritra bho kathaMcit upAdeya va kartavya hai ekAntadhAraNA nahIM karanA cAhiye ityAdi / / 761 AcArya ekaveza ( apavAdarUpa ) ahiMsAdharmake pAlanevAle gRhasthoMko bhI aprayojanabhUta . sthAvara jIvoMkI hiMsA na karanekA upadeza dete haiN| stokaikendriyavidhAtAd gRhiNAM sampannayogyaviSayANAm / zeSasthAvaramAraNaviramaNamapi bhavati karaNIyam / / 77|| padha jI gRhastha dhana dhAnya sahita hai-dhAvara hiMsA karate haiN| umA bhI kartavya yahI hai-binA prayajana tajate haiN| jinheM dharma kI zraddhA hai ve dharmadRSTiko rakhate haiN| myAyanIti se kAma calAte hiMsA se ve Darate haiM / ..
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsAguNata 219 anvaya artha - AcArya kahate haiM ki [ sampannayogya viSayANAM grahaNa ] jo parigRhI ghanI mAnI sarAgI gRhastha haiM, unake | stokai kendriyavidyAsAt ] thor3I bahuta, bahu AraMbha parigRhI honese sthAvara ekendrI jIvoMkI hiMsA to hotI hI hai ( anivArya / hai tathApi [ zeSasthAvaramAraNa viramaNamavikaraNI bhavati | zeSa aprayojanabhUta ! jinake binA kAryaM cala sakatA hai ) sthAvarajIboMkI hiMsA ( maraNa ) kA tyAga bhI ve avazya kareM arthAt yathAsaMbhava ahiMsA va hiMsAkA upayoga kareM yA unheM bAdhya hokara karanA cAhiye, jisase ve kacit ahisA pAlaka bane raheM / gRhastha avata avasthAmeM dharma yogyatAnusAra pAleM // 77 // bhAvArtha - yadyapi parigRhI dhanadhAnyAdi sampanna gRhastha hara taraha ke vyApAra kArobAra ) karatA hai. kisIkA bhI tyAgI nahIM hai / isa liye usake sa sthAvara jIvoM ko hiMsAkA honA avazyaMbhAvI hai, jisase vaha pUrNa ahiMsA kA pAlana nahIM kara sakatA tathApi yathAzakti sajIboM kI zinAkA lAga karate hue ( ) ( gRhasthoM ko una sthAvarajIvoM kI hiMsAkA bho tyAga karanA cAhiye jo aprayojanabhUta hai yA jinake binA bhI kArya cala sakatA hai / aura aisA karake ve kathaMcit sthAvarajIboM kI bhI rakSA karate hue sthAvara hiMsAke tyAgI - ahiMsAtra pAlaka ho sakate haiM va honA caahiye| kyoMki asala meM manuSya vahI hai jo ucca vicAra aura AcAra (kArya) rakhe yA kareM. yahI manuSya meM dUsaroMkI apekSA vizeSatA yA uccatA hai anyathA AhArAdi sabhI kArya prAyaH pazuoM ke samAna pAye jAte haiM taba unase koI vizeSatA siddha nahIM hotI - samAnatA hI siddha hotI hai aisA jAnanA / tamAma gRhasthoMkA yaha kartavya hai jo unheM karanA cAhiye sabhI manuSyajanma kI saphalatA hai, kahane se karanA bar3A mAnA jAtA hai kimbahunA ! vyartha aura aprayojanabhUta kAryoMko karake jovanako qharAba nahIM karanA cAhiye, yahI buddhimAnI hai, hitakI zikSA hai, astu / dhyAna diyA jAya / vidhAna ( siddhAnta ) ke anusAra ekendrojIvoM ( sthAvara kAryoM ke 4 cAraprANa | dravyarUpa } hote haiM / yathA eka sparzanaindrI, eka kAyabala, eka zvAsocchrAsa, eka AyuSya | jaba sthAvarakAyako hiMsA hotI hai taba hiMsAcAra avazya lagatA hai| lekina 4 cAraprANa ghAta sambandhI thor3A pApa lagatA hai, jo vyavahAranayase parAzrita honeke kAraNa upacAra kathana hai phira bhI lokameM usakI mAnyatA hotI hai| naitikatAko apekSAse vaha bhI varjanIya hai / bhUlakara manuSyasamAja vaisA kArya kabhI na jisameM kA ghAta ho, nizcayanayase manuSyasamAjakA karttavya hai ki vaha apane khoTepariNAma kisI bhI jovako mAraDAlaneke na kare, jisase mAranevAle ( kartA ke bhAvaprANoMkI hiMsA na ho| isa prakAra dravya aura bhAva donoM prakArakI hiMsAoMse yathAzakti bacanA aura ahiMsAdharmako AMzika va pUrNarUpase pAlanA manuSyasamAjakA karttavya hai, usase jIvanakI zobhA pratiSThA aura parabhava meM sukha mAtAkI prApti honA anivArya hai astu / sArAMza yaha hai ki atI gRhastha zrAvaka bhI ekadeza vratI ( aNuvratI ) bana sakatA hai yAda vaha prayojanabhUta kAryoM meM sthAvaroM ( ekendriyoM ) ko rakSA na kara sakane para bhI aprayojanabhUta kAryoM meM sthAvaroMko rakSA kare yA rakSAkA prayatna kareM arthAt prayojanabhUta kAryoMke atirikta atra
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArthasidabhupAya yojanabhUta kAryoMko chor3a deve yA vyartha hI sthAvaroMkA vighAta na kare to / jaise ki vyartha hI na jamIna khode, na pAnI bahAve, na agni jalAve, na vAyu vahAve ityAdi ! aisI hAlata meM vaha kathaMcit ( ekadeza ) vratI bana sakatA hai aura bananA cAhiye kyoMki binA natake jIvana niSphala mAnA gayA hai yaha dhyAna rahe / / 77 / / Age AcArya----amRta samAna ahiMsAdharmako pAlanevAloMko zikSA ( hidAyasa ) dete haiM ki dUsare hisA Adi jIvoMke dhanAdikakI viSamatA ( vicitratA ) dekhakara kabhI asaMtuSTa aura lAlAyita nahIM honA cAhiye / ( manameM vikAra nahIM lAnA cAhiye ) amRtatvahetubhUtaM paramamahiMsArasAyaNaM labdhvA / avalokya bAlizAnAmasamaMjasamAkulainaM bhavitavyam // 78 / / padya mokSaprApti aru mustrakA kAraNa parama ahiMsA hai mAI / parama rasAyana usako jAno iSTavastu kI hai daaii|| yadi kadAcit hiMsakajamake sukhasamRddhi viSamatA ho| use dekha zrandAnI kA mana kabhI na praNa se vicalita ho / 78 / / anvaya artha-AcArya kahate haiM ki [amRtasvahetu mataM paramamahisArasAyaNaM lavar ] mokSa prAptikA kAraNa utkRSTa ahiMsAdharmarUpI rasAyana { cinsAmANi ko prApta karake arthAt arzI vatI banakara [bAlizAna asamaMjasamavalokya 1 use anya kisI hisaka ajJAnI jovoMkA dhanavidyA-bala-prabhutA Adiko adhikatAko yA tandurustI sundaratA vizeSa ho, to usako, dekha kara [ Akuna bhavitavyam ] kabhI cittako DadAMDola ( abhilASArUpa ) nahIM karanA cAhiye arthAta zraddhAko nahIM badalanA cAhiye, yaha ahiMsAdharmIkA mukhya kartavya hai, aisI zikSA AcArya mahArAja dete haiM / / 78 // bhAvArtha--yaha hai ki jIvoMke pariNAma thor3I-thor3I bAtoM meM badala jAte haiM aisA dekhA jAtA hai kyoMki saMyogI paryAyameM evaM gRhasthAzrayameM rahate samaya citta sthira nahIM rahatA.....calAyamAna ho 1. mokSakA kAraNa 2. aSTaprayojanakI siddhi karane vAlI sarvoSadhi cintAmaNi / 3. ajJAnI hiMsaka / 4. asamAnatA adhiktaa| 5. cAMDola citta karanA yA vicalita pariNAma karanA yA asaMtuSTa honA yA lbhyaanaa| yA mohita citta hogA 1 'mohitacittastu vismarati dharmamiti' / /
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ IRozAta jAtA hai| aisI sthiti meM AcArya kahate haiM ki dRDhazraddhAnI pratijJAghArIko kabhI bhI apanI dRr3ha zraddhAko yA pratijJAko nahIM badalanA cAhiye cAhe kaisA bhI pariNamana dekhane bhogane va sunane meM kyoM na Ave, kyoMki vastukA pariNamana saMyogarUpa va viyogarUpa hamezA hara jIvake hotA rahatA hai, cAhe vaha jIva samyagdaSTi ho yA mithyAdaSTi ho, hiMsaka ho yA ahiMsaka ho, pApI mUrkha ajJAnI ho, yA dharmAtmA ( puNNI ) vidyAnu jJAnI ho, dhanI ho yA nirdhanI ho, rogI kurUpa ho yA nirogI surUpa ho, ucca ho yA nIca ho| vastuke pariNamanameM koI pakSapAta yA bheda nahIM mAnA jAtA, na kara sakatA hai, ataH vastuke pariNamana para dRSTi dene vAlA va usako svataMtra mAnanevAlA samyagdaSTri dahazadvAlu hotA hai| isIliye usakI zraddhA aTala { aparivartanIya ) rahatI hai| vaha ahiMsAdharmako hI savecci AtmahitakArI cintAmaNi samajhatA hai, dhanAdika paravibhUti (parigraha se baha virakta rahatA hai, usako vaha hRdayase AkAMkSA nahIM karatA, usako vaha upAdeya nahIM mAnatA na use jarUrata se jyAdaha mahatva detA hai, usako vaha bImArIkI davAIvat sevana karatA hai / vaha khUba jAnatA hai ki vartamAnameM hiMsaka duSTa kaSAyI mizyAdaSTi nIca jIvoMke yadi vibhUti Adi bahuta sAmagro pAI jAtI hai to usakA kAraNa pUrvakA kiyA huA puNyakA baMdha hai, usake udayase yaha saba ThAThabATa hai kintu vartamAna meM hiMsA karane yA hiMsaka vyApAra, cora vyApAra Adi karanekA yaha phala ( ThATavATa) nahIM hai, isakA ( kukarmakA ) phala alaga bhoganA par3egA ( daridratA Adi ), jaba vaha pApakA baMdha udayameM AvegA / ataeva zraddhAko kyoM bigAr3anA? nahIM vigADanA cAhiye / yadi zraddhA bigar3I to saba bigar3a gayA (yadi hamAre svayaM yA anya ahiMsAdharmIka daridratA Adi hai to vaha bho pUrvakRta pApakarmakA phala hai so jaba vaha khatama ho jAyagA (pApakarma naSTa ho jAyagA ) taba hameM bho sAtAko sAmagrI svata: prApta ho jAyago, ataH kyoM ghabar3AnA ? vaha eka dina avazya-avazya hogaa| sacce jhUThekI parIkSA vaktapara hI hotI hai ataH zraddhA dRr3ha rakhanA cAhiye kimbahunA / aisA upadeza AcArya mahArAja dete haiM / are, yaha ahiMsAdharmaratna nitya mokSasukhako denevAlA hai, usake sAmane yaha sAMsArika vibhUti janya sukha tuccha aura anitya hai ( bandhakA kAraNa hai ) isase mokSasukha haragija nahIM mila sakatA ityaadi| isake sivAya vivekI ahiMsAdharmake pAlane vAloMko yaha bhI to socanA cAhiye ki sAMsArika sukhasamRddhikA mUlahetu vaha dayArUpa dharma ho to hai...jise vyavahArase ahiMsAdharma kahate haiM / usase puNyakA baMdha hotA hai aura usake udaya Ane para devendra-cakravartI, ghanI kuTumbI Adi vibhUti bAlA vaha jIva hotA hai ataH kabhI zraddhAko nahIM bigAr3anA cAhiye / ahiMsAdharma eka rasAyana yA sarva siddhidAyaka ( kalpavRkSa ) paramauSadhi hai| usase manovAMchita saMsArasukha aura antameM nitya mokSasukha bhI milatA hai kimbahunA / nizcayanayase ahiMsAdharma, bItarAgatArUpa hai--pUrNa rAgAdise rahita hai| { nibaMdha hai ) aura vyavahAramayase ahiMsAdharma, zubharAgarUpa yA dharmAnurAgarUpa hai ( puNyabaMdha sahita hai ) yaha khAsa bheda samajhanA cAhiye / kintu amAno mithyAdaSTi nizcaya vyavahArakA zAna na honese eka taraha ( ekAntarUpa) kA hI vizvAsa ( zraddhAna) kara baiThate haiM, jisase ve ugAe jAte haiN| ajJAnI mithyAdRSTi eka A~khase sabako dekhate haiN| koeko putalIko taraha kSaNa 2 meM unake vicAra badalate rahate haiN| sthira ekatrita nahIM rhte| unako hamezA saMzaya banA rahatA hai ataeva ve thoDe /
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 219 puruSArthasivadhupAya 2 meM labhayA jAte haiM-bhrama meM par3a jAte haiM / kisI hisaka pApo durAcArIke yahA~ dhanavaibhava Adi dekha kara yaha vizvAsa kara baiThate haiM ki 'dravya AdikA saMcaya honA' ahiMsAse yA ImAnadArose baratane para nahIM hotA, kintu manacAhI hiMsA corI Adi kAma karane para hI hotA hai| use isa sacAIkA patA nahIM lagatA ki 'dhanAdiko prApta' khoTe kAmoMse nahIM hotI kintu cokhe kAmoMke karanese hI hotI hai ( puNyabaMdha karake isa pApI dugavArIne pUrvabhayameM cokhA kAma / jovadayA-bhakti Adi zubharAga ) kiyA hogA | jisase puNya karmakA baMdha kiyA hogA usakA udaya abhI isa pApamaya avasthAmeM huA hai ataH usakA yaha phala ( natIjA) hai---pApakAryakA yaha phala nahIM hai, uka pApakA phala Age jaba vaha pApakarma udaya meM AvegA taba milegA ityAdi vaha pApakarmI nahIM socatA ( usakI usako khabara nahIM hai| tabhI vaha anartha karane lagatA hai parantu jJAnI samyagdRSTi hamezA saba socatA hai aura ucita kArya karatA hai, acche kAryakA phala hamezA acchA hotA hai ataeva koI viSamatA yA vicitralA ( acarajakA kArya ) dekha kara niyata nahIM bigAhanA cAhiye---vaha anyAya hai vastukA pariNa mana koI badala nahIM sakatA hai, manakA dhana koI bhale ho kare parantu saphalatA nahIM milatI ityAdi, aisA khulAsA ahiMsA rasAyanake bAbata kiyA gayA hai. isako hamezA dhyAnameM va zraddhAnameM rakhanA cAhiye, kalyANa isIse hogA anyathA nahIM / vAstavameM vicAra kiyA jAya to vrato yA avatI samyagdRSTi parigraha yA bhogopabhogameM rati yA ruci rakhate hI nahIM haiM ve saba kAma aci sahita saMyogoparyAya meM kaSAyAdike davAure meM vigArIkI taraha karate haiM / taba kisIkI vibhUti Adi dekhakara ve nahIM lubhayAte, na usako bAMchA karate haiM, na usake liye khoTe karma karate haiM, na usakI utpattikA kAraNa pApakarmako samajhate haiM ityAdi viveka usake rahatA hai kimbahunA / / 783 ___ 'dharma rasAyana hai| usase saba kucha milatA hai yaha mAnakara bhI ajJAnI mithyAdaSTi dharmake svarUpameM bhUle hue haiM. ve jIvahiMsA ( bali ) ko dharma mAnate haiM una dharma mUr3hoM ( ajJAniyoM) ko AcArya samajhAte haiM / evaM hisA dharmakA khaNDana karate haiM / sUkSmo bhagaddharmo dharmArtha hiMsane na doSo'sti / iti dhamamugdhahadayaine jAtu bhUtvA zarIriNo hiMsyAH // 79 // tarka bhagavAn kA jo dharma hai vaha atimahanA hai jaaniye| asA samajhanA kaThina hai usa artha hiMsA ThAniye / / 5. nyAyase upArjana kiye hue thanase dhamI nahIM bana sakatA, jaise ki kevala svaccha chane hue pAnIse jalAzaya nahIM bharatA ityAdi viparIta vAraNA karatA hai| lAbhAlAbha dekhanA cAhiye, guNoMkI vRddhise hI AtmAkI unnatti hotI he parigrahAdike bar3hanese AtmAkI avanati hotI hai aisA vicAra karanA cAhiye / vahI sabhyaka dhAraNA hai astu / 2. IzvarakA dhrm| 3, atyanta sUkSma ajJeya ( jJAtumazakya.) /
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhahisANumrapta hiMsAmI mahiM dharma hotA, vaha ahimAmaya sdaa| khAna hamase karmA nahiM jAba isanA, mUrkha banatA hai sadA / / || anvaya artha-jinakA yaha mata hai arthAt khyAla hai ki bhagavado sUkSmaH ] dharmakA svAmo bhagavAn / Izvara ) hai arthAt dharmakA kartA aura phaladAtA bhagavAna ho hai, dUsarA koI nahIM hai aura vahI dharmake svarUpako jAna sakatA hai kyoMki vaha indriyajJAnake gocara nahIM hai arthAta hamaloga indriya jJAnase sthala padArtho ko jAna sakate haiM....dharma jaise sUkSma padArthako nahIM jAna sakate atAva [ dharmArtha hiMsane doSI nAmti ] usa dharmakI prApti aura jJapti ke lie jIvahiMsA karane meM koI doSa / aparAdha yA adharma / nAhIM lagataH, kAyA ki do nAtira dharma ke lAmo bhagavAnko prasanna karaneke lie yahI uttama upAya' hai, aisA sabai ajJAnI jIva uThAtA hai, usakA khaNDana isa prakAra hai ki [ iti dharmamugdhahadagaH bhUtvA jAtu zarIriNo na hisyAH! dharmake sambandhameM yA dharmake svarUpa meM tarkavAleke anusAra bhUla nahIM karanA caahie| aura mUrkha banakara kabhI bhI joboMko hiMsA dharmake khAtira nahIM karanA cAhie, yaha samajhavAro hai-buddhimattA hai| dharmakA svAmI akelA bhagavAn nahIM hai, sabhI jIva haiM aura usakA phala denA bhI akele bhagavAna ke hI hAtha ( adhIna ) meM nahIM hai apitu sabhI jIva apanoM apanI karanIke anusAra phala pAte haiM ityAdi / ataeva dharmakA svarUpa ahiMsAmaya hI hai, hiMsAmaya nahIM hai // 72 // bhAvArtha-dharma kA svarUpa hamezA eka-sA rahatA hai, usameM parivartana nahIM hotA yaha nizcayako bAta hai, kintu jJAnI aura ajJAnI ( sampaSTi, bhithyAdaSTi) jItroMke buddhike pherase dharmake svarUpameM bhUla va bhrama ho rahA hai| isakA khulAsA peztara iloka naM0 58 meM vistArake sAtha kiyA gayA hai, usako smjhnaa| phira bhI saMkSerUpameM yahA~ bhI likhA gayA hai| saMsArameM aneka mata haiM koI IzvaravAdI haiM ( bhagavaddharmI haiM ) koI anozvaravAdI arthAt svatantra vastuvAdI haiN| sathA koI alpajJAnI rAgodveSo, pramANanayake svarUpa va bhedoMko nahIM jAnanevAle haiM, koI alpajJAnI hokara bhI nayapramANake yathArtha svarUpa va bhedoMko jAnanevAle haiM / aisI sthithimeM--padArthavyavasthA, bhinna 2 prakAra unhoMne mAnI va batalAI hai| tabhI to koI "hiMsAko dharma mAnate haiM 3 koI 'ahiMsAko dharma mAnate va kahate haiN| koI bhakti yA zubharAga athavA dharmAnurAga (paropakArAdi ) se mukti mAnate haiN| aura koI zubharAga yA bhaktirUpa dharmAnurAgase rahita 'zuddhabItarAgatA' se mukti mAnate haiN| bhansise mukti mAnane vAle nizcaya vyavahAranaya' se anabhijJa haiM ataH vaisA kahate haiM aura vItarAgatAse mukti mAnanevAle nizcaya vyavahAranaya ke jJAtA hai ataeva vaisA kahate haiM / arthAt nizcaya nayase cautarAgatA hI muktikA kAraNa ( mojamArga ) hai kyoMki rAgadveSAdike pUrNa chUTanepara hI mokSa prApta hotA hai yaha niyama hai / aura vyavahAranayase "bhakti se mukti hotI hai' yaha kahanA Thoka hai, parantu 1. yajJArtha pazavaH sraSTAH svayameva svayaMbhuvA / yajJo hi bhUrtya sanSAM tasyAdyaje vadho'vaSaH / / yaha unake yahAM likhA hai jo yukta nahIM haiN|
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 395 puruSArthasiddhadhupAya yaha kathana upacArarUpa asatya hai kyoMki usase bandha hotA hai aisA samajhanA cAhiye / paramparayAkA artha vyavahAralayakI apekSA hotA hai. arthAt para jo vyavahAra, usakA para arthAt Azraya lenepara ( usakI galA karanepara ; pogamA munika mAraga mAnA jA sakatA hai / dusarA artha para jo vyavahAra usako para arthAt dUra kara denepara arthAt parakA Azraya chor3akara nijakA Azraya lenepara ( svAdhInatArUpa zuddhopayogase ) mokSa hotA hai ityAdi sArAMza hai / arthAt jaba zubhopayoga ( bhakti Adi ) badalakara zuddhopayogarUpa pariNamana karatA hai taba mukti hotI hai yaha tAtparya hai| 'DIyo aura jIne do' yaha udAra siddhAnta hai| 'o hiMsyAt sarvabhUtAni' yaha veda vAkya hai| 'zrAtmanaH pratikUlAni pareSAM na samAcaret' -mahAbhArata vAkya ukta uddharaNoMse hiMsA karanA 'dharma' nahIM mAnA jA sakatA yaha nizcaya hai / vizeSArtha-(zaMkA samAdhAna dvArA nirdhAra) prazna-ukta zlokameM yaha kahA hai ki 'dhamArtha hiMsA karane meM koI doSa yA aparAdha (pApa) nahIM hotA arthAta baha jAyaja hai nyAyake anakala hai. kara sakatA hai| isakA khaNDana nahIM ki jA sakatA ? kAraNaki jaina loga ( ahiMsA dharmavAle ) bhI to gharbhake nimitta bar3e 2 mandira banavAte haiM, gajaratha calAte haiM, dharmazAlAeM banavAte haiM, sammelana yA saMgha nikAlakara tIrthayAtrA karate haiM bhoja dete haiM ityAdi / jaina gRhastha hamezA ukta kArya karate rahate haiM aura jaina sAdhu bhI caturvidha saMgha muni, AryikA, zrAvaka, dhAvikA ) tayAra karate haiM, dharmopadeza dete haiM dezameM paidala vihAra karate haiM usameM hiMsA hoto hai jIva marate haiM ityAdi / yaha saba dharmaprabhAvanA yA pracArake lie hI to hai na? phira 'dharmake nimitta hiMsA karanekA khaNDana jaina kyoM karate haiM ? vaha bhI to dharma hai jabaki vaha dharma pracArake uddezyase kI jAtI hai| uparyukta udAharaNoMse yaha bhalI-bhAMti siddha ho jAtA hai ki jaina loga bhI hiMsAko dharma mAnate haiM, samarthana karate haiN| lekina dUsaroMkA khaNDana karate haiM yaha vicitratA hai--Azcarya hai astu / ukta prazna ( tarka ) kA uttara yaha hai ki donoMke uddezyameM antara ( pharka ) hai jaina loga, hiMsA karake dharma nahIM mAnate arthAt pestarase hI 'amuka jovako mAranese dharma prApta hogA yA ho jAyagA' aisA irAdA yA saMkalpa karake use nahIM mArate kintu anya loga khAsakara peztara se yahI irAdA kara lete haiM ki yadi isa jIvako bali de do jAya ( mAra DAlA jAya ) to hameM avazya dharma prApta ho jAyagA, koI saMzaya nahIM hai----dharma kI prApti honA nizcita hai ityAdi / basa yahI mAnyatA galata hai ( asatya hai ) kyoMki vaha mAranekA saMkalpa hI to adharma va hiMsA hai usase usa saMkalpa kartA ( mAraka ) ke bhAva prANoM ( svabhAva bhAvoM) kA ghAta ( hiMsA ) pahile hI ho : jAtA hai jo mahA hiMsArUpa hai| phira usake pazcAt usa saMkalpita jIvako mAra DAlanese dravya hiMsA bhI hotI hai| isa taraha bhAva va dravya donoM tarahakI hiMsAkA honA 'dharma' kabhI nahIM kahA jA sakatA
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsA j na mAnA jA sakatA hai kyoMki usakA phala naraka nigodAdi mahAn duHkhoMkI prApti honA hai, svargAdi sukhakI prApti nahIM hotI arthAt (viparIta phala milatA hai| nyAyake anusAra kAraNaviparyayase phala ( kArya ) viSaya avazya hotA hai / astu 1 jainalAMga jo dharmArtha ( dharma sAvanake liye ) maMdira Adi banavAte haiM ratha calavAte haiM- saMgha nikAlate bhojya ( paMgata dete haiM, usameM jIva mAranekA uddezya nahIM karate, dharmapracArakA ( paropakArakA) uddezya yA khyAla rakhate haiM / yesemeM yadi AnuSaMgika rUpase jIvahiMsA ho jAya to usako jimmevArI unapara nahIM hai athavA nimittarUpase thor3I so jimme vArI yadi AtI hai to vaha nagaNya hai arthAt tuccha hai / yathA 'sAvadyalezo bahupuNyarAzau doSAya nAlaM Lifer fort' arthAt samudrameM viSako thor3IsI bUMda par3a jAne para koI bar3I hAni nahIM hotI, usI taraha bahuta puNyake Dhera ( rAzi ) meM yadi thoDA pApa bhI mila jAya to vaha Apattikara nahIM ho sakatA / aisA samajhanA cAhiye / isa taraha mUla lakSya ( uddezya ) meM hI bhUla yA bheda honese jaina logoMkI anya logoMke sAtha 'hiMsA' meM yA hisAMdhamaM meM samAnatA nahIM mila sakatI vaha khAlI bakavAsa hai| isake sivAya lobha Adi kaSAyoM ( vikAroM ) kA chUTanA hI 'dharma' hai kyoMki unase abhyantara hiMsA avazya hotI hai| usakA samajhanA jarUrI hai| anya loga prAya: usako nahIM smjhte| yadi kisI ke mArane kA irAdA dharmake khAtira yA bhojyAdike khAtira yA paropakAra ke khAtira ho jAya to usase kyA aparAdha na hogA ? avazya 2 hogA / kAraNa ki vaha vikArIbhAva ( kaSAya ) hai / vaha cAhe apane svArthake liye ho yA para svArtha ke liye ho, devake liye ho aparAdhoM hai / corI cAhe apane liye kI jAya yA parake liyekI jAya, devaguruke liye kI jAya, usakI sajA jarUra milegI - kSamA nahIM kI jA sakatI, yaha dhyAna rakhanA cAhiye / jo AdamI apane liye agniko apane hAtha se uThAtA hai yA dUsareke liye uThAtA hai vaha svayaM jalatA hai duHkha uThAtA hai vahA~ lihAja yA chUTa nahIM hotI, aisA hI hisAke sambandhameM samajhanA cAhiye / vaha cAhe apane liye kI jAya yA anya devatA guru, Adike liyekI jAya usakA phala karane vAlekA hI bhoganA par3egA chUTa kadApi na hogI ityAdi, kyoMki vyApAra yA kriyA va kaSAya sabhI meM hotI hai yaha niyama hai / jisase hiMsA avazya honA saMbhava hai astu / noTa-- ( 1 ) peztara zloka naM0 54 meM saMkalpI Adi cAra prakArakI hiMsAoMkA vyAkhyAna kiyA gayA hai so samajha lenA / ( 2 ) kaSAya aura yoga (kriyA) donoMke nimittase hiMsA hotI hai ata: donoM tyAjya haiM phira uddezya yadi burA ho to kahanA hI kyA hai samajhadArIpUrvaka usakA tyAga hI kara denA cAhiye / ma dharmake viSaya meM viparIta mAnyatA * anya matAvalambI bhinna 2 prakArase hiMsAko dharma mAna kara usakI puSTi karate haiM parantu vaha khaMDanIya haiM, maMDanIya nahIM hai yaha batAyA jAtA hai / yathArtha meM 'ahiMsA' hI dharmakA svarUpa hai vaidika mata vAle hiMsAko dharma mAnate haiN| yathA--- dharmo hi devatAbhyaH prabhavati tAbhyaH pradeyamiha sarvam / iti durvivekakAlitAM dhiSaNAM na prApya dehinI hiMsyAH ||80|| 29
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArthasiddhathupArtha pacha dharma pAsa hotA hai sabako devoMkI prsmmptaase| deva prasanna hota haiM saba hI umako bali car3hAmese / / AMS Ha isa durcudimeM pakSakAra mitroM ! jIya mAranA khAmI' hai / / asthaya artha-vaidika matavAle kahate haiM ki [hi devasAbhyaH dharmaH prabhavati ] yadi vAstava meM vicAra kiyA jAya to 'dharmake dAtA yA adhiSThAtA devatA hI haiM kyoMki unhIMkA saba hai| ataH unakI prasannatA yA sevA ( ArAdhanA ) se hI hama sabako dharmakI prApti hotI hai anyathA nahIM / phalataH [ iha tAbhyaH sarva deyam ] una devatAoMke liye isa lokameM sabhI vastueM samarpaNa kara denA cAhiye arthAt car3hA denA cAhiye, hicakicAnA nahIM cAhiye / iti putriyakAlamA dhito prAya dehino na hiMsyAH ] AcArya isa avivekapUrNa vicAradhArA yA kAryavAhIkA khaMDana karate haiM ki ki 'koI bhI samajhadAra vidvAn ukta duSTatApUrNa bhraSTAcAra phailAne vAle kumArgake upadezameM bahaka kara 'jIvoMko hiMsA na kareM kyoMki hiMsA kabhI dharma nahIM ho sakatA ityAdi / dekho, devatA loga kabhI mAMsa madhu madirA jesI nikRSTa ( apavitra ) vastuoMkA stemAla nahIM karate the amRtapAyo hote haiN| unako prasannatAke khAtira bali car3hAnekI bAta kahanA, unakI nindA karanA hai| aise jIya devanindaka haiM- devabhakta nahIM haiM / / 80 // bhAvArtha--ajJAnI viSayakaSAyako poSaNa karanevAle loga hI svArthavaza khoTe zAstroMkI racanA karate haiM jora unameM svArthavaza devatA Adiko Ar3a { oTa meM apane svArthakI siddhi karate haiM / jinheM svayaM pApase bhaya nahIM hai, nirbhaya hokara pApa kArya karate haiM, hiMsA-jhUTha corI kuzIla-parigrahasaMcaya Adi pAMcoM pApoMmeM pravRtti karate evaM saMlagna rahate hai ve apane pApoM aura pApamaya pravRttiyoMko chipAne yA puSTa karane ke liye hI apanI kalama ( lekha )se zAstroMmeM unakI vaidhatA likha dete haiM aura usakI duhAI dekara ghora pApa karake AjIvikA ( rojI) calAte rahate haiM / aise jIva narakagAmI ghora pApI samajhe jAte haiM jo zAstroMmeM asaMbhava durAcArapUrNa bAteM bhara dete haiM / jina zAstroMmeM lokaviruddha ( naitikatAke viparIta ) kathana pAyA jAve ve zAstra nahIM, zastra haiM ! aura unake kartA ( lekhaka ) ajJAnI viSayakaSAyI haiN| una zAstroMkA Adara karanA, unakI bAta mAnanA vyartha hai astu / devatAoM, guruoM Adike nAmapUra pApAcaraNa karanA bora anyAya hai ! devatA yA guru kukarma karanese (jIvahiMsA, madirApAna Adise ) prasanna nahIM hote aura dharma unake hAtha meM nahIM haiM, dharma pratyeka jodhake hAthameM hai aura vaha sadAcAra pAlane se hotA hai 'jiyo aura jIne do' ke siddhAnta pAlanese dharma hotA hai| anAryone ho svArthavaza hiMsAko dharmakA rUpa diyA hai AoMne nahIM diyA hai| zAstroM meM ekamata / ekarUpatA ) nahIM hai, koI kucha batAtA hai to koI kucha batAtA hai, kyA sahI mAnA jAya? 1. qhatarA yA hAni, dharmakI prApti nahIM hotI hai ulTA adharma prApta hotA hai ityAdi / 2. aaraadhnaa-sebaa| u stomised .in
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahisANunata saMzaya ho jAtA hai ityAdi / ilokameM jo 'devatA' pada likhA hai, usakA artha 'AtmA yA Atmadeva hai' vaha Atmadeva sadAcArase, mithyAtva va kaSAya chor3anese hI prasanna hotA hai aura tabhI baha mokSako svayaM prApta karatA hai aisA satya samajhanA cAhiye mulAvemeM nahIM AnA cAhiye / anya gagIveSI devatA nahIM ho sakate / vItarAgI bhedajJAnI samyagdaSTi ho devatA ho sakate haiM ve hI dharmake svAmI haiM anya nahIM, astu / jo hiMsAko dharma batAte haiM vaha ThIka nahIM hai| yathA pUjyanimittaM pAte chAgAdInAM na ko'pi doSo'sti / iti saMpradhArya kArya nAtithaye sasvasaMjJapanam / / 8 / / .......... . padya atidhijanoke khAtira hiMsA karAdikakI karanese / pApa nahIM lagatA hai kiMcit banda na karanA zuranese / / yaha vicAra hai madhamajanoMkA jo kukarma yaha karate haiM / iSTa na jo ho apane khAtira ghe para nahiM bArase hai| anvaya a.....jo kahate haiM ki [ pUjyanimitaM chAgAdInAM pAte ko'pi doSo nAsti ] atithi ( abhyAgata-sAdhu ) Adi AdaraNIya puruSoMke liye bakarA Adi pazuoMkA ghAta ( hiMsA ) karane evaM unheM khilAne meM koI doSa ( pAra nahIM hotA ( lagatA ) apitu dharma hI hotA hai ityAdi / AcArya isakA khaMDana karate haiM ki [ iti saMpracArya anizraye sarabasaMjhapana na kArya ] ukta prakArako mithyA dhAraNA karake koI bhI samajhadAra vyakti jIvoMko hiMsA na kare, na karanA cAhiye kyoMki jIvahisA kabhI dharmarUpa nahIM hotI, yaha niyama hai / / 81 11 bhAvArtha-manusmRti Adi smRti granthoM meM hiMsA karane, mAMsa khAne-khilAnekA vidhAna kaSAya yA svArtha Adike vaza kiyA gayA hai kyoMki ve svayaM vaisA karate the| ataH vaha mAnya nahIM ho sakatA / niHsvArthI aura svArthI puruSoMke upadeza meM bar3A antara rahatA hai / svArthI loga dUsaroMkA bhalA burA nahIM dekhate / unakA 'bUDhA mare ki javAna hatyAse kAma' yaha lakSya rahatA hai| kahA bhI hai| 'arthI doSaM na pazyati' / aisI sthiti meM unakI hiMsAko dharma battAnekI mAnyatA ThAka yA ucita nahIM kahI jA sakato, ataH baha heya va khaMDanIya hai / khAnevAloM aura khilAnevAloM tathA samarthana anumodana karanevAloMko pApa lagatA hai aura usako sajA avazya bhoganA par3atI hai cAhe vaha koI bhI / 1. atithi yA AdaraNIya guru Adi / 2. bakarA baila vacchA Adi / 3. jIvahiMsA (prANibazva ) / 4. bartAva karate, AcaraNa meM lAye ( gujarAtI bhASA ) / kAma Hemon
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 puruSArthasiddhA ho / pApa va pArA dava nahIM sakatA yaha niyama hai, avazya prakaTa ho jAtA hai / kabhI-kabhI isI lokameM aura kabhI-kabhI paralokameM vaha apanA phala detA hai ityAdi / koI yaha kutarka karatA hai ki chAgAdika sthUla prANiyoM ko mArakara khAne meM dharma hotA hai kyoMki raries are cIjoMke khAne meM aneka choTe jIvoMkI jo hiMsA hotI hai vaha baca jAvegI yAne unako rakSA honese dharma kI prApti ho jAyagI ( saMbhava hai / yaha puSTi vaha karatA hai / yathA--- | bahusaghAtajanitAdarzanAdvaramekasaccaghAtottham ityAkalayya kAryaM na mahAsanyasya hiMsanaM jAtu // 82 // pakSa bahujatter kii| isase acchA bhojana banatA bar3he jIvake mAre || aisA nirdaya kutarka karake jIvaghAtanA kabhI nahIM / choTA bar3A jIva dhAtese pApa lagata hai use sahI ||22|| anvaya artha --- koI vAdI kutakaM karatA hai ki [ bahusAvadhAna janatAmA ekasAta azanaM varam ] zAka anna Adike dvArA pyAra kiye jAnevAle bhojana ( AhAra meM bahuta jIvoMkA vighAsa hotA hai ataH usakI apekSA eka bar3e jIvako mArakara usake mAMsase pyAra kiye jAnevAle bhojanameM kamatI hiMsA hotI hai ataH vaha bhojana zreSTha hai ( uttama ) hai, usase choTe-choTe bahutase jova marane se baca jAte haiM phalataH unakA bacanA dharmakA hetu hai ityAdi hiMsAko puSTi vaha (vAdI karatA hai| AcArya usakA khaMDana karate haiM ki [ isyAladaya mahAsasvastha hiMsanaM jAtu na kArya ] ukta prakArake kutarkapara vizvAsa karake kabhI bhI bar3e jIvakI hiMsA nahIM karanI cAhiye - hiMsA karanA mahApApa va dharma hai, vaha dharma nahIM ho sakatA ityAdi // 82 // } bhAvArtha ---- anyamatoM meM AhAradAnako ucca sthAna diyA gayA hai| vaha bar3A dAna yA mahAdAna mAnA gayA hai / tadanusAra unakA kahanA hai ki yadi AhAradAnake liye hiMsA bhI karanA par3e to pApa nahIM lagatA, kAraNa ki uddezya atithidAna kA hai| usake andara bhakti va paropakAra zAmila rahatA hai, jisase dharmaM prApta hotA hai ityAdi / isakA AcArya khaMDana karate haiM ki bhaktibhAva kathaMcit ( vyavahAranayase / dharma mAnA jA sakatA hai kintu pApakAryaM karake dharmopArjana karanA yaha ucita nahIM hai apitu anucita va varjanIya hai| kAraNa ki pApakAryakA phala alaga milatA hai aura puNyakArya ( bhakti va paropakAra )kA phala alaga milatA hai| isase pApake sAtha puNya karanA ThAka nahIM hai / athavA dharmake khAtira ( atithidAna ke khAtira ) adharma yA hiMsA karanA manA hai / uddezya kharAba arthAt hiMsAkA nahIM honA cAhiye taba kriyAkA phala acchA milatA hai, kAraNa ki dharma aura adharma pariNAmoMse huA karatA hai yaha nyAya hai / ataeva jaba anyamatI pUjyapuruSoMke liye bhojana karAneko prANIkA vadha ( hiMsA-hatyA ) karate haiM saba ve saMkalpa karake hI karate haiM ataeva ke pApa adharma ke i una
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsAzunata ho bhAgI mukhyatayA hote haiM, gauNarUpase sAthameM rAga yA bhakti ke anusAra kucha thor3e nIca jAtike puNyakI bho prApti ho sakatI hai| isako pApAnunadhI puNya kaha sakate haiM aisA khulAsA samajhanA tathA hiMsA karake dharma mAnanA--pApAnubaMdhI pApa samajhanA / astu / noTa----iloka naM0 79 se zloka naM089 taka dharma ke viSayameM yahI nirNaya samajhanA ki anya matiyoMko dhAraNA ajJAnatApUrNa hai, uddezya kucha bhI ho kintu kriyA svarAma ( sAdhana kharAba ) na ho arthAt hiMsAmaya na ho tabhI lAbha kucha ho sakatA hai, khoTI kriyAse cokhe uddezyakI pUrti nahIM hotI na kI jA sakatI hai aisA samajhanA cAhiye / vizeSa spaSTIkaraNa jo jIva viSayakaSAyakA 'pApase lipta haiM yA yukta haiM ve svayaM pApI hote haiM tathA jo jIva unameM anurakta hote haiM arthAt unameM zraddhA rakhate evaM unake bhakta hokara unakA AdarasatkAra ( atithi sevA ) va unheM AhArAdi dete haiM ve bhI pApiyoMkI upAsanA karane vAle pApI haiM va mAne jAte haiN| aisI sthiti meM khoTI kriyA ( sAdhana ) karake anya mUka garIba asahAya jIvoMko mAra karake una viSayakaSAghavAn (pApI) jIvoMko khilAnA, prasanna karanA unako kalyANa karane vAle ( nistAraka) samajhanA mahAmUrkhatA ( ajJAnatA ) hai korA bhrama hai| kAraNa ki ve svayaM nahIM tarate ( saMsArase pAra nahIM hote ) taba dUsaroM bhaktoM ) ko pattharako nAyake samAna kaise tAra sakate hai ? nahIM nA kare, yaha upAya ||shukssaako poSaNa karanese pApAnubaMdhI haiM, puNyAnubaMdho nahIM haiM / phalataH kupAtroM ( mizyAdaSTiyoM viSayakaSAya-sahitoM ) yA apAtroMko dAnAdi dene se koI lAbha nahIM hotA ulTA nukazAna hI hotA hai ( nArakAdi yA kumanuSya kudevAdi honA par3atA hai) kyoMki yaha prazasta rAga nahIM hai-aprazasta rAga hai ( supAtroMmeM na hokara kupAtroM meM hai ) isake sivAya khoTe sAdhanoM / hisAdi ) se vaha saba kiyA jAtA hai| jaise corI karake lAye hue undhase bhaganAnko pUjA yA sevA nahIM kI jA sakatI vaha niSiddha hai| yadi vaisA kArya pavitra kAyoM meM bhI kiyA jAne lage to lokamaryAdA ( vyavasthA) ho saba caupaTa ho jAya / kyoMki cora 'DAkU anyAyI, pApakArya karake bhI thoDAbahuta dAnapuNya karake barI ho jAyage----unheM sajA na milegI ve kaha deMge ki hamane tA anyAyakA dravya dAna pUjAdi acche kAryomeM kharca kara diyA hai taba sajA kAhekI ? ityAdi saba lokavyavahAra yA lokake kAnUna kAyade miTa jAveMge aura Apatti A jAyagI tathA paralokakA bhaya bho jAtA rahegA--andhAdhundha pApa va anyAya hone lagemA, kimbhunaa| 1. viSayakaSAya khuda pAparUpa hai aura una sahita jIva pApI hai tathA unameM zraddhAbhakti anurAga karane vAle bhakta bhI pApI hai| prataH unako puNyAnubaMdhI ( puSyabaMdha karane vAle ) mAnanA kalpanAmAtra hai, asala meM ve pApAnubaMdhI hai| 'Apa Dubante pAr3e le DUba dhajamAna' samAna haiM / pattharakI nAva samAma hai, aisA samakSanA / the na svayaM tarate haiM na bhoMko sAra sakate haiM / uktaMca jadi te viSayakaSAyA pAvatti parUvidA ka sasthesu / kaha te tapaDikdA purisA NityAragA hoti // 258 // prava. sam. .... .. . . .. . ..... HTTEE Maintam se NAWAPUN. MAHARASITRA
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArthasinApAtha bure kAryakA burA natIjA hotA hai, yaha samajhakara hiMsAko dharma kabhI nahIM mAnanA cAhiye, ulTI gaMgA nahIM bahatI 1 ahiMsA ho dharma hai va rahegA, pApI jIva dUsaroMko nahIM tAra sakate, na svayaM, tara pAte haiM, jinake hiMsA Adi pAMca pApa va krodhAdi cAra kaSAe~ maujUda haiM ityAdi sArAMza hai / / 82 / / Age atithidAnakI saraha paropakArake liye bhI hiMsA karanA burA hai, dharma nahIM hai, varjanIya hai, yaha batAyA jAtA hai yathA--- rakSA bhavati bahUnAmekasvAstha jIvaharaNena / iti matvA karmavyaM na hiMsanaM hiMsrasatvAnAm / / 83 / / padya hiMsaka eka lIla zAtele rakSA kI hotI hai| ata: bhAranA upakA utsama dharmAsa bhI hotI hai / aisI durbuddhImeM par3akara nahIM mAranA hiMsaka jiya / jIva mAra" se dharma na hotA, dharma hosa rakSAse priya ! // 8 // - anSaya artha---vAdo kahatA hai ki ekasyaiva asya baharaNena bahano rakSA macati ] eka bar3e hiMsaka jIvake mAra DAlane se bahutase choTe jIvoMko rakSA hotI hai jisase paropakAra hotA hai va dharmakI prApti hotI hai ityAdi / isakA khaMDana AcArya karate haiM ki [ iti matvA hiMsamavAnA hiMsanaM na kamyam ] pUrvokta kuzikSA yA mithyA upadeza mAnakara hiMsaka jIvoMkI hiMsA nahIM karanA cAhiye vaha khAlI bhulAvA detA hai / / 83 // bhAvArtha----hiMsA pApa hai jo hamezA pApa hI rahatA hai jaise viSa sadeva viSa hI rahatA hai, kabhI amala nahIM hotaa| isaliye hiMsA karake paropakArarUpa dharma mahoM ho sktaa| vAstavameM dekhA va vicAga jAya to paropakAra usako ajJAnatA miTAnese hotA hai kintu ajJAnatA bar3hAnese nahIM hotA, kyoMki gumarAha karanA mahA apakAra mAnA gayA hai| kyA dharma ( ahiMsArUpa ) prAptike liye hisArUpa adharma karanA ucita upAya hai ? nahIM, taba hiMsaka yA ahiMsaka kisI bhI jIvakA mAranA kartavya nahIM haiM..-baha to adharma hai ataeva usako chor3a denA hI hitakara hai aisA samajhanA caahiye| jIvoMko rakSA yA dayA karanA dharma hai kintu vaha dayA do prakArakI hoto hai ( 1 ) svadayA (2) 1. ghAta / 2.. hiMsaka-khUkhAra / 3. kuzikSA / 4. ghaat-hiNsaa| 5. sambodhana-pyAre / / komalAlApa) /
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsANumata paradayA, donoMkA jAnanA jarUrI hai| svadayA--vikArI bhAvIkA ( ajJAna, mithyArava, kayAyakA ) haTAnArUpa, hai paradayA--anya ekendriyAdi jIvoMko rakSA karanArUpa hai| padake anusAra yathAsambhava dayA dharma pAlanA anivArya hai| astu pApakriyAse dharma nahIM hotA yaha nizcaya hai / vaise to dayAko dharma kahanA bhI vyavahAra hai, parantu vaha zubha yA prazasta vyavahAra hai ataH kacit kartavya hai / / 833 Age.....karuNAbuddhise bhI anya jIvoM ko mAranA adharma hai, aisA kahakara hiMsAkA tyAga AcArya karAte haiN| bahumattvaghAtino'mI jIvanta upArjayanti gurupApam / itpanukampakatsA savisanIyAH zarIriNo hisaH / / 84 / / paddha bahImoM ke bAtI hiMsaka yadi baDukAlo liileNge| bahuta pApa unako kAmegA, pApamukta nahiM hoge / / ataH dayAkara unheM mAramA jaldI puNya khe paacNge| aisA duSTa vicAra na karamA hiMsApApa lagAveMge // 4 // abhyaya artha-vAdI kahatA hai ki [ bahusaravaghAtimaH amI jIvantaH guspA upAyamsi ] bahutajoboko mArane vAle prANI yadi bahuta samayataka jiyeMge to ve mahAn pApa upArjana ( paidA ) kareMgepApoMse kabhI chUTeMge hI nahIM, ataeva dayA yA karaNA karake unheM jaldI mAra DAlanA cAhiye, jisase ve pApoMse baca jAveMge / isakA khaMDana AcArya karate haiM ki [ iti anukaMpA kRtvA hiMsA: pariNa: ma hiMsanIyAH ] pUrvokta kathanapara vizvAsa karake kabhI bhI hiMsaka jIvoMko nahIM mAnA cAhiye, kyoMki hiMsA karanese nayA pApahI lagatA hai--pApa chaTatA nahIM hai yaha niyama hai| jaise ki sUnakA dAga aura khUna lagAnese nahIM chUTatA ( puSTa hotA hai-bar3hatA hai)| ataeva kisI bhI jIvakI hiMsA nahIM karanA cAhiye, pUrvokta hiMsAkA kathana asatya va mithyA hai---naitikatAke bhI viruddha hai / / 84 // bhAvArtha----satyako hamezA vijaya hotI haiM, dharma yA puNyako jar3a pAtAlataka gaharI majabUta jAto hai va sadaiva harIbharI rahatI hai| sadanusAra 'ahiMsAdharma ho satyadharma hai, aura usakA phala sadeva mIThA hitakara milatA hai| dharmAtmA joba jahA~ bho kahIM rahegA naraka-svarga-mokSameM vahIM vaha sukha mvegaa| bAhirI duHkhake kAraNa, koI usako duHkhI va vicalita nahIM kara sakate, vaha vastu svarUpake vicArameM itanA magna / tanmaya ) rahatA hai ki usakA upayoga anyatra jAtA hI nahIM hai...ekAgra AtmasvarUpa meM hI lIna rahatA hai, AtmAnubhava karatA hai-AtmasukhakA svAda letA hai ityAdi usameM baha vibhora ho jAtA hai 1 bAhirake sukhaduHkhAdiko vaha aupAdhika / naimittika-sayogaja ) va anitya mAnatA-jAnatA hai, ataeva unakI paravAha yaha nahIM karatA, unameM aruci rakhatA hai / hoM saMyogo paryAyameM maujUda honese vaha pApa va adharmase bacanekA prayatna vyavahAranayase avazya karatA hai| aura pratyeka prANIko karanA cAhiye, lekina nizcayase nirbhaya rahanA cAhiye / isIse hiMsA-haraka
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArthasiddhayupAyaM corI -kuzIla Adi pApakArya karanA banda kara denA cAhiye aisA satya upadeza diyA gayA hai / sadAcAra jovanakA mUladhana hai, usakI rakSA karanA prANIkA prathama kartavya hai, astu / vizeSArtha - jo jIva ( kuguru ) yaha kahatA hai ki bahuta jAvoMko mArane khAnevAleko turanta mAra DAlanA cAhie tAki anya choTe jIva baca jA~ya aura vaha hiMsaka bhakSaka jIva Ageke pApoMse chUTa jAya, usakA bhalA ho jAyagA, ityAdi dayAlutA batalAtA hai vaha mUrkha paropadezI pakyA yaha nahIM socatA ki hamAre mithyA upadezase jI hiMsaka jIva mAre jAyeMge (zera, tenduA vagairaha ) unakI hiMsA se hameM pApa na lagegA va hama bahuhiMsaka siddha na hoMge, jisane upadeza dekara una sabako hiMsA karavAI hai ? kArikA doSa hameM bhI to lagegA ? aisI hAlata meM ukta tarkavAdiyoMkA nirAdhAra korA bakavAsa hai aura kucha sArabhUta nahIM hai / vaha 'dUsare nasIhata khudarA phajIhata kI bAta jaisI hai, ataeva mAnya nahIM ho sakatI vaha unake dimAgako sUjha va bImArI hai, astu / kabhI jhUThA vyAmoha nahIM karanA cAhiye, usase hAni hI hotI hai| jJAnakA yA buddhikA prayojana ( uddezya ) feast prApti aura atikA parihAra (tyAga) karanA hai, isako hamezA dhyAnameM rakhanA cAhiye tabhI buddhimAnI hai anyathA pazumeM aura usameM koI bheda nahIM samajhanA cAhiye, astu / "ajJAnanivRttiH hAnopAdAnopekSAzca phalam " -- parIkSAmukha ( sUtra naM0 1 paJcama samuddeza ) meM puSTi kI hai ' isI tathyako na samajhakara vAdI Age aura bhI kahatA hai usakA khaNDana AcArya karate haiM / yathA-... bahuduHkhAH saMjJeSitAH prayAnti tvacireNa duHkhavicchittim / iti vAsanA pANImAdAya na duHkhino'pi hantavyAH ||85 || pA great efeat ita artase duHkha unakA miTa jAtA hai| ata: mAramA unako jaldI duHkha na bar3hane pAtA hai | aisI mithyA zravA karake jIva ghAta nahiM karanA hai| karanI kA phala mila jIvako honahAra nahiM TalanA hai ||Tapa anya artha ----vAdI kahatA hai ki [su bahuduHkhamaMzayitAH acireNa duHkhaviddhisiM prayAti ] yadi atyanta duHkhI daridrI prANiyoMko mAra DAlA jAya to ve turanta duHkhoMse chUTa jAte haiM arthAt 1. bahuta duHkhiyA joba / 2. mAra DAle gaye jIva / 2. duHkha se chUTane ke icchuka 4. durvAsanA ( mithyA zraddhA ) rUpI talavAra / J
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ " ahiMsANuvrata unake duHkha naSTa ho jAte haiM ataeva unake mAra DAlanemeM dharma hotA hai, adharma yA pApa nahIM hotA, yaha lAbha hai| AcArya khaMDana karate haiM ki [ iti vAsanAkapANImAdAya momina ] pUrvokta mithyA vAsanA yA kuzikSArUpo kRpANI ( talavAra )ko grahapakara koI bhI samajhadAra duHstrI prANiyoM ko bhI na mAre, isI meM bhalAI hai / hiMsA kisI jIvako ho usase pApa va adharma lagatA hI hai, usase dharmakI prApti kadApi nahIM ho sktii| karanIkA phala avazya milatA hai, use koI TAla nahIM sakatA, yaha niyama hai / / 85 / / bhAvArtha ....mithyAtvake udayameM arthAt mithyAdarzana ( zraddhAna ) ke kAlameM saba ulTA-ulTA hI sujhatA hai ataeva vaha jIva khuda apanA hI ghAta karane lagatA hai| hitakArI bAtoMpara vizvAsa nahIM karatA aura ahitakArI bAtoMpara vizvAsa karatA hai usIke anusAra calatA hai ( vartAva karatA hai / hiMsAko dharma mAnatA hai, ahiMsAko dharma nahIM mAnatA, usase ghRNA karatA hai usako burAiyo batalAtA hai| usake mAnane va baratane bAloMko kAyara-Darapoka-akarmaNya { AlasI) kahatA hai, jo sacce zaravoroMkA kartavya hai evaM sacce zaravIra ho jisakA pAlana kara sakate haiN| mAranevAlese rakSA karanevAlA bar3A hotA hai| jina vikArI bhAvoM ko laukika zUravora nahIM jIta sakate, unako eka vItarAgI ahiMsAtratI sAdhu, bAtako bAtameM ( krIDAmAtrameM ) jota letA hai| moha, mada, mAtsarya Adi kaSAyoMko jItanA sarala nahIM hai| unako ahiMsAdharmI hI jIta sakatA hai, una kAmAdikoMko vahI cazameM kara sakatA jo trilokavijayI haiM / mohI rAgo dveSI jIva unako vazameM nahIM kara sakate, ataeva ve saMsAra meM bhaTakate rahate haiN| 'zUravIra vahI hai, jo kaSAyoMko nikAla deve ( bhagA deve, unakI paravAha na kare ) kintu jo kaSAyoMke cakkara (vaza) meM Akara taraha 2 ke hiMsA Adika pApa kare, vaha zUravIra nahIM hai, apitu vaha kAyara hai, aisA samajhanA cAhiye / prasaMgavaza vizeSa kathana dekho, jaba taka saccI zUravIratA / samyagdarzanapUrvaka nirbhayatA / AtmAmeM prakaTa nahIM hotI arthAt cAritraguNa prakaTa nahIM hotA athavA tIvra rAgakA udaya ( astitva ) rahatA hai taba taka para padArthoMko heya mAnatA huA bhI unheM tyAga nahIM sakatA, ataH vaha unake tyAge binA zUravIra nahIM kahalA sktaa| isIliye viSaya kaSAyavAle yA pAkhaNDI manuSya zUrabora na hone se saMsArakA yA vikArIbhAvoMkA ( pApoMkA ) tyAga nahIM kara pAte / phalataH viSaya-kaSAyoMkI prabalatA honA mahAna aparAdha aura bandhana hai aisA samajha kara unake chor3anekA hI upadeza diyA gayA hai| sva. paM0 daulatarAmajIne vinatImeM likhA hai ki-"Atamake ahita viSaya-kaSAya, inameM merI pariNati na jAya" ityAdi / eka sAtha aneka kaSAe~ tIna manda Adi rUpase udayameM AtI haiN| buddhipUrvaka kamI kisI kaSAyako dabAyA jAtA hai aura kisI RSAyakA poSaNa kiyA jAtA hai arthAt puSTi kI jAtI hai| kabhI lobha kaSAyako puSTa karane ke lie krodha mAna kaSAyako dabAyA jAtA hai ( ekako dabAnA dUsareko nahIM dabAnA khulA yA prakaTa rkhnaa)| jaise dukAnadAra paise ke lobha ( rAga) meM grAhakakI khoTI-kharI bAteM bhI suna letA hai ( mAma va krodhako davAye rakhatA hai aura krodhI mAnI puruSa krodha va mAnako puSTa karane ke liye, ghara ujAr3a detA hai, lobha nahIM karatA ityAdi / ataeva pAkhaNDI
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArthasiddhayupAya sAdhu Adi sthAti lAbha pUjA Adike lobha ( rAga ) se svargasukhake lobhase ghara-dvAra rAjya-saMpadA Adiko chor3a dete haiM, krodha va mAnako dabA dete haiN| dravyaliMgI sAdhu, narakAdike tIvra bhayase yA svargake lobhase bAhyaparigraha AdikA syAga kara dete haiM arthAt parigraha meM lobha chor3a dete haiM, ityAdi dRSTAnta dekhane meM pratyakSa Ate haiN| kyA kahA jAya pariNAmoMkI gati ( cAla ) bar3I vicitra hotI hai, usako samajhanA kaThina hai kimbahunA / hA~, samyagdarzana va mithyAdarzana 'zraddhAla' para nirbhara haijJAna va cAritra ( kriyA ) para nirbhara nahIM hai kAraNa ki donoMke nimitta { AvaraNAdi ) juve-jude haiM aisA samajhanA cAhie, bhrama yA bhUlameM nahIM par3a jAnA cAhiye / astu / noTa---(1) tyAga arthAt paravastukA chor3anA, tIvra kaSAyameM hotA hai va bhanda kaSAyameM bhI hotA hai, vairAgyameM hotA hai, kaSAyake abhAvameM hotA hai isa taraha cAra nimittakAraNa mAne jAte haiN| inameM vairAgyanimittaka va kaSAyake abhAvanimittaka tyAga, sthAyI va nibandha (saMbararUpa) hotA hai aura sIba kaSAya va manda kaSAyanimittaka tyAga, asthAyI va sabandha ( AsravarUpa ) hotA hai, yaha moTA bheda hai| ataeva sAdhuoM meM bhI aneka tarahake sAdhu (muni) hote haiN| dravyaliMgI, bhAvaliMgI, pAkhaNDI, jainAbhAsa ityAdi jAnanA, astu, kAraNaviparItase phalaviparIta hotA hai, yaha niyama hai| kAraNaviparItase phala aviparIta kabhI nahIM hotA ( asambhava hai ) kAraNase asala meM upAdAnakAraNa lenA cAhiye, jaise ki bIla! annada hinta hogA nimittakAraNa nahIM lenA caahiye| hA~, lokameM jarUra bhUmiko acchA yA burA kAraNa mAnA jAtA hai| isI taraha sAdhuoMko bhI pAtra yA kupAtra yA apAtra kAraNa mAnA jAtA hai, ataH tadanusAra phala vyavahArameM mAnA gayA hai ityAdi / nizcayase bAta dUsarI tarakI hotI hai, kimbahunA / (2) para vastukA tyAga sambagdaSTike vairAgyase ( bhinna mAnakara svataH rAga nahIM karatA) hotA hai arthAt usase aruci hotI hai| ataeva mUla rAgakA syAganA tyAga hai, pazcAt bAhya parigraha binA Alambana ( rAga yA cikanAI ) ke svayaM chUTa jAyagA, isa taraha jJAna vairAgya samyagdRSTike sAtha-sAtha hotA hai kintu mithyASTikA tyAga vairAgyase nahIM hotA, kaSAya yA bhaya va lobhase hotA hai yaha bheda hai| dravyaliMgIke svarUpaviparyaya aura kAraNaviparyaya donoM hote haiN| vaha apane svarUpa yA svabhAvako bhI nahIM jAnatA ki merA svabhAva---jJAna-darzana hai, aura rAgAdi saba vibhAva haiM, naimittika haiM, saMyogaja haiM aisA bhedarUpa sahI vaha nahIM jAnatA ityAdi, vaha mUlameM bhUlA huA hai| Age aura bhI vAdIkA khaNDana kiyA jAtA hai ki sukha prApta karAneko bhAvanAse bhI anya prANIkA ghAta karanA adharma hai, dharma nahIM hai --- kuccheNa sukhAvAptirbhavanti sukhino hatAH sukhina eva / iti sarkabhaNDAlograH sukhino ghAtAya nAdeyaH / / 86 / / AmALA wivyunsaharsh...... 1. kaSTase yA kaThinatAse / 2. tarUpI khaDga / 3. grahaNa nahIM karanA yA grahaNa karane yogya yA mAnane yogya nahIM hai.....agrAhya hai|
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsANuSasa suparakhamApti hotI muzkilase bar3e puNyakA baha phala hai| ataH mAranA sukhiyAko re, atha baha sukha meM nizcala hai / yaha kutarka hai buSTamamokA, phala isakA ulTA hotaa| mahI mAranA sukhojanAkA, sukha to karanI se hotA // 16 // anvaya artha-..jAdI kahatA hai ki [ kRcchepa sukhAvAptibhaMtrApti ] sukhako prApti bar3I kaThinAIse hotI hai / puNya aura lapasthA Adise hotI hai ) asAeya [ sukhinaH hatAH sukhina eva bhavanti ] sukha sampanna jobauMko mAra DAlA jAya to ve sunI hI sadaiva rheNge| isakA khaNDana kiyA jAtA hai ki [ili taka maMDalAnaH suglina pAsAya nAdeyaH / ukta prakArakA kutakarUpI khaDga ( talavAra dhAraNa karake arthAt ukta kathanapara vizvAsa karake kabhI kisI sukhI yA duHkhI jIvako nahIM mAranA (dhAta karanA) cAhie, usase dharma nahIM hotA, adharma ho hotA hai 1 sukha-duHkha saba karanIkA phala hai 'jaisI karanI taisI bharanI' ityAdi / / 86 / / bhAvArtha-mithyA bAsanA vaza jona taraha 2 ke vikalpa ( taka ) karake kaSAya poSaNa karate haiM ma usI ke anusAra pravRtti na AvaraNa bhI karate rahate haiN| jisakA phala unheM ananta saMsArakA duHkha bhoganA par3atA hai, unheM sukhazAnti kabhI nahIM miltii| ataeva jaba vaha mUlako bhUla (mithyAvAsanA ) miTe taba hI usa jIvako ( yA sabhI jIvoMko ) subuddhi ( yathArtha jJAna va zraddhAna) utpanna ho, aura vaisI hI pratIti ho tathA usI ke anusAra vaha yathArtha pravRtti (AcaraNa cAritra) karake { ahiMsArUpa ratnatraya dharma dhAraNa kare ) sukhI hove yA mokSa jAve, dUsarA upAya nahIM hai, cAhe koI kitanA ho upAya kyoM na kare! saba jhUTha hai| yaha vItarAga sarvajJakA upadeza hai-alpajJAnI rAgI dveSiyoMkA upadeza nahIM hai / isa para vizvAsa yA zraddhAna hue binA saba nirarthaka hai---bhaTakanA hai / duHkha hai ki prAyaH sArA saMsAra satyako bhUlA huA hai aura asatyakA upAsaka ho rahA hai isakA vicAra karanA caahie| andha sarpa vila praveza' nyAyase loga sumArga para nahIM Ate, idhara-udhara taphale hue ghUma rahe haiM va duHkha bhoga rahe haiN| bhalA yaha kahA~kA nyAya hai ki sukhiyoM ko mAra DAlane se ve sukhI raheMge aura mAranevAle bhI sukhI ho jAyeMge? yaha to anyAya hai 'koI kare aura koI pAve' yaha nyAya kaisA ? jo karatA so bhogatA, nyAya to aisA hai| yadi aisA hone lage to loka vyavasthA ho saba gar3abar3a ho jAya, yama-niyama Adi dharmazAstrako bAteM jhUTho va bekAra ho jaayeN| tathA kiso jIbako mAranA, yaha dayA ( dharma ) hai ki nirdayatA ( adharma ), yaha bhI to vicAratA cAhiye ? parantu samyagjJAna ra yathArtha jJAna ) ke binA saba andhe ho rahe haiM kimbahunA 1 anyAya va adharmakA tyAga karanevAlA zUravIra hai aura usakA goSanevAlA va chipAnevAlA kAyara hai, vahana svayaM tara sakatA hai na dUsaroMko tAra sakatA hai| ThagiyA dhokhe bAja athavA catura cAlAka jIva bhole bhAle jIvoMko gumarAha karake...-ulTA 1. sAdhanA yA zuddha pariNAma /
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArthasidpupAya upadeza de karake apanA svArtha siddha kiyA karate haiM, unheM yaha bhaya nahIM rahatA ki isakA kyA natIjA hogA? svArthAndha AgA-pIchA nahIM dekhate, ataH unakA vizvAsa kabhI nahIM karanA cAhiye, yaha sArAMzA hai| gAr3I para jikA bhAta lAgU nahIM hotA ki 'maja ( ghAsavizeSa ) ko jalA denepara nayA acchA mUMja paidA ho jAtA hai, vaha to jar3a padArtha hai use kyA sukha-duHkhako khabara hai ? kucha nahIM hai, ataH vyartha hai / 8 / / Age dharmaprAptike viSaya meM bhI kutarka uThAkara khaNDana kiyA jAtA hai ( dharmAtmAko mAra jhAlanese use dharma prApta nahIM hotA) upalabdhasugaMtisAdhanasamAdhisArasya bhUyaso'bhyAsAt / svaguroH ziSyeNa ziro na kanIya sudharmamabhilapatA // 87! dhyAna nimagna sthagurukA adi kaviM zira ucchedana kara deve / dharma hitaiSI ziSya vahI hai jo sugaptiko pahu~cA deve / / hai kutarka aru bahana vaha hai--ziSya ko gurukA dhAsta kare / gurusevAke pahale kyA vaha gurukA zira ucche kare ||8|| anvaya artha-bAdI kahatA hai ki [ bhUyaso'bhyAsAt upalavasugalisAdhanamAznisArasya svaguroH ziraH kanIya ] jisa mahAtmAko bahuta samayake abhyAsa dvArA ( prabhyAsa karate 2) sugati ( svarga-mokSa ) ke sAdhanarUpa yama, niyama aura samAdhirUpa sAra coja prApta ho gaI ho, aise apane upakArI gurukA yadi samAdhika samaya marataka kATa diyA jAya to guru-ziSya donoMko dharmako prApti hotI hai| isakA khaNDana AcArya karate haiM ki sudharmamabhilaSatA ziSyeNa svaguroH zirana ksniiy| sudharma arthAt uttama ahiMsAdharmake abhilASI ( icchuka ) ziSyako / vivekI jIvako ) kabhI bhI apane dharmanimagna arthAt samAdhi ( dhyAna ) meM lage hue { dattacitta ) gurukA zira nahIM kATa denA cAhiye, kyoMki vaha hisA va adharma hai, usase muru ziSya donoko dharma prApta nahIM ho sakatA--pApa hI lagatA hai / dharma ahiMsAmaya hotA hai, hiMsAmaya nahIM hotA // 87|| bhAvArtha-jo ziSyAdi ( bhaktajana ) kisI kismakI hiMsA karatA hai arthAt dUsaroMko pIr3A 1. prApta / 2. mukti 3. ekAgratArUpa dhyAna-cittakI sthiratArUpa uttama bIja / 4. bAra-bAra abhyAsa karanese / 5. nahIM kATanA / 6. uttama ahiMsA dharma / /
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ afterwa * yA duHkha detA hai vaha svayaM adharma (pApa) karatA hai kyoMki usake krUra nirdayo pariNAma ( bhAva ) honese usake hI bhAvaprANoMkA ghAta hotA hai jo adharma yA hiMsA hai- pApabandhakA kAraNa hai| phira jisa jIvako vaha mAratA hai-usake pariNAmoMmeM saMklezatA Adi vikAra honese usake bhI svabhAvakA ghAta hotA hai tathA pApakA bandha hotA hai| ataeva guru ziSya donoM ghATemeM rahate haiM- donoM ko sumati nahIM hotI, durgati hotI hai va puNyakA bandha nahIM hotA / taba vAdIkA kathana asatya siddha hotA hai jo mAnaneke lAyaka nahIM hai ( amAnya hai ) / dharma hamezA nirAkula aura svastha pariNAma rahane se hI prApta hotA hai-AkulatA aura vikArarUpa pariNAmoMse dharma nahIM hotA, yaha niyama hai| hiMsA meM pariNAma nirAkula aura svastha kabhI nahIM raha sakate / ataeva hiMsA tyAjya hai ityAdi / guru apane bhAvoMkA phala kabhI bhI pA sakatA hai, usako dhyAnake samaya mAra DAlane se hI kyA lAbha ho sakatA hai ? kucha nahIM / usane jaisA bandha kiyA hogA vaisA hI phala use avazya frlegA kisIke kucha karanese yA sAdhana milAnese dUsarekA acchA yA burA nahIM hotA, yaha niyama hai-vastu svatantra hai / ata: usake viSaya meM anyathA vikalpa karanA mUrkhatA hai hAnikAraka hai, frerna hai ityAdi / yadyapi samyagdRSTi ke upAya karaneke vikalpa hote haiM aura vaha upAya bhI karatA hai kintu vaha unheM nimittakAraNa ho samajhatA hai, vastusvabhAvako badalanevAlA upAdAna kAraNa nahIM samajhatA. yaha zraddhA usake aTala rahatI hai| usake cittakA DulAnA kaSAyavaza hotA hai jo usake sasA meM hai, saMyamIparyAya hai / jo naimisika hai vaha samyagdRSTikI vikAro yA arrant hai jise vaha heya samajhatA hai| ataeva samyagdRSTi jyoM-kA-tyoM samajhanese bhUlA huA nahIM hai aura mithyAdRSTi anyathA samajhanese bhUlA huA hai yaha antara hai, kimbahunA | bhole-bhAle farmarate zithilAcArI ho jAte haiM aura aneka tarahake vikalpoMmeM par3akara jIvanako barabAda kara dete haiM jisase saMsArameM jIvoMkA anta | samApti ) nahIM ho pAtA ve sadaiva akSaya anantako saMkhyA meM maujUda rahate haiN| kitane ho vivekazIla hokara nikalate bhI jAte haiM ! 6 mAha 8 samaya meM 608 jIva ) to bhI kitane to avivekI bane hI rahate haiN| yaha saba bhUlakA hI natIjA ( phala ) hai, astu // 87 // Age dhanAdike lobhI khAra ( geruA ) vastradhArI kuguruoM kA hiMsaka upadeza nahIM mAnanA cAhiye- usakA khaNDana kiyA jAtA hai- dhanalavapipAsitAnAM vineyavizvAsanAya darzayatAm / jhaTiti ghaTacakamokSaM zraddheyaM naiva khArapaTikAnAm ||88|| 1. ghar3Ake bhItara vanda cir3iyA kI taraha / 2. khArumA arthAt moTA paTarA jaisA raMgIna vastradhArI pAkhaNDI guru jo mukti yA sukhaprAptikA lobha dekara kAzI karavaTa Adi karAte haiM ziSyoM -- bhaktoMko mArakara dhanAdi har3apa lete haiN| aise aneka matamatAntara saMsAra meM pAye jAte haiM /
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ E Na Shi Wo puruSArthasamupAya padma dhanake lolupa dhUrtajanoMke bahakAe jo Ate haiN| nATaka Taka kara kara ke jo nija vizvAsa dilAte haiM | bhUla na jAnA indrajAla meM mokSa nahIM unase milatA / ghaTake phUTe cir3iyA sama kyA prANaghAta se saMbhavatA ? // 88 // anvaya artha- AcArya kahate haiM ki | navavivAsitAnAM vineyavizvAnAtha jhaTiti ghaTaka madarzayata khATikAmAM naiva zrayaM ] khArapaTa ( vastra ) matavAle ghUsakI dhUrtatA ( chala kapaTatA ) jo ki ve ziSyoM arthAt bhole ajJAnI bhaktoMko vizvAsa dilAne ( utpanna karane ) ke liye karate haiM arthAt eka cir3iyAko par3A banda karake sabake dekha indrajAla vise gAyaba kara dete haiM aura kahate haiM ki dekho hamane usako jaldI mokSa pahu~cA diyA hai tAki vaha bahuta kAla taka duHkhI na rahe datyAdi / usakA khaNDana AcArya karate haiM ki yaha saba jhUTha hai ataH usa dhUrtatA ( chalavidyA ) para vizvAsa yA zraddhAna kabhI nahIM karanA cAhiye ||8|| bhAvArtha- saMsAra mAyAcAra va chala-kapaTakA ghara ( kendra ) hai, usameM taraha-taraha ke jIva bhare hue haiM aura hara tarahakI vidyAoM ( kalAthoM) se apanI jIvikA ( gujara-basara ) calAte haiM / jaise nATakagRha ( nATyazAlA ) meM taraha-taraha ke svAMga kiye jAte haiM aura kAma calAyA jAtA hai / usI taraha koI dharmakA jhUThA lobha dekara koI mokSakA upAya batAkara yA zarIra sahita mokSa bhejakara koI dhana prApsikA koI putra-pautrAdikA koI iSTasiddhikA arthAt manavAMchita phalakI prAptikA, koI duHkhase chUTane kA yA duHkhameM par3a jAnekA lobha, lAlaca batAkara chala yA dhUrtatA Thagate yA vyAmohita karate rahate haiN| jaise ki kisI samaya meM aisA hotA thA ki dharmake nAmamara khulA rai hotA thA, pazumedha ( havana yajJa ) naramedha Adi bhArI saMkhyA meM jahA~ tahA~ va dharmasthAnoM meM kiye jAte the dhUrta viSayakaSAyI paNDA pujArI bhole buddhihIna jIvoMko dhokhA dekara dilAzA dekara ) mAra DAlate the va unakA dhana lUTa lete the va asmat naSTa kara dete the, yaha ghora anyAya ( pAtaka atyAcAra ) hotA thaa| bhaktoMko vizvAsa karAneke lie jamInameM gupta spriMgavAlA gaharA gaDDhA khoda diyA jAtA thA, suraMgako taraha aura jamInapara bhole jIvoMko baiThAlakara, unase ghana jevara Adi lekara va saMkalpa karAkara / Uparase maNDapa yA paradA lagAkara yA lakar3iyoM kA Dhera lagAkara chapanakIse patthara sarakA diyA jAtA thA jisase vaha bhakta mahare gaDDhe meM jA giratA thA va vyartha hI mara jAtA thaa| patthara jyoM-kA-tyoM jama jAtA thA padatrAt paradA kholakara kaha diyA jAtA thA ki dekho mantravidyAse hamane use mokSa pahu~cA diyA hai yA vaha dhuA~ke gubbAreke sAtha kapara mokSa calA jA rahA hai ityAdi viDambanA karake dharmake nAma para jurma kiyA jAtA thA-- bhole loga caMgula meM phasa jAte the, bar3A garama bajAra thA, satIprathA bhI cAlU thI, astu / aba prAyaH khule rUpameM vaha saba banda ho gayA hai / phalataH ghUrtI pApiyoke jhUThe va ajarajakArI hathakhaNDoM ( dRzyoM ) va upadezoM para vizvAsa nahIM karanA cAhie- yathA sambhava parIkSA karanA anivArya hai / jIvana dhana
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsANugata anamola hai, usakA sadaiva sadupayoga karanA cAhie, mUrkhatAmeM nahIM gavAM denA cAhie, yaha sArAMza hai / tabhI to 'lobha pApakA bApa bakhAnA kahA gayA hai, sabhI pApa lobhase hote haiM ityAdi / siddhAnta meM jaba taka lobha kaSAya sattAmeM rahatI hai ( 10 deM guNasthAna taka ) tabataka sabhI ghAtiyAkarmo kI pApaprakRtiyoMkA bandha hotA hai ityAdi / Age vAdIke 'paropakArAya idaM zarIra' ke galata samajhanekA khaMDana kiyA jAtA hai----usase dharma nahIM hotA / yathA--- dRSTvA paraM purastAdazanAya kSAmAkSimAyAntam / nijamAMsadAnarabhasAdAlabhanIyo na cAtmApi ||89 // durcala zulka udara vAlA yati mojamA mAtA dIkhe / usake khAtira mI mahiM koI apanA mAMsa deya cIkhe // AtmaghAsa paramAta kiye se kamo dharma mahiM hotA hai| hiMsA pApa bar3A hai saba meM syAge dharma a hotA hai / / 4 / / andhaya artha--AcArya kahate haiM ki [ purastAdazanAya kSAmakRti para bhAyAtam sSTA ] apane Age ( sAmane ) yadi koI aisA Adamo jisakA udara ( peTa ) durbala aura dhusA huA ho, bhojanake lie AtA huA dikhe to [ ni mAMsadAnaramasAt AmAspi na AlabhanIyaH ] usako apanA zarIra kATakara mAMsakA bhojana nahIM denA cAhiye, kyoMki AtmaghAta mahApApa hai tathA saMklezatA yA duHkha honese pApakA bandha hotA hai--parabhava bigar3atA hai / / 8 / / bhAvArtha-zAstroMmeM AhAradAna, auSadhidAna, zAstradAna, abhayadAna yA pAtradAna, samadAna, anvayadAna, dayAdAna aise cAra dAna likhe haiM unameM mAMsadAna nahIM likhA, ataH vaha niSiddha hai| unako puSTi karanA mAnI AgamakA anAdara karanA hai, utsUtra calanA hai| aisA mithyAdaSTi jIva saMsArase pAra nahIM ho sakatA, pratyuta saMsArameM apanI jar3eM majabUta karatA hai-lambI phailAtA hai| mAMsA madirAbhakSo jIva hI bhojanArtha dusaroMse mAMsa-madirAko yAcanA karate haiM...ve viSaya-kaSAya rUpa pApake poSaka honese kAraNa viparyayarUpa haiM-viparota kAraNa haiM ata: unake sevakoM yA bhaktoMko acchA phala nahIM mila sakatA arthAt viparota phala hI milegA, jo naraka vigodAdikI prAptirUpa hogaa| yaha niyama hai ki jaisA kAraNa hotA hai vaisA ho kArya yA phala bho hotA hai anyathA nhiiN| pAtra tIna tarahake hote haiM 1 yathA---1 supAtra, 2 kupAtra, 3 apAtra / supAyake tIna bheda----1 uttama 1. durbala ghusA huA udara vaalaa| 2. ghAtanA / . 3. saMklezatA duHkha kare, uThAvaM, cillA, ityAdi /
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 0 puruSArthasiddhapA supAtra, 2 madhyama supAtra, 3 jaghanya supAtra / ina sabakA svarUpa Age yathAvasara batAyA jAyegA / parantu pAkhaNDI viSayakaSAyo saba kupAtra yA apAtra hI haiM aisA samajhanA cAhie, unako sevA suzrUSA karanA hitakara nahIM hai- mithyAtvasUcaka hai, kimbahunA ? paropakAra va svopakAra samajhe binA galatI hotI | svopakAra karanA mukhya hai-apane AtmAko saMsArase bacAnA, vikArI bhAva na karanA svopakAra haiM, astu / upasaMhAra (jainamatAnusAra ) isa prakaraNa meM 11 zlokoM dvArA arthAt 79 se 89 taka hisAko dharma mAnane va kahane (upadeza dene vAloMkA khaNDana acchI taraha se kiyA gayA hai / yadyapi granthakAra zrI 108 amRtacandrAcAke sAmane sAkSAt koI upasthita nahIM the kintu unake masakA pracAra jarUra thA va unake anuyAyI loga bhI the / unake siddhAntakA khaNDana karanekA artha ( prayojana ) saMsArI jIvoMkI mizrayAdhAraNA miTAne evaM sumArgapara lAnekA rahA hai jo unakA zubhopayoga thA - kalyANakArI bhAvanA thI jo usa sAdhaka yA madhyama padameM arthAt madhyama samyagdarzanavAle, madhyamasamyagdRSTi ( pAtra ) kI rater ucita hI thI / antaraAtmajJAnI athavA AtmAkA aura parakA antara arthAt bheda, samajhanevAle jIva antara AtmajJAnI ( samyagdRSTi kahalAte hai| aura ve sabhI nyAyAdhIza va jaja hote haiM / parantu unameM varga meda hotA hai arthAt 3 darjA hote haiM / lekina mUla ( samyagdarzana ) sabhIkA eka-sA rahatA hai ( bhedajJAnakA eka-sA honA sabhIke rahatA hai--jJAna va zraddhAna sabhIkA eka-sA rahatA hai) / yadi kadAcit usameM bheda ho to bahu samyagdRSTi nahIM ho sakatA / aisI sthiti meM vargabheda, parigraha aura upayogakI apekSA se hai va mAnanA cAhiye aura vaha isa prakAra hai / yathA-- ( 1 ) uttama antarAtmA - antaraMga parigraha va bahiraMga parigraha donoMse rahita pUrNaM zuddhopayogI muni 12 ve guNasthAnavAle kahalAte haiM / ( 2 ) madhyama antarAtmA --- sirpha antaraMga parigraha sahita zubhopayogI kahalAte haiN| inake bAhyaparigraha nahIM rahatA / 5 meM guNasthAnase 11 veM taka vAle tyAgo / ( 3 ) jadhanya antarAtmA - donoM prakAra ke parigraha sahita azubhopayogI yA kadAcit zubhIpayogI bhI kahalAte haiM / parantu samyagdarzanakA AMzika zuddhopayogakA honA anivArya sabhI ke lie hai | ataeva jaghanya samyagdRSTi cauthe guNasthAnavAlA bhI supAtra hai, cAhe vaha upazama, kSayopazama, kSAyika, koI bho samyagdRSTi ho / hA~, svarUpAcaraNacAritra athavA samyaktvAcaraNa meM parivartana arthAt vicalita jaldI ra honA, kSayopazama samyagdarzana meM hotA hai- bahuta samaya taka vaha svarUpameM sthira nahIM raha sakatA, yaha truTi hI usameM pAI jAtI hai / usI truTikA nAma, cala-mala- agAr3ha doSa hai / usakA sambandha sirpha ( khAsa ) jJAnopayogako sthiratA na rahane se hai, zraddhAko asthiratAse nahIM hai kyoMki zraddhA deva samyagdarzanake sAtha sthira ( acala ) rahatI hai, yaha niSkarSa hai, isako samajhanA caahiye| kimbahunA /
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ ahiMsAdhana paramopakArI gurukI upAsanA kartavya hai, ( upasaMhAra kathana ) Age malako bhUlako nikAlanevAle nayabhedake vizeSa jJAtA aura jainazAsanake pUrNa rahasya ke jAnakAra evaM tadanusAra pravRtti karanevAle upakArI suguruko upAsanA / sevA, yAvRtya Adi ) kA upadeza tathA usase honevAlA lAbha batAyA jAtA hai| AcArya-(1) ahiMsA dharmadhArIko yogyatA batalAte haiMko mAra girAti mora gamabhaMgavizAradAnupAsya gurUn / viditajinamatarahasyaH zrayAhiMsAM vizuddhamatiH // 10 // jisane naya pramANake jJAtA murukI sevA kImA hai| unase jJAna yathArtha prAsakara usameM dRSTi dInI hai|| hiMsA mukha mor3a ahiMsAdhUpa meM ruciko ThAnI hai| vaha hai mIca vizudamatiH mahIM hotA kabhI ajJAnI hai // 5.7 // anvaya artha-AcArya kahate haiM ki nayabhaMgadhizAradAna gurUn 'upAstha ] jisane nayoM ke bhedaprabhedoMke kuzala jJAtA ( marmajJa ) sadguruoMko sevA-suzrUSA karake yA unakI zaraNameM rahakara [viditajinamasarahasyaH ] acchI tarahase jainamata yA jinadharmakA rahasya ( sAra yA siddhAnta ) ko jAna liyA ho aura phalasvarUpa [ ahiMsAM zrayan ] parama ahiMsA dharmako pAlane lagA ho aisA kA vizumati: nAma moha vizati ] kauna nirmalabuddhikA dhAraka ( samyagdRSTi vivekI thAvaka ) hogA jo yathArtha meM jAna-bUjhakara mithyAdharmarUpa moha yA hiMsAko, dharma mAnegA? arthAt nahIM mAna sakatA, athavA pAkhaNDI guruoMke tarka-vitarka dvArA batAye hue ( uparyukta ) kudharma meM vaha zraddhA yA pravRtti nahIM kara sakatA ataeva samajhadArako kabhI bhulAve meM nahIM A jAnA cAhiye yaha upasaMhAra hai / / 20 / / bhAvArtha-parIkSaka sacce guruke celA ( ziSya ) kabhI bhI sUTe pAkhaNDiyoMke tarka rUpa bahakAva yA jhAMse meM nahIM A sakate / cAhe ve kitanA bhI indrajAla thA pralobhana dikhalAveM, unakA bhaNDA-phor3a ho hI jAtA hai yaha niyama hai ! ataeva jainadharma meM sadaguru hI 'tArana tarana jahAja' rUpa mAne jAte haiN| ve sadguru vIlarAgI niSparigrahI digambara jainAcArya ( gaNadhArAdi ) hI hote haiN| ghe hI mokSamArgake yA Atmonnati pathapradarzaka kahalAte haiN| unakA sthAna upakArakI dRSTise ati . +22225 1. bhUla yA ajJAna / 2. saarshi-lthy| 3. nirmalasidhArI pakSapAtarahita sabhyagjJAnI arthAt moha yA azAna ( bhrama ) se rahita / 4. dharma / 5. bhalanevAlA...-hiMsAko dharma maannevaalaa| 31
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 puruSArthAsakyupAya ucca va AdaraNIya hai| sadgurukA lakSaNa sarvArthasiddhikI bhUmikA meM 'kazcid bhavyaH prasyAsananiSThaH' ityAdi padabAkya dvArA athavA "viSayAzAvazAtItaH nizarambho'parigrahaH' isa ratnakaraNDake 103 zloka dvArA sundaratAse batalAyA hai vaha samajha lenA cAhiye / prArambha dazAmeM yA sAdhaka avasthAmeM sadguru hI sahAyaka yA nimittakAraNa huA karate haiM anya nahIM, anAdise bhUle-bhaTake prANiyoMko de hI pAra lagAte haiM ataH ve hI paramopakArI hai, aisI dRr3ha zraddhA rakhanA cAhiye, tabhI bhakta yA ziSya samyagdRSTi ho sakate haiM / 90 // noTa-caraNAnuyogakI paddhati ke anusAra ( vyavahAranayase ) bAhya pA~ca pApoM arthAt hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla, parigrahake tyAga karane ko vidhi khAsakara saMzI paMcendriya karmabhUmiyoM manuSyoM ke lie hI hai, kAraNa ki ve hI saba pApoMkA prayoga yA pravRtti abhiprAyapUrvaka karate haiM, anya jIva nahIM kara sakate, kAraNaki saba sAdhana sampanna karmabhUmiyA manuSya hI hote haiN| bAhA-padArtha saba pApabandhake nimittakAraNa haiM ataeva unakA bhI tyAga karAyA jAtA hai aisA samajhanA caahiye| ye saba jIvako saMyogIparyAya aura azuddhatAmeM huA karate haiM / 90 // asatyapApaprakaraNameM ( satyANuvratakA svarUpa) aba AcArya dUsare asatya pApakA svarUpa va bheda batalAte haiN| yadidaM pramAdayogAdasadabhidhAnaM vidhIyate kimapi / tadanRtamapi vijJeyaM tanmedAH santi catvAraH // 9 // taked pramAda sahita ovacana nikalatA, vaha asaspa kahalAtA hai| usake pAra bheda hote haiM, yaha mAgama batalAtA hai| kuzala kAryake karamemeM, utsAha nahIM jo hotA hai| ghahI 'pramAda' kahAlA bhAI, sodha kaSAya janAtA hai 151| anvaya artha-AcArya kahate haiM ki [ pramAdayogAt yat kimapi asadabhidhAna vidhIyate ] pramAdake sAtha (viveka rahita asAvadhAna avasthAmeM ) jo kucha bhI anyathA kathana kiyA jAtA hai yA hotA hai [ tan anRtaM vijJeyaM ] usa sabako asatya yA jhUTha kahA jAtA hai, use asatya pApa samajhanA cAhiye / [ api tabhedAH saskAraH santi ] aura usa asatyake vakSyamANa cAra bheda hote haiM yA mAne jAte haiM / / 916 1. kuzaleyu anAdaraH, hisake kAryo meM ( dharma karane meM ) utsAha va Adara nahIM honA / apacA tIvramavAyarUpa bhAvoMkA honA pramAda kA 2. burA aprazaMsanIya yA ninyavacana / asty-mssaa-jhuutth| ---asadabhidhAnamanUtam' ( pramattayogAt ) / / 14 / / sa0 sU0 a07
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ sadhyAnata bhAvArtha----lokAcAra (lokavyavahAra meM asatya yA jhaTha bolanA pApa gamAha aparAdha ) samajhA jAtA hai aura unakA daMDa bhI diyA jAtA hai, yaha laukika nyAya hai kAraNa ki usase dUsaroMkara nukasAna hotA hai, aparAva bar3hate haiM byavasthA bigar3atI hai ityAdi / ataeva lokavyavasthA (maryAdA) kAyama rakhane ke liye daMDavyavasthAkA honA nitAnta Avazyaka hai| paranta jaina zAsana ke anusAra aisA nyAya hai ki 'jo asatya bhASaNa (kathana) pramAdapaka viveka vinA asAvadhAnIse kiyA jAya athavA svecchA yA svArthavaza tInakaSAyakI hAlata meM niraMkAvanirbhayatAse kiyA jAya, asalameM (nizcayase ) bahI asatya yA jhUTha pAyameM zAmila hai| phalataH jo asatya kathana, binA pramAdake arthAt tIvrakaSAmarUpa bhAvake binA ho jAya, ( kiyA jAya ) usa kathanako 'asatya-pAparUpa' nahIM mAnA jA sakatA, kyoMki usase ( binA irAdA yA kaSAyake ) sthiti va anubhAgarUpa baMdha nahIM hotA, yaha bacata rahatI hai| ataeva usako baMdha yA sajA meM zAmila nahIM kiyA jA sakatA, yaha khulAsA hai, isako samajhanA cAhiye / sArAMza-vacana cAhe satya nikale yA asatya nikale, usase AtmAke pradezoM meM kaMpana honese prakRti aura pradeza baMdha to hogA hI, parantu vaha pramAdarUpa kaSAyake binA kucha hAni nahIM kara sakatA ( sthiti anubhAgabaMdha nahIM kara sakatA ) yaha tAtparya hai| ata: usakA honA na honA barAbara hai, kimbhunaa| dhvanyartha-isakA yaha hai ki binA icchA ( kaSAya ) aura manakI svIkAratAke ( manoyoga binA ) yadi kadAcit davAuremeM { paravazatA yA balAtkArase ) asatya yA jhUTha bolanA bhI par3e so usako asatyakA pApa nahIM lagegA, na vaha asatyabhASI kahalAyagA, kAraNaki pAsa aura puNya bhAvoM ( ruci )se lagatA hai sirpha kriyA mAtra honese nahIM lgtaa| hA~, nimitta milane ke samaya yadi bhAva badala jAya ( ruci utpanna ho jAya mana svIkAra kara leve ) to avazya hI baMdha homA Tala nahIM sakemA, kyoMki vaha khudakI kRti evaM jimmepara huA hai usakA phala use bhoganA hI pdd'egaa| isIliye samyagdRSTijIva jabataka manoyogase koI kArya nahIM karatA ( arucipUrvaka karatA hai tabataka usako usa kriyAkA phala (baMdha ) nahIM lagatA, yaha niyama hai| manako caMcalatA yA vikAra binA kaSAya. bhAvake nahIM hotA, aisA kahA gayA hai-- 'mana eva manuSyANAM kAraNaM baMdhamokSayoH' arthAt kaSAya sahita mana yA upayoga hI manuSyoM athavA sabhI jIvoM ke baMdha va mokSakA nimitta kAraNa mAnA jAtA hai / mokSakA artha chUTanA yA nirjarA honA hai ityAdi / ataeva manako sAdhanekA puruSArtha hamezA karanA cAhiye / azuddha yA saMyogI avasthA mana azuddha kArya / pA~ca pApa ) hI kiyA karatA hai| pAMca pApa ye saba jIvake-guNa, svabhAva yA dharma nahIM haiM, kintu doSa, vibhAva yA adharma haiM, jI heya haiM, aisA samajhanA / vyavahAra meM asatyake cAra bhedokA kathana yA spaSTIkaraNa Age kiyA jAnevAlA hai, kimbahunA / / 91 // vizeSArtha-dezavatI yA aNuvratIko asatyakA tyAga to karanA hI cAhiye, vaha usakA anivArya kartavya hai| kintu prazna yaha uThatA hai ki usako kaunase asatyakA tyAga karanA cAhiye, kAraNaki .
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 puruSArthasiddhadhupAtha asatya aneka prakArake hote haiM ? isakA uttara saMkSepameM yaha hai ki usako mahA yA bar3A ( sthUla ) asatya khAsakara tyAganA cAhiye / usakA nAma 'asatya-asatya' hai athavA Ajakalake zabdoM meM sapheda . jhaTha' kahate haiN| jisameM satyakA aMza bhI na ho sarvathA asatya ho va daMDa milane ke yogya ho, dhokhA denA mAtra ho / usakA dRSTAnta va svarUpa Age 3 yA 4 bheda zloka naM. 92.23,94 AdimeM batAyA jAyagA usa mahAasatyake asala meM 3 bheda haiM (1 / haiko nahIM kahane rUpa ( satkA apalApa karanA ) (2) nahIMko hai kahane rUpa { asata pralApakA kA ducha kahane rUpa ( anyathA pralAparUpa) tInoM asatya loko nindanIya, daMDanIya, tyajanIya hai, ataeva vrato unakA upayoga karanA banda kara dete haiN| vahI ekadeza tyAga hai arthAta bar3ekA tyAga kara denA hai tathA ekadezakA upayoga karanA hai arthAt choTe yA prayojanabhUta asatyakA rahane denA hai / aNuvratI choTA asatya bola sakatA hai, usakI use chUTa hai, jo Age batAyA jAyamA / sAdhAraNarUpase satyANuvratI tIna tarahakA satya bolatA hai (1) satya satya arthAt jo bastu jisa dezako ho, jisa kAla ko ho, jisa saMkhyA kI ho; jisa .. AkArakI ho, usako usI taraha ( jyoMko tyo kahanA, prathama yA pahilA bheda, satya satya hai| (2) dUsarA bheda-asatya satya hai, jisameM kucha asatya hai va kucha saca hai jaise cAvala milanepara bhAta... banAte haiM, yaha kahA jAya / yahA~para vartamAna meM cAvalakA hotA satya hai parantu bhAtakA honA asatya hai| isItaraha tIsarA bheda 'satya asatya hai / vaha aisA ki abhI yA zAmako rupayA deveMge, aisA vAyadA karake pazAmako rupayA na bhejakara dUsare dina subaha ( prAtaHkAla ) rupayA bhejanA kAlAtikama kSya amatya ka rupayA bhejanA rUpa satya donoM milAkara 'satyA-satya' bheda jAnanA / imoM prakAra dravya asatya, kSetra asatya, kAla asatya, bhAva asatya aise bhI bheda samajhanA caahiye| / sAgAradharmAmUta adhyAya 4 zloka 41 / 42 dekho ) parantu asatya-asatya kabhI nahIM bole ityAdi / / 11 / / vyavahArako apekSA asatyakA pahilA bheda batAyA jAtA hai / nAstirUpa asatya asatya (mahA asatya) kathana svakSetrakAlabhAvaiH sadapi hi yasminiSidhyatte vastu / tatprathamamasatyaM syAnAsti. yathA devadatto'tra // 92 // padya sasko asada batAnA yaha to prathama 'asatya' kahAtA hai| devadAsake hone para mI 'nahIM' yahA~ yasasAtA hai| vartamAnameM usI kSetrameM, manuparyAya sahita vaha hai| to bhI kahanA yahA~ mahIM hai-mahA asatya bahAtA hai // 12 // 1. svacatuSTaya yA jnyaangocr| 2. paracatuSTaya yA vcngocr|
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ satyANunata 115... anvaya artha---AcArya kahate haiM ki [ hi asmin svakSetrakAlabhAne: sadapi vastu nidhiyate ] yathArtha meM jahA~para apane dravya kSetrakAla bhAva sahita vastu maujUda ho (abhAva na ho| kintu kAraNavaza arthAt ajJAna yA pramAda (kaSAya) le aisA kaha denA ki yahA~ para nahIM hai, arthAt satkA apalApa kara denA [ tasvayamamasarayaM syAt ] usako asatyakA pahilA bheda ( nAstirUpa mahA asatya asatya ) samajhanA cAhiye---vahI pahilA bheda hai [ yathA atra devadatto nAsti ] jaise yaha kahanA ki yahA~para 'devadatta' nAmakA koI AdamI nahIM hai, jabaki vaha barAbara maujUda hai| isakA nAma loka vyavahAra meM sapheda jhUTha hai athavA mahA yA bar3A ( sthUla ) asatya hai, dhokhA denA rUpa hai, jisase loka meM sajA yA daNDa mila sakatA hai, lokaviruddha hai / / 22 / bhAvArtha---satyANunatI ( dezavatI) usa prakArakA mahA asatya kadApi nahIM bola sktaa| yadi bole to usakA zrata ( pratijJA ) bhaMga ho jAyagA / ho, vaha choTA asatya { aNurUpa-sUkSma ) bola sakatA hai jo prayojanabhUta ho, pada ba avasthA anusAra Avazyaka yA anivArya ho, kAraNa ki gRhasthAzramameM AjIvikA Adike sabhI kAma to karanA par3ate haiM, jisase thor3A jhUTha bolanA hI par3atA hai, parantu usameM go aruci rahatI hai, ataeva alpabaMdha hotA hai adhika sthiti anubhAgavAlA baMdha nahIM hotA, sirpha antaHkor3A kor3I pramANa hI hotA hai| thor3A asatya bolanA bhI satyANuvratameM aticAra (doSa ) hai| isake sivAya saMkalpapUrvaka ( peztarase irAdA karake / asatya bolanekA niSedha hai, nahIM bolanA cAhiye / vartamAna paristhiti meM jaisA maukA Ade vaisA vaha kara sakatA hai| vyApArI vratI bahuta sandeha yA samameM par3a jAte haiM ki kaisA karanA cAhiye, kitanA jhUTha ( asatya ) bolanA cAhiye ? usakA yaha khulAsA samAdhAna hai ki binA saMkalpa kiye tatkAla . prayojanabhUta thor3A asatya aruci yA udAsInatApUrvaka bolA jA sakatA hai kimbhunaa| vyabahAranayase azuddha yA saMyogI paryAya meM brAhya moTA (bar3A sthUla ) asatya pApakA tyAga caraNAnuyogake : caraNAnuyogake anusAra karanA anivArya hai| yadyapi yaha vacanAzrita ( parAzrita ) aura saMyogI . paryAyAdhita honese byavahArarUpa hai tathApi yoga va upayomako zuddhike liye baha kartavya hai / azuddha nizcayanayase parakA saMyoga chUTanA yA chur3AyA nimittakAraNakA haTAnA hai athavA azuddhatA (paryAya rUpa ) kA dUra karanA hai, jo upayogI hai| nizcayanayase vicAra kiyA jAya to Atmadravya ( jIvamAtra ) kabhI azuddha hotA hI nahIM hai, vaha kAlika zuddha arthAt parase bhinna ekalvarUpa hai / usakA saMsArAvasthA meM rahate samaya kathana karanA lAbhakara nahIM hotA ekAnta dRSTi ho jAnA saMbhava rahatA hai jo ajJAnI jIva haiN| asala meM paryAyagata azuddhatA nikAlanA AcAryokA lakSya rahA hai / ataevaM vahI chor3anekA upadeza diyA hai / / 12 / / AcArya asatyakA dUsarA bheda batalAte haiM / astirUpa mahA asatyakA kathana asadapi hi vasturUpaM yatra parakSetrakAlabhAvaistaiH / tad bhAvyate dvitIyaM tadanRtama sman yathAsti ghaTaH // 13 // HEE
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ 243 puruSArthapA pA jo vastu parakSetra kAla bhara bhAvoM se mahi yahA~ rahe / ummako kakSamA isI jagaha vaha vidyamAna hai jhUTha kahe // jaise aTake na honepara vaTa hai yahA~ yahI kahanA | vaha asasya haiM nambara dokA, nahiM vizvAsa kabhI karanA ||933 anya artha - AcArya kahate haiM ki [ hi yatra parakSetrakAlabhAvaiH vasturUpaM asadapi ] vAstava meM jahA~para parakSetrakAlabhAva meM rahanevAlo vastu yA parakSetrakAlabhAvasahita vastu na ho phira bhI ( abhAva meM ) [ tad (bhASya] yahAM para viziSTa vastukA astitva yA mojUda honA kahanA yA kahA jAya [ tan dvitIyaM ] usako nambara 2kA mahA asalya samajhanA cAhiye / [ yathA asmin ghaTaH asti ] jaise ki yahA~para ghaTa maujUda hai yaha dRSTAnta hai / yaha asatkA AlArUpa mahA asatya hai || 93 // bhAvArtha - aNuvratI yA mahAvratI manuSya ukta prakArakA mahA loka nidya asatya nahIM bola sakatA sAdhAraNataH choTe-choTe asatya bolane meM A sakate haiM / yadyapi unheM ve svecchA se nahIM bolamA cAhate, aruci rakhate haiM kintu kaSAyake degameM vivaza hokara ( paravazatAmeM ) unheM bolanA par3atA hai jisakA ve duHkha manAte haiM, harSa nahIM manAte / tathA unake meTane yA tyAganekA hamezA prayatna karate haiM ityAdi vicitra dazA hotI hai / vratI puruSa sadaiva viSayakAmoMse udAsIna yA virakta rahate haiM unako ve viSa samAna hAnikAraka ( svabhAvabhAvarUpa bhAvaprANaghAtaka ) samajhate haiM aura yathA zakti unakA sambandha viccheda bhI karate haiN| unakA lakSya azuddha paryAyako haTAnA rahatA hai / phira bhI buddhipUrvaka vaha pahile moTe-moTe doSoM ( pApoM-aparAdhoM ) ko nikAlatA hai pazcAt choToko dUra karatA hai / lekina vrata dhAraNa karanekA krama usakA viparIta rahatA hai arthAt pahile vaha abhyAsa rUpase choTA vrata ( pratijJA ) dhAraNa karatA hai aura pazcAt bar3A vrata ( mahAvrata ) dhAraNa karatA hai, aisI jaina matakI AmnAya hai, usIke anusAra vaha calatA hai, jisase vaha bhraSTa nahIM hotA ityAdi, yahI vivekabuddhikA phala hai // 93 // AcArya asatyakA tIsarA bheda batalAte haiM ! anyathA yA viparItarUpa mahA asatya vastu sadapi svarUpAt pararUpeNAbhidhIyate yasmin / anRtamidaM ca tRtIya vijJeya gauriti yathAzvaH // 94 // patha mija svarUpase satvastuko parasvarUpa kaha denA jo / yaha asatya tIje nambarakA baiThako ghor3A kahanA jo // as rare hai aa lokameM dhokhA denA kahalAtA | dagAbAja a mAyAcArI kaMpaTI aura ginA jAtA ||2 mo
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ Heta WE anvaya artha - AcArya kahate haiM ki [ yasmin svarUpAta sadapi vastu ] jahA~para svarUpa yA svakSetrAdise vastu maujUda ho [ ca pararUpeNa abhidhIyate ] aura parasvarUpa ( anyathA yA viparIta ) kaha diyA jAya vahA~ [ idaM tIrtha anRtaM vijJeyaM ] tIsare nambarakA mahA asatya ( aurakA aura samajhanA cAhiye ( vaha tIsare nambarakA asatya hai ) [ athA goH azva iti ] jaise ki belako ghor3A kaha denA yaha dRSTAnta hai // 94 // bhAvArtha-ye uparyukta tInoM udAharaNa mahA / sarvathA ) asatya ke haiM jo sarvathA varjanIya haiM, ant geSako kabhI unakA upayoga yA prayoga nahIM karanA caahiye| buddhimAn vivekI jova eka tarahase alaukika jIvana vyatIta karate haiM, usImeM unheM Ananda AtA hai, usIse ve apanA jIvana saphala mAnate haiM ve tamAma pApoMse paraheja karate haiM, sabase nirAle ( viraka) rahate haiM evaM kramaza: karate-karate saMsArase pAra ho jAte haiM ||14|| Age AcArya asatya kA cauthA prakAra ( bheda ) batalAte haiM / duHkha va hAnikArakarUpa asatya visaMyutamapriyamapi bhavati vacanarUpaM yat / sAmAnyena tredhA matamidamanRtaM turIyaM tu || 95|| padya isIliye abheda rUpa vaha vaha asatya hai vacana jagatmeM jo sar jyoMkA yoM kaha denA va nindita pApayukta aru apriya vacana asatya kahAtA 3 asat caturtha batAyA 1 jIvoMko duHkha deveM / ekAnta nahIM seve ||15|| anvaya artha----AcArya kahate haiM ki [ yat rUpaM garhitaM bhavadyayutaM api abhiyaM sAmAnyena zredhA bhatrati ] jo kathana yA vANI, garhita arthAt nindanIya ho, avadyarUpa ho arthAt doSa yA kalaMka lagAnevAlI ho, aura apriya arthAt kaThora marmabhedo ho, vaha sAmAnyataH ukta tIna prakArakI hotI hai [ tu idaM turIyaM anRtaM matam ] aura isako asatyakA yA mahA asatyakA cauthA bheda mAnA gayA hai / / 95 / / bhAvArtha ukta tInoM prakArakI vANI yA bolacAla ( kathana ) sAmAnyata: cauthe ( duHkha. kAraka ) asatya meM zAmila hotA hai aisA AcArya mahArAjane kahA hai jo pramANika hai| aura vaha saba yathAzakti tyAgane yogya ( hai ) hai / vratI puruSa usakA prayoga na kareM yaha AjJA hai / zeSa avatI puruSa usake liye ba~dha to nahIM haiM kintu jo vivekI haiM samyagdRSTi haiM, unakA bhI karttavya hai ki ve bhI yathAsaMbhava burA jAnakara ukta prakArake vacana na boleM arthAt besA abhyAsa kareM jisase jIvana sudhare va kalyANa ho avasara athavA manuSya janmAdiko pUrNaM yogyatA bAra-bAra nahIM milatI
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArthasidhupAya bar3I durlabha hai evaM vicAraNIya va karaNIya bhI hai, kimbhunaa| asatyAdika cAroM pApoMkA tyAga sirpha eka mUla 'ahiMsA dharma' ko rakSA aura prApti ke lie kiyA jAtA hai, yahI mukhya prayojana unake tyAgaphA hai, use Aramazuddhi hotI hai atha lakSya pUrA hotA hai astu / / 65 / / upasaMhAra kathana anekAntake bheda aneko nizcaya vyavahAra bhI hote / svapara catuSTaya yojita karake sasya asatya rUpa hote // vacana agocA pUrNa vastu hai khanna-khaNDa basalAtA hai| anekAntakA nAma sumarA, syAdvAda kahalAtA hai / / bacana aneko taraha hota haiM, unameM jo hitakArI haiN| . unahIkA avalambana karanA, zeSa sabhI parihArI haiN| Age AcArya gahita bacana ( zabda yA vAkya ) kA svarUpa batAte haiN| paizunyahAsyagarbha karkazamasamaJjasaM pralapitaM ca | anyadapi yadutsUtraM tatsarva garhitaM gaditam // 16 // padya cugalI hAsya kaThora bacana aru mithyA gapazaparUpa kathana / . isI taraha utsUtra kathana bhI.---sagare haiM mAhisya vacana / / ataH muThase bacanevAle gahita baccana na kahate haiN| garhita bana sancaranevAle nahIM pApase Darate haiM // 16 // anvaya artha-AcArya kahate haiM ki [ yat paizUnyahAsyagarbha kakazaM asamaMjasaM ca pralaSitaM anyadapi utsU] jo vacana yA vArtAlApa cugalI rUpa ho ( zikAyata-nindAlpa ho ) haMsI majApharUpa ho, kaThora bola-cAlarUpa ( marmabhedI ) ho, mithyA yA banAvaTI ho, bakavAda ( gapazapa niSprayojana ) rUpa ho, tathA Agama yA maryAdAke viruddha ho, [ tatsarva gahitaM gadivam ] usa saba bAtAlAeko. gahitavacana nAmase kahA jAtA hai jo cauthe asatyakA pahilA bheda hai / / 26 // ___bhAvArtha-uparyuka carcA yA bAtacIta saba manovikArase arthAt kaSAyake vegameM huA karatI hai| usa samaya jIva vivekahona jaisA madAndha ho jAtA hai, jo satya ( svabhAva ) ke viparIta honese aparAdharUpa ( pApa) mAnA jAtA hai, yaha rahasya hai / vastu yA padArtha saba satyarUpa ( svabhAvasthitadharmasvarUpa ) haiM asatya yA vibhAva yA adharmarUpa, nahIM haiN| aisI sthiti meM saMsArI jIva jaba kaSAyamaya vibhAva bhAvoM sahita hotA hai saba vaha svabhAva bhAvameM yA vastu svarUpase vicalita honeke kAraNa asatyavAdI barAbara kahA yA mAnA jAtA hai| phalataH vikAra sarvathA tyAjya hai, jo svarUpase hI palita kara deve; kimbahunA / aparAdha chUTe binA mukti nahIM hotI, yaha niyama hai / lokAcArameM bhI
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ sasyANutrata 249 reenaraint after zraddhA nahIM hotI, vaha hamezA udvejanIya rahatA hai / isake sivAya baha avee (cadanAmI ) kA bhAgI bhI hotA haiN| apriya bhaMDavacana ( bhaddebola ) va bakavAda bhare vacana kahane kA hotA saMbhAvya hI nahIM avazyaMbhAvI hai, aisA samajhanA cAhiye / phalasvarUpa karmabaMdha hotA hai yathA- paradravyagrahaM kurvan badhyeAparAdhavAn / vadhyetAnaparAdho na svadravye saMvRto yatiH // 186 // kalaza artha--AtmA ke svabhAvase bhinna jo vibhAva ( asatyAdi) rUpa para padArtha haiM unako grahaNa karanevAlA arthAt apane mAnanevAlA ajJAnI joba avazya hI aparAdhI siddha hotA hai, jisase usako kI sajA milatI hai, baca nahIM sakatA tathA svabhAva bhAva sthira yA saMtuSTa rahanevAlA muni niraparAdhI hai ( paradravyako grahaNa nahIM karatA ), ataeva usako karmayaMtra rUpa sajA nahIM milatI, yaha tAtparya hai / azuddhatAvAlA aparAdhI hotA hai, zuddhatAvAlA niraparAdhI hotA hai, astu / Age AcArya, sAvadha ( pApa yA kaSAyadoSa yukta ) vacanakA svarUpa batAte haiM jo caturtha asatyakA dUsarA meda hai / chedana bhedanamAraNakarSaNavANijya nIryavacanAdi / tatsAvaMdyaM yasmAt prANivadhAdyAH pravartante ||17|| padma tere are aNa vaNija caurya pApayukta ye vacana kahe haiM, prANaghAta haiM nimita kAraNaM ye sAre, hiMsA pApa karAne meM / nAda satha / karavAle jaya || ataH inhoMer varjana karanA, asat pApa chur3avAne meM // 97 // anvaya artha - AcArya kahate hai ki [ yasa chedamabhedanamAraNakarSaNa vANijyazrIyaMvacanAdi ] jo vacana prayoga ( kathana bolacAla ) cheda DAlanevAlA ho, ki isako cheda DAlo, ghAyala kara do, bheda DAlanevAlA ho ki, isake Tukar3e kara do ( bUTI-bUTI nikAla do ) tathA mAra DAlanevAlA ho ki, isako jAnase mAra DAlo ( hatyA kara do ), tathA karSaNa karanevAlA ho ki, isako jorase bA~dha do kar3ora do ( ghasITa DAlo ityAdi ) tathA hiMsaka vyApArameM lagAnevAlA yA preraNA karanevAlA ho ki, A kyoM baiThe ho, amuka vyApAra karane lagoM usameM bar3I munAphA hai ityAdi tathA corI karAnevAlA ho ki, dravya kamAnA ho to binA pU~jIkA dhaMdhA corI karanA hai so kyoM nahIM karate arre kyoM baiThe ho ityAdi / [ tatmAvartha, yasmAt prANibadhAyAH pravartante ] ye saba preraNArUpa pUrvokta 1. aisA karo vaisA karo isa prakArake vacana bolanA uccAraNa karanA Adi / 2. doSa yA pApa yukta / 32
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 puruSArthasidadhupAya vacana prayoga ( kathana-upadeza bAtacIta ) pApamaya yA kaSAyamaya athavA 'sAvadhavacana' kahalAte haiM, kAraNa ki unase jodhoM kI hiMsA vagairaha hotI hai arthAt unase chedanAdi hiMsaka kAryoM ko karanekI preraNA milatI hai ( nimittarUpa ve haiM ) ataH unakA tyAga karanA cAhiye / / 27 / / bhAvArtha----uparyukta prakArake vacanoMkA bolanA yA uttejanA denA bar3A pApa hai, jisase dUsare jIvoMkA nukasAna ho, duHkha pahu~ce, saMklezatA ho, vivekIjana kabhI aisA kathana nahIM karate / kyoMki vyartha meM pApabaMdha karanA anarthadaMDa hai| parantu kaSAyavaza jIva aphartavya bhI karane lagate haiM, isIse janakA pApa yA adharma kahA hai| asatya vacanakA sIdhA sAdA artha 'asada yA aprazaMsanIya ( burA) kathana bhI hotA hai / jo vacana, pApoMko upArjana yA poSaNa kareM ye saba bacana aprazaMsanIya sAvadyarUpa yA nindanIya ho, aisA nA gA : sa: satpuruSa asatkA saMsarga chor3a dete haiM, bharasaka burAIko apane pAsa nahIM rakhate, kimbahunA / pApako kRtakArita anumodanAse tyAga denA hI hitakara hai|| 97 // Age AcArya asatyake ( 3 ) tIsare bheda 'apriya vacana'kA svalA batAte haiM / aratikaraM bhItikaraM khedakaraM vairazokakalahakarama / yadaparamapi tApakara parasya satsarvamapriyaM jJeyam // 18 // jina vacanoMse aruci hosa hai bhaya aru kheda avaza hotaa| kheda ra maru zoka kalaha bhI jinase nisa prasi hai bar3hatA // aura ce vacana janase hotA, amtastApa sadA mnmeN| sabhI bacana ke aya' hote unheM tyAganA jIvamameM // 9 // anvaya artha----AcArya kahate haiM ki [ yat parasya arasikA motikaraM skhedakara vairazokakalahakaraM aparamapi tApakaraM vacana ] jo vacana dUsareko aruci yA aprIti karanevAle hoM yAne jina vacanoMse dUsare loga ghRNA karane lageM, prema karanA banda kara deveM tathA bhaya karane lageM ( zaMkA yA sandeha utpanna ho jAya ) duHkha utpanna ho Aya, zatrutA ho jAya, zoka ( pazcAttApa yA glAni-ghRNA ) utpanna ho jAya yA vikalpameM par3a jAya tathA lar3AI jhagar3A utpanna ho jAya / isake atirikta jisase hRdaya taptAyamAna yA vidIrNa ho jAya ( antastApa ho jAya) [ tatsamapriyaM jJeyam ] una saba vacanoMko 'apripravacana' kahate haiM jo sarvathA tyAjya haiM / / 98 // bhAvArtha-apriya vacanoMkA vyavahAra ( uccAraNa ) kabhI jIvoMko hitakara nahIM hotaa| isIse kahA jAtA hai ki 'na brUyAtsatyamapriyam' arthAt yadi satya bhI ho parantu apriya ho to, nahIM bolanA cAhiye, yaha lokokti hai, isapara bhI dhyAna denA caahiye| tadanusAra aprItikara, bhayakAraka, kheda yA duHkhajanaka vairabhAva yA duzmanI upajAvanevAle, cintAmeM DAlanevAle, lar3AI takarAra karAnevAle, azAnti paidA karanevAle Adi durvacanoMko pApakA kAraNa batalAkara yAne adharma batalAkara
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ sadhyAzumarA AcAryAMne tyAga karAyA hai| yaho nimitoMkA tyAga karanA va karAnA kahalAtA hai, jo vivekI atter kartavya hai / isa zloka meM mukhyatayA nokaSAyokA kArya batalAyA gayA hai jo pAparUpa hai / sAmAnyataH sabhI kaSAyeM va nokavAyeM tathA yoga pAparUpa hai, jo jIvako azuddhatAmeM rakhakara saMsArase nahIM chUTane dete tabhI to mokSa prAptike liye 'upayogazuddhi:' ( kaSAyoMkA abhAva honA) aura yoga zuddhi: khoTe kArya karanA chor3a denA, saMyoga haTAnA ) kA honA anivArya batalAyA hai, astu vicAra karanA cAhiye // 98 // AcArya anta meM upasaMhArarUpa kathana karate haiM-sabakA sArAMza batAte haiM / sarvasminnayasmin pramattayogakahetukathanaM yat / anRtavacane'pi tasmAnniyataM hiMsA samavatarati // 99 // 251 padya thA asya karUna jahA~ hetu hotA / vahA~ ava hiMsA hotI haiM prabhAda sthAgamA re zrotA / mahI Amita karanA isa satmeM satyavacana ye hai vaphA / sAra bAta yaha haiM AgamakI pAlanakara mukti bhokA ||19|| anvaya artha - AcArya kahate haiM ki [ api yat sarvasminnapi asmin amRtavacane prayogaka tukayanaM ] gahita Adivacana bolane meM athavA sAmAnya ( bhedarahita ) asatyarUpa vacana bolane meM jo zabdoccAraNa yA vAkya prayoga kiyA jAtA hai vaha saba pramAdayogase arthAt kaSAyabhAva aura Tarfour far jAtA hai ataeva usameM mukhya kAraNa eka 'prasAda' yoga' hI hai / [ ma niyataM hiMsA samavati] usake phalasvarUpa niyamase hiMsA pApa lagatA hai arthAt AtmAke svabhAva bhAvarUpa bhAvaprANa darzanAdi ) naSTa hote haiM yA ghAte jAte haiM yaha bhArI hAni hotI hai / isIliye jahA~ jahA~ pramAda yoga ho vahA~ vahA~ hiMsA hotI hai yaha vyApti banAI gaI hai / / 99 / / bhAvArtha jahA~ jahA~ kaSAyapUrvaka yogoMkI pravRtti hogI vahA~ vahA~ saba pApoMkA mUla hiMsA pApa avazya lagegA yaha aTala niyama hai| tadanusAra mukhya pApa ( adharma ) hiMsA hI hai aura mukhya dharma eka ahiMsA hI hai / asatya Adi saba hisAkI hI zAkhAe~ yA nAmAntara haiM, jo sirpha ajJAniyoMko samajhAneke liye batalAye gaye haiM / phalataH saMyogI paryAyameM rahate hue pramAdI jIva hI aparAdhI hotA hai aura pramAdarahita niSpramAdI jIla niraparAdhI hotA hai| ataeva aparAdhI (yogAvAle) ko daMDa yA karmabandhako sajA milatI hai evaM usakA pada ( darjA ) nIcA hotA hai tathA niraparAdhI (yogakaSAya rahita ) jIvako daMDa yA sajA nahIM milatI ( karmabandha nahIM hotA ) evaM usakA pada UMcA ( kevalajJAna va mokSa ) hotA hai yaha sArAMza hai / aiso sthitimeM 1. 'pramattayogAtprANavyaparopaNaM hiMsA, tattvArthasUtra 14 adhyAya 7 /
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 ... puruSArthasidhupAya pAparUpa vikArI bhAvoMkA tyAganA ( pRthaka karanA ) zrAvakake liye atyAvazyaka hai| isa grantha dvArA dhAvakake mAdhyamase utsarga ( zuddha-ekAkI) mArgako bhUmikA AcArya mahArAjane taiyAra kI hai aisA AbhAsa hotA hai ataeva vaha kartavya hai kimbhunaa|" noTa -isa zlokameM do api zabda likhe haiM, unamese ekakA artha 'aura' tathA dUsarekA artha 'athavA' lega dhAriye / AcArya Age asatyake mUlakAraNako spaSTa karate hue zaMkAkA samAdhAna karate haiM / hetau pramattayoge nirdiSTe sakalavitathavacanAnAm / heyAnuSThAnAderanuvadanaM bhavati nAsatyam // 10 // padya sakale sUra bacokA kAraNa mukhya pramAda kahA prabhune / binA pramAda tyAga bacanAdika nahIM asatya hota sume / / upadezAdika samaya gurujana vacana arucikara kahate haiN| jinase hotA svAdhijanoMko kheda, na anUna lahate hai / / 500 // anvaya artha-AcArya kahate haiM ki sakalavitavacanAnAm pramasoge hetau nirdiSTe sati ] saba taraha ke asatya ( jhUTha) vacanoMkA mUlakAraNa ( hetu ) eka 'pramattayoma' hI hai, dUsarA koI nahIM hai| ataeva [ heyAnuSTAnAdeH anuvadanaM asatyaM na bhavati ] heya va upAdeyakA upadeza ( zikSA ) dete samaya kisI jIvako svArthako kSati honese yadi duHstra pahuMce to bhI asatya bolanA nahIM mAnA jAtA na usakA pApa lagatA hai / / 10 // bhAvArtha-vinA pramAdayogake kisI bhI jIvako krimA mAtrase pApakA baMdha nahIM hotaa| yadi irAdA duHkha pahuM yA satAnekA ho to avazya hI pApabaMdha hogA, cAhe vaha bAhyakriyA ( udyama ) vaiso kare yA na kre| lekina cinA irAdA yA saMkalpake, kadAcit duHkha pahu~caneke lAyaka ( yogya ) bAhyakriyA (zarorAdiko pravRtti) ho bhI jAya to bhI pApakA baMdha yA hiMsA nahIM hotI, kAraNaki pariNAma ( bhAva) hI puNyapApa va mokSake kAraNa hote haiM, yaha bAta kaI bAra kahI gaI hai| phalataH pramAdayoga ( kaSAyasahita yogapravRtti ) kA dUra karanA nikAlanA sarvopari hai / / 10 / / moTa---yahA~ para yaha zaMkA miTa jAtI hai yA nahIM ho sakatI ki 'sAdhu muni jovoMke 1. anavaratasamantabhyate sAparAdhaH, spezAli niraparAdho baMdhanaM naiva jAtu / niyatamayamazuddhaM svaM bhajana sAparAvI bhavati niraparAzvaH sAdhuH zuddhAtmasevI / / 18711 kalaza 2. svapna meM ---raMcamAtra /
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ salyANuvrata kalyANake artha ( zubha bhAvanAse) pA~ca pApoMkA yA sAta vyasanoM kA tyAga karAte haiM, jisase una kAmoMkA vyApAra yA tadAzrita AjIvikA karanevAloMko duHkha va hAni pahu~cego, kyoMki upadezake prabhAbase ve pApo vyasanI jIva hiMsAdikakA karanA ba madyamAMsAdikakA sevana karanA chor3a deMge laba una dukAnadArAMkI dukAneM na balabhese duHkha hogA ityAdi, ataH unakA pApa upadeza dekara chur3AnevAle sAdhu guruoMko lagegA ityAdi kutarka vyartha haiN| kAraNa ki upadezaka kisIko pratyakSa { irAdA karake ) duHkha hAni nahIM pahuMcAnA cAhate, na ho dUsarekA pApa dUsareko lagatA hai yaha niyama hai, apanA-apanA phala lagatA va bhogatA hai yaha niSkarSa hai, bhramameM nahIM par3anA cAhiye // 10 // dUsare asatya pApake prasaMgameM AzaMkA hoto hai ki aNuvatI zrAvaka sarvathA asatyavacana (jhUTha bolane )kA tyAga nahIM kara sakate, kAraNa ki gRhasthAzramameM vyApAra Adi Arambhake kArya ( sAbadhakArya ) usake pAye jAte haiM ataH usameM kucha na kucha asatya bolanA hI par3atA hai ? isa praznakA samAdhAna rUpa AcArya satyANuvratakA svarUpa batalAte haiM / bhogopabhogasAdhanamAtraM sAvadhamakSamAH moktam / ye te'pi zeSamanRtaM samastamayi nityameva muzcantu // 10 // padya bhoga aura upabhoga kArya ke sAdhana jagameM o hote| jinameM asat pApa galA hai unheM tyAga yadi nahiM sakate / / unako chor3a zeSa kAmoM meM jhUTha bolanA tyAga kare / eka deza bhI tyAga karese satya aNuvrata kadama dhare // 10 // anvaya artha-AcArya kahate haiM ki [ye sAvadha bhaugopabhogasAdhanamAtra somanamAH ] jo jIva ( gRhastha avatI) sampUrNa bhogopabhogake sAdhanoMko arthAt vyApAra kRSi Adi kAryoMko, jinameM 'hiMsA jhUTha pApoM kA honA saMbhava va anivArya hai, una sabako yadi nahIM chor3a sakate haiM to bhI ['pi zeSa samarma anRtaM nitya meSa muJcantu ] una asamartha ( annatI ) jIvoMko cAhiye ki una prayojanabhUta grAmbhAdike sAdhanoMko chor3a, ( atirikta ) zeSa / bAko ) jo kArya yA sAdhana hoM unameM asara- bolanekA to tyAga avazya kareM aura ekadeza satyadrato jIvana meM arthAt avatIpanA ( asaMyamIpada ) chor3akara aNuvrato barAbara baneM, yaha karttavya hai // 101 / / bhAvArtha-vatI jobanase hI mokSa hotA hai, annatIse sAkSAt mokSa kI prApti nahIM hotI yaha niyama hai vaha niSphala hai / ataeva yadi koI gRhastha zrAvakapUrNa yA mahAvrata ( tyAga ) dhAraNa 1. lasatya vacanarUpa pApakArya /
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 puruSArthasikyupAya nahIM kara sakatA to usakA yaha kartavya hai ki baha prayojanabhUta kAryoM ( vyApArAdi ) ko chor3akara jo aprayojanabhUta kArya ( sAdhana ) haiM unameM kabhI jhUTha na boleM, aisA karane se unake ekadezavata ho sakatA yA pala sakatA hai tathA ve aNuvratI--mokSamArgI bana sakate haiM evaM kAlAntara meM ve mokSa jA sakate haiM athavA paraMparayA ( vyabahAranapase ) be mokSa jA sakate hai aisA samajhanA cAhiye / isameM bhUla yA pramAda karanA ajJAnatAhai, jIvana ke mahattvako nahIM samajhanA hai| pada aura yogyatA ke anusAra pApa yA burAIkA tyAga karanA anivArya hai| vratI puruSa prayojanabhUta kAryoM meM yadi pUrNa pApakA tyAga nahIM kara sakatA hai to bhI usakA lakSya sadaiva pUrNa pApoMke tyAga karanekA avazya rahatA hai unheM baha hega hI samajhatA hai amApa nahIM jAH jaisAki miyAdaSTi samajhatA hai| jainazAsanameM to jaba samyagdRSTi attokA bhI lakSya pUrNa vosarAgatAko ora rahatA hai, vaha tamAma saMsAra zarIrAdisa virakta rahatA hai taba bataukI bAta to nirAlI hI hai kimbahunA padake anusAra sabhIkA kartavya nizcita hai astu / dhyAna denA cAhiye / yadyapi Azika-tyAga yA pravRtti 'apavAda mArga' hai ( azuddha mArga hai yA vyavahAra mArga hai ) usase sAkSAt mukti nahIM ho sakatI jaba taka ki vaha 'utsarga mArga pUrNa vItarAgatA rUpa yA pUrNa nivRttirUpa yA nizcaya mokSa mArgarUpa nahIM ho jAtA yaha niyama hai| aNuzatarUpa yA zrAvakake 12 vatarUpa mArga 'apavAda mArga' yA pravRtti nivRtti rUpa vyavahAra mokSa mArga hai, usameM sarAgatA va bottarAgatA donoMkA mizraNa rahatA hai ataH vaha zuddha mArga nahIM hai, usase mukti nahIM ho sktii| usako upacArase mokSamArma AgamameM kahA gayA hai| samyagdRSTi avatI zrAvaka bhI jainadharmI yA ahiMsAdhI kahalAtA hai kAraNa ki vaha aprayojanabhUta hisA Adi kA tyAgI rahatA hai tathA use vaha heya samajhatA hai, usake hone meM vaha viSAda ( duHssa pazcAttApa ) karatA hai--viveka rakhatA hai ityAdi / ataeva vaha bhI ahiMsA dharmakA kathaMcit ( AMzika ) pAlanevAlA hai| niSkarSa-tyAga do tarahakA hotA hai (1) sarvadeza tyAga yA sakaladeza tyAga ( utsargarUpa ) (2) ekadeza yA vikaladeza tyAga ( apavAdarUpa thor3A tyAga ) / sarvadeza tyAga karaneko sakalAta yA mahAyata kahate haiM aura ekadeza tyAga karaneko aNuvrata yA dezavata kahate haiM, mahAvata yA sakalapratameM pUrNa vItarAgatA honA cAhie aura dezavrata yA aNuvratameM zubharAga honA caahiye| ( azubha rAga nahIM honA cAhie ) tabhI unakA sArthaka nAma ho sakatA hai, anyathA nhiiN| usake vinA vaisA kahanA upacAramAtra hai astu / usake bheda ( pharaka ) ko samajhanA aura tadanusAra calanA ( karanA) nitAnta Avazyaka hai| samajhanepara hI sArA dAromadAra hai, vinA samajhe saba niSphala hai, arthAta samyagjJAna hue vinA kucAritra kahalAtA hai jisakA phala utkRSTa nahIM hotaa| kaSAyoMkI mandatAmeM bhI vaisA ho sakatA hai, aura tIvratA bhI ho sakatA hai, kintu usase abhISTa siddhi nahIM hoto, yaha tAtparya hai, ataeva vaha vyarthakA bojhA jaisA hai // 101 // satyANuvatakA svarUpa kahane ke pazcAt (3) caurya pApa prakaraNameM--- Age acaurya aNuvrata ( dharmakA ) svarUpa batAyA jAtA hai|
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ jata avatIrNasya grahaNaM parigrahasya pramatayogAbat / tatpratyeyaM steyaM saiva ca hiMsA vadhasya hetutvAt // 102 // Huan vinA diye ghana Adi vastu kI jo pramAdavaza grahanA haiM / nAma usI kA corI hai aru hiMsA pAe bhI karanA hai | kAraNa isakA duHkha denA hai, jisase hiMsA hotI hai| vinA svIkRti vastu baratanA corI hai dara khotI haiM // 102 // anvaya artha-AcArya kahate haiM ki [ zramatayogAta yam zravitIrNasya parigramya grahaNaM ] jo pramAda yA arrears face vinA dI huI yA binA maMjUra kiye para vastukA grahaNa yA stemAla ( upayoga yA baratana ) karanA pratyeyaM ] usako coro pApa samajhanA cAhiye / [dhasya hetuvan yA hiMsA evaM ] aura vaha corI prANaghAtakA nimitta hone se hiMsA pAparUpa bhI hai, aisA samajhanA caahiye| aisI sthitimeM yadi hiMsA pApako taraha aprayojanabhUta kAmoM meM corIkA tyAgakara diyA jAye to niHsandeha vaha ekadeza corIkA tyAgI aNuvratI zrAvaka ( gRhastha ) ho sakatA hai / parantu yaha apavAda mArga hai pUrNa utsarga yA zuddhavItarAga mArga nahIM hai tathApi lAbhadAyaka hai jitanA pApakAyeM chUTA utanA hI acchA hai // 102 // bhAvArtha - bahuta se kArya ( bhogopabhogake sAdhana ) lokameM aise hote haiM ki jinake karanekA jindagI meM kabhI avasara ho nahIM milatA ve kAma nahIM karanA par3ate ) parantu unakA tyAga na honese tajjanya pApakA baMdha hotA hI rahatA hai| jaise ki hiMsAkA tyAga nahIM karanese vaha jIva hiMsA karanevAlA mAnA jAtA hai arthAt usakI ginatI hiMsaka yA hatyAre jIvoM meM hotI hai evaM use hiMsAkA pApa avazya lagatA hai| aisI sthiti meM zrAvakakA kartavya hai ki vivekase kArya kre| tadanusAra aprayojanabhUta kAryoM meM hiMsA Adi sabhI pApa chor3a deve, jisase usakA jIvana saMyama yA vratasahita bote tathA vaha ahiMsA satya Adi vratadharmakA pAlanevAlA bane ityAdi / are ! yadi zrAvaka samajhadAra ho to rAtriko sote samaya tamAma parigrahakA tyAgakara deve jabataka ki vaha na jage usameM usako bar3A lAbha hogA yadi kadAcit sote meM usakI mRtyu ho jAya to usakA maraNa vratI avasthA meM honA kahalAyagA va usako sadgati prApta hogii| isa taraha corI pApake prasaMga meM 'acaurya' dharma bhI pala sakatA hai aisA samajhanA cAhiye / / 102 / / 1. vinAze yA binA diye dravyako / 2. corI pAe 3. ijjata yA vizvAsa naSTa kara detI / 155 utaM ca---nihitaM vA patitaM vA suvismRtaM vA param / nahayanta dat tadakuzacIryAdupAramaNam // 57 // racaH zra0
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhamyaM yazaH zarma ya sevamAnAH kepyezojanmaviduH kRtArtham / anya dvizI visa vayaM svamodhAgyahAni yAnti ayasevathaiva // 18 // sA ghama0 a01 artha- saMsAra meM sabase uttama dharma, kIrti va sukha ye tIna cIjeM mAnI jAtI haiN| unameMse koI jIva dharma yA puNya prAptakara lene mAtrase saMtuSTa yA kRtakRtya ho jAte haiM / koI nAmavarI yA koti phaila jAnese saMtuSTa ho jAte haiM, to koI iSTa prayojana siddha ho jAnese ( manoratha purA ho jAnese, saMtuSTa yA saphala ho jAte haiM kyoMki lokakI ruci bhinna-bhinna prakArakI hotI hai| parantu vivekI puruSa uparyukta tInoM ( dharma, yaza, mArma )ko prApta karake apaneko kRtakRtya mAnate haiM yaha bheda hai / yahI ucita hai / arthAt pada va yogyatAke anusAra saMyogI paryAyakI bhUmikAmeM rahate hue araci rUpa uparyukta sabhI kAryokA karanA anucita nahIM mAnA va kahA jA sktaa| kAraNa ki vaha vivekI sabako biveka duSTrise dekhatA hai usake nyAya hai astu / vivekI jIva saMsArake chaTaneko hI kRtakRtya honA mAnate haiM kinta saMsArameM rahakara manacAhA kArya karaneko kalakatya honA nahIM mAnate, yataH ve sadaiva saMsAra zarIra bhogoMse udAsa ( virakta ) rahate haiM / / 102 / / AcArya Age isa vAtakA khulAsA karate hai ki paradhanakA curAnA nobakA dhAta. ( hisA) karanA hai ( usase hisA pApa lagatA hai ) so kaise ? samAdhAna karate haiM / arthA nAma ya ete prANA ete bahizcarAH puMsAm / harati sa tasya prANAn yo yasya jano haratyarthAn // 103|| padya artha nAma dhanakA aru prANoMkA hai loka batAte haiN| ata: dhanAdika haranevAle nizadina pApa kamAte haiN| dhana hai bAhira prANa jIvake isase ve mara jAte haiN| hiMsApApa jamheM lagatA hai paradhana jo khA jAte haiM / / 1.3 // anyaya artha---AcArya kahate haiM ki [pane ye ardhA nAma ete puMsAm ahizcarAH RI: sandhi ] lokameM jitane dhanake nAma haiM ve saba jIvoMke bAhirI prANa haiM arthAt bAhyaprANoMke dhanAdi nAma haiM aisA samajhanA cAhiye ataeva [ yo janaH asya arthAn harasi sa tasya prANAn harati ] jo manuSya dUsareke dhanako curAtA hai vaha mAno usake prANoMko curAtA yA ghAta karatA hai arthAt use mAra DAlatA hai ( yahA~para nimitta kI mukhyatA samajhanA ) // 103 / / bhAvArtha---yaha saba ajJAna yA mithyAtvako mahimA hai ki mithyAdRSTi jIva parapadArtha meM ekatva ( abheda ) buddhi karatA hai ki ye saba saMyogI paryAya meM prApta huI cIjeM mero haiM (tana dhana jana Adi sabhIko iSTa aniSTa mAnatA hai| ataeva vaha dhana daulatako apane hI prANa ( jIvana denevAle) samajhatA hai, unameM rAga va iSTa buddhi karatA hai| aisI avasthAmeM yadi dhanajana Adi VES
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ acauryANavata 157 iSTapadArtha kA haraNa { corI ) yA viyoga ho jAya to vaha atyanta duHkhI hokara prANataka chor3a detA hai ( usakA maraNataka ho jAtA hai ) yA vaha vaha usa viyogajanya pIDAko nahIM saha sakatA taba AtmaghAsataka kara DAlatA hai, maha usako bar3I bhUla hai / vaha paradravya kabhI AtmA ( jIva )kI nahIM ho sakatI,kAraNa ki donoM cIjeM eka... tAdAtmyarUpa nahIM hai ---saMyogarUpa bhinna-bhinna haiN| unakA svabhAva Adi sabhI pRthaka-pRthaka hai, phira ve eka kaise ho sakatI haiM va mAnI jA sakatI haiM yaha vicAraNIya hai? parantu murkha ajJAnI yaha vicAra nahIM karatA, isIliye da:khI hotA hai / vastukA saMyoga viyoga honA svabhAva hai vaha kRtrima (parakRta ) nahIM hai| svata: siddha yA janmasiddha adhikAra hai jaba jaisA honA hai so hogA hii| basa, yaha ukta prakArako parameM ekatvarUpa bhUlake nikalanepara hI saMyogI paryAyake tamAma pApa puNya va sukha duHkha naSTa ho jAte haiM kimbhunaa| mohojIva vivekako kho baiThatA hai taba apane sirameM patthara mArakara svayaM duHkhI hotA hai va cillAtA hai| hAya ! patthara mAra diyA ityAdi yaha viDavanA saba karma ( pudgala kI paryAya ) kRta hai arthAt usake udayarUpa nimittake milanepara hotI hai yaha nirdhAra hai| phalataH nimittakAraNako apekSA dhana evaM prANako eka-sA batalAyA gayA hai aisA samajhanA cAhiye / parantu hai yaha upacAra kathana / antaraMga yA bhItarI hisA pApa, saMklezatArUpa pariNAma honese AtmAke bhAvaprANoMkA ghAta hotA hai vaha lagatA vAdI tarka karatA hai ki corIkA sambandha hisAse kaise jor3A jA sakatA hai, jabaki corIkA sambandha paradravyase hai aura hiMsAkA sambandha prANaghAta ( maraNa se hai ? ataeva donoMkI vyApti ( saMgati ) nahIM baiThatI / isakA samAdhAna kiyA jAtA hai / hiMsAyAH steyasya ca nAvyAptiH sughaTa evaM sA yasmAt / grahaNe pramanayogo dravyasya svIkRtasyAnyaiH // 104 / / cIrI aura ju hiMsAkA hai avinAbhAva sadA maanii| ataH ubhayakA kAraNa hai vaha eka pramAdayoga jAmo // ataH nahIM hai avyAptikA bhatra isameM nizcaya mAbho / jahA~ cIya vahA~ hiMsA hosI donoMkI tuma pahicAnI // 14 // anvaya artha.... AcArya kahate haiM ki hiMsAyAH steyasya ca zravyAptiH ma ] hiMsA ( prANaghAta) aura 'corImeM vyAptikA abhAva hai, phira baisI zaMkA (taka) nahIM karanA cAhiye, [basmAt sA sughaTa ema ] 4. vaha vyApti barAbara siddha hotI hai| dekho [ anyaiH svIkRtasya dravyasya anya graho 1. adattAdAnaM steyam, satyArthasUtra a* 7 2. vyApti arthAt avimAbhAva yA sAhacarya niyama /
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArtha siddhapAtha pramattayogo'sti ] dUsareke dvArA prApta kiye gaye / saMcita ) dhanako, yadi koI dUsare AdamI ( jinhoMne kamAyA nahIM hai ) grahaNa karate haiM arthAt curA lete haiM to yahA~ pramAdayoga avazya hotA hai arthAt unake tIvrarAma yA tInakaSAya sahita pravRtti barAbara pAI jAtI hai / isa taraha corake khuda bhAvamANoMkA ghAta honese usako hisA pApa tathA corIkA pAca ( hisArUpa ) donoM lagate haiM / athavA kadAcit dhanavAlekA maraNa ho jAya to nimittatAse lokameM usakA aparAdho bhI cAra hotA hai| sajA milatI hai, aiso vyApti samajhanA cAhiye / / 104 // bhAvArtha- yahA~para nizcaya hiMsA aura vyavahAra hiMsA tathA nizcaya corI aura vyavahAra corI kA pradarzana kiyA gayA hai, jo svAcita aura parAzrita hai, ise Thoka-ThIka samajhanA caahiye| jo jIva corI karanekA, hiMsA karanekA, jhUTha bolane kA, kuzIla sevana karanekA tathA parigraha karanekA irAdA yA saMkalpa karatA hai vaha apane svabhAvabhAvako corI yA haraNa ( ghAta ) karatA hai athavA svabhAvabhAvako prakaTa nahIM hone detA hai jo aparAdha hai| ataeva vaha nizcaya yA svAdhita corI hai| tathA paradravyako curAnA yaha parAzrita yA vyavahAra coro hai| usake honese bhAva va dravya donoM hiMsAboMkA honA sambhava hai| kAraNa ki usakA nimittakAraNa eka kaSAyako tIvratArUpa pramAdayoga ho hai| taba hiMsA va corIkI vyApti ( saMgati ) banane meM koI bAdhA nahIM AtI....nizcitarUpase vyApti siddha hotI hai kimbahunA / saba pApoMko khAna ( yoni yA Ayatana ) hiMsA hai aura hiMsAko khAna pramAda hai, aisA samajhanA cAhiye / mukhyatayA jahA~ pramAdapUrvaka corI kI jAya, vahAM to corIkA pApa lagatA hai, parantu binA pramAdake nahIM lagatA, aisA AgamakA nyAya hai| phalataH khAlI paradravyakA grahaNa honA mAtra corI nahIM kahalAtI, jisameM pramAda na ho, jaise IryApathAsrava hotA hai vahA~ corIkA dUSaNa nahIM lgtaa| lokameM bhI binA irAdeke galatI ho jAnepara galatI nahIM mAnI jAtI / yadyapi bandha ( sabhA ke kAraNa kaSAya aura yoga donoM haiM tathApi kaSAya mukhya hai usIse sthiti, anubhAga par3atA hai ityaadi| 24 nyAyazAstra meM avyApti, ativyapti, asaMbhava ye tIna doSa lakSaNake mAne jAte haiM / unakA svarUpa yathA saMbhava batAyA jAyagA, vaha sulabha hai / astu / noTa-isa sthala meM corI aura hiMsA donoMmeM avyApti doSa nahIM hai ki kahIMpara corI to ho aura hiMsA na ho| sthala koI nahIM hai--sarvatra jahA~-jahA~ corI ho vahAM-vahA~ hiMsA avazya hotI hai / parantu aisI vyApti pramAdapUrvaka coroke sAtha hai -pramAdarahita coro (paradravyakA grahaNa } ke sAtha vyApti nahIM hai, yaha vizeSatA hai| lokameM gaThabandhanako vyApti kahate haiN| yadi yahA~ baha prazna kiyA jAya ki koI-koI jIva corI ho jAnepara sadamAse nahIM marate to kyA usa corako hiMsAkA pApa nahIM lagegA? isakA samAdhAna yaha hai ki usake ( dhanoke ) yadi saMklezatA na ho yA rAga dveSa na ho barAbara corake nimittase dhanI hiMsA pApase baca sakatA hai anyathA saMklezatA honepara cora va sAhUkAra donoMko hiMsAkA pApa laganA anivArya hai, corake pariNAma svarAba honese vaha hiMsA pApakA bhAgI hara hAlata meM hotA hai ityAdi /
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ acauryANugata ISHRA ho jAya, sArazi---'yatra-yatra corI tatra-tatra hisA' arthAt jahA~-jahA~ pramAda yoga sahita corI ho vahAM vahI hiMsA avazya hotI hai| kAletArtha yaha ki jahA~-jahA~ kaSAya ho vahA~-vahA~ hiMsA avazya hotI hai athati hiMsAkI vyApti kaSAyake sAtha hai aura yaha hisAkA lakSaNa 'pramattayogAt prANa vyaparopaNaM hisA' (ta. sU. bilkUla nidoSa ( avyApti ativyApti-asaMbhava doSarahita ) hai aisA samajhanA cAhiye / kaSAvarahita mana-vacana-kAya ina tInoM yogoMko pravRtti yA kriyA, hiMsA pAe hai astuu| hisAse matalaba kevala bAhya prANoM ke ghAta honekA nahIM hai ki zarIra naSTa ho kintu bhAvaprANoMke ghAta hone kA bhI hai ki AtmAke jJAnAdika guNoMkA naSTa honA bhI hiMsA kahalAtI hai| aisI sthiti meM kaSAya utpanna hote samaya koI na koI hiMsA avazya hotI hai vaca nahIM sktii| taba kahanA par3egA yA kahanA cAhiye ki kaSAyodayako aura hiMsAko vyApti barAvara hai| yadi kadAcit bAhya hiMsA (dravya hisA ) na ho to antaraMga hiMsA ( bhAva hiMsA ) ho hI jAto hai iti ! caurIkA artha, paradravyakA apaharaNa karanA hai jo lokavyavahAra hai use lopAmeM cIrI karanA kahA jAtA hai| tathA corI karanekA bhAva honA arthAt paradrabya grahaNa karanekA rAga { kaSAya ) honA, yaha alaukika yA antaraMga coro hai| isa taraha do coriyoM hotI haiN| parantu donoMkA mUla kAraNa eka 'pramAda yoga' hai ataeva vaha hisArUpa hai| taba yaha nahIM kahA jA sakatA ki corI karane meM hiMsA nahIM hotI aura isIliye corIko hiMsAke sAtha vyApti nahIM hai ( anyApti dUSaNa hai)| yadi baisA kahA jAya to galata hogA astu / 'jahA~-jahA~ pramAda hai vahA~-vahA~ hiMsA hai| yaha hiMsAkA lakSaNa nirdoSa hai arthAt avyApti va ativyApti va asaMbhava, ina tona lakSaNake doSoMse rahita hai....zuddha hai| tadanusAra jhUTha, corI, kuzIla Adi karaneke bhAva honA, saba pramAdameM zAmila haiM aura hiMsArUpa haiM / tathA tajjanya kriyA...yogapravRtti bhI hiMsA pAparUpa hai / yataH kAraNAke anurUpa kArya hotA hai aisA nyAya hai kimbahunA / / 104 // noTa-yathAsaMbhava peztara adhyAti, ativyApti, asaMbhava, ina tInoM doSoM kA lakSaNa batAyA jA cukA hai ki jo lakSaNa pakSa ( samudAya ) ke eka hisse meM rahe yA ghaTita hove usako 'avyApti doSa' kahate haiM aura jo lakSaNa,alakSa yA vipakSameM bhI rahe yA ghaTita hove usako 'ativyApti doSa' kahate haiM jo lakSya aura alakSya donoMmeM rahe use ativyApti doSa kahate haiM aura jo lakSaNa lakSya thA pakSa meM vilakula na rahe yA ghaTita na hove usako 'asaMbhava doSa' kahate haiM aisA saMkSepameM samajhanA / / 104 // yahA~para yadi koI yaha zaMkA kare ki jaba binA dI huI paravastukA grahaNa karanA corI kahalAtA hai taba kevalI vItarAgI bhI to binA diye karma grahaNa karate haiM ataH unako bhI corIkA doSa laganA cAhiye? . AcArya samAdhAna karate haiM ki hiMsAke lakSaNa meM 'ativyApti' doSa bhI nahIM hai jaisA avyApti doSa nahIM hai yathA----
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 puruSArthasiddha pAya nAtivyAptiraca tayoH pramattayogakakAraNavirodhAt / api karmAnugrahaNe nIrAgANAmavidyamAnatvAm // 105 // pA aviSyAmi dUSaNa nahiM hotA karmagrahaNa karane meM / vinA pramAda hota hai vaha to vItarAgatA dharanemeM // grahaNa visarjana kiyA jAtA hai jahA~ kapayoga gharate / anya jagaha jo kriyA hota hai vaha svabhAvase hI varate / / 105 / / } anvaya artha AcArya kahate haiM ki [ api nIrAgANAM karmAnugraha tayoH saMvyAsaH na ] aura atarfrat (dipakSiyoM ke jo prati samaya karmoMkA ( adatta ) grahaNa hotA hai usase hiMsA ke lakSaNa meM athavA corI aura pramAdarUpa hiMsAmeM yA ekatA meM koI ativyApti nAmakA dUSaNa nahIM AtA, kAraNa ki [ prayoga kakAraNavirodhAt ] virAgiyoMke jo karmagrahaNa hotA hai vahA~ pramAdayoga nAmaka mukhya kAraNa maujUda nahIM rahatA, arthAt vaha naSTa ho jAtA hai ( sampUrNa mohakA abhAva ho jAne se ) ataH [ steyasya na ] coroke na honese, vaha / karmagrahaNa ) svabhAvataH ( apane Apa khAlI yogake nimittase binA kaSAyake ) hotA rahatA hai, jo vastu svabhAva hai, vaha arrant kriyA nahIM hai yaha tAtparya hai / sthiti jIva, pakavAna sahita saMsArI) nahIM haiM kintu ve vipakSarUpa haiN| ataeva ativyApti dUSaNa nahIM ho sktaa| aisA samajhanA / / 105 // } bhAvArtha- sarvatra pramAda aura hiMsAko ekatA ( vyApti milAI jAtI hai jo satya siddha hotI hai, usameM koI dUSaNa nahIM AtA / vItarAgI sAdhu yA deva ( arhanta kaSAyase sarvathA rahita haiM arthAt pramAdavAle nahIM haiM ataeva karmoMkA grahaNa karane mAtra ( prati samaya sAtAvedanIyakA sirpha prakRti pradezabandha hotA hai ) se ye hiMsaka nahIM hote arthAt unheM hiMsAkA doSa yA corIkA doSa nahIM lagatA, kAraNaki karmarUpa pudgala kisake adhIna nahIM haiM arthAt unakA koI khAsa svAmI nahIM hai, ve sarvatra ThasAThasa bhare hue haiM va svatantra haiN| ataeva umama datta yA adatta ( corI ) kA vikalpa hI nahIM hotaa| isake sivAya unakA AnA jAnA prasAda ( kaSAya sahitayogaparispaMdana ) se nahIM hotA taba hiMsA kAheko ? vaha ahiMsArUpa hai aisA samAdhAna hotA hai / astu / are niraufen yogapravRttiko yA tIvrakaSAyako pramAda kahate haiM yaha lakSaNa hai kimbahunA - 1. abhAva honese / 2. rAniyoMke, alakSyarUpavAle visavRzajanoMke yAne vipakSabhUtaka isa iloka meM 'virodhAt' padake sthAna meM 'vizeSAt' hotA to kliSTa kalpanA na karanA par3atI sarala hotA / 3. vibhAvabhAva | 4. virAgiyoM tyAgiyoM ke /
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ wiibaanug sArAMza-zaMkAkArakA kahanA hai ki yadi corI aura hiMsA eka sAtha hotI hai taba vIsarAgI mahAtmA bhI binA diye karmAko grahaNa karate haiM, jo corI hai 'adattAdAnaM steyam' yaha tatvArthasUtra hai| aisI sthiti meM hiMsAkA lakSaNa alakSya ( vipakSa ) vItarAgiyoM meM calA jAnese ativyApti dUSaNa laga jAyagA ityAdi / isakA khaMDana AcAryadevane lakSyase bhinna arthAt vipakSa yA vItarAgI batAkara kiyA hai kimbahunA / / 105 / / anta meM AcArya aNuvrato zrAvakako sArAMzarUpa upayogI zikSA dete haiM, jisase vratameM bAdhA na aaye| aprayojanabhUtakA syAga karAte haiM asamarthA ye kartuM nipAnatoyAdiharaNavinivRttim / gi samAta nityadaH parityAjyam // 106 // . . o zrAkSa nahiM chor3a sakata hai, para ke pAnI Adi ko / unakA bhI kasamya yahI hai, anya chor3a deM adapta ko 3 padake mAphika varasama kAnA, nahiM anyAya kahAtA hai| syAgI satyAgI meM zrantara, yahI samajhameM bhAtA hai // 106 / / anvaya artha-AcArya kahate haiM ki [ye nipAnasoyAdiharaNavinivRtti kata asamarthAH ] o gRhastha yA zrAvaka ( aNuvratI ) dUsaroMke kuA~ AdikA pAnI ( prayojanabhUta ) vinA diyA huA nahIM tyAga sakate arthAt mAlikakI AjJA yA svIkRti ke binA bhI upayogameM { bavimeM lAte haiM, usako vai padake anusAra upayogameM lAyeM krimta / nairapi samastammaparaM asaM nityaM parismAjamaM] una prayojanabhUta cIjoMke sivAya ( atirikta anya sabhI aprayojanabhUta cIjoMkA vinA AjJA yA svIkRtike hamezA tyAga kara denA cAhiye ( zrAvakoMkA yaha kartavya hai AjJA hai ) isase ekadeza corIkA sthAga karake ve tyAgI aNuvatI bane raha sakate haiM, arthAta unakA aNuzrata bhaMga nahIM ho sakatA / / 106 // bhAvArtha-asaMyamI aura avatI jIvanaphI mokSamArgameM koI kImatta nahIM hai ataeva samyagdarzana sahita yathAzakti prata dhAraNa karanA pratyeka gRhastha zrAvakakA kartavya hai, parantu yaha saba pada : aura yogyatAke anusAra honA cAhiye / anyathA lAbhake sthAnameM hAni ho jAtI hai / yahI bAta 1. alakSyavRttitvamativyAmitvam, yaha lakSaNa hai / 2. sirpha jala-miTTIkA ullekha chatvAlAmeM 'jalamRtikA bina aura nAhiM kucha gaheM adattA' kiyA gayA haiM mAlUma par3atA hai yaha udAharaNamAtra hai, sImA nahIM hai arthAt do hI cIjoM kI chuTTI nahIM haiM aura bhI prayojanabhUta hai.--.-vicAra kiyA jaay|
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 puruSArthasiddhAMpAya isa ilokameM AcArya ne kahI hai| thor3A-thor3A pramAda chor3akara pramAdarahita brata yA tyAga ( zuddha bolarAgatArUpa ) avazya karanA cAhiye tabhI jobana saphala ho sakatA hai| kamase-kama aprayojana bhUta kAryokA tyAga to kara hI denA cAhiye, usameM adhika socane-vicArane kI jarUrata nahIM hai / sathA kramaza: prapojanabhUtakA tyAga karanA bho anivArya hai tabhI mAnava jIvana pAnekI sArthakatA hai| puruSArthI jI karanA cAhe so kara sakatA hai| jaba kaThinase-kaThina mokSako sAdhanA kara sakatA hai taba aura kyA kaThina hai, jisake lie vaha kAyaratA dikhalAve ? nahIM, apano zaktiko dekhakara barAbara Age bar3hanA cAhaye, pramAda nahIM karanA cAhie aura vaha bhI AtmakalyANake kArya karane meM, na ki saMsArake kAryoM meM, tabhI vaha puruSArthI kAhA jAvegA anyathA nahIM, yaha dhyAna meM racanA cAhiye / kimbahunA / / 1061 AcArya 14 / kuzIla ( abrahma ) pApakA svarUpa batAte haiM / ekadeza suzIlako pAlaneke lie yadvedarAgayogAnmaithunamabhidhIyate tadabrahma / avatarati tatra hiMsA vadhasya sarvatrasadbhAvAt // 107 // darAgake honese jo maithunakarma jIca karatA / hai 'abrahmA' nAma usakA aru nAma kuzIsa vahI karatA / / hiMsA usameM hota nirantara dravyamAva doI prANoM kI / kAraNa mukhya pramAda kahA hai saba pApoM ke sthAnoM kI / / 107 // anvaya artha----AcArya kahate haiM ki [ yat vedarAgayogAta maithunamabhidhIyate sat avajha] ko vedarUpa rAmake nimittase kAmasevanakA bhAva yA kriyA kI jAtI hai, usako 'abahA' yA kuzIla kahate haiN| aura [ tatra sarvatravadhasya sAmAna hissA avatarati ] usa maithunameM sammUcrchanAdi jIvoMkA ghAta honese hiMsA pApa lagatA hai, yaha hAni hai ataeva yaha syAtya hai / / 107 // bhAvArtha-jitane kaSAya va parigraha ( viSaya )ke bheda haiM ve sabhI pAyarUpa haiM aura pApake kAraNa haiM, ataeva AcAryoMne unhIMko tyAga karanekA upadeza diyA hai va tyAga karavAyA hai / usIkA pRthaka-pRthak rUpase spaSTIkaraNa pA~ca pApoMke prakaraNameM kiyA jA rahA hai| abrahma yA kusola 1, pramAdakalitaH kathaM bhavati zuddhAbhavo'lasaH, kaSAyabharagaurabAdalasatA pramAdo yataH / ___ataH svarasanirbhare niyamita: svabhAve bhavan, mumiH paramazuddhatA pramati mucyate vAcirAt ||190|---klkssy 2. mithunasya bhAvaH karma vA maithunam / do prANiyoM ( strI-puruSa ) kI paraspara ramaNa karanekI icchA yA kriyAko maithuna yA kuzIla kahate hai / kuzIla bhAvarUpa va drazyarUpa donoM tarahakA hotA hai| 3, brahmacaryakA abhAva / pUrNa svabhAvakI kamI /
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ gee 263 } ear bhI pApa hI hai (azuddhatA hai kyoMki usameM dravya hiMsA ( yonigata asaMkhyAta sammUcchena jIvoMkA vighAta) hotI hai tathA pariNAma yA bhAva kharAba (pramAdarUpa tatri kaSAya ) hone se AtmA ke bhAvaprANakA bho ghAta hotA hai aisI sthitimeM unyathA hiMsAkA honA anivArya hai, ataH yaha pAya bhI syAjya hai | veda tIna taraha ke hote haiM- ( 1 ) puruSaveda, ( 2 ) strIveda, ( 3 ) napuMsakaveda | ye tInoM hI rAgakaSAyameM zAmila haiM / inake dravya va bhAvake do bheda hote haiM / dravyaveda ( liMga ) nAmaka Azrita hai vaha zarIrameM AkArAdikI racanArUpa hai tathA bhAvaveda kaSAya yA vikArIbhAvarUpa hai| donoMkA nimittanaimittika sambandha hai / bhAvaveda nimittase ( bhAvavedarUpa vikArI pariNAmase ) kAyavacanAdimeM kriyA ( harakata ) hotI hai tathA usake lie jIva nimitta milatA hai / Earsyoga, kAyaprayoga Adi karatA hai aura usake aMgopAMga calAtA hai tathA mela milAtA hai ityAdi / strIke guhya sthAnoM meM (yoni, kA~kha, kutra Adi meM asaMkhyAte jIva svataH sammUcrchana janmavAle hote rahate haiM ataH parapara se ve saba mara jAte haiM jisase dravyahiyA hotI hai, surf uraat are maithuna karma hai ataH vaha tyAjya hai / aah viSayameM vizeSatA dravyakarma, bhAvakarma kI taraha, vedanAma nokaSAyake bhI dravya bhAva ye do bheda haiM yA mAne jA jA sakate haiM | ( 1 ) dravyaveda, nokaSAyarUpa pudgalakA piNDa hai, jisake udaya honepara jIvake bhAva kharAba hote haiM / ataH vaha dravyaveda hai / (2) bhAvaveda, strI-puruSake khoTe bhAvoMkA honA hai, jinase kriyA kI jAtI hai / una pariNAmoMko bhAvaveda kahate haiM / (3) nAmakarmake udayase honevAlI pudgalakI racanA, liMga yA cihna kahalAtI hai vaha AkAra-prakAra, jisase strI-puruSa napuMsakakI pahicAna hotI hai, aisA bheda samajhanA cAhiye / noTa-strIvedake udaya meM strIke jaise bhAva hote haiM--arthAt puruSase ramaNa karaneke bhAva hote haiN| puruSavedake udayameM puruSake jaise bhAva hote haiM / arthAt strIse ramane ke bhAva hote haiN| napuMsaka areshanagar jaise bhAva hote haiM, ubhayase ramaneke ityAdi / Age AcArya usI dravyahiMsAkI puSTi udAharaNa dekara karate haiM / hiMsyante tilanAlyAM taptAyasi vinihite tilA yadvat / arat jIvA yonau maithune tadvat // 108 // hiMsyante padya tilanAlIke andara jaise ke par3ane se / tilakA kSaya ho jAta, kSaNa ApasamAhiM ragar3ane se || usI taraha yoni ke bhItara rahanevAle jIvoMkA | are hoza haiM maithunameM jaba aMga ragatA donoMkA // 308 //
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 dbimukh - anvaya artha- AcArya kahate haiM ki [ yadvAt sikhanAlyAM sasAyasi vinihise tilA hiMsyante ] jisa prakAra tilIse bharI huI pugariyA ( nAlI meM lape hue lohe ke sariyAko DAlanese tilI jala jAtI yA naSTa ho jAtI hai [ savat maithuna yonau bahavo jIMcAH hisyante ] usI taraha maithuna karanese yonimeM rahanevAle bahuta se sammUcrchana jIva mara jAte haiM, jisase dravyahisArUpa pApa lagatA hai ataH vaha chor3anA cAhiye // 108 // bhAvArtha---kuzIla yA maithuna vA abrahma ina tInoMkA artha eka hI hotA hai ! parantu kuzIla nAma kyoM par3A hai ? yaha vicAraNIya hai| zolakA artha svabhAva hai arthAt nirvikAra ( sahaja ) AtmAkA pariNAma hai / tadanusAra AtmAmeM vikArakA honA (vibhAvabhAva utpanna honA ) kuzIla hI hai arthAt svabhAvase rahita yA vicalita honA hai| jisakI pratikriyA maithunAdike rUpameM hotI to nahI hai jo saba kuzalam zAmila haiN| kintu lokAcAra yA lokake nyAyameM 'svastrI' sevanako kuzola nahIM kahA jAtA, 'parastrI' sevanako hI kuzIla kahA jAtA hai| ataeva svastrIke sevanameM daMDa nahIM milatA aura parastrIke sevanameM daMDa milatA hai| parantu paralokameM ( Agamake nyAyase) vaha 'abrahmA' pApa hai arthAt brahma jo AtmA, usake svabhAva ( rAgarahita se vicalita honA hai, isaliye usakI sajA sabhIko milatI hai yaha tAtparya hai / athavA jIvahiMsA honese sabhI aparAdhI samajhe jAte haiM, kyoMki mukhyapApa hiMsA hI hai| lokakA nyAya paralokameM nahIM lagatA, donoM nyAya jude-jude haiN| maithunakriyA ( karma ke samaya puruSake puruSavedakA va stroke strIvedakA tIca udaya rahatA hai ataeva donoMke karmabandha hotA hai va dravyAhiMsA bhI hotI hai bhAvahiMsA to hotI hI hai aisA samajhanA cAhiye / / 108 // vizeSa vicAra-lokameM kahA jAtA hai ki 'brahma' parabrahma paramAtmA ( Izvara se hI jagat ( saMsAra kI aura guNakarma svabhAvase cAra jAtiyoM ( varNoM )kI utpatti hotI hai, ityAdi isakA khulAsA kyA hai yaha thor3A batAyA jAtA hai / brahmazabdakA artha yA vAcya 'AtmA' hai| so vahI AtmA apane guNakarma svabhAvase-bahiH rAtmA (mithyAdaSTi), antarAtmA ( samyagdRSTi ), paramAtmA ( sarvazakevalI ) bana jAtA hai kintu yaha kahanA ki 'brahmase brAhmaNa ( jAti ) utpanna hote haiM yaha galata hai, kyoMki zarIra yA kulajAti vaMza saba paudgalika hai-pagalakI racanA hai, jo rajavoryAdikase hotI hai | AtmA usase bhinna hai aura nitya ajanmA hai, ataH use koI utpanna nahIM kara sakatA ityAdi / phalataH galasadhAraNA nikAla denA caahiye| yathArtha bAta yaha hai ki jo 'brahma' arthAt AtmAko pahicAna leve yA jAna leve, vaha brAhmaNa ( bhedajJAnI antarAtmatA samyA dRSTi) hai| aura jo brahmako yathArtha na jAna sake, vaha abrAhmaNa ( mithyAdaSTi bahirAtmA ) hai| usake pazcAt jo rAgAdika vikArIbhAvoMko bhI, mithyAtva ( azAna )ke sAtha nikAla deve, usako 'paramAtmA vItarAgI' kahate haiN| usake-(1) sakalaparamAtmA (2) nikalaparamAtmA do bheda hote haiM yathA arhanta va siddha jAnanA / laukika Atiyo-saba kula ( mAtA-pitA ) va karma ( vyApArAdi va svabhAva ) para nirbhara
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ SARASHES SXSAREE JESE H EECHEELECIRECERE ahmacaryANavate 265 rahatI haiM aura unakA sthAyitva nahIM haiM...sirpha vartamAna jIvanalaka hI ve rahatI haiN| jaise ki ( 1 ) jo paThana pAThana ba saMdhyAvandana pUjA Adi kArya karatA hai, vaha brAhmaNa kahalAtA hai| ( zolasaMtoSo / (2) jo hathayAra Adi calAtA hai dezako rakSA va zAsana karatA hai vaha kSatriya kahalAtA hai / ( ugrasvabhAvI teja ) (3) jo cIjoMkA kraya vikraya yA saMcaya karatA hai vaha vaizya kahalAtA hai / ( sahanazIla ] (4) jo sabakI sevAvRtti karatA hai vaha zUdra kahalAtA hai ityAdi ( dInavRtti) / parantu ye saba khAnadAnI yA kulaparamparAkI cIjeM nahIM hai| jIvana meM hara koI kaise karma ( vyApAra ) kara sakatA hai va karate haiM taba sthAyitva ( nityatva ) kahA~ rahatA hai| aisI sthiti meM jAti Adi anitya cIjoM kA ahaMkAra kyoM karanA ? nahIM karanA caahiye| phira bhI brAhmaNa mUlameM cAra taraha ke hote haiM--( 1 ) kulakRta brAhmaNa kulameM utpanna hue / ( 2 ) zAnakRta-vizeSazAnI-paThanapAThana karanevAle zrotriya vedpaatthii| (3 ) kriyAkRta karmakANDo ( yAjJika ) ( 4 ) sapakRta-tapasyA krnevaale| matsyapurANameM 10 bheda mAne gaye haiM, unameM nIcakarmI bho batalAe haiM / ataeva ye jAti kRta bheda thothe haiM amAnya haiN| kama se hara eka jaisA cAhe bana sakatA hai| guNakRtta bheda jo kapara basalAye haiM samyagdRSTi Adi ve saba samucita va mAnya haiM va ho sakate haiM / bharatamahArAjane guNakRta brAhmaNoMkI hI sthApanA kI thI aisA samajhanA, kimbahunA / lokAcAra rUvirUpa hotA hai vaha mithyA hai astu / tarka aura usakA khaNDana yA yuktipUrvaka samAdhAna kiyA jAtA hai / anaMgakoDAke viSaya meM yadapi kriyate kiMcinmadanodrekodanagaramaNAdi / tatrApi bhavati hiMsA rAgAzrutpattitaMtratvAt // 109 // paJca beda udayakI utkaTatAle jo anaMgameM ramasA hai| usase bhI hiMsA hotI hai jhAmAdika guNa mazAtA hai / / isase usakA bhI kSaya karanA maithunakA hai vaha sNgii| kAraNa rAga eka hai usakA ata: na karo use aMgI / / 1093 1. janmase jAti mAnanepara loga ahaMkArI bana jAte haiM, pujApA karAte haiM tathA AlasI pramAdI bana jAte hai / khAnadAnI / janmajAta ) bamakara atyAcAra anyAya karate haiM, guNoM va kamo ( AvaraNoM ko nahIM bar3hAI / mUrkha kadAcArI honepara bhI paramAtmAkA aMza mAnate haiM, ata: janmase jAti nahIM mAnI jAtI; guNakarmase mAnanA caahiye| 2. udreka - tIbrodaya vedakA vega / 3. kAmasevanake aMgoM ( yoni se bhinna aMgoM yA sthAnoMko anaMga kahate haiN| 4, adhIna yA Azraya / 5. saathii| 6. sviikaar|
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ ARE yaarthbir'ur`aar' anvaya artha----AcArya kahate haiM ki [ api madanodrekAt yat kiMcit anaMgaramaNAdi kriyate ] maithunake sivAya tIvra vedake udaya ( vega ) meM jo kucha abhaMga krIr3A kI jAtI hai| arthAt prAkRtika kAma sevanake aMgoMko chor3akara anya aMgoM dvArA ( hastamaithuna-gudAmaithuna-pazumaithuna Adi ) maithuna yA kAmasevana kiyA jAtA hai| [ sazrApi rAgAdyutpatsitaMtratvAta hiMsA bhavati / usameM bhI rAgAdikakI adhikatAse hiMsA ( bhAvahiMsA ) hoto hI hai- avazya hotI hai| ataeva vaha bhI varjanIya hai, pApakA kAraNa hone se / jahA~ rAgAdika rUpa pramAda hai vahA~ hiMsA anivArya hai / / 10 / / bhAvArtha... zazera bharameM jahA~ tahA~ jIvarAzi pAI jAtI hai kintu gupta sthAnoM meM adhika pAI jAtI hai, ata: dravya hiMsAko bacAne ke lie una sthAnoMkA maithuna karma chur3AyA jAtA hai aura usake sAtha-sAtha anya sthAnoMkA bhI bhAvahiMsA bacAneke lie tyAga karAyA jAtA hai arthAt dravya aura bhAva donoM hiMsAoMke chUTane para hI 'ahiMsA dharma kA pAlanevAlA jIva ho sakatA hai aura taba mokSa jA sakatA hai ityAdi, kimbahunA / isI taraha zrAvakake eka deza saMyama yA vrata pala sakatA hai arthAt aprayojanabhUt kuzIlake chor3anese evaM prayojanabhUtake sevana karanese kathaMcit aNuvratI bana sakatA hai| arthAt jitane rAgAdika baTa jAyeMge va hiMsA kama ho jAyagI, utanA hI vatI vaha ho jAyagA aura abhyAsa karate karate vaha sabakA tyAgakara pUrNavatI bana jAyagA, yaha lAbha hai| isI meM svadArasaMtoSa-parastrI tyAga Adi garbhita haiM pazcAt pUrNa brahmacArI yA brahmavatI hotA hai| caraNAnuyogakA yaha krama hai, jo vilambase hotA hai, usakA nAma antaraMga tyAga hai| antaraMga parigraha saba kapAya yA vikArarUpa hai| sAdhaka sabhI bAtoMkA dhyAna rakhatA hai aura rakhanA cAhiye--- bhUlanA usakA svabhAva nahIM haismaraNa rakhanA usakA svabhAva hai astu / smaraNa karake zruTiyoMko nikAlanA usakA kartavya hai kimbahunA / vaha hamezA sAvadhAnI rakhatA hai karmadhArAke samaya bhI baha AtmAko satarka karatA rahatA hai yA burAIse bacatA rahatA hai aruci karavAtA hai||109|| AcArya zrAvakake lie cauthe kuzIlapApake tyAganekA krama batalAte haiM / ekaveza brahmacaryako pAlaneke lie ye nijakaletramAtra parihattuM zaknuvanti na hi mohAda / niHzeSazeSayoSibhiSevaNaM na tairapi kAryam // 110 // 1. strii-nijptnii| 2. tyAga na krnaa| 3. cAritramohakA udaya / 4. sampUrNa striimaatr| 5. striyAe~ / uktaM ca-- natu paradArAna gamachati na parAn gamayati na pApabhIryat / sA paradAramivRttiH svadArasantoSanAmAni / / 5 / / 80PManKamana
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ azANunasa 267 carima moha ke tIya udaya se nija grIna hitA sakate / unakA bhI savya grahI hai anya sabhI ko sdete|| maithuna syAga do taraha honA mija strI para strI kaa| para strI ke tyAga kare se ekadeza mata palane kA 100 anvaya artha---AcArya kahate haiM ki [ye mohAt nijakalamA parihattuM na hi zaknuvanti ] jo zrAvaka cAritramohake ( dedake ) vizeSa udaya se sirpha apanI strokA tyAga nahIM kara sakate arthAt usake sevana meM ho santuSTa rahate haiN| taipi niHzeSazeSayopinniveSaNaM na kAryam ] unakA bhI kartavya yahI hai ( mukhya kartabya hai / ki ve anya sampUrNa strIsamAjakA ( cetana-acetana yA devI mAnuSI tirazcI kA ) tyAga kara dekheM, jisase ve ekadeza brahmacAro arthAt kuzIlatyAgI bana sakate haiM yaha tAtparya hai / / 110 // bhAvArtha--brahmacarya kA anupama va advitIya mahattva hai, ataeva usakA pUrNa pAlana karanA to mumukSukA kartavya hai hI kintu jaba vaha pUrNa pAlana karane meM asamartha ho arthAt carizramohake udayase saba striyoM kA tyAga na kara sake taba apavAdarUpase vaha svazAramantoSI ( nija strI mAtrameM santuSTo hokara bAkI sabhI strIsamudAyakA tyAga kara deve, jisase aNuvratI yA ekadeza brahmacarya vratadhArI to bana jAya ! yahI AgomA matakA sAhAta : kri bhI himoMkA saMsarga nahIM ho sakatA ( asaMbhava hai| taba vyartha meM unakA tyAga kyoM nahIM kara detA....kyoM muhamila { atyAgIzithilAcArI ) banA rahatA? yaha zikSA hai| niSprayojana cIjako pAsameM rakhane se kyA lAbha hai ? kucha nahIM, buddhimAnoM vivekiyoM ko unakA tyAga kara hI denA cAhiye // 11 // brata pratimA ( dUsarI kakSA) dhArI zrAvaka ( naiSThika zrAvaka aguvatI ) kA kartavya hai ki vaha 12 pratoMkA pAlana kre| unhIM bArahameM 4 cauthe nambarakA kuzIla tyAga hai ( abahAlyAga) usake do bheda yA prakAra haiM ( 1 ) svadArasantoSa (2) paradAratyAga / yadyapi svadAramantoSI { svastrIsevI ) ke pUrNa kuzIla ( vibhAva ) kA tyAga nahIM hotA sathApi parastrIkA tyAga kara denese kamase-kama ekAdeza kuzIlakA tyAga ho jAtA hai ata: vaha pUrNa kuzIlasevA nahIM mAnA jA sakatA, apitu vaha ekadeza kuzIlasevo kahA jA sakatA hai| phalata: vaha thor3A pApavandha karanese baca jAtA hai yaha lAbha hotA hai| noTa--strImAtrakA tyAgI ( svastrI-parastrI-bajArUstrIkA tyAgI ) sammam pratimAdhArI ho varNI yA brahmacArI kahalA sakatA hai| parantu vaha bhI apUrNa hai jastaka ki triyogase va kRtakArita anumodanAse tyAga nahIM kara paataa| hA~, zrAvakake AcArake anusAra vaha khAlI do bhaMgIse arthAt kRta va kArita se tyAga karabhepara aNuvatI madhyama brahmacArI kahalA sakatA hai| isakA kAraNa kevala para dravyakA arthAt bAhyabastukA ( strIrUpakA ) tyAga hai / usIkI lokameM ijjata va pratiSThA haiarthAt lokameM bAhya cIjoMkA tyAga karane vAleko ho tyAgI yA pratI kahate haiM-yahI to eka deza eade R
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArthalikApAya hai / domeMse arthAt antaraMga va bahiraMga ina do parigrahoM se kevala eka parigraha athavA bAhyaparigrahakA tyAga karanA hai)| 10 vIM pratibhAdhArI tIsare anumodanA bhaMgase bhI tyAga kara detA hai ataeva use uttamazrAvaka kahate haiM, parantu vaha bhI to bAhyaparigraha mAtrakA tyAgI honese apUrNa tyAgI va apUrNa brahmacArI hai athavA eka dezatyAgo hai| phalataH 11voM pratimAdhArI bAraha atoMke dhArI sabhI eka deza tyAgI haiM aisA samajhanA cAhiye, vicAra kiyA jAya / rUr3ikI bAta ( mAnyatA / dUsarI hotI hai aura zAstrako bAta ( mAnyatA ) dUsarI hotI hai, kimbahunA / sAgAradharmAmRtAdimeM isa viSaya meM viSamatA pAI jAtI hai usakA yahA~para niSprayojana aura vivAdakAraka honese vicAra nahIM kiyA gayA aisA samajhanA / cAritrake sambandha meM ____ Age athAvasara vicAra kiyA jAyagA---saMkSepameM cAritra, paryAyalpa hai aura vaha paryAya dravyake anurUpa honA cAhiye arthAt jaisI davya ho vaisI paryAya ho saba vaha paryAya cAritra khlaaye| tadanusAra Atmadravya zuddha, rAgAdi doSa rahita vItarAmasA guNarUpa hai taba usakI paryAya bhI to vItArAgalA rUpa honA cAhiye, kintu rAmarUpa nahIM honA cAhiye, yaha nyAya va siddhAnta hai, usa cAritra ke dhAraNa karanekA niSedha nahIM hai--vidhi hai so dhAraNa kiyA jAya ityAdi / pravacanasAra adhyAya 3 meM dekho| yasya siddhau varaNasya sidiH caraNasya siddhI dravyasya sithiH / dudhogika pahisA: avyAviruddhaM dharaNaM carantu / / 1 / / TIkAkAra noTa----yahA~para zuddha vInurAga cAritra dhAraNa karavAne kI yojanA { preraNA ) kI gaI hai| aura azuddha zubharAga rUpa cAritra dhAraNa na karanekI zikSA dI gaI hai aisA samajhanA aura bhI niyamasArameM isI taraha 'dravyAnusAri caraNaM caraNAnusAri dravyaM mitho dvamidaM nanu satyapekSaM / tasmAnmumukSu. radhirohatu mokSamArga / dravyaM pratItya yadi vA caraNa prasItva' || sArAMza yaha ki cAritra to vaha hai jo bandhako dura kare ata: vaha vItarAgatA rUpa hai| aura jo bandha karAve yaha kaisA cAritra ? ataH bandhakAraka zubharAga cAritra nahIM ho sakatA, vaisA mAnanA upacAra yA vyavahAra mAtra hai astu / parigrahapApa prakaraNa AcArya parigrahakA svarUpa batAte haiN| yA mUrchA nAmeyaM vijJAtavyaH parigraho hyeSaH / mohodayAdudINoM mUrchA tu mamatvapariNAmaH // 11 // mULa nAma parigrahakA hai pApa pAMcavAM kahalAtA / moha udayake kAraNase vaha hotA yaha prabhu batalAtA // mULa mamatA aura parimaha nAma bheda usake jAmI / mUla padAratha ekahi haiM nahiM bheda rUpa usako maano||| 11 //
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ paziNaharimAmAzuSata 119 anvaya artha-AcArya kahate haiM [ yA ithaM mULa nAma ] jo yaha mUchA hai arthAt jisako lokameM mUcchA nAmase kahA jAtA hai, [ hi puSaH parimahaH jJAtavya: ] nilnayase usI kA nAma parigraha hai aisA samajhA diye dina aura parigrahameM koI bheda nahIM hai| kAraNa ki [ tu mAhodayAt udINa; mamasvapariNAmaH mUrA ) kyoMki mohakamake udaya se jo mamatArUpa arthAt rAgamA ( mega yaha hai / pariNAma ( bhAtra ) hotA hai usIkA dUsarA nAma 'mUchI hai| mUchakA antaraMga nimittakAraNa mohakA udaya hai // 111 / bhAvArtha-mUcho nAmakA parigraha antaraMga parigraha kahalAtA hai aura dhanadhAnyAdi bAdyapadArtha, bAhya yA bahiraMga parigraha kahalAtA hai ! jaba pUrNa rUpase donoMkA tyAga ho jAtA hai tanna jIva pUrNa syAgo-niSparigrahI-cotarAgI kahalAtA hai yA kahA jA sakatA hai / usako kisI tarahakI icchA nahIM rahatI, anyathA vaha parigrahI hone se mokSa nahIM jA sakatA, yaha tAtparya hai / icchA, bAMchA, abhi. lASA, mamatA, rAga, dveSAdi ye saba hI parigrahameM ( antaraMga ) zAmila haiN| unake rahate hue pramAda pAyA jAtA hai jisase dravya aura bhAjahilAkA honA anivArya hai basa vahI pAtra haiN| ataeba yaha parigraha tyAjya hI hai vikAra yA para hai kimbahunA / mAno vivekI jIva parigrahakA tyAga avazya kareM, kyoMki vaha saMsArakA kAraNa hai| saMsAra va mokSa ye donoM AsmAko hI paryAya hai| AtmAkI vikArI paryAya saMsAra hai aura zuddha paryAya ( vikAra hita paryAya ) mokSa hai / phalataH bAhya padArthoke saMyogameM na saMsAra hai, na unake viyoga ( tyAga ) meM mokSa hai aisA samajhanA cAhie ityAdi / uktaM ca..... jhAnino na hi parigrahabhAna kama rAgasamarikatayati / raMgayujhiraSAvitavasye svIkRtava hi vahila utIra / / 148 / samayamArakalaza artha--jJAnI AtmAke pAsa karma, rAga ( ruci yA cikanAI )kA abhAva honese parigrahapaneko prApta nahIM hote arthAt adhika samayatA nahIM Thaharate / vairAgya pariNati hone se unakI sthiti anubhAga ghaTa jAtA hai aura ve jaldI naSTa ho jAte haiM ) jisa taraha vinA kaSAyale rasake (cikanAIke ) kapaDAkA raMga jaldI chUTa jAtA hai adhika samayataka nahIM TikatA, aisI vizeSatA samajhanA cAhie / vikAra hI nukasAna pahuMcAtA hai / mUcrchA bhI vikAra hai rAgakA bheda hai // 111 / / noTa--samyagdRSTi jItra bhogoMko bhogatA huA bhI unameM ruci nahIM rakhatA, apitu aruci rakhatA hai vaha unheM vigArI kI taraha bhogatA hai yaha bhAva hai // 111|| ___ AcArya mUrchA aura parigrahake sambandhameM hone vAlI zaMkAkA khaNDana kara samAdhAna karate haiN| mRcchIlakSaNakaraNAta sughaTA vyAptiH parigrahatvasya / sagrantho mUrchAvAn vinApi kila zeSasaMgebhyaH // 112 / / 1. mamatA, cAha, rAga, ruci Adi saba vikArI bhAva / 2. paripavahita arthAt phisnhvaalaa| 3. dhanadhAnyAdi bAhmaparigraha vinA /
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 27. prdhaaghlimuthaay' mULa nAma parigraha kA hai-esI vyApti paraspara hai| jahA~ murchA pAI jAtI-vahA~ parigraha nizcita hai / / ataH vinA dhanadhanyAdi ke bhI jinake mamatA hotI hai| ye saba hota parigraha dhArI vyApti usI se banatI hai // 11 // manvaya artha---AcArya kahate haiM ki [ mUsAlakSaNakaraNAta parigrahAvastra vyAptiH sughaTA ] abhI naM. 111 ke zlokameM jo murchA yA parigrahakA lakSaNa batAyA gayA hai vaha doSa sahita arthAt avyApti doSavAlA nahIM hai kintu vyApti sahita nidoSa hai kyoMki jahA~-jahA~ mUchA ( antaraMga parigraharUpa mamatAbhAva ruci / pAI jAtI hai, vahA~-vahA~ parigraha barAbara hai| phalataH [kila zeSasagebhyaH vinApi mUlyavAn ma prAyo bhavati ] nizcayase yadi kisIke...bAhya dhanadhAnyAdi parigraha na bhI ho aura maz2a yA mamatA yA ruci yA cAha ho to avazya hI niyamase vaha parigrahI samajhA jAtA hai arthAt usako parigrahavAlA samajhanA caahie| kAraNa ki asalI parigraha to antaraMgaparigraha / vikArIbhAva ) kahalAtA hai| satana uryukta ra lAmA, rUpANa sulakSaNa hai arthAta ativyApti Adi tonoM doSoMse rahita hai / / 112 / / bhAvArtha--bAhya dhanadhAnyAdiko parigraha upacAra ( vyavahAra ) se mAnA gayA hai arthAt mUrchAkA nimittakAraNa honese, usakA parigraha mAna liyA hai| asala meM parigraha mamatva AdirUpa vikArobhAva haiN| aisI hAlatameM yadi bAhya parigraha ( dhanadhAnyAdi kisIke na bhI ho ( jaise garIba manuSya, pazu-pakSI Adi ) parantu usakI cAha ( ruci ) yA abhilASA honese vaha niHsandeha parigrahI hai vaha saMsArakA pAtra hai| phalataH pahile mUla ( antaraMga ) parigrahakA tyAga karanA cAhie tabhI vaha parigraha tyAgI kahA jA sakatA hai| bAhyaparigraha to apane-Apa chUTa jAtA hai yA chUTA-sA hai, kAraNa ki jaba usako grahaNa karanevAlA yA apanAnevAlA rAga na hogA taba na kAyayoga grahaNakriyA karegA (prayatna yA vyApAra na karegA ) na bacanayoga kucha karegA saba vahIM jahA~kA-tahAM dharA rahegA, ityAdi phira usakA grahaNa kaise hogA? nahIM hogA, yaha vicAriye / isake sivAya kadAcit vaha bAhya parigraha vastu svabhAbase svayaM A jAya yA koI dUsarA jIva pAsa pahu~cA deve to kyA vinA rAga yA svAmitvake usakA vaha ho jAyagA ? nahIM hogA aisA paraspara saMyoga-viyoga to hara samaya hara ekake hotA hI rahatA hai| parantu vaha aparAdhI'yA cora parigrahI nahIM ho jAtA, jabataba rAga yA ruci na ho / phalata: vinA mamatA ( murchA ) ke koI parigrahI nahIM hotA yaha tAtparya hai / astu / Age isIke sambandhameM praznottara kiyA jAyagA // 112 // parigrahake pUrvokta lakSaNa karanese sirpha antaraMga parigraha hI mukhyatayA parigraha siddha hotA hai aura bahI hiMsA pApakA kAraNa mAnA jA sakatA hai atAeba usIko mAnanA cAhiye, zeSa daza prakArako dhanadhAnyAdi bAhya vastuoMko parigraha mAnanA vyartha hai ? unako parigraha nahIM mAnanA cAhiye / bAhyake 10 bheda haiM ) isakA samAdhAna AcArya karate haiN|
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ br'innaar'aatmt yazevaM bhavati tadA parigraho na khalu ko'pi bahiraMgaH / bhavati nitarAM yato'sauM dhatte mUrchA nimittatyam // 113 // padha mugatha pariprada muLa hI hai, isameM karanA nahIM vikalpa / phira bhI thaa| pariva bhAlA, vyavahara nayase ra saMkalpa / / kAraNa usameM nimittanA hai, mUcchadikake hone meM / ataH tyAganA usakA bhI hai. mivikarupatA hone meM ||113 / anvaya artha-AcArya karate haiM ki zaMkAkArakA yaha kahanA sarvathA satya nahIM hai ki [ yadi evaM sadA raSalu ko'pi vahiraMgaH parigrahaH na bhavati ] yadi mUcha ko hI ( antaraMgacoja vikArako hI) mukhya parigraha mAnA jAya yA mAnate ho to nizcayase bAhya parigraha kucha bhI na banegA ( asiddha rahegA ) arthAt bAhya parigrahakA mAnanA vyartha siddha hogA ( niSphala hai)|kintu ukta tarkakA uttara ( samAdhAna ) yaha hai ki vaisA nahIM hai [ yaso'sau mUcrchA nimittasvaM nitarAM dhatte ] kAraNa ki bAhya vastue~ bhI parigraharUpa ( lagAbarUpa } mAnI jAtI haiM / unakA khaMDana nahIM kiyA jA sakatA) kyoMki ve murchAka hone meM hamezA nimitta kAraNa hotI hai arthAt unake rahate hue mUrchA hotI hai| ataeva vyavahAranabase nigvittatAkI vajahase ve bhI parigraharUpa haiM ityAdi samAdhAna hai / / 113 / / bhAvArtha-Ajakala prAyaH logoMkI dRSTi nimittoMkI aura munyatAse ho rahI hai--nimittako hI sarvesarvA mAna rahe haiM arthAta nimittase ho saba kucha kArya hotA hai yaha dhAraNA bana gaI hai jo abhUtArtha hai ( vyabahAramAtra hai)| nizcaya se upAdAna hI sarvesarvA ( sabakucha mUla kAraNa ) hai aisA samajhanA cAhiye / parantu ajJAnI jIva bAhya dhanadhAnyAdi saba yA AraMbha ( sAdhana ) ko hI parigraha mAnate haiM. antaraMga murchA pariNAmako parigraha nahIM mAnate, kyoMki vaha daSTigocara nahIM hotA ataH ve bhramameM par3a jAte haiN| yadi unakA mAnanA satya hotA to bAhya parigrahase rahita pazupakSo manuSya sabhI mokSa cale jAte, kyoMki mokSakA kAraNa nirgranthatA (parigraha rahitapanA ) batalAyA hai| parantu vaisA nahIM hotA-yaha saba viparItatA hai| ata: asalI parigraha to antaraMga mA ho hai kintu nimittarUpa honese bAhya dhanadhAnyAdi bhI vyavahAra yA upacArase parigraha ye haiM 1 phalata: manyatayA antaraMga parigrahakA tyAga karanA jarUrI hai| bAhya to bhinna hai ho, usake chor3ane meM kyA derI yA aDacana hai? kucha nahIM, vaha AsAnI ( saralatA) se chaTa sakatA hai 'mUlAbhAve kuptaH zAkhA' yaha nyAya hai| parantu antaraMga parigrahakA chor3anA kaThina hai aura vahI hiMsA ke sAtha vyApti rakhatA hai....bAhya nahIM yaha tAtparya hai asta / noTa-bAhya parigrahakA dUsarA artha, bAhya arthAt dRzyamAna padArtha, unakA parigraha arthAt triyogase yA ekatva mAnakara grahaNa karanA-bAhyaparigraha kahalAtA hai, so vaha kaba hotA hai jabaki antaraMga kAraNa ho, vaha antaraMga kAraNa macchI ( mithyAtva ) yA rAgAdi pariNAma haiM, ataeva mAne
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 puruSArthasipAya saccA parigraha vahI siddha hotA hai kimbahunA / 'yatra mUrcchA sara parigrahaH ( grahaNaM ) aisI vyApti barAbara banatI hai| upacAra yA Aropa kaI taraha ke hote haiM ( 1 ) kAraNa ( nimitta ) meM kAryakA Aropa jaise 'annaM prANA:' ( 2 ) kArya meM kAraNakA Aropa- jaise ujeleko dIpaka kahanA ityAdi yathAyogya sNnihiye| hara bAhya paribhrame nimittatA isa prakAra hai ki usake rahate huye mUrcchA yA mamatvarUpa pariNAma huA karate haiM basa itanA hI sAmAnya nimitta naimittikapatA paraspara pAyA jAtA hai aura kucha vizeSa nahIM pAyA jAtA, yaha tAtparya hai / ataeva nimittatA ( lagAva ) ko dRSTise bAhya dhanadhanayAdi parigraha bhI tyAjya hai- tyAgA jAnA anivArya hai / / 113 // mUrcchAko parigrahakA lakSaNa mAnane meM ativyApti doSa ( vAdIke tarkake anusAra ) nahIM AtA, yaha batAyA jAtA hai / evamativyAptiH syAt parigrahesyeti ced bhavennaivam / yasmAdakapAyANAM karmagrahaNe na mUrcchAsti // 114 // padya kevala parake Age se yadi parigrahavAn kahA jAye ? binA kAya karma Ane para bItarAga bhI baMdha jAve // para aisA nahIM hota viparyaya, sUrcchA ho pariSaSTa hoyA / vina mUrchA ke doSa na AtA, atibbAlikA bhrama zrotA // 114 // anvaya arthavAdI kahatA hai ki jaina zAsanameM jo parigrahakA lakSaNa ( mUcrchA ) kiyA gayA hai, usameM 'ativyApti' doSa AtA hai kAraNa ki vaha paradravya ke grahaNa yA saMgraha karane rUpa hai / aisI sthiti meM uttara diyA jAtA hai [ evaM parigrahasya atisvAtiH syAt ] AcArya kahate haiM ki yadi tuma aisA kahate ho (zaMkA karate ho ) ki pUrvokta parigrahakA lakSaNa ativyApti doSa sahita hai kyoMki alakSya ( kaSAya rahita vItarAgiyoM) meM vaha calA jAtA hai ( lAgU ho jAtA hai ) arthAt ve bhI karmanAmaka paradravyakA grahaNa karate haiN| isakA khaNDana ( AcArya ) karate haiM ki [ naivaM bhavet yasmAt akavAyANAM karmagrahaNe carcchA nAsti ] isa prakAra ativyApti dUSaNa nahIM hai na ho sakatA hai kAraNa ki rAga-kaSAya rahita vItarAgiyoMke mAtra kamakA grahaNa honA parigraha nahIM kahA jA sakatA isalie ki vaha mUrcchA ( rAga-kaSAya ) pUrvaka nahIM hotA, khAlI yogake dvArA hotA hai / ataeva ativyApti dUSaNa lAgU nahIM hotA, vaha rUpAla galata ( thothA ) hai / isake sivAya parigrahakA vicAra va kathana sarAgiyoM ( sakaSAyoM ) ke mAdhyama se hai, unhIM meM doSa DhU~DhanA cAhiye jo sapakSarUpa haiM // 114 // bhAvArtha - jahA~kA kathana ho vahIM karanA cAhie taba phiTa baiThatA hai / parigrahakA kathana parigrahiyoM meM hI lagAnA ( jor3anA cAhiye, na ki aparigrahiyoM ( kaSAyarahitoM) meM / tathA nizcaya yA antaraMga parigrahake vicAra karate samaya bahiraMga yA vyavahAra parigrahase doSa denA vyartha hai / usako
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ SMANYWHERNAMAADHA m Malasawaldasesa parigrahaparimANANuvrata pAkSi kadApi nahIM mila sakatI laba vyarthakA vivAda kyoM karanA? divA kaSAyake mUcho nAmakA parigraha nahIM hotA yogajanya parigraha arthAta paradravyakA Agamana yA sambandha yA saMcaya, parigrahakA spa dhAraNa nahIM karatA-vaha kapara2 atarAtA jaisA rahatA hai| samavazaraNAdikI apAra vibhUti anta devakA parigraha nahIM mAnA jAtA hai, vaha to bhaktoMkA kartavya hai-usase ve hI parigrahI bAta hai aisA samajhanA cAhiye / phalataH ativyAptikA lakSaNa virAgiyoM meM parigrahako lekara ghaTisa nahIM hotaa| kimbahulA..... moda-isI tarahakA sAmaMjasya (samanvaya ) zloka naM. 105 meM peztara baiThAyA gayA hai| ataeva usako bArIkIsa sabhAmA cohit| dhAnI rakSAkokA ekaho lakSya hai aura vaha saMsArI bhAgI dveSI jIvoMko ArekSA hai| kAraNa ki ukta pA~ca pApoM evaM unake tyAga Adiko carcAkA asAcAra guNasthAnatra mAgaMNAsthAna haiM aura ve saba saMyogI paryAya meM aupazamikAdi 5 pAMca mAvoM se sambandha rakhate haiM, unhIMko apekSA guNasthAna mArgaNAsthAna bane haiN| mUlakAraNa gA~dha bhAva ho hai ( bakhaMDAgama pustaka 1) antameM parigrahake bheda batalAye jAte haiN| spaSTIkaraNAya atisaMkSepAd dvividhaH sa bhavedAbhyantarazca bAhyazca / apamazcaturdazavidho bhavati dvividho dvitIyastu // 11 // d Downloade patha mUlabheda do hai parimahake antaraMga bahiraMga jAno / antaraM pake bheda caturdaza, pahiraMga dI bhida mAnI / / saba milakara solaha hote haiM..-kramase isakA syAra kreN| parigraha sahita loya aba prANI yuktivadhU saba ise ca // 15 // anyaya artha---AcArya kahate haiM ki [ hissaMkSepAta sa vividhaH-Abhyamtara pAcazva ] saMkSepameM maha parigraha do prakArakA hotA hai (1) Abhyantara yA aMtaraMga parigraha (2) bAhya thA bahiraMga parigraha / [ prathamaH caturdazavidhA bhavati ] prathama arthAt antaraMga parigrahake caudaha bheda hote haiN| dvitIyaH dvividhaH bhavati ] aura dvitIya arthAt bahiraMga parigrahake do bheda hote haiN| kula 16 bheda samajhanA jo Age batAe jAnevAle haiM // 115 / / bhAvArtha-parigraha mUla meM do prakArakA hotA hai antaraMga aura bhirNg| inamese vAdI anyamato ) kevala bAhya parigrahako ho jAnatA va mAnatA hai, antaraMga parigrahako nahIM jAnatA I. vistArase 24 bheva hai arthAt aMtaraMga parigrahake 14 bheda aura bAhAparigrahake 10 bheva kula 24 bheda hote haiN| Bharat
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 273 puruSAthasiddhaapAya mAnatA tabhI vaha tarka ( zaMkA ) karatA hai| khAsa bAta yaha hai-yaha spaSTIkaraNa hai| saMbhavataH aba Age vaha tarka na karegA ityAdi / bAhya parigraha nAmamAtrakA hai. vaha akelA ( binA antaraMga parigrahake ) kucha bigAr3a sudhAra nahIM kara sktaa| vaha khAlI dekhane mAtra vijUkAke samAna hai| parantu zaitAna kucha na kare para halAkAna karatA hai, isa nyAyase usakA bhI tyAga karanA hI caahiye| kyoMki paravastukA saMyoga bhI burA holA hai| saMyogake chuTanepara ho arthAt viyogake honepara hI mukti hotI hai / anta meM yaha udAharaNa hai ise samajhanA / kimbahunA-.-bAhya parigrahakA lagAva antaraMga parigrahake sAhitirUpa mAnA jAtA hai / aMta / / 115 / / antaraMga parigraho 14 bheda batAe jAte haiN| mithyAcavedagamAstathaiva hAsyAdayazca SaD doSAH / catvArazca kaSAyAzcaturdazAbhyantarAH granthAH // 116 / / padya pahilA bheda mithyAya aru bedazraya pahicAna / cAra kaSAya milAya puna nokaSAya chaha jAna / / saya milAkara caudaha aye, antara pariyAra bheda / ina sabako nikhAranA, inase hotA khera // 5 // 6 // anvaya artha- mithyAzvavedarAgA ] mithyAtva aura rAgarUpa tIna vaidra ( stroveda, puruSaveda, napuMsakAveda ) / tathaiva hAsthAdayaH pad doSA: J aura hAsya rati ati zoka bhaya jugupsA, ye chaha nokapAeM | na catvAraH kamAthA: J aura krodha mAna mAyA lobha, ye cAra RSAeM, { caturdazAbhyamsarAH manthAH ye kula milAkara 14 caudaha antaraMga parigraha hote haiN| arthAt inakA astitva bhItara AtmAke pradezoM meM pAyA jAtA hai, bAhira AkAra prakArase jAhira nahIM hote ityarthaH / / 116 / / bhAvArtha---uparyukta 14 bheda saba mUrchA arthAt rAgadveSa moharUpa honese antaraMga parigrahameM zAmila haiM. unase ekake bho rahate mokSa nahIM hotA yaha niyama hai| phalataH sabhIkA nirmala tyAma honA cAhie ityAdi / isIkA nAma nirgasthatA yA miparigrahapanA hai jo sAkSAt muktikA kAraNa mAnA jAtA hai, aisA jIva hI nikaTa saMsAro samajhanA cAhiye / kimbahanA--- Age bahiraMga parigrahake do bheda batalAe jAte haiM ----jinase hiMsA hotI hai / atha nizcittasacittau bAhyasya parigrahasya bhedI dvau / naiSaH kadApisaMgaH sarvo'pyativartate hisAm // 117 // 1. nikAlanA, tyAmanA caahiye| 2. duHkha yA sNsaar|
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ feng padma er parigra do prakAra hai-jIva ajIva use jAno / usake rahate rAma hota hai hiMsA usako pahicAna || parigraha hiMsA vyApti kahA haiM, isameM jhUTha nahIM koii| aisA parigraha koI nahIM hai, jisameM hiMsA nahi hoI / / 1173 anvaya artha -- AcArya kahate haiM ki [ atha vAhyasya parigrahasya nizcittasatI do bhedoM ] isake bAda arthAt antaraMga parigrahake kathana karaneke pazcAt bahiraMga parigrahake acita ( jar3a } aura sacitta ( vetana ) ye do bheda mUlameM hote haiM / inameM se [ sarvo'pi eSaH saMsaH kadApi hiMsA na a] koI bhI parigraha aisA nahIM hai jisameM hiMsA ( sAkSAt yA paraMparayA, pratyakSa yA parokSa ) kabhI na hotI ho ? arthAt sarvadA hotI hai-anivArya hai // 117 // bhAvArtha-parigrahako aura hiMsAkI pakkI vyApti hai ( avinAbhAva niyama hai ) kabhI dala nahIM sakatI | ataeva antaraMga parigraha ho yA bahiraMga parigraha ho barAbara mUrcchArUpa hone va usakA nimitta hone se hiMsAkA honA anivArya hai / bAhyaparigraha mUccha | antaraMga parigraha )kA nimittakAraNa hotA hai / ataH vaha bhI heya hai / sAmAnyataH bAhyaparigrahake anyatra ( 1 ) sacitta ( 2 ) acitta (3) mizra aise tIna bheda mAne gaye haiN| jaise ki kSetra vAstu hiraNya suvarNa dhana dhAnya dAsI dAsa kuNya bhAMDa ( vastra aura bartana ) inameM sirpha dAsIdAsa cetana haiM, doSa ATha acetana haiM aisA samajhanA cAhiye | astu // 117 // Age AcArya upasaMhAra ( sArAMzarUpa ) kathana karate haiN| ubhayaparigrahavarjanamAcAryAH dvividhaparigraha 275 sUcayantyahiMseti / hiMseti jinapravacanajJAH / / 118|| padya sArarUpa yaha kathana kiyA hai Agamake jJAtAbhane / hiMsA aura ahiMsA donoM bheda kiye haiM parigraha ne || donoM rahata parigraha jinake hiMsA unake hotI hai| nahiM parigraha jinake hotA-ahiMsA unase palatI 119921 1. chor3anA tyAganA / 2. grahaNa karanA / 3. Agama yA jinavANI ke jAnakAra | anvaya artha - [ janapravacanAH AcAryA-ubhayaparigrahavarjana mahiMseti sUcayanti ] jinAgamakejJAtA AcArya, donoM tarahake parigrahakA tyAga kara denA so 'ahiMsA dharma hai' aura [ dvividha
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ Kong Diao Deng puruSArthapA parivahana, hiMsA iti sUcayanti ] donoM tarahake parigrahako dhAraNa karanA ( saMgraha karanA yA Asakta rahanA ) so 'hiMsA' hai aisA sArAMza kahate haiM, arthAt yaha saMkSepa kathana hai aisA samajhanA cAhie / / 118 / / bhAvArtha - anAdikAlase donoM prakArakA parigraha jIvoMke sAtha saMyogarUpase maujUda raha rahA hai, usIkI badaulata saMsArase pAra nahIM ho paate| jaba vaha niHzeSa ( pUrNarUpa ) chUTa jAtA hai tabhI jIva mukta yA saMsArase pAra hotA hai| isakA rahasya yaha hai ki jabataka parigraha sAtha rahatA hai tabataka hisApApa lagatA rahatA hai arthAt 'ahiMsA dharma' paripUrNa nahIM hotA aura binA usa dharmake pUrNa hue vaha jIna mokSa nahIM jA sakatA - saMsArayeM hI nivAsa karatA hai / vaha ahiMsA, bAtmA yA jIvakA svabhAva hai aura hiMsA athavA parigraha jIvakA vibhAva hai / taba usake rahate hue svabhAva prApta nahIM ho sakatA, paraspara virodhI honese / isIliye zuddhopayogako hI vItarAgatA rUpa ahiMsaka Fararrant hI, mokSakA kAraNa adhyAtmazAstroM meM batalAyA gayA hai| zuddhakA artha hai vikArase rahita AtmAkA pariNAma ( bhAva ) jo ki jJAnAnanda svarUpa hai / phalataH usa zuddhopayogako prAptike liye saMyogI paryAya meM antaraMga vikArIbhAva ( mithyAtvAdi 14 prakAra parigraha ) aura unake nimittabhUta 10 dazaprakArake yA saMkSepa meM satrita ( cetana ) acitta / jar3a ) do prakArake bahiraMga parigrahakA tyAga avazya karanA cAhiye tabhI prayojanako siddhi ho sakatI hai, nAnyathA iti 'ahiMsA' kA udgamasthAna yA Ayatana AtmA hI hai parantu vaha taba prakaTa hotA hai jaba ki saMyogI (sAthI) vikAra antaraMga va nimitta bahiraMga dUra hoN| basa usIke liye puruSArthakI Maratear mAnI gaI haiN| ataH use karanA hI cAhiye parantu nimittamAna karake, upAdAna nahIM, yaha lakSya rakhanA nitAnta Avazyaka hai / kimbahunA { samyagdRSTi aura midhyAdRSTi ke parigrahapane meM pUrva pazcima jaisA antara / meda ) rahatA hai ( 1 ) samyagdRSTi bAhira parigrahI dekhane meM AtA yA lagatA hai| kintu bhItara parigrahI nahIM hai| kAraNa kiM vaha paravastu mAtra se virakta rahatA hai--aruci rakhatA hai, honekA viSAda ( duHkha) karatA hai- puSkara palAzavat milipta rahatA hai / ataH kathaMcit parigrahI nahIM hai aura mokSamArgI hai| tathA madhyAdRSTa bAhira bhItara donoMse parigrahI hai, usako bhedajJAna na honese sabako apanA hI mAnatA hai kabhI unheM tyAjya nahIM samajhatA, na aruci karatA hai| nirantara unameM ruci yA rAga karatA huA masta rahatA hai | ataH vaha mokSamArga-niSparigrahI nahIM hai, pratyuta saMsAramArgI hai / ityAdi // 118 // AcArya-antaraMga aura bahiraMga donoM prakArake parigrahoM meM hisA batalAte haiM / nimitta naimittika sambandhase hiMsAparyAtvAt siddhA hiMsAntaraMgasaMgeSu | bahiraMgeSu tu niyataM prayAtu mUccheva hiMsAtvam ||119 //
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ parigrahaparimANAvata . hiMsAkI paryAya kahese adi hiMsA mAnI jaave| antaraMga parigrahame mitro ! zvAza parigrahameM dhA / / jaba koI jana mAyA vastuko grahaNa kare mana llcaaye| yahI rUpa hiMsAkA zAno-zaMkA sabakI miTa jAve // 19 // anvaya artha-AcArya kahate haiM ki [ antaraMgasaMgeSu himAparyAyacyAta hiMsA rinA ] yadi koI antaraMga parigrahameM hisAkI paryAya hone se, hiMsAkA honA mAna letA hai / ( maMjUra karatA hai)| koI vivAda na ho) to phira tulahina saMgeSu nirataM-rAtu bahira parigrahameM jo murchA ( mamatA Adi) hotI hai basa vahI to hisA hai| ataeva nimittatAko apekSAse bAhya parigrahakI nAI ( taraha ) hilA nirvivAda siddha hotI hai- yaha sabako mAnanA cAhiye / / 11 / / bhAvArtha.-..-mUcha kA honA hI hisA hai, so vaha mUrchA antaraMga parigrahameM bhI hotI hai { rAgadveSAdibhAvarUpa ) aura bAhya parigrahameM bhI hotI hai| taba donoM meM samAnatA hone ke kAraNa "donoM hI parigraha heya haiN| kyoMki hiMsArUpa kArya donoM karate haiN| AtmA mUcrchA arthAt rAgapariNati, svayaM hI udayameM AtI hai / prakaTa hI hai ) aura paravastu ( bAyavastu ke darzana, sparzana, grahaNa Adi nimittase bhI udoraNArUpa naimittika hotI hai, yaha tAtparya hai| astu, hiMsA donoM tarahase hotI hai arthAta svayaM udayameM Anepara yA damaroMke dvArA udayameM lAnepara, usameM antara kacha nahIM hotaa| aisA samajhanA caahiye| svAbhAvika yA naimittika do bheda avazya mAne gaye haiM, jo kAraNatAkI apekSAse.kArthakI apekSAse nahIM haiN| asta ukta samAdhAna sahI hai va mAnya hai itibhAvaH / niSkarSa adhyavasAyabhAva ( vikArobhAva / sarvathA tyAjya hai kyoMki AtmAmeM bandhaka sAkSAt kAraNa ve hI haiM, ( usase AtmA svayaM baMdha jAtI hai / parantu ve bho karmabandhake prati nimittarUpa hI haiN| nizcayase upAdAnarUpa kArmANadravyagata rUpa rasa gaMdha sparza hI haiN| ataeva rAgAdirUpa adhyaksAnabhAnoMko karmabandhakA kAraNa mAnanA upacAra yA vyavahAra hai| aura Atmabandha (jIvabandha ke prati rAgAdi vikArIbhAvoM ( adhyavasAnoM ko kAraNa mAnanA azuddhanizcayanase satya hai ( bhUtArtha hai ) upacAra yA vyavahAra nahIM hai / taba bAhirI bAhya kAraNa { para dravya-indriyaviSaya) saba nimitta kAraNa haiM ityAdi / ataeva ve bAhya nimitta svayaM hiMsArUpa nahIM haiM kintu hiMsAke nimitta hai lekina kaba jaba unake jariye rAgAdika vikAra ho taba, anyathA nahIM haiM aisA sArAMza samajhanA caahiye| kimbahanA--jo jIva sirpha bAhya vastuoMke viyoga karane kAraNavaza tyAgane / ko ho mukhyatyAga mAnate haiM va unake tyAgase tyAgI honA mAnate haiM ve ekAntI-ajJAnI hai pataH tattvajJAnapUrvaka mukhyatyAga vikAroM ( kaSAyoM kA tyAga karanA hai // 11 // zaMkAkrAra ( vAdo ) zaMkA karatA hai ki yadi maccha kA nAma parigraha rakhA jAye to phira parigrahameM koI bheda na hogA-sabhI jIva ekase parigrahavAle samajhe jAveMge ?
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSAsidhupAma isakA ucita samAdhAna AcArya karate haiM / evaM na vizeSaH syAt undararipuhariNazAvakAdInAm / naivaM, bhavati vizeSasteSAM mUvizeSeNa // 120 / / padya pariprahameM bhI bheda hotA hai, nahIM ekasA hotA hai| tIna manda ityAdika bahuvidha, phala vaisA hI lagatA hai / / isIliye biskI aru baccA hiraNoM ke pariNAmoM meM / tIdhamandatA dekhI jAtI-unake svAzvapadArthoM meM // 120 // anvaya artha--AcArya kahate haiM ki mUrchA ( rAgAdi )ko parigraha mAranepara bhI [ evaM undararipuhariNazAvakAdInAM vizeSaH nasyAt 1 yadi billI aura hariNake bacceke parigrahameM koI bheda ( antara ) na rahegA-ekamA mAnA jAyamA aisA vAdIkA tarka ThIka nahIM hai| Age usokA khaMDana karate haiM / naivaM, teSAM mUschaviko viSaH bhavakilAdIkA hAtaka sahI hai, kyoMki billI aura hariNake baccekI mUrchA ( parigraha meM bar3A antara ( bheda ) pAyA jAtA hai aura pratyakSa dekhane meM bhI vaisA AtA hai ki ekasI mUrchA nahIM hotii| jisakA khulAsA bhAvArdha meM Ageke zlokameM batAyA jAtA hai / / 120 / / bhAvArtha-mucrchA, tova, tIbratara, tIvratama aura manda, mandattara, mandatama Adi aneka prakArako hotI hai ataeva parigraha bhI aneka prakArakA samajhanA cAhiye / dekho billoke atyanta toba mUrchA hotI hai, tabhI vaha mArakhAnepara bhI apanA zikAra ( cUhA yA dUdha Adi )ko nahIM chor3atI aura hariNakA baccA jarA bhI AhaTa Anepara apanA khAdha ( ghAsa vagairaha ) aura sthAna chor3akara bhAga jAtA / hai ataH usake mandamUrchA hai / iti / isokA spaSTIkaraNa (parigrahameM bheda ) Age AcArya svayaM kara rahe haiM / astu // 120 // AcArya Age parigrahRmeM honAdhikatA basalAte haiM / haritaNAMkUracAriNi mandA mRgazAvake bhavati mUna~ / undaranikaronmAthini mArjAre saiva jAyate tIvA / / 121 // padya haritadhAsake khAnevAle bhUgarbha mUchA kama hotii| cUha samUha miTAnevAlI billI kA bahu dharatI // ata: usAse hiMsA hotI, kamabar3ha bheda rUpa jAmI / parimAimUla duHkhakA kAlAya, spAyA ahiMsA pahicAnI / / 123 //
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariparimANAta 379 anya artha -- AcArya kahate haiM ki [hAMkuracAriNi mRgazAvake mUrcchA bhandA bhavati ] hare ghAsako khAnevAle mRga ( hariNa) ke bacce meM mUcrchA manda arthAt kramatI yA mAmUlI hotI hai aura [ udaranimmAthini mArjAre va sIdhA jAyate ] cUhoM ke samudAya ( kula ) ko khAne vAlI billI meM vahI mUrchA tIvra ( adhika ) hotI hai / isa taraha mUrcchA aneka tarahakI hotI hai---eka sarahako ( samAna ) nahIM hotI, yaha tAtparya hai / / 121|| bhAvArtha-asaMkhyAta loka pramANa suraraasAmasthAnoMke bheda haiM--uttama madhyama ja syAdike bhedase / ataeva jaise jisake pariNAma ( murcchArUpa bhAva ) hote haiM vaisA hI phala unako milatA hai arthAt una pariNAmoM ke anusAra hiMsA pApa lagatA hai aura navIna karmokA bandha bhI kama bar3ha hotA hai, evaM phala svarUpa duHkha Adi bhI kamabar3ha hotA hai aisA samajhanA caahie| tIvra manda mUrcchA ( Asakti yA rAga ) kA paricaya bAhira dekhane meM bhI billI va mRgake baccoMmeM khulAsA AtA hai / billI ke bace meM atyanta Asakti rahatI hai kyoMki vaha apanI zikAra meM yA dUdha vagairahake pIne meM itanA masta Asakta yA gRddha rahatA hai ki hA vagairaha mAra par3ane para bhI use nahIM chor3anA cAhatA, jisase mAlUma par3atA hai ki usake atyanta tIvra mUrcchA hai / tathA hariNake bacce meM itanI kama ( manda ) mUchoM hai ki vaha thAI se bhaya yA khaTakA gAlUma hone para turanta khAnA (ghAsa ) chor3akara bhAga jAtA hai| isa taraha donoMkA pratyakSa paricaya milatA hai / tadanusAra donoMko kamabar3ha hiMsA pApa lagatA hai aura pApakA bandha bhI vaisA hI hotA hai / ataeva mUccha ( mamatA ) tyAgane yogya hI hai, cAhe vaha manuSya yA pazu kisoke bhI ho vaha AphatakA ho ghara ( sthAna ) hai / astu, ukta prakArase vAdIkA tarka ( samAnatAkA ) khaMDita ho jAtA hai // 121 // AcArya kahate haiM ki nizcayase mUccha meM taratamabhAva (hInAdhikatA ) svabhAvataH ( prAkRtika ) hotA hai vaha kRtrima yA naimittika nahIM hai, parantu vyavahArase vaisA kahane meM AtA hai jo upacAra hai / cetana acetana vastu taratama bhAva | pariNamana ) nirAbAdha ( apratihata ) rahatA hai yathA nirbaMdha saMsiddhayet kAryavizeSo hi kAraNavizeSAt / astriDayo mAdhuryaprItibheda iva // 122 // padya kArya vizeSa ata hai vaisA jaisA kAraNa hotA hai / kAraNa ke anusara kArya kA honA jaga vikhyAtA hai || dUdha khA~r3a donoM ye koraNa, prIti bheda ke karatA hai / jaisA mIThA taisI prIti nahi vivAda koI bharatA hai // 122 // 3 1. bAdhA rahita, nirvivAda, svabhAvataH / padArtha yA draye / kirI karA AgamaNa jaima marATavAsI dukhAnaM nadApura
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArtha sipA anvaya artha - AcArya kahate haiM ki [ hi kAraNavizeSAt kAryavizeSaH nirbAdhaM saMsiddhayet ] nizcayaryase yaha niyama hai ki 'jaisA kAraNa ( dravya ) hotA hai vaisA hI kArya hotA hai, arthAt kAraNa vizeSa ( pariNAmI dravya vizeSa ) ho to kArya vizeSa avazya hogA aisA nirvivAda nirdhAra hotA hai - isa nirNaya meM kisIko vivAda nahIM ho sakatA / udAharaNa svarUpa | audhasyaNDayoriva mAdhurItibheda va ] jisa prakAra dUdha aura khAMDarUpa kAraNa ( dravya ) se arthAt unameM rahanevAlI vizeSatA ( mAdhurya ) se khAnevAloMko prIti bhinna-bhinna prakAra kI hotI hai arthAt kamabar3ha prIti hotI hai-- dUdhameM kama prIti aura khAMDameM adhika prIti hotI hai / / 122|| *80 bhAvArtha- prIti (mUrcchA yA ruci bhedakA kAraNa, nimittako dRSTise ( vyavahArase ) bAhyapadArtha ( bhogopabhogake sAdhana ) hote haiM yA mAne jAte haiM jaise ki dUdha kama mIThA hotA hai ataeva usameM kama prIti ( mUrcchA yA Asakti ) hotI hai tathA khAMr3a ( zakkara ) meM adhika miThAsa honese usameM adhika ruci hotI hai aisA dekhA jAtA hai| isa nyAyase lokameM 'kAraNaguNAH kAryaguNamArabhante' kAraNa ke samAna kArya hotA hai aisA kahA jAtA hai| tadanusAra antaraMga nimittakAraNa mUrcchA mAnA jAtA hai, usake anusAra bAhyapadArthoM ( parigrahoM) meM adhika yA kama prItI hotI hai| arthAt tIvra mUrcchA ho to bhogopabhogake sAdhanoM ( viSayoM) afee yA tIvra ruci prIti yA Referrer or fddha hotI hai aura yadi manda mUrcchA ho to kama ruci proti yA Asakti hotI hai, ityAdi bheda hai| yahA~ para yaha vicAraNIya hai ki jar3a padArthoM ( dugdhAdi ) meM madhuratA kamabar3ha kauna karatA hai ? uttara meM kahanA hogA ki yaha saba svabhAvase hotI hai, koI paradravya usameM vaha paidA nahIM kara detA- vaha svabhAva siddha hai, pAriNAmika hai| anyathA mAnane para vastukI svatantratA naSTa hotI hai / isI taraha kamatI-bar3hatI mUrcchA bhI svayaM svopAdAnake svataH pariNamanase hotI hai va miTatI hai, usameM paradravyako kAraNa mAnanA ajJAna yA vyavahAra hai, jo svatantratAkA bAdhaka hai| aisI vastu sthiti hai / tathApi nimittako dRSTise bAhyaparigraha bhI haiya haiM, kyoMki paraspara nimitta naimittikatA bhAnI jAtI hai / astu / 1 noTa- nizcayaryakI apekSA 'kAraNavizeSakA artha' upAdAna kAraNako vizeSatA mAnanA cAhiye aura vyavahAranayakI apekSAse 'kAraNa vizeSakA artha nimittakAraNakI vizeSatA mAnI jAtI hai, yaha khAsa bheda hai / isI vyavahArakA Age dRSTAnta dvArA khulAsA kiyA jAnevAlA hai / astu // 122 // Age AcArya nimittakAraNakI mukhyatAse prItibheda ( mUrcchA bheda ) batalAte haiM arthAt hAkA kathana karate haiM / mAdhuryyaprItiH kila dugdhe mandeva mandamAdhurye / saivotkaTamAdhurye khaMDe vyapadizyate tIvrA // 123 //
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariprahaparimANAma are alpa miThAsa sahita vastu maiM aba prIti hotI hai misa / jaise dUdha padAratha mAhIM, arupa prIti rakhatA hai kisa 11 bahuta miThAsa sahita prastumeM, adhika prAti hotI hai nit| jaise khAMDa padAraya mAhI, tIna prIti rakhatA hai citta // 123 // anvaya artha- AcArya dRSTAnta dete haiM ki kisa mantumAdhuyyaM dugdhe manda mAdhuyyaprIti: ] jisa prakAra nimittako apekSA svabhAvata: ( lokameM ) thor3e miThAsabAle dUdha svabhAvasa: manda ( alpa) prIti yA mUcrdhA-ruci hotI hai| aura [ utkaTamAdhuzya khaMje saiva hIghA nyapadizyate ] adhika miThAsavAlI khAMr3a ( zakara ) meM vahI mUrchA, proti yA ci, svabhAvata. tIna yA adhika hotI hai| usI taraha iSTa padArthoMmeM adhika aura sAdhAraNapadArthoM meM kamatI ruci ( mUcchI ) hotI hai / ataH aisA samajhanA cAhie ki bhedakA kAraNa parapadArtha hai jo vyavahAra meM satya hai aura vaisA mAnA bhI . . jAtA hai // 123 // bhAvArtha-lokameM dRzyamAna bAhyapadArthoM ( nimittoM ) kI ho mukhyatA mAnI jAtI hai..... usIke dvArA kula kArya hote haiM, aisA laukikajana mAnate haiM aura isakA kAraNa eka hI kAlameM unakA maujUda rahanA hai| laukikajana bahira dRSTile ( netroMse ) dekhate haiM, ataH unheM bhItarI vastu nahIM digvatI, taba usakA unheM mahattva mAlUma nahIM hotaa| yadi kahIM ve antara dRSTise ( bhedajJAna se ) dekhale hote to unheM niHsandeha satyArthatAkA patA lagatA aura ve usa tarapha ruci yA proti rakhate usakA mahatva varNana karate ityaadi| yo khAsa kamI miyAdapriyA laukikAnoM ke rahatI hai| aura samyagdaSTi bhedajJAnIko antaraSTi honese vaha bhItarI asalItatva samajha letA hai ba heyo. pAdeyakA bodha ho jAnese vastuke yathArtha svarUpako apanAtA hai, usI meM saMlagna hotA hai| usakI parAzritatA yA parAdhInatA chUTa jAtI hai| use upAdAna va nimittakA yathArtha jJAna honese baha kabhI bhUla yA bhramameM nahIM par3atA, vaha satyakA upAsaka bana jAtA hai| yadi kadAcita saMyogI paryAyameM usakI vyavahAradhi hoto bhI hai to vaha usameM bhUlatA nahIM hai, usako upAdeya nahIM mAnatA na prasanna hotA hai usameM use duHkha hI hotA hai aura usako haTAnekA prayatna ( puruSArtha ) karatA hai, lekina usa svakIyaparyAya yA pariNamanakA kartA puruSArtha dvArA nahIM banatA, yaha kartRtva tyAgatA hai| upAdAnatAse kA hotA hai nimittatAse kA nahIM hotA ityAdi samajhanA cAhiye / / 123 // noTa --samyagdaSTi bAhyaparigraha adhika honepara ( cakravartI jaisA) bhI niSparigrahI jaisA alpa mucchAvAn / rAgI ) hai aura mithyASTri bAhirameM alpa parigraha honepara mo bhItara ruci honese adhika parigrahavAlA mAnA jAtA hai| ataeva bAyaparigrahake pIche mUccho manda yA totra nahIM mAnI jA sakatI. yaha tAtparya hai / vaha to svata: hI vastu ( AsmA ) kA pariNamana hai, ataH vaha hI usakA kartA va bhoktA mAnA jAtA hai aisA jAnanA // 123 //
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 282 puruSArthasikyupAya abhItaka AcArya devane samudAyarUpase antaraMga parigrahakA kArya batAyA hai / Age pratyeka kaSAya ba karmakA pRthak-pRthak kArya batAte haiM / nyAyadRSTise vizleSaNa karate haiN| tatyArthAzraddhAne niyuktaM prathamameva mithyAttvam / samyagdarzanacaurAH prathamakAyAzca cacAraH // 124 // padya sazvArtha zraddha! balanI hai, uzya jAba mithyAtvakA / aru subhAnchA hota nAhI, udaya hoga anNtkaa| ina mA~ti asara kamakA dI kArya karate haiM pRthak / unako pRthaka karanA aho ! puruSArtha paccA vaha athaka / 12 / / anvaya artha----AcArya kahate haiM ki [ prathamaca taravArthAnAne mithyAvaM niyuktaM / hamane sabase pahile antaraMga parigraha mithyAtvakA kArya jIvAdi prayojanamata sAta tatvAM meM viparIta / jara zraddhAkA honA batalAyA hai ( kahA hai zloka meM0 22 meM ).so jAnanA parantu aba anatAnubaMdhI kaSAya ( antaraMga parigraha) kA kArya batAte haiM ki [aran: pradharapAyA: samyAda anaMtAnubaMdhI kaSAyake cAroM bheda samyagdarzanako curAte haiM arthAt samyakathaddhA yA samyagdarzana nahIM hone dete ( rokate haiM ) yaha kArya bheda donoMkA hai / / 124 / / bhAvArtha-sthAyadRSTise do parigrahake yA karmake do pRthak pRthak kArya hote haiM, donoMkA kArya eka nahIM hai / anyathA eka vyartha siddha ho jAyamA yaha Apatti AtI hai| yaha vicitra vizleSaNa AcArya mahArAja ne ( advitIya } kiyA hai / ve kahate haiM ki mithyAdarzana' nAmakA parigraha ( karma ) jIvoMko dhaddhA-(prayojana bhUta sAta tattvoMmeM) viparIta karatA hai ( vidhirUpa kArya karatA hai| aura anaMtAnubaMdhI kaSAya nAmaka antaraMga parigraha ...karma / ( prayojanabhUta sAta tattvoMmeM / samyak zraddhA / samyagdarzana ko rokatA hai arthAt nahIM hone detA ( niSedharUpa kArya karatA hai)| isa prakAra viparIta zraddhAko karanA aura samyak zraddhAko na hone denA do kArya do kamake haiM, ekake nahIM haiM ! dhvanyarthase bhale hI koI eka artha nikAle parantu vaha yathArtha nahIM ho sakatA ityaadi| vizeSa noTa-siddhAntameM bhI mithyAtva karmakA catuSya judA hai aura anaMtAnubaMdhI karmako 1. sAta tattvoMmeM ulTA yA viparIta zraddhAna / 2. tInoM bhava-mithyAtva, mitra, samyaksva / 3. anaMtAnubaMdhI kroSa mAna mAyA lobha baaroN| 4, sammazraddhA arthAt aviparIta baddhA athavA samyagdarzana / 5. adhika
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ parigrahaparimANAvata catuSTaya judA hai taba kArya bhI usake jude-jude hai aisA tazya samajhanA cAhiye / hA~ sAmAnya vivakSAse eka kaha diyA jAtA hai| parantu yathArtha bAta nahIM hai| tabhI to anaMtAnubaMdho kaSAyake cAra bhedoM meM se kisI eka kaSAyakA udaya Anepara sabhyazcaddhAse zithila hokara mithyAtvako ora noceko caturtha guNasthAnavAlA jAtA hai / yaha saiddhAntika carcA hai ( sammattarayaNa panvaya ityAdi ) va Adima sampattalA ( ityAdi gola jIvakAMDa gAthA 1920 ) dekhanA cAhiye / caritrako apekSAme baha svarUpAcaraNacAritrako bho pAtalI yA rokatI hai. nahIM hone detii| isa prakAra amatAnubaMdhI kaSAya do kArya karatI hai arthAda (1) samyagdarzana ( samyaka zraddhA ) ko rokatI hai-nahIM hone detI (2) svarUpAcaraNako bhI rokatI hai| isakA khulAsA peztara kara diyA gayA hai ( zloka 37 meM cAritrapAr3a aura paTkhAgamakA pramANa dekara ) ataeva sandeha nahIM karanA cAhiye, yaha nirdhAra satya hai| isake viSaya meM eka udAharaNa diyA jAtA hai usase spaSTa samajhameM A jaaygaa| eka mAkepara do Adama khar3e haiM, unameMse eka AdamI ulTA mArga ( rAstA) batAtA hai| aura eka AdamI sahI mArga para nahIM calane detA-banda kiye hA hai| aisI hAlata meM varSa pathika ( musAphira ) bhaTakatA phiratA hai, ThikAne nahIM lgtaa| usI taraha miTAva ulTA mArya batalAtA hai aura anaMtAnubaMdhI kaSAya sumArgapara nahIM calane detI, phalataH paraspara do nimittoMke do bhinnabhinna kArya hone se bhI liyA hai aura isa sambhava hai, aisA vizleSaNa donoMkA samajhanA / AcArya ne yaha vizeSa jAnakArI dI hai, isapara lakSya denA cAhiye / sArAMza yaha ki mithyAttva paronmukha karatA hai aura anaMsAnubaMdhI kaSAya svonmukha nahIM hone deto yaha bheda pAyA jAtA hai| kimba hunA-jaba donoM prakRtiyoM kA abhAva ( upanAmAdirUpa ) hotA hai tabhI 'samyagdarzana' guNa prakaTa hotA hai arthAt viparIta zraddhA naSTa ho jAtI hai ba samyazraddhA prakaTa hotI hai, va svarUpAcaraNa cAritra bhI vyakta hotA hai / astu / dUsarA artha ( 1 ) mithyAtva, 4 amanAnubaMdhI kula 5 karma prakRtiyA~ anAdi mithyAdRSTike samyagdarzanako ghAtatI haiM, nahIM hone detoM aura sAdi mithyASTike mithyAtva ( darzana moha )ko 3 anaMtAnubaMdhokI 4 kUla 7 prakRtiyA~ samyagdarzanako rokatI haiM, yaha sAmAnya artha hai| pAThaka yathAci tatvako samajhe donoM arthoM meM saMgati biThA leM / kimbahunA 11 124 11 vizeSArtha ( khulAsA ) asalameM mithyASTikI galatI kyA ho jAtI hai ? ki vaha vastuke niyata svabhAvako bhUla jAtA hai / arthAt mithyAtvake samaya vaha apane svabhAva se aura parake svabhAvase bhI vicalita ho jAtA hai| usako yaha rUpAla yA smaraNa nahIM rahatA ki pratyeka bastu sadaiva apane svabhAva ( guNa yA paryAya ) meM .. hI sthira rahatI hai, para svabhAvarUpa nahIM hotI, yaha zAzvatika akhaMDa niyama hai| tabhI vaha apane
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 185 puruSArthasiddhadhupAma svabhAva / sirpha jAnanA dekhanA va sabase pRthaka rahanA ) ko choDakara para arthAt zArIra va dhanAdimeM ekatA yA abheda sthApita karatA hai jo akAlameM asabhava hai| vastu svabhAvake pratikUla hai arthAt koI eka padArtha kisI dUsare padArtha meM svabhAva chor3akara sarvathA tAdAttmarUpase mila nahIM sakatA na kabhI anAdikAlase milA hai, svabhAvako liye hue saba jude-jude rahe haiN| 'svabhAlo nAtivartate' yaha kahA gayA hai| nyAyake anusAra yadyapi jIva ( AtmA) apanA jJAtA dRSTA / cetana ) svabhAva ko chor3akara, jar3a svabhAvavAle pudgalAdirUpa (tanmaya ) nahIM ho sakatA tathApi yA phira bhI mithyAdaSTi haThase prakRtiviruddha parake sAtha milane yA tAdAtmarUpa honekA prayatna karatA hai yaha usakI mahAna bhUla va ajJAnatA hai arthAt vastu svabhAvakI vismRti hai| isa prayatnameM { asaMbhava kArya meM ) jaba vaha saphalatA nahIM pAtA taba duHkhI hotA hai, iSTa aniSTa va gagadveSarUpa buddhi karatA hai, ityAdi viparItatA mAnanA va vaisA AcaraNa karanA mithyAravakA prabhAva hai, vahIM viparIta zraddhA yA mAnyatAko janma detA hai arthAt vastusvabhAvako bhulavA detA hai taba tatvArtha yA vastu svabhAva meM vaha galatI karane lagatA hai. kucha se kucha mAnane lagatA hai| isIkA nAma nAstittva yA anyathApanA hai| aisI sthitimeM vaha aparAdhoM rahatA hai evaM saMsAra meM rahane kI sajA ( daMDa / pAtA hai| ataeva sabase pahile jIvako yahI asalI va bar3I bhUla ( mizyAdRSTi ) nikAlanA cAhiye tathA samyakta ( samyakadRSTi ) prApta karanA cAhiye tabhI jIvanako saphalatA hai, anyathA nahIM yaha niSkarSa hai| ahilaThati yadyapi sphuTadanamtaphAktiH svayaM / tApyaparavastumo vizati nAnyasvantaram // svabhAvamiyataM yataH sakalameva vsissssyte| svabhAvacalanAkula; kimiha mohita: klizyate / / 212 / / samayasAra salapa // 2155 bhii| noTa-purANoMmeM zrIrAmacandrajIko maryAdApuruSottama likhA hai vaha vyavahArakA kathana hai| kyoMki unhoMne sItAjIko bhI agni parIkSA lekara loka paddhatikA nirvAha kiyA thA, bhaMga nahIM kiyA thA kintu nizcayase maryAdA puruSottama samyagdaSTi jIva hI hotA hai jo vastuko maryAdA ( svabhAva ) ko nahIM chor3atA-usImeM sthira rahatA haiM ityAdi / mithyAdRSTi maryAdA ( svabhAva ) tor3a dete haiM---vicalita ho jAte haiM iti--- vizeSArtha ( spaSTIkaraNa ) mithyAtva aura anaMtAnubaMdhImeM vizleSaNa (1) mithyAttvakarma, samyagdarzana guNako dhAtatA hai arthAt vaha viparIta zraddhAna karatA hai athavA mokSamArgopayogo joba ajIvAdi sAta tatvoMko yathArtha zraddhA nahIM hone detA-usako DhA~katA hai, prakaTa nahIM hone detA, yaha mukhya kArya hai| (2) anaMsAnubaMdhIkarma svarUpAcaraNa cAritrako ghAtatA hai, yaha mukhya kArya hai| kintu
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariprahaparimANAta 285 samyagdarzanako yAtanA isakA mukhya kArya nahIM hai kintu gauNa kArya yA upacAra hai aura usakA khAsa heta sAhacarya saMbaMdha hai. mayogI paryAya hai| (3) donoM bahudhA sAtha-sAtha rahate haiM aura sAtha-sAtha sadayameM bhI Ate haiM, ataeva kAla donoM kA eka hai| isa taraha dravya ( adhikaraNa ) kSetra ( Atmapradeza ) kAla ( udaya ) eka hone para bhI bhAva yA kArya donoMkA judA-judA hai...eka nahIM hai| (4) anaMtAnubaMdhokarma ( kaSAya } meM do zaktiyAM yA svabhAva mAnA gayA hai ki vaha samyagdarzanako bhI bAtatI hai aura svarUpAcaraNacAritrako bho dhAtatI hai ( jIvakAMDa gommaTasAra gAthA 20 tathA SaTkhaMDAgama saMtasutta joyANa pRSTha 166 dekho) aisA vahA~ likhA gayA hai| so kyoM? isa prazna kA uttara (5) ukta prakArakA ullekha gauNa mukhyakI apekSAse yA nizcayavyavahAra kathanako apekSAsa hai arthAt mukhyatAse donoM eka-eka kArya hI karate haiM, mithyAtvakrama samyagdarzanako ho ghAlatA hai aura anaMtAnubaMdhI karma svarUpAcaraNa cAritrakA hI dhAtatA hai, lekina gauNatA { vyavahAra yA upacAra ) se anaMtAnubaMdhIkA kArya samyaktako pAtamA bhI batalAyA gayA hai| ataeva yahA~ zloka naM0 124 meM 'samyagdarzanacaurA: prathamaSAyAzca catvAraH, likhA gayA hai aura vahA~ jIvakAMDa gAthA 20 meM bhI vaisA hI dhvanyartha rUpameM likhA gayA hai| 'sammatta rayaNapavvaya siharAdo micchabhUmisamabhimuho, NAsiyasammattoso sAsaThANAmo muNayanvA / / 20 / / bhAvArtha-dUsare sAsAdana samyagdRSTi guNasthAnameM anaMtAnubaMdhI kaSAyake cAra bhedoM meM se kisI bhI eka bhedakA udaya hone para samyaktarUpI ratnake parvata parase nIce dharatIko ora jIvakA bhAva ho jAtA hai arthAt noce mizyAttva (pahile) meM jAneko unmuktA yA yogyatA ( prAgabhAva ) usako prApta ho jAtI hai na ki vahAM vaha calA jAtA hai, jisase mithyAdRSTi vaha khlaave| jabataka vyakti yA prakaTa dazA na ho jAya tabataka prakATa dazA mAnanA upacAra mAtra hai, satya nahIM hai| haiN| yadi sacamuca aisA hotA to usako sAsAdana samyagdRSTi na kahakara khulAsA mithyAdRSTi kahate parantu vaha nahIM kahA jaataa| isase bhaviSyaparyAyako dhvanyarthase mAnanA vyartha hai| sasya bAsa to yaha hai ki usakA usa samaya dravyanikSepase vaisA kaha sakate haiM ( mithyASTri ) kintu bhAvanikSepa se nhiiN| ataeva anaMtAnubaMdho kavAya samyaktvako mukhyatAse nahIM ghAsatI, upacArase ghAtatI hai| jisa prakAra corI karanevAlA asalameM cora hai kintu thyavahArameM corakI sahAyatA karanevAlA yA sAthameM rahanevAlA bhI cora kahalAtA hai, yaho nyAya yahA~ para mithyAtvake sAtha honese anaMtAnubaMdhIko bhI lagatA hai ( saMgatikA doSa lagatA hai) ityAdi / yadi satya kahA jAya to sAsAdanakA kAla samyaktvakA hI bakAyA kAla hai ( chaha AvalI kAla ) vaha mithyAtvakA kAla nahIM hai jaisA ki samyagdarzana honeke pahile karaNatrayakA kAla mithyAtvakA hI hai, samyaktvakA nahIM hai / taba apaneapane kAlameM usakA pada yA svarUpa kaise badala jAyagA, yaha vicAraNIya hai, isameM haTha yA pakSakA prayojana nahIM hai---tatvakA nirdhAra karanA hai / jainAgama yA jaina sAhitya meM aisA prasaMga yA prakaraNa aneka jagaha AyA hai| ataeva koI navIna bAta nahIM hai / tattvakA nirdhAra karanA guNa hai, doSa yA
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 puruSArtha pA aparAdha nahIM hai / aparAdha yA doSa ulTA mAnanA yA nirdhAra na karanA hai, yaha dhyAna meM rakhA jAya / astu / vastusvabhAva ke anusAra apanA kArya karate hue dUsareko sahAyatA denA yA madada karanA kartavya pAlana hai / tadanusAra midhyAtvakarma apanA mukhya kArya viparIta zraddhAkA karanA yaha karate hue dUsarA gauNa kArya samyak zraddhAko ghAnA yAne usase haTAnA yA vyAvRtti karanA, yaha bhI karatA hai athavA anaMtAnubaMdhIko svarUpAcaraNa cAritrake ghAtane meM madada detA hai| isI taraha anaM. tAnubaMdhI kaSAya apanA mukhya kArya svarUpAcaraNa cAritrako pAlanA karatI hai| aura gauNa kArya frani madada denA bhI karatI hai| taba koI virodha nahIM AtA, saba virodha prazna va zaMkAe~ samApta ho jAtI hai| hAM gauNa kAryako kabhI mukhya kArya nahIM samajhanA cAhiye jo vastu svabhAvagata hai| isake sivAya eka bAta aura bhI hai ki yadi anaMtAnubaMdhI kaSAyako samyaktvako ghAtaka mAnI jAya ho vaha pUrI dhAgo yA khaMDa rUpase yaha prazna hogA / yadi sabhIko ghAtegI to jaba eka sAtha cAroM bhedoM (krodhAdi ) kA udaya hogA tabhI vaha samartha hogI - sabako ghAtegI; eka-ekake udaya hone para to aMza aMza rUpase bAtegI, taba eka kAlameM AMzika samyaktva va AMzika midhyAtva donoM mizrarUpa raheMge yaha Apatti AyegI ? aisI sthiti meM mukhya gauNa mArgakA avalambana karanA hI zreyaskara hai - sAdhyakA sAdhaka hai / kimbahunA vicAra kiyA jAya hamalogoM kA kSAyopazamika alpa jJAna hai / AcArya Age apratyAkhyAnAvaraNakaSAya ( parigrahala ) kA kArya batalAte haiM / pravihAya ca dvitIyAn dezacaritrasya sammukhAyAtaH / niyataM te hi kaSAyAH dezacaritraM nirundhanti // 125 // padya hai- dezabAre prApta hotA deza caritra ghAta hotA || aNuvrata dhAraNa kahalAtA dezapariyAM ginA jAtA || 125 / / kiSAya tyAgatA jaba ataH siddha hotA hai isase aprasmAkathAna kaSAya chor3anA dharma ahiMsA deer hai aru anvaya artha - AcArya kahate haiM ki [ va dvitIyAn vihAya ] jIva jaba dUsarI kaSAya arthAt apratyAkhyAnAvaraNa kaSAyako tyAga detA hai ( pRthak kara detA hai ) taba [ dezacaritrasya sammukhAyAtaH dezacAritra arthAt aNuvrata yA dezacAritra dhAraNa karaneke yogya hotA hai arthAt usako dezacAritra prApta hotA hai, yaha niyama hai| isase mAlUma par3atA hai ki [ hi te kaSAyAH niyataM dezakharizra 1. chor3a dene para arthAt pRthak kara dene para / 2. apazyAkhyAnAvaraNa kaSAya / 3. aNukhata yA dezazrata /
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ parigrahaparimANAta 287 nihandhanti ] ve dUsarI pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyake cAroM (krodha, mAna, mAyA, lobha ) meda nizcaya yA anivArya rUpase, dezacAritrako dhAtate haiM arthAt prakaTa nahIM hone dete| ataeva unakA bhI tyAga karanA cAhiye, kyoMki ve bho pramAdaka va hiMsAkAraka haiM, dezacAritrake ghAtaka haiM / / 125 // bhAvArtha---jitane bhI AvaraNI karma hote haiM ve sabhI vyakti ( prakATatA) ko rokate haiM, zaktikA kucha bhI bigAr3a nahIM kara sakate, zakti barAbara maujUda rahatI hai| sirpha kaparame AvaraNa par3a jAne ke kAraNa bAhira prakaTa nahIM ho pAtI, yaha tAtparya hai / yadi kahIM AvaraNa zaktikA dhAta (nAza ) kara deve to vaha bastu hI naSTa ho jAba tathA phira naSTa huI zakti navIna utpanna nahIM ho sakatI kyoMki 'asatkA utpAdana nahIM hotA' yaha siddhAnta haiM, aura sat ( zakti ) kA vinAza bhI nahIM hotA, yaha aTala niyama hai / phalata: isIliye AcArya ne 'nijhandhati' kriyA likhI hai, jisakA artha rokanA yA AcaraNa karanA ( DhakanA ) hotA hai ityAdi vicAraNIya hai| apratyAkhyanAvaraNa kaSAyakA udaya hone para ekadeza arthAt svamAtra bho vrata ( cAritra ) nahIM hotA yaha jasakA kArya hai (avivahIM pramANa davAisa, dakti hai---usakA zabdArtha hai, sabhI AvaraNa vizeSa vaktavya yaha hai ki isa zlokake Age abhI pRthak pase 'pratyAsthAmAvaraNa' tosarI kaSAya tathA 'saMjvalana' cauthI kapAyakA kArya nahIM batAyA gayA hai / ataeva bhrama meM nahIM par3a jAnA cAhiye kintu sarveSAmantaraMgasaMgAnAma' 126 zlokake isa samudAyarUpakathanase sabhI antaraMga parigrahoMkA tyAga karanA, samajha lenA caahiye| jisakA khulAsA isa prakAra hai- pratyAkhyAnAbaraNakaSAya va saMjvalanakaSAya tathA hAsyAdi 2, nokAya, ye sabhI antaraMga parigraha haiM aura pramAdake antargata haiM, unase hisA avazya hotI hai| dekho ! pratyAkhyAnAbarakaSAya sakalasaMyama ( cAritra ) yA sakalayata, ko rokatI hai / ataeva usako prAptike liye athavA muniSada dhAraNa karane ke liye usa kaSAyakA sthAgamA anivArya hai, usake tyAga kiye binA koI mugisakalacAritrI ) nahIM bana sakatA tathA saMjvalanakaSAya va navanokaSAyoMke tyAga kiye binA 'yathAkhyAta' pArizradhArI nahIM ho sakatA, na nirvikalpa samAdhi ho sakatI hai, aura phalarUpa na kevalajJAna utpanna ho sakatA hai ! ataeva una sabakA tyAga karanA bhI anivArya hai| sabhI kaSAyoMke tyAga karane para hI zuddhopayoga va zrAmaNya va samabhAva yA mAdhyasthabhAva' ho sakatA hai ( honA saMbhava hai ) anyathA nahIM, aisA samajhanA cAhiye / kimbahunA-zeSapunaH 1125 / / Age AcArya samudAyarUpase antima zikSA dete haiN| __bace hue antaraMga parigraha tyAgane ko nijazaktyA zeSANAM sarveSAmantaraMgasaMgAnAm / kartavyaH parihAromAdevazaucAdibhAvanayA // 126 // 1. bhAvanAkA artha AkAMkSA karanA, cittako lagAnA yA ekAgra karanA hotA hai|
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 puruSArthasiddhayupAya R zaktipramANa parigraha tyAge-zeSa antaraMga bace hue| mokSa siddhi kA kAraNa yaha hai-sAya bhAvanA lie hue / hai nimisa kAraNa dhe mAvana mArdava zauca Adi jAmo / nahi anartha hotA hai unase, carita rUpa guNa phicaano| anvaya artha-AcArya kahate haiM ki [ nija zaktyA zeSANAM sarveSAmantaraMga saMgAmAm ] apano khudakI zaktike anusAra arthAt svAvalambanase ( parAvalambamase nahIM ) zeSa bace hue ( pratyAkhyAnAdikavAyarUpa ) sampUrNa antaraMga parigrahakA bhI / parihAraH kartavyaH | tyAga karanA cAhiye / parantu usake tyAga karane kA saccA upAya [ mArdavazIcAdibhAvanaya! ] mArdava zauca ityAdi antaraMga nimittarUpa bhAvanAe~ haiM ataH unakA avalambana lenA cAhiye / / 126 / / bhAvArtha --antaraMga parigrahakA tyAga antaraMga kAraNoMse hI hotA hai bAhya kAraNoMse nahIM hotaa| ve antaraMga kAraNa kaSAyoMko mandatA mA ajaba hokara hI kAmAya prakaTa hote haiM.. unako bhAvanAe~ / saMskAra ) kahate haiM / arthAt jaba kaSAe~ manda hotI haiM arthAt sAdhAraNa rUpase udayameM AtI haiM aura bikArIbhAva joradAra nahIM hote--mAmamAtra udayamUla hote haiM, taba jIvake acche zubha vicAra hote haiM arthAt pariNAmoM meMse kaThoratA { tovatA ) nikala jAtI hai va mRdutA ( mandatA ) A jAtI hai dayAbhAva va karuNAbhAva hone lagatA hai-paropakAra AdikI buddhi prakaTa hotI hai-jisase mAdava dharma palatA hai, mAnakapAya ghaTatI hai, ityAdi / tathA lobha kaSAyakI mandatAse tyAgake bhAva hote haiM....udAratA AtI hai, parigraha yA Asakti chUTatI hai, jisase AtmAmeM pavitratA (zodharma ) prakaTa hoto hai, ityAdi / udhara dhIre-dhAre kramazaH antaraMgameM vikArIbhAvoMke chUTane ( haTane ) se Atmazakti yA Alambana prakaTa hotA hai, bar3hatA hai, arthAt vItarAgatA bar3hatI jAtI hai. jisake nimittase antaraMgaparigrararUpa bace hA vikArIbhAva sattAse nikalate haiN| bhAva nirjarA hoto hai ) ityAdi abhISTa prabojana siddha hotA hai| vikArako avikAra haTAtA hai / phalataH bhAvanA bhAte-bhAte arthAt parigraha chor3ane kA vicAra va prayoga karate-karate usakA itanA jabardasta saMskAra par3a jAtA hai ki usIkA rAjya ho jAtA hai aura vahI svatantra raha jAtA hai / ataeva acche vairAgyake saMskAra hamezA DAlanA cAhiye, saMsArase chUTane kI bAraMbAra bhAvanA ( smRti ) karanA cAhiye / / 126 // noTa-yahA~para mArdava zauca Adiko bhAvanA, nizcayase mAnAdikaSAyoMse virakta honekA aharniyA cittavana karanA rUpa hai arthAt vairAgya bhAvanAse prayojana hai usIse parigraharUpa karmokI nirjarA honA saMbhava hai| antaraMga parigraha usIse chUTa sakatA hai ityAdi / vItarAga bhAvanA ho hitakArI hai| bhAvanAkA artha bAraMbAra cintavana karanekA hai aura prayoga evaM puruSArtha karanekA bhI hai| kisI bhI kAryakA bAra-bAra aura satasa prayAsa karanese vaha siddha aura sarala ho jAtA hai, aisA niyama hai| usakA kAraNa saMskArakA par3anA hai, vaha saMskAra bar3A kArya karatA hai tathA vaha
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ parigrahaparimANANuSasa 289 janmajanmAntara taka sAtha jAtA hai| phalataH rAgakA saMskAra la DAlakara samyagdaSTi vairAgyakA saMskAra apane AtmAmeM nirantara DAlatA hai arthAt parakI orase haTAkara apanA jJAnopayoga apanI mora lAtA hai aura usI meM sthira karatA hai. jisameM nama ekAgratA dvArA nirAkula hokara apane zuddha svarUpakA anubhava karatA hai athavA svAda letA hai, taba mahAna sukha utpanna hotA hai| usa Astika sunake sAmane veSayika sukha tuccha mAlUma hote haiM tathA usa samaya vaha apane ko kRtakRtya mAnatA hai| aisI sthiti meM antaraMga parigraha chuTAne ke liye nizcayarUpa arthAt botagamatA rUpa 'mArdava-zauca' dharmakI bhAvanA kartavya hai, kyoMki rAgadveSAdirUpa antaraMga parigrahakA vinAza usake vipakSI vairAgyase hI honA sambhava haiN| vaha bhAvanA saMkSepameM kahA jAya to ekAgratA' karanA hai| arthAt upayoga (citta )ke haTanepara ( caMcala honepara ) puruSArtha karake punaH punaH usako AtmasvarUpameM lagAnA cAhiye, ityAdi / tabhI bhAvanAko sArthakatA mAnI jA sakatI hai| kimbahunA // 126 / / Age AcArya yaha batAte haiM ki antaraMga parigrahakA tyAga karanA to mukhya hai ho kintu bAhya parignahakA tyAga karanA bhI anivArya hai, vaha upekSaNIya nahIM hai apitu apekSaNIya hai| bahiraMgAdapi saMgAdhasmAt prabhavatyasaMyamo'nucitaH / parivarjayedazeSa tamacitta vA sacina vA // 127 // patha bAya parigraha varjanIya hai-usase hota asaMyama hai| baha svabhAva nahiM jIva vayakAcyArtha kalaMka lagAtA hai / bheda anekoM usake haiM para, mukhyabheda do hote haiN| eka acitta nAma hai dUjA-mAma sacisa batAte haiM // 127 / / anyaya artha..--AcArya kahate haiM ki [ yasmAta bahiraMgAdapi saMgAt anucita: asaMyamaH prabhapati ] jabaki bahiraMga parigrahake nimittase bhI anucita asaMyama utpanna hotA hai isaliye [ tamalika dhA macittaM parivarjayet ] usa acitta va sacitta ( pUrvokta ) do prakArake bAhya parigrahakA bhI tyAga karanA anivArya hai| kyoMki usase [ asucitaH asaMyamaH prabhavati ] anucita asaMyama utpanna hotA hai arthAt usake nimittase vyartha ho ( AnuSaMgika ) asaMyamabhAva prakaTa hotA hai / antaraMga parigrahakA tyAga ho jAnepara bAhyaparigrahakA rakhanA yA rahanA bekAra hai-niSprayojana hai { phAlatU hai ) ||127 / / bhAvArtha....bAhyavastuoMkA grahaNa arthAt parigraha ( saMgraha ) antaraMga parigrahase hI kiyA jAtA hai arthAt usake rahate ho usakA saMgraha va saMrakSaNa Adi hotA hai, kAraNa ki kaSAyake dvArA saMsArake prAyaH sabhI kArya huA karate haiN| tathA usakI zobhA yA kAryapaTutA bhI tabhItaka rahatI . 1. hiMsA yA pApa hotA hai 1 ahiMsAtata nahIM palavA ityarthaH /
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 puruSArthasiddhapA hai / kaSAya yA antaraMga parigrahake naSTa ho jAnepara saba vyarthaM siddha hotA hai| jaise ki mara jAnepara snAna pUjana saba bekAra hai / aisI sthitimeM bAhya parigrahakA tyAga karanA anivArya hai, jisase apanA (hiMsA yA truTi) utpanna na ho arthAt bAhyaparigrahadhArI, asaMyamI ( hiMsaka ) kahalAtA hai evaM usako mokSa nahIM hotA- niSparigrahI ( donoM parigraha rahita ahisaka asaMyogI yA viyogI) hI mokSa jAtA hai, yaha niyama va tAtparya hai / phalataH bAhyaparigrahakA bhI tyAgakara denA cAhiye, vyarthaM hI kyoM asaMyamI yA parigrahI saMyogI banA jAya / vaha lAMchana ( kalaMka ) hai / astu - siddhAntataH ekavastu jaba svabhAvase anya vastuse bhinna hai arthAt apane hI niyaMtrita hokara sadaiva rahatI hai taba usake sAtha saMyogarUpase bhI dUsarI vastuoMkA rahanA yA unheM sAthameM rakhanA viruddha hai, nyAyake pratikUla hai / ataeva ekasva vibhaktarUpa AtmAkA rahanA hI niSkalaMka aura uttama hai, kAraNa ki jabataka binA kaSAya ( antaraMga parigraha ) ke bhI bAhya zarIrAdi parigraha rahegA tabataka mokSa kadApi na hogA yaha niyama hai / ataeva buddhipUrvaka usakA tyAga karanA ho ucita hai, ityAdi // 127 Age AcArya kahate haiM ki parigraha to sabhI tyAgane yogya hai, kintu jo jIva ( gRhastha ) sabhI kA ikadama tyAga nahIM kara sakate unakA kartavya hai ki thor3A-thor3A use kamatI kreN| yo'pi na zakyastyaktuM dhanadhAnyamanuSyavAstuvittAdi / so'pi tanUkaraNIyaH nivRttirUpa yatastam ||128|| pA jo samartha nahiM pUrNa tyAgako dhanadhAnyAdi parigraha ko / use cAhiye kamI karanA - zuddha svarUpa vicArakako 11 sabhI vastue~ parase miravRtta, koI kisI meM mita nhiiN| kyoM phira mela karata ho parase, tuma nijarUpa vizvAra sahI // 118 // anvaya artha - AcArya kahate haiM ki [ bospi dhanadhAnyamanuSyavAstuvizvAdi vyaktuM na zakyaH ] jo bhI zrAvaka ( parigraho ) aisA ho ki vaha dhana dhAnya, manuSya ( dAsIdAsa ), makAna, kheta, rupayA, cA~dIsonA Adi bAhya parigrahakA pUrNa tyAga nahIM kara sakatA ( asamartha hai ) [ so'pi tanUkaraNIya: 1 usakA bhI karttavya hai ki bAhya parigrahako kama kare / arthAt aprayojanabhUta parigrahakA to pUrNa tyAga kare hI tathA prayojanabhUtako bhI thor3A-thor3A ghaTAye [ yataH tavaM nivRttirUpaM ] kAraNa ki 1. parama yathAkhyAta cAritra na honese usakA bhAva yA hiMsA hogI va viyoga ( pRthakta ) na hogA / 2. kamatI karanA-baTAnA / 3. parase bhinna svataMtra va zuddha / 4. vastusvarUpa yA AtmasvarUpa sabase bhinna ekarUpa yA cAritrarUpa /
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariparimANAta 291 reer svarUpa nivRtirUpa hai arthAt parase sabhI vastue ( AtmAdi ) tAdAtmyarUpase pRthak rahatI haiM, yaha niyama hai / ataeva parigrahase bAramA kyoM lipsa karanA viveka arthAt samyagdarzanakA takAjA hai, smaraNa dilAnArUpa kArya hai // nahIM krvaaye| yaha 128 // bhAvArtha - isa iloka dvArA AcAryane padake anusAra parigrahakA tyAga karanA batAyA hai / yadyapi parigraha sabho tyAjya hai, vaha eka sAtha nahIM tyAgA jA sakatA, kintu pada aura yogyatA (zakti) ke anusAra tyAgA jAtA hai zrAvaka ( gRhastha ) usa Azrama meM rahate hue sabakA tyAgI nahIM bana sakatA, kyoMki use gRhasthIke kArya karanA par3ate haiN| vaha dhAnyAdi saMgraha bhI karatA hai aura dAnAdi kArya ( kharca ) bhI karatA hai| aisI sthiti meM vaha sarvathA parigrahakA tyAgI nahIM ho sakatA, kucha tyAgI ho sakatA hai, yaha niyama hai / tathApi usake liye bhI vidhi ( karttavya ) batalAI gaI hai ki vaha prayojanabhUta parigrahakA parimANa ( somA ) karake rent chor3a de tathA aprayojanabhUtakA pUrNa syAga kara deve, jisase mokSamArgakA sAdhaka dezAtI banA rahe / vastusvabhAvakA vicAra karane para yahI siddha hotA hai ki parigraha parapadArtha hai, vaha AtmAkA nahIM hai, ataeva usakA sambandha AtmA ke sAtha kyoM rakhA jAye ? nahIM rakhanA cAhiye, vaha kalaMkakI bAta hai ( fvaruddha hai), parasvako bhAvanAse sabhI samyagdRSTi parase vibhakta hote haiM evaM prAraMbha se hI viraka rahate haiM / kimbahunA vicAra kiyA jAya / para dravyakA tyAga karanA ucita hai / astu / vicAradhArA ( paddhati ) 1 vicAradhArA do taraha kI hotI hai ( 1 ) saiddhAntika dRSTi ( nizcayamaya ) se ( 2 ) naimittika dRSTi ( vyavahAramaya ) se bahiraMga parigrahakA tyAga karanA kyoM Avazyaka hai ? isakA samAdhAna isa prakAra hai ki usake nimittase asaMyama ( hiMsA dravyahasA ) hotA hai arthAt bAhya cIjoM ( vAstukSetra dhanadhAnyAdi ) ke sAtha meM rahane se unakI uThAgharI-rakSA sa~bhAla Adi karate samaya barAbara jIvaghAta hotA hai, usase asaMyama honA anivArya hai ataH vaha asaMyama ( dravyahiMsA) naimittika hone se varja - nIya hai arthAt bAhya parigrahakA tyAga karanA jarUrI hai / ( 2 ) saiddhAntika dRSTise-bahiraMga parigraha AtmAkA hai nahIM, vaha AtmAse bhinna hai- pratyeka vastu yA dravya, dUsarI vastuse bhinna va svataMtra hai / phalataH AtmA bhI sabase pRthak ekatvavibhaktarUpa hai| taba jAnate hue usake sAtha bAhya parigrahakA sambandha jor3anA - saMyoga sthApita karanA ajJAnatA hai athavA jinopadezakI avahelanA karake aparAdhI bananA hai / ataeva bAhya parigrahakA sarvathA tyAga karanA, samyaktvakA cihna hai- mokSamArgakA sevana hai / kimbahunA | pApoMke tyAga karanekA pramukha uddezya -saMyama ( cAritra) yA ahiMsA kA pAlanA hai / aura unakA tyAga na karanA asaMyama yA hiMsArUpa adharmakA saMcaya karanA hai / ataH yathAsaMbhava ahiMsA yA saMyama zrAvakako avazya prApta karanA cAhiye | astu ||12|| parasparasaMgati ( vyApti ) yA zaMkA samAdhAna Age prazna uThatA hai ki parigraha tyAgake sAtha meM rAtri bhojanakA tyAga karanA kyoM batalAyA miTTa
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 sukhbisukh jAtA hai ? kyA parigrahakA aura rAtri bhojanakA paraspara sambandha hai ? ( vyApti hai ) isakA uttara diyA jAtA hai ki donoMkA kArya samAna honese paraspara saMgati hai yathA-- rAtrau bhuMjAnAnAM yasmAdanivAritA bhavati hiMsA / hiMsAvirataistasmAtyaktavyA rAtribhuktirapi // 129 / / pazca rAtri samayake bhojanameM bhI jIdha bahutase marate haiN| ataH ahiMsAbasake dhArI rAtri bhojako sajate haiN| vAhira hiMsA disa par3atI hai antaraMga bhI hotI hai| rAgamUka hiMsA hotI hai-bhAvaprApako haratI hai||19|| anvaya artha----AcArya kahate haiM ki [ yasmAt rAtrau bhujAnAnA anivAritA hiMsA bhannati ] jaba ki rAtriko bhojana karanevAle jIvoMke hiMsA ( jIvaghAta ) kA honA anivArya hai arthAt bhAvahiMsA va dravyahiMsA donoM hotI haiM | sasamAva hiMsAvirataiH rAtribhukirapi syamAyA ] taba hisAke tyAgiyoM ko arthAt ahiMsAvata (dharma) ke pAlanevAloMko niyamase rAtribhojanakA tyAga kara ho denA caahiye| jisase yathAsaMbhava dravya va bhAvahiMsA na ho / / 129 / / bhAvArtha-rAtriko bhojana karanA dhArmika dRSTi se to varjanIya hai hI kyoMki usase dravya va bhAva hiMsA donoM hotI haiN| dekho jaba atyadhika rAga hotA hai tabhI to rAtriko banAyA va khAyA jAtA hai, jisase bAla asaMkhyAta jIvoMkA ghAta ( maraNa ) hotA hai tathA bhItara pracUra yA adhika rAga honese bhAva prANoMkA vinAza hotA hai| isake sivAya lokanindA bhI hotI hai, dharmazAstrakI AjJAkA ullaMghana ( anAdara bhI hotA hai, jisase dharma meM azraddhA jAhira hotI hai| evaM lokika jovanameM hAni hoto hai... vaidyakazAstra kabhI rAtriko bhojana karanekI AjJA nahIM detA---vaha kamase kama sonese 4 ghaMTA pahile bhojana karanekI AjJA detA hai jisase svAsthya acchA rahe, bImArI Adi na ho, hajama ( pAcana ) hone meM kaSTa na ho ityAdi-Age aura bhI doSa va hAniyA~ batalAI jAvegI unapara dhyAna rakhanA jarUrI hai| isake sivAya dinake bhojanase rAtrike bhojanameM sUrya prakAza ( svaccha ke samAna prakAza na honese girane maranevAle joSa spaSTa dikhAI nahIM par3ate, ityAdi adhika hAni hotI hai| phalataH hiMsAke Ayatana honese parigraha va rAtri bhojana donoM hI varjanIya siddha hote haiM, yaha sArAMza hai / kimbahunA-dopakake prakAzakA taka karanA asaMgata 1. rAtriko bhojana karanA bhI parigrahakA sAyI hai kyoMki usase bhI hiMsA hotI hai--samAnatA hai| dravya hiMsA va bhAvahiMsA donoM hotI hai. ( rAgase bhAvahiMsA va bhakSaNa karanese dravyAhiMsA hotI hai) 2. sonese 4 ghaMTA pahile bhojana karanepara rAtri ho hI nahIM pAtI, dina hI rahatA hai / jaise 9 baje sone kA samaya ho to 5 baje bhojana dinameM kara lenA pdd'egaa| 10 baje so jAma so 6 baje bhojana karanA par3egA, dina rhegaa| *WESTAN
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ 295 506 ........ rAtribhojamasyAgANuvata aura asaMbhava hai-vaha sarvatra sulabha nahIM hai, na sUrya prakAzako barAbarI kara sakatA hai kRtrima upAya saba kaSTa sAdhya hote haiM. durlabha hote haiM, sulabha nahIM hotaM / ityAdi naitika va dhArmika donoM duSTiyoMse rAtri bhojana varjanIya hai, yataH vaha pramAdadoSameM zAmila hai / / 12 / / rAtri bhojanameM hiMsA kisa taraha hotI hai vaha AcArya batAte haiM / spaSTIkaraNa karate haiM rAgAgradayaparatvAdanivRtti tibacate hiMsAM / rAvindivibhAharataH kathaM hiM hiMsA na saMbhavati // 13 // .. .... . . padha rAmAdikake sImA udayase tyAga mAtra nahiM hotA hai| cinA sthAgake hisA hotI, niyama aTala nahi TalatA hai // jo iptame bahurAgI hote, jaba saba bhojana karate haiN| vimA viveka jIva isa japameM haradama hiMsA karate haiM / / 130 // anbaya artha---AcArya kahate haiM ki rAmAyadayaparatvAdanidhUti: hiMsAM nAsivartate ] samAdika kI pracuratAse jo lyAgabhAva ( nivRttiH) nahIM hotA hai arthAt saMyama dhAraNa nahIM kiyA jAtA hai, usase hisA barAbara hotI hai, kAraNa ki rAgase hI to hiMsA hotI hai| ataeva / rAnindicamAharataH hiMsA kathaM ma saMbhavati 1] binA niyamake dina rAta jabataka manacAhA bhojana karanevAle ke hiMsA yathArthameM kyoM na hogI ? avazya hogii| anivArya hai ) yaha bhAva hai / / 130 // bhAvArtha-rAgako pracuratAse bhAvahiMsA va dravyahimA donoM hotI haiM, kyoMki antaraMga kAraNa hiMsA pApakA vahI hai| anAdise saMsAra avasthA usIne kI hai, ataeva vivekI jJAnI pahile jasIko haTAte haiM, vaha bar3A zatru hai| saba bAtoMkA niyama hai, parantu jo jIva niyama nahIM pAlale AhAra vihAra AdimeM dina rAtrikA koI bheda nahIM rakhate ve manuSya nahIM haiM pratyutta rAkSasa yA dAnava haimAnava nahIM haiM, mAnavakA AcAra vicAra ucca va Adarza honA caahie| manuSya yoni bahuta ucca yoni hai kyoMki usIse mukti hotI hai, anyase nhiiN| taba kyA usameM viveka nahIM honA cAhiye ? vinA viveka aura vinA saMyama ( ahiMsA dharma ) jIvana nirarthaka mAnA gayA hai, jaise ki ajA karI ke galeke stana bekAra pAye jAte haiN| phalataH bhojana pAna dAna havana pUjana Adi maMgala kArya va nityakArya dinameM hI honA cAhiye-- rAtrimeM nahIM honA cAhiye, dharmazAstrako yahI sammati hai| vimbahunA----hiMsA va pApase jIbakA uddhAra nahIM hotA yaha niyama hai| sadAcArakA mUlya atyadhika hotA hai, usakA Adara jarUra karanA caahiye| manuSya aura anya jIvoMmeM saMyama ( hisA dharma) ko ho vizeSatA pAI jAtI hai arthAt manuSya saMyama pAlasA hai aura dUsare saMyama nahIM pAla sakate 1. atyAga banAma pravRttiH /
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ yukthaakhbipj ityAdi khAsa antara ( bheda ) samajhanA cAhiye / naitika dRSTi se aneka pazupakSI bhI rAtriko khAnA nahIM khAte aisA niyama dekhA jAtA hai.--rAtrikA samaya vizrAma karane kA hai / astu / / 130 // bAdI tarka karatA hai ki jisa prakAra rAgako pracuratAse rAtri bhojana meM hiMsA hotI hai usI prakAra dina bhojanameM bhI honA sambhava hai taba rAtriko taraha dinakA bhojana kyoM na syAma diyA jAya, donoM meM samAnatA hai / isakA uttara Age diyA jAtA hai / ( pUrvapakSa ) yo tarhi divA kartavyo bhojanasya parihAraH / bhoktavyaM tu nizAyAM netthaM nityaM bhavati hiMsA / / 131 // satra samaya nahiM bhojanakA hai, yaha vizrAmakaranakA hai| aura na usameM dikha par3atA hai, jIvavidhAta o hotA hai| ata: kurAka nahIM yaha karanA, dinakA bhojana syAga kare / dina meM dIkha par3ata hai saba kucha, hiMsA bhAlasa dUra Tare / / 13 / / anvaya artha-vAdI kUtarka karatA hai ki [yayeva-tahi divA bhojanasya parihAraH katrtavya: ] yadi rAgAdikakI pracuratAse aura sadAkAla bhojana karanese rAtrikA bhojana tyAga karAyA jAtA hai kyoMki usase adhika hiMsA hotI hai, to dinako bhojana karanA bhI chor3a denA cAhiye, kyoMki usameM bhI to rAga hotA hai [su nizAyA bho ] aura rAtriko bhojana karanA cAhiye itthaM hiMsA nityaM na bhavami ] aisA karanese hamezA hiMsA na hogI arthAt ekabAra hI hogI jaba bhojana kiyA jaaygaa| arthAt bAra-bAra bhojana na karanese bAra-bAra hiMsA na hogI yaha lAbha hogA / / 1313 // bhAvArtha--yaha kutarka vAdIkA ucita nahIM hai ki bAra-bAra arthAt dina rAta bhojana karanese jaba hisA hotI hai taba usa hisAse bacane ke liye dinako bhojana karanA to banda kara denA cAhiye aura rAtriko ho ( ekabAra ) ArAmase bhojana karanA cAhiye ityAdi / kAraNa ki rAtriko bhojana karanA aneka dRSTiyoMse hAnikara tathA varjanIya hai kyoMki usameM atyadhika hiMsA hotI hai arthAt dravya aura bhAva donoM hisAeM hotI hai| dinako bhojana karane meM hiMsA kama aura lAbha adhika hotA hai, ataH vaisA zrAvakakA kartavya hai| vAstavameM dekhA jAya to yaha zloka pUrvapakSakA hai, uttarapakSakA zloka AmekA hai astu / / 131|| uttara pakSa-AcArya isa zloka dvArA rAtri bhojanakA khaMDana karate haiM / naivaM vAsarabhuktaH bhavati hi rAgAdhiko rajanibhuktau / annakabalasya muktaH bhuktAviva mAMsakavalasya // 132 // 1. yadi bhavet kriyA hotI to behatara hotA. vicAra kiyA jAya /
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAtribhojanarapAgAzupata 295 padya mitra tumhArA taka ThIka nahiM, rAtri bhojake karanekA / rAtri mojameM hiMsA bahu hai, adhika rAgake dharanekA / / jaise ana mojameM kramatI rAgAdika saba hote haiN| mAMsa bhojamaiM adhika rAgakA honA nizcita karate haiM // 13 // anSaya artha-AcArya uttara dete haiM ( pUrvapakSakA khaMDana karate haiM / ki[ naivaM, rajanabhuko vAsarabhuta hi gamAviko manasi ] bhAI ( mitra ) tumhArA pUrvapakSa (rAtri bhojanakI puSTi karanA) ucita yaza bajanadAra nahIM hai, kAraNa ki nizcayase dekhA jAya to dinake bhojanakI apekSA rAtrike bhojanameM adhika rAga hotA hai jo adhika hiMsAkA kAraNa hai / dRSTAnta dvArA batalAte haiM [ anakabalasya mukke mAMsakabasamma bhumo hana ] jaise ki anna khAneko apekSA mAMsake khAne meM adhika rAga pAyA jAtA hai, jisase adhika hiMsA hotI hai, ataeva vaha heya hai / / 132|| bhAvArtha- jIvanameM bhojana-pAna karanA anivArya hai-sabhI saMsArojIva bhojana-pAna kiyA karate haiM kAraNa ki vyavahAranayase bhojana-pAna ho prANa mAne gaye haiM, kyoMki unake binA jIvana sthira nahIM raha sktaa| parantu bhojana aneka kismakA hotA hai aura aneka tarahake jIva bhI hote haiN| aisI sthitimeM hara ekakA bhojana ( khurAka) prAyaH niyata rahatA hai, kisIkA bhojana koI nahIM karatA na hara samaya karatA hai aisI vyavasthA prAkRtika dekhane meM sunane meM AtI hai| tadanusAra manuSyakA mukhya bhojana ( prAkRtika ) anna hai ( mAMsAdi nahIM hai ) pazuoMkA bhojana ghAsa phUla AdikA khAnA hai ityAdi / parantu ajJAnatAvaza prAkRtika bhojana ( mAMsAdi ) prAyaH karane lagA hai, yaha bar3e duHkha va AzcaryakI vAsa hai, itanA hI nahIM varana rAzriko bhI aura bAra bAra jahA~ tahA~ jisa tisakA bhojana karane lagA hai va patita ho gayA hai / prANIkA haraeka kArya niyamita va sImita honA cAhiye tabhI usakI zobhA hai va mahattva hai| jitane kArya viparIta hote haiM ve prAyaH ajJAna ba rAgAdika vikAroMkI adhikatAse hI hote haiM ataeva vaha mahAna hisaka va pApI samajhA jAtA hai jisase vaha saMsArase pAra nahIM ho sktaa| phalataH ahiMsAdharmako hI dhAraNa karanA cAhiye, vahI mokSakA mArga hai, dUsarA nahIM, usakI pUrti dinake bhojanase hI ho sakatI hai jo prAkRtika hai / kimbhunaa| kutarka karanA bekAra hai| astu // 13 // AcArya-lokaprasiddha va anubhavasiddha udAharaNa dekara divA bhojanakI hI puSTi karate haiM / akolokena vinA bhuMjAnaH parihareta kathaM hiMsAm / api kodhitapradIpe bhojyajuSAM sUkSmajIvAnAm // 133 // kin . ... patha dIpakake ujAle meM bhI zAna hota hai jiivoNkaa| para sUraja sama nahIM hota hai, yahI meda hai donoMkA / H
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArthasibApAma sUkSma jIva mahiM dikha par3hate haiM dIpaka ujiyAle meM / ataH inhIkA maranA saMbhaSa, rAgni mojake karame / / 133 // anvaya artha- AcArya kahate haiM ki mAlokena vinA pradIpa boSitaH api bhuMjAma: ] sUryake ujele binA ( rAtriko ) dIpakake ujelemeM dekhakara bhI bhojana karanevAlA jIva ( manuSyAdi ) [ mojya zuza sUkSmajIvAnAM hiMsA kathaM pariharet ] bhojanameM patita honevAle sUkSma jIvoMko hiMsAkA tyAga kaise kara sakatA hai ? arthAt kabhI nahIM kara sakatA-usakA honA anivArya hai / / 133 / / bhAvArtha-rAtrike samaya bhojana sAmagrA (khAdya vastu meM rasoI meM ) meM svayaM hI asaMkhyAta jIva vicarate hue usa rasoI meM gira par3ate haiM aura ve bhojanake sAtha bhakSaNa karane meM mara jAte haiM, jisase vaha hiMsA rAtrike khAnevAloMse nahIM baca sakatI, yaha niyama hai / ataeva rAtriko bhojana chor3anA anivArya hai, avazya tyAga deveN| aisA karanese jaina samAjameM dhArmikatA aura zramaNAsaMskRtikA saMrakSaNya-pAlana ho sakatA hai| parantu duHkha hai ki jaina samAjameM bhI adhikAMza vyakti anya logoM ke samparkase unakI dekhAdekhI vaisA hI AcaraNa karane lage haiM, jo rAgako pracuratAkA ghotaka hai, yA dhArmika zraddhAkA abhAva jAhira karatA hai| 'na dharmo dhArmikaivinA' dharmAtmA bane binA dharma nahIM cala sktaa| arthAt dharmake pAlanahAre dharmAtmA hI haA karate haiN| dharmase bar3hakara koI dUsarI cIja AtmAkI hitakArI hai, ataH bakA bar3A bhArI mahattva hai| yadyapi dharma ke aneka rUpa ( prakAra ) saMsArameM pracalita haiM tathApi sabase uttama ( utkRSTa-anupama ) dharma 'ahiMsA hI hai| isa tathyako sabhI vivekojana mAnate haiN| kimbahanA / yadyapi dharma A~khoMse dikhanevAlI cIja nahIM hai| tathApi usakA phala ( bAhyavibhUtirUpa) avazya dekhane meM AtA hai| ata: usapara vizvAsa karake loga bAhya vyavahArodharma dhAraNa karate haiM / tathApi (nizcaya ) meM dharma, amUrtika va AtmAkI cIja hai, usakA darzana yA pratyakSa jJAnane ke dvArA hI hotA hai, jisakA phala pUrNa sukha va zAnti hai| ataeva usako jAnanA va prApta karanA manuSyakA mukhya kArya hai / astu // 133 / / / Age AcArya upasaMhAra arthAt sabakA sArAMzarUpa ( nicor3a ) kathana karate haiN| ki vA bahupralapitairiti siddhaM yo manovacanakAyaiH / pariharati rAtribhukti satatamahiMsAM sa pAlayati // 134|| bahuta kasa kyA matalaba hai, sAra yahI sabakA jaanii| bhanavacakAya tIna bogause rAtribhoja tajamA mAno 9. uktaMco vasenmanasi yAvadalaM sa tAbaddhantAna hanturapipalyagate'yatasmin / dRSTA parasparahatirjanakAtmajAnAM rakSA savosyajagataH khalu dharma eva // 26 / / artha-~-javataka AtmAmeM dharma maujUda rahatA hai tabataka zatru bhI badalA nahIM le sakatA aura jaba dharma naSTa ho jAtA hai taba vApa beTAko aura beTA bApa ko mAra DAlatA hai| phalataH dharmale hI saMsArakI rakSA hoto hai / isi // 26 //
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAtribhojanavyAgA pUrNa ahiMsA dharma vahI hai jo guNijana dhAraNa karate / karmakAra zivapurako jAte sadA kAla sukhamaya rahate || 134 || anvaya artha - AcArya kahate haiM ki [ kiMvA bahupralapi: ] bahuta vistAra ke sAtha aura bArabAra eka hI bAtako kahane se koI lAbha nahIM hotA / ataeva / yaH manodhanakAryaH rAtribhUi pariharati ] jo prANo ( manuSya vivekI) mana-vacana-kAya ina tIna yogoMse ( bhaMgosa ) rAtribhojanakA tyAga karatA hai [ sa satataM ahiMsAM pAlayati ] vaha niraMtara (ahiMsA) ko pAlatA hai [ ivi siddhaM ] yaha sArAMza nikalatA hai ( siddha hotA hai ) / / 134 | 297 bhAvArtha - isa graMtha meM mokSamArgakA athavA 'ahiMsA dharma kA mukhyatAse nirUpaNa kiyA gayA hai ( jisake pAlaka zrAvaka va muni hote haiM ) astu / zloka naM0 40 se hiMsA ( adharma ) ke sAdhanabhUta pA~ca pApoMkA varNana kiyA hai| phira zloka naM0 111 se hiMsA ke mahAna sAdhana parigraha pApakA vistAra ke sAtha kathana kiyA hai| usake bAda zloka naM0 129 se rAtribhojana pApa ( parigrahake bheda kA vistAra ke sAtha varNana kiyA hai / aura 'ahiMsA' dharmako pAlana karaneke liye ukta sabhI bAtoMkA tyAga karanA jarUrI batalAyA hai, jisakA sArAMza isa zloka ( 434 ) meM batalAyA hai / jaba koI viveka jIva buddhi va zraddhAbalase heya upAdeya ko samajhakara vaisA AcaraNa ( vRtti ) karatA hai tabhI vaha saMsArase mukta hotA hai / dharmakA svarUpa tabhI samajhameM AtA hai jabaki svaparakA meMdajJAna hotA hai| svaparakA medajJAna, midhyAdarzana aura mithyAjJAnake abhAva honepara hotA hai, ataeva petara unakA bhI abhAva (kSaya) karanA anivArya hai / ratnatraya kI prApti karanA ho 'puruSArtha kI siddhikA upAya' hai jo ahiMsA yA vItarAgatA rUpa hai kimbahunA // 134 // jo mumukSu jIva nirantara ratnatrayarUpa mokSamArgakA sevana karate haiM unako mokSa kI prApti avazya hotI haiM, yaha phala dikhAte haiN| ityatra tritayAtmani mArge mokSasya ye svahitakAmAH / anuparataM prayatante prayAnti te mukti macireNa // 135 // pakSa svati cAhanevAloMkI yaha hai upadeza antameM aba / mArga tIna vigha mAne taba // mokSa mArga meM kagate hai| mokSa unheM milatA hai jaldI, amra usameM ve pagate haiM / / 135|| hai eia aast mokSa padAratha, aisA nizcaya karake jo jana, anvaya artha - AcArya kahate haiM ki [ ye svahitakAmAH atra tritayAsmani mokSasya mArge ] AtmakalyANake icchuka ( mumukSu ) jo bhavyajIva isa ratnatrayarUpa mokSake mArga meM [ anuvarataM prayatana ] nirantara prayatna yA puruSArtha karate rahate haiM [ te adhireNa mukti prayAnti ] ke jaldI hI mokSako 28
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArthasiddhaghuyAya cale jAte haiM arthAt mokSako prApta kara lete haiM, yaha phala batAyA jAtA hai, ise prApta karanA cAhiye / / 135 / / bhAvArtha-yaha nyAya yA nIti hai ki binA prayojana yA phalake koI mUrkha AdamI bhI kisI kArya meM pravRtti nahIM karatA kintu phala prApta hone ke ho lobhase hara kArya karatA hai| tadanusAra sAMsArika sabhI sarahake padArtha ba tajjanya sukha AdikA tyAga karanA sarala kArya nahIM hai usakA tyAga hara koI nahIM kara sakatA, parantu jina bhedajJAniyoM ko yathArtha jJAna ho jAtA hai, asalI sukha va usake gAnoMkAthAna prAsa honevAle pAlamA laga jAtA hai ve utsAhake sAtha binA bhaya ke una sAMsArika sabhI cIjoMkA tyAga bAlakI bAta meM kara dete haiM aura usake phalasvarUpa mokSako prApta kara lete haiM yaha tAtparya hai| jo prANI saMsAra bhogavilAsoMko chor3ane meM bhaya va. saMkoca karate haiM ve kadApi mokSa nahIM jA sakate, saMsArameM hI duHkha sahita jIvana vyatIta karate haiN| mokSa hI eka aisA padArtha-nirupadrava nirbhaya sukhamaya anupama nitya hai ki usakI barAbarI koI nahIM kara sakatA / phalataH AtmahiteSI vivekI jova hI duHkhamaya anitya cIjoMkA tyAgakara usake badale meM nitya sukhamaya cIja prApta karate haiM yaha vizeSatA jJAnI va ajJAniyoMmeM hai ! lekina usa mokSakA mArga yA upAya nizcayase eka ( ratnatraya ) hI hai-dUsarA nahIM hai aisA pakkA samajhanA cAhiye, kimbahunA / isa granthameM va isa prakaraNa meM prAcArya mahArAjakA yaha astima vaktavya hai ki aba sAvadhAna hoo, maphalatameM vyarthaM samaya mata khoo, yaha narabhava milanA phira kaThina hai ityAdi / / 135 / / Rasilapicssed zyakramAzudvividhAyi taskila padavyaM samanaM svayaM / svadadhye ratimeti yaH sa niyataM srvaapraashytH| baMdhadhasamupetya nizyamuditaH svajyotirachocchala itanyAsapUrapUrNamahimA zuddho bhavAmukhyase / / 155 / / kalaza artha---azuddhatA yA vikArako utpanna karanevAlo pojoMko arthAt sampUrNa paradravyoMko chor3akara jana jJAnI AtmA apane nija svarUpameM upayogako lagAtA hai taba vaha aparAdhase chUTatA hai tathA usakA pUrNa baMdha naSTa hotA hai / isa taraha bhAvabandha ( rAgAdirUpa) aura dravyabaMdha ( jJAnAbaraNAdi karma nokarma ) donoMse chUTakara arthAt aparAdhase mukta hokara yA zuddha niraparAdha hokara jaldI hI mokSako jAtA hai anyathA nahIM, yaha bhAva hai / phalata: mumukSuoMko yahI sanAtana mArga pakar3akara usapara niHsandeha calanA cAhiye tabhI kalyANa hogA, yaha niSkarSa hai / / 135 / / :
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ chaThavA~ adhyAya saptazIla prakaraNa AcArya vratoM ( pA~ca aNuvratoM kI rakSA ke liye sAta zoloM kA arthAt 3 guNatrata 4 zikSA vratoMkA varNana karate haiM aura pAlanekA upadeza dete haiN| paridhaya iva nagarANi vratAni kila pAlayanti zIlAni / vratapAlanAya tasmAcchIlAnyapi pAlanIyAni // 136 / / pazca aNuvatIkI rakSA karanA jinako apti hI pyArI hai| saptazAlako pAlana karane ve hI adhikArI hai| saptazIlako pAlana karake pratirakSA ho jAtI hai| yathA nagarakI rakSA dekho koTa khAIse hotI hai // 13 // anvaya artha--AcArya kahate haiM ki [ paridhara nagarANi hara ] jaise koTa va khAI nagarako rakSA karate haiM usI taraha kilazalAni tAni pAlananti ] nizcayase sAtazIla aNuvratoMkI rakSA karate haiM ( kuzIlakA praveza nahIM hone dete ) / [tammAta vratapAlanAya zIlAnyapi pAlanIyAni , isaliye vratoMko rakSAke liye saptazoloMkA pAlanA bhI anivArya hai ( avazya pAlanA cAhiye ) / / 136|| bhAvArtha-mUlakI rakSA (pUjIkI rakSA karate hue vRddhi karanA vivekiyA-samazadAroMkA kartavya hai| isa nyAyase jabataka mUlavatoM ( aNuvratoM kI rakSA na kI jAyagI tabataka Age pragati { unnati / honA asambhava hai / aisI sthiti meM mUlannatoMko rakSAkA upAya sAtazIloMkA pAlanA hI hai, unake pAlane se unameM gar3abar3I (doSa Adi ) nahIM ho sktii| jisa prakAra zahara yA nagarake cAroM ora koTa khAIke rahane se DAkU coroMkA praveza nahIM ho pAtA va zaharako rakSA rahatI haiM tathA zaharakI unnati bho ho sakatI hai isaliye zaharako rakSA karanA anivArya hai / tAtparya isakA yaha hai ki jaba vratIke bhogopabhogake bAhyasAdhana sImita ho jAyaMge taba unake bAhira praveza karanA yA pravRtti karanA svataH banda ho jAvego, taba vahA~ saMbaMdhI aparAdha bhI na hogA, aura binA aparAdhake sajA bhI na milegI, evaM apane kSetrameM ho cittavRtti sthira ho jAvego, phalataH vratako rakSA banI banAI hai, sukha va zAnti, tyAgase hI prakaTa hotA hai / gamanAgamana, lenadena, khAnapAna, rahana sahana, Adi saba somita yA parimita ho jAnese, Arambha parigraha kama ho jAtA hai, AkulatA cintA kama ho jAtI hai, jisakA matoA saMsAravAsa bhI kama ho jAtA hai, tathA AtmAke guNoMkI vRddhi hotI
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArthasiyupAya hai ityAdi sArAMza hai ! jabataka bAhyaparigrahakA sambandha { saMyoga ) rahatA hai tabataka hiMsA Adi pApoMse AtmAko rakSA karanA anivArya hai aura sadAcArase rahanA bhI mahaja jarUrI hai yahI saba zIla pAlanekA prayojana hai ityAdi // 136 / 3 noTa-paridhikI upamA-bArI yA roka lagAnese hai| ataeva ahiMsA' Adi sabhI aNuvatoMko rakSAkA upAya karanA jarUrI hai arthAta aticAroMke na lagane dene se hI mUlavatakI rakSA honA sambhava hai| nau tarahase arthAt nau bhaMgoMse vratakA pAlanA athavA rakSA karanA khaMDita na hone denA hI zola ( mamAvabhAva kI rakSA karanA hai| (brahmacarya vrata kI rakSAke liye nimnalikhita bAdyasAdhanoMkA tyAga karanA caahiye| tithalevAsa, premarucinirasvana, devarIla bhAkhanamadhu caina / pUravabhogakali sarcintana, garuya ahAra leta mita caina / / kara zucitana zrRMgAra vanAvata, tithaparyaka madhya sukha saina / manmathakathA, udarabhara bhojana, ye navavAha jAna mana jaina ||11) jJAnArNavameM 10 doSa TAlanA batalAyA hai, inase unameM kucha antara hai / para ve bhI niSiddha haiM / brahmacarya vratameM bAdhaka haiM ginatI likhane se maryAdA siddha nahIM hotI, apitu eka tarahakI jAti mAlUma hotI hai aisA samajhanA cAhiye / iyattA ( parimANa )kA nizcaya karanA alpajJAniyoMke vazakI bAta nahIM hai, astu // 136 / / ___ AcArya aNuvrattoMkI rakSAke liye 1 pahilA sAdhana ( bhIla ) (1} digvatanAmakA batalAte hai jisakA dUsarA nAma 'guNavata' hai| pravidhAya suprasiddhaimaryAdA sarvato'pyabhijJAnaiH / prAcyAdibhyo digbhyaH kartavyA viratiravicalitA // 137 / / dazoM dizAoM meM prasiddha jo parvata Adi ThikAna haiN| maryAdA una taka hI karake Age kabhI na jAnA hai| aisA prAya zriyogase karake pUrva dizAdikakA janA aTala pratijJA karanepara hI digvrata dhAraNa hai bharamA / / 13 / anvaya artha----AcArya kahate haiM ki sarvato'pi suprasidaiH abhijJAneH mAdA pravidhAya triyoga dvArA sarvatra lokaprasiddha parvatAdikake ThikAno ( cihnoM )kI maryAdA { sImA ) karake jo [prAdhyAdibhyaH digbhyaH avicalitA virasiH kartavyA ] pUrvAdidizAoM meM Age na baratane ( pravRtti yA 1, bila yA liGga /
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ sasIlaprakaraNa vyavahAra na karane ) kA pakkA yA aTala tyAga kiyA jAtA hai, vahIM digvata kahalAtA hai // 137 // bhAvArtha-lokaprasiddha sthAnoMtaka carataneko manavacanakAyase aTala pratijJA karake dazoM dizAoMmeM usa garyAdAke Age jIvanaparyanta kabhI nahIM varasanA digdrata kahalAtA hai, usase Age saba tarahakA vyavahAra chor3a denese vahA~ sabhI pAMcoM pApa bana jAte haiM-nahIM lagate haiM ataeva unase vrato AtmAko rakSA barAbara hotI va ho sakatI hai, koI sandehako bAta nahIM hai| prArambhameM jabataka jIva saMyogI paryAya meM rahatA hai tabataka pUrNa parigraha yA pApoMkA tyAga karanA sambhava nahIM hotA ( asambhava va azakya hai ) ataeva krama-kramase hI thor3A-thor3A tyAga kiyA jAtA hai tabhI vaha pUrNatAko prApta hotA hai| aisI sthiti meM jIva anAdikAlase asuddha yA saMyuttA avasthA meM hI rahatA AyA hai ataH krama-kramase hI usase pRthaka honA sambhava hai / AtmazaktikA bhI vikAsa eka sAtha pUrA nahIM hotaa| ta tAkA lA kAyama rakho ye zanaiH tyAga karate-karate Age bar3hanA cAhiye, yaha pUrva paramparA hai| jaba eka pA~va pUrA jama jAya taba dusarA pA~va uThAyA jAya arthAt digvratameM paripakva ho jAne para hI dezavata dhAraNa kiyA jAya yaha Adeza hai-jinAjJA hai, astu / isakA dhyAna rakhanA cAhiye, parantu dinnata yamarUpase ( jIvanaparyanta ) hotA hai yaha usameM vizeSatA hai yaha yAna rakhanA cAhiye // 137 // Age AcArya digvata dhAraNa karanekA phala ( lAbha ) batalAte haiN| iti niyamitadigbhAge pravartate yastato bahistasya / sakalAsaMyamavirahAt bhavatyahiMsAvataM pUrNam // 138 // padya maryAdA ke bhItara sI o pravRtti cApamI karatA hai| maryAdA ke bAhara usake sakala asaMyama TaratA hai| saba usake nita pajhatta ahiMsA ta rakSA taba hotI hai| isI vidhi se karate-karate pUrNa ahiMsA palalI hai / / 13 / / anvaya artha-AcArya kahate haiM ki [ iti niyamita dimAge yaH pravartate ] pUrvoktaprakAra dizAoMkI maryAdA (digvrata) ke bhItara jo aNuvato prANo pravRtti karatA hai [ tasya tato bahiH sakalAsaMgramanirahAta ] usake maryAdAke bAhira sampUrNa asaMyama ( hisA) kA abhAva honese [ pUrNa ahiMsA vrataM bhavana ] pUrNa ahiMsAvata palatA hai arthAt upacArase prApta ho jAtA hai aisA samajhanA cAhiye // 138 // bhAvArtha-hiMsAkA yA asaMyamakA na honA ho 'ahiMsA vata' kahalAtA hai / tadanusAra maryAdA ke bAhara jaba bilakula sambandha chUTa jAtA hai---koI pravRtti nahIM hotI na koI kArobAra hotA
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ 305 puruSArthasiddhaghupAya hai taba vahA~ sambandhI hiMsA Adi pApa kaise lagegA ? nahIM laga sakatA, ataeva vahA~ pUrNa ahiMsA vratakA honA sambhava hai / vArase noTa - yadyapi vaha dhAvaka aNuvratI ho kahalAtA hai- mahAzrato nahIM ho jAtA, parantu upatatsadRza ho jAtA hai yaha tAtparya hai / ataeva digvata dhAraNa karanA hI cAhie usase bar3A lAbha hotA hai - hiMsA Adi pA~coM pApa nahIM hote, jisase bandha honA bhI banda ho jAtA hai, saMsAra kama ho jAtA hai ityAdi / ukta kramase hI lakSya pUrti hotI hai, kimbahunA / Age AcArya deva ( somAke bhItara sImA karanA ) nAmake guNavatakA bhI upadeza dete haiM / tatrApi parimANaM grAmApaNabhavana pArTakAdInAm / pravidhAya niyatkAlaM karaNIyaM viramaNa dezAt // 139 // padma free meM bhI kama karanA dezavira kahalAtA hai| niyata kAla kamI karanA, bar3a sImA meM hotA hai / grAma bajAra makAna muhallA, sAmisa isameM hotA hai| Age hiMsA pApa vacata hai, dharma ahisA palatA hai / / 132 / / anvaya artha -- AcArya kahate haiM ki [ tatrApi niyatakAlaM ] usa digbatako sImA ke bhItara hI niyata kAla (samaya-samaya para suvidhAnusAra ) [ prAsAdaNabhavana pATakAdInAM parimANa pravidhAya ] kisI gA~va yA bAjAra (hATa ) makAna (kilA vagairaha ) muhallA Adiko somA karake [ dezAt viramaNaM karaNIyam ] usa sImita kSetrase bAhara | Age ) kA tyAga kara denA cAhiye usako dezavrata kahate hai || 139|| bhAvArtha- dignata aura dezavrata donoM meM kSetrakA parimANa ( sImA-maryAdA ) hotA hai parantu ditameM parimANa janma paryantako kriyA jAtA hai aura dezavrata meM meM parimANa alpa samayako suvidhAnusAra kiyA jAtA hai, yaha donoMmeM bheda hai / yaha sa kSetranyAsa karanekA krama va abhyAsa hai jo samayapara ( antima samaya ) kAma detA hai / niHzalya honekA evaM rAgAdi chUTane kA yahI tarIkA ( methaDa ) hai | aisA karanese mahAna lAbha hotA hai| aNuvratI - paMtramaguNasthAnavAlA dezavratI yA saMyamayI | fee zrAvaka aisA ho hamezA karatA rahatA hai ki Aja hama amuka sthAna taka ho pravartana ( kArovAra yA vyApAra kareMge, Age nahIM ityAdi / taba icchAoMke somita ho jAnese 1. bAjAra / 2. muhallA / 6. kSetra -- parimita kSetrase Age aura digvata kSetrake bhItara |
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ mastrIkaraNa vikalpa kama hote haiM, rAga chUTa jAtA hai-saMvara ho jAtA hai-baMdha nahIM hotA aura vairAgya honese pUrvabaddha karmokI nirjarA bhI hotA hai / yaha saba dhyAna denekI bAta hai / jaba yaha nizcita hai ki eka sAtha eka kAla sarvatra pravartana nahIM ho sakatA taba usakA tyAga kara denA hI asamarthatAmeM uttama hai buddhimAno hai, vyartha hI vinA pravartana ni yo propanA nahIM banAnA jJAnoke jJAnadhArA va karmadhArA donoM sAtha-sAtha bahatI haiM ataeva vaha saMyogI paryAya meM tamAma . kArya karatA huA bhI jAnadhArAse una paryAyAzrita kAryoMkA batA yA svAmI nahIM banatA, sabako vikAra yA auSadhikabhAva samajhatA hai evaM una sabase virakta yA udAsIna rahatA hai, arAnti karatA hai / phalasvarUpa unake prati hamezA heyabuddhi rahatA hai, unake hone meM use prasannatA ( khuzI ) nahIM hotI, por3A na saha sakAne ke kAraNa vaha kar3avI auSadhiko taraha unakA sevana bAdhya hokara karatA hai yaha vizeSatA usake pAI jAtI hai / jIvanakA mUlya vItarAgatA va vijJAnatA hI hai / noTa ----maryAdAkA kAla, isameM dina rAtri pakSa mahInA Rtu ( do mAha ) ayana (chaha mAha ) saMvatsara ( eka varSa ) Adi rUpa hotA hai / uso kramase karanA cAhiye, astu / / 139 / / Age kSetraparimANa ( dezavasa ) karanekA phala ( lAbha ) AcArya batAte haiM / iti virato bahudezAt tadusthahiMsAvizeSaparihArAt / tatkAlaM vimalamatiH zrayatyahiMsA vizeSeNa // 14 // dezapratIka hiMsA hosI alpa, akSuta disA TalatI / isIliye bahulAma hota hai, bahuta ahiMsA mI palatA / / aisA soca vicAra karata hai, vijJAnI nirmala dhuddhiH / usako phala satkAla milata hai, pUrNa ahiMsAmaya zuddhiH / / anyaya artha--AcArya kahate haiM ki [ vimalamatiH iti bahudezAt vistaH ] medavijJAnI nirmalabuddhikA dhAraka zrAvaka pUrvokta prakAra bahutakSetrameM pravartana ( vyavahAra-AnAjAnA Adi ) banda kara denese arthAt alpa yA somita kSetra meM nirvAha, pravRtti yA kArobAra karanese [ niyatakAlaM taduSyahiMsAvizeSArihArAta ] niyatakAla taka bahuta kSetrameM (dignasameM ) nirvAha karanese utpanna honebAlI adhika hiMsAke tyAgase [vizeSeNa ahiMsA ayati ] vizeSa ahiMsAko prApta kara letA hai. isa taraha lAbha hotA hai / / 140 / / ___ bhAvArtha-niyata kAla taka arthAt kAlakI maryAdA lekara kiye hue tyAga paryanta, kyA hogA ki adhika kSetra va usameM honevAle pravartana ( nirvAha kA tyAga kara desese tasaMbaMdhI adhika hisA na hokara sirpha bartamAnameM upayoga AnevAle kSetrake bhItara hI alpahisA hogI aura bahuta ahiMsAvata ( saMthama ) palegA, yaha lAbha hogA, aisA vicAra karake ho viveko dUradarzI puruSa lAgi or Taster finam k C. ___NAPPh. HA?? : 13.1
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArthasidhupAya dignatAdi dhAraNa karate haiM va kramazaH uccapada yA sakala saMyama yA mahAvratako prAptakara muni banate haiM aura Age bar3hane-bar3hate yathAkhyAta cAritrake dhArI sarvajJa kevI ho jAte haiM kimbahunA / AtmAkI zakti acintya hai evaM samyagdarzana samyagjJAnako mahimA apAra hai yaha divratAdikA phala hai ataeva avazya dhAraNa karanA cAhiye, yahI mokSakA mArga hai jo nizcaya aura vyavahArake bhedase do / sarahakA hotA hai peztara yaha kahA jA cukA hai // 140 / / tIsarA guNavata, janayaMdavatyAga hai| usake pAMca bheda haiN| unameMse pahile apadhyAnakA tyAga karanA batAte haiN| pApajiyaparAjayasaMgaraparadAragamanacauryAyAH / na kadAcanApi cintyAH pApaphalaM kevalaM yasmAt // 141 / / padya cinA prayojana kArya jagatameM karanA anastha kahalAte / janakA 5 avazya hI milatA yAga isIse karavAte / / pApabRddhike karanevAle jIta hAra vikalapa karanA / sevana rastrI aru khorI zrAdi karana meM jita dharanA / / apadhyAna hai nAma isIkA prathama bheda isako jaano| isakA svAga karese mitro! aguvatakI rakSA mAno // 14 // andhaya artha---AcArya kahate haiM ki [pApavijayaparAjayasaMgaraparadAragamanacauyAMgrAH kadAcA bhApi na cisyAH ] niSprayojana, jinase apaneko kucha milanA-julanA na ho aise pApavarddhaka khoTe vicAroMkA karanA, yA khoTA cintavana karanA, anarthadaMDa kahalAtA hai| jaise ki, usakI jIta ho jAya, usako hAra ho jAya, unakI lar3AI ho jAya, usakI strI merI strI bana jAya yA mujhe vaha mila jAya, usako maiM corI kara leM yA usakI corI ho jAya, ityAdi vikalpa yA Arsa raudra pariNAma karanA, khuzI manAnA anarthadaMDa ( vyarthakA aparAdha ) kahalAtA hai-vaha kabhI nahIM karanA cAhiye arthAt usakA buddhimAnoMko tyAga hI kara denA cAhiye / pasmAt kevalaM pApaphalaM maryApta ] kyoMki usase sirpha pApakA hI baMdha hotA hai-bahI milatA hai aura usakA phala duHkha hI parabhavameM va isa bhavameM milatA hai, kintu citavana kI huI cIjoMmeMse kucha nahIM milatA, yaha tAtparya hai / / 141 // bhAvArtha-apadhyAna ( khoTA vicAra va citavana ) kA phala yA natIjA khoTA ho ( hAnikAraka ) hotA hai-kabhI acchA nahIM ho sakatA, ataeva vaha tyAjya hI hai| usase bhAvahiMsA hoto hai-ve vikArI pariNAma haiM ( vibhAva bhAva haiM, svabhAva bhAvake vighAtaka haiM ) taba usa jIvake 'ahiMsA Adi aNuvrata' nahIM pala sakate, yaha nizcita hai| isaliye aNuvatIko binA prayojanake arthAt baprayojanIbhUta kArya karanA banda hI kara denA cAhiye tathA prayojanamata kAryoMmeMse bhii|
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ ndiimaa kamatI kara denA cAhiye / saMsArI jIva, rAgadveSa mohavaza saMyogI paryAya meM na jAne kitane vikalA uThAte rahate haiM jinase kucha matalaba { svArtha ) hI nahIM nikltaa| isIse saMsArakI vRddhi hoto rahatI hai / homatA nahIM hotI yaha duHkhakI bAta hai| yadyapi vyavahAra dazAmeM parakA Alambana lenA anivArya rahatA hai / parAzritto vyavahAraH ) tathApi vivekabuddhi to honA hI cAhiye, jisase saMsAra ghaTe / parantu ajJAnI jIva vinA giTake anyAma pAlana karane mahote haiM aura usameM apanAvata ( ekatva AtmIyatA ) karake kartavya pAlana nahIM krte| svabhAvase ekAkI / ekatva vibhakta rUpa ) AtmA javataka parakA sambandha viccheda nahIM karatA tabataka saMsArase pAra nahIM ho sakatA tathA vikalpa nahIM chUTa sakate ityAdi / noTa-.-ilokameM 'cauryAyAH pada hai, usase kisoko mArane yA baravAda hone, baMdhana meM DAlane, aMgopAMga chedane, sarvasva haraNa karane, kaSTa dene AdikA khoTA cintavana karanA bhI manA hai aisA samajhanA cAhiye, ahiMsAkA pAlana manavacanakAyase honA cAhiye, arthAt mamameM burA cintavana nahIM karamA, kAyase vaisA khoTA kArya nahIM karanA, vacanase vaise bola na bolanA, tabhI vaha vrata rakSita raha sakatA hai / / 141 / / AcArya anarthadaMDake dUsare bheda pApopadezakA tyAga karanA batalAte haiN| vidyAvANijyameSIkRSisevAzilpaMjIvinAM puMsAm / pApopadezadAna kadAcidapi naiva karaNIyam // 142 / / padya vidyAdika kaha kAryoMse so gujara basara apanI karase / unheM kabhI upadeza pApakA denA nahi zikSA dete / / hiMsA kArya batAkara unako jo vRddhi karanA cahate / nahIM hitaiSI ke hai unake nijaparako badhana karate / / 142 / / anvaya artha-AcArya kahate haiM ki [vidhAmANijyamaSIkRSisevAziSpajIdinAM puMsAm ] kalA, vyApAra, munImI, khetI, naukarI, makAna Adi banAnA ina chaha AjIvikAke sAdhanoM dvArA AjIvikA karane vAle gRhasthoM arthAt karmabhUmike manuSyoMko ( sAttvika jovana bitAnebAloMko ) kalA pAnA bajAnA Adi / 2. vyApAra kharIda becanA / 3. munImI Adi likhaapddh'ii| 4. khetI kisaanii| 5. naukarI-sipAhIgiri Adi / 6, kArIgarI makAnAdi banAmA / 39
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ : Chi Xin Fang puruSArthasiddhaye [ pApapadezAnaM kadAcidapi nai karaNIyam ] pApa kAryakA arthAt pApamaya AjIvikA karanekA, upadeza (zikSA) kabhI nahIM denA cAhiye vaha varjanIya hai kyoMki usase anarthadaMDa hotA hai arthAt vyartha ho pApakA baMdha hotA hai| aNuvratokA vaha kartavya nahIM hai, kAraNa ki usase ahiMsAvrata nahIM pala sakatA, yaha hAni hai / / 142 / / bhAvArtha - mukhya lakSya ( aNuvratoMkI rakSA ) kI ora sadaiva dRSTi rakhanA vivekI puruSoMkA karttavya hai / tadanusAra ahiMsA vratako rakSA ke liye hara saMbhava upAya karanA cAhiye ( anivArya hai ) | parIkSA mauke para hI hotI hai, ataeva vratIko svayaM apanI AjIvikA ukta chaha kAryoM ( sAvanoM ) meMse apane yogya kAryoM dvArA karanA cAhiye / kintu lobha lAlaca meM Akara hisAvarddhaka AjIvikA kabhI nahIM karanA cAhiye aura dUsare gRhasthoMke liye bhI hisApApamaya AjIvikAkA upadeza nahIM denA cAhiye, tabhI usakA aNuvrata rakSita raha sakatA hai anyathA nahIM, yaha tAtparya hai yA sArAMza hai / vratI vivekI puruSa anyAya va pApase sadaiva Darate rahate haiM, yaha unakI vizeSatA hai yA sAdhAraNa janase bhinnatA ( vyAvRtti ) hai / loSaNA meM ( loka svAti meM ) par3akara kabhI anarthakA kArya nahIM karanA cAhiye ! raNa karanA bar3A kAma hai-vaha hI pApakA bApa ( jar3a ) batalAyA gayA hai, usase sabhI pApa jova karane lagatA hai / vaha 10 ve guNasthAna taka sAthameM jAtA hai aura samasta pApa prakRtiyoMkA baMdhana karatA hai tathApi dharmavIra viveka ke liye koI asAdhya nahIM hai, vaha sabakucha sAdhya kara sakatA hai, ataeva zaktiko saMbhAlate hue kAyara nahIM bananA caahiye| AtmAmeM acintya zakti hai kimbahunA | AtmazaktikA paricaya vikArake kAraNa upasthita honepara bhI svayaM vikRta na honepara ho to milatA hai, yahI aTalatA kahalAtI hai astu / dhyAna rahe / noTa -AdinAtha bhagavAnne karmabhUmike prAraMbha meM uparyukta 6 karmIkA upadeza AjIvikA calAne ko diyA thaa| inameM prAya saMkalpI hiMsA nahIM hotI, yaha khAsa vizeSatA pAI jAtI haisaMkalpI hiMsA sabase bar3A pApa hai ityAdi / arati tIsarA bheda pramAdacaryA ( AcaraNa kA tyAga batalAte haiM / bhUkhananavRkSa moTanazAGkladalanAmbusecanAdIni / niSkAraNaM na kuryAddalaphala kusumoccayAnapi ca || 143 // padya binA prayojana pRthvI jaya aru agni vanaspati janA ' jisase frer are na hove va rakSA misa karanA hai // prayojanabhUta na vaja sakatA hai Avaka pRthvI AdikakI / phira bhI vyartha doSa nahiM lagatA vinA prayojana tyAgIko // 143 // 1. tIvrakaSAya-- vivekazUnyatA | 2. harA ghAsa /
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ Breena !' saptazIlaprakaraNa anvaya artha-AcArya kahate haiM ki [niSkAraNe bhUkhananavRkSamoTanazAsvaladalanAnnuhocanA dIni ] niSprayojana ( aprayojanabhUta bematalaba ) pRthvI yA jamInakA khodanA, vRkSoMkA kATanA, harA ghAsa yA vanaspatiko kATanA ukhAimA, pAnI ur3elanA (sIMcamA } {sa dalaphala sumoccayAmapi ] aura patra phalaphUla AdikA saMcaya karanA bhI [ na kuryAta ] nahIM karanA cAhiye arthAt varjanIya hai, kAraNa ki vaha anarthadaMDa hai ata: usakA tyAga karanA vratIko pratarakSAke liye anivArya hai / / 143 / / bhAvArtha-niSprayojana / jarUratase jyAdaha yA jarUrata ke vinA) kArya karanA 'anarthadaMDa' kahalAtA hai| aisI sthitimeM gRhastha zrAvaka apane pada aura AvazyakatAke anusAra pazvo Adi pAMca sthAvaroMkI hiMsA kara sakatA hai, kAraNa ki usakA sambandha unake sAtha rahatA hai / AjIvikA ke liye khetI karatA hai...bAga bagIcA lagAtA hai, mavezI rakhatA hai, ghAsa-patnI saMgraha karatA hai phalaphUla upayoga meM lAtA hai kyoMki unake binA usakA kArya nahIM cala sakatA / ata: ve gRhasthAzramameM anivArya haiM / ma haiM . una ka sokI usakI AjJA / vidhi hai| kintu sabako sImA nirdhArita hai, arthAt jitanI jarUrata ho jitamese prayojana ho) utanA hI vaha vattavimeM lAve-usase adhika upayoga meM na lAve, yaha kaida hai| anyathA vaho kArya amarthadaMDameM zAmila ho jAtA hai jo varjanIya hai| yahI ephadeza vratakA artha ( mAyanA ) hai, aisA karanese hI usakI rakSA ho sakatI hai astu / / 143 // AcArya cauthA bheda ( 4 ) hiMsAdAna nAmaka anarthadaMDakA tyAga karanA batAte haiM / asidhenuviSahutAzanalAMgalakaravAlakArmukAdInAm / vitaraNamuyakaraNAnAM hiMsAyAH pariharet yatnAt // 144 // padya hisAjhe upakaraNa na denA churI kaTArI Adika ko| unake venese lagatI hai, hiMsA anarathatyAgA ko / / 1. unnaM ca 1 . bhUSayaH pavanAnInAM tRNAdInAM ca hisatam / yAvat prayojanaM syasya, vAvaskuryAdayaM tu ts|| pazastilakakAvya / / azra---pRthvI jala vAya agni bandaspati Adise jitanA apanA prayojana ho utanI hiMsA gRhastha kara sakatA hai, vaha anubila nahIM hai kintu usase adhika (aprayojanabhUta ) karamA anucita va varjanIya hai iti 1 2. vitaraNakA artha denA athavA svayaM prayoga karanA samajhanA caahiye| 3. hiMsAke upakaraNa ( sAbana ) jisane bhI hoM una sabakA vitaraNa karanA yA rakhanA niSiddha hai kyoMki jinakA nAma likhA gayA hai utane hI sAdhana nahIM hai| kuttA, billI Adi hiMsaka jAnavarokA rakhanA bhI manA hai| . . .".: .
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArthasiddhapupAya AU: malayA vahItA, jaba upakaraNAdika nAheM dekheM / apamese atirikta jana ko jo cita hiMsAdika laye ||144 // BAR anvaya artha--AcArya kahate haiM ki [ hiMsAyAH upakaraNArmA ] aNuvratIkA kartavya hai ki vaha hiMsAke upakaraNoM { sAdhanoM )kA jaise ki [ asidhenuviSahutAzanasAMgalakAvAsakAmukAdImA ] churIkaTArI, viSa, agni, hala, talavAra, dhanuSavANa, Adi cIjoMkA [ visaraNaM atmAt parihasta ] parasvArtha ke liye denA ( jo hiMsaka manuSya hoM) viveka aura caturAI sahita banda kara deve, jisase unako burA na lage ityAdi athavA svayaM bhI unakA upayoga bar3I sAvadhAnIse kare, jisase hiMsA na hone pAtre / tabhI hiMsAdAna anarthadaMDakA tyAga karanA kahalAvegA / / 144|| bhAvArtha---aNuvratI zrAvaka zlokameM likhI huI vastueM apane prayojanake liye ( rakSAke liye ) barAbara rakha sakatA hai-unake rakhane kI manAhI nahIM hai kAraNa ki apanI rakSAke liye vaha unako rakhatA hai jaba ki yaha gRhasthAzramameM hai| padapadapara unakI jarUrata par3anA sambhava hai| hA~, vaha sirpha apanI rakSAke liye hI rakha sakatA hai kintu parasvArtha ke liye nahIM rakha sakatA aura prayojanase adhika bhI nahIM rakha sakatA, anyathA usako naimittika doSa ( hiMsA ) lagegA ityAdi--- tabhI to isa zlokameM 'yatnAt va vitaraNaM' pada likhA gayA hai ki bar3e yatnase arthAt caturAI cha sAvadhAnoke sAtha apane hI pAsa meM rakhe va prayoga kare, anya kisI avizvAsIko hiMsAke liye na deve na yaza prApta kare ( bar3avArI na cAhe ) tathA aisA bhI na kare ki jarUratase jyAdaha parasvArthake liye rakhe, kyoMki usase hAni hotI hai-nimitta milA denese usakA aparAdha dAnIko lagatA hai| kAraNa ki jaba kisI jIbake vizeSa rAgadveSa hotA hai tabhI vaha paropakAra yA parasvArthakI bhAvanA rakhatA hai evaM usake bAdyasAdhana milA detA hai| phalataH una pariNAmoM { bhAvoM kA phala use avazya milatA hai yaha tAtparya hai| ataeva hiMsAke sAdhanoMko dUsaroMke liye hiMsAke khAtira kabhI nahIM denA cAhiye tabhI vratakI rakSA ho sakatI hai| yahopara yadi koI yaha tarka kare ki kadAcita apane sAdhanoM ( hathayAra Adi se dUsaroMkI rakSA bhalAI hotI hai to denevAleko dayAlutAse (karUNA bhAvase ) upakaraNa de denA caahiye| usase denevAlekI lokameM bar3avArI ( prazaMsA-koti) hogI aura dayAkA phala lagegA ( puNNabaMdha hogA) ityAdi lAbha bhI hogA? isakA samAdhAna ( uttara ) isa prakAra hai ki vaisA tarka karamA galata dhAraNa hai arthAta ajJAnatA hai / jaise ki koI yaha kahe ki 'zera yA siMha ko mAra DAlanese aneka jIvoMkI rakSA hotI hai arthAt unapara dayA yA karuNA karanA hotA hai yA palatA hai, jisase puNyakA bandha ho sakatA hai ataeva zera ( hiMsaka ko mAra DAlane meM koI hAni nahIM hai arthAta mAra DAlanA cAhiye koI pApa nahIM hai ityAdi / vaha saba galata khyAla hai| bhAvukatAmeM dUsareko mAra DAlane vAle zikAroko yaha bhI to socanA cAhiye ki jaba koI kara pariNAma ( adayArUpa) karake zerako mAratA hai taba usake dayA pariNAma kaise ho sakatA hai ? nahIM ho sakatA, phira pugdhakA bandha kaise hogA? kisI bhI jIvakA mAranA dayAse nahIM hotA adayAse hotA hai, usase pApa ho baMdhatA hai| ataH galata dhAraNA nahIM karanA
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ sasakIlaprakaraNa Aikime Ha n i..... cAhiye / saMklezatA aura dayAkA paraspara virodha hai astuu| koI paiseke lobhase paropakArake nAmapara kArya karatA hai to koI khyAti pratiSThAke lobhase kArya karatA hai parantu donoM hI bure kArya haiM yataH vaha sApekSatA hai, nirapekSatA nahIM hai ataH heya hai| tarkakA vizeSa samAdhAna isa prakAra hai ki isakA koI bharosA ( gAraMTI ) bhI nahIM hai ki zera mara hI jAyagA va aneka jona baca ho jAyeMge bhareMge nhiiN| kadAcit nizAnA cUka gayA to kyA hogA? aura jIvoMko maranA hI hogA to kyA hogA? jo honahAra hai vaha hogI hI, taba phira apane bhAvoMko kyoM bigAr3anA / vivekI jIva sadeva acchA vicAra karate rahate haiM vahI kartavya hai 13144 // Age AcArya-~-duzrutinAmaka ( 5 ) pAMcaveM anarthadaMDakA tyAga karAte haiN| rAgAdivardhanAnAM duSTakathAnAmabodhabahulAnAm / na kadAcana kurvIta zravaNArjanazikSANAdIni // 145 / / paJca jinase rAgacaSa bar3hatA hai, aisI duSTa kathAoMkA / sumanA-pahanA zikSA denA, kasaMtra nahiM hai pratiyokA // asI sadA dRSTi rakhate haiM, vratakI rakSA karanekI / doSa hayAmese vaha hotI. duSTa kathA nahiM sunaneko / / 145|| anvaya artha---AcArya kahate haiM ki jo duHzruti nAmaka anarthadaMDakA tyAgI ( aNuvrato ) ho usako [ azrodhabahulAnAM sagAvibardhanAnAM duSTakAnAM ] ajJAna aura mithyAtvase bharI huI ra poSaka tathA rAgadveSako bar3hAnevAlI aiso khoTI ( barAba) kathA kahAniyoM-carcAoMkA [ kAcana zravaNArjanazikSaNAdIni na kurvIta ] kabhI sumanA-par3hanA yAda karanA--zikSA denA nahIM cAhiye arthAt vaha ukta kArya kabhI na kare, tamo duHzrutityAga aNuvrata surakSita raha sakatA hai yAne pala sakatA hai / / 145 / / bhAvArtha-snetakI rakSAko jisa prakAra bAr3I (tAra vagairaha )kA lamAnA jarUrI hai usI taraha basoMkI rakSAke liye, mana vacana kApa va kaSAyoMkA rokanA, unako niyaMtraNa meM rakhanA anivArya hai / phalataH duSTa kathAoM ke sunane AdikA rAga ( kaSAya ) nahIM karanA yahI baMdhana yA vArI hai| rAgadveSa Adike vazIbhUta hokara hI prANI khoTI kathAkahAniyoM ( managaDhanta upanyAsa Adi kaSAya poSaka ) vArtAoMko bar3I dilacaspoke sAtha sunatA hai harSa viSAda karatA hai, svayaM par3hatA hai dUsaroMko par3hAtA hai prerita karatA hai jisase karmabandha hotA hai aura kumArgakA pracAra hotA hai, va nijako kucha lAbha hotA nahIM hai| ataeba anartha jAnakara vivekiyoMko janakA tyAga karanA hI batalAyA gayA hai| ukta ca-'Atamake ahita viSaya kaSAya inameM merI pariNati na jAya ityAdi / 1. apanA ghara jalAkara tamAzA nahIM dekhanA cAhiye, yaha lokanIti hai| apanI hiMsA karake parakI dayA nahIM karanA caahiye| ..... .. .
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310 puruSArthasiddhamupAya fadnt svAgo vratI puruSa apanA samaya, svAdhyAya-tvacarcA pUjA bhakti saMyama sAmAyika Adi acche kAryoM meM vyatIta karate haiM-samayakA saduyoga karate haiM, durupayoga nahIM die kathA upanyAsa, kokazAstra Adi nahIM par3hate sunate va sunAte haiM kimbahunA / sadaiva pApoMse Darate rahanA cAhiye aura ahiMsAkA khyAla rakhanA cAhiye tathA yathAsaMbhava vaisA kArya ( baratAva ) bhI karanA cAhiye / / 145 / / isa taraha nAmoM ke anusAra yahA~taka anarthadaMDake pA~ca bheda batalAe gaye haiM / vizeSa prakaraNa ( vivaraNa ) AcArya arthadaMDake silasile meM hI, anarthakArI juA / dyUta) AdikA bhI tyAga karanekA upadeza dete haiM, usase batarakSA hotI hai vaha anarthokI jar3a hai / sarvAnarthaprathamaM mathanaM zaucasya sa mAyAyAH / dUrAtpariharaNIyaM cauryAsatyAspadaM dhUrtam || 146 // padya es anarthakA mUla dagAbAjIkA ghara F khorI jhUla anyAya, azucikA kUr3Aghara hai || hiMsAkA hai srota, khajAnA vyasanoMkA hai aisA juA lu chor3a batI kara saba terA haiM | 1146 / / 1 anvaya artha - AcArya anarthadaMDake silasile meM ho kahate haiM ki [ yasa sarvAnardhaprathamaM zaucasva mathanaM mAyAyAH sabha, cauryAsatyAspadaM ] juA ( vyasana ) sabhI anarthokA mukhiyA ( jar3a yA rAjA ) hai tathA nirlobhatAkA bhakSaka ( nAzaka ) hai, mAyA dagAbAjI chala kapaTakA ghara / khAna yA kharAba sthAna kUr3A ghara ) haiM, corI aura jhUThakA aDDA ( sTeNDa ) hai ataeva [] dUrAtpariharaNIyam ] aNuvratiyoMko ( prAraMbhika tyAgiyoMko ) vaha durase hI chor3a denA cAhiye, nahIM khelanA cAhiye || 146 // bhAvArtha-vyasanoM yA anarthokA rAjA juA mahApApa mAnA gayA hai| usake hote sabhI pApa ho jAte haiM / usake bAremeM zAstroMmeM bar3o-bar3I kathAe haiM / ataeva usakA tyAganA bhI vratIke liye anivArya hai / parantu sAdhAraNataH gRhastha agratI ) ke liye bhI vaha varjanIya hai / kAraNa ki vaha pApakA kUr3A ghara hai- jovanako varavAda kara detA hai| juAr3I madya, mAMsa sevana karane lagatA hai, corI karane lagatA hai, asatya bolatA hai, parastrosevana karatA hai, zikAra khelatA hai, 1. miltaa| 2. ghara utpatti sthAna / 3. juA vyasana dAva lagAkara khela khelanA, saTTA Adi /
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ zikSAmataprakaraNa vezyAgamana karatA hai ityAdi jisase vaha loka va paraloka donoM bigAr3a letA hai| lokameM badanAmI, avizvAsa Adi veijjatA hotI hai aura paralokameM narakAdi durgati hotI hai kimbahunA / ataeva aNuvratako rakSAke liye luAkA tyA vatIko kAramAnI nAniye / / 146 // AcArya antameM anarthoMkA upasaMhArarUpa tyAga batalAte haiN| evaMvidhamaparamapi jJAtvA suMcatyanarthadaNDaM yaH / tasyAnizamanavayaM vijayamahisAvrataM labhate / / 147 // juA samAna aura bhI jo hoM, unako tuma anartha samajho / unakA nizadina syAga karesa, iMza adi mAvata samajhA / / doSa rahita jala grata hotA hai, samI ahiMsA hota vitha 1 isase doSa rahita thata dharanA, saMsArI dugyakA ho kSaya ||14|| anvaya artha---AcArya kahate haiM ki yaH padravidhamaparamapi anadeI jhAtvA sucAna ] jo aNuvratI puruSa juAke hI samAna atya / madirA pInA Adi) cIjoMko bhI anarthadaMDa svarUpa samajhakara unakA tyAga kara detA hai [ tasya bhAna anavayaM ahiMsAvata vijayaM labhata ] usakA nirdoSa ( niraticAra ) ahimANugata nirantara vijayako prApta karatA hai arthAt saphala hotA hai / / 14 / / bhAvArtha-niraticAra ahiMsAvata ( dharma ko pAlanebAlA puruSa ho saMsAra va usake duHkhokI jar3a mohAndi aSTakarmoM ko pRthak karake ( kSaya karake ) sukhamaya nitya nirupadrava mokSa sthAnako prApta ho sakatA hai dUsarA koI ( kAyara annatI jona ) usako prApta nahIM kara sakatA, yaha tAtparya hai| isakA kAraNa yaha hai ki ahiMsA vItarAgatArUpa hai' ataeva usose karmabandhana chUTa sakatA hai, kintu sarAgatAse karma baMdhana nahIM chUTatA ulTA baMdhatA hai / ataeva usa mArga ( upAya )ko kadApi nahIM apanAnA cAhiye vaha upAdeya nahIM ho sktaa| phalata: mokSakA mArga eka hI hai aura vaha ahiMsArUpa yA bItarAgatArUpa zuddha nizcaya hai| isake sivAya zubharAgako mokSamArga mAnanA vyavahAra hai abhUtArtha hai, nizcaya yA bhUtArtha nahIM hai aisA jAnanA kimbahunA / atha zikSAvataprakaraNa Age AcArya cAra zikSAvratoMmeMse (1) sAmAyika zikSAyatako batAte haiN| rAgadveSatyAgAnnikhiladravyeSu sAmyamavalambya / tatvopalabdhimUla bahuzaH sAmAyika kAryam // 148|| 1. samatAbhAva-rAgadveSa rahita pariNAma ( pakSapAtarahita nirvikalpa avasthA ) / 2. AtmasvarUpakI prApti anubhUti / 3. svarUpasthiratA-svarUpalInatA... bhedabhAvarahita dazA-nirvikalpabuddhi ityAdi /
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArthasivApAma padya saba dravyoMmeM rAgadveSakA syAga kare jo hotA hai / aisA sAmyabhAva dhAraNakara bhAsmasvarUpa attAtA hai // AramasidrikA mUla yahI hai sAmAni tuma mA / bArabAra usako karanA bhavi, zikSA prabhukI yaha mAno // 54 // anvaya artha- AcArya kahate haiM ki bhavyajIvoMkA kartavya hai ki ve niSiladacyaSu rAgadveSatyAgAt sAmzramavalamaya ] sampUrNa dravyoMmeM rAgadveSako tyAgakara samatAbhAva dhAraNa kareM ( niSpakSa hoveM) aura [ taracopalamnimUlaM bahuzaH sAmAgrika kAryam ] AtmasvarUpakI prApti ( mukti ) yA anubhUtikA mUlakAraNa ( mukhya upAya ) sAmAyikako bAra-bAra kareM, yaha sarvajJadevakA upadeza (zikSA ) hai / vinA sAmAyika kiye AtmasvarUpakI prApti nahIM ho sakatI / / 148 // bhAvArtha--jabataka AtmAnubhava prApta na ho arthAt AtmAke zuddha svarUpakA jJAna na ho va svAda na Ave tabataka jIvoMko ruci parapadArthoM kI ora rahatI hai. haTatI nahIM hai| arthAt unhIM parapadArthoM ( indriyoMke viSayoM kA svAda AtA hai aura unhIM meM ruci yA zraddhA rahatI hai yaha prAyaH niyama hai| aura jaba unake vipakSI Atma padArtha ( dravya )kA svAda AtA hai taba usake sAmane aura zeSa saba vastuoMke svAda phIke ( tuccha / par3a jAte haiM vahIM svAda sarvotkRSTa mAlUma hone lagatA hai / phalataH una sabase ruci haTakara apane AtmAmeM ho hone lagatI hai aura usI meM yathAzakti lona yA tanmaya ho jAtA hai| parantu aisA hone yA karane ke liye rAgadveSa yA pakSapAtakA abhAvarUpa 'sAmyabhAva' honA cAhiye, kyoMki vahIM 'sAmAyika AtmasrUpameM ekAgratA yA lonatAkA mUla kAraNa hai| arthAt samatAbhAva ( sAmyabhAva ) hue vinA ekAgratA nahIM hotI aura rAgadveSa chuTe binA samalAyAba nahIM hotA, aisI avasthA meM pahile saba dravyoM meM rAgadveSakA chUTanA anivArya hai| AtmasvarUpakI prApti ( anubhUti kA sAkSAtkAraNa, sAmAdhika hai, sAmAyikakA kAraNa 'sAmyabhAba' hai--sAmyabhAvakA kAraNa, rAgadveSakA abhAva hai, aisA samajhanA cAhiye aura usake liye bAra-bAra sAmAyikakA abhyAsa karanA cAhiye, yaha niSkarSa hai astu / yaha sAmAyikarUpa sAdhana, vratI annatI sabhIke liye upayogI par3atA hai ( lAbhadAyaka hai) cittavRttiko sthira karanA rokanA mAmUlI kAma nahIM hai, saMsAra yA Rrmabandhana chUTanekA yahI eka upAya hai aura sarala upAya hai, usake karane meM bAhyaparISaha yA tyAga kucha bhI nahIM karanA par3atA hai sirpha manako ( upayogako ) thor3A rokanA par3atA hai jo aticaMcala hai / usase yaha vizeSa lAbha hotA hai ki AtmasvarUpakI pahicAna yA anubhUti hotI hai, jisase vaha jIva svonmukhadRSTi karake parakA syAgakara mokSa jA sakatA hai| isake sivAya sAmayikako karate samaya citta sthira ho jAnese nirAkulatA hotI hai aura usase sukha va zAnti milatI hai ityAdi / noTa-'samaya' zabdase sAmAyika banatA hai / samayake aneka artha hai ( 1 ) AtmA (2) kAla (3) zAstra ( 4 ) auSadhi (5) dharma ityAdi / parantu yahAMpara 'AtmA' artha lenA hai|
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ zikSA prakaraNa ataeva AtmAkA 'ekIbhAvako prApta honA ki cAhiyabhAra jAra ) sAmAyika zikSA ke rUpa meM ( abhyAsarUpameM ) aura pratimAke rUpameM do taraha ko jAtI parantu usameM pratimArUpakA adhika mahattva hai kyoMki vaha niyamabaddha aura niraticAra hotI hai / water zikSA meM niyamabaddha aura niraticAra nahIM hotI aisA bheda samajhanA cAhiye / / 1482 AcArya -- sAmAyikakA kAla aura vidhi batalAte haiN| sAthameM lAbha bhI batalAte haiM / rajanIdivayorante tadavazyaM bhAvanIyamavicalitam / itaratra punaH samaye na kRtaM doSAya tadguNAya kRtam // 149 // padya dina rAtri ke anta samaya sAmAyika karanA nita hai| anya samaya karanese bhI hotA avaza Atmahita hai || zikSA meM niyama bAra do tIna bAra nahiM hotA hai / pratimA haiM to bhAkA niyama, doSa nahiM lagatA hai / / 149|| anvaya artha -- AcArya kahate haiM ki sAmAdhikazikSAvatavAleko [ rajanIdivacarante tat aviavazyaM bhAvamIyam ] cAhiye ki vaha prAta:kAla rAtri ke anta meM ( brAhmamuhUrta meM ) aura dina ke anta meM saMdhyA samaya, isa taraha do bAra niyamase sAmAyika kare, cUke nahIM / aura [ punaH itaratra samaveta doSAya kRtaM na guNAya kRtaM bhavati ] kadAcit dobArase adhika aneka bAra sAmAyika kI jAya to guNa ( lAbha ) ho hotA hai, doSa ( hAni ) nahIM hotA || 149|| 3.13 bhAvArtha(- isa zloka meM zikSAvratI ke liye sAmAyikakA kAla batAyA gayA hai kintu vidhi nahIM batAI gaI hai kAraNa ki vaha aneka jagaha batalAI gaI hai, vaisI samajhanA / isameM vizeSatA vitakAlakI ( subaha zAmako ) hai, vaha nahIM cUkanA cAhiye, vaha anivArya hai / abhyAsarUpase aneka bAra karane kI bhI vidhi ( AjJA ) hai kimbahunA | amRta kabhI nukasAna nahIM detA / sAmAyika Start ekatvavibhakta' svarUpa hai / sAmAyika yathArtha meM zuddhopayogarUpa vItarAga nirvikalpa avasthA hai| lekina vyavahAranayase arhantaparameSThIkA nAma japane rUpa-zubhopayogavRttiko jo 'sAmAyika' kahA jAtA hai yaha bheda hai / vyavahArasAmAyika - bhakti Adi zubharAgarUpa, savikalpa hotI hai, jisase puNyabaMdha hotA hai usase sAmAyikakA lakSya ( nirjarA va mokSakA honA ) pUrA nahIM hotA ityAdi / tathApi apekSAkRta usase bhI lAbha hotA hai-azubhopayogase bacatA hai jo kA kAraNa hai aura puSpabaMdha hotA hai / jo loga yaha kahate haiM ki vaha zubhapayoga paramparayA ... karanA cAhiye / aTala nivama rUpa avazya hI karanA cAhie / aticAra rahita honA cAhiye / x
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArthasiddhupAya nirjarA yA mokSa kA kAraNa hai vaha ajJAnatA hai| kAraNa ki zubhopayogase kabhI mokSa nahIM ho sakatA, asaMbhava hai, yataH vaha parigraha ( antaraMga ) hai, baMdhakA kAraNa hai / ataeva unako 'paramparayA' kA sahI artha 'vyavahAra' samajhanA cAhiye / arthAt vyavahAranayase zubhopayoga mokSakA kAraNa hai ityAdi / hamezA sAkSAtakA artha nizcaya' aura paraMparAkA artha 'vyavahAra' samajhanA cAhiye / ataH kathaMcit vaha bho upAdeya hai krimbahunA 1 prArambha dazAmeM aisA hI hotA hai astu / sAmAyika karaneko vidhi daMDakakriyA dvArA ( svAmikAtikeya ) batalAte haiM / bAhyakarttavya ( vidhi) cAra prakArakA hai| yathA--(manavacanakAyakI kriyA) (1) namaskAra (2) AvattaM ( 3 ) ziromati ( 4 ) thossAmi ( stutipATha ) / (1) manameM sAmAyika karane kA anurAga yA saMkalpa honA aura usake liye Adarabhakti va vinayarUpa pariNAmoM kA honA aMtaraMga namaskAra kahalAtA hai jo ullAsarUpa hai| tathA bAhirameM kAyadvArA mastaka navAnA, hAtha jor3anA, bhUmi sparza karanA, bahiraMga namaskAra kahalAtA hai / (2) hAthoMko aMguli ko tIna bAra ghumAnA 'Avarta' kahalAtA hai ( kAyakA vyApAra hai) (3) mastakako jhukAnA 'zironasi' kahalAtA hai ( kAyakI kriyA hai ) 1 ( 4 ) stutipATha vagairaha par3hanA thossAmi' kahalAtA hai ( vacanako kriyA hai / / zuddhatA vagairahako kucha aura bhI kriyAe~ haiM / yathA---- 3) hAthapAvamuhazuddhi karanA (2) pA~voMkA antara rakhanA { 3 ) hAthakI yAne aMguliyoMko tathA guriyoMkI mAlA rakhanA (4) zuddhamaMtra par3hanA (5) dRSTi saumya rakhanA ( 6 ) bAhira zabda nahIM nikalanA (7) sthiramudrA honA (8) ekAnta sthAna honA (9) niHzalya honA ( mAyAzalya mithyAjhAlya nidAnazalyase rahita honA cAhiye ), vikalpa yA zalyake rahate hue ekacitta yA ekAgratA nahIM ho sktii| (10) yogyadeza va kSetra honA, jahA~ para AkulatA na ho, DAMsa, macchara, khaTamala, bicchU, sarpa, zera, zikArI, pazupakSI na honIlI yA ThaMDI yA uSNa jagaha na ho, upadrava sahita sthAna na ho ityAdi / ( 11 ) yogyakAla ho-prAtaHkAla, madhyAhna ( dopahara ) saMdhyAkAla ! (12) yogya Asata hoUcInIcI kaMkarIlI na ho yAne acalayoga ho| / 13 ) yogya mudrA ho, bhayaMkara raudrAkAra na ho, saumya mudrA ho / ( 14 ) mana zuddha ho-vikAra rahita ho / ( 15 ) 1. caturAvatathitayaz catuHpraNAmaH sthito yathAjAtaH / sAmayika dvinipAstriyogazuddhasvisaMdhyamabhivandhI // 136 // 20 zrA0 svA0 samantabhadrAcArya artha--sAmAyika karate mamaya, manayananakAya zuddha rakhe, do AsanoMmeMse koI eka Asana { khaDgAsana yA padmAsana ) ghare, parigraha rahita hove, cAroM dizAoMmeM tIna-tIna Avarta kare, cAra praNAma kare ( namaskAra kareM ) aura tInakAla sAmAyika kre| yaha vidhi sAmAyikakI hai| isameM do daMDaka hote haiM / 1) prAraMbha (2) samApti / arthAt jaisI kriyA prAraMbha meM kI jAya vaisI hI kriyA samAptima bhI kI jAya ityAdi /
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ LABERSAREETE24 zikSAbalaprakaraNa bacana zuddha ho, zuddha pATha va maMtra bolA jAya / (16 ) kAdha zuddha ho---azucitA ( malAdi ) se rahita ho ityAdi sAdhanasAmagrI anukUla rahate sAmAyika Thoka banatI hai| kAryakI siddhi meM aMtaraMga va bahiraMga donoM kAraNa honA cAhiye / / 149 / / ) AcArya sAmAyika karanese jo vizeSa lAbha hotA hai vaha batAte haiM / mAtra usa samaya mahAvatA jaisA ho jAtA hai sAmAyikazritAnAM samastasAvadhayogaparihArAt / bhavati mahAnatameSAmudaye'pi caritramohasya // 15 // padya sAmAyika karanevAleko zratha kAma yaha hotA hai| yogekaSAya simaTa jAnese mahApratI sama banatA hai // api saritamohakA usake udaya usa samaya rahatA hai| manda udaya ke ho jAnese nahIM' sarIkhA lagatA hai|150|| andaya artha--AcArya kahate haiM ki [ sAmAyikazritAnAmaSAM carizramohasya udaye'dhi ] sAmAyika karanevAle ina aNuvratiyoM ke yadyapi pratyAkhyAnAvaraNa Adi kaSAyanAmaka cAritramohakamakA udaya pAyA jAtA hai tathApi [samastamAnaNyogaparihArAta mahAyataM bhavati ] bAhira sampUrNa AraMbha Adi sAvadhayoga ( kaSAyasahita kriyAe~ yoga ) usa samaya banda ho jAnese, unakA aNudrata, mahAvata jaisA mAlUma par3ane lagatA hai, yaha vizeSa lAbha hotA hai // 150 // bhAvArtha----tat ( mUla ) aura tatsadRza ( mUlasamAna meM bar3A antara hai, phira bhI sthUla daSTise ekasA mAlUma hotA hai| isI nyAya ( vivakSA ) se pAMcaveM muNasthAnavAle sAmAyika zikSAbattIkA sAmAyika aNuvrata, sAkSAt mahAvata ( nizcayase mahAvata ) nahIM hai kyoMki mahAvatakI ghAtaka ( AvaraNa karanevAlI ) pratyAkhyAnAvaraNa kapAyakA usa samaya udaya pAyA jAtA hai ( chaThaveM guNasthAna meM usakA abhAva hotA hai) tathApi sAmAyika karate samaya usake bAhirI Arambha parigraha prAyaH chUTa jAte haiM / banda ho jAte haiM--kaSAyapUrvaka yogakriyAe~ nahIM hotI ) / ataeva caraNAnuyogakI paddhati meM vaha mahAyanI sarIkhA dRSTigocara hotA hai| jaise ki upasarga kAlakA ( sancela) muni ho, kyoMki usa samaya vaha kucha bhI gamanAgamanAdi nahIM karatA hai, na kaSAya karatA hai ityAdi / parantu karaNAnuyogake anusAra bahU mahAnatI nahIM hai na ho sakatA hai, kAraNa ki usake pratyAkhyAnAvaraNa -.......... 1. pApAcaraNa' yA kaSAya sahita yomapravRtti / 2. pratyAsthAnatanutvAt mandasarAzvaraNamohapariNAmAH / sattvena duravadhAsaH mahAvatAya prakalpyante // 7 // ratna zrA sthavira samantabhadrAcArya 1
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRssi kaSAyakA udaya maujUda rahatA hai| phira bhI yoga aura kaSAyoMkA simaTa jAnA arthAt kama ho jAnA sAdhAraNa vizeSatA nahIM hai apitu mahAn vizeSatA hai| ataeva sAmAyika avazya karanA cAhiye / isa viSayameM svAmisamantabhadrAcArya mahArAjakA bhI mata hai / noTa-digvatadezavratadhArIkA bhI aNuvata, isI taraha mahAvrata jaisA ho jAtA hai yaha lAbha samajhanA cAhiye // 150 / / Age AcArya sAmAyika zikSAktokA aura bhI dusarA kartavya batalAte haiM / ( sthiratAke liye upavAsa krnaa)| sAmAyikasaMskAra pratidinamAropitaM sthirIkartum / pakSArddhayoIyorapi kartavyo'vazyamupavAsaH // 15 // padya prasidina sAmAyika karane se saMskAra usakA pdd'taa| usako dRr3ha karaneke khAtira, upavAsoM ko apanAtA / / yaha kartavya pratIkA hotA, eka pakSameM kara do bAra / usase bahuta samaya hai milatA, rada hotA sAmayika saMskAra // 15 // anvaya artha-AcArya kahate haiM ki sAmAyika zikSAnIko [ pratidinamAropita sAmAyikasaMskAraM sthirIkasam] pratidina do bAra niyamita rUpase kI jAne vAlI sAmAyiphake saMskArako sthira ( dRr3ha ) karaneke liye [yorapi pakSAIyoH avazyaM upavAsaH kartavyaH ] eka pakSa meM do bAra ( aSTamI va caturdazIko ) avazya ho upavAsa dhAraNa karanA caahiye| phalataH usa dina adhika samaya milanese ( upArjana karanA va khAnA pInA banda ho jAnese paryApta samaya taka bAra-bAra sAmAyika kI jA sakatI hai va phalasvarUpa upayoga dRr3ha aura sthira ( aTala ) raha sakatA hai yahI saMskArako dRr3hatAkA upAya hai / / 151 / / 1. sAmayike sArasambhAH parigrahAH naiva santi sarve'pi / celopasuSTamuniriva gRhI tadA mAti yatibhAvam // 102 / / rama. zrA0 sthavira samantabhadrAcArya / artha--pratyAkhyAnAvaraNakaSAyakI hInAvasthA ( mandatA) honese cAritramohakA pariNamana ( bala ) atyanta kamajora ho jAtA hai arthAt usameM nirbalatA A jAtI hai ataeva vaha adhika jora nahIM krtaa| phalataH paMcamaguNasthAnavAle sAmAsika aNuvatI ke pariNAma atyanta nirmala ho jAte haiM / ataeva vaha pariNAmoMko apeAse mahAvatI-upasargakAlIna muni jaisA pratIta hotA hai, yaha Azaya hai| koI bhI karma ho mandodayake samaya kama zaktivAlA ho jAtA hai, jisase adhika hAni yA lAbha nahIM hotA, mAmUlI rahatA hai / jaba udaya honA bilakula miTa jAtA hai taba usakA abhAva mAnA jAtA hai yaha niyama hai| chaThaveM muNasthAnameM pratyAkhyAnAvaraNakaSAyakA udaya nahIM hotA arthAt abhAva ho jAtA hai|
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ zikSA karaNa bhAvArtha - jabataka mana va Asana Adiko sthira rakhanekA abhyAsa na ho tabataka sAmAyika (cittakI ekAgratA ) kAyama nahIM raha sakatI, yaha niyama hai / ataeva sAmAyikakA saMskAra DAlane va usako sthira karaneke liye pratidinake sivAya pandraha rojameM do bAra dukAnadArI Adiko chor3a kara ( bAhira AraMbhAdi banda kara ) ekAnta sthAnameM jAkara khUba sAmAyika svAdhyAya Adi dhArmika kArya jarUra karanA ye tabhI sAmAyikakA saMskAra dRr3ha ho sakatA hai arthAt ArambhAdikA ( nimittakA ) tyAga kiye binA sAmAyika ( upayogakI) sthiratA yA ekAgratA Thoka nahIM raha sakatI, taba iMdriyasaMyama va prANisaMyama bhI nahIM pala sakatA, jisakI vratIko khAsa AvazyakatA rahatI hai / phalataH zrAvakako sAmAyika karanekA mukhya lakSya rakhanA cAhiye aura usakA dRr3ha saMskAra DAlanA cAhiye | usakI vidhi upavAsa karanA bhI mukhya hai / kyoMki samaya vagairahako bacata hone se vaha ho sakatI hai / svarUpameM sthiratA lAne ke liye yA nirvikalpa honeke liye yaha upAya ( sAdhana) jarUra jarUra karanA caahiye| yaha upAya hI sarvottama upAya hai, usIse anAdikAlake saMcita karma naSTa hote haiM taba mokSa hotA hai / yaha sAmAyika cAritrakA bheda hai, aisA samajhanA cAhiye / mana yA citta bar3A caMcala hai vaha bAra-bAra rAgAdimeM bhaTaka jAtA hai / ataeva puruSArthI puruSa usako bAra-bAra khIMca kara AtmasvarUpameM lagAte haiM aura aisA karate-karate antarmuhUrta taka eka padArtha meM sthira yA ekAgra kara dete haiM-vibhAvase haTAkara svabhAvameM khacita ( lona ) kara dete haiM ityAdi / / 152 / / } 310 AcArya sAmAyikakI sthiratA ke lie upavAsa karane kI pUrNa vidhi athavA proSaghoSavAsa zikSAvratakA lakSaNa kahate haiM / muktasamastAraMbhaH zroSedhadina pUrva vAsarasyArthe / upavAsaM gRhIyAnmamatvamapahAya dehAdI || 152|| paca pahile dinake Adhe dinase anAdikA tyAga kare | aura sabhI AraMbha tyAgakara nija AtamakA dhyAna ghare terfere are chor3akara dhAraNa vaha upavAsa kare / proSa dina dhAraNa karake proSadhopavAsa ju nAma re || 152|| anvaya artha - AcArya kahate haiM ki sAmAyikavratakA kartavya hai ki [ SadhanapUrvavAsarasyAn muktasamastArambhaH ] parva ( aSTamI yA caturdazI ke dinase eka dina pahileke Aye dina se arthAt dopahara se sampUrNa Arambha ( vyApArAdi ) kA tyAga karate hue aura [ hAdI mamamapahAya ] zarIrAdikameM mamatvako chor3akara [ upavAsa gRhNIyAt ] upavAsa dhAraNa kara leve arthAt cAroM prakAra kA AhAra chor3a deve, yaha vidhi hai jo proSadhopavAsavratakA svarUpa hai || 152|| 1. sAmayikachedopasthApanAparihAravizuddhisukSma sAMparAyayathAkhyAtamiti caritraM // 1 // tasyArthasUtra a0 6 / 2. parvakA dina proSadhakA artha parva hai / athavA ekAdAna hai|
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ RS8 310 puruSArthasiddha grupAya bhAvArtha-proSadhopavAsakA sAdhAraNa artha, ekAzanapUrvaka upavAsa karanA hotA hai arthAt parvake eka dina pahile dopahara / AdhAdina ) se upavAsako zurU ( prArambha ) kara denA aura 16 pahara yA 12 pahAra yA 8 pahara meM samApta karanA isa tarahase uttama-madhyama-jaghanya aise tIna bheda upavAsake ho jAte haiN| jaise ki pahale dinake dopaharase lekara tIsare dina dopaharako pujanAdi kara upavAsa kholanA arthAt prAsuka AhAra lenA, uttama 16 paharakA upavAsa hai / tathA pahile dinake zAmase upacAsa prArambha karake tIsare dinake prAtaHkAla pUjanAdikara kholanA madhyama upavAsa hai| isameM 12 pahara hote haiM / aura upavAsa arthAt parvake dina hI prAtaHkAlase prArambha kara dUsaredina pUjanAdi kara upavAsa kholanA jaghanya upavAsa 8 paharakA hotA hai| upavAsake dina sArA samaya dharmadhyAnameM vitAnA caahie| kintu anya gRhasthoke kAmoMmeM samaya kharca nahIM karanA cAhie vaha kImatI samaya hai||15|| athavA dUsare taraha upavAsake bheva (1) ke samA anna bAla kucha bhI brahma nahIM karanA, uttama upavAsa kahalAtA hai jo 16 paharakA hotA hai| (2. upavAsake dina aktihonatAvaza sirpha uSNa pAno eka bAra le lenA, madhyama upavAma 12 paharakA kahalAtA hai| (3 ) upavAsake dina thor3A (nodara ) AhAra ( annAdi ) le lenA jaghanya upavAsa kahalAtA hai / isa viSayameM mArgabheda pAyA jAtA hai jo Age batAyA jA rahA hai, astu / prodhadhopayAsakA lakSaNa--(svAmisamantabhadrAcArya) caturAhAravisarjanamupacAsa: bhISadhaH sadbhuktiH / / sa proSadhopacAso adupozyArambhamAcarati // 10 // ratnakaraNzrAvakA0 artha-...cAroM prakArakA ( azanakhAdyasvAdyaya) AhAra tyAga denA arthAt nahIM karanA upavAsa, kahalAtA hai| aura dinameM eka hI bAra bhojana karanA proSadha ! ekAzana ) kahalAtA hai| tadanusAra praSidhapUrvaka upavAsa karanA 'proSadhozvAsa, kahalAtA hai' yaha lakSaNa hai| abhiprAya (prayojana ) meM pUjya amRtacandrAcArya aura samantabhadrAcAryameM koI bheda nahIM hai sirpha zabdArtha bheda hai| propadhakA artha parva hotA hai aura ekAzana ( sakRd bhukti) hotA hai, ityAdi samajhanA / kriyA 'donoMkI eka-sI hai, astu, koI viruddhatA nahIM hai Agamake anukUla hai| . isI taraha ekArthatA anyatra hai zloka naM0 114 meM likhe gaye 'pratipUjA' pada aura zloka naM0 119 meM likhe gaye 'paricaraNa' padakA, eka ho artha hai arthAt arthabheda nahIM hai| usakA artha 'vaiyyAvRtya' yA upAsanA yA sevAsuzrUSA hotA hai| sirpha pAtrabheda pAyA jAtA hai| arthAt guru (dharmaguru muni ) kI vaiyAvRttya 1. eka bAra bhojana karanA /
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ kiraNa 319 karanA 'pratipUjA' kahalAtI hai aura bItarAgadevakI vaiyyAvRtya karanA 'paricaraNa' yA pUjA ( aSTadravya se ) kahalAtI hai| isakA nAma 'saparyA bhI hai / sAdhAraNa bolImeM 'Adara-satkAra' bhI kahA jAtA hai isa prakAra samanvaya karanA cAhiye, jisase matabheda na rahe, astu / kahIM-kahIM 'paricaryA' zabda bhI AtA hai, kimbahunA | pAThaka vicAra kareM / noTa - pUjA va pratipUjA yaha saba vaiyyAvRtya nAmaka zikSAvrata meM antargata hotA hai jo Parasar mukhya karttavya hai aisA samajhanA cAhiye / navadhA bhakti, AhArAvidAna, stuti, praNAma, Adi ye saba kArya pratipUjAke antargata hai / zikSAvratoM meM matabheda zrI samantabhadrAcArya dezAvakAzika, sAmAyika, proSadhopavAsa, vaiyAvRtya aise cAra bheda ( nAma ) mAnate haiM / tathA zrI amRtacandrAcArya - sAmAyika, proSadhopavAsa, bhogopabhogatyAga, atithisaMvibhAga ( vaiyAvRtya ) ye cAra bheda mAnate haiM / yahA~para dezAvakAzika aura bhogopabhoga meM antara ( bheda ) haiM / samantabhadrAcAryane bhogopabhogaparimANa (tyAga kA -- guNavratoMmeM zAmila kiyA hai| aura amRtacandrAcAryane zikSAvrata meM zAmila kiyA hai| artha prAyaH eka-sA honepara bhI nAmabheda hai| isakA kAraNa smRtibheda ho sakatA hai, aisA samajhanA cAhiye, kimbahunA // 152 // janazAsana mArgabheda Ama (1) mAne (2) apavAdI mArga basAe gaye haiM / utsargamArga yA zuddha bItarAga mArga meM zithilAcArako sthAna nahIM rahatA vaha bar3A kar3A ( aTala ) rahatA hai / isase usameM koI DhilAI nahIM hotI barAbara 16 pahara taka nirAhAra upavAsa rakhanA anivArya hai / avaran meM DhilAI rahatI hai, utsargakI taraha kar3Apana nahIM rahatA / ataeva usameM pAnImAtrakA lenA yA kavIdarakA lenA batalAyA gayA hai| usake do bheda hote haiM / (1) yAtrAmlAhAra (2) kAMjikAhAra (dakSiNa pradeza meM ) / (ka) AcAmlAhAra garama ( prAsuka) taka ( maThA ) yA mAMDameM thor3A bhAta milAkara - jisameM namaka vagairaha koI rasa na milA ho-lenA, AcAmlAhAra kahalAtA hai / (kha) kAMjikAhAra akelA vinA rasa ( namakAdirahita ) moDa yA prAsuka taka ho ( vinAbhAtake ) grahaNa karanA, kAMjikAhAra kahalAtA hai| yaha saba apavAda mArga hai / parantu jaba utsarga mArga apanAne meM saMklezatA yA AkulatA ho usa vakta arucipUrvaka begAra jaise isa mArgako pakar3anA batalAyA gayA hai kintu zakti rahate hue nahIM batalAyA gayA hai, aisA bheda samajhanA cAhiye / yahI utsava apavAdako sandhi hai kimbahunA / (svAmikArtikeyAnuprekSA va sAgAradharmAmRta meM dekho ) 1 sabakA lakSya indriyasaMyama va prANisaMyama pAlanA hai-- ahi dharmako apanAnA hai astu / / 152 / / 1. kaSAyaviSayAhAratyAgo yatra vidhIyate / upavAsaH sa vijJeyaH zeSaM viduH //
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArthasikhApAtha Age AcArya proSadhopavAsake samayakA aura bhI kartavya batalAte haiN| pAMca zlokoM dvArA zritvA viviktavasatiM samastasAvadhayogaparihArAn / sarvendriyArthavirataH kAyamanovacanaguptibhistiSThet // 153 // pApAraMma tyAga karake saba nirjana ho / manavacakAya tIna yogoM ko roka viSayakA tyAga kre| ho niHzalya vratadhAraNa karake Atama dhyAna avazya dhre| jisase nirbhaya nirvikalpa ho, karmAdika sabdI katare / / 15 / / anvaya artha-AcArya kahate haiM ki sAmAyika vratI { proSadhopavAsI )kA kartavya hai ki [samastasAvAyogaparihArAs vidhivasati zrivA ] sampUrNa RSAyayukta AraMbha parigraha ( pApAcaraNa) kA tyAga karake proSadhopavAsake samaya 'ekAnta sthAna ko prApta kare (jAve ) aura [ sarvendriyArthavistaH kAyamanovacanagutibhiH tiSThet ] paMcendriyoMke viSayoMse virakta thA tyasa hotA huA manavacanakAyako guptike sAtha nivAsa kare arthAt nirvikalpa hove-sonoM para vijaya pAye aura karmoko nirjarA kare // 1533 // bhAvArtha-proSadhopavAsa, sAmAyikakA eka aMga hai ( sAdhana hai) ataeva usake samaya sabhI aMgopAMga Thoka honA caahiye| byApAra va annajalAdikA syAga karanA, ekAnta sthAnameM jAnA, sampUrNa indriyoMke viSayoMko chor3anA, ityAdi saba bAhyasAdhana sAmAyika (cittakI ekAgratA ke artha-~-jisameM kaSAya-viSaya-AhArakA tyAga kiyA jAya vaha avasthA ( kiyA ) upavAsakI hai aura jisameM kaSAyakA tyAga na ho na viSayoMkA tyAga ho khAlI AhArakA tyAga ho, usako laMghana kahate haiN| saduSNe kAMjike zuddhamA lAtha bhujyate'zanam / / vijitendriyastaportha yakSAcArUla ubhyate'tra saH / / artha-talkAlakA taiyAra huA yA uSNa ( prAsuka ) kiyA huA maThAmeM thor3A-sA bhAta Adi anna milAkara khAnA vaha bhI sapako vRddhi ke lie, usako 'AcAmla' bhojana kahate haiN| udarAgnizamanAya aruci sahita / AhAro bhujyate bugdhAdikrapaMcarasAtigaH / damamAyAkSAtrUNAM yaH sA nivikasimelA // ___ artha-dugdha yA moThA Adi 5 rasoMse rahita sAdA bhojana karanA nirvikAra' bhojana kahalAto hai| aura vaha bhI indriyarUpa zatruoMko vazameM karane ke uddezyase ho-zarIra poSaNake liye na ho ityAdi // 152 // . . : ..
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ nimArakA haiM, jo nimitta kAraNa haiM ataeva lakSya ( sAmAyika-sAdhya )kI siddhi ke liye unakA milAnA bhI anivArya va hitakara hai| ata: usIkA upadeza isa ilokameM diyA hai| vaha karmoko nirjasakA mukhya sAdhana hai kimbahunA / caraNAnuyogakI yaha paddhati hai athavA bhUmikAzuddhi hai jo vAhya anivArya kartavya hai // 153 / / AcArya proSadhopacAsIkA gatrike samayakA kartavya batAte haiM / dharmadhyAnAsakto bAsaramatibATa vihitasAndhyavidhim / zucisaMstare triyA~mA gamayet svAdhyAyajitanidraH // 154 // padya dharma grAma sahita aba pUrA dinakA TAima ho jAne / aura zAmako saMdhyA karake zani samayamhAgU hove / / zuci vistarakA leya sahArA bIca-bophyamai so Adhe / svAdhyAya karate karate hI nidrA rAsa ubhaya khove ||15 // * anya artha-AcArya kahate haiM ki [ dharmadhyAnAsaktaH vihitampAndhyavidhi bAlaramatibA proSadhopavAsI, dharmadhyAna meM lIna ( Asaka) hokara evaM zAmako sAmAyika ( saMdhyA) pUrI karake dina pUrA kara leve saba [ syAdhyAgajitanidraH zucisaMstare mAmAMgamayen ] pavitra vistara / caTAI vagairaha )ke Upara svAdhyAya karate hue va nIMda lete hue rAtriko bitAye arthAt bIca-bIca meM thor3A sote hue rAtrikA kartavya pUrA kare 11154 / / bhAvArtha----pramAda aura AlasyakA mUla ! jar3a ) bahudhA bhojanapAna hai ataeva proSadhopavAsake samaya annajalAdikrakA tyAga ho jAnese eka to svabhAvase nIMda kamatI ho jAtA hai| dUsare dharmadhyAnameM cittako lagAmese upayoga badala jAtA hai va nIMda nahIM aatii| phalata: nirAlasa hokara rAtrike samaya proSadhopacAso saralatAse bitA detA hai| phira bhI saMkalpa karake apanA karttavya samajha pUrA karanA hI cAhiye / arthAt bratIko apanA samaya vyartha hI nidrA aura gapazapa Adi aprayojanabhUta kAmoM meM nahIM khA denA cAhiye, samayakA sadupayoga karanA anivArya hai, kyoMki sagAdikako ghaTAne ke liye ho to vrata dhAraNa kiye jAte haiN| ata: lakSya pUrA karanA hI cAhiye tabhI viveka zIlatA samajhI jAyagI kimbhunaa| dina va rAtrikA samaya donoM hI yathAsaMbhava dhyAna va svAdhyAyameM bitAnA cAhiye ityAdi / kyoMki Arambha parigraha do proSadhopavAsake samaya tyAga hI diyA jAtA hai jisase bAhya AkulatA miTa jAtI hai phira cintA kAhekI karanA ? nahIM karanA cAhiye, 1. Arur3a yA saMlagna hokara / 2. zukha pavitra vistara / 3. rAtri piri t Torrom sci NAWARUH MAHARASHTRA)
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArthalipArya nizcinta yA niHzalya hokara mukhyatayA dharmasAdhana karanA hI ucita hai astu / prazastakArya svAdhyAya dhyAna sAmAyika tattvacarcA Adi haiM unameM upayoga (citta )ko lagAnA baddhimAnI hai| proSadhopavAsI rAtriko tIsare pahara thor3A ArAma laMkara punaH cautha pahara 'brAhmamuhUrta meM { do ghar3I rAtri zeSa rahanepara ) pavitra vistaroMpara hI yA pRthaka pavitra ( nirjIva ) sthAnameM prAtaHkAlakI sAmAyika { sandhyA kArya ) karatA hai| usake pazcAt nityakarma karatA hai vahI Age batAyA jAtA hai / / 154 / / noTa-dinakA samaya, pahile prArambhakA AdhA dina aura rAtri tathA dUsarA dina ba rAtri yahA~para grAhya hai kyoMki zlokameM 'vAsara va triyAmA' ye sAmAnyapada haiM aisA samajhanA cAhiye / / 154 / / AcArya proSadhopacAsa pUrA honeke dinakA prAtaHkAlIna kartavya batAte haiN| prAtaH protthAya tataH kRtvA tAtkAlika kriyAkalpam / nirvatayedyathoktaM jinapUjAM prAsukaivyaiH // 15 // padya prAsa samaya uTha karake pahile nispakarma yaha karatA hai| pIche dharma kArya meM lagatA, zrI jimapUjana karatA hai| prAmuka bramya leyakara para vaha pUjA bhakti khuba krtaa| lakSya ahiMsAkA rakhatA hai, proSadha nAma virata dharatA // 555 // anvaya artha--AcArya kahate haiM ki proSadhopavAsIkA kartavya hai ki vaha prAtaH sthAya sArakAlika kriyAkalpaM kRtvA ] prAtaHkAla uThakara (jAgakara ) aura prAtaHkAlIna sabhI kriyAyeM ( zaucAdi nipaTanA snAna karanA ) karake [tasaH prAmukadavyaiH yo jina pakSAM nirvatayet ] usake pazcAt prAsuka dravyoMse Agamokta vidhike anusAra jinendradevako pUjA kre| karanA cAhiye / tabhI usakA phala milatA hai / / 155 / / 'vibhinna vyAsapAdhizeSAta sadvizeSaH' // 39 // ta0 sUtra a0 / bhAvArtha-isa umAsvAmIke sUtrake anusAra sabhI bAtoMko vizeSatA ( yogyatA ) milane para phala meM vizeSatA hotI hai yaha niyama hai ! ataeva advAtadvA pUjA karanA lAbhadAyaka nahIM hotI kintu accho vidhipUrvaka zuddha prAsuka dradhyase zraddhA sahita pUjA karane para usakA anupama phala milatA hai| ataeva vaisI hI pUrI pUjA karanA cAhiye vemAra sI nahIM TAlanI cAhiye yaha jinAnA hai, isa para dhyAna denA anivArya hai| peztara pUjA karanA zrAvatakA mukhya kartavya hai usake pazcAt prati. pUjA karanA arthAt bhaktipUrvakadvArA pekSa par3agAhana karake pAtradAna denA dUjA kartavya hai| usake 1. Agamake anukUla--jaisI vidhi zAstrameM batalAI gaI hai, tadanusAra karanA cAhie / 2. jIvarahita-acitaphalAdi, sacisaphalAdi nahIM, dharjanIya hai dhyAna rahe...kAraNa ki unameM jIvahiMsA hotI hai|
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ zikSAvataprakaraNa 326 } patrAt svayaM bhojana karanA ( peTa pUjA ) tIsarA karttavya hai / usake pazcAt gRhasthAzramakA kAma karanA Adi hai / vahI Age batAyeMge | iloka naM0 167 meM atithi saMvibhAga yA vaiyAvRtya batalAyA gayA hai jo proSadhopavAsI zrAvakako pAranAke dina avazya karanA cAhiye / gRhastha zrAvaka dharmake liye paraspara sambaddha tIna kAma haiM 1 -pUjA ( devakI) 2 pratipUjA ( gurukI ) 3 - udarapUrti nyAyapUrvaka vyApArAdi karanA, ye tInoM anivArya hai kimbahunA / / 155 / / AcArya Age upasaMhArarUpase proSadhopavAsakA kAla batAte haiM / uttana tato vidhinA nItvA divasa dvitIyarAtriM ca / ativAhayet anAdarddha tRtIya divasa padya // 166 mAphaka vaha dina aru rAtri bitAtA hai / bUjA dina aha rAzi pUrNa kara ardha tRtIya sIje dina bhI prApta karma kara bhojana vidhi eka bAra hI bhojana lekara eer samApta vaha karatA hai / / 156 / / pakar3atA hai || karatA hai / MAWA anvaya artha AcArya kahate haiM ki proSadhopavAsIkA kartavya hai ki vaha [ una feat dvitIpatra va novA ] pUrva kathita vidhike anusAra Der3ha dina aura do rAtriko visAve ( pUrA kare ) [ sala: prayasmAt tRtIyadasya ardha va aviyet | usake pazcAt tIsare dinakA AdhA fire ( dopahara taka ) bhI binA bhojana pAnake bitAve pazcAt vidhipUrvaka yathAsaMbhava atithi saMvibhAga karake ( pAtradAna dekara pratipUjA karake ) svayaM bhojana kare aura zrISadhopavAsa samAna kare | yaha karttavya proSadhopavAsI zrAcakakA hai || 156 / / bhAvArtha -- uttama proSadhopavAsa ThIka solaha pahara taka vidhipUrvaka sAdhanA karanese pUrNa va saphala hotA hai, aisA samajhakara usameM galatI yA Dhola ( zithilatA ) nahIM karanA cAhiye, yaha upasaMhArarUpa zikSA AcArya de rahe haiM ataH ise mAnanA cAhiye | caraNAnuyogakI paddhatike anusAra tasaMyama pAlanekoM jaisI vidhi guruoM va AcAryoMne batalAI hai, usIke anusAra calane se lAbha hotA hai / evaM lokameM usakA vizvAsa aura mAdara hotA hai, itanA hI nahIM dUsare vivekI loga bhI anukaraNa kara AtmakalyANake mArga lagate haiM, ataH usameM pramAda nahIM karanA cAhiye / isake sivAya antaraMga pariNAmoMkA patA bAhya AvaraNase ho lagatA hai ataeva bAhyAcaraNakI zuddhatA paricAyaka hai phalataH usako zuddha va nirdoSa honA cAhiye | AcaraNazuddhiyA yogazuddhase upayoga ( AtmA ) ko zuddhi mAnI jAtI hai / ataeva lokavyavahAra meM sadAcArI bananA cAhiye kimbahunA / / 156 / / 1. dvArApekSaNa aura pApadAna (guru- muniko prahArAdi) dekara yAne patipUjA karake pazcAt yaha bhojana kare /
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ ::misstarma puruSArthasidhupApa Age AcArya proSadhopavAsakA phala batalAte haiN| iti yaH poDazayAmAn gamayati parimukta sakalasAvadhaH / tasya tadAnIM niyataM pUrNamahiMsAvataM bhavati // 157 / / samaya EARSHATARNARY S . . ...... akhila kriyAoMko sajakarake 7 sapAlana karatA hai / solaha pahara niyama hai usake pUrNa ahiMsaka banatA hai / / yadapi ahiMsaka nizcayasa nahi, bAhira baisA dikhatA hai| mandapAya mukhya hai kAraNa dayAdharmako gharamA hai // 15 // anvaya artha----AcArya kahate haiM ki [ iti yaH parimujhasakalasAnagraH pazayAmAna gamamati jo vratI pUrvokta prakAra se sampurNa pApakriyAoM ko tyAgakara 16 salaha paharataka nidoSa rahatA | tasya sAdAnI riyata pUrNamahimAnataM bhavati usake utane samayalaka ( 16 pahAtaka ) niyamale / ahisAnata hotA hai ( sadaiva nahIM hotA hai ) aisA samajhakara bhAbakako proSadhApayAsa avazya cAhiye / use bar3A lAbha hotA hai / / 157|| bhAvArtha- sabase bar3A aura nizcayadharma 'ahiMsA' hI hai, usake barAbara dUsarA koI nahIM hai kAraNa ki vaha zuddha svabhAta vItarAgatarUpa hai jisase mokSakI prApti hotI hai. yaha lAmA hai / aisI sthiti meM yadi vahna 16 paharataka ho hotA hai arthAt pApakriyAoM ko acike sAtha detA hai to usake nimittase asaMkhyAta guNita karmoko nirjarA prati samaya hone lagatI hai| zreNI nirjarA ) yaha kyA kama lAbha hai ? mahAn lAbha hai, jovana meM saphalatA prApta karanA hai| pradhA usIke sAtha jitanA batasaMyama dhAraNa karanekA zubharAga yA dharmAnurAga hotA hai aura joyaramA ( dayA karatA ke bhAva hote haiM, usase puNyakA baMdha hotA hai, jisase usa dharmase saMsArameM sUtAH / sukha prAna hote haiM, phalataH usako bhI dharma kahate haiN| parantu mokSa nahIM milatA, ataeva usakA vyavahAramaya dharma kahA jAtA hai| phira bhI donoM dhauke pAlanese lAbha hI hotA hai ghATA kii| hotaa| aisA sApAkara dharma nahIM chor3anA cAhiye, kimbahunA 1 basa toma tarahake mAne jAte haiM { 1 niyamarUpa arthAt antaraMgameM pratijJA yA saMkala Akhar3I karane rUpa ki aisA kareMge ityAdi athavA thor3A-thor3A zrata pAlanA abhyAsa rUpase / / zubha kArya meM pravRtti karane hae jaise ki zukriyAeM karanA, dayA karanA, dAna puNya karanA patA prabhAvanA Adi dhArmika kArya karanA, vratasaMyamAdikA pAlanA, munideSa dhAraNa karanA, (2) ara yA khoTe kAmoMko chor3anA kapa, pApakriyAoMkA chor3anA, hiMsAdi na krnaa| 1. 'uktaM saMkalpapUrvaka: saMye niyamozabhakarmaNaH / nivRttirvA barta syAmA pravRttiH zubhakarmaNi 10 || sAgAradharmA0 a02
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ zikSAprakaraNa bhAvArtha-vrata pAlane meM utsAha yA rucikA honA-vrata dhAraNa karaneke sanmuda honA, vrata kahalAtA hai| taiyArI karanA yA saMrambha samAraMbha karanA / vratoMko prArambha kara denA arthAt zubha kriyAoM meM prati karanA / azubha kriyAoMko banda kara denA ityAdi saba vratake tIna-tIna rUpa haiM--sabhImeM lAbha hotA hai aisA samajhanA cAhiye / / 157 / / ___ AcArya yaha batAte haiM ki proSadhopavAsake samaya vyApArAdi nanda kara denese ahiMsA nahIM hoto ata: ahiMsAvata palatA hai usI taraha bhojanapAna Adi bhogyopabhAgakI cIjoMkA tyAga hone se sthAvara himA bhI nahIM hotI tathA asatya bolanA, corI karanA, maithuna sevana karanA ( kuzIla ) parignaha saMcaya karanA ( ma. ) ye saba pApa bho trigupti dhAraNa karane se chUTa jAte haiM ataeva utane samaya pUrNa ahiMsAvrata palatA hai-yaha lAbha hotA hai / phalataH vaha kartavya hai / bhogopabhogahetoH sthAvarahiMsA bhavet kilAmISAm / bhogoSabhogavirahAt bhavati na lezo'pi hiMsAyAH / / 158 // vAgguptenAstyanRtaM na samastAdAnAvarahataH steyam / nAbrahma maithunamucaH saMgo nAGge'pyamUcchaMsya // 159 // bhoga aura upabhoga ko jaba thAmara himA hotI hai| unakA sthAga karesa rekhI hiMsA raMcana hotI hai / maunAlana karanese nahiM jhUThe vacana nikalate hai| kucha bhI grahaNa ma karanese ve corIse bhI asate haiM / brahmacaryake pAlamase nahiM maithuna sevana hotA hai| aMga' mamasya svAgane se hA~ parigraha sArA khotA hai| paMcapApakA tyAga ju hotA "proSadhacatake gharanale / aura ahiMsA pUraNa karatA dhana saMyamakaM palanese || 158 / 5.59 / / anya artha---AcArya kahate haiM ki dezavatiyoM ( aNuvrata dhAriyoM )ke evaM analiyoMke [ bhogopabhogahaloH kila amISAM sthAvarahisA bhavet ] bhoga aura upabhogake sevana ( nimitta se, 1. kAraNase / 2. jIvoMke--dedAvatiyoMke / 3. deha yA shriir| 4. haTAtA haisa chor3atA hai| 5. eka akele proSadhopavAsa taka pAlanese / . 6. jo ekabAra bhogane ( sevana karane ) meM Aye usako bhoga kahate hai jaise bhojana pAna gamba puSpAdika bole / mo
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ 326 puruSArthasivApAtha sthAvara ( pRthvIkAya, jalakAya, agnikAya, vAyukAya, banaspatikAya ) jIvoMkI hiMsA avazya hotI hai, kyoMki vAyApadArtha to ve hI haiM jaise anna jala zAka Adi pdaarth| kintu [ bhogyopabhogavirahAna himAyA: lezo'pi na bhavati ] bhoga va upabhogakA tyAga kara denese raMcamAtra hiMsA nahIM hoto-aca jAtI hai yaha niyama hai| isake sivAya [ vAgupte: anRtaM nAsti ] vacanaguptike pAlanese ( mauna dhAraNa karanese ) jhUTha nahIM bolA jAtA ( jhUThakA tyAga ho jAtA hai) [ samastAdAnavirahataH sseyaM nAsti ] saba cIjoMkA grahaNa na hone se, corI nahIM hotI ( tyAga ho jAtA hai) [ maithunabhucaH asA na ] brahmacarya dhAraNa karanese, kumola sevana nahIM hotA (tyAgI ho jAtA hai ) [ aMge amUchasya maMgo'pi ma ] zarIrase mamatva chor3a denepara parigraha dhAraNa nahIM karatA { parigraha tyAgI ho jAtA hai| isa saraha anAyAA hisA Adi pAMgI pApoMkA tyAgI proSadhopavAsake kAla meM aNuvrato zrAvaka ho jAtA hai yaha lAbha hai // 158 / 159 / / *Y bhAvArtha- sabhI vratoM aura vratiyoM-saMyamiyoM kA mukhya lakSya mokSako yA uttama sUtrako prApti karanekA rahatA hai| isIliye sAmAnyataH vyavahArase usako prAptikA bAhya upAya prata saMyamako Na karanA, gharadvAra, strIpUtra dhanadhAnyAdikA tyAga karanA batAyA gayA hai, aura AcaraNameM lAne kA upadeza diyA hai| parantu yaha saba vyavahAranayase sAdhana haiM, kAraNa ki ve saba pravRttimaya honese zubharAgarUpa haiM va puNyabaMdhakA kAraNa haiM rAga va baMdhase mokSa nahIM hotA ityAdi 1 nizcayanayase vIsarAgatA yA nivRttirUpa avasthA athavA zuddhopayogarUpa ahiMsA hI mokSa va uttama sukhakA sAdhana haiM phalataH jaba taka ve nahIM hote tabataka mokSa nahIM hotA asaMbhava hai| parantu anAdikAlase saMsArI jIva vyavahAra dazAmeM (azabha yA zabha dazAmeM-azaddhopayogamaya ) rahate Aye haiM, unheM kabhI asalI zuddha danAkA anubhava ho nahIM huA hai / ataeva karuNAsAgara AcArya anubhase bacane ke liye agatyA zubhake sAtha hI saMbaMdha sthApita karAte haiM aisA saMskAra unako pAr3ate haiM / isake sivAya yadi kadAcit ayatnasAdhya ( svataena ) kisI jIvako apanI zuddha dazAkA anubhava hotA bhI hai to vaha adhika samaya taka sthira nahIM rahatA-jaldI hI badala jAtA hai arthAt punaH zubha yA azubhameM upayoga calA jAtA hai kyoMki purAne saMskAra par3e haiN| aura usI meM Ananda mAnakara usokA avalambana karatA hai / lekina yaha saba ( zubhopayoga vrata saMyamAdirUpa / kaSAyako mandatAse hotA hai usa samaya yadi koI samyagdRSTi ho to zuddha dharmAnurAga karake (akAmanirjarA karatA hai) jisake phalasvarUpa uttama vimAnavAso devoM meM utpanna hotA hai yaha kAcit lAbha hotA hai ataeva vaha zubhopayoga bho upAdeya hai| aura yadi vaha mandakaSAyavAlA zubhopayogI mithyAvRSTi ho to usake bhI akAmanirjaza hotI hai parantu vaha azuddha dharmAnurAgase bhavanAtrika devoMmeM hI utpanna hotA hai yaha bheda hai 1 buddhipUrvaka samyagdRSTi jIva abhyAsa karate-karate purAne saMskAra ( zubhopayogake ) 7. jo bAra-bAra bhoganemeM Adhe usako upabhoga kahate haiN| jaise strI, zayyA, Asana, vastra, savArI gahnA aadi| uksa ca-bhuktyA parihAtavyo bhogo bhuktvA punazca bhoktayaH / upabhogo'mAnavasanaprabhRtiH pAcendriyo viSamaH / / 83 // ratnakaraNDanAyakAcAra 2018 MINS
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ zikSAvataprakaraNa 127 kSINakara baigamyaka saMskAra DAlatA hai evaM kramazaH zuddhopayogako prAptakara mokSa va uttama sukhako prApta karatA hai| lekina bIca meM karmadhArAke sababase acipUrvaka bAhya vrata saMyamarUpa nimittoMko bhI milAtA hai aura svabhAvataH ( vinA yatnake ) kabhI vItarAgatAko prApta karatA hai astu / nimittoM ko nimita samajhate hue sunako hona dazAmeM kathaMcit upAdeya samajhanA cAhiye kimbahunA / samyagdarza nAdi guNa AtmAke yatnasAdhya / naimittika ) nahIM haiM aisA nizcayase samajhanA cAhiye, kyoMki desA mAnane se vastuko svataMtratA naSTa hotI hai jo vastukA svabhAva hai ityAdi doSa AtA hai| sArAMza-vyavahAramayase proyadhavratAko bhogApabhomake bAhyasAdhana indriyoMko va antaraMga sAdhana kaSAyoMko yA indriyoMveH piyoMkocaka niyamamA nAhiye tabho indriyasaMyama va prANi saMyama pala sakatA hai| phalasvarUpa guti va samitiyoM kA bhI vaha sabhyAsarUpase pAlana kare jisase Age vizeSa lAbha hogA astu / yaha vyavahAramayase AcArya mahArAjakA upadeza hai / / 158-152 / / Age AcArya upasaMhArarUpa kathana karate haiM, jisameM nizcaya aura vyavahArakA khulAsA hai---- itthamazeSitahiMsaH prayAti sa mahAbatityamupacArAt ! udayati caritramohe labhate na tu saMyamasthAnam // 16 // padya pUrvavidhile jisa zrAvakane hiMsAko tyAgA hai misa / vyavaharanayase use kahA hai mahAnaptIke sadaza misa // nizcayanagrase mahAyatI sAhi, jabataka pratyAkhyAna kssaay| sakalAvatI nahiM ho sakatA hai dezayatA aNumatako pAya anvaya artha.... prAcArya kahate haiM ki ityamazeSitahiMsa.sa] pUrvokta vidhise jisane aNuvrata pAlate hue bhI proSadhopavAsake samaya pUrNa hiMsAkA tyAga kiyA hai vaha [ upacAzat mahAnatinaM bhayAti] upacArase ati vyavahAranabase mahAnatIpaneko prApta karatA hai-arthAt nizcayanayase vaha mahAyasI nahIM ho sakatA, kAraNa ki [ caritramoha udayati tu saMgamasthAnaM na labhate ] cAritramohanIke bheda pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ke udaya rahate hue koI jIva saMyamasthAnako arthAt sakalavatako ( muni 1. sakalavatayArI--- guNasthAnavartI munipadako prApta nahIM kara sakatA, jahA~ pratyAkhyAnAvaraNakaSAyakA abhAva hotA hai yA udaya nahIM hai| unale ca-dasaminikApAyANAM dakhANa tahiMdiyANa pNctu| dhAraNapAlaNaNiggahacAgajamo saMghamo bhaNiyo / / 465 // mo0 jI0 artha-zrata dhAraNa karanA, samitiyoMko pAlanA, kaSAyoMkA nigraha karanA, anarthadaNDoMkA tyAga karanA, indriyoMko vaza meM karanA ( vijaya pAnA ) saMyA kahalAtA hai jo chaThaveM gaNasthAnameM hI ho sakatA hai, pAtra muNasthAnameM nahIM ho sktaa|
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ 328 puruSArthasiddhayupAtha padako ) nahIM prAptakara sakatA yaha niyama hai| taba dezavratI ke pratyAkhyAnAvaraNakaSAyakA sUkSma yA maMda udaya pAyA jAtA hai abhAva nahIM hotA yaha khulAsA hai || 160|| bhAvArtha - tat aura tatsadRzameM bheda hotA hai| paMcamaguNasthAnavAlA dezavratI jaba digatAdika aura zikSAtratAdika pAlatA hai taba maryAdA bAhira pUrNa tyAga honese kaSAyakI mandatAke sababa pariNAmoM meM ditA vizuddhatA ) hotI hai ataeva mandatAke samaya kSaya jaso hAlata ho jAtI hai, jisase sadRzatA to A jAtI hai kintu tadrUpatA nahIM aatii| phalataH upacArase vaisA kaha dete hai kintu nizcayase vaisA vaha nahIM hotaa| aisI sthiti meM paMcamaguNasthAna vAle zrAvaka pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ( cAritramohakA bheda ) kA sarvathA abhAva nahIM hotA apitu atyanta manda udaya ho jAtA hai, jisase mahAvratakI kucha samAnatA milane lagatI hai, ( isakA khulAsA samantabhadrAcAryane ratnakaraNDa zrAvakAcArake zloka naM0 71 meM kiyA hai / parantu nizcayameM vaha mahAvratI yA sakalasaMyamI nahIM hai kyoMki nizcayase mahAvrata aura sakalasaMyama eka ho cIja hai, nAmabheda hai arthabheda nahIM hai, aura vaha chaThaveM guNasthAnameM hI hotA hai pahale nahIM hotA, yaha niyama haiM / yaha upasaMhAra meM sArAMza kahA gayA hai ise samajhanA cAhiye, bhramameM nahIM par3anA cAhiye / chaThaveM guNasthAna ( munipanA) ke pahile yadi koI sacela tree abhyAsa karatA ho to kare parantu vaha nirdoSa nahIM pA sakatA kimbahunA mokSamArgI donoM hote haiM, zubhopayogI samyagdRSTi va zuddhopayogI samyagdRSTi | kintu zubhopayogI vyavahAranayase mokSamArgI hai aura zuddhopayogI nizcayanayase mokSamArgI hai yaha bheda samajhanA, sabhI barAbarIke nahIM haiM / lokameM sakalacAritra yA sakalasaMyamakI bAhira nizAnI muniveSa' yA mahAvrata hai| so jina jIvoMke cAritramohake bheda pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyakA udaya nahIM hotA ( kSayopazama ho jAtA hai) unake vaha nizAnI prakaTa hotI hai sabhI ke nahIM, arthAt vaha nizAnI 5 pAMca guNasthAna ( dezavratI ) vAle aNutratoke prakaTa nahIM ho sakatI kyoMki usake pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyakA sUkSma udaya rahatA hai| phalataH sadA ke liye usake AraMbhAdikakA pUrNa tyAga nahIM ho jAtA sirpha proSadhopavAsa vrata ke samaya niyamarUpase kucha hotA hai, usake pazcAt phira vahI AraMbhAdikArya karane lagatA hai yaha khulAsA hai / / 160 3 -- bhogopabhogatyAga ( parimANa ) zikSAvratakA svarUpa bhogopabhogalA viztAviratasya nAnyato hiMsA ! adhigamya vastuvaM svazaktimapi tAvapi tyAjyau || 161 // padya raath hiMsA hoto bhoga aura upabhogahi se| aura dUsarA kAraNa nahIM hai, yaha tuma jAno nizcaya se || 1. bhuniliMga bAhira 5 pA~ca tarahakA hotA hai ( 1 ) nagnaveSa ( digambararUpa ) ( 2 ) kezahuMcana ( 3 ) zuddhatA kulapratiko uccatA ) ( 4 ) AraMbhAdi bAhya pariyahakA tyAga ( 5 ) karIrasaMskArakA tyAga / antaraMga liMga bhI 5 prakArakA batAyA hai| pravacanasAra cAritra adhikAra /
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ B Paw was a drogyn zikSA prakaraNa reg svarUpa aura nijaza kisa jAna vastukA syAga kreN| bhoga aura upabhoga rUpa jo, deza ahiMsA dharma ghare // 161 // 325 anvaya artha --- AcArya kahate haiM ki / vizvAtriratasya bhogopabhogamUlA hiMsA bhavati nAnyataH ] dezaant yA aNuvrata (triratAvirata ) zrAvaka jo hiMsA hotI hai vaha sirpha bhoga aura upabhoga ke dvArA ho hotI hai, dUsarA koI hiMsAkA kAraNa nahIM hai aisI sthiti meM [vastu svazaktimapi abhigamya ] isa mUla tathya ( nizcayakI bAta ) ko aura apano zaktiko jAnakara, usake anusAra [ to api syAjya ] dezavratIko bhoga aura upabhoga donoMkA tyAga karanA cAhiye (kare / yaha usa zravakakA karttavya hai / / 161 // bhAvArtha- mUla bAta ( vastusvarUpa ) ko samajhakara aura apanI yogyatAko dekhakara kArya karanese hI lAbha hotA hai anyathA nahIM, vaha niyama hai| aisI sthiti meM binA samajhe aura binA koI kArya nahIM karanA cAhie phira vrata-saMyamake mAmale meM to khAsakara donoM bAtoMko dekhanA anivArya hai anyathA bhraSTa ho jAnA nizcita hai| iso tathyakA ullekha isa zloka meM AcArya mahArAjale kiyA hai / phalataH dezavirati zrAvakake hiMsA honeke mUla sAdhana ( nimitta ) bhogopabhoga aura vyApArAdika haiM. unake karanese hiMsAkA honA avazyaMbhAvI hai | ataeva unhIM vyApArAdika aura bhoga upabhogako zaktike anusAra kramazaH thor3A-thor3A tyAganA kartavya hai / eka sAtha bhAvukanAaiM lAkara tyAga kara denevAle zipaye ho jAte haiM / usa samaya sirpha apanI zakti aura vItarAgatA hI sahAyatA de sakatI hai, paradravya kucha madada nahIM kara sakatI / parake bharose para kArya karanA mUrkhatA hai / antaraMga yA nizcaya kAraNa svakIya zakti hai aura bahiraMga yA vyavahArakAraNa, paradravya haiM jo khAlI nimittarUpa hai ba mAnI jAtI hai / 'vastutva' yA vastukA svabhAva yA sArakI bAta, peztara apano zaktiko dekhanA hai pazcAt nimittoMko dekhanA hai | kAryasiddhi aneka kAraNoMse hotI hai ekase nahIM khataeva nimitta va upAdAna donoM sApekSa rahate haiM, unameM mukhya va gauNakA bheda rahatA hai| isa taraha bhogopabhogatyAga nAmaka zikSAvratakA pAlanA anivArya hai / traint saMyogI paryAya anAdi kAlase ho rahI haiM / usameM bhoga upabhogako cIjeM | khAnA ponA Adi ) tathA unakA upayoga karAne vAlI kaSAeM evaM nimittarUpa bAhya padArthoM va indriyAM Adi sabhI saMyogarUpa maujUda haiM aura eka dUsaremeM nimittatA karate haiN| isa taraha AtmA ina saba faraise jakar3A huA hai ataeva vyavahAra dRSTi yA nimittadRSTise saMyoga se chUTane kA upAya dRzyamAna bhoga va upabhogakA chor3anA batalAyA gayA hai / lokameM usIko tyAga va dharma kahA jAtA hai / yadyapi yaha parAzrita honese vyavahAra hai va heya bhI hai tathApi vyavahArIjana usako hI mukhyatA dete haiN| hA~, prArambhika ( hona ) avasthA meM vaha eka sahArArUpa hai azubhase banAne vAlA hai ataeva usako apanAyA jAtA hai parantu yaha hamezA apanAnekI vastu nahIM hai kyoMki usake rahate svataMtratAkA anubhava ( svAda yA sukha ) prApta nahIM ho sakatA jo vastukA svabhAva hai ityAdi samajhanA cAhiye aura yogyatA ( pada va svabhAva zakti ) ke anusAra kArya karanA cAhiye / ekAnta dRSTi rakhanA ucita nahIM hotA ! 42
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArthasikhApAya noTa--'vastutattvaM' kA artha vastukA svarUpa hai| yahA~ para vastu-hiMsA hai kyoMki usIkA prakaraNa cala rahA hai, ataeva usakA svarUpa 'AtmapariNAmahisana hai' aisI sthiti meM pratIko sadaiva yaha kArya karanA cAhiye jisase AramAke pariNAma ( svabhAvabhAva } na ghAte jAya, tabhI vaha ahirAka bana sakatA hai| jahA~ saMklezatA va rAgAdika vikArIbhAva ho vahIM hiMsA hai aura vaha varjanIya hai| phalataH hiMsA ke mukhya ( upAdAna ) kAraNa pAyarUpa vikArIbhAva haiM, unako prathama tyAganA cAhiye aura pahacAt nimitta kAraNoMko arthAt bhogopabhoga va unake sAdhanoM ( vyApArAdi paMcendriyake viSayoM ) ko tyAganA caahiye| aisA yathArtha samajhane vAlA jIva hI 'vastusvarUpakA jJAtA' samajhA jA sakatA hai athati nizcaya aura vyavahArajJa ( ubhayakA jJAtA } hI sambagjJAnI hai yaha niSkarSa hai| kimbahunA : para denA caahiye| yahi sAta sAgako mukhyatA hai, astu / tyAgI banane ke pahile yaha jAnanA jarUrI hai ki tyAjya (tyAgane yogya ) kyA hai ? jisake tyAgane se ho tyAgI banA jA sakatA hai| dhanadhAnyAdi ye saba to paradravya haiM, ataH unake tyAganese hI tyAgI kaise kahA jA sakatA hai ? tyAgI to taba kahA jA sakatA hai janna ki apane nikaTa yA pAsako cIja chor3I jAya / vicAra karanepara apane nikaTa-pAsakI cIja 'kaSAya' hai vikArIbhAva hai), ataeva usake chor3anepara hI tyAgI sacce arthameM ho sakatA hai, anyathA nahIM / bAhya paravastu mAtrake ( dhanadhAnyAdika ) tyAga denese tyAgI nahIM kahA jA sakatA hai, jo pratyakSa dUravartI haiN| binA kaSAyabhAva ke tyAge jIva 'dravyatyAgI' kahA jA sakatA hai 'bhAvatyAgI' nahIM, yaha bheda hai| phalataH pedAra bhAvatyAga ( kaSAya va mithyAtvakA tyAga ) karanA hI kartavya hai| pazcAt paradrathyako nimitta jAnakara usakA tyAga karanA bhI jarUrI hai yaha dhyAna rahe / niSkarSa-dekho paradastukA tyAsa to aneka tarahase hotA hai| kabhI paravastu ke abhAva hone para usakA sevana karanA banda ho jAtA hai arthAt apane Apa tyAga ho jAtA hai kabhI mUlya bar3ha. jAne se usakA tyAga ho jAtA hai ( kharIda zakti kama ho jAnese nahIM kharIda sakate / kabhI paradravyase koI nukasAna ho jAnese use tyAga diyA jAtA hai| kabhI matabheda yA zatrutA ho jAne para sambandha viccheda kara diyA jAtA hai| kabhI tIvakaSAyavaza padArtha chor3a diyA jAtA hai aura kabhI dabAure yA bhayake kAraNa paradravya chor3a diyA jAtA hai kabhI lobha lAlaca meM par3akara paradravyakA tyAga kara diyA jAtA hai, kabhI rAjyake kAyadoMke anusAra vivaza hokara chor3a denA par3atA hai aura kabhI kaSAyako mandatA honepara paradravyAkA tyAga kara diyA jAtA hai aura kabhI vairAgya Ane para yA rAgake chUTane para paradravyakA tyAga kara diyA jAtA hai, aisI sthiti meM tyAga karanA kisako mAnA jAya aura saccA tyAgI kise kahA jAya ? yaha eka prazna hai ityAdi / tatvadRSTise vicAra karane para eka ho nirvivAda uttara ho sakatA hai aura vaha yaha ki rAgake chUTane para yA vairAgyako utpanna hone para jo rAgake sAtha-sAtha bAhya padArthakA tyAga kiyA jAtA hai, usako asalI tyAga kahate haiM, usake karane meM jarA bhI kleza yA saMkoca nahIM hotA nirvikalpa ho tyAga diyA jAtA hai, pIche usakA khyAla thA smaraNa bhI nahIM AtA mAno vaha usake pAsa thA hI nahIM, itanI nirlepa dRSTi win.mmm.smr.me.mawwmanism -:.- Anm.......
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ zikSAsaprakaraNa usa tyAgokI ho jAtI hai| parantu isakA mUlakAraNa kaSAyabhAvakA chUTa jAnA { tyAga kara denA / hI hai| phalataH jabataka kApAya nahIM chUTatI, tabataka uparyukta kAraNoMse parapadArthakA chUTanA yA sthAganA tyAgokA lakSaNa nahIM hai 1 jabataka bAra-bAra icchA ho, smaraNa Ave, lAlasA rahe tabataka asalI tyAga mAnA nahIM jA sktaa| aise UparI ( bAhirI ) tyAgako ajJAnI loka bhale hI tyAga kaheM parantu vaha satya nahIM hai kintu asatya yA abhUtArtha hai aisA samajhanA caahiye| yahI mUla bhUla nikAlanA caahiye| lokakI mAnyatA para nirbhara rahanA nahIM cAhiye vaha alaukika mAnyatAse bhinna rahatI hai| laukika nyAya va alaukika nyAyameM bar3A pharaka rahatA hai yaha sArAMza hai / / 161 // Age bhogopanAga tyAgo zikSAvatIkA aura bhI karttavya batAyA jAtA hai / khe bhikssaa laa laa ekamapi pratijighAMsunihantyanaMtAnyatastato'vazyam / karaNIyamazeSANAM pariharaNamanantakoyAnAm // 162 / / padya eka jIva ghAtanakA icchuka jIva anaMta ghAtatA hai| hai amaMta jIvojhI kAyA khaMdha eka kahalAtA hai| ata: khaMtha thASarakA khAnA chor3a deta pratadhArI hai| sAdhAraNa baha kAya kahAte---khAse svecchAcArI hai / / 162 // anvaya artha AcArya kahate haiM ki jo jIva ( gRhasthadhAvaka ) [ yataH ekamapi pratinidhAsuH ] eka bhI sAdhAraNa vanaspatikA khAne-pIne arthAt mogopabhoga karane meM upayoga karatA hai arthAt aura saba sAdhAraNa vanaspatiyoM AdikA tyAgakara ekamAtra (gar3antAdi) ko khAtA hai vaha [anaMtAna nihanti ] ananta jIvoMkA vidhAta ( hiMsA) karatA hai, kAraNa ki usa eka ho banaspatike Azrita anaMta sAdhAraNa jIva rahate haiM [ tataH azeSANAM anantakAyAnAM pariharaNamaghazyamava karaNIyam ] isaliye sampUrNa anantakAya ( sAdhAraNa ) vanaspatikA tyAga avazya ho kara denA cAhiye, yaha bhogopabhogatyAga zikSAvratIkA kartavya hai ||162saa bhAvArtha-jina jIvoMko vastukA svarUpa to mAlama nahIM ho, aura de tyAga tapasyA karanA cAheM to ThIka tarahase nahIM kara sakate balki ulTA mArga pakar3akara nukasAna uThAte haiN| phalataH unako vrata-avrata, hiMsA-ahiMsA, heya-upAdeya, nizcaya-vyavahAra AdikA jJAna avazya honA caahiye| nizcayase vratakA sambandha AtmAse hai kyoMki vaha AtmAkA dharma yA svabhAva hai| aura avratakA sambandha bhI azuddha nizcayase AtmAke sAtha ho hai kyoMki vaha vibhAva yA vikArahA hai| 1. sAdhAraNakAya bnspli| 2. avtii-siinkssaayii|
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ 332 puruSA pAya isI taraha vyavahAramaya se vratakA sambandha bAhya bhogopabhogako cojoMke chor3ane se hai aura avratakA sambandha bhogopabhogakI cIjoMke grahaNa karanese ( tyAga na karane se ) hai / aisI sthitimeM unakA jAnanA jarUrI hai| tathA hiMsA va ahiMsA heya va upAdeyakA nizcaya vyavahArase jAnanA bhI anivArya hai| tabhI vrata dhAraNa karanA, pAlana karanA bana sakatA hai| tathApi vyavahArako mukhyatA honese vyavahAra paddhati ( caraNAnuyoga ) ke anusAra sAdhAraNa Adi vanaspatiyoMkA tyAga karanA aneka dRSTiyoMse hitakara hai, indriyasaMyama aura prANisaMyama donoM palate haiM lokameM pratiSThA hotI hai- dUsare jIva anukaraNa karate haiM-sadAcAra palatA hai ityAdi lAbha hotA hai| tathA mandakaSAyarUpa zubha pariNAmoM se puNyakA bandha hotA hai, pApakA bandha nahIM hotA, taba bAhyavibhUtike pAnese jIvana sukhamaya ate hai yahI bar3A lAbha hai / / 162 || ananta jIvoMke vidhAta honekA khulAsA isa prakAra hai / jIva do taraha ke hote haiM ( 1 ) asajIva ( 2 ) sthAvara jIva | sthAvara jIvoMmeM anantakAya jIva huA karate haiM / yathA pA~ca sthAvaroMmeM, vanaspatikAya sthAvarake do bheda mAne gaye haiM ( 1 ) sAdhAraNa vanaspatikAya ( 2 ) pratyeka vanaspatikAya tathA sAdhAraNa vanaspatikAya ke do bheda haiM- ( 1 ) nityanigoda ( 2 ) itara nigod| inameMse sAdhAraNa jIvoM ( vanaspatikAya) kA zarIra piNDarUpa ananta jIvoMkA milA huA rahatA hai ataeva jaba koI bhojanArthI piNDarUpa ( skaMdha nAmaka ) vanaspatikA arthAt zAka-bhAjo AdikA upayoga ( khAnA) karatA hai taba usake Azrita rahanevAle anante jIvoMkA vidhAna ( hiMsA ) avazya huA karatA hai| aisI sthiti meM bhogopabhogatyAga zikSAvratake pAlanevAle aNuvatI una anantakAya (sAdhAraNa) vanaspatiyoMko khAnekA tyAga kara dete haiM, jinameM lAbha kama aura hiMsA' adhika hotI hai| vivekI jana apanA bAlacalana bar3e vicArake sAtha karate haiM arthAt yatnAcArapUrvaka pravRtti karate haiM, yadvA tadvA ( zithilAcAra pUrvaka ) pravRtti nahIM karate, yaha vizeSatA rakhate haiM, kimbahunA / hamezA samyagdarzana aura samyak cAritra meM koI doSa ( aticAra ) na lagane pAve yaha vicAra yA lakSya rakhate haiM ||162 || vizeSArtha sAdhAraNa vanaspati meM pratyeka bhedako skandha kahate haiM, jisameM sAdhAraNa vanaspatise asaMkhyAtaguNe jIva rahate haiM / ( jaise apanA zarIra ) usameM andara ( hAtha pA~va jaise ) asaMkhyAta - lokapramANa jIva rahate haiN| eka anDara meM asaMkhyAta lokapramANa pulavI pAye jAte haiM ( jaise hAtha meM aMguliyA~ ) ( eka pulavI meM asaMkhyAta loka pramANa AvAsa rahate haiM / jaise aMguliyoM meM porAbUTI ) eka AvAsa meM asaMkhyAta loka pramANa nigoda zarIra ( jaise aMgulIke poroMmeM rekhAe~ ) eka 1. uktaM ca alpaphalabahuvidhAdAnmUlakamArdrANi zRGgaverANi / - akamityevamavaheyam // 85 // ratna0 zra0 rain free artha-- alpaphala yA tucchaphala, jinameM rAtrika kama hoM aura oba hiMsA adhika ho, aise gole ( sacitta ) mUlI, gAjara, adarakha, nenU ( dhRta), nImakI kopala-phUla - ketakI ( kevar3A ) ke phUla ityAdikA tyAga kara denA cAhie yaha karttavya hai vratIkA /
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ zikSA karaNa 333 nigoda zarIra meM siddharAzi anantaguNeM jIva pAye jAte haiM / jaise rekhAoM meM aneka pradeza } | isa prakAra sAdhAraNa banaspati ke eka Tukar3emeM asaMkhyAta joba rahate haiM jinheM jilA lolupa khAte haiM evaM vighAta karate haiM // 162 // AcArya bhojanameM anantakAyavanaspati (sAdhAraNa) kA tyAga karane ke sivAya aura bhI amaryAdita navanIta (makkhana) AdikA tyAga karanA anivArya hai, jisameM bahuta AMva hiMsA hotI hai - yaha batAte haiM / navanItaM ca tyAjyaM yonisthAnaM prabhUtajIvAnAm / yadvApi piMDazuddha viruddhamabhidhIyate kiMcit // 163 // padya bhojana meM mainU nAvAmA jo jAvokI yoni hai / athavA piMDa zuddhi nahiM gatI jA~ azuA ThAnI hai / / piMzuddhi kaI taraha hotA hai zrAvaka aru muni pratiyoM thAyogya usako karanA hai, dRSTi ra rakSA kA || 163 || anvaya artha -- AcArya kahate haiM ki zrAvakakA kartavya hai ki vaha | pizuddhI prabhUtajIvAnAM yonisthAnaM navanItaM ca tyAjyaM ] bhojanako zuddhike liye AhAra dene ke grAsameM asaMkhyAta jIvoMkI yoni svarUpa azuddha ( amaryAdita ) nenU ( ghRta ko kataI na deveM, tabhI zuddha nirdoSa nirantarAya bhojana denA kahalAtA [ya kiMcita viruddhamabhidhIyate tadapi sthApayaM ] athavA akelA nainU hI nahIM kintu jo koI bhI padArtha piDabuddhiyA AhArazuddhi meM varjanIya ( viruddha abhakSya ) ho usakA bhI tyAga kara denA cAhiye arthAt usako ma svayaM grahaNa kare Adi) ko bhI de, graha tAtparya hai || 163 // aura anya vratiyoM (muni bhAvArtha- zuddha AhAra pAnakA upayoga karanA vratI nahIM kara sakatA vaha vratI banane vA kahalAnekA pAtra nahIM hai| vyavasthA hai, usake anusAra calanA vratokI kartavyaniSThA hai, tI nahIM bana sakate / isIliye aSTamUlaguNadhArI hI vratI bana sakatA hai yaha niyama rakhA gayA hai / usIke bhItara saba rahasya bharA huA hai / phalataH vratI ke liye abhakSya tyAgakI ( hiMsAmaya bhojana chor3ane kI ) anivAryatA hai| vratIkA bhojana-pAna zuddha ( nirdoSa -hisArahita ) honA hI cAhiye, isa kaThora satyako kabhI nahIM bhUlanA cAhiye anyathA satra kAra ( vyartha ) hai / mUlabAra saMyamIkA pahilA kArya hai jI aisA jainazAsana meM yahIM mukhya aura Aya abhakSya bhakSaNa karanevAle jIva kabhI 1. vratIkA bhojana zrAvakake AdhIna haiM ataeva dAtA zrAvakakI pahile zuddha bhojana karanekA niyama honA cAhiye tabhI galatI na ho sakanese vidoSa puNyakA lAbha hotA hai / gANaM ca / 2. una uma upAdaNa erANaM na saMjojaNaM iMgAla dhUbha kAraNa ahiA pisuddhI du || 2 || mUlAcAra piDazuddhi adhi0 pRSTha 230
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArthasiddhaya anagAradharmAmRta frezuddhi ATha prakArase batalAI gaI haiM, jo vizeSarUpa hai vaha to pAtradAna denevAle zrAvakako unake liye karanA hI cAhiye kintu apane liye bhI abhakSya yA azuddha bhojana kA grahaNa karanA tyAga denA cAhiye / vizuddhi yA bhojanazuddhikA prabhAva (asara) upayoga yA manapara vizeSa par3atA hai| abhI to hai jaisA khAye anna sesA hove mana' ityAdi / zvetAmbara Adimata meM muni yA sAdhuko nainUkA AhAra denA mAnA gayA hai, usakA yaha khaMDana bhI hai / astu, maryAdita nainU banAma ghRta sabhI zuddha ho sakatA hai jabaki dUdhase lekara anta taka vidhipUrvaka zuddhi kI jAya arthAt dUdha lagAkara chAnakara turaMta agnipara sapAyA jAve, ( antara muhUrta ke bhItara ) pazcAt usako zuddha jAunase jamAyA jAve arthAt prAsuka jAuna honA cAhiye / usake bAda nainU nikAlane para turaMta hI arthAt antarmuhUrtake bhItara hI agnipara tapAyA jAye aura chAnakara upayoga meM ( khAne meM ) lAyA jAya basa vahI maryAdita va zuddha ghI hai kimbahunA | vahIM vratI bhakSya hai doSa abhakSya hai / 334 noTa ---vRtazuddhi ( zuddha ghAM ) ke sambandhameM ATha pahara yA cAra paharakA vicAra pIchekI kalpanA hai| kAraNa ki jaba dUdha ( mUla ) se hI zuddhatA baratI jAya taba ATha yA cArakA vikalpa karanA yA uThAnA hI vyartha hai vaha koI mahatva nahIM rkhtaa| nainU ghRtako pUrvaparyAya hai ( makkhana rUpa ) aisA samajhanA cAhiye || 163|| vrata ke yadyapi prayojanabhUta bhogoMkA tyAga karanA bhI pada va zaktike anusAra hotA hai tathApi prayojanabhUta meM bhI dina rAtrikA parimANa karanA batalAte haiM / aviruddhA api bhogAH nijazakti mapekSya dhImatA tyAjyAH / atyajyeSvapi sImA kAkadivAnizopabhogyatayA // 164 // pA jo hai sevya padArtha vI ke zatipramANa unheM tyAge 1 aru atyAjya padAratha jo haiM dina rAtrimA unako tyAge // hai kaya trIkA sImita yogya ayogya koI bhI ho / rAgadveSa hU~ usake krama kramase bar3e bhAgI ho // 164 // aa artha saMyojana doSa 4, kula - udgama doSa 16, utpAdana doSa 16 eSaNA doSa ( bhojana doSa ) 10, { 46 doSa rahita yA aMgAra doSa, dhUma doSa, kAraNa zeSa aise sAmAnyarUpa ATha doSa rahita piMDa zuddhi honA cAhie, to muni grAma (kavalAhAra ) le sakatA hai anyathA nhiiN| vrata dhAraNa pAlana karanA sarala nahIM hU~ kI dhAra hai aisA samajhanA cAhiye / 1. padake anukUla arthAt prayojanabhUta padArtha / 2. grAhya yA sevana karane yogya padArtha / 2. bar3e bhAgyavAn muni mAdi padavIdhArI /
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ zikSAprakaraNa 355 anvaya artha --- AcArya kahate haiM ki [ zrImatA nijamapekSya | buddhimAn tyAgI vivekI puruSako cAhiye (unakA kartavya hai) ki ve apanI zakti ( pada va yogyatA ) ko dekha va socakara ho [ atrisvA Apa bhogAH sthAdhyA: ] prayojanabhUta aura padake anukUla bhogoMkA bhI tyAga kareM arthAt pada aura zakti viruddha koI tyAga Adi kArya na kareM ( yaha baMdhana hai ) isake atirikta [ atyAjyeSvapi ekadinA nizA upabhogyatA sImA kAryA ] jo padArtha sevya arthAt upabhoga yogya hoM (prayojanabhUta va padake anukUla ho ) unameM se bhI eka dina yA eka rAtrikA niyama yA sImAkara tyAga kareM { avAntara tyAga yA dezatyAga kahalAtA hai ) yaha vidhi hai || 164 || bhAvArtha- syAga yama aura niyamarUpase arthAt jIvanaparyanta aura alpakAlako kiyA jAtA hai / tadanusAra vratI hamezA prayojanabhUta ( atyAjya ) padArthoMmeMse bhI dinarAta ghar3I ghaMTA AdikA praNa ( pratijJA ) yA niyama karake unheM chor3atA hai- ( mamatva kama karatA hai) aura aisA kramase karatekarate eka dina vaha bar3abhAgI muni Adi mahattvapUrNa padoM ko bhI prApta kara sakatA hai yA kara letA hai koI Azcaryako bAla nahIM hai / AtmAmeM ananta zakti hai / jabataka apanI anaMta zaktiko jIva nahIM pahacAnatA ( jAnatA aura usako bhUlA rahatA hai, sabhItaka durgati hotI rahatI hai aura jaba 1 usakA jJAna va zraddhAna ho jAtA hai tabhIse usakA kalyANa honA zurU ho jAtA hai jo zanaiH zanaiH bar3hate-bar3hate antima lakSya ( sukha zAntikA sthAna mokSa ) ko prApta kara letA hai / parantu usakA ekamAtra upAya tyAga hI hai arthAt vajJAna evaM rAgAdikakA tathA AnuSaMgika rUpase bhogopabhogAdirUpa parapadArthoM kA tyAga karanA ho anivArya hai aura yahI sanAtana ( prAcIna ) mArga hai kimbahunA | isapara dhyAna denA karttavya hai astu | jaisI jaisI zakti bar3hatI jAya taisA taisA tyAga karatA jAya // 164 // AcArya kahate haiM ki vratIke liye apanI zaktikA nirIkSaNa ( saMtulana ) hara samaya karanA cAhiye yaha usakA karttavya hai / punarapi pUrvakRtAyAM samIkSya tAtkAlika nijAM zaktim / sImanyantarasImA pratidivasaM bhavati karttavyA // 165 // ait goes a aura etat padma yahI hai-- zakti nirIkSaNa aftako dekha tyAgayata karane kA | gharane kA // 1. yahA~para bhavati evaM karttavyA do kriyAeM haiM, jisase eka vyartha hokara niyama Ahira karatI hai ki 'karttavyA eva' karanA hI cAhiye anivArya hai / 2. kArya yA kartavya 1 3. vartamAna / ..
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 puruSArthasiddhadhupApa mitrama rUpase sImA bhItara sImA vratakI karanekA / pratidina aisA karate-karate pUrNa zuddha ho jAne kA 165|| . anvaya artha- AcArya kahate haiM ki natI puruSoMkA kartavya hai ki ve [ punarapi pUrvakRtArtha va tAtkAlikI nijA zani samIkSya ] bAra-bAra apanI pUrvakI { prAraMbha kI ) tathA vartamAnakI apanI zakti ( yogyatA kA nirIkSaNa yA milAna ( saMtalama ! karake / pratidina sImanyamalAmImA kasaMkhyA bhavati ] pratidina niyamarUpase maryAdAke bhItara maryAdA vratakI bhogIpabhogake tyAganekI kare yA karanA cAhiye, yaha karttavya anivArya hai // 165 / / bhAvArtha-siMhAvalokananyAyase vratIko apane atoM-niyamoMkI khataunI bAra-bAra avazya hI karanA cAhiye, jisako anuprekSA bhI kahate haiN| usase kabhI zithilatA nahIM Ane pAtI, satarkatA rahatI hai / yaha to maMtrake samAna jagAnekI vidhi hai| phalata: vivekI dUradarzI puruSa aisA karake svayaM apanA kartavya pUrA karate haiN| unakI yaha svAtmaSTi svayaM unheM hI lAbha pahu~cAtI hai aura dUsare logoMko Adarza upasthita karatI hai, jisase ve bhI anukaraNa kara lAbha uThAte haiN| isa prakAra saMtAnaparaMparA dharma aura vratakI calI jAtI hai, kyoMki dharma, dharmAtmAoMke binA nahIM calatA yaha niyama hai| zrAvakake liye sattaraha-sattaraha niyamoMkA pAlana karanA pratidina batalAyA hai| bhojane parase pAne kuMkumAdi vilepane, puppatAmbUlagIteSu nusyAdau prAparyake 4 || snAmabhUSaNayastrAdau vAhane zayanAsane, sacitavastusaMkhyAdau pramANaM bhaja pratyahaM // 2 // aS....bhojanakA, chaha rasoMke tyAgakA, jalAdi pInekA, iaphulela yA TIkA Adi lagAnekA, mAlA pahiranekA, pAna svAmekA, gItagAne yA sunanekA, mRtya dekhane yA karanekA, brahmacarya pAlanekA, snAna karanekA, gahamA pahiranekA, vastra pahiranekA, savArIkA, sonekA, baiThanekA, sacitta vastuke tyAga karane kA pramANa ( sImA ) pratidina karanA cAhiye yaha kartavya hai| yathAzakti kArya karate rahanese vRddhi hI ( unnati hI) hotI hai, avanali ( hAni ) nahIM hotI yaha niyama hai, isakA dhyAna hamezA rakhanA cAhiye // 165 // niyamakA artha sImita samaya taka hai| zrAvakake 17 yamavrata ( jIvana paryanta ) kuguru kudeva kuvRSakI sevA, anathadaMDa adhamaya vyApAra / zata mAMsa madhu vezyA corI paratriya hiMsAdhAna zikAra / / zragrahiMsA sthUla sUra aru dina chAnyo jala nizi AhAra / ye saba anartha jagamAhI, yAvajIba karI parihAra / / zrAvakakA yaha kartavya hai ki vaha yamarUpa jovanaparyaMtako uparyukta vastuoMkA dRr3hatAse tyAga kara deva, tabhI usake jIvanako saphalatA hai anyathA nhiiN| tathA isake pahile kahe hue 17 kAryoM kA yathAvasara niyamarUpase ( maryAdA sahita ) tyAga kare arthAt kama-se-kama parvake dinoMmeM yA acche /
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ zikSAprakaraNa avasaroM para-una cIjoMkA bhI avazya tyAga kare, jinakA upayoga baha kara sakatA hai-varjanIya nahIM hai yaha vidhi hai| ye saba azuddha jIvanako zuddha karane ke upAya haiM sI karanA cAhiye kimbahenA / vratI vivekiyoM kA jIvana hamezA satarkattApUrNa evaM jAgata jaisA rahatA hai, vaha apane nitya kartavya ke pAlanemeM pramAdI yA gAphila nahIM hotA, kyoMki zithilAcAra doSAdhAyaka mAnA gayA hai / yahI bAta kundakunda mahArAjane nizcaya vyavahArake rUpameM kahI hai ki jo vratI yogI ( muni ) vyavahAra ( abhUtArtha ) meM masta yA kAryazIla nahI hote haiM arthAt sote haiM-vyavahArako nahIM apanAte haiM ( pramAdI nahIM hote ) ve apane kartavya / nizcaya-bhUtArtha) kA pAlana bhalIbhA~ti karate haiM aura jo sAdhu vyavahArameM jAgate haiM arthAt dinarAta usI meM lage rahate haiM ve apanA kartavya pAlana nahIM kara sakate athavA mokSamArgIkI sAdhanAmeM pramAda kara rahe haiM, niMdya haiM / ityAdi / 165 // Age AcArya upasaMhArarUpa kathana karate haiN| iti yaH parimitabhogaiH santuSTastyajAti bahutarAn bhogAn / bahutara-hiMsA-virahAsasyAhiMsA viziSTA syAt / / 166 // bhogoMkI sImA karake jo, saMtoSI mita hotA hai| isIlie vaha bahubhogIkA, sazaga khuzIse karatA hai| bahahiMsAkA tyAga karese, vizeSa ahiMsA palatI hai| yaha satha lAbha hota virasIko nahIM pratijJA TalatI hai / / 166 // anyaya artha- AcArya kahate haiM ki [ iti parimitabhogaiH santuSTaH yaH bahusasan bhogAn tyajati ] pUrva meM batalAe hue bhogoMkA parimANa ( sImA ) karake jo pratI jova santuSTa ho jAtA hai arthAt apanI icchAko roka letA hai aura phira niHzalya yA AkAMkSA rahita hokara bahutase bhogoMkA tyAga kara detA hai [ tasya bahutarahiMsAvirahAta viziSTa ahiMsA syAt ] usake bahatasI yA bahata prakArako hiMsAkA tyAga ( abhAva ) ho jAnese / maryAdAke bAhira saba chUTa jAtA hai / vizeSa rUpase ahiMsAvrata palatA hai arthAt vaha pUrNa ahiMsAvatI jaisA lagatA hai athavA upacArase mahAvratI kahalAtA 'bhAvArtha-yahA~ taka bhogopabhogatyAga nAmaka tIsare zikSAvatakA svarUpa kahA gayA hai| usake pAlanekA krama aura phala bhI batAyA gayA hai| ataeva usako pAlanA hI cAhiye tabhI AtmakalyANa ho sakatA hai| saMyogoM paryAya meM anAdi kAlase avirata-atyAgI yA abata dazA jIvakI rahatI hai, jisase vaha pRthak nahIM ho pAtA hai aura pRthaka hue binA natI yA ekAkI bana 1. jo bhu-so avahAre so joI jaggae sakammammi / jo jamgadi vavahAre so suso appage kajje // 31 // mokSapAhar3a
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ding puruSArthasiddha yupA nahIM sktaa| aisI sthiti meM vaha sa duHkhI hokara saMsAra paribhramaNa karatA hai / vrata yA viratakA artha hotA hai tyAga karanA yA virakta honA / usameM bhI pahile kisakA tyAga karanA aura kisase virakta honA yaha vicAraNIya hai| isakA samAdhAna yaha hai ki sabase pahile to midhyAtvakA tyAga karanA hai aura usake bAda saMsAra zarIra bhogoMse virakta honA hai arthAt unase aruci karanA hai / phira Age calakara jinase arzaca hotI hai, unakA ( saMsAra zarIra bhogoMkA ) yathAzakti tyAma karanA hai arthAt sambandha viccheda karanA hai| isa kramase saMsArase chUTakara mokSa jAnA hai arthAt ekAkI bananA hai kimbahunA tyAga tapasyAkA bar3A mahattva hai| jo manuSya mumukSu apanA samaya ( jIvana ) ajJAna aura pramAdameM rahakara vyartha ho kho detA hai, vaha na Age ( parabhava ) kI socatA hai na vartamAna ( isabhava ) kI socatA hai kintu madAMdha hokara banagajakI taraha anartha hI karatA rahatA hai, aise narAdhamakA uddhAra kabhI nahIM ho sakatA | ataeva jIvako jaba viveka yA bhedajJAna prakaTa hotA hai taba vaha saMbhalatA hai aura puruSArthI apanI azuddha parama saMyogo avasthA se pRthaka hone kA upAya bhI karatA hai| vaha bAhya upAya to tyAga tapasyAkA karatA hai aura antaraMga upAya rAgAdikaSAyoMko chor3anekA yA manda karanekA karatA hai | isa taraha antaraMga aura bahiraMga donoM tarahakA para saMga ( parigraha ) chor3akara akelA banatA hai usakA krama yaha hai ki vrata pahile bhogopabhoga meM nirargala pravRttiko chor3atA hai yA usakI sImA ( maryAdA ) karatA hai pazcAt zaktiko dekhakara niyamarUpase usameM bhI kamatI karatA hai va icchAoM ko rokatA hai | aisA abhyAsa karate-karate antameM sabase judA 'ekatva vibhaktarUpa' vaha ho jAtA hai arthAt lakSyasiddhi kara letA hai ityAdi / zaMkA samAdhAna yahA~ para yaha zaMkA ( prazna hotI hai ki bhogopabhogatyAga zikSAvrata meM, dezavrata ( guNavrata ) jaisI gaMdha AtI hai ( pratidina maryAdA karanese ) taba isa bhogopabhogatyAga zikSAvratako judA nahIM batAnA cAhiye ? isakA samAdhAna isa prakAra hai ki 'sAmAnyatabhUtasyApi vizeSasya prayojanavazAt pRthagupAdAnaM kriyate' isa nyAyake anusAra bhogopabhogatyAga zikSAvratakA - guNavatase jo pRthak nirdeza kiyA gayA hai, usakA khAsa prayojana haiM jo bar3A mahattvakA hai aura vaha yaha ki vratI ko aisA karanA hI cAhiye tabhI guSNavratoMkI sArthakatA siddha hotI hai arthAt vaisA karanA anivArya hai yAne yaha vizeSatA jAhira hotI hai astu || 166 || year aura zikSA meM AcAryoMkA matabheda ( nakzA ) AcArya nAma 1 -- zrI samantabhadrAcArya ! guNavata 1 - digvata 2- anarthatyAgata 3- bhogopabhoga parimANavata zikSAvrata 1- dezAvakAzika 2- sAmAyika 3- proSadhopavAsa 4 - vaiyAvRtya+ *
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ zikSAsaprakaraNa ___ 2... svAmi kArtikeya 1---dezAdhakAzika 2anarthadaMDatyAgavata 2...sAmAyika 3.--bhogopabhogaparimANavata 3.-proSadhopavAsa 4.--atithisaMvibhAga+ 3...umAsvAmi mahArAja 2-digdrata .....bhogIpabhoga erimANa 2--dezavata 2-proSadhopavAsa 3.anarthadaMDatyAgavata 3-- atithi saMvibhAga 4-sAmAyika 4-amRtacandrAcArya 1-dimbata 1.-..-sAmAyika 2- dezavata 2-proSadhopavAsa 3-anarthadaMDatyAgavata 3...-bhogopabhogarimANa 4-vaiyyAvRtya+ ) noTa-zrIsamantabhadrAcArya / sthavira ) aura svAmikAtikeyakA mata prAyaH ekasA hai sirpha zikSA meM meM vApikArtikeya atithisaMvibhAga nAma likhate haiM jisakA artha vaidhAvRtya hI hotA hai nAma bheda hai| 'guNavrata meM koI bheda nahIM hai donoM AcArya eka-sA hI mAnate haiM / guNavatameM umAsvAbhi va amRtacandrAcAryakA mata prAyaH eka-sA hai| zikSAvratameM bhI mAmamAtrakA bheda hai| umAsvAmi atithisaMvibhAga likhate haiM amRtacandrAcArya-vaiyyAvRtya likhate haiM donoN| AcArya guNavata ekase hI mAnate haiM koI bheda nahIM hai| Age cauthe atithisaMvibhAga yA veyAvRtya zikSAvatakA svarUpa batAyA jAtA hai / vidhinA dAtRguNavatA dravyavizeSasya jAtarUpAya / svaparAnugrahahetoH kAvyo'vazyamatithaye bhAgaH // 167 // padya vidhipUrvaka aru dAtRguNoM saha, pradhya vizeSa dAna karanA / muniko aura zreSThatiyoM ko-svapara anugraha hita denA // hai zikSA yaha vaizyAvRttakI----dhAtraka isako sira dharate / atithi vibhAga isIkI saMjJA, bheda nahIM isameM karate // 16 // 1. tatsvArthasUtrakArane 'vidhidravyadAtupAtravizeSAsadvizeSaH' sUtra hI likha diyA hai / / 39 / / adhyAya 7 zloka naM. 113 rana thAvakAcArameM-- navapuNyaH pratipatiH saptaguNasamAhisena zuddhena / apanAraMbhANAmAryANAmiSyate dAnama ||113 // pratipatti:..-AdarasatkAra yA AhAradenA Adi bayyAvRttiH /
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArthasipA [ anvaya artha --- AcArya kahate haiM ki [ dAtRguNavatA vidhinA dravyavizeSamya bhAgaH jAtarU ] dAtA ke guNa sahita zrAvakakA karttavya hai ki vaha vidhipUrvaka ( navayAbhaktipUrvaka ) khAsakara ( nizcayase) digambara veSadhArI muniko, aura upacArase / vyavahArase) utkRSTa zrAvakako bhI apanA zuddhadravya yA bhojana jo apane liye tayAra kiyA gayA ho aisA uddiSTa doSa rahita ) bhojana, usameMse kucha hissA | svaparAnugraha hetoH avazyaM saMdhyA ] apane aura unake lAbha yA kalyANake nimitta dAnameM avazya avazya deve / basa, yahI cauthA atithisaMvibhAga ( vaiyAvRtya ) kahalAtA hai || 167 / da * 40 bhAvArtha - (atithi saMvibhAga zikSAvrata pAlanA sarala nahIM hai bar3A kaThina hai, usameM dAtA zrAvakako aneka tarahako sAvadhAnI va zuddhatA rakhanI par3atI hai yadvAtadvA karanekA niSedha hai / (1) pahilI aura mukhya sAvadhAnI zuddha AhAra tayAra karanekI hai| vaha zuddha AhAra kevala ATA gho gest zuddhi nahIM hotA kintu vaha zuddha taba hotA hai jaba zuddha sAmagrI se khuda apane liye ho banAyA gayA ho - dUsaroMke irAde yA uddezyale na banAyA gayA ho, anyathA vaha udiSTa honese azuddha yA agrAhya ho jAtA hai, yaha AcArya kahate haiM / dravyavizeSakA yahI artha ( gAyanA ) hai, usake pratikUla honA dravyavizeSa nahIM hai aisA samajhanA / (2) dUsarI sAvadhAnI dAtAra ( zrAvaka ) ko Age kahe jAnevAle 7 guNa sahita hone kI hai / (3) tosarI sAvadhAnI navadhA bhaktipUrvaka AhAra dAna denekI hai / (4) cauthA sAvadhAnI aisA AhAra jAtarUpa ( digambara veSadhArI ) muni / uttamapAtra ko ho denekI hai ( madhyama yA javanya pAtrako denekI nahIM hai ) (5) pA~cavIM sAvadhAnI dAtA aura pAtrako lAbha pahu~cAne ko hai ki dAtAMko puNyabaMdha ho ( paropakAra ho aura pAtrako saMyama pAlane meM sahAyatA mile, kAraNa ki saMyogoM paryAya meM ekabAra zuddha bhojanakA milanA anivArya hai usake dinA pariNAma sthira nahIM raha sakate - vikAramaya - caMcala ho jAte haiM jisase Asrava aura baMdha hotA hai ityAdi / parantu vaha viraktipUrvaka tapa bar3hAvanahetu lete haiM zarIra poSaNa hetu nahIM lete yaha vizeSatA pAI jAtI hai astu zikSAvrata pAlane kI vidhi pUrvokta prakAra hai sarala nahIM hai aisA samajhanA | aura zrAvaka gRhasthake liye jo bhogopabhoga yA proSadhopavAsa zikSAvratako pAlatA hai, atithi saMvibhAgakA karanA anivArya hai kyoMki usake liye AjJA hai 'munikA bhojana deya phera nija karahi mahAre usa karttavyako pUrA karanA atyAvazyaka hai ( paraspara saMgati hai ) vicAra karanA - zrAvaka lobha kaSAya kama hotI hai, jisase pApakA baMdha na hokara puNyakA baMdha hotA hai, pAtroMko saMtoSa va zAnti milatI hai| ) vizeSArtha- hamane apane anubhavase kucha thor3A artha zlokakA bar3hA diyA hai / zloka meM AcAryakA mata spaSTa jAhira hai ki atithi saMvibhAga zikSAvrata pAlanevAle zrAvakako cAhiye ki a fafapUrvaka ( navatrA sahita ) aura sAtaguNa sahita digambaramuni ( uttama pAtra ko hI aisA zuddha ( anuddiSTa, jo apane liye hI banAyA gayA ) AhAra deve ityAdi / phalataH utkRSTa zrAvakako ko yaha vidhi aura AzA nahIM hai, usako vidhi bhitra prakArakA hai ataH donoMkI saMgati nahIM baiThA lenA cAhiye anyathA AjJAviruddha hogA yaha kathana nizvayakA hai| kintu hamane
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ zikSAprakaraNa 341 jAnabUjhakara vyavahArase abhyAsI utkRSTa zrAvaka ( ailaka kSullaka AryikA kSullikA ) ke liye bhI zuddha AhAra dene kI bAta likhI hai aisA samajhanA tAki uddiSTatAkA dUSaNa na lage aura anudiSTa bhojana unheM prApta ho, zeSa vidhike liye pratibandha nahIM hai, sAdhAraNa rUpa ho sakatI hai vicAra kiyA jAve | yaha saba pratipUjA hai, jo hama pahile likha cuke haiM kimbahunA // 167 // AcArya - Age dAtA dvArA karane yogya vidhi ( navadhA bhakti ko batalAte haiM / 3 saMgrahamuccasthAnaM pAdodakamarcanaM praNAmaM ca / vAkkAyamanaH zuddhi reSeNazuddhizca vidhimAhuH || 168 / / padya 3 AhvAna aru uccasthAna, pAdadhovanA ana mI / namona abhI !" bhojana zuddhi vidhise karake navadhAbhaki prakaTa karanA / isa vidhi se jo dAna deta hai, sad gRhastha usako kahanA ||168 // anvaya artha -- AcArya kahate haiM ki [ saMgrahaccasthAnaM pAdodakaM anaM praNAmaM ] saMgraha karanA arthAt AdarapUrvaka pAsa meM apane gharapara bulAnA ( par3agAhanA AhvAna karanA ), U~cA sthAna ( cIkI Adi) denA, pA~voMko dhonA, stuti yA AratI karanA, daMDaka yA namaskAra karanA, manavacanakAyako zuddha karanA arthAt manameM vikAra yA khoTe bhAva na rakhanA, jhUThavacana nahIM bolanA, zarIrako zuddha rakhanA, abhakSyakA tyAga karanA, tathA bhojanako zuddha banAnA arthAt maryAdita sAmagrose apane khudake liye banAnA aura vahIM niruddiSTa denA / yaha vidhi AhAradAnakI haiM gaNadharAdi AcArya kahI hai | parantu jo dAtA ( gRhastha ) khuda ho besA nahIM karatA hai aura sirpha vacanoMse paisA kahatA hai, vaha pAtradAna denekA adhikArI nahIM hai-( asala bAta to yaha hai ) | aisA karanA sabase bar3A zithilAcAra va pApa hai, jisase gRhasthadAtAko bahuta nukasAna hotA hai yaha dhyAna rakhanA cAhiye, yahI gupta pApa kahalAtA hai / / 168 / / bhAvArthaphalabhAvoMkA lagatA hai, vacanoM yA zarIrakI kriyAoMkA nahIM lagatA, yaha niyama hai| taba bhAva zuddha hue binA acchA phala kaise milegA ? nahIM milegA / phalataH bhAva zuddha karaneke liye pahile nimittarUpa bAhya azuddha cIjoMke upayoga ( stemAla ) karanekA tyAga kara denA cAhiye 1. AdarapUrvaka pAsa bulAnA ( par3agAhanA ) yA prArthanA karanA / 2. pAMva ghovanA / 3. AratI utAranA stuti par3hanA / 4. namaskAra karanA / 5. bhojana zuddhi karanA arthAt zuddha bhojana hai ( apane liye banAyA gayA hai ) aisA kahanA / !
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ kkhr'ikaaj yaha laukika vidhi hai ( vyavahAra para / aisI sthitima pratIkI yA thAvakako abhazyakA zyAga bhojanapAna meM avazya kara denA cAhiye arthAt zrAvakako ATa mUlaguNa dhAraNa kara lenA cAhiye, tabhI vaha svayaM zuddhAhArI hokara dUsaroMko dazuddhAhAra de sakatA hai anyathA nahIM, yaha pakA niyama hai| jo loga ajJAnatAse pAMva dhone ke pAnIko Acamana karate haiM yA pIte haiM ve zuddhatA khote haiN| kyA zuddhAhArI baha dhUla kIcar3a bharA jala pI sakatA hai ? usake pInemeM zuddhatA kahA~ rahI, jo azuddha gastAkI cIjoMse saMyukta ho, jarA vivekase dekho aura vicAra kro| kimbahumA / mala yA maila kabhI zuddha yA zuci nahIM hotA yaha dhyAna rahe | isI taraha 'arcana'kA aSTa dravyase pUjana karanA nahIM hai, apitu zula bhaktipUrvaka AhAra denA veyAvRtti karanA guNagAna karanA ityAdi hai | umAko dUsare zabdoMmeM pUjya AcArya samantabhadra mahArAjane zloka naM0 114 ra thAmeM pratipUjA zabdase ullekha kiyA hai aura zloka meM0 113meM pratipatti zabdase ullekha kiyA hai jo zrAvakake devapUjA gurupAsti Adi 6 nityakarmoM meM zAmila hai usIkA nAma guruko upAsanA hai| yadi sapramANa kathana mile to viparIta dhAraNA yA zraddhAko badala denA samyaktva kahalAtA hai| nAmabheda ho jAnA sambhava hai parantu arthabheda nahIM honA cAhiye tabhI lAbha hotA hai astu // 168 / / noda ---aSTadravyase pUjA devakI hI hotI hai anya ( guru )ko nahIM hotii| isameM ArSa pramANa 'paramAtmaprakAza uttarArdhameM--- dANa disaNaU muNiyarahi, Navi pujjiDa jigahu / paMca Na diDa paramaguru kimu hosaha miyalAhu // 16 // isako saMskRta TokA aura bhASATokA paM0 daulatarAmajI kRta meM spaSTa likhA hai so dekha liyA jaay| bhramameM na rahA jAya / AcArya Age dAtAke 7 sAta guNa batAte haiM / aihikaphalAnapekSA zAntiniSkapaTatA na bhUyatvam / aviSAditvamuditve nirahaMkAritvamiti hi dAtaguNAH // 162 / / maukikaphalAkI cAha binA aru amAvAn nizchala honA / irihita prasAcita aru ahaMkAra zUnyahi honA / / khedarahita honA ye sAtahi guNadAtAke nizcita hai| phala unako milatA hai adbhuma, jo inAra avalambisa haiM // 169 / / 1. uktaM ca-parigrahamaccasthAna pAdodakamacanaM praNAmaM ca | vAkkAyamanaHzuddhireSaNazu vizca vidhimAhuH / / navadhA bhakti / / rana thA. zraddhAtuSTirbhaktiH vijJAnamalubdhatA mA sasvam / yasyate saptaguNAstaM dAtAraM prazaMsanti / / dAtA 7 guNa // ratna zrA
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ zikSaNaprakaraNa Jian Wu Zhi azvapa artha AcArya kahate haiM ki [ aihikaphalAnapekSA, kSAntiH, viSkapaTatA, anasUyastraM ai urrears, fnarakAritvamiti hi dAtRguNAH santi ] isa bhavake phalako icchA nahIM rakhanA ( hamArA amuka kArya siddha ho jAya ityAdi nahIM vicAranA ) arthAt dAna dete samaya pUrNasamanirapekSa rahanA, kSamAbhAva dhAraNa karanA ( svabhAva rakhanA | mAyAcAra yA kapaTa nahIM karanA, IrSAbhAva nahIM karanA ( na Ane para dukho nahIM hotA ) prasannacitta rahanA ( pramoda yA harSaM rakhanA-digo na honA ) ahaMkAra nahIM karanA ye sAta guNa dAtAyeM honA cAhiye vahI samartha dAtA kahalAtA hai anyathA doSavAlA dAtA hai, ityAdi soca lenA cAhiye / / 169 / / bhAvArthApekSaNa karate samaya apanA kartavya samajhakara kArya kare koI vikalpa vA cintA na kre| yaha soce ki yadi saMyoga hogA to de deveMge aura na hogA to jaba honA hogA taba deMge kyA bigar3egA vaha to vastukA pariNamana hai jo yatnasAdhya nahIM hai, arthAt puruSArthase siddha nahIM hotA ityAdi saMtoSa aura samabhAva barAbara rakhe yaha mahAn udAratA hai jo vikArobhAvoMko sthAna nahIM detI ityAdi / iSIkA nAma niSkAmabhakti hai, isakA mahAna phala milatA hai kintu sakAmabhaktikA phala alpa milatA hai ataeva vaha varjanIya hai | "A yasta parva sAraM jJAna / jJAnAgnidagdhakarmANaM tamAhuH paMDita budhAH // yaha nIti hai / Age AcArya devadravya ( AhArAdi ) kI vizeSatA batalAte haiM / gagadveSAsaMyama madaduHkhabhayAdikaM na yatkurute / dravyaM tadeva deyaM sutapaHsvAdhyAyavRddhikaram / / 170 // patha rAgadveSa athiti aru mada bhI duHkha bhayAdika nahi ho / aisA deya hai mubhiko ae svAdhyAya vRddhi hoveM // graha kartavya dAnAkA, itanI buddhi hoya jisameM / ukta doSa upajeM jisa vase denese nahi phala usameM // 170 // anvaya artha AcArya kahate haiM ki [ yat yaM rAgadveSA saMyama madaduHkhabhayAdikaM na kurute ] jo dravya | AhArAdi ) pAtrako ( muniko ) rAgadveSa asaMyama mada duHkha bhaya Adi vikArobhAvoMko utpanna na kare tathA [vAdhyAyavRddhikaraM tadeva deyamiti 1 tapa svAdhyAya dhyAna AdikA bar3hAnevAlA ho, aisA zuddha ( uttama / dravya hI dAnameM denA cAhiye / isake pratikUla phala denevAlA dravya kabhI nahIM denA cAhiye yaha zrAvakakA kartavya hai- buddhimAnI hai // 170 // bhAvArtha -- deyadravya aneka prakArakA hotA hai aura vaha nimitta kAraNarUpa hai, usake nimittase jIvoM ke pariNAma bhI taraha-taraha ke hote haiM arthAt acche nimittase acche pariNAma hote haiM aura bure
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ * puruSArthasiddhyupAyeM nimittase bure pariNAma hote haiM / usameM bhI bhojanake nimittoMkA prabhAva ( asara ) khAsakara AtmA para par3atA hai 'ataeva bhojanakA zuddha honA sabase jarUrI hai| tabhI to zlokameM muniyoMko denevAlA bhojyadravya utkRSTa honA batalAyA hai jisase rAgadveSAdi vikArobhAva na hoM aura tapa evaM svAdhyAdimeM bAghA na Ave na svAsthya bigar3e anyathA nimittatAkA doSa dAtA para hogA arthAt dAtA usa doSakA aparAdhI siddha hogA / mUlaghATa meM ike eka dRSTAnta diyA gayA hai ki jisa prakAra koI zikArI thoDese pAnI ( gaDDhA ) meM maujUda machaliyoMko behoza karake pakar3anekA irAdA rakhakara kucha mAdaka dravya ( madirA Adi ) usameM DAlatA hai| usa jalako machaliyA~ potI hai aura sAtha-sAtha meMDhaka bhI pIte haiN| parantu phalasvarUpa machaliyAM behoza yA madonmatta ho jAtI haiM, unheM zikArI AsAnIse pakar3a letA hai kintu meMDhaka madonmatta nahIM hote na unheM vaha pakar3atA haiN| isakA sArAMza, uddezya yA irAdA ke anusAra phalakA laganA hai arthAt uddezya ( saMkalpa ) kA asara avazya par3hatA hai| machaliyoMko behoza karanekA irAdA zikArIne kiyA thA ataeva unapara hI madirAkA prabhAva par3A, unake sAthameM rahanevAle meMDhakoM para nahIM par3A | aiso sthiti ( nyAya) meM pAtroM ko yA muniyoMko 'uddiSTa' bhojana denA ( unake nimittase banAyA gayA bhojana denA ) manA hai - niSiddha hai, nahIM denA cAhiye, na jAnakAra muniko vaha der cAhiye yaha vidhi ( AgamAjJA ) hai | isake viruddha karanA yA calanA bar3A aparAdha hai / kimbahunA | dhyAna diyA jAya / vratakA pAlanA sarala nahIM hai-khAMDekI bAra hai, lar3akoM kA khela nahIM hai / jo zakti va yogyatA rakhate hoM unako ho ucca vrata pAlanA va dhAraNa karanA cAhiye tathA unako hI dIkSA denA cAhiye, sabhI manacaloMko nahIM, yahI puSTi zloka naM0 18 meM peztara kI gaI hai / jinheM jinavANI para AsthA (zraddhA) aura bhaya hogA ve hI usakA Adara aura pAlana kareMge, sabhI nahIM kara sakate yaha tAtparya hai / bhAvukatA meM Akara yahA tadvA karanA anucita hai // 170 // AcArya pAtroMke bheda batalAte haiM, jinheM dAna diyA jAtA hai| pAtraM tribhedamukta saMyogo mokSakAraNaguNAnAm / avirata samyagdRSTiH viratAvirataraca sakalaviratazca / / 171 / / padya mokSamArgakI prApti jise, ho vaha hI pAtra kahatA hai / tIna bheda usake hote haiM, avirata Adi vikhyAtA hai | 1. jaha macchayANa pasade madada macchayA hi majjanti / Na hi maMDUgA evaM paramadRkade jadi vizuddho // 67 // mUlAcAravizuddhi adhikAra 2. caturtha guNasthAnavAle jaghanya pAtra / 2. pA~caveM guNasyAnavAle madhyama pAtra / 4. chaThaveM Adi guNasthAnavAle uttama pAtra /
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ zikSAmataprakaraNa cauthe paMcama SaSThama guNakRta, kramazaH nAma dharApa haiM / mokSamAgake cAlanahAre, jAtibheda ThukarAe haiM / / 151 // anvaya artha-AcArya Age kahate haiM ki [ mokSakAraNagaNAnAM saMyogaH pAyaM, vibhedamukaM ] mokSake kAraNabhUta guNA ( samyagdarzanAditraya ) kA saMyoga arthAt prApti, jisako ho jAye, vaha 'pAtra' kahalAtA hai| usake tIna bheda AgamameM kahe haiN| yathA | aviratasamyagdaSTiH, viratAvirasaitta, sakalavica aviratasamyagdaSTa catartha sthAnavAlA / 1 jaghanyatra / viratAvita arthAta paMcama guNasthAnavAlA (2) madhyamapAtra / sakala to arthAt chaThavAM Adi guNasthAnavAlA ( 3) uttama pAtra / inakA lakSaNa yA svarUpa peztara kaI bAra batAyA jA cukA hai so samajha lebhA / / 171 / / bhAvArtha-mokSake kAraNarUpa guNa yA mArgarU upAya tIna haiM, samyAdarzana, sabhyajJAna, sanyAcAritra / inameMse jinheM eka yA do yA tInoM prApta ho jAte haiM vahI 'pAtra' kahalAtA hai| aura jisako ye prApta na ho vaha apAtra yA kupAtra kahalAtA hai va usako mokSa prAsa nahIM hotA, vaha saMsArameM hI ghUmatA rahatA hai| yahA~ para kAryaparyAyako mukhyatA honese vyaktirUpa { prakaTa hae) samyagdarzanAdikI prAmi vAlA ho pAtra' kahA gayA hai arthAt jisake bhavyatva zaktikA vikAsa ho cukA ho vahI 'pAtra' hai| vaise to kAraNako apekSAse jisake bhavyatvazakti ( guNa / bA vikAsa honevAlA ho vaha bhI yAtra' (yogyatA vAlA ) kahalAtA hai aisI zAstrIya carcA hai, parantu abhI yahI para kAraNaparyAyakA jikra ( kathana ) nahIM hai sirpha kAryaparyAyakA hai / tadanusAra caturtha guNasthAnavAlA avatI-asaMyamI bhI, samyagdarzana prATa ho jAneko apekSAse 'pAtra' kahA gayA hai vaha pAtroMko zreSAmeM mAmila hai| isI taraha viratAvirata paMcama guNasthAnavAlA pUrNa vrato nahIM hai phira bhI samyagdarzanako apekSAse 'pAtra' hai| chaThA guNasthAnavAlA bhI aMtaraMga parigraha rahita pUrNa vratI nahIM hai tathApi samyagdarzanakI apekSAse 'pAtra' hai ityaadi| ataeva mokSamArgI tInoMko samajhanA cAhiye kimbahunA / vinA samyagdarzanake 'pAtra' nahIM ho sakatA / taba prazna hotA hai ki kyA dravyaliMgI muni ( samyagdarzanake vinA 28 guNadhArI digambara muni ) pAtra nahIM ho sakate ? kyA ye pAtra yA kupAtra hai ? isakA uttara isa prakAra hai ki nizcayanayase ve ( samyaktvake vinA ) mokSamArgI nahIM haiM na 'pAtra' hai kintu ve vyavahAranapase pratAdika pAlaneko apekSAme 'kupAtra' haiM apAtra nahIM haiN| kAraNa ki ve vratAdi pUrNa dhAraNa karate haiM arthAta unake karapAnuyogake anusAra 'samyagdarzana' to hai nahIM, kintu caraNAnuyoga ke anusAra bAhya, cAritra pAyA jAtA hai jisase asaMyamI va abratI nahIM haiN| lekina ve mithyAla sAthameM hone kI vajahase 'kupAtra' kahalAte haiN| tathA ve apAtra nahIM hai, isaliye ki unake sirpha samyagdarzama nahIM hai zeSa nata haiM / parantu apAtrake ma samyagdarzana hotA hai mata hote haiM yaha bheda hai, jaise saMDa mumaMDa phakIra vgairh| aisA samajhanA cAhiye 1 phalAMzameM--pAtrIko dAna denese sabhogabhUmike sukha milate haiM aura kupAyoMko--( samyaktva . rahita vratadhAriyoMko ) dAna denese kubhogabhUmike sukha milate haiM aura apAtroM ko dAna denese koI
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArthasiddhayAya khAsa phala nahIM milatA vaha dAna vyartha jAtA hai ityAdi / vyavahAramayako mAnyatAmeM bhI kucha aMza sacAIkA honA cAhiye taba vaisA mAnA jA sakatA hai anyathA vaisA nahIM mAnA jA sktaa| tadanusAra 'dravyAlagoke yahA~' sacAI ( samyagdarzanAditraya )kA kucha bhI aMza nahIM hai, ataeva pravadvAranayase bhI 'dravyaliMgI' mokSamArgI nahIM hai yaha nirdhAra hai| hA~, dayAdAnako apekSAsa apAtra Adi dIna dakho sabhI jovoMko dAna diyA jA sakatA hai. usakI manAhI nahIM hai, vaha to karaNAdAna hai jo mandakaSAyakA phala hai arthAt kapAyakI mandatAse hotA hai, usameM paropakArako bhAvanA rahatI hai, apane svArtha pUrtikI bhAvanA nahIM rahatI, yaha bhandakaSAya va tIva kaSAyameM bheda hai isakA samajhanA caahiye| mUlameM do bheda pAtroMke haiM (1) pAtra (2) apaatr| pAtroM ( supAtroM ke 3 bheda uttama, madhyama, jadhanya / / 171 / / apAtroMke do bheda (1) kupAtra (2) apAtra / lakSaNa nimna prakAra hai ! utkuSTapAnamana mAramaNuvratADhyaM madhyaM dhatena rahitaM suzaM jaghanyam / nirdezanaM pratanikAyayutta kupAtraM, yugmojjhitaM naramapAtramidaM hi viddhi // saya 50 Aga pAtroM ke viSaya AcAyokA matabheda batAyA jAtA hai| ((1) uktaM casAvayaguNahi juttA pamataviradA ya majisamA hoti / jipamayaNe azaratA upazamazIlA mhaasttaa||16|| svA0 anu artha----pA~caveM va chaThaveM gaNasthAnavAle madhyama pAtra haiM tathA 73 guNasthAnavAla bhI madhyama pAtra haiN| tathA jinavANIkA abhyAsa karanevAle zrutajJAnI 8 veM guNasthAnase lagAya 11 vai guNa. sthAnavAle zukladhyAnI uttama pAtra haiM, upazamadheNA mAMr3anevAle // 196 // ) ............. ..... .. . .... . . . AbAsaeNa juso samaNI so hodi aMtaraMgappA / AvAsayaparihIMNo samaNo so hodi bahira) / / 145|| niyamasAra, kundakundAcArya / artha---jo atI 6 chaha Avazyaka sahita hotA hai, vaha muni samyagdaSTi ( antarAtmA ) hai / aura jo brato 6. chaha Avazyaka rahita hotA hai, vaha vyaliMgI muni hai (bahirAtmA hai) mithyAdRSTi hai| .. . 1. sAgAradharmAmRta zloka 67 meM dekho adhyAya 2 dUsarA / yathA-- nyammaghyosamakutsyabhogajagatIbhuktAvazeSAdvRSAsAdakapAtrathitIrNabhuktirasudgdevo yathAsvaM bhavet / saddaSTistu supAvakSanasukRtodrekAt subhuktottamastra maryapadoznute vipadaM byarthasthapAne vyayaH // 67 / / adhyAya 2
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ 317 zikSAprakaraNa isIke antargata anuSTupuzloka janyamadhyamotkRSTabhadAdavirataH suk / prathamaH kSINamoho'syo madhyamo madhyamastayoH // 155 / / artha-caturtha guNasthAnavAle jaghanyapAtra haiM, aura 12 bArahaveM guNasthAnavAle uttamapAtra haiM tathA caturtha aura bArahaveke bIcavAle arthAt 5 vese 11 veM taka guNasthAnavAle jIva madhyamapAtra haiM aisA samajhanA cAhiye // 14|| (3) ca-- amRtacandrAcAryakA mata zlokanaM 171meM likhA hI hai ---- tribhedamaktabhisthAdi / noTa.... pUrvokta prakAra kucha matabheda AcAryoMmeM paraspara pAyA jAtA hai, use samanvita karanA cAhiye / nyAyake anusAra sabase sthavira AcArya kundakundakA mata anukaraNIya va mananIya hai-- kimbahunA ! usIse milatA-julatA matta svAmI kArtikeya jIkA bhI hai aisA hamArA khyAla hai / ataeva bahucacita matako zreSTha sthAna diyA jAnA cAhiye // 171 // AcArya Age dAnakA phala batalAte haiM / yathA--- hiMsAyAH paryAyo lobhotra nirasyate yato dAne / yasmAdatithivitaraNaM hiMsAdhyuparamaNameveSTam // 172 / / S paTA pAtradAna se dekho, lobhakayAtha vinatI hai| loma kaSAyarUpa hai hiMsA--dAna desase TalatI hai / isIliye maidAna vitaranA.....pAtroM ko batalAyA hai| puNyabaMdha aru hiMsA TalanA do vidha lAbha sujhAyA hai / / 172 / / anvaya artha-AcArya kahate haiM ki [ atra dAne hiMsAyAH paryAya: lobhaH nirasyate isa pAtradAna ke denese himA ( pApa ) ko paryAya lobha kaSAyakA abhAva yA vinAza hotA hai| [ sammAta atidhivitaraNaM hiMsAnyuparamaNameceSTam ] isaliye pAtroM ( atithiyoM ko dAna denA mAno hisAkA chUTanA athavA ahiMsA kA pAlanA hI hai| aisI sthiti meM dAnakA denA anivArya hai, denA cAhiye / / 172 / / bhAvArtha---zrAvakako zobhA devapUjA-pAtradAna, gurUpAsanA Adike binA nahIM ho sakatI, ataeva devapujAdi kArya karanA zrAvakA mukhya kartavya hai| isake viparIta jo dAnapuNya, yAtilAbha . pUjAdike nimittase yA uddezyase kiyA jAtA hai, usakA phala bhI viparIta hotA hai kyoMki vaha tInakaSAyase kiyA jAtA hai arthAt khyAtilAbha pUjA ( pratiSThA ) kI cAha honA tor3akaSAya
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ 348 puruSArthasiddhyupAya kahalAtI hai, jo tyAjya hai, usake pIche bar3e-bar3e tyAga ( dAna Adi ) prANI kara DAlate haiM, unake karane meM vairAgya yA aruci nahIM hotI na paropakArakI bhAvanA hotI hai ataH vaha totrakaSAya hai aisA samajhanA cAhiye astu / saccA dAna vahI hai jisameM kisI tarahakA lobha ( bAha na ho arthAt khyAti ( lokaprasiddhi ) lAbha ( dhanAdikakI prApti ) pUjA ( nAmavarI-AdarasatkAra) kI bAMcha na ho kintu lobha naSTa ho jAya, aura phalasvarUpa AtmasvabhAvakA ghAta na honese 'ahiMsA' dharma pale vasa, vahI dAna hai aisA samajhanA caahiye| are ! phala milanA to AnuSaMgika rahatA hai aura vaha pariNAmoMke anusAra huA karatA hai, cAhe usakI cAha ( AkAMkSA ) kI jAya yA na kI jAya, vaha to milegA hI nizcita hai ! taba mA~ga kara nIcA kyoM bananA ? binA mAMge ( cAhe ) milane vAloMko vaha ucita nahIM hai- zobhA nahIM detA yaha tAtparya hai / phalataH nirapekSa hokara pAtradAna denA Avazyaka hai-- gRhastha zrAvakakA kartavya hai ( madhyama zrAvaka taka kara sakatA haiM / dAna dete samaya bhaktistutirUpa prazasta rAga ( zubharAga ) hotA hai jisase puNyakA baMdha bhI hotA hai| ataeva saMvara nirjarA putrako karanevAlA pAtradAna avazya denA cAhiye / yoM to zrAvakake chahoM kArya aise hI haiM ||17|| AcArya Age pAtradAna na karanese hAni batalAte haiM--- gRhamAgatAya guNine madhukaravRttyA parAnapIDayate / vitarati yo nAtithaye sa kathaM na hi lobhavAn bhavati 1 // 173 // pakSa binA bulAye AnevAle guNanidhike jo dhArI haiN| amara kiyAvat lenevAle parapIr3A parihArI haiM | aise yatiko nahi detA jo bhojanadAna Adi zrAvaka / vaha lomI nindA pAtA hai, hiMsApApa karata vyApaka 33173 // anvaya artha AcArya kahate haiM ki [ yaH gRhamAgatAya ] jo zrAvaka vinA nimaMtraNa diye varapara AnevAle ( svayaM hI bhikSArtha caryA karanevAle aura [ madhukaravRtyA parAnapIDayate ] apanI madhukaro vRttise dUsare dAtA Adi jIvoMko dukha bAdhA nahIM pahuMcAte / saMkleza pariNAma nahIM karate ) jaisA ki bhauMrA phUloM para baiThakara mAtra rasa letA hai kintu phUloM ko nukasAna nahIM pahuMcAtA | tathA [ guNine atiSaye ] mahAna guNI aise atithi arthAt uttamapAtra muni ( abhyAgata atithi ) ko [ na hi vitarati ] AhArAdi nahIM detA arthAt apane liye bane bhojyameMse - hissA nahIM baidAtA [, saH kathaM bhavAn na bhavasi ] vaha zrAvaka atyanta lobho nahIM hotA kyA ? avazya lobho ba hiMsaka hotA hai va kahanA cAhiye || 173 || bhAvArtha-sAdhu yA muniko vRtti yA caryA mukhyatayA 4 cAra tarahako batalAI gaI hai ( 1 ) "bhrAmarIvRtti ( jo abhI batalAI hai ) ( 2 ) gocarIvRtti, jisameM muni nocI dRSTi kiye hue 1
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ zikSA karaNa Tere are parikara Adiko nahIM dekhA jAtA hai, kauna kaisA hai ityAdi sirpha buddha bhojana para dRSTi rakhatA hai - bhojana kara pIche hai| jaisA jagalameM jAkara antar zobhA Adi nahIM dekhato usakA dhyAna dharovara para hI rahatA hai / (3) anamRkSaNavRti arthAt jaise gAr3Iko calAne ke liye oMgana yA cikanAI dene kI jarUrata hotI hai kintu dhokA oMgana hai yA telakA isakI jarUrata nahIM hai, usI taraha muniko rUkhA-sUkhA zuddha bhojana kA hI prayojana rahatA hai dUsarA nahIM ( 4 ) gartapuraNavRtti arthAt jaisA gaDDhA pUraneke liye kaise bhI patthara kacarA DAlane kI jarUrata rahatI hai vaha gaDDhA pUra diyA jAtA hai, usI taraha atithi sAdhu rasavirasa ThaMDA garama bhojanakA khyAla na rakhakara svabhAvase udara bharatA hai ityAdi vizeSatA suli, bhojanAdi meM rakhate haiN| isa prakAra samayapariNAmI sAdhuko dAna denemeM zrAvako apanA ahobhAgya samajhanA cAhiye arthAt merA jIvana saphala huA, aisA mAnanA cAhiye kyoMki bhAgvAnko hI pAtradAnakA avasara milatA hai, jisake sampUrNa yogyatA ho vaha yogyatA puNya vA dharmase hI prApta hotI hai ataeva dAnapuNya avazya karanA cAhiye kimbahunA | usase hiMsApApa nahIM lagatA, puSpabaMdha hotA hai| lobhI pApabaMdha karatA hai arthAt lobharUpa vibhAvabhAva se svabhAvabhAvakA ghAta karatA rahatA hai aura puNyakA bhI nahIM hotA yaha duharI hAni lobhI ko hotI hai lokAcAra bhI vaha hona dRSTise dekhA jAtA hai ataeva pAtradAna avazya denA cAhiye || 173 // AcArya yathArtha tyAgI va dAnI kauna hai aura kisako usakA ahiMsA phala milatA hai yaha batAte haiM / kRtamAtmArthaM munaye dadAti bhaktamiti bhAvitastyAgaH / arativiSAdavimuktaH zithilitalobho bhavatyahiMseca / / 174 / / padya arraist gear jo nita apane aisA dAtA apane khAtira banA duHkha saMkoca na sabhI asA mana meM rakhatA hai / bhogya de detA hai // 349 hotA usako nirlobhI vaha hotA hai| pAlana kara sArthaka nAma ja karatA hai / / 104 / / anvaya artha - AcArya kahate haiM ki [ bhAvitastyAgaH AramArtha kRtaM bharpha munayeti ] jo zrAvaka tyAga yA pAtradAnako bhAvanA yA prabala icchA rakhatA ho aura khuda apane liye banAyA gayA AhAra (bhojana) bhI niHsaMkoca ho udAratApUrvaka muniko de detA ho tathA ativiSAdafare ] duHkha aura pachatAvA kataI na karatA ho / [ zivilitalobhaH eva ahiMsA bhavati ] vahI udArapariNAmI zrAvaka nirlobhI | dAmI ) hotA hai aura usake hI ahiMsAvrata palatA hai aisa samajhanA cAhiye || 174 // bhAvArtha -- manuSya ko yA prANimAtrako bhojana ( khAdya ) sabase pyArA padArtha haiM usako mauke
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ 23-23: puruSArthasiddhathuNaya para kisIko bhI nahIM denA cAhatA hai yaha prAkRtika niyama hai| aisI sthitimeM yadi kisI kAraNavaza apanA bhojana kisI dUsareko denA par3e to use bajha duHkha va pachatAvA hotA hai, jo lobhakI nizAnI / sUcaka ) hai aura hisAko janano hai| isake viparIta jo itanA udAra ho ki abhyAgata ke liye ( munike liye ) apanA nijI jo apane liye hI khAsa banAyA gayA hai-aisA bhojana bhI binA duHkha va saMkocaka de deve, use vAstava meM milobhI samajhanA cAhiye arthAta saccA nirapekSa dAnI cahI hai-vahI tyAga va dAnako bhAvanA rakhane vAlA hai aura phalasvarUpa dAnakA phala ahiMsA dharma, use hI prApta ho sakatA hai| usa bhojanase atithiko bhI lAbha pahuMcatA hai arthAt uddiSTa bhojana karane kA doSa ( aparAdha ) use nahIM lagatA aura zrAvaka bhI nimittamAtra honese avatA hai| mUlameM yahI nirdoSa bhojana hai kiAbahamA / yaha khAsa taura se vicAraNIya hai| yahA~ taka dAnI aura usakA phala nizcayase batAyA gayA hai, isa taraha yaha adhyAya samApta hotA hai| jo bhojana apane liye banAyA jAya usako dene meM ullAsa (harSa va prasannatA ) hotA hai aura pAtrake na Ane para duHkha pazcAttApa nahIM hotA kintu, dUsaroMke laye banAe jAne para kadAcit na bhAbeM to kheda hotA hai pachatAvA hotA hai yaha sAgaza hai / ataeva ukta dopase bacanA atyanta jarUrI hai / phira kyoM galatI kI jAya va doSa lagAyA jAya ? yaha buddhimAno nahIM hai kimbahunA / kArya aisA hI karanA cAhiye jisameM lAbha ho hAni na ho| niruddiSTa dAna dene se uttama puNyabaMdha aura ahiMsAko prApti ye donoM lAbha eka sAtha hote haiN| subhogabhUmike va svarmAdike anupama sukha pAtradAnase milate haiM aisA smjhnaa| prakaraNavaza pAtrake liye bhojana vidhi susasthapayaviSNado micchAidA humo munneydho|' kheDe vi AyacaM pANipataM sacelassa ||7|| sUtrapAhuDa kundakundAcArya NivelapANivattaM uvaiTuM prmjinnridehi| pakkI vi mokhamaragI sesA ya amaragayA sabve // 1011 artha-jo jiNavANI aura usake arthako ( prayojanako) nahIM jAnatA na mAnatA hai vaha mithyAdaSTi hai----aise mithyAdRSTi muniko aura vastradhArI tyAgIko bhI vinodake liye ( pradarzanArtha bhI ) pANipAtrameM bhojana nahIM karanA cAhiye arthAt vajita hai| zrIjinendradevane digambara veSadhArI ( namnamuni ko hI pANipAtrameM AhAra karanA kahA hai kAraNa ki digambarabeSa ho eka / zuddha mokSakA mArga hai, dUsarA vastra sahita mA mithyAtva mokSakA mArga nahIM hai / / 7 / 10 // AryikA aura utkRSTa zrAvaka ( ailaka kSullaka ) pANipAtra bhojana nahIM kara sakate na khar3e hokarakara sakate haiM-vaha svAMga yA nATakarUpa meM bhI dhajita hai astu / ' . vinayake sambandhameM AjJA jo saMjarmasu mahimao AramaparigAhesu cicao vi / sI hoi baMdaNIyo sa surAmuramANuse loe // 15 // sUtrapAhuSTa
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ zikSAprakaraNa at rating sati salIsahi saMjJatA / te hoMti vandanIyA kamma NijjarA mAhU // 12 // ase je liMgAsamma sejala / khele ya parigaDiyA te bhaliyA imijAya ||12|| 351 artha --- jo saMyama sahita hoM -- AraMbha parigraharahita hoM, digambara muni ho / 67 guNasthAnavartI ) tathA zaktidhArI 22 bAIsa parIgraha sahana karanevAle ho ( zreNI mAinevAle aSTamAdi guNasthAna ) ve suraasura va manuSyoMkara vandanIya haiM, unako sASTAMga namaskAra karanA cAhiye yA bandanA zabda uccAraNa karake vinaya karanA caahiye| zeSa jo vastradhArI hokara bhI to haiM ( pAMcaveM guNasthAnavAle ) unako icchAmi kahakara vinaya kare / arthAt hama Apake vratoMkI icchA karake vinaya karate haiM ityAdi / tathA jo atI vastradhArI haiM, unako jayajinendra yA juhAra kahakara vinaya karanA cAhiye yaha tIna bhedarUpa nirdhAra binayakA hai| tathA badale meM muni Adi zrAvakako darzanavizuddha yA svasti kahakara AzIrvAda deveM aisA khulAsA samajhanA cAhiye kimbahunA 1 noTa --- isa viSaya meM pracalita paddhati bhinna-bhinna prakAra hai / usako yathAsambhava ThIka va saMgata karanA cAhiye / pAMvadhoka ( pAtra par3hanA ) vagairaha yaha lokikajanoMmeM bhI hotA dekhA jAtA hai ataeva usase ThIka-ThIka nirdhAra nahIM hotA / mokSamArgI yA dharmAtmAoMkA AcaraNa, zraddhA aura AgamakI AjJA ke anusAra rahA karatA hai, usakA hamezA khyAla rakhanA cAhiye, lokarUr3hi koI dharma nahIM hotA yaha niyama hai| sAmAnyataH namaskAra kriyAmeM pAMva par3hanA bhI garbhita ho jAtA hai| nirdhAra kara lenA astu / vivAdakA vastu nahIM hai / yahA~ taka naiSThika zrAvakakA varNana samApta huA / prasaMgavaza 12 bAraha viratoMse 11 gyAraha pratimAoM kA nirmANa aura are count her fkayA jAtA hai / bhUmikA yahAM prazna hotA hai ki vrata aura pratimAyeM kyA antara hai tathA sAmAyika zikSAvrata evaM sAmAyika pratimA meM kyA antara hai ? Age bhI proSadhopavAna zikSAvata aura proSadhapratimAmeM kyA antara hai ? isakA samAdhAna nimna prakAra hai
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ ORE M SAFET puruSArthasiddhaghupAya ta aura virata ina do zabdoMmeM bhI antara hai| vratakA artha tyAga hotA hai aura viratakA artha udAsIna yA viraka hotA hai| tadanusAra 12 bAraha viratakA artha udAsInatA hotA hai arthAt bAraha prakAra kI udAsInatAkA honaa| isIse paMcama guNasthAnavAloMkA nAma 'udAsIna zrAvaka' par3atA hai, jisakA matalaba pUrNatyAga kA na honA ani dezamA jhola yA aticArakA laganA hai| aisI sthiti meM vrata yA vistadhArIke aticAra lagate rahate haiM aura pratimAdhArIke aticAra chUTa jAte haiM yaha antara : bheda ) hai| athavA abhyAsadazA yA bhUmikA tayAra honA vrata kahalAtA hai aura usameM truTi na rahanA pUrNa tayAra ho jAnA pratimA kahalAtI hai| isakA bhAvArtha yaha hai ki niraticAra va niyamita ta pAlanekA nAma pratimA hai aura sAtidhAra tathA aniyamita vrata pAlanekA nAma virata hai ityAdi sarvatra aisA hI samajhanA caahiye| niSkarSa zikSAyata meM aticAra lagatA hai aura pratimA meM aticAra nahIM lagatA hai| na niyamabhaMga hotA hai dRr3hatA rahatI hai zithilAcAra nahIM rahatA kimbahunA / pratimA prakaraNa (prasaMgavaza ) bAraha viratoMse 11 pratimAe~ banatI haiN| ___ bAhyatyAgase bAhAmutrA ba veSa banatA hai pratimAe~ saba bAhya tyAga tapasyApara nirbhara rahatI haiM kyoMki bAhyatyAgase vaisI mudrA va veSa bAhira dikha par3atA hai ja) caraNAnuyoga ( lokAcAra kI paddhatise jIvana meM vizeSatA samajho jAtI hai aura AdaraNIya hotI hai, usake 11 daraje ( klAseM ) mAne gaye haiN| parantu sabhI meM taratamarUpase bAhyatyAgako mukhyatA hai jo saMkSepameM nimna prakAra hai| sabhokA uddezya indriyasaMyama va prANisaMyamakA pAlanA hai arthAt indriyoM ko svacchanda pravRttiko kama karanA aura jIvarakSA karanA hai / tathA antaraMga ( bhotara )meM kaSAyoMkA bhI kama karanA uddezya hai astu / 1. pahilI pratimA --darzana pratimA hai, isameM samyagdarzanako zuddha kiyA jAtA hai aura azuddhatAkA tyAga kiyA jAtA hai arthAt tIna mUr3hatAoMkA tyAga kiyA jAtA hai ( unakI bhaktizraddhA pUjA Adi karanA chor3a diyA jAtA hai !, ATha madoMkA tyAga kiyA jAtA hai, 6 chaha anAyatanAMkA tyAga kiyA jAtA hai, zaMkAdika ATha doSoMkA tyAga kiyA jAtA hai kula 25 doSa dUra kiye Ate haiM jo jIvana meM azuddhatA lAnevAle haiN| samyak zraddhA na honese hI jIva (AtmA)kA kalyANa va uddhAra ho sakatA hai baha novarUpa hai astu / vaha pahilA upAya hai jo honA hI cAhiye, usokA nAma anla raMgameM mUlaguNa hai aura bAhirameM ATha ( madyAdi ) abhakSya cIjoMkA tyAga karane rUpa hai, jo Age vratadhAraNa karaneko zuddha bhUmikArUpa hai| isase bhI indriyasaMyama ( ahiMsA ) aura prANisaMyama ( ahiMsA ) palatA hai aisA samajhanA cAhiye / isa pratimAkA dhArI niraticAra ATha mulaguNa yA miraticAra samyagdarzana ATha aMga sahita, pAlatA hai tabhI to usakA nAma 'pratimA' par3atA hai| usakI bAhira khAna-pAnameM zuddhi hone lagatI hai, zithilAcAra yA svacchaMdatA miTa 1, antara bAhira ekasA ahA~ hoya pariNAma | bhoga aruci vrata Adare pratimA tAko nAma // yaha lakSaNa hai| banymamiipinitiheirwawmnimonine i trimmindianpragneKHOJ
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratimAprakaraNa 353 jAtI hai ( phalataH ) vaha dezasaMyamo kahalAne lagatA hai ityAdi vatI jIvana zurU ho jAtA hai pimbhunaa| pratimAe~ dhAraNa karane vAlA naiSThika zrAvaka / kartavyaparAyaNa ) kahalAtA hai arthAt khAlI bhAvanA yA vicAravAlA vaha nahIM hotA kintu vaha bAhira karake dikhalAtA hai, jisase usapara logoMkI AsthA { zraddhA ho jAtI haiN| sAtha ho samyagdarzana ke pAMca aticAra ( zloka 182 meM kahe hue ) bhI tyAgatA hai. nahIM lagAtA hai| aisI darzanapratimAdhArI banatA hai astu / yaha ekamAtra paMcaparameSThIko upAsanA bAhira meM karatA hai anya kudevAdikako upAsanA banda kara detA hai| yathAzakti indriyasaMvama va prANisaMyama to pAlatA hI hai / aSTa mUlaguNa ke rUpameM ) saMsAra zarIra bhogoMse virakta rahatA hai, vyApArAdi karatA hai, ghara meM rahatA hai lekina pariNAma badala jAte haiM bhAvanA dUsarI ho jAtI hai| basunaMdI AcArya isameM pAMca udambara phaloM tathA sAta vyasanokA tyAga karanA bhI batalAte haiM ityAdi pA~ca aNuvratoMkA abhyAsa bhI karatA hai| 2. yatapratimA-hiMsA Adi ( asaMyamarUpa / moTe-moTe pAMca pApoMkA niratidhAra tyAga karanese dUsarI pratimA palatI hai| moTe-moTekA artha aprayojana bhUta evaM saMkalApUrvaka yA loka prasiddha diDAI hisA, jhaTha, corI, kUzIla, parigrahakA tyAga kara denA caahiye| usase ( avrato indriyasaMgama va prANisaMyama thoDA bhI nahoM palatA, svacchaMda prati rahatI hai| bivekarahita AcaraNa hotA hai jo pazajIvanake tulya hai| pratapratimAdhArI vaimA kArya svayaM nahIM karatA (pratabhaMgakA tyAgI hotA hai vaha jaghanya zrAvaka kahalAtA hai| usake paMcAgatatAmeM aticAra nahIM lagAnA cAhiye taba usakA nAma 'vratapratimAdhArI' par3egA anyathA nhiiN| parantu vaha kucha azoM taka aprayojanabhUta pAMcoM pApoMkA tyAgI hotA hai jinakA kathama poche ( zloka naM042 se lekara 90 taka hiMsApAyakA, zloka naM0 91 se lekara 100 taka asatyakA, zloka naM. 102 se lekara 106 taka corIkA, iloka naM0 107 se lekara 110 taka kuzIla vA, zloka naM0 111 se lekara 128 taka parigrahakA vistArake sAtha ) kiyA gayA hai dekha va samajha lenA, yaha pratimA pA~ca aNuvratoMse banatI hai arthAt pA~ca aNuvratoMkI niraticAra apekSA isameM pAI jAtI hai astu 1 yaha batI vyApArAdi, gaNavatoMke sAtha karatA hai ( digvatAdi dhAraNa karatA hai ) tamAma pravRtti niyamita va baMdhana rUpa ho jAtI hai -svaccheda nahIM rahatI ityaadi| isake gRhavirata va gRhanirata do bheda hote haiN| lakSaNa svasvose bho sambandha na rabhamA gRhavirata hai| aura sirpha svastrose sambandha rakhanA gRhanirata hai| gRhakA artha gRhaNI hai ityAdi astu / 3. sAmAyika pratimA-trikAla niraticAra sAmAyika karanese yaha pratimA palatI hai, 1. samyadarzanazuddhaH saMsArazarIrabhoganiviNaNaH / ___ paMcaguruvaraNazaraNaH parzanikarulattvapathyagRhmaH // 137 / / -ra0 zrA0 samantabhaTTAcArya 2. niratikramaNamaNuvatapaMcakramaSi zIlayaptakaM cApi / dhArayate niHzalyo yo'sau balinA yato patikaH / / 138 / / caturAvartanitayaH catu: pradhAmasthito yathAjAtaH / sAmayiko dviniSadhaH viyogazataH trisaMdhyamabhivaMdI / / 136 // ANAN
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ kthaakhbisukhm isameM maNyatA indriyamezAma vAniko hai voka thor3e ( sImita ) samayako sabhI pravRttiyA~ ( AraMbhAdi ) vanda ho jAtI haiM / nirabadya yoga ho jAtA hai jisase hiMsAdi pApa nahIM hote yaha lAbha hotA hai| yahA~ para bhI bAhya AraMbhAdikA tyAga honese zAntamadrA ( veSa ) valatI hai. upala jaisI / iti vaha AdaraNIya mAnI jAtI hai| isameM sAmAyika zikSAvratakA balAdhAna honese usI dvArA banI yaha mAnI jAtI hai| isameM bhI gugavata sAtha rahate haiM lagAna lagA rahatA hai ityAdi / isameM prAta:kAla madhyAhnakAla { dopahara sAyaMkAla, tInoM samaya niyamase niratibAra mAmAyika karanA anivArya hai| 4. proSadha yA proSadhopaiyAsa pratimA-bhojanAdi kriyA somita samayako bandakara denese cauthI pratimA palatI hai| isameM dUsare zikSAtakA balAdhAna rahatA hai usoko niticAra pAlanese pratimA nAma par3atA hai / tathA bAhya ArambhAdikakA isameM tyAga hotA hai jisase indriyasaMyama va prANisaM yA palatA hai jo AdarzarUpa hai| pratimAoMmeM pUrva-pUrvake sabhI kartavya cAlU rahate haiM, ve chaTate nahIM haiM, unakA pAlana karanA anivArya rahatA hai| isakI vidhi Age iloka naM. 152meM batAI jAvegI / kimbahumA / 5. sacitta tyAgapratimA--bhojanapAnameM sacitta ( jIvasahita ) cIjoMkA tyAgakara denA sacittatyAga pratimA kahalAtI hai| yaha bhogApabhoga zikSAvratakA zuddha (niraticAra ) rUpa hai| usIse yaha pratimArUpa meM banA hai| isameM bhI indriyasaMyama prANisaMyama palatA hai| baha Adarza upasthita karatA hai| bAhya cIjeM jaise mUla-phala-zAka-zAkhA korI-kanda, phUla-bIja ye saba jaba jIvoM sahita (sAdhAraNa-anaMtakAya hote haiM taba inakA khAnA varjanoma kyoMki unake bahutase asaMkhyAta jIvoMkA ghAta hotA hai, jisase hiMsApApa lagatA hai yaha hAni hai, kintu jaba uparyukta cIjoM meM se kucha cIjeM, prAsuka ( jIvarahita ) ho jAtI haiM taba unako khAyA jA sakatA hai| aisA vidhAna Agama ( svAmikArtikeyAnuprekSA grantha )meM hai| arthAt cIjoMko sabhI avasthAeM abhakSya yA bhakSya ( azuddha va zuddha ) nahIM hoto aisA siddhAnta hai, unameM parivartana hotA rahatA hai| yahA~ taka kiyA jAtA hai ki uparyukta cIjoMko kaccI ( aprAsuka ) khAne meM jana adhika hiMsA hotI hai aura khAne meM svAdiSTa nahIM lagatIM taba unake kAnekA niSedha hI kyoM kiyA jAtA hai ? vaha vyartha arthAt unakA tyAga karAnA va vrata batAnA niSphala hai ? isakA dhArmika va vaijJAnika 1. pIdaneSu caturdapi mAse mAse svazaktimani guhya / proSadhaniyamavidhAyI praNadhiparaH proSadhAnamaH // 140 // 20 thA. 2. mUlaphalazAkazAkhAkarIrakandaprasUnabIjAni / nAmAni yo'tti so'yaM sacittavirato dayAmUtiH / / 141 // 3. zuddha pAya-tattaM pakka sukka avilalavaNehi missayaM darcha / jaM jatreNa va chipaNa te sarva phAsudha bhaNiyaM / / 379 / / svAmikAtikamAnuprekSATIkA martha----sUkhI vIja, padI cIja, tapI cIja, khaTTA-vArA milI coja, vaTI kuTI cIja sabaprAsupha kahalAsI hai aisA AcArya kahate haiN|
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratimAprakaraNa uttara isa prakAra hai ki Upara sacitta cojoMkA tyAga kevala svAdako dRSTise ( apekSAse) nahIM karAyA gayA hai ki unameM acchA svAda nahIM AtA ataeva ve tyAjya haiM kintu unake khAne meM jaise ki gar3hata ke kacce khAne meM bahuta jIvoMkA ghAta hotA hai tathA unase kAmendriyameM vizeSa vikAra hotA hai arthAta kAmoddIpana yA kAmavAsanA prabala hotI hai, jisase pApakA baMdha adhika hotA hai ( kuJIla sevana hotA hai, ataeva una cIjoMke kacce khAnese hAni hotI hai, aura unhIMko pakAkara (saMka yA ubAlakara ) khAnese unakI kAmoddIpana zakti naSTa ho jAtI hai, jisase lAbha hai kyoMki sparzana ba rasanA indriyoM ko jItanA kaThina hai. beho pravala 1 jItI jAtI haiN| jaMgalo paza yA ghor3A baila vagairaha kaccA ghAsa yA jar3I-bUTI khAnese adhika baliSTa ( tAkatavara ) hote haiM aura zuSka honepara gyAne zakti para jAtI hai maradAnA dahA tu kutarka karanA vyartha hai-UparI dRSTi hai, kimbanA / isIkA nAma indriyasaMyama hai ki unheM vazameM karanA, pA~cavI pratimAmeM yahI saba hotA hai. astu / isa pratimAkA mukhya lakSya indriyoMpara vijaya pAnA hai tathA kapAyoM ko bhI kama karanA hai| prAsuka karake khAnA yA sacittakA na khAnA eka hI bAta hai usako niraticAra pAlanA caahiye| 6. rAtribhojanetyAga pratimA-rAtrike samaya cAroM prakArakA AhAra nahIM karanA rAtri bhojanatyAga pratimA kahalAtI hai| isameM bhI indriyasaMyama ba prANisaMyama hotA hai 1 indriya ( jihvA ) para niyaMtraNa hotA hai va jIvaghAta nahIM hotaa| yaha bhI bhogopabhogatyAga zikSAbata kA sudharA vApa hai ataH usose banatA hai| yaha dA bhaMgase pAlA jAtA hai arthAt svayaM rAtriko bhojana nahIM karatA na dUsaroMko karAtA hai, yaha madhyama zrAvakakA bheda hai ityAdi / yahA~ para kahIMkahIM matabheda hai vaha aisA ki rAtrimeM bhukta yA bhoga ( maithuna ) karanA arthAt dinako bhoga nahIM karanA aisA likhA hai, isameM bhI indriyasaMyama va prANisaMyama dinako tyAga denese ekadeza palatA hai| 7. brahmacarya pratimA-isameM abrahmakA tyAga kiyA jAtA hai arthAt bAhira strI mAtrakA niraticAra tyAga kiyA jAtA hai isa taraha vaha Adarza upasthita karatA hai-kaTina sparzana indriyako jItatA hai arthAt anAdikAlIna maithuna saMjJApara vijaya pAtA hai jo prANimAtra pAI jAto haiM / isakA nirmANa caudhe aNuvratase hotA hai| pratimA nAma aticAroMke tyAganne se hotA hai ( aticAra Age batalAye jAyeMge ) yaha mahAn bana hai| isakA lokameM bAhya tyAgase mahatva hai, astu / yaha do bAra bhojana pAna kara sakatA hai| kyoMki yaha madhyama asimAdhArI hai| yaha vrata antameM sarvotkRSTa ho jAtA hai jabaki zolake pUre 18 hajAra bheda palane lagate haiM--pUrNa svabhAva yA zolameM lIna ho jAtA hai usake brahma ( AtmA ) meM caryA hone lagatI hai, astu / ra0 zrA0 1. annaM pAnaM khAdya leA nAnAti yo vibhAvaryAm / sacarAvibhuktivirataH sattveSvanukaMpamAnamanAH // 14 // 2. malavIja galayoni galanmala pUtagandhivImA / pazyanaGgamanaGgAla viramati yo brahmacArI yaH / / 143 // 20 zrA0 >>, Tissionalaang & NAWAPUR. ( MAR RASIEN : .
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. " E puruSArthasidhapAya 8. ArambhatyAga pratimA--jaba koI aNuvatI bAhira AraMbha ( vyApArAdi ) kA niraticAra tyAga kara detA hai taba yaha 8vI pratimA kahalAtI hai| isameM vyApArAdi AjIvikAke bAhya sAdhanoMkA tyAga kiyA jAtA hai, jo eka Adarza rUpa hai ( vaisI mudrA yA veSa ) AdaraNIya hai, yaha bhI indriyasaMyama va prANisaMyamakI nizAnI hai 1 yaha parigrahaparimANa aNuvratakA rUpa hai, uso se yaha banatI hai| isameM navIna AraMbha ( kamAI ) karanekA niSedha hai kintu saMgrahIta kamAIkA niSedha nahIM hai ..abhI taka pAsameM rupayA vagairaha rakha sakatA hai| yaha do bAra bhojanapAna kara sakatA hai / isake bAmaparigraha ( dhana ) honese savArIkA upayoga yaha kara sakatA hai ityaadi| 9. parigrahatyAga (parimANa / pratimA--jaba koI apanA pAsakA dravya bho-bhojanavasthakA ThaharAva karake dUsaroMko paMcokI sAkSIpUrvaka de detA hai taba vaha 9vI pratimAdhArI hotA hai| yaha bhogAvakara hai| sa bAra mojakyA kara sakatA hai| parigrahatyAgakA hI nivarA rUpa hai, usose hotA hai| yaha bhI savArIkA upayoga parimANake anusAra kadAcit kara sakatA hai| yaha apane pAsa bhI kucha dravya rakha sakatA hai| noTa---isa pratimA kadAcit savArIkA tyAga ho jAtA hai-parAvalaMbI nahIM rahatA svataMtravRtti ahiMsaka hotA hai| 12, anu matityAga pratimA-mAMsArika bAhya kAryoMke vAvata yaha kimIko koI salAha sammati nahIM detA, itanA nirapekSa ho jAtA hai| thor3A-sA bAhyaparigraha isake pAsa rahatA hai yaha uttama tyAgo kahalAtA hai| yaha eka hI bAra bhojana pAna karatA hai| loTA va vastra mAtra rakhatA hai| parAzrita bhojana ho jAtA hai parantu bhikSA bhojana nahIM karatA-svAdhyAya Adi meM hI samaya bitAtA hai| jaba koI bhojanake samaya apane ghara bhojanako liyA le jAtA hai taba bhojana karatA hai / yaha bhI parigrahake tyAgakA eka zuddha rUpa hai isase indriyasaMyama ba prANirsayama palatA hai| astu / pahApara bhI azaktatAke samaya yogyatAnusAra savArIkA upayoga kara sakatA hai bAdhya nahIM hai / vaha thor3A parAzritavRttivAlA hai ityAdi / 11. uddiSTa tyAga pratimA-uddiSTa bhojana pAna Adi sabhIkA tyAga karanevAlA gyArahavIM k aichinnamorcinehengankrrixt" -ra0 zrA 1. mevAkRSTivANijyapramukhAdAraMbhato yupAramati / prANalipAtI zobhAyAraMbhatrinivRttaH // 144/ 2. AdheSu dazasu vastupu mamatvamRtsRjya nimitvarataH / svasthaH santoSaparaH paricitaparigrahAta virtH||145|| 3. anumatirAraMbhe vA parigraheM vahikeSu karmasu baa| nAsti khalu yasya samAdhIranumativirataH sa mantavyaH / / 146|| 4. gRhato munikanamitvA gurUparkaThe yatAni parigRya / bhakSyAzanastapasyannutkRSTazcelakhaMDadharaH // 147|| 20 zrA0
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratimAprakaraNa pratimA dhArI hotA hai / yaha bhI ekabAra bhojana pAna karanevAlA uttama zrAvaka kahalAtA hai| parantu bhikSA bhojana karatA hai| sirpha vastra mAtrakA thor3A parigraha rakhatA hai aura baiThakara pAtra meM bhojana karatA hai / isake do bheda haiM / 1) kSullaka ( 2 ) Aryaka ( ailaka ) / yaha savArIkA upayoga kataI nahIM kara sktaa| (1) kSullaka, khaMDavastra ( aMgochA ) aura laMgoTI rakhatA hai (2) ailaka sirpha laMgoTI rakhatA hai / the donoM aNuvatI, munise dIkSA lete haiM--- gRhavirata arthAta gahasthAthama chor3a dete haiM / parigrahako apekSAse do laMgoTiyAM va do pichorA pAsameM rakhate haiM kintu upayoga ( stamAla) kI apekSA kSullaka eka laMgoTI va eka aMgochA ho bAbameM lAte haiM tathA ailaka eka laMgoTI hI kAmameM lAtA hai ! yaha bheda hai / inake pAMcavAM hI guNasthAna hotA hai| manavacakAma ina tIna bhaMgoMse - tyAgI hotA hai- zrAvakakA hai| abhI eka bAra naikara pAtra meM bhojana karatA hai| isI taraha AryikA bhI sAr3I eka pahanatA hai, eka pAsameM ( sTAka meM ) rakhatI hai tathA baiThakara pAtrameM bhojana karatI hai, vaha bhI utkRSTa zrAvikA hai--bhikSAbhojana vidhiprakAra karatI hai / AmamakI AjJAke anusAra pravRtti karanA ( calanA ) ho samyagdRSTiko pahicAna hai / niraticAra 12 vrata pAlanekA phala 16 solahaveM svarga taka janma lenA hai aura vahA~se calakara manuSyabhAna pAkara mokSako jAnA batalAyA gayA hai isako dhyAnameM rakhanA caahiye| noTa-prasaMgavaza yahA~ para 12 vratoMse 11 gyAraha pratimAoMkA nirmANa alpabuddhike anusAra likhA maranA hai| pAThakamaNa bhUlakI mA deMge aura sUcanA dene kI kRpA kareMge / viSaya kaThina hai, svAdhyAya aura anubhavake bala para yaha kiyA gayA hai upayogI samajha grahaNa kreNge| kimbahunA / CA
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAtavA~ adhyAya sallekhanA prakaraNa ( sAdhakazrAvakAcAra) AcArya sAdhaka zrAvakakA antima kartavya batAte haiN| bhUmikA nirmANa iyamekaiva samarthA dharmasvaM me bhayA samaM netum / satatamiti bhAvanIyA pazcimasellekhanA bhaktyA // 17 // satapta bhAvanA jisakI rahatI kama sallekhana ho mere / kyoMki yaha sAmarthya usa meM sAtha dharmadhana le daure / / isIliye kartavya yahI hai, antasamayameM vaha karanA / ThAna pratijJA bhUmizodhanA nistha tayArI hai karanA // 201|| anyaya artha-AcArya kahate haiM ki [me dharmasvaM mayA samaM netum ] mere dharmarUpI dhanako mere sAtha le jAne ke liye [ hazrameva ekA samarthA ] yahI sallemyanA hI eka samartha hai-dUsarA koI nahIM hai| // iti satataM bhaktyA pazcimasahalekhanA bhAvanIyA ] isa prakAra sAdhaka zrAvakako nirantara bhakti sahita antima ( mAraNAntiko ) sallekhanA karanekI bhAvanA yA pratijJA avazya karanA caahiye| yaha bhUmikA nirmANa hai arthAt peztarase tayArI karanA hai / / 175 / / bhAvArtha-hara eka kAryake liye peztarase tayArI karanA par3atI hai tabhI vaha acchI tarahase sampanna ( paripUrNa ) hotA hai yaha niyama hai| taba sallekhanA jaise mahAna gurutara parantu duHssAdhya kAryako sAdhaneke liye 'munijana' 12 bAraha varSa pahilese abhyAsa karate haiN| usI taraha zrAvakako pIrika avasthA meM rahate hue peztarase hI mAraNAntikI (pazcima ) sallekhanA karane kI pratijJA yA bhAvanA karate rahanA cAhiye, kyoMki bhAvanA eka sarahakA saMskAra hai so jaba vaha saMskAra dar3ha ho jAtA hai taba vaha pratijJA pUrI karAke ho dama letA hai arthAt saphala va zAnta hotA hai| yahI bhUmikAzuddhi yA bhUmikA tayAra karanA hai ityAdi / sallekhanAmaraNa do tarahakA hotA hai| 1. bhAvanA karanA pratijJA lenaa| 2. sat + lekhanA - sallekhanA / anAdise maujUda kaSAya aura kAmako pRthaka karanA yA kamajora karanA, yaha antima kartavya zrAvaka ( sAdhaka kA hai karanA cAhiye /
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ saksenAprakaraNa 359 nitya maraNa (2) tadbhavamaraNa / nityamaraNa pratisamaya jo Ayu aura zvAsocchvAsakA viyoga hotA hai vaha kahalAtA hai aura tadbhava maraNa-jo anta samayameM Ayu aura zvAsocchvAsakA pUrNa viyoga hotA hai vaha kahalAtA hai / phalataH sallekhanA ( mAraNAntikI) karanA kyoM jarUrI hai ? dRSTAnta dvArA ise batalAte haiM / jisa prakAra dezAntara meM saMcaya kiye hue dravya (dhana ) ko sAtha meM le jAneke liye naukA yadi sAdhanakI jarUrata rahatI hai, vinA sAdhanake vaha sAtha nahIM le jAyA jA sktaa| yadi kahIM usako dUsareke supurda kara diyA jAya to vaha punaH prApta na hogA vahI hajama kara legA ityAdi / isI taraha mAraNAntikI sallekhanA hI parabhavameM dharmadhanako le jAne meM naukAke samAna sAdhana hai / yadi usa samaya sallekhanA ( samAdhi ) na kI jAya to pariNAma bigar3a sakate haiM, jisase durgati ho sakatI hai, jIvana meM kamAyA huA ( arjita kiyA huA ) dharmaMdhana vyartha calA jAyagA aisA socakara mAraNAntikI sallekhanA avazya karanA cAhiye, jisase dharmedhanako sAthameM le jAkara sadgati prApta ho | kimbahunA | antasamayakA sudhAranA hI karttavya pAlana karanA hai / usa samaya jIvako bhArI farmer aura cintAe~ va moha hotA hai jaba prANa chUTate haiM, jisase durgatikA baMdha hotA hai, ( svabhAvabhAvakA ghAta hokara vibhAvabhAva ubhar3ate haiM ) aura phalasvarUpa yaha honA saMbhava hai ki vaha jIva khoTe bhAvoMke sAtha marakara apanA dharmadhana kho deve / ataeva sent surakSAke liye antasamaya meM bhAva yA pariNAma nahIM bigar3anA cAhiye yaha upadeza haiM, parantu usake liye pUrva abhyAsakI nitAnta AvazyakatA hai aisA jAnanA cAhiye ki jIvanakI saphalatA isI meM hai astu, yathArthataH yaha AtmasAdhanAkA kArya zuddhAya dvArA jisane apane zuddha svarUpako bhalIbhAMti jAna liyA ho, vahI nirmohI hokara kara sakatA hai, dUsarA nahIM / sAmAnyataH dharmaguru AcAryakA sabhI jIvoMke liye yahI udAra upadeza hai ki kama-se-kama jainadharmI zrAvakako antima samaya ( marate vakta } parigrahAdityAgakara atI maraNa to karanA hI cAhiye / kimbahunA // 175 // AcArya sallekhanAko pratijJA yA bhAvanA karanekA phala batalAte haiM / maraNAnte sarees vidhinA sallekhanAM kariSyAmi / iti bhAvanA pariNato'nAgatamapi pAlayedidaM zIlam // 176 // padya 1 vidhipUrvaka lekhana karanekA jo praNa nidhya karate haiM karaneke pezvara hI ve jana nita saralekhana gharate hai | 1. agrimakAla ( bhaviSya ) | 2. svabhAvabhAva yA sallekhanAko sAmanA 1
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ 360 puruSArthasidadhupA le do hotI hai nisa aru ansasamayakI bhii| donoM vizva karane se bhajana karasa hAni saMsUtikI mI // 176 // anya artha - AcArya kahate haiM ki jo jIna ( vratI ) [ ahaM maraNAnte vayaM vidhinA kariSyAmi | hama maraNa ke anta samaya meM vidhipUrvaka sallekhanA avavya kareMge [ iti bhAvanApariNataH ] aiso bhAvanA rakhatA hai yA pratijJA karatA hai vaha mAno [ zranAgatamapi idaM zIlaM pAlayeta ] bhaviSyakAlIna svabhAvabhAvakI sAdhanA bhI vartamAnameM karatA hai arthAt kamika sallekhanA karatA hai ( pratikSaNa mandakaSAya aura vairAgyako pramukhatA honese ) vartamAna meM AgAmI karmokA saMvara aura nirjarA barAbara karatA hai nA vibhAvasAra se svAsa prakaTa karatA hai aisA khulAsA samajhanA cAhiye || 176 // bhAvArtha - aisA kahA jAtA hai ki bhAvanA 'bhavanAzinI' arthAt bAraMbAra bhAvanA yA cintana karane se athavA prayoga karane se kabhI na kabhI prayatna saphala avazya hotA hai / aura mumukSujana bhI lakSyako bhAvanA dvArA jagAte rahanese ( vismaraNa na hone denese ) lakSya siddhi karane meM samartha ho jAte haiM - saMsArase chUTa jAte haiM, ataeva bhAvanA sAdhana bar3A upayogI hai | are ! karane ke pahile mAtra bhAvanA karanA bhI kaThina hai kyA ? taba vaha puruSArthI kaisA ? jo yaha bhI nahIM karatA vaha pAra bhI nahIM hotA, yaha nizcaya samajhanA cAhiye / pratijJAdhArI bhAvanAke balase bahuta anathesa bana jAtA hai yaha sAtparya hai / vicAravAn vivekI eka-eka samayakA hisAba lagAtA hai kyoMki manuSyajIvana mahAna kImatI hai mokSa le jAneko vahIM samartha hai| yaha bAra-bAra jabataba nahIM milatA usake milane kA samaya ( kAlalabdhi ) nizcita hai ataH ise vyarthaM nahIM kho denA cAhiye tathA sallekhanAko upayukta samaya para karanA cAhiye yaha dhyAna rahe // 176 // Age sallekhanAke sambandha meM vAdo zaMkA ( tarka ) karatA hai usakA Thosa uttara ( akhaMDa jabAba ) AcArya dete haiM / maraNe'vazyaM bhAvini kaSAyasallekhanAtanukaraNamAtre / rAgAdimantareNa vyApriyamANasya nAtmaghAto'sti // 177 // 1. saMsArakA sthAgarUpa kSaya / 2. uktaM ca- upasarge durbhikSe jarAsi rujAyA va niHpratIkAre / dharmA vimocanamAH sallekhanAmAryAH // 122 // ratna0 zrA0 // artha :- jisakA pratIkAra ( bacAva ) honA asaMbhava ho aisA durbhikSa ( akAla ), upasarga, roga, bur3hApA, upasthita ho jAne para dharmaprAptike uddezyase zarIrase mamatva chor3anA arthAt kaSAya ghaTAnA sallekhanA kahalAtA hai yaha bhAva hai /
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ sahalekhanAprakaraNa padma jaya kA yaha nizcaya hove, maranA aba to nizcita hai / usI samaya rAgAdi chor3akara vo sallekhana karatA hai || kAyakaSAya tyAgane se nahi, AtmaghAta kahalAtA hai / karanevAle tavakaSAyaja hotA hai / / 177 // AtmaghAta 315 anvaya artha --- AcArya kahate haiM ki maraNe'vazyaMbhAvini ] jaba vratI sallekhanAdhArIko yaha nizcaya ho jAya ki hamArA aba maranA nizcita hai arthAt lakSaNoM Adise mAlUma par3atA hai ki aba hama jovita nahIM raha sakate antima samaya hai taba [ rAgAdimantareNa kaSAyasadakekhanAnukaraNamAthe vyApriyamANasya ] rAgadveSake binA arthAt bhaviSya meM kisIkI AkAMkSA Adi na karake ( binA cAha ? jo kaSAyoM ko chor3anekA prayatna karatA hai aura nikaTa evaM anAdike sAthI zarIrase bhI rAga ( kaSAya ) chor3atA hai usake | AtmAto nAsti ] 'AtmaghAta' nAmaka pApa ( doSa ) nahIM lagatA arthAt vaha 'AtmaghAtI mahApApI' nahIM banatA yaha bhAva hai // 177 // bhAvArtha - AtmaghAta ( kaSAyapUrvaka yatna karake bharanA) vahI karatA hai jo tovrakAya ho arthAt asahya kona ho yA khyAtilAbha pUjAkI utkaTa abhilASA ho yA koI sAdhanA karanA ho yA pAyaputi karanA ho, tabhI vaha apane prANapriya jIvanako bhI vyartha ho kho detA hai / isa prakAra maraNa karanevAleko niHsandeha AtmaghAta yA icchAmaraNakA doSa lagatA hai aura phalasvarUpa usako durgati hotI hai / parantu jo isake viparIta maraNa karatA hai arthAt jIvanakA asAdhya antima samaya samajhakara dharmalAbha karaneke liye athavA jAnevAlI paracIja meM vyartha hI rAga ( kaSAya ) ko chor3ane ke liye anna, jala, auSadhAdi saba chor3akara nirmoha ( vItarAga ) hotA hai tathA sirpha AtmadhyAnameM citta yA upayogako lagAtA hai, svargAdi yA nAmavarIko icchA nahIM rakhatA vaha AtmaghAtI kadApi nahIM ho sakatA, kyoMki usakA maraNa niHsvArthaM hotA hai, kisIke davAure AdimeM Akara vaha vaisA nahIM karatA yaha tAtparya hai / isa prakAra sallekhanA jIvanako zuddha karanekA eka apUrva upAya hai ( kaSAyakI mandatA yA abhAvakA karanA hai ), kintu jIvanako azuddha karanekA upAya ( tIvrakaSAya karanArUpa ) nahIM hai / rAgAdiharriso chor3anA jIvakA kartavya hai kyoMki ve jIvakA svabhAva nahIM haiM-vibhAva yA vikAra haiM jo ki saMyogI paryAya meM Upara-Upara hote unake sAtha tAdAtmyasaMbaMdha ( ekatva ) nahIM hotA kimbahunA AtmaghAta honeke bhayase usako nahIM chor3anA cAhiye, kintu nirbhaya hokara sallekhanA avazya karanA cAhiye yaha upadeza hai astu / 1. AtmaghAta aparAdha / 46 jisa prakAra koI catura vyApArI dukAna meM Aga laga jAne ke samaya aghora na hokara dukAnako bujhAne yA bacAnekA prayatna karatA hai kintu jaba dukAna bacato nahIM dokhato taba apane huMDo,
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ Randobaloetittwindimarware.... . puruSArthasiddhayupAya purajA, vaTTI-khAtA, noTa Adi bacAne kA hI prayatna karatA hai jisase ajArameM usakI zAkha na miTe, banI rahe ityAdi yukti kAmameM lAtA hai| uso saraha pratI sAdhaka jaba zarIra bacatA dikhAI nahIM detA tantra 'dharmaratna { dhana ) ko vaha bacAtA hai zarIrameM kaSAya yA rAga na kara, usase mamatva chor3atA hai, jisase vaha dharma jIvakA durgatiyoM se bacAtA hai.zAkha kAyama rakhatA hai ityAdi samajhanA / sanyAsa-samAdhimaraNa-sallekhanA se saba ekArthavAcI zabda hai kiso bhI nAmase kahA jAya artha eka hai / astu / noTa--AyukSayakA pakkA nizcaya na honepara yamasallekhanA karaneko manAhI hai, nahIM karanA caahiye| uktaM / vizeSArtha ) bhAvadhisuddhiNimitaM yAhiramaMgabhya korae caao| vAhiracAyo vihalo, azmaMzamaMgajuttassa / / 3 / / bhAvapAhu artha-mumazca jIva dhanadhAnyAdi bAhya parigrahakA tyAga, pariNAmoM ko vizuddha ( nirmala / karane ke liye nimitta samajhakara karate haiM kintu upAdAna samajhakara nahIM karate / ataeva jina jIvoM kA antaraMga parigraha kaSAya va mithyAtva ) nahIM chUTatA apitu maujUda rahatA hai aura ve kaSAyako mandatA yA tInatA (bhayAdi) se bahiraMga parigrahakA kadAcita tyAga karate haiM yA kara dete haiN| unakA bahiraMga parigrahakA tyAga karanA niSphala jAtA hai arthAt usase sAdhya { mokSa ) kI siddhi nahIM hotI, saMsAra ho meM nivAsa rahatA hai yaha tAtparya hai| aisI sthiti meM salAle khAnA dhAraNa karanekA matalaba kaSAyabhAvoMko kama karanekA hai aura usake liye nimittarUpa bAhyaparigraha yA auSadhi annapAnAdikA tyAga kiyA jAtA hai tathA vaha ucita hai| kimbahanA 1 yahA~ para tAtvika kathanameM bAya syAgakA mahattva nahIM girAyA jA rahA hai kintu vidheyatA ( nimittatA yA AvazyakatA } kAyama rakhate hue unakI kImata batAI jA rahI hai| aisI sthitimeM jabataka hIna dazA rahatI hai sabataka usakA apanAnA bhI kacit lAbhakara hotA hai parantu sarvathA nahIM hotA aisA samajhanA caahiye| sallekhanAke samayako vidhi nagnaveSa ( digambarapanA ) honA bahudhA Avazyaka hai / sAdhaka puruSake liye to yaha kaThina nahIM hai--saMbhava hai kintu AyikA ke liye mahAkaThina hai lathApi usako ekAnta sthAnameM vaisA karane kI AjJA hai, vaha upacAra mahAvata dhAraNa kara sakatI hai| yoM to usake liye sAdhAraNa avasthA meMnagnatA dhAraNa karanA, khar3e-khar3e AhAra lenA, pANipAtra bhojana karanA. manA hai ye tIna kArya utkRSTa zrAvakravatI nahIM kara sakatA yaha niyama hai| saMtharAko vidhi bhinna prakArako hai| aneka prakArake yogya AhAra dikhAkara usakA dila ( bhAvaH) TaTolA
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ sahalekhanAprakaraNa 353 jAya, yadi vaha icchA prakaTa kare to vaha deve aura yadi vaha usameM Asaka ho to dharmopadeza dekara usakA rAga chur3Ade, bAra-bAra use samajhAne ityAdi kartabya hai / astu // 177 / / AcArya 'AtmaghAta'kA svarUpa batAte haiM / yo hi kapAyAviSTaH kuMbhakajaladhUmaketuviSazastraH / vyaparopayati prANAn tasya syAtsatyamAtmavaMdhaH // 178 / / padya jo kavAyavaza hokarake nijaprANa vyartha kho detA hai| zvAsarodha jala agnizastrasa, AramadhAti vaha hotA hai| AtmaghAtameM mahApApa hai, nahIM virAgI karatA hai| vaha jo kucha karanA hai tajamA, dharmarAMca rana maratA hai / / 178 // anvaya artha----AcArya kahate haiM ki [ hi saH kapAyAdiSTaH ] nizcayase jo jo tInakaSAya sahita hokara [ kuMbhakajasa dhUmaketuviSArIH prANAn vyaparopati ] zvAsanirodha ( prANAyAma), jalapraveza, agnipraveza, viSamakSaNa, astrasaMcAlana Adi kriyAoMke dvArA apane prANoMkA utsarga ( tyAga ) karatA hai [ tastha satyaM AtmavadhaH syAt ] usake barAbara / niHsandeha ) AtmaghAta hotA hai arthAt usameM vivAda nahIM ho sakatA / / 178 // bhAvArtha---sonakaSAke vegameM jIva viveka rahita ho jAtA hai usako yogya ayogyakA vicAra nahIM rahatA, ataeva vaha manacAhA kArya kara baiThatA hai| cAhe usase usako badanAmI ho yA koI hAni ho, usako yaha nahIM dekhatA! jinako kisaupara atyadhika krodha yA roSa hotA hai ve krodha yA mAnake vaza meM prANa taka kho dete haiN| phAMsI lagAkara, relase kaTakara, AgI lagAkara, kuAmeM kUdakara, dhuTako masaka kara ityAdi sAdhanoM dvArA mara jAte haiN| isI taraha dharma ke lobha meM pAgala kara arthAta svArthI ajhAniyoM ke bahakArameM Akara unakA jhaThA upadeza mAna lete haiM aura usakA AcaraNa kara baiThate haiM ki 'jo amuka kArya karegA usako dharmako prApti hogI aura dharmase usako baikuMTha yA mokSa milegA tathA jo yahA~ saba kucha de degA use vahA~ paralokameM saba kucha taiyAra milegaa|' ityAdi aMdhazraddhA meM par3akara ve 'AtmaghAta' kara DAlate haiM, jisase pariNAma saMklezamaya honese vaikuMTha nahIM milakara marakAdi milatA hai| phalataH vaisI mUrkhatA kadApi nahIM karanA cAhiye / vaha dhokhA hai kimbhunaa| kabhI-kabhI asahya duHkha honese bhI--jaise iSTakA viyoga ho jAne para yA aniSTakA saMyoga ho jAne para bhI tIna rAgadveSavaza AtmadhAta joba kara lete haiM veijjato (apamAna ) hone para bhI mara jAte haiM, parantu hai vaha saba kaSAyako tIvratA Adi-Adi jo burI hai astu // 18 // 1. AtmaghAtakA dUsarA nAma 'hamachAmaraNa' hai arthAt tIna kaSAyavaza prANa tyAganA ityAdi / S
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ zivAya sallekhanA dhAraNa karanekA mukhya prayojana kyA hai yaha batAte hai| ( ahiMsAvatakA pAlanA hai) nIyante'tra kaSAyAH hiMsAyA hetayo yatastanutAm / sallekhanAmapi tataH prAhurahiMsAprasiddhayartham // 179 // patha hiMsAkai kAraNa kAya hai, unako kamanI karanese / sallekhanamata nAma hola hai, artha 'ahiMsA' palane se / usakA mukhya lakSya ye hI hai--batI ahiMsAvata pAle / parama ahiMsAdharma prAptakara, mukiramA mAlA DAle / 179 // anvaya artha-AcArya kahate haiM ki [ atra yataH hiMsAyA hetavaH kaSAyAH samutAm nIyam ] aba sallekhanAvatameM himAke kAraNabhUta kaSAyoMko kamatI kiyA jAtA hai arthAt chor3A jAtA hai [ sataH sallekhanAmapi ahiMsAmammi yathaM prAhuH ] taba sallekhanAko bho prakArAntarase ahiMsAkI prasiddhi karanevAlI samajhanA cAhiye arthAt sallekhanAkA hI dUsarA nAma 'ahiMsA' hai-arthabheda kucha nahIM hai ataH vaha karanA cAhiye / / 179 // bhAvArtha-sallekhanA-samAdhi-sanyAsa Adike mAmoMmeM va kriyAoMmeM bheda hone para bhI prayo jana ( artha / meM bheda kucha bhI nahIM hai, sabakA lakSya eka kaSAyoM ( vibhAvabhAvoM ) kA kamatI karanA hai-jo hiMsAke nimitta kAraNa haiM kyoMki unase svabhAvabhAvoMkA ghAta hotA hai| phalataH sallekhanAmeM kaSAyabhAva chUTanese hiMsA bacatI hai ( svabhAvabhAvakA ghAta nahIM hotA / aura ahiMsAvala palatA hai yaha lAbha hotA hai aisA samajhakara sallekhanA avazya-avazya karanA cAhiye....ahiMsA hI parama dhama hai / / 179 // AcArya-sallekhanAkA antima phala dikhAte haiN| ( upasaMhAra kathana) iti yo vratarakSArtha satataM pAlayati sakalazIlAni / vasyati patiMvareva svayameva tamutsukA zivapadazrIH // 18 // oration padha pratarakSA artha vivekI zIka sadekhana karate hai| jasake sababa ahiMsaka banakara masi ko dharate haiN| 1. uca antaHkriyAdhikaraNaM tapa phalaM sakaladarzinaH stuvate / tasmAdyAbad vibhavaM samAdhimaraNaM prayatitavyam / / 123 // ratna zrA
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ sallekhamAprakaraNa aisI dhandA dhAra vatIyana antima lakSya avaza bA~dha / krama-krama kara bAraha ghA~le bata sallekhanako sAdhe / / 147 / / anvaya artha-AcArya kahate haiM ki [iti yaH tarakSArtha satataM sakalazIlAni pAlayati] pUrvokta prakAra jo zrAvaka vratoMko rakSAke liye niraMtara sAta bIloMko pAlatA hai athavA sampUrNa svabhAvabhAvoMkI aura lakSya rakhatA hai ( vibhAvabhAvoMko chor3atA hai) [ saM utsukA zivapAzrIH svayameva pativarA iva parayati ] usa zrAvaka / pratI ) ko bar3I utsukatAke sAtha svayaM mokSalakSmI baraNa kara letI hai arthAt apanA pati banA letI hai| jisaprakAra svayaMvaramaMDapameM kanyA svayaM apanA pati cuna letI hai yA pasaMda kara usake gale meM mAlA DAla detI hai yaha lAbha hotA hai / / 180 / / bhAdhArtha-vratoMkI rakSA karanevAlA zrAvaka, arthAt jo zrAvaka aticAra rahita vrata pAlatA hai vaha athavA muni, ahisAvatako pAlakara svarga aura mokSa takako prApti kara sakatA hai, atakA itanA bar3A mAhAtmya hai jo anupama hai, isIliye mumukSujana vrata avazya pArate haiM.....avratopanA chor3ate haiN| isa graMthameM zrAvakadharmakA vyAkhyAna kramavAra bahuta vicArake sAtha kiyA gayA hai, jisase anAdise bhUle-bhaTake jIvoMko akathanIya lAbha hogaa| phalata: mAraNAntika sallekhanA vidhipUrvaka yadi dhAvaka dhAraNa karatA hai to use 16vAM svarga taka prApta hotA hai aura yadi muni dhAraNa karatA hai to usako mokSa taka prApta hotA hai| isa bhedakA kAraNa aNuvrata aura mahAvata hai arthAt ekadeza ahiMsA aura sarva deza alinA hai| dani dvAre gahameM adA nAmako apUrNa vIsarAgatA aura pUrNa bIsarAgatA hai astu / yaha buddhipUrvaka samAdhi kSAyopazamika avasthA taka arthAta jabataka jhAna kSAyopazamika rahatA hai tathA caritra bhI kSAyopazAmika rahatA hai tabhI taka hotI hai Age nahIM yaha niskarSa hai kimbhunaa| Age koI vikalpa ho nahIM hotA ityAdi samajhanA / / 1803 880000
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ AThavA~ adhyAya aticAraprakaraNa AcArya samyagdarzana sahita 12 vratoMke aticAra { doSa ) batalAte haiM ! aticArAH samyaktve vrateSu zIleSu paMca paMceti / saptatiramI yathoditazaddhi-pratibaMdhinI heyAH // 18 // padya ataHcAra samyagdarzana ke aura sAtha bAraha pratake / smallekhanako sAtha milAkara sagara caudaha bhedoMke / pA~ca pA~cake kama sabake pattara pUre hote hai| zuddhi vinAzaka hone se ye heya pUjyavara kahate haiM / / 18 | anvaya artha-AcArya kahate haiM ki [ ati cArAH samyaksce prateSu zIleSu paMca paMpremi ] samyakadarzana meM, pA~ca aNuvratoMmeM, sAta zIlAma aura sallevinAmeM pAMca-pAMca aticAra hote haiN| [ amI saptatiH yathodinadri pattiyaM dhinaH heyAH ] kula milAkara 14 caudahake 70 sattara ativAra hote haiM, ve zuddhi ( nirmalatA ) ke bAlaka hAnese heya hU~ tyAgane lAyaka haiM / / 181 / 3 bhAvArtha-isa zlokameM khulAsA rUpase 'sallekhanA ke aticAroMkA ullekha nahIM hai tathApi vrata vA zolakA ullekha hone se usIke antargata baha grahaNa kara liyA jAtA hai, kAraNa ki sallekhanA pratarUpa yA zIlabA ho hai-golakA artha svabhAva hotA hai ityAdi / isa taraha pratyeka bhedake pAMcapA~ca aticAra honese 70 sattara bheda ho jAte haiM / 14 4 5 - 70 ) unakA tyAganA nitAnta Avazyaka hai kyoMki unake rahate hue vratAdi zuddha arthAta nirmala nahIM ho sakate yaha tAtparya hai| zAstroM meM aticAra arthAta doSa 4 cAra prakArake batalAye haiM so samajha lenA / 1. (1) kSati manaHzuddhivivaratizama, nyavikrama zIlavRtevilaMbanam / prabho'tivAraM viSayeSu varttanaM, badantyanAcAramihAtisaktilAm // 9 // sAmAja pATa, amitagati / (2 ! atikramo mAnasazuddhihAniyaMtikamo yo viSayAbhilASA / tathAticAraM karaNAlasatvaM bhaMgo hyanAcAramiha vratAni ( bratAnAm )|| sAgAradharmAmRta (3) prAyazcittaculikA mAmaka anyameM peja 15.7 meM khulAsA kiyA gayA hai| eka bur3e bailakA udAharaNa dekara samajhAyA hai usako dekhanA cAhie /
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ mpir'aamaal moTa---aticAra Adi doSa ajJAna 3 pramAdase hote haiM ataeva donoM ko dUra karanA cAhiye, astu / yatoMkA phala nirdoSa yA nivicAra hone para hI pUrNa prAma hotA hai, vratoMmeM jitanA doSa lagatA rahegA utanA hI phala bhI kama prApta hogA yaha niyama hai| yahAM para sthUle doSoM kA nAma va kathana kiyA jA rahA hai. muhama doSoM kA astitva to bahuta dUra taka ilA hai, unakA chuTanA badripardhaka nahIM hotA kinta svataH ho vaisA pariNamana honepara hotA hai arthAta vaha yatnamAdhya nahIM hai| AtmAke sabhI guNa nizcayase yatna yA puruSArtha mAnya na hote paha dar3ha vizvAsa rakhanA baha vastukA pariNamana hai| yadi koI aisA kahe ki 'yatma sAdhya hai to yaha vyavahArI hai kyoMki parAthitatA mAnanA saba vyavahAra kahalAtA hai, tathApi puruhAtha karane kI manAhI nahIM hai, puruSArtha upayoga yA manako badalanekA karanA cAhiye, kyoMki upayoga nizcayase sthira nahIM rahatA vaha caMcala ho jAtA hai ata: vaha parakA ( nimitta kA / Azraya lene lagatA hai| lekina zraddhAna sahI rahatA hai vaha nahIM badalatA ataH samyagdarzana naSTa nahIM hotA yaha tAtparya hai astu / aticAra antaraMga aura bahiraMga do tarahake bhI hote haiN| antaraMga ativArase pariNAma malIna / azuddha hote haiM, jisase karmabandha hotA hai aura bahiraMga aticArase lokApavAda hotA hai-sadAcAra bigar3atA hai, usase pratiSThA hAni hotA hai va maMgatA hotA hai usase 1kA bandha hotA hai| ata: aticAra heya hI haiM / / 181|| AcArya pahile samyagdarzanake pAMca aticAra balalAte haiN| zaMkA tathaiva kAMkSA vicikitsA saMstayo'nyadRSTInAma / manasA ca tatpazaMsA samyagdRSTeratIcArAH / / 182 / / cise zaMkA aru AkAMkSA vicikitsA jo karate haiN| saMstava aura anya matiyoMkI mana prazaMsa utsarata hai| nAma usIkA atIcAra hai, jo kabhise yaha karate haiN| binA cike honepara bhI, bhatIcAra mAha lagate haiM / 1821 // bhAvArtha-~~-viSaya rocanako abhilASA ( ichA ) karanA ( 1 ) atikrama kahalAtA hai / marila yA maryAdA kA lor3anA / 2) yatikrama kahalAtA hai / bhaya sAtha / janA manake } viSayasevanameM pravRtti sonA3 vicAra kahalAtAniya hAbara / mana lagAkara va bAra-bAra vidhaya sevana meM pravRtti karanA (4) anAkAra kahalAtA hai| 1. zraca yA rAga yA sagAtrasthAkA honA ho anicAra hai kyoki samyagdAmana to nirvikA vItarAga hai| rAgase akelA rAga nahIM lenA-dveSa bhI lenA ....g2agapakA honA hI aliMkAra hai / doSa hai ) kyoMki samyagdarzana ke sAtha rAgadveSAdi malake rahate hae mokSa nahIM holA, vItarAgatA ke sAtha rahanepara hI mokSa hotA hai tathA zlokameM 'manasA' yaha pada liAdA hai / jasakA sambandha zaMkA, kAlAdi sabake sAtha lagAnA hai kyoMki vaha zrAdAse sambandha rakhatA hai maMjUrI batAtA hai| / httti 112512tynaa 1 74234 mAra
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArthasiddhadhupAye avadha artha - AcArya kahate haiM ki [ zaMkA kAMkSA tathA vicikitsA ] yadi samyagdRSTi hokara jijJAsubhAvase-vastusvarUpako samajhane ke irAdese koI zaMkA arthAt prazna karatA hai, kisI dharmAtmA Adise milaneko AkAMkSA ( abhilASA ) rakhatA hai athavA ghRNA yA aruci ( glAni ) rakhatA hai Kang Wu Tai ( jo dveSa hai ) [ ca manamA anyadInAM saMstavaH tatprazaMsA aura manase arthAt bhItarase rucipUrvaka ( jo rAga hai ) zraddhA bhaktise anya matiyoM yA midhyAdRSTiyoMkI stuti ( vacanoM dvArA tArIpha ) karatA hai--sarAhanA karatA hai evaM prazaMsA karatA hai ( guNagAna karatA hai) to [ samyagdapratIvArAH ] samyadRSTi samyagdarzana meM pA~ca aticAra ( doSa ) lagate haiM / / 182|| bhAvArtha- mokSamArga arthAt samyagdarzana, samyagjJAna, samyakcAritra, ye tInoM jaba zuddhaniraticAra ( rAgadveSAdi vaha kahate haiM tabhI meM nAkA mArga banate haiN| arthAt mokSa prApta karAne meM samartha hote haiM, kintu rAmAdikake sAtha rahate hue ve mokSako prApta nahIM karA sakate, yaha niyama hai / aisI sthiti meM yadi praznottarake rUpameM arthAt praznake yA vikalpa ke dvArA vastu svarUpako samajhane ke liye ( zraddhAlu hote hue bhI ) jijJAsArUpa rAma prazna kiyA jAya to bhI aticAra hai usase bandha avazya hogA / kAraNa ki rAga va dveSa cAhe zubha ho yA azubha ho bandhakA kAraNa hotA ho hai, mokSakA kAraNa nahIM hotA - mokSakA kAraNa eka nirvikalpa vIsarAgatA hI hai | tadanusAra AkAMkSA yA cAha karanA yA anAkAMkSA yA aruci ( glAni-dveSa ) karanA ye sabhI vikalparUpa tInoM jAtike kArya aticAra meM zAmila hai| tathA anyamatAvalaMbiyoMkI bhI prazaMsA va stuti karanA lokAcAra meM anucita na hone para bhI mokSamArgI ( samyagdRSTi ) ke lie mokSamArga meM anucita ( khataranAka - bandhakakA kAraNa ) hai kyoMki lokameM rahate hue lokAcArakA pAlanA anivArya hone se vaha saba UparI ruci ( rAga ) se yA calana vyavahArase karanA hI par3atA hai / isIliye jaina zAstroM meM durlabhatAeM batalAte hue sabase pahile durlabhattA ( kaThinAI ) bhedajJAna arthAt samyagdarzana va samyagjJAnakI hai-vaha bahuta bhAgyase milatA hai| dUsarI durlabhatA, vadrUpa yA tanmaya upayoga rahanekI hai- upayoga bahuta jaldI badala jAtA hai-- sthira nahIM rahatA / tosarI durlabhatA bAhya saMyogako arthAt indriyoMke viSayoMko tyAgane kI hai, unakA tyAga jaldI va AsAnI se nahIM hotA, paryApta puruSArthaM karanA par3atA hai, sAdhana milAnA par3ate haiM ityAdi / kahane se karanA kaThina hai, kimbahunA | jaina vItarAga dharmakA pAnA bhI bar3e saubhAgyakA phala hai ityAdi // 182 // noTa ---kAkA artha yahA~ para saMzaya yA sandeha nahIM haiM kintu jijJAsArUpa prazna hai; kAraNa ki saMzaya yA sandeha mithyAjJAnakA bheda hai jo samyagdRSTike pahile hI ( prAraMbha meM hI ) naSTa ho jAtA hai-vaha jinavANIkA parama zraddhAlu hotA hai, usako koI saMvAya nahIM rahatA - pUjya samanta-bhadrAcAryane ratnakaraM zrAvakAcAra meM khaDgake aTala pAnIkI taraha zraddhA usake batalAI' hai / taba zlokagata zaMkA zabdakA artha saMzaya yA sandeha kataI nahIM ho sakatA / isI taraha nizcayase zaMkAkA artha, bhaya bhI nahIM ho sktaa| kyoMki samyagdaSTiko nimittoMkA bhaya nahIM hotA ki nimitta 1. idamevedRzameva ityAdi zloka 10 11 dekho |
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ afeerexkaraNa Wo Zhuan upAdAnakA kucha kara sakate haiM, ve akicitkara hote haiM vastusvabhAva saba svataMtra hai ityAdi / yahA~ para rAgadveSase ho usako ThIka saMgati baiThatI hai vicAra kiyA jAya / saMzaya yA sandeha karanA samyagudarzanakA aticAra nahIM hai, vaha to anAcAra hai jo samyagdarzanako hI naSTa kara deve / ho, laukika tatvoM meM saMzaya va sandeha samyagdRSTiko jJAnAdikakI kamI se ho sakatA hai kintu usase mokSamArga nahIM bigar3atA / parantu yahA~ isa prakaraNameM mokSamArga meM doSa na lagane yA lagane kI bAta hai, usako dhyAna meM rakhanA jarUrI hai, kimbahunA / aticArakA artha doSa kalaMka yA baTTAkA laganA hotA hai / virAgarUpa nirvikalpa samyadarzana meM rAgAdirUpa vikAroM / vikalpoM kA honA ho baTTAkA laganA hai, usase mokSamArgatA bigar3atI hai - vaha zuddha yA nizcaya mokSamArga nahIM hai kintu azuddha yA vyavahAra mokSamArga hai, astu' / samyagdRSTi zaMkAdi kArya meM bhI upAdeyatA nahIM rahato, vaha unheM yahI samajhatA hai, unase aruci karatA hai-vigArIkI taraha unameM vaha virakta rahatA hai, dattacitta nahIM rahatA, agatyA use vaha balAtkAra karanA par3atA hai, saMyogI paryAvakA vaha takAjA yA bhAtI hai, usako cukAnA usakA karttavya hai / aura mithyAdRSTi usako thAtI yA karjA nahIM samajhatA kintu usakA svAmI vaha apane ko samajhatA hai use vaha apanI vibhUti samajhatA hai ataeva usako kabhI svapna meM bhI nahIM tyAganA cAhatA arthAt parasaMyogako vaha kabhI heya nahIM samajhatA, upAdeya hI mAnatA hai, aisI viparItabuddhi ( vastusvabhAvakI anabhijJatA ) usake rahatI hai yaha mUla bheda hai / samyagdRSTi golara samyak zraddhArUpa yA bhedajJAna vairAgya rUpa avicchinnadhArA sadaiva bahatI rahatI haiM, jisase vaha hamezA samhalA rahatA hai cyuta yA patita nahIM hotA arthAt bAhya AcaraNa kadAcit bigar3a bhI jAtA hai to bhI vaha midhyAdRSTi nahIM ho jAtA - bhItara se samyagdRSTi hI banA rahatA hai kintu mithyAdRSTi ke bhItara baha bhedajJAna vairAgyarUpa avicchinnadhArA nahIM bahatI, ataeva bAhira vaha karma dhArA ( rAgAdikRta bAhya pravRtti ) meM bahU jAtA haiM pathabhraSTa yA mArgabhraSTa ho jAtA hai, usako ho vaha sarvasva samajhatA hai, usImeM dattacitta rahatA hai, anya saba asalI kartavya bhUla jAtA hai, nakalI ADambarameM phasa jAtA hai ityAdi / noTa ukta pA~ca aticAroMmeM hI zaMkAdika ATha doSoMkA antarbhAva ho jAtA hai ataeka pA~ca ho saMgrahanayase kahe haiN| mala-doSa -aticAra ye saba ekArthabAcI haiM aisA samajhanA cAhiye / / 182 // . AcArya ahiMsANuvrata ke 5 aticAra batalAte haiM / www.w 47 chedanatADunabandhAH bhArasyAropaNaM samadhikasya / pAnAnayozca rodhaH paMcAhiMsAtratasyeti // 183 // 1. zaMkAkAMzAtricikitsAmya dRSTiprazaMsAsaMstavAH samyagdRSTeratIcArAH // 22 // --tasvA0 sUtra adhyAya 7 /
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ o puruSArthasidhupAya dise padya jIvadhAtakA mo zyAgI hai usako yaha sapa varjita hai / kara saMkalpa chedanA parakI, mAra magAmA-bodhana hai|| mUkha pyAsakI bAdhA denA, bojha adhikakA dharanA hai| ye saba aticAra haiM tajanA, batI puruSakA karanA hai||| 113 // anvaya artha-AcArya kahate haiM ki [ chedanattADanabaMdhAH ] duSTa irAdA yA saMkalpase ( kaSAyabaza) kisI jIvako chedanA arthAta usake nAkakAna Adiko godanA-kATanA, sasta mAranA-pITanA, kasakara bA~dhanA, jisase vaha ThIka uThajeTa bho na sake tathA samAdhistha mArasyAroSaNaM pramANase adhika bojha ( bhAra ) lAdanA, [ca asapAmayo rodhaH ] aura khAnA-pInA banda kara denA (khAne-pIne ko nahIM denA ) [ iti paMcAhisAvatasya aticArAH ] ye sabhI / pA~ca ) ahiMsANuvatake aticAra haiM, inakA tyAga ahiMsANuvratIko avazya karanA cAhiye / / 183 // ' bhAvArtha----jaina matameM bhAvoMkI pradhAnatA rahatI hai ataeva jo bhI lokakA yA paralokakA ( isa bhavakA yA parabhavakA ) kArya kiyA jAya usameM phala bhAvoMkA ho milegaa| aisI sthiti meM jabataka kaSAyakA sambandha jIvake sAtha hai tabataka usako icchAnusAra kArya to karanA hI par3ate haiM. paranta usa samaya yadi khoTA irAdA ho arthAta trAsa dene yA badalA lene kI bhAvanA na ho to usakA phala usako, svArtha hone para bhI burA prApta na hogA arthAt vaha maimittika aparAdhase baca jAyagA yaha tAtparya hai| tabhI to sAvadhAnI rakhanekA upadeza diyA gayA hai kAraNa ki pramAda yA tInakaSAyameM asAvadhAnI ho jAyA karatI hai / yadyapi nizcayase parAzrita aparAdha nahIM hotA tathApi vyavahArase aparAdha honA mAnA jAtA hai, ataH vivekI puruSoMko vaha bhI bacAnA cAhiye jisase lokApavAda na ho, saMklezatA na bar3he, pApabaMdha na ho ityAdi / / 183 / / noTa.....yadi irAdA ( saMkalpa ) kharAba na ho aura kisI bImArI Adike samaya saMklezatA yA vAdhA miTAne ko Aparezana Adi karAnA par3e to vaha pada va yogyatAke anusAra doSAdhAyaka ( anucita ) nahIM hai| kabhI-kabhI lokanoti ke anusAra tAr3anA bhI sudhAra honeko yA bhalAIko dRSTise varjanIya nahIM hai, sirpha asahyapanA yA atyadhika kaThorapanA nahIM honA caahiye| krUratA sarvatra varjanIya hai kimbahunA / bhAvaprANoMkA ghAta honA ho hiMsA hai vaha bhI batIko bacAnA cAhiye yaha usakA kartavya hai / vratI yathAsaMbhava dravya aura bhAva donoM hiMsAoMko bacAtA hai, kAraNa ki ta yA cAritra to zuddha vItarAgatArUpa hotA hai---azuddha rAgadveSarUpa nahIM hotaa| brata, guNa yA svabhAvarUpa hai-doSa yA vikAra (vibhAva ) rUpa nahIM hai, yaha hamezA yAda rakhanA caahiye| 1. ahiMsANupratI hai| 2. roka lgaanaa| 3. vaSabaMdhachedAtibhArAropaNAnapAnanirodhAH / / 25 ||t. sU0 adhyAya 7 /
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ aticAraprakaraNa vravyaprANoMkA dhAta na hone para bhI bhAvaprANoM ( jJAnAdi ) kA ghAta honA aticAra mAnA jAtA hai-vaho ekadeza vratakA bhaMga honA rUpa hai yaha khulAsA hai astu / dekho ! cauthe guNasthAna meM, apratyAkhyAnakaSAyakRta asaMyamabhAva rahatA hai, aura paMcama guNasthAnameM, ( aNuvatoke ) pratyAkhyAna kaSAyakRta asaMyamabhAva ( sakalasaMyamakA abhAvarUpa ) rahatA hai kintu dezasaMyamake sadbhAvarUpa hone para sarvathA saMyamakA abhAva nahIM pAyA jaataa| chaThaveM guNasthAna meM pratyAkhyAna kaSAyakA abhAva ho jAnese sakalasaMyama ho jAtA hai| phalata: saMyamakI cAlaka tIna RSAe~ haiN| yathA anaMtAnubaMdhokaSAya-jisake udaya meM saMyama racamAtra nahIM hotA, 2 apratyakhyAnakaSAya ----jisake udaya meM ekadeza ( aNuvratarUpa ) saMyama nahIM hotA, 3 pratyAsyAnakaSAya-jisake udayameM sakaladeza saMyama nahIM hotA aisA samajhanA caahiye| noTa --'asaMyama' zamdameM maujada 'akAra' kA artha-abhAva, hotA hai jo tIsare gaNasthAna taka anaMtAnubaMdhI kaSAya ke hone se kataI nahIM hotA ( na dravyarUpa hotA hai na bhAvarUpa hotA hai| cauthe guNasthAnameM anaMtAnubaMdhI kAyakA udaya' ma hone para bhI caraNAnuyogakA dravyasaMyama nahIM hotA, kAraNa ki bar3A apratyAkhyAnamAyakA udaya holese nahIM hotA tathA pAMcaveM guNasthAna meM pratyAkhyAnakA udaya honase pUrNa saMyama nahIM hotA hai yaha khulAsA hai / / 183 / / mithyopadezadAna rhso'bhyaakhyaanphuuttlekhkRtii| nyAsApahAravacanaM sAkArAmaMtrabhedazca // 144 // padya kara saMkalara kumArga dezamA, guha rahasya prakara karamA / Thalekha aru vazcama kapaTaka samajha izArA kaha denaa| ye aticAra satavatake inakA syAga use krnaa| prayojanarahita kAryameM dekho, sadA sAvadhAnI rakhanA // 1843 // 1. sApekSasya te hi syAdaticAroMdA jasam / mantratantraprayogAdyAH paregyU hyAstathAsyayAH / / 18 / sAgAra, pa. 4 adhyAya dravyahiMsAke tyAgI pratI ( akhaMDa batI ) ke ekadeza arthAt dranyase yA bhAvase hiMsAkA ho jAnA athavA ahiMsAvasakA ekadeza khaMDita ho jAnA, aticAra kahalAtA hai, yaha lakSaNa atidhArakA hai| rAgAdikakA honA bhAvahiMsA hai aura vyApArAdi ( kiyA ) kA honA drayahiMsA hai yaha bheda hai / 2. asaMyamake 'akAra ke 3 tIna artha.. pUrNa abhAva arthAt dravya va bhAva koI saMyama nahIM, 2. dravyasaMyama kA abhAva. 3. ekadeza saMyamakA abhAva iti / Upara khulAsA hai astu / ukta ca....ko iMdisu niradono jIve yAvare sase vApi ityAdi mAthA 29 jISakANDa / 3. mokSamArgake pratikUla upadeza denaa| 4. jhUThA lekha likhanA yA zvaMgarUpa yA anyoktirUpa lekha likhanA / mithyopadezaraho'bhyAkhyAnaphUTalekhakriyAnyAsapahArasAkAramaMtrabhedAH // 25 // 10 muka a017 5. do artha vAle bacana bolanA yA muhamila bacana kahanA ( aspaSTa kahanA ) /
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArthasiddhupApa anvaya artha- AcArya kahate haiM ki mithyopadezadAna ] sasyarUpa mokSamArmake pratikUla asatyarUpae sAMsArika kAryoM kA saMkalpapUrvaka ( svArthavaza ) upadeza denA ( mithyA upadeza hai ) tathA [ rahaso'bhyAkhyAnakUTalekhakRtI ] ekAntako gupta bAtako evaM jhUTha bAtako svArthavaza likhanA yA kahanA [ gha nyAsApahAsyazcamaM sAkAramaMtrabhedaH ] aura dharohara ( amAnata ) ke sambandhameM aspaSTa yA mahamila jabAva denA ( jitanA barA ho so le jAve ityAdi ) tathA izArA yA saMketa samajhakara dusase kaha denA ye pA~ca sasyANuvratIke aticAra haiM jo varjanIya haiN| inase bhAvahimA hotI hai / / 184 / / bhAvArtha..... prayojanabhUta kAryoko chor3akara anyatra sabhI jagaha satyANavatI satya vacana bole ( asatya na bole ) yaha usakA masya kartavya hai| isIke silasile meM yaha spaSTa kiyA jAtA hai ki vaha kisIke dabAure meM Akara yA lobha lAlacavaza kabhI bhI rAjA vasUkI taraha asatya na bole aura khAsakara pozAgArga ( sapA satyApa pratirala (pa) kabhI upadezAdi na deve anyathA vaha sarAsara mithyAdaSTi aura asaMyamI hai { aJjakA bakarA artha karanevAlA jaisA hiMsAko dharma batAnevAlA mahApApI hai) dIrgha saMsArI hai| sacce dharmAtmAvatIko koI cAha yA svArthapUrtikA lakSya nahIM rahatA vaha adharmase bahuta DaratA hai taba kyoM jhUThA bolane calA ? nahIM bolegaa| ekAntakI yA guptakI bAtako dUsaroMse kyoM kahegA? usako koI svArtha nahIM rahatA--dUsarekI nindA yA badanAmI ko karanA yA cAhanA vikArI bhAva hai unheM vaha tyAgatA hai| aThA yA vyaMgarUpa yA utprekSArUpa ( anyoktirUpa ) kathana karanA bhI kapada yA mAyAcAra hai-prattadhAraNa karane meM pAkhaNDa hai, ataH vaha usako bhI burA samajhatA hai, use nahIM krtaa| isI taraha dharohara Adike viSayameM bhI vaha spaSTa jAnakArI dekara satya vyavahAra karatA hai-muhamila yA do arthavAle vacana nahIM kahatA jinase yathArtha nirNaya na ho sake, kyoMki vaha aparAdha hai| guptakaSAya hai-vikAra pariNAma hai ) isI taraha izArA yA saMketa samajhakara praRTa yA jAhira kara denA anyAya hai vaha nahIM karatA kyoMki tokA usase kyA prayojana hai ? usakA phala ( lAbha yA hAni / lokameM use kucha nahIM milegA bhitrAya badanAmoke ityAdi / ataeva ukta sabhI aticAroMko aprayojana bhUla samajha karake satyavatI vivekI chor3a dete haiM nahIM krte| zlokameM 'mithyopadezapada' bar3A mahattvakA hai| usakA abhiprAya aimA hai ki 'svayaM aparAdha karanevAle se bar3A pApo vaha hai jo aparAdha karake usakA pracAra karatA hai vaha saMsArako gumarAha karatA hai| isa nyAyase svayaM ajJAnatAvaza yadi koI mithyA ( mokSamArgake viruddha AcaraNa karane to vaha aparAdhI jarUra hai kintu yadi baha usakA upadeza dekara saMsArameM mithyAtvakA pracAra kare, pUSTi kare to vaha ghora aparAdhI va akSamya pApI hai| laukika kAryoM meM bhalA honA saMbhava kaSAyaba ho jAtI hai, kintu pAralaukika kAryo meM bhUla honA mithyAtvako nizAno hai| isIliye ko bandi lagAI gaI haiM, unako svacchandatA para roka lagAI gaI hai| vratIkA mana, vacana tInoM para niyantraNa rakhanA anivArya hai| kabhI galatIkA pracAra nahIM karanA cAhiye yaha sArAMza hai, astu / noTa-yahA~ prazna hotA hai ki 'nyAsApahAravacana' nAmake ativArase cArokA dUSaNa kyoM
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ aticAra karaNa 3 3 nahIM batalAyA gayA, asatyakA dUSaNa kyoM batalAyA gayA ? isakA samAdhAna yaha hai ki khAlI bacana yA kathanakA prayoga kiyA gayA hai-vIja ( dharohara nahIM curAI gaI hai ataH vacanamAtra asatya hai - vacanakRta aparAdha vaha hai kAyakRta nahIM hai, kimbahunA | aisA hI sarvatra samajhanA cAhiye vizeSArthaM anya matavAloMne isa tatvako na samajhakara svArthavaza saMsAra meM anyAya va adharmakA bhArI ( ajahada ) pracAra kiyA hai / ve svayaM svecchAcArI asaMyamI vyasanI the / ataeva manamAne pApa kiye hiMsA, jhUTha, corI, vyabhicAra, madya, mAMsa, madhu AdikA sevana kiyA, jisase badanAmI ijjatI honA saMbhava hai-pratiSThA ghaTa sakatI hai ? isa bhayase yA tIvra kaSAvase unhoMne kalamake jorapara ukta pApa poSaka (pAyoMko ucita batAnevAle ) aneka managahanta vAstra (smRtiyA~ bagairaha ) banA DAle, jinameM ukta pApa kArya karaneko vidhi ( AjJA ) hai / isa taraha mithyAtvakA pracAra va prasAra unhoMne kiyA hai arthAt apane pApako chipAne ke lie saMsArako pApI banA diyA hai yaha duHkhakI bAta hai / phalata: bhUla va pramAda yadi koI aparAdha ho jAya to usakI puSTi kabhI nahIM karanA cAhiye na anya logoMko saMgha banAkara utsAhita karanA cAhiye, yaha bar3I samajhadArI vivekazIlatA hai, avamaMse hamezA bacanA cAhiye / mithyopadezakA yahI matalaba hai --asatyakA pracAra karanA, vaha varjanIya hai, kimbahunA / yahA~ prazna ho sakatA hai ki yadi koI vratI samyagdRSTi hokara bhI mithyA upadeza detA hai to usako midhyAdRSTi kahanA cAhiye aticAra nahIM kahanA cAhiye kyoMki samyagdRSTi mithyA upadeza nahIM de sakatA ityAdi / isakA uttara aisA hai ki samyagdRSTikI samyak zraddhA meM parivartana nahIM hotA vaha aTala hI rahatI hai kintu zaktihInatAse yA kaSAyavaNa AcaraNa anyathA ho jAtA hai, jisakA usako duHkha rahatA hai, pazcAtApa karatA hai. use he hI samajhatA hai, upAdeya nahIM samajhatA ityAdi vizeSatA pAI jAtI hai| kaSAyake vegameM yogoM ( vacana va kAya ) kI pravRti anyathA ho jAnA Azcaryajanaka nahIM hai-vaha zakya va saMbhava hai kintu manoyogako pravRtti ( zraddhArUpa ) kabhI anyathA nahIM hotI jabataka samyagdarzana maujUda rahatA hai ityAdi / yaha satya samAdhAna samajhanA cAhiye | isI taraha rahasyako bAtako prakaTa kara denA Adi AcaraNa viruddhatA aticArameM hI zAmila samajhanA - samyagdarzanako ghAtaka nahIM samajhanA yaha nirdhAra hai, astu / samyagdarzana ke sAtha kaSAyoMkA astitva bahuta dUra taka rahatA hai phira bhI sabaMdhAtI spardhakoM kA udaya na honese va sirpha dezaghAtI spardhakoMkA udaya hone meM 'samyagdarzana va vrata saMyama' se vaha bhraSTa nahIM hotA--- ve saba sadoSa bane rahate haiM, unameM calamalapanA rahatA hai ityAdi / kSAyopazamikacAritra yA saMyamameM aisI hI avasthA hotI hai, kimbahunA / vaha una sabakA vedaka yA jJAtA hI rahatA hai. zraddhAlu nahIM rahatA yA usakI zraddhA meM parivartana nahIM hotA yaha sArAMza hai / / 184 // aNuvrata pA~ca aticAra batalAte haiM / pratirUpavyavahAraH stenaniyogastadAhRtAdAnam | rAjavirodhAtikramahInAdhikamAnakaraNe ca / / 185 / /
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ 375 puruSArthasivaepAya padya mAoM meM mizraNa kA karanA, cora upAya batAnA hai| corI kI vastu kharIdanA, rAjya viruddha ju karanA hai| kamabada mApoM ko bhI rakhanA. aticAra kahalAtA hai| khorI ke tyAgI puruSoM ko, ye saba kabhI na karanA hai // 185|| amvaya artha----AcArya kahate haiM ki [pratirUpavyavahAraH] adhika mUlyako vastumeM kama mUlyako vastuko milA denA [ stenAniyogaH sadAhatAdAnam corI karanekA upAya ( tarakIba ) batAnA tathA corokA dravya kharIdanA ( kama mUlyameM ) aura [ rAjavirodhAtikramahAmAdhikamAnakara ca ] rAjyake kAnUna { niyama ) ke viruddha kArya karanA ( calanA yA vartAva karanA ) evaM nApane-tolane ke mApoM (baoNToM ) ko kama-bar3ha rakhanA, ye pA~ca acauryANuvratake aticAra haiN| inakA tyAga acIrmANuvatIko avazya karanA cAhiye / / 185 / / / bhAvArtha-acAryavratako pAlanevAleke lobhakaSAyakA abhAva yA mandatA honA anivArya hai binA usake vaha vrata niraticAra pala nahIM sakatA athavA dhAraNa ho nahIM kiyA jA sktaa| aisI sthitimeM manuSya zraddhA aura rucipUrvaka pUrNa apAta roka syAga karate haiM / ( vinA diye kisI vastukA grahaNa nahIM karate ) ve ukta pA~ca prakArake aticAra (dhabbA yA dA~kA ) acIhNuvasameM nahIM lagAte arthAt usako aticAra rahita nirdoSa pAlate haiN| kAraNa ki pA~caveM guNasthAnameM pratyAkhyAna kaSAyakA udaya honese sakalasaMyama to hotA nahIM hai kintu apratyAkhyAna kaSAyakA udaya na hone se deza saMyama ho jAtA hai, phira bhI sarvathA ( pUrNa ) lobhakaSAyakA abhAva nahIM ho jAtA pratyAkhyAna va saMjvalanakA lobha zeSa rahatA ho hai tathA nokaSAyoM meM se pAMca rAma rahate hI haiM.-taba abuddhipUrvaka cauryakamakA tyAga na ho sakaneke kAraNa tajanya doSa lagatA hai, lekina buddhipUrvaka usako ukta aticAra nahIM lagAnA cAhiye aisA upadeza hai| yadi kahIM isake viruddha koI vratI guptarUpase yA dUsarI tarahase ( mArphata-dvArA-paramparayA ) aticArA lagAtA hai to vaha bhI varjanIya hai kyoMki usakA phala svayaM karAnevAleko ho milatA hai / jaiseki svayaM coro nahIM karanevAlA yadi corIkA upAya kinhIM dUsaroMko batalAtA hai to usakA usameM kucha svArtha yA hissA samajhanA caahiye| anyathA usase usakA kyA matalaba? kucha bhI nhiiN| ni:svArthI kabhI nahIM btlaaymaa| ataH yaha kArita doSakA bhAgo hotA hai-lobhakA astitva usake samajhanA cAhiye / isI taraha lobhavaza asalo cAjameM nakalI milAkara calAnA, tathA corIkA dravya lobhavaza kama kImata meM lenA, cuMgI yA Taiksa -binA cukAye mAla lAnA beMcanA (yaha rAjyakA kAnuna lor3anA hai / lene va deneke mApa-taulako kama-bar3a rakhanA arthAt leneke lie bar3A nApa-taula rakhanA aura dene ke lie kamato nApa-taula rakhanA ityAdi, yaha saba mUla (pratyakSa ) corI nahIM hai to parokSa avazya hai ataH usakA bhI tyAga karAyA jAtA hai, kimbahunA ta-saMyama yA cAritrako niraticAra honA cAhiye tabhI nirjarA hotI hai arthAt lakSya pUrA hotA hai yaha' sArAMza hai| ukta kArya lAbha mAyAcAra Adike 1. ukta yaslenaprayogatadAhAdatAnaviruddha rAjAtikama hInAvikamAnopamAnapratirUpakavyavahArAH // 27 // -0 sU0 adhyAya A
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ afteenression I05 rahate hue hote haiM ataeva ve mahApApake ghara haiM aisA samajhanA cAhiye / prayojanabhUta kAryoM meM aticAra kA laganA saMbhava hai kintu aprayojanabhUta kAryoMmeM pramAda yA ajJAnavaza doSa lagAnA ucita va kSamya nahIM hai, ataeva usakA tyAga kara denese ho ekadeza niraticAratA siddha hotI hai, kyoMki prayojanabhUta kAryoM meM to aticAra lagatA hI rahatA haiM ataH usameM sarvathA niraticAratA nahIM banatI kimbahunA yahA~para kriyArUpa kAryoM kI apekSAse ( caraNAnuyoga se ) aticAroMkA vicAra mukhyatAse hai / kyoMki bhAvako apekSA mukhyatA caraNAnuyoga meM ( lokAcAra meM ) nahIM rahatI / vaha karaNAnuyoga meM rahatI hai ||185|| brahmacaryAvata ( kuzIla syAgake ) pA~ca aticAra batalAte haiM / smaratIvAbhinivezA'naGgakrIDAnyapariNayanakaraNam / aparigRhItetayorgamane tvayoH paMca / / 186 // pahA to viSayakI icchA rakhanA, kor3A karana amaMgoM se / karanese aru isarikA ghara jAne se || hmacarya, unako dUra kareM / para vivAha doSa hota Atmazuddhi hone para hI pAra hota saMsAradhIH // 186 // anya artha - AcArya kahate hai ki [ smarAmi nivezaH inaMgIhAmyapariNayanakaraNam ] kAma sevana yA maithuna sevanakI tIvra abhilASA ( vAMchA rakhandA, kAma sebanake aMgoM ( yoni Adi ) se bhinna aMgoM (hasta maithuna Adi ) ke dvArA icchA pUrNa karanA ( gudA maithuna bhI isI meM zAmila hai ) anya manuSya kA vivAha karanA ( viSaya sevana karAnA ) tathA [ aparigRhItetasyoH irikayoH gamane paM] vyabhicAriNI yA pezAkAra bhraSTa striyoM ( vezyA Adi svatantra vA paratantra ke yahA~ jAnA bulAnA - unase sambandha sthApita karanA ( ye do aticAra haiM ) kula pA~ca aticAra brahmacaryANavrata ko nahIM lagAnA cAhiye tyAga denA cAhie / / 186 / / SAJILLA bhAvArtha saptama pratimAghArI brahmacaryANuvrato ko strImAtra se saMbaMdha viccheda kara denA cAhiye, cAhe vaha vetana ho yA jar3a ho yA manuSyaNI ho yA tirazcI ho yA devI ho yA citrAmakI 1. kAmasevana yA viSayasevana / 2. kAmasevana ke aMgoM ( yoni Adi ) se bhinna aMga hastAdi / 3. vivAha / 4. vyabhicAriNI striyAM - bajArU yA vezyAe~ / 5. vratAbhilASI / 6. saMsAra samudra |
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArthasidhupAya ho yA mUrtirUpa ho--sabhIkA tyAga kara denA sA kartavya hai| unake sAzAsaka : kaadhik| maithuna kriyA karane kA to mukhyatayA tyAga hotA hI hai kintu manameM unakI ora rAgakA honA bhI varjanIya hai / jaba itanA dRr3ha aTala pratijJAdhArI koI jIva hotA hai tabhI vaha saccA brahmacArI bana sakatA hai, baha vrata bar3A kaThina ca dRrddhara hai| isako pAlane ke lie kaThin AcaraNa / sAthamA) kI AvazyakatA rahatI hai / nau prakArakI bAr3eM lagAnA par3atI haiM, indriya saMyama karanA par3atA hai samparka tor3anA par3atA hai ityAdi yaha pUrNa brahmacaryakA svarUpa hai| dvitIyAdi pratimAkA brahmacarya, svadArasantoSa taka sImita hai, ata: vaha abhyAsamAtra, vidyArthIko dazA hai--usako brahmacArI kAhanA upacAra hai ! kRta kArita anumodita tInoM bhaMgoMse tyAga karanA niraticAra pAlanA hai| jo jIva paMcama guNasthAnameM rahate hue brahmacaryako akhaMDita pAlatA hai vahI chaThaveM guNasthAnameM pahu~cane para { muniliMga dhAraNa karanepara ) AsAnIse brahmacarya mahAghrata pAlane meM samartha ho sakatA hai| pAMcaveM guNasthAnameM lajjA va bhaya rahatA hai 6ve meM kucha nahIM rahatA, jAtA rahatA hai| vizeSArtha-jina bhagavAnkI AjJAkA jo ullaMghana karatA hai arthAt usakA Adara nahIM karatA yA usakI paravAha nahIM karatA--viruddha calatA hai vaha nirlajja yA nirbhaya kahA jAtA hai / aura jo jinAjJAkA purA pAlana karatA hai vaha cirlajja nahIM hai-dhITha nahIM hai bhakta hai / sadanusAra bhagavAnako AjJAnusAra jo paradramyase yA rAgAdise sambandha chor3a dete haiM evaM ekattvavibhaka svarUpase sambandha jor3a lete haiM ve ho sacce lajjAlu haiN| lajjAvata hai) aura jo parase sambandha nahIM tor3ate jor3e rahate haiM ve nirlajja hai aisA samajhanA caahiye| lajjAkA artha yahA~ para Adara va zraddhA karanA hai, kimbahunA / aisI sthiti meM vezyA Adise sambandha jor3anA mahAnirlajjatA hai jo sarvathA anucita hai / anyatra sAgAradharmAmRta AdimeM isa sambandhakA vivecana agrAhya hai baha jabasA nahIM hai lokaviruddha pratIta hotA hai vicAra kiyA jAya-saMgati nahIM baiThatI iti / svAmi kArtikeyAnuprekSAmeM TIkA isa prakAra hai-~~0 337-338 'gamana' jaghanastanabadanAdinirIkSaNasaMbhASaNahastakaTAkSAdi saMjJAvidhAna ityevamAdikaM akhilaM rAgitvena duzceSTitaM mamanamityucyate / arthAt gamanakA artha ramaNa nahIM hotA rAmaSTrise dekhanA Adi hotA hai| ataH vaha bho brahmacArIke liye varjanIya hai, astu / brahmacArIko sparzana aura rasanA ina do indriyoMko vazameM rakhanA- unapara vijaya pAnA nitAnta Avazyaka hai, ye donoM sabameM pradhAna haiM, bar3e-bar3e anartha inhIMke dvArA hote haiM zAstroM meM aneka udAharaNa haiM / / 186 / / Age.parigraha tyAga ( parimANa ) aNuvatake pA~ca aticAra batalAte haiM / vAstukSetrASTApadahiraNyadhanadhAnyadAsadAsInAm / kupyasya bhedayorapi parimANAtikramA paMca / / 187 // 1. paravivAhakaraNesvarikAparigRhItAparigRhItAgamanAgakrIDAkAbhatIvAbhinivezAH // 28 // tatvA sU0 07
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ aticAraprakaraNa padya anArdika satra 1 saMta makAna svarNa aru cA~dI pazU aura dAsIdAsa vastra aru vatana dazavidha pari sImita jaya || ataH unhIMkA laMghana karanA aticAra kahalAtA hai / tako nirakhivAra pAlana hita ullaMghana nahiM karatA hai // 188 // Zhen Dian Hua anya artha - AcArya kahate haiM ki [ su-kSetrASTApadAdhanadhAnyadAsadAsInAm ] kheta makAna, sonA, cA~dI, gAya, bhaiMsa, ( pazu ) gehU~. jvAra, ( anna ) naukara, naukarAnIke tathA [ kupyastha bhedayorapi vastra-vartana Adika dazabhedoMkI | parimANAtikramAH maMtra ] sImA ( avadhi-maryAdA ) kA ullaMghana karanA, parigrahaparimANavata yA parigraha tyAga aNuvrata ke pAMca aticAra hote haiM / vratI unako dUra karatA hai nahIM lagane detA // 187 // bhAvArtha - ye uparyukta 10 daza bAhyaparigraha kahate haiM, inhoM meM savArI bhI zAmila hai / zrAvaka aNuvatI inakA pUrNa tyAgI nahIM ho sakatA, kAraNa ki usake gRhasthAzrama rahatA hai, usako pratidina AjIvikA ke artha vyApArAdi chaha kArya aura dharmake artha devapUjA Adi chaha kArya avazya karanA par3ate haiM, parantu usake viveka buddhi hone se vaha parAzrita vyavahAra kAryoMkI sImA yA parimANa kara letA hai, jisase usakA kArya koI banda bhI nahIM hotA aura vyartha pApa bhI nahIM lagatA arthAt anAvazyaka cIjoM kA saMgraha karanA vaha chor3a detA hai taba unameM usakA rAga ( mUrcchA yA mamatva ) chUTa jAne se karmoMkA yaMtra kamatI hone lagatA hai| kAyadA yaha hai ki jisake jitanA adhika bAhya parigraha hogA utanA hI usake adhika rAma yA mamasva hogA tathA utanA hI adhika karmabaMdha hogA va saMsAra bar3hegA ityAdi / ataeva vivekojana bahiraMga aura aMtaraMga donoM prakArake parigrahoMkA peztara parimANa ( sImA aura pazcAt sampUrNa tyAga kara dete haiN| bAhyaparigraha antaraMgaparigrahakA nimittakAraNa honese usakA bhI tyAga karanA lAjamo kahA gayA hai| kSAyopazamika jJAna va cAri ke rahate samaya sarvaghAtI spardhakoM ( kaSAyoM ) kA udaya na honese ( udayAbhAvI kSaya va sadavasthArUpa upazama honese ) sirpha dezaghAtI spardhakoM kA udaya honese mandakaSAya rahatI hai- tIvrakaSAya nahIM rahatI / phalasvarUpa savakA tyAga to vaha kara nahIM sakatA kintu parimANa karake thor3e meM gujArA karane lagatA hai, phira bhI usase virakta yA udAsIna rahatA hai jo usake simeM hai / parantu usakA zraddhAta yA samyagdarzana aTala rahatA hai yaha tAtparya hai astu / ahiMsAvratako pradhAnatA pAlanevAlA zrAvaka yA muni hiMsA ke sAdhanoM kA upayoga (stemAla ) kabhI nahIM karegA, jabataka zakti rhegii| vastra vartana Adi bhI aise hote haiM jinameM adhika hiMsA hotI hai| jaise kanI, rezamIvastra, camar3Ake sandUka, ballI kuppI Adi / unakA upayoga 1. uca / bhAvavisuddhinimittaM, bAhira saMgasya nAgao bhaNido bAhira cAo vihalo antarasaMga juttasya || 3 || bhAvapAr3a-kuMdakundAcArya kSetra vastu hiraNyasuvarNadhanadhAnyadAsIdAsakupyapramANAtikramAH // 21 // 0 sU0 a0 7 48
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ raka puruSArthasiddhArtha karanA vratI chor3a detA hai ityAdi saba vivekazIlatA hai arthAt vratameM yathAzakti doSa ( aticAraTA~kA baTTA ) na lagane pAve aiso ceSTA vaha karatA hai / va karanA cAhiye tabhI buddhimAnI hai--vivekazIlatA hai || 187 |1 Age - digbata ( guNavatake bheda ) ke 5 pA~ca aticAra batalAte haiM / Urdhva madhastAttiryagvyatikramAH kSetravRdvirAdhAnam / smRtyantarasya gaditAH praceti prathamavIra // 188 // padma nIce U~ce aura bagala meM, sImA ghaTA bar3hA lenA / maryAdAko bhUla rAgale bAhira bhI jAnA mAnA || naI smRtikai kAraNa puna: sIma sukaraMra bhI karanA | isa viSa aticAra haiM pA~coM, digdhatameM inako tajanA // 188 // anvaya artha -- AcArya kahate haiM ki [ ardhva madhastAt tiryagvyavikramAH ] Upara ( UrdhvadizAmeM ) adha: ( pAtAla loka meM ) tiryak-- madhya lokameM sImAkA ullaMghana karanA arthAt icchAnusAra prayojanavaza sImA ghaTA bar3hA lenA ( ye tIna aticAra haiM ) tathA [ kSetravRddhiH ] prayojanaza sImA ko aura lambA kara lenA evaM [ smRtyantarasyAdhAnam ] pahileko yAdadAzta ( khabara ) bhUlakara navIna yAdadAzta se punaH sImA mukarrara karanA [ iti prathamazIlasya paMca gaditAH ] isa prakAra pahile zIlake arthAt dina pA~ca aticAra batalAe gaye haiM // 188 // bhAvArtha - dignAmaka zIlavratameM dazoM dizAoMko sImA jIvana paryanta ke liye niyata ( mukarrara ) kI jAtI hai - phira usase bAhira koI vyavahAra ( jAne-Ane bulAne bhejane AdikA ) nahIM kiyA jA sakatA aisA niyama hai| ataeva jo digvatI bhUlase ("ajJAnase ) yA pramAda ( tIvrarAga yA kaSAya ) se peztara kI huI pratijJA ( maryAdA ) ko bhaMga kara detA hai vaha apane vratameM kalaMka yA dhabbA lagAtA hai, jisase usako apane vratakA pUrA phala nahIM milatA / truTi ho jAtI hai | isakA kAraNa sirpha cAritramohakA tIvra udaya hai, samyagdarzanakA doSa nahIM hai, vaha to barAbara usako sAvadhAna karatA rahatA hai- hidAyata detA rahatA hai ki aisA kArya mata karo yaha tumhAre rUpake biruddha hai, yaha saba heya hai ityAdi / parantu zaktihInatA ke kAraNa yA asahya pIr3A yA vegake kAraNa vaha cyuta jAtA hai arthAt vratameM cheda kara detA hai, parantu pazcAttApa ( virakti ) avazya karatA hai aura Age yathAsaMbhava usakA tyAga bhI kara detA hai| aisA karate-karate vaha sAdhyako siddhi 1. ullaMghana karanA arthAt ghaTabar3hA lenA / 2. pahile adhika kSetra bar3hA lenA / 3. uktaM ca-- dhvadhistiryagvyatikramakSetra vRddhi smRtyantarAdhAnAni // 30 // 0 sU0 a0 7
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ avicAra karaNa 379 kara letA hai va kRtakRtya ho jAtA hai yahI pUrvakrama hai, isako apanAnA pratyeka mumukSukA kartavya hai / pratijJA bhaMga karanA mahAn aparAdha mAnA gayA hai yaha sadaiva dhyAna rakhA jaave| ye saba upAya parase sambandha chor3akara ekAkI zuddha svarUpa bananeke haiM kimbahunA maryAdAse bAhira rAgAdika vikArI bhAvoMko chor3akara svabhAvabhAva meM sthira honekA lakSya rahatA hai / / 188 / / Age deza nAmaka guNavratakA svarUpa batalAte haiM / preSyasya saMprayojana mAnayanaM zabdarUpavinipAtI | kSepospi pudgalAnAM dvitIyazIlasya paMceti // 189 // pacha tafera kI sImA bAhira vastu bhejanA sagavAnA / zabda bolakara rUpa dikhAkara, nija manaratha pUrA karanA kaMkara patthara pheMka izArA bhItara se bAhara karanA / azIyAra ye pA~coM bhAI, dvitIyazIla mata ke rAjanA / / 189 / / anvaya artha - AcArya kahate haiM ki [ preyasya saMprayojanaM AnayanaM ] devavratako sImAke bAhara kisI dUsare sAdhana dvArA bhejane yogya vastuko bheja denA va maMgA lenA tathA [ zabdarUpavinivAsI ] zabda bolakara yA rUpa dikhAkara apanA prayojana siddha karanA evaM [ adhi yugalAnAM kSeSaH ] kaMkara, patthara pheMkakara bAhira izArA karanA [ iti dvitIyazIlasya paJca aticArAH ] isa taraha dUsare zIlata ( dezavrata ) ke pA~ca aticAra batalAye gaye haiM arthAt ye pA~ca aticAra haiN| aisA samajhakara dezavratako inakA tyAga karanA anivArya hai // 189 // bhAvArtha-saMsArI jIva kaSAyavaza apanA prayojana hara tarahase siddha karate haiM / vratI ho jAnepara bhI jabataka kaSAyokA saMyoga sambandha rahatA hai yA saMskAra rahatA hai tabataka guptarUpa ( mAyAvArI) se yA prakaTarUpase apanI maMzA pUrNa karane meM saMlagna rahA karate haiM / inhIM saba khoTo ( heya ) AdatoM yA vikAroM ko haTAne ke lie vratAdika dhAraNa kiye jAte haiM, parantu unameM jaba koI truTi na rahe - tamAma aticAra chUTa jAyeM, tabhI unase lakSya pUrA hotA hai anyathA nhiiN| isa vratameM maryAdA ke bhItara maryAdA, niyamita kAlako kI jAtI hai arthAt digvata ( jIvana paryanta ) kI lambI maryAdA avAntara ho saMkSeparUpameM dinarAtri Adike parimANase tyAga kiyA jAtA hai arthAt indriyoM aura kaSAyapara niyantraNa ( kanTrola ) kiyA jAtA hai, jisase unake dvArA honevAlA aparAdha chUTa jAya ( banda ho jAya ) ityAdi / isa taraha mUla dezavrata dhAraNa karanevAleko aticAra bhI ( upa 1. bhejane yogya vastu / 2. bhejnaa| tAra ciTTI Adi bhejanA bho varjanIya hai ityAdi / 3. uktaM ca-- AnayanapreSyaprayoga zamyarUpAnupAta pudgalazepAH // 31 // 0 sU0 a0 7
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ thaamitm yukta ) nahIM lagAnA caahiye| brata kisIke davArase yA chalakapaTa / mAyAcAra ) se nahIM dhAraNa kiyA jAtA..baha to svecchAse apanI ruci ke anusAra hI dhAraNa kiyA jAtA hai, sabhI vaha bAsta. vika palatA hai anyathA vaha bhraSTa ho jAtA hai| phalataH jabataka svayaM yogyatA na ho tabataka kamI vrata dhAraNa karanekA svAMga nahIM karanA cAhiye, parAye bala va AzvAsanapara vrata nahIM palatA yaha pasakA hai| bigar3ekA sudhAra honA umoke hRdayaparivartanapara nirbhara hai-dUsarA koI kyA karegA? nimitta yA sahAyaka dusarekA kArya nahIM karate na kara sakate haiM. ve bhI apanA hI kArya apane meM karate rahate haiM / ataeva bhramameM par3anA lAbhadAyaka nahIM hotA aisA samajhakara sahI mArga apanAnA caahiye| vrata paraspara sApekSa hote haiM arthAta apane vipakSI abata sahita hote haiN| pariNAmasvarUpa pahile jaba anvata hotA hai tabhI usake bAda ( abrata chUTanepara ) natI banatA hai| isa taraha vrata ba avatako sApekSatA samajhanA cAhiye / jaiseki dravya bhAvakI apekSA rakhatA hai bA bhAva, dravyakI apekSA rakhatA hai| vinA sApekSatAke eka akelekA kathana yA vyavahAra hA ho nahIM sakatA ityAdi paraspara saMdhi thA sApekSatA hai / sarvatra sApekSatA isI taraha mAnI jAtI hai va mAnamA cAhiye / / 189|| Age anarthadaNDatyAga guNavatake pAMca ticAra batalAte haiN| kandarpaH kautkucyaM bhogAnarthakyamapi ca maukharyam / asamIkSitAdhikaraNaM tRtIyazIlasya paMceti // 190 / / padya kAmoddIpaka vasana bolanA, kAya kuceSTA bhI krnaa| bhogoM kA aniyaMprata karanA, adhika ghAtA bhI krnaa| vinA vicAre kArya zu karanA, ticAra ye kahalAne / nahIM prayojana inase sadhatA, vyartha samajhAkara chuvAte // 10 // anvaya artha---AcArya kahate haiM ki [ kandappa: kaunkuzya api mAgAna kyA ha~sI dillagIke bhaMDa vacana arthAt azlIla bacana bolanA jino kAmoddIpana ho.... viSayAkAMkSA bar3he, tathA nArIrake aMgopAMgoMko vikArarUpa banAkara kuceSTA karanA / izArA karamA ) evaM nirarthaka aprayojana bhUta bhogoMkA (paMcendriyoMke viSayoMkA ) bahuta saMgraha karanA ( vyartha rAgAdika bar3hAnA ) { ca bhogya asamIkSisAdhikaraNaM ] aura adhika vArtAlApa karanA ( bAcAlatA karanA ) tathA binA soce-vicAre manacAhA kArya karanA [ iti pA tApazIlasya abhicArAH ] utta patri, tIsare sIlandrata / anarthadaNDatyAgavata ) ke aticAra haiM, unheM tyAga denA cAhiye, kyoMki unase koI lAbha nahIM hotA, ulTA aparAdha va baMdha hotA hai, rAgAdika bar3hAnA mahAn aparAdha hai // 190 / / bhAvArtha-vinA prayojana va rAgAdikaSAyavardhaka kAmoMkA karanA anartha kahalAtA hai| usase 1. uktaM ca... kandarpakautkucyamaunayasimIkSAdhikaraNopabhogaparibhogAnarthakyAni // 32 // ta0 sU0 a07||
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ aticAraprakaraNa lAbha kucha nahIM hotA, hAni hI hotI haiN| taba vratI vivekI aise kAma chor3a dete haiM- ( nahIM karate, na unheM karanA caahiye| catura buddhimAnoM ke kArya hamezA buddhimattApUrNa rahate haiN| jinako saMsAra bar3hAnekA bhaya nahIM ho svanacanda AhAra-vihAra karane meM masla rahe, jinako anarthasevaka bAhanA caahiye| vintu jo kadAcin kapAyake vegavana anartha kA kArya kara baiThe parantu usako burA samajheM va kheda-khinna hoM aura chor3ane kA prayatna ( puruSArtha) kareM ve anartha sabaka nahIM hai| aisI sthitimeM samyagdaSTi natI, lAvihAra meM caraNAnuyogake anusAra anarthadaNDake kartA bhale hI mAne jAyeM kintu kAnayogake anamAra mokSamArgIbI.zubhAramArgI nahIM haiM. unake prati samaya amakhyAtagaNita nirjarA hotI hai| jainama meM bhAvAsahA saMsAra va mokSaholA hai kimbahanA / jitanA tyAga va grahaNa ( saMsArakA tyAga va mokSamArgakA grahaNa ) zakti ke anusAra kiyA jA sake utanA hI zaktikA na chupAkara karanA cAhiye aura jo zaka hInatAse na kiyA jA sake usake karaneko sirpha bAMchA va zraddhA rakhanA cAhiye, jisase vaha samyagdaSTri banA rahegA, anyathA mithyAdaSTi ho jaaygaa| taba bhAva sadaiva UMce rakhanA cAhiye kAyaratA bahA pApa hai| saMsAra sAgarase pAra karanevAlA samyagdarzanarUpa bhAva hI haiM, dUsA kucha nhiiN| viyolAra ) saMyogI paryAyoM aneka vikalpa uThate haiM aura unakI pratike liye jIva aneka sarahake prayatna karate haiM arthAt bAhya nimittIko milAle haiM ( jo anuphAla hote haiM ) aura pRthak karate haiM / jo pratikUla hote haiM / tathA yaha kArya samyagdRSTi jIva bhI karate haiM aura mithyATi joya bhI karate haiM, kriyAmeM pharaka nahIM hotA, pharaka abhiprAya ( bhAva ) meM hotA hai, usI kA phala milatA hai / samyagadRSTike uparyukta kAryakA mala kAraNa gagaddheSako tIja pariNati hai, usIse vaisI pratikriyA hotI hai, kintu ajJAna pariNati kAraNa nahIM hai ata: usake ajJAna / mithyAla ) rahatA hI nahIM hai| ataH usako dravya guNaparyAyakA sahI jJAna rahatA hai| vaha bhUlatA nahIM hai| isIliye varAjorI se balAtkAra se pratAdikameM rAgadveSajanya doSa usako lagate haiM jo saMyogI paryAya meM rAgadveSAdike astitvakA prabhAva hai jise vaha heya yA burA samajhatA hai phira bhI bIsarAgata meM (prala yA cAritrameM ) rAgAdikA honA dapa hai astu / asameM mokSa kA mArga zuddha, ( botagaga) hI eka hotA hai, ataeva usameM kalaMka nahIM lagAnA cAhiye, tabhI usase sAya ( mokSa ) ko siddha hogii| sAdhyasAdhakabhAvameM bhI dAnoM kAraNa kArya kase honA cAhiye jaise ki sAdhya arthAt maMyakSa, yadi zuddha hai ( sarva karmarahita / hai to usakA kAraNa upayoga bhI yAddha ( rAgAdi rahita / honA cAhiye arthAt zuddhopayogarUpa kAraNase hI zuddhatApa mokSa kArya halA hai ityAdi / isameM samyagdRSTi nahIM bhUlatA, usako dravya guNaparyAyakA yathArtha jJAna pradAna rahatA hai ( svaparakA samyakabodha rahatA hai / isake viparIta mithyASTiko jo vikalpa uThate haiM aura unako putike liye jo vaha nimitta milAtAva 1. uktaM ca--jaM sakkAtaM kIrahaNa sakkar3a taheva sahahaNaM / keliji mehi bhagirya-saddahamANassa samattaM / / 22 / / bhASapAhue, kundakundAcArya
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ *2 puruSArthasiddhapA haTAtA hai, usakA kAraNa ajJAna - svabhAvakA jJAna na honA, aura rAgadveSakI sammilita pariNati hai arthAt usako unameM bheda jJAna nahIM rahatA vaha sabako eka evaM apane hI mAnatA va jAnatA hai, yaha mahAna bhUla usake pAI jAtI hai / phalasvarUpa unako vaha heya nahIM samajhatA na unako chor3atA hai ityAdi / abhiprAya meM pharaka donoMkA rahatA hai ataeva eka mokSamArgI hai ( samyagdRSTi ) aura eka saMsAramArgI ( mithyAdRSTi hai aisA nirNaya samajhanA cAhiye / / 190 / / Age - sAmAyika nAmaka dUsare zikSAvrata ke 5 pA~ca aticAra batalAte haiM / ( sAtazIloM meM se cauthA zIla ) vacanamanaH kAyAnAM duHpraNidhAnamanAdarazcaiva / smRtyanupasthApanayutAH paMceti caturthazIlasya / / 191 | padya kRta yogA jo durupayoga nita karanA hai| aura anAdarabhAva usImeM mUla mUla ho jAnA hai / ye pA~coM aticAra kar3e hai -sAmAyika zikSAvatake | inheM chor3anA una puruSoMko, jo utsuka hai nija hiMsake // 191 / / anvaya artha - AcArya kahate haiM ki [ vacanamanaH kAyAnAM suH praNidhAnamanAdaraH ] manavacanakAyakRta tIna yogoMkA durupayoga karanA arthAt manameM anyathA vicAra karanA yA manako sthira na rakhanA tathA vacana anyathA bolanA arthAt azuddha maMtra yA pATha bolanA evaM zarIrako pravRtti anyathA karanA kAyayogako bAra-bAra calAnA tathA sAmAyika karane meM utsAha yA vinaya nahIM karanA [ smRtyanupasthAnayutAH [ sAmAyikakA kAla pATha bhUla jAnA [ iti paMca caturthazIlasya aticArAH ] ye pA~ca cauthe zIlavratake arthAt 'sAmAyika zikSAvata' ke aticAra haiM, inakA tyAga karanA cAhiye // 191 // bhAvArtha -- sAmAyika zabdakA artha --- AtmasvarUpa meM eka yA sthira ho jAtA hai zuddha svarUpakA anubhava karanA hai / jisakA khulAsA 'manavacanakAya' ina tInoMkI kriyAyoM ( pravRttiyoM ) kA avarodha kara ( banda karake ) sirpha apanA upayoga AtmAke zuddha svarUpameM lagAnA hai sthira karanA hai / jabataka aisA prayoga nahIM kiyA jAtA tabataka 'sAmAyika' siddha nahIM hotI arthAt usako sAmAyika nahIM kahA jA sakatA / yadyapi AsanakA mAMDanA ( mudrA dhAraNa karanA ), pAThakA par3hanA, zironati AdikA karanA Adi saba 'sAmAyika' nahIM hai usakI tayArI karanA hai, nimittikoM kA milAnA hai, tathApi upacArase usako bhI sAmAyika meM zAmila kiyA gayA hai| taba prArambhakI va antako sabhI kriyAyeM sAmAyika nAmase kahI jAtI haiN| zikSAvata meM yaha kArya abhyAsarUpase rahatA 1. ubhaM ca --- yogaH duHpraNidhAnAnAdarasmRtyanupasthAnAni // 33 // 0 sU0 a0 7
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ MAHARASTAvnides HEN aticAraprakaraNa 302 haiM, ataeva aticAra bhI laga jAtA hai, parantu pratimArUpa meM aticAra nahIM laga sakatA / pratimArUpameM barAbara tIna kAla niraticAra sAmAyika karanA par3atA hai aura zikSAyata meM do kAla (subaha va zAma ! sAmAyika karanekA niyama hai yaha moTA meda hai| lekina pATha maMtra Adi zuddha par3hanA cAhiye anyathA aticAra laga jAyagA tathA yogakriyA bhI yogya honA cAniye / arthAt mana:zuddhi-mukhazuddhi ( jUThe muMha nahIM ) kAyazuddhi: ( hAthapAMva prakSAlana karanA yA dhonA ) Adi saba vidhipUrvaka honA cAhiye, sthAna, kAla Adi bhI anukUla honA cAhiye tabhI sAmAyika upayoga laga sakatA hai kimbhunaa| yogoMkI pravRtti kaSAyake anusAra hotI hai| ataeva peztara kaSAya banda honA cAhiye evaM vikalpa kama honA cAhiye tathA vikalpa thA icchA pUrti ke liye yogoMkI pravatti bhI kama honA caahiye| aisI sthiti meM upayoga sthira ho sakatA hai aura sAmAyika bana sakatI hai, karmokI nirjarAkA yahI eka advitIya upAya (sAdhana) hai| citta yA upayogako sthira kiye binA sAmAyika nahIM ho sktii| phalataH usa samaya AraMbha parigrahAdikA kama karatA avivArya hai yaha niSkarSa hai astu / sAmAyika zithilAcAra nahIM honA cAhiye, sAvadhAnI rahanI cAhiye / / 191 // Age---proSadhopavAsa nAmaka dUsare zikSAvatake 5 pA~ca aticAra basalAte haiM / anavekSitAnamArjitamAdAnaM saMstarastathotsargaH / smRtyanupasthApanamanAdarazca paMcopavAsasya // 192 // paJca zvina dekhe, zrina zo yastu-grahaNakarana pahilA jaano| isI taraha saMtastarakA karanA, mala utsarga sAtha maano| vidhI mUlanA anAdara kasnA, atIcAra pA~coM hone / inake sthAna proSadhazratameM, doSa nahIM koI lagate # anvaya artha-AcArya kahate haiM ki [ anavekSiApramArjitamAdAna ] binA dekho binA zodhI (mulAyama bojase jhAranA phaTakAranA-nigAhase dekhanA jarUrI hai parantu pramAdase vaha nahIM karanA ) vasta / pustaka-najanAdike vartana-upakaraNa Adi ko grahaNa karanA tathA saMstaraH utsarga: 1 binA dekhe zodhe jamIna para jahAM-tahA~ vistAra karanA ( caTAI vagairaha bichA denA) [ca smRtyanupasthApanamanAdaru ] aura smaraNa na rakhanA athAt bhUla jAnA va AdarabhAva (vinaya utsAha ) nahIM rakhanA jipavAsasya paMca ye pA~ca atIcAra upavAsa arthAta proSadhopavAsa zikSAvratake haiM, inako tyAganA cAhiye / / 192 // bhAvArtha-proSadhopavAsa zikSAbatake 5 pA~ca aticAroMmeM bhI smRti anupasthAna tathA anAdara' ye do aticAra batalAye gaye haiM jo pahile sAmAyika zikSAdatameM bhI batalAye gaye haiN| isase 1. apratyavekSitApramAjatotsargAdAnasaMstaropakramaNAnAvarAtyanupasthAnAni ||34||t. sU0 a07
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArthasiddhadhupAya punarukti doSa nahIM AtA, kAraNa ki kaI kriyAoM meM samAnatA rahatI hai, jisame bAdhA nahIM AtI pratyuta lAbha hotA hai astu / zeSa dekhabhAla kara cIjoMkA uThAnA, dharanA tathA vistara Adi karalA (TadvI pezAba Adi karanA ) yaha bhI dekhabhAla kara prAsuka jagahameM karanese hiMsA bacatI hai, ahiMsA palatI hai / smRti rakhanA, Adara karanA, isase galatI miTatI hai--pramAda naSTa hotA hai| pUjanakI sAmagro Adi bhI accho taraha zoca bonakara ( prAsuka) kAmameM lAnA caahiye| utsAha honatA kisI kAmAyane tIvra vega meM hotI hai / bhikhamArakI dena bAdhA hone para jaldI jaldI yA bhUlakara vigAra jaiso TAlI jAtI hai jo bar3A aparAdha hai| ataeva sahanazIlatA va zaktikA monA bhItIke liye atyAvazyaka hai anyathA pariNAma bigar3a jAne para lAbha nahIM hotA--pariNAmoMko nirmala rakhanA pahilA kArya hai astu / noTa-vatIko sAvadhAno hamezA rakhanA cAhiye parantu parva Adike dinoMmeM to khAsakara vizeSa dhyAna rakhaneko jarUrata hai| prata dhAraNa karanekA ekamAtra lakSya ahiMsAdharmako pAlanA hai kimbhnaa| cautho prApabIpavAsa pratimA pUrvokta aticAra nahIM lagAye jAte-usako niratidhAra pAlA jAtA hai| yahA~ kabhI aticAra laga sakate haiM aisA samajhanA cAhiye // 192 / / Age bhogopabhogaparimANa nAmaka tIsare zikSAprasake pAtra aticAra batalAte haiN| "AhAro hi sacittaH sacitamizrassacittasambandhaH / duSpako'bhiSavo'pi ca paMcAmI SaSTazIlasya // 193 / / padya jo sasitta bhara sacittamizrita, aru sacitta sambandhita ho| dera hanama aru gariSTha vastu, jo vrata meM pratibandhaka ho / the pA~coM aticAra pratI ke, vaisA mojana nahiM krte| indriya saMyama jIva dayA ye, lakSya sadA hA~the rakhate 3 193 / / anvaya artha...AcArya kahate haiM ki [ hi savisaH AhAraH samitamiznaH sacisasambandhaH ] yathArthataH jo AhAra ( bhojana ) svayaM sacitta ho arthAt jisameM ekendriyAdi jIva pAye jAte haiM / pA~ca sthAdhara kAyavAlA AhAra ) tathA jisameM kucha aMza sacittakA milA ho ( kucha sacisa va kucha acitta milA huA ) evaM jisakA sparza sacittase ho gayA ho ( sacittapattala Adise acittako ika denA athavA usapara parosa denA ) [ va duSpaka: abhiSavo'pi] aura jo kaThora yA dera hajama ho ( adhacurA ho) tathA pariSTha ho ( indriyavikAra kAraka ho ) yA adhika svAdiSTa ho amI par3adhavasya paMca aticArAH ] ye pAMca aticAra bhogopabhogaparimANa nAmaka chaThaveM zIlavatake haiM, inakA tyAga karanA cAhiye / / 193 ...........-..-..--- 1. uktaMca-sabhittasambandhasammizrAbhiSavaduHpakvAhArAH 3353 // ta0 sU0 a07|
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ mis bhAvArtha- bhomopabhoga ( khAnApInA Adi ) kA parimANa (sImA) karanA zIlavatIkA kartavya hai, vaha svecachAcArI nahIM raha sakatA, usake prAyaH sabhI kArya maryAdita ho jAte haiN| taba vaha apanA bhojana pAna bhI yadAtA nahIM krtaa| sabase pahile vaha sacisakA aura usameM bhI ekendriya jIvoMkI hiMsAkA tyAgI hotA hai| yoM to aprayojanabhUta trasahisAkA tyAga usake pahilaM hI ho jAtA hai, parantu aprayojanamata sthAvara hiMsAkA bho tyAga baha karane lagatA hai yaha vizeSatA ho jAtI hai phira bhI mukhyatayA baha peztara apane khAnepInekI cIjoMse evaM svayaM na khAnese paraheja rakhatA hai kintu adhika kSetra nahIM bar3hAtA arthAt dUsaroMko na khilAnekA usake niyama nahIM rahatA / vaha svayaMkA arthAt kRtakA tyAgI hotA hai| vaha abhI sacittatyAga pratimA ( pAMcavI) kAdhArI nahIM hai, ataeva usako sacitta sambandha Adi honepara aticAra hI lagatA hai. anAcAra nahIM hotaa| aisI sthiti meM yadi sacitta tyAgI pA~cacI prAtimAdhArI pUrvokta kArya kare to vaha anAcArI samajhA jAyagA, aticArI nahIM kahalAyagA aisA samajhanA cAhiye yaha sArAMza hai astu / yahA~ prazna 'sacittAhAra'ko aticArameM zAmila kyoM kiyA, vaha to anAcAra hai, kAraNa ki usameM jIvoMkA sAkSAt vidhAta ( hiMsA ) hotA hai ? isakA samAdhAna isa prakAra hai ki vaha ekadeza ahiMsaka hai sabaMdeza ahiMsaka nahIM hai ataeva ekadeza bhaMga honA aticAra kahalAtA hai yaha lakSaNa ghaTita hotA hai| arthAta jina cIjoMkA tyAga nahIM karatA, unako hI sacittarUpameM vaha stemAla karatA hai magala eteza ali ra nAgaura jinakA tyAga kara detA hai, unako grahaNa nahIM karatA ataeva ekadeza ahiMsAvata palatA hai ityAdi sacittAhArako aticArameM zAmila kiyA gayA hai / yahA~para adhika vistAra nahIM karanA cAhiye anyathA nirvAha honA kaThina va asAdhya ho jAyagA ityAdi / vicAra kiyA jAya / sacittatyAga pratimAghArI, sampUrNa sacittakA tyAgI hosA hai, parimANa ( sImA ) nahIM karatA, ataeva sacitta cIja eka bhI nahIM khAtA pItA, hA~ acitta kara grahaNa kara sakatA hai iti / noda-bhogopabhogakA parimANa yA tyAga karanevAle jIva yaha hamezA khyAla rakhate haiM ki jinameM hiMsA adhika ho va lAbha kama ho-jaise harI / gIlI ) zAka vagairaha { phUlavAlI zAka gaDhanta bIjavAlI zAka ityAdi ) nahIM khAte parantu jinakA tyAga na kiyA ho, unakA stamAla ve barAbara karate haiM astu / vaise to bata, dravya aura bhAva do sApekSa holA hai arthAt vahI pUrNazvata kahalAtA hai jisameM dravya tyAga va bhAvatyAga donoM hoM, parantu usake abhAva meM dravya yA bhAva koI eka khaMDita ho to vaha aticAra sahita basa kahalAtA hai yaha tAtparya hai ||19shaa ___ Age atithisaMvibhAga yA vaiyAvRttya nAmaka cauthe zikSAvratake pA~ca aticAra batAte haiM / paradAtavyapadezaH sacittanikSepatatpidhAne c| kAlasyAtikramaNaM mAtsarya cetyatithidAne // 194 // 1. uktaM ca sacittanikSepApiyAnaparavyapadezamAtsaryakAlAtikamAH / / 36 // taka bhU0 bha07 1 49
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuM huM puruSArthasiddhaghupAyeM padya anya feitet prerita karanA - hasti patrapara arU rakhanA / aftaree as mojyako kAla ullaMghana bhI karanA // ere are tufer rakhanA, aticAra pana hote haiN| inase doSa avazya hota hai ataH basIjana ase he // 194 // anvaya artha---AcArya kahate haiM ki [ padAtRvyapadeza: sacittanipatavidhAne ca ] dUsare dAtAko bhojana dene kI preraNA karanA ki Apa de denA hamako aDacana hai ityAdi bahAnA banAnA, pattA yA pattala para acitta ( prAsuka) bhojana rakha denA yA usase Dhaka denA [ ca kAlasyAtikramaNaM sacita mAsa ] aura bhojana ( AhAra ) ke kAlako cukA denA arthAt dera kara denA tathA dUsare dAtAroMse buddhi rakhanA) iti atithidAne paMtha azivArA: ] isa prakAra atithi saMvibhAga yA atithidAna nAmaka zikSAvrata ke pA~ca aticAra hote haiN| inako nahIM lagAnA cAhiye / / 194 / / bhAvArtha -- AhAradAnakA bar3A mahattva hotA hai va mAnA gayA hai parantu jaba vaha bhaktibhAva - vinaya utsAha ke sAtha ho, barAyanAma balAya TAlanA jaisA na ho ityAdi / manameM vikArabhAva yA zithilAcAra honese phala nahIM lagatA ( puNyabaMdha nahIM hotA ) / ataeva zrAvakakA kartavya samajhakara vidhipUrvaka aticAra bacAte hue AhAradAna pAtroMko avazya denA cAhiye / kimbahunA | zrAvaka ( gRhastha ) dharmakI zobhA pratiSThA isI meM hai / yadyapi pAtradAnameM pAtra apAtra kI parIkSA karanA anivArya hai -- binA parIkSA kiye AhAra denA varjanIya hai parantu dadyAdAna meM pAtra-apAtrakA vicAra nahIM kiyA jaataa| aisI sthitimeM jaisA pAtra ho vaisA bhAva va vaisI vidhise bhojana denA cAhiye ityAdi / nirdoSa AhAra dene meM kaSAyakI mandatA rahatI hai, jisase pAtrako lAbha hotA hai aura dAtAko bhI puNyakA baMdha hotA hai svayaM isa loka aura paraloka meM sAtA sAmagrIkA saMyoga, usakA upabhoga karane kA avasara milatA hai-sukhasAtAkA anubhava hotA hai, saMsArI jovana sukha zAntimaya bItatA hai| ityAdi 'dharma' karata saMsAra sukha' graha caritArtha hotA hai astu / svahasta kriyAkA arthAt apane hAthase kAma karane kA phala -- ( kRtakA phala ) vizeSa hotA hai aura dUsarese karavAne kA phala ( kAritakA phala ) sAmAnya hotA hai ataeva yathAsaMbhava pAtradAna vagairaha svayaM hI karanA cAhiye kimba hunA / / 194 / / Age sallekhanA vrata ke pA~ca aticAra batalAte haiM / jIvitamaraNAzaMse suhRdanurAgaH sukhAnubaMdhazca / sanidAnaH paMcaite bhavanti sallekhanAkAle || 195 / / 1. uktaM ca-- jovitamaraNAzaMsA mitrAnurAgasukhAnubaMdha nidAnAni // 37 // 0 sU0 a0 7 /
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ aticAraprakaraNa 387 padya jIvana aura maraNakI bA~DA mitrarAga sukhayAda karama | paramavakA nidAma karanA ye atIcAra sanyAsamaraNa / inakA tyAga karana, sallekhana-samaya-prabhu batalAyA hai| aho madhyajana karo saphala tuma uttama narabhava pAyA hai / / 195 // anvaya artha-AcArya kahate haiM ki sallekhanagamAle sallekhanAke samaya [ jIvitamaraNAzaMse suhadanurAgaH ] adhika soneko yA jaldI marane kI AkAMkSA karanA, iSTa mitroMse anusamma ranA arthAta unase adhika sneha karanA mamatva karanA)[ca sukhAnubaMdhaH sanidAnaH 1 aura pUrva meM bhoge hue sukhoMkA smaraNa karanA tathA AgekA nidAnabaMdha karanA arthAt AgekI abhilASA ( cAha) manameM krnaa| ete paMca atidhArAH mavanti ] ye pA~ca sallekhanAvratake attocAra haiM, unheM tyAganA cAhiye kyoMki cAhanese vastukA pariNamana nahIM badalatA ityAdi // 195 / / bhAvArtha-sallekhanAyata dhAraNa karanA jovanakA antima va mukhya lakSya hai jo pratyeka samyagdRSTi vratIkA honA caahiye| sallekhanAmeM kAyase mamatva haTAyA jAtA hai, kASAe~ kama kI jAtI haiM bhojana pAna banda kiyA jAtA hai aura yaha kArya vairAgya pariNAmoMse kiyA jAtA hai.--kaSAya poSaNake lie nahIM kiyA jAtA tathA dharmako vRddhike lie vaha kiyA jAtA hai kyoMki rAgAdi kaSAe~ adharma haiM, unake chUTanese vItarAgatArUpa dharma bar3hatA hai| aisI sthitimeM usako AtmaghAtakA doSa ( lAMcchana ) nahIM lgtaa| saMsAra zarIra bhogoMse,virakti ( aruci ) honA jIvakA svabhAva hai, parantu ajJAnatAse usakA viparIta pariNAmana ho jAtA hai (vibhAvarUpa ) punaH jaba bhedajJAna yA samyagdarzana hotA hai taba usako apane svabhAvakA jJAna va anubhava hotA hai bhala miTatI haiprabuddha hotA hai tathA usa samaya apaneko 'ekatva vibhaktarUpa, jAnakara parase virakta aura yathAzakti tyakta ( pRthaka hotA hai ityAdi jo usake hitameM hai| saMyogIparyAya meM paradravyakA ( parigrahAdiviSayoMkA) aura rAgAdi vikArI bhAvoM kA paraspara nimitta naimittika sambandha rahatA hai, jisase saMsArakA tAMtA ( lagAva ) nahIM TUTatA vaha bar3hatA ho jAtA hai ! ataeva usa paradravyakA athavA nimitta kAraNakA sambandha viccheda karanA anivArya hai. usIke saMsArakI bela kaTa sakatI hai, tabhI to mahAn puruSoMne vaisA kiyA hai| pariNAmoM meM nirmalatA parakA saMyoga chor3anepara ho ho sakatI hai| aisA vyavahArameM mAnA jAtA hai| taba vyavahAra dazAmeM rahate hue usakA pAlana karanA anucita nahIM kahA jA sakatA-paramparayAkA yahI artha hai ki vyavahAramayase vaisA hai. nizcayase nahIM hai, astu / jovako sudhAranekA AkhirI abasara sallekhanA hai so avazya karanA cAhiye, ki vaha ucita avasarapara hI honA cAhiye jabaki maraNa nizcita ho jAve ( upasarge durbhikSe jarasi rajAyA ca niHpratIkAre, ityAdi ) / AtmaghAtako zaMkAkA khaNDana pahile acchI taraha kiyA hI jA cukA hai zloka naM0 177 meM dekha lenA / / 195 / / ___Age saMkSepa { upasaMhAra ) meM aticAra rahita nirmala sabhyagdarzana bratazIla AdikA mAhAtmya (phala ) dikhAte haiN|
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ 388 puruSArthaM ghupA ityetAna ticArAnaparAnapi sampratarksa parivarjya | samyaktyavratazIlairamalaiH puruSArthasiddhimetyacirAt // 196 // padma pUrva kahe avicAroM ko aru aura buddhi meM jo Ave / una sabako parivarjana karake, nirmalatA ko apanAyeM // samyagdarzana ta aru kaoNla hi, jaba nirmala ho jAte haiM / taba hI alpakAla meM sAdhaka, iSTasisiko pAte haiM // 1-6 // anvaya artha --- AcArya kahate haiM ki jo vratI ( sAdhaka ) [ ityetAnaparAnapi asidhArAm ] pUrva meM kahe hue samyagdarzanAdike 70 sattara aticAroMko tathA aura bhI [ sampratayaM parivargya ] jo buddhi tarka se Age upatyakA amalaiH samyaktvazIlaiH ] nirmala ( niraticAra ) samyagdarzana-vrata-zolako prApta karate haiM / unake dvArA ) ve puruSa ( santa mahAtmA ) [ acirAt purudhArthasiddhimeti ] bahuta jaldo ( zIghra ) puruSArtha kI siddhiko arthAt iSTa siddhiko ( mokSako ) prApta kara lete haiM arthAt saMsArase pAra ho jAte haiM yA mokSamArgako sAdhanAkA phala unheM mila jAtA hai // 196 // bhAvArtha - isa zloka dvArA saMkSepa meM samyagdarzana- samyagjJAna-samyakcAritrako sAdhanAkA mAhAtmya yA phala batalAyA hai jisase mumukSu prANI usa ora unmukha hoveM / mukhAtiba hoveM ) arthAt AkarSita hoveM / pUjya amRtacandrAcAryane jisa kramase ratnatrayako upAsanA karanA batalAyA hai usI kramake anusAra apanAnese niHsandeha sAdhya (mokSa) kI siddhi ho sakatA hai raMcamAtra antara nahIM AtA / pada va yogyatA ke anusAra kArya karanese sadaiva lAbha hotA hai yaha niyama hai / sAdhAraNa nyAyase samyagdRSTivato ardhapudgalaparAvartanakAlataka saMsArameM raha sakatA hai kintu yaha antima raft hai kintu yogyatAnusAra puruSArthaM dvArA jaldI hI mokSa jA sakatA hai| ataeva ekAnta dhAraNA na karake bhavitavyapara vizvAsa rakhate hue puruSArtha hamezA karanA cAhiye, kyoMki usa bhUmikA meM kaSAyakA sadabhAva honese unake udayakAlameM taraha-taraha ke vikalpa uThate haiM-icchAeM hotI haiM tathA unakI pUrti ke lie upAya kiye jAte haiM--nimiyoMkA sahArA liyA jAtA hai unakA saMgraha va pRthakkaraNa kiyA jAtA hai ityAdi, parantu zraddhA aTala rahatI hai-vaha nahIM bdltii| upayoga ( jJAna ) badalatA rahatA hai, ekatra sthira nahIM rahatA ityAdi / sabakA sArAMza samajhakara kArya karanA hI buddhimAnI hai, kimbahunA / iti dezacAritra ( maNuvrata ) kathana samAsam
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ nauvA~ adhyAya sakalacAritra prakaraNa ( yatyAcAra) cAritrAntarbhAvAt tapo'pi mokSAMgamAgame maditam / anihitanijavIyaistadapi niSevyaM samAhitasvAntaH / / 197 // mokSamArgameM cArisa bhItara--sapako zAmila kiyA gayA / ataH use kartavya batAkara mokSamAgako sadhAyA / / jo kampazUra aru manako--kAnita karane pAle / unheM niraMtara ugrama karanA, tapa nirvA hotha pAle // 17 // andhaya artha-AcArya kahate haiM ki [AgameM cAritrAtarbhAvAt tapo'pi mokSAgaM gaditam ] zAstra yA jinazAsanameM-cAritrakA ho bheda ( aMga honese tapako bhI mokSakA kAraNa mAnA gayA hai ( vaha mokSamArgase pRthaka nahIM hai ) ataeva [ ani hitanijavIryaH samAhitasvAntaH tarapi niSetram ] apanI zakti yA yogyatAko nahIM chupAnevAle evaM sthira cittavAle aise puruSoMko cAhiye ki ve, sapako dhAraNa avazya kareM, yaha unakA kartavya hai / / 197 // bhAvArtha-cAritrako mokSakA mArga pUjya AcAryoMne sarvasammata mAnA hai, usameM koI matabheda yA vivAda nahIM hai lekina ta kA spaSTa ullekha mokSamArga meM nahIM kiyA gayA hai tathApi usakA antavi ( zAmila honA) cAritrameM kiyA gayA hai yA ho jAtA hai, vaha mokSamArgase bhinna nahIM hai| aisI sthitimeM tapako tapanA yA dhAraNa karanA anivArya hai kyoMki binA usake kArya siddha nahIM hotaa| phalataH mumukSu jIvoMkA vaha nitya kartavya hai / chaha nitya karmoM meM pA~caveM nambarameM kahA gayA hai ) tapakA sAdhAraNa artha icchAoM arthAt rAgAdikokA rokanA hotA hai, usase hI athavA botarAgapariNatise hI jovakA kalyANa ho sakatA hai anyathA nahIM hA sktaa| jo jIva sapase DaratA hai yA tapameM zraddhA nahIM rakhatA vaha kAyara va mithyAdRSTi hai ataH yathAzakti icchAoM ko kama karanA jarUrI hai, jisase sambagdaSTipanA naSTa na ho kimbahunA / mokSamArga yA tapako sAdhanA saba koI nahIM kara sakatA-kintu jo AtmAko ananta zaktiko jAnakara ( samyagdarzana prApta kara ) A 1. ukta va- devapUjA gurUpAstiH svAdhyAyaH saMyamastapaH / dAnaM ceti gRhasthAnAM SaTkarmANi dine dine / / 2, icchAnirodhastapaH / / 3 / ta0 sU0 adhyAya 93 T: Tishah/Talwand
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ 350 puruSArthA saMsAra zarIra bhogoM se virakta hotA hai, apane upayogako AtmAke zuddha svarUpameM sthira karatA hai evaM usakA svAda letA hai ( anubhava karatA hai ) vahI tapa yA mokSamArgako sAdhanA kara sakatA hai zeSa bAtUnI jamA kharca karanevAle kucha nahIM kara sakate yaha niyama hai| isa mUla maMtra ko kabhI nahIM bhUlanA cAhiye vastu tapake dAne gaye haiM, unameM 6 mada bahiraMga tapake haiM aura 6 bheda antaraMga tapake haiM jinakA pradarzana Ageke zloka meM kiyA jAyegA yahA~ para kucha vizeSatA batalAI jA rahI hai, usako dhyAna meM rakhanA hai / tayoMmeM bahiraMga aura antaraMga yaha nAmabheda kyoM kiyA gayA ? isakA mUla kAraNa kyA hai ? ukta praznakA uttara aneka prakArase diyA jAtA hai parantu pUjya zrI kArtikeya munine apane anupama grantha 'kArtikeyAnuprekSA" meM jo diyA hai vaha atyuttama va saMtoSajanaka hai, usase saba sandeha dUra ho jAte haiM / ( 1 ) jisa tapakI mithyAdRSTi - bahirAtmA bhI dhAraNa kara lete haiM ( anazanAdi 6 ) usa tapako bahiraMga lapa kahate haiM / / 2) jisa tapakI samyagdRSTi[-- antarAtmA ho dhAraNa kara sakate haiM usako antaraMga tapa kahate haiM ( prAyazcita 6 tapa / isakA rahasya yaha hai ki bahirAtmA kevala bAhya kriyA (sant pariNati ) ko hI tapa samajhatA hai arthAt zArIrika kriyAkA karanA hI tapa hai aisA mAnatA hai / jaisA ki koI bAhyadravya ( jala candanAdi ) ko car3hAnA hI pUjA karanA mAnatA hai va usakA ho phala prApta hotA hai aisA kahatA hai, jo Agama yA vyavahArako bhASA ( kathano hai ) - nizvaya yA adhyAtmako bhASA ( kathanI ) nahIM hai / adhyAtmako bhASAmeM bhAvoMkI mukhyatA rahatI hai kriyA yA nimittako mukhyatA nahIM rahatI hai kAraNa ki phalakI prApti bhAvoMse ho hotI hai / phalataH pUjA yA pUjAkA phala AtmAke bhAvoMko sudhAranese hI milatA hai arthAt lobhAdi kaSAyoM chor3ane yA naSTa karane aura upayogako sthira karake nirmoha-nirmamatva honese hI milatA hai arthAt tyakta ( arpita yA car3hI huI dravyake prati punaH na koI rAga karanA na use grahaNa karanA ho lobhakA chor3anA haiM, usIkA phala milatA hai astu / jo jIva tapake svarUpako bhI na samajha sake na vaha kaise prApta hotA hai yaha ( upAya ) jAna sake vaha kyA tyAgegA va kyA grahaNa karegA ? yaha vicAraNIya hai / prasaMgavaza tapasviyoM yA cAritradhAriyoMke sambandha meM vartamAna vivAda va nirNaya yaha to nizcita hai ki jainadharma yA jainI zramaNa saMskRti ( vItarAmatA yA digambaratva ) ke upAsaka haiM anya kisI saMskRtike upAsaka nahIM haiM / usasaMskRtikA mukhya veSa (cihna) bAhira meM digambarapanA ( nAtA ) hai yA usakA anukaraNa karanA arthAt bAhyaparigraha yA bhogopabhogake 1. ukta ca svAmikArtikeyAnuprekSA gAthA naM0 450 kI TIkA likhA hai| bAhyakA ( bahiraMgakA ) artha---jo bAhira dekhane meM Ave yA vAhya avyakA Alambana leve, nahIM hai-kintu vahirAtmA hU~ + antaraMgakA artha----antarAtmA hai - bhItara yA adRzya nahIM hai astu / mUlAcAra gAthA 162 / patrAcAra adhikAra meM bhI aisA hI likhA hai / antaraMga -jo antarAtmA samyagdRSTi dhAraNa karate haiM / bahiraMga -- jise bahirAtmA midhyAdRSTi bhI dhAraNa kara lete haiM, yaha bheda haiM /
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ sekarUcAritraprakaraNa sAdhanoMko kama karanA ( ghaTAnA) bhI hai| dUsare zabdoMmeM ( muniliMga' va zrAvaliMga ) zramaNa saMskRtike sUcaka hai| parantu liMga do tarahake hote haiM...(1) dravyaliMga ( bAhya tyAga tapasyA) (2) bhAvaliMga ( antaraMga parigrahatyAga ) so jo mahAtmA donoM liMgoMse paripUrNa ho jAte haiM ve Apako apaNa saMgatimAnamA samAna haiM tathA ve hI mokSagAmI va mokSamArgake upAsaka haiN| zeSa jo puruSa zruTi sahita haiM arthAt antaraMga liMga va bahiraMga liMga jinake pUrA nahIM ho pAtA ve yathArtha meM zramaNa saMskRti ke upAsaka nahIM haiM-bahirbhUta haiM yaha nirdhAra hai| isameM zithilAcArako sthAna nahIM hai-zuddhatAkA Alambana hai / isIliye bAhyaliMga hone para bhI jinake bhAvaliMga ( samyagdarzanAditraya ) na ho, usako drayaliMgI { muni ) zrAhA jAtA hai jo mokSamArgI va mokSagAmo nahIM hai| pratyuta saMsAramArgI haikhoTA rupayA jaisA hai| kAraNa yaha hai ki mokSa va mokSamArgameM bhAvaliMgakI hI pradhAnatA hai|' draSyaliMgako pradhAnatA nahIM hai, vaha to AnuSAMgika hai| usase mukti kadApi nahIM hotii| hA~, loka vyavahAra meM dravyaliMgako mahattA dI jAtI hai, parantu vaha mahattA parAzrita honese sAdhyasAdhaka nahIM hotI, usako prApta karanevAle hona dazAvAle kahalAte haiM kyoMki vaha drayaliMga zubha rAga ( kaSAyako mandatA) se bhI hotA hai aura azubharAga ( kaSAyako tIvratA bhaya lobha Adi ) se bhI hotA hai, jo kAryakArI nahIM hai-kAryakArI vaha hai jo vItarAgatApUrvaka ho / lokavyavahArako mAnyatA azuddha mAnyatA hai---zuddha mAnyatA nahIM hai| aisI sthitimeM saMyogI paryAyameM rahate hue yadi kaSAyake vegameM yA upazamAdike samaya prAstarAma yA bhaktibhAva ho to pAtradAnAdi zubha kArya karanA cAhiye athavA karanA par3ate haiM kyoMki bhUmikAke anusAra sabhI kArya hote haiM yaha niyama hai tathA jabataka icchAnusAra kArya na kara le tabataka use caina nahIM par3ato sukha nahIM hotA-zAnti nahIM milatI, ataH agatyA ( vinA rucike ) vaha kArya usa sarAgo mumukSuko karanA ho par3atA hai, parantu bhItarase aruci yA upekSA 1. utaM ca bhAveza hoI liMgI, gahu liMgI hoi dajvamisaga / tamhA kuNija bhAvaM, ki kIrai invaliMgINa ||48|| bhAvapAhaTa kuMdavadAcArya bhAveNa hoi gaggo bAhiraliMgeNa kiM ca NaggeNa / kammapayaDINa NiyaraM NAsaha bhAvaNa davyaNa // 54 // gattaNaM akajja bhASaNarahiyaM jiNehi paNNasaM / zya NANUNaya Nicca bhAvijjahi appayaM dhIra // 55 // sArAMza-bhAdaliga ( samyagdarzanAdisvabhAva ) kA honA sAdhya [ mokSa ) kA sAdhaka hai / isIliye prathama usako hI zapta karanA cAhiye / bhAvase jo nagna hai arthAt midhyAtvako jisane pRthaka kara diyA hai vahIM asalameM nagna hai / bAhirakI nagnatA ( vasvAdikA tyAga ) nagnatA nahIM hai / kokA kSaya bhAvanagnatA hI karatI hai-dravyamagnatA nahIM krtii| ataH bhAvanagnatAke vinA dravyanagnatA mAtra nahIM karanA cAhiye aisA jAnakara hamezA bhAvaliMga dhAraNa kreN|
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaadimunnaant hI vegArIkI taraha vaha rakhatA hai| jisakA natIjA ( phala ) usake asaMkhyAta guNita nirjarA prati samaya hotI hai| noTa-bAhya dravyaliMgake dvArA yadi bhAvaliMgIko parIkSA na ho sake to usa hAlata meM usako AhAradAna Adi vidhipUrvaka denA cAhiye, usako manAhI nahIM hai tathA vaha dAtA mithyASTi nahIM ho jAtA kintu parokSA hone ke pazcAt yadi vaha draliMgI mithyAdRSTi siddha ho jAya to vaha pAtradAnakI zreNI meM zAmila nahIM ho sktaa| karuNAdAnakI dRSTise usako sAdhAraNa vidhise ( navadhA bhaktise nahIM) AhAra diyA jA sakatA hai va denese dAtA mithyAdRSTi nahIM ho sakatA ! sammAna mithyATarzana meM Tona bhatAra abagnisa haiM, bAhya kriyApara avalambita nahIM hai aisA samajhanA caahiye| karuNAbhAvase hara kisI ko dAna diyA jA sakatA hai| parantu sthApanA nikSepase sabhI AdaraNIya haiM, pAtroMkI zreNImeM zAmila haiM, yaha, sAmAradharmAmRtakA "bhaktyA pUrvabhanInaSet' vAma zloka naM064 adhyAya 2 mAnanIya nahIM ho sakatA-~~~yataH baha zithilAcAra poSaka hai, bhAvoMkI pradhAnatApara AghAta karatA hai| isI taraha dravyacAritra va bhAvacAritrameM bhI bheda hai lekina donoM bheda samyagdarzanadhArI meM hI bana sakate haiN| khulAsA isa prakAra hai-(1) samyagdarzana sAtha meM rahate hue jo vratAdikarUpa AcaraNa usa padase adhikakaSAyako mandatAke kAraNa karatA hai parantu kaSAyakA abhAva nahIM huA hai usakA vaha cAritra, dravyacAritra kahalAtA hai aura (2) jo caritra kaSAyake naSTa ho jAnepara vaisA hotA hai vaha bhAvacAritra kahalAtA hai / isIkA mAma ( 1 ) dravya saMyama ba (2) bhAva saMyama hai ityAdi / isake viparIta jo cAritra thA saMyama mithyAdarzana sahita hotA hai vaha mokSamArgako ginatI meM nahIM aataa| usake bAbata likhA hai ki asaMjA vade vasyavihINaM ca to ga baMdijje / doSiNa vi hoti samAjA ego vi saMghado hodi // 25 // darzanapAhu artha----bhAvaliMga ( samyagdarzana ) ke binA asaMyamI ( svecchAcArI) aura avastradhArI arthAt nagnaveSI, donoM hI samAna hai...saMyamI nahIM, savastra haiM ataeva candanIya bhI nahIM haiN| bandamoma saMyamI ho hote haiM arthAt jabasakA samyagdarzanarUpa bhAvaliMga na ho tabataka nagnapanAmAtrako arthAt dravyaliMgako saMyamapanA prApta nahIM ho sakatA vaha asaMyamI hI kahalAtA hai| phalataH bhAvaliMga rahita dravyAlamadhArIko saMyamo kahanA anucita hai bhUla hai| isI taraha akelA dravyasaMyama ( samyagdarzana binA ) bhI vandanIya yA AdaraNIya nahIM hotA, vAstavika nirNaya to yahI hai / kintu upacArase athavA dravyanikSepase jo samyagdaSTi hokara Age-Ageke guNasthAnoMkA saMyama pAhile abhyAsa. rUpase pAlatA hai, vaha bhI dravyasaMyamI kahalAtA hai lekina vaha dravyasaMyamI samyagdarzana sahita honese kathaMcit vandanIya hai parantu mithyAdarzana sahita saMyamI kadApi bandanIya nahIM haiM kyoMki vaha mokSamArgI nahIM hai yaha sArAMza hai| zrI kundakunda jaise mahAn AcAryoM ke nirNayako na mAnakara manacAhA nirNaya karanA, bhAvukatAmeM Akara yadvAtadvA kahanA karanA aura usako ThIka mAnanA mithyAtva hai, jijJAsAke viruddha hai usase bAja AnA cAhiye, samyagdRSTiko vaisA kadApi nahIM karanA cAhiye, anyathA vaha svecchAcArI mahApAtakI samajhA jAvegA isakA dhyAna rahe-utsUtrI mithyAdRSTi kahalAte haiM, devaguru
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ sekalacAritraprakaraNa zAstrake zraddhAnI ho samyagdRSTi hote haiM yaha niyama hai ! hA~, bimA jAne samajhe yadi UparI caraNAnuyogake anusAra liMga ( nAjabI ho to usane mAtA mazibalAI jA sakatI hai, kyoMki manda kaSAya ke samaya svabhAvataH vaisA honA saMbhava hai kintu parokSA hone ke bAda jaisI pAtratA ho vaisA ho bartAva karanA ucita hai buddhimattA hai, kimbahunA / parIkSApradhAnatA samyagdaSTikA pahilA guNa hai, jo honA hI cAhiye / isa viSayameM vivAda karanA nirarthaka hai, kaSAyako puSTa karanA hai yA ajJAnatA hai| kevala zAstroko par3ha lemA mAtra vidvattA yA jJAnatA nahIM hai apitu rahasyako samajhanA yA bhAvabhAsanA honA hI jJAnatA va vidvattA hai| noTa-Agama yA zAstrakA sahI artha tabhI lagAyA jA sakatA hai jabaki zabdArtha, vAcyArtha, nadhArtha, matArtha Adi 5 pA~ca bAtoM kA bodha ho, ataeva jijJAsuko usakA puruSArtha sadaiva karanA caahiye| tapake bheda prabheva mUlameM tapake 2 do bheda hai ( 1 ) bahiraMgatapa aura usake anazanAdi chaha bheda / (2) anta. raMgatapa aura usake prAyazcittAdi 6 chaha bhed| tapakA nirukti artha 'tapyate mumukSubhiriti tapaH' arthAt mokSArthI bhavya prANI jo tapate haiM....karmokI nirjarA karate haiM.....zuddhAtmasvarUpakA Alambana karate haiM yA usakA svAda lete haiM, usako tapa kahA jAtA hai| isakA uddezya.-.-paryAyAthikanayako apekSAse saMyogIparyAyameM maujUda azuddha-AtmAko dhyAnAgnike dvArA ( upayogakI sthiratA yA nirvikalpatAke dvArA ) jaise suvarNagata azuddhatAko agnikriyA dvArA nikAlA jAtA hai vaisA nikAlanA yA dUra karanA hai| jabataka saMbogoryAya rahatI hai, tabataka paradravya kA saMyoga pUrNa rUpase nahIM chUTatA krama-kramase chUTatA hai| aura binA sampUrNa saMyoga chUTe mukti nahIM hotI yaha niyama hai / yadyapi bhedajJAnake sAtha-sAtha hone vAle vairAgyase asacirUpa ( vicArase ) paradravyakA saMyoga saMbaMdha chUTa jAtA hai ( svAmitva chUTatA hai ) parantu usakA saMyogasambandha ( sattArUpasthiti ) nahIM chUTatA vaha sAtha-sAtha banA rahatA hai, ataeva mukti nahIM hotii| aisI sthiti meM vaha caraNAnuyogake anusAra tyAgI nahIM mAnA jA sakatA, vaha sarAsara asyAgI, avatI. asaMyamI hai| tathA nimittakAraNatAkI dRSTise una nimittoMkA tyAga karanA bhI jarUrI hai anivArya hai--jinase kaSAyoMkI udoraNA hotI hai aura ekatva vibhaktarUpa nahIM banatA, kimbahunA / ubhayazaMddhi---antaraMga bahiraMga donoM parasaMyogoMkA abhAva honA anivArya hai| usakA eka sAdhana tapa batalAyA gayA hai| AcArya bahirama tapake bheda batalAte haiM / anazanabhavamodarya vivikta zamyAsanaM rasatyAgaH / kAyaklezo vRtteH saMkhyA ca nivyamiti tapo bAdham // 198|| MixMESSIAHE-MANPRESS RAMBHARA Ramaintactarik
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ MAADAAMROSARSA 54 puruSArthasidhupAya bhojanazyAga aura kama khAnA ekAnte khonA rahamA / rasakA tyAga dehakA tAr3ana saMkhyA basako taya krnaa| ye hai chaha tapa bAhira dikhate, imako karanA pahile hai| ArahitaiSI kara sakatA hai, krama-mase paga dharatA hai // 19 // anvaya artha-AcArya kahate haiM ki anazanamavamodaya ] anazana ( upavAsa ) va kanodara { thor3A AhAra karanA ) [ vivikazanayAsana rasatyAgaH ] ekAntabAsa ( rahanA ) aura ekAntameM sonA, dhyAna lagAnA evaM rasokA tyAga karanA / caM kArayoH jyA zArIrika paroSaha sahana karanA / zarIrako ArAma nahIM denA) niyamoMkA lenA--ghara Adiko aTapaTI pratijJA lenA ( jaba aisA milegA tabhI AhAra leMge anyathA nahIM ityAdi ) [ isi bAhyaM sara niSedhyam / ina uparyukta 6 chaha bahiraMga tapoMko dhAraNa karanA cAhiye kyoMki ve mokSake aMga ( sAdhana ) haiM / / 198 // bhAvArtha--tapa AtmazuddhikA nimitta kAraNa hai, kyoMki icchAoM yA rAma Adi vikAroMke na hone se hI ( vItarAgatA Ane para hI ) AtmA zuddha hotI hai arthAt usakA paradravya ( karma nokarma rAmAdi va dhanAdi ) se sambandha chUTatA hai| basa vahI 'paradravyase bhinnatAkA nAma' Atmazuddhi hai| phalataH paradramase arucikA honA ( svAmitva chUTanA) va usakA tyAga karanA tapa kahalAtA hai / / 198 // ina sabakA svarUpa batalAyA jAtA hai| (1) anazana arthAt upavAsa-jisameM kASAya ( rAgAdi), viSaya-paMcendriyoMke bhoga aura azana-khAdya-svAdya-peya, ina cAra prakAra ke AhAroMkA tyAga ho usako upavAsa kahate haiN| yaha caturtha bhakta ( 1 upavAsa ), SaSTabhaka ( 2 upavAsa ) Adi aneka rUpa hotA hai ! (2) sanodara ( abamodarya ) --khurAkase kamatI khAnA-ponA, kanodara kahalAtA hai isameM AkulatA yA saMklezatA kama karane kA lakSya rahatA hai| (3) viviktazayyAsana-ekAnta va nirupadrava sthAnameM rahanA, sonA, dhyAna dharanA viviktazayyAsana tapa kahalAtA hai| isameM bhI nirAkulatA prApta karanekA lakSya rahatA hai-rAgAdika kama karanekA prayojana rahatA hai| ( 4 ) rasatyAga-nIrasa bhojana karaneko, arthAt manacAhA rasakA tyAga karake usa binA bhojana karaneko rasatyAga tapa kahate haiN| isameM rasanendriyako vaza meM rakhanA mukhya prayojana rahatA hai tathA gartapuraNa vRtti yA caryAkA pradarzana-paricaya milatA hai, yaha kaThina tapa hai| binA kaSAya kama hue yaha nahIM ho sktaa| 1. uktaM ca-kaSAyaviSayAhAratyAgo yatra vidhIyate / upavAsaH sa vijJeyaH zeSa laMghanaka viduH || --upAsakAdhyayana / w win-. ..me --....... :::::
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ 395 sakalacAritraprakaraNa (5) kAyaklezatapa isameM parISad sahana karanA mukhya rahatA hai | zarIrakA saMskAra use ArAma denA banda rahatA hai| yaha nirmamatvakI nizAnI hai / jabataka vaha sahAyatA karatA hai tabataka usako khurAka dI jAtI hai pazcAt banda kara dI jAtI hai / karanA, (6) vRttiparisaMkhyAnatapa isameM bhavitavya para nirbhara rahA jAtA hai, rAgAdika chor3a diye jAte haiM | aTapaTI pratijJA pUrI honepara AhAra lenA, anyathA nahIM lenA, yaha kitanA kaThina kArya hai / parantu vaha bhI pariNamanake anusAra pUrNa hotA hai| aura pUrNa na honepara harSa-viSAda nahIM karatA, santuSTa rahatA hai yaha bar3I vicitra bAta hai / ina chaha bahiraMga tapoMko bahirAtmA mithyAdRSTi bhI kara sakatA hai va kara letA hai ataeva inako bahiraMga tara kahate haiM / inakA sambandha kaSAyoMkI mandatAse yA tIvratA rahatA hai kintu fargatAse yA aruci sambandha nahIM rahatA kyoMki mithyAdRSTike bhI kaSAyoMkI donoM (tIvra va manda ) dazAyeM huA karatI haiM / parantu antaraMga tapa, sirpha samyagdRSTi vivekI virAgI ke ho hotA hai, jo vastu yathArthaM svarUpako samajhatA hai ki kyA haiya hai, kyA upAdeya hai va kyoM hai ityAdi sabhI Train jAnatA hai | jJAna va vairAgya ye donoM AtmA ke guNa va svabhAva haiN| ataH unapara lakSyakA jAnA Atmahisake lie hai / parase unmukhatA hRdanA ( upayoga haTanA ) aura svonmukhatAkA honA ( apanI ora AnA ) yaha mahAna kArya hai / noTa- rAgAdi antaraMga parigrahake haTane bAhyaparigraha apane Apa haTa jAtA hai arthAt usakA aruci honese grahaNa hI nahIM kiyA jAtA aura purAnA bhI dinA cAhake calA jAtA hai ( tyAga detA hai ) yaha niyama hai aisA samajhakara antaraMga parigraha ( rAgAdi ) kA tyAga karanA hI cAhie, usameM AgA-pIchA socaneko AvazyakatA nahIM hai kyoMki vaha apanI coja hai ( svAzrita hai ) usakA upayoga kabhI bhI kiyA jA sakatA hai - vaha aparAdha nahIM hai na anyAya hai, kimbahunA / viveka kArya karanA cAhiye, jisase lAbha ho, hAni na ho ityAdi / Age AcArya antaraMga tapoMkA varNana karate haiM / farst tergei prAyazcittaM tathaiva cotsargaH / sarvataise dhyAnaM bhavati niSevyaM tapo'ntaraMge miti // 199 // padya faar aura vaiyAga donoM prAyazcita aura usa | svAdhyAya aha dhyAna kahIM se antaraMga ta jAnI durgaM // inake hote karmazatru nahiM ApAse Ama niHsarga jo kucha pahile ghuse hue the unheM haTA detA apavarga 199 // 1. prAyazcittavinayathaiyAvRttyasvAdhyAyanyutsarga dhyAnAtaram // 20 // 0 0 1 2. kilA yA koTa rakSaka / 3. svayaM svabhAvataH t 4. mokSa- nirvANa |
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ 396 puruSArthasiddhathupAya anvaya artha--AcArya kahate haiM ki [ binayo vaiyyAsyaM ] vinaya aura vaiyAvRtya / tathA prAyazcitta utsarga: ] prAyazcitta aura utsarga ( tyAga ) [ atha svAdhyAya: dhyAnaM | aura svAdhyAya evaM dhyAna [ iti antaraMga tapa: nidhevyaM bhavati ] ye chaha antaraMga tapa hamezA dhAraNa karane yogya haiM....yathAzakti dhAraNa karanA cAhiye / / 199 / / bhAvArtha-tapa kyA hai ? AtmAkI rakSA karane ke liye koTa va kile ke samAna hai arthAt jisa prakAra koTa va kileke maujada rahate zatru yA cora DAkU bhItara praveza nahIM kara pAte aura surakSita jAnamAla rahatA hai| loka usI taraha tapoMke rahate samaya, karmazatru AtmAke pAsa nahIM A pAte, na hAni pahu~cA sakate haiM ( saMvara rahatA hai / yaha AzcaryakArI ghaTanA hai, AtmarakSAkA apUrva upAya hai| taga kyA hai ? vairAgyabhAva hai, icchAoMkA nirodha hai jo saMvararUpa hai| pratyekakA svarUpa batAyA jAtA hai| (1) vinaya nAmaka antaraMga tapa-samyagdarzanako prApti hone para ho yaha ho sakatA hai| kAraNa ki jisako pUjya-pUjana yA upAsya-upAsaka athavA heya-upAdeyakA jJAna na hA baha kyA vinaya kara sakatA hai evaM kisakI vinaya kara sakatA hai ? yaha vicAraNIya hai| samyagdRSTi joba hI nizcayarUpasa...-darzana-jJAna-nAritra-tapa-upacAra ye pAMca vinaya karatA hai tathA vaha dharmAnurAgase (dharmAtmAoMkI) ni:svArtha binaya karatA hai-svArthavaza nhiiN| mithyAdaSTi svArthavaza vinaya karatA hai aura vaha mahA ahaMkArI ( mAnI ) hotA hai-vaha jAtipAti aura vidyAkA mahAn ghamaMDa rakhatA hai kintu svArthavaza binA zraddhAke kabhI-kabhI sakatA hai, hRdayase nahIM kahA jA sktaa| guNAdhikoM evaM saMyamIjanoMkI Avabhagata karanA cittameM prasannatAkA honA mAnakaSAyakA abhAda honA, vinayataya kahalAtA hai| vinayayogya uparyukta pAMca prakAra haiM, binaya kaSAyako mandatAse hotI hai-guNagrAhakatAse bhI hotI hai, astu / vinayake do bheda hote haiM / 1) nizcayavinaya (AtmAkA binaya (2)vyavahAra vinaya ( zarIrakA vinaya, tIrthabandanA Adi saba upacAra vinaya hai| (2) vaigyAvRttyatapa-yaha bhI samyagdRSTike hI honA saMbhava hai jo vivekI aura guNagrAhaka hotA hai| sevAsuzruSA Adi karanA yAvRttya kahalAtA hai| usameM aneka kArya zAmila haiN| dharmAnurAgase yaha bhaktivaza vaisA kArya karatA hai kinta usakI baha deSa ho samajhatA hai. bandhakA kAraNa mAnatA hai, ataH bholarase aruci rakhatA hai kyoMki vaha samyagdarzanameM doSa vA aticAra hai| phalataH nizcayanayase. mokSamArga yA mokSamArgIko vaivAtti karanA ucita hai aura vyavahAranayase unake zarIrAdiko bhI sevAvRtti karanA kacit ucita hai, saMyoga sambandhake nAte vaisA karanA cAhiye / usase puNyabaMdha hotA hai, pApabaMdha nahIM hotA, jo gRhasthake liye prAyaH hitakara hai| zuddha AhArakA denA-auSadhi denA Adi saba isI meM zAmila hai| (3 ) prAyazcittatapa--- samyagdaSTi hI kara sakatA hai kyoMki usIko yaha zAna hotA hai ki 'yaha aparAdha hai aura isako zuddhikA yaha upAya hai, ityAdi.----prAyazcisake 10 bheda mAne gaye haiN| samyagdRSTi hamezA aparAdha chur3Ane kA prayatna karatA hai--niraparAdha rahanA cAhatA hai, vahI sabase
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ sakarUcArizraprakaraNa bar3A aparAdha ( mithyAtva ) pahile chur3AtA hai| binA jJAnake aparAdha chUTatA ho nahIM hai / aparAdha chUTanekA upAya-vItarAgavijJAnatA hai dUsarA nahIM, aisA samajhanA cAhie / (4) utsargatapa--zarorAdise mamatva chor3anA utsargatapa kahalAtA hai| athavA prAsuka bhUmi AdimeM malamUtrAdikA tyAga karanA, jisase jIvadhAta na ho, jIvoMko rakSA ho ityAdi yaha bhI prANa va indriyasaMyama hai| adhAgrihAdinA mA tapa hai ! jAndA ahiraMga donoM parigrahakA tyAga karanA ) / (5) svAdhyAyatapa-AtmasvarUpakA cintvana karanA-.-sva aura para ( AtmA va zarIra) kA bheda jAnanA tathA parase rAgAdi chor3anA ityAdi / yaha vAcanA-pRcchanA-anuprekSA-AmmAdharmopadezake bhedase pA~ca prakArakA hotA hai| (6 ) dhyAnatapa-yaha citta yA manako ekAgra yA sthira karanese hotA hai| usake AtaMraudradharmazakla cAra bheda kahe gaye haiN| parantu yahA~ samyagdaSTikA sambandha honesa dharmadhyAna va zukladhyAmakA hI sambandha samajhanA caahie| asalI sapa vahI hai, jisase karmoM kA saMvara va nirjarA ho| ___ Age upasaMhArarUpase aNuvratI zrAvakakA katrtavya yathAzakti ra yogyatAnusAra ) sakala cAritra (munivrata ) pAlanekA bhI hai, yaha batAte haiM / jinapuMgavapra cane munIzvarANAM yaduktamAcaraNam / sunirUpya nijAM padavIM zaktiM ca niSedhyametadapi // 20 // muniyoMkA AcaraNa kahA hai jaisA zrI jinavANImeM / zani aura nijapadako sapakara baha bhI karanA manu maiba meM / / lina saMyamake Apana kholA nahIM sanAtana rIti hai| sambaraSTi baha kaisA hai jise meM sathama prApti hai // 20 // anyaya artha-AcArya kahate haiM ki jinapuMgavamanana ] sarvajJadevadvArA kathita jinAgama ( jina bANo) meM [ mumAivarANAM yadAcaraNamukam ] jo muniyoMkA AcaraNa ( karttavya ) kahA gayA hai [ enApi mijo padadhauM zakti va sunirUlya niSevyam | vaha bhI apanA pada va yogyatA ( sAmathrya ) ko dekhabhAlakara kramazaH pAlana karanA cAhiye, kyoMki zrAvaka ( aNuvratI ) hI usako pAlatA hai yA pAlanekA adhikArI hai / / 200 / / bhAvArtha-aNuvrata dhAraNa karane ke pazcAta hI mahAvata dhAraNa kiyA jAtA hai aisA niyama 1. jimvaannii| 2. vicArakara yA dekhakara / 3. manuSyaparyAya /
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. . 198 puruSArthamitapupAca hai| taba jo zrAvaka { aNuvatI ) aNuvata yA dezavAstri pAlane meM paripakva ho gayA ho, usakA kasaMdhya ho jAtA hai ki vaha apane pada / kakSA yA darjA ) tathA zakti ( yogyatA ke anusAra mahAna ( manivata ko bhI kramazaH ghAraNa kare kyoMki binA usake mokSa nahIM hotA / nizcayo manikana / ( pUrNavItarAgatA ) ho mokSakA mArga hai, dUsarA nahIM hai| vyavahArase bAhyatratAcaraNarUpa pAbharAno bhI mokSakA mArga mAnA jAtA hai parantu vaha satya nahIM hai| manuSyajanma ( paryAya ) ko saphalatA / munivrata dhAraNa karane para ho hAlI hai| ataeva usakA abhyAsa va pAlana karanA anivAma hai| parantu pada aura yogyatAko dekhakara hI kadama uThAnA hitakara ho sakatA hai anyathA nhiiN| koge| bhAvukatA yA dekhAdekhoM meM Akara satrA kArya kara baiThatA aura prole aSTa ho jAnA.. buddhimAnI mho| hai...-ajJAnatA hai| saMyama va cAritrakA dhAraNa karanA maMdirapara sonekA kalazA car3hAnA hai| eka bar3e mahattvakrI cIja hai parantu yaha saMyama samyagdRSTi hI pAlana kara sakatA hai mithyAdRSTi to usa svarUpako bhI nahIM jAnatA taba pAlegA kyA? samyagdRSTike 63 guNa hote haiN| uttakA kamata svAmIkArtikeyAnuprekSA gAthA 326 meM kiyA hai jinakA ullekha pahile kiyA gayA hai| isa viSayameM upayogI gAthA giNhadi muMghadhi sIbI ve samma avdhaaraakho| paramakaSAyaSiNAsaM dezapaya kudi kasaM 13 || sthA kA artha-jIva do samyaktvako arthAt japazama va kSayopazama samyaktvako tathA lAmA kaSAya aura dezadrata ( aNuvrata ) ko asaMkhyAtabAra grahaNa karatAba chor3atA hai ( mukta nahIM hotaa| saMsArameM ghUmatA rahatA hai / / ataeya aisA upAya karanA cAhiye jisase saMsArakA ghUmanA muTa jAya / ( baMda ho jAya / aura vaha upAya ekamAtra kSAyikasamyagdarzanake sAtha mahAnatako ( muniyo / dhAraNa pAlana karanA hai / phalataH kSAyikamahAvata avazya dhAraNa karanA cAhiye arthAta muniyomA avazya lenA cAhiye sabhI manuSya jIvanakI saphalatA ho sakatI hai lekina varAyanAma nahIM kina yathArtharUpa, zakti ko dekhakara munidokSA lenA cAhiye yaha niSkarSa hai| yaha rUpa nakalI nahIM hogaa| cAhiye, kyoMki nakala asalakA mukAbalA nahIM kara sakatA yaha niyama hai| yadi zakti meM paayaa| na ho to kabhI cAraNa na kare, usakI zraddhA yA ruci hI hamezA rakhe, jisase kAma kara samyagdaSTi to banA rahe, bhraSTa mithyAdRSTi na ho jAya kimbahunA vicAra kiyA jAya, samAna pAkhaMDa burA hotA hai| uccatA prApta karane ko lAlAyita to rahe parantu yogyatAko pahile yasa leve tabhI kAryakArI hai| caraNAnuyogako paddhatise bAhya AcaraNa UMcA rakhanA kasaMdhya hai jo pratyAkhyAnAvaraNa kaSAyake abhAvameM ho sakatA hai kyoMki sakalasaMyama yA mahAvatako pAtaka vahI hai| noTa-kSAyikasamyagdarzana aura kSapakaNIke sAtha munipada ho saMsArase chaTanekA chana mAtra upAya hai-usase hI anaMtAnubaMdhI kaSAya evaM uparyukta donoM samyagdarzana ( upasama / so / pazama ) chUTa jAte yA samApta ho jAte haiM tabhI mukti hotA hai arthAt aNuvrata, upazAmakSayo samyagdarzana, anaMtAnubaMdhI kaSAyakA sadabhAva, ( upazamAdirUpa yA udayarUpa astitva / mosamA
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAra sAkSAt kAraNa ( upAya ) nahIM hai| ataeva utane mAtra meM santuSTa yA kRtakRsya nahIM ho jAnA cAhiye AgekA ( kSAyika samyaktva va mahAnatAdi prApta karanekA ) puruSArtha banda nahIM kara denA cAhiye yaha tAtparya hai| saMkSepameM kSAyikasamyaktva, kSAyikrajJAna ( kevalajJAna ) kSAyikacAritra ( paramayathAkhyAta ) ke hue vinA mokSa nahIM hotA va saMsAra nahIM chUTatA / / 200 / / Age-- utkRSTazrAvaka ( munizratakA ummIdavAra ) kA aura kyA-kyA kartavya hai yaha batAyA jAtA hai| (SaDAvazyaka pAlanA) idamAvazyakapaTakaM samatAstavavandanApratikramaNam / pratyAkhyAnaM vapuSo vyutsargazceti kartavyam // 201 // paca samagA stuti vandana tInoM, aura pratikramaNa bhI karanA / pratyAkhyAna kriyAkA karanA tanummasvakA bhI sajanA // ye chaha Avazyaka karma kahe haiM inakA karanA nisaprati hai| zrAvaka aru muni donoM karate avazakArya yaha nizcita hai / / 101 // anvaya artha-AcArya kahate hai ki [ samatA-stava-vandanAnimaNam ] samatA, stuti, bandanA, pratikramaNa, I prayAkhyAna, sapUSI ugulapaga: ] aura pratyAkhyAna va zarIrase mamatva chor3anA [ iti idamAvazyakapaTakaM kartavyam ] isa prakAra ye chaha Avazyaka (niyamita kArya ) avazya-avazya zrAvakako karanA cAhiye--antara nahIM denA cAhiye / / 201 / / bhAvArtha---mokSarUpI phalakI prAptike liye peztara bhUmikA taiyAra karanA anivArya hai| jaba taka bhUmikAzuddhi nahIM hotI tabataka koI bhI bIja phala nahIM detaa| tadanusAra ukta chaha Avazyaka nitya kartabdhake rUpameM nirantara karanese Atmazaddhi hotI hai arthAt AtmAmeM se vikArI yA azuddhabhAva nikalate haiM aura zuddha ( vItarAga) bhAva yA vizuddhabhAva ( zubharAgarUpa ) prakaTa hote haiM, jinase jIvakA kucha bhalA {hita ) hotA hai yA usakI yogyatA bar3hatI hai-vaha mokSako prApta karane ke liye samartha hotA hai| unakA svarUpa nimna prakAra hai| (1) samatAbhAca...saba jIvoMke prati rAga aura dveSakA tyAga karanA athavA maitrI dhAraNa karanA, yaha mandakapAya yA vairAgyakA phala hai usase saMbara aura nirjarA hoto hai / ataH abhyAsarUpa se vaha karanA hI cAhiye zrAvaka va munikA vaha nitya kartavya hai, anivArya DyUTI hai| mAnasika 1. anivArya --avazya hI karameyogya kArya---anvarAya binA karanA caahiye|
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArthasiddhayupAye (2) stavabhAva-dharmAnurAgase pUjya yA mahAn AtmAoMkI stuti karanA-guNAnubAda karanA stava kahalAtA hai. isase Adata sudharatI hai bhakti prakaTa hotI hai| kaSAyakI mandatA hotI hai| ityAdi vAcanika kriyA hai| (3) vandanAkarma----pUjya puruSoMko namaskAra karanA, pA~va par3anA yaha vinaya hai tathA kAyika kiyA hai| isase puNyabaMdha hotA hai, AstikatA jAhira hotI hai| (4) pratikramaNa-kiye hue doSoM.....aparAdhoMkA pazcAttApa karanA arthAt unase aruci yA glAni karanA, apanI bhUla manAnA ityaadi| yaha zubha lakSaNa hai, udAsInatAkI nizAnI hai / saMvara hotA hai| sArAMza yaha ki kRtanApoM yA aparAdhoMkA svAmitva chor3anese bhedajJAna honese ho vaha saba hotA hai| (5) pratyAkhyAna----jina doSoM yA aparAdhoMse ghRNA yA aruci huI ho-unakA Ageko sthAga kara denA, pratyAkhyAna kahalAtA hai| isase saMbara va nirjarA hotI hai| yaha kartavyazUratA hai, karake dikhAnA hai | AtmabalakI sphUti hai, jo parakA svAmitva chor3anese hotI hai| (6) vapuSo vyutsarga---zarIrase bhI mamatva tyAganA---nirmoha hotA hai| kyoMki bAhya parigrahoM meM sabase bar3A parigraha apanA zarIra hai, jo purAne sAthI-dAsake samAna hai| jIvakA usIse sArA kAma liyA jAtA hai-usake binA kucha hotA nahIM hai; ata: usase bar3A mamatva yA rAga rahatA hai| taba usase mamatva chor3anA bar3A kaThina hai| lekina tyAgI vairAgI para jAnakara usase bhI mamatva chor3a dete haiM aura ghora parISaha sahana karate haiM, AhAra pAnI Adi kucha nahIM dete ityAdi yaha kaThora tapasyA hai, saMdara-nirjarAko bhUmikA hai, ataH utkRSTa zrAvakakA yaha kramazaH avazya hI dainika kartavya hai-Avazyaka hai / / 201 // Age utkRSTa zrAvakakA aura kyA kartavya hai, yaha batAyA jAtA hai / tIna guptiyoMkA pAlana karanA samyagdaMDo vapuSaH samyagdaMDastathA ca vacanasya / manasaH samyagdaMDo guptInAM tritayamavagamyam // 202 / / padha mana vaca zanako vaza karanA, gumitraya kahalAtA hai| gujhikaranase bogatrayakA avarodhana ho jAtA hai| Atraba aura badha rukatA hai, yogatrayake rodhanase / usase lakSya hota hai pUrA, vattiyoMkA zraya sevanase // 20 // anvaya artha----AcArya kahate haiM ki [ vapuSaH samyagdavaH sathA baccanastha samyagdaMzaH sa manasaH samyagdaMDaH ] zarIrakA niyantraNa karanA ( gati avarodha honA ) bacanakA niyantraNa karanA ( bolanA banda karanA) aura manako sthira karanA (niyantraNa karanA caMcalatA rokanA) [gutIno tritayamava
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ sakalacAritra prakaraNa 401 gamyam ] ye sona guptiyoM kahalAtI haiN| inase AtmAkI rakSA hotI hai arthAt karmokA navIna Asrava ( AnA ) nahIM hotA athavA saMvara hotA hai // 201 // bhAvArtha- guptikA artha rakSA hotA hai / so vaha rakSA tIna tarahase hotI hai arthAt ( 1 ) manakI caMcalatA ko rokane arthAt manako sthira karanese AtmAke pradezoM meM kampana nahIM hotA jo yoga kahalAtA hai, taba prakRti va pradeza nAmaka karmakA AnA-baMdhanA nahIM hotA (saMbara hotA hai ) | isa taraha manoguptise AtmAko rakSA ( bacAva ) hotI hai / ( 2 ) vacanagupti-zabdoM kA prayoga arthAt uccAraNa na karanese ( maunAlambanasa ) AtmAke pradezoM meM kampana nahIM hotA taba karmoMkA AnA banda ho jAtA hai / isa taraha AtmAkI rakSA hotI hai / ( 3 ) kAyagupti - AvAgamana yA AkuMcana prasAraNa Adi kAkI kriyA vanda ho jAnese AtmA ke pradezoM meM kampa nahIM hotA, jisake phalasvarUpa, karmakA AnA banda ho jAtA hai, basa yahI AtmarakSA hai| aisI sthiti meM, bhaviSya meM (Age) va varttamAnamaM lAbha hone ke nAte sonI yipAlanA atyAvazyaka hai, saMvara-nirjarAkA kAraNa hai / praznottarake rUpameM Alaya aura bandhakA bheda Ava aura an yugapat hotA hai tathApi bheda hai arthAt lakSaNa jude-jude haiM / kArmANa arer AnA aba kahalAtA hai / aura kArmANa dravyakA dvitIyAdi samaya taka ThaharanA bandha kahalAtA hai, yaha bheda hai / niSkarSa - jo anya Akara turanta calI jAya, dvitIyAdi samayoM taka na Thahare, vaha Iyapitha Asrava rUpa haiM bandha rUpa nahIM hai usako bandha hI nahIM kahA jA sakatA / bRhadravya saMgraha gAthA 33 kI TIkA meM dekha lenA // 202 // Age pA~ca samitiyoMkA pAlanA bho zrAvakakA karttavya hai yaha batAyA jAtA hai / samyaggamanAgamanaM samyagbhASA tathaiSaNA samyak / samyagrahanikSepo vyutsargaH samyagiti samitiH // 203 // padya bhakAra dezodhanakara, pravRti samiti kahalAtI hai / pA~cabheda usake hote haiM - munijanake mana bhAtI // I bhASA bhojana samyak grahaNa tyAga ye pA~coM nAma : inakA pAlana hai Avazyaka - puNyabaMdha hotA hai Ama || anvaya artha --- AcArya kahate haiM ki [ samyaggamanAgamanaM samyagbhASA ] sAvadhAnIpUrvaka acchI saraha dekhabhAlakara jAnA AnA, jisameM joba na mareM, acche hitakAraka vacana bolanA [ tathA samyak 1. sAdhAraNa sabako hotA hai / 51
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ kare puruSAyasindhupAya eSA, samyak prahanikSepa: samyaka yusargaH ] aura acchI taraha zuddha bhojana karanA, acchI taraha dekha zodhakara upakaraNa Adiko uThAnA dharanA, nirjantu sthAnameM malakSepaNa karanA / TaTTo pezAba Adi karanA) [iti samiti: paca ] ye pA~ca samitiyAM hotA hai| vratIko inakA pAlanA anivArya hai 11 203 // bhAvArtha-ima pAMca samitiyoMke pAlanekA uddezya ekamAtra jIvarakSA karanekA hai| acchI taraha sAvadhAnIpUrvaka arthAt pramAda chor3akara kArya yA pravRtta karanese jIvoMkA ghAta ( hiMsA } nahIM hotA, usase puNyakA baMdha hotA hai.....sadAcAra bar3hatA hai, loka pratiSThA hotI hai| hisAkA na holA ahisAbala pAlanA hai, jo paramadharma rUpa hai ! yahA~para dayApariNAma yA karuNAbhAvako 'dharma meM bhArila kiyA gayA hai, jo layadAranayakA kathana hai / nizcayanayase zubharAgakA honA bhI ahiMsA nahIM hai kAraNa [ka usase svayaM jIvake svabhAvabhAvakA ghAta hotA hai| nizcayanayase rAgadveSakA pUrNa abhAva honA / bIta rAgatA AnA hI parama ahiMsA dharma hai| parantu vyavahAranayase samitiyoM ko pAlanA bhI dharmAyatana hai ( prazasta rAgarUpa hai ) aisA samajhanA caahiye| kahIM-kahIM vyutsarga ke sthAnameM 'pratiSThApanA' samiti likhA hai, khAlI nAmabheda hai, arthabheda nahIM hai kimbahanA / zubhakArya meM pravRtti honA bhI vrata yA dharma kahalAtA hai aura azubhase nivRtti honA bhI vrata yA dharma kahalAtA hai aisA samajhAnA cAhiye yaha lokAcArako bAla hai, astu, sAgAradharmAmRta adhyAya 2 meM dekho // 2031 // Age zrAvakako daza dharmokA pAlanA anivArya batAte haiM / pratyekakA lakSaNa dharmaH sevyaH zAntidutvamRjutA ca zaucamatha satyam / AkizcanyaM brahma tyAgazca tapazca saMyamazceti / / 204 // padya kSamA mArdava Arjava sInoM, vazya zauca donoM pahicAna / zrAkincanya brahma aru sthAgaH sapa saMthama zredaza parimAna / dharma nAma hai inakA bhAI inase hota AtmakalyAna / ataH inhoMkA pAlana karanA atiyoM kA kattavya pradhAna // 20 // anvaya artha AcArya kahate haiM ki [kSAnti:mRdurava RjutA zaucaM atha satyam ] kSamA, mArdava, Ajaba, zauca, satya ye pAMca [ca AkiMjanyaM brahmA dhyAga: tapaH saMyamazveti ] Akincanya, ..-. -..-.- - 1. uttamazamAmArdavArjazaucasatyasaMyamatapatyAgAkiJcanyabrahmacaryANi dharma: / / 6 / / a0 1. ta0 sU / 2. parigrahakA bilakula ( pUrNa ) tyAga ho jAnA arthAt kiMcit ( raMcamAtra ) bhI parigrahakA na rhnaa| 3. dAna denaa|
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ sakalacAstriprakaraNa meta..." tit+Nir brahmacarya, tyAga, tapa, saMyama ye pAMca kula daza [ dharma: sevya ] dharma sevana karane arthAt pAlaneke yogya haiM, batiyoMko avazya pAlanA cAhiye / 204 / / bhAvArtha-upayukta dakSa dharma, jo brAhma Alambana rUpa haiM arthAt bAhya nindya kriyAoM ( asatpravRttiyoM ) ko tyAgakara prazasta kriyAoMke karane rUpa haiM ( sadAnAra rUpa haiM zabha pravRtti rUpa haiM ) usako vyavahAra dharma kahA gayA hai jo puNyabaMdhakA kAraNa hai| ataeva hInAvasthAmeM athavA sarAga yA saMyogIparyAya meM, caraNAnuyogako paddhati ke anusAra unakA pAlanA zrAvakakA mukhya kartavya hai kyoMki usase adhika (bItAgatArUpa zuddha) dharma, yaha usa avasthAmeM dhAraNa hI nahIM kara sakatA, yaha niyama hai / phalataH pApabaMdhakA na honA aura puNyAbaMghakA honA yaha kyA kama hai ? nahIM hai-vizeSa hai| pratyeka dharmakA lakSaNa nimna prakAra hai| (1) kSamA (kSAnti ) dharma-sahanazIlatAkA nAma yA krodhakA na honA hI kSamAdharma kahalAtA hai / parantu usako panibhAna gA sanA paricaya parIvA } taya hotA jaba ki krodha (vikAra ) utpanna hone ke kAraNa upasthita ho parantu sAmarthya rahate hue bhI (pratIkAra karanekI zakti rahate hue bhI ) krodha na kiyA jAya aura na usakA badalA diyA jAya / arthAt asamartha yA tuccha jIvoM (prANiyoM ) ke dvArA zaktizAlI jIvoMko vyartha satAye jAne para bhI ( mAranA bAMdhanA mAlI denA, kaMkara patthara mAranA rUpa bAdhA denepara bhI ) krodha kamAyako jItane ke kAraNa jarA bhI una zaktihIna yA kSudra prANiyoM ke prati ma krodha utpannA na unako daMDa denA, yaha kSamAkA sahI paricaya hai| isake viparIta zaktizAlI jIvoMke dvArA upadrava yA bAdhA dene para yadi koI zaktihIna jIva bAhira kucha bhI nahIM karatA na kahatA hai, parantu bhItara usakA pariNAma vigar3ha rahA haibadalA lenekI bhAvanA ho rahI hai to vaha uttamakSamA guNakA dhArI nahIM hai na usako kSamAvAlA kahanA cAhiye / isIliye 'jaha asamasthaya doSa khamijjai' ityAdi kSamAkA lakSaNa likhA gayA hai| kSamA dharmako, pRthvIko upamA gaI hai| jaise pRthvopara kucha bhI DAlate raho yA upadrava karate raho parantu vaha cupa ( 6..ta ) rahatI hai badalA nahIM letI ityAdi samajhanA ! kSamA dharmako dhAtaka krodhakaSAya hotI hai, usake abhAvameM kSamA hotI hai, yaha kSamA AtmAkA bar3A guNa aura bhUSaNa hai, astu / nizcayase jabataka jIvako svonmukhatA nahIM hotI, paronmukhatA hI rahatI hai tabataka uttama kSamA ( apUrvakSamA ) ho ho nahIM sakatI vaha samyagdRSTike hI hotI hai| (2) mArdavadharma---mAna kaSAyake abhAva meM hotA hai| mArdavakA artha vinayakA honA haikaThoratA yA ahaMkAratAkA chUTanA hai / jabataka AtmAmeM pRthvIko taraha kaThoratA rahatI hai, tabataka usameM bIja DAlanese nahIM ugatA na phala detA hai| mAnI AdamI kisI ko kucha nahIM samajhatA, usako kisIkI zikSA nahIM lagatI yahA~ taka ki usako apano AtmAkA bhI Adara ( gaurava ) nahIM hotA hamezA nirAdara karatA rahatA hai, usakA kalyANa nahIM hotaa| ataeva mAnakaSAyako tyAgakara mAdeva guNakA dhAraNa karanA anivArya hai| nizcayase mArdavadharma (AtmAkA Adara va binaya karanA ) samyagdRSTike hI ho sakatA hai, mithyAdRSTika nahIM /
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 puruSArtha sirapupAya (3) Arjavadharma-saralatAkA honA, kuTilatA yA mAyAcArakA chUTanA Arjava kahalAtA hai| mAyAkaSAyake abhAvameM yaha prakaTa hotA hai| yaha guNa bar3A upkaar| hai / isake hara dinA , Rjugati ( sodhApana ) nahIM hotI, hamezA TeDo-mer3o tiyaMcagati hotI rahatI hai, astu / saralatA prApta avazya karanA cAhiye / nizcayase AtmasvarUpake prati saralatA ( sodhA upayogakA jAnA) samyagdRSTike hI hotI hai / (4) zodha dharma-pavitratA yA nirlobhatAkA homA kahalAtA hai athavA pavitratA yA vItarAgatA prApta honA zIca dharma hai| yaha lobha kamAyake abhAva meM hotA hai| yaha antaraMga aura bahiraMga do tarahakA hotA hai / (1) antaraMgazauca, lona kAyakA chUTanA hai aura ( 2) bahiraMgazauca, zarIra, vastra, bartana, khAnapAna Adiko zuddhatA karanA hai / yathAyogya donoM prakArakA zauca dharma pAlanA kartavya hai, astu / samyagdarzanake prApta hue vinA pavitratA nahIM AtI yaha nizcaya hai yA satya hai| (5) satyadharma-mahAjhUTha-kaThora-acikara-duHkhakara, niMdanIya, pApa utpAdaka vacanoMkA tyAga karanese palatA hai| yaha sAmAnyataH kaSAyoM va nokaSAyoke abhAva meM yA mandodayameM hotA va palatA hai| asatya bolanA mahAn aparAdha hai| tIvra pApabaMdhakA kAraNa hai, astu / cAra tarahakA asatya hotA hai vaha varjanIya hai / lakSaNa pahile pAMca pApoMke prakaraNameM batalAyA jA cukA hai zloka naM0 91-22 AdimeM dekhanA caahie| (6) AkiJcanyadharma-antaraMga bahiraMga parigrahake chUTa jAne para hotA hai arthAt kiMcit bho parigraha isake hone para nahIM rahatA-niSparigrahatA ho jAtI hai| isake hue binA mukti nahIM / hotI yaha niyama hai / a+ kiMcana arthAt pAsameM kucha bhI nahIM rakhanA yA rahanA, akiMcanavasa yA dharma kahalAtA hai| (7) tapadharma-icchAoMke rokaneko tapa kahate haiM 1 jabataka icchAe~ arthAt rAga Adi dUra na hoM tabataka tapa nahIM hotaa| isake 12 bAraha bheda haiM jo peztara ilokA naM0 198 va 199 meM batalA diye gaye haiN| unase saMvara va nirjarA hoto hai ! isakA sambandha mukhyatayA mohanIyakarma se hai / (8) tyAgadharma-karuNAbhAvase pAtrAdikoMko ( dharmAtmA jIvoMko ) dAna denA ( AhAraauSadhi-zAstra-vasatikAkA utsarga karanA, mera milA denA) tyAgadharma kahalAtA hai| isameM antaraMgadAna ( tyAga) lobhakA chUTanA aura bahiraMgadAna, bAhma cIjoMse sambandha chor3anA hai yaha bheda hai. donoM karanA caahiye| AtmAkA svarUpa 'ekatvavibhaktarUpa hai' vaisA hI ho jAnA tyAgadharma hai| (1) saMyamadharma---indriya va kaSAyoMkA niyaMtraNa karanA ( vazameM karanA) asamartha yA vyartha ke kAryoMkA chor3anA, pratAdikA dhAraNa karanA, samitiyoMkA pAlamA yaha saMyama kahalAtA hai| yaha guNa AtmAkA hai jo kartavya hai| saMyamake indriyasaMyama prANisaMyama, yA upekSAsaMyama, parihutasaMyama Adi aneka bheda hote hai|
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ 405 sakalacAritraprakaraNa (10) brahmacaryadharma-sthImAtrakA va kaSAya ( veda / mAtrakA tyAga karanese graha dharma palattA hai, yaha sarvotkRSTa dharma hai ! isake do bheda hote haiM (1) aNubrahmacarya ( aNuvratarUpa arthAt deshcaaritr)| (2) mahAbrahmavayaM ( mahAvratarUpa pUrNacAritra ) / athavA annato brahmacarya aura vratI brahmacarya / vratIbrahmacarya pratimAdhArI pAla sakatA hai aura avratI brahmacarya vidyAthI Adi pAla sakate haiM yaha bheda hai| noTa-ukta daza dharmoM ke krama meM yadyapi parivartana aneka jagaha pAyA jAtA hai parantu saMkhyA va arthameM koI bheda nahIM hai, uddezya sabakA eka hai--vikArIbhAvoMko AtmAse nikAlanA, ataeva koI doSa nahIM AtA aisA samajhanA cAhiye / / 204 / / __Age---12 bAraha anuprekSAoM ( bhAvanAoM) kA pAlanA bhI zrAvakakA mukhya kartavya batAyA jAtA hai| adhruvamazaraNamekatvamanyatA'zaucamAsravo janma / lokakRSabodhisaMvaranirjarAH satatamanuprekSyAH // 205 // padya adhava azaraNa eka abhyatA azuci Anana saMsara Ana / loka dharma bodhi aru saMghara mirjara bhAyana bAraha mAna / ye upAya upajAvana hAre-savairAgya kahe bhagavAn / jinakA lakSya mokSa jAnekA inakA kareM avaza AhvAna / / 205 / / anvaya artha-AcArya kahate haiM ki [ adhruzcamazaraNamekaravamabhyatA'zaucamAnava janma ] adhruva arthAt anitya, azaraNa, ekAtva, anyatva (tA) azauca, Asrava, saMsAra ( janma ) ye sAta tathA [lovRSadhodhisaMbanisaH ] loka, dharma, bodhi ( ratnatraya ) saMvara, nirjarA ye pAMca kula 12 bAraha cIjeM [ satatamanuprekSyAH ] hamezA bAraMbAra cintavana karane yogya haiM / ataH inako anuprekSA yA bhAvanA kahate haiM / / 205 // bhAvA...AtmakalyANa ke liye yA saMsAra zarIra bhogoMse nivRtta ( pRthak ) hone ke liye jabataka ukta bAraha prakArakI cIjoMkA guNadoSa na vicArA jAya tabataka na unase aci hotI hai na tyAga kiyA jA sakatA hai| ataeva nIce unakA svarUpa batAyA jAtA hai| ye vairAgyako upajAtI haiM tathA bhAvanAoMse vicAroM yA bhAvoMmeM tAjagI ( navIna smukti ) rahatI hai yaha lAma hotA hai| (1) adhruvAnuprekSA----isIkA nAma anityabhAvanA hai| isa saMsArameM sana, mana, dhana, 1. 'ekatvavibhakta' kA nAma hI 'ekatva anyatva' hai -samayasAra / 2. sNsaar|
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArthasirapupAya yauvana, makAna, dukAna, rAjyasampadA, indriyA~, unake viSaya--bhogopabhoga Adi samasta vasta adha hai--vinazvara hai, sthAyI yA nitya koI nahIM haiM ata: unameM rAga yA ekatva sthApita karanA masAla hai unameM ahaMkAra karanA unakA vizvAsa karanA vyartha hai ve saba jalake babUlA yA indrajAlA / dhanuSa ) va bijalI bAdaloMkI taraha kSaNabharameM vilIna ho jAte haiM, kisI bhI taraha ke sthira nahIM hai| raha sakate, taba unameM bhUla jAnA, Asaka ho jAnA mahAn ajJAnatA hai| aisA samajhakara na saMghako chor3akara eka apane visva AtmAkA sadaiva citavana karanA lona honA hI hitakara hai| (2) azaraNabhAvanA--saMsArameM koI kisIkA zaraNa yA rakSaka nahIM hai| samaH parvako mAyA hai korA bhrama hai / jaba maraNa yA patana honevAlA hotA hai taba bar3e-bar3e koTa kilA sAda astrazastra senA naukara dhana daulata Adi nahIM bacA sakate, kisI bhI padArtha meM aisI mAtri nahIM ki vaha kisI anyako mAra yA bacA ske| vastusthiti ( svataMtra svasahAya ) nizcayase po ho| kintu vyavahAra se isake viparIta mAnA jAtA hai, jo asatya hai| nimitta hamezA nimitta / ma kI taraha hI kAparI hamadardI karatA hai. bhItara vaha na praveza kara pAtA hai na kArya kara paataa| taba unakA bala bharAmA karanA vyartha hai nahIM karanA cAhiye / yaha azaraNa bhAvanA hai| masta cintavama hai| (3) ekatvabhAvanA-hamArA AtmA parame bhinna 'akelA' hai arthAt paravAne tAdAtmarUpase nahIM milatA sadaiva pRthaka rahatA hai aura apanA kArya svayaM karatA hai jo kacha svAta karatA hai, usakA phala svayaM bhogatA hai ataeva parake pIche bhUlakara apanA ahita yA akalyAna karanA murkhatA hai.--vivekahonatA hai| AtmA sadeva ekatva vibhakarUpa hai aisA cintana krnaa| ekatva bhAvanA ( anuprekSA ) hai / apane guNoM ke sAtha hI ekatA hai--svacatuSTayase abhinnatA hai| (4) anyasvabhAvanA-AtmA aura sabhI drakraya ( padArtha ) paraspara pRthaka-pRthaka rahatI hai| arthAt ve bhinnatAkara zuddhatAko nahIM chor3atI, saba unakA kartRtva eka dUsare ko mAnanA amAnatA hai arthAt na hamArA AramA para ( kimI )kA kartA hai aura na para koI hamArA katA hai khAlI nimita naimittika sambandha paraspara rahatA hai, pariNamana sabakA svataMtra apane-apane meM hai| aisA nipanAyo samajhakara kartRtvakA ahaMkAra chor3a denA so anyatyAnuprekSA ( bhAvanA) hai| paracatuSTayase milatA mAnanA buddhimattA hai| noTa-ekatva aura anyatvabhAvanAmeM vicAroMkA bheda hai| arthAt ekatyabhAvanAmeM apane guNaparyAyoMke sAtha hI ekatA yA kAlika { sadA ) abheda mAnA jAtA hai ki hama dravyarUpI eka svatantra ( AtmA ) dravya haiM, dusarI koI dravya hamAremeM tAdAtmarUpase nahIM milI hai abhaeka hama akele haiM sirpha hamAre guNaparyAya hI hamAre sadA sAthI haiM ityAdi ! aura anyatyabhAyalA parase bhinnatA yA parake sAtha abhedakA niSedha kiyA jAtA hai| arthAt svacatuSTaya ke sAtha eka aura paracatuSTaya ke sAtha bhinnatvakA vicAra kiyA jAtA hai aisA bheda donoM meM samajhanA caahiye| 'ekatva vibhakta' kA hI dUsarA nAma 'ekatva anyatva' hai-zabda bhinna-bhinna hai artha dono eka hai / vastukA anAdinidhanasvarUpa aisA hI hai| Mean.care T Salesed
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ (5) agacitvabhAvanA zarIra svabhAvase aci hai-malamatrAdikA piMDa hai| daNDAgaha jaisA hai ) usameM se sadaiva mala navadvAroM dvArA bahatA rahatA hai aura AtmA zuci yA nirmala hai phira donoMkI ekatA ho nahIM sakatI evaM zarIrake pIche AtmAko azuci / apavitra ) mAnanA mUlameM bhUla hai aisI sthiti meM zarIrako mala-malakara sApha karamese zarIrakA UparI mala chUTa sakatA hai kintu bhotarI mala nahIM chUTa sakatA, ma AtmAkA mala ( rAgAdivikAra ) chUTa sakatA hai| ataH Atmazuddhi ke vinA barorakI jhuddhise mokSa prApta nahIM ho sakatA aisA jAnanA 1 phalata: AtmazuddhikA upAya sadeya karanA cAhiye va AtmAge ho AsthA ( zraddhA ) rakhanA cAhiye, zarIrameM nahIM, yaha tAtparya hai| (6 ) Asrava bhAbanA-navIna karmokA AnA 'Asrava kahalAtA hai jo heya hai / ataeva yoga va kaSAya ke dUra karane kA hamezA prayatna karanA cAhiye kyoMki donoM ke nimittase kastriya hotA hai| Alayake mUla meM do bheda hote haiM ( 1 ) dravyAstraka / ( 2 ) bhAvAtrava / kAmaNi dravyakA AnA dravyAsrava kahalAtA hai aura rAgAdivikArI bhAvoMkA AnA (prakaTa honA ) bhAvAsrava kahalAtA haiM jisake 57 bheda hote haiM / mithyAtva 5, avirata 12. kaSAya 25, yoga 15, kula 57 bheda samajhanA / prabhAdakA antarbhAva kaSAyameM hotA hai| nizcayase 'AtmAke pradezoMkA kaMpana honA' Asrava kahalAtA hai jo dvArasya hai / bAra-bAra Asrava na honekA dhicAra karanA ca prayatna karanA anuprekSA kahalAtI hai ! Asrava kAraNarUpa hai aura baMdha kAryarUpa hai aisA samajhanA / sukSmabheda zloka naM0 202 meM praznottararUpase batAyA gayA hai| (7) saMsArAnuprekSA-saMsArake svarUpakA cintabana karanA, usakI burAiyoMkI ora smaraNa karanA, vyAna rakhanA / aisA karanese saMsArase virakti hotI hai aura usakA upAya vivekojana karane lagate haiM, jisase hita hotA hai / mokSa prAptikA yaha eka sAdhana hai| (8) lokAnaprekSA--SaTa dravyAtmaka lokakA svarUpa va usako racanAkA vicAra karanA lokAnuprekSA ( bhAvanA ) kahalAtI hai| yaha loka svayaM hI banA hai, kisIne ise banAyA nahIM hai, yaha anAdinidhana hai, nitya akRtrima hai tathA na isako rakSA koI karatA hai na isakA vinAza koI karatA hai, isake sabhI kArya ( paryAyeM ) svataH siddha { sahaja svabhAva ) hote haiN| anya matAvalaMbiyoM jaisA isakA kartA bhartA-hartA koI nahIM hai ( trizaktivAlA Izvara Adi ) 1 phalataH vastukA svataMtra pariNamana samajha kisIpara rAgadveSa nahIM hotA - saMtoSa rahatA hai / vyavahArase naimittikatA mAno jAtI hai / dRzyamAna loka pudgala dravyako paryAyeM haiM / (9) dharmAnuprekSA-dharmakA arthAt bastuke svabhAvakA cintavana karanA dharmAnuprekSA kahalAtI hai| athavA syabahAradharma ( uttamakSamAdi anekaprakAra kA cintavana karanA bhI dharmAnuprekSA hai| nizcaya va vyavahAradharmake cintavanase grahaNa va tyAga karanekI bhAvanA hotI hai aura baisA karatA bhI hai| 1. paMcaparAvartanakA svarUpa Age batalAyA jAyegA jo saMsArarUpa hai| HTTrum &.
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArthasipA ( 10 ) bodhi anuprekSA - ratnatrayadharmakA nAma 'bodhi' hai arthAt samyagdarzana- samyagjJAnasamyak cAritrako 'bodha' kahate haiN| usake prApta hone kA bAraMbAra cintavana karanA; kyoMki vaha durlabha ratna ( vastu) hai, vaha avazya prApta karanA caahiye| usake vinA manuSyajIvana niSphala hai aisA samajhanA cAhiye / 408 ( 11 ) saMvarAnuprekSA - karmAsravako rokanA yA rukanA saMvara kahalAtA hai usase saMsArakI vRddhi nahIM hotI, kamI hI hotI hai / usakA bAraMbAra dhyAna va cintayana karanese Atmahitako ora jhukAva hotA hai, Avake kAraNoMko chor3atA hai, apanA kartavya pAlana karatA hai / (13) nirjarAnuprekSA -- karmoMko nirjarAkA vicAra karanA mukti ke liye anivArya hai / ataeva nirjarAke upAyakA bAra-bAra vintavana karanA nirjarAnuprekSA kahalAtI hai| usase nirjarAkA svarUpa aura usake bhedoMkA parijJAna hotA hai jo AtmAke hita meM samajhA jAtA hai / moTa- uparyukta sabhI anuprekSAoMkA bAra-bAra cintavana karanA cAritra prAptikA sAdhana hai| ataeva cAritrake bhItara hI unakA antarbhAva hotA hai | cAritrake prakaraNa meM kahe gaye sabhI prakAroM kA upayoga cAritra meM hI kiyA jAtA hai aisA samajhanA cAhiye / bhAvanAkA artha yA uddezya sirpha vicAra karanekA nahIM hai kintu vicAroMko zithila yA vistRta na hone denA hai arthAt jagAte rahanA hai ( maMtra kI taraha ) / usase smRti tAjI rahakara AtmAko apane kartavya pAlanako ora prerita karatI hai tathA yathAzakti besA vyAyAdi kI bhI hai| area bhAvanAkA artha kArya karanA kriyA ) bhI hotA hai aisA samajhanA cAhiye / 205 / / Age---- 22 bAIsa parISahoMkA pAlanA zrAvakakA kartavya batalAte haiM / AIsa parISahoMkA svarUpa kSuttRSNA himamuSNaM nagnatvaM yAcanAratiralAbhaH | dezo masakAdInAmAkrozo vyAdhiduHkhamaMgamalam || 206 || sparzazca tRSNAdInAmajJAnamadarzanaM tathA prajJA / satkArapuraskaraH zayyA caryA badho niSadyA strI // 207 // dvAviMzatirapyete paripoDhavyAH parISahAH satatam ! saMklezamukta manasA saMklezanimittabhItena // 208 // pakSa kSudhA tRSA aru jar3A garmI nagna yAcanA rati hAni / errer 1. alAbha -lAbha nahIM hotA / 2. sthAna yA ghara / kAdikakI jAno nindA roga duHkha khAni // 206 // N
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ sakalacAritraprakaraNa 401 malazarIra sparza tRNAdika aza adarzana a prshaa| da zAyara bhara gaI lAina hogA' / / 107 / / ye haiM bAisa parISaha pUre kasThava inako sahanA hai| binA kleza hapase sahanA maya nahiM imase karanA hai / / 208 // anvaya artha- AcArya kahate haiM ki [ zusRSNA himamuSNa nagnatvaM yAcanA'ratiralAbhaH ] bhUkhapyAsa, jAr3AgarmI, nagnapanA ( digambaraveSa) yAcanA, (bhikSAbinA bulAe jAnA), ratiH ( aprIti honA), alAbha ( AhArAdikA na milanA) tathA [ masakAdInAM daMzaH mAkrozaH yAdhiduHkhamaMgamalam ] DAMsamacchara AdikA kATanA, nindAkAraka yA kaTuvacana sunanA, roga bImArIkA duHkha (pIr3A ) honA, zarIrameM malakA laga jAnA, aura [ tRNAdInAM pazaH prajJAna adarzana prajJA ] kA~TA va kar3AvAsa kaMkara patthara AdikA cubhanA, kamatI jJAnakA honA, Rddhi AdikA utpanna honA, kSayopazamika indriyAdhIna jJAnakA honA, tathA [ sarakAra puraskAra zayyA vardhA vadhaH niSazA strI ] Adara satkArakA yA bheTakA na milanA vistarAdi na milanA, mArgake calane meM thakAvaTakA honA yA calane kI zakti na honA, duSTajanoM dvArA mArA pITA jAnA.baiThanekI jagaha Thoka nahAnA. baDakhAba kaSTaprada rahanA, strI sambandhI bAdhAkA honA [etehAviMzatiH parAMSaDaye saba bAIsa paroSaha ( bAdhAyeM ) hai so [ saMklezanimittabhAtana saMklezamuktamanasA satataM pariSodayAH ] jo zrAvaka yA muni saMbalezatA honeke nimittoMse dUra rahatA hai arthAt saMklezatAke nimisa nahIM milAtA tathA svayaM saMklezatA rahita hotA hai, usako uktI bAIsa parISada sahana karanA hI cAhiye usakA mukhya kartavya hai ki inako sahana kare / / 206 / 2075208 / / bhAvArtha----duHkhoM, kaSToM, bAdhAoMke upasthita honepara vinA saMklezatAke prasannatAke sAtha sahana karanA parISahajaya kahalAtA hai / yaha kArya bar3A kaThina hai, sarala nahIM hai, isako vItarAgo yA mandakaSAyIjIva { mumukSu ) hI kara sakate haiM-rAgIdveSI ArAmI jIva nahIM kara sakate yaha niyama hai| sabhI to eka vItarAgI munike eka sAtha 19 parISaha upasthita homepara bhI sahana kara lete hai, yaha bar3A Azcarya hai| usa mamaya virodhI 3 tIna paroSaha nahIM rahasI, jaise ki zIta va uSNa ina domese eka hI rahegI,1 ghaTa jAyagI, tathA zayyA-caryA-niSadyA ina tInameMse eka samaya hI rahego, 2 do ghaTa jAyeMgI, isa taraha 22maise 3 tIna ghaTa jAnepara 19 ho zeSa rahatI haiM aisA samajhanA caahiye| * kucha vizeSatAe~-nagnaparISaha arthAt nagna honepara duHkha va lajjA va bhayakA honA svAbhAvika hai, parantu vItarAgIke saba vikArIbhAva naSTa ho jAte haiM ataeva koI bhaya lajjA Adi nahIM hote, vaha nirvikAra bAlakakI taraha ho jAtA hai / usake manameM koI vikalpa nahIM uThate, jisase koI AkulatA yA duHkha nahIM hotA yaha vizeSatA pAI jAtI hai| cAritra mohakarma ke udaya meM bAdhA hotI hai| 1. striipriissh|
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 puruSArthasivApAya yAcanA parISaha arthAt vinA nimaMtraNa yA vinA bulAe bhojanArtha paradhara jAne meM bar3A saMkoca va lajjA hotI hai, yaha svAbhAvika kArya hai gRhasthAzramameM rahanevAleko aisA karate samaya mahAna duHkha va saMklezatA hotI hai, aura bharasaka vaha vaisA nahIM karatA-mara jAnA pasaMda karatA hai| parantu vItarAgI muni, apamAna, lajjA, saMkoca, mAna Adiko koI paravAha na kara ( mana meM vikAra na lAkara ) nirvikalpa yA niHzalya hokara paraghara bhojanArtha jAtA hai, yaha bar3I vicitratA hai| usako vaisA karane meM dAva ( AkalatA cintA nahIM hotaa| g2ajadakA tyAga hai va vItarAga bhAva hai| - prajJAparoSaha-kSAyoprazamikrajJAnakA nAma prazA hai| yaha kSAyopazamikajJAna prAyaH sabhI saMsAro jodhoMke rahatA hai aura usake dvArA pUrNa jJAna nahIM hotA, sAthameM rAmAdika maujUda rahanese alpajJatAkA duHkha bhI hotA hai ki 'hama kucha nahIM jAnate' hama bar3e mUrkha haiM ityAdi athavA kucha asizayarUpa jJAna ( avadhi Adi ke hone para ahaMkArakA honA saMbhava hai| parantu una sabase vaha pRthak rahatA hai, koI cintA yA vikalpa nahIM karatA, samabhAva dhAraNa karatA hai vaha bar3A dhoravIra hotA hai aisA samajhanA cAhiye / vaha vastusvabhAvakA saccA jJAtA hai| yaho to jJAnIke jJAnakI vizeSatA hai sAthameM vairAgya tyAgakA honA ityAdi / 22 pariSahoMkA saMkSepa svarUpa (1) kSucAparoSaha----asAtAkamake udaya yA udo raNAke samaya saMyomoparyAya meM bhUkha lagatI hai arthAt khAneko icchA ( kaSAya ) utpanna hotI hai aura jabataka pUrti na ho tabataka AkulatA (duHkha vikalpa ) evaM becainI banI rahatI hai, basa yahI kSudhAroSaha ( bAdhA ) hai / usako tyAgI bairAgI jIva jotate haiM arthAt vinA saMklezatAke sahana karate haiM, jisakA phala navona karmabaMdhase bacAnA hotA hai, saMvara-nirjarA hotI hai| isakA jItanA sarala nahIM hai, parantu sAdhukA yaha kartabdha hai so ve karate haiN| (2) tRSAparISaha-bhUkha kI taraha pyAsako bAdhA bhI hotI hai / usa samaya vinA saMklezatAka usako sahana kara lenA. tssaapriisshjy| usa samaya rAmadeSAdi vikArIbhAva na honese saMgharanirjarA hotI hai| garmI Adike dinoMmeM yA prakRtiviruddha bhojana milane meM yaha bAdhA avazya honA saMbhava hai, parantu kartavyabasa usako sahana kiyA jAtA hai| . (3) zItaparISaha---jAr3A yA zIta ( ThaMDa )kI bAdhA upasthita honepara bhI saMklezatA yA duHkhakA anubhava nahIM karanA athavA duHkhI nahIM honA, na usakA pratIkAra karanA aura khuzI-khuzI vinA rAgadveSa kiye usako saha lenA, zItaparISahajaya kahalAtA hai yaha vratiyoMkA kartavya hai| (4) uSNaparISaha----ArmI par3ane yA lagane ke samaya bAdhA ( pIr3A kA honA svAbhAvika hai kintu tyAgomatI nirmohatAse usako upacAra kiye binA samatAbhAvase saha lete haiM, saMklezatA nahIM karate jo unakA kartavya hai| (5) nagnaparISaha-cAritramohake tIna udaya rahate hue eka uMgaloko bhI ughar3A rakhanA
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ sakalacAritraprakaraNa 1 asaMbhava yA kaThina hai, phira ikadama pUrNa zarIraparase saba vastroMko tyAga denA aura lajjA va saMkocakA na honA bar3I boratA hai-samaSTi hai, vItarAgatAkI nizAnI hai| isa mahAna parISahako sahana karanA mahAtmAoMkA hI kAma hai, usakA pAlana karanA unakA kartavya hai| ve nirvikAra bAlakakI taraha rahate va AcaraNa karate haiN| (6) yAcanAparISada-dUsarese mAMganA yA binA bulAe AhArArtha dUsareke ghara jAnA, yArAgA kAmAlAI karane jIta apanI tauhInI yA mAnahAni samajhatA hai| yadi kadAcit use vaisA karanA ho par3e to usako mahAn duHkha hotA hai, kAraNaki cAritramohake udayameM vaha saMbhava nahIM hai| parantu sAdhunnatIke mana meM vaha mAna itanA kamajora ( manda thA kSINa ho jAtA hai ki paraghara binA bulAye jAte samaya racamAtra bhI apamAnakA anubhava nahIM hotA-saMklezatA yA vikalpa nahIM hotA, binA rAgadveSa kiye jAte haiN| sagIdveSI jIva vaisA nahIM kara skte| mAMganA bar3I burI balA hai| hA~ sAdhuvratI bhojanake uddezyase hI caryA karate haiM kintu dInatA nahIM dikhAtena muMhase mAMgate haiM / mauna rakhate haiM ), na izArA karate haiM, na binA Adara diye ( navadhA bhakti vinA } AhAra lete haiM yaha bar3I mahAnatA hai| isase mAlUma par3atA hai ki ve bhAgyako parIkSA karanekA mukhya lakSya rakhate haiM aura bhojanakA lakSya gauNa rakhate haiM, vaha bhI upekSAvRttise, gartapUraNanyAyase, harSaviSAda nahIM krte| basa yahI parISaha ( yAcanA ) jaya kahalAtA hai / (7) aratiparISaha-pUrvake bhoge hue bhogoM yA krIr3AoMkA smaraNa honA, unameM rAga yA proti honA svAbhAvika hai kintu sAdhu muni itane nirmoha ho jAte haiM ki usa tarapha khyAla ho nahIM karate, na pratIkAra karate haiM iSTa va aniSTa saba samatAbhAvase rAgadveSa kiye binA saha lete haiN| yaha paroSaha cAritramohake udayase hI hotI hai parantu vaha manda yA kSINa ho jAtA hai| yahI arati parISahakA jaya hai ki aniSTa va iSTa meM duHkha nahIM manAtA / (8) alAbha parISaha-jaba koI cIja icchAnusAra prayatna karane para bhI rAgIdveSoko nahIM milatI hai taba usako mahAn duHkha hotA hai, yaha svAbhAvika bAta hai| parantu sAdhumuniko icchA hone para yadi koI vastu ( AhArAdi ) nahIM milatI hai to ve duHkha nahIM manAte, sahana kara lete haiN| yahI alAbhaparoSahajaya hai| (2) dazamazakaparISaha-maccharavagairahake kATane para svabhAvataH duHkha utpanna hotA hai kinta zarIrAdise nirmohI tyAgiyoMko DAMsamaccharakhaTamala Adi dvArA kATe jAne para bhI ve duHkhakA vedana nahIM karate aura samatAbhAvase ve pIr3A saha lete haiN| basa yahI parISahakA jaya hai|| (10) AkrozaparoSaha--AkrozakA artha nindA hai| jaba koI jIva rAgadveSI ( mohI) ko nindA karatA hai taba usako svabhAvataH duHkha hotA hai kintu vItarAgI viparIta ( vikArake) kAraNoMke upasthita hone para bhI ( duSToM dvArA nindA mArana tAr3ana kiye jAne para bhI) manameM saMklezatA nahIM lAte----duHkha nahIM manAte saba samatAbhAvase saha lete haiM / yahI paroSaha jaya hai| (11) rogaparISaha-bImArI Adike hone para moho jIvoMko bar3A duHkha va saMklezatA hotI hai aura usake pratIkArake liye auSadhi Adi ve karate haiM parantu nirmohI sAdhu koI auSadhi
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArthasivApAtha nahIM karatA, na roga upasthita hone para ghabar3AtA hai, na duHkhakA anubhava karatA hai vaha vastukA pariyamana samajha saMtuSTa rahatA hai| yahI rogaparISahakA jaya hai| 12) malaparISaha-zarorameM maila Adi laga jAne para mohI jIva kaSTakA anubhava karate haiM, duHsva manAte haiM, usako chuTAte yA dUra karate haiM, hamezA zarIrako snAnAdi dvArA saphAI karate haiM, kintu nirmohI sAdhu tyAgI yaha kucha nahIM karate, malakI bAdhAko samatAbhAvase saha lete haiM / yahI malaparISahakA jaya hai / ve zarIrakA saMskAra kataI nahIM karate, unakA baha mUlaguNa hai| (13) tRNasparza parISahamAna zarIra va naramapA~voMke hone para kar3AghAsa yA usake DaA, koTA, kaMkara, patthara kI bAdhA svabhAvata: hotI hai kintu nirmohI sAdhavatI usakI paravAha karake samatAbhAvase saha lete haiM. arthAta daHkha nahIM mAnate. paratvako bhAvanA rakhate haiM ataevaM usase rAga nahIM krte| yaha tRNasparzaparISada hai| (14 ) ajJAnaparISaha-jJAnAvaraNIkamake kamatI kSayopazama hone para, yadi cirakAla saka, svAdhyAya, tattvopadeza AdikA nimitta mile aura vizeSa jJAna na ho to mohI jIvako svabhAvataH duHkha utpanna hotA hai| lekina nirmohI sAdhuke yadi vizeSajJAna na ho to vaha duHkha nahIM manAtA kAraNa ki vaha vastuke pariNamana para vizvAsa karatA hai, ki jaba jaisA honA hai vaisA hI hogA anyathA nahIM ho sktaa| yaha ajJAnaparoSaha jaya hai|| (15) adarzanapopaha-varakAlata kaThina tapasyA karanepara mo yAda koI Rddhi AdikA atizaya prakaTa na ho to mohI jIvako duHkha utpanna ho sakatA hai, kintu jo sAdhu nirmohI rahate haiM, ce bilakula duHkha yA kheda nahIM manAte samabhAva dhAraNa karate haiM, vastuke pariNamanapara ve vizvAsa karate haiM, santuSTa rahate haiN| yahI adarzanaparISaha jaya hai| (16) prajJAparISaha-buddhi kA pUrNa vikAza honepara arthAt jJAnAbaraNakarmake vizeSakSayopazamase buddhi meM atizaya prakaTa hojAnepara sUkSmatattvAdiko samajhane kI yogyatA prApta hojAmepara, kisI kismakA ahaMkAra nahIM honA samatAbhAva rakhanA, prajJAparISahajaya kahalAtA hai| rAgI dveSI jIva mohabasa thor3e-thor3e utkarSa honepara mAna ahaMkAra karane lagate haiM yaha vizeSatA rahatI hai / (17 ) Adara satkAraparoSaha-yadi koI kisokA AdarasatkAra ( sanmAna ) na kare to rAgIdveSI mohI jIvako svabhAvataH duHkha utpanna ho jAtA hai| kintu bItarAgI sAdhu apamAna honepara yA AdarasatkAra na honepara duHkha nahIM manAte-samabhAvase sahalete haiN| bhavitavyapara nirbhara rahate haiM ki aisA hI honA thA use kauna TAla sakatA hai ? santuSTa rahate haiN| (18) zayyAparISaha-yadi sone meM bAdhA AjAya, ThIka sthAna yA vistara Adi na mile to ArAmI parigrahI jIvako duHkha utpanna hojAtA hai kintu vItarAgI sAdhu kakara pattharavAlI jamInapara bhI thor3A so jAte haiM aura duHkhakA vedana nahIM karate-samatAbhAvase sahana kara lete haiM / yaha zayyAparISahajaya hai| ( 19 ) paryAparISaha-dUra-dUrase AnemeM va thakAvaTa honemeM rAgodveSI jIvoMko svabhAvataH
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ sakAcAritraprakaraNa duHkha hotA hai| parantu nirmohI sAdhu vaisA honepara duHkha nahIM mAnatA apanA kartavya samajhakara samatAbhAvase saha letA hai, basa yahI caryAparISahajaya hai| (20) badha ( sAr3ana ) parISaha duSTa kara adharmI manuSyoM dvArA satAye jAnepara yA lAr3anAdi kiye jAnepara rAgI dveSI jIvoMko svabhAvataH krodhAdi utpanna hotA hai parantu vItarAgI sAdhu use saha letA hai krodha Adi vikAra nahIM karatA na duHkha ho mAnatA hai yaha bar3I vijaya hai, kaSAyopara kAbU pAtA hai| (21) niSadyApa roSaha--ekAnta nirjana sthAnoM meM jamaloM meM aMdhakAra sahita kunda guphAoM meM, hiMsaka jIvoM ke sthAnoM meM, vyantarAdike nivAsa sthAnoM meM, zmazAna Adi meM rahakara yA dhyAna lagAkara bhI duHkha yA bhaya na karanA samatAbhAbase saha lenA, niSadyAparoSaha kahalAtA hai, dhanya hai itanI nirmohatAko, tabhI karmoMkI nirjarA hotI hai / saMsAra zarIrabho!se viraktiko yahI nizAnI hai| (22) strIparISaha-striyoMke hAvabhAvabhra kaTAkSAdi dekhakara rAgo dveSI jIva vidhAramaya ho jAte haiN| isa vedakamakA jotanA bar3A kaThina hai kintu vItarAgI mahAtmA bilakula vicalita nahIM hote na duHkha yA pIDAkA anubhava karate haiM, yaha vizeSatA hai, yaha bar3I agniparIkSA hai| isa prakAra zloka naM0 198se lagAkara 208taka sabhI kartavyoMko nirasiMcAra ( zruTirahita ) pAlanA vyavahAra cAritra kahalAtA hai ( 69bheda hote haiM ) so aisA nirdoSa vratadhArI ekadeza mokSamArgI mAnA jAtA hai, jisakA khulAsA Ageke zloka naM0 209se lagAkara kiyA jArahA hai ( kiyA gayA hai ) usako bAjavI samajhanA cAhiye / 208 // ka
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ dasavA~ adhyAya ( antima niSkarSa ) AcArya upasaMhArarUpa kathana karate hue mumukSuko kartavya pAlana karanekA krama batalAte haiM / iti ratnatrayametat pratisamayaM vikalemapi gRhasthena / paripAlanIyamanizaM niratyayAM muktimabhilaSitA // 209 / / pakSa jo zrAvaka yaha cAha karata hai, mukti mujhe prApata hove / usakA yaha kasya kahA hai, raznatraya ko vaha seve // cAhe vaha apUrNa hI hove, tau bho dhAraNa hai karanA | krama-krama se pUraNa hotA hai, mukiramA antima baranA // 209 // anvaya artha - AcArya kahate haiM ki [ anizaM miratyayAM mukimabhilaSatA gRhasthena ] niraMtara nirAbAdha va nitya mukti (mokSa) ko cAhane vAle zrAvakako cAhiye ( usakA karttavya hai ) ki [ samayaM kimapi etata rastrazrayaM paripAlanIyam ] vaha vikala arthAt apUrNa ( rAmAdi vikAra sahita ) ratnatraya ( samyagdarzana- samyajJAna samyakcAritra ) ko bhI dhAraNa-pAlana kare, jaisA ki peztara batalAyA gayA hai, kyoMki usake binA mukti nahIM hotI yaha niyama hai / 209 // bhAvArtha -- mokSako abhilASA karane vAle ( mumukSu ) jIvoMkA karttavya hai ki ve peztara mokSake mArga ( samyagdarzanAditraya) ko prApta kareM, arthAt mokSakA upAya apanAyeM, tabhI usako prApti ho sakatI hai, akele cAha karane se kucha nahIM hotaa| aisI sthiti meM cAhe vaha ratnatraya peztara apUrNa ( bikala ) hI kyoM na prApta ho parantu usako prApta karanA hI cAhiye ( anivArya hai ) binA usako prApta kiye kucha nahIM hotA vaha mUlaghana hai / yadyapi nizcayanayase avikala arthAt pUrNa ratnatraya ho sAkSAt mokSa prAptikA mArga yA upAya hai tathApi prArambhameM vaha ratnatraya vikala (apUrNa) hI prApta hotA hai, pazcAt vaha sakala arthAt saMpUrNa yA samagra hotA hai aisA niyama hai| prazna - vikala aura sakala ( avikala ) kA kyA artha hai ? isakA uttara isa prakAra hai ki 'vikala arthAt apUrNa, jo ki rAgAdika vikAroMke sAtha rahate hue pUrA nahIM ho sakatA hai / tadanusAra vikalakA artha rAgAdi mala yA vikAra sahita jo sAkSAt mokSakA mArga nahIM hotA kintu tabataka baMdha hotA rahatA hai / aura 'avikala' kA artha pUrNa arthAt rAgAdise rahita, vItarAga, 1. apUrNa yA asamagra, nyUna ekadeza, truTi sahita, hIna ityAdi /
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhIma niSkarSa 415 kyoMki vaha sAkSAt mokSakA mArga hai aisA samajhanA cAhiye | yaha karttavya sarAgI zrAvakakA pahilA hai, pazcAt kyA karanA cahiye, yaha Age batAyA jAyagA / vizeSa khulAsA -- vikalakA dUsarA artha - ekadeza bhI hotA hai, vaha darzana jJAna cAritra sabhI meM lagatA hai| jaghanya bhI usIkA arthaM hotA hai / phalata: vikala- apUrNa asamagra - ekadeza- jaghanya ityAdi zabda ekArthavAcaka hai | akelAsakala- pUrNa-sarvadeva- udAityAdi hai yAna rakhA jAye / noTa - anya matAvalaMbiyoMne mokSake do bheda mAne haiM (1) sAlokamokSa ( svargarUpa ), (2) nirAlokamokSa ( AvAgamana se rahita niratyayarUpa ) / parantu jainazAsana meM sAlokamokSa ( svarga ) nahIM mAnA gayA hai kyoMki vaha to saMsArakA hI eka bheda hai, vaha nirAbAdha ( janma maraNAdise rahita ) nahIM hai kintu bAbAsahita aura anitya hai ataeva vaha mokSarUpa bhI nahIM hai / jaina logoMko yaha bhrama miTA denA caahiye| ratnatrayakI vikalatA rahate hue mokSa prApta nahIM ho sakatA, svarga prApta ho sakatA hai / ataeva prazna hotA hai ki ratnatrayako pUrNatA kauna kara sakatA hai arthAt ratnatrayako pUrNa karane kI pAtratA ( yogyatA ) kisameM hai yaha batAyA jAve ? usakA uttara Age zloka meM diyA jA rahA hai ki nizcayase ratnatrayako pUrNatA yA samagratA, jabataka rAgAdikakA arthAt mohanakarmakA sadbhAva ( astitva ) rahatA hai yA ghAtiyA karmo kA baMdha hotA rahatA hai, tabataka nahIM hotI cAhe vaha munipada dhArI hI kyoM na ho jAya / asalameM jahA~ ghAtiyA karmokA srava aura sthiti--anubhAga baMdhakA honA banda ho jAtA hai vahIM, ratnatraya pUrNa ho jAtA hai | binA sthiti- anubhAga ke aghAtiyA karmoMkA baMdha to nAmamAtrakA baMdha hai / Asrava rUpa hI hai ) usase hAni ( svabhAvakA bAta ) nahIM hotI aisA samajhanA cAhiye / / 209 // noTa - - Asrava aura baMdhakA bheda peztara batAyA jA cukA hai vaisA hI yahA~ bhI sama jhanA / jisameM sthiti anubhAga na par3e sirpha prakRti- pradezarUpa hI raha jAya usako IryApatha Ava kahate haiM / AcArya ratnatrayako pUrNa prApta karanekI pAtratA ( yogyatA ) jisameM hai vaha batAte haiM ( muni padameM hai ) baddhoyemena nityaM labdhvA samayaM ca bodhilAbhasya / padamAlambya munInAM karttavyaM sapadi paripUrNam || 210 // 1. uktaM ca . saNaNANa caritraM jaM pariNamadi jahaNabhAveNa / pANI te du baMdhadi pulakammeNa viviNa // / 172 / / samayasAra artha --jabataka darzana jJAna cAritra jaghanya darajeke arthAt apUrNa yA ekadeza rahate haiM ( rAgAdisahita hote haiM ) tabataka jJAnI ( bhedajJAnI samyagdRSTi ) aneka tarahake pudgala karmokA baMda karatA hai mukta nahIM hotA / 2. zrAvakottama mumukSu sAdhaka / 3. maukA athavA AgamakA jJAna prApta karake / +
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ mANa puruSAsivAya patha sanapraya pUraNa karaneko o puruSAratha karatA hai| vaha zrAvaka nita bhAva aura sarako dekhata rahatA hai / / avasara dekhya munI banatA hai, parigraha sArA sajatA hai| samayakI pUrti isIse honA nizcita karatA hai|||21|| anvaya artha---AcArya kahate haiM ki [ baddhodyamena ] mokSamArga yA ratnatrayakI pUrNatAkA puruSArtha karanevAle zrAvakako cAhiye ki vaha [ bodhilAbhasya samayaM labdhvA ] ratnatrayakI pUrNatAkA abasara yA AgamakA jJAna prApta karake ( kAla va mAna dekha karake ) [ca munIno padamavalambya ] aura munipadako dhAraNa karake ( anagAra banakara ) [ sapadi paripUrNa kasaMdhyam ] jaldI hI apUrNa ratnatrayako pUrNa kare, kyoMki vinA munipada dhAraNa kiye ratnatraya pUrNa nahIM ho sakatA yaha niyama hai / / 210 // bhAvArtha-ratnatrayako pUrNatA zrAvakapadameM nahIM ho sakatI kintu munipadameM hI ho sakatI hai yaha niyama hai / ataera mubhipadako dhAraNa karanA anivArya hai| phalataH mumukSu jIva munipadako avazya dhAraNa karate haiM yaha sAmAnya niyama hai kintu yogyatAke lihAjase isa huMDAvasapiNIke paMcama kAla meM, saccA mubhipada dhAraNa karanA va pAlanA durdhara hai / jo ratnatrayakI pUrNatA kara sake vaha asaMbhava hai / Ajakala koI jIva 7 ve guNasthAnase Age ( aSTamAdi ) guNasthAna prApta kara hI nahIM sakatA hai, na zreNI car3ha sakatA hai, na zukla dhyAna prApta kara sakatA hai aisA AgamakA nirdeza hai| munipakSa prApta karaneko yogyatA (1) sabase pahile tattvajJAna va tattvazraddhAna ( samyagdarzana va samyagjJAna ) honA cAhiye, kAraNa ki vinA yathArtha jAne-mAne kisakA tyAga kisakA grahaNa kiyA jAyagA? ajJAnIko koI viveka yA patA nahIM rhtaa| (2) viSayakaSAyakA tyAga honA cAhiye arthAt saMsAra-zarora bhogoMse aruci aura yathAzakti unakA tyAga ( saMyama ) honA cAhiye, rAgI dveSI kaSAyI ( asaMyamo ) munipada dhAraNa nahIM kara sakate, yadi dhAraNa kareM to vaha pAkhaMDa hai, gurupada nahIM hai| (3) jJAna-dhyAna-sapameM hamezA lIna rahanA cAhiye--saMsArI kAmoMmeM nahIM par3anA caahiye| ( 4 ) aTThAIsa mUlaguNa niraticAra pAlanA cAhiye, unameM truTi nahIM honA cAhiye / ( 5 ) ekAnta nirjana sthAnameM rahatA dhyAnAsana lagAnA cAhiye ityAdi khAsa bAtoMkA honA anivArya hai sAtha hI sama 1. adAnI niSedhanti zukladhyAna jinottamAH / dharmadhyAnaM punaH prAhuH zreNibhyAM prAga vittinAm / / 83 // tattvAnuzAsana artha....isa paMcamakAla aura bharatakSetrameM zukladhyAna nahIM hotA, na zreNI car3hI jAtI hai kyoMki sAhama guNasthAna taka hI hotA hai, va dharmadhyAna hotA hai, zreNI va zukladhyAna AThaveM guNasthAnase zurU hotA hai aisA kahA hai|
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ / RAHAREPORastrinistratiinions w weremiccountinakesAmarantator antima niSkarSa bhAvakA honA mukhya hai, bAhya AraMbhaparigrahakA chor3anA yaha moTI bAta hai, isase ho manipada nahIM hotaa| munipadameM pA~ca bAteM bAhyameM honA anivArya haiM ( 1 ) digambaraveSa (nagnapanA ) / (2) keshlucn| ( 3 ) jAtizuddhi / ( 4 ) zarIra saMskArakA tyAga ! ( 5 ) bAhya AraMbhaparigrahakA sarvathA tyaag| isI taraha bhAva bAteM ahamameM bhI honA cAhiye ( mitAbhAva aadi)| isa viSaya meM pravacanasArakI gAthA maM0237 meM kahA hai ki...... hi AmameNa sisidi maddahaNaM di pa atthesu / sahamANo atthe amaMjado nA pya NivyAdi ||23|1.---prvcnsaar kundakundAcArya artha----akele Agamake jJAnase mukti nahIM hotI jabataka ki tattvArthakA (padArthokA ) zraddhAna na ho arthAt jAna lenepara bhI yadi zraddhAna na ho to mokSa nahIM hotA tathA zraddhAna ho jAnepara bhI jabataka saMyama ( cAritra ) na ho tabataka mokSa nahIM hotaa| phalataH samyagdarzana sabhyagjAma sabhyacAritra ye tIna hI mokSake mArga haiM aura tInauko pUrNatA nizcayase honA anivArya hai| eka bhI kama nahIM honA caahiye| AgamakA jJAna arthAt adhyAtmakA jJAna, jo AmamakA sArabhUta pada hai| kahA bhI hai. AgamadhubchA didI // bhavadhi jassaha saMjamo tasla / sthi si bhagada sutaM asaMjado bhavadi ki samayI ||23||-prvcnsaar jisa munike Agama { adhyAtma ) kA jJAnapUrvaka zraddhAna na ho, usake saMyama ho nahIM sakatA, vaha asaMyamI hotA hai kAraNa ki vinA bhedajJAnake kisakA tyAga va kisakA grahaNa kiyA jAya yaha nirdhAra ho nahIM sakatA ! ataeva jisake AgamakA jJAna aura tatpUrvaka tattvArthazraddhAna evaM saMyamabhAva ( cAritra ) ye tonoM eka sAtha pAye jAyeM yahI mokSamArgI sAdhu hai anya nahIM, yaha siddhAnta hai / / 236 // Age AcArya isa praznakA uttara dete haiM ki-vikala yA asamagra yA apUrNa ekadeza, ralatrayadhArIke karmoMkA baMdha jo hotA hai, usakA kyA kAraNa hai ? arthAt vaha baMdha kAhese hotA hai ? asamagraM bhAvayato ratnatrayamasti karmabaMdho yH| sa biyakSakRto'vazya, mokSopAyo na baMdhanopAyaH // 21 // padya ekadeza ratnatradhArI, ke jo dhana hotA hai| vaha vipakSase hota barAvara, aisA nizcaya kahatA hai / / asaH baMdhakA kAraNa ke haiM, jo rAgAdika sAdha bhare / mahI mokSakA kAraNa be haiM, jabataka rAgana dUra kare // 21 // anvaya artha---AcArya kahate haiM ki [ asamagraM rasnaprathaM bhAvayasaH ] apUrNa yA ekadeza ( vikala alpa) ratnatraya arthAt samyagdarzana, samyagjJAna, samyak cAritrako prApta karanevAle (muni yA zrAvaka)ke -- - --------- --
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ in-two 418 puruSArthasilaghupAya [yaH karmabaMdhI asti ] jo karmoM ( jJAnAvaraNAdi dhAtiyAmukhya kA baMdha ( sthiti-anubhAgarUpa ) hotA hai [ sa avazya vipakSakRta: ] vaha nizcayase / avazya hI vipakSa ( saMsArake kAraNa rAgAdi )ke dvArA hotA hai arthAt ratnatrayake dvArA nahIM hotA kyoMki ratnatraya to mokSakA kAraNa hai baMdhakA kAraNa nahIM hai / phalataH vaha karmabaMdha [ baMdhamopAyaH na monopAthaH ] baMdha ( saMsAra kA hI kAraNa ( upAya yA mArga) hai-mokSakA kAraNa nahIM hai aisA jAnanA caahie| isa ilokake arthakI puSTi paMcAstikAya granthakI gAthA naM. 157ko TIkAmeM svayaM spaSTarUpase pUjya amRtAcArya ne kI hai ataeva bhrama nahIM karanA cAhiye / ulTA artha karanese jinAjJAko avahelanA hotI hai yaha dhyAna rakhanA caahiye| TIkAyAmullekha :....-tata: paravaritaprativandhamArga eSa, na mokSamArga iti // 21 // bhAvArtha-baMdha aura mokSake kAraNa pRthak-pRthaka haiM, aisI sthitimeM jo baMdhake kAraNa haiM ve hI mokSake kAraNa ho jAya, yaha nyAyake viruddha hai arthAt janazAsanake pratikUla hai| phalataH baMdha yA saMsArake kAraNa rAgAdi vikAra { doSa ) haiM jo apUrNa ratnatrayake sAtha rahate haiM / saMyogIparyAya meM sAtha-sAtha aneka cIjeM rahatI haiM ataH rAgAdika kaSAyabhAva bhI rahate haiM aura virAgabhAva bhI rahate haiN| parantu donoMkA bhinna-bhinna prakAra hotA hai, eka prakAra nhiiN| isa nyAyase vipakSa { rAgAdika ) ko mokSakA kAraNa mAnanA yA kahanA siddhAntake viparIta hai...--ajJAnatA hai| zraddheya paM0 ToDaramalajI sva. ko TIkAma jo jinavANI pracAraka kAryAlaya kalakattAmeM prakAzita huI thii| aisA hI artha hai dekha legaa| isake viruddha artha karanA nyAyasaMgata nahIM hai / pakSapAta mAtra hai| Age isIke silasile meM khulAsA kiyA jAne vAlA hai| isa zlokakA anvaya lagAne meM galatI nahIM karanA cAhiye / 'na' nakArakA sambandha, mokSopAyake sAtha jor3anA cAhiye, bandhanopAyake sAtha nahIM jor3anA cAhiye saba ThIka saMgati baiThatI hai ilokakA dUsarA padyAnuvAda poche hai use dekho--- ekadeza ratnanamadhArI, karmabaMdha jI karate haiN| usakA kAraNa kyA hai mAI, use khulAsA karate haiM / kAraNa isakA kaSAya sAdhI, vaha hI baMdha karAtA hai| ratnana nahiM baMdhakA kAraNa, baha to mokSa dharAsA hai // 21 // vizeSArtha-- ratnatraya AtmAkA svabhAva hai aura kaSAya AtmAkA vibhASa hai| ataeva svabhAva kabhI hAni nahIM pahuMcAtA hAni pahu~cAne vAlA vibhAva hI hotA hai isIse vibhASako haTAne kA prayatna kiyA jAtA hai kyoMki khatareko koI apane pAsa nahIM rakhanA cAhatA yaha nirdhAra hai| aisA bhedajJAna, jo svabhAva aura vibhAvakI pahicAna karAve-guNa doSako evaM usake grahaNatyAgako batAce, vahI AtmAkA hitakArI hai / usa bhedajJAnakA dUsarA nAma 'prazA' hai aura prajJAkA artha sat va asat yA upAdeya va heyako batAnA hai / saba jJAnI usa prajJArUpI chenIke dvArA Atmastha svabhAva va vibhAvako pRthak pRthaka karatA hai / arthAt batAtA hai ki ye donoM jude jude haiM, ekarUpa nahIM haiN| phalataH trikAlameM vibhAva yA rAgAdi va karmAdi va nokarmAdi ( zarIrAdi ) ko AtmIya nahIM mAnatA, parakIya mAnakara unheM chor3atA hai| isa taraha saMyogIparyAyameM rahatA huA sarAgasamyagdRSTi
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ = antima niSkarSa 1 prajJAvAna anya saba parase aruci hI karatA hai, heya samajhatA hai, tathApi vivazatAmeM parakA upabhoga karatA hai | usase rAga hotA hai, bandha va sajA prApta karatA hai / sirpha vizeSatA yaha hai ki vaha baMdha antaH kor3A kor3I sAgarase adhikakA nahIM hotA, pratisamaya kamatI-kamatI hI hotA jAtA hai aura anta meM apudgala parAvartanakAla pUrAkara mokSako calA jAtA hai| zraddhA usakI sadaiva eka jAtiko heya ho rahatI hai vaha kabhI nahIM badalatI jabataka samyagdarzana rahatA hai, hA~ vaha kabhI manda smRtirUpa aura kabhI tIvra smRtirUpa avazya rahatI hai, jisase mUlameM bhUla nahIM hotI / areer aisA huA ho karatA hai jabataka ki ratnatrayako pUrNatA nahIM hotI, vahatika bhAva ( rAgAdi ) huA hI karate haiM / samyagdRSTijJAnIke jaba jJAnacetanA arthAt zuddha svarUpakI anubhUti (suddhoga honI hai tala baMda nahIM hotA ( yahI jJAnadhArAkA bahanA kahalAtA hai ) tathA jaba upayoga haTakara ajJAnacetanArUpa hotA hai arthAt rAgAdirUpa azuddha pariNatikA anubhava karatA hai ( karmadhArA bahatI hai ) saba karmacetanA ( cintvana yA anubhava ) yA karmaphalacetanA honese karmo kA baMdha hotA hai / isa prakAra nirdhAra samajhanA cAhiye / yahI kalaza meM kahA gayA hai ||21|| 415 vizeSArtha - zAstroM meM jahA~-tahA~ yaha likhA hai ki samyagdRSTike baMdha nahIM hotA hai tathA usakA baMdha mokSakA kAraNa hai, ityAdi usa ekAntakA khaNDana isa zloka meM kiyA gayA hai ki samyagdRSTi samyagdarzanAdi tInoMkI apUrNatA rahanetaka arthAt pUrNatA honeke pahiletaka barAbara rAgAdi kaSAyoke rahate hue unase baMdha hotA hai aura vaha baMdha mokSakA kAraNa ( upAya ) nahIM hai kintu baMdhana yA saMsArakA kAraNa ( upAya ) hai / isa prakAra khulAsA zrI amRcandrAcAryane kiyA hai, usako sIdhA samajhanA caahie| ulTA nahIM samajhanA caahie| isakI puSTimeM Ageke zloka bhI likhe haiM / bhavyajIva ( mumukSu ) saMgati faThAlakara zlokakA artha kareM aura samajheM tabhI kalyANa hogA / vivakSA samajhanA anivArya hai | AcArya -- Age bandha va mokSake kAraNoMkA aura bhI khulAsA karate haiN| jisase koI bhrama na rahe / 1. yenAMzena sudRSTistenAMzenAsya baMdhana nAsti / yenAMzena tu rAmastenAMzenAsya baMdhanaM cAsti / / 212 // jJAnasya saMcetanayaiva nityaM prakAzate jJAnamatIva zuddham / ajJAnatanayA tu zrAvan, bodhasya zuddhi niruNaddhi naMH ||224 || --kalaza samayasAra artha - jaba jJAna apane zuddhasvarUpameM arthAt sirpha jJatikriyAmeM sthira yA lIna hotA hai ( rAgAdirUpa azuddhatA nahIM rakhatA ) taba koI bandha nahIM hotA-jJAnakA hI prakAza rahatA haiM / lekina jaba vahI jJAna apane zuddhasvarUpa ( japtimAtra ) ko chor3akara ajJAna yA dhAraNa karatA hai taba banvAdi avayaya hotA hai / isa prakAra bandhakA mokSakA kAraNa zuddhatA hai yaha tAtparya hai // 224 // rAgAdirUpa azuddhatAko kAraNa azuddhatA hai aura >>
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42. puruSArthasiddhamupAya yenAMzena tu jJAnaM tenAMzenAsya baMdhanaM nAsti / yenAMzena tu rAgastenAMzenAsya baMdhanaM cAsti // 213 // yenAMzena caritraM tenAMzenAsya baMdhanaM nAsti / yenAMzena tu rAgastenAMzenAsya baMdhanaM cAsti / / 214 / / hai apUrNa abasaka ratnatrya, baMdha mokSa dImI hote / para kAraNa donoMke do haiM, eka nahIM kabahU hote / / yathA .... rAma baMdhakA kAraNa hotA, jitane aMza sAtha hosa / darzana kAraNa hai 'adhakA, yIsAgatA maya hotA / / 252 // isI taraha hAnAdika donoM, jitane aMza zuddha hote / utane aMza mokSa hotA hai, baMdha rAga sAhi karate // 13 // aMzarUpase donoM hote, pUrNa rUpa nahiM hote haiN| pUrNarUpa hone ke svAnira, sagakSaya saya karate haiM / / 213 // anvaya artha-AcArya kahate haiM ki [ yonAMzena sudRSTiH ] jitane aMga vItarAgatA samyagdarzanake sAtha rahatI hai [ senAzenAsya aMdhana nAsti ] uttane aMza samyagdaSTi ke baMdha nahIM hotaa| [tu yenAzana rAgaH ] aura jitane aMza samyAdarzanake sAtha rAga rahatA hai [ senAMzena asya baMdhanamasti ! utane aMza samyagdaSTike barAbara ( avazya ) baMdha hotA hai kyoMki rAgabaMdhakA kAraNa mAnA gayA hai| isI taraha [su yenozena jJAna ] jitane aMza jJAnake sAtha vItarAgatAkA rahatA hai | tainAMzena asya baMdhanaM mAsti ] utane aMza samyagjJAnIke baMdha nahIM hotaa| [tu yenAMzena rAgaste nAMzenAsya gaMdhasamasti ] aura jitane aMza samyagjJAsIke rAga rahatA hai, utane aMza usake baMdha barAbara hotA hai| isI taraha [yenAMzena caritraM, tenAzenAdhya baMdhana nAsta ] jitane aMza samyaka cAritrake sAtha bIta rAmasAkA rahatA hai utane aMza cAritradhArIke baMdha nahIM hotaa| [tu yenozaMta rAgastanAMzenasya baMdhanaM ati ] aura jitane aMza cAritradhArIke rAga rahatA hai, usane aMza usake baMdha honA hai, yaha khulAsA hai| aisA tInoM zlokoMkA artha samajhanA cAhiye aura bhramako nikAla denA cAhiye / / 212 / 2133214 / / cAritrake mUla bheva (1) samyaktvAcaraNa (2) saMyamAcaraNa / dUsare zabdoM meM (1) nizcayacAritra, jo karaNAnuyogake anusAra hotA hai| (2) saMyamAcaraNa, jo caraNAnuyogake anusAra hotA hai| 1. mokSa 2. vItarAgatAmaya / 3. karmake chUTane rUpa 4. mohakarmakA abhAva /
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ antima niSkarSa noTa--samyaktvAcaraNakA nAma ho, svarUpAcaraNacAritra hai, jo zuddha vItarAgatArUpa hai, 25 doSoMse rahita hai / yahI bAta cAritrapAhur3ameM thI kundakundAcAryane kahI hai / yathA--- jiNaNAdihi-sukhaM paTamaM sammattacaraNacAritta / vidiyaM saMthamacaraNa jiNaNANa sadesiyaM taM vi|| 5 // cAritravAha artha--jina sarvajJake jJAnameM zuddha vItarAgatArUpa samyaktvAcaraNa athavA svarUpAcaraNa cAritra aura saMyamAcaraNacAritra ( sarAgacAritra ) donoM pratibiMbita hue haiM / tathA svarUpAcaraNa ( samyaktvAcaraNa ) kI dhAtaka anaMtAnubaMdho kaSAya hai aura saMyamAcaraNako ghAtaka (apratyAkhyAna va pratyAkhyAnAdi kaSAyeM haiN)| saMyamAcaraNa arthAt sarAmacAritra yA vyavahAracAritrake hI meda {1) sAmAyika {2) chedopasthApana (3) parihAravizuddhi ( 4 ) sukSmasAmparAya ( 5 ) yathAkhyAta haiM, aisA samajhameM AtA hai kyoMki inameM caraNAnuyogako mukhyatA rahatI hai ( bAdhAcaraNa sudhArA jAtA hai)| caraNAnuyogakA cAritra bAhyazarIrAdikI kriyAoM para nirbhara ( avalambita ). rahatA hai aura karaNAnuyogakA cAritra bhItara ( aMtaraMga ) bhAvoM para nirbhara rahatA hai yaha bheda hai tathA svarUpAcaraNacAritra zuddha vItarAgatArUpa hai aura saMyamAcaraNa zubharAgarUpa azuddha hai| cAritradhAriyoMke bheva va mAnyatA (1) muni ( suguru ) arthAt sacce vItarAgI, viSayakavAyake tyAgI, mokSamArgake samyaka ArAdhaka, paMcAcArake pAlanevAle ityAdi mUlaguNa sampanna, tattvajJAnI muni yA suguru kahalAte haiN| (2) muniveSI ( kuguru ) arthAt mAtra bAhya veSako dhAraNa karanevAle, bhAvaliMga ( samyAdarzanAdi ) rahita, viSayakaSAyapoSaka, barAyanAma nAmamAtra ) mUlaguNadhAraka, rAgIdveSo, nindAstuti va vinaya avinayakA khyAla karanevAle samaSTirahita-asatvajJAnI-veSI yA pAkhaMDI muni kahalAte haiM / unako suguru mAnanA ajJAnatA hai kyoMki sacceke na honese jhUTheko saccA mamanA haMsake abhAvameM kauAko haMsa mAnane ke samAna hai, kauA kabhI haMsa nahIM ho jAtA, kauA hI rahatA hai, mAnyatA se vastu nahIM badala jAtI yaha niyama hai| phala bhI sacce jaisA nahIM miltaa| taba jaisA jo ho usako vaisA ho mAnanA samyagdarzana hai aura anyathA mAnanA arthAt jaise ko taisA na mAnanA mithyAdarzana hai jo aparAdha hai bar3A pApa hai| usako puNya mAnanA va aparAdhako chuTAne vAlA mAnanA mithyAtva hai| nirdhAra karanA cAhiye aisA kAMca hIrA nahIM ho jaataa| parIkSA karake mAnyatA karanA zreSThatA batalAI gaI hai, vaha mithyAtva nahIM hai samyaktva hai // 21212133214 33 AcArya Age aura bhI khulAsA karate haiM ki baMdhake kAraNa yoga aura kaSAya haiM, ratnatraya nahIM hai| yogAtpradezabandhaH sthitibandho bhavati tu kaSAyAta / darzanabodhacaritraM na yogarUpaM kaSAyarUpaM ca / / 215 //
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArthasicadhupAya yogakaSAya baMdhaka kAraNa-baMdha caturvidha hotA hai| prakRtipradeza thiti aru anubhava kramazaH sAya upajatA hai| darzanazAnasarina nahIM hai, yogakaSAyarUpa tiinoN| ataH unhoMse baMdha na hotA-mokSa hota nizcaya jAnI / / anya artha ---AcArya kahate haiM ki [ yogApradezacaMdhaH ] yogase arthAt AtmAke pradezoM meM kaMpanarUpa kriyA honese pradezabandha ( prakRtibaMdhake sAtha ) hotA hai [tu kaSAyAt sthitibaMdho mabali ] aura kaSAyase ( vikArIbhAvoMse ) sthitibaMdha ( anubhAgake sAtha hotA hai| isa prakAra baMdhake do kAraNa jude-juke haiN| parantu [ darzanabodhacaridhaM, na yogarUpaM na ca kaSAyarUpaM ] darzana-jJAna-cAritra ye tInoM na yogarUpa haiM na kaSAyarUpa hai taba inase baMdha kaise ho sakatA hai arthAt nahIM ho sakatA, yaha tathya hai, bhramameM nahIM par3anA cAhiye / / 215 / / ___ mAvArtha la mA hAhaNa khamAva kI badalatA nahIM hai kintu vaha hamezA kAyama rahatA hai| aisI sthiti meM yoga aura kaSAyakA svabhAva bandha yA zleSa karanekA hai so hamezA karegA aura darzanazAnacAritrakA svabhAva mokSa karanekA hai so vahI karegA, dUsarA viruddha kArya vaha nahIM kara sakatA / phalataH ratnatrayase bandha nahIM hotA yaha nizcita hai, na kabhI ratnatraya yoga va kaSAyarUpa hote haiM yaha bhI nizcita hai| isa zAzvatika vyavasthAmeM koI dakhala nahIM de sakatA arthAt raddobadala (parivartana ) nahIM kara sakatA yaha dhruva hai| do dravye ( jIva va pudgala ) aisI haiM jinakA pariNamana vibhAva yA vikArarUpa ( azuddha ) bhI saMyogI avasthAmeM ho jAtA hai kyoMki unameM janmasiddha / svata:siddha ) vaisI zakti (vaibhAviko ) haiM kintu zeSa cAra dravyoMmeM vaisI zakti nahIM hai na ve vibhAvarUpa kabhI pariNata hotI haiN| pariNamana bhI do tarahakA hotA hai (1) artharUpa ( sUkSma ) (2) vyaMjana rUpa ( sthUla ) / tathA vibhAvarUpI pariNamana bhI do tarahakA hotA hai (1) vibhAva vyaMjanarUpa (2) svabhAva vyaMjanarUpa / aneka samaya va aneka pradezoMke samudAyarUpa pariNamanako vyaMjana pariNamana ( vyaMjanaparyAya ) kahA jAtA hai| saMyogIparyAyameM jIva aura pudgalakA bandha ( paraspara zleSa) hotA hai parantu unakA paraspara nimittanaimittikasambandha hI rahatA hai, aupAdAtikasambandha nahIM rhtaa| yaha khAsa bheda samajhanA cAhiye / aupAdAnikasambandha, jisa dravyameM jo kArya yA paryAya hotI hai usakA usIke sAtha rahatA hai, anyake sAtha kadApi nahIM rahatA yaha niyama hai / karmabandha aura naukarmabandha ATha prakAra ( jJAnAvaraNAdi )ke karmokA saMyogarUpa bandha honA, karmabandha kahalAtA hai, 1. uktaMca nirvaya'te yena yadA kicittadeva tatsyAnna kathaM ca nAnyat / rukoNa nivRttamihAsikorSa pazyanti rupamaM na kathaM ca nAsi ||38 // samayasArakalaza
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ free freed 423 usakA mUlakAraNa yoga va kaSAya hI hai| isI taraha audArikazarIra AdikA bandha honA nokarmavandha kahalAtA hai so vaha bhI yoga aura kaSAyase hI hotA hai / isIliye saMyogoparyAya meM bandhake mUlakAraNa yoga va kaSAya ( nimittarUpa ) mAne gaye haiM aisA nizcaya karanA cAhiye / isake viparIta pudgaladravya ke paraspara bandha hone meM mUlakAraNa pudgalagata rUpa, rasa, gaMdha, sparza haiM, unase hI skandha banatA hai ve usake antaraMga ( upAdAna ) kAraNa haiM / bAhya kAraNa ( nimitta ) jalAdika padArtha hai / jIvabandha hone meM arthAt jIvake vikArIbhAva ( rAgAdika ) hone meM nimittakAraNa dravyakarmakA udaya hai, kyoMki udaya hote samaya hI jIvadravya meM svataH svabhAva rAgAdi vikArIbhAva huA karate haiM / isI taraha jIvadravyameM vikArIbhAva hone ke samaya hI, kArmANa ( pudgala ) dravya jIvake sAtha Akara bandharUpa ho jAtI hai ataH jIvake vikArIbhAva karmabandhake prati nimittakAraNa haiM aisA nimittanaimittika sambandha samajhanA cAhiye / isa prakAra baMdhakI santAnaparamparA anAdise calatI AtI hai aura mukti honeke pahiletaka calatI rhegii| noTa- nizcayase bhinna pradezI do dravyoMke bandha hone meM nimittanaimittika sambandha hI mAnA jAtA hai. upAdAna sambandha nahIM mAnA jA sakatA / upAdAna sambandha abhinna pradezI eka dravyameM hI mAnA jAtA hai arthAt usa dravyakI kAryaparyAyake prati usIko upAdAna mAnA jAtA hai kisIkA kisI meM milAnA vyavahAra hai, nizcaya nahIM hai / pudgalarUpa (karma) banse free free ekaguNa ( jaghanya guNa vAle pudgaladravyakA aura ekaguNa adhikavAle pudgaladravyakA to kabhI bandha hotA hI nahIM hai, yaha abandha ho rahatA hai kintu kamase kama do guNa adhika ( eka dUsarese vAle pudgalokA hI bandha hotA hai aisA niyama hai| cAhe ve rUkSa rUkSa hoM yA snigdha-snigva hoM yA rUkSasnigdha hoM, unameM koI rukAvaTa (niSedha ) nahIM hai / kahA bhI hai jisa NiNa durAyeNa rukkharUla ruSeNa durAhiSeNa / free green vei bandhI, jaNNavajje viSame sameyA 615 || jIvAMDagommaTasAra yahA~ bhrama nahIM karanA, niyama barAbara pAyA jAtA hai || 215|| Age AcArya nizcaya ratnatrayakA svarUpa batalAte haiM / vaha bandhakA kAraNa nahIM hai darzanamAtmavinizcitirAtmaparijJAnamiSyate bodhaH / sthitirAtmani cAritraM kutaH etebhyo bhavati baMdhaH // 216 // padma nija marat zraddhA karamA samyagdarza kahAtA hai / nija ArAmakA jJAna ju karanA samyagjJAna kahAtA hai
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArmasindhupAya mija AsamameM lIna zu hamA-samyaka carita kahatA hai| nija svabhAvaka kAraNa inase baMdha kabhI nahiM hotA hai // 216 // anvaya artha-AcArya kahate haiM ki nizcayanayase [jAmadhinizciAtaH darzana miti ] paradravyoMse bhinna apanI AtmAkA nizcaya arthAt zraddhAna honA, samyagdarzana kahalAtA hai aura [ AramaparibhAbha bodha. iSyate ! paradravyoMse bhinna apanI AtmAkA yathArthajJAna honA, samyagjJAna kahalAtA hai ! tathA [Atmani sthiti: zcAritraM] paradravyoMse bhinna apanI AtmAmeM sthiratA arthAt lInatA honA, samyakacAritra kahalAtA hai aura ye tonoM AtmAke svabhAva haiN| taba [ etebhyaH baMdhaH kutaH bhavati ] inase AsmAkA baMdhana kaise ho sakatA hai yaha Azcarya hai ? arthAt inase AtmAka baMdhana ( saMsAra ) kabhI nahIM ho sakatA, kArapA ki svabhAva yA vastukA dharma kabhI baMdhana meM nahIM DAlatA ulTA vaha baMdhanako kATatA yA chur3AtA hai / / 216 // bhAvArtha---'Atmavinizciti kA yathArtha rahasya ( matalaba ) hai 'AtmAke prati AstikyA bhAva' arthAt jaisA AtmA hai vaisA zraddhAnakA honA arthAt nAstikabhAvakA nahIM honA arthAt viparItabhAvakA { anyathApanA ) nahIM honA / jaise ki AtmAkA yathArtha ( asalI ) rUpa 'ekatvavibhakta' hai athavA yaha para saba dravyoMse bhinna ( tAdAtmyasaMbaMdharahita ) aura apanI guNaparyAyoMse abhinna tAdAtmarUpa hai aisA data vizvAsakA honA nizcayasamyagdarzana kahalAtA hai| isI taraha AtmAke zuddha ( nizcaya ) svarUpakA jJAna honA, samyagjJAna kahalAtA hai aura AtmAke zuddha svarUpameM lona honA anubhava karanA samyakcAritra kahalAtA hai yaha khAsa bAta hai, yahI nizcaya mokSamArga hai, sAkSAt mokSakA kAraNa hai| kyoMki Atmasa 'jJAnadhanarUpa' hai usameM aura kucha nahIM bharA hai ( avaguNa nahIM hai ) sirpha jJAnadarzanaguNa hI kUTa-kUTakara bharA huA hai / jabataka aisA satya va saho apanA khudakA jJAnazraddhAna na ho aura pararUpakA hI ( saMghogIparyAyarUpa ) jJAnazraddhAna ho tabataka AtmakalyANa nahIM ho sakatA / nijagharakA pahile paricaya pUrA honA hI cAhiye / / 216 / / zaMkA va samAdhAna AcArya kahate haiM ki-samyagdaSTivatI ( cAritradhArI ) ke tIrthakara aura AhArakaprakRtikA baMdha hotA hai aisA zAstra meM ullekha hai| usase vAdokA kahanA hai ki-samyagdarzana bhI baMghakA kAraNa hai| usakA khaMDana isa prakAra hai ki bAdIko jo zaka yA dhAraNA hai ki usa baMdhakA kAraNa samyagdarzana aura vrata ( cAritra) hai, yaha use korA bhrama hai| asalameM usa baMdhakA kAraNa zubharAma arthAt karuNAbhAva hai ( dayApariNAma hai ) kintu samyagdarzana aura vrata nahIM hai, kyoMki ve donoM mokSake hI kAraNa hai bandhake kAraNa nahIM hai| yahI bAta Age balalAte haiM samyakcAritrAbhyAM tIrthakarAhArakarmaNoH baMdhaH / yo'pyupadiSTaH samaye na nayavidAM so'pi doSAya // 217 // 1. sakaSAyattvAjjIvaH karmaNo yogyAna pudgalAnAdase sa baMdha: // 2 // ta0 sU0 a08 sarAgasaMyamasaMyamAsaMyamAkAmanirbarAbAlatapAMsi devasya // 20 / samyaktvaM ca / / 21 11 sU0 a06
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ antima niSkarSa Sandiniclinialatserietalianciateria.tan.xmomMARRIA ... wedeighSustainagiri.. samyagdRSTi caritrIke bhI, kamabaMdha jo hotA hai / tIrthakara zrAhAra prakRtikA, Agama yaha asalAtA hai| usakA kAraNa nahiM darSana hai, cArita bhI nahiM hotA hai| maya pramANakA Amane hArA, bhramameM phabhI na par3atA hai / / baMdha karata hai gAya sAthI, jo auguNa kahalAtA hai| guNa haiM darzanadhArita donoM, unase bandha ma hotA hai / / 217 // anvaya artha--AcArya kahate haiM ki [samaye yaH samyakathAretrAbhyA tIrthakarAhArakamaNoH baMdha upadiSTaH ] AgamameM yA jainazAsanameM jo yaha kahA gayA hai ki samyagdarzana va samyakcAritrake dvArA yA sAtha meM rahate hue tIrthakara aura AhAraka puNyakarmakA baMdha hotA hai [ so'pi nayavidA doSAya ma bhavati ] usase bhI nayapramANake jJAtA puruSoM ke mana meM koI bhaya ( zaMkA ) cintA-zalya-dhabar3AhaTa yA AkulatA nahIM hotI, kAraNa ki ve mayAdise samAdhAna yA saMtoSa kara lete haiM / / 217 // bhAvArtha- jaina zAsana meM, syAdvAdanaya arthAta nizcaya vyavahAranayako apekSA yA dravyArthika paryAyAthika nayakI apekSAse tamAma zaMkAyeM va bhrama dUra ho jAte haiN| sabakA saMtoSajanaka samAdhAna ho jAtA hai yaha vizeSatA pAI jAtI hai| yahA~ para jo zaMkA uThAI gaI hai ki samyagdarzana va samyakRyAritra ( svabhAva yA guNa yA dharma ) se, tIrthakara va AhAraka nAmaka puNyakarmakA baMdha hotA hai vaha sirpha bhrama hai yA nayavivakSAko nahIM samajhanA hai| samyagdarzana aura samyakcAritra ye donoM svabhAva haiM, unase baMdha nahIM hotA kintu unake sAtha jo rAgAdika vikArIbhAva ( kapAyarUpa) hote haiM, unase hI vaha baMdha hotA hai, vaha bhI vyavahAranayase baMdha mAnA jAtA hai| kAraNa ki saMyogIparyAyameM sAtha-sAtha svabhAvabhAva { samyagdarzanAdi ) vibhAvabhAva ( rAgAdika ) rahate haiM aura AtmA ke pradezoMmeM hI rahate hai parantu kAyaM apanA-apanA pRthaka karate haiM svabhAvabhAva saMvara va nirjarA karate haiM ( karmabaMdhanakA chUTanA rUpa bhokSa karate haiM ) aura vibhAvabhAva, Asrava va baMdha karate haiN| lekina isa asala bAtakA patA (jJAna) na honese, saMgAdoSa jaisA doSa, sAthavAle ( samyagdarzanAdi) ko bhI vyavahAranayase lagA diyA jAtA hai, jo asatya hai ( abhUtArtha hai / , yaha samAdhAna hai| tabhI to tattvArthasUtrameM saMyogIparyAyakI apekSAse vyavahAranayakI musthatAkara bandhake kAraNoM meM sarAgasaMyamAdicAritra evaM samyagdarzanako devAyu ( puNyakarma ) ke bA~dhanevAlA batalAyA hai kintu nizcayase baisA nahIM hai, sAthameM rahane se sAthI aparAdhI thA doSI nahIM ho jAtA yaha niyama hai ! doSI vahI hotA hai jo doSa ( aparAdha ) karatA hai, aura baho sajA bhogatA hai, dUsarA nhiiN| sabakA sArAMza nimna prakAra hai| jo zAstroMke jJAtA prANI mayaka jhAlA hote haiN| unako bAMkA mahiM hotI hai, darzama cArita baMdhaka hai| tIrthakara mAhAra prakRtikA baMdha ju holA igbtmeN| usakA kAraNa yogakaSAyau, sAtha rahata jo usa padameM / / 21 11 1. samyagdarzana va cAritrake samaya yA unake sAtha / aliaRRAINI AL
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 puruSArthasiddhayupAyaM Acarya iso uparyukta tathyakA khulAsA Ageke zloka dvArA bhI karate haiM / sati samyaktvacaritre tIrthakarAhAravandhako bhavataH / yogakaSAyau nAsati tatpunarasminnudAsInam // 218 // yoga kaSAya baMdha karate haiM-tAra hArakakA para donoMke sAtha rahese-bhrama hotA hazacArisakA / / darzana zAma udAsa rahata haiM, baMdhakArya ke karane meM tIrthakara AhArakake bhI nahiM samartha haiM bAMdhana meM // 31 // anvaya artha-AcArya kahate haiM ki [samyaktvarine sapti yogakaSAyo tArtha karAha bandhakI bhavataH] samyagdarzana aura samyak cAritrake sAtha rahate hue ( maujUdagI meM ) yoga aura kaSAya ye donoM hI tIrthakara tathA AhAraka nAmaka puNyaprakRtiyoMkA bandha karate haiM arthAt samyagdarzana va samyakacAritra unakA bandha nahIM karate, isake sabUta ( puSTi meM kahA jAtA hai ki [ nAsati ! arthAt yadi samyagadarzana va samyakcAritra, yoga va kaSAyake sAtha na hoM to kabhI akele darzana-cAritrase unakA (tIrthakara aura AhArakakA ) bandha kadApi nahIM hogaa| mithyASTike kabhI nahIM hotA va yogaspAya rahate haiN| ataeva yaha siddha hotA hai ki [ tatpunaH asmin udAsInama ] ve samyagdarzana va samyakacAritrabandhake karanemeM udAsIna rahate hai arthAt bandha nahIM karate kyoMki ve vItarAgatArUpa haiM, rAgadveSa rahita upekSAmaya sadeva rahate haiM, bandha karanA unakA kArya nahIM hai / / 218 // bhAvArtha-yathArthameM bandhake karanevAle yoga va kaSAya hai anya koI ( samyagdarzanAdi ) nahIM haiM kyoMki yoga va kaSAya vibhAvarUpa haiM aura samyagdarzanAdi svabhAvarUpa haiN| vastu yA padArthako rakSA karanevAlA usakA svabhAva yA dharma ho hotA hai arthAt jabataka svabhAvameM sthiratA AtmAko rahatI hai, tabataka usameM vibhAva nahIM hotA yA ho pAtA, basa graho to vibhAvase AtmAko rakSA karanA hai| aura vibhAvake na honese AtmAke Asrava aura bandha bhI nahIM hogA, jisase saMsAra chUTa jAyamA yaha phala hogaa| kahA bhI hai ki 'vatthusahAbo dhammo' vastukA svabhAva ho usakA dharma hai { rakSaka hai / jahA~ svabhAvale cyuti huI ki vibhAva pariNati huI aura usake honeho baMgharUpa sajA milI / yaha kharAbI yA honatA sirpha jova aura pudgala ina do dravyoM meM hI hotI hai 1 anya dravyoMmeM nahIM hotI kyoMki unameM vaisI zakti nahIM hai| aura vaha bhI kaba hotI hai jaba donoMkA paraspara saMyoga ho| aisI sthiti meM saMyogako dUra karanA kartavya hai| sArAMza yaha haiki bandhake nimittakartA yoga aura kaSAya donoM hai, parantu unake sAtha yadi samyagdarzana, samyagjJAna, samyakacAritra ho to ve donoM bhI tIrthaMkara aura AhAraka jaisI sarvocca eNyaprakRtiyoMkA baMdha karate haiM, aisA upacAraze kahA jAtA hai aura yadi samyagdarzanAdi tInoM yA eka 1. rAgadveSarahita vItarAga yA upekSArUpa /
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ Samitem antima niSkarSa 420 sAtha na ho to ve narakagatyAdi pApaprakRtiyoMkA baMdha karate haiN| aura jaba yoga va kaSAya bhI nahIM rahate, taba mokSa ho jAtA hai bandha nahIM hotaa| phalataH yogakaSAya ( vibhAva ) aura samyagdarzanAdi svabhAva kA kArya bhinna-bhinna prakAra hai, eka prakArakA nahIM aisA samajhanA caahiye| phalataH mokSa kI prApti upayogazuddhi evaM yogazuddhi donoMse hotI hai / / 218 / / AcArya Age aura bhI zaMkA-samAdhAna karate haiN| anya zAstroMkA uddharaNa dekara nirNaya karate haiM vo zlokoM dvArA nanu kathamevaM siddhathati devAyuHprabhRtisatprakRtibaMdhaH / sakalajanasuprasiddho ratnatrayadhAriNAM munivarANAm // 219 // .. m - Lash ..... ......... padya samyagdarzana cAritase yadi, baMdha nahIM hotA koI / to phira devAyu AdikakA puNyavaMdha kaise hoI / / sakala lokameM yaha prasiddha hai sanatrayadhArI munike| puNyabaMdha hotA hai jaba sakSa, yaha asatya hogA unake // 219 // anvaya artha---AcArya kahate haiM ki [nanu yavaM devAzuHpravRtiprakRtibaMdhaH kathaM sidhyati ] zaMkAkAra yadi yaha zaMkA ( prazna ) kare ki-puNyaprakRtiyoMkA baMdha samyagdarzanAdi ralAya nahIM karate to phira devAyu Adi puNyaprakRtiyoMkA baMdha honA kaise siddha hogA? yaha batAyA jAya / anyathA [ ratnatrayadhAriNAM munivarANAM sakalajanasuprasiddho bandhoSiruvaghate ] ratnatrayadhAro-muniyoMke devAyu Adi puNyaprakRtiyoMkA baMdha hotA hai lokameM yaha prasiddha hai, vaha asatya TharegA ( yaha virodha hogA )? yaha pUrvapakSakA zloka hai| ( lokApavAdako zaMkA karake siddhAntakA khaMDana nahIM kiyA jA sakatA yaha niSkarSa hai ) Age uttarapakSakA zloka likhA jAtA hai| ratnatrayamiha heturnirvANasyaiva bhavati nAnyasya | Asravati yatta puNyaM zubhopayogo'yamaparAdhaH // 220 // pahA baMdhahetu sanamraya nahiM hai, usase to mukti hotI / puNyabaMdhakA kAraNa vaha hai, jo zubhapariNati saMga hotii| baMdharUpa aparAdha karata haiM, yogakaSAtha ubhaya donoN| isase unakA syAga karata haiM, ramanayadhArI, jAnoM // 220 / / anyaya artha---AcArya kahate haiM ki [iha nanaya nirvANasyaiva hetubhavati anyasya na ] isa
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ 328 puruSArthasiddhadhupAya isa granthameM yA mokSamArgake prakaraNameM, ratnatraya ( samyagdarzanAdizya ) mokSakA hI kAraNa ( upAyamArga) hotA hai, saMsArakA kAraNa nahIM hotaa| [ tu yat puNyamAtravati ] aura puNyakA jo Asrava yA baMdha hotA hai [ ayamaparAdha: zabhApamogaH ] usakA kAraNa bhopayoga hai arthAta asIkA yaha aparAdha hai| zubhopayogakA honA bhI eka mandakaSAyarUpa pariNAma hai { prazastarAga hai / ataeva usase puNyakA baMdha honA nizcita hai / / 220 // noTa- yadi yahA~ zloko 'zubhopayogasyAgarAdhaH' yaha pada hotA to behatara thA astu / bhAvArtha-upayoga arthAt jJAnake vyakta pariNamanake anusAra bandhAdi kArya hotA hai adhyakta pariNamana, zaktirUpa honese kAryakArI nahIM hotaa| tadanusAra yahA~ para jaba jJAnakA upayoga ( kAryaparyAya ) rAgAdirUpa hotA hai arthAt rAgAdikI ora unmukha hotA hai taba bandha Adi kArya huA karatA hai| tathA jaba upayoga virAga yA svabhAvarUpa hotA hai taba nirjarA Adi huA karatI hai| aisI sthitimeM bandha evaM mokSake kAraNa sAtha-sAtha honese apanA apanA kArya karate rahate haiM acarajako koI bAta nahIM hai, khAlI samajhakA phera hai| zuddhadRSTi honepara saba jaisAkA taisA dikhatA hai aura jaisA dikhatA hai vaisA hI zraddhAna bhI hotA hai aura vaha zraddhAna imAdapa pakkA ) hotA hai ki vaha badalatA hI nahIM hai cAhe jaisI Apatti-vipatti kyoM na A jAya vaha nirbhaya (parake pravezake bhayase rahita ) aTala (niSkapa) hI rahatA hai aisI vizeSatA ho jAtI hai 1 yathArthazAnada zraddhAna ho jAnepara yadi vaha vaisA AcaraNa turaMta na kara sake to bhI vaha paryAyagata honasA ko samajhakara duHkhI hotA hai aruci karatA hai aura usako nikAlanekA prayatna bhI yathAzakti karatA hai, parantu usako upAdeya kadApi nahIM samajhatA--heya hI sadaiva samajhatA hai| apane ko bigArIkI taraha anubhava karatA hai yA piMjar3emeM avaruddha zerako taraha mAnatA haiM jo usake hitameM hai| vivekabuddhi hI saMtoSa dene vAlI hai-vastuke pariNamana para dRSTi dilAne vAlI hai, jo svataMtra haiM kisI ke adhIna nahIM haiM, usako koI anyathA nahIM kara sakatA ataH vaha jJAnadhAsameM avagAhana kara sukhI sadA rahatA hai / / 220 / / pUrvokta kathana meM koI zaMkA karatA hai ki eka hI AtmAmeM sAtha-sAtha baMdha va mokSa tathA baMdha va mokSake kAraNa kaise raha sakate haiM, paraspara viruddhakArya honese ? isa zaMkAkA AcArya samAdhAna karate haiN| nizcaya-vyavahAranayako apekSAse ekasmin samavAyAdatyantaviruddha kAryayorapi hi / iha dahati ghRtamiti yathA vyavahArastAdRzo'pi rUDhimitaH // 221 / / padya ekakAla meM eka vastu virudha dharma do rahate hai| sahaastitva hetu hai unakA kyoM acaraja koha karate haiM / dhRta meM jaise dAhakatA aru pauSTikatA dauha hote haiN| nizcaya aru vyavahAra passumai nayase saba hI banate haiN||21||
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ antima niSkarSa anvaya artha-- AcArya kahate haiM ki [hi atyansaviruddha kAryayorapi pariman samantrAyAta vyavahAro bhavati ] nizcaya ( vastu svabhAva se vicAra kiyA jAya to eka hI vastumeM atyantaviruddha do kArya ( dharma ) bhI samAyitta / samAhita ) ( kacit maujUda ) eka sAtha rahate hai arthAt pAye jAte hai tathA lokameM bhI vaisA kathana ( vyavahAra ) hotA hai arthAt rUdi mAnI jAto hai bacA iSTa vRtta dahapti iti vyavahAraH tArazo'pi dimita: ] jeseki 'yaha ghRta jalAtA hai' aisA loka meM kahA jAtA hai, vahI rUr3hi ( calana ) ho jAtI hai / phalata: baMdha ca mokSake kAraNa sAtha-sAtha ekakAla eka AtmAmeM udAharaNa ke anusAra siddha hote hai / / 221 // bhAvArtha.--nayavivakSAse yA svacatuSTaya paracatuSTayase eka hI padArtha meM eka ho kAla meM paraspara atyantaviruddha do kArya yA dharma raha sakate haiM aura vaisA kathana bhI kiyA jAtA hai aisI hadi par3a jAtI hai, koI Azcarya nahIM hotA, na honA cAhiye / udAharaNa ke liye 'jaise ghI jalAtA hai aura puSTi bhI karatA hai' yaha do dharbha usameM sAtha-sAtha pAye jAte haiM koI virodha yA Apatti nahIM hotI, parantu viSakSAkA AdhAra bhinna-bhinna prakArakA hai, usako samajha lenA cAhiye / eka hI naya yA AdhArase anekadharma siddha nahIM hote kintu aneka nathoMse aneka dharma siddha hote haiM jo eka adhikaraNa yA AdhArameM rahate haiN| arthAt una sabakA AdhAra eka rahatA hai aura unakA kArya pRthak-pRthaka rahatA hai, ApasameM koI kisIko bAdhA nahIM pahuMcAtA, nirAbAdha rahate haiN| ghI jalAtA hai, isa kathanameM nizcayako arthAt dhIkI yathArthatAko adhavA usake puSTikAraka svabhAva ( dharma )ko gauNa karake usakI ayathArthatA arthAt vikArIparyAya ( utA )ko jo ki agnike saMyogase hotI hai mukhya mAnakara vaisA kahA jAtA hai, parantu uSNatAke samaya vaha svabhAva ( puSTikAraka ) usa ghRtameM vidyamAna ( maujUda ) rahatA ho hai, naSTa nahIM hotA, isa prakAra uSNa va zIta { puSTikAraka ) do dharma yugayat eka hI padArtha (ghRta meM barAvara rahate haiM koI virodha nahIM hotA athavA jaise ThaMDA jala ( svabhAva ), para-agnike saMyogase garama ( uSNa ) mukhyatayA vibhAvarUpa hojAtA hai aura usa samaya ThaMDA svabhAva gauNa hojAtA hai tathA lokameM garama jala hai aisA kahA bhI jAtA hai, lekina jalakA svabhAva ThaMDApana naSTa nahIM hojAtA, kucha dabasA jAtA hai arthAt uSNapanA vyakta hojAtA hai va ThaMDApanA avyakta hojAtA hai, donoM hI ( viruddhadharma ) sAtha-sAtha rahate haiM, anta meM saMyogajadharma ( uSNapanA ) naSTa hojAtA hai aura svAbhAvikadharma ( zItapanA) kAyama ( sthira ) raha jAtA hai| isa prakAra vastuko vyavasthA hai aura vaha zAzcatika hai| yahAMpara gauNa mukhya yA nizcaya vyavahArakI apekSA hai / svAzrita vastukA svabhAva nizcayarUpa ( ThaMDApana ) gauNa hai aura parAzrita vibhAva mukhya hai ( uSNatArUpa vyavahAra mukhya hai)| isI taraha prakRtameM eka AsmAmeM hI ratnatraya ( svabhAvabhAva) aura yogakaSAyAdirUpa vibhAvabhAva donoM ekakAla raha sakate haiM va rahate haiM, koI virodha yA Apatti nahIM hotii| jisakA khulAsA yaha hai ki saMyogoparyAyameM AMzika ratnatrayarUpa zuddhatA ( svabhAva mokSakA kAraNa ) aura AMzika kaSAyAdirUpa ( vibhAvarUpa baMdhakA kAraNa ) azuddhatA, AtmAke pradezoMmeM sAtha-sAtha raha jAtI hai / AtmA bar3A vyApaka va udArapadArtha hai, saMyogIparyAyameM donoMkA AdhAra hai / tathA usameM
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ammayaintment... puruSArthasidhupAya rAga aura virAga, tyAga aura grahaNa sabhI sAtha-sAtha hote rahate haiN| sArAMza yaha ki bastukA svabhAva ( dharma hI paradravya ke saMyogase vibhAvarUpa ( adhamarUpa ) pariNata hojAtA hai pazcAt vahIMpara vyakA saMyoga chuTa jAnepara apane mUladravyake svarUpa meM A milatA hai arthAt zuddha svabhAvarUpa pariNata hojAtA hai aura yaha SaTkarma ( kAraka ) jIva aura pudgala do dravyoMmeM hI hotA hai kyoMki unhoM meM hI vaisI upaadaantaa| patA hai anyameM nahIM, aisA samajhanA caahiye| koI acaMbhe yA Azcarya karaneko bAta nahIM hai. aneka dharma vAlI vastameM saba vyavasthA honeko yogyatA hai-ata: usameM anekAnta yA anekadharma nirAbAdha siddha hojAte haiM / nizcayanaya aura vyavahAranaya athavA masya aura gauNa vivakSAse anekadharma hara bastu meM siddha hote haiM, vivAda karanA vyartha hai, nizcaya aura vyavahArameM kuzala ( jJAtA ) dhyakti hI samyagdRSTi evaM niyata svalakSaNavAlI prajJAkA dhanI ( sambagajJAno ) hosakatA hai anya nahIM yaha niSkarSa hai| svAzritadharma nizcayarUpa hai aura parAzritadharma dhyavahArarUpa hai aisA samajhanA cAhiye // 221 // AcArya antameM upasaMhArarUpa kathana ( niSkarSa ) karate haiM / AtmA yA puruSako prayojanasiddhikA upAya yahI hai yaha batAte haiM samyakcaritrabodhalakSaNo mokSamArga ityeSaH / mukhyopacArarUpaH prApayati paramapadaM puruSam // 222 // . mokSamArga tI ekarUpa hai, varzana cArita bodha myii| usake mI do rUpa hai haiM, nizcaya aru vyavahAra dUdhI // mokSa mahala pahu~cAnevAlA, mukhyarUpa nizcana hI hai| gauNarUpa myavahAra mArga to, upacara zazi thasAtA hai // 222 / / andhaya artha-AcArya kahate haiM ki sambanacaritrabodhalakSaNaH eSaH mokSamArga iti ] nizcaya se samyagdarzana- samyagjJAna-samyaktvAritra ina tInoMko ekatArUpa eka hI mokSakA mArga hai ( dUsarA nahIM hai ) / parantu kathana karane kI apekSAse arthAt vacanoM yA zabdoMkA sahArA lenese usake [ muruyopazArarUpa: ] mukhya aura upacAra aise do bheda mAne gaye haiM tathA [puruSa paramapadaM prApayati ] AtmAko vaha mokSamArga, mokSameM pahu~cA detA hai aisA sAmAnyataH kahA gayA hai / / 222 / / bhAvArtha-ratnatrayakI prApti ho jAnA ho svAzrita arthAt nizcayanayase mokSakA mArga hai aura vaha usa AtmAko niyamase mokSa pahUMcA detA hai| cAhe yaha tathya kisase kahA jAya yA na kahA jAya / kyoMki vyakta guNa hI guNIko ucca yA unnata banA dete haiM, usake liye kathana karane kI ghoSaNA karane kI yA zabdoMkA sahArA lenekI jarUrata nahIM hai, kAraNa ki mokSa, parAzrita (kathanake AdhIna ) nahIM hai| yadi aisA hone lage to mUka kevaliyoMko mokSa kadApi prApta na hogA yaha doSa AyamA, yata: ve bolate hI nahIM haiN| phalata: nizcayanayase ( adhyAtmakI apekSA)
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ for fres #21 guNa hI mokSako prApta karAnevAle hote haiM, zabdAdi anya koI nahIM / pratyuta jaba taka zabda yA feossafr hotI rahatI hai, vacananirodha ( yoga nirodha ) nahIM hotA, tabataka mokSa bhI prApra nahIM hotA hai / aisI sthitimeM yathArtha vastusvarUpakA, zabdoM dvArA kathana karanA ( varNana karanA ) saba vyavahAra ( parAzritapanA ) kahalAtA hai, vaha vyavahArarUpa yA bhedarUpa kathana, mokSakA mArga nahIM hai ( abhUtArtha hai / aisA samajhanA cAhiye / kathana yA zabda yA bheda mokSakA mArga yA mokSameM pahu~cAnevAle nahIM haiM kintu guNa abhinna hI jIvako mokSameM pahuMcAnevAle hote haiM | vyavahAra mokSamArgakA niSedha kiyA jAtA hai, vaha satya va sattAdhArI nahIM hai| mokSakA mArga yathArtha meM eka ( ratnatraya samudAyarUpa hI hai kintu bhedarUpa yA parAzrita yA paryAyAzrita ( saMyogI avasthArUpa ) athavA vyavahArarUpa nahIM hai| yaha sArAMza hai / petara zloka naM0 4 meM bhI mukhyopacArapada dvArA freer aura vyavahAra artha liyA gayA hai, zabdabhedase arthabheda sarvatra nahIM hotA zaMkA- mokSamArgako do bhedarUpa batAnekA kyA prayojana hai ? isakA uttara - pramAdI va ajJAnI jIvoMko sudhAranekA lakSya hai, ki kisI taraha ve saMsArase pAra ho jAyeM, bora ho jAya, azubhase chUTe | zubharAma sahita samyagdarzanAdi vyavahAramokSamArga (paryAyAzrita ) kahalAtA hai aura vItarAgatA sahita samyagdarzanAdi, free mokSamArga kahalAtA hai / parantu nizcayamokSamArgakA prApta honA Ajakala sarala nahIM hai, adhikatara vyavahAramokSamArgakA honA saMbhava hai / ataeva svecchAcArI pramAdI jIva yadi azubharAmAdiko chor3akara, zubharAgAdimeM hI laga jAya yA usameM ruci karane lageM to bhI kucha lAbha ho jAyagA, puNyakA bandha hone lagegA, pApakA baMdha hotA banda ho jAyagA / ataH karuNAbuddhise do bheda kiye gaye haiM / uddezya yA prayojana acchA hai| lekina yaha dhyAna rahe ki yaha Alambana prArambha dazAmeM rahane takako hai, Age ke lie nahIM hai / uktaM ca kAle kalau ca khise dehe annAdikITake / idameva mahaccitraM jinasiMgadharA narAH // tatvako svarUpako yathArtha samajhakara yadi dhAraNA ( zraddhA ) banAI jAve aura kArya kiyA jAya to avazya lAbha ho lekina vinA yathArtha samajhe manamAnI dhAraNA banAkara kAryaM ( pravRtti ) karane se kabhI abhoSTa lAbha ( iSTaprApti ) nahIM ho sakatA, yaha dhruva hai, vyavahArake 3 bheda hote haiM / 1. guNoMkI prApti karanA 'karanI' kahalAtI hai / usIko nizcaya kahate haiM / aura prApti nahIM karanA, khAlI kahanA mAtra 'kaMpanI' kahalAtI hai / usako vyavahAra kahate haiN| ina donoMmeM karane va kahane meM } karanA { zreSTha hai-kAryakArI hU~ kintu kahanA zreSTha va kAryakArI nahIM hai / isIse sUktiyoMmeM kahA jAtA hai ki kathanI karanIkA darajA U~cA hai| paM0 dyAnatarAmajI ne bhI likhA hai ki karanI kara kaMpanI kare, jJAnata soI sAMcA, ityAdi / nizcaya vyavahArakA Azaya va bheda samajhanA cAhiye / tadanusAra 'prApti' mokSakA kAraNa hai, kathanI mokSakA kAraNa nahIM hai - vaha vyavahArarUpa hai /
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ M a y aS 32 puruSArthasidadhupAya (1) bhedAnita ( akhaNDameM khaNTa kalpanA karanArUpa ), (2) parAzrita ( dUsarekI sahAyatA lene rUpa) arthAt nimittoMko apekSAse karanerUpa, (3) paryAyAzrita ( saMyogI paryAyake samAna mAnanerUpa ) kyoMki yathArtha meM vastu yA AtmA vaisI nahIM hai| khAlI kalpanA karanA hai pUrvameM kaI bAra kahA bho gayA hai / / 222 // AcArya mukta AtmA ( mokSagAmI jIva ) kA svarUpa batAte haiN| anupama sthAyI saccidAnandarUpa hai nityamapi nirupalepaH svarUpasamavasthito nirupadhAtaH | gaganamiva paramapuruSaH paramapade sphurati vizadatamaH / / 223 / / c redirecMARPerunterpartnegate......... 16 store Mey y............ .... AsmAna kI taraha hamezA jI nirmala hI rahatA hai| nahIM ghAsa sakatA hai koI nijasvarUpa meM ramatA hai // aisA zana AramA pAmA mirmala sukhada paramapada ko| aura nahIM koI pA sakatA hai, pAmara rAgI usa pada ko / / 233 // anvaya artha---AcArya kahate haiM ki [ paramapuruSaH ] muktAtmA [nityamapi mirupalepaH svarUpasamavasthita: nirupadhAtaH gaganamiva vizavatamaH ] nitya hai, niraMjana hai, svarUpameM lIna hai, bAdhA Adi upadravoMse rahita hai, AkAzakI taraha atyanta nirmala hai, aisA aneka guNasampanna hotA huA [ paramapade sphurati ] mokSa sthAnameM sphurAyamAna hotA hai arthAt sadaiva prakAzamAna rahatA hai // 222 / / bhAvArtha-AtmA ( jIva ) kA uparyukta svarUpa svAbhAvika hai jo hamezA usameM maujUda rahatA hai / dravyadRSTi se kabhI vaha nahIM badalatA jyoMkA tyoM rahatA hai| 'kAle kalpAte'pi ca gate zivAnana vikriyA lakSyA. yaha AgamakA kathana hai| isakA sambandha mokSase hai| kintu vaha mokSa, zuddha arthAt anAdikAlIna parasaMyogase rahita AtmAko avasthAkA hI nAma hai, vaha AtmAse bhinna paradravyarUpa nahIM hai, ataeva vaha svAzrita hai arthAt nizcayase AtmAkA hI hai, parakA (AkAzAdikA ) nahIM hai| ata: AtmAke pradezoMke sAtha anAdikAlase saMyukta para dravyoM ( karma nokarmAdi) kA viyoga ho jAnA athavA saMyoga chaTa jAnA hI mokSakA lakSaNa samajhanA caahiye| vaha saccidAnandasvarUpa muktAtmA (nitya jJAna darzana sukhavAlA) anantakAlataka apane nijasvarUpa 1. AkArA yA AsmAna / 2.. mokSa sthaan| 3.. kAyara yA abhavya mithyAdRSTi / 4. "niravazeSanirAkRtakarmamalakAlakasyAzarIrasthAtmanaH AtyantikamavasthAntaraM mokSaH' ----sarvArthasiddhiTIkA /
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ aami nil meM lIna rahatA hai, ramaNa karatA hai| isIlie mumukSu usake lie utsuka va lAlAyita rahate haiM, aisA samajhanA cAhiye, yaha sarvotkRSTa padArtha hai aura prAptavya hai, upAdeya hai| sArAMza-parasaMbogase chUTa jAnA arthAt niSparigraha ho jAnA ho mokSa hai, jabataka thor3A bhI parakA saMyoga rahegA tabataka mokSa nahIM hogA, parigrahI mokSa prApta nahIM kara sakate yaha pakkA hai / parigraha antaraMga va bahiraMga do tarahakA hotA hai| jaba vaha chUTatA hai sabhI mokSa hotA hai| chUTanekA nAma hI mokSa hai, dhAtukA yahI artha hai / / 223 / / AcArya-muktAtmA svarUpako aura bhI khulAsA batAte haiM / anyamatakA khaMDana karate haiM kRtakRtyaH paramapade paramAtmA sakalaviSayaviSayAtmA / paramAnandanimagno jJAnamayo nandati sadaiva / / 224 // wasotammanitil-- padya manandhar ini---- jahAM nahIM kucha bAkI rahatA, karameko paramAtmAke / sakala padAratha jAne jAte, ekakAla usa jhAbhIke / / parama atIniyasukha milatA hai kabhI na anta hota jiskaa| jJAnAnanda svAda lesA hai, kAla anansa mokSapadakA 224 / / anvaya artha-AcArya kahate haiM ki paramAtmA paramapade kRtakRtyaH ] muktAtmA mokSameM kRtakRtya hojAtA hai arthAt nirvikalpa minda hojAtA hai, use kucha karaneko zeSa nahIM rahatA tathA [ sakalaviSayaviSayAramA ] trilokavartI sampUrNa padArthoMko yugavat ( eka hI samayameM ) sarvathA jAna letA hai ( sarvajJa honese ) aura [ paramAnaMdanimagnaH ] sarvotkRSTa ( nirAkula ) anaMta sukhako bhogatA hai tathA [ jJAnamayaH ] sarvotkRSTa jJAnaguNa sampanna hotA hai arthAt kevalajJAnI rahatA hai aura aisA hokara ! sadaiva naMdati ] hamezA anantakAlataka paripUrNa rahatA hai ( jyoMkA tyoM bnaa| rahatA hai // 224 // __ bhAvArtha-mokSa avasthA AtmAko sarvotkRSTa ucca va antima avasthA hai yAne anupama va advitIya pada hai| jahAMpara anaMtakAlataka koI parivartana nahIM hotA arthAt anaMtadarzana, anaMtajJAna, anaMtasukha, anaMtabala rahatA hai| naiyAyikoM AdikI taraha AtmAke vizeSa nauguNoMkA (jJAna 1. paripUrNa jo sabakara cukA ho / sarvajJa, sabapakSArthIkA jnyaataa| 3. utkRSTa sukha / 4. kevalajJAnaguNa sahita / 5. buddhayAdivizehagupayocchedaH mokSa iti naiyAyikaH /
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ ykhlil sukhAdikA) uccheda ( abhAva ) nahIM hotA arthAt ve saba maujUda rahate haiM anyathA vaha jar3a hojAyamA yaha doSa AtA hai| isI taraha vahAM koI parivartana nahIM hotA hamezA ekasA rahatA hai, paripUrNa ( kRtakRtya ) avasthA hojAtI hai| yoSa kucha bhI karane ko nahI rahatA, svastha avasthA hojAtI hai, AkulasA AdikA nAma nizAna nahIM rahatA ityAdi prakAra guNoMkA samudAya prakaTa hojAtA hai | oguNa naSTa hojAte haiM / / 224 // ___ AcArya-dhAntapUrvaka anekAnta (syAdvAda) kI siddhakA japAya { kUjI vidhi yA tarakIba ) batalAte haiN| antima zikSA dete haiM ekanAkarSantI lathaiyantI vastutasvamitareNa | antena jayati jainInItirmanthAna netramina gopI // 225 // jaiganItime nirNaya honA, samyak vastusvarUpahikA / maMdhAnIse dhIka nikajhatA yathA dUdha dadhi do kA || jananIti syAhAda' kahAtI, anekAmtamaya hotI hai| adhyArSika paryAyAdhika do mitra, nAma parAsI yaha hI hai| ekanIti jatha kar3I ja hotI, gusarI hotI rahatI hai| isI sabase vastudhi bhI, kramaseM nirNaya karatI hai !! eka hAtha pauthe kAtI hai, eka dhar3AsI bhAge hai| gvAlimakI kiriyAvat samajho siddhi bhaneko hotI hai| anvaya artha-AcArya kahate haiM ki [jainI mIpti: ] jananyAya ( syAhAda yA anekAntarUpa hI. saMsArameM bijayako prApta hotA hai arthAt tamAma vivAdoM aura matabhedoM ko miTAkara sabameM maitrI yA ekatA sthApitakara vijayadundubhi bajAtA hai kyoMki [ ekena antena vastulapaya bhAkarNaET ] jainatIti / ( syAdvAdanyAya ) eka nayase arthAt eka apekSAse ekadharma kI puSTi yA siddhi karatI hai, usamI / mukhyatA rahatA hai / tathA [ itareNa bhansena ilathayantI ] dUsare maya yA dharmase dUsare dharma ko goNa karato 1. kar3I karamA yA tAnanA yA mukhya karanA / 2. DhIlI karanA arthAt gauNa krnaa| 3. dhrm| 4, syAvAdanAya / 5. rassI, jisase ghumAyA jAtA hai / 6. gvAlina, ghumAnevAlI / 7, anekaantkii| HASE
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ livinma y awani ki mith hai| arthAt kathana karane ke samaya eka naya mukhya rahatA hai ataH vaisA hI kathana kiyA jAtA hai aura dUsarA naya mauNa rahatA hai ata: dUsarA dharma nahIM kahA jAtA, parantu vaha zaktirUpase maujUda (sApekSa) avazya rahatA hai. naSTa nahIM ho jAtA jisakA prArUpa ( AkAra prakAra ) aisA hai ki kathaMcita aisA hai aura kathaMcit vaisA hai, kintu sarvathA na aisA hai na baisA hai ityAdi / yathA dravyAdhikanayase aisA hai ( nitya hai ) aura paryAyAthika nayase aisA ( anitya ) hai, lekina sApekSa vivakSA yA nayabhedase ho anekadharma yA anekAnta vastu meM siddha hote haiN| yaha vidhi ( upAya syAdvAdanayarUpa ) aura kisI matameM nahIM pAI jAtI, sirpha jainamata meM hI pAI jAtI hai, jisase sabakA samAdhAna hojAtA hai, yahI utkRSTatAkI nizAnI hai / yahA~para puSTi meM gvAlinakA duSTAnta diyA jAtA hai ki [ gopI mamthAmA netramita ati jaise gvAlima strI mayAmI meM lagI rassIko jaba eka hAthase kar3I aura eka hAyase DhIlI karatI haiM. sabhI bAra-bAra aisA karate-karate dUdha dahI meMse ghI nikalatA hai, binA aisA kiye dhI nahIM nikala sakatA arthAt eka hAthakI rassIko DhIlA karanA aura eka hAthakI rassIko custa yA kar3A karanA ama yaho gho nikAlane kI roti hai| isake viparIta yadi rassoko kaDA va DhIlA na kiyA jAya, na ghumAyA jAya, yA donoM hAthoMko khoMca diyA jAya yA DhIlAkara chor3a diyA jAya to ghI nahIM nikala sakatA va maTakiyA phUTa sakatI hai, gvAlina jamInapara gira par3a sakatI hai, dUdha dahI bagara jA sakatA hai ityAdi nukasAna hI honA sambhava hai| aisI antima zikSA dekara AcArya granthako samAptakara rahe haiM ki hamezA gauNamukhya nyAyase arthAt vyavahAra aura nizcayase yA dravyArthika sora paryAyAthikanayase samaya-samayapara vivakSA badala karake anekAnta yA eka vastumeM aneka ghokI siddhi barAbara hosakatI hai koI bAdhA yA ar3acana nahIM AtI, parantu sarvathA yA ekAntapakSa (nirapekSatA ) chor3a denA cAhiye jo ki mithyAtvako nizAnI ( liMga ) hai vastu sApekSa hai| zabdoMke dvArA padArthaka sabhI dharma ekasAtha nahIM kahe jAsakate yaha nyAya hai eka bArameM eka hI dharma kahA jAtA hai / ataeva utanA hI ekadharma mAna baiThanA ajJAnatA hai yA pakSapAta yA ekAnta hai| aisI sthiti meM jananIti ( syAdvAdanIti / yaha kahatI va samajhAtI hai ki 'itano ho vastu nahIM hai, kintu yaha vastukA eka deza hai, abhI vastumai aura aMza ( dharma bhare hue haiM jo kramazaH aneka bAra kahe jAyage dhabar3AnA nahIM / kathaMcit aura sthAvAda yA anekAntakI kar3I sabako ekatrita kara sumArgapara lAtI hai, kumArgapara jAne se bacAtI hai ataeva usIkI vijaya hamezA hotI hai / / 225 / / AcArya anta meM apanI ladhutA yA akartRtA batalAte haiN| nizcayanayakA kathana karate haiM varNaiH kRtAni citraiH padAni tu padaiH kRtAni vAkyAni | thAkyaiH kRtaM pavitraM zAstramidaM na punaH asmAbhiH / / 226 // taraha taraha ke dose hI pada banate haiM nAnArUpa / bhAvArUpa padoMse banate vAkya aneka prakAra sruup| asnras.... STOTRA
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ 435 puruSArthasiddhapA atrjie ft area anata haiM, nahIM banAnevAle hama yaha sasthAratha bAta kahI hai, kartA hameM na mAno tuma // 226 // abhya artha --- AcArya kahate haiM ki [viH vaH padAni kRtAni ] taraha-taraha ke akSaroM (varNoM ) nepada banAe haiM arthAt akSara ho pada banAte haiM / [tu citraiH padaiH vAkyAni mAni ] aura taraha-taraha ke padoM dvArA bAkya banate haiM arthAt pada vAkyoMko banAte haiN| tathA [ vAkyaiH idaM pavitraM zAstraM kRtaM kyoMne yaha pavitra ( zuddha nirdoSa ) zAstra banAyA hai ( puruSArthasiddhayupAya ) | [ punaH asmAbhiH na kRtaM ] taba hamArA isameM kucha nahIM lagA hai arthAt hama isa zAstrake karttA nahIM haiM aisA samajhanA, isa prakAra laghutA va sacAI batalAI hai ||22|| bhAvArtha- mumukSujana mAna bar3hAI nahIM cAhate aura hRdayase saccI bAta kahate haiM / uparyukta kathana AcArya mahArAjakI zuddhatA va nirapekSatAkA dyotaka ujjvala pramANa hai| isa para avazya aara dhyAna denA cAhiye, tAtvika dRSTise unakA kahanA bilakula satya hai / upAdAnatAkI dRSTise ve kabhI parake (zAstra ke karttA nahIM ho sakate, pudgala dravya hI hai va ho sakatI hai ve to sirpha nimitta kAraNamAtra haiM, taba unako upAdAna karttA arthAt mUlakartA mAnanA bhI asatya hai, abhUtArtha ( vyavahAra ) hai satya bAsa to pudgalako karttA mAnanA hai / ataeva aise spaSTa vakAke caraNoM meM merA sASTAMga namaskAra hai / unake tasvanirUpaNako tuma kara mujhe amita lAbha huA hai ataeva meM mahAn kRtajJa haiM, om zAntiH / gurumaMtra: free featuresolAilena, svayamapi vibhUtaH san pazya ghaTmAsyamekam, / hRdayasarasi puMsaH pudgalAkS midhAmro nanu kimanupaladhibhItiH kiM copalabdhiH // 34 // artha- he Atman (jIva ) tU nirarthaka ( bematalaba aprayojanabhUta ) vikalpoM meM mata par3a, unase terA prayojana siddha na hogA ( svarUpopalabdhi yA Atmadarzana na hogA ) tU to sArarUpa eka kAma kara ki 'mAsya' chaha kArakarUpa vikalpoMko chor3akara sirpha ekatva vibhakarUpa apaneko dekha ( vicAra ) upayogako sthirakara, taba tujhako svayaM apane Apa ho tere ho hRdaya sarovara ( caMcala mana yA upayoga ) meM se ekAekI 'Atmadarzana' hogA aura niHsandeha avazya hogA, vizvAsa rakha, jarA sAdhanA karake dekha, bAta sahI niklegii| yadi itanA nahIM kara sakegA ( apane ekasva vibhakta svarUpako dekhane ke lie manako sthira na kara sakegA arthAt saba taraphase athavA karttAkarmAdi chaha kArakoMse na haTAyegA ) to pudgala ( jar3a karma va zarIrAdi paradravya ) se bhinna prakAzavAle cit camatkArarUpa anupama vibhUti sahita terI AtmAkI upalabdhi tujhe kadApi na hogI, arthAt tujhe samyagdarzana prApta hogA / ataeva tu vikalpoM ke bhramako nikAlakara 'sarva syaja ekaM bhaja' ke mantrako bAraMbAra smaraNakara, tabhI terA kalyANa hogA / sArAMzakI bAta ( zikSA ) yahIM hai adhika kahanekI jarUrata nahIM hai / isa kAryake lie kAlakI sImA ( chaha mAha ) nahIM hai, vaha antarmuhUrta meM ho sakatA hai|
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ shilp dikss noTa---isa zlokameM 'SaNamAsameka' yaha pada kucha saMdigdha mAlUma par3atA hai, vaha kAlamaryAdA sUcaka nahIM honA cAhiye-itanA lambA kAla Atmopalabdhike lie nahIM ho sakatA aura yaha nizcita kaise kiyA gayA ityAdi prazna hotA hai ataeva 'SaTamAsya' pada rakhanese 'SaTam+Asya' chaha kAraka yAne chaha prakArake vikalpoMko haTAkara-ekako yAne zuddhasvarUpa ekatva vibhaktako dekha ( pazya ) yaha sundara ghaTita hotA hai bicAra kiyA jAya, kimbahunA / jisa jIvane apane jIvanameM aura saba prApta kiyA lekina samyagdarzanako prApta nahIM kiyA, usane kucha nahIM prAsa kiyA vaha daridrI hI banA rahA kyoMki jIvana meM sabase uttama ratna cintAmaNi 'samyagdarzana' hI hai, usakI prApti binA jIvana niSphala hai| usake binA saMsArake duHkha nahIM chUTate / ataeva jaise bane taise samyagdarzanakI prApti avazya karanA cAhiye, jIvanakA yahI sAra hai, astu / / 225 // bhAdoM sudI 14 somavAra san 1963 vikrama saMvat 2022 meM bhASA-TIkA pUrNa huI / zahara sAgara ma0pra0, bhASAkAra-munnAlAla rAMcelIya / cassositeS i ddlertisiridesi Hashma RRC 3. IsvI san 1963 //
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ RAMIme Atma-nivedana, apanA paricaya ( prazasti ) bhASAkArakA vaktavya sAgara jilAkI goda meM, ika grAma pATana' nAma hai| tahasIla baMDA kSetra, pazcima dizAmeM dhAma hai||1|| usa grAmaka prakhyAta mukhiyA, siMghaI nanheM lAla the| unake....baMzIdhara putrase, janme ju 'munnAlAla' the / / 2 / / mAtA unhIM kI rAdhikA' jasa nAma tama guNavatI thii| unake garabhase janma lonA, jo gRho meM zreSTha thIM // 3 // ve puNyazAlI jIva the, jinane calAyA 'ratha' vahA~ / jinamandra bRhata banAyake-pratiSThA karAI thI mahA~ // 4 // aru jAti unako 'golApUraba' gova ghilIya thaa| usameM ju janmA kathAnAyaka, bhAI majhalA nAma thA / / 5 / / the tIna bhAI sahodara, aru bar3e 'rAjArAma' the| majhale ju munnAlAla haiM, saMjale ju'tulasIrAma' the / / 6 / / zikSA huI dehAtameM, jaiha cAra kakSAeM rhiiN| phira jilA meM Akara unhoMne saMskRta zikSA ghii||7|| vyAkaraNa aru koza kAvya, sudharma tyAtha par3hA bahuta / siddhAntakA abhyAsa karane murenA pahuMce turata / / 8 / / isa bhAvi zikSA prAptakara kucha varSa adhyApana kiyaa| phira svayaM hI vaha chor3akara vyApArako apanA liyA / / 9 / / nitakarma pUjA pATha aru svAdhyAya karanA mukhya thaa| dhArmika samAjika kAryameM bhI bhAga lenA dhyeya thA ! // 10 // lekhana kalAmeM ruci thI taba prathama racanA kI svataH / 'bhASA svayaMbhU' stotrakI jo vidyamAna itaH tataH // 11 // 'manamohanITokA' sukhada chahaDhAlako kInI bRhat / baha bhI prakAzita ho cuko, aba mAMga hai usakI bahata // 12 // 1. antrgt| 2, gAraja, hAthiyoM ke dvArA calanevAlA- paMcakalyANaka pratiSThA karAI thI sambat 1946 meM navIna mandira banavAkara jo abhI bhI surakSita hai|
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAsmanivedana 'zrAvakakA nita kartavya' likhakara sajaga kInA gRhoko / aba lakSya unakA prakaTa karane isa anUpama kRtiko / / 1316 'puruddhimAnI gokA gu bhaarprkaashnii|| kaha deMge prAyaH zreSThajana, yaha andhakArabinAzanI // 14 // dohA tatva jo isameM bharA hai, grantha aneka smaahi| bhavijana budhajana pAThakara bhavasAgara tara jAhiM / / alpajJAnake hetuse bhula bhaI jo hoya / vRddha jAna kariyo kSamA svAratha nAhiM ju koya 14 guru gaNezake nikaTameM vidyA par3hI aneka / pUrNa manoratha nahiM huA zalpa eka para eka / / caudaza bhAdoM mAsako zuklA soma sujAna / unnisa sau zresaTha jahA~ san viSTAbda prabhAna / / samvat sahasa do borA hai, sAgara nagara mahAn / alpabuddhiH 'munnA' racI, TIkA sukhakI khAma / TIkAkAla vikrama sambat unnisa sau, aru pacAsako sAla ! agahanakArI dvAdazI, upajo bhArata lAla / / janmakAla memi kamala kumAra doI haiM, mere bcce| indrAnIke udara-khase, prakaTita acche / / dhanajanase paripUrNa, vAtake haiM ve sacce / vyasana Adise dUra, jhagar3ake haiM ve kacce / / vartamAnakAla 1. IsvI sn|
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa zloka naM. 49 kA spaSTIkaraNa ___ zloka paMkti naM0 2 'hisAyatananivRttiH pariNAmavizuddhaye tadapi kAryA' kA khulAsA yA gur3hArtha yaha hai ki hiMsA do prakArako hotI hai (1) bhAvahiMsA (2) drvyaahiNsaa| apane bhAvoMmeM vikArakA honA athAt mArane AdikA saMkalpavikalpa ( irAdA ) honA 'bhAvahiMsA' hai kAraNa ki usa vikArIbhASase svayaM usa jIvake bhAvaprANoMkA ghAta yA hiMsA hotI hai....jJAnadarzana sukha Adi naSTa hote haiM ataeva vaha to apano hisA honA kahalAtA hai aura vahI yathArtha va satya hai, jo apane Ae hoto hai / phalataH usIkA phala bhoganA par3atA hai, so usako bacAnA yA bhAvahiMsA jinase ho una pariNAmoM ( bhAvoM ) kA na karanA hI nizcayase ahiMsAvata hai yaha sArAMza hai| hiMsAkA mUla kAraNa vahI hai-paravastu yA anya prANIkA ghAta honA aupacArika yA vyavahArase hiMsA hai aisA samajhanA caahiye| kintu zithilAcAra yA svacchaMdatA na phaila jAya, isa bhaya va AzaMkAse dUsarI dravyAhiMsAke ma karanekA bhI upadeza diyA hai ki koI anya jIvoMko bhI na mAre meM sthAye, anyathA usako dravyahiMsAkA pApa avazya lgaa| ataeva usase bacane ke liye dravyAhiMsAke AyatanoM (AdhArabhUta anya jIcoM) kA bhI vidhAta nahIM karanA cAhiye arthAta unakI rakSA karanA cAhiye, jisase pariNAma vizuddha-karuNAbhAvarUpa yA darArUpa nirmala ( zubharAgarUpa ) rahate haiM aura unase puNyakara baMdha hotA hai-pApabaMdha nahIM hotA, badalAma hai| sanAta batA pUrNa vikArImAvoMkA tyAga na ho sake (pUrNavItarAgatA na Ave ) tabataka zubharAgarUSa dayAkA bhAva honA bhI apekSAkRta acchA hai| jaba pUNa vAtarAgatA utpanna ho jAtI hai taba anya jIvoMkA bhI vidhAta nahIM hotA na usake liye koI prayAsa ( byApAra ) kiyA jAtA hai kimbahunA / jIva pUrNa ahiMsaka bhAva aura dravya donoM prakArako hiMsAoMke chor3ane para hI ho sakatA hai, anyathA nahIM / ataeva mukhya va gauNa rUpase donoMkA tyAga karanA anivArya hai dhyAna rahe ! zloka naM0 124 kA vizeSArtha anaMtAnubaMdhokaSAya mukhyataH samyagdarzanakI ghAtaka nahIM hai kintu sahacara honese gauNatayA yA upacArase vaisA kaha diyA jAtA hai| yaha bAta zrI amRtacandrAcAryane ho svayaM paMcAstikAya gAthA naM0 138 kI apanI TIkAmeM spaSTa likhI hai yathA-'sata kAdAviskaviziSTazyAprakSayopazama satyajJAnino bhavati' artha-vaha akaluSatArUpa pariNAma, viziSTakaSAya ( anaMtAnubaMdhI ) ke kSayopazama hone para ajJAnI mithyAdRSTi jIvake bhI hotA hai yaha khulAsA likhA hai / yadi kahIM anaMtAnubaMdhI samyaktvakI : ghAtaka hotI to usake kSayopazama hone para vaha jIva ajJAnI ( mithyAdaSTi ) kaise likhA jAtA thA raha sakatA thA-vaha so anaMtAnubaMdhIke kSayopazama hone para jJAnI ( samyagdaSTi ) hI bana jaataa| ataeva niHsandeha anaMtAnubaMdhIko mukhyataH svarUpAcaraNacAritrakI ghAtaka mAnanA cAhiye / phalataH jabataka mithyAtvakA bhI usake sAtha kSayopazamAdi na ho tabataka samyagdarzana kataI nahIM ho sakatA, yaha niSkarSa hai astu, vicAra kiyA jAya /
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ HTRImusiimimar w adidakuulokhara ymichu 1. nizcaya aura vyavahArakA khulAsA ( svarUpa va saMdhi va sambandha ) (1) nizcaya kara) yahA yogoM kA dAvA hai, e mAmabheda to hai hii| isI taraha lakSaNabheda bhI batAyA AtA hai, usako dhyAna dekara samajhanA cAhiye aura paraspara donoMkI saMgati bhI baiThAlanA cAhiye sabhI buddhimAnI hai / dekhiye lakSaNa bheda... (1) 'svAzrito nizcayaH' evaM 'parAzrito' vyavahAraH' aisA kahA hai athavA (2) 'bhUtArtho nizcayaH' evaM 'abhUtArtho vyabahAra:' athavA (3) 'zukharUpaH nizcayaH' evaM 'azuddharUpaH vyavahAraH' athavA (4) 'abhedarUpaH mizcayaH' evaM 'bhedarUpaH vyavahAraH' athavA (5) 'akhaMDarUpaH nizcayaH' evaM 'khaMDarUma, byabahAraH athavA (6) 'ekatvarUpaH nizcayaH' evaM 'anekatvarUpaH vyavahAraH' athavA (7) 'vibhakarUpaH nizcayaH' evaM "avibhaktarUpaH vyavahAraH' athavA (8) 'svasaMvedanarUpa: nizcayaH' evaM parasaMvedanarUpaH vyavahAraH' athavA (9) 'anekAtmako nizcayaH' evaM ekAntAtmako vyavahAra athavA (10) 'sAdhyarUpo lizcayaH' 'sAdhanarUpo vyavahAraH (11) 'upayarUpo nizcayaH' evaM 'upAyarUpo vyavahAraH' (12) 'jJAnarUpo nizcayaH 'vacanarUpo vyavahAraH' athavA {13) 'sAmAnyarUpo nizcayaH' evaM 'vizeSarUpo vyavahAra (14) nivikAro nizcayaH' evaM 'savikAro vyavahAraH' athavA (15) 'nirUvAdhiko nizcayaH' evaM 'sopAdhiko vyvhaar:'| ityAdi aneka prakArake lakSaNa ( nizcaya-vyavahArake ) AcAoMne batAe hai| jo kathana karane yA samajhAneko zailI hai| parantu lakSyoM koI bheda yA pharaka mA virodha nahIM hotA, yaha jainanyAya (syAdrAda)ko sAsa vizeSatA hai| syAdvAdakA viSaya sarvadhA anekAntarUpa padArtha ( vastu ) hai, ekAntarUpa vastu nahIM hai, jisase virodha upasthita ho| ataeva virodhako miTAnA sthAvAdakA prayojana hai aura mizrA yA saMdhiko sthApita karanA yA AhvAna karanA usakA lakSya hai| bar3e-bar3e anAdikAlake virodha usase kSaNabharameM dUra ho jAte hai| isIse nizcaya aura vyavahArakA virodha bhI miTAyA gayA hai, / noTa-yahA~ lakSya aura lANakA kathana judA-judA honese byabahAra samajhanA cAhiye, nizcaya nahIM / athavA athavA maiIAS mewwww...mmm.ma........... 1. paryAyAzrito vyavahAraH, parAzrito vyavahAraH, medAnatA vyavahAra: aise mukhya 3 meda vyavahAra ke haiM / niyan Jl. Kishanila Rolmam
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ 542 puruSArthasiddhadhupAya sabakI saMgati yA ekIkaraNa (maitrI) [ syAdvasva ( anekAnta ) ko adhyakSatAmeM, dravyArthika va paryAvinayase vicAra ] (1) dravyAdhiko apekSAse sabhI meM ekasamAna (akhaMDa yA abhedarUpa nirvikalpa ) haiM arthAt una dravyoMke guNa va paryAyoMke pradeza' jude jude na honese ekarUpa ( piMDAkAra ) haiN| tabhI to dravyakA lakSaNa 'guNaparyayavad dravyaM' kahA gayA hai| bhatAra jaba usameM koI bheda hI nahIM hai taba phira anya vipakSarUpa bheda yA AkAra ( vyavahAra kaise ho sakate haiM ? kadApi nahIM ho skte| yadi koI binA samajhe ajJAnatAse yA ekAntase ( syAdvAdako binA jAne mAne arthAt vastu aneka dharmarUpa hai, aisA anubhava kiye binA ) bheda kare yA mAne to vaha vyavahAra mithyAdRSTi hogA kAraNa ki usane vastusvarUpako samajhA hI nahIM haiM, anyathA bheda kabhI nahIM karatA arthAt sarvathA bheda na karatA, na kahatA / vicAranekI bAta hai ki jaba mUladravya ekamAtra akhaMDarUpa yA abhedarUpa hai, dUsarA koI AkAra yA vipakSa usameM nahIM hai taba vaisA khaMDarUpa usako mAnanA barAbara ha rUpa mithyAtva va mUrkhatA hai| hAM yadi kisI kAraNavaza bhedakA mAnanA atyAvazyaka ho to usako paryAya hI mAnanA arthAt vaha bheda paryAya ( pariNamana meM ) karanA, dravyameM nahIM karanA tathA paryAgameM bhI sarvathA bheda nahIM karanA, kathaMcit bheda karanA yAne syAdvAdanayakA Azraya lenA jo saccA nirNAyaka va adhyakSa hai| isakA khulAsA isa taraha hai ki dravyaguNaparyAyake pradeza jude jude to haiM nahIM, ataeva tInoM akhaMDa yA abhedarUpa da de jude haiM ataeva kathaMcit bhedarUpa bhI hai / ( nizcayarUpa ) haiM aura prakRta meM 'svAzrita Adi pandraha nizcayake lakSaNa' sarva sapakSarUpa akhaMDa pradezI haiN| ataeva nAma bheda honepara bhI (lakSya ke sAtha abheda rUpa hai ) arthabheda nahIM hai| sabhI ekasamAna ekAkAra yAne ajahadvRtti haiM, ( svarUpameM avasthita haiM ), unameM naiyAdhikAdi paramatavAloM ko taraha sarvathA bheda nahIM hai, jisase mithyAtva siddha ho| zeSa jo 'parAzritAdi 15 vipakSarUpa haiM, ve saba anyAkAra yAne nizcayake AkAroMse bhinnaprakAra AkAravAle ( lakSaNavAle ) honese, bhedarUpa banAma vyavahArarUpa hai| aisA nizcaya aura vyavahArako khulAsA rUpase samajhanA cAhiye jisase koI bhrama na rahe, gar3abar3I miTa jaay| isameM bhArI vivAda hai| yadi ekabAra hRdaya (pakSapAtarahitacitta ) se isako syAhAvanayake AdhArapara samajha liyA jAya to hamezA ke liye sukhakA svAda Ane lage, duHkha dUra ho jAya ityAdi anekalAbha hone lgeN| saMkSepameM gratha aura paryAya meM abheda va avazya jAna lenA caahiye| kyoMki anAdikAlase sarvayA mevarUpa saba vastue~ haiM aisI ekAntadhAraNA jIvoMko banI huI haiM jo galata yA abhUtArtha hai / asalameM unameM kathaMcit bheda hai aiso dhAraNA kara lenA cAhiye taba kalyANa hogA | vyavahAra deya hai aura nidraya upAdeya hai / } 1. kSetra yA AdhAra 2 dravyaparyAyoktayoravyAtirekataH / prayojana medAca tannAnAdaM na sarvathA // 7 AtamImAMsA santamadrAcArya / bhAvArtha---kahIM lakSya (sAdhya aura lakSaNa ( sAdhana ) abhinnamadezI (AtmabhUta ) hote haiM aura kahIM lakSyalakSaNa bhinnapradezI anAtmabhUta hote haiM, parantu meda yA saMtha karane se saba vyavahAra ke antargata mAtA hai| vyavahAra sAdhana aura nizcaya sAdhyarUpa hai| yahI bAta gA0 naM0 159 paMcAritAnyame matalAI gaI hai|
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ efere noTa fafe (sUkSmatA se) nirdhAra kiyA jAya so jJAna ( AtmA ) meM svAzrita-parAzrita ( nizcayavyavahArake lakSaNarUpa ) Adi vikalpoMkA bhItara uThanA aura vacanoMdvArA ( bAhira ) kahanA, yaha sabhI vyavahAra hai ( abhUtArtha hai ) kAraNa ki vastu ( padArtha dravya ) anirvacanIya ( avakavya ) haiM evaM nirvikalpa hai, bahU so sirpha jJAtavya hai arthAt jJAnakedvArA jAmaneyogya hai tathA jAnI jAtI hai| taba se kahanA upacAra hai, pUrI nahIM kahI jA sakatI yaha tAtparya hai / ataeva sarvathA jJAtavya to hai kintu sarvathA vaktavya nahIM hai athavA kramaza: vanya hai aura ekasAtha pUrI ( akramase ) vaktavya hai / taba phira usameM lakSya lakSaNakA vikalpa ( khaMDa ) karanA va vyavahAra hai ( asatya abhUtArtha azuddha hai ) ityAdi satyanirNaya hai / phalataH dravye yA vastueM saba jAnane kI hai, kahane kI nahIM hai| yadi kahIM bhI jAya to para ( zabdoM ) kI sahAyatA lenese vyavahArapanAhI siddha hotA hai, yaha khulAsA hai, dravyakA lakSaNa nimna' prakAra hai / lakSyalakSaNarUpa bhedameM bhI abheda va bheda 6 yathA lakSya aura lakSaNa donoM eka sAtha ekatra rahate haiM, bhinna 2 nahIM rahate yataeva unake pradeza yA kSetra yA AdhAra ekahI hai [ arUpa hai tathA unake nAma Adi saba jube 2 hai ( bhinna hai) isaliye aneka haiM / phalataH svAda yA anekAntako apekSAse kathaMcit abhevarUpa haiM aura kathaMcit bhedarUpa hai, aisA nirdhAra khulAsA sarvatra aar nA cAhiye / yahI vyavahAra nizcayakI saMdhi ( mitratA ) hai ki ekatra sAtha 2 gauNa-mukhya rUpase rahate haiM evaM nirAET apanA-apanA svataMtra kArya karate haiM (saha astitvakA paricaya dete haiM), vastu yaha vizeSatA hai arthAt samAna rUpase sarvathA bhedabhAva rahita kArya karanekA avasara denA bar3I bhArI udAratA yA anupama guNa vastumeM hai| isIliye usakA 'vastu' aisA nAma rakhA gayA hai, jisameM samAnya vizeSa Adi sabhI basate haiM / phalataH vyavahAra bhI farers sAtha (bheda bhI abhedake sAtha ) kathaMcit upAdeya hai, upanyasanIya hai kintu sarvathA upanyasanIya (bAlaFact ) aura AcaraNIya ( karttavyarUpa ) nahIM hai, yaha tAtparya hai ( gA0 8 samayasAra ) / nizcaya aura vyava hAra meM donoM vikalpa haiM, jo saMyogI ( azuddha } paryAya meM huA karate haiM ataeva paryAyake bheda haiM, dravyake nahIM haiM, evaM zoka bhI haiM / sarvadA AzrayaNIya ( anubhavayogya ) nahIM haiM, AzrayaNIya eka akhaMDadravya hI hai| vikalpa he apane meM hI jJAnadarzanacArivAdirUpa uTheM yA anyathoMke sambandha meM uTheM, sabhI varjanIya va hai hai / jabataka AtmAyeM evaM usake zAnazrajJAnacArika Adi guNoMmeM nivikalpatA | khaMDarahitatA ) ekAkAratA banAma samAdhi, utpanna yA prakaTa nahIM hotI, vaisI pariNati AtmA va guNoMmeM nahIM hotI, taba taka kalyANa yA sAdhyakI fafa nahIM hotI yaha aTala niyama hai / k yahAM prazna uThatA hai ? ki kyA lakSya-lakSaNarUpa vikalpakA uThanA aura unakA kathana karanA sarvathA asatya yA haiya hai ? yadi hai to pUrvaparaMparA kyoM aisI calI A rahI hai ? isakA samAdhAna nimnaprakAra hai- sarvathA asatya nahIM hai, kathaM cit hai, arthAt jijJAsuke prazmake anusAra usako samajhAne ke prayojanase lakSya va lakSaNakA judA 2 kathana karanA 1. ta sallAkSaNika sanmAtre vA yataH svataH siddham / smAdamiva svasahArtha nirvikalpa ca // 8 // tradhyAya /
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ 544 puruSArthasiddhayupAya va samajhAnA sarAma avasthAmeM gira jAtakotasA :- daramA vikalA karanA anucita heya va varjanIya ( niSidhya ) hai anyavA nAmAdika to satyabhedarUpa haiM kintu lakSya va lakSaNake rahanekA AdhAra eka hai yAne abhedarUpa hai arthAt jahA~ lakSya rahatA hai vahIM usakA lakSaNa bhI rahatA hai ataeva bheda mAnanA yA kahanA asatya hai, ityAdi Thosa samAdhAna hai, isako dhyAnameM rakhanA cAhiye / ramAnAthakI yaha rIti vanIvi hai| yahAM taka dravyAthikamayakI apekSAse nizcaya-vyavahAra kahA gayA hai| paryAyAdhika bhayakI apekSAse nizcaya va vyavahAra janma jIyako paryAya zuddha vItarAgatAmama hotI haiM tatra umpako nizcayarUpa jIva kahata hai yA azaddhajIva kahate haiN| aura jaba jIthakI paryAya rAgAdivikAramaya hotI hai, taba usako vyavahArarUpa jIva yA azaddhajIva bhI kahate haiN| aisA paryAyako apekSA nizcaya vyavahAra bheda kahA hai use samajhanA cAhiye / yahAM prazna hai ki jaba vyavahAra heya hai ( upAdeya nahIM ) taba gAstroMmeM usakA ullekha yA nirUpaNa' kyoM kiyA gayA hai? are, jisase koI prayojana nahIM, usakA nAma bhI kyoM lenA, vaha saba vyartha hai, jisa gAMvako jAnA nahIM usako kyoM paMchanA / ussara nimna prakAra hai-----vaha aisA ki bhramanivAraNa karane ke liye yA donoMmeM bheda batAne live baiMsA kiyA jAtA hai, yaha eka nizcaya karanekA upAya hai athavA sahI gAMyako jAnane kI vidhi hai| jaba sAmane aneka mAMtra dikha rahe hoM, unameM gantabya gAMyakA patA lagAne ke liye', agantanya govoMkA bhI paricaya va nAmAdi pUMchA jAtA hai ki yaha kauna gAMva hai ? usase gamsaththa gAMvakA gilAna kiyA jAtA hai, taba bhrama yA bandeha miTa jAtA hai / lekina sacce gAMvakA patA zabdoM dvArA paMchanese hrIM to lagatA hai| yadi zabda na bole jAte ki 'yaha gAMva kauna hai, so patA kaise lagatA, kauna usa gAMvako batAtA? yaha eka prazna khar3A rahatA, samAdhAna nahIM hotA tathA gAMva svayaM bolatA nahIM ki maiM vaha gantavya gAMva huuN| aisI { peMcIdI ) paristhiti meM zabdoM yA vAkyoM ke dvArA hI sacne gamtavya gAMvakA patA laga sakatA hai, anya upAyoMse nhiiN| laka una zabdoM vAkyorUpa vyavahAra ( nimittase ) hI satyakA patA lagatA hai yaha nyAya hai| yahAM para zajyoM meM vyavahAratA irAliye siddha huI ki ve gamtanya gAMvake nizcayarUpa jJAna hone meM sahAyaka ho gaye ataeva satyanAnake hone meM, yaha kahA jAtA hai ki isake vacanoM meM yA kahane se hI hamako gatrikA jJAna huA hai yA vacanoMne hI jJAna karAyA hai / phalataH paramArtha ( gantavya gAMva ) kA jJAna yA patA, zabdoMne hI karAyA hai gA diyA hai| bhAvArtha-asalIkA patA denA yA usakA jIvoMko jJAna karAnA ityAdi saba vyavahArake hI adhIna ThaharatA hai arthAt vyavahAra hI nizcayakA jJApana kA sUcaka hotA hai ataeva vaha vyavahAra bhI hIna avasthoM meM, jabataka pratyakSa yA pUrNajJAna / sarvadarzI ) nahIM hotA tabataka vaha bhI AlambanIya ( upAdeya hai| sArAMzasyAhAdanyAyase karthacit upAdena hai aura kathaMtrim ( uccAvasyA ) deya hai ( upAdeya nahIM hai ) aisA nirdhAra karanA yA samajhanA cAhiye / pUrNajJAna { svAvalaMbIjJAna ) ho jAne para zabdAdikako sahAyatAko AvazyakalA nahIM rahatI isI taraha guru-ziSya yA baktA-bolAkA bhI hAla hai / zaladoMDArA hI prazna kiyA jAtA hai aura zabdoMdvArA hI asara dekara jJAna karAyA jAtA hai / aura yaha paramparA prAcIna va sanAtanI hai / tathA nakalIke sahArese hI asalIkA jJAna hotA hai| arthAt jaba nakalI aura asalI donoM sAmane hoM taba
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa satya va sahI nizcaya hotA hai ki yaha nakalI hai aura yaha asalI hai pazcAt yaha asalI upAdeya hai aura yaha nakalI heya hai ityAdi nirNaya svayaM hI jAtA hai / dekho isI pUrvoki artha yA prayojanakI puSTike liye zAstrakAroMne 'hastAvalamva' aura mlecchabhASAkA prayoga, ye zAstrIya udAharaNa diye haiM so bAta eka hI hai koI pharaka nahIM hai, samajha lenA caahie| tAtparyArtha yaha hai ki vyavahAra va nizcayakkA svarUpa kathana karanA donoM meM bheda batAne ke liye hotA hai na ki donoMkA grahaNa yA upAdAna karAneke liye hotA hai kintu jo prayojanabhUta hotA hai grahaNa usIkA kiyA jAtA hai aura jo aprayojanabhU I u yAna paI hone lagatA hai, usakI vIra khuda chor3a detA hU~ | jaise aura amRta donoMkA svarUpa kathana karanese donoMmeM bheda mAlUma hotA aura taba viSakA tyAga amRtA grahaNa honA svabhAvika hai / res fears a eka zAstroMmeM aisA bhI kahA gayA hai ki 'vyavahAra' tIrtha hai yAne mArgarUpa hai athavA tAranevAlA yA pAralagAnevAlA sAmana upAya ) huuN| aura 'nizcaya' usa vyavahArakA phala hai ( upeyavastu haiM ) / arthAt jisaprakAra sAdhanase yA mArga sAdhyakI ( abhISTa sthAna yA vastuko ) siddhi yA prApti hotI hai, ThIka usIprakAra vyavahAra ( sAdhana ) dvArA nizcaya ( sAdhya ) kI siddhi hotI hai, yaha niyama hai ( avinAbhAva yA vyApti hai ) / isa taraha vyavahAra aura nizcayameM tIrtha aura usake phala jaisA sambandha sajhanA cAhiye, kintu vyavahAra va nizcayakA paraspara koI sambandha nahIM hai, aisA nahIM samajhanA cAhiye, yaha dhyAna rakhA jAya / yadi kahIM aisA sarvathA sambandha na mAnA jAya arthAt bilakula sambandha tor3a diyA jAya ( kathaMcit bhI sambandha na mAnA jAya ) taba saba gar3abar3I ho jAyagI, tamAma loka vyavasthA naSTa ho jAyagI arthAta na koI laukika kArya karegA yAne koI sAdhana na juTAyA aura sAdhanoM ke binA na usakA koI phala pAyagA, yaha bar3I bhArI hAni hogI yA Apatti jAyagI sArA saMsAra akarmaNya ho jAyagA aura duHkha uThAfer area attekakArya ( asi-maSi kRSi vidyA-vANijya-zilpa Adi ) sabhI sAdhana (vyavahAra) samajha kara avazya karanA cAhiye, sarvathA banda nahIM kara denA cAhiye, tabhI lokaroti va nIti clegii| sAtha hI isake yahI 2 saba kArya hamezA na karate rahanA cAhiye arthAt hamezA inake karane meM hI magna yA dattacitta nahIM ho jAnA cAhiye, kabhI inako chor3akara AtmadhyAna AdimeM bhI laganA cAhiye, tabhI pUrNa sukha milegA yA zAnti prApti hogI / sArAMza yaha ki yogyatAnusAra samaya para vyavahAra aura nizcaya donoMkA avalambana karanA e eka nahIM, yaha zikSA dI gaI hai| kArya karate rahanA, vyavahAra ( azuddhatA ) hai aura usakA sthAma karanA, nizcaya hai ( zRddhatA hai / isIkA nAma sarAgamArga va vItarAgamArga hai aisA kramazaH ise samajhanA cAhiye athavA saMsAramArga va mokSamArga samajhanA caahiye| vyavahAra aura nizcaya na sarvabhA ya hai na sarvecA upAdeya haiM kintu kathaMcit ya va upAdeya haiN| aisA jinavANI yA syAdvAdavANI kA upadeza hai| siddhAntaH nizcaya 54.5 ?. are fart pavitAmA vyavahAravivaye muile / water for kijjara divya aNyena uNa sacyaM / / 12 / / samayasAra kSetrakagAthA : artha yadi koI jainapata ( siddhAnta ko AnanA cAhatA hai / usako nizcapa aura vyavahAra donoM nAmakA bAlamana yA sahArA lenA par3egA arthAt donoM para sAhase abhISTa siddhi hogI (manoratha pUrNa hogA ) / eka kisako dene para pUrA padArtha samajha meM nahIM Aveza na usakA varNana kiyA jA sakegA yaha Apatti hogii| ataeva vyavahArako tIrtha yAne mArga: rUpa samajhanA aura nizcayako tIrthakA phala arthAt abhI sthAnakI prAptirUpa samajhanA cAhiye yaha sArA hai ( rU #)
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ : 1 Zuo Hao Bei puruSArtha aura vyavahArameM paraspara sAdhyasAdhanayanA hai arthAt nizcaya sAdhya hai aura vyavahAra sAdhana hai arthAt bhedRSTi ( vikalparUpa pariNati ) ke pazcAt abhedadRSTi / nivikalpa pariNati ) hotI haiM aisA krama hai| taba vikalpa ( vyavahAra) sAghana siddha hotA hai aura nirvikalpa ( nizcaya ) sAdhya siddha hotA hai| usake pazcAt antima ers ( mokSa kI fafa ( prApti hotI hai| aisI sthiti kA pArA ( tilauliyA rUpa ) kAraNa siddha hotA, vaha bhI rUpAntara ho karake arthAt nizcayakI sthiti meM Akara ( tadavastha rahate hue mahIM ) yaha sAtparya hai / gA0 naM0 156 paMcAstikAya granthakI TokAmeM dekho, sAkSAt va paramparAmeM yaha spaSTa hai| 2. ameda ratnatraya va bhedaratnatraya kyA hai ? isakA khulAsA (1) jisa samyagdRSTi AtmA ke anubhava meM koI khaMDa yA bhedakA anubhava na ho, arthAt jJAna darzanacAritrakA bhI bheda yA free na ho, usakI abheda ranavayavAlA zuddha yA nizcayasamyagdRSTi kahate haiN| paryAyakI apekSAse usIko atarrer bhI kahate haiM / vAstavameM yahI mokSagAmI AtmA hotA hai| kAraNa ki vaha nirvikalpa samASivAlA thA zAkAkAramAtra apaneko anubhava karanevAlA ho sakatA hai, dUsarA nahIM / ( 2 ) jisa samyagdRSTi jIvake anubhava, jJAna-darzana vAritrakA bhedarUpa ( rUpayA vikalpa ) anubhava ho, yA rAgAdirUpa bhedakA bhI anubhava ho, usako sarAga yA nedaratnatrayadhArI sampradRSTi kahate haiM / mogAmI usa avasthAmeM nahIM ho sakatA yaha niyama hai| isataraha abheda ratnatraya va bheda ratnatrayakA svarUpa samajhanA cAhiye, anya prakAra samajhanA galata hai / prazna : samyagdRSTike aisA kyoM hotA hai ? isakA uttara Atmazakti (vIrya kI kamIse yA saMyogIparyAya hone kI vajahase yA pAkibhAvoM ( kSAyopazamikAdibhAva ke yogase yA astitvase, athavA upayogakI sthiratA nahonese, va pUrNavItarAgatA prApta na honese, sArAMza yaha ki hIna avasthA yA apUrNadazA honese pUrvoka sabhI upadrava ( bheda vA vikalpa vagairaha ) hote haiM jo rait bAta nahIM haiM / kintu ve saba vikalpa paryAya hote haiM dravyameM nahIM hote, dravya aura usake guNa sadaiva achUte ( zuddha ekAkAra-bheda rahita ) rahate haiM, yaha aTala niyama hai tathA sabhI guNa bhItara hI bhItara gogarUpase kArya karate rahate haiM, sirpha eka koI guNa mukhyarUpase prakaTa kAma karatA hai, jo sabakI jAhira hotA hai / isIse street upayogako mizrarUpa kahA jAtA hai / goNa-mukhyarUpa ) yaha tAtparya hai / jaise ki jJAnake samaya zraddhAna bhI rahatA hai aura donoM apanA 2 kArya karate rahate haiM koI bAdhA nahIM AtI / jJAnako mutAke samaya bhavAna gauNa rahatA hai aura zraddhAnakI mukhyatAke samaya jJAna gauNa rahatA hai ityAdi khulasA samajhanA cAhiye, jisameM bhrama narahe / noTa --- - pUrNazuddha samyagdRSTike jJAnameM vikalpa Adi kucha nahIM uThate kyoMki pUrNazuddhasamyagdRSTi vaha hotA hai jisake sAtha na saMyogIparyAya ho, na usake jJAnameM koI vikalpa upaje / kintu jisake sAtha saMyogIparyAya ho aura vikalpa bhI upajeM, usako vyavahAra yA upacArase pUrNa yA zuddhasamyagdRSTi kahanA cAhiye, yaha nirNaya hai, mUlanA nahIM cAhiye /
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ parizi 3. nizcaya aura vyavahAra samyagdarbhanakI bhUmikA kyA hai ? (viSaya-kSetra-AdhAra kyA hai ) isakA khulAsA (1) jo jIva sAmAtya (dravyatva-gumAna-paryAyastha ke sAtha vizeSako ( manuSyAdi saMyogI paryAyako yathArtha ( bhedazAna sahita yA sAmAnya vizeSa paraspara sAMpekSa, gauzamukhyarUpa ) jAnatA hai, usako vyavahArasamyagdRSTi' kahate haiM / ataeva usakI bhUmikA yA viSaya bhedarUpa hai saMyogI paryAya sahita dravya hai / (2) jo jIva saMyogIparyAyake vikalpa rahita evaM jJAna ke vikalpa rahita zuddha-akhaMDa eka AtmAko yathArtha jAnatA hai, usako nizcaya samyAdRSTi yA zuddha samyagdRSTi kahate haiN| usakI bhUmikA yA viSaya parasparAmA mAnisasamyakpanA hai...mithyApanA nahIM hai astu / bhAvArtha.....jahAM para ( jisa anubhava kAlameM ) apane vyaktitva (vizeSa) Adi kisI bhI vastuko tarapha khyAla yA dhyAna na rahe aise vikalpa zUnya ( sAmAnya ) ekamAtra AtmAnubhavameM lInatA honekA nAma nizcaya samyagdarzana hai kintu usa samaya gauNarUpase ve vyanityAdi paraspara sApekSa avazya sattAmeM maujUda rahate haiM, unakA abhAva nahIM ho jAtA ( sAtha nahIM chUTa jAtA ) yaha tAtparya hai| aura jahAM para apane vyaktitvAdi / vizeSa-bheda ) bhI prakaTarUpase dhyAna ( upayoga ) meM raheM evaM jJAnadarzanAdikA bhI vikalpa upayogameM pAyA jAya, 'usako vyavahAra samyagdarzana kahate haiM, aisA samajhanA caahiye| MIyo.. TARATHI MadraniservicitSAREERAMAYA asketsonilion 1.jo mANadi araharsa ityattaguNattapanayanteSTiM / so jANadi appArNa so ho khala yAdi taptalayaM ||8||acaansaar artha-jo bhavyabhodha, AIntadeva ( vizeSa paryAya ) ko, avyatra guNatva paryAya ( sAmAnya ) sahita jAnatA hai aryAga sAmAnya sahita vizeSa rUpase sApekSa jAmatA hai, vaha jIva, mAno apane vyaktitva ( vizeSa) ko bhI dravyatyAdi sAmAnya sahita sApekSa jAnatA hai kAraNa ki vastu ( padArtha ) kA svarUpa aisA hI hai sApekSa hai / saba vaha vyavahAra samyagdRSTi ho jAtA hai-usakA ajJAna ( moha mithyAtva ) naSTa ho jAtA hai aisA spaSTa samajhanA cAhiye / yahI bAta Age kahate haiM ekomAH sarvabhAvasvabhAvaH. sarva bhASA: kmaavsvbhaavaaH| eko bhAvaH tattvataH yeca buddhaH, sarve bhAvAH tasvataH tena vRkSAH // 1 // artha--jisa jIvane eka ( jIvAdi ) padArthako acchI taraha jAna liyA ho, samajhalo usane saba padAoMko jAna liyA hai kAraNa ki jo svabhAva ( svarUpa sAmAnya ) eka padArthakA hai, vahI svabhAva saba pradAyoMkA hai aisA niyama hai-bastuvyavasthA hai| gAthAkA tAlpayArtha -yaha hai ki jaba koI caitanyanidhAnajAmI jIva apane zAnakA upayoga kara arhansa Adi parako aura svayaM apaneko sAmAnyavizeSarUpase jAnatA hai taba usa samaya ajJAna yA moha ( andhakAra ) naSTa ho jAtA hai ataeva zAnasvarUpa upayogakA ho jAnA hI samyagdarzana nahIM to aura kyA hai ? yaha tAtparya hai| ajJAnako dUra karane kA eka mAtra upAya jJAnasvarUpa apanI AtmAkA saMvedana hI hai, arthAt 'svasaMvedana hai' banAma svAnubhava hai| vicAra kiyA jAya / sAmase azAna naSTa hotA hai maha nyAya hai| Samsadore-on-sooalodoo LavakittentiEDE
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArthasidhupAya dUsarI taraha se nizcaya vyavahAra samyagdarzanake bheda (1) para dravyoMse bhinna eka akhaMDa apanI AtmAkA hI zraddhAna-anubhava honA nizcaya samyagdarzana kahalAtA hai| isameM ekatva ( sAmAnya ) kI pradhAnatA hai tathA paradravyoM se bhinna yahA~ vizeSakI pradhAnatA hai / isa taraha samudAya rUpase (sAmAnya vizeSa milakara) 'ekatva vibhaktarUpa, AtmAkA zraddhAna jJAna honA nizcaya samyagdarzana nizcaya samyagjJAna siddha hotA hai| (2) jIvAdisAta mokSamArgopayogI tatvoM kA yathArtha pradAna karanA, vyavahAra samyagdarzana hai / prazna:yahA~para vyavahAratA kyA hai ? jabaki yathArtha zraddhAna sabhI meM maujUda rahatA hai, taba pharaka ( bheda ) kyoM hai ? isakA uttara yaha hai ki zraddhAna guNa, jJAna guNakI taraha nibikalpa ( bheda yA khaMDa rahita ) hai, saba phira usameM sAta khaMDa yA bheda yA AkArarUpa vikalpa karanA, maho vyavahAra hai vanAma ayaMTameM khaMDa karanA hai ityAdi khulAsA hai| 4. mokSake kAraNoM meM bheda .. yoM to mokSake kAraNa samyagdarzana jJAna cAritha ye tIna hai, yaha sAmAnya kathana hai| kintu usameM jo samyagdarzana kAraNa hai, usake dUsaro taraha do bheda haiM ( 1 ) mukhya kAraNa rUpa (2) niyamita kAraNarUpa / yathA---(1) tatvArtha pradhAna, devagurudharmakA zraddhAna, svaparakA zraddhAna, AtmAkA zraddhAna-~~~ye cAra bheda mukhya kAraNa ke haiM athati ye honA hI caahiye| kintu (2) niyamita kAraNa eka hI hai aura vaha "viparIta abhiprAya ( zraddhAna ) me rahita hotA hai, arthAt agRhotamithyAtvakA chUTanA hai kyoMki usake honepara samyagdarzanakA honA anivArya hai (vyAtirUpa hai)| parantu pUrvokta tattvArthazraddhAna Adi cAra kAraNoMke rahate hue samyagdarzanakA honA anivArya nahIM hai, hoya bhI aura nahIM bhI homa aisA dvandva rUpa ( vikalparUpa bhAjya hai ) hai aisA bheda samajha lenA cAhiye / niyama kA artha avinAbhAvasya vyApti hai kimbahunA isI ukta niyamako vyAnameM rakhanese spaSTa rUpase samyagdarzanake do rUpayA bheda sahaja hI samajha meM A jA sakate hai dhyAna diyA jAya ! samyagdarzanake do bheda (1) nizcaya samyagdarzana, jisa niyamita kAraNa ( agRhIta mithyAdarzana yA viparIta zraddhAnakA abhAva honA ) se samyagdarzanakI utpapti hotI hai yA mAnI jAtI hai, yAne niyamita ( sacce ) kAraNakI badaulata ho usake kArya ( zraddhAna ) ko bho saccA yA samyakadarzana kahate haiM arthAta nizcaya samyagdarzana kahate haiN| yahA~ yaha kathana kAraNakI apekSAse kAryakA bheva mAnanA rUpa hai arthAt sabhyagdarzanakA bheda mAnanA rUpa hai| isI taraha (2) vyavahAra samyagdarzana, yaha dUsarA bheda hai| arthAt jisa samyagdarzanake kAraNa mukhya to haiM kintu niyamita na hoM kintu bhAkya yA vikalpa rUpa hoM ( unase samyagdarzana hoya na bhI hoya aise hoM) una kAraNoM ke kAryako samyagdarzana kahanA yaha saMbhAvamArUpa, upacAra hI hai ( abhUtArtha hai ) aisA bheda samajhanA cAhiye / are! jisako vAstabameM ( nizcayoM ) akhaMDa AtmAke zraddhAnarUpa samyagdarzana grAma ho jAtA hai usako devAdikake zraddhAnarUpa ( bheda yA khaMDarUpa ) vyavahAra samyagdarzana to ho hI jAyagA ( abheda yA arSakA bheda yA khaMDa honA saMbhava hai...yogya hai ) parantu khaMDa 2 rUpa vyavahArase akhaMDaspa yA abhedarUpa nizcaya ho hI jAya, yaha nizcita yA dhruva nahIM hai ataema vaha bhAjya rUpa hai| isa prakAra kAraNakI apekSAse samyagdarzanake do bheda batalAye unheM samacanA cAhiye 1 darzana yA samyagdarzana AtmAkA hI guNarUpa aMza hai / jo nizcaya ( bhUtArtha ) hai kintu guNa.
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 119 guNIkA bheda karanA vyavahAra hai| bhUtArtha ( nizcaya ) kA zabdoMke dvArA kathana karanA bhI vyavahAra kahalAtAhai, yaha vyavahArakA sAmAnya lakSaNa hai, kAraNa ki nizcayakA jJApana parAvida ( zabdAzrita ) hotA hai yaha parAdhInatA AtI hai| 5. sAkSAta kevalI ( sarvajJa ) ke jJAna meM aura zratakevalI (parokSajJAnI) ke jJAnameM tAratamya ( hInAdhikatA ) hotA haiM / (1) kevalokA sAna sabase bar3A hai, jisameM vizvakA koI padArtha vimA jAne raha nahIM sakatA, lekina usake dvArA jAne gaye sampUrNa padArtha sarvataH kahe mahIM jA sakate, bahuta thor3e kahe jAte haiM / jo kahe jAte haiM, unakA ho lekhana va varNana dvAdazAMgarUpa zAstroM meM hai, jisako gaNadhara taiyAra karate hai| tadanusAra una zAstroMko parokSa jAnane vAle jIda zrutakevalI mAne jAte hai| aisI sthitimeM unako kevalI jaisA ( jitanA) jJAna na honese tAratamya ( honAdhikatA ) pAyA jAtA hai, barAbarI nahIM hai / vaise to nizcayase saMkSepameM vaha jIva zrutakevalI hai jo sirpha apane zuddha { ag) AtmAmAtra ko zrutajJAna ( svasaMvedamajJAna ) dvArA jAna letA hai| isake sivAya kevalajJAna yA koI bhI jJAna mistrayase jhayoMke AdhIna nahIM hai kintu svataMtra hai ( jJeyoMke na honepara bhI unameM sarvazakti hai ) jJAna va zraddhAna guNameM yaha khAsa vizeSatA hai tathA zAma-zraddhAma donoM hI akhaMDa yA nirvikalpa hai, kabhI unameM khaMDa yA vikalpa nahIM hote| n .musiliminisanili (2) jJAnI ( samyagdRSTi) kI kSyA aura ajJAnI (mithyAdRSTi ) kI dayAmeM bheda ( pharka ) hai| isakA khulAsA paMcAstikAyakI gAyA naM0 137 meM maujUda hai / sAmAnyataH dayA samyagdRSTi evaM miyAdRSTi donoM pAlate haiM ( karate haiN)| parantu samyagdRSTi mukhyatayA apanI dayA arthAt apanI AtmAkI rakSA (bacAva) karatA hai aura usake liye saMsAra zArIra bhogoMse aruci ( virakti ) karatA hai, unheM heya samajhakara apanA bhAva yA upayoga rAgAdikase haTAkara vItarAmatA ( zuddhatA) meM lagAtA hai, jisase Apaca aura baMdha nahIM hotA, taba apanI rakSA baha kara letA hai yaha tAtparya hai| kintu jaba usake upayogameM rAmapariNati oradhAra hotI hai aura usakA vega daha nahIM roka sakatA taba agatyA ( majabUrI meM / yaha aruci pUrvaka rAmajvarako zAnta ( zamana ) karane ke liye rogIkI taraha kar3avI auSadhiko bhI grahaNa karatA hai ( utsAha aura cise nahIM), jisase thor3A Asrava aura baMdha bhI usako hotA hai arthAt saMvara aura Amrava dInoM hote haiM, parantu mukhya va goNakA bheda rahatA hai aisA samajhanA cAhiye / tathA upAdezabuddhi vItarAgatAmeM hI rahatI hai, rAgame heyabuddhi rahatI hai / ( 3 ) azAnI mithyAdRSTike dayAbhAya dUsare tarahakA rahatA hai, usako pracura rAga rahatA hai, vairAgya anani 1. NANaM yANimittaM kevalaNaNaM ca NattiA sudaNANaM / yaM kevalaNANaM gANaM ca mayi kAlaNo ||gaa 0 41 // artha-bAna pake adhIna nahIM hai, saba kebalazAna mI bhutAna yA yake adhIna mahIM hai| kevalAna svaI yaspa hai a patra meM pApanA va ahAnapanA do dharma mahIM haiN| phalasaH satA ravAdhIna mAnase hI sida ho jAtI hai phira zaMkA kyoM karanA ?
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ : svArthA nahIM hotA / paramakaraNAbhAva ke pIche vaha atyanta AIklezapariNAmavAlA ho jAtA hai, apanA kartavya pUrA karanA usI kAryako karane meM mAnatA hai, jisase mokSa nahIM hotA, saMsArameM hI rahanA par3atA hai, yaha bhAva hai| yadyapi hai yaha zubharAma tathApi haiva hai, upAdeya nahIM haiM, aisA khulAsA samajhanA caahiye| phalataH kathaMcit padake anusAra donoM upAya hai / ajJAnI parathAkI hI dayA samajhatA hai svadako nahI samajhatA / ' 450 ( 4 ) AtmA yA jJAnameM mecakatA (anekarUpatA) va amecakatAkA nirNaya :-- ' darzanajJAnacAristribhiH pariNatatvataH, ekopi trisvabhAvatvAt vyavahAreNa mecakaH // 17 // paramArthena vyazAstra jyotiSaikakaH, sarva bhAvAntaradhvaMsisvabhAvatvAdabhecakaH || 18 || rAmaprasArakalaza artha :--- paryAyarUpa nAma yA vyavahArako apekSAse eka hI vastu anekarUpa banAma mecakarUpa mAnI jAtI hai | aisA vastu anekarUpa yA anekAntarUpa svabhAva hai| svataH siddhati pariNamana ( vyakti ) hai saba sA mAnanemeM koI virodha yA Azcarya nahIM hai, aisA nizcaya yA samAdhAna kara lenA cAhiye 6. nimitta va upAdAnameM bheda aura usakA khulAsA donoM svataMtra padArtha haiM ( 1 ) eka hI padArtha meM nimittatA va upAdAnatA donoM dharma pAyeM jAte haiM kyoMki pratyeka vastu yA padArtha anekAntarUpa hai ( aneka dhavAlA hai| kintu eka dUsarI vastuke prati vicAra karanepara eka vastukA svabhAva, usakA apanA upAdana hotA hai arthAt guNa upAdAna mAnA jAtA hai tathA parastu ke prati yahI svabhAva yA guNarUpa upAdAna nimitta mAnA jAtA hai, yaha nirdhAra hai / kAryako utpanna karanevAlA virUpa upAdAna kAraNa hI hotA hai, nimittakAraNa nahIM, yaha nizcita hai| kAraNa ki vaha rahate hue bhI upAdAna ke far kArya kabhI prakaTa nahIM hotA, yaha pratyakSa dekhane meM AtA hai| athavA- padArthako kAryako prakaTa karane ( 2 ) eka hI padArtha meM rahanevAlA upAdAna aura nimitta usI vAlA hotA hai, anya padArthake prati asamartha aura niraka yaha kA niyama hai| jaise ki ghaTakAryake prati usakA upAdAna kAraNa miTTI aura nimitta kAraNa ( sahakArI ) sthAsa kozazUlAdi hote haiM tabhI vaha ghaTa usameM banatA hai| donoM hI abhivadezI va rAbhUta vyavahArarUpa haiN| kuMbhakAra Adi saba bhinna pradezI va asadbhUta vyavahArakhpa haiM / ava unako nimittakAraNa mAnanepara nimittoMkI saMkhyA sImita na raheMgI evaM vastu parAdhIna ho jAyagI / lokakA nyAya aura AgamakA nyAya pRkka hotA hai| sAsaMda yaha ki mUladravyako upA dAna kAraNa kahate haiM aura usakI pUrvaparyAyoMko nimittakAraNa kahate haiM / tadanusAra upAdAna nizcayarUpa hai aura nimitta vyavahArarUpa hai, isa tarahakI saMnati biThA lI jAtI | ukaM-- 'sAdhyasAdhanabhAvena vidhakaH samupAsyatAm' || kaladA samayasAra 15 // tathA paM banArasIdAsajI nATakasamayasAra meM likhate haiM "upAdAna nija guNa jahA~, yahA~ nimitta para hoya / upAdAna paramANavidhi, viralA vRjhe koya 31 // upAdAna bala jaMha vahAM nahi nimitako dAya / ekacakra so ratha cale raviko yahI svabhAva // 2 // sabai vastu asahAya jaMha taha nimitta hai kauna / jyoM jahAja paravAha tire sahaja vina pIna // 3 // 1. dayA thA saba koI kahe dayA na jAne koya / svaparadayA jAne vinA thA kahA~ se ho paMcAstikAyako TIkAmai ullikhita hai|
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 451 nITa- saccI nimitta upAdAnatA, abhizapradezavAle padArthoMmeM hotI hai, bhinnapradezavAloMmeM mAnanA upacAra hai / samyagdarzana aura miyyAdarzana ke nimittakAraNa kauna haiM ? unakA khulAsA farara samyagdarzanakA nibhisakAraNa, viparIta abhiprAyakA nikala jAnA hai tathA vyavahAranayase samyagdarzanakA nimittakAraNa miSyAmasya karmakA upazama-saya-kSayopazama hai| isI taraha nizcayase mithyAdarzanakA nimittakAraNa viparIta abhiprAyakA astitva hai tathA vyavahAranayase mithyAdarzana ke nimittakAraNa mithyAtyakarma kA sattva va udaya hai / upAdAna kAraNa kauna hai ? unakA khulAsA zuddhapiyana samyagdarzanakA upAdAna kAraNa, svayaM Atmadravya hai akhaMDatamya jJAyakAkAra eka tathA anizcayaryase bhedarUpa Atmadravya hI upAdAnarUpa hai tathA azuDhanizcayanayase Atmadravya hI mithyAdarzanakA upAdAnakAraNa hai parantu aupAdhikabhAva honese vinazvara hai, saMyogIparyAyarUpa hai / 7. anujIvI va pratijIvI guNakA khulAsA freeNoMse jIvadravyakA astitva evaM vyAvRtatva siddha ho unako ( 1 ) anujIvIguNa kahate haiM ( sAmAnyata: ve sabhI dravyoMmeM pRthaka pRthaka rahate haiN| jaise ki jIvadravyameM jIvanatva (cetanatva ) ko siddha karane jJAnadarzana sukhabala, mukhya yA vizeSa guNa haiM, unhIMse jIvadravyako sattA aura anyase vyAvRti ( pRthakatA ) siddha hotI hai| zeSa ( sAdhAraNa ) guNa jaise ki astitva vastutva prameyatva Adise jIvatva siddha nahIM hotA, ataeva ve saba pratijIvI ( jIvatva yA vetanatva se bhinna yA viparIta ) haiM, kAraNa ki unase jIvatva siddha nahIM hotA, aisA hI pratyeka dravya meM samajhanA caahiye| isakA artha abhAvarUpaguNa hai arthAt anujIvI guNoMke abhAvarUpa ( bhinna ) haiM kintu sattAke abhAvarUpa artha nahIM hai, anyathA siddhAntavirodha ho jAyagA / aisI sthiti meM Recent astitva aura anyadravyoM bhinnatva usake aMgabhUta yA AtmabhUta guNa jJAnadarzana hI siddha karate haiM, anya koI nahIM, yaha niSkarSa hai / dravyamAtrakA khAsa astitva siddha nahIM kintu mAtra sahavipakSI guNa kahate haiN| jaise ki astitva Tere kyoM ki ye jIvatva ( cetanatva ) siddha karane meM samartha (2) pratijIvIguNa, jinaguNoMse jIvakA yA caratA siddha ho, unako pratijIvo yA abhAvarUpa usake agurulaghutva prayatva Adi sAmAnya ( sAdhAraNa ) guNa, nahIM hai| uktaM ca prameyatvAdibhirdharavidAtmA cidAtmaka - zAnadarzanatastasmAccetanAcetanAtmaka // 3 // akalaMkadevakRta svarUvasaMbodhana grantha, prakAzaka jaina siddhAntapra0 ( saMsthA mahAvIrajI, rAjasthAna ) artha -- prameyatvAdidhamake dvArA cetanarUpa AtmAmeM cetanatA ( jIvatva ) kI siddhi nahIM hotI kyoMki ve sAmAnyapratijIvI guNa haiM / vastutaH unase acetanatva hI siddha hotA hai / tathA darzana jJAna Adi anujIvI guNoM ke dvArA cetanatA siddha hotI hai / ataeva siddhi va asiddhi ina do nayoM ( nyAyadRSTi ) kI apekSAse Atmaha ( jIvadravya ) yo taraha ( cetana va acetana ) siddha hotA hai / isaprakAra anujIvI pratijIvI guNoMkA khulAsA hai, bhrama nahIM rakhanA cAhiye 1
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ N 451 17425282 puruSArthasipA bhAvArtha - asameM AtmA acetana ( aSTarUpa ) nahIM hai kintu hetuoM yA sAmAnya guNoM yA pratijIvIguNoMke dvArA usameM belamalA siddha nahIM hotI aura vizeSaguNoM yA anujIvIguNoM ( hetuoM ke dvArA gheta siddha hotI hai, yaha batalAyA gayA hai-- dUsarA koI prayojana nahIM haiM sirpha lakSya lakSaNako zuddha nirodha banAnekA prayojana hai mastu / merI samajha meM jo AyA yaha likhA hai, buddhimAn vicAra kara mAnyatA deve, kimbahunA / 8. sAta baccoM meM viparItatAkA khulAsA ( viparIta zraddhAna kyA hai ityAdi ) jaisA jIvadravyakA yathArtha ( satya ) svarUpa hai sAma jAnakara usase ulTA yA bhinna prakAra jAnanA ca mAnanA ( ajJAna karanA ) jIvatatvA mithyA jJAna baddhAna hai arthAt jIvake viSaya meM viparItatA hai / jaise ki jIvakA saccA svarUpa darzanajJAnavAritra hai tathA parase bhinna aura apane guNoMse abhinna hai| usako sAna Anakara parameM use milAkara abhinna jAnanA va mAnanA viparIta ajJAna va viparIta jJAna hai tathA arrant indriyAtri daza grANa vAlA mAnanA jo saMyogIparyAya hai, jisameM jIva aura ajIba ( pudgala ) yo dravye saMyogarUpase milI huI haiN| isameM viparItatA yA galatI yaha hai ki yaha zraddhAna va kathana akele (zuddha) teamer nahIM hU~ kintu do dravyakei mela se banI saMyogIparyAya ( azuddha ) kA hai| yahIM ayathArtha yA mithyAsvarUpa jIvadravyakA hai / phalataH usa jJAnavAnase mokSa kabhI nahIM ho sakatA / mokSa karmoke kSayase hotA hai parantu ukta fisareeart ates kamakA zrAya yA saMvara nahIM hotA apitu Anada aura a~dha hotA hai kyoki parameM bora apane meM bheda na mAnane se parameM rAgAdivikArI / azuddha ) bhAva hamezA hote rahate haiM, jinase kamoMkI santati niraMtara jArI rahatI hai kabhI nae nahIM hotI yaha tAtparya hai / yahI viparItazraddhA saMsArakA kAraNa hai / sArAMza pRthak 2 do dravyoMko abhedarUpa ( apRthaka ) mAnanA, jo asaMbhava hai, mithyA hai| ( 2 ) isI taraha ajIvadravyoma ( pudgalameM bhI viparItAkA hotA heya hai, yathA galakA pa svarUpa rUparasagaMdhasparza haiM, tathA parase bhinna hai ( auvAdi sabase pRthaka hai aura yaha sirpha apane- pudagalameM ho rahatA hai / usako vaisA na mAnakara ulTA mAnanA mithyAvaddhA yA viparItatA hai / yathA sabhI zarIrAdiva tAda mere ( jIvAramA ) ke haiM arthAt meremeM va unameM bhetra nahIM hai, jo maiM hU~ so ve haiM, aura ye hai, so meM hU~, donoMmeM: ( bhinna 2 honepara bhI ) koI bheda ( pRthaktA ) nahIM hai| ajIvatattvameM viparItatA ( mithyAtva ) samajhanA cAhiye / isIkA nAma ajJAnatA hai| buddhibhrama hai / prazna- jIva to jJAnamaya yA jJAnasvarUpa hai, vaha ajJAnI kaise ? uttara- isa prakAra haiM ki jabalaka jIvakA jJAna, jo usakI sasA meM haiM, bhedajJAnarUpa na ho arthAt maida anarUpa paryAyako dhAraNa na kareM ( prApta na ho tabataka vaha azAnI hI rahegA, cAhe vaha kucha bhI jAne yA kare, ant ajJAnatA dUra na hogI / ataeva jJAna rahita na honepara bhI bhedajJAnarUpa paryAyake abhAva meM ajAnI hai| mAnA jAtA hai | yaha ApekSika kathana hai | kintu sarvathA jJAnazUnya AtmA kabhI nahIM rahatA, yaha siddhAnta hai, jisakA khulAsA minna prakAra hai / jaisA AgamazAstrI aura ajjIvakA svarUpa likhA hai, use minna prakAra mAnanA mithyAtva yA viparItA yaha niSkarSa / mokSamArgaprakAzaka peja 225 se Age } nirNaya--- / kucha rUpAntaram davyasaMgraha / jaM kuryAdi bhAvamA kattA so hIdi tasya bhAva citradvArA poggalakammAtha kacAra // 8 //
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa jJAnaguNavAlA AtmA anAdikAlase ajJAnaparyAya sahita ho rahA hai arthAt usake jJAnaguNako paryAya ajJAnarUpa banAma sabako apanA mAnane rUpa ( bhedazAmarahita ) aza ho rahI hai aura vaha isa taraha kijJAnavAn ( caitanyanidAnajIva ) AtmA zazasphaTika yA darpaNakI taraha atyanta svaccha evaM nirmala hai, usameM koI mala yA vikAra (rAgAdiva ajJAnAdi mAhoM hai sirpha usameM eka svacchatA hI maujada hai (yaha dasta sthiti hai) / lekina isa sacAI ( satyatA ) ko na jAnakara vaha bhedajJAna rahita ajJAnI jIva, apane AtmAke usa svaccha nirmala svabhAvameM jo tamAma ( kula ) padArtha, rAgAdi da ajIbAdi, prativimbita hote haiM ( jhalakate haiM / unako vaha ajAnI joya apane mAnakara apane sAtha ekatA ( abheda ) karatA hai ki mujhameM aura inameM koI bheda nahIM hai, saba mere hI haiM, jo asaMbhava hai, trikAlameM meM eka nahIM ho sakateM, sabako satA judI 2 haiN| basa yahI bhrama evaM ajJAna hai, yaha mUla meM bhUla yA galatI hai / dUsarI galatI unameM rAgadveSa karanA tathA unheM iSTa aniSTa mAnanA hai / usakA matIjA saMsArakI belakA bar3hanA hai| aisI vikaTa ( viSama ) paristhitimeM jaba kabhI kisI taraha usI ajJAna paryAyakA abhAva hokara jJAna paryAya (bhedajJAnarUpa ) prakaTa ho saba jIvako saJcacA bhedajJAna ( samparajJAna ) evaM sacyA zraddhAna ( samyagdarzana ) prAsa ho aura phira vaha apanI bhUlako samajhe tathA usako meTane yA haTAnekA prayala ( puruSArtha ) kreN| dekho bhejAna honepara vaha bhalIbhAMti samajhatA hai ki mere AtmadarpaNa yA sphaTikameM jo pratibimbarUpa padArtha jhalake hai ve mujhase bhinna hai aura maiM unase bhinna hai| donoMkA paraspara pratibimba-pratibimbaka sambandha hai, prakAzya-prakAzaka evaM jJeya-jJAyaka sambandha hai kintu ekasva yA tAdAtma sambandha nahIM hai / taba unameM ekatA yA rAgadveSAdi kyoM karanA ? saba vyartha hai, aura vaisA karanA aparAdha hai saMsArakA kAraNa hai / merI sasA bayoM kI sattA saba pRthak 2 hai / isa taraha samajhane para hI jIva jAmI yA bhedajJAnI siddha hotA hai aura anAvikI ajJAnatA miTatI hai tathA mokSamArgI samyagdRSTi chaha banatA hai| parapadArthomeM ekatAkI zraddhA va jJAnakA honA hI viparItasA hai, mithyA buddhi hai, jo heya hai-- ( gA0 19 / 20 samayasAra ) moTa-yaha nirNaya jIva aura ajIba donoMko viparItatAmeM lAgU hotA hai / isI taraha Astha (3) baMdha ( 4 ) saMbara ( 5 ) nirjarA (6) mokSa (7) ina 5 pAMca mokSamArgopayogI tattvoMmeM bhI viparIta zraddhA (mAnyatA) ko samajhakara chor3a denA cAhiye aura samyazraddhA kara lenA cAhiye, yaha sArAMza hai| dekho, AmravAdi do tarahake ( saMyogodharyAya meM ) mAne jAte hai arthAt (1) svAzrita (jiidgt)| (2) parAzrita (mudgalagata) / aisI sthiti meM kevala podgAlika kokA bAnA Asava hai, unakA baMdhanA baMdha hai, unakA na AnA saMdara hai, unakI yor3I nirjarA honA nirjarA hai tathA unakI pUrI nirjarA honA ( pRthaka ho jAnA ) mokSa hai / aiso ekAnta ( ekapakSIya ) mAnyatA viparIta hai, kAraNa ki vaha saba doke Azrayase hotI hai.--ekake Azrayase nahIM hotI, yaha niyama hai / vicAra karane para yaha mAnyatA aura kathana vyavahArI ba.upacArarUpa hai kyoMki mAtra parAzrita hai| isI taraha-jIva zAmeM rAgAdhika vikArI bhASoMkA honA, Azrada hai| ( 3 ) unhIM bhAdoMke sAtha ThaharanA baMdha hai| (4) una sAloM kA sApha jAmA saMvara hai / (5) una bhAvoMkA thor3A aya ho jAnA nirjarA hai| ( 6 ) una bhAvoMkA yUpha kSaya ho jAnA mothA hai / / 7) yaha mAnyatA va kathana azukha nizcaya nathakA hai kyoMki jIvAzrita yA jIvake pradezoM meM yaha saba hotA hai| tathApi ina donoM prakArake AsapAdhimeM paraspara nimittanaimi
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ 454 puruSArtha tika sambandha hai tAdAtma saMbaMdha nahIM hai aisA bhedavijJAna yadi ho jAya to vaha samyak zraddhAnaM va samyajJAna kahalAyA, usameM viparIta mAnyatA na raheMgI / so aisA honA anAdise nahIM samajhA hai tabhI jIva bhUla kara mithyAnI miyAdRSTi ho gayA hai / noTa - isake sivAya, jo jIva zubharAga ( bhakti stuti, dayA, paropakAra dAna pUjAdi ) ko mokSakA kAraNa mAnatA hai evaM puSpabaMdhako hitakArI mAnatA hai, arthAt parase AtmakalyANakA honA mAnatA hai vaha bhI feparIta zraddhAvAlA miSyA dRSTi hai, yataH pAvake anusAra apane hI hotA hai para dvArA nahIM, yaha zAzvatika niyama haiM aisA dRr3ha zraddhAna karanA cAhiye | 9. nirjarAke viSaya meM amanivAraNa zAstrIya bhASA meM nirjarAke do bheda kahe gaye haiM ( 1 ) aupakramika yA audyogika ( 2 ) anopakramika yA vaisika athavA savipAka yA avipAka / kintu dezI bhASA meM ( 1 ) akAmanirjarA ( sakAma nirjarA, ye nave zabda ( nAma mAlUma par3ate haiM aura inakA artha bhI aspaSTa pratIta hotA hai isaliye taraha 2 kA kiyA jAtA hai, inakI saMgati Uparake nAmoMse nahIM baiThatI hai / isa prasaMga meM hamArA vicAra nimna prakAra hai usa para vicAra karanA cAhiye ThIka mAlUma ho to mAnanA bhI cAhiye, isameM pakSapAtakA koI kAma nahIM hai, tattvanirNaya meM samadRSTi honA cAhiye / [1] akAmakA hindI artha, kAmakI nahIM, athavA vyartha niSprayojana hotA hai, jisase manoratha pUrNa na ho, aisI nirjarA (kamakA abhAva ) kaSAyakI mandatA hone para hotI hai arthAt jaba kabhI parAdhInatA / kaida mAdi ) honeke samaya kisIko apane aiza ArAmako yA bhogopabhIgakI caujoMkI icchA na ho evaM vikalpa na ho kintu zAnta cita rahe, taba usakI mandakayAyake phUlase usake kitane hI pApakarma kamajora jAte haiM aura feate a nahIM hotA ( yahI nijarAkA rUpa hai ) tathA kitanehI puNyakarmo ( bhavanatrika devoMkI Ayu Adi ) kA baMdha hotA hai, yaha vizeSatA hotI hai, kintu mokSakI prApti ( sAdhyakI siddhi ) nahIM hotI / ataeva vaha vyartha evaM vaha saMvara pUrvaka nahIM hotI, jisase saMsArakI saMtati ( paraMparA ) banda ho / ima saba truTiyoM ke kAraNa kAmarUpa yA nirarthaka hai, usakI akAma saMjJA sArthaka siddha hotI hai vicAra kiyA jAya / aisI nirNaya mithyAdRSTi va samyagdRSTi donoMke parAdhInatAmeM honA saMbhava hai va ho sakatI hai, sirpha baMdha meM kucha bheda rahegA, yaha kalpanAvAsI devAyukA yaMtra karegA anya devAyukA nahIM, kAraNa ki vaha zuddha zraddhAlu hotA hai aura mithyAdRSTi zuddha zraddhAlu hotA hai / [2] sakAma nirjarA, isakA artha kAmako yA matalavakI nirjarA hai arthAt prayojana sahita hai / so aisI nirjarA samyagdRSTike hI ho sakatI hai, kAraNa ki usake vaha nirjarA tapadvArA arthAt icchAoMke na hone se vItarAgatA dvArA hotI hai ( rAgAdikako maMdatAse nahIM unake abhAvase hotI hai, ataeva vaha saMvara pUrvaka hone se saMsArakI santatiko miTAtI ( chedatI ) hai, yaha vAstavika bheda hai, usase mokSa hotA hai ( sAdhyakI siddhi hotI haiM ? ataeva usakA sakAma nAma sArthaka siddha hotA hai, yadyapi kAmakA artha icchA bhI hotA hai kintu usase moza nahIM hotA, usake abhAva se mokSa hotA hai isa prakAra saMgati baiThatI haiM / vicAra kiyA jAya, to isameM koI bAdhA nahIM aatii| vaise to baMdhakA kAraNa, cAhe kalpavAsI deva hoM yA bhavanatrike deva hoM
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa rAma yA zubharAma hI hai dUsarA kucha nhiiN| sAthameM zraddhAma ( samyak va midhyA ) bhI sahAyaka rahatA hai yaha vila kula khulAsA hai| isa nirNayakI puSTimeM paM0 bhUdharadAsajIkA nimnalikhita patha hai--- paMcamahAtrata saMcaraNa, samiti paMca parakAra / ras ca indriya vijaya, dhAra nirjarA sAra ||10|| vAraha bhAvanA sambandhI / sAra, asAra kA artha kramazaH 'sakAma va akAma hai, yathA dhAra nirjarA sAra, sAra-saMvara pUrvaka jo hI hai / vahI nirjarA sAra kahI avipAka nirjarA so hU~ / udaya bhaye phala deya nirjara, so savipAka kahAye / tAsoM jiyakA kAja na sari hai, so saba vyartha hi jAye ||10|| 455 noTa --- yahAM para bhI kAjakA artha kAma matalaba - phalasahita hai vanAma sakAma hai tathA vyartha kA artha are hai yA niSphala hai. so hamAre arthakI puSTi barAbara hotI hai sandeha nahIM karanA cAhiye / sAra asArake prAcIna zabdoM meM pheraphAra karake sakAma akAma zabda naye banAe gaye haiM / usIkA arthasaMdarapUrvaka nirjarA sAra ( sakAma ) hai aura binA saMvara hue nirjarA asAra ( akAma ) hai yaha khulAsA hai| phalataH purAne zabda varSa 'ari kara eka yo samajhanA caahiye| saMgati biThAlanA jarUrI hai| ( vRhajjanavANIsaMgraha dekhI ) 10. AgamabhASA va adhyAtmabhASAkA khulAsA Agama aura adhyAtma ye donoM AramAke svabhAva haiM arthAt donoM prakArake bhAva AtmAmeM hote haiM / ataeva na bhAvoM ko kahanevAle vana, bolI yA bhASAkA nAma hI Agama bhAkhA yA adhyAtma bhASA hai, dUsarA koI artha nahIM hai vastu / ( 1 ) AgamasvabhAvakA artha vikalparUpa svabhAva hai aura 2 ) adhyAtmaFarrant artha, frfenlpasvabhAva hai| tadanusAra vikalpa yA bhedoMkI batAnevAlI bhASA yA bolI AgamabhASA kahalAtI hai / aura nivikalpa yA abheda ko batAne vAlI bolI yA bhASA, adhyAtma bhASA kahalAtI hai, yaha sArAMza hai | isako sarvatra ghaTita kara lenA cAhiye / bhedarUpa kathana karanA AgamabhASA hai, aura abhedarUpa kathana karanA adhyAtmabhASA hai| donoMkA yaha khulAsA hai / vistAra ke sAtha jahAM para kAraNakAryabhAva, nimita upAdAnatA, nimittanaimittikatA Adi kA kathana kiyA jAya, vaha Agama bhASA hai / sUtrarUpa vinA bheMda ke kathana karanA adhyAtmabhASA hai / 11. dravyadRSTise jIvakA zuddha-azuddha svabhAva 1-- eka akhaMDa jJAyakAkAra ( bheda rahita ) jonakA zuddha svabhAva hai, yaha nizcayakA kathana hai / usI kA nAma adhyAtmabhASA hai / tathA 2 - ukta akhaMDa meM hI darzana- jJAna cAritrakA bheda ( khaMDa) karanA jIvakA azuddha svabhAva hai, usakA kathana karanA AgamabhASA hai| isI taraha paryAyakI apekSAse bheda karake kathana karanA, nimittakI apekSA bheda karake kathana karanA, saba AgamabhASA hai /
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArthasindhupAya 12. paryAyadRSTise jIvakA zuddha-azuddha svabhAva 1-saMyogI pAyameM hone vAle rAgAdi vikAroMkA abhAva ho jAnA jIvakA zuddha svabhAva yA svarUpa ...... .......... .................. ..... ...... ........... 2. rAgAdidhikArIkA abhAva na honA sAthameM rahanA jonakA azuddha svabhAna haiM yA azuddha svarUpa hai| 13. mUlameM bhUla kyA huI ? AtmAkA aura parasadArthakA paramArtha se akAlika zeya-zAyaka sambandha hai jo aTala hai atAeka vaha badala nahIM sakatA, yaha siddhAnta hai / basa, isI meM jIva anAdi kAlase bhUla gayA hai jo nimna prakAra hai / 1----jIva ( AtmA ) meM jJeya-jJAyaka sambandha sthAnameM yA pratibimba-prativimbako sthAnameM 'svasvAmisambandha, mAna liyA hai arthAt jJeyoMkA svAmI yA mAlika apaneko mAna liyA hai| sarvesarvA khuda bana gayA hai jo mUla bhUla hai| 2 kartAkarma sambandha sthApita kara liyA hai ki maiM unakA kartA harjA dhartA hU~ ityAdi bhUla kI hai| 3...-phira mamatAbhAva, AtmIyatA yA apanatva athavA mamattra dhAraNa kara liyA hai ki ye satra meM hU~ yA ___ bhere ....mujhase inakA abheda hai, ekattva hai ityAdi bhUla kI hai| 4.... usake bAda, rAgadveSa yA iSTAniSTa buddhi unameM karane lagA hai, jo bhUla hai / 5..-phalasvarUpa karmabaMdhana yA sajA milane lagI hai jo bhUla hai / vaha bhUla kaba va kaise miTe ? janma svarasAnubhavI jIntra (AtmA) ko apane Apa bhedajJAnako utpatti hotI hai--ki maiM aura ye para padArtha bhinna bhinna haiM, ekarUpa yA abhinnatAdAtmarUpa nahIM hai| arthAt o maiM hU~ so ve nahIM hai aura jo ve haiM so maiM nahIM hU~, saba apanI apanI sattA liye hue pRthak pRSaka hai ityAdi bhevarUe pratIti hotI hai, tabhI bhUla va ajJAna / parameM abhedarUpajJAna yA mithyAjJAna ) miTa jAtA hai aura sahI sahI jJAna yA samyagjJAna prakAra ho jAtA hai / basa usIse AtmakalyANakA mArga ; upAya ) mila jAtA hai| usI samaya jIvako, yaha mAlUma hone lagatA hai ki are! maisa aura anya padArthokA paraspara sirpha jJeya-jAyaka sambandha hai-maiM jJAyaka haiM, parapadArtha saba jJeya hai| kinnu merA unakA 'svasvAmI' sambandha nahIM hai.-meM unakA svAmI nahIM hU~, na ye mere sevaka haiN| na maiM unakA phirtA hU~, na ve mere karma hai| ataH unakA aura merA kasAkarma sambandha bhI nahIM hai| taba merI unameM mamatA bhI nahIM hai arthAt AtmIyatA banAma ve mere haiM aisA sambandha bhI nahIM hai| na unameM merA rAgadveSa bhI hai, na maiM iSTAniya bhASa unameM karatA hU~, jisase mujhe karmokA bandha bhI nahIM hotA, na sajA bhoganA par3atI hai, kAraNa ki jaba maiM koI aparAdha yA galatI nahIM karatA taba baMdha aura sajA kADekI? maiM to jJAyakAkAra apane zuddha svarUpakA jJAtA hI hU~ na maiM unakA kattA hU~, ma umakA bhoktA huuN| jJAna yA upayoga yA AtmAkI zuddha svataMtra pariNAmI ho jAne se koI vasasa nahIM rahatA aura nirmoha yA nirvikalpa hokara apane zuddha svarUpakA ho svAda letA va usImeM lIna hotA hai yA ramatA hai, kabhI parakA svAda nahIM letA sirpha parako jAnatA mAtra ramanisammandit d aniumbinisan Agarger
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa maitrimestedlods hai| basa yahI mUlameM bhUla hone va use nikAlanekA tarIkA hai| dekho, paradravyake sAtha vyApya-vyApaka sambandha mahI hotA, na tAdAtma saMbaMdha hotA hai, na katakarma sambandha hotA hai, sirpha jJeyajJAyaka sambandha hI sapA kAla rahatA hai yaha tAtparya hai / caitamya camatkAra rupa darpaNA yA sphaTiko paravA pratibimba par3anepara bhI donoM pRthak pRthak rahate eka nahIM ho jAte aisA samajhanA caahiye| 14. saMkSepameM zlokagata vizeSatAe~ va khulAsA 1-zloka ne0 13meM kathita, kartA aura bhoktAke sambandhameM nizcaya rUpase nirdhAra yaha hai ki bhoktA kabhI ajJAnI / jJAnadAnya jar3a ) nahIM ho sakatA, kintu bhoktA vahI ho sakatA hai, jisako bhogyakA jJAna ho ityAdi gAnaM068 paMcAstikAgasaMgrahakI TIkA dekho / 2.-loka naM0 31meM kathita samyagjJAnako prApta karanekI vidhi yA krama batalAyA gayA hai. usakA Azaya yaha hai ki parIkSA karake tasvoM ko jAnanA cAhie tabhI baha 'adhigamaja' kahalAyagA aura vahI pakkA hogA arthAt AmnAya Adise parIkSA karanA anivArya hai kyoMki parIkSApradhAnI auva mukhya hotA hai, yaha buSTikI gaI hai| 3 zloka maM0 32meM kathita lakSaNa najJAnameM bheda mAnA gayA hai. samakA khalAsA aisA hai ki lakSaNabheda hone para bhI lakSya / padArtha ) bheda nahIM hotA aisA nyAya hai| arthAta lakSya va lakSapAke pradeza ( rahanekA sthAna ) pRthak 2 na honese kathaMcit bheda nahIM hai tathA nAma AdikA bheda honese kathaMcit bheda bhI hai, aisA samajhanA cAhiye / yahI bAta pUjya samantabhadrAcAryane bhI kahI hai.-- dravyaparyAyayoraikyaM tayoravyAtirektaH / prayojanAdibhedAca tanna-nAtvaM na sarvathA // 71 // AmamImAMsA artha-dravya aura usakI paryAya donoMke pradeza ade 2 na honese donoM eka hai-kathaMcitabheda nahIM hai kintu lakSaNabheda-arthAt donoMkA lakSaNa, prayojana Adi judA 2 honese dravya va paryAya kacit bhinna 2 haiM / isItaraha samyagdarzana ya samyagdAnakA lakSaNa judA 2 honese donoM kathaMcit jude 2 bhI haiN| aisA sarvatra bheda va abheda samajhanA cAhiye / moTa--nAma, saMkhyA Adi saba paryAe~ hai ataeva de saba sthira nahIM rahatI badala jAtI hai, yaha dhyAna rakhanA cAhiye / 4...iloka naM0 39meM mukhyatayA vItarAgacArilayA nizcayacAritrakA ( svAzritakA ) kathana kiyA gayA hai kintu sarAgacAritrako chor3a nahIM diyA gayA hai apitu gauNarUpa kara diyA gayA hai, ataeva yathAvasara donoM apekSaNIya haiM ( upAdeya hai ) aisA anekAnta samajhamA-ekAnta nahIM samajhanA yaha tAtparya hai| isIliye cAritradhAriyoM ( sAdhuoM ke tIna bheva kiye gaye hai| ( samayasAra ) arthAt ( 1 ) kevala bAhya parigraha tyAgI ( zubhAzubhapariNAma sahita ) / (2) antaraMga parigraha tyAgI ( azubhapariNAma rahita ) / (3) dharma ( zubharAgarUpa ) parigrahatyAgo / bAyaparigraha vanavAnyAdi tathA antaraMga parigraha ( moha yA azubha-zubhabhAva) tyAgI athavA, sarvatyAgI, zuddhopayogI viitraagii-aatmdhyaanii| aise guNasthAnoM ke anusAra nambaravAra, jaghanyamadhyama-utkRSTa bhedavAle kahegaye haiM usakA tAtparya samajhanA cAhiye / ... 5-daloka naM0 46 meM mukhyatA svAdhInatA ( svAcitapanA )kI batalAI gaI hai, parAdhInatA ( parAzritapanA )kI mukhpatA nahIM batalAI gaI, yaha tAtparya hai / parAdhInatA nimitta kAraNameM zAmila hai, upAdAnakAraNameM PEOANTARPRAMnelleryremientatam
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ puruSArthasididhupAya nahIM hai ataeva upAdAna zurUpa rahatA hai aura nimitta gauNa rahatA hai yaha anekAntadRSTi hai / yaha sAtparya hai tabhI to ___ 'upAdAnakA bala jahAM, nahIM nimittako dhAtra, ekacakrasoM calata hai raviko yahI svabhAva / / paM0 banArasovAsa nATakasamayasArame likhate haiN| upAdAna hamezA vastukA guNa yA svabhAva hotA hai aura dimita hamezA para hotA hai yaha bheda hai| athavA svakSyA ( AtmarakSA-vItarAgatA ; aura paradayA ( anya jIvakA uddhArarUpa zubharAga kA kathana yA pradarzana isa zlokameM khAsakara batalAyA gayA, jo ahiMsA va hisArUpa hai|| loka naM0 124meM, sampradarzanake ghora ( ghAsaka ) grathama kaSAya ( amaMzAnubaMdhI ) ko batalAyA hai, usakA artha, svarUpAcaraNAcAritrake ve cora haiM aisA samajhAnA cAhiye, kAraNa ki unhIM AcArya mahArAjane paMcAstikAyako gAthA maM0 137 kI TIkAmeM likhA hai ki 'tat kAyAcikaviziSTakaSAyakSayopazame satyajhAnino bhavati' arthAt vaha akAluSyarUpa zubhapariNAma, armatAnuvaMdhokazapake kSapopazama honepara ajJAnI ( mithyAvRSTi ke bhI hotA hai| yadi anaMtAnubaMdhokapAya samyaktvakA ghAtaka hotI to, usake kSayopazama honepara usa jIvake kSayopazama samyagdarzana hotA aura vaha jJAnI kahalAtA, ajJAnI na kahalAtA, phira ajJAnIke akAluthya hotA hai yaha kyoM kahA gayA yaha prazna hai ? usakA dhvanyartha yahI hai ki anaMtAnubaMdhI kaSAya svarUpAcaraNacAritrakI hI ghAtaka hai, isaliye usake kSayopazama hone para bhI jIva azAnI raha sakatA hai, mAnI yA samyaktI nahIM hotA anyathA doSa AtA hai vicAra kiyA jAya / TokA vAkya spaSTa hai| --loka naM0 211 meM jo mokSake upAyameM va saMsAra ( aMdha) upAyameM matabheda rakhate haiM tathA arthabheda karate haiM, unake liye paMcAstikAyakI gAyA naM0 157kA Thosa pramANa samajhakara vivAda miTA denA cAhiye jo nimna prakAra hai| tataH paravaritapravRttirbandhamArgaH eva na mokSamArgaH ili' arthAt rAgAdikaSAyabhAvarUpa pariNati yA pravRtti, baMdhakA hI mArga hai-mokSakA mArga nahIM hai, yaha khulAsA hai taba sodhe artha ko badalakara anartha karanA ( bhokSakA mArga mAnanA pakSapAta yA kAya poSaNa karanA nahIM to aura kyA hai? ThaMDe dilase vicAra kiyA jAya vaise Ageke zlokameM aMzakA bheda karake baMdhamArga va mokSamArga batalAyA hI hai| jaba taka saMgati na baiThe tabataka mAnyatA galata hotI hai, satya nahIM hotii|
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhAzuddhapatra paMki azuna zuna jIyAdrabyakA sAdhAraNa lakSaNa hai, sUcyaMgulake ( jA bahuparamANuoMse banatA hai / jIvadravyakA asAdhAraNa lakSaNa 2 hai| dhanAMgulake / ( jo bahuparamANuoMsa banatA hai ) sotijJa ajJAtarUpa jJAnarUpa hogA mizyA vyavahArakA mithyAttva vyavahAradharmakA maMtrA maMtrI laMdAnukUla satyatA paramAndo aura karahate haiM ( vyavahAra kAryaparyAya meM dravyakA Aropa hai| RjususUna tadanukUla mAnyatA paramAnando kyoMki kahate haiM (3) vyavahAra prabyameM kAryaparyAyakA Aropa hai| RjusUtra sadbhuta laganA hai lagatA hai (2[ vyavahAranaya nAmanirdaza vizeSA aura ki vaha pinasukhatA pAsyavyavahArarUpa mAnanA vyavaharanaya nAmanirdeza vizeSatA aura mijazuddhatA kAsmidhyavahAra mAmatA
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ ANJALI ... ...... purUSArthasiddhapupAyaM pRSTha pani azuda 47 elokameM mAvyAtsA sarvaviktottIrNa sarvavittIttIrNa anAdi hone meM n iu zuddha bhavyAtmA sarvavivottIrNa savitAttIrNa anta honese so kiyA bhokA bahI ho sakatA hai jisako bhogya kA jJAna ho // 68 // paMcAstikAya samAhita . moha-ajJAnabhAva jo - ~ kahA antameM TippaNI mo aramparmanaom.. : 1.0 1.1. Kru samaveta ajJAnabhAma karatA hai dharatA hai aura rakhanA dharanA hai orake karanA lagAnaM nikAlakara jyAdatI vyavahArI nikAlakara ayavatI vyavahararI hotA / / / / / / ....... .................... - Purwarem "NXE samyaka aura vyavahArasamyAdarzana aropa adhyAya kAranA vItarAgase prApta na hone nIce U~ca bhulAnA ho samyaka nikAla do-duvArA likhA gayA hai| Aropa prathama adhyAya karanA vItarAgatAse prApta hone nIce U~ce samaya bhulAnA cAhe 102 24 sarvajJAmaSita bana Aya sarvajabhASita bana DAya yaha
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha 106 207 108 109 120 121 122 124 126 127 128 130 134 138 146 147 paMki 6 15. 15 14 TippaNI meM 132 15 133 148 - 151 153 155 156 13 11 13 18 17 13 21 21 * 2 25 17 4 6 24 5 20 4 * 23 3 27 29 ma 17 " azuddha paryAyakA sakatA azuddha miTI zAnte niHkrAMkSita samyaSTi paratA hai| upekSArUpa hai saMyogI honepara unake raha X avirala 'e mithyAdRSTi cha kSaNa dvIpa ho jAtA hai afrater kyoMki bAyahAra bAhya meM liye prasAdI karya zuddhAzuddhIpatra tI to yaha zuzrU paryAya kI sakatI aramA AtmA mArgI mArga jaise vikala aMga hone para bhI manuSya yA baMdara hI kahalAtA hai yaha jor3a lenA isa zloka parIkSA karake tatvajJAna prApta karaneko pradhAnatA hai yaha sArAMza hU~ / saMyoga zuddha miTAyA sAnte niHkAMkSita samyagdRSTi judharatA hai apekSArUpa hai hote samaya usake nikAla denA upayoga lagAnA arthAt bhanakI sahAyatA lenA haiM, jo darzana rUpa hU~ / 461 gAthA naM0 29 jIvakAMDa gommaTasAra midhyAdRSTi haiM lakSaNa dIpa ho jAnA hai svayaM vikasita aura vyavahAra antaraMga meM x nikAla do adhika hai pramAdI kArya jo vratI to tabhI
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ . MM2-24 ...... . ... // . . ... ........ .. . . .......on l imited . . " FREESAREET AR 462 sumana siddhAra B pRSTha paMki facNI meM RERA azuddha kuliNgo| jotro dekhane se pyArI ho ........ P zuba kuliMgo jovo| pelane pyArI bar3A barAbara banatA hai bar3I .......... vizeSa banalA " ....... . .. 170 '... 173 174 175 saMyogo saMyogI TippaNI kRtA vyavahAra dhyanahara svabhASase sthabhAvase abhinna chor3a denA chor3a denA) samajhatA samajhanA piesa michaye AtmA kA AtmA kI jIvoM ko jIvoM ko dravyaga dRzyagata parAkara para pA . ekatA tA ekatA yA svarUpa girItatA hai ( svarUpa viparItatA hai| runnraa itanA nizvayamAvalaMbI nizcayAvalaMbI nizcaya vyavahAra nizcaya vyavahAra jahAM jIva ke vahAM jIvake, pAI AtI hai| pAI jAtI hai yaha dharma hai 15 sAtha kAraNa bhAvavaritra bhAvanAriSa kisI jIvakA kisI bar3e jIvakA bicitramA vidhivatA prANAdhAta prANaghAta saakssaadaan prANaghAta moTa--isa peja kI TippaNI kA sambandha 78 peja ke ukaca se hai| 177
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ 563 181 151 samAgrI ekAha kiyA yuddhAdi maiM jAnasvarUpa hU~ bar3A bhUla IzrAjJA 185 sAmagrI ekahi kiyA (yuddhAdi maiM svayaM jJAnazana bAtmA hU~ bar3I bhUla IzvarAzA gurUmeM bhI hoM kahanevAle dharma virodha haiyajJArtha kSAra karanevAle adharma virodha yathArtha zAra usa (Tippama ) maiM hI hU~ annu caritra ityAdi jAvoM cAmartha 127 199 maiM ho AtmA hU~ apUrva cAriya nikAla do Dabala hai jauko ca mA alaH madhu hai abhakSya ju 204 evaM nahi abhakSya 209 kyoM 212 jAye jAnabhatakA) dhamadhArI pUrNa tyAgane vAle nikAla do yaha adhika hai| janabhUtakA parma tyAganevAle yaha unake usake sthithi aArAdhI . .. .. RISTS 225
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ maaaamanawalaanimilama AAAA - - - mma m milanmawasipormmarAAT MAITHynewNa' puruSArthasiddhapupAya paMkti 21 12 vahIM hai 238 231 244 248 azuddha TipaNI meM 01 ke sthAna meM naM0 2, aura naM 2ke sthAna meM naM.1 samajhanA hisraH hinAH cikanAI vikravAI ke vahA vizyAya vizvAsa mAMsA mAMsa vigIdAda nirmAmAdi prasyAsana sNgrp khudakI khudahI jAyagA jArahA hai varaNAnuyoga ke lokAcAra ke vyavahAra vyavahara svabhAvabhAva meM svabhAva bhASase detA hai sii pApa pApa nahIM lakSya cAhaye cAhiye racamA rakhanA karatA gharatA : 26 TippaNI zuddhabhAvo jA bekAra hai jAtara pAya kaSAya caritra moha bhAritramoha santuSTI santuSTI ) .11 sana nagoMki bekAra hai nahIM cAhiye jasakA usako deve bhANoM 258 259 262 gata 267 268 270 vahIM nahIM hogA nahIM hogA, hai milakara
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuvAzuddhapatra Pelababikasik sabako hisAm sabako hai hiMsAm 275 nAhi nahIM 276 277 lagatA hai| adhyavasAya nimisa hai| yadi subhazraddhA prathameva niyukta karmakI samyasamA lagatA hai, maan nimitta hai nikAla degalAI satyamA, yA svamukhamA prathama meva nina karmakA sammattaddhA 19/20 cArita cariSa 284 kalaSa .. .... rMREpia sAsaNaNAmI, sAmaNa gAmo imeg 288 "bayA sApAraNa sAsaNaNAmI svamAtra tyAganekI arthAta udayamUla javalakA (ahiMsAdharma) prAkRtika ujAle (nizcaya) anycl kila . . . ra mom . mAna: naiSTika auSadhika vadhana usakI dhAraNa aprAkRtika ujayAle (nizcayameM) [kila zanaiH zanaiH naiSThika aupAdhika baMdhana usako dhAraNA
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ 760 pRSTha 310 317 323 327 328 334 338 339 342 343 357 20 365 368 4 345 24 649 9 353 25 354 4 369 NAWADA (MAHA PASHTRA) paMki 182 17 6 chu 29 4 26 16 29 26 11 11 17 24 360 25 5 * 16 * x x x x x 26 24 5 373 26 378 380 381 14 26 3 20 1 azuddha kara taba sAmAyika vratIkA upavAsa udarapUrti bananA mita nahIM kAraNa puruSArthI parama donoM pUrNa sama svabhAva pAna samaya rabhanA kSati lagAna lAte haiM vigar3anA milya jarAsi caritra puruSArtha yA lagane hone meM prayojanA Team & Ca karya jinako ataH malakAraNa puruSArthasiddhapa zukha karataba sAmAyika meM toko [ upavAsa udarapUrtiko bacanA ho cisa mahi kAraNa-pramANa puruSArthI hokara para donoM I pUrNataH samabhAva apAtra sama rakhanA ataH lagAna lAtA hai bigAr3anA jiya jarasi cAritra puruSArtha yA lagAne holase prayojanavaza kArya unako yataH mUlakAraNa
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhAzudapatraM 467 vistAra prAyasisa bhApA vistara prAyazilattAdi tapa 310 gvAriSa 292 jijJAsA Amaca minAra se, 403 utpannA ratiH siraa| ( darUpa vicAra se) zubha upajanA aratiH sapatha Arya isI prakAra 418 426 429 Aca isa prakAra miTakA anekI far anulambigItiH prAza hogA anekI bhijavAno anRpalanivAMta nAma na hogA . .. . . ... 7277 7 23-74 27 - 22224412