Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ TUT 6ILO 000 NAMAMATA / 000000 000 kathA kAvA TULTILI 20 0 . muni chatramalla Raymom
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ Adarza sAhitya saMgha prakAzana
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa muni chatramalla
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ (c) Adarza sAhitya saMgha, naI dillI jaina kathA koSa lekhaka : muni chatramalla sampAdaka : muni nagarAja prabandhaka : kamaleza caturvedI prakAzaka : Adarza sAhitya saMgha 210, dInadayAla upAdhyAya nArga naI dillI-110002 saMskaraNa : mUlya : san 2010 eka sau sATha rupaye Ara-Teka AphaseTa priMTarsa, dillI-110032 mudraka : JAIN KATHA KOSH by Muni CHHATRMALL Rs. 160.00
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ una vItarAga parama AtmA ko jinakA pavitra caritra pratyeka AtmA ke kalyANa-patha kA sambala banatA hai|
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ svataH bacapana se hI kathA-sAhitya meM merI vizeSa ruci hai| aba taka apane svayaM ke upayoga eMva smaraNArtha jo bahubidha kathA-kahAniyAM-cuTakule saMkalita kiye hoMge, likhe hoMge, isakA sahI lekhA-jokhA to nahIM, para anumAnataH tIna hajAra se kucha adhika hI haiN| ___ jaise nadI kA nirmala jala aura sUrya kA prakhara prakAza sArvajanika hotA hai| isameM deza, kAla, pAtra Adi kA bheda nahIM kiyA jA sakatA, vaise hI kathA-kahAnI meM kisI paramparA, mata yA sampradAya kI koI bheda-rekhA khIMcanA sambhava nahIM hai| kathA kA kathya svayaM meM eka bItA huA satya hotA hai, preraNA hotI hai, jIvana kA kucha anubhava aura kucha Adarza hotA hai, isalie usakI samagratA jIvanavyApI ho jAtI hai| pAThaka pUchege-phira isa kathA koSa kA nAma 'jaina kathA koSa' kyoM rakhA gayA hai? prazna ThIka hai| uttara sirpha itanA hI hai ki jala jisa prakAra svarUpa meM eka hote hue bhI apane udgama-sthAna kI apekSA se vibhinna nAmeM se pukArA jAtA hai-gaMgotrI se udbhUta hone vAlI gaMgA kA jala 'gaMgAjala', yamunotrI kI dhArA meM pravAha-mAna yamunA kA jala 'yamunAjala', sarovara ke rUpa meM sthira jala 'sarovara jala' aura bhUmigata nirjhara se prApta hone vAla 'kUpa-jala' kahA jAtA hai, vaise hI sAhityika srota (udgama sthala) kI dRSTi se hI jainakathA-sAhitya, bauddhakathA-sAhitya, vaidika-kathA-sAhitya Adi nAmoM se pahacAnA jAtA hai| udgama srota, kiMcit dRSTikoNa va uddezya kI gahanatA ke kAraNa hI pUrva ke vizeSaNa haiM, bAkI jIvanadharmitA kI dRSTi se ye kathAeM Aja bhI sArvajanIna, sArvadezIya hai| ___ jainAcAryoM ne kathA-sAhitya para bahuta hI gahana va vistArapUrvaka vivecanA kI hai, aura sarjanA bhI kI hai| akathA, vikathA aura kathA-ye tIna bheda
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ batAkara kathA ko upAdeya tathA zeSa ko heya batAyA hai| upAdezya kathA ke bhI viSaya, zailI, pAtra, bhASA Adi ke AdhAra para anekAneka bheda-upabheda kiye gaye haiN| viSaya kI dRSTi se arthakathA, kAmakathA, dharmakathA aura mizrakathA-cAra prakAra kI kathA hai| dharmakathA ke AkSepiNI kathA, vikSepiNI kathA, saMvedanA kathA aura nirvedanI kathA-ye cAra bheda haiN| zailI kI dRSTi se pAMca prakAra haiM-sakalakathA, khaNDakathA, ullAvakathA, parihAsakathA aura sNkiirnnkthaa| pAtroM kI dRSTi se bhI divyakathA, strIkathA, mAnuSakathA, mitrakathA Adi bheda batAye haiN| __ jainAcAryoM ne kathA sirpha samaya gujArane yA mAtra manoraMjana ke lie nahIM likhI, unake sAmane kathA meM dharma, tattvajJAna, vrata, upavAsa, saMyama, jJAna, karma-phala-bhoga Adi kA marmodghATana kara jIvanadarzana spaSTa karane kA uddezya rahA hai| ina kathAoM meM nIti, sadAcAra, paropakAra, sevA, tapa, kSamA, dayA, tyAga Adi kI vividha bhaMgimAeM chipI haiM, sAtha hI sAmAjika evaM rAjanItika Adarza, vyavahAra aura paramparA, rUr3hi Adi kA bhI svastha-spaSTa citraNa hai| isalie maiM kaha sakatA hUM ki jaina manISiyoM ne jisa vipula kathA-sAhitya kI sarjanA kI hai, usakA udgama udAtta jaina cintana hai, aura pravAha ArdazonmukhI hai| jaina kathAoM meM ghaTanA-bahulatA bhI hai, sAtha hI pAtroM ke Antarika jagat-bhAvaloka kA nirmala darzana bhI hai| Aja kA kahAnIkAra jahAM pAtroM ke manovizleSaNa evaM antardvandva ke citraNa meM hI apanI saphalatA mAnatA hai, vahAM prAcIna jaina kathAkAra pAtra ko sirpha nimitta mAnakara usakA jIvana-darzana spaSTa karatA hai| unakI avatAraNA adhyAtma, nIti va radAcAra ke niyamoM kI paripuSTi va sAmAjika-rAjanItika vizuddhi ko lakSya meM rakhakara kI gaI hai| jaina kathA kI yahI apanI vizeSatA va maulikatA hai, jo use anya kathA-sAhitya se kucha viziSTa banAtI hai| racanA kI dRSTi se bhI jaina kathA-sAhitya atyanta samRddha va vizAla hai| choTe-bar3e hajAroM kathA-granthoM kA puSpahAra jaina sAhitya-zrI ko alaMkRta kara rahA hai| kathA-koza kI paramparA bhI jaina-sAhitya meM kAphI prAcIna hai| kucha prasiddha kozoM ke nAma yahAM sUcita karanA cAhUMgA bRhatkathA koza (AcArya hariSeNa)-racanA vi. saM. 955
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathA koza (prabhAcandra ) - racanA vi. saM. 1100 lagabhaga kathA koza prakaraNa ( jinezvara sUri ) - racanA vi. saM. 1108 kathA koza (jinezvara sUri ) - ) - racanA vi. saM. 1108 AkhyAnaka maNikoza ( devendra gaNi / nemicandra sUri ) - racanA vi. saM. 1129 kathA koza (bharatezvara bAhubali vRtti- zubhazIlagaNi). saM. 1509 - racanA vi. isI zrRMkhalA meM dharmadAsagaNikRta - upadezamAlA, jayasiMha sUrikRtadharmopadeza mAlA, AcArya haribhadra kRta- upadezapada ( svopajJavRtti Adi), zrI lakSmIvijaya kRta upadeza prAsAda ( pAMca bhAga) gine jA sakate haiN| kalikAla sarvajJa AcArya hemacandra kRta 'triSaSTi zalAkApuruSa caritra' svayaM eka mahAn caritra - koza hai, jisameM saikar3oM jaina caritroM kA sAMgopAMga varNana hai| isake atirikta mUla AgamoM meM- jJAtA sUtra, antagaDa sUtra, nirayAvaliyA Adi tathA inakI va uttarAdhyayana Adi AgamoM kI TIkA, cUrNi evaM bhASyoM meM bhI hajAroM-hajAra laghu- vRhatkathAeM aMkita haiN| Avazyaka niryukti, cUrNi aura Avazyaka kathA ko to jaina kathAoM kA AgAra hI kahA jA sakatA hai| astu / jaina kathA-sAhitya kA adhikatara bhAga prAkRta - saMskRta - apabhraMza meM hai| isake bAda gujarAtI va rAjasthAnI bhASA meM bhI vipula jaina kathA - saMgraha evaM sphuTa caritra, rAsa, caupI, Adi milate haiN| jaina zvetAmbara terApaMtha ke caturthAcArya zrImajjayAcArya ne to isa dizA meM eka atyanta mahattvapUrNa prayatna kiyA- 'upadeza kathAratna koSa' ke rUpa meN| yaha mahAn kRti abhI taka aprakAzita hai, para isameM hajAroM choTI-bar3I kathAoM kA sundara saMkalana hai| rAjasthAnI jaina-sAhitya kI yaha eka amUlya nidhi kahI jA sakatI hai| uparyukta sAhitya ke Aloka meM dekheM to rASTrabhASA hindI meM aba taka bahuta kama prayatna huA hai| jo kucha kathA - sAhitya nikalA hai, vaha acchA hai, phira bhI paryApta nahIM kahA jA sktaa| maiM bhI isa dizA meM prayatnazIla thaa| jaba zraddheya mahAprajJa jI mahArAja evaM anya sAthI saMtoM ke sAmane yaha
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ kathA-koSa rakhA to sabhI ne isakI upayogitA batAte hue isake krama aura zrama ko sraahaa| prastuta jaina kathA koSa-jaina kathA sAgara kI eka bUMda yA ghaTa mAtra hI kahA jA sakatA hai| sampUrNa jaina kathA sAgara kA Alor3ana va saMdohana to varSoM kI lambI sAdhanA va hajAroM-hajAra pRSThoM kI apekSA rakhatA hai| kintu isa dizA meM prayatnazIla va rucizIla jijJAsuoM ke lie yaha kathA-koSa eka vIthi kA kArya avazya kregaa| isameM jahAM taka prApta hue haiM, pratyeka kathAnaka kA sandarbha/pramANa dene kA prayatna kiyA gayA hai, tAki jijJAsu usake udgama-srota se bhI paricaya kara skeN| mujhe AzA aura vizvAsa hai ki kathA-sAhitya ke kSetra meM merA yaha prayatna mitra dRSTi se dekhA jaayegaa| isake sampAdana/sandarbha lekhana Adi meM mere bhrAtRvya sevAbhAvI muni nagarAjajI ne jo zrama kiyA hai, vaha unakI karmaThatA va kathA-ruci kA hI suphala hai| AzA hai, pAThakoM ke lie yaha upayogI siddha hogaa| ____ maiM parama ArAdhya AcAryapravara ke AzIrvAda tathA muni nagarAjajI aura mohanalAlajI 'sujAna' kI nirnAma seva aura zAnta sahavAsa se asvasthatA meM bhI svasthatA ko anubhava karatA huA kucha kSaNoM kA upayoga kathA-koSa ke nirmANa meM kara sakA, isakA mujhe bahuta-bahuta AtmatoSa hai| -muni chatramalla jaina bhavana, hAMsI (hariyANA)
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ sampAdakIya apane vidyArthIkAla meM bhI jaba-jaba maiM koI kathA par3hatA, pravacana Adi meM koI kahAnI sunatA yA kisI patra-pustaka meM kahAnI dekha letA to use turanta apanI noTabuka meM yA pannoM meM likha letaa| isI ruci se mere pAsa kathA-sAhitya kA acchA saMgraha taiyAra ho gyaa| mere parama upakArI zraddheya muni zrI sohanalAlajI svAmI kA smaraNa Aja barabasa ho AtA hai| jaba maiM unake sAnnidhya meM baiThakara purAnI caupI, rAsa, kAvya-Agama Adi par3hatA thA, ve usakA vivecana karate samaya kathA meM kathA kI kaliyAM kholate jAte aura maiM mantramugdha sunatA jAtA aura phira turanta hI likha letaa| isI prakAra munizrI chatramallajI bhI jaba bAhara se rAja meM (AcAryazrI ke pAsa) padhArate, to maiM sabase pahale pUchatA-'mere lie kyA lAye haiM?' aura ve mujhe nayI likhI huI kathAeM dekara kahate-'yaha lo, tumhAre lie ye kahAniyAM, yaha vyAkhyAna kA masAlA lAyA huuN|' isa kathA-ruci ke phalasvarUpa hI munizrI chatramallajI dvArA saMkalita kathA-saMgraha ko 'kathA kalpataru' ke tIna bhAga ko Akara milA, aura aba bhI do-tIna bhAga kI sAmragI avaziSTa hai| isI ke sAtha munizrI kI preraNA va mArgadarzana se 'jaina-kathA koSa' ke sampAdana kA saubhAgya milA, isakI mujhe parama prasannatA hai| yaha sampAdana hai to vaise Ikha ko mizrI se mIThA karane jaisA hI, para maiM kahAM taka saphala ho pAyA hUM, yaha to pAThakoM ke hAtha meM hai| isameM kathAeM na hokara jIvana-caritra haiM, jo prAyaH pracalita haiM, para unake sandarbha/udgamasthala khojane kA kArya bahuta ktthin| kintu kathA ke sAtha sandarbha hone se usake aitihAsika svarUpa kA jJAna bhI ho jAtA hai tathA usa sUtra ke sahAre anya srota bhI khoje jA sakate haiN| saMdarbha dene meM mujhe zrIcanda surAnA kA bhI AtmIya sahayoga milA hai, jo varSoM se jaina kathA sAhitya kA adhyayana-anuzIlana
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ kara rahe haiM tathA sAtha hI jo kuzala sampAdana-kalA-pravINa, kalama aura medhA ke dhanI haiN| isakI pratilipi taiyAra karane meM satyavIra goyala (hAMsI) tathA surendra kumAra mittala (hisAra) kA zrama bhI mere zrama ko baMTAne vAlA rhaa| mujhe vizvAsa hai, pAThaka isa saMgraha se lAbhAnvita hoNge| -muni nagarAja jaina zvetAmbara terApaMtha bhavana hAMsI (hariyANA)
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. akampita gaNadhara 2. agnibhUti gaNadhara 3. agar3adatta muni 4. acala baladeva 5. 6. 7. acalabhrAtA gaNadhara ajitanAtha bhagavAn ajita sena aMjanA satI 8. 6. aTTaNamalla 10. atimuktaka kumAra (muni) 11. atimuktaka muni (ugrasena putra) 12. aMtUkArI bhaTTA 13. adInazatru 14. anantanAtha bhagavAna 15. anAthI muni 16. aMbaDa saMnyAsI 17. abhaggasena cora 18. abhayakumAra 16. abhinandana bhagavAna 20. abhIcikumAra 21. ayavaMtI sukumAla 22. araNika muni 23. aranAtha bhagavAna 4. ariSTanemi bhagavAna 25. arjunamAlI anukrama 1 26. arhannaka 1 1 4 4 5 31. 6 32. 7 27. aSAr3habhUti AcArya 28. aSAr3habhUti muni 26. Ananda (baladeva) 10 12 30. Ananda zrAvaka 33. ArAma zobhA 34. indrabhUti ( gautama gaNadhara ) 35. ilAcIkumAra 36. ikSukAra - kamalAvatI 13 37. ugrasena 14 38. ujjhitakumAra ArdrakakumAra AryarakSita 16 39. udayana ( vAsavadattA) 17 40. udAyana rAjarSi 41. RSabhadeva bhagavAna kanakamaMjarI 18 16 42. 20 (citrakAra kanyA) kapila muni 21 43. 23 44. karakaMDu (pratyekabuddha) 24 45. kalAktI 25 46. kayavannA zAha (kRtapuNya) * 26 47. kachuA kI kathA 27 48. kAmadeva ( zramaNopAsaka ) 28 46. kArtika seTha 31. 50. kuMDakaulika zramaNopAsaka mm * % % % w w & & & 32 33 35 40 40 41 44 46 51 53 56 57 58 60 61 62. 65 66 66 73 74 8 1 82 83 85
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ 51. kuntI (rAnI) 52. kunthunAtha bhagavAna 53. kuberadatta (aThAraha nAte ) 54. kulaputra mahAbala 55. kUNika rAjA 56. kUragaDuka muni 57. kUlabAlukA muni 58. kRSNa vAsudeva 56. kezarI (sAmAyika) 60. kezI svAmI 61. kesariyA modaka 62. kaikeyI 63. kauzalyA 64. kaMsa 65. khaMdhaka kumAra (skaMdaka) 66. khaMdhaka (skaMdaka) parivrAjaka 67. khaMdhaka muni 68. gargAcArya 66. gajasukumAra 70. gardabhAlI muni 71. gozAlaka 72. caNDakauzika 73. caNDa 74. caNDarudrAcArya 75. candanabAlA 76. candana- malayAgiri 77. candraprabhu bhagavAna 78. cilAtIputra 76. citta - brahmadatta 80. culanIpitA 81. cullazataka 86 82. ceTaka 88 83. celanA 86 84. jamAlI 62 85. jambUsvAmI 65 86. jayaghoSa xe 87. jaya cakravartI 100 88. jayantI zravikA 103 86. jazobhadra 105 60. jitazatru rAjA aura 108 subuddhi maMtrI 106 61. jinarakSita - jinapAla 111 62. jIrNa seTha 113 13. juTThala zrAvaka 114 64. DhaMDhaNa muni 115 65. tAmalI tApasa 66. tetalI - putra tripRSTha vAsudeva 118 67. 116 68. trizalAdevI 121 66. thAvarcA putra 122 100, datta vAsudeva 125 101. damayantI 126 102. dazaratha rAjA 126 103. dazArNabhadra 126 132 134 137 141 142 145 110. dhannA anagAra 104. dAmanaka 105. dvipRSTha vAsudeva 106. dvimukha (pratyekabuddha) 107. dRr3hapraharI 108. devAnandA 106. draupadI 111. dhanyakumAra (dhanajI) 150 152 112. dharmanAtha bhagavAn 153 154 156 158 160 161 161 162 163 164 167 168 166 170 172 174 175 175 177 178 176 181 182 186 87 188 160 161 164 165 168
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 254 256 257 258 268 113. dharmaruci tapasvI 166 145. bharata-bAhubalI 114. naggati 201 146. bhAvinI-karmarekha 115. naminAtha bhagavAn 202 147. bhojakavRSNi.andhakavRSNi 256 116. namirAja 203 148. maghavA cakravartI 117. nami-vinami 207 146. madhubinda 118. nala rAjA 208 150. marIcikumAra 116. nArada muni 211 151. marudevI mAtA 260 120. nimbaka 211 152. mallikumArI ke chaha mitra 261 121. niSadhakumAra 212 153. mallinAtha 264 122. nandana balabhadra 214 154. mahApadma (cakravartI) 123. nandana maNikAra 214 155. bhagavAn mahAvIra 270 124. naMdinIpitA (zramaNopAsaka) 216 156. mahAzataka 274 125. nandIvardhana 217 157. munisuvrata svAmI 276 126. naMdISeNakumAra 218 158. mRgAputra 277 127. naMdISeNa muni 216 156. mRgAloDhA 276 128. padmaprabhu bhagavAn 222 160. mRgAvatI 281 126. pArzvanAtha bhagavAn 223 161. meghakumAra 284 130. puNDarIka-kaMDarIka 225 162. metArya gaNadhara 286 131. puruSapuMDarIka vAsudeva 227 163. metArya muni 132. puruSasiMha vAsudeva 228 164. mauryaputra gaNadhara 260 133. puruSottama vAsudeva 230 165: Arya maMgUsUri 261 134. puSpacUlA (satI) 231 166. maMDitaputra gaNadhara 135. pradyumnakumAra 232 167. yavarAjarSi 263 136. pradezI rAjA 235 168. rahanemi-rAjImatI 267 137. prabhava svAmI 242 166. rAma-lakSmaNa ' 266 138. prabhAvatI 243 170. rAvaNa 300 136. prabhAsa gaNadhara 244 171. rukmiNI 301 140. prasannacandra rAjarSi 244 172. revatI 303 141. bahupatrikA devI 245 173. rohiNI 303 142. bRhaspatidatta 247 174. rohiNeya cora | 305 143. baMkacUla 248 175. varuNa 307 144. brAhmI-sundarI 251 176. vAyubhUti gaNadhara 307 287 262
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 346 346 350 351 352 355 360 361 363 364 367 368 177. vAsupUjya bhagavAn 178. vijaya-vijayA 176. vimalanAtha bhagavAn 180. vyakta gaNadhara 181. zakaTa kumAra 182. zAntinAtha bhagavAn 183. zAlibhadra 184. zivarAja RSi 185. zivA 186. zItalanAtha bhagavAn 187. zaMkha-pokhalI 188. zrIdevI 186. zrIpAla-mainAsundarI 160. zreNika rAjA 161. zreyAMsakumAra 162. zreyAMsanAtha bhagavAn 163. sakaDAlaputra 164. sagara cakravartI 165. sanatakumAra cakravartI 166. samudrapAla muni 167. sAta ninhava 168. sAlihIpitA 166. sAhasagati 200. sItA 201. sukozala muni 308 202. sudarzana seTha 306 203. sudharmA svAmI (gaNadhara) 310 204. supArzvanAtha bhagavAn 311 205. subAhukumAra 312 206. subhadrA 313 207. subhUma cakravartI 314 208. sumatinAtha bhagavAn 317 206. surAdeva 318 210. sulasa 318 211. sulasA 316 212. suvidhinAtha bhagavAn 321 213. saMgamadeva 321 214. saMbhavanAtha bhagavAn 323 215. sthUlabhadra 325 216. svayaMbhU vAsudeva 326 217. harikezI muni 327 218. harirAjA 330 216. harisena cakravartI 331 220. hastipAla rAjA 333 pariziSTa : 1 334 bIsa viharamAna tIrthakara 341 pariziSTa : 2 342 tIrthaMkaroM tathA anya caritroM 343 se sambandhita pramukha bAteM 345 sandarbha-grantha-sUcI 370 371 373 374 376 377 377 381 386 365
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 1 1. akampita gaNadhara 'akampita' muni bhagavAn mahAvIra ke AThaveM gaNadhara the| ye 'vimalApura' ke rahane vAle brAhmaNa jAti ke the| inake pitA kA nAma 'deva' tathA mAtA kA nAma 'jayantI' thaa| ye aneka vidyAoM meM niSNAta the| eka bAra ye indrabhUmi ke sAtha 'apApA nagarI' meM 'somila' brAhmaNa ke yahA~ yajJa karane gaye / 'naraka hai yA nahIM' inake mana meM yaha sugupta zaMkA thii| isa zaMkA kA nivAraNa bhagavAn ne kiyA; kyoMki unakA samavasaraNa bhI apApA ke bAhya bhAga meM thaa| zaMkA miTa jAne ke uparAnta ye bhagavAn mahAvIra ke pAsa apane 300 ziSyoM sahita dIkSita hue| ye 46 varSa kI praur3hAvasthA meM saMyamI bane / 58veM varSa meM inheM kevalajJAna kI prApti huI tathA 78veM varSa meM inhoMne mokSa prApta kiyaa| --AvazyakacUrNi 2. agnibhUti gaNadhara 'agnibhUti' bhagavAn mahAvIra ke dUsare gaNadhara the| ye 'gobara' gA~va ke nivAsI 'vasubhUti' vipra ke Atmaja aura mAtA pRthvI ke aMgajAta the| vaise ye indrabhUti ke choTe bhAI the| unhIM ke sAtha somila brAhmaNa ke yahA~ yajJa karane apApA nagarI gaye / 'karma hai yA nahIM' isa zaMkA kA samAdhAna bhagavAn mahAvIra se pAkara apane 500 chAtroM sahita saMyamI bne| usa samaya inakI Ayu 47 varSa kI thii| 56 varSa kI Ayu meM inheM kevalajJAna prApta huA aura 74 varSa kI Ayu meM ekamAsika anazanapUrvaka vaibhAragiri para inhoMne mokSa prApta kiyaa| -AvazyakacUrNi 3. agar3adatta muni avantI janapada meM 'ujjayinI' nAma kI samRddha nagarI thii| vahA~ rAjA 'jitazatru' rAjya karatA thaa| usake sArathI kA nAma 'amogharatha' thaa| amogharatha kI patnI kA nAma 'yazomatI' aura usake putra kA nAma 'agar3adatta' thaa|
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 jaina kathA koSa agar3adatta ke pitA kA dehAnta bacapana meM hI ho gayA thaa| isIlie vaha 'kauzAmbI' meM apane pitA ke mitra aura sahapAThI 'dRr3haprahArI' ke pAsa sArathI vidyA sIkhane gyaa| vahA~ se zikSA prApta karake jaba agar3adatta ujjayinI lauTA aura rAjA jitazatru se milA tathA apanA paricaya diyA to rAjA ne kahA'tumhArI zikSA hiMsApradhAna hai, isameM koI vizeSatA nahIM hai| saccI zikSA to mahAvratoM kA pAlana hI hai|' ___itane meM janapada ke nivAsiyoM ne Akara prArthanA kI--'mahArAja ! hama loga eka cora se bahuta du:khI haiN| hameM cora ke AtaMka se mukta kraaiye|' isa para agar3adatta ne cora ko pakar3ane kA praNa kara liyaa| usane cora ko ThikAne lagA diyaa| usake gupta sthAna kA patA lagAyA, jahA~ usane corI kA dhana rakhA thA aura prajA kA kaSTa mittaayaa| ___ kauzAmbI-nivAsI 'yakSadatta' gRhapati kI putrI 'zyAmadattA' ke sAtha usakA vivAha huaa| kauzAmbI se vaha 'ujjayinI' apanI patnI ke sAtha ratha meM baiThakara jA rahA thaa| mArga meM use eka sArtha milaa| ve donoM sArtha ke saMga ho liye| isI sArtha meM eka parivrAjaka bhI A milaa| agar3adatta parivrAjaka kI ceSTAoM se samajha gayA ki yaha koI dhUrta, Thaga aura cora hai| mArga meM usa parivrAjaka ne sArtha vAloM ko viSa-mizrita khIra khilaaii| pariNAmasvarUpa sabhI kAla ke gAla meM samA gye| lekina apanI sAvadhAnI ke kAraNa agar3adatta aura zyAmadattA baca gye| agar3adatta ke sAtha saMgharSa meM parivrAjaka maraNa-zaraNa ho gyaa| isI prakAra mArga meM bAgha, sarpa, arjuna cora para vijaya prApta karake agar3adatta zyAmadattA se sAtha ujjayinI pahuMca gayA aura rAjA kI sevA karate hue sukha se rahane lgaa| eka bAra rAjAjJA se udyAna meM utsava manAyA gyaa| usa utsava meM agar3adatta bhI apanI patnI zyAmadattA ke sAtha sammilita huaa| lekina zyAmadattA ko nAga ne Dasa liyaa| vaha aceta ho gii| agar3adatta ko apanI patnI zyAmadattA se bahuta pyAra thaa| isalie vaha apanI patnI ke zava ke pAsa baiThA AdhI rAta taka A~sU bahAtA rhaa| usI samaya AkAza-mArga se do vidyAdhara nikle| unheM agar3adatta para dayA A gii| ve bhUmi para utare aura vidyAbala se zyAmadattA ko nirviSa kara diyaa| agar3adatta ne unakA bahuta upakAra mAnA |
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 3 usa samaya rAta AdhI se adhika ho cukI thI / isalie agar3adatta ne zeSa rAtri vahIM udyAna meM bane devakula ke pAsa hI vyatIta karane kA nirNaya kiyA / lekina rAtri kI kAlimA ko kama karane tathA zIta se bacane ke lie agni kI AvazyakatA hotI hai / isalie vaha patnI zyAmadattA ko vahIM biThAkara zmazAna se aMgAre lene cala diyA, jisase rAtri prakAza ke sahAre vyatIta kI jA ske| 1 jaba agar3adatta zmazAna se aMgAre lekara lauTA to use devakula meM prakAza dikhAI diyaa| taba usane patnI se pUchA - 'devakula meM prakAza kaisA hai?' patnI ne kaha diyA ki 'Apake hAtha kI agni kI parachAIM hai|' agar3adatta ne usa para vizvAsa kara liyaa| rAta una donoM ne vahIM vyatIta kI aura subaha apane ghara lauTa Aye / 1 eka dina agar3adatta ke ghara do muni gocarI hetu Aye / usane unheM AhAra pratilAbhata kiyA / isake kucha dera bAda dUsare do muni aaye| usane unheM bhI AhAradAna diyaa| tatpazcAt tIsare dina do muni Aye, unheM bhI usane prAsuka AhAra bhraayaa| isake bAda vaha udyAna pahu~cA, unakI dezanA sunI aura phira pUchA- 'Apa chahoM muni samAna rUpa vAle haiM, Ayu bhI ApakI kama hai, phira Apane itanI choTI umra meM vairAgya kyoM le liyA?' una muniyoM ne batAyA--viMdhyAcala ke sannikaTa 'amRtasundarA' nAma kI cora pallI hai| vahA~ 'arjuna' nAma kA cora senApati thA / hama chahoM arjuna ke choTe bhAI haiN| eka bAra eka yuvaka apanI patnI ke sAtha ratha meM baiThakara udhara se niklaa| usane arjuna cora yAni hamAre bhAI ko mAra giraayaa| hama chahoM usakA patA lagAte hue ujjayinI A gye| usa dina udyAna meM utsava thA / vaha yuvaka bhI apanI patnI ke sAtha utsava meM aayaa| lekina usakI patnI ko sarpa ne kATa * liyA, vaha mUrcchita ho gii| vaha yuvaka apanI patnI ke mUrcchita zarIra ke pAsa baiThaka rotA rahA / itane meM do vidyAdhara AkAza mArga se udhara A nikle| unhoMne usakI patnI ko nirviSa kara diyaa| vaha rAtri vyatIta karane ke lie patnI ko vahIM chor3akara samazAna se aMgAre lene calA gayA / hameM usI yuvaka ko talAza thii| hama chahoM bhAI bhI udyAna meM pahu~ca cuke the| hama pA~coM to devakula meM tathA idhara-udhara chipa gaye the aura apane choTe bhAI para use mArane kA uttaradAyitva DAla diyA thaa| usane usa yuvaka kI patnI ko
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 jaina kathA koSa dhamakI dI ki 'maiM tujhe tathA tere pati donoM ko mAra DAlU~gA / ' usa strI ne ghabarAkara kahA - 'maiM hI apane pati ko mAra dU~gI, para tuma mujhe mata mAranA / ' yaha sunakara hamArA choTA bhAI Azvasta ho gayA aura devakula ke andara calA aayaa| vaha hAtha ke dIpaka ko Dhaka bhI nahIM pAyA thA ki vaha yuvaka A gyaa| usane apanI patnI se pUchA bhI ki 'devakula meM prakAza kaisA hai ? ' to usane bahAnA banA diyA ki Apake hAtha kI agni kI parachAI hai| phira vaha yuvaka apanI talavAra apanI patnI ke hAtha meM dekara Aga sulagAne lgaa| patnI ne use mArane ke lie talavAra utthaaii| itane meM hI hamAre choTe bhAI kA hRdaya dravita ho gayA ki 'strI kA hRdaya kitanA krUra hotA hai ki jo pati usake zava para baiThA AdhI rAta taka rotA rahA, usI ko vaha kisa nirdayatA se mArane ko taiyAra hai| yaha socakara usane usa strI ke talavAra vAle ne hAtha para prahAra kiyA / talavAra usake hAtha se chUTakara gira gii| usa yuvaka apanI patnI se phira pUchA- 'kyA huA ?' usane phira bahAnA banA diyA'ghabarAhaTa meM talavAra hAtha se chUTa gii| ' - vasudeva hiMDI pIThikA - dhammila hiMDI 4. acala baladeva 'acala' podanapura ke mahArAja 'prajApati' ke putra tathA mAtA 'bhadrA' ke Atmaja the| ye gyArahaveM tIrthaMkara zrI zreyAMsanAtha ke samaya meM pahale baladeva bane / bhagavAn mahAvIra kA jIva pUrvajanma meM tripRSTha nAma ke vAsudeva ke rUpa meM inakA choTA bhAI thaa| inakI saMpUrNa Ayu 85 lAkha varSa kI thii| jIvana ke antima samaya meM tripRSTha kI mRtyu ke bAda inhoMne saMyama liyA aura kaivalya prApta kara mukta hue / - trizaSTi zalAkApuruSa caritra, parva 4, sarga 1 5. acalabhrAtA gaNadhara 'acalabhrAtA' bhagavAn mahAvIra ke nauveM gaNadhara the| ye 'kauzAMbI' nagarI ke nivAsI 'vasu' brAhmaNa ke putra the| inakI mAtA kA nAma 'nandA' thA / ye bhI 4.
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 5 'somila' ke yajJa meM gaye the| 'puNya aura pApa' ke sambandha meM apanI gupta zaMkA kA samAdhAna bhagavAn mahAvIra se pAkara apane 300 ziSyoM ke sAtha inhoMne saMyama svIkAra kiyaa| inhoMne 47 varSa kI Ayu meM dIkSA lI tathA 56 varSa kI Ayu meM kevalajJAna prApta kara 72 varSa kI Ayu meM mokSa prApta kiyaa| 6. ajitanAtha bhagavAn sAriNI janma-nagara ayodhyA pitA jitazatru kevalajJAna-tithi pauSa zuklA 11 mAtA vijayA cAritra paryAya 1 pUrvAMga kama 1 janmatithi mAgha zuklA 8 lAkha pUrva kumAra avasthA 18 lAkha pUrva kula Ayu 72 lAkha pUrva rAjya-kAla 53 lAkha pUrva, 1 pUrvAMga nirvANa-tithi caitra zuklA 5 dIkSA-tithi mAgha zuklA 6 cinha hAthI' ajitanAtha bhagavAn vartamAna caubIsI ke dUsare tIrthaMkara haiN| ye vinItA nagarI ke mahArAja 'jitazatru' ke putra the| Apa mahArAnI 'vijayA devI' ke garbha meM vijaya nAmaka dUsare anuttara vimAna se cyavakara vaizAkha sudI 13 ko aaye| mAtA ne caudaha svapna dekhe / mAgha sudI 8 ko prabhu kA janma huaa| jaba prabhu garbha meM the, taba sAri-pAsA ke khela meM mahArAja se mahArAnI parAjita nahIM ho skii| maharAja hairAna rhe| mahArAja ne mahArAnI ke ajita rahane kA kAraNa garbhastha zizu kA prabhAva mAnA, ataH putra kA nAma bhI 'ajita' rakha diyaa| ajitanAtha 18 lAkha pUrva taka kumAra pada para rahe, 53 lAkha pUrva aura eka pUrvAMga ke samaya taka rAjya kiyaa| isake uparAnta apane cAcA sumitravijaya ke putra 'sagara' ko rAjya dekara munitva svIkAra kiyaa| sagara dUsarA cakravartI banA / 1. tIrthaMkaroM ke cihna ke bAre meM AcAryoM ke bhinna mata haiN| kaI tIrthaMkaroM ke caraNa-kamaloM meM cihna mAnate haiM aura kaI vakSasthala meN| 2. caurAsI lAkha ko caurAsI lAkha se guNana karane para jo saMkhyA AtI hai, use pUrva __kahate haiM, arthAt 70560000000000 varSa ko pUrva kahate haiN| 3. caurAsI lAkha varSa ko eka pUrvAMga kahate haiN|
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6 jaina kathA koSa ajitanAtha prabhu ne 12 varSa chadmastha rahakara tapazcaraNa kiyA aura phira kevalajJAna prApta kiyaa| ___ ApakI dIkSA paryAya 1 pUrvAMga kama eka lAkha pUrva kI rhii| isa prakAra ApakI saMpUrNa Ayu 72 lAkha pUrva kI thii| Ayu kA antima samaya jAnakara 1 hajAra sAdhuoM ke sAtha eka mahIne ke anazana meM caitra sudI 5 ko mokSa padhAre / smaraNa rahe Apake zAsanakAla meM sabhI bAteM utkRSTa thiiN| dharma-parivAra gaNadhara 65 manaHparyavajJAnI 12,500 kevalI sAdhu 22,000 avadhijJAnI 6,400 kevalI sAdhvI 44,000 pUrvadhara 3,270 vAdalabdhidhArI 12,400 sAdhvI 3,30,000 vaikriyalabdhidhArI 20,400 zrAvaka 2,68,000 sAdhu 1,00,000 zrAvikA 5,45,000 -triSaSTi zalAkApuruSa caritra, parva 2 7. ajita sena 'bhaddilapura' ke 'nAga' gAthApati kI patnI kA nAma 'sulasA' thaa| sulasA ko bhI anya striyoM kI bhA~ti putra-prApti kI sahaja abhilASA thii| eka naimittika ne use batAyA ki tere mRta santAna hogii| isalie usane hariNagameSI deva kI ArAdhanA kii| ArAdhanA se prasanna hokara hariNagameSI deva usakA saMkaTa miTAne ko tatpara ho gyaa| usane avadhijJAna se vicAra karake jAna liyA ki yadyapi kaMsa ne devakI ke sabhI putroM ko mArane kA saMkalpa kara liyA hai, lekina usake chahoM putra pUrNa AyuSya vAle haiN| ataH hariNagameSI deva ne devakI ke chaH putro kA haraNa kara 'sulasA' ke yahA~ rakhA tathA sulasA ke mRta putroM ko devakI ke yahA~ rakha diyaa| devakI ke chaH putra carama zarIrI hone se kaMsa ke hAtha marane se baca gye| ve sulasA ke yahA~ palane lge| bar3e hone para unakI zAdI kara dI gii| sAre vaibhava ko ThukarAkara ve chahoM neminAtha prabhu ke pAsa dIkSita hue| ugratama tapa:sAdhanA dvArA sabhI karmoM kA nAza kiyaa| una chahoM ke nAma haiM1. ajitasena, 2. anikasena, 3. anantasena Adi / cha: bhAiyoM meM ajitasaina
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 7 sabase bar3e the| bIsa varSa taka saMyama pAlana kara eka mahIne kA anazana karake zatrujaya parvata se mokSa pdhaare| -antakRddazA 8 8. aMjanA satI 'aMjanA' mahendrapura ke mahArAja 'mahendra' kI putrI thii| isakI mAtA kA nAma hRdayasundarI thaa| mahArAja 'mahendra' ke 'praznakIrti' Adi sau putra tathA eka putrI rAjakumArI 'aMjanA' thii| jaba rUpavatI aMjanA ke vivAha kA prasaMga AyA, taba mantrI ne rAjA se kahA--'rAjan ! rAjakumArI ke lie bahuta khoja karane para do rAjakumAra hI samucita a~ce haiN| eka haiM hiraNyAbha rAjA ke putra 'vidyutprabha' tathA dUsare haiM vidyAdhara mahArAja prahlAda ke putra 'pvnNjy'| donoM meM antara yaha hai ki jahA~ vidyutprabha kI Ayu kevala aThAraha varSa kI hI zeSa hai, vaha caramazarIrI bhI haiM; vahA~ pavanaMjaya dIrghajIvI haiN| rAjA ne dIrghajIvI aura suyogya samajhakara 'pavanaMjaya' ke sAtha rAjakumArI kA sambandha kara diyaa| yathAsamaya pavanaMjaya kI bArAta lekara mahArAja prahlAda vahA~ A phuNce| vivAha meM kevala tIna dina kI derI thI ki eka dina pavanaMjaya ke mana meM apanI bhAvI patnI ko dekhane kI utsukatA jAgI / basa, phira kyA thA, apane mitra 'prahasita' ko lekara 'aMjanA' ke rAjamahaloM ke pAsa pahu~cakara dIvAra kI oTa meM chipakara aMjanA ko dekhane lge| ___ usa samaya aMjanA apanI sakhiyoM se ghirI baiThI thii| sakhiyA~ bhI aMjanA ke sAmane usake bhAvI pati kI hI carcA kara rahI thiiN| carcA meM jaba eka sakhI pavanaMjaya kI sarAhanA kara rahI thI to dUsarI vidyutprabha kI prazaMsA kara rahI thii| usa samaya aMjanA ke mu~ha se sahasA nikalA--'vidyutprabha ko dhanya hai jo bhogoM ko tyAgakara mokSa prApta kregaa|' aMjanA ke ye zabda pavanaMjaya ke kAnoM meM kA~Tese cubhe / socA ho na ho, yaha vidyutprabha ke prati AkarSita hai, anyathA merI avagaNanA karake usakI sarAhanA kyoM karatI? eka bAra to mana meM AyA ki isakA abhI rityAga kara dU~, para dUsare hI kSaNa socA--abhI ise chor3akara calA jAU~gA to isase mere pitA kA vacana bhaMga hogA, mere kula kA apayaza hogaa| acchA yaha rahegA ki zAdI karake maiM isakA parityAga kara duuN| yahI socakara apane nirNaya ko mana-hI-mana sameTe aMjanA se vivAha karake apane nagara meM A gayA, para aMjanA ke mahaloM meM pavanaMjaya ne paira bhI nahIM rkhaa| pati kI
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 jaina kathA koSa parAGmukhatA se aMjanA kA vyathita honA svAbhAvika hI thA, para vaha pavanaMjaya ke rUThane kA kAraNa samajha nahIM pA rahI thii| vaha socatI-merI ora se koI truTi ho gaI ho, aisA mujhe lagatA to nahIM hai| vaha bahuta socatI, kintu pati kI nArAjagI kA koI kAraNa usakI samajha meM na aataa| eka bAra aMjanA ke pitA ke yahA~ se jevara, miSThAnna aura rAjasI pozAka pavanaMjaya ke lie aaye| aMjanA ne vaha sAmagrI pavanaMjaya ke pAsa dAsI ke hAtha bhejii| pavanaMjaya dekhakara Aga-babUlA ho utthaa| kucha vastueM naSTa kara dI aura kucha vastueM cANDAloM ko dekara aMjanA ke prati Akroza pradarzita kiyaa| dAsI ne jaba Akara sArI bAta aMjanA se kahI, taba usake duHkha kA pAra nahIM rhaa| apane bhAgya ko doSa detI huI aura pati ke prati zubhakAmanA vyakta karatI huI vaha samaya bitAne lgii| yoM bAraha varSa pUre ho gye| ___eka bAra laMkezvara 'rAvaNa' ne rAjA 'prahlAda' se kahalAyA ki ina dinoM 'varuNa' kAphI uddaNDa ho gayA hai, usa para kAbU pAnA hai, ataH Apa senA lekara vahA~ jAiye / 'prahlAda' jaba jAne lage taba apane pitA ko rokakara 'pavanaMjaya' svayaM yuddha meM jAne ke lie taiyAra hue| mAtA-pitA ko praNAma kara jAne lage, parantu vidA lene aMjanA ke mahaloM meM phira bhI nahIM aaye| vyathita-hRdaya aMjanA pati ko samarAMgaNa meM jAte samaya zakuna dene ke lie hAtha meM dahI se bharA svarNa kaTorA liye dvAra ke pAsa eka ora khar3I ho gii| pavanaMjaya ne jaba use dekhA taba usase na rahA gyaa| sabhI taraha se apamAnita karatA huA budabudAyA--'abhI kulaTA ne merA pIchA nahIM chor3A hai| aise samaya meM bhI apazakuna karane calI aayii|' aMjanA A~khoM meM A~sU bahAtI huI mahaloM meM calI gaI, phira bhI pati ke prati usane koI aniSTa kAmanA nahIM kI, kevala apane bhAgya ko hI doSa detI rhii| pavanaMjaya vahA~ se Age cle| mArga meM eka vRkSa ke nIce rAtri-vizrAma kiyaa| adhika tanAva hone se rAta kA pahalA prahara bItane para bhI nIMda nahIM A rahI thii| leTe-leTe karavaTeM badalate rhe| usa samaya eka cakavA-cakavI kA jor3A alaga-alaga TahaniyoM para A baiThA thaa| cakavI apane sAthI ke viyoga meM burI taraha karuNa krandana kara rahI thii| usaka dila bahalAne vAlA Akrandana sunakara pavanaMjaya ke dila meM uthala-puthala maca gyii| cintana ne mor3a liyaa| socA--eka rAta ke priya-viyoga meM hI isa cakavI kI yaha dazA hai to usa
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 6 becArI aMjanA para kyA bItatI hogI, jisa niraparAdha kA bAhara varSoM se maiMne bilkula bahiSkAra kara rakhA hai? merA mu~ha bhI usane pUrNata: nahIM dekhA hai / ata: mujhe usase milanA caahie| pavanaMjaya ne apane mitra prahasita se sArI manovyathA kahI / mitra ne bhI usakI pavitratA meM koI sandeha nahIM karane ko kahA tathA yaha bhI kahA - ' itanA nirAdara sahakara bhI Apake prati kalyANa-kAmanA liye zakuna dene AyI, isase adhika aura usake satItva kA kyA pramANa hogA?' mitra ko sAtha lekara pavanaMjaya chAvanI se vidyA- bala dvArA AkAzamArga se cala par3e aura aMjanA ke mahaloM meM eka prahara meM hI pahu~ca gye| aMjanA unheM dekhate hI harSita ho gii| vaha khuzI ke A~sU bahAne lagI / pavanaMjaya ne atIta ko bhUla jAne ke lie khaa| zeSa rAtri mahalo meM rahakara pavanaMjaya prAtaHkAla chAvanI meM jAte samaya apane hAtha kI aMgUThI nizAnI ke rUpa meM dekara cale gaye / sAta mahIne yuddha meM laga gaye, pavanaMjaya vApasa nahIM aaye| pIche se aMjanA ko garbhavatI dekhakara usakI sAsa ketumatI Aga-babUlA ho utthii| use vyabhicAriNI karAra de diyA gyaa| aMjanA ne bahuta vinamratA se sArI bAta kahI, para mAne kauna? prahlAda ne deza- niSkAsana kA Adeza de DAlA / pavanaMjaya jaba taka nahIM A jAye, taba taka aMjanA ne vahIM rakhane ko kahA, parantu usakI isa prArthanA ko bhI svIkAra nahIM kiyA gyaa| kAle kapar3e pahanAkara kAle ratha meM biThalAkara ketumatI ne aMjanA ko usake pIhara mahendrapura kI ora vana meM chor3a Ane ke lie sArathI ko Adeza de diyA / sArathI bhI use jaMgala meM chor3a AyA / aMjanA mahendrapura kI ora calI / rAste meM zubha saMyoga se eka mahAmuni ke darzana hue| muni ne dhairya rakhane kI preraNA dii| aMjanA apanI sakhI-tulya dAsI 'vasaMtatilakA' ko lekara pIhara kI ora bddh'ii| kaSTa ke samaya pIhara meM Azraya pAne meM aMjanA saMkoca kara rahI thI, para vasaMtatilakA ke Agraha se vahA~ pahu~cI / kAle vastroM meM aMjanA ko dekhakara mAtA-pitA, bhAI- bhaujAiyA~, yahA~ taka ki nagara-nivAsI bhI use rakhanA to dUra, pAnI pilAne ko bhI taiyAra nahIM hue| dina kahakara thor3e hI badalate haiN| sabhI ne isa nirNaya para apane Apa ko aTala rakhA ki aisI vyabhicAriNI se hamArA kyA sambandha hai / isakA to mu~ha bhI nahIM dekhanA caahie| use vahA~ bhI Azraya nahIM milA / aMjanA apane kRtakarmoM ko doSa detI huI apanI sakhI ke sAtha jaMgala meM jA phuNcii| vahA~ eka guphA kA Azraya lekara dharmadhyAna meM apane dina bitAne
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 jaina kathA koSa lgii| guphA meM hI aMjanA ne eka tejasvI putra ko janma diyaa| putra kA janma hote hI sArI sthitiyoM ne mor3a liyaa| hanupura kA svAmI rAjA pratisUrya, jo aMjanA kA mAmA thA, saMyogavaza vahA~ A phuNcaa| aMjanA ko vimAna meM biThAkara apane nagara meM le aayaa| aMjanA ke putra kA nAma rkhaa--'hnumaan'| ___bAraha mahInoM taka pavanajaya aura varuNa kA yuddha calatA rhaa| varuNa ko parAsta kara vijaya-dundubhi bajAte hue pavanaMjaya apane nagara meM aaye| mAtA-pitA se mile, parantu aMjanA ko nahIM dekhakara bAta kA bheda jAnanA caahaa| bAta kA bheda jAnane para pavanaMjaya ko bhArI anutApa huaa| unhoMne aMjanA ke na milane taka kucha bhI nahIM khAne-pIne kI pratijJA kii| cAroM ora aMjanA kA patA lagAne ke lie loga daudd'e| anta meM hanupura nagara se dhUmadhAma ke sAtha aMjanA ko Adityapura nagara meM le aaye| sAsa-sasura Adi sabane apane kiye hue kArya para anutApa kiyaa| hanumAna ko dekhakara sabhI pulakita ho utthe| prahlAda kI mRtyu ke bAda pavanaMjaya mahArAja ne atula rAjya vaibhava kA upabhoga kiyA tathA anta meM donoM ne dIkSA lI aura svargagAmI bne| triSaSTi zalAkApurUSa caritra, parva 7 6. aTTaNamalla ujjayinI nagarI kA rAjA jitazatru' mallavidyA kA bahuta hI premI thaa| usane eka rAjakIya mallazAlA khola rakhI thii| usameM aneka malla rahate the| unakA saradAra aTTaNamalla thaa| rAjA jitazatru ke samAna hI 'sopAraka' nagara kA zAsaka 'siMhagiri' bhI mallayuddha kA bahuta premI thaa| vaha bhI aneka malloM ko pAlatA thA aura prativarSa malla-mahotsava karAtA thA, jisameM dUra-dUra ke malloM ko AmaMtrita kiyA jAtA thaa| usameM sammilita hone vAle malla apanI-apanI kalA kA pradarzana krte| vijayI malla ko rAjA siMhagiri Dhera sArA sonA-cA~dI Adi dekara puraskRta karatA aura use eka vijaya-patAkA bhI detA, jo usake vijetA hone kA gauravapratIka hotii| isa malla-mahotsava meM ujjayinI kA aTTaNamalla hI bAjI mAra le jaataa| rAjA siMhagiri ne socA- kyA mere rAjya meM aisA koI malla nahIM ho sakatA jo aTTaNa ko parAjita karake vijaya-patAkA prApta kara sake? kisI dUsare deza
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 11 hai kA malla prativarSa bAjI mAra le jAye, isameM to mere deza kA gaurava kama ho jAtA / aba vaha aise vyakti kI talAza meM rahane lagA jise malla banAyA jA sake / eka bAra vaha nadI taTa para Tahala rahA thA / vahA~ use eka hRSTa-puSTa machuA dikhAI diyA / use vaha ja~ca gyaa| usane use apanI mallazAlA meM rakha liyA / dUdha-dahI Adi pauSTika padArthoM ke sevana tathA vyAyAma se vaha acchA malla bana gyaa| usakA nAma rakhA gayA-- macchiyamalla / agale varSa ke malla-mahotsava meM macchiyamalla ne aTTaNamalla ko parAjita kara diyA / apanI hAra se aTTaNamalla bar3A duHkhI huA / usane socA-aba maiM bUr3hA ho gayA huuN| koI yuvA malla banAnA cAhie jo mere gaurava kI rakSA kara sake / isI udher3abuna meM vaha ujjayinI vApasa jA rahA thA, tabhI mArga meM saurASTra deza kA 'durullakutiyA' nAma kA gA~va pdd'aa| usane dekhA ki eka hRSTa-puSTa navayuvaka kisAna apane eka hAtha meM hala aura dUsare meM phaliha liye calA jA rahA hai| use vaha ja~ca gyaa| usane usase bAtacIta kii| yuvaka kisAna malla banane ko rAjI ho gyaa| aTTaNamalla ne usa kisAna kI patnI ko dhana Adi dekara usake ghara kI vyavasthA kI aura yuvA kisAna ko apane sAtha le AyA / ujjayinI Akara usane ise naye malla ko taiyAra kiyA aura nAma rakhAphalihamalla | phalihamalla sAla-bhara meM malla-vidyA ke sabhI dAva peMca sIkhakara kuzala malla bana gayA / agale varSa punaH sopAraka nagara meM malla - mahotsava huaa| aTTaNamalla apane naye ziSya phalihamalla ke sAtha pahu~cA / macchiyamalla bhI rAjakIya sammAna ke sAtha AyA / macchiyamalla aura phalihamalla kI kuztI zurU huI, donoM ne aneka prakAra ke dAva peMca dikhaaye| subaha se zAma taka donoM meM se koI nahIM haaraa| dUsare dina phira kuztI hone kA nirNaya huA / rAta ke samaya aTTaNa ne phaliha se pUchA - ' beTA ! tere zarIra meM kahIM darda ho to batA de / ' phaliha ne bhI kucha na chipAkara apane guru ko sarala bhAva se sApha-sApha batA diyA / aTTaNa ne sahasrapAka Adi teloM kI mAliza karake use puna: tarotAjA banA diyA / udhara macchiyamalla se bhI rAjA ne pUchA--'terA zarIra kahIM dukhatA ho to batA de ?' lekina macchiyamalla ne abhimAna meM bharakara kaha diyA ki 'merA zarIra
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 jaina kathA koSa bilkula bhI nahIM dukhtaa| mujhe mAliza kI koI jarUrata nahIM hai / ' dUsare dina phira phalihamalla aura macchiyamalla kI kuztI huii| phalihamalla to tarotAjA bana cukA thA, lekina macchiyamalla kA zarIra jagaha-jagaha se dukha rahA thaa| usakA sArA zarIra darda ke kAraNa susta ho rahA thA / phalihamalla ne zIghra hI use parAsta kara diyA / pariNAmasvarUpa phalihamalla ko rAjA siMhagiri ne bhI khUba inAma diyA aura vijaya-patAkA bhI dii| jaba vaha vijayI hokara ujjayinI pahu~cA to vahA~ bhI rAjA prajA ne usakA khUba sammAna kiyA / isI prakAra sarala citta se jo apane doSoM ko na chipAkara guru ko sAphasApha batA dete haiM, ve laukika aura pAralaukika donoM kSetroM meM saphala hote haiM, jaise phalihamalla huA / - dharmopadeza mAlA, vivaraNa, kathA 146 -uttarAdhyayana TIkA 10. atimuktaka kumAra (muni) 'atimuktaka' polAsapura ke mahArAja 'vijaya' ke putra tathA mAtA ' zrIdevI' ke Atmaja the| abhI unakI bAlyAvasthA hI thI / eka dina kumAra cauka meM khela rahe the, usa samaya unhoMne bhagavAn mahAvIra ke prathama gaNadhara gautama svAmI ko bhikSArtha udhara se jAte dekhaa| jaina muni ko dekhakara kumAra ne sAzcarya pUchAApa kauna haiM? kahA~ jA rahe haiM? gautama svAmI ne kahA--hama jaina muni haiM, bhikSA lene jA rahe haiN| kumAra ne apane ghara calane kI prArthanA kI, prArthanA hI nahIM apitu gautama svAmI kI aMgulI pakar3akara apane ghara le AyA / rAjamahala se bhikSA lekara gautama svAmI jaba udyAna meM bhagavAn mahAvIra ke pAsa jAne lage taba atimuktaka bhI sAtha AyA / prabhu ke darzana kiye, upadeza sunA aura saMyama lene ke lie taiyAra ho gyaa| mAtA-pitA se AjJA prApta kara sAdhu bana gayA / eka bAra atimuktaka bAla- muni zaucArtha gaye aura vahA~ bahate hue pAnI ko dekhakara apane zramaNatva ko bhUla gye| donoM ora miTTI se pAnI para pAla bA~dhakara apanI pAtrI usameM chor3a dii| pAtrI ko jala meM tairatI dekhakara kutUhala se bA~soM uchalane lage aura jora-jora se pukArane lage--maiM tairatA hU~, merI pAtrI (nAva) tairatI hai| AvAja sunakara idhara-udhara se sthavira muni Aye aura unako
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 13 ulAhanA diyA / unheM prabhu ke pAsa lAkara nAva kI sArI kahAnI sunAI aura pUchA--' Apake isa bAla muni ke kitane bhava zeSa haiM? prabhu ne unase kahA'yaha bAla - muni isI bhava meM mokSa jAne vAlA hai, isakI nindA mata karo, balki isakI bhakti karo / ' atimuktaka muni ne apanA svarUpa sa~bhAlA aura kiye hue doSa kI AlocanA kii| saMyama-patha para bar3hate-bar3hate gyAraha aMgoM kA adhyayana kiyA / anta meM guNaratna saMvatsara nAmaka tapa karake vipulagiri parvata para kevalajJAna prApta kara mokSa pdhaare| -antakRddazA sUtra __bhagavatI 418 11. atimuktaka muni ( ugrasena putra) vasudevajI kaMsa ke zikSA - guru the aura usa para putravat sneha rakhate the / unhoMne hI use astra-zastra vidyA sikhAI thI tathA anya kalAoM kA bhI jJAna karAyA thA / jaba siMharatha ko vasudeva ne vaza meM kiyA aura usakI vijaya kA yaza kaMsa ko de diyA; taba kaMsa kA rAjA jarAsaMdha kI putrI se vivAha ho gayA aura use mathurA kA rAjya bhI mila gyaa| isa ghaTanA se to kaMsa vasudevajI ke upakAra se daba hI gayA / kaMsa ne muttikAvatI ke rAjA devaka, jo usakA kAkA lagatA thA, kI putrI devakI se vasudevajI kA vivAha karA diyA / isa vivAha kI khuzI meM mathurA dulhana kI taraha saja gii| cAroM ora Amoda-pramoda manAye jAne lge| nagarI meM rAsa-raMga kA vAtAvaraNa thA / kaMsa-patnI jIvayazA ne chakakara zarAba pI aura naze meM jhUmane lagI / 'usI samaya atimuktaka muni gocarI - hetu Aye / atimuktaka saMsArI nAte se rAjA ugrasena ke putra aura kaMsa ke choTe bhAI the| jaba kaMsa ne ugrasena ko bandI banA kara mathurA kA siMhAsana chInA taba isa ghaTanA se duHkhI hokara ve pravrajita ho gaye aura ghora tapasyA ke kAraNa unheM aneka labdhiyA~ bhI prApta ho gaI thIM / muni atimuktaka (devara) ko dekhakara jIvayazA bhAna bhUla gaI / use naze meM dekhakara munizrI vApasa mur3ane lage to vaha daravAje meM ar3a gaI aura unase zarAba pIkara nAcane-gAne kA Agraha karane lgii| muni to kSamA ke sAgara the| unhoMne bahuta prayAsa kiyA ki ve bacakara nikala jAeM, lekina madAndha jIvayazA ne unheM
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 jaina kathA koSa nikalane nahIM diyA, Amoda-pramoda manAne kA Agraha karatI rahI / taba munizrI ne gaMbhIra vANI se kaha diyA- 'jisake nimitta yaha utsava ho rahA hai, usI kA sAtavA~ putra tumhAre pati kA kAla hogA / ' yaha sunate hI jIvayazA kA nazA hirana ho gayA aura muni atimuktaka bAhara nikala gaye / usa samaya to paristhitivaza muni atimuktaka ke mukha se aise zabda nikala gaye, lekina bAda meM unheM bahuta pazcAttApa huA / unhoMne isa vacana- doSa kI samyak AlocanA kI aura tapasyA karake usI bhava meM mukta hue / -- triSaSTi zalAkApuruSa caritra, parva 8 12. aMtUkArI bhaTTA avantI nagarI meM dhana nAma kA zreSThI nivAsa karatA thA / usakI patnI kA nAma kamalazrI thA / kamalazrI ne ATha putroM ke bAda eka putrI ko janma diyaa| ATha putroM ke bAda putrI hone se mAtA-pitA ko bahuta khuzI huii| AThoM bhAI phUle na smaaye| zreSThI ne usakA nAma bhaTTA rakhA / bhaTTA pitA ko itanI pyArI thI ki usane sabase kaha diyA- ' ise koI 'tU' kahakara nahIM pukaaregaa| isalie usakA nAma atUMkArI bhaTTA par3a gyaa| mAtA-pitA aura bhAIyoM ke lAr3a-pyAra meM atUMkArI bhaTTA bar3hane lgii| usane striyocita 64 kalAe~ pddh'iiN| usakA rUpa rati-raMbhA jaisA thaa| lekina atizaya lAr3a-pyAra se usake andara ahaMkAra kA durguNa praveza kara gayA thaa| vaha apanI ora se kisI ko 'tU' kahatI nahIM thI aura kisI se 'tU' sunanA bhI nahIM cAhatI thii| sAtha hI vaha cAhatI thI ki sabhI usakI AjJA kA pAlana kreN| yadyapi vaha kisI ko anucita AjJA nahIM detI thI, lekina apanI AjJA kI avahelanA bhI nahIM saha sakatI thI / yaha durguNa usameM Ayu ke sAtha-sAtha bar3hatA gyaa| atUMkArI bhaTTA yuvatI ho gii| mAtA-pitA usake vivAha kI cintA meM lage aura yogya vara kI khoja karane lge| isa bAta se bhaTTA bhI anajAna nahIM thI / usane mAtA se spaSTa zabdoM meM kaha diyA- 'maiM vivAha usI vara ke sAtha karUMgI, jo merI AjJA kA pAlana karegA / ' ye bAta loka-rIti ke viruddha thI / mAtA ne use bahuta samajhAyA lekina vaha apanI haTha para ar3I rahI / Akhira mAtA-pitA 1
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 15 cupa ho gye| usakI yaha haTha sampUrNa nagarI meM vikhyAta ho gaI, isalie koI usake sAtha vivAha karane ko rAjI nahIM huaa| pariNAmasvarUpa kAphI samaya taka vaha kuMvArI hI rahI, lekina phira bhI usane apanI haTha nahIM chodd'ii| usakI isa haTha kI carcA nagara-nareza jitazatru ke kAnoM taka pahuMca gii| unhoMne yaha bAta apane subuddhi nAma ke mantrI se khii| vicitratA utsukatA kI jananI hotI hI hai| mantrI subuddhi atUMkArI ke sAtha vivAha karane ko utsuka ho gyaa| zubha muhUrta meM donoM kA vivAha ho gyaa| __eka dina atUMkArI ne apane pati se kahA--'Apa rAjyasabhA visarjita hote hI sIdhe ghara A jAyA kreN| ApakA dera se AnA mujhe sahana nahIM hotaa|' mantrI aba jaldI hI ghara Ane lgaa| eka dina rAjA se vicAra-vimarza meM kAphI dera ho gaI, yahA~ taka ki AdhI rAta ho gii| AdhI rAta ke bAda hI mantrI apane ghara pahu~cA | AjJA kI avahelanA se atUMkArI to bharI baiThI hI thii| usane pati ke lie daravAjA kholA aura svayaM bAhara nikala gii| pati ne use manAne kA bahuta prayAsa kiyA, lekina usane usakI eka na sunii| vaha krodha se bharI huI jaMgala meM calI jA rahI thI ki use coroM kA giroha mila gyaa| coroM ne use pakar3akara pallIpati ke supurda kara diyaa| pallIpati ne use apanI patnI banAnA cAhA, lekina vaha pativratA thii| usane spaSTa zabdoM meM inkAra kara diyaa| pallIpati ne pahale use pyAra se samajhAyA aura phira bhayaMkara trAsa diye, para atUMkArI Tasa se masa na huii| nirAza hokara pallIpati ne use eka rakta vyApArI ke hAtha beca diyaa| rakta vyApArI usakA rakta nikAlakara becane lgaa| isase bhaTTA paMjara mAtra raha gyii| . isa bhayaMkara vedanA se atUMkArI kA hRdaya parivartana ho gyaa| vaha samajha gaI . ki krodha hI manuSya kA sabase prabala zatru hai| usane krodha kA tyAga karake kSamA dhAraNa kara lii| aba vaha kSamA kI mUrti bana gii| __eka bAra usakA bhAI usa nagarI meM pahu~ca gayA, jahA~ vaha rakta vyApArI atUMkArI kA rakta nikAlakara becA karatA thaa| bhAI ne bahina ko pahacAna liyA aura bahana ne bhAI ko| bhAI use apane sAtha le aayaa| aba atUMkArI apane pati kI anugAminI banakara rahatI aura bilkula bhI krodha nahIM karatI thii| usakI kSamAzIlatA kI prazaMsA devarAja indra ne apanI sabhA meM kI to eka deva muni kA veza rakhakara usakI parIkSA lene aayaa| usane lakSapAka tela maaNgaa|
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 jaina kathA koSa atUMkArI kI AjJA se usakI dAsI lakSapAka tela kA ghar3A lekara AyI / lekina deva ne apanI mAyA se vaha ghar3A phor3a diyaa| taduparAnta eka ke bAda eka isa prakAra tIna ghar3e deva ne apanI mAyA se phodd'e| itanI kImatI vastu ke naSTa ho jAne para bhI atUMkArI ko tanika bhI krodha na AyA / taba deva ne apanA rUpa prakaTa kiyA, kaMcana kI varSA kI aura usakI kSamAzIlatA kI prazaMsA karatA huA calA gyaa| - upadezamAlA : dharmadAsagaNi 13. adInazatru adInazatru kurudeza ke hastinApura nagara kA rAjA thaa| pUrva bhava meM yaha rAjA mahAbala kA mitra thA / isakA nAma usa bhava meM vaizramaNa thA / isane bhI rAjA mahAbala ke sAtha dIkSA lI thI aura ugra tapa kiyA thA / saMyama ke pravAha se yaha anuttaropapAtika vimAna meM utpanna huA thA aura vahA~ se cyavakara hastinApura kA rAjA adInazatru banA thA / rAjA mahAbala kA jIva mithilA ke rAjA kuMbha ke yahA~ mallikumArI (unnIsaveM tIrthaMkara bhagavAn mallinAtha) ke rUpa meM utpanna huA thA / kuMbha rAjA kA malladinna nAma kA eka putra thA / usane apane mahala ke bagIce meM aneka stambhoM se suzobhita eka sabhAmaMDapa banavAne kA vicAra kiyA / sabhAmaMDapa ke stambhoM ko citroM se susajjita karane ke lie aneka citrakAra lagA diye gye| unameM se eka citrakAra vizeSa pratibhAzAlI thA / vaha kisI vyakti ke zarIra ke eka hI aMga ko dekhakara aisA sajIva citra banA sakatA thA ki dekhane vAlA cakita raha jAye, aura yaha bheda na kara sake ki vaha citra dekha rahA hai athavA vaha vyakti svayaM hI khar3A hai / citrakAra to saundarya - premI hote hI haiM / sundaratA ko citrita karanA unakA svabhAva hotA hai| usa citrakAra ko bhI eka bAra mallikumArI ke paira kA agUMThA dikhAI de gayA / isa para se usane mallikumArI kA citra hI staMbha para banA diyA / malladinna jaba sabhAmaMDapa kI sAja-sajjA dekhane AyA to mallikumArI ke citra ko dekhakara cakita raha gayA / usane ise citrakAra kI gustAkhI samajhA aura use prANadaNDa kA Adeza de diyA / yaha daNDa sunakara anya citrakAroM aura
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa prajAjanoM ne malladina se prArthanA kI- yaha citrakAra bilkula nirdoSa hai| isane rAjakumArI ko nahIM dekhA / yaha to itanA pratibhAzAlI hai ki paira kA agUMThA dekhakara hI vyakti kA citra banA sakatA hai| isa para malladina ne usa citrakAra kA aMgUThA kATakara use deza nikAle kI sajA de dii| citrakAra vahA~ se calakara hastinApura pahu~cA / vahA~ usane mallikumArI kA citra banAkara rAjA adInazatru ko dikhAyA / adInazatru mallikumArI ke prati AkarSita ho gyaa| usane isa sandeza ke sAtha apanA dUta mithilA bhejA ki rAjakumArI malli kA vivAha mere sAtha kara diyA jAye; lekina kuMbha rAjA ne usake dUta ko tiraskRta kara lauTA diyaa| isake bAda rAjA adInazatru ne anya rAjAoM ke sAtha milakara mithilA ko ghera liyA / lekina mallikumArI se pratibodha pAkara isane dIkSA grahaNa kara lI aura tapa karake mokSa gayA / - triSaSTi zalAkApuruSa caritra 1 2. 3. 8. 5. 6. 7. 8. 6. 10. 11. janma-nagara mAtA pitA janma-tithi kumAra avasthA rAjyakAla dIkSA tithi kevalajJAna cAritra paryAya nirvANa tithi kula Ayu 14. anantanAtha bhagavAna sAriNI ayodhyA suyazA siMhasena vaizAkha kRSNA 13 7,50,000 varSa 15,00,000 varSa vaizAkha badrI 14 vaizAkha badI 14 7,50,000 varSa caita sudI 5 30,00,000 varSa 17 putra bhagavAn 'anantanAtha' ayodhyA nagarI ke mahArAja siMhasena ke mahArAnI 'suyazA' ke udara meM zrAvaNa badI 7 ke dina prANata (dasavA~ ) devalo the 1
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 jaina kathA koSa se aaye| vaizAkha badI 13 ko prabhu kA janma huaa| jisa samaya putra kA janma huA, usa samaya ayodhyA nagarI zatruoM se ghirI huI thii| usa amita bala vAlI zatru-senA ko 'siMhasena' ne sahaja meM harA diyaa| maharAja ne isa apratyAzita vijaya kI zreya kA hetu apane navajAta zizu ko mAnA ! isalie putra kA nAma rakhA 'anntjit'| pitA ko santuSTa karane ke lie yuvAvasthA meM kumAra anantajita ne vivAha bhI kiyA aura rAjasiMhAsana para baiThakara prajA kA pAlana bhI kiyaa| varSIdAna kara eka hajAra rAjAoM ke sAtha vaizAkha badI 14 ko saMyama svIkAra kiyaa| tIna varSa taka chadmastha rahakara vaizAkha badI 14 ko kaivalya prApta kiyaa| anta meM sammeda zikhara para eka mAsa ke anazana meM sAta hajAra sAdhuoM ke sAtha caitra sudI 5 ko mokSa pdhaare| anantanAtha jaina paramparA ke caudahaveM tIrthaMkara the| dharma-parivAra gaNadhara 50 vAdalabdhidhArI 3,200 kevalI sAdhu 5000 vaikriyalabdhidhArI 8,000 kevalI sAdhvI 10,000 sAdhu 66,000 manaHparyavajJAnI 5000 sAdhvI 1,00,800 avadhijJAnI 4300 zrAvaka 2,06,000 pUrvadhara 1000 zrAvikA 4,14,000 -triSaSTi zalAkApuruSa caritra 15. anAthI muni anAthI kauzAmbI nagarI ke 'dhana-saMcaya' nAmaka seTha ke putra the| inakA nAma 'guNasundara' thaa| mAtA-pitA ke lAr3a-pyAra meM poSita kumAra kA yuvAvasthA meM aneka sundara navayuvatiyoM ke sAtha vivAha kiyA gyaa| sampanna parivAra thA, ghara meM dhana ke ambAra the| sabhI prakAra ke sukha kA saMcAra thA, phira bhI pUrvajanma ke duSkarmoM ke kAraNa kumAra kI A~khoM meM vedanA zurU ho gii| vedanA itanI bhayaMkara thI ki usane sAre zarIra para apanA adhikAra jamA liyaa| kSaNa-bhara kA caina bhI kumAra ko nahIM mila rahA thaa| abhibhAvakoM ne paise ko pAnI kI taraha bahAyA, vaidyoM se cikitsA karavAI parantu 'jyoM-jyoM davA kI, marja bar3hatA hI
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 16 gayA' vAlI ukti siddha huii| sAre upacAra bekAra siddha hue| kumAra apaneApako anAtha-asahya mAnane lgaa| usI marmAntaka vedanA meM cintana karate-karate anAthI ne saMkalpa kiyA--'yadi merI vedanA miTa jAye to maiM prAta:kAla sAdhu bana jaauuNgaa|' saMkalpa meM zakti hotI hI hai| usI bala para vedanA rAtri ko hI zAnta ho gii| anAthI ko roga-mukta dekhakara sabhI pulakita ho utthe| mAtApitA, patnI Adi ko sArA vRttAnta batAkara aura unakI AjJA lekara Apane munivrata svIkAra kiyaa| anAthI muni vihAra karate-karate rAjagRhI ke maNDIkukSI udyAna meM dhyAnastha baiThe the| vahA~ mahArAja zreNika bhrANa hetu Ae, lekina munizrI kA rUpalAvaNya dekhakara Azcaryacakita ho uThe aura muni kA paricaya jAnanA caahaa| zreNika usa samaya taka bauddha the| unhoMne munizrI se unake dIkSA lene kA kAraNa puuchaa| munizrI ne batAyA--'maiM anAtha huuN|' isa uttara se rAjA zreNika ne anumAna lagAyA ki munizrI kA saMrakSaNa karane vAlA koI nahIM hai aura apane Apako anAtha samajhakara sAdhu bane haiN| taba vaha svayaM unakA nAtha banane ko taiyAra huA aura apane rAjya meM calane ke lie kahA / anAthI muni ne kahA--'tU svayaM hI jaba anAtha hai, taba merA nAtha kaise banegA?' yaha sunakara rAjA cauNkaa| munizrI. ne Age kahA-- dhana-sampatti ke bala para tuma yadi nAtha bananA cAhate ho to vaibhava kI kamI to mere ghara meM bhI nahIM thii|' rahasya kA udghATana karate hue munizrI ne apanI sArI ApabItI kaha sunAI, sAtha hI yaha bhI batAyA ki saMyama lene mAtra se koI nAtha nahIM ho jAtA hai--vaha bhI vaisA hI anAtha hai jo vratoM ke sAtha aThakheliyA~ karatA hai| zreNika prabuddha huA aura jaina-dharma ko svIkAra kara apane mahala ko lauTa aayaa| __ anAthI mahAnirgrantha karmakSaya kara mokSa meM mthe| munizrI 'anAthI' ke nAma se hI jaina-jagat meM ati vizruta hue | -uttarAdhyayana, 20 16. abaDa saMnyAsI aMbaDa nAma kA eka saMnyAsI thaa| vaha bele (2 dina) kA vrata karatA thaa| saMnyAsI hote hue bhI zrAvaka ke bAraha vratoM kA pAlana karatA / tapa ke bala se
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 jaina kathA koSa use vaikriyalabdhi, avadhijJAna-labdhi tathA sau gharoM kA bhojana pacA sake, aisI labdhi bhI prApta ho gaI thii| vaha apanI vaikriyalabdhi se eka hI samaya meM 100 gharoM kA bhojana prApta kara sakatA thA aura alaga-alaga sau sthAnoM para eka hI samaya meM dikhAI de sakatA thaa| usake tapojanya Rddhi prabhAva se AkarSita hokara usake sAta sau ziSya bana gye| eka bAra aMbaDa apane sAta sau ziSyoM ke sAtha gaMgA nadI pAra karake. kaMpilapura nagara se purimatAla nagara jAne ke lie cala pdd'aa| garmI adhika thii| sabhI rAstA bhUlakara bhayaMkara jaMgala meM jA phuNce| pAsa meM jo pAnI thA, vaha samApta ho gyaa| sabhI pyAsa se vyAkula ho utthe| yadyapi gaMgA nadI pAsa meM baha rahI thI, ve sacita jala bhI pI sakate the, para koI vastu ve taba hI lete the jaba koI unheM AjJA dene vAlA ho arthAt ve adatta vastu nahIM le sakate the| Aja jaMgala meM pAnI lene kI AjJA dene vAlA koI najara nahIM A rahA thaa| kucha dera to idhara-udhara dekhate rahe, jaba koI AtA najara nahIM AyA to ye sAre pyAsa se vyAkula ho baitthe| prANa-pakherU zIghra hI ur3a jAyeMge, aisA laga rahA thaa| taba sabhI ne usa nadI ke reta meM bichaunA bichAkara bhagavAn mahAvIra kI vandanA kI aura anazana svIkAra kara liyaa| mana-hI-mana apane pUrvakRtyoM kI AlocanA kI aura saMthArA grahaNa kara liyaa| thor3e hI samaya meM saba-ke-saba kAladharma ko prApta hokara paMcama svarga meM paidA hue| aMbaDa bhI pA~caveM svarga meM paidA huaa| vahA~ se mahAvidehakSetra meM utpanna hokara mukta hogaa| -aupapAtika sUtra 17. abhaggasena cora parimatAla nagara meM 'mahAbala' nAma kA rAjA thaa| usa nagara se thor3I dUra para eka cora pallI thii| guphAoM aura parvatoM ke bIca meM A jAne se vaha sthAna atyadhika bhayAvaha ho gayA thaa| usa cora pallI kA mukhiyA vijaya cora 500 coroM kA svAmI thaa| ___vaha mahA adharmI thaa| logoM ko lUTanA aura nRzaMsatA se gA~voM ko jalAnA Adi usakA pratidina kA kArya thaa| usake putra kA nAma thA abhaggasena, jo krUratA meM apane pitA se bhI bahuta bar3ha-car3hakara thaa| 'abhaggasena' purimatAla kI prajA ko bahuta pIr3ita kara rahA thaa| purimatAlavAsiyoM ne apane mahArAja
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 21 'mahAbala' ke sAmane sArA dukhar3A royA / rAjA na bhI 'abhaggasena' ko pakar3ane ke bahuta prayatna kiye, para usake sabhI prayatna niSphala rahe / anta meM rAjA ne eka yukti nikaalii| dasa dina kA mahotsava manAne kI ghoSaNA kI aura usameM abhaggasena ko bhI apane sAthiyoM sahita AmaMtrita kiyA / rAjA ne avasara pAkara una sabako madya aura mA~sa khilAkara bebhAna banA diyaa| yoM behozI meM unheM pakar3a liyA aura zahara meM ghumAkara zUlI para car3hAne kA daNDa de diyaa| udhara se bhagavAn mahAvIra ke prathama gaNadhara gautama svAmI bhikSArtha jA rahe the / use yoM vadha-sthala kI ora jAte hue dekhakara mana meM khinna hue| bhagavAn mahAvIra ke pAsa Akara unhoMne pUchA- 'bhaMte ! isa abhaggasena cora ne kyA pApa kie the, jisake kAraNa yaha zUlI para laTakAyA jA rahA hai?' prabhu ne kahA'gautama ! pUrvabhava meM yaha isI nagara meM ninhava nAmaka vaNika thA / aNDoM kA bahuta bar3A vyApArI thaa| aNDoM ko seMkakara va talakara khuda bhI khAtA aura dUsaroM ko bhI khilAtA thA / eka hajAra varSa kI Ayu pUrNa kara usa krUra karma ke kAraNa tIsarI naraka meM gayA / vahA~ se nikalakara yaha abhaggasena cora huA hai yahA~ bhI isake ghRNita kAryoM se rAjA ne isakI yaha dazA kI hai| adhika kyA ? Aja tIsare prahara meM apanI 27 varSa kI Ayu meM marakara yaha prathama naraka meM jAyegA / vahA~ se nikalakara aneka bhavoM meM bhramaNa karatA huA anta meM vArANasI nagarI meM eka seTha ke yahA~ janma legA aura vahA~ saMyama kA pAlana kara mokSa meM jaaegaa|' -- vipAkasUtra 3 18. abhayakumAra 'abhayakumAra' rAjagRhI ke mahArAja 'zreNika' kI rAnI 'nandA' kA putra thA / mahArAja zreNika ne apane pA~ca sau pradhAnoM meM abhayakumAra ko mukhiyA banAyA / abhayakumAra apanI buddhimattA, nipuNatA va karttRtva ke bala para sArI janatA kA priya bana gyaa| aneka aparAdhiyoM ko apane buddhi-kauzala se khoja - khojakara usane unheM ucita daNDa dilavAyA aura janatA ko nizcita banA diyA / dhAriNI, celaNA Adi vimAtAoM ke dohada bhI apane tapa aura yukti se pUre karake unheM santuSTa kiyA /
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 jaina kathA koSa vaizAlI nagarI ke mahArAja 'ceTaka' kI yaha pratijJA thI ki ve apanI kisI bhI putrI kI zAdI kisI vidharmI rAjA ke sAtha nahIM kreNge| mahArAja 'zreNika' kI icchA huI ki maiM mahArAja 'ceTaka' kI putrI 'sujyeSThA' se zAdI karU~ / sujyeSThA bhI mahArAja zreNika ke prati AkarSita thI / isa cintA ko bhI 'abhayakumAra' ne apanI kuzalatA se miTAne kA prayatna kiyA aura 'sujyeSThA' kA haraNa ho -- aisA sAja bAja bnaayaa| lekina aina vakta para sujyeSThA pIche raha gaI aura usake badale usakI choTI bahana celaNA kA haraNa huA aura usake sAtha hI rAjA kA pANi-grahaNa huA / bhagavAn mahAvIra kA upadeza sunakara abhayakumAra saMyama lene ko utsuka huA aura pitA se AjJA cAhI / mahArAja zreNika ne abhayakumAra ko rAjya sauMpanA cAhA, para abhayakumAra kA Agraha saMyama ke lie hI rhaa| taba rAjA ne kahA- 'jaba maiM tujhe 'jA' kaha dU~, taba dIkSA le lenA / ' eka bAra aisA prasaMga banA ki celaNA ne udyAna meM eka muni ko dhyAna meM khar3e dekhaa| rAta ke samaya rAjA aura rAnI soye hue the| sardI bahuta adhika thI / rAnI kA hAtha kambala se bAhara raha gayA aura ThaMDa se ThiThura gayA / nIMda meM hI rAnI ke mu~ha se nikalA - ' usakA kyA hAla hogA?' rAjA cauMkA aura zaMkA kA zikAra ho gyaa| rAjA socane lagA- ho na ho rAnI kisI anya puruSa para mugdha hai| usakI cintA ke lie aisA kaha rahI hai ki usakA hAla kyA hogA? rAjA kA mana phaTa gayA aura 'abhayakumAra' ko prAtaH Adeza diyA ki celaNA ke mahaloM ko jalA do / yoM Adeza dekara zreNika bhagavAn kA upadeza sunane calA gyaa| bhagavAna ne rAjA ke saMzaya ko miTAne ke lie prasaMgavaza kahA- ' -' mahArAja ceTaka kI sAtoM putriyA~ satI haiM / ' yaha sunakara zreNika cauMkA aura apane kiye para anutApa karane lagA / udhara abhayakumAra ne bahuta hI cAturya se kAma liyA aura mahArAnI ke mahaloM ke pAsa phUsa kI jhopar3iyA~ jalAkara prabhu ke darzanArtha cala pdd'aa| vaha bhI isalie ki munitva ke Adeza prApti ke lie yahI samaya sarvathA upayukta hai| udhara samavasaraNa se lauTate hue zreNika ne dUra se mahaloM se uThatA dhuA~ dekhA to vihvala ho uThA aura sAmane se abhayakumAra AtA huA milA, taba zreNika ne gusse se kahA - ' jA re jA / ' abhayakumAra ko aura kyA cAhie thA? prabhu ke pAsa pahu~cakara sArI sthiti kahI aura saMyama dhAraNa kara liyA / pA~ca varSa |
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 23 / / taka saMyama kA pAlana kara vividha tapasyAoM ke dvArA karmoM ke bhAra ko halkA kiyaa| phira AyuSya pUrNa kara vijaya nAmaka anuttara vimAna meM paidA huaa| vahA~ se mahAvideha meM manuSya banakara saMyama kA pAlana karake mokSa prApta kregaa| ___mahArAja zreNika ko abhayakumAra kI dIkSA se eka amiTa AghAta lagA; kyoMki vaisA buddhimAna mantrI usako milanA kaThina thaa| __ jaina paramparA meM Aja bhI, dIpamAlikA ke dina pUjana karate samaya bahiyoM meM likhate hue yAcanA kI jAtI hai--'abhayakumAra jaisI buddhi|' -dharmaratna prakaraNa -triSaSTi zalAkApuruSa caritra 16. abhinandana bhagavAna sAriNI janma-nagara ayodhyA dIkSA dina mAgha sudI 12 pitA saMvara rAjA kevalajJAna pauSa sudI 14 mAtA . siddhArthA cAritra paryAya 8 pUrvAMga kama 1 lAkha pUrva janma-tithi mAgha sudI 2 . kula Ayu 50 lAkha pUrva kumAra avasthA 12,50,000 pUrva nirvANa vaizAkha sudI 8 sammeda zikhara rAjyakAla 36,50,000 pUrva, 8 pUrvAMga cinha / vAnara abhinandana prabhu isa caubIsI ke cauthe tIrthaMkara haiN| ye jayaMta nAmaka tIsare anuttara vimAna se Aye the| prabhu ke garbha meM Ate hI sabakA abhinandana huA, sabako Ananda huA, isIlie prabhu kA nAma bhI abhinandana rakhA gyaa| yuvAvasthA meM aneka rAniyoM ke sAtha prabhu kA pANigrahaNa saMskAra huaa| bahuta lambe samaya taka rAjya kA paripAlana kara prabhu ne dIkSA svIkAra kii| 18 varSa chadmastha avasthA meM rahe / pauSa sudI 14 ko kevalajJAna prApta kiyaa| Ayu ke anta meM eka mAsika anazana pUrNa kara eka hajAra sAdhuoM ke sAtha sammedazikhara parvata para prabhu kA parinirvANa huaa| dharma-parivAra 116 vAdalabdhidhArI 11,000 kevalI sAdhu 14,000 vaikriyalabdhidhArI 1,600 kevalI sAdhvI 28,000 sAdhu 3,00,000 gaNadhara
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 jaina kathA koSa manaH paryavajJAnI avadhijJAnI pUrvadhara -11,650 sAdhvI 6,800 1,500 6,30,000 2,88,000 5,27,000 - triSaSTi zalAkApuruSa caritra zrAvaka zrAvikA 20. abhIcikumAra abhIcikumAra vItabhaya nagarI ke rAjA udAyana kA putra thA / vItabhaya nagarI sindhu- sauvIra deza kI rAjadhAnI thii| rAjA udAyana bhagavAn mahAvIra ke upadeza se pratibuddha ho gayA / usane dIkSA grahaNa karane se pahale socA ki rAjya karanA to pApa kA kAraNa hai, sAtha hI zAsaka meM dRr3hatA tathA ucita mAtrA meM kaThoratA bhI honI caahie| abhIcikumAra sarala aura komala hRdaya vAlA hai| vaha zAsana ko sahI DhaMga se nahIM sa~bhAla sakatA, isalie usane apane bhAnje kezI ko siMhAsana diyA, abhIcikumAra ko nahIM diyA / abhIcikumAra ne apane pitA kI isa bhAvanA ko nahIM smjhaa| apanA adhikAra yAnI rAjyasiMhAsana na milane se vaha bar3A nirAza huaa| use pitA para krodha bhI AyA, kintu vaha apane krodha ko prakaTa na kara sakA / kezI ke adhIna rahanA use apanA apamAna lagA / isalie usane vItabhaya nagarI chor3a dI / vahA~ se vaha rAjagRhI A gayA / rAjagRhI meM usa samaya zreNika kA putra kUNika rAjya kara rahA thA / kUNika usakI mausI kA putra yAnI usakA bhAI thA, kyoMki kUNika kI mAtA celanA aura usakI mAtA padmAvatI donoM bahaneM thiiN| abhIcikumAra rAjagRhI meM rahane lagA / vahA~ usakA samparka jaina-muniyoM se huaa| muniyoM ke prabhAva se usane zrAvakavrata grahaNa kara liye aura zrAvakadharma kA pAlana karane lagA / Ayu ke anta samaya meM usane pandraha dina kA anazana kiyaa| lekina apane hRdaya se pitA ke prati roSa ko na nikAla sakA, isa doSa kI usane AlocanA bhI nahIM kI; aura mana meM pitA ke prati krodha liye hue hI usane kAladharma prApta kara liyA / zrAvakavratoM ko pAlane ke kAraNa use devagati prApta huI / devagati se cyavakara vaha mahAvideha meM utpanna hogA aura vahA~ apane isa pUrvakRtya arthAt pitA ke prati roSa kI AlocanA karegA tathA saMyama kI ArAdhanA karake mukta hogA / - triSaSTi zalAkApuruSa caritra, parva 10
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 25 21. ayavaMtI sukumAla itihAsa-prasiddha ujjayinI nagarI meM 'dhana' seTha ke yahA~ 'bhadrA' ke udara se eka putra kA janma huaa| vaha pahale svarga ke nalinIgulma vimAna se aayaa| vaha saubhAgI tathA sukomala thaa| ataH isakA nAma rakhA gayA 'ayavaMtI sukumaal'| ___ yuvAvasthA prApta kara battIsa sundariyoM ke sAtha Amoda-pramoda meM jIvana vyatIta kara rahA thaa| ThIka usI samaya 'Arya suhasti' nAma ke dharmAcArya usa nagarI meM padhAre aura ayavaMtI sukumAla ke mahaloM ke ThIka nIce usakI vAhanazAlA meM viraaje| eka dina AcAryadeva pazcima rAtri meM svAdhyAya meM lIna hokara sasvara nalinIgulma vimAna ke adhikAra kA svAdhyAya kara rahe the| Upara sAtavIM maMjila meM leTe kumAra ko AcAryadeva kA vaha mRdu svara bahuta priya lgaa| kucha dera bAda vaha nIce AyA aura pATha sunane lgaa| usa varNana ko sunate-sunate use jAtismaraNajJAna ho gyaa| apane pUrvajanma ko dekhA to patA lagA ki maiM usI nalinIgulma vimAna se yahA~ AyA hU~, jisakA varNana AcAryadeva kara rahe haiN|' usane vinayapUrvaka pUchA-'prabho ! kyA Apa bhI nalinIgulma vimAna se Aye haiM?' bAta kA bheda kholate hue gurudeva ne kahA--'maiM vahA~ se nahIM AyA hU~ apitu usa prasaMga kA svAdhyAya kara rahA huuN|' kumAra ne vahA~ pahu~cane kA marma jAnanA caahaa| Arya suhasti ne dharmopadeza diyaa| upadeza itanA prabhAvazAlI thA ki use laga gyaa| mAtA-pitA, patniyoM kI AjJA lekara munivrata svIkAra kara liyaa| munivrata svIkAra kara nalinIgulma vimAna meM kaise pahu~ca sakU~, basa isI tar3apa ko liye AcAryazrI se prArthanA kI--'gurudeva ! maiM isa zarIra kI komalatA ke kAraNa adhika zramaNAcAra ke kaSTa saha sakU~, aisA nahIM lgtaa| ataH mujhe anazanapUrvaka sAdhanA karane kI AjJA diijie|' ___yoM sAgraha anazana svIkAra karake nirjana sthAna kI ora cala diyaa| muni kathArikA vana (kaMTIlI jhAr3iyoM) kI ora bar3ha gyaa| mArga kaMTIlA thaa| jisa sukamAla ne bhUmi para kabhI paira bhI nahIM rakhA thA, vahI tIkhe kA~ToM se bharI bhUmi para calakara zmazAna bhUmi meM phuNcaa| kAyika kaSToM kI avagaNanA kara vahA~ dhyAnastha ho gyaa| usa samaya eka zrRgAlinI apane baccoM ke sAtha vahA~ pahu~cI
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 jaina kathA koSa aura munizrI ke paira cATane lgii| pairoM se rakta nikalane lagA / rakta ke sAthasAtha zrRgAlinI aura usake baccoM ko mA~sa kA svAda bhI Ane lgaa| phira vaha munizrI ke pairoM se mA~sa ke Tukar3e tor3a-tor3akara khAne lgii| pairoM ke khAte hI munizrI nIce gira gye| yaha bhI saMyoga hI thA ki vaha zrRgAlinI muni ayavaMtI sukumAla ke kisI pUrvajanma kI patnI thI / zrRgAlinI ne sArA zarIra hI bhakSaNa kara liyA / muni samatA se mRtyu ko prApta kara nalinIgulma vimAna meM paidA ho gaye / yadyapi gurudeva ne niSkAma tapasyA karane kA Adeza diyA thA, para munijI ne nalinIgulma vimAna pAne kA saMkalpa kara liyA thA / dUsare dina AcArya ke mu~ha se 'bhadrA' ne jaba munizrI kI romAMcaka sAdhanA kA varNana sunA, taba vaha saMsAra se udvigna ho uThI / bhadrA svayaM aura ikatIsa patniyA~ dIkSita ho giiN| kevala eka patnI sAdhvI nahIM banI, kyoMki vaha garbhavatI thii| usake putra paidA huaa| usa putra ne apane pitR muni ke prati bhakti dikhAkara usI sthAna para eka pratimA sthApita kI jo Age calakara mahAkAla prAsAda ke rUpa meM prasiddha huA / - darzanazuddhi prakaraNa 22. araNika muni araNika ' tagarA' nagara ke seTha 'datta' ke putra the| inakI mAtA kA nAma 'bhadrA' thaa| eka bAra mitrAcArya nAma ke dharmAcArya se upadeza sunakara pitA, putra aura mAtA-- tInoM hI dIkSita ho gye| 'datta' muni aura 'araNika' muni donoM hI pitA-putra sAtha-sAtha rahate the| pitA kA putra ke prati vAtsalya sahaja hI hotA hai / bhikSA ke lie bhI pitA araNika muni ko nahIM bhejate aura anyAnya kArya bhI unase na karavAkara svayaM kara lete| yoM araNika muni kA pAlana paryApta pyAra ho rahA thA / isa dulAra-bhare pyAra ne araNika muni ko adhika ArAma - talabI banA diyA / kAryajA zakti se Ane vAlI kaSTa - sahiSNutA araNika muni meM nahIM A skii| kucha samaya ke bAda 'datta' muni divaMgata ho gye| aba araNika muni kI bhikSA lAne kI bArI aayii| garmI kI adhikatA, zarIra kI sukumAratA nayA-nayA prasaMga pAkara adhika khinnatA paidA karane vAlI bana gii| zarIra pasIne se tarabatara ho rahA hai| Upara se sira aura nIce se paira bahuta burI taraha jhulasa rahe haiN| yoM
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 27 ghara-ghara meM paryaTana karate muni eka vizAla aTTAlikA ke nIce kucha paloM ke lie vizrAma hetu baitthe| usa vizAla aTTAlikA meM rahane vAlI gRhasvAminI apane pati viyoga se vyathita thii| muni ko dekhate hI una para mugdha ho gaI / dAsI dvArA munizrI ko Upara bulavAyA aura apane prema-pAza meM pha~sAne lagI / apane hAva-bhAva dikhAkara bhrU-vilAsa ke sAtha bolI- ' munivara ! isa sukomala zarIra ko yoM barbaratApUrvaka tilatila jalAnA kahA~ kI samajhadArI hai? yaha bacakAnApana sikhAne vAlA kauna zikSA guru milA? Aiye, yaha caraNa - ceTikA Apake zrIcaraNoM me upasthita hai| yaha vaibhava, yaha rAjasI ThATa-bATa Apake iMgita para nyauchAvara haiM / ' munizrI dekhate hI raha gaye / saca hai-- udvelita aura antarvyathita mana tanika-sA pralobhana pAkara bahuta jaldI phisalatA hai| munijI gRhavAsI bana gaye / kaMTakAkIrNa saMyama patha se Aye hue muni ne isa rUpasI kI zItala chAyA meM sukha kI sA~sa lI / udhara araNika kI mAtA 'bhadrA' sAdhvI ne jaba araNika muni ko nahIM dekhA taba pAgala-sI banI 'araNika-araNika' kI pukAra karatI huI tIna dinoM taka galI-galI meM phiratI rhii| tIsare dina krandana karatI huI jaba usa mahala ke nIce se jAne lagI, jisa mahala meM araNika thA, usane mAtA kA krandana sunakara bAhara jhaaNkaa| apanI mA~ kI yaha avasthA dekhakara sahasA nIce utara AyA aura mA~ ke pairoM meM girakara bolA- 'mA~, dhairya dharo, araNika yaha rahA / ' araNika ko dekhakara mA~ kA mAnasa- paMkaja khilanA hI thaa| mA~ ke zikSAsUtroM se araNika punaH prabuddha huA / usa aiyAzI se udAsI A gaI / punaH saMyama le liyaa| mana meM AyA merI yaha sukumAratA hI merI sAdhanA meM bAdhaka banI hai| ataH acchA hogA isa sukumAratA ko hI choDUM / yahI socakara cilacilAtI dhUpa meM apane Apako AtApanA meM jhoMka diyaa| yoM kucha samaya taka Atapa aura tapa se apanI Atma-zakti ko pradIpta karake karmamala kA samUla nAza kiyaa| antataH kevalajJAna prApta kara mokSa meM jA virAje / janma sthAna mAtA 23. aranAtha bhagavAna sAriNI gajapura devI dIkSA- tithi kevalajJAna -Avazyaka kathA magasira sudI 11 kArtika sudI 12
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 jaina kathA koSa pitA janma-tithi kumAra avasthA rAjyakAla gaNadhara kevalI sAdhu kevalI sAdhvI manaH paryavajJAnI avadhijJAnI pUrvadhara janma sthAna mAtA pitA janma-tithi sudarzana magasira sudI 10 21,000 varSa 42,000 varSa aranAtha prabhu kI mAtA ne caudaha svapnoM ke atirikta cakra ke Are bhI dekhe the| ataH apane putra kA nAma rakhA -- aranAtha / yuvAvasthA meM aranAtha ne aneka rAjakumAriyoM ke sAtha vivAha kiyaa| jaba AyudhazAlA meM cakra-ratna paidA huA, taba chaH khaNDoM ke zAstA banakara cakravartI bane / ikkIsa hajAra varSa taka cakravartI pada para rhe| bAda meM varSI dAna dekara dIkSA grahaNa kI aura kevalajJAna kA upArjana karake tIrtha kI sthApanA kI -- tIrthaMkara bane / eka mahIne ke anazana ke pazcAt eka hajAra sAdhuoM ke sAtha sammeda zikhara para mokSa pdhaare| yoM eka hI janma meM karma - cakravartI (sAtaveM) aura dharma- cakravartI (aThArahaveM ) ke gauravazAlI pada kA upabhoga kiyA / dharma-parivAra kumAra avasthA dIkSA tithi 33 2800 5600 2551 2600 610 cAritra paryAya nirvANa tithi soriyapura zilAdevI kula Ayu cinha samudravijaya zrAvaNa sudI 5 300 varSa zrAvaNa sudI 6 bAdalabdhidhArI vaikriyabdhidhArI 1600 7300 50,000 60,000 1,84,000 3,72,000 -- triSaSTi zalAkApuruSa caritra zramaNa zramaNI 24. ariSTanemi bhagavAna sAriNI zrAvaka zrAvikA 21,000 varSa magasira sudI 10 84,000 varSa nandyAvartta kevalajJAna nirvANa tithi cAritra paryAya kula Ayu cinha asoja badI 15 ASAr3ha sudI 700 varSa 1,000 varSa zaMkha
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 26 soriyapura ke mahArAja samudravijaya ke vaMzabhAskara 'ariSTanemi' jaina-jagat ke bAIsaveM tIrthaMkara haiN| inakA dUsarA nAma neminAtha bhI hai, kintu ye 'ariSTanemi' ke nAma se hI adhika vizruta haiM / ye aparAjita nAmaka cauthe anuttara vimAna se cyavana karake yahA~ Aye / samudravijaya ke sabhI putroM meM ye choTe the| navama vAsudeva zrIkRSNa inake cacere bhAI the| 'neminAtha' tIrthaMkara hone ke kAraNa amita balI haiN| bala meM zrIkRSNa inase bahuta pIche haiN| isa rahasya kA udghATana usa samaya huA jaba prabhu ne AyudhazAlA meM jAkara usa divya zaMkha ko sahasA hI phUMka diyA, jise zrIkRSNa ke sivAya koI uThA bhI nahIM sakatA thaa| pAMcajanya nAma kA vaha divya zaMkha prabhu ke ghoSa kA suyoga pAkara bahuta hI tIvra ghoSa meM phUTA | sunane vAloM ko pralaya kI dhvani lagI / ' zrIkRSNa' aura 'balabhadra' Adi sabhI yAdava va dvArikAvAsI isa dhvani se vikSubdha ho uThe / jaba sArA rahasya khulA, taba zrIkRSNa ne neminAtha ke isa amita bala ko dUsarI ora mor3anA cAhA / bala ke bikhara jAne se bhaviSya meM zrIkRSNa kI sattA hathiyAne ko neminAtha kI ora se koI aniSTa kadama na uTha sake- yahI socakara zrIkRSNa ne apane antaHpura meM rAniyoM ko Adeza diyA ki ve kisI prakAra neminAtha ko vivAha karane ke lie taiyAra kreN| phAga ke mAdhyama se anta: pura kI mahArAniyoM ne neminAtha se vivAha karanA svIkAra karavA liyA / yadyapi ye lage to kevala thUka ke cepe hI the; para bhAvIvaza yA kautUhalavaza neminAthajI yaha sArA nATaka dekhate rahe / satyabhAmA ke sujhAva ke anusAra usakI choTI bahana 'rAjImatI' neminAthajI ke lie jaba vidhi samucita kanyA ja~cI taba zrIkRSNa ne svayaM jAkara apane zvasura zrI ugrasena ke bhAI ke lie kanyA kI yAcanA kI aura ugrasena ke kathanAnusAra bArAta lekara zrIkRSNa vahA~ gaye / ariSTanemi kI vaha vizAla bArAta jyoMhI ugrasena ke yahA~ vivAha maNDapa ke pAsa pahu~cI, tyoMhI vahA~ bAr3oM aura piMjar3oM meM banda hue pazu-pakSiyoM kA karuNa krandana prabhu ko sunAI diyaa| vaha karuNAmaya cItkAra sunakara prabhu cauMke sArathI se pUchane para patA lagA ki ina sabako bArAtiyoM ke bhojanArtha yahA~ ikaTThA kiyA gayA hai| jyoM-jyoM bArAta nikaTa A rahI hai, tyoM-tyoM inheM apanI mRtyu najadIka AtI-sI laga rahI hai| basa, isIlie ye becAre chaTapaTA rahe haiM / neminAthajI sArathI kI yaha bAta sunakara sihara uThe / sahasA unakA cintana badalA / sArathI se ratha mor3ane ko kahate hue bole- 'mujha eka ke lie itane
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 jaina kathA koSa agaNita jIvoM ke prANa jA rahe haiN| yaha kArya mere lie kadApi ucita nahIM hai--bhara pAyA aise vivAha se / yoM kahakara vivAha se virakta hokara apanA ratha punaH dvArikA kI ora lauTAne kA sArathI ko Adeza de diyaa| vivAha kiye binA yoM mur3ate dekhakara zrIkRSNa, samudravijaya, ugrasena Adi sabhI ne vivAha kara lene kA purajora Agraha kiyaa| parantu prabhu ko to vivAha karanA hI kaba thA? ve to yAdavoM meM bar3hI huI vilAsitA para tIvra prahAra karane ke lie samucita avasara kI talAza meM the| jaba sabhI yAdavoM ne unheM ghera liyA, taba apanA spaSTa mantavya batAkara dvArikA lauTa aaye| varSI-dAna dekara hajAra rAjAoM ke sAtha munivrata svIkAra kiyaa| ___toraNa para pahu~cakara bhI karuNA se prerita hokara nau bhava se sambandhita rAjula kA parityAga karake anUThA Adarza upasthita kiyaa| rAjula ko viraha se vyAkula honA hI thaa| anta meM rAjula ne bhI vahI kara dikhAyA jo Arya kanyAeM bahudhA kiyA karatI haiN| prabhu ne dIkSA lI, usI dina unheM manaHparyavajJAna tathA cauvana dina bAda kevalajJAna kI prApti huii| prabhu ke dharma parivAra meM 'varadatta' Adi gyAraha pramukha gaNadhara tathA 18 hajAra sAdhu the aura yakSA pramukha 40 hajAra sAdhviyA~ thiiN| daza dazAha Adi pramukha zrAvaka 1,66,000 tathA zivAdevI Adi 3,36,000 pramukha zrAvikAe~ thiiN| anta meM 700 varSa taka kevalajJAna kI paryAya kA pAlana kara 526 sAdhuoM ke sAtha girinAra parvata ke Upara anazanapUrvaka mokSa pdhaare| tIna sau varSa gRhasthavAsa tathA sAta sau varSa sAdhu jIvana meM bitAkara eka hajAra varSa Ayu pAlana kiyaa| jaina sUtroM meM zrIkRSNa aura neminAtha ke aneka preraka aura udbodhaka jIvana-prasaMga saMkalita haiN| . dharma-parivAra gaNadhara 11 bAdalabdhidhArI kevalI sAdhu 1500 vaikiyalabdhidhArI 1500 kevalI sAdhvI 3000 zramaNa 18,000 mana:paryavajJAnI 1000 zramaNI 40,000 avadhijJAnI 1500 zrAvaka 1,66,000 pUrvadhara 400 zrAvikA 3,36,000 -uttarAdhyayata 22 -triSaSTi zalAkApuruSa caritra, parva 8 800
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 31 25. arjunamAlI 'arjunamAlI' ne magadha deza kI rAjadhAnI rAjagRhI meM rahane vAlA eka mAlI thA / isakI patnI kA nAma thA bandhumatI / donoM pati-patnI nagara ke bAhara eka bagIce meM rahate the| usI bagIce meM 'mudgarapANi' nAmaka yakSa kA mandira thA / arjuna apanI patnI ke sAtha bagIce se phUla bInatA, bIne hue phUloM se yakSa kI bhakti - bhAva se pUjA karatA aura phUloM ko le jAkara nagara meM beca AtA / yoM vaha apanI AjIvikA calAtA thA / | 1 eka dina donoM hI pati-patnI bagIce meM the / arjuna yakSa kI pUjA meM lIna thA tathA usakI patnI bandhumatI dUsarI ora phUla bIna rahI thI / itane meM usI nagara meM rahane vAle cha: mitra vahA~ bagIce meM Aye / ye chahoM vaise hI durAtmA the| bandhumatI ko dekhakara ina para kAmukatA kA nazA burI taraha chA gayA / apanA viveka ve pUrNa rUpa se kho baitthe| Ava dekhA na tAva, arjuna ko usa yakSa kI pratimA se hI bA~dhakara bandhumatI se balAtkAra karane lge| apanI strI kA yoM patana apanI A~khoM ke sAmane bhalA kauna dekha sakatA hai? arjuna meM Akroza burI taraha umar3a par3A aura lagA yakSa kI pratimA ko Ar3e hAthoM kosane / roSAruNa hokara kahane lagA ---- - 're yakSa ! bacapana se terI sevA karatA AyA hU~ | tUne merI sevA hI lI, para badale meM diyA yaha patana, jo eka pazu bhI nahIM dekha sakatA / yA to merI sahAyatA kara anyathA... |' arjuna kA yoM ulAhanA sunakara yakSa ne arjuna ke zarIra meM praveza kiyA / taba pauruSa to bar3hanA hI thA / usane apane baMdhana kacce dhAge ke samAna tor3a diye aura usI yakSa kI pratimA ke hAtha meM lage mudgara ko lekara arjuna una chahoM ora lpkaa| una chahoM mitroM ko tathA bandhumatI ko samApta kara diyA; para phira bhI arjuna kA krodha zAnta na huA / unheM mArakara nagara kI ora daur3a gayA / jo bhI milA, use mArane lgaa| nagara meM hAhAkAra maca gyaa| rAjA ko patA lagate hI nagara ke dvAra banda karavA diye gaye / arjuna hAtha meM yakSa kA mudgara liye nagara kI cAradIvArI ke bAhara ghUmatA rahatA aura vahA~ jo bhI milatA, use yamaloka pahu~cA detaa| yoM pA~ca mahIne teraha dina taka yakSAveSTita arjuna vahA~ ghUmatA rahA aura 1141 manuSyoM ko samApta kara diyaa| marane ke bhaya se nagara se bAhara nikalane kI koI himmata nahIM karatA thA /
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 jaina kathA koSa usI samaya bhagavAn mahAvIra vahA~ pdhaare| yoM rAjagRhI kI sampUrNa janatA tathA rAjA zreNika bhI bhagavAn ke darzana-vandana ke icchuka the; parantu arjunamAlI ke AtaMka ke kAraNa unakA sAhasa nagara ke dvAra kholane kA nahIM ho rahA thA / bhagavAn kA parama bhakta 'sudarzana' seTha bhagavAn ke darzanArtha lAlAyita ho uThA / 'sudarzana' seTha ke antardvandva ne bAhara vAle bhaya kI avagaNanA karane para use utArU kara diyA / atyAgraha karake rAjA kI AjJA lekara nagara se bAhara niklaa| arjuna ne jyoM hI dekhA, mudgara liye usakI ora daudd'aa| sudarzana mAraNAntaka kaSTa samajhakara sAgArI anazana le dhyAnastha khar3A ho gayA / 'arjuna' ne jyoM hI 'sudarzana' para mudgara uThAyA, tyoM hI 'sudarzana' ke amita Atma - bala ke sAmane 'arjuna' ke zarIra meM praviSTa yakSa usake zarIra se nikalakara apane sthAna ko calA gyaa| lagabhaga chaH mahInoM se bhUkhA-pyAsA 'arjuna' yakSa ke cale jAne para mUrcchita hokara bhUmi para gira gyaa| sudarzana ne sAzcarya use dekhA, pratibodha diyA aura bhagavAn mahAvIra ke pAsa le AyA / prabhu upadeza se prabhAvita hokara arjuna ne apane Apako smbhaalaa| apane kie para anutApa karane lagA aura munivrata svIkAra kara liyaa| munitva svIkAra karake bele-bele (do dina ) kA tapa usane prArambha kara diyA / bhikSA ke lie jaba nagara meM ghusA, taba use muni-rUpa meM dekhakara logoM kA krodha umar3anA sahaja thA / apane pArivArika sadasyoM kA hatyArA samajhakara muni para koI patthara barasAne lagA, koI tarjanA, tAr3anA tathA vacanoM se Akroza dene lgaa| arjunamAlI ne isa upasarga ko bahuta hI samatA se sahA / vaha kSamA kI sAkAra pratimA hI bana gayA tathA utkRSTa titikSA se sabhI karmoM kA kSaya kara diyaa| yoM chaH mahInoM kI zramaNa-paryAya meM pandraha dina kI saMlekhanA karake mokSa prApta kara liyA / - antakRddazA 6/3 26. arhannaka jisa samaya unnIsaveM tIrthaMkara bhagavAn mallinAtha mallikumArI ke rUpa meM apane pitA mithilApati kumbha rAjA ke yahA~ rAjamahala meM rahate the, usI samaya campAnagarI kA rahane vAlA Rddhisampanna eka dhanI zreSThI kA putra thA arhannaka | arhannaka svayaM bhI acchA tattvajJa thaa| vaha jIvAjIva kA jJAtA aura dRr3ha samyaktva thaa| kevalI - prarUpita Arhata dharma para usakI acala zraddhA thI /
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 33 eka bAra vyApAra ke nimitta usane lavaNa samudra kI yAtrA kii| lavaNa samudra meM jAte-jAte akasmAt eka bahuta bhayaMkara tuphAna aayaa| tUphAna Ane kA kAraNa thA eka mithyAtvI deva kA kupita honA / jahAja vAloM kA bhayabhIta honA sahaja thA para 'arhannaka' avicala rahA / devakRta upasarga samajha jahAja meM eka ora baiThakara sAgArI anazana lekara vaha dharmadhyAna meM lIna ho gyaa| ___ u deva ne vikarAla pizAca kA rUpa banAyA | aTTahAsa karatA huA apane raudra rUpa meM 'arhannaka' ko sambodhita karake bolA-re adhama ! tU apane yamaniyamoM ko tilAMjali de de, anyathA tujhe mArakara samApta karatA hU~ aura tere sAtha hI terI sArI sampatti ko bhI naSTa kara duuNgaa|' yoM do-tIna bAra deva ke dhamakI dene para bhI arhannaka yahI socakara acala rahA ki nazvara tana, dhana, parijanoM ke lie maiM apanA avinazvara dharma nahIM chor3a sktaa| __use mauna dekhakara pizAca kupita huaa| usa vizAla jahAja ko adhara AkAza meM uThAkara le gayA aura bolA--'aba maiM tere isa jahAja ko samudra meM pheMkatA hU~| bola, aba kyA kahatA hai?' para arhannaka ke eka roma meM bhI bhaya yA kamajorI nahIM thii| deva ne apane jJAna se usake dhairya ko dekhA aura hairAna rhaa| apanI parAjaya mAnakara jahAja ko surakSita sthAna para lA diyA / arhannaka kI sarAhanA karate hue apane aparAdha kI kSamA-yAcanA kii| deva-darzana amogha hote haiM yahI socakara apanI ora se do divya-kuNDala yugala arhannaka ko bheMTa kiye aura apane sthAna ko calA gyaa| arhannaka ne isa kuNDala-yugaloM meM eka kuNDala-yugala mallikumArI ko bheMTa kiyA tathA zrAvakadharma kA pAlana kara svarga meM gyaa| -jJAtA sUtra 8 27. aSAr3habhUti AcArya 'aSAr3habhUti' eka samartha AcArya the| inakI ziSya-sampadA pUre sau ziSyoM kI thI jo zAlIna aura sAdhanA-rata thii| saMyoga kI bAta sabhI ziSya eka-eka karake AcArya kI AMkhoM ke sAmane divaMgata ho gye| jaba laghu ziSya bhI unakI AMkhoM ke sAmane hI divaMgata hone lagA, taba unakA dila dahala utthaa| kucha anAsthA ke bhAva ubhara Aye / asahAyAvasthA meM aisA honA sahaja bhI hai| ataH divaMgata hote ziSya se kahA--'vatsa! tU yadi svarga meM jAye to vahAM se
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 jaina kathA koSa Akara mujhe vahAM kI sthiti batAnA | ziSya kAladharma prApta kara gyaa| deva bhI banA, para vahAM ke aizvarya meM itanA lubdha ho gayA ki vahAM se Akara guru ko kahane kI bAta hI bhUla baitthaa| idhara usake na Ane para gurujI ko pakkA vizvAsa ho gayA ki na svarga hai, na naraka aura na hI puNya-pApa, na mokSa Adi kA koI astitva hai| ye saba to yoM hI apanA guruDama jamAne kI dharmAcAryoM kI dhAMdhalI hai| vyakti kI zraddhA jaba taka balavatI aura dRr3ha rahatI hai, taba taka vyakti apane Apako usa para pUrNa rUpa se nyochAvara kara detA hai, para jaba vaha hila jAtI hai, taba use kahIM kA bhI nahIM chodd'tii| AcAryajI bhI anAsthA ke daladala meM burI taraha dhaMsa cuke the| ataH isa nirNaya para A gaye ki sAdhuveza kA parityAga karake ghara-grahasthI meM jAkara jIvana kI mauja-bahAreM lUTanI caahie| Akhira vyartha kA kAyakleza sahA bhI kyoM jAye? svarga naraka to haiM hI nahIM, yadi hote to merA priya ziSya lauTakara kyoM nahIM AtA? vaha vacanabaddha jo ho cukA thaa| yahI vicAra kara gurujI ghara kI ora bddhe| udhara usa ziSya deva ko bhI gurujI ko diye hue apane vacana kA smaraNa ho aayaa| usane jo avadhijJAna se patA lagAyA to gurujI kI isa badalI huI manodazA para daMga raha gyaa| apanI kI huI asAvadhAnI para anutApa karatA huA vahAM aayaa| usane socA-gurujI jA to rahe haiM, para unake saMbhalane ke do hI pahalU haiN| yadi aba bhI dila meM dayA aura AMkhoM meM lajjA hogI to mere dvArA svarga kA paricaya dene para vizvAsa jama sakatA hai, anyathA nhiiN| yoM vicAra kara unakI dayA ko parakhane ke lie usane apanI devazakti vikurvita kii| gurujI ko nirjana jaMgala meM chaH abodha bacce mile jo gahanoM se lade hue the| gurujI ne jaba unakA paricaya jAnanA cAhA, taba ve bole-'hama apane abhibhAvakoM ke sAtha ApazrI ke darzana karane cale the, para hama saba patha bhUla gye| sabhI titara-bitara ho gye|' nAma pUchane para chahoM ne apanA-apanA nAma batAyA-pRthvIkAyika, apkAyika, tejaskAyika, vAsukAyika, vanaspatikAyika aura trskaayik| SaTkAyika jIvoM ke nAma para inake nAma sunakara gurujI ne inheM dharma-niSTha zrAvakoM ke putra jAnA aura socA--ina jIvoM kI rakSA karate to sArA jIvana bitA diyA, lekina aba taka koI suphala nahIM milaa| pagacaMpI karane vAlA eka
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 35 ziSya bhI pAsa nahIM rahA, sabhI dhokhA de gaye / aba to inheM mArakara inake sAre jevara hathiyA lene cAhie, kyoMki dhana ke binA gRhasthavAsa kA svAda hI kyA ? aba maiM dhana kamAkara paryApta dhana ekatrita kara sakUM, aisI vyApArika kSamatA tathA zArIrika kSamatA bhI mujhameM avazeSa nahIM hai / basa, phira kyA thA / unake kaMTha mosa, eka-eka karake sabhI ko mauta ke ghATa utAra diyA aura unake sAre AbhUSaNa zIghra hI jholI meM DAla liye / aba lajjA kI parakha karane ke lie deva ne zrAvakoM kA samUha gurujI ke sAmane lA khar3A kiyaa| cAroM ora vaMdanA kI dhvani hai, AhAra- pAnI kI purajora prArthanA hai / gurujI manA kara rahe haiN| bhojana leM to kisameM ? bhAjanoM meM to jevara bhare par3e haiN| phira bhI zrAvakoM ne atyAgraha karake jholI ko balAt kholA to pAra meM una nAmAMkita jevaroM ko dekhakara hatyA kA Aropa lagAne lage / apane pApoM kA bhaMDAphor3a ho jAne para gurujI ko zarmindA honA hI thA / AMkheM mUMdeM prastara kI mUrti se bane khar3e haiN| mana meM anyadhika glAni hai / jAeM bhI to kahAM jAeM ! kaheM bhI to kyA aura kise ? dharatI meM samAnA cAhate haiM, para pRthvI bhI bhalA sthAna dene ko kaba taiyAra ho ? ulajhana bharI gurujI kI sArI mana:sthiti dekhakara deva sAmane prakaTa huA / apanA Atmanivedana karate hue, puna: kSamA-yAcanA kI / aSAr3habhUti ne sAzcarya kahA - vatsa ! tU kahAM ? ziSya deva ne kahAgurujI ! Apa kahAM se kahAM pahuMca gaye ! aSAr3habhUti ne apane anAsthA ke kuhare ko bahuta hI zIghratA se haTAyA / niHzalya AtmAlocana se vizuddha bane / saMyama kI utkRSTa koTi kI sAdhanA meM pahuMcakara sakala karma kSaya kiye aura mokSa prApta kara liyA / -- uttarAdhyayana vRtti 28. aSAr3habhUti muni AcArya dharmaruci ke aneka ziSyoM meM aSAr3habhUti labdhikArI the / unheM tapa ke * bala para aneka labdhiyA~ prApta ho gaIM thiiN| ve tapasvI to ucca koTi ke the, lekina camatkAra - pradarzana kI bhAvanA ko nahIM jIta pAye the, sAtha hI ve apanI rasanA indriya ko bhI praNI taraha vaza meM nahIM kara sake the|
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 jaina kathA koSa ___ eka bAra AcArya dharmaruci apane ziSya-parivAra sahita rAjagRhI nagarI meM pdhaare| usa samaya nagarI para siMharatha nAma kA rAjA rAjya karatA thaa| gocarI kI belA meM AcAryazrI kI AjJA lekara muni aSAr3habhUti akele hI AhAra kI gaveSaNA meM nikala pdd'e| gaveSaNA karate-karate ve maharddhika nAma ke naTa ke AvAsa para phuNce| maharddhika naTa kI do kanyAe~ thIM--bhuvanasundarI aura jayasundarI / donoM ne muni aSAr3habhUti ko eka modaka bhraayaa| modaka se sugandhi uTha rahI thii| modaka lekara muni aSAr3habhUti jaise hI bAhara nikale, unake mana meM vicAra AyA--'yaha eka modaka to guru mahArAja ke lie haiN|' aisA vicAra Ate hI unhoMne labdhibala dvArA navayuvaka kA rUpa banAyA aura dUsarA modaka le aaye| phira vicAra AyA--'yaha to dharmAcArya ke lie hai|' tatkAla kANI A~kha vAle sAdhu kA rUpa rakhA aura tIsarA modaka le aaye| 'yaha to upAdhyAya mahArAja ke lie hai', aisA socakara kubar3e kA rUpa rakhA aura cauthA modaka le aaye| 'yaha to saMgha ke sAdhuoM ko denA par3egA', aisA vicAra Ate hI pA~cavAM modaka le aaye| 'yaha bar3e sAdhuoM ke nimitta ho gayA, yaha socakara chaThA modaka le aaye| mana meM soca liyA--'yaha chaThA modaka mere lie ho gyaa|' isa prakAra apanA manoratha siddha karake muni aSAr3habhUti cale Aye aura apane guru ke pAsa jA phuNce| ___ muni aSAr3habhUti to cale gaye, lekina unakA yaha saba caritra-rUpa parivartana karanA--jharokhe meM baiThA maharddhika naTa dekha rahA thaa| usane turanta apanI strI aura donoM putriyoM se kahA--yaha sAdhu svAda kA lobhI mAlUma par3atA hai, isalie jaba bhI Aye ise svAdiSTa AhAra diyA kro| svAda ke lobha meM yaha saralatA se hamAre jAla meM phaMsa jAyegA aura yadi yaha hamAre jAla meM phaMsa gayA to sone ke aNDe dene vAlI murgI siddha hogA, kyoMki ise aneka rUpa parivartana karane kI labdhi prApta hai| donoM yuvA putriyoM ne pitA kI bAta ko hRdayaMgama kara liyaa| jaba bhI muni aSAr3habhUti Ate, ve donoM unheM svAdiSTa bhojana baharAtI aura hAva-bhAva se bhI AkarSita krtiiN| aba to muni aSADhabhUti unhIM ke ghara gocarI ke lie Ane lge| naTa-kanyAe~ AhAra dene ke sAtha-sAtha unase hAva-bhAva-vilAsapUrvaka hAsya bhI krtiiN|
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 37 jaba unhoMne samajha liyA ki muni bhI hamAre prati AkarSita haiM to unhoMne kahA--' he svAmI ! hama donoM Apa para Asakta haiN| aba hamAre prANa Apake hAtha meM haiN| Apa hameM svIkAra karake yahIM rahie aura sabhI prakAra ke sukha bhogie / ' AkarSita to muni aSAr3ha bhUti bhI the, unake hRdaya meM bhI prema - rAga utpanna ho cukA thA, ataH bole- 'maiM apane gurudeva aura dharmAcArya kI AjJA lekara hI isa bAta kA javAba dU~gA / ' naTa-kanyAoM ne adhIratA dikhAte hue kahA--' Apake viraha kI agni hameM tila-tila jalA rahI hai| eka pala ko bhI hameM caina nahIM par3atA hai| na jAne Apake gurudeva kaba AjJA deM, deM athavA nahIM? lekina hamAre to Apake viyoga meM prANa hI nikala jAyeMge / ' 'aisA nahIM hogaa| maiM gurudeva kI AjJA lekara zIghra hI AU~gA / ' yaha AzvAsana dekara muni sIdhe gurudeva ke pAsa pahu~ce aura rajoharaNa tathA mukhastrikA pAtra Adi rakhakara bole-- 'gurudeva ! Apa yaha muni veza saMbhAlie / maiM to gRhastha Azrama svIkAra kara rahA huuN| do naTa- kanyAe~ mere binA prANa chor3ane ko tatpara haiN| maiM to unake pAsa jA rahA huuN|' muni aSAr3habhUti kI yaha badalI huI pravRtti dekhakara pahale to gurudeva avAk raha gaye / phira unhoMne bahuta samajhAyA, saMyama ke lAbha batAye aura saMyamabhraSTa hone kI hAniyA~ vistAra se batAIM, lekina aSAr3ha bhUti para koI prabhAva na huaa| ve naTa- kanyAoM ke pAsa jAne ko ar3e rahe / anta meM jaba gurudeva ne samajha liyA ki aSAr3ha bhUti ko samajhAnA vyartha hai to kahA - ' ziSya ! yadi tuma jAnA hI cAhate ho to mere kahane se rukoge bhI kaba ? lekina itanA niyama to le lo ki mA~sa-madirA kA sevana tuma kabhI bhI na karoge aura inake sevana karane vAloM kA sAtha bhI nahIM karoge / ' muni aSAr3ha bhUti ne yaha niyama le liyA aura gurudeva ko vandana karake naTakanyAoM ke pAsa cale Aye / gurudeva ne mana-hI-mana socA - isa choTe se tyAga se bhI mahAn lAbha hogA, punaH isakA uddhAra ho jAyegA / muni aSAr3habhUti ne naTa ke ghara Akara apane niyama kI bAta batAI aura spaSTa zabdoM meM kahA- 'tuma saba loga yadi jIvana-bhara ke lie madya - mA~sa kA tyAga karo to maiM tumhAre pAsa rahU~gA, anyathA nahIM rahU~gA / ' naTa aura usake
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 jaina kathA koSa parivAra ne yaha bAta svIkAra kara lii| phira bhI muni aSAr3habhUti ne spaSTa dRr3ha svara meM cetAvanI dI--'jisa dina bhI maiMne isa ghara ke kisI bhI sadasya ko mA~sa-madirA kA sevana karate dekha liyA, usI dina chor3akara cala duuNgaa|' naTa ke sabhI sadasyoM ne mA~sa-madirA kA sevana na karane kA vizvAsa dilaayaa| muni aSAr3habhUti Azvasta ho gye| vahIM rahane lge| naTa maharddhika ne apanI donoM kanyAoM--bhuvanasundarI aura jayasundarI kA vivAha unake sAtha kara diyaa| aba muni aSAr3habhUti gRhastha aSAr3habhUti the| gRhastha banakara ve indriya-sukhoM ko bhogane lge| ____ aba aSAr3habhUti gRhastha the| gRhastha ke yogya dhana kA upArjana bhI ve karate / jaba rAjA ke pAsa koI dUsarI naTa-maNDalI AtI aura pradarzana karatI to ve apanI labdhiyoM dvArA usase uttama kalA kA pradarzana karate aura vijayI banakara prabhUta puraskAra pAte / sacamuca ve maharddhika naTa ke lie sone ke aNDe dene vAlI murgI bana gaye the| unhoMne usakA ghara dhana se bhara diyA thaa| aba ve aSAr3ha naTa ke nAma se dUra-dUra taka prasiddha ho gaye the| isa taraha bAraha varSa gujara gye| kalAkAra to eka se eka bar3hakara haiN| eka dUsarA naTa bhI apanI naTa kalA meM bahuta nipuNa thaa| usane caurAsI naToM para vijaya prApta kI thii| isake pratIkasvarUpa vaha 84 putaliyoM ke svarNa-ghugharU pairoM meM pahanatA thaa| dUsare deza ke naTa ne aSAr3ha naTa ko cunautI dI aura aSAr3ha naTa ne vaha cunautI svIkAra kara lii| rAjA ke sAmane donoM kA mukAbalA honA thaa| aSAr3ha naTa usa paradezI naTa ko jItane ke lie paradeza calA gyaa| pIche se donoM naTa-kanyAoMbhuvanasundarI aura jayasundarI ne socA-mA~sa-madirA kA sevana kiye binA bAraha varSa nikala gye| aba to vaha (aSAr3habhUti) hai nahIM, cha: mAha taka bhI Ane kI koI saMbhAvanA nahIM, kyoMki itanA samaya to use jItane meM laga hI jAyegA, isalie isa samaya meM mA~sa-madirA kA khUba sevana kara leN| use kyA mAlUma par3egA? isa prakAra vicAra karake ve svacchandatApUrvaka mA~sa-madirA kA sevana karane lgiiN| eka dina acAnaka hI ardharAtri ke samaya aSAr3ha naTa lauTa aayaa| vaha usa paradezI naTa ko parAjita karake AyA thA, isalie khUba dhana bhI milA aura vaha umaMga meM bharA bhI thaa| lekina ghara Akara jo dekhA ki donoM striyA~ madirA ke naze meM dhutta par3I haiM, idhara-udhara mA~sa ke Tukar3e par3e haiM to usakA harSa duHkha meM badala
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 36 gyaa| vaha samajha gayA ki inhoMne merI gaira-maujUdagI meM apanI pratijJA tor3a dI hai| 'pratijJA' zabda mastiSka meM Ate hI use apanI pratijJA yAda ho AyI jo usane gurudeva ke samakSa lI thI-- ' mA~sa-madirA sevana karane vAloM kA sAtha bhI nahIM karanA / ' isa pratijJA ke yAda Ate hI usane una donoM ko jagAkara tathA sabake sAmane puna: cAritra lene kA apanA nizcaya spaSTa zabdoM meM sunA diyA / yaha nirNaya sunate hI saba-ke-saba stabdha raha gaye / bhuvanasundarI aura jayasundarI ne bahuta khuzAmada kI, lekina aSAr3habhUti apane nirNaya para aTala rahe / taba anta meM una donoM ne kahA- 'hameM khUba dhana kamAkara de jAo, tabhI hama tumheM dIkSA kI anumati deMgI, anyathA nahIM / ' aba aSAr3habhUti vivaza ho gye| ve eka khela aura dikhAkara khUba dhana upArjana karake lAne ko sahamata ho gaye / ve rAjA siMharatha ke pAsa gaye aura unase kahA- 'mahArAja ! maiM Apako bharata cakravartI nATaka dikhAnA cAhatA hU~ / ' rAjA ne saharSa nATaka dekhane kI svIkRti de dI / I aSAr3habhUti ne sAta dina meM nATaka taiyAra kiyA aura phira nagarI ke bAhara vizAla maidAna meM isakA maMcana kiyaa| rAjA siMharatha, rAja-parivAra tathA hajAroMlAkhoM nagara-nivAsI dekhane Aye / bharata kA abhinaya svayaM aSAr3ha bhUti ne kiyA / bharata kA sampUrNa jIvana hU-ba-hU abhinIta kiyA / darzakagaNa tanmaya ho gaye | lekina aSAr3habhUti to pUrI taraha hI isameM tallIna ho gye| zIzamahala meM bharatajI ke kaivalya jJAna ke maMcana ke kSaNoM meM to aSAr3habhUti kI bhAvadhArA itanI UrdhvamukhI huI, AtmaciMtana meM itane tallIna hue ki unheM kaivalya kI prApti ho gaI / naTa aSAr3habhUti kevalI aSAr3habhUti ho gaye / isake bAda unhoMne paMcamuSTi loca kiyA, devatAoM dvArA diyA huA muniveza dhAraNa kiyA aura dharmadezanA dii| unakI dezanA se prabhAvita hokara pA~casau vyakti pratibuddha ho gaye / unhoMne dIkSA grahaNa kara lii| una pA~ca sau muniyoM ke sAtha ve apane gurudeva kI padavaMdanA karane pahu~ce / ziSya ko kaivalya prApti se AcArya dharmaruci ko hArdika prasannatA huI / I Ayu pUrNa kara aSAr3ha bhUti muni mukta ho gae / isIlie kahA gayA hai ki eka bhI niyama kA pAlana dRr3hatApUrvaka kiyA jAye to vaha bhI mukti kA hetu bana sakatA hai / -upadeza prAsAda, bhAga 4
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 jaina kathA koSa 26. Ananda (baladeva) ' dakSiNa bharatakSetra meM cakrapura nAma kA eka samRddhi - sampanna nagara thA / vahA~ rAjA mahAzira rAjya karatA thaa| vaha rAjA buddhi, kalA aura pratibhA meM apane samakAlIna rAjAoM meM agragaNya thA / usakI do rAniyA~ thIM-- eka vaijayaMtI aura dUsarI lakSmIvatI / rAnI vaijayaMtI ne eka sundara putra ko janma diyA, usakA nAma Ananda rakhA gayA / Ananda chaThe baladeva the aura ve chaThe vAsudeva puruSa puMDarIka ke bar3e bhAI the| inhoMne apane choTe bhAI puruSa puMDarIka ke sAtha prativAsudeva bali se yuddha kiyaa| isake bAda inhoMne choTe bhAI puruSa puMDarIka vAsudeva ke sAtha vijayayAtrA kI / bAda meM jaba inake choTe bhAI puruSa puMDarIka kA dehAnta ho gayA to inheM bahuta duHkha huaa| chaha mahIne taka ye mohagrasta hokara zokAbhibhUta rahe, inheM apane zarIra kI bhI sudhi na rahI, viveka lupta ho gayA / tatpazcAt jaba inakA zokAvega kama huA to inhoMne tIrthaMkara aranAtha ke zAsana meM dIkSA grahaNa kara lii| inhoMne ghora tapa kiyA aura kevalajJAna kA upArjana karake nirvANa pada prApta kiyA / inakA kula AyuSya 85 hajAra varSa kA thA / -- triSaSTi zalAkApuruSa caritra 30. Ananda zrAvaka bhagavAn mahAvIra ke pramukha zrAvaka kA nAma 'Ananda' thA / usane bhagavAna mahAvIra se zrAvaka ke bAraha vrata grahaNa kie the| usakI preraNA se usakI dharmapatnI zivAnandA ne bhI zrAvikAvrata grahaNa kie the| vaha 'vANijya' grAma ke nikaTa : kolAka sanniveza' meM rahane vAlA 'paTela' jAti kA thA, para thA samRddha / usakI samRddhi isase hI A~kI jA sakatI hai ki usake pAsa bAraha karor3a svarNa mudrAe~ tathA cAlIsa hajAra gAe~ thiiN| apane vratoM kA sAnanda aura sakuzala pAlana karate-karate usane AmaraNa anazana kiyaa| anazana meM use bhAvoM kI vizuddhatA se vipula avadhijJAna prApta huaa|
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 41 unhIM dinoM bhagavAna mahAvIra bhI vahA~ padhAre / gautama svAmI pAraNe ke lie gA~va meM aae| jaba unhoMne Ananda zrAvaka ke avadhijJAna kI carcA sunI to usake yahA~ padhAre / Ananda ne vandanA karake pUchA-bhagavan ! kyA anazana meM gRhastha ko avadhijJAna utpanna ho sakatA hai?' _ 'hA~, ho sakatA hai|' gautama gaNadhara ne btaayaa| ___ Ananda ne kahA-'bhagavan ! mujhe bhI avadhijJAna huA hai| maiMne pUrva, pazcima aura dakSiNa meM pA~ca sau yojana lavaNa samudra ke andara taka, uttara meM cUla himavanta parvata taka tathA Upara saudharma svarga aura nIce prathama naraka ke laulucya nAmaka narakavAsa ko jAnA-dekhA hai|' ___ gautama sunakara cauMke aura bole--'gRhastha ko itanA vipula avadhijJAna nahIM ho sakatA hai| tumhArA yaha mithyA bhASaNa huA hai| isalie isakI AlocanA kro|' ___ Ananda ne vinamra svara meM pUchA-'prAyazcita satya kA hotA hai yA mithyA kA?' 'asatya kaa|' 'taba to bhagavan Apa hI aisA kriye|' Ananda kI dRr3hatApUrvaka bAta sunakara gautama bhagavAna mahAvIra ke pAsa aaye| sArI bAta khii| mahAvIra ne kahA-'hA~, use utanA hI avadhijJAna huA hai| tumhAre dvArA hI asatya bhASaNa huA hai| ata: Ananda se kSamA-yAcanA kro|' gautama turanta Ananda ke pAsa Aye aura use satya batAte hue kahA--'maiM vRthA vivAda ke lie tumase kSamA-yAcanA cAhatA huuN|' / __ Ananda se savinaya kSamA yAcanA karake gautama ne apanI mahAnatA kA paricaya diyaa| yoM Ananda zrAvaka ne bIsa varSa taka zrAvaka-vratoM kA pAlana kiyaa| anta meM eka mahIne kA samAdhipUrvaka anazana karake prathama svarga meM paidA huaa| vahA~ se mahAvideha kSetra meM jAkara mokSa meM jaaegaa| --upAsaka dazA 1 31. ArdrakakumAra agAdha samudra ke bIca 'Ardrakapura' nAma kA eka anArya nagara thA, jisake
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 jaina kathA koSa ... mahArAjA kA nAma 'Ardraka' tathA mahArAnI kA nAma 'ArdrakA' thaa| unake 'ArdrakakumAra' nAma kA eka putra bhI thaa| ye saba anArya the, lekina kisI prasaMgavaza anArya rAjA Ardraka kI maitrI rAjagRhI nareza zreNika se ho gaI thI aura isI kAraNa ArdrakakumAra kI bhI rAjagRha ke mahArAjA zreNika ke putra abhayakumAra ke sAtha ghaniSTha maitrI thii| paraspara maitrI pravardhamAna taba hI raha sakatI hai, jaba donoM mitroM meM samaya-samaya para vastuoM kA AdAna-pradAna hotA rahe, kyoMki AdAna-pradAna se smRtiyA~ tAjI hotI haiN| ____ eka bAra 'abhayakumAra' ne 'ArdrakakumAra' ke lie kucha vastue~ bheMTasvarUpa bhejIM, jisameM eka DibbA dharmokaraNoM kA bhI bhejA jise dekhakara Ardraka anArya deza meM rahatA huA bhI dharma-sAdhanA ke prati sahaja AkRSTa rhe| Ardraka ne abhayakumAra ke saMketAnusAra usa Dibbe ko ekAnta meM kholA | una dhArmika upakaraNoM ko dekhakara cintana meM DUba gayA aura isI cintana meM sarAbora bane Ardraka ko jAtismaraNajJAna kI prApti huii| jAti-smRti ke bala para usane apane pUrvabhava ke munirUpa ko dekhA aura abhayakumAra ke pAsa jAne kI AjJA apane pitA Ardraka rAjA se maaNgii| parantu rAjA ne AjJA nahIM dii| sAtha hI yaha kahIM luke-chipe na calA jAye, isalie pA~ca sau subhaToM ko usakI surakSArtha niyukta kara diyaa| para avasara dekha Ardraka una subhaToM kI A~khoM se ojhala hokara AryabhUmi meM A phuNcaa| vahA~ Akara jAti-smRti ke bala para sAdhuvrata lene ko udyata huaa| usa samaya AkAza se devavANI ne Ardraka se kahA-'tere abhI bhogAvalI karma avazeSa haiM, isalie abhI saMyamI mata bno|' Ardraka ne vairAgya kI tIvratA meM usa ora dhyAna nahIM diyA aura saMyamI bana gayA tathA sAdhanA meM lIna rahane lgaa| eka bAra 'basantapura' nagara ke udyAna meM Ardraka muni dhyAnastha the| udhara apanI sakhiyoM sahita zreSThikanyA zrImatI vahA~ upavana meM aayii| apane pati kA cayana karane kA khela khelatI huI vRkSa samajhakara muni ke paira pakar3akara bolI-'mere pati to ye haiN|' isI samaya AkAza se devoM ne prabhUta dhana kI vRSTi kI aura devavANI huI-zrImatI tumane zreSTha vara pasaMda kiyA hai|' upasarga hone kI saMbhAvanA se muni apanA kAyotsarga samApta karake vahA~ se anyatra cale gye| pitA usake sAtha udyAna Aye aura usa dhana ko le ge| zrImatI ne apane pitA se sArI bAta kahI tathA muni ke sAtha vivAha karane kA Agraha karane lgii| parantu munirAja vahA~ se anyatra cale gaye the| muni ko khojane ke lie zrImatI
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 43 ne eka dAnazAlA kholI aura svayaM dAna dene lgii| usakA vicAra thA ki ve muni kabhI to dAna lene AyeMge hii| bAraha varSa bAda munivara vahA~ Aye / zrImatI kI samarpaNa bhAvanA tathA zreSThI evaM nagara-nareza ke atyadhika Agraha ke kAraNa munijI phisala gaye aura bhogAvalI karma kI avazeSatA se usake sAtha pANigrahaNa kara liyA tathA zrImatI ke premapAza meM pUrNatayA ba~dha ge| eka putra bhI paidA huaa| putra-prApti ke bAda jaba unhoMne muni banane ko punaH taiyAra hone kI bhAvanA zrImatI ke sAmane rakhI taba zrImatI kunda ho utthii| Ardraka palaMga para leTe the aura zrImatI pAsa baiThA A~sU bahA rahI thii| itane meM vaha bAlaka bhI vahA~ khelatA huA aayaa| sAzcara aura sAgraha mAtA se udAsI kA kAraNa puuchaa| mAtA ne carakhA kAtate hue sArI bAta batAte hue kahA--'tere pitAzrI hameM chor3akara jA rahe haiN|' bAlaka ne sahajatA se sUta kI pUniyA~ hAtha meM lekara kahA--'maiM inase pitAjI ko bA~dha duuNgaa|' yoM kahakara pUni ke pairoM meM A~Te lagA diye| Ardraka kI A~kha khulI to dekhA bAlaka pairoM ko sUta se bA~dha rahA hai| yaha dekhakara Ardraka kA dila kucha-kucha psiijaa| apane A~sU poMchatI huI khinna banI zrImatI bolI-'merI ora na sahI, isa bacce kI ora to dekhiye, yaha kitanA adhIra ho rahA hai|' Ardraka pasIja gye| loha ke bandhana se mohabandhana sadA hI jaTila rahA hai| Ardraka ne bAlaka ke laMgAye A~Te gine to pUre bAraha the, ata: bAraha varSa phira gRhastha Azrama meM rahane kA nizcaya kara liyaa| yoM bhogAvalI karma pUre hone para phira munivrata svIkAra kiyaa| udhara ve pA~ca sau subhaTa bhI mila gaye, jo rAjA Ardraka ne AIkakumAra kI surakSA ke lie niyukta kiye the| ve bhI ArdrakakumAra ke cale jAne ke bAda apane nagara ko nahIM lauTe the aura use khojate hue AryabhUmi meM cale Aye the tathA yahA~ lUTamAra kA dhandhA kara rahe the| Ardraka muni ne pratibodha dekara unheM jaina dharma meM dIkSita kara liyaa| unheM sAtha lekara Ardraka muni mahAvIra ke pAsa jAne lge| mArga meM gozAlaka tathA anya tApasoM ke sAtha zAstrArtha bhI kiyA aura vijayI bane / Ardraka muni rAjagRha meM aaye| vahA~ abhayakumAra bhI darzanArtha aayaa| apane mitra kI ApabItI sunakara abhayakumAra ko Azcarya, kautuhala tathA harSa honA sahaja hI thaa| Ardraka muni bhagavAn mahAvIra ke pAsa rahakara utkRSTa saMyama-tapa kI ArAdhanA meM lage tathA mokSa-pada prApta kiyaa| -sUtrakRtAMga 216
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 jaina kathA koSa 32. AryarakSita 'dazapara' nagara meM 'somadeva' nAma kA brAhmaNa rahatA thaa| usakI patnI kA nAma 'somA' thA aura putra kA nAma 'rakSita' thaa| rakSita kI zikSA pATaliputra meM huii| jaba vaha vidyAdhyayana karake lauTA to sabane usakA sammAna kiyA; lekina mAtA somA udAsa rhii| rakSita ne mAtA se usakI udAsI kA kAraNa pUchA to usane kahA.-'putra ! yadi tuma dRSTivAda kA adhyayana karate to mujhe prasannatA hotI; kyoMki jitanI vidyAe~ tumane par3hI haiM, ve saba to saMsAra ko bar3hAne vAlI hI haiM, ekamAtra dRSTivAda kA jJAna hI saMsAra se pAra utArane vAlA hai|' putra ne pUchA'mAtA ! dRSTivAda kA jJAna mujhe kahA~ prApta hogA? kauna AcArya isako jAnane vAle haiM?' mAtA ne AcArya toSalIputra kA nAma batA diyaa| rakSita AcArya toSalIputra ke pAsa pahu~cA aura unase dRSTivAda kA jJAna pradAna karane kI vinayapUrvaka prArthanA kii| AcAryazrI ne kahA--'dRSTivAda viziSTa prakAra kA jJAna hai| isakA pArAyaNa karane ke lie gRhastha tyAgakara zramaNa bananA Avazyaka hai| viziSTa prakAra kI tapasyAe~ aura sAdhanAe~ karanI par3atI haiM, tabhI dRSTivAda ko hRdayaMgama kiyA jA sakatA hai|' AcAryazrI ke ina zabdoM ko sunakara rakSita ne dIkSita hone kI sahamati prakaTa kara dI, sAtha hI kahA--'gurudeva ! yadi maiM yahIM rahU~gA to saMbhavataH rAjA evaM mere parivArI jana mujhe vApasa gRhasthavAsa meM le jAyeM, isalie pravrajita karane ke uparAnta zIghra hI kahIM aura bheja deN|' ____ AcArya toSalIputra ne rakSita kI yaha prArthanA svIkAra kara lI aura dIkSA dene ke turanta bAda vahA~ se vihAra kara diyaa| guru-kRpA se rakSita ne zAstrAbhyAsa kiyaa| viziSTa jJAna-prApti ke lie guru ne unheM Arya vajrasvAmI ke pAsa bhejaa| mArga meM sthavirakalpI AcArya bhadragupta sUri ke unhoMne darzana kiye| bhadragupta sUri kI Ayu thor3I hI zeSa raha gaI thii| unhoMne anazana grahaNa kara liyA / antima samaya ke anagArI saMthAre meM Arya rakSita unakI sevA karate rhe| unake samAdhimaraNa ke pazcAt ye Arya vajrasvAmI ke pAsa phuNce| __ Arya vajrasvAmI dRSTivAda ke daza pUrvo ke jJAtA the| unake nezrAya meM rahakara ye pUrvo kA adhyayana karane lge| nau pUrvo kA adhyayana pUrA ho cukA thA aura dazaveM pUrva kA adhyayana cala rahA thA, tabhI inakA choTA bhAI phalgurakSita inheM
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 45 bulAne A gyaa| usane kahA- 'Apa dazapura caleM, vahA~ ApakI preraNA se bahuta manuSyoM kA uddhAra hogaa|' inake mana meM bhI dazapura jAne kI bAta A gii| guru vajrasvAmI se AjJA mA~gI to unhoMne apane AyuSya kA vicAra karake jAna liyA ki thor3A hI bAkI hai| yadi rakSita dazapura calA gayA to dazaveM pUrva kA jJAna prApta nahIM kara sakegA, kyoMki isake vApasa lauTane se pahale hI merA AyuSya pUrA ho jAyegA aura dazaveM pUrva kA zeSa jJAna mere sAtha hI vilupta ho jAyegA / yaha saba socakara unhoMne rakSita se kahA- ' -'tuma ghara mata jAo, jJAna kA abhyAsa kro|' Arya rakSita ne pUchA--'gurudeva ! dazaveM pUrva kA jJAna kitanA maiM prApta kara cukA hU~ aura kitanA bAkI hai?' vajrasvAmI ne kahA- 'abhI to tuma bindu ke barAbara jJAna prApta kara sake ho, sindhu ke barAbara zeSa hai; lekina cintA mata kro| tuma medhAvI ho, zIghra hI dazaveM pUrva kA zeSa jJAna prApta kara loge / ' itanA sunane ke bAda bhI AryarakSita bAra-bAra Agraha karane lage, taba Arya vajrasvAmI ne inheM dazapura jAne kI AjJA de dI / AryarakSita isake bAda apane bhAI phalgurakSita ke sAtha dazapura cale gaye / vahA~ inake nimitta se inakA sArA parivAra pratibuddha huA, rAjA ne bhI samyaktva grahaNa kiyaa| phalgurakSita bhI dIkSita ho gaye / unake nimitta se anya bhI aneka manuSyoM kA uddhAra huA / eka bAra saudharma indra mahAvidehakSetra meM sImaMdhara svAmI kI vaMdanA karane gayA / unake mukha se sUkSma nigoda kA svarUpa sunakara usane pUchA- 'bhagavan ! bharatakSetra meM bhI sUkSma nigoda kA svarUpa jAnane vAlA koI hai ?' bhagavAn sImaMdhara svAmI ne batAyA- 'AryarakSita hai|' indra ne brAhmaNa kA rUpa rakhakara inase (AryarakSita se) sUkSma nigoda kA svarUpa pUchA / inhoMne yathAtathya varNana kara diyA / isapara indra saMtuSTa huA aura inakI vaMdanA karake devaloka ko calA gyaa| inake samaya taka manuSyoM kI smaraNa zakti kama ho calI thI, ataH jJAna ko sahI DhaMga se hRdayaMgama karane ke lie inhoMne cAroM anuyogoM ko pRthak-pRthak kara diyaa| inakA janma vIra. ni. saM. 522 meM huA / 22 varSa kI avasthA meM pravrajita hue, 40 varSa taka muni rahe aura 13 varSa taka AcArya rahe / isa prakAra 75 varSa kI Ayu pUrI karake vIra. ni. saM. 567 meM svargavAsI hue / - upadeza prAsAda, bhAga 5
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 jaina kathA koSa 33. ArAma zobhA 'kusaTTa' deza meM 'balAsA' nAma kA eka choTA-sA gA~va thA / yahA~ agnizarmA nAma kA eka brAhmaNa rahatA thA / usakI patnI kA nAma 'agnizikhA' thA / agnizarmA purohitAI dvArA jIvana yApana karatA thA / yajamAnoM kI dI huI kucha gAyeM bhI usake pAsa thiiN| vaise vaha bahuta hI saMtoSI aura sarala vRtti kA thA / agnizarmA kI eka putrI thI, usakA nAma thA vidyutprabhA / abhI vidyutprabhA pA~ca varSa kI hI thI ki usakI mAtA agnizikhA use bilakhatI huI chor3akara svarga sidhAra gaI / ghara ke sAre kArya kA bhAra pA~ca varSa kI abodha bAlikA vidyutprabhA para A pdd'aa| bAlikA ke kAryabhAra ko halkA karane kI icchA se agnizarmA ne dUsarA vivAha kara liyA / lekina nayI mA~ ke Ane se vidyutprabhA kA kAryabhAra kama na huA, varan dugunA ho gyaa| nayI mA~ ke sAla bhara meM eka kanyA bhI ho gii| aba to vidyutprabhA para kArya kA bhAra aura bhI bar3ha gayA / vahI ghara kA pUrA kAma karatI aura dopahara ke samaya samIpa ke vana meM gAe~ carAne bhI jaatii| aba taka vaha bAraha varSa kI ho cukI thI / eka dina vaha vana meM eka babUla kI chitarI chAyA meM baiThI thI, pAsa hI usakI gAe~ cara rahI thiiN| itane meM usane apane sAmane eka sarpa ko dekhA, to vaha Dara gii| usa sarpa ne mAnava vANI meM kahA-- 'Daro mata! kucha gArur3ika mere pIche par3e haiN| mujhe chipA lo, merI rakSA kro| maiM tumhArI zaraNa meM hU~ / ' vidyutprabhA ne paropakAra mAnakara usa sarpa ko apanI goda meM chipA liyA / itane meM gArur3I A gaye / unhoMne usase pUchA--'tumane idhara se jAte hue kisI sarpa ko to nahIM dekhA hai ?' usane kaha diyA- 'maiM to sarpa ke nAma se hI DaratI hU~ / ' nirAza hokara gArur3I vApasa cale gaye / unake jAne ke bAda vidyutprabhA ne dekhA to sarpa gAyaba ho cukA thA / tabhI usane dekhA ki sAmane eka deva khar3A thaa| usane vidyutprabhA se varadAna mA~gane ko kahA / vidyutprabhA ne mA~gA -- 'merI gAyoM ke lie chAyAdAra vRkSa khar3e kara dIjiye / ' usakI isa paropakAra bhAvanA se deva aura bhI prasanna huA / usane divya vRkSoM se suzobhita eka manorama udyAna khar3A kara diyA aura kahA - ' yaha udyAna sadA tere sAtha rhegaa| tU jahA~ bhI jAyegI, yaha tere sAtha hI jAyegA /
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 47 isake alAvA jaba bhI tU merA smaraNa karegI, maiM terA kaSTa mittaauuNgaa|' yaha kahakara deva antardhyAna ho gyaa| deva-pradatta udyAna kI bAta jAnakara usakA pitA agnizarmA to bahuta prasanna huA, lekina usakI sautelI mA~ bhItara-hI-bhItara jala-bhuna gii| eka bAra vaha vana meM apanI gAe~ carA rahI thI, tabhI pATaliputra kA rAjA apanI caturaMginI senA sahita udhara A nikalA aura usa udyAna meM vizrAma-hetu Thahara gyaa| hAthiyoM kI ciMghAr3a aura ghor3oM kI hinahinAhaTa se Darakara vidyutprabhA kI gAe~ idhara-udhara bhAgane lgiiN| apanI gAyoM ko ikaTThA karane ke lie vidyutprabhA bhI unake pIche bhAgI to usake pIche-pIche udyAna bhI calane lgaa| rAjA isa kautuka ko dekhakara bahuta camatkRta huA aura usane usake sAtha vivAha kara liyA tathA use nayA nAma diyaa-aaraamshobhaa| ArAmazobhA aba pATaliputra-nareza jitazatru kI paTarAnI ho gii| vaha bar3e sukha se rahane lgii| __idhara usakI sautelI mAtA apanI putrI ko bhI rAnI banAne ke svapna dekhane lgii| usane apane pati agnizarmA ke hAthoM tIna bAra viSamizrita modaka bheje, lekina rAste meM eka vRkSa para rahane vAle yakSa ne ve modaka badala diye, unake sthAna para amRtasama svAdiSTa modaka rakha diye| rAjA jitazatru sahita sabhI ne ve modaka khAye, lekina kisI kA kucha na bigdd'aa| isa prakAra tIna bAra asaphala hokara ArAmazobhA kI sautelI mAtA ne nayA nATaka rcaa| use apane pati dvArA mAlUma ho cukA thA ki ArAmazobhA garbhavatI hai| usane pati dvArA jitazatru ko kahalavAyA ki 'ArAmazobhA ko bheja deN| pahalI santAna pIhara (mAtA ke ghara) meM hI honI cAhie, yahI hamAre kula kI rIti hai|' isa rIti ke samakSa rAjA jitazatru vivaza ho gyaa| usane cAra dAsiyoM ke sAtha ArAmazobhA ko usake pitA ke sAtha bheja diyaa| ____ ArAmazobhA ko apane ghara AyI dekhakara sautelI mA~ phUlI na smaaii| usane use mArane kA pakkA nizcaya kara liyaa| aba vaha use apane hAthoM hI kue~ meM dhakelakara mAranA cAhatI thii| - ArAmazobhA ne eka sundara aura tejasvI putra ko janma diyaa| usakA nAma rAjA jitazatru kI icchA ke anusAra malayasundara rakhA gyaa| putra-janma ke do-cAra dina bAda hI sautelI mA~ ne apanA SaDyantra pUrA karane
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 jaina kathA koSa kA nizcaya kiyaa| AdhI rAta ke samaya ArAmazobhA se bolI-'hamAre kula meM aisI rIti hai ki pahalI saMtAna ke bAda mAtA apanI parachAIM kue~ ke jala meM dekhA karatI hai, isase baccA dIrghAyu hotA hai|' ___ ArAmazobhA apanI sautelI mAtA kI bAta para vizvAsa karake usake sAtha kue~ para calI gii| jyoMhI vaha apanI parachAI kue~ ke jala meM dekhane lagI ki sautelI mA~ ne use dhakkA de diyaa| vaha kue~ meM gira gii| sautelI mAtA lauTI aura usane turanta hI apanI putrI ko ArAmazobhA ke sthAna para liTA diyaa| dAsiyoM ne ArAmazobhA ke sthAna para dUsarI strI ko dekhA to unhoMne aitarAja kiyaa| isa para unheM kaha diyA gayA ki kue~ meM apanI parachAIM dekhane se isakA rUpa badala gayA hai| sAtha hI rAjA se daNDita karavAne kI dhamakI bhI de dI gii| dAsiyA~ cupa ho giiN| ve kyA kahatI? aba sautelI mA~ kI putrI ArAmazobhA banakara rAjA jitazatru ke mahaloM meM pahu~ca gii| rAjA ne raMga-rUpa badalane kA kAraNa pUchA to use bhI yahI javAba milaa| usane kahA-'tumhAre sAtha rahane vAlA udyAna kahA~ hai?' to nakalI ArAmazobhA ne bahAnA banAyA--kucha dina bAda use bulaauuNgii| rAjA jitazatru cupa ho gayA, lekina usake mana meM yaha saMzaya ghara para gayA ki 'yaha ArAmazobhA nahIM hai, koI dUsarI strI hai|' isIlie usane usake sAtha patnI kA saMbaMdha na rakhA, sirpha mu~ha se hI bolatA rhaa| sAtha hI caukannA bhI rahA aura isa rahasya ko jAnane kI udher3a-buna meM lagA rhaa| ___ idhara kue~ meM girate-girate ArAmazobhA ne nAgadeva kA smaraNa kiyaa| nAgadeva use pAtAlaloka meM le gyaa| usake sAtha hI usakA udyAna bhI pAtAlaloka meM pahu~ca gyaa| vaha nAgadeva ke Azraya meM sukha se rahane lgii| strI kitanI bhI sukhI ho, lekina use apane pati aura putra kI yAda AtI hI hai| ArAmazobhA ko bhI apane pati aura putra kI yAda Ane lgii| vaha unase milane ko tar3apane lgii| usane nAgadeva se apanI icchA prakaTa kI ki 'maiM apane pati aura putra se milanA cAhatI huuN|' nAgadeva ne kahA--'pati se milane para tumhArI sautelI bahana kA ahita hogA; kyoMki vaha isa samaya tumhAre sthAna para nakalI ArAmazobhA banakara raha rahI hai|' yaha sunakara ArAmazobhA ne socA ki apanI bahana kA ahita nahIM
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 46 karanA caahie| usane nAgadeva se phira kahA--' pati se na sahI, putra se milane kI ijAjata to de hI diijie| ' nAgadeva ne kahA- 'tuma apane putra se nitya mila sakatI ho; lekina sirpha rAta ke samaya hI / subaha hone se pahale hI yahA~ vApasa lauTa AnA jarUrI hai| yadi kisI dina vahIM prabhAta ho gayA to tumhAre jUr3e se eka mRta sarpa giregA / vaha isa bAta kA pratIka hogA ki merI dI huI sabhI suvidhAe~, usI kSaNa se samApta ho gaI haiN| taba merA diyA huA udyAna bhI sadA ke lie chUTa jAyegA / ' ArAmazobhA ne yaha zarta svIkAra kara lii| nAgadeva kI dI huI vidyA se vaha rAtri ke samaya apane putra ke pAsa pahu~cI / usane apane putra ko pyAra kiyA aura prAtaH hone se pahale calI AyI / saba so rahe the, isalie usake Agamana kI bAta kisI ko mAlUma na ho skii| aba ArAmazobhA hareka rAtri ko jAne lgii| eka dina vaha apane udyAna ke phUla bhI le gaI / una phUloM se usane apane putra ke pAlane ko sajA diyA | subaha rAjA jitazatru ne phUla dekhe to samajha gayA ki ye to ArAmazobhA ke udyAna ke divya puSpa haiN| usane nakalI ArAmazobhA se pUchA to vaha koI santoSajanaka uttara na de skii| rAjA samajha gayA ki rAta ko asalI ArAmazobhA AtI hai aura rAta ko hI calI jAtI hai| usane use pakar3ane kA nizcaya kara liyA / rAtri ko rAjA kakSa meM chipakara baiTha gyaa| ArAmazobhA sadA kI bhA~ti AyI aura putra ko pyAra karane lgii| rAjA ne usakI kalAI kasakara pakar3a lii| usase chipakara Ane kA rahasya puuchaa| ArAmazobhA ne vivaza hokara pUrI ghaTanA sunaaii| taba taka prabhAta ho gayA / ArAmazobhA ke jur3e se eka mRta sarpa girA / rAjA cauMkA / ArAmazobhA ne kahA- 'svAmI ! aba nAgadeva dvArA dI huI sabhI suvidhAe~ samApta ho giiN| aba vaha divya udyAna jo mere sAtha rahatA thA, vaha bhI nahIM rhegaa|' rAjA ne sAMtvanA dI- 'mujhe na udyAna kI jarUrata hai, divya suvidhAoM kI / tuma mere sAtha sukha se raho / ' na ArAmazobhA phira sukha se rahane lgii| usakA putra malayasundara bhI kalAoM meM nipuNa ho gayA / aba malayasundara yuvarAja thA /
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 jaina kathA koSa ___ eka bAra AcArya vIrabhadra pATaliputra pdhaare| unakI dezanA sunane rAjA jitazatru aura ArAmazobhA bhI gyii| ArAmazobhA ne AcAryazrI se jijJAsA kI--'bhagavan ! merA bacapana bar3e kaSToM meM biitaa| kintu yuvAvasthA sukha meM bItI / maiM garIba ghara meM paidA hokara bhI paTarAnI bana gii| yakSa kI kRpA bhI prApta huii| mere jIvana ke utAra-car3hAva kA kAraNa kyA hai? maiMne pUrvajanma meM kyA pApapuNya kiye?' AcAryazrI ne usakA pUrvabhava sunAyA--'tuma campApurI ke kuladhara seTha kI seThAnI kulAnandA kI AThavIM putrI thiiN| tumhAre paidA hote hI seTha nirdhana ho gye| isIlie tumhArA nAma nirbhagA par3a gyaa| mAtA-pitA ne upekSA bhAva se tumhArA pAlana kiyaa| jaba tuma yuvatI ho gaIM to tumhArA vivAha kauzalapura ke nirdhana vaNik-putra nandana ke sAtha kara diyA gyaa| vaha tumheM avantI nagarI ke eka caitya meM sotI huI chor3a gaa| tuma Azraya ke lie nagarI meM eka seTha maNibhadra ke pAsa phuNcii| vaha dvAdazavratI zramaNopAsaka thaa| usane tumheM putrI banAkara rakha liyaa| usake samparka se tumhArI dharma meM ruci huii| tumane vratoM kA pAlana kiyA aura zrAvikA bana giiN| eka bAra maNibhadra kA udyAna kisI mithyAtvI deva ke utpAta se sUkha gayA to tumane apane zIlavrata ke prabhAva se use harA kara diyaa|' AcAryazrI ne Age kahA--'pUrvabhava ke prAraMbhika jIvana meM tumane dharmAcaraNa nahIM kiyA, isalie isa janma ke prAMrabhika jIvana athavA bAlyakAla meM tuma duHkhI rhiiN| bAda ke jIvana meM pUrvabhava meM tumane dharmAcaraNa kiyA to isa janma meM bhI yuvAvasthA meM sukha paayaa| maNibhadra isa janma meM nAgadeva banA to apane udyAna ko harA karane ke phalasvarUpa usane tumheM divya udyAna diyA aura sadA tumhArI sahAyatA kii|' dharma kA aisA mahAna suprabhAva sunakara rAjA jitazatru pratibuddha ho gyaa| apane putra malayasundara ko rAjya dekara usane dIkSA le lii| ArAmazobhA bhI pravrajita ho gii| vaha sAdhvI saMgha kI pravartinI bhI bana gii| donoM mumukSuoM ne saMyama kI sAdhanA karake paMDitamaraNa kiyA aura svarga gye| punaH sAdhanA karake ye donoM mokSa prApta kreNge| -sammatta sattati (guNazekharasUrikRta TIkA ke anusAra) -vardhamAna dezanA 1
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 51 34. indrabhUti ( gautama gaNadhara ) 'gobara' gA~va meM gautama gotra kA eka 'vasubhUti' brAhmaNa thA / usakI patnI kA nAma 'pRthvI' thaa| usake jyeSTha putra kA nAma thA indrabhUti jo apane gotra 'gautama' ke nAma se vikhyAta huA / indrabhUti cAra veda, caudaha vidyAoM meM niSNAta tathA apane samAja meM sampanna, agragaNya tathA eka prasiddha yAjJika the / karmakAMDI brAhmaNa ke rUpa meM inakI dezavyApI khyAti thI / I eka bAra apApA nagarI meM somila brAhmaNa dvArA samAyojita yajJa meM bhAga lene ke lie apane pA~ca sau ziSyoM ke sAtha indrabhUti vahA~ Aye | aura bhI aneka brAhmaNa paMDita vahA~ ekatrita ho gaye, lekina yajJa ke adhiSThAtA athavA yajJAcArya indrabhUti gautama hI the / suyoga aisA banA ki ThIka usI samaya bhagavAn mahAvIra ke samavasaraNa kA samAyojana devoM ne apApA nagarI ke bAhya bhAga meM kiyaa| samavasaraNa meM bhAga lene ke lie Ate hue devoM ke samUha ko dekhakara brAhmaNa bahuta prasanna hue / unhoMne samajhA ki ye deva hamAre yajJa kI Ahuti lene A rahe haiN| para jaba devagaNa yajJasthala ko lA~ghakara Upara ke Upara samavasaraNa bhUmi meM pahu~cane lage, taba indrabhUti apanI asaphalatA para bahuta nirAza aura hatAza hue| aham kI akar3a meM apane-Apako sarvotkRSTa vidvAna aura dhArmika samajhane vAle indrabhUti bhagavAn mahAvIra ko aindrajAlika mAna baiThe / basa, phira kyA thA, apane sau ziSyoM sahita indrajAliye kA bhaNDAphor3a karane samavasaraNa kI ora cala pdd'e| dUra se hI devAdhideva bhagavAn mahAvIra ko dekhakara paira kucha avazya ThiThake / bhagavAn mahAvIra ne kahA- ' gautama ! A gaye !' sAbhidhAna AhvAna sunakara socA -- yaha cApalUsa hai, mIThI-mIThI bAtoM se mujhe phusalAnA cAhatA hai| maiM to vizva-vizruta hU~ hI / taba nAma batA diyA to isameM inakI kyA sarvajJatA hai? yadi mere mana meM rahI huI zaMkA kA prakaTIkaraNa kara deMge to maiM inheM avazya sarvajJa svIkAra kara lU~gA / yoM vitarka meM indrabhUti ulajha hI rahe the, itane meM prabhu ne kahA--' gautama ! tumhAre mana meM sandeha hai ki 'AtmA hai yA nahIM' ? para tumhArA yaha sandeha nirmUla 1. kaI isakA nAma bAhula bhI batAte haiN|
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 jaina kathA koSa hai / dekho -- tumhAre veda-zAstroM meM 'da' kA mantra AtA hai / 'da' kA artha damana, dayA, dAna Adi trirUpa meM kiyA hai| yadi AtmA hI na ho to damana kisakA, dayA kisakI tathA dAna kisako aura kyoM?' yoM apane guptatama sandeha kA prakaTIkaraNa aura nirAkaraNa sunakara indrabhUti bhagavAn mahAvIra ke caraNoM meM A jhuke| apane pA~ca sau ziSyoM sahita bhagavAn mahAvIra ke pAsa dIkSA svIkAra kara lii| mahAvIra ke dvArA tripadI ke mAdhyama se vizAla jJAna rAzi prApta karane kI kSamatA prApta kI / agAdha jJAna-nidhi bane aura prabhu ke prathama gaNadhara kahalAye / aneka labdhiyoM se sampanna bane / bele- bele kA tapa svIkAra kara bhagavAn mahAvIra kI sevA meM tallIna rahane lage / svayaM kA sandeha nivAraNa tathA lokopakAra kI bhAvanA ko lekara laghu ziSya kI bhA~ti gautama ke mahAvIra se prazna calate hI rhte| chattIsa hajAra praznottaroM kA saMkalana to eka bhagavatI sUtra meM Aja bhI upalabdha hai| vaise gautama svAmI kA mahAvIra ke prati anurAga bhI kAphI thA aura isI anurAga ke kAraNa gautama svAmI ko kevalajJAna kI prApti nahIM ho rahI thii| jabaki unake bAda ke dIkSita tathA unhIM ke dvArA dIkSita muniyoM ko kevalajJAna kI prApti ho gaI / isa nirAzA meM udbhUta gautama kI khinnatA kA nivAraNa bhI bhagavAn mahAvIra samaya-samaya para karate rahate / bhagavAn mahAvIra kA antima cAturmAsa pAvApurI meM thA / kArtika badI amAvasyA ke dina gautama svAmI ko prabhu ne devazarmA brAhmaNa ko pratibodha dene bhejA / gautama udhara gaye aura pIche se bhagavAn mahAvIra kA parinirvANa ho gyaa| jaba devagaNa prabhu kA carama kalyANotsava manAne Ane lage, taba gautama ko prabhu ke nirvANa kA patA lgaa| gautama svAmI ko viraha se vyathita honA hI thA / tatkSaNa prabhu ke zarIra ke pAsa Akara karuNa vilApa karane lge| mIThe-kaTu ulAhane bhI diye, para kucha hI kSaNoM ke bAda svayaM ko sNbhaalaa| kSapakazreNI ArUr3ha hokara kevalajJAna prApta kara liyA / bAraha varSa taka kaivalyAvasthA meM rahakara mokSa pdhaare| gautama svAmI ne pacAsa varSa kI avasthA meM bhagavAn mahAvIra ke caraNoM meM dIkSA lI / 80 varSa kI avasthA meM kaivalya prApta kiyA tathA bAnave varSa kI avasthA meM, bhagavAn mahAvIra ke bAraha varSa bAda mokSa padhAre / yadyapi gautama svAmI bhagavAn mahAvIra se Ayu
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 53 meM ATha varSa bar3e the, phira bhI prabhu ke prati samarpaNa bhAva, jijJAsA, vinaya jo rakhA, usase unakI asAdhAraNatA spaSTa jhalaka rahI hai / ' - Avazyaka cUrNi 35. ilAcIkumAra 'ilAvardhana' nagara meM ' dhanadatta' nAma kA eka seTha rahatA thA / lakSmI kI usa para khUba kRpA thI / usakA vyApAra-vyavasAya kAphI dUra-dUra taka vistRta thA aura vaha svayaM nyAya-nIti tathA satyaniSThA ke lie prasiddha thA / seTha ko eka abhAva thA, aura vaha thA putra kA / usake koI putra na thA / Akhira usane apanI patnI sahita apanI kuladevI 'ilAdevI' kI ArAdhanA kI / usake putra ho gayA / kuladevI ke nAma ke AdhAra para usane putra kA nAma ilAputra athavA ilAcIkumAra rakhA / putra ko pAkara pati-patnI donoM bahuta prasanna hue / ilAcIkumAra yuvA ho gyaa| vaha mAtA-pitA kA AjJAkArI aura vinIta thA / buddhi meM bhI vaha vicakSaNa aura kuzAgra pratibhA vAlA thA / eka bAra usake nagara meM eka naTa- maMDalI aaii| ilAcIkumAra bhI naTa kA tamAzA dekhane gayA / usa maMDalI meM mukhiyA kI eka Sor3azI putrI thI / vaha rUpa- lAvaNya meM to sundara thI hI, naTa- kalA meM bhI atyanta pravINa thI / ilAcIkumAra usa para mohita ho gyaa| ghara Akara usane mAtA-pitA ko spaSTa batA diyA ki vaha naTa- kanyA ko hI jIvana saMginI banAegA, anya kisI se vivAha nahIM karegA / mAtA-pitA ne bahuta samajhAyA, apanI jAti aura samAna kula-zIla vAlI sundara kanyAoM se vivAha karane kA Agraha kiyA, kula- gaurava kA vAstA diyA, lekina ilAcIkumAra apanI haTha para ar3A rhaa| usane mAtA-pitA kI eka na mAnI / yahA~ taka kaha diyA-- merI icchA pUrI na huI to prANa de dU~gA / ikalaute putra ke haTha ke sAmane pitA ko jhukanA pdd'aa| vaha naTa- maMDalI ke mukhiyA ke pAsa pahu~cA / usase kahA-- naTarAja ! Apa apanI putrI kA vivAha 1. ahaMkAropi bodhAya, rAgopi guru bhaktaye, viSAdaH kevalAyAbhUt, citraM zrI gautama prabhoH ! // 1 // tathA ca -- aMgUThe amRtavaze, labdhitaNA bhaMDAra, gautama guru guru meM bar3o, mana vAMchita dAtAra // 2 //
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 jaina kathA koSa mere putra ke sAtha kara deM; maiM Apako ApakI kanyA ke barAbara tolakara sonA de duuNgaa| lekina naTarAja ne yaha saudA maMjUra nahIM kiyaa| usane kahA--'pitA ke dhana para Azrita putra ko maiM apanI kanyA nahIM de sktaa| yadi use merI putrI se vivAha hI karanA hai to pahale vaha hamArI naTa-vidyA sIkhe, phira isa kalA se dhana kA upArjana kare aura usa dhana se hamArI pUrI jAti ko bhoja Adi dekara prasanna kare, taba usake sAtha merI putrI kA vivAha ho sakatA hai|' naTarAja kI isa zarta ko sunakara dhanadatta bahuta nirAza huA / ghara Akara saba bAta kahI aura putra ko phira samajhAyA lekina ilAcIkumAra kA to roma-roma naTa-kanyA ke moha meM DUbA huA thA, vaha pitA kI zikSA ko kaise sunatA aura kyoM mAnatA? usane to sirpha naTarAja kI zarta hI sunI aura use pUrA karane kA dRr3ha nizcaya kara liyaa| eka rAta vaha binA kisI ko batAye ghara se nikala gayA aura naTa-maMDalI meM jA milaa| bar3e manoyoga se usane naTa-vidyA sIkhI aura zIghra hI kuzala ho gyaa| vaha naTa-maMDalI ke sAtha-sAtha gA~va aura nagaroM meM jAne lagA tathA apanI kalA kA pradarzana karane lgaa| usakA nAma dUra-dUra taka vikhyAta ho gayA thA aura aba use kalA-pradarzana ke lie dhanikoM tathA rAjAoM ke nimaMtraNa bhI milane lge| eka bAra eka rAjA ke nimaMtraNa para vaha apanI kalA dikhAne phuNcaa| sAtha meM vaha naTa-kanyA bhI thI aura naTa-maMDalI ke anya sadasya bhI the| ilAcIkumAra ko rAjA se prabhUta puraskAra milane kI AzA thii| use vizvAsa thA ki apanI kalA dvArA rAjA se itanA dhana prApta kara lU~gA ki naTarAja kI zarta pUrI karake usakI kanyA se vivAha kara skuuN| khela zurU huaa| ilAcIkumAra bA~sa para car3hakara apanI adbhuta kalA kA pradarzana karane lgaa| nIce khar3I naTa-kanyA usakA utsAha bar3hA rahI thii| hajAroM kI bhIr3a usakI kalA para mugdha ho rahI thii| lekina rAjA kI dRSTi jyoM hI naTa-kanyA para par3I, vaha usa para mohita ho gyaa| naTa-kanyA aura ilAcIkumAra ke hAva-bhAvoM se vaha samajha gayA ki jaba taka yaha naTa nahIM maregA, taba taka naTa-kanyA mere hAtha nahIM lgegii| usane mana-hI-mana naTa-kanyA ko pAne kA dRr3ha nizcaya kara liyaa| yahA~ taka soca liyA ki khela-hI-khela meM isa naTa ke prANa le luuNgaa|
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 55 ilAcIkumAra eka prahara taka bA~sa para car3hA apanI kalA dikhAtA rhaa| isake bAda vaha nIce utarA aura rAjA ko salAma kiyaa| usakA abhiprAya rAjA se puraskAra pAnA thaa| lekina rAjA use puraskAra denA kaba cAhatA thA? vaha to usake prANoM kA balidAna cAhatA thaa| usane kaha diyA--'abhI to mujhe tumhArI kalA meM Ananda hI nahIM AyA, aura dikhaao|' ilAcIkumAra dubArA bA~sa para cddh'aa| prahara bhara taka phira kalA dikhAI aura punaH puraskAra kI yAcanA kii| phira bhI use rAjA kA yahI javAba milaa| tIsarI bAra kalA dikhAkara jaba usane puraskAra mA~gA, taba bhI yahI uttara rAjA kI ora se milaa| aba to ilAcIkumAra khinna ho gyaa| tIna prahara ke kaThora parizramapUrvaka kalA-pradarzana se usakA aMga-aMga dukha rahA thaa| aba usake zarIra meM zakti bAkI nahIM raha gaI thii| vaha yaha bhI samajha gayA ki rAjA naTa-kanyA ke prati AkarSita hai| isIlie vaha bAra-bAra Ananda na Ane kI bAta kaha rahA hai| vaha cAhatA hai ki maiM bA~sa para se girakara dharAzAyI ho jAU~, jisase vaha naTa-kanyA ko AsAnI se hathiyA ske| ilAcIkumAra kI icchA aba pradarzana kI nahIM thI, lekina naTa-kanyA ke utsAhita karane para vaha punaH bA~sa para car3hA aura kalA dikhAne lgaa| tabhI usakI dRSTi eka nispRha saMta para pdd'ii| ve zramaNa eka sadgRhastha ke ghara se AhAra le rahe the| AhAra dene vAlI gRhiNI atyanta rUpavatI aura ratnAbhUSaNoM se ladI thii| usake rUpa ke sAmane naTa-kanyA kA rUpa to atyanta hIna thaa| phira bhI ve muni usa gRhiNI kI ora dekha bhI nahIM rahe the| nIce dRSTi kiye AhAra le rahe the| ___yaha dRzya dekhate hI ilAcIkumAra kI vicAradhArA plttii| vaha socane lagA-kahA~ ye nispRha zramaNa aura kahA~ maiM ! ye devAMganA sarIkhI saundarya kI mUrti kI ora dekha bhI nahIM rahe haiM, aura maiM eka naTa-kanyA ke pIche pAgala banA huA huuN| apanI jindagI kA anamola samaya maiMne yoM hI isa zarIra-saundarya meM Asakta banakara kho diyaa| Atmika saundarya--AtmA ke sadguNoM kI ora dRSTipAta na kiyaa| aba to AtmA ke svarUpa meM ramaNa karUM, Atma-cintana kruuN| basa, ilAcIkumAra ke mana meM caritra ke bhAva udita hue, bhAvadhArA
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 jaina kathA koSa UrdhvamukhI ho gaI, bA~sa para hI usakA zarIra sthira ho gayA, kaSAyoM kA mUloccheda huA aura use vahIM kaivalya kI prApti ho gii| vItarAga dazA meM vaha bA~sa se utarA aura usI raMgamaMca se usane jana-kalyANa kA upadeza diyaa| usa upadeza se naTa-kanyA tathA rAjA ke hRdaya meM bhI vairAgyabhAva jAgRta ho gyaa| unheM bhI kaivalya kI prApti huii| isa prakAra naTa-vidyA kA raMgamaMca AdhyAtmika raMgamaMca bana gayA aura tInoM hI saMsAra-baMdhana se mukta ho gye| --(ka) AkhyAnaka maNikoza -(kha) upadezamAlA 36. ikSukAra-kamalAvatI rAjA 'ikSukAra' ikSukAranagara kA svAmI thaa| usakI rAnI kA nAma 'kamalAvatI' thaa| mahArAja ke purohita kA nAma thA 'bhRgu' aura usakI patnI kA nAma thA 'yshaa'| purohita ke do putra bhI the| pUrvajanma meM ye chahoM prANI prathama svarga ke 'nalinIgulma' vimAna meM the| vahA~ se cyavakara ye sabhI yahA~ paidA hue the| mahArAja ikSukAra apane purohita bhRgu ko samaya-samaya para vividha prakAra kA dhana dAna diyA karate the| purohita sarvavidhi sampanna thaa| apane donoM putroM ke hRdaya meM vairAgya jaga jAne se mAtA-pitA bhI saMyamI banane ko taiyAra hue| pIche vaMza meM koI bhI na hone se purohita ke ghara kA sArA dhana gAr3iyoM ke dvArA rAjabhaNDAra meM jAne lgaa| rAjamahala ke jharokhe meM baiThI mahArAnI ko yaha saba dekhakara bahuta Azcarya huA aura mahArAja se kahA-'patideva ! yaha kyA? kyA kabhI diyA huA dAna bhI vApasa liyA jA sakatA hai? isa dhana ko lenA to mAno vamana kiye bhojana ko punaH khAnA hai| hRdayasamrAT ! purohita aura usake putroM ne duHkha, zoka-cintA aura anartha kA mUla samajhakara jisa dhana se apanA mu~ha mor3a liyA, Apa usI se prema jor3a rahe haiN| yaha kahA~ kI buddhimattA hai? purohita aura usakA sArA parivAra nazvara thA to hama kyA anazvara haiM? hameM kyA amara rahanA hai?' rAnI ke isa kathana se rAjA pratibuddha huaa| rAjA aura rAnI bhI purohita ke sAtha hI saMyamI bana gye| muni-jIvana kI utkRSTa ArAdhanA karake ikSukAra rAjA mokSa gyaa| -uttarAdhyayana, 14
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 57 37. ugrasena kaMsa' ke pitA mahArAja 'ugrasena' 'bhojakavRSNi' rAjA ke putra the| vaise 'andhakavRSNi' aura 'bhojakavRSNi' donoM bhAI the| 'andhakavRSNi' ke dasa putroM meM sabase bar3A 'samudravijaya' tathA sabase choTe 'vasudeva' the| samudravijaya ke putra zrI 'neminAtha' tathA vasudeva ke putra zrI kRSNa-balabhadra' the| 'bhojakavRSNi' kA putra thA 'ugrsen'| unakI mahArAnI kA nAma thA 'dhaarnnii'| ye mathurA ke zAsaka the aura samudravijaya zaurIpura nagara ke zAsaka the| eka bAra mahArAja ugrasena ne eka tapasvI ko apane yahA~ vrata kholane kI prArthanA kI, para samaya para use AhAra denA bhUla gye| vaha tapasvI mAsavratadhArI thA, arthAt eka dina hI AhAra letA thA aura phira mahIne-bhara taka nirAhAra tapasyA karatA thaa| yadi kisI kAraNavaza usa dina use AhAra nahIM milatA to bhUkhA hI agale mahIne kA upavAsa grahaNa kara letaa| yoM do-tIna bAra rAjA prArthanA karatA gayA aura samaya para bhUlatA gyaa| ___ antima bAra jaba anutApa karatA huA prArthanA karane rAjA gayA, taba tApasa kupita ho utthaa| bhUkha se behAla banA nidAna kara liyA ki yadi mere tapa kA kucha phala hai to maiM tumheM duHkha dene vAlA bnuuN| ___ tApasa vahA~ se mRtyuMgata hokara ugrasena kI mahArAnI dhAraNI ke garbha meM AyA / garbhayoga se rAnI ke mana meM azubha-azubha saMkalpa ubharane lge| yahA~ taka ki rAjA ke kaleje kA mA~sa khAne ko bhI rAnI kA dila macala utthaa| maMtrI ne apanI pratibhA-kauzala se jaise-taise rAnI kI manobhAvanA pUrI kii| yathAsamaya putra paidA huA, para mahArAnI ne socA jo garbha meM Ate hI pitA ke kaleje kA mA~sa khAne ko lalacAyA aise kulAMgAra se merA aura isake pitA kA kyA bhalA honA hai? yaha to apane pitA ko duHkha dene vAlA hI banegA, isalie ise abhI se dUra kara denA cAhie, jisase yaha apane pitA ko kaSTa na de ske| yoM vicArakara use kAMsI kI peTI meM DAlakara yamunA nadI meM bahA diyaa| putra kI mRtyu ho gaI--yaha samAcAra saba jagaha phailA diyaa| udhara yaha peTI tairatI huI zaurIpura nagara meM 'subhadra' seTha ke hAtha lgii| kholakara dekhA to navajAta zizu milaa| apanA putra mAnakara apanI patnI se usakA lAlana-pAlana karane ko khaa| kAMsI kI peTI meM nikalA thA isalie
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 jaina kathA koSa isakA nAma 'kaMsa' rakha diyaa| bar3A hokara yaha bahuta hI uddaNDa aura ucchRkhala bnaa| isake naTakhaTapana se becAre 'subhadra' seTha ke nAkoM meM dama ho aayaa| apanI balA TAlane ke lie 'subhadra' ne 'kaMsa' ko 'vasudeva' ke yahA~ naukara rakhavA diyaa| vasudeva ne ise astra-zastra vidyAe~ sikhaaiiN| yaha zikSA kaMsa kI ruci ke anukUla thiiN| usane zIghra hI sIkha lI tathA apanI kAryajA zakti se vasudeva ke pAsa apanA acchA sthAna banA liyaa| ___ eka bAra mahArAja jarAsandha ke prabala zatru siMharatha ko pakar3ane vasudeva kaMsa ke sAtha gye| vahA~ kaMsa ne usa durdhara aura ajeya mAne jAne vAle siMharatha ko pakar3a liyaa| isase prasanna hokara jarAsandha ne apanI putrI jIvayazA kA vivAha kaMsa ke sAtha kara diyaa| aba to kaMsa prativAsudeva jarAsandha kA jAmAtA bana gyaa| para jaba isa gupta rahasya kA kaMsa ko patA lagA ki maiM subhadra seTha kA Atmaja na hokara mathurA-nareza ugrasena kA Atmaja hU~ aura mujhe yoM hI nadI meM bahAyA gayA hai taba to use kupita honA hI thA / jarAsandha se karamocana meM usane mathurA kA rAjya mAMga liyA aura tatkSaNa mathurA Akara apane janmadAtA pitA ugrasena ko piMjare meM banda karake mathurA ke gopura meM laTakA diyaa| __ kaMsa kI bhayaMkara nRzaMsatA ke phalasvarUpa hI zrIkRSNa ne kaMsa ko mArA aura ugrasena ko mukta kiyaa| ugrasena mathurA ke puna:svAmI bana gye| ugrasena ke kaMsa ke atirikta eka putra tathA do putriyA~ aura bhI thiiN| putra kA nAma thA atimuktaka tathA putriyoM ke nAma the satyabhAmA aura raajiimtii| atimuktaka ne to kaMsa ke rAjyagaddI para baiThate hI zrAmaNI dIkSA le lI thI aura tapa karake ve mukta ho gaye / ugrasena jarAsandha ke bhaya se zrIkRSNa ke sAtha hI mathurA ko chor3akara dvArikA meM A base aura vahIM rahane lge| -Avazyaka malayagirI vRtti 38. ujjhitakumAra hastinApura ke mahArAja 'sunaMda' ke bahuta vizAla gauzAlA thI, jisameM bahuta-sI gAyeM sukha se raha rahI thiiN| usI nagara meM bhIma nAma kA eka guptacara thA jisakI patnI kA nAma 'utpalA' (thappalA) thaa| 'utpalA' garbhavatI huii| use gau kI gardana kA mA~sa khAne kA mAnasika saMkalpa (dohada) huaa| parantu gaumAMsa mile
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 56 kaise? vaha dohada-pUrti-hetu cintAtura rahane lgii| bhIma ko apanI patnI kI manovyathA kA jaba patA lagA, taba rAtri ke samaya gauzAlA meM chipakara gau ko mArakara usakA mA~sa le aayaa| utpalA ne madya (zarAba) ke sAtha usa mA~sa ko bahuta zauka se khAkara apanA dohada pUrA kiyaa| savA nau mahIne bAda usake eka putra paidA huaa| putra ne paidA hote hI itanI jora se dhvani kI, jise sunakara aneka gau Adi pazu saMtrasta hokara idhara-udhara daur3ane lge| isa kAraNa isakA nAma gautrAsaka (gotrAsiyA) par3a gyaa| yaha bar3A hokara bahuta hI krUrakarmI, adharmiSTha bnaa| nagarajana saMtrasta ho utthe| rAjA ne socA-yadi isake kaMdhoM para kucha jimmedArI DAla dI jAe to nagara ke utpAta kucha kama ho jaayeNge| yaha socakara gautrAsaka ko usane apanA senApati banA diyaa| talavAra hAtha lagane para bandara kaba caMcala nahIM banatA? usakI nRzaMsatA aura bar3ha gii| rAta ko pratidina talavAra lekara gauzAlA meM jAtA tathA pazuoM ko mArakara mA~sa khAtA / isa prakAra pApa-karma karate hue usane dussaha karmoM kA baMdha kiyA aura marakara dUsarI naraka meM gyaa| dUsarI naraka se nikalakara vijayamitra seTha ke yahA~ subhadrA kA aMgajAta banA, para mAtA ne use ukurar3I para DalavA diyaa| kucha samaya bAda use apane pAsa punaH ma~gavA liyA, para usakA nAma 'ujjhitakumAra' par3a gyaa| bar3A hokara ujjhitakumAra burI taraha se durvyasanoM ke caMgula meM phaMsa gyaa| aisA kauna-sA durvyasana thA, jo isane nahIM apanAyA ho? isI nagara meM 'kAmadhvajA' nAmaka eka vezyA rahatI thii| usake yahA~ kAmAndha banA rahane lgaa| yadyapi vaha vezyA rAjavezyA thii| rAjA ke dvArA pratidina use eka hajAra svarNamudrAe~ milatI thIM, para prema aMdhA hotA hai| vaha bhI ujjhitakumAra para pUrNatayA Asakta thii| saMyoga aisA banA ki rAjA kI rAnI ke yoni-zUla kI vedanA ho gaI, isalie rAjA ne use chor3akara isa vezyA ko apane antaHpura meM rakha liyA tathA use apanI upapatnI banA liyaa| ujjhitakumAra dekhatA hI rahA, parantu kare bhI kyA? vezyA para Asakta banA vaha maukA pAkara rAjamahaloM meM pahu~cakara vezyA ke sAtha kAma-krIr3A karane lgaa| rAjA bhI akasmAt usI samaya vahA~ A gyaa| use vahA~ dekhakara uttejita ho uThA aura tatkSaNa pakar3ane kA Adeza diyaa| use pakar3akara usake nAka-kAna kaTavA diye aura burA hAla karake nagara meM ghumAne lge| rAjapuruSa usake zarIra ke choTe-choTe Tukar3e karake usako khilAte, Upara se burI taraha se mArate hue zahara ke bAhara le jA rahe the|
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 jaina kathA koSa usakI yaha duravasthA dekhakara gautama svAmI ne nagara ke bAhara bagIce meM virAjamAna bhagavAn mahAvIra ko sArI bAta sunAkara pUchA-'bhagavan ! isane aise kauna-se krara karma kiye the?' taba prabhu ne pUrvajanma aura isa janma meM samAcarita isakI pApa-kahAnI sabako sunAI tathA yaha bhI pharamAyA--aba kevala tIna prahara hI yaha jIvita rhegaa| zUlI para se yaha marakara prathama naraka meM jaayegaa| vahA~ se saMsAra meM aneka cakkara lgaayegaa| eka santa ke pAsa dharma-zravaNa kara saMyama svIkAra karake svarga meM jaayegaa| aMta meM mahAvideha kSetra meM jAkara sabhI karmoM kA aMta karegA aura mukta hogaa| -vipAka sUtra, adhyayana 2 36. udayana (vAsavadattA) udayana kauzAmbI nagarI ke mahArAja zatAnIka tathA mahArAnI mRgAvatI kA putra thaa| mahArAja zatAnIka ke divaMgata hone para mRgAvatI ne ujjayinIpati caNDapradyota ko chakAkara apane putra udayana ko kauzAmbI ke siMhAsana para baiThAyA aura vaha sAdhvI bana gii| udayana saMgIta-kalA meM vizeSa dakSa thA, vaha advitIya vINA-vAdaka thaa| caNDapradyota kI putrI vAsavadattA ne vINAvAdana kI kalA kA abhyAsa karanA cAhA, para sikhAne vAlA udayana ke sivAya koI thA nhiiN| ata: caNDapradyota ne eka jAla rcaa| kASTha kA eka hAthI banavAkara andara subhaTa baiThA diye| unheM samajhA diyA ki maukA pAkara ve udayana ko pakar3akara ujjayinI le aayeN| ghora jaMgala meM hAthI ko daur3ate dekha udayana ne usa madonmatta hAthI ko pakar3anA caahaa| para subhaToM kI sajagatA se svayaM pakar3a liyA gyaa| subhaTa use mahArAja pradyota ke pAsa le aaye| pradyota ne kahA-'merI putrI ko vINA-vAdana kI kalA meM nipuNa banAiye, parantu vaha kAnI hai, kucha sakucAtI hai, ataH parde ke pIche rahakara vaha vidyA siikhegii|' udhara kanyA se kahA gayA--'saMgItAcArya to mila gaye haiM, para ve kuSTha roga se pIr3ita haiN| maiM nahIM cAhatA vaha saMkrAmaka roga kahIM tere para AkramaNa kara de, isalie vaha parde ke pIche baiThakara sikhaayeNge|' yoM donoM ko baragalAyA gayA, tAki inameM prema kA aMkura na panapa jaae| para chala kitanA cala sakatA hai? eka dina kanyA AlApa karate samaya kucha galatI
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 61 kara baitthii| udayana ne do-tIna bAra TokA bhI, para vaha nahIM sa~bhalI, taba udayana ne gusse se kahA--'kAnI ! ThIka se bol|' kanyA bhI kupita ho utthii| vaha bolI-'kuSThI ! aise kaise bolatA hai, ThIka DhaMga se bola / ' udayana bolA'koDhI kauna hai?' kanyA ne kahA-kAnI kauna hai? jaba pardA uThAyA gayA to bhrama kA pardAphAza ho gyaa| donoM eka-dUsare kA saundarya dekhate hI raha gye| unameM prema kA aMkura phUTA aura ve pragAr3ha prIti ke baMdhana meM ba~dha gye| 'vAsavadattA' ko lekara 'udayana' vahA~ se ravAnA ho gyaa| caNDapradyota ko jaba patA lagA, taba vaha Aga-babUlA ho utthaa| usane udayana ko pakar3anA cAhA, para maMtriyoM ke samajhAne se vAsavadattA ke sAtha vidhipUrvaka zAdI karake use apanA jAmAtA banA liyaa| usake bAda udayana-vAsavadattA sAdhvI mRgAvatI ke darzana karane gye| sAdhvIjI se unhoMne zrAvaka ke bAraha vrata dhAraNa kiye aura dharmapUrvaka jIvana bitAne lge| -triSaSTi zalAkApuruSa caritra 40. udAyana rAjarSi udAyana siMdhu sauvIra deza kA rAjA thaa| vItabhayanagara unakI rAjadhAnI thii| rAjA ceTaka kI putrI prabhAvatI unakI rAnI thii| rAnI parama zramaNopAsikA thI, kintu rAjA udAyana tApasadharma kA anuyAyI thaa| prabhAvatI mRtyu pAkara devI banI aura usane rAjA udAyana ko pratibodha dekara zrAvaka bnaayaa| eka bAra rAjA udAyana pauSadhazAlA meM baiThA dharma-ciMtana kara rahA thA, taba usake mana meM ye vicAra uTheyadi bhagavAn mahAvIra vItabhaya nagarI meM padhAreM to maiM gRhastha-dharma ko tyAgakara muni-dharma grahaNa kara luuNgaa| ___bhagavAn mahAvIra vItabhaya nagarI pdhaare| rAjA udAyana pratibuddha huaa| usane apane putra abhIcikumAra ko rAjya na dekara, bhAnje. kezI ko rAjasiMhAsana para biThAyA aura zrAmaNI dIkSA grahaNa kara lii| dIkSita hokara rAjarSi udAyana duSkara tapa karane lge| unakA zarIra bahuta kRza ho gyaa| phira bhI unhoMne tapasyA meM kamI na Ane dii| .. __eka bAra vihAra karate hue ve vItabhaya nagarI pdhaare| kezI ko usake maMtriyoM ne bhar3akA diyA ki rAjarSi udAyana punaH apanA rAjya chInane Aye haiN| kezI bhar3aka gyaa| usane udghoSaNA karavA dI ki rAjarSi ko koI bhI Thaharane
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 jaina kathA koSa kA sthAna na de| pariNAmasvarUpa unheM nagara meM kahIM bhI sthAna na milaa| eka kumbhAkara ne sAhasa karake unheM Thaharane yogya sthAna de diyaa| kezI itane para bhI cupa na huaa| rAjarSi ko maravAne ke lie usane aneka bAra viSamizrita bhojana diyA, lekina rAnI prabhAvatI, jo devI banI thI, usane usa bhojana ko nirviSa kara diyaa| eka bAra devI kahIM dUsare sthAna para gaI huI thii| usakI anupasthiti meM rAjarSi ke pAtra meM viSamizrita AhAra A gyaa| use khAne se rAjarSi ke zarIra meM viSa phaila gyaa| rAjarSi ne anazana kiyA, unheM kevalajJAna prApta huA aura ve mukta ho ge| --(ka) triSaSTi zalAkApuruSa caritra 10, 11 -(kha) bhagavatI 13, 6 -(ga) uttarAdhyayana bhAvavijaya gaNI kI TIkA, 18/5 -(gha) AvazyakacUrNi, uttarArdha, patra 164 41. RSabhadeva bhagavAna sAriNI janma-samaya avasarpiNI kAla ke tIsare kula IkSvAkuvaMza Are kA antima caraNa cinha pitA antima kulakara nAbhirAjA cAritra paryAya 1 lAkha pUrva marudevA prathama bhikSA dina akSaya tRtIyA (vaizAkha zuklA 3) janma-sthAna vinItA nagarI bAhubalI ke pautra kuru janma-tithi caitra kRSNA aSTamI janapada ke rAjA zreyAMsa-kumAra kumAra avasthA 20 lAkha pUrva dvArA ikssu-rsdaan| rAjyakAla 63 lAkha pUrva nirvANa tithi mAgha kRSNA 13 dIkSA tithi caitra kRSNA aSTamI chaH dina ke upavAsa meM kevalajJAna phAlguna kRSNA 11 aSTApada parvana pr| vaTa vRkSa ke nIce kula AyuSya 84 lAkha pUrva jisa samaya yaugalika paramparA parisamApti para thI, usa samaya nAbhi nAma ke sAtaveM kulakara vidyamAna the| unakI patnI kA nAma thaa-mrudevaa| marudevA ke vRSabha mAtA
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 63 pahale bhikSu, yahA~ RSabhadeva kA janma huaa| RSabhadeva isa yuga ke pahale rAjA, pahale muni, pahale kevalajJAnI tathA pahale tIrthaMkara bane / usa samaya yugala putra-putrI ( yugma) paidA hote the / ataH RSabhadeva ke sAtha eka kanyA bhI utpanna huI thI / usakA nAma 'sumaMgalA' thaa| eka anya yaugalika mara gayA thA, jisakI bahana RSabhadeva ko upalabdha ho gaI / usakA nAma 'sunandA' thA / 'RSabhadeva' kA ina donoM ke sAtha vivAha kara diyA gayA / sumaMgalA ke 'bharata' Adi 66 putra tathA 'brAhmI' nAma kI putrI thI / 'sunandA' ke putra kA nAma 'bAhubalI' tathA putrI kA nAma 'sundarI' thA / usa samaya kalpavRkSoM kA prabhAva kama ho gayA thA / yaugalikoM ko bhI jIvana-yApana kI sAmagrI kI upalabdhi kA abhAva hone lagA / abhAva meM vyakti kA svabhAva bhI badala jAyA karatA hai / yaugalikoM meM paraspara bAta-bAta para chInAjhapaTI hone lagI / yoM badalI huI sthiti ko anuzAsita karane ke lie sabane nAbhirAjA se RSabhadeva ko rAjyAbhiSeka karake adhizAstA banAne ko kahA / RSabha ko rAjA banA diyA gayA / kubera ne bhI eka bahuta vizAla aura zrIsampanna nagara basAyA, jisakA nAma ayodhyA rakhA gayA / logoM ko nItivAna banAne ke lie RSabhadeva ne vividha nItiyoM kA pravartana kiyaa| rAjya-rakSArtha mantrI, senApati Adi padoM kI sthApanA kI / kalpavRkSoM se bhojya-prApti ke abhAva meM loga kandamUla tathA kaccA dhAna khAne lage / kaccA dhAna apAcya rahatA, supAcya nahIM banatA thA, ataH agni kA AviSkAra karake bhojana ko pakAne kI vidhi btaaii| logoM ke cehare khila utthe| asi (zastrajIvI), masi ( kalama- jIvI), kRSi (hala - jIvI) Adi vividha karmoM kA sUtra kiyaa| striyoM ke lie cauMsaTha tathA puruSoM ke lie bahattara kalAoM kA parijJAna Avazyaka batAyA / brAhmI ke hAtha se brAhmI Adi aThAraha lipiyA~ tathA sundarI ke hatha se gaNita vidyA kA AviSkAra kiyaa| yoM janatA ke hita ke lie vividha vidyAoM tathA vidhiyoM kA pravartana karake 63 lAkha pUrva taka zAsana kiyA / tadanantara saMvega prApta karake varSIdAna kara bharata ko ayodhyA kA rAjya pada pradAna kiyA tathA anya 66 putroM ko anya nagaroM evaM dezoM kA rAjya pradAna kiyA / inameM bAhubalI ko bahalI pradeza kA zAsaka bnaayaa| isa prakAra putroM ko rAjya dekara Apa cAra hajAra rAjAoM ke sAtha saMyamI bane / usa samaya loga bhadratAvaza sAdhu ko AhAra dene kI vidhi se anabhijJa the / isakA kAraNa yaha bhI thA ki RSabhadeva pahale zramaNa the| inase pahale koI sAdhu
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 jaina kathA koSa hI na thA, isalie janatA ko AhAra-dAna dene kA kabhI avasara hI na AyA thaa| ataH inheM AhAra na mila rahA thaa| AhAra na milane se kaccha, mahAkaccha Adi aneka muni bhUkha se vyAkula ho saMyama-patha chor3akara kanda-mUla Adi se apanA kAma calAne lge| __ prabhu ko bAraha mahIne bAda vaizAkha sudI 3 ke dina 'zreyAMsakumAra' ke hAtha se bhikSA milii| eka sau ATha ikSu rasa ke ghar3oM se varSI tapa kA prabhu kA pAraNA huaa| zreyAMsakumAra ko jAti-smRti se bhikSA-vidhi kA jJAna huaa| logoM ne bhI taba se hI bhikSA-vidhi ko jaanaa| yoM dAna-dharma kI pravRtti huii| eka hajAra varSa bAda prabhu ko purimatAla nagara meM kevalajJAna prApta huaa| zramaNa, zramaNI, zrAvaka, zrAvikA rUpa caturvidha tIrtha kI sthApanA isa yuga meM prathama bAra huI aura RSabhadeva Adi tIrthaMkara khlaaye| unake puMDarIka Adi 84 gaNadhara the| ____ anta meM eka lAkha pUrva varSa taka kaivalyAvasthA meM dharmopadeza dekara chaH dina ke anazana meM dasa hajAra sAdhuoM ke sAtha mAgha badI 13 ko aSTApada' parvata para mokSa pdhaare| dharma-parivAra gaNadhara 84 - bAdalabdhidhArI 12,650 kevalI sAdhu 20,000 vaikriyalabdhidhArI 20,600 kevalI sAdhvI 40,000 sAdhu 84,000 manaHparyavajJAnI 12,650 ... sAdhvI 3,00,000 avadhijJAnI 6,000 zrAvaka 3,05,000 4,750 zrAvikA 5,54,000 -jambudvIpa prajJapti -triSaSTi zalAkApuruSa caritra, parva 1 pUrvadhara 1. yaha sthAna himAlaya parvata para kailAza nAmaka pahAr3I ke pAsa hai| isa samaya yaha lupta ho cukA hai|
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 65 42. kanakamaMjarI (citrakAra kanyA) kSitipratiSThitapura nagara meM rAjA jitazatru rAjya karatA thaa| usane eka citrazAlA banavAne kA nizcaya kiyaa| nizcaya ke anusAra deza-videzoM ke citrakAra bulAye gye| rAjA ne sabhI citrakAroM ko barAbara-barAbara sthAna citra banAne ke lie batA diyaa| citrakAroM ne kAma zurU kara diyaa| citrazAlA vividha prakAra ke citroM se susajjita hone lgii| una citrakAroM meM citrAMgada nAma kA eka vRddha citrakAra thaa| vaha vRddha to thA, lekina usakI kalA meM jAdU thaa| usake citra bar3e sajIva banate the| usakI eka yuvA putrI thii| nAma thA usakA knkmNjrii| kanakamaMjarI ko bhI citrakArI kA acchA jJAna thaa| vaha bhI sajIva aura adbhuta citra banAtI thii| usakI kalA-kuzalatA bhI sarAhanIya thii| vaha nitya apane pitA ko bhojana dene AyA karatI thii| nitya kI bhA~ti eka bAra vaha apane pitA ke lie bhojana lA rahI thI, tabhI rAja-mArga para eka ghur3asavAra bar3I tejI se ghor3A daur3Ate hue nikalA / strIpuruSa daur3akara eka ora ho gye| kaI bacce to usakI capeTa meM Ate-Ate bAla-bAla bce| kanakamaMjarI bhI eka ora khar3I ho gii| use ghur3asavAra kI lAparavAhI para bar3A kSobha huaa| jaba vaha citrazAlA pahu~cI to usakA pitA yaha kahakara cala diyA ki 'abhI zarIra-cintA seM-nipaTakara AtA huuN|' aba kanakamaMjarI baiThI-baiThI kyA kare? apane pitA ke lie niyata sthAna para usane mayUrapaMkha kA citra aMkita kara diyaa| mayUrapaMkha aisA banA mAno sacamuca kA hI ho| ___kanakamaMjarI use dekhakara mana-hI-mana harSita ho rahI thii| tabhI rAjA jitazatru bhI citrazAlA kA nirIkSaNa karatA huA A gyaa| usakI dRSTi mayUrapaMkha para par3I to usane bhI yahI samajhA ki kisI ne sacamuca kA mayUrapaMkha yahA~ rakha diyA hai| usane Age bar3hakara dIvAra se mayUrapaMkha uThAne kI koziza kI to usakA hAtha dIvAra se TakarAyA aura usake nAkhUnoM meM coTa lgii| rAjA jheMpa gayA aura rAjA kI isa ceSTA para kanakamaMjarI khilakhilAkara ha~sa pdd'ii| kAphI dera taka ha~satI rhii| phira bolI--'Aja merI khATa ke cAroM pArya pUre
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 jaina kathA koSa ho gye|' kanakamaMjarI ke ina zabdoM ko sunakara to rAjA jitazatru cakita raha gyaa| usane pUchA-- bhadre ! tumhAre isa kathana kA rahasya kyA hai?' kanakamaMjarI ne kahA--'khATa ke pAyoM se merA matalaba cAra mUoM se hai| Aja cAra mUroM kI ginatI pUrI ho gii|' rAjA ne pUchA ki ve cAra mUrkha kauna-kauna haiM, to kanakamaMjarI kahane lagI 'pahalA mUrkha to yahA~ kA rAjA hai, jo yuvaka aura vRddha kI kAryakSamatA meM antara nahIM krtaa| usane sabhI citrakAroM ko citra banAne ke lie barAbara sthAna diyA hai, sabhI ko samAna pArizramika detA hai tathA sabhI se samAna samaya meM kAma pUrA huA cAhatA hai| jisako itanA bhI viveka nahIM ki yuvA kI apekSA vRddha vyakti kAma kama karegA, vaha mUrkha nahIM to aura kyA hai?' ___ 'dUsarA mUrkha vaha ghudd'svaa| hai jo rAja-mArga para tejI se ghor3A daur3AtA hai| use itanA bhI vicAra nahIM ki bhIr3a-bhare bAjAra meM ghor3A daur3Ane se kisI ko coTa laga sakatI hai| yaha bhI to mUrkhatA kA lakSaNa hai|' 'tIsarA mUrkha merA pitA hai| maiM jaba bhI bhojana lekara AtI hU~, tabhI vaha zarIra-cintA se nivRtta hone jAtA hai, isa prakAra bhojana ThaMDA ho jAtA hai| use itanA vicAra nahIM ki vRddhAvasthA meM jaTharAgni maMda par3a jAtI hai, isalie garma bhojana karanA cAhie, tAki jaldI hajama ho ske| ___ 'cauthe mUrkha to Apa mere sAmane hI khar3e haiN| Apane itanA bhI vicAra nahIM kiyA ki mayUrapaMkha dIvAra para kaise TikA raha sakatA hai, gira nahIM par3egA? Apa use vAstavika samajhakara uThAne lage aura apane nAkhUna ghisa liye| kiyA na mUrkhatA kA kAma?' kanakamaMjarI kI caturAI se rAjA jitazatru bahuta prabhAvita huaa| usane usake sAtha vivAha kara liyaa| agale janma meM kanakamaMjarI hI kanakamAlA banI aura rAjA jitazatru hI pratyeka buddha naggati hue| - uttarAdhyayana, 18vAM adhyayana, kamalasaMyamI tathA bhAvavijayakRta TIkA 43. kapila muni 'kauzAmbI' nagarI meM 'kAzyapa' nAka kA eka brAhmaNa rahatA thaa| usakI patnI
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 67 kA nAma zrIdevI tathA putra kA nAma kapila thaa| kAzyapa rAjaguru thaa| rAjA kI ora se use paryApta dravya milatA thaa| sukhI parivAra thaa| janatA meM bhI unakA kAphI sammAna thA, lekina kapila mAtA-pitA ke lAr3a-pyAra meM apaThita raha gyaa| ___ kAzyapa kI mRtyu ke bAda kapila ke anapar3ha hone se rAjA ne eka dUsare brAhmaNa ko rAjapurohita kA pada de diyaa| kAzyapa ke parivAra ko rAjA se milane vAlA dhana banda ho gyaa| pariNAmasvarUpa kapila aura usakI mAtA zrIdevI kI dazA zocanIya ho gii| ve Arthika taMgI meM dina gujArane lge| eka dina kapila apane ghara ke bAhara khar3A thaa| sAmane se rAjasI, ThATa meM usa purohita ko jAte dekhakara usakI mAtA zrIdevI dukhita ho utthii| usakI A~khoM se A~sU bahane lge| mAtA ke rone kA kAraNa jaba kapila ne jAnanA cAhA, taba mAtA ne rAjapurohita kI sArI bAta batAte hue kahA--'tU par3hA nahIM, isalie tere pitA kA sArA aizvarya dUsare ke hAtha meM calA gyaa|' apanI ajJatA para pazcAttApa karate hue kapila ne kahA--'mA~ ! dhairya dhara, maiM aba pduuNgaa| parantu yahA~ to mujhe par3hAne vAlA koI hai nahIM, kyoMki jitane paMDita yahA~ haiM, ve saba mujhase IrSyA karate haiN| ata: kisI aise paMDita kA nAma batA jo mujhe par3hA de|' taba mAtA ne 'sAvatthI' (zrAvastI) meM rahane vAle 'indradatta' brAhmaNa kA nAma batAyA, jo kapila ke pitA kA mitra thaa| ___ mAtA ke saMketAnusAra kapila vahA~ se calakara 'sAvatthI' nagarI meM 'indradatta' ke pAsa pahu~cA tathA vidyA par3hAne kI prArthanA kii| indradatta ne bhI apane mitra kA putra jAnakara bar3e pyAra se use par3hAnA prArambha kiyaa| kapila ke lie bhojana evaM AvAsa kI vyavasthA eka seTha ke yahA~ karavA dii| seTha kI eka dAsI thii| vaha dAsI bhI yuvA thI aura kapila bhI yuvA thaa| donoM kA nitya kA saMsarga prema meM parivartita ho gyaa| dAsI garbhavatI ho gii| aba Arthika samasyA surasA kI bhA~ti mu~ha bAye sAmane A khar3I huii| usa dAsI ne samAdhAna prastuta karate hue kahA-'yahA~ ke mahArAja bahuta dAnI haiN| prAta:kAla jo brAhmaNa sabase pahale vahA~ pahu~catA hai, use mahArAja do mAsA (lagabhaga do grAma) sonA dete haiN| Apa kala prAta: sabase pahale vahA~ jAkara sonA le aaiiye| isase hamArI kucha samasyA sulajha jaayegii|' kapila rAjadarabAra meM pahu~cA, para saMyoga aisA banA ki usase pahale bhI
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 jaina kathA koSa koI yAcaka vahA~ pahu~ca cukA thaa| yoM sAta dina taka kapila vahA~ jAtA rahA, para sabase pahale paha~cane kA prasaMga use nahIM milaa| ___ AThaveM dina AdhI rAta ko hI sonA pAne kI dhuna meM kapila cala pdd'aa| candramA kI cA~danI cAroM ora chiTaka rahI thii| isane jyoMhI rAjamahala meM ghusanA cAhA, paharedAroM ne use cora samajhakara pakar3a liyaa| prAta:kAla kaidI ke rUpa meM rAjA ke sAmane prastuta kiyaa| rAjA ke pUchane para usane sArI bAta saca-saca batA dii| rAjA ko isakI bAta para vizvAsa ho gyaa| sAtha hI isakI samasyA sunakara dayA bhI aayii| rAjA ne ise icchita mA~gane ke lie khaa| kapila ne ghAr3A socane kA samaya maaNgaa| rAjamahala ke pIche kI vATikA meM socane ke lie kapila baitthaa| do mAse sone se mana bar3hA, cAra mAse mA~ga luuN| cAra se kyA hogA, yoM ATha-solahabattIsa-cauMsaTha se bar3hate-bar3hate rAjA kA sArA rAjya mA~gane ko utAvalA ho utthaa| dUsare hI kSaNa vicAra AyA--'re kapila ! rAjA ne to tere para dayA dikhAkara mana icchita mA~gane ke lie khaa| tU itanA adhama nikalA ki usakA sarvasva hI hathiyAne ko Atura ho utthaa| dhikkAra hai tujhe ! vaha bhI kisalie? patnI ke lie? kauna kisakI patnI hai? kauna kisakA putra hai? AyA thA par3hane ke lie aura kahA~ phaMsa gayA?' cintana kI dhArA bdlii| vahIM vATikA meM cintana meM sarAbora kapila brAhmaNa se muni bane / muni se kapila kevalI banakara rAjasabhA meM upasthita hue| rAjA aura rAja-sabhAsada muni kI anAsakti para natamastaka the| ___ eka bAra kapila kevalI kahIM vihAra karake jA rahe the| rAste meM 'balabhadra' Adi pA~ca sau tIsa coroM kA giroha milA | kapila ko pakar3akara saMgIta sunAne ke lie khaa| kapila muni ne eka vairAgyotpAdaka prasaMga' bahuta hI mRdu svara meM gAyA, jisase una coroM ke bhI antarcA khula gayo ve sAre-ke-sAre kapila muni ke pAsa muni bana gye| una sabane dIkSA grahaNa kara lii| yoM aneka janoM kA uddhAra kara kapila kevalI mokSa pdhaare| -uttarAdhyayana, adhyayana 8 1. uttarAdhyayana sUtra kA AThavAM adhyayana |
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 66 44. karakaMDu (pratyekabuddha) aMgadeza kI rAjanagarI caMpApurI kA svAmI thA 'ddhivaahn'| usakI mahArAnI kA nAma thA 'padamAvatI' jo itihAsa-prasiddha evaM dvAdazavratI zrAvaka mahArAja 'ceTaka' kI putrI thii| 'padmAvatI' ko dhArmika saMskAra virAsata meM hI mile the| 'padmAvatI' garbhavatI huii| garbhayoga se isake mana meM dohada paidA huA ki maiM mahArAja kI vezabhUSA meM hAthI para savAra hokara bailUM aura mahArAja mere sira para chatra liye mere pIche baiTheM, maiM isa prakAra vana-krIr3A kruuN| dohada kI bAta kisI ko kahane jaisI nahIM thI, ataH mana-hI-mana ghuTana liye rAnI zarIra se kRza hone lgii| udAsI kA kAraNa atyAgrahapUrvaka rAjA ke pUche jAne para rAnI ne sArI bAta eka hI sA~sa meM kaha ddaalii| rAjA ne dhairya ba~dhAte hue kahA-'isameM sakucAne aura chipAne kI kyA bAta hai? yaha to bahuta hI sarala hai|' tatkSaNa rAjA ne vaisI hI vyavasthA kii| mahArAja ke veza meM mahArAnI hAthI para savAra huI aura mahArAja pIche chatra liye baitthe| gajarAja vana kI ora claa| vaha vana ke samIpa pahu~cA hI thA ki itane meM akasmAt dhuAMdhAra varSA aura A~dhI kA AkramaNa ho utthaa| varSA ke yoga se hAthI meM matavAlApana car3ha aayaa| vaha unmatta huA daur3ane lgaa| rAjA-rAnI donoM hI ghabarA gye| mRtyu nikaTa-sI dIkhane lgii| bhayAkula rAjA ne rAnI se kahA--'aba to bacAva kA eka hI rAstA hai, sAmane jo vRkSa dikhAI de rahA hai, jaise hI hAthI usake samIpa pahu~ce, hama usa vRkSa kI zAkhA ko pakar3akara isa mauta ke mu~ha se bceN|' donoM zAkhA ko pakar3ane ke lie taiyAra ho gye| rAjA ne zAkhA pakar3a lI, para rAnI ke hAtha zAkhA nahIM lagI aura hAthI Age nikala aayaa| rAjA vRkSa se zanaiH-zanaiH nIce utarA para rAnI ko na dekhakara zokAkula ho utthaa| mana-hI-mana rAnI ke viraha ko sameTe vApasa 'campApurI' calA aayaa| udhara hAthI jaba daur3ate-daur3ate thaka gayA aura vyAkula ho uThA, taba eka sarovara meM pAnI ke lie ghusaa| rAnI ne maukA dekhakara sarovara meM chalA~ga lagA dI aura tairakara dUsare kinAre A phuNcii| usa nirjana vana meM aba dhairya aura dharma ke atirikta usakA kauna sahAyaka ho sakatA thA? sAhasa baTore rAnI kucha hI dUra Age bar3hI ki eka vRddha tApasa milaa| use jaba patA calA ki vaha rAnI padmAvatI hai, mahArAja ceTaka kI putrI hai to usane dhairya bNdhaayaa| apane Azrama
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 jaina kathA koSa meM le jAkara phala-phUla khilaaye| isake bAda vaha padmAvatI ko 'dattapura' nagara kI ora le claa| jaba dUra se nagara dIkhane lagA taba usane kahA-'isa dattapura nagara kA svAmI bahuta hI nyAyaniSTha aura dharmapriya hai| vaha tumheM 'ceTaka' ke pAsa pahu~cAne kI sahI vyavasthA kara degaa| maiM bhI Age calatA, para Age jamIna jotI huI hai| maiM jotI huI jamIna para paira nahIM rakhatA, ataH tuma calI jaao|' ____ mahArAnI padmAvatI kaliMga deza ke dattapura nagara meM phuNcii| nagara meM idharaudhara phira rahI thI, itane meM kucha sAdhviyA~ najara aayiiN| vaha unake sAtha calI gii| du:khoM se ghire vyakti para upadeza kA prabhAva zIghra hI hotA hai| ataH use upadeza laga gyaa| vaha sAdhvI bana gii| para saMkocavaza garbha kI carcA rAnI ne kisI ke sAmane nahIM kii| apanI guruNIjI ko bhI nahIM btaaii| yathAsamaya jaba prasava-pIr3A hone lagI, taba sAdhvIzrI ne kisI vizvasta zrAvikA ke yahA~ sArI prasava-kriyA parisaMpanna kii| eka sundara aura saubhAgyavAna putra paidA huaa| sAdhvI padmAvatI ne usa zizu ko dadhivAhana nAmAMkita mudrikA pahanA dI tathA ratnakaMbala meM lapeTakara zmazAna bhUmi meM le jAkara bhAgya ke bharose chor3a diyaa| jaba vApasa lauTI taba jhAr3I kI oTa meM khar3I hokara dekhane lagI ki dekheM, isakA kyA hotA hai? isa zizu ko kauna le jAtA hai? yaha kisake yahA~ palatA itane meM zmazAna saMrakSaka caNDAla AyA aura use apane ghara le gayA tathA apana putra maanaa| padmAvatI usa cANDAla ke pIche-pIche jAkara usakA ghara dekha AyI tathA vApasa lauTakara sAdhviyoM se kaha diyA, mRta bAlaka utpanna huA thA ataH zmazAna bhUmi meM visarjita kara diyaa| bAta AyI-gayI ho gii| cANDAla ne isakA nAma 'avavarNika' rkhaa| para bAlaka apane hAtha se apane zarIra ko khujalAtA adhika thA isIlie isakA nAma 'karakaNDu' par3a gyaa| yahI nAma adhika prasiddha huaa| sAdhvI padmAvatI bIca-bIca meM cANDAla ke ghara kI ora jAkara use dekha aatii| bAlaka pratibhAzAlI niklaa| chaH varSa kI umra meM hI pitA ne ise zmazAna kI rakhavAlI kA kAma sauMpa diyaa| eka dina zmazAna bhUmi se hokara do muni gujare / vahA~ eka poTI (gA~Tha) ke bA~sa ko ugA dekhakara guru ne ziSya se kahA--'yaha bA~sa jaba cAra aMgula
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 71 kA hogA taba ise jo rakhegA vaha nizcita hI rAjA hogaa|' yaha bAta karakaNDu ne bhI sunI tathA pAsa khar3e hI eka brAhmaNa ke bAlaka ne bhii| maukA dekhakara vaha brAhmaNa kA bAlaka use ukhAr3akara le jAne lagA taba karakaNDu ne bhI Akara usase chInanA caahaa| donoM meM vivAda bar3hA / Akhira paMcoM ke pAsa yaha vivAda phuNcaa| paMcoM ne jhagar3e kA kAraNa jAnanA caahaa| 'karakaNDu' ne sArI bAta sApha-sApha sunA dii| paMcoM ne bhI vaha bA~sa karakaNDu ko dilAte hue kahA--'tU rAjA bane to eka gA~va isa brAhmaNa ke bAlaka ko avazya de denaa|' karakaNDu ne sAdhikAra kahA-'hA~, avazya duuNgaa|' bA~sa ke Tukar3e kA vivAda to nAmApta ho gyaa| parantu isa nirNaya ko samUcI brAhmaNa jAti ne apanA ghora apamAna samajhA / badalA lene ke lie karakaNDu ko mArane kA Sar3ayantra racA jAne lgaa| karakaNDu ke pitA ko isa bAta kI bhanaka laga gii| ataH vaha apanI patnI aura putra ko lekara rAtoM-rAta vahA~ se bhAga khar3A huaa| calate-calate kaliMga deza kI rAjadhAnI 'kaMcanapura' meM phuNcaa| saMyogavaza vahA~ ni:saMtAna rAjA kI mRtyu ho gaI thii| nayA rAjA cunane ke lie maMtriyoM aura prajA ne hathinI, azva Adi sajAe aura unake pIche-pIche calane lge| hathinI karakaNDu ke pAsa AyI aura usake gale meM pA~cavarNI puSpoM kI mAlA DAla dii| usI samaya azva bhI hinahinA uThA / 'karakaNDu' ko rAjA ghoSita karavA diyA gyaa| kaiyoM ne ise cANDAla samajhakara Apatti kI, taba karakaNDu kA krodha bhar3aka utthaa| vaha hAtha meM rAjadaNDa ghumAtA huA bolA-'mujhe yaha rAjadaNDa bhikSA meM nahIM milaa| isakI surakSA maiM apane bhujadaNDoM se karU~gA, sabane use pratApI rAjA svIkAra kiyaa| __usa brAhmaNa ko jaba mAlUma par3a gayA ki karakaNDu kaliMga kA rAjA bana gayA hai to usane usakI rAjasabhA meM Akara eka gA~va kI yAcanA karate hue kahA-'maiM 'campAnagara' ke pAsa ke jisa gA~va meM aba taka rahatA AyA hU~, vahI gA~va mujhe diijie|' rAjA bhI stambhita raha gayA, vagoMki vaha jAnatA thA ki vaha gA~va mahArAja dadhivAhana kA hai| dUsare kA gA~va kisI ko kaise diyA jAye? isIlie karakaNDu ne dadhivAhana ke pAsa apanA dUta bhejakara kahalAyA ki isa brAhmaNa ko mana icchita gA~va de dIjie aura usake badale meM utanI hI bhUmi athavA usase dugunI bhUmi Apa kaliMga deza meM se le liijie|
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 jaina kathA koSa __ dUta kI bAta sunakara dadhivAhana phuphakAra uThA / yadyapi karakaNDu kI bAta anucita nahIM thI, phira bhI sattA kA garva anUThA hotA hai| rAjA ne kahA--'yaha adalA-badalI kA kArya baniyoM kA hotA hai, kSatriyoM kA nhiiN|' donoM ora bAta tana gii| yuddha kI taiyAriyA~ hone lgiiN| donoM ora kI vizAla senAeM Amane-sAmane A jmiiN| samarAMgaNa kA dRzya upasthita ho gyaa| jaise hI sAdhvI padmAvatI ko yaha bAta jJAta huI ve guruNIjI kI AjJA lekara yuddhabhUmi meM AyIM aura sAre rahasya kA udghATana spaSTa rUpa se kara diyA ki dadhivAhana aura karakaNDu Apasa meM pitA-putra haiN| ____ aba to pitA aura putra gale lagakara milanA hI thaa| padmAvatI ko sAdhvI ke rUpa meM dekhakara 'dadhivAhana' kA hRdaya bhI virakta ho utthaa| aMga aura kaliMga kA ekamAtra zAsaka karakaNDu ko banAkara vaha svayaM dIkSita ho gyaa| ___karakaNDu ko gauoM se adhika prema thaa| usakI gauzAlA bhI vizAla thii| rAjA svayaM usakI dekha-rekha meM sajaga rahatA thaa| eka dina eka zveta gau-vatsa ko dekhakara rAjA pulakita ho utthaa| rAjA ko vaha bahuta hI priya lgaa| rAjA kI AjJA se usakI adhika sAra-samhAla hone lgii| thor3e hI dinoM meM vaha eka puSTa kaMdhoM dvArA sabala vRSabha bana gyaa| sArI gauzAlA meM vahI aura vahI najara AtA thaa| rAjA karakaNDu bhI use dekhakara bahuta prasanna hotA thaa| kucha varSoM taka rAjA anyAnya karmoM meM adhika lagA rahane ke kAraNa gauzAlA kI ora nahIM A skaa| eka dina gayA, taba vaha vRSabha najara nahIM aayaa| pUchane para batAyA gayA ki vaha sAmane jo mariyala-sA vRSabha baiThA hai, jisa para makkhiyA~ bhinabhinA rahI haiM, yaha vahI vRSabha hai| usakI yaha dazA vRddhAvasthA ke kAraNa ho gaI hai| rAjA ke vicAroM meM akalpita jvAra aayaa| vRddhAvasthA ke isa dRzya ne dila ko jhakajhora ddaalaa| cintana meM sarAbora ho utthaa| sahasA jAti-smaraNajJAna ho gayA--mana-hI-mana saMyama svIkAra kara liyaa| devatAoM ne karakaNDu ko muni-veza pradAna kiyaa| karakaNDu vana kI ora cala par3e aura pratyekabuddha banakara pRthvI para vicaraNa karane lge| anta meM kevalajJAna prApta karake mokSa meM virAjamAna ho gye| -uttarAdhyayana, a. 18 Avazyaka niyukti 1311
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 73 45. kalAvatI devazAla nagara ke rAjA vijayasena ke zrImatI nAma kI rAnI thii| unake eka putra thA--jayasena tathA putrI thI klaavtii| kalAvatI apUrva sundara aura guNavatI thii| jaba vaha vivAha yogya huI to usakA citra lekara eka citrakAra zaMkhapura deza ke rAjA zaMkha ke pAsa gyaa| rAjA zaMkha usa citra para mohita ho gyaa| pUchane para citrakAra ne batAyA, jo bhI puruSa isa kanyA dvArA pUche gaye cAra praznoM kA uttara degA, svayaMvara meM yaha kanyA usI ke gale meM varamAlA ddaalegii| rAjA mohita to thA hI, usane sarasvatI devI kI ArAdhanA kii| devI ne prakaTa hokara batAyA--'svayaMvara-maNDapa ke eka staMbha para putalI banI hogii| usa para hAtha rakha denaa| vaha rAjakumArI ke cAroM praznoM kA uttara de degii|' rAjA zaMkha ne svayaMvara-maMDapa meM jAkara aisA hI kiyaa| usakA vivAha rAjakumArI kalAvatI ke sAtha ho gyaa| rAjA zaMkha aura rAnI kalAvatI bar3e prema se rahane lge| rAnI kalAvatI garbhavatI bhI ho gii| eka bAra kalAvatI kA bhAI jayasena vahA~ aayaa| anya aneka vastrAbhUSaNoM ke atirikta usane apanI bahana ko do bahumUlya kaMgana bhI diye| kaMgana pahanakara vaha bahuta khuza huii| vaha dAsI se kahane lagI--'mujha para usakA kitanA sneha hai ki itane kImatI aura khUbasUrata kaMgana bheMTa kiye haiN| usake prema ko maiM zabdoM meM nahIM kaha sktii|' rAnI ke antima zabda rAjA zaMkha ne suna liye | vaha usa samaya usake kakSa ke pAsa se hI gujara rahA thaa| use yaha bhrama ho gayA ki rAnI kisI dUsare puruSa se prema karatI hai| isa bhrama ke kAraNa rAjA ne use jaMgala meM chur3avA diyA aura cANDAloM se kahakara donoM hAtha kaTavA liye| zoka ke tIvra AghAta se rAnI kalAvatI mUrcchita ho gii| jaba use hoza AyA to vaha rudana karane lgii| lekina usake rudana ko sunane vAlA kauna thA? svayaM hI cupa ho gii| isI dazA meM vana meM eka nadI ke kinAre usane putra prasava kiyaa| ___vaha putravatI to bana gaI, lekina putra ko uThAne aura usakA pAlana-poSaNa karane ke lie usake pAsa hAtha na the| zokArta hokara usane apane zIladharma kI duhAI dI to nadI kI adhiSThAtrI devI ne usake hAtha vApasa de diye| usane apane putra ko uThA liyA aura use stana-pAna karAne lagI, tabhI kucha
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 jaina kathA koSa tApasa udhara A nikle| ve rAnI ko apane Azrama meM le gye| Azrama meM rahakara rAnI apane putra kA pAlana-poSaNa karane lgii| idhara cANDAliniyoM ne zaMkha rAjA ko rAnI kalAvatI ke kaMgana sahita kaTe hue hAtha diye| una kaMganoM para jayasena nAma par3hakara rAjA ko apanI bhUla mAlUma huii| vaha pachatAne lagA, bahuta dukhI huaa| usane khojI ghur3asavAra daudd'aaye| rAnI kalAvatI kA patA cala gyaa| rAjA svayaM jAkara use tApasa Azrama se le aayaa| rAjA usake zIladharma se bahuta prabhAvita huaa| donoM phira sukha se rahane lge| eka bAra zaMkhapura meM eka jJAnI muni aaye| rAjA zaMkha aura rAnI kalAvatI unake darzanArtha gye| rAnI ne jijJAsA prakaTa kI--'gurudeva ! niraparAdhinI hote hue bhI mere hAtha kyoM kATe gaye? isakA kyA kAraNa hai?' __gurudeva ne batAyA--'pichale janma meM tuma mahendrapura ke rAjA nara-vikrama kI putrI sulocanA thiiN| rAjA nara-vikrama ko bheMTa meM eka totA milA / tuma use bar3e prema se pAlane lgiiN| eka bAra tuma usa tote ko sAtha lekara muni-darzana ke lie giiN| muni ke darzana karate hI tote ko jAti-smaraNa-jJAna ho gyaa| vaha jAna gayA ki 'maiM pichale janma meM muni thA, lekina parigraha kI upAdhi ke kAraNa maiMne saMyama kI virAdhanA kara dI, isalie totA banA huuN|' aisA jAnate hI usane niyama banA liyA ki 'maiM bhagavAna, muni athavA tyAgIjanoM ke darzana-vaMdana ke bAda hI AhAra grahaNa kiyA kruuNgaa|' darzanoM ke lie aba totA piMjare se nikalakara ur3a jaataa| eka bAra vaha kaI dinoM taka vApasa nahIM aayaa| sulocanA ko yaha bahuta burA lgaa| jaba totA vApasa AyA to usane usake paMkha kATa diye tAki vaha ur3a hI na ske| munirAja ne batAyA--usa tote kA jIva hI zaMkha rAjA banA hai, aura paMkha kaTavAne ke kAraNa hI tumhAre bhI hAtha kATe gye| __yaha ghaTanA jAnakara rAjA zaMkha aura rAnI kalAvatI pratibuddha ho gaye tathA Age gyArahaveM bhava meM mukta ho gye| -puhavIcanda cariyaM 46. kayavannA zAha (kRtapuNya) rAjagRha kA zreSThI dhanadatta apAra lakSmI kA svAmI thaa| usakI patnI kA nAma thaa-vsumtii| seTha-seThAnI ko sabhI sukha the lekina saMtAna kA abhAva unakA
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 75 sabase bar3A duHkha thA, jisake kAraNa ve dhana ke bhaNDAra aura vizAla sukhasAdhanoM ke madhya rahakara bhI niraMtara duHkhI rahate the / 1 kAphI Ayu bItane ke bAda seTha-seThAnI ke kRta puNya udaya meM Aye seThAnI garbhavatI ho gii| usane sundara tejasvI putra ko janma diyaa| zreSThI dhanadatta ne bar3e utsAha se putra - janmotsava manAyA / sampUrNa nagara ne badhAIyA~ dIM / samArohapUrvaka putra kA nAma kayavannA zAha ( kRtapuNya) rakhA gayA / dhIre-dhIre kRtapuNya yuvA ho gyaa| isakA vivAha isI nagarI meM seTha sAgaradatta kI putrI jayazrI ke sAtha kara diyA gayA / jayazrI kulIna thI aura kRtapuNya loka vyavahAra se anbhijny| vaha nahIM jAnatA thA ki patnI se kisa prakAra kA vyavahAra kiyA jAtA hai| kulIna hone ke kAraNa jayazrI bhI apanI ora se use tanika bhI saMketa nahIM detI thI / apanI anabhijJatA ke kAraNa kRtapuNya jayazrI ke prati udAsIna rahatA, dAmpatya sukha kA bhoga na karatA / kRtapuNya kI yaha udAsInatA aura gRhastha- sukha-bhoga kI anabhijJatA usakI mAtA vasumatI se chipI na rahI / usane putra se to kucha na kahA, para apane pati dhanadatta se Agraha kiyA tathA haTha ThAnakara baiTha gaI ki 'kRtapuNya ko nagara kI vezyA devadattA ke pAsa bheja diyA jaaye| vaha ise kAma kalA meM pravINa kara degii| taba yaha strI-sukha ke bAre meM jAnakara hamArI vaMza-vRddhi kara sakegA / ' zreSThI dhanadatta ne patnI ko bahuta samajhAyA, vezyAoM ke avaguNa batAye, vezyAgamana kI hAniyA~ tathA kula ke kalaMkita hone kI bAta kahIM; lekina triyA-haTha ke Age usakI eka na clii| Akhira pitA kI preraNA aura mitroM ke mAdhyama se kRtapuNya vezyA devadattA ke bhavana meM pahu~ca hI gayA / vezyA devadattA ke ghara meM use madirA pAna Adi anya vyasana bhI laga gye| devadattA ne apane hAva-bhAvoM se use pUrI taraha apane vaza meM kara liyA / devadattA kI mA~ thI sulocanA / vaha bar3I hI anubhavI thI / use grAhakoM se dhana aiMThanA khUba AtA thA / usane kRtapuNya ko bhI apane vAgjAla meM pha~sAyA ki usane eka hajAra svarNa mudrAeM pratidina apane ghara se ma~gAkara dene kA vAyadA kara diyA; aura pitA dhanadatta ne bhI putra ke vAyade ko pUrA karane kA vacana de diyA / aba zreSThI dhanadatta ke ghara se nitya eka hajAra mudrAeM Ane lagIM / devadattA kA ghara bharane lagA aura dhanadatta kA ghara khAlI hone lagA /
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 jaina kathA koSa dhana kI coTa manuSya para bar3I kar3I hotI hai| do-tIna varSa meM hI zreSThI dhanadatta aura seThAnI vasumatI cala base / unakA vyApAra ujar3a gyaa| phira bhI jayazrI eka hajAra mudrAeM nitya bhejatI rhii| eka dina jaba mudrAeM samApta ho gaIM to usane apane AbhUSaNa hI de diye| AbhUSaNa dekhate hI anubhavI sulocanA samajha gaI ki aba kRtapuNya ke ghara meM dhana nahIM rahA hai| ataH usane use nicur3e Ama kI taraha apane ghara se nikAla diyA / kRtapuNya apane ghara pahu~cA to vahA~ kI dazA dekhakara bahuta duHkhI huA / mAtA-pitA ke marane kI bAta jAnakara usake pazcAtApa kI sImA na rhii| patnI jayazrI ne usakA hArdika prema-bharA svAgata kiyA, usase to vaha vihvala hI ho gyaa| usakI A~khoM se A~sU bahane lge| use vezyA nAgina ke samAna aura patnI devI ke samAna lagane lgii| kAphI dera taka donoM pati-patnI sukha - duHkha kI bAteM karate rahe aura phira patnI to so gaI lekina pati kRtapuNya ne dhanopArjana kA nizcaya kara liyA / nirNaya to kara liyA kRtapuNya ne, lekina samasyA thI pUMjI kii| binA pUMjI ke vyApAra kaise hotA ? isa samasyA ko usakI patnI jayazrI ne hala kiyaa| usane apane AbhUSaNa de diye| eka sArtha rAjagRha ke guNazIlaka udyAna se basantapura jA rahA thA / kRtapuNya ne usI ke sAtha jAne kA nizcaya kara liyA; kahIM sArtha prAtaH jaldI hI prasthAna na kara jAye, isalie vaha rAta ko hI AbhUSaNoM kI poTalI lekara udyAna meM bane caityAlaya meM jA soyA / gRha meM hI eka campA nAma kI vidhavA seThAnI rahatI thii| usake pAsa durga jaisA bhavana thA, akUta dhana thA aura thA eka beTA / putra kA vivAha usane cAra kanyAoM ke sAtha kiyaa| abhI koI bhI garbhiNI nahIM huI thI ki campA kA ikalautA putra sArtha lekara vyApAra ke lie paradesa gayA, kintu rAste meM DAkuoM ne sArtha to lUTA hI, usake ikalaute putra ko bhI jAna se mAra ddaalaa| campA seThAnI ko yaha sUcanA jana sArtha se jAna bacAkara bhAge hue eka naukara (bhRtya) se milI to vaha bar3I cintita huI-- putra ke lie nahIM, dhana ke lie; kyoMki usa samaya kI prathA ke anusAra santAnahIna kA dhana rAjakoSa meM jamA kara liyA jAtA thA / campA seThAnI ne naukara ko yaha bAta kisI se na kahane kA Adeza diyA aura use mu~ha banda rakhane ke lie kAphI dhana bhI de diyA / bhRtya calA gayA /
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 77 aba vidhavA seThAnI campA kisI aise vyakti kI khoja meM lagI, jise vaha 'apane ghara meM banda karake rakha sake aura jisake mAdhyama se apanI bahuoM ko putravatI banavA sake, tAki usakA dhana usI ke pAsa surakSita rahe / DhUMDhatI - khojatI vidhavA seThAnI vahIM A gaI jahA~ kRtapuNya so rahA thA / usane cAra bhRtya bulavAkara kRtapuNya ko uThavAyA aura apane ghara le AyI / apanI bahuoM se usane kahA- 'bahuoM ! merA eka beTA bacapana meM hI ghara se calA gayA thaa| Aja yakSa ne mujhe batAyA ki bAhara guNazIlaka udyAna ke caityAlaya meM vaha so rahA hai| isalie maiM ise sote hI uThavA lAyI huuN| aba devAjJA se tuma saba ise hI apanA pati mAno !' yadyapi bahuoM ko seThAnI kI bAta para vizvAsa nahIM huA, kintu unheM usakI bAta mAnanI par3I, kyoMki ghara meM usI kA zAsana calatA thA / idhara jaba kRtapuNya kI nIMda TUTI to apane ko isa durga jaise bhavana meM dekhakara bahuta ckraayaa| seThAnI campA ne usase kahA-- 'tuma merI cAroM putravadhuoM ko apanI patnI mAno, unake pati banakara yahIM rho|' sAtha hI dhamakI bhI de dI ki 'yadi merI bAta nahIM mAnoge to isa bhavana ke talaghara meM tar3apa-tar3apakara maranA par3egA / ' kRtapuNya isa dhamakI ke sAmane vivaza ho gyaa| vahIM rahane lgaa| bAraha varSa taka vaha vahIM rahA aura vidhavA seThAnI campA kI cAroM putravadhuoM ke cAra-cAra putra ho gye| aba seThAnI campA ko kRtapuNya kI koI jarUrata nahIM thI / usakA svArtha siddha ho cukA thA / usane bahuoM ko Adeza diyA ki ise nikAla do| bahuoM ne sAsa kI khuzAmada karake pAtheya rakhane kI svIkRti le lI / svIkRti pAkara cAroM ne cAra modaka banAye aura pratyeka meM eka- eka bahumUlya chipA diyA / modakoM kI poTalI kRtapuNya ke sihArane rakhakara ise sotA huA hI guNazIlaka udyAna ke usI caityAlaya meM rakhavA diyA / nidrA khulane para subaha kRtapuNya modakoM kI poTalI sahita apane ghara pahu~cA / usakA apanA putra vijaya bhI aba bAraha varSa kA ho cukA thA / jayazrI aura vijaya donoM hI kRtapuNya ko dekhakara bahuta khuza hue| jayazrI ne una modakoM meM se eka modaka vijaya ko khAne ke lie de diyaa| vijaya modaka lekara bAhara calA gayA aura use tor3akara khAne lagA / andara pati-patnI viyoga ke dinoM kI bAteM karane lage /
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 jaina kathA koSa modaka meM se eka ratna nikalA to vijaya ne use camakIlA patthara hI smjhaa| vaha maNi ko kyA jAnatA thA? usako lekara vaha eka halavAI kI dUkAna para gyaa| halavAI maNi ko dekhane lgaa| acAnaka maNi usake hAtha se chUTakara pAnI meM gira gii| turanta pAnI do bhAgoM meM ba~Ta gyaa| halavAI camatkRta raha gyaa| vaha samajha gayA ki yaha jalakAnta maNi hai, kyoMki Aja hI prAta:kAla usane rAjA zreNika kI ghoSaNA sunI thI ki 'jisake pAsa jalakAnta maNi ho, vaha hameM de de| hama usake sAtha apanI putrI kA vivAha kara deMge aura sau gA~va InAma bhI deNge|' isa ghoSaNA kA kAraNa yaha thA ki zreNika ke priya hAthI secanaka ko eka grAha ne pakar3a liyA thA, aura aneka upAya karane para bhI vaha use chor3a nahIM rahA thaa| taba abhayakumAra ne yukti socI-jalakAnta maNi ke dvArA pAnI ko do bhAgoM meM vibhAjita kara diyA jaae| bIca meM magara ke AsapAsa sUkhA hone se usakI zakti kama ho jAegI aura secanaka usakI pakar3a se chUTa jaaegaa| halavAI ko inAma ke sAtha rAja-jAmAtA banane kA bhI lAlaca thaa| usane vijaya ko bharapeTa miThAI khilAkara vidA kiyA aura svayaM maNi lekara rAjA zreNika ke pAsa jA phuNcaa| abhaya kI yukti kAma kara gaI, secanaka hAthI grAha kI pakar3a se chUTa gyaa| ___ aba rAjA zreNika ko apanA vacana pUrA karanA thaa| usane dekhA ki halavAI bUr3hA khUsaTa hai to bahuta nirAza huaa| apanI phUla-sI beTI ko isa kabra meM pA~va laTakAe bUr3he ke palle kaise bA~dha de? usane isa samasyA ke samAdhAna ke lie abhaya se phira yukti puuchii| abhaya ne bhI ucita upAya karane kA vacana diyaa| ___idhara saMdhyA ke samaya jaba jayazrI apane pati kRtapuNya ko bhojana karA rahI thI to usane unhIM zeSa tIna modakoM meM se eka modaka prosaa| modaka tor3ane para usameM se eka ratna niklaa| jayazrI cakita raha gii| usane zeSa donoM modaka bhI tor3a ddaale| unameM bhI eka-eka ratna niklaa| kRtapuNya bhI cakita raha gyaa| jayazrI samajhI kI patideva isa taraha chipAkara apanA arjita dhana lAye haiN| phira bhI usane pUchA to kRtapuNya ne bhI yahI kaha diyA ki ye ratna merA upArjita dhana haiN| jayazrI saMtuSTa ho gii| lekina turanta usake mastiSka meM yaha bAta AyI ki vijaya ke modaka meM bhI ratna nikalA hogA, vaha kahA~ gayA? usane yaha bAta pati
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 76 se khii| vijaya ko bulAkara pUchA to usane halavAI kA patA batA diyA / kRtapuNya apane putra vijaya ko sAtha lekara halavAI ke pAsa gayA aura usase maNi mA~gI to usane sApha inkAra kara diyA / kRtapuNya ne halavAI kI zikAyata abhaya se kara dI / abhaya samajha gayA ki maNi kA vAstavika svAmI kRtapuNya hI hai| usane halavAI ko prANadaNDa dene kI dhamakI dI to vaha sabakucha ugala gayA, usane saca-saca batA diyA / kRtapuNya ko maNi milI hI, sAtha hI vaha rAja-jAmAtA bhI bana gyaa| aba kRtapuNya ne campA seThAnI kI cAroM putravadhuoM ko unakI sAsa ke zAsana se mukta karAne kA vicAra kiyA / usane apanI patniyoM tathA abhayakumAra ko saba kucha sApha-sApha batA diyaa| sAtha hI yaha bhI kaha diyA ki 'maiM usa bhavana ke bAre meM kucha bhI nahIM jAnatA ki vaha rAjagRha meM hI hai yA kahIM aura; lekina una striyoM kA uddhAra avazya karanA cAhatA hU~ / ' idhara devadattA ko jaise hI kRtapuNya kA samAcAra milA, vaha apanI mAtA sulocanA se vidroha karake kRtapuNya ke pAsa A gaI / kRtapuNya ne use eka alaga bhavana meM rakha diyaa| itane samaya meM abhayakumAra ne apanI yojanA sAkAra karane ke lie eka yakSa mandira banavAyA aura nagara meM ghoSaNA karA dI ki pratyeka strI-puruSa yakSa kI pUjA karegA, anyathA nagara meM mahAmArI phaila jaaegii| isalie rAjAjJA hai ki pratyeka nara-nArI yakSa kA pUjana avazya kre| nizcita dina yakSa- mandira meM nagara ke sabhI nara-nArI yakSa-pUjana hetu Aye / kRtapuNya aura kucha rAjasevaka gupta rUpa se unheM dekha rahe the| jaise hI vidhavA seThAnI campA apanI cAroM putravadhuoM aura pautroM ke sAtha yakSAyatana meM AyI ki kRtapuNya ne unheM pahacAna liyaa| usane rAjasevakoM ko saba kucha samajhA diyA / guptacara seThAnI ke pIche-pIche gaye aura usake bhavana ko dekha Aye / dUsare dina kRtapuNya campA seThAnI ke bhavana meM pahu~ca gyaa| rAja-jAmAtA ko rokane kA sAhasa campA seThAnI meM nahIM thA / kRtapuNya una cAroM striyoM tathA apane solahoM putroM ko apane sAtha le AyA / aba sAtoM patniyoM ke sAtha usake dina bar3e sukha se bIta rahe the / usakA pUrNa bhAgyodaya ho cukA thA / sukha- sAmagrI hote hue bhI kRtapuNya sadAcArI, dharmaniSTha aura AcaraNazIla puruSa thA /
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 jaina kathA koSa ___ eka bAra vIra prabhu jana-jana kA upakAra karate hue rAjagRha padhAre / kRtapuNya bhI patniyoM sahita unake samavasaraNa meM gyaa| usane apane vartamAna jIvana kI ulaTa-phera bharI ghaTanAoM ke bAre meM jijJAsA prakaTa kii| vIra prabhu ne usakA pUrvabhava sunAyA zrIpura nagara meM surAditya nAma kA eka sadgRhastha rahatA thaa| usakI patnI kA nAma ratnA aura putra kA nAma prasannAditya thaa| kucha dinoM bAda surAditya cala basA / prasannAditya anAtha ho gyaa| mA~-beTe ko gujArA calAnA bhI muzkila ho gyaa| ve donoM anya zreSThiyoM ke ghara majadUrI karake apanA peTa pAlane lge| mAtA anAja-masAle Adi pIsa detI aura putra gAya-bhaiseM carA laataa| ___ eka bAra koI tyauhAra aayaa| sabhI gharoM meM khIra banane lgii| prasannAditya bhI khIra khAne ko macala gyaa| taba par3osinoM ne isakI jida rakhane ke lie khIra banAne kI sAmagrI de dii| ratnA ne khIra banAI aura putra ke lie eka thAlI meM parosa dii| usI samaya mAsika vratadhArI eka muni pAraNA hetu udhara A nikle| prasannAditya ne khIra ke tIna bhAga kiye aura unameM se eka bhAga zraddhAbhaktipUrvaka muni ko diyA, phira dUsarA bhAga bhI diyA aura anta meM tIsarA bhAga bhI de diyaa| isa prakAra usane mahAna puNya kA upArjana kiyaa| pAsa hI chaH striyA~ khar3I thiiN| unhoMne dAna kA anumodana karake puNya kA upArjana kiyaa| lekina prasannAditya kI mAtA ratnA ne nAka-bhauM sikor3e / unakA apavAda kiyA | prabhu ne Age batAyA-prasannAditya hI isa janma meM kRtapuNya bnaa| jina chaH striyoM ne dAna kI anumodanA kI, ve usakI chaH patniyA~ banIM aura muni kA apavAda karane ke kAraNa ratnA devadattA nAma kI vezyA bnii| __isake bAda jaba prabhu se kRtapuNya ne devadattA dvArA sarvasvaharaNa karane ke bAda tiraskRta karake apane ghara se nikAla dene kA kAraNa pUchA to prabhu use usake tIsare pUrvajanma kI ghaTanA sunAne lage kisI nagara meM candra aura bhadra nAma ke do mitra rahate the| candra ne eka bAra apane ghara meM koI utsava kiyaa| isa utsava meM candra ne apane mitra bhadra ko bhI AmaMtrita kiyA aura patnI ko pahanane ke lie usakA hAra maaNgaa| bhadra ne hAra de diyaa| aba candra kI nIyata usa hAra para kharAba ho gii| usane hAra vApasa na diyaa| jaba bhadra ne apanA hAra vApasa mA~gA to sApha inkAra kara diyaa| bhadra apane mitra candra kI isa beImAnI se bahuta du:khI huaa| usane nidAna kiyA
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jaina kathA koSa ki maiM candra kI sArI sampatti kA haraNa karUMgA / isa nidAna kI AlocanA kiye binA hI vaha mara gayA / bhadra hI dUsare janma meM ratnA banA aura tIsare janma meM vezyA devadattA / usa nidAna ke kAraNa hI devadattA ne kRtapuNya kA sarvasva haraNa kara liyA / ina ghaTanAoM se kRtapuNya pratibodhita ho gyaa| usake sAtha hI usakI sAtoM patniyoM ne bhI saMyama le liyA / 81 (ka) candratilaka upAdhyAya racita -- abhayakumAra caritaM mahAkAvya, sarga 6 ke AdhAra se / - (kha) kavi jAyasI dvArA racita kayavannA zAha no rAsa 47. kachuA kI kathA vArANasI nagarI meM bahane vAlI gaMgA nadI ke kinAre para mRdaMga nAma kA eka ha (tAlAba) thaa| usameM guptendriya aura aguptendriya nAma ke do kachue rahate the / ve donoM kabhI-kabhI kinAre para Akara tAlAba kI zItala retI meM krIr3A karate rahate the| eka bAra ve donoM tAlAba kI retI meM Aye / dUra se una donoM ko do zrRgAloM ne dekha liyaa| unhoMne ne bhI zrRMgAloM ko dekha liyA / zrRgAla to mA~sabhAjI hotA hI hai| inheM zrRgAla ke rUpa meM mRtyu sAkSAt dikhAI dene lagI / bhaya ke mAre inake hRdaya kA~pane lage / ye tAlAba se itanI dUra the ki pAnI meM kUdakara apane prANa bacAnA saMbhava na thA / ye pAnI taka pahu~cate taba taka zrRgAla daur3akara Ate aura inheM caTa kara jaate| socate-socate inheM eka upAya sUjha gayA / inhoMne apane cAroM pA~va aura gardana sameTe aura pITha kI DhAla ke andara chipA liye tathA mare hue ke samAna sthira ho gaye / apanA bhojya jAnakara zrRMgAla inake pAsa aaye| unhoMne ina para pAda- prahAra kiye, ulaTA-palaTA, lekina ye donoM to zava ke samAna hI par3e rahe, tanika bhI halana-calana na kiyA aura na jIvita hone kA koI lakSaNa hI prakaTa kiyaa| zrRgAla yaha dekhakara vahA~ se cale gaye aura eka jhAr3I kI oTa meM chipakara baiTha gye| aguptendriya nAma kA kachuA caMcala svabhAva vAlA thA / vaha adhika dera taka apane aMgoM ko saMkoca kara nahIM raha sakatA thA / usane samajhA ki zrRgAla
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 jaina kathA koSa cale gaye haiM, to vaha cAroM pairoM aura gardana ko nikAlakara calA / yaha dekhate hI donoM zrRMgAla daur3akara Aye aura usa para TUTa par3e, usakA prANAnta kara diyA / lekina guptendriya nAma kA kachuA dIrghakAla taka usI sthiti meM par3A rhaa| zrRgAloM ko vizvAsa ho gayA ki yaha marA huA hai| ve vahAM se cale gye| jaba kachue ne bhalI-bhAMti cAroM ora sAvadhAnI se dekha liyA ki zrRMgAla cale gaye haiM to vaha pAnI meM kUda gayA aura vahAM sukha se rahane lagA / usakI prANa rakSA gii| 1 isI taraha pAMcoM indriyoM ko vaza meM rakhane vAlA prANI sukhI hotA hai| -- jJAtAdharmakathA, a. 4 - upadeza prAsAda, bhAga 5 48. kAmadeva ( zramaNopAsaka ) zrAvaka 'kAmadeva' campAnagarI kA nivAsI thaa| usakI patnI kA nAma 'bhadrA' thaa| kAmadeva eka samRddha gRhapati thA / usake yahA~ cha: koTi sonaiyA vyApAra meM, chaH koTI sonaiyA gRha upakaraNoM meM tathA chaH koTi sonaiyA surakSita nidhi ke rUpa meM jamIna meM thiiN| vaha vyApAra ke sAtha-sAtha kRSi karma bhI kiyA karatA thA / usake pAsa gAyoM ke chaH gokula bhI the / pratyeka gokula meM dasa hajAra gAeM thiiN| bhagavAn mahAvIra ke pAsa usane aura usakI patnI 'bhadrA' ne zrAvakadharma svIkAra kiyA aura usakI niraticAra pAlanA karane lagA / avasthA ke paripAka ke sAtha-sAtha gRhasthI kA sArA bhAra apane jyeSTha putra ko sauMpakara svayaM dharma-kriyA meM lIna rahane lagA / 1 eka bAra paudhazAlA meM baiThA vaha pauSadha meM tallIna thA, usa samaya eka mithyAtvI deva aayaa| kAmadeva ko dharma se vicalita karane ke lie mahAbhayaMkara raudra pizAca kA rUpa banAyA aura phira use maraNAntaka upasarga dete hue kahA-- 'he narAdhama ! tU apane vratoM ko chor3a / bhagavAn mahAvIra kA nAma raTanA chor3a / A~kha kholakara merI ora dekha, anyathA abhI-abhI isa talavAra se tere zarIra ke Tukar3e-Tukar3e karatA huuN|' yoM kahakara talavAra kA vAra kiyA / para kAmadeva avicala rahA / taba kruddha hokara deva ne hAthI, siMha, bAgha, sarpa Adi aneka rUpa banAbanAkara bhayaMkara kaSTa diye; para 'kAmadeva' apane praNa para aDola rahA / taba deva
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 83 apane rUpa meM kAmadeva kI stuti karatA huA bolA--'kAmadeva, tumheM dhanya hai ! tumhArI dRr3hatA ko dhanya hai ! devatAoM kI pariSad meM svayaM zakrendra ne tumhArI dRr3hatA kI prazaMsA kI thii| mujhe indra kI bAta para vizvAsa na huaa| isalie tumhArI dRr3hatA kI parIkSA lene AyA aura tumheM upasarga diye, para tumhArI dRr3hatA vaisI hI hai, jaisI indra ne batAI thii| maiM tumase kSamAyAcanA karatA huuN|' yoM kahakara devatA apane sthAna ko calA gyaa| prAta:kAla jaba pauSadhazAlA meM kAmadeva ne prabhu mahAvIra ke Agamana kA saMvAda sunA, taba pauSadha meM hI darzanArtha cala pdd'aa| bhagavAn mahAvIra ne kAmadeva ke upasargoM kI carcA karate hue, usakI dRr3hatA ko sarAhate hue, sAdhu-satiyoM ko sambodhita karate hue kahA--'AryoM ! gRhasthavAsa meM rahane vAlA zramaNopAka bhI devakRta upasargoM meM yoM dRr3ha raha sakatA hai, taba tuma logoM ko to avicala rahanA hI caahie| kAmadeva zrAvaka ne dharma-zraddhA kA Adarza upasthita kiyA kAmadeva kI dRr3hatA kI cAroM ora prazaMsA huii| kAmadeva ne apane pauSadha ko pUrA kiyA tathA vaha apane zrAvakadharma meM aura bhI dRr3ha rahane lgaa| usane kramazaH zrAvaka kI gyAraha pratimAoM kI ArAdhanA kii| apane vratoM kA niraticAra pAlana karake anazanapUrvaka samAdhimaraNa prApta kiyaa| saudharma svarga (prathama svarga) ke aruNAbha vimAna meM divya-Rddhi vAlA deva banA / vahA~ se mahAvideha kSetra meM utpanna hokara mokSa prApta kregaa| -upAsaka dazAMga, adhyayana 2 46. kArtika seTha bIsaveM tIrthaMkara munisuvrata svAmI ke samaya meM eka mahAn samRddhi-saMpanna seTha thA, jisakA nAma thA 'kArtika'. vaha dharmaniSTha thaa| zuddha deva-guru-dharma ke prati ananya zraddhAzIla thaa| kArtika seTha kA vyApAra itanA phailA huA thA ki usake eka hajAra ATha gumAzte (munIma) kAma karane vAle the| __eka bAra vahA~ ke mahArAjA ke guru vahA~ aaye| nagara ke sabhI loga rAjA ke guru ke darzanArtha gaye, para kArtika seTha nahIM gyaa| kArtika seTha ke kisI zatru ne rAjA ke guru ke kAna bhare ki jaba taka 'kArtika' seTha Apake darzanArtha nahIM AtA hai, taba taka yahA~ auroM kA AnA na
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 jaina kathA koSa - AnA eka-jaisA hai, kyoMki use apane dharma kA garva hai| vaha anya dharmAvalambI sAdhuoM ke sAmane kabhI jhukane ke lie taiyAra nahIM hai| rAjA ke guru kA ahaM jAga utthaa| AkrozapUrvaka bole--'maiM kala hI kArtika seTha ko jhukA duuNgaa|' __ dUsare hI dina rAjA ne gurujI ko bhojana kA nimaMtraNa diyA / gurujI ne isa zarta para bhojana kA nimaMtraNa svIkAra kiyA--yadi kArtika seTha kI pITha para thAla rakhakara mujhe bhojana karAo, tabhI maiM bhoja karUMgA, anyathA nhiiN| dUsare dina rAjA ne kArtika seTha ko bulAkara sArI bAta khii| seTha rAjA kI AjJA kA ullaMghana nahIM kara sakatA thaa| use svIkRti denI hI pdd'ii| __gurujI Akara baitthe| seTha ko usI DhaMga se biThAyA gayA, jisase bhojana kA thAla AsAnI se usakI pITha para rakhA jA ske| garma-garma khIra se thAla bharakara gurujI ne seTha kI pITha para rkhvaayaa| anekAneka nakhare se gurujI ne bhojana kiyaa| seTha kI pITha jala rahI hai, isakI cintA kise? guru ne apane ahaM kI pUrti kii| seTha apane ghara AyA aura mana meM vicAra karane lagA ki isa saMsAra ko dhikkAra hai, jahA~ rAjA ke anucita Adeza bhI mAnane par3ate haiN| yoM vicAra kara usane saMyama svIkAra kara liyaa| saMyama aura tapa ke prabhAva se prathama svarga kA indra (zakendra) bnaa| udhara vaha seTha kI pITha jalAkara jImane vAlA tApasa bhI zakendra ke AjJAdhIna airAvata hAthI ke rUpa meM paidA huaa| avadhijJAna se jaba hAthI ne apanA pUrva-bhava dekhA, taba use jJAta huA ki pUrva-bhava meM maiM tApasa thA aura yahaM seTha thaa| aba yaha merI savArI kara rahA hai| yoM vicAra karake vikurvaNA meM apane do rUpa banA liye| do rUpa dekhakara indra ne eka para apanA daNDa rakha diyA aura dUsare para svayaM baiTha gyaa| taba isane tIsarA rUpa banA liyaa| indra ne apanI tIsarI vastu usa para rakha dii| yoM vaha apane rUpa banAtA hai aura indra mahArAja apanI koI-na-koI cIja isa para rakha dete haiN| parantu jaba zakendra mahArAja ne apane avadhijJAna kA upayoga lagAkara dekhA to patA lagA ki yaha to mere pUrva janma kA vairI tApasa hai| yahA~ apane uccatva ke abhimAna meM Akara yoM vikurvaNA kara rahA hai, taba indra ne usa para apane vajra kA prahAra kiyaa| vajra ke lagate hI hAthI ne apane vikurvaNA kA saMvaraNa kara liyA aura pUrNata:
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 85 adhIna bana gyaa| taba se aba taka zakendra mahArAja jaba tIrthaMkaroM ke kalyANotsavoM meM Ate haiM, taba airAvata hAthI para savAra hokara Ate haiN| -bhagavatI sUtra vRtti 18/2 -RSimaMDala prakaraNa vRtti, patra 46 50. kuMDakaulika zramaNopAsaka 'kuMDakaulika', 'kampilapura' meM rahane vAlA eka dhanADhya gAthApati thaa| uske| pAsa aThAraha koTi svarNamudrAeM, kRSi, vyApAra tathA saraMkSaNa meM thIM tathA dasa-dasa / hajAra gauoM vAle chaH gokula the| usakI dharmapatnI kA nAma thA pUSA / ___bhagavAn mahAvIra kA jaba 'kampilapura' meM padhAranA huA taba kuMDakaulika ne prabhu ke pAsa zrAvaka dharma svIkAra kiyaa| zrAvakadharma kI svIkRti se usakI jIvanadhArA hI badala gii| bhogopabhogoM kI Asakti ko usane bilkula hI kama kara liyaa| vaha zAnta aura nirAkula jIvana jIne lgaa| vaha kevala jina pravacanoM meM zraddhAlu hI nahIM thA, apitu acche tarkapaTu aura vAkpaTu vyaktiyoM meM usakI gaNanA hone lgii| eka dina kuMDakaulika apanI azokavATikA meM baiThA dharma-cintana meM lIna thaa| apanI nAmAMkita mudrikA tathA uttarIya paTa utArakara pAsa meM rakha chor3A thaa| itane meM eka deva vahA~ AyA aura usa mudrikA aura paTa ko uThAkara bolA"kuMDakaulika ! tuma jo yaha tyAga-tapa Adi kI sAdhanA kara rahe ho, yaha vyartha hai| bhagavAn mahAvIra ne jo kahA hai saba kArya prayatna karane se banate haiM, yaha nipaTa bhrAnti hai| isa artha meM gozAlaka kA kahanA ThIka hai| usakA kahanA hai--jo kucha honA hai, vaha hokara rahegA, prayatna kI koI AvazyakatA nahIM hai, isalie vaha dharma svIkAra kro|" kuMDakaulika ne deva kI asatya bAta kA pratikAra karanA apanA naitika kartavya smjhaa| ata: bolA-'devAnupriya ! Apane jo yaha divya Rddhi prApta kI hai, vaha Apako prayatna karane se milI hai yA apane Apa hI binA prayatna ke mila gaI?' devatA kyA bolatA, pahale jhaTake meM hI mauna thA / yadi niyativaza mAnatA hai to pASANoM, vRkSoM ko kyoM nahIM milI? yadi prayatnajanya mAnatA hai to apanI bAta apane Apa jhUThI hotI hai| .
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 jaina kathA koSa devatA kuMDakaulika kA tarka-purassara uttara sunakara harSa-vibhora ho utthaa| usakI dhArmika dRr3hatA kI sarAhanA karatA huA mudrikA dekara apane sthAna ko calA gyaa| - kuMDakaulika jaba bhagavAna mahAvIra ke darzana karane gayA taba bhagavAna ne sAdhu-satiyoM ko sambodhita karake isakI sarAhanA karate hue kahA--'zramaNopAsaka kuMDakaulika ne apanI tattvazraddhA ko dRr3ha rakhakara devatA ko tarka-purassara uttara diye| usake asatya kA Agraha zithila kiyaa| jaba zrAvaka bhI devatA ko yoM niruttara kara sakatA hai, taba tuma to aMgoM ke adhyetA ho, tumheM to aisA karanA hI caahie|' ___ kuMDakaulika ne caudaha varSa taka zrAvakadharma kA pAlana kiyaa| gRha-kAryoM se nivRtta hokara gyAraha pratimAoM ko dhAraNa kiyaa| anta meM mAsika anazanaparnuka samAdhimaraNa prApta kara prathama svarga ke aruNAdhvaja vimAna meM utpanna huaa| vahA~ se mahAvideha meM utpanna hokara mokSa prApta kregaa| -upAsakadazAMga, adhyayana 6 51. kuntI (rAnI) 'zaurIpura' nagara ke mahArAja 'aMdhakavRSNi' ke 'samudravijaya' Adi dasa putra the tathA 'kuntI' aura 'mAdrI' do putriyA~ thiiN| kuntI kA vivAha 'hastinApura' ke mahArAja pAMDu' se huaa| vidyAdhara ke yoga se mahArAja pAMDu 'zaurIpura' nagara ke upavana meM Aye aura 'kuntI' se mile| vahIM unakA gandharva vivAha ho gyaa| usake eka putra bhI paidA huA, jise nadI meM bahA diyA gayA thaa| Age jAkara vaha 'karNa' ke nAma se prasiddha huaa| para jaba sArA bheda khulA, taba vidhipUrvaka vivAha kara diyA gyaa| ___'kuntI' ke tIna putra the--'yudhiSThira', 'bhIma', 'arjun'| mahArAja 'pAMDu' kI dUsarI rAnI 'mAdrI' ke bhI do putra the jinake nAma the--'nakula' aura 'shdev'| ye pA~coM pANDava khlaaye| ___ mahArAja pAMDu ke bar3e bhAI 'dhRtarASTra' ke duryodhana Adi sau putra the| ve kurujana-pada ke nAma se kaurava khlaaye| kauravoM ke mana meM prArambha se hI pANDavoM ke prati jalana thii| Age jAkara vaha vizeSa rUpa se ubharI / dvandva bar3hatA-bar3hatA yahA~ taka bar3hA ki pANDavoM ko
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 87 apanI patnI draupadI kA parAbhava bhI sahanA pdd'aa| yahA~ taka ki bhikSuka kA veza banAkara vanavAsa lenA pdd'aa| 'draupadI' to sAtha gaI hI, para mA~ kuntI ko bhI vana-vana bhaTakanA par3A / durdinoM kA cakra thA | taba hI to kuntI ne eka prasaMga para striyoM ko parAmarza dete hue kahA thA--"bahanoM ! dekho, yadi putra hI paidA karanA ho to bhAgyavAna putra paidA karanA / na hI hameM vIroM kI AvazyakatA hai, na buddhimAnoM kI / vI aura buddhimAna dekha lo mere putra dIna dazA ke mAre vana-vana bhaTaka rahe haiM / " kuntI saccI dharmaniST vAlI eka sannArI thI / eka bAra vana meM draupadI ke Agraha se 'bhIma' eka tAlAba meM se kamala lAne gyaa| thor3I dUra taka 'bhIma' dIkha rahA thA / phira vaha DUba gyaa| jaba vaha nahIM AyA, taba kramazaH pA~coM hai| bhAI cale gaye, para lauTakara Aye nahIM / pA~coM bhAI DUba gaye / unake DUbane kA kAraNa yaha thA ki vaha tAlAba nAgarAja kA thA / unakI AjJA binA usameM koI praveza nahIM kara sakatA thA / pANDavoM ne kyoMki nAgarAja kI AjJA binA hI tAlAba meM praveza kiyA thA, isalie sarovara ke rakSaka nAgadeva unheM bA~dhakara nAgarAja ke pAsa le gaye the| dina asta ho gayA / a~dherI rAta meM usa nirjana vana meM 'kuntI' aura 'draupadI' akelI thiiN| unakA cintAtura honA svAbhAvika thA / anta meM donoM hI prabhu ke dhyAna meM lIna ho giiN| unakI tanmayatA ko dekhakara indra ne pANDavoM ko chur3avAne ke lie eka deva ko bhejA / deva ne tAlAba meM rahane vAle nAgarAja se jAkara kahA-' indra mahArAja ne kahA hai inheM patA nahIM thA ki yaha tAlAba nAgarAja kA hai, isalie anajAna meM tumhAre isa tAlAba meM ghusa aaye| nAgapAza se jo Apane bA~dha rakhe haiM, inheM chor3a diijie| inakI mA~ 'kuntI' aura 'draupadI' ke satyazIla se maiM bahuta prabhAvita hU~ / ' nAgarAja ne sasammAna unheM chor3a diyA / unhoMne Akara mA~ ko praNAma kiyA / vanavAsa samApta huaa| pANDavoM ne mahAbhArata kA yuddha bhI jiitaa| dhAtakIkhaNDa dvIpa meM se draupadI ko vApasa lAne ke lie zrIkRSNa ke sAtha bhI gaye / parantu gaMgA nadI ke kinAre para unhoMne zrIkRSNa se upahAsa kara liyaa| zrIkRSNa kupita ho uThe aura unheM deza- nirvAsana kA daMDa de diyA / kuntI kI vizeSa prArthanA para kRSNa ne thor3A-sA sthAna unake rahane ke lie diyA / vahA~ pANDavoM ne nayA nagara basAyA, jo 'pAMDumathurA' kahalAI / yaha kahAvata bhI cala par3I'tIna loka se mathurA nyArI / '
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 55 jaina kathA koSa bhagavAn neminAtha vahA~ pdhaare| kuntI ko virakti ho gii| prabhu se prArthanA karate hue kahA--prabhu ! maiMne jIvana meM sabhI nATaka dekha liye haiN| mahArAja pAMDu kI mahArAnI banI to bhIlanI kI bhA~ti vana-vana meM bhI bhaTaka aayii| vIroM kI mAtA banakara rAjamAtA khlaaii| Aja phira unhIM ke sAtha pAMDumathurA meM duHkha ke dina bitA rahI huuN| sahI artha meM to saMsAra kA vAstavika citra maiMne hI dekhA hai| ___ mahArAja pAMDu tathA kuntI donoM ne saMyama bhAra liyA tathA kuntI karma kSaya karake mokSa meM gii| -jJAtAdharmakathA 16 -triSaSTi zalAkApuruSa caritra, parva 8 52. kunthunAtha bhagavAna sAriNI janma-sthAna gajapura dIkSA tithi vaizAkha kRSNA 5 mAtA zrIdevI kevalajJAna caitra zuklA 3 pitA zUra cAritra paryAya 23,750 varSa janma-tithi vaizAkha kRSNA 14 nirvANa tithi vaizAkha kRSNA 1 kumAra avasthA 23,750 varSa kula Ayu 65,000 varSa rAjyakAla 47,500 varSa cinha aja (bakarA) zrI kunthunAtha bhagavAn isa caubIsI ke satrahaveM tIrthaMkara aura chaThe cakravartI the| apane pUrvabhava meM ye pUrvavidehakSetra ke Avarta vijaya meM khaDgI nAma kI nagarI ke rAjA siMhAvaha the| rAjA siMhAvaha ne saMvarAcArya se jina-dIkSA lI aura ghora tapa kiyaa| Ayu ke anta meM samAdhimaraNa karake sarvArthasiddha nAmaka pA~caveM anuttara vimAna meM utpanna hue| inakA janma hastinApura ke mahArAja 'sUra' ke yahA~ huaa| jaba ye mAtA kI kukSi meM sarvArthasiddha vimAna se Aye taba inakI mAtA zrIdevI ne caudaha svapna dekhe| vaizAkha badI 14 ko prabhu kA janma huaa| jaba prabhu mA~ ke garbha meM the, taba mAtA ne kuMthu nAmaka ratnoM kI rAzi svapna meM dekhI thI, isalie prabhu kA nAma kunthunAtha rakhA gyaa| yuvAvasthA meM aneka sundariyoM ke sAtha prabhu kA pANigrahaNa karAyA gyaa| jaba AyudhazAlA meM cakra ratna paidA ho gayA, taba zrI kunthunAtha ne digvijaya ke lie prayANa kiyA aura
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 86 SaT khaNDa dharA para adhikAra kara liyA / digvijaya karane meM inheM chaH sau varSa lage tathA cakravartI pada para abhiSikta hue| aMta meM varSIdAna dekara eka hajAra puruSoM ke sAtha unhoMne dIkSA lii| solaha varSa chadmAvasthA meM rhe| kevalajJAna prApta karake tIrtha kI sthApanA kii| inake tIrtha meM svayaMbhU pramukha paiMtIsa gaNadhara the| bhagavAn kA saMgha bahuta vizAla thaa| yoM janatA kA kalyANa karate hue prabhu ne eka mAsa ke anazana meM eka hajAra sAdhuoM ke sAtha sammeda zikhara parvata para vaizAkha badI 1 ko mokSa prApta kiyaa| dharma-parivAra gaNadhara kevalI sAdhu kevalI sAdhvI manaH paryavajJAnI avadhijJAnI pUrvara 35 3,200 6,400 3,340 2,500 670 vAdalabdhi vaikriyalabdhidhArI 2,000 5,100 60,000 60,600 zrAvaka 1,76,00 zrAvikA 3,81,000 -- triSaSTi zalAkApuruSa caritra, parva 6 sAdhu sAdhvI 53. kuberadatta (aThAraha nAte ) prAcIna kAla meM mathurA nagarI apanI samRddhi ke lie bhArata-bhara meM vikhyAta thI / usameM eka ora vezyAoM kA mohallA thA / usa mohalle meM kuberasenA nAma kI eka vezyA rahatI thii| usake yugala santAna -- arthAt eka lar3akA aura eka lar3akI utpanna huI / putravatI vezyA ke pAsa grAhaka nahIM Ate--yaha socakara usane donoM zizuoM ko kASTha kI eka peTikA meM baMda kara kuberadatta tathA kuberadattA nAma kI do mudrikAeM peTikA meM rakha dIM tathA phira use yamunA nadI meM bahA diyA / peTI nadI kI dhArA para bahatI huI zaurIpura pahu~cI / vahA~ do seTha snAna kara rahe the| unhoMne peTI mallAhoM se niklvaaii| do navajAta zizuoM ko dekhakara cakita raha gye| donoM seThoM ne eka-eka zizu ko le liyA aura mudrikAoM para aMkita nAmoM ke anusAra unake nAma bhI kuberadatta - kuberadattA rakha diye / dhIre-dhIre donoM bAlaka-bAlikA bar3e hue aura unakA paraspara vivAha kara diyA gyaa| lekina suhAgarAta ko hI donoM ne eka-dUsare ko dekhA to unheM ceharoM
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 jaina kathA koSa para paraspara sAmya dikhAI diyA / unheM zaMkA huI-- hama paraspara bhAI-bahina to nahIM haiM? dUsare dina apane - apane mAtA-pitA se pUchA to unhoMne spaSTa batA diyA-- hameM tuma donoM eka kATha kI peTI meM bahate hue yamunA nadI meM mile the, hamane to sirpha tumhArA pAlana-poSaNa kiyA hai| yaha sunakara una donoM ko vizvAsa ho gayA ki hama paraspara bhAI-bahina hI haiM 1 isa ghaTanA ko sunakara donoM ke sira lajjA se jhuka gye| kuberadatta to zaurIpura chor3akara hI cala diyA aura kuberadattA ne eka muni se saMyama svIkAra kara liyA tathA sAdhvI banakara guruNIjI ke nezrAya meM tapasyA karane lagI / tapasyA ke bala para use avadhijJAna kI prApti ho gii| usane apane mana para bhI acchI vijaya prApta kara lI / avadhijJAna prApta hone para sAdhvI kuberadattA ko apane bhAI kuberadatta ke bAre meM jAnane kI icchA huii| usane jJAnabala se dekhA to jJAta huA ki usakA bhAI kuberadatta usI kuberasenA nAmaka vezyA ke sAtha bhoga bhogane meM lIna hai| usake eka putra bhI ho cukA hai / use mAtA-putra kA yaha bhoga- sambandha bahuta akharA / mAtA-putra ko isa sambandha se virat karane kA nizcaya karake guruNIjI se AjJA mA~gI aura AjJA prApta hote hI mathurA nagarI meM pahu~cakara vezyA kuberasenA ke ghara hI ThaharI / vezyA ne bhI use apane ghara Thaharane kI ijAjata taba dI, jaba sAdhvIjI ne usake zizu ko khilAnA svIkAra kara liyA / yadyapi sAdhu-dharma ke anusAra kisI gRhasthI ke zizu ko khilAnA varjita hai, para sAdhvI kuberadattA ne yaha zarta isalie svIkAra kara lI ki vaha kisI taraha isa pApAcAra ko roka sake / I rAtri ke samaya kuberadatta vezyA kuberasenA ke pAsa aayaa| kuberasenA ne vaha zizu sAdhvI ko diyA aura kahA - ise khilAo / sAdhvI zizu ko lekara bagala kI koTharI meM calI gii| lekina zizu rone lgaa| isase vezyA ke kAmabhoga meM bAdhA pdd'ii| usane sAdhvI ko phaTakArA aura zizu ko cupa karAne ko khaa| taba sAdhvIjI bAlaka se kahane lagI- bAlaka ! tU ro mt| tere sAtha mere chaH nAte haiM, unheM suna (1) pahale nAte se tU merA bhAI hai, kyoMki terI aura merI mAtA eka hai (2) dUsare nAte se tU merA devara hai, kyoMki tU mere pati kA choTA bhAI hai /
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 61 (3) tIsare nAte se merA lar3akA hai, kyoMki kuberasenA merI sauta hai aura tU usakA putra hai / (4) cauthe nAte se maiM terI buA hU~ aura tU merA bhatIjA hai; kyoMki terA pitA kuberadatta merA bhAI hai| (5) pA~caveM nAte se maiM terI dAdI hU~ aura tU merA potA hai; kyoMki terA pitA kuberadatta, kuberasenA kA beTA hai aura kuberasenA merI sauta hai 1 (6) chaThe nAte se tU merA kAkA hai aura maiM terI bhatIjI hU~; kyoMki kuberasenA kA pati hone ke kAraNa kuberadatta merA pitA hai aura tU usakA choTA bhAI hai / ina nAtoM kI bAta sunakara kuberadatta bhar3aka utthaa| vaha sAdhvIjI ke pAsa AgababUlA hotA huA AyA to sAdhvIjI bolIM- tumhAre sAtha bhI mere chaH nAte haiM, suno (1) pahale nAte se tuma mere bhAI ho; kyoMki hama donoM ne hI kuberasenA ke udara se eka sAtha janma liyA hai| I (2) dUsare nAte se tuma mere pitA ho; kyoMki merI mAtA kuberasenA ke pati bane hue ho / (3) tIsare nAte se tuma mere pati ho, kyoMki zaurIpura meM hama donoM kA vivAha huA hai| (4) cauthe nAte se tuma mere putra ho, kyoMki maiM aura kuberasenA Apasa meM sauta haiM aura tuma usake putra ho, isalie mere bhI putra ho / (5) pA~caveM nAte se tuma mere dAdA ho, kyoMki yaha bAlaka merA kAkA hai aura tuma isake pitA ho / (6) chaThe nAte se tuma mere zvasura ho, kyoMki maiM kuberasenA ke beTe kI patnI hU~ aura tuma isa samaya kuberasenA ke pati bane hue ho / ina nAtoM ko sunakara kuberadatta to ThaMDA par3a gayA, lekina kuberasenA ke tanabadana meM Aga laga gii| use vizvAsa ho gayA ki sAdhvI use barbAda karanA cAhatI hai| vaha krodha meM tamatamAtI huI sAdhvI ke pAsa AyI aura bhalA-burA kahane lagI / sAdhvI ne zAnta svara meM kahA - ' -' tumhAre sAtha bhI mere cha: nAte haiM, unheM suna lo - ' (1) pahale nAte se tuma merI mAtA ho, kyoMki maiM tumhAre udara se utpanna huI huuN|
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 jaina kathA koSa (2) dUsare nAte se tuma merI bhaujAI ho maiM tumhArI nanada hU~, kyoMki tuma mere sahodara bhAI kuberadatta kI patnI banI huI ho / (3) tIsare nAte se tuma merI dAdI ho, kyoMki kuberadatta merA pitA hai ( tumhArA pati hone ke kAraNa ) aura tuma usakI mAtA ho / (4) cauthe nAte se tuma merI sAsa ho, kyoMki kuberadatta tumhArA putra hai aura maiM usakI vivAhitA patnI hU~ / (5) pA~caveM nAte se maiM tumhArI sAsa hU~, kyoM kuberadatta merI sauta kA putra hai aura tuma usakI patnI banI huI ho / (6) chaThe nAte se tuma merI sauta ho, kyoMki tumhArA aura merA pati eka hI vyakti kuberadatta hai| nAtoM kI isa vicitratA ko jAnakara kuberadatta aura kuberasenA kI A~kheM khula giiN| una donoM ne bar3A pazcAtApa kiyA aura sAdhvIjI kI preraNA se AtmakalyANa meM pravRtta ho gye| sAdhvI kuberadattA bhI guruNIjI ke pAsa lauTa aayii| AlocanA aura prAyazcita lekara zuddha huI aura tapasyA meM lIna ho gaI / - jambUkumAra cariyaM 54. kulaputra mahAbala zrIpura nagara meM mahApratApI rAjA rAjya karatA thA / usakA nAma mAnamardana thaa| vaha karmaphala aura bhAgya para kama aura apanI zakti tathA puruSArtha para adhika bharosA rakhatA thA / usI nagara meM mahAbala nAma kA eka kulaputra rahatA thA / usake mAtA-pitA bacapana meM hI mara gaye the| vaha unmukta vAtAvaraNa meM hI bar3A huA thA isalie vaha zarIra se to baliSTha thA, lekina dharma-adharma kA viveka usako nahIM thA / mAtA-pitA ke na rahane ke kAraNa vaha sAtoM vyasanoM meM lipta ho gyaa| lekina usameM corI kA durguNa pramukha rUpa se thA / eka bAra vaha corI karane ke lie eka vyApArI ke ghara meM ghusA / khulI khir3akI se jhA~kakara usane dekhA to vyApArI apane putra se do paise ke lie lar3a rahA thA | kulaputra mahAbala ne socA- isa vyApArI ke ghara corI karanA ThIka nahIM hai; jaba do paise ke lie hI putra se lar3a rahA hai to corI hone para yaha mara bhI sakatA hai|
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 63 aba vaha vezyA kAmasenAke ghara phuNcaa| vahA~ usane dekhA ki rUpavatI vezyA dhana ke lobha meM eka kor3hI se lipaTa rahI hai| use vezyA se ghRNA ho gyii| vahA~ se corI karane kA vicAra chor3a Age cala diyaa| kulaputra mahAbala rAjamahala meM pahu~cA | vahA~ seMdha lagAkara andara pahu~cA | usane bahuta se ratna ikaTThe karake bA~dha liye| rAjA-rAnI sukha se so rahe the| itane meM eka sarpa aayaa| sarpa ne rAnI ke hAtha para daMza-prahAra kiyA aura calatA bnaa| mahAbala ne sarpa kA pIchA kiyA to dekhA ki mahala se bAhara nikalate hI sarpa ne baila kA rUpa dhAraNa kara liyaa| dvArapAla baila ko khader3ane lagA to usa baila ne dvArapAla ko sIMgoM ke prahAra se mAra diyaa| ___ yaha dekha mahAbala ne bhI baila kI pUMcha pakar3a lii| baila ne mAnava-vANI meM jaba pUMcha chor3ane ko kahA to mahAbala ne usakA paricaya aura rAnI tathA dvArapAla ko mArane kA kAraNa jAnanA cAhA / baila ne kahA--'maiM nAgakumAra deva huuN| rAnI aura dvArapAla mere pUrvajanma ke zatru haiN| isalie maiMne inase badalA cukAyA hai|' mahAbala ne apanI mRtyu ke bAre meM jijJAsA kI to usa deva ne batAyAisa rAjamArga meM jo vaTavRkSa hai, usakI zAkhA para laTakane se terI mRtyu hogii| jaba mahAbala ne isa kathana kI puSTi meM pramANa mA~gA to deva ne kahA-'kala rAjamahala ke zikhara se girakara eka bar3haI kI mRtyu ho jAe to merI bAta para vizvAsa kara lenaa|' dUsare dina hI rAjamahala ke zikhara se girakara eka bar3haI kI mRtyu ho gii| aba to mahAbala ko apanI mRtyu kA bhI vizvAsa ho gyaa| vaha mRtyubhaya se kA~pane lgaa| rAjamArga kA vaha vaTavRkSa use sAkSAt yamadUta dikhAI dene lgaa| vaha nagara chor3akara cala diyA aura eka nadI ke taTa para phuNcaa| vahA~ eka tApasa kA Azrama thaa| usa tApasa ke pAsa rahakara usane samajha liyA ki isa taraha maiM vaTavRkSa se bhI dUra rahUMgA aura tapa se anta:karaNa kI zuddhi to hogI hii| kaI varSa bAda jaba tApasa mara gayA to vaha Azrama kA svAmI bana gyaa| idhara rAjA mAnamardana ke yahA~ eka cora ne corI kii| vaha ratna-peTikA lekara bhaagaa| sipAhiyoM ne cora kA pIchA kiyaa| jaba cora ne samajha liyA ki sipAhiyoM kI pakar3a se maiM nahIM baca sakatA to ratna-peTikA vaha mahAbala ke pAsa rakhakara bhAga gyaa| taba taka mahAbala tApasa kA dhyAna bhI pUrA ho gyaa|
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 jaina kathA koSa apanI tapasyA kA phala samajhakara vaha usa ratna-peTikA ko rakhane lgaa| itane meM sipAhI A gye| unhoMne use pakar3a liyA aura rAjA ke pAsa le gaye / rAjA ne dekhA ki mahAbala ke mukha para tapa kA kucha teja hai to use usake cora hone kA vizvAsa na huaa| pUchane para mahAbala ne apanA sampUrNa paricaya batA diyaa| nAgakumAra deva dvArA rAnI aura dvArapAla kI mRtyu kI ghaTanA bhI sunAI aura yaha bhI kaha diyA ki vaTavRkSa para laTakane se mRtyu hone ke bhaya se maiMne tApasI dIkSA le lI thii| rAjA to karmaphala, bhAgya aura honI ko mAnatA hI na thaa| usane mahAbala ko yaha AzvAsana dekara apane pAsa rakha liyA. ki mere rahate yamarAja bhI tumhArA kucha nahIM bigAr3a sakatA aura kucha dina bAda usakA vivAha bhI kara diyaa| eka bAra rAjA mAnamardana ne vana-bhramaNa kA vicAra kiyaa| mahAbala bhI usake sAtha jAne vAlA thaa| usane vastrAbhUSaNa pahale aura gale meM sone kI jaMjIra vizeSa rUpa se pahanI / jaba rAjA aura mahAbala donoM ghor3e para savAra hokara mahala se nikale to mahAbala kI strI ne use kisI kArya se lauttaayaa| patnI se bAta karake mahAbala punaH calA, taba taka rAjA kAphI Age nikala gayA thaa| rAjA ke pAsa jaldI pahu~cane ke lie mahAbala ne apane ghoDe ko do-cAra cAbukeM lgaaiiN| sarapaTa daur3atA huA ghor3A vaTavRkSa ke nIce Akara Upara kI ora jora se uchlaa| usake sAtha hI mahAbala bhI uchalA aura usake gale kI sone kI jaMjIra ulaTakara vaTavRkSa kI eka zAkhA meM ulajha gii| mahAbala zAkhA se laTakA raha gayA aura ghor3A Age nikala gayA / mahAbala ke sone kI jaMjIra hI usake lie phAMsI kA phaMdA bana gii| vaha mRtyu ko prApta huaa| jaba rAjA ko mahAbala kI mRtyu kA samAcAra milA to vaha bahuta du:khI huaa| usakA mAna galita ho gyaa| vaha samajha gayA ki bhAgya, karmaphala aura honI aTala hai| inake astitva se inkAra nahIM kiyA jA sktaa| * aba rAjA mAnamardana ke hRdaya meM saMvega jAgRta ho gyaa| vaha cAritra grahaNa karane ke lie chaTapaTAne lgaa| usake bhAgya se nandanavana meM do jaMghAcaraNa muniyoM kA zubhAgamana huaa| rAjA ne unakI dezanA sunii| vaha pratibuddha huA aura usane zrAmaNI-dIkSA le lii|
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 65 tapa:sAdhanA dvArA usane apane samasta karmoM kA kSaya kiyA aura Ayu pUrNa hone para mokSa prApta kiyA / - pArzvanAtha caritra 55. kUNika rAjA 'kUNika' rAjagRha ke adhipati mahArAja ' zreNika' kA putra thA / ' zreNika' kI prathama rAnI 'nandA' kA putra 'abhayakumAra' thA jo bahuta hI vilakSaNa tathA buddhimAna thaa| abhayakumAra mahArAja zreNika ke rAjyakArya saMcAlana meM pramukha salAhakAra thaa| mahArAja ne use pramukha mantrI kA pada de rakhA thA / vaizAlI ke mahArAja ceTaka (jo bhagavAn mahAvIra ke mAmA the) kI sAta putriyA~ thIM / unakI chaThI putrI sujyeSThA ke rUpa para mugdha hokara zreNika ne usakI yAcanA kii| 'ceTaka' jaina dharmAvalambI ke sivA kisI ko apanI putrI denA nahIM cAhatA thA aura usa samaya zreNika bauddhadharmI thA, ataH rAjA ceTaka ne use apanI kanyA dene se inkAra kara diyaa| isa para zreNika nirAza ho utthaa| abhayakumAra ne hI apane buddhibala se sArA kAma banAyA / svayaM vyApArI banakara vaizAlI gyaa| rAjamahala kI dAsiyoM se samparka sAdhakara sujyeSThA ko AkarSita karane meM saphala ho gyaa| sujyeSThA jaba rAjagRha se bhAga calane ke lie taiyAra ho gaI, taba rAjagRha se 'sujyeSThA' ke mahaloM taka 'abhaya' ne eka suraMga khudavAkara taiyAra karavA dI tathA sujyeSThA ko samaya kA saMketa de diyA / samaya para 'sujyeSThA' aura usakI choTI bahana 'celaNA' donoM hI bhAgane kI taiyArI karake suraMga dvAra para A DaTIM / itane meM 'sujyeSTA' ko yAda AyA ki vaha apane AbhUSaNoM kA DibbA bhUla AyI hai / vaha AbhUSaNoM kA DibbA lAne gii| idhara mahArAja 'zreNika' vahA~ pahu~ca gaye aura 'celaNA' unake sAtha calI gaI / 's 'yeSThA' jaba AbhUSaNoM kA DibbA lekara AyI to dekhA 'celaNA' vahA~ nahIM hai| taba samajhI, ho na ho mere sAtha dhokhA huA hai| 'sujyeSThA' ne zora macAyA para phira kyA bananA thA, 'celaNA' mahArAja zreNika ke mahaloM meM pahu~ca gaI aura unakI paTarAnI bana gii| udhara 'sujyeSThA' sAdhvI bana gii| 'celaNA' ke prayatna tathA anAthI muni ke samparka se mahArAja zreNika jaina dharmAvalambI bana gaye | mahArAnI 'celaNA' garbhavatI huI, taba use apane pati rAjA zreNika ke kaleje kA mA~sa khAne kI manobhAvanA ( dohada) paidA huI, lekina yaha
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 jaina kathA koSa dohada itanA jaghanya aura niMdya thA ki celaNA kisI ko batA bhI na sakI / dohada pUrA na hone se vaha kRza hone lgii| zarIra kI kRzatA dekhakara rAjA ne sArA antarbheda jAnanA caahaa| rAnI ko zarmAte-sakucAte hue tathA du:khI hRdaya se apanI sArI bhAvanA batAnI pdd'ii| abhaya ne apane buddhi-kauzala se jyoM-tyoM yaha sArI vyavasthA jmaaii| rAnI kI manobhAvanA pUrI huii| savA nau mahIne bAda jaba putra kA janma huA, taba rAnI ne yoM vicAra kara use ukarar3I para phiMkavA diyA ki jo kulAMgAra peTa meM Ate hI pitA ke kaleje kA mA~sa khAne ko lalacAyA, usase Age jAkara kyA bhalA honA hai? ___ saMyoga kI bAta dAsI jyoMhI navajAta zizu ko ukarar3I para pheMkakara AyI use mahArAja 'zreNika' mila gaye / dAsI ko sArI bAta saca-saca batAnI pdd'ii| bAta sunakara rAjA ne pitR-prema se abhibhUta hokara ise ukarar3I se uThAkara apanI goda meM liyA para bAlaka kA krandana sunakara dekhA to usakI eka aMgulI kisI murge ne khA lI thI, usameM se khUna risa rahA thaa| rAjA ne usa rakta-pIva ko apane mu~ha se cUsakara nikAla pheNkaa| bacce ko kucha zAnti milii| rAjA ke upacAra se aMgulI ThIka to ho gayI para kucha choTI-avikasita raha gayI, isalie isakA nAma kUNika par3a gyaa| kUNika bar3A hone lagA aura yuvA hone para ATha striyoM ke sAtha usakA vivAha kara diyA gyaa| paTarAnI kA putra hone ke kAraNa vaha yuvarAja thA hii| isake atirikta taba taka abhayakumAra dIkSA bhI le cukA thaa| ataH kUNika rAjyakArya-saMcAlana kA bhI dhyAna rakhane lgaa| eka dina kUNika ke mana meM AyA-jaba taka mahArAja zreNika jIvita raheMge, rAjasiMhAsana para baiThe hI raheMge aura taba taka mujhe rAjya karane kA maukA milegA nhiiN| jaba maiM bUr3hA ho jAU~gA taba phira rAjA banane meM Ananda hI kyA hai| yoM vicAra karake kAlikakumAra Adi dasa bhAiyoM se sATha-gAMTha karake usane zreNika ko kaida meM DAla diyA aura svayaM rAjA bana baitthaa| sAre sAmrAjya meM AtaMka chA gyaa| mahArAja zreNika se kisI kA milanA-julanA bhI banda kara diyA, yahA~ taka ki khAnA-pInA bhI banda kara diyaa| celaNA ko isa saMvAda se bahuta duHkha huaa| parantu isa krUra ko samajhAye kauna? anta meM himmata karake svayaM rAnI celaNA kUNika ke pAsa gaI aura apane pati rAjA zreNika se milane kI AjJA caahii| mAtA ko manAhI kara sake, itanA sAhasa
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 67 vaha nahIM kara sakA ata: mAtA ko AjJA de dii| rAnI pratidina milane jAne lgii| vaha apane kezoM ke jUr3e meM chipAkara khAdya-sAmagrI le jaatii| yoM zreNika banda piMjar3e meM apanA samaya gujAra rahA thaa| eka dina kUNika bhojana karane baiThA thaa| celaNA bhI pAsa baiThI thii| kUNika kI godI meM usakA putra thaa| usane bhojana ke thAla meM pezAba kara diyaa| kUNika ne bahuta hI prema se usa pezAba ko poMcha diyA tathA mUtra se bhIge bhojana ko alaga rakhakara zeSa bhojana khAne lgaa| vaha mA~ kI ora dekhakara bolA--'mA~ ! putra ke prati jitanA merA prema hai utanA saMsAra meM kisI bhI pitA kA zAyada hI ho|' mAtA maukA dekhakara sIdhA bANa pheMkatI huI ukarar3I kI sArI bAta sunAte hue bolI-'tere pitAjI ne yoM apane mu~ha se saDI-galI aMgulI ko cUsakara terA darda dUra kiyA aura tU aisA niklaa| aise vAtsalya-mUrti pitA ko kaidakhAne meM DAlA, tanika bhI vicAra nahIM aayaa|' kUNika isa akalpita ghaTanA ko sunakara cauMkA / apane kiye hue duSkRtya para pazcAttApa karatA huA mAtA ke pairoM meM gira pdd'aa| pazcAttApa bhare svara meM bolA--'maiM abhI jAkara pitAjI ke bandhana kholakara mukta karatA hU~'-yoM kahakara sapATe se calA bandhana tor3ane ke lie| hAtha meM vahIM pAsa meM par3I lohe kI tIkSNa kuThAra le lii| rAjA zreNika ne jyoMhI kUNika ko kuThAra liye apanI ora Ate dekhA to socA--ho na ho merA kisI pUrvajanma kA vairI hai, pUrA-pUrA vaira liye binA nahIM maanegaa| isake hAtha se marane kI apekSA apane Apa maranA acchA hai| yoM socakara hIre kI aMguThI nigala gayA aura tatkSaNa hI usakI mRtyu ho gii| kUNika ne jaba piMjar3e meM apane pitA ko mRta dazA meM pAyA, taba mUrcchita hokara bhUmi para gira gyaa| hoza meM Akara bhArI anutApa karane lgaa| pitR-viyoga se vyathita hokara usane rAjagRha kA parityAga kara diyA aura campApurI meM apanA nivAsa kara liyaa| vahIM se camarendra aura saudharmendra kI sahAyatA prApta karake ceTaka ke sAtha mahAzilA kaMTaka saMgrAma kiyaa| usameM mahAbhayaMkara narasaMhAra huaa| phira bhI kahane ke lie kUNika vijayI avazya huaa| vaha bhagavAn mahAvIra kA ananya bhakta thaa| prabhu ke sukha-saMvAda pra
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 jaina kathA koSa karake hI dAtauna karatA thaa| jaba terahavAM cakravartI banane ke lie tamisrA guphA ke pAsa gayA, taba vahA~ ke saMrakSaka devoM ke Tokane para bhI nahIM mAno / jyoMhI usane apane kRtrima daNDaratna se guphA ke dvAroM para prahAra kiyA, sahasA agni kI jvAlA niklii| usI jvAlA meM kUNika bhasma hokara chaThI naraka meM gayA / prabhu ne pahale hI ise kahA thA-'tU cakravartI nahIM hai, isalie chaThI naraka meM jaaegaa|' Akhira vahI huaa| -triSaSTi zalAkApuruSa caritra, parva 10, sarga 12 -nirayAvaliyA 1 56. kUragaDuka muni 'amarapura' nagara ke mahArAja 'kumbha' ke rAjakumAra kA nAma 'lalitAMgakumAra' thaa| 'lalitAMga' apane nAma ke anurUpa hI sukomala aura sundara thaa| sAre parivAra kA usa para atyadhika pyAra thaa| __eka bAra nagara meM 'dharmaghoSa' nAma ke AcArya pdhaare| unake upadeza kA kumAra para acUka asara huaa| mAtA-pitA se AjJA prApta kara vaha saMyamI bana gayA aura AcArya ke sAtha vihAra karane lgaa| lalitAMga muni ne indriya-vijaya kA eka svatantra patha apnaayaa| ve bhikSA meM sarasa AhAra chor3akara agni saMskArita 'kUra' nAma ke nIrasa dhAnya lAte aura madhu ghRta ke samAna prasannatApUrvaka use khA lete| aisA bhojana karane ke kAraNa anya sAdhu unheM kUragaDuka arthAt 'kUra ke kavala se peTa bharane vAle' kahane lge| nikevala-nirAhAra tapasyA unake lie asAdhya thii| . eka bAra cAturmAsika caturdazI ke prasaMga para AcArya deva ne sAre saMgha ko tapa ke lie balavatI preraNA dii| saMgha ke mAnasa para AcAryazrI kI vANI kA acUka asara huaa| kisI ne cAra mAsa kA tapa prArambha kiyA, kisI ne do mAsa kA kiyA, kisI ne mAsika to kisI ne pAkSika / yoM cAroM ora tapa kI gaMgA hI bahane lgii| caturdazI ke upavAsa to sabake hI the| AcAryadeva bhI vyAkhyAna lambA kiye jA rahe the| udhara 'kUragaDuka' muni para burI bIta rahI thii| ve kaba se pratIkSA meM khar3e the| kaba vyAkhyAna samApta ho aura kaba bhikSA ke lie jaauuN| vyAkhyAna samApta
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA kopa 66 na hote dekhakara bhUkha se behAla bane kUragaDuka muni vyAkhyAna ke bIca meM hI guruvara ke pAsa Adeza lene A gye| AcArya ko yaha bAta bahuta hI aTapaTI lagI ki isa tapa ke rasa-bhare vAtAvaraNa meM koI bhojana kI bAta kare / ataH bole- ' are ! Aja to nanheM munnoM ne bhI vrata rakhA hai| tujhe bhI vrata rakhanA caahie|' muni kUragaDuka -- ' guruvara ! Apa mere hita kI bAta hI pharamA rahe haiM, para maiM vrata rakhane meM asamartha hU~ / Apa kRpA kariye / ' guruvara ne jhir3akakara kahA - 'jA, le A pAtra bharakara kUra bhojana / bhara le apanA peTa / ' muni phira bhI zAnta the / AcArya kI ora se yoM ahetuka apamAna se tanika bhI unakA mana mlAna nahIM thA / sahasA gaye aura kUra ( nikRSTa anna) se pAtra bhara lAye, Akara gurujI ko btaayaa| AcArya ne kupita hokara pAtra meM thUka diyA / kUragaDuka muni eka ora gaye / pAtra ko sAmane rakhA ! unheM apane hI doSa dIkha rahe the -- mere kAraNa AcAryazrI ko kaSTa huaa| muni samatA se bhojana kara rahe the| bhojana karate-karate ve Atma- dhyAna meM lIna ho gye| hAtha vahIM kA vahIM rukA raha gayA / dhyAna kI ujjvalatA tathA kSamA kI parAkASThA thI / itane meM hI jaina zAsana kI sevikA cakrezvarI devI AyI / santoM se pUchA - 'kUragaDuka muni kahA~ haiM?" santa--'kyoM, kyA bAta hai? pahale AcAryadeva ke darzana to karo / usa bhojanabhaTTa meM tumako kyA vizeSatA najara AyI ?' devI - 'mujhe to unhIM ke darzana karane haiN| sImandhara svAmI ne batAyA hai, unheM kevalajJAna hone vAlA hai| maiM unake darzanArtha hI AyI hU~ / ' santoM ne ha~sate hue kahA- ' vaha baiThA hai terA kevalI / prabhu kyA kabhI aisI bAta pharamA sakate haiM? ' dekhnI vahA~ gii| muni ke darzana kiye| muni dhyAna meM lIna the| guNasthAna car3hate car3hate zukladhyAna meM lIna muni kUragaDuka ne kevalajJAna prApta kara liyA / deva-dundubhiyA~ bajane lagIM / devatA aura devendra kaivalya mahotsava manAne udhara jAne lge| AcArya avAk raha gaye / apane Apako sa~bhAlA / mana-hI-mana kUragaDuka
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 jaina kathA koSa kI kSamA' kA aMkana karate hue apane akAraNa kiye hue krodha para anutApa kiyA / anutApa ke bhAvoM meM vizuddhi AyI / tatkSaNa unhoMne bhI kevalajJAna prApta kara liyA / - AcArAMga cUrNi 57. kUlabAluka muni dharmajJa aura zuddha AcaraNa vAle eka muni the| unakA eka kSullaka ziSya thA / vaha ziSya bandara ke samAna avinIta aura capala thA / vaha apane guru kI zikSA na maantaa| isa kAna se suna usa kAna se ur3A detA / eka bAra vihAra karate hue guru-ziSya -- donoM girinagara Aye aura parvata para sAdhanA karate hue zramaNoM kI vaMdanA karane ke lie ujjayaMta giri para cddh'e| vahA~ se lauTate samaya guru Age the aura ziSya pIche / usa capala ziSya ne pIche se eka zilAkhaNDa lur3hakA diyaa| zilA girane kI AvAja se guru sAvadhAna ho gaye aura unhoMne apane paira phailA diye / pASANa khaNDa unake pairoM ke bIca se nikala gyaa| lekina guru ke mukha se roSa-bhare vacana nikale 'pApI ! kisI strI ke saMyoga se terA sAdhuvrata bhaMga ho jAyegA / ' lekina ziSya bhI pUrA DhITha thA, bolA- 'maiM Apake kathana ko satya na hone dU~gA / aise nirjana sthAna para jAkara rahU~gA jahA~ strI kI parachAIM bhI na pdd'e|' yoM kahakara vaha kSullaka ziSya guru ko chor3akara eka nirjana sthAna para calA gyaa| vaha sthAna parvatIya nadI kA taTa pradeza thA / kSullaka muni vahA~ rahatA, mahIne-pandraha dina meM koI yAtrI vahA~ se nikalatA to pAraNA kara letA, anyathA kAyotsarga meM lIna rhtaa| barasAta ke dinoM meM vaha parvatIya nadI jala ke vega se uphanane lgii| kisI jinadharmapremI devI ne yaha socakara ki yadi nadI isI prakAra uphanatI rahI to muni ko lapeTa 1. RSimaNDala prakaraNa vRtti (vizrAma 1, patra 100 ) ke anusAra rAjakumAra kA nAma nAgadatta thA / pUrvabhava meM kiye gaye krodha ke kaTu pariNAma kA jAti smRti ke bala para anubhava kara kSamA kI ArAdhanA meM saMlagna huA tathA dIkSA lii| pUrvabhava kI ghaTanA caMDakauzika ke pUrvabhava se milatI-julatI hai| -sampAdaka
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 101 legI, nadI kA pravAha mor3a diyaa| tabhI se usa kSullaka muni kA nAma kUlabAluka (nadI-pravAha ko mor3ane vAlA) prasiddha ho gyaa| rAjA zreNika ne apanI mRtyu se pahale hI, jaba ve siMhAsanAsIna the, eka paTarAnI celaNA ke donoM putroM--halla-vihalla ko aThArahasarA hAra tathA secanaka hAthI de diyA tathA kUNika ko magadha kA sAmrAjya dene kA nirNaya kara liyaa| lekina kUNika ne intajAra na kiyA aura pitA zreNika ko bandIgRha meM DAlakara svayaM magadha ke siMhAsana para baiTha gyaa| kUNika kI tRpti itane bar3e sAmrAjya se bhI nahIM huii| apanI paTarAnI padmAvatI ke bhar3akAne se usane hallavihalla se aThArahasarA hAra tathA secanaka hAthI maaNgaa| una donoM ne ye vastueM kUNika ko nahIM dI aura ina donoM vastuoM ko lekara apane nAnA ceTaka ke pAsa cale ge| ceTaka vaizAlI gaNarAjya ke adhipati the| kUNika ne apanA dUta ceTaka rAjA ke pAsa bhejA, lekina ceTaka ne nyAya kA pakSa liyA--na unhoMne hallavihalla hI vApasa bheje aura na aThArahasarA hAra tathA secanaka hAthI hI diye| isa bAta para ruSTa hokara kUNika ne vaizAlI para AkramaNa kara diyA aura pratijJA kI ki maiM vaizAlI meM gadhoM se hala calavA duuNgaa| rAjA ceTaka dRr3ha samyaktvI aura dvAdazavratI zrAvaka the| unakA yaha abhigraha bhI thA ki ve raNakSetra meM eka dina meM kevala eka hI bANa chor3ate the, kiMtu unakA bANa amogha hotA thA, niSphala nahIM jAtA thaa| yuddha ke maidAna meM ceTaka rAjA ke amogha bANoM se dasa dina meM kUNika ke dasoM bhAI mRtyu kI goda meM samA gye| taba kUNika ne zakendra aura camarendra kI ArAdhanA kii| unake dvArA diye gaye amogha divya vastra tathA kavaca kI sahAyatA se usane saMgrAma jIta liyaa| itanA hone para bhI vaizAlI meM 'gadhoM se hala calavAne' kI usakI pratijJA pUrI na huI, kyoMki vaizAlI kA prAkAra lAkha prayatna karane para bhI bhaMga na ho skaa| vaha apane zivira meM isI samasyA para maMtriyoM ke sAtha vicAra kara rahA thaa| tabhI kisI mithyAdRSTi vyaMtarI ne AkAza se kahA-'yadi mAgadhikA vezyA kUlabAluka muni ko vaza meM kara le to tumhArI pratijJA pUrI ho sakatI hai, vaizAlI kA prAkAra bhaMga ho sakatA hai|' kUNika AdhI senA lekara vApasa apanI rAjadhAnI campA ko lauTa AryA
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 jaina kathA koSa aura vahA~ vezyA mAgadhikA ko bahuta-sA inAma dekara muni kUlabAluka ko vaza meM karane kA Adeza diyaa| vezyA mAgadhikA ne zrAvikA ke bAraha vrata aMgIkAra kiye aura kapaTazrAvikA banakara vana meM muni kUlabAluka ke pAsa pahuMca gii| usane muni kUlabAluka ko aise laDDU baharAye ki muni atisAra se pIr3ita ho gye| muni kI sevA-suzruSA ke bahAne kapaTa-zrAvikA mAgadhikA bhI vahIM raha gii| apane hAva-bhAva se mAgadhikA ne muni kUlabAluka ko vaza meM kara liyaa| strI ke saMsarga se muni apane sAdhudharma se patita ho gye| pUrI taraha vaza meM karane ke bAda vezyA mAgadhikA kUlabAluka muni ko sAtha lekara campA AyI aura muni ko kUNika ke sAmane jA khar3A kiyaa| kUNika ne unase vaizAlI kA prAkAra bhaMga karAne ko khaa| muni ne kUNika kI bAta svIkAra kara lii| ___ muni kUlabAlaka vaizAlI meM saralatA se praveza kara gaye, kyoMki sAdhuoM ko kahIM bhI Ane-jAne meM roka nahIM hotii| unhoMne pUrI nagarI meM ghUmakara dekha liyA ki vahA~ muni suvrata prabhu kA eka caitya bar3A hI prabhAvazAlI hai| jaba taka vaha caitya sahI-salAmata hai, taba taka vaizAlI ke prAkAra kI eka IMTa bhI nahIM hila sktii| idhara vaizAlI ke nAgarika bhI isa yuddha se bahuta duHkhI the| unhoMne muni se yuddha samApta hone kA upAya pUchA to muni ne batAyA--'isa caitya ke TUTate hI yuddha samApta ho jaayegaa|' .. - Arta manuSyoM ke hRdaya meM viveka nahIM rhtaa| vaizAlI ke nAgarikoM ne yaha nahIM socA ki caitya TUTane se yuddha kaise banda ho jaaegaa| unhoMne caitya ko turanta hI bhUmisAt kara diyaa| .. caitya ke TUTate hI magadha kI senA ne vaizAlI kA prAkAra bhaMga kara diyaa| kUNika ne gadhoM se hala calavAkara apanI pratijJA pUrI kii| isa prakAra muni kUlabAluka vaizAlI ke prAkAra-bhaMga ke nimitta bane / -triSaSTi zalAkApuruSa caritra, parva 10 / 12 -uttarAdhyayana sUtra, lakSmIvallabhakRta vRtti
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 103 58. kRSNa vAsudeva vAsudeva kRSNa 'vasudevajI' kI mahArAnI 'devakI' ke putra the| inakA janma unake mAmA kaMsa' ke yahA~ 'mathurA' meM huaa| 'kaMsa' kI paTarAnI 'jIvayazA' . ne apane sAMsArika nAte ke devara muni atimuktaka se upahAsa kiyA thA ki devara, yoM gau ke Talle mAtra se galiyoM meM kyoM girate phira rahe ho| isa sAdhu veza ko chor3a do, mahaloM meM aao| apanI bahana devakI ke vivAha meM hama saba milakara gIta gaayeN| isa upahAsa se tapasvI atimuktaka udvigna ho utthe| rUkhe svara meM bole--'tU garvonmattA hokara mere sAtha gIta kyA gAyegI? gIta to taba gAnA jaba vaidhavya prApta kara le| dekha, isI devakI kA sAtavA~ putra tere kula kA nAza karane vAlA hogaa|' kaMsa ko jaba muni ke isa bhaviSya-kathana kA patA calA to vaha bhauMcakkA raha gyaa| cikanI-cupar3I bAteM karake vasudeva ko taba taka vahIM rahane ke lie rAjI kara liyA, jaba taka ki devakI ke sAta santAna na ho jaaeN| devakI ke eka ke bAda eka chaH bAlaka devatA ke yoga se sulasA ke yahA~ palane lge| sulasA ke chaH mRta bAlakoM ko kaMsa ne paTaka-paTakakara mAra diyaa| sAtaveM prasava kI kaMsa pratIkSA karane lgaa| caukIdAroM ko bhI vizeSa satarka rahane ke lie kaha diyaa| para saMyoga kI bAta, jisa dina, bhAdrava kRSNA aSTamI kI ardharAtri meM, zrIkRSNa kA janma huA, usa samaya sAre paharedAra gaharI nIMda meM nimagna ho gye| vasudeva inheM lekara gokula meM nanda ke yahA~ de aaye| vahA~ yazodA ke hAthoM inakA lAlana-pAlana hone lgaa| zrIkRSNa gokula meM bar3e hue aura kaMsa kA saMhAra kiyaa| jarAsaMdha ke bhaya se samudravijaya Adi zrIkRSNa ko lekara sauripura se cala pdd'e| pazcima kI ora samudrataTa para zrIkRSNa ke lie devoM ne eka nagarI basAI jisakA nAma 'dvArikA' rkhaa| jarAsaMdha bhI vahA~ car3hakara gyaa| donoM meM ghora saMgrAma huaa| usameM jarAsaMdha kI mRtyu zrIkRSNa ke hAtha se huii| yoM zrIkRSNa tIna khaNDa ke svAmI bana gye| pA~coM pANDava zrIkRSNa ke nikaTa ke mitra the| samudravijaya ke putra ariSTanemi (neminAtha) zrIkRSNa ke bhAI the| satyabhAmA, rukmiNI, jAMbavatI, gaurI Adi zrIkRSNa kI ATha paTarAniyA~ thiiN| zrIkRSNa ke choTe bhAI gaja sukumAla muni ke nirvANa para kRSNa kA dila vidIrNa ho utthaa| bhagavAn neminAtha se apanI mRtyu aura dvArikA ke bhaviSya ke
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 jaina kathA koSa bAre meM pUchA, taba bhagavAn neminAtha ne kahA-'zrIkRSNa ! madirA ke yoga se tumhArI yaha dvArikA nagarI deva ke prakopa se agni meM jlegii| tumhArI mRtyu jarAkumAra ke hAtha se kauzAmbI vana meM hogii|' . yaha sunakara zrIkRSNa ne dvArikA meM ghoSaNA karAke kahA-'jinheM saMyama lenA ho, ve le leN| unake pIche kI sArI vyavasthA kA bhAra maiM vahana kruuNgaa|' isa prakAra utkRSTa dharma dalAlI se tIrthaMkara gotra kA bandhana kara liyaa| Akhira meM zAmbakumAra ke satAye jAne para dvaipAyana RSi ne nidAna karake prANa tyAge aura marakara agnikumAra deva huaa| usane yathAsamaya agni kI varSA kI, jisase sArI dvArikA nagarI agnimaya ho utthii| zrIkRSNa aura balabhadra ne vasudeva aura devakI ko bacAne kA bahuta prayatna kiyaa| jyoMhI ratha meM baiThakara bAhara nikAlane lage, tyoMhI daravAje kA patthara bIca meM A girA / ye donoM bAhara hI raha gye| inakI A~khoM ke sAmane sArI dvArikA jalakara khAka ho gii| chaH mahInoM taka nagarI sulagatI rhii| pAsa meM pAnI kA samudra bharA thA, para kAma kucha bhI nahIM bnaa| ___zrIkRSNa calate-calate kauzAmbI vana meM A phuNce| vahA~ unheM pyAsa lagane se balabhadra pAnI lAne ke lie gaye hue the| zrIkRSNa eka vRkSa kI chAyA meM leTe hue the| itane meM jarAkumAra vahA~ A pahu~cA / dUra se hariNa ke bhrama meM bANa chodd'aa| vaha zrIkRSNa ke paira meM Akara lgaa| isa bhayaMkara vedanA se unhoMne prANoM kA parityAga kiyaa| agalI caubIsI meM ve agama nAma ke bArahaveM tIrthaMkara bhagavAn hoNge| pIche se jaba balabhadra pAnI lekara Aye, taba zrIkRSNa kI yaha akalpita avasthA dekhakara kucha samaya taka kiMkartavyavimUr3ha se bane rhe| zrIkRSNa ke zarIra para A~sU bahAte rhe| chaH mahInoM taka unakA zava ka~dhe para liye ghUmate rahe / deva ne pratibodha dene ke lie kAphI yatna kiyaa| chaH mahInoM ke bAda zrIkRSNa ke zarIra kI anta-kriyA karake svayaM saMyamI bane / kaThora tapazcaryA kii| saMyama aura tapa ke prabhAva se pA~caveM svarga meM deva bane / vahA~ se nikalakara ve Ane vAlI caubIsI meM caudahaveM niSpulAka nAma ke tIrthaMkara hoNge| --Avazyaka cUrNi -pANDava purANa, parva 22 -harivaMza purANa, 63
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 105 56. kezarI (sAmAyika) kAmapura kA zAsaka rAjA vijayacandra aura vahA~ kA prasiddha vyApArI saMghadatta thaa| saMghadatta kA putra thA keshrii| bacapa meM kezarI sAmAnya bAlakoM jaisA hI thaa| isakI ruci dharma kI ora bhI thii| gurudeva se usane navakAra mantra sIkhA aura nitya eka sAmAyika karane kA niyama le liyaa| vaha savidhi sAmAyika krtaa| pahale bhUmi kA pramArjana karatA, phira zuddha Asana letA, ghara ke kapar3e utArakara zuddha vastra aura uttarAsana dhAraNa kara, mukhavastrikA bA~dhakara, pUrva yA uttara dizA kI ora mu~ha karake namaskAra sUtra bolatA, samyaktva sUtra bolatA, tikkhuto sUtra se gurudeva ko vaMdana karatA, AlocanA sUtra se AlocanA karatA, kAyotsarga sUtra bolakara kAyotsarga karatA aura phira kAyotsarga kA doSApahAra krtaa| logassa sUtra se caubIsa tIrthaMkaroM kI vandanA ke pazcAt sAmAyika kI pratijJA lekara praNipAta sUtra se arihaMta-siddha bhagavantoM kI stuti krtaa| usake bAda navakAra mantra kI mAlA jptaa| yoM 48 minaTa taka sAmAyika yAni samabhAvoM meM lIna rahakara sAmAyika pAratA aura taba gurudeva ko vandana kara ghara aataa| usakI isa pravRtti se pitA saMghadatta bahuta prasanna the| use apanA putra honahAra dikhAI detA thaa| use vizvAsa thA ki usakA putra usake kula kI kIrti ko phailaayegaa| ___lekina pitA kI yaha prasannatA sthAyI na rhii| jyoM-jyoM kezarI bar3A huA, usameM kusaMgati ke kAraNa durguNa Ane lge| pitA ne use bahuta samajhAyA, gurudeva ne bhI preraNA dI, para use kisI kI bAta na lgii| vaha pakkA cora bana gyaa| ___ cora to vaha nAmI ho gayA, aisA ki eka dina bhI corI kiye binA use caina nahIM par3atA thaa| lekina usameM eka acchAI yaha bAkI rahI ki usane sAmAyika nahIM chodd'ii| hA~, itanA avazya huA ki logoM kI bhartsanA aura heya dRSTi se bacane ke lie vaha kisI anya zAMta-ekAMta-nirjana sthAna para sAmAyika kA nitya niyama pUrA kara letA, para karatA avazya thaa| usakI yaha sAmAyika gupta thii| isake bAre meM koI nahIM jAnatA thaa| pitA saMghadatta bhI yahI samajhatA thA ki isane sAmAyika kA niyama bhaMga kara diyA hai| cora se sAmAyika kI AzA bhI kaise kI jA sakatI hai ! __jaba saMghadatta ne samajha liyA ki usakA putra kezarI usake hAtha se nikala cukA hai, taba usane rAjA vijayacandra ko sampUrNa bAta batAkara kezarI ko mArga
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 jaina kathA koSa para lAne kI prArthanA kii| rAjA ne use samajhAyA-bujhAyA, preraNA dI, daMDa kA bhaya dikhAyA; lekina jaba kezarI ne rAjA kI bAta bhI isa kAna se suna usa kAna se nikAla dI to roSa meM bharakara rAjA ne kahA--'tujhe zarma nahIM AtI ! dharmaniSTha seTha kA putra hokara corI jaisA niMdya-karma karatA hai? yA to corI karanA chor3a athavA mere rAjya ko chor3akara calA jaa|' karmoM kI kaisI viDambanA athavA vyasanoM kA kaisA adbhuta prabhAva ki kezarI ne corI nahIM chor3I, apitu rAjya chor3akara cala diyaa| vana meM vaha eka sarovara ke nikaTa phuNcaa| pAnI pIkara pyAsa zAMta kii| phira socane lagA-- Aja kA dina kitanA burA hai ki maiMne binA corI kiye hI pAnI pI liyA hai| caurya karma usake tana-mana para kitanA chA gayA thA ! kisa burI taraha vaha isa niMdya-karma se jakar3a gayA thA ! vaha ina vicAroM meM baiThA hI thA ki eka puruSa AkAza mArga se utarA / vaha kezarI ko nahIM dekha pAyA, lekina kezarI ne use dekha liyaa| vaha pairoM meM camatkArI khar3AU~ pahane thaa| una pAdukAoM dvArA vaha AkAza meM ur3atA thaa| apanI pAdukAoM ko eka jhAr3I meM chipAkara vaha sarovara meM snAna karane ke lie utara gyaa| kezarI ne maukA dekhA aura khar3AU~ lekara campata ho gyaa| pAdukA milane se kezarI ke hAtha meM bahuta bar3A astra A gyaa| vaha AkAza-mArga se cAhe jahA~ calA jAtA aura icchAnusAra nirbhaya hokara corI karatA tathA AkAza meM ur3akara kisI bhI jaMgala meM jA chiptaa| sabase pahale vaha apane pitA ke ghara hI AyA aura use yamaloka pahu~cA diyaa| usake bAda usakI coriyoM se nagara meM hAhAkAra maca gyaa| prajA ne rAjA se pukAra kii| rAjA ne nagara-rakSaka se kahA to usane kaha diyA-cora AkAza-mArga se pakSI ke samAna AtA hai aura corI karake pakSI ke samAna hI ur3a jAtA hai maiM aura merA ArakSI dala usake sAmane nirupAya hai| - aba rAjA vijayacandra ne svayaM hI cora ko pakar3ane kA nizcaya kiyaa| vaha apane vizvasta sainikoM ke sAtha nikala pdd'aa| usane sarovara, parvata-guphA, jIrNa udyAna, maTha Adi sabakucha chAna mArA, lekina cora kA kahIM patA na lgaa| nirAza hokara rAjA vana meM eka vRkSa ke nIce leTa gayA aura cora ko pakar3ane kI yojanA banAne lgaa| pavana dhIre-dhIre baha rahA thaa| rAjA ko kezarakapUra Adi kI sugandha aayii| usane socA--yaha sugandha vana meM kahA~ se A
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 107 rahI hai? vaha sugandha kA pIchA karatA huA eka maMdira meM pahu~ca gyaa| maMdira caMDikA devI kA thaa| vahA~ jAkara rAjA ne dekhA ki devI kI mUrti kezara, caMdana, kapUra Adi sugandhita dravyoM se carcita hai aura eka puruSa kImatI vastrAbhUSaNa pahanakara devI kI pUjA kara rahA hai| rAjA ne usase usakA paricaya pUchA to usane batAyA--maiM vaNik-putra huuN| varSoM se merI Arthika sthiti kamajora thii| aba devI merI bhakti se prasanna ho gaI hai| prAta:kAla jaba maiM pUjA ke lie AtA hU~ to mujhe bahumUlya maNimuktA Adi mila jAte haiN| - rAjA samajha gayA ki cora hI yahA~ dhana car3hA jAtA hogaa| dUsare dina rAta ke samaya rAjA devI ke maMdira meM chipa gyaa| kezarI vahA~ AkAza-mArga se AyA aura bAeM hAtha meM pAdukA lekara maMdira meM praviSTa huaa| rAjA ne use pakar3ane kI koziza kI, lekina vaha balapUrvaka rAjA kI pakar3a se chUTakara vana kI ora bhaagaa| isa saMgharSa meM usakI pAdukAeM maMdira meM hI gira giiN| aba kezarI paidala hI bhAga rahA thA aura rAjA tathA usake vizvasta sainika usakA pIchA kara rahe the| kezarI samajha gayA ki prANa bacane kaThina haiN| bhAgate-bhAgate kezarI ko eka dhyAnastha mahAmuni ke darzana ho gye| usane unase uddhAra kA upAya pUchA / munirAja ne kahA--'rAga-dveSa-mukta hokara pravRtti karane se uddhAra ho sakatA hai|' kezarI ne apane pApoM kI AlocanA kI aura AtmadhyAna meM lIna ho gyaa| jaba taka rAjA aura usake sainika Aye, taba taka to use kaivalya kI prApti ho gii| deva-dundubhiyA~ bajane lgiiN| rAjA cakita raha gyaa| vandana karake usane pUchA-'Apa to corI jaise ghora pApa meM lIna the, phira Apako itanI jaldI kevalajJAna kaise ho gayA?' kevalI muni kezarI ne kahA--'rAjana ! bAlyakAla meM pratidina maiMne eka sAmAyika karane kA niyama liyA thaa| usa niyama ko maiM Aja taka nibhAtA A rahA huuN| yaha sAvidhi zuddha bhAvoM se sAmAyika kA hI camatkAra hai ki mere karma itanI jaldI kSaya ho gye| kyoMki jo karma varSoM ke ugra tapa se bhI naSTa nahIM hote, ve samabhAvoM se kucha kSaNoM meM hI naSTa ho jAte haiN|' rAjA kevalI muni kezarI ko vandana karake calA AyA aura kevalI muni grAmAnugrAma vihAra karate hue dharma kA nirmala prakAza phailAte rhe| -vardhamAn dezanA 1/6
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 jaina kathA koSa 60. kezI svAmI kezI svAmI ( kezIkumAra zramaNa ) bhagavAn 'pArzvanAtha' kI paramparA ke eka mahAn tejasvI AcArya the| tIna jJAna ke dhAraka, cAritra - sampanna aura mahAn yazasvI sAdhaka the| ve apane ziSyoM sahita eka bAra 'zrAvastI' nagarI ke 'tiMdukavana' meM Akara virAjamAna hue| unhIM dinoM gaNadhara 'gautama', jo bhagavAn mahAvIra kI paramparA ke saphala saMvAhaka the, bhI apanI ziSya-maMDalI sahita usI 'zrAvastI' nagarI ke 'koSThaka' udyAna meM virAjamAna the| jaba donoM ke ziSyoM ne bhikSArtha zahara meM ghUmate eka-dUsare ko dekhA, taba unake veza kI vibhinnatA dekhakara zaMkAzIla honA sahaja thA / sabane apane - apane adhizAstA ke sAmane apanI zaMkAeM rkhiiN| ziSyoM ko Azvasta karane hetu gautama svAmI kezI svAmI ke kula ko jyeSTha ginate hue unake pAsa tindukavana meM Aye / kezI svAmI ne bhI Asana pradAna karake unakA samAdara kiyaa| vahA~ virAjamAna donoM hI candra aura sUrya ke samAna suzobhita ho rahe the| usa samaya aneka kautuhalapriya, jijJAsu tathA tamAzabIna loga vahA~ isalie ikaTThe ho gaye ki dekheM kyA hotA hai? kezI svAmI ne apane ziSyoM kI zaMkAoM kA pratinidhitva karate hue kahA--' gautama ! pArzva prabhu ne cAra mahAvratarUpa dharma tathA bhagavAn mahAvIra ne pA~ca mahAvratarUpa dharma kahA, yaha bheda kyoM ? ' gautama ne samAdhAna dete hue kahA- ' -'mahAtman ! jahA~ prathama tIrthaMkara ke sAdhu sarala aura jar3a tathA antima tIrthaMkara ke muni vakra aura jar3a hote haiM, vahA~ bIca vAle bAIsa tIrthaMkara ke sAdhu sarala aura prajJa (buddhimAna) hote haiN| isalie prabhu ne dharma ke do rUpa kiye| Azaya yaha hai ki prathama tIrthaMkara ke sAdhu dharma ko jaldI se samajha nahIM sakate, para samajhane ke bAda usakI ArAdhanA acchI taraha se kara sakate haiM tathA antima tIrthaMkara ke zramaNa dharma kI vyAkhyA samajha to jaldI se lete haiM, para pAlana karane meM ve zithila ho jAte haiN| isalie unake lie pA~ca mahAvrata rUpa dharma kI prarUpaNA kI tathA bIca vAle bAIsa tIrthaMkaroM ke sAdhuoM ke lie samajhanA aura pAlanA donoM hI AsAna hai, isalie cAra mahAvratarUpa dharma kI prarUpaNA kI / gautama svAmI ke uttara se sabako samAdhAna milA aura sabhI Azvasta hue| kezI svAmI ne dUsarA prazna kiyA- 'mahAnubhAva ! ye veza meM vividhatA kyoM, jaba eka hI lakSya ko lekara donoM cala rahe haiM ? ' jahAM pArzva prabhu ne kImatI
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 106 aura raMgIna vastroM ke prayoga kI sAdhuoM ko chUTa dI, vahA~ bhagavAn mahAvIra ne kevala alpamUlya vAle zveta vastroM kI hI AjJA dii| isakA kyA kAraNa hai?' gautama ne samAdhAna dete hue kahA--'vakra-jar3a, Rju-jar3a tathA Rju-prAjJa sAdhuoM ke mana meM Asakti ke bhAva paidA na hoM, saMyama kI yAtrA kA sakuzala nirvAha kara sakeM, logoM meM pratIti ho tathA koI bhI akArya karate hue veza ko dekhakara mana meM jhijhaka ho ki maiM sAdhu hU~, yaha kAma mere lie anAcIrNa hai isake vezabhUSA kI upayogitA hai| sAdhakoM kI manobhUmikA ko lakSya karake aisA kiyA gayA hai|' ___yoM kezI svAmI ne vividha viSayoM para gautama se bAraha prazna kiye aura gautama svAmI ne sabakA samucita samAdhAna kiyaa| isa samAdhAna se sampUrNa pariSad ko santoSa huaa| ziSyoM kI jijJAsAeM samApta huiiN| svayaM kezI svAmI apanI ziSya-maNDalI sahita pA~ca mahAvratarUpa dharma kA svIkaraNa karake gautama svAmI ke gaNa meM sammilita ho gye| anta meM kezI svAmI kevalajJAna prApta karake mokSa meM virAjamAna hue| -uttarAdhyayana sUtra, adhyayana 23 61. kesariyA modaka suvrata kA janma eka dhanI parivAra meM huA thaa| use sabhI prakAra ke sukha-sAdhana upalabdha the| usakA lAlana-pAlana vaibhavapUrNa DhaMga se huA thaa| ghara meM aneka prakAra ke pakavAna banate rahate the, lekina suvrata ko kesariyA modaka hI adhika pasanda the| jaba bhI usakI icchA hotI, kesariyA modaka taiyAra ho jaate| isa prakAra lAr3a-pyAra aura sukha-suvidhA meM palate hue suvrata bar3A ho gyaa| __ eka bAra usa nagara meM AcArya zubhaMkara apane saMgha-sahita pdhaare| unake upadezoM se prabhAvita hokara suvrata pravrajita ho gyaa| tapaHsAdhanA karate hue apanI prakhara pratibhA se saMpUrNa Agama sAhitya kA abhyAsa kara liyaa| usakI lagana, ruci tathA tapa:sAdhanA kI sAthI muni bhI prazaMsA karate aura AcArya to apane suyogya ziSya ko pAkara AnaMdita the hii| __ aneka janapadoM meM vihAra karate hue AcArya zubhaMkara rAjagRha nagarI meM apane saMgha-sahita pdhaare| usa dina rAjagRha meM modakotsava thaa| sabhI gharoM meM modaka bana rahe the| kahIM dAla ke to kahIM besana ke aura kahIM kesariyA modk|
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 jaina kathA koSa AcAryadeva ke Agamana ke kucha samaya bAda zrAvaka samudAya AyA aura kSamA mA~gate hue AcAryazrI se nivedana kiyA--'kSamA kareM, gurudeva ! hama loga Apake svAgatArtha upasthita na ho sake / Aja modakotsava hai, usameM lage rhe|' AcArya ne pUchA-modaka kisa vastu ke banate haiM? zrAvakoM ne batAyA--yaha to apanI Arthika sthiti aura ruci para nirbhara hai--dAla, besana Adi kaI prakAra ke modaka banate haiM aura kesariyA modaka bhI banate haiN| kesariyA modaka svAdiSTa bhI adhika hote haiM, lekina unameM kharca adhika par3atA hai| ___AcAryadeva ne socA ki modaka gariSTha bhojana hai| isako khAne se svAdhyAya aura dhyAna meM citta ekAgra nahIM ho skegaa| isalie unhoMne upavAsa paccakkha liyA aura anya muniyoM ko bhI aisI hI preraNA dii| una sabane bhI upavAsa kA niyama kara liyaa| lekina savrata mani ne jyoMhI kesariyA modakoM kA nAma sunA, unake sapta saMskAra jAgRta ho gye| unhoMne upavAsa nahIM kiyA aura gurudeva se AjJA lekara gocarI hetu cala diye| ___munizrI pratyeka ghara meM jAte aura dekhate ki kesariyA modaka haiM yA nahIM? dopahara se saMdhyA taka ghUmate rahe, lekina unheM kesariyA modakoM kA yoga prApta nahIM huaa| aba to suvrata muni vihvala ho gye| rasAsakti unapara itanI savAra ho gaI ki unheM samaya kA bhI dhyAna nahIM rhaa| rAta hone para bhI sar3akoM para cakkara lagAte rhe| unake mu~ha se 'kesariyA modaka kesariyA modaka' zabda aise nikala rahA thA jaise koI bebhAna dazA meM unmatta vyakti pralApa kara rahA ho| zrAvaka jinabhadra ne ye zabda sune to usane khir3akI se dekhaa| munizrI ko isa rUpa meM dekhakara vaha cauNkaa| vaha samajha gayA ki kesariyA modaka na milane se munizrI para apriya asara huA hai aura ye apanA saMtulana kho baiThe haiN| usane apanA karttavya nizcita kiyA aura munizrI ko Adara-sahita ghara ke bhItara bulA lAyA tathA unheM kesariyA modaka bhraae| jaba munizrI calane lage to usane vinamra svara meM pUchA-'munipravara ! kitanA samaya huA hai? ____ muni ne samaya jAnane ke lie jyoMhI AkAza kI ora dRSTi uThAI to tAroMbharI rAta ko dekhakara vahIM jar3a ho gaye--yaha kyA? AdhI rAta kA samaya ! aura maiM gocarI hetu bhaTaka rahA huuN| unake mana meM ghora pazcAttApa ubhara aayaa|
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 111 zrAvaka jinabhadra ne vinaya kI-- 'bhagavan ! rAtri mere upAsanA - gRha meM bitAyeM to ucita rhegaa| isa AdhI rAta ke samaya gamana ucita nahIM hai / ' munizrI upAsanA - gRha meM hI Thahara gaye / cintana calA -- modakoM ke cakkara maiM saba kucha bhUla gyaa| sAdhu maryAdA meM doSa lgaayaa| mujhe Atma-sAdhanA aura Atma-zuddhi karanI cAhie thI, maiM rasagRddhatA meM kahA~ pha~sa gayA? cintana UrdhvamukhI huA aura suvrata muni ko kaivalya prApta ho gayA / sabhI AtmadarzI muni suvrata aura vivekI zrAvaka jinabhadra kI prazaMsA karane lage / 62. kaikeyI kaikeyI uttarApatha ke kautukamaMgalanagara ke rAjA zubhamati aura rAnI pRthvI zrI kI putrI thI / isane svayaMvara maMDapa meM upasthita sabhI rAjAoM ko chor3akara rAjA dazaratha ke gale meM varamAlA DAla dii| rAjA dazaratha usa samaya sAdhAraNa vezabhUSA meM the| ataH anya rAjAoM ne inheM sAmAnya puruSa hI smjhaa| isa kAraNa ve kaikeyI dvArA sAmAnya puruSa ke gale meM varamAlA DAlane ko apanA apamAna samajha baitthe| ve yuddha ke lie taiyAra ho gye| unakI yojanA thI-- dazaratha se jabaradastI kaikeyI ko chIna le jAne kI / dUsare dina nagara ke bAhara khule maidAna meM yuddha kI yojanA bnii| eka ora hajAroM rAjA the aura dUsarI ora akele dazaratha / kaikeyI ne unake sArathI kA bhAra sNbhaalaa| kaikeyI ke kuzala ratha-saMcAlana ke kAraNa dazaratha ne una sabako raNabhUmi se bhAgane para vivaza kara diyaa| dazaratha vijayI hue / isa vijaya meM kaikeyI ke anupama sahayoga ke kAraNa rAjA dazaratha ne use eka vara mA~gane ko khaa| kaikeyI ne kahA- ' abhI isa vara ko apane pAsa dharohara rUpa meM rahane diijie| jaba samaya AyegA taba mA~ga lUMgI / ' - kAphI samaya bAda jaba caturjJAnI mahAmuni satyabhUti saMgha sahita ayodhyA meM padhAre to unakI dezanA se rAjA dazaratha ko vairAgya ho gayA / unhoMne rAma ko ayodhyA kA rAjya dekara dIkSA lene kA nizcaya kara liyaa| zrIrAma ke rAjyAbhiSeka kI taiyAriyA~ hone lgiiN| kaikeyI bahuta prasanna huI / kintu vizeSa bAta yaha huI ki dazaratha ke sAtha hI kaikeyI ke putra bharata ne bhI dIkSA lene kI haTha pakar3a lii| kaikeyI kA nArI sahaja komala mAtRhRdaya
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 jaina kathA koSa pati aura putra donoM kA eka sAtha viyoga sahana karane meM sakSama na ho sakA / usane apane hRdaya ko bahuta dRr3ha karane kA prayAsa kiyA, lekina saphala na ho skii| Akhira apane putra bharata ko dIkSA grahaNa karane se rokane kA eka upAya socaa| usane rAjA dazaratha se vara mA~gA - ' bharata ko ayodhyA kA rAjatilaka kara diyA jAye / ' rAjA dazaratha ko isameM koI aitarAja na thA / unheM rAma aura bharata donoM hI samAna rUpa se priya the| unhoMne bharata kA rAjatilaka svIkAra kara liyA / lekina bharata ne isa bAta kA virodha kara diyaa| usane spaSTa kaha diyA- 'maiM bar3e bhAI rAma ke rahate rAjasiMhAsana para kisI bhI dazA meM na baitthuuNgaa|' bahuta samajhAne para bhI bharata apane nirNaya se na Dige / aba samasyA Ter3hI ho gii| rAjA dazaratha kise rAjasiMhAsana para baiThAkara dIkSA grahaNa kareM? vacanabaddhatA ke kAraNa bharata kA rAjatilaka Avazyaka thA aura bharata kisI bhI dazA meM rAjI nahIM ho rahe the / isa samasyA kA upAya socA zrIrAma ne / unhoMne vicAra kiyA-- yadi maiM vana calA jAU~gA to bharata siMhAsana ko sa~bhAla hI legaa| unhoMne vana jAne kA nirNaya kara liyaa| unake isa nirNaya kA anusaraNa unakI dharmapatnI sItA aura choTe bhAI lakSmaNa ne bhI kiyaa| tInoM hI ayodhyA ko chor3akara vana kI ora cala diye| lekina zrIrAma ke isa nirNaya kA kaikeyI ke jIvana para burA prabhAva par3A / usI ko rAma-lakSmaNa-sItA ke vana-gamana kA kAraNa mAnA jAne lgaa| rAma-vanagamana kA kalaMka usake mAthe para laga gyaa| loka meM yaha pracalita ho gayA ki usI ne rAma ko vanavAsa dilAyA hai| isa ghaTanA se kaikeyI ko bahuta pazcAttApa huA / usane yaha kalaMka dhone kA bahuta prayAsa kiyA / rAma ko manAkara vApasa lAne ke lie vaha citrakUTa bhI gii| lekina rAma vApasa nahIM aaye| kaikeyI kA kalaMka nahIM dhula sakA / vaha jIvana bhara pazcAttApa karatI rahI / jaba zrIrAma laMkA vijaya karake vApasa ayodhyA lauTa Aye, taba eka bAra ayodhyA meM kevalI muni kulabhUSaNa dezabhUSaNa pdhaare| unakI dezanA se bharata aura kaikeyI donoM pratibuddha ho gaye / bharata aura kaikeyI donoM ne saMyama grahaNa kara liyA /
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 113 kaikeyI ne ghora tapa kiyA aura AyuSya pUrNa kara avinAzI mokSapada kI adhikAriNI bnii| ___-triSaSTi zalAkApuruSa caritra, parva 7 63. kauzalyA 'kauzalyA' 'kuzasthala' ke mahArAja 'sukauzala' kI putrI thii| kauzalyA kI mAtA kA nAma 'amRtaprabhA' thaa| rAjA-rAnI ke dila meM santAna-prApti kI tIvra abhilASA thii| praur3hAvasthA meM eka putrI huI, jisakA nAma 'aparAjitA' rakhA gyaa| kauzala rAjA kI putrI hone se isakA nAma 'kauzalyA' hI adhika prasiddha huaa| __ ayodhyA ke mahArAja 'dazaratha' jaba digvijaya karate kuzasthalapura Aye, taba sukauzala aise kaba AjJA mAnane vAlA thaa| yuddha meM sukauzala parAjita huaa| para apacI parAjaya kA jahA~ use zoka huA, vahA~ harSa isa bAta kA thA ki putrI ke lie suyogya vara sahaja hI mila gyaa| rAjA ne apanI ikalautI putrI kA vivAha dazaratha ke sAtha kara diyaa| kauzalyA mahArAja dazaratha kI paTarAnI bnii| ___mahArAja dazaratha ke sumitrA, kaikeyI aura suprabhA--ye tIna rAniyA~ aura bhI thiiN| kauzalyA kA ina sabake prati koI bhI sautabhAva nahIM thaa| kauzalyA ke hI udara se zrIrAma kA janma huaa| 'rAma' kI maryAdApuruSottamatA vizvavidita hai| putra zubha saMskArI taba hI ho sakatA hai, jaba use mAtA-pitA se zubha saMskAra mileN| dekhA jAye to putra kI sahI zikSikA mA~ hI huA karatI hai| apane pitA ke vacana-pAlana ke lie ayodhyA ke zAsana ko ThukarAkara rAma ne jaba vanavAsa le liyA aura vana jAne lage taba rAma ne Akara kauzalyA ko praNAma kiyaa| kauzalyA ne apane A~sU poMchate hue rAma se kahA--'vatsa ! pitA ko RNa-mukta karane tuma vana jA rahe ho, sakuzala rahanA / maiMne 'kaikeyI' ke sAtha isa janma meM aisA koI durvyavahAra nahIM kiyA, jisase mujhe tumhArA viyoga yoM sahanA pdd'e| para lagatA hai, mere hI kisI pUrvajanma ke karmoM kA phala hai| ataH na to mere mana meM usake prati tanika bhI durbhAva hai aura na hI tuma vimAtA kaikeyI ke prati durbhAva rakhanA / anya to nimitta mAtra hI ho sakate haiN| zubhAzubha phala to vyakti ko apane kiye hue karmoM kA hI milatA / '
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 jaina kathA koSa 'kauzalyA' Adi mAtAoM kA AzIrvAda lekara rAma vana gae / 'rAvaNa' ke dvArA 'sItA' kA haraNa bhI huaa| 'rAvaNa' kA nAza karane ke bAda sItA ko lekara rAghava punaH lauTa Aye / 'bharata' ke Agraha se bhI 'rAma' ne rAjya svIkAra nahIM kiyaa| apane anuja lakSmaNa ko hI ayodhyA ke siMhAsana para baitthaayaa| rAnI kauzalyA ko virakti A gaI, kyoMki usane rAma ko vanavAsI veza meM dekhA to ayodhyA meM rAjasiMhAsana kA tyAgI rUpa bhI dekha liyaa| pati kA sukha dekhA to ti-viyoga kA duHkha bhI dekhaa| rAjarAnI banI to rAjamAtA se bar3hakara gaurava bhI prApta kiyaa| kula milAkara kahA jA sakatA hai ki kauzalyA ne saMsAra kI raMgazAlA ke kaI raMga dekha liye| sAdhvI banakara sakala karmoM ko tor3akara usane nirvANa prApta kiyaa| kauzalyA kI ginatI solaha satiyoM meM hotI hai| --triSaSTi zalAkApuruSa, parva 7 64. kaMsa 'kaMsa' 'mathurA' nagarI ke mahArAja 'ugrasena' kA putra thaa| jaba yaha ugrasena kI mahArAnI 'dhAriNI' ke garbha meM AyA taba rAnI dhAriNI ko apane pati rAjA ugrasena ke kaleje kA mA~sa khAne kA dohada utpanna huaa| yaha garbhastha zizu kA hI prabhAva thaa| isa durbhAvanA ke kAraNa zizu ko janma ke bAda rAnI ne yaha socakara kA~sI kI peTI meM DAlakara nadI meM bahA diyA ki aise peTa ke kIr3e se kyA hita honA hai| _ 'zaurIpura' meM seTha 'subhadra' ne usa tairatI huI peTI ko nikaalaa| putra ko pAkara phUlA na smaayaa| kA~sI kI peTI meM nikalA thA isalie isakA nAma 'kaMsa' rakhA gyaa| ___ 'kaMsa' bar3A huaa| isakI naTakhaTatA, ucchRkhalatA se parezAna hokara 'subhadra' ne mahArAja 'vasudeva' ke yahA~ ise naukara rakha diyaa| vasudeva ne ise zastra-kalA ma niSNAta banA diyaa| apane kartavya ke bala para 'vasudeva' ke yahA~ isane apanA acchA sthAna banA liyaa| mahArAja 'jarAsandha' ke Adeza se 'vasudeva' 'kaMsa' ko sAtha lekara 'siMharatha' rAjA se yuddha karane gye| vahA~ kaMsa' ne 'siMharatha' ko pakar3a liyaa| 'jarAsandha' ne apanI zarta ke anusAra apanI putrI 'jIvayazA' kA pANigrahaNa 'kaMsa' ke sAtha kara diyaa| apane janma kA
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 115 bheda pAkara 'kaMsa' ne mathurA kA rAjya jarAsandha se kara- mocana meM mA~ga liyA / rAjya prApta karake ugrasena ko piMjare meM DAlakara nagara ke daravAje para laTakA diyA / 'kaMsa' ne apanI cacerI bahana 'devakI' kA vivAha 'vasudeva' ke sAtha karA diyaa| jIvayazA ne apane devara muni ugra tapasvI atimuktaka se upahAsa kiyA / usa upahAsa se khinna hokara muni ne kahA- ' jisake vivAha meM unmukta hokara mere sAtha gIta gAne ko lalacA rahI hai, para dhyAna rakhanA, isI devakI kA sAtavA~ putra tere kula kA nAza karane vAlA hogA / ' kaMsa bhI muni ke kathana ko sunakara bhauMcakkA - sA raha gyaa| muni kI vANI ko asatya siddha karane ke lie 'devakI' ko vahIM rkhaa| devakI ke chaH bAlaka paidA hue, unheM devatA 'sulasA' ke yahA~ rakhatA gayA / 'sulasA' ke mare hue putroM ko kaMsa paTaka-paTakakara dUra pheMkatA rhaa| sAtavIM bAra zrIkRSNa kA janma huA / use vasudeva gokula meM naMda-yazodA ke yahA~ de Aye / nanda kI tatkAla paidA huI putrI lAkara kaMsa ke sAmane rakha dii| kaMsa ne usakI nAsikA chinna karake chor3a diyA / 'kaMsa' ne eka bAra eka naimittika se apanI mRtyu ke saMbaMdha meM pUchA taba naimittika ne kahA--' jo tumhAre baila, gardabha, hAthI, azva, cANUra - malla Adi ko mAregA tathA satyabhAmA ke svayaMvara - maNDapa meM dhanuSa ko tor3egA, vahI tumheM maaregaa|' eka-eka karake saba sAmane Ate gaye aura zrIkRSNa sabako mArate gaye / anta meM kaMsa ko bhI zrIkRSNa ne samApta kara diyA / kaMsa ko mArakara mathurA kA rAjya, piMjare ke baMdhana se mukta karake, ugrasena ko diyA / ugrasena ne apanI putrI satyabhAmA kA vivAha zrIkRSNa ke sAtha kara diyA / kaMsa marakara naraka meM gayA / - Avazyaka cUrNi -- triSaSTi zalAkApuruSa caritra, parva z -- vasudeva hiMr3I 65. khaMdhaka kumAra (skaMdaka) sAvatthI (zrAvastI) nagarI ke mahArAja 'jitazatru' kI paTarAnI kA nAma ' dhAriNI' thA / usake eka putra aura putrI thI / putra kA nAma thA 'khaMdhaka kumAra'
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 jaina kathA koSa (skaMdaka) tathA putrI kA nAma thA 'purndryshaa'| 'purandarayazA' kA vivAha daNDaka deza kI rAjadhAnI 'kuMbhakaTakapura' ke svAmI daNDaka rAjA ke sAtha kiyA gayA thaa| daNDaka rAjA ke maMtrI kA nAma thA 'pAlaka' jo mahApApI, krUrakarmI, abhavya tathA jainadharma kA dveSI thaa| eka bAra 'pAlaka' 'sAvatthI' nagarI meM aayaa| prasaMgavaza 'khaMdhaka kumAra' se dhArmika carcA cala pdd'ii| khaMdhaka ke tarka-purassara vivecana tathA jainadharma ke gauravapUrNa pratiSThApana se pAlaka kA khUna khaula utthaa| 'khaMdhaka' dvArA prastuta kiye gaye akATya tarkoM ke sAmane pAlaka ko bahuta hI burI taraha se muMha kI khAnI par3I, para upAya kyA? mana-hI-mana tilamilAtA 'kuMbhakaTakapura' lauTa aayaa| usane khaMdhaka ke prati zatrutA kI gA~Tha bA~dha lii| ___ bhagavAna zrI munisuvrata svAmI eka bAra 'sAvatthI' nagarI meM padhAre / rAjakumAra khaMdhaka ne bhagavAna kA upadeza sunaa| virakta hokara pA~ca sau rAjaputroM ke sAtha dIkSita ho gyaa| 'khaMdhaka' jJAna-caritra kI sAdhanA meM niSNAta huaa| ekadA 'khaMdhaka' ke mana meM AyA 'kuMbhakaTakapura' nagara jAkara apanI sahodarI 'purandarayazA' ko avazya pratibodha duuN| vahA~ jAne ke lie jaba prabhu se AjJA cAhI, taba prabhu ne pharamAyA-'vahA~ jAne meM tumheM maraNAntaka kaSTa upasthita hogaa|' khaMdhaka ne phira pUchA--'mAnA ki maraNAntaka kaSTa hogA, para sAre ArAdhaka hoMge yA virAdhaka?' prabhu ne pharamAyA--'tumhAre sivAya sabhI ArAdhaka hoNge| kevala eka tU hI virAdhaka hogaa|' ____ khaMdhaka muni phira bhI nahIM ruke| unhoMne socA--merA eka ahita hokara bhI yadi sabakA hita sadhatA ho to lAbha kA hI saudA hai| aisA vicAra karake ve apane pA~ca sau ziSyoM sahita kuMbhakaTakapura cale Aye aura nagara ke bAhara upavana meM Thahara gye| ___ 'pAlaka' ko jaba patA lagA ki pA~ca sau ziSyoM ke sAtha khaMdhaka yahA~ Aye haiM, taba usane apanI parAjaya kA badalA lenA caahaa| rAjA ko baragalAne ke lie eka SaDyantra rcaa| upavana meM gupta rUpa se zastra gar3avAkara rAjA se usane kahA--'khaMdhaka ApakA rAjya chInane Aye haiM, mauke kI tAka meM haiN| apane AvAsa-sthAna ke AsapAsa gupta rUpa se zastra gAr3a rakhe haiN| isake sAtha
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 117 jo pA~ca sau zramaNa haiM, ve sAdhu nahIM subhaTa haiN|' __rAjA loga kAna ke kacce hote hI haiN| use bhI khaMdhaka muni ke prati zaMkA ho utthii| usane svayaM jAkara upavana kI bhUmi khudavAI to zastra nikala aaye| unheM dekhate hI rAjA daNDaka kupita ho utthaa| 'pAlaka' ko yaha kAma yoM kahakara sauMpa diyA ki jaisI tumhArI icchA ho, vaisA krnaa| 'pAlaka' ko aura kyA cAhie thA? bagIce meM eka bahuta bar3A kolhU lgvaayaa| eka-eka karake sAdhuoM ko usameM pIlane lgaa| janatA meM hAhAkAra maca gayA, para koI kyA kare? usane cAra sau ninyAnave sAdhuoM ko usa kolhU meM pela diyaa| cAroM ora khUna ke nAle bahane lge| mA~sa ke lothaDoM ke Dhera paDe haiM, pakSIgaNa ma~DarA rahe haiM, para isa nRzaMsa ko dayA kahA~ ! ___mahAmuni khaMdhaka sabhI santoM ko samAdhistha rahane kI balavatI preraNA dete rahe / jaba sabase choTe ziSya ko pIlane ke lie pAlaka ne pakar3A taba khaMdhaka muni kA dhairya Dola utthaa| vicalita dila khaMdhaka ne pAlaka se kahA--'mujhe isa laghu ziSya kA avasAna to mata dikhaa| mujhe bhI to tU pIlanA caahegaa| tere lie pahale-pIche meM kyA pharka par3atA hai? pahale mujhe pIla de, bAda meM ise piilnaa|' yaha sunate hI pAlaka kI bA~che khila uThIM / tyauriyA~ badalakara bolA--'mujhe patA hI nahIM thA ki tujhe isI kA adhika duHkha hai| isalie ise to terI A~khoM ke sAmane avazya pIlUMgA / yoM kahakara usa laghu sAdhu ko kolhU meM DAla diyaa| khaMdhaka apane Apako sa~bhAle nahIM rakha sake / kupita hokara tIkhe svara meM bole-'dekha, mere tyAga aura tapa kA yadi kucha phala hai to maiM tumhAre lie, tumhAre deza ke lie, tumhAre rAjA ke lie nAmonizAna miTAne vAlA banU~ / ' yoM bolate hue muni ko pAlaka ne pakar3akara kolhU meM DAla diyaa| khaMdhaka muni divaMgata hokara agnikumAra deva bane / avadhijJAna se jaba unhoMne apanA pUrvajanma dekhA taba kupita honA sahaja hI thaa| agni kI vikurvaNA karake sAre nagara ko bhasma kara diyaa| kucha hI kSaNoM meM 'daNDaka' deza 'daNDakAraNya' bana gayA, koI bhI nahIM bcaa| kevala puraMdarayazA, jo khaMdhaka kI bahana thI, bacI | bacane kA eka kAraNa thA | rAnI ne khaMdhaka muni ko pahale eka ratnakambala diyA thaa| muni ne usa kambala kA rajoharaNa banAyA thaa| muni ke pIle jAne para usa khUna se sane rajoharaNa ko koI pakSI mA~sa kI boTI samajhakara
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 jaina kathA koSa coMca meM le calA, para bhAra adhika hone se mahArAnI ke sAmane mahaloM meM lAkara use girA diyaa| rAnI ne use pahacAnA taba patA lagA--usake bhAI ko, unake pA~ca sau ziSyoM sahita pAlaka ne kolhU meM pIla diyA hai| rAnI bisUra-bisUrakara rone lgii| vilApa karatI huI mahArAnI ko devatA ne uThAkara prabhu ke samavasaraNa meM pahuMcA diyaa| vaha vahA~ sAdhvI bana gii| avazeSa sAre deza kA khurakhoja hI naSTa ho gyaa| yaha vahI daNDakAraNya hai, jahA~ vanavAsa ke samaya rAma, lakSmaNa aura sItA Aye the aura lakSmaNa ke hAthoM zambUka kA anAyAsa hI vadha ho gayA thaa| -nizIthacUrNi -triSaSTi zalAkApuruSa caritra, parva 7 66. khaMdhaka (skaMdaka) parivrAjaka 'khaMdhaka' sAvatthI (zrAvastI) nagarI meM rahane vAle gardabhAli parivrAjaka kA ziSya thaa| vaidika paramparA kA sAMgopAMga use parijJAna thaa| eka bAra bhagavAna mahAvIra kI paramparA ke eka 'piMgala' nAma ke nirgantha se use milane kA prasaMga aayaa| piMgala ne khaMdhaka se kaI prazna pUche--'khaMdhaka ! loka anta-sahita hai yA anta-rahita hai? vaise hI jIva, siddhizilA tathA siddha bhI anta sahita haiM yA anta rahita haiM? tathA kisa prakAra kI mRtyu se marane para saMsAra ghaTatA hai tathA kisa prakAra kI mRtyu se saMsAra bar3hatA hai? __ khaMdhaka ina praznoM kA uttara nahIM de skaa| dila meM eka prakAra kI abUjha paidA huii| itane meM sAvatthI nagarI meM logoM ke mu~ha se sunA--bhagavAna mahAvIra yahA~ se thor3I dUra hI kayaMgalA nagarI meM padhAre haiN| yaha saMvAda pAkara khaMdhaka bhagavAna mahAvIra ke pAsa pahu~cane ke lie cala pdd'aa| usake pahuMcane se pahale hI bhagavAna mahAvIra ne samavasaraNa meM gautama svAmI ko sambodhita karake kahA--'gautama ! Aja tujhe terA pUrva-snehI khaMdhaka milegA aura vaha Ane hI vAlA hai| piMgala ne loka Adi ke sambandha meM kucha prazna pUche the| vaha uttara nahIM de sakA, isalie vaha yahA~ A rahA hai|' gautama ne jijJAsA prakaTa karate hue bhagavAna se pUchA-'bhante ! khaMdhaka Apake pAsa sAdhutva svIkAra karegA?'
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 116 bhagavAna mahAvIra ne pharamAyA- hA~, svIkAra karegA / gautama svAmI khaMdhaka ke pAsa gye| bhagavAna kI kahI huI sArI bAta kahI / khaMdhaka bahuta hI prabhAvita huA / , bhagavAna mahAvIra ke pAsa pahu~cakara sArI jijJAsAeM rkhiiN| bhagavAna ne samAdhAna dete hue kahA - 'khaMdhaka ! loka, jIva, siddhi aura siddha ina cAroM ke cAra-cAra bheda haiM- dravya, kSetra, kAla aura bhAva / cAroM hI dravya se aura kSetra sAnta haiM / kAla se aura bhAva se cAroM hI ananta haiM tathA bAlamaraNa se marane vAlA saMsAra bar3hAtA hai tathA paMDitamaraNa se marane vAlA saMsAra ghaTAtA hai| bhagavAna se sArI zaMkAoM kA samucita samAdhAna pAkara bahuta hI santuSTa huA / apanA parivrAjaka kA veza chor3akara bhagavAna mahAvIra se pA~ca mahAvrata svIkAra kiye| sAdhu banane ke bAda gyAraha aMgoM kA adhyayana kiyA / bhikSu kI bAraha pratimAoM kA vahana kiyaa| duSkara 'guNaratna' saMvatsara' tapa ke dvArA apanI AtmA ko pUrNata: bhAvita karake rAjagRhI ke vipulagiri parvata para anazana kara liyaa| eka mahIne kA anazana kara, bAraha varSa ke saMyama kA paripAlana kara bArahaveM svarga meM paidA huaa| vahA~ se mahAvideha meM jAkara mukta hogA / - bhagavatI sUtra, 211 67. khaMdhaka muni 'sAvatthI' nagarI ke mahArAja 'kanakaketu' kI mahArAnI kA nAma thA 'malayAsundarI' / rAjakumAra kA nAma thA khaMdhaka tathA rAjakumArI kA nAma thA 'sunandA' / 'khaMdhaka kumAra' aneka kArya karane meM kuzala tathA vicakSaNa thA to kumArI sunandA bhI paramaviduSI aura zubha saMskAra vAlI thii| donoM meM atyadhika prema thA / 'sunandA' kA vivAha 'kuntI' nagara ke mahArAja 'puruSasiMha' ke sAtha kiyA gyaa| 1 eka bAra 'sAvatthI' nagarI meM 'vijayasena' muni Aye / rAjakumAra 'khaMdhaka' muni kI vANI sunakara virakta ho gayA / saMyamI bana gayA / saMyama lekara thor3e hI dinoM meM suyogya banA / 1. isa tapa meM kramaza: 1/162/103 / 84/65/56/47/38/36/3 10/3 11/3 12/2 13/2 14/215/216/2 karane hote haiN| eka paripATI meM 482 dina lagate haiM, jisameM 408 dina kA tapa tathA 74 pAraNe Ate haiN|
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 jaina kathA koSa sAdhanA kI vibhinna zreNiyA~ hotI haiM to sAdhakoM kI vibhinna ruciyA~ / koI sAmudAyika sAdhanA meM rasa letA hai to koI vyaktigata sAdhanA meN| dvandva vahA~ nahIM hotA hai| dvandva vahA~ hotA hai, jahA~ eka-dUsare ko hIna mAnakara apane Apako zreSTha mAnane kA bhAva ubharatA hai| ___ khaMdhaka muni guru se svatantra vihAra kA Adeza prApta kara svatantra vicarane lg| jaba khaMdhaka muni ke pitA mahArAja 'kanakaketu' ko muni ke pRthak vihAra kA patA lagA to pitR-hRdayavaza apane pA~ca sau subhaToM ko muni ke aMgarakSaka ke rUpa meM muni ke sAtha bheja diyaa| 'khaMdhaka' muni ko inakI koI apekSA nahIM thii| phira bhI ve pA~ca sau subhaTa chAyA kI taraha muni ke sAtha-sAtha rahate the| koI kitanI hI sajagatA kyoM na rakhe, parantu bhavitavyatA ke daravAje to phira bhI khule hI rahate haiN| ___ khaMdhaka muni vihAra karate-karate apanI bahana kI rAjadhAnI kuntI nagara meM aaye| mAsa ke tapa kA muni ke pAraNA thaa| subhaToM ne socA-yahA~ to bahana kA hI rAjya hai, yahA~ muni ko kyA bhaya honA hai| isa prakAra vicAra kara nagara meM idhara-udhara ghUmane cale ge| muni bhikSA ke lie jAte hue rAjamahala ke nIce se gujare / Upara gavAkSa meM baiThe rAjA-rAnI arthAt puruSasiMha aura sunandA caupar3a khela rahe the| ____ muni ko dekhakara rAnI sunandA ko apane bhAI kI smRti ho gaayii| khela se dila ucaTa gyaa| A~khoM meM A~sU A gye| rAjA ne socA, rAnI muni ko dekhakara anyamanaska kyoM huii| use rAnI ke caritra para sandeha huaa| khela samApta kara sabhA meM AyA / Ava dekhA na tAva, binA vicAre hI jallAda ko bulAkara muni kI camar3I utArane kA Adeza de diyaa| jallAda muni ko pakar3akara zmazAna meM le gye| muni kI nakha se zikha taka sArI camar3I utAra dii| munivara ko bhayaMkara vedanA thii| phira bhI ve samAdhistha rahe / adbhuta titikSA se kevalajJAna prApta kara mokSa meM phuNce| ____ muni ke chIle jAne ke bAda yaha duzcarcA nagara meM havA kI bhA~ti phaila gii| jisane bhI sunA, usane rAjA kI bhartsanA kii| subhaToM ko jaba patA lagA taba ve bhI apanI asAvadhAnI para bisUra-bisUrakara rone lge| bheda khulA to apane sAle kI isa bhA~ti nimarma hatyA se rAjA puruSasiMha bhI zokAkula ho utthaa| rAnI
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 121 ke duHkha kA to koI ThikAnA hI nahIM thaa| kintu 'aba pachatAya hota kyA jaba cir3iyA cuga gaI khet|' saMyoga kI bAta thI ki 'dharmaghoSa' muni usI dina vahA~ padhAre / rAjA-rAnI tathA sahasroM nAgarika mana-hI-mana du:kha, glAni, ghRNA sameTe muni kI sevA meM upasthita hue| rAjA ne anutApa karate hue muni se yahI prazna kiyA--'bhagavan ! mere se aisA jaghanyatama pApa kyoM huA?' uttara dete hue 'dharmaghoSa' muni ne kahA-rAjan ! khaMdhaka se apane pUrvabhava meM eka mahApApa huA thaa| khaMdhaka usa samaya bhI rAjakumAra thaa| usane usa samaya eka kAcara chIlA thaa| chilakA utArakara vaha bahuta prasanna huA ki binA kahIM toDe maiMne pUre kAcara kA chilakA eka sAtha utAra diyaa| usI prasannatA se kumAra ke gAr3ha karmoM kA bandhana huaa| usI ghora pApa-bandha ke pariNAmasvarUpa yahA~ usakI camar3I utArI gii| tU bhI usI kAcara meM usa samaya eka bIja thaa| tUne apanA badalA yahA~ le liyaa| sunane vAle karmoM ke anubandha para vismita the| -Avazyaka kathA 68. gargAcArya gargAcArya eka Rddhisampanna utkRSTAcArI AcArya the| unakI ziSya-paramparA meM pA~ca sau ziSya the| parantu saMyoga kI bAta thI ki sabhI ziSya avinIta, ucchRkhala aura asamAdhikAraka the| ____ eka bAra aisA prasaMga AyA ki gargAcArya asvastha ho gye| kisI bhI kArya ke lie kisI ziSya ko kahA jAtA to saba TAlamaTola kara dete| koI kahatA--vahA~ koI milatA hI nahIM hai| koI kahatA-Apa mujhe hI kahate haiM, itane aura baiThe haiM, inase to Apa kucha kahate hI nahIM haiN| yoM gargAcArya kI asamAdhi pratidina bar3hane lgii| gargAcArya ne socA-aise kuziSyoM se kyA bhalA hone vAlA hai? sAhasa karake sabhI ziSyoM kA parityAga karake ekala vihArI bana gye| pUrNataH samAdhistha hokara kSapakazreNI car3hakara kevalajJAna prApta karake siddha-buddha-mukta bne| -uttarAdhyayanasUtravRtti, adhyayana 26
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 jaina kathA koSa 66. majasukumAra eka bAra pratyakSa devaloka jaisI 'dvArikA' nagarI meM bhagavAna ariSTanemi pdhaare| unake sAtha vizAla sAdhu samudAya thA / una sAdhuoM meM chaH sAdhuoM kA eka samUha do-do kI Tukar3I meM bhikSA ke lie nagara meM aayaa| do sAdhuoM kA eka yugala mahArAnI 'devakI' ke mahala meM bhikSArtha pahu~cA / 'devakI' muni yugala ko dekhakara pulakita ho utthii| zrIkRSNa ke prAtarAza karane ke kesariyA modaka rakhe the| unameM se kucha modaka muni ko de diye| ve gaye, itane meM dUsarA yugala AyA / ve muni bhI modaka lekara gaye, itane meM tIsarA yugala AyA / devakI ne unheM bhI modaka diye, para kautuhala ke sAtha-sAtha kucha viSAda kI rekhA mana meM ubhrii| viSAda ko mana hI mana meM sameTe devakI ne muni-yugala se prazna kiyA"munivara ! itanI vizAla nagarI meM Apako anyatra zuddha AhAra kI upalabdhi na ho skii| isalie Apane tIsarI bAra mere ghara padhArane kI kRpA kii| kahA jAtA hai, rAjA jaisI prajA hotI hai / zrIkRSNa kahIM dhArmika kAryoM se anapekSa to nahIM ho gaye haiM, jisase nagara - janoM kI bhAvanA bhI ghaTa gaI ho / sAdhu-saMtoM ko pUrA AhAra bhI na milatA ho?" devakI kI manobhAvanA samajhane meM muni-yugala ko dera nahIM lgii| saMzaya kA nivAraNa karate hue muni bole - " mahArAnIjI ! hama tIsarI bAra mahaloM meM nahIM Aye haiM, apitu hama eka-jaise chaH bhAI haiN| saMbhavataH ve cAroM yahA~ Aye hoNge| suno, hama 'bhaddilapura' ke rahane vAle nAga gAthApati kI dharmapatnI 'sulasA' ke putra haiM / chaH sahodara bhAI haiM / battIsa-battIsa patniyoM ko chor3akara saMyamI bane haiM, bele- bele kI tapasyA karate haiM aura Aja sAtha hI pAraNA kA dina hai, isalie ve Aye hoNge| " munivara bhikSA lekara cale gaye / devakI zokAkula ho utthii| socA'atimuktaka' muni ne mujhase kahA thA- - tere ATha putra hoNge| tU nala- kUbara ke samAna svarUpavAna putroM ko janma degii| tere jaise putra bharatakSetra meM kisI ke bhI na hoNge| ye cha: to 'sulasA' ke haiN| mere bhI chaH putra to hue the, para sAre-kesAre mRta the| muni kA kahA huA asatya kaise huA ? yoM zaMkAoM meM burI taraha se ghirI huI devakI prabhu ke darzanArtha gii| bhagavAna ne devakI kI zaMkAoM ko miTAte hue sArI sthiti spaSTa karate hue kahA-- "
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 123 'devakI ! ye putra tumhAre hI haiM, sulasA ke yahA~ bar3e hue haiM; kintu ye haiM tumhAre hI / sulasA ke mRta putroM ko lAkara devatA ne tumhAre yahA~ rakha diyA thA / ' devakI ne punaH una muniyoM ke darzana kiye| jyoM-jyoM vaha unheM dekhatI, tyoMtyoM romAMcita ho uThatI thI / vandanA karake mahaloM meM A baitthii| para mana meM eka nayA duHkha ubhara AyA ki sAta-sAta putra paidA hue the / ye chaH sulasA ke yahA~ pale aura sAtaveM zrIkRSNa kA lAlana-pAlana gokula meM huA / maiMne sAta putroM ka prasava karake bhI lAlana-pAlana eka kA bhI nahIM kiyaa| eka kI bhI bAlakrIr3AoM se AnaMdita nahIM huI / mujha jaisI abhAgI kauna hogI? mana-hI-mana vaha jhUra rahI thI / itane meM caraNa-vandana ke lie zrIkRSNa mahaloM meM aaye| devakI ne apanI manovyathA zrIhari se spaSTa kaha DAlI / apanI mA~ kI manovyathA miTAne ke lie zrIkRSNa ne paudhazAlA meM tIna dina kA vrata kiyaa| devatA ne upasthita hokara laghu bAMdhava hone kA saMketa diyA, para sAtha meM itanA avazya kahA- -" vaha alpAyu meM hI muni bana jAyegA / " savA nau mahIne meM devakI ke putra paidA huaa| gajatAlu ke samAna kumAra kA tana sukomala thA ataH isakA nAma bhI gajasukumAra rakhA gayA / gajasukumAra bar3A hone lagA | zrIkRSNa ne somila brAhmaNa kI putrI somazrI apane laghu bhAI ke lie avivAhita hI antaHpura meM rakhavA dii| tIrthaMkara 'ariSTanemi' dvArikA meM pdhaare| 'gajasukumAra' prabhu ke upadeza se prabuddha huaa| zrIkRSNa, vasudeva aura devakI ne saMyama nahIM lene ke lie bahuta-bahuta kahA, parantu 'gajasukumAra' kaba rukane vAle the| jaba pUrNataH sajjita ho uThe, taba mAtA ne AzIrvAda dete hue kahA - "dekha lAla ! aba dUsarI aura mAtA na banAnA / basa, terI antima mA~ maiM hI hU~, isI sajagatA se saMyama patha para bar3hanA hai / " mA~ kI isa zikSA ko sAkAra karane ke lie gajasukumAra ne muni banakara prabhu kI AjJA lekara mahAkAla zmazAna bhUmi meM jAkara bhikSu kI bArahavIM pratimA svIkAra kara lI / muni dhyAnastha khar3e the| udhara se somila aayaa| muni ko dekhate hI usakA krodha bhabhaka uThA || mana hI mana bar3abar3AtA huA kahane lagA- ' - 'DhoMgI kahIM kA ! merI putrI kA janma hI bigAr3a diyaa| aba yahA~ Akara sAdhu bana gayA / Ava dekhA na tAva, gIlI miTTI lAkara sira para pAla bA~dha dI, phira pAsa khar3e dhadhakate aMgAre usameM bhara diye /
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 jaina kathA koSa idhara dhadhakate aMgAroM meM munivara kA sira aura zarIra jala rahA hai, udhara somila kA krodha bar3ha rahA hai / munizrI apanI samatva kI sAdhanA meM kSapaka zreNI car3hakara kevalajJAna prApta karake mokSa meM jA virAje / mAtA kA diyA huA AzIrvAda pUrNataH sAkAra kara diyA / prAta:kAla zrIkRSNa bhagavAna ke darzana karane Aye / vahA~ gajasukumAra najara na aaye| prabhu se pUchane se patA lagA, vaha to jisa kArya hetu udyata huA thA vaha usane prApta kara liyaa| apane lakSya ko prApta kara liyA / apane choTe bhAI muni gajasukumAra kI mRtyu kA samAcAra sunakara zrIkRSNa stabdha raha gye| vyathita hRdaya mRtyu kA kAraNa jAnanA cAhA / prabhu ne bheda kholate hue kahA-' " jaise tuma abhI yahA~ A rahe the / mArga meM usa bUr3he kI IMToM kA Dhera idhara se udhara karane meM jaise sahayoga bane arthAt tumhAre eka IMTa ke idhara se udhara rakhane meM sArI senA ne tumhArA anukaraNa kiyA, vaha sArA Dhera kucha hI kSaNoM meM idhara kA udhara ho gayA / vaha bUr3hA tumhAre isa sahayoga ko kaba bhUlegA? ThIka vaise hI gaja muni ko bhI eka sahayogI mila gayA thA, jisase dIrghakAla meM prApta karane vAlI siddhi isane sahaja meM zIghra prApta kara lI / " yaha sArA du:khada saMvAda sunakara zrIkRSNa kupita, vyathita aura zlathita ho utthe| bAta ko Age bar3hAte hue pUchA- 'prabho ! maiM usa puruSa ko kaise pahacAnU~gA?' prabhu ne kahA - 'tumhAre yahA~ se lauTate samaya patha meM jo tumheM dekhakara bhayabhIta hokara mUrcchita ho jAye, samajha lenA yaha vahI vyakti hai / ' prabhu ko namaskAra kara, niHzvAsa pheMkate hue zrIkRSNa vahA~ se cale | mana meM AyA - jaba mere sahodara kI yoM apamRtyu ho gaI, taba mujhe rAjamArga se jAnA zobhA nahIM degaa| ataH anya rAste se jAne lagA / udhara somila ne bhI socA ki zrIkRSNa prabhu ke darzanArtha jaayeNge| vahA~ mere kAle kAranAmoM kA bhaMDAphor3a avazya hogA / phira zrIkRSNa mere gunAha ko kaba mApha kareMge? ata: acchA hogA maiM isa pura kA parityAga karake kahIM anyatra calA jAU~, tAki baca jAU~ / yoM vicAra kara kahIM jAne lgaa| rAste meM zrIkRSNa sAmane se Ate hue dikhAI diye / somila zrIkRSNa ko dekhate hI bhayabhIta ho uThA aura sahasA mUrcchita hokara bhUmi para gira gyaa| bhaya se usake prANa-pakherU ur3a gaye /
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 125 zrIkRSNa ne use pahacAna liyaa| apane bandhu ke hatyAre ko cANDAloM ko sauMpakara usakI durdazA karavA apane krodha ko zAnta kiyaa| aba to sabake sAmane isake pApoM kA bhaMDAphor3a ho cukA thaa| jisane bhI sunA, vaha usakI kAlI karatUtoM kI bhartsanA kiye binA nahIM raha skaa| sabhI ke mu~ha para eka hI carcA thI-dhanya hai usa kSamAmUrti gajasukumAra ko, jisakA jIvana-vRtta yuga-yuga taka saMsAra ko kSamA kA Aloka pradAna karatA rhegaa| -antakRddazA 8 -triSaSTi zalAkApuruSa caritra, parva 8 70. gardabhAlI muni 'gardabhAlI' muni eka mahAn samartha AcArya the| eka bAra ve pAMcAla deza ke 'kAMpilapura' nagara ke 'kezara' nAma ke udyAna meM dhyAnastha khar3e the| itane meM 'saMyatI' rAjA vahA~ zikAra karane aayaa| muni jhAr3I kI oTa meM khar3e the| dUra se rAjA ne eka hariNa para bANa chodd'aa| bANa ne hariNa ko bIMdha DAlA / tar3apatA huA hariNa dhyAnastha 'gardabhAlI' kI goda meM A giraa| saMyatI rAjA ne jaba hariNa ko muni kI goda meM chaTapaTAtA dekhA, taba rAjA yaha socakara bhayabhIta ho uThA--ho na ho yaha hariNa ina mahAmuni kA hai| maiMne anartha kara ddaalaa| munivara ke hariNa ko mAra ddaalaa| avazya munivara mujha para kupita hoMge aura mujhe zApa dekara bhasma kara deNge| isa prakAra bhaya se kA~patA huA saMyatI rAjA muni ke pairoM meM A giraa| apane aparAdha kI kSamAyAcanA karatA huA bolA-"maiMne anajAna meM Apake isa hariNa kA vadha kara diyA, Apa mujhe kSamA kara deN| saMta loga sahaja kSamAzIla hote haiN|" yoM punaH-punaH vandanA karatA huA, kSamA mA~gatA huA saMyatI rAjA muni ke prati bhakti dikhAne lgaa| muni ne dhyAna samApta kiyaa| ghabarAte hue rAjA ko Azvasta karate hue bole--'rAjan ! ghabarAo mata ! maiM tumheM abhaya detA hU~ aura maiM cAhU~gA tuma bhI ina mUka nirIha pazuoM ko abhaya do| sabhI prANI sukha cAhate haiM, duHkha koI nahIM caahtaa| jaise tumheM apane prANa priya haiM, vaise hI sabhI ko apane prANa priya haiN| tanika se jihvA ke svAda ke lie yoM pazuoM kA hatyArA bana jAnA kahA~ taka samucita hai?
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 jaina kathA koSa ___ muni ke zAnta-prazAnta upadeza se saMyatI rAjA prabuddha huA / gardabhAlI muni ke pAsa saMyama svIkAra kiyaa| gardabhAlI muni bhI caritra kI utkRSTa ArAdhanA karake mokSa padhAre / __ -uttarAdhyayana sUtra, adhyayana 18 71. gozAlaka 'rAjagRhI' nagarI ke pAsa 'zravaNa' nAma kA eka gA~va thaa| vahA~ eka 'maMkhalI' nAma kA citrakAra thaa| usakI patnI kA nAma 'subhadrA' thaa| maMkhalI jaise-taise apanI AjIvikA calAtA thaa| 'subhadrA' garbhavatI thii| 'maMkhalI' apanI garbhavatI patnI ko sAtha liye eka gA~va meM phuNcaa| vahA~ gobahula nAma ke eka dhanADhya ke yahA~ gozAlA meM paidA hone se isakA nAma 'gozAlaka' par3a gyaa| yaha bhI bar3A hokara hAtha meM eka citrapaTa lekara bhikSA karake apanI AjIvikA calAne lgaa| udhara bhagavAna mahAvIra' ne pravrajita hokara apanA prathama cAturmAsa 'asthigrAma' meM bitaayaa| dUsarA cAturmAsa 'rAjagRha' meM eka bunakara kI zAlA meM bitA rahe the| saMyogavaza ghUmatA-ghumatA 'gozAlaka' bhI vahIM A gyaa| apanA sAmAna bhI usI zAlA ke eka kone meM rakhakara vahIM Thahara gyaa| prabhu ne prathama mAsopavAsa kA pAraNA 'vijaya seTha' ke yahA~ kiyA / supAtradAna ke kAraNa vijaya seTha ke yahA~ vipula ratnoM kI varSA huii| sabhI ne vijaya seTha ke bhAgya kI sarAhanA kii| cAroM ora vijaya seTha kI mahimA phaila gii| gozAlaka ne jaba yaha sArA cAmatkArika varNana sunA taba mana meM socAmaiM bhI bhagavAn mahAvIra kA ziSya bana jAU~ to nihAla ho jaauuNgaa| isa prakAra vicAra kara 'mahAvIra' ke pAsa AyA aura ziSya banane kI prArthanA kii| para mahAvIra prabhu mauna rahe / yoM dUsare mahIne ke pAraNe ke dina, tIsare mahIne ke pAraNe ke dina bhI ziSya banane kI gozAlaka ne prArthanA kI; parantu prabhu mauna rahe / cauthI bAra svayaM luMcita hokara sAdhu ke veza meM ziSya banane kI prArthanA kI, taba prabhu ne ise svIkAra kara liyaa| para usakA bartAva sadA hI ucchRkhalatApUrNa rhaa| prabhu kI jahA~-jahA~ mahimA hotI, vaha use suna jala-bhunakara khAka ho jaataa| phira bhI bhagavAn mahAvIra se anubhava prApta karane ke lie sAtha-sAtha rahatA thaa|
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 127 eka bAra 'gozAlaka' bhagavAna mahAvIra ke sAtha 'kUrmagrAma' kI ora jA rahA thaa| mArga meM eka kheta meM tila kA paudhA thA, jisake sAta phUla Ae hue the| 'gozAlaka' ne prabhu se pUchA-'prabhu ! ye sAta phUloM ke jIva kahA~ paidA hoMge?' bhagavAna mahAvIra ne kahA--ye sAta phUloM ke jIva isI tila ke paudhe meM eka phalI meM paidA hoNge| mahAvIra Age cale gaye, taba 'gozAlaka' ne prabhu ke kathana ko asatya karane ke lie usa paudhe ko ukhAr3akara eka ora pheMka diyaa| saMyoga kI bAta thI, varSA kA mausama thaa| usa paudhe ko jahA~ pheMkA thA, miTTI aura jala kA yoga pAkara vahIM pallavita ho gyaa| kucha samaya ke bAda jaba prabhu udhara Aye taba gozAlaka ne usakI phalI ko tor3akara dekhA to usameM sAta tila the| sAta tiloM ko dekhakara 'gozAlaka' mauna ho gyaa| kUrmagrAma ke bAhara eka vaizyAyana nAma kA tapasvI tapasyA meM rata thaa| vaha bele-bele (do dina kA upavAsa) kI tapasyA karatA aura sUrya kA AtApa liyA krtaa| usake sira meM jueM adhika thiiN| dhUpa ke kAraNa jueM sira se jyoM-jyoM nIce giratI thIM, tyoM-tyoM vaha unheM uThAkara vApasa sira meM DAla letaa| gozAlaka use kucha dera taka dekhatA rahA aura use yoM karate dekhakara usakI bhartsanA karate hue kahA--'are, o juoM ke zayyAtara ! yaha kyA DhoMga racA rakhA hai?' vaizyAyana ko krodha A gyaa| kupita hokara usane gozAlaka ko bhasma karane ke lie tejolezyA kA prayoga kiyaa| tejolezyA jyoM hI gozAlaka para AkramaNa karane vAlI thI ki bhagavAn mahAvIra ne zItalezyA pheMkakara gozAlaka kI rakSA kii| __"vaizyAyana ne kahA--prabhu ! maiMne pahacAna liyaa| Apake pratApa se yaha adhama baca nikalA, anyathA yaha Aja yahA~ bhasma ho hI jAne vAlA thaa| __ camatkRta hokara 'gozAlaka' ne tejolezyA kaise prApta kI jA sakatI hai, yaha sArA bheda prabhu se puuchaa| prabhu ne kahA--cha: mahIne taka bele-bele kA tapa karake sUrya kI AtApanA
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 jaina kathA koSa le tathA pAraNe ke dina (vrata kholane ke dina) eka muTThI ur3adoM ke bAkuloM kA bhojana kare to tejolezyA prApta kI jA sakatI hai| gozAlaka dussAhasI to thA hI, laga gayA tejolezyA kI sAdhanA meN| cha: mahIne kI sAdhanA karake tejolezyA prApta kara lii| ___ gozAlaka chaH varSa taka bhagavAna mahAvIra ke sAtha rahA, phira unase pRthak ho gyaa| udhara bhagavAn 'pArzvanAtha' ke chaH sAdhu usameM A mile| unake saMsarga se vaha aSTAMga nimitta kA vizeSajJa ho gyaa| logoM ko hAni-lAbha, sukha-duHkha Adi kI bhaviSyavANiyA~ karane lgaa| logoM meM acchA prabhAva bar3ha gayA / aba vaha apane Apako tIrthaMkara batAne lgaa| bhagavAn mahAvIra ko asarvajJa, alpajJa batAkara apane Apako sarvajJa kI bhA~ti pujavAne lgaa| eka bAra 'sAvatthI' nagarI meM bhagavAn mahAvIra ke pAsa samAvasaraNa meM aayaa| vahA~ UlajalUla bAteM karate dekhakara sunakSatra aura survAnubhUti muni ne use ttokaa| gozAlaka ne kupita hokara una para tejolezyA kA prayoga kiyA tathA donoM santoM ko bhasma kara diyaa| prabhu ko bhI tejolezyA kA prayoga karake bhasma karanA cAhA, para anantabalI prabhu ke zarIra meM vaha praviSTa na ho skii| lauTakara sArI tejolezyA gozAlaka ke hI zarIra meM praviSTa ho gii| usakA sArA zarIra jalane lagA to| aMTa-saMTa bolatA huA, prabhu se bolA-'Aja ke sAtaveM dina tumhArI mRtyu ho jaaegii|' prabhu ne kahA--'maiM to abhI solaha varSa taka pRthvI para vicruuNgaa| hA~, terA AyuSya avazya sAta dina kA hai|' tejolezyA ke yoga se gozAlaka ke zarIra meM bhayaMkara garmI bar3ha gii| antima samaya meM jaba mauta dIkhane lagI, taba apane zrAvakoM ke sAmane apanI Atma-nindA karate hue kahA--"maiM asatyabhASI hU~, do santoM kA saMhAraka hU~, dharmaguru ke sAtha mithyApravRtti karane vAlA huuN| mere marane ke bAda mere paira meM rassI bA~dhakara 'sAvatthI' nagarI meM mujhe ghasITanA / mere sAre kukRtyoM ko sabake sAmane prakaTa kara denaa|" yoM kahakara mRtyu ko prApta kara bArahaveM svarga meM utpanna huaa| antima samaya meM kI huI AtmAlocanA kA suphala hAthoMhAtha pA liyaa| __pIche se zrAvakoM ne makAna ke bhItara hI 'sAvatthI' kA nakzA banAkara gozAlaka ke kahe anusAra sArI vidhi Acarita kii| kintu prakaTa rUpa meM khUba hI dhUmadhAma se dAha-kriyA kA kArya sampanna kiyaa| -bhagavatI sUtra, zataka 15
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 126 72. caNDakauzika eka bAra guru-ziSya donoM eka gA~va se dUsare gA~va ko jA rahe the| mArga meM gurujI ke paira se eka mRta meMDhaka ke kalevara kA sparza ho gayA / ziSya ne saceta kiyA / " vaha to marA huA hI thA " - guru ne zAnta svara meM ziSya se kahA / svasthAna para Akara ziSya ne phira usa pApa kA prAyazcita karane ke lie khaa| gurujI mauna rahe / ziSya ne socA- yaha merI hI galatI hai, mujhe abhI na kahakara sAMdhya pratikramaNa ke samaya kahanA caahie| pratikramaNa ke samaya phira kahA, taba gurujI gusse se Aga-babUlA ho utthe| gusse meM tamatamAte hue bolane lage--meMDhaka kahate-kahate mere pIche hI par3a gayA / le, maiM tujhe abhI batA dU~ ki meMDhaka kaise maratA hai? yoM kahakara ziSya ko mArane daudd'e| ziSya to idhara-udhara chipa gayA, a~dherA adhika thA, ataH eka stambha se Takkara khAkara gurujI vahIM gira pdd'e| coTa gaharI AyI, tatkAla prANa-pakherU ur3a ge| marakara caNDakauzika sarpa bne| sarpa bhI itane bhayaMkara the jisakI dAr3ha meM ugra jahara thA / yaha caNDakauzika vahI hai jisane bhagavAn mahAvIra ke DaMka lagAye the aura vahIM para bhagavAn ke saMbodhana se jAtismaraNajJAna karake anazana svIkAra kara liyA aura marakara devayoni meM paidA huA / - mahAvIra cariyaM -Avazyaka kathA - Avazyaka cUrNi - triSaSTi zalAkApuruSa caritra, parva 10 / 12 73. caNDapradyota 'caNDapradyota' ujjayinI nagarI kA eka pratApI rAjA thaa| mahArAja 'ceTaka' kI putrI 'zivAdevI' isakI paTarAnI thii| bala, vaibhava, aizvarya ke sAtha-sAtha isameM eka bahuta bar3I akharane vAlI kamI thI ki yaha rUpa - lolupa, viSayAsakta aura para-dArA-lampaTa thaa| jahA~ bhI acchI cIja sunatA, use lene lapakatA para lauTatA prAyaH mu~ha kI khAkara / adhika kyA, apanI sagI sAlI 'mRgAvatI' ko hathiyAne ke lie 'kauzAmbI' para car3ha aayaa| akasmAt AkramaNa kA samAcAra sunakara mahArAja 'zatAnIka' bhaya se itane saMtrasta ho uThe ki unakA Akasmika nidhana
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 jaina kathA koSa ho gyaa| pIche se mahArAnI 'mRgAvatI' ne apanI sUjha-bUjha se kAma liyA / isase kahalAyA ki Apa mujhe dila se cAhate haiM, yaha maiM taba samajhaMgI jaba ujjayinI ke kile ko tur3avAkara usakI IMToM se 'kauzAmbI' kA kilA sa~varavAyeMge / 'pradyota ' kAmAndha banA huA thA / cintana kI ciMgArI bujha cukI thI / phira derI kyA thI? ujjayinI ke kile kI IMToM se 'kauzAmbI' kA kilA banavA diyA gyaa| isa antarAla meM mRgAvatI apane zarIra ko tapa ke dvArA kRza karane lgii| saMyoga kI bAta bhagavAn mahAvIra kauzAmbI padhAra gye| 'mRgAvatI' maukA dekhakara apane putra udayana ko caNDapradyota kI godI meM biThAkara aura usakI surakSA kA bhAra use sauMpakara svayaM pradyota kI AjJA prApta karake sAdhvI bana gii| pradyota eka abalA kA cAturya dekhatA hI raha gayA / yoM hI eka bAra mahArAjA zreNika ke secanaka hAthI ko hathiyAne kisI bhI prakAra kI binA pUrva sUcanA ke rAjagRha para car3ha AyA / ' zreNika' nahIM cAhatA thA ki yuddha karake nirarthaka jana-saMhAra kiyA jAya / para yuddha - vimukha bhI kaise huA jA sakatA thA ! 'abhayakumAra' ne buddhimattA se kAma liyaa| 'pradyota' ke pramukha - pramukha sAmantoM ke tambuoM ke bAhara kucha dhana gar3avAkara 'pradyota' ke pAsa jAkara AtmIyatA dikhAkara sArA gupta bheda batA diyA / 'caNDapradyota' ne bhI eka sAmanta ke tambU ke bAhara khudavAkara dekhA to dhana milanA hI thaa| basa phira kyA thA-- abhayakumAra kI bAtoM ko satya mAnakara rAtri ke samaya hI sabhI ko vahA~ chor3akara ujjayinI bhAga AyA / prAtaH jaba sAmantoM ne mahArAja ko vahA~ na dekhA taba sabameM kuharAma maca gyaa| sArI senA ko lekara sAmanta gaNa bhI lauTa aaye| pradyota se mile| pradyota ne unheM kaTu ulAhanA diyaa| jaba bheda khulA to yaha sArI 'abhayakumAra' kI kuTila cAla hI najara AyI / rAjA ne bahuta bhArI anutApa karake 'abhayakumAra' ko pakar3a lAne kA dAyitva madana- maMjarI vezyA ko sauNpaa| vaha bhI dharmaniSThA zrAvikA ke chala se vahA~ phuNcii| abhayakumAra bhI sAdharmikatA ke jAla meM pha~sa gyaa| usake yahA~ bhojana karane calA gyaa| 'abhaya' ko behoza karake vezyA ne 'ujjayinI' lAkara 'pradyota' ko sauNpaa| 'pradyota' kA prasanna honA svAbhAvika thA / 'abhaya' ne spaSTa ghoSaNA karate hue kahA- 'Apane mujhe kapaTa karake yahA~ ma~gavAyA hai, para maiM Apako bandhana meM jakar3akara jUtoM kI mAra mAratA huA 'ujjayinI' ke bAjAra meM madhyAhna ke samaya na le jAU~ to merA nAma 'abhayakumAra' nahIM hai|'
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 131 rAjA ko abhaya kI yaha ghoSaNA bacakAnI-sI lgii| apane pAsa meM rakha rahA hai| yahA~ rahate kaI bAra usane rAjA aura usakI prajA ko mauta se bacAyA / anta meM eka bahurUpiye (jo dikhane meM caNDapradyota jaisA lagatA thA) kI oTa meM jUte mAratA huA rAjagRhI lekara aayaa| mahArAja zreNika ko sauNpaa| abhayakumAra ne yoM apanA badalA liyA / adhika kyA, apanI kAmuka vRtti se 'mama dAsIpati' bhI kahalAyA / vaha ghaTanA yoM hai-- sindhu sauvIra deza ke 'vItabhaya pATana' ke rAjA 'udAyana' kI rAjA 'ceTaka ' kI putrI 'prabhAvatI' mahArAnI thI aura eka kubjA dAsI thii| eka samaya usa dAsI kI paricaryA para prasanna hokara gAndhAra deza ke eka zrAvaka ne usako do guTikAeM diiN| eka guTakA khAne se usakA rUpa svarNa jaisA sundara ho gayA / usakA nAma ho gayA 'svarNa guttikaa'| dUsarI golI ke prabhAva se vaha apane icchita puruSa ko jahA~-tahA~ se bulA sakatI thI / usane kiyA bhI vaisA hI / ujjayinI ke svAmI caNDapradyota ke svabhAva kI kahAnI se vaha dAsI paricita thI hii| usane use yAda kiyA aura vaha kAmAndha apane analagiri hAthI para car3hakara A gyaa| dAsI ko le gyaa| jaba 'udAyana' ko isa ghaTanA kA patA lagA, taba prabala dala se sajjita hokara lar3ane AyA / lar3AI meM usako pakar3akara lalATa para tapta zalAkA se DAma lagAyA -- ' mama dAsIpati' - arthAt merI dAsI kA pati dAsa hai| bAda meM saMvatsarI pratikramaNa para kSamAyAcanA karake chor3a diyaa| jaba vaha ujjayinI calA gayA, to usa dAga para sone kA paTTA lagA liyA / itanA hI nahIM, pratyekabuddha dvimukha se bhI mukuTa ke lie jAkara ar3A / mukuTa meM vizeSatA yaha thI ki usako dhAraNa karane vAle vyakti ke do mu~ha dikhA karate the| vahA~ para bhI burI taraha se parAsta huA / / yoM pradyota kA jIvana vividha AyAmoM meM bItA / apanI vRddhAvasthA meM bhI mahArAja zreNika ke pautra aura mahArAja kUNika ke Atmaja udAyI se bahuta burI taraha se mu~ha kI khaayii| kAmI hone se kahIM bhI saphala na ho skaa| - Avazyaka malayagirI 1. vistRta varNana 'samrATa zreNika' prakaraNa meM dekheM /
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 jaina kathA koSa 74. caNDarudrAcArya avaMtI nagarI ke udyAna meM caNDarudra nAmaka AcArya apane ziSya.parivAra ke sAtha virAjamAna the| unakA svabhAva kucha krodhI thaa| apane ziSyoM ke choTe.choTe kriyA, doSoM para bhI krodhita ho jAte the| eka bAra AcAryadeva ne socA ki yaha bAra-bAra krodha karanA mere lie ucita nahIM hai| krodha se to mujhe bhI durgati meM jAnA par3egA; aura yaha bhI dikhAI detA hai ki ye ziSyagaNa kriyA-doSa lagAye binA mAneMge nhiiN| isalie mujhe ekAMta sthAna meM sAdhanA karanI cAhie, jisase maiM zAMta raha skuuN| yaha socakara caNDarudrAcArya apane ziSyoM se dUra ekAnta meM dhyAna karane lge| usI samaya ujjayinI nagarI ke kisI seTha kA putra apane mitroM ke sAtha vahA~ aayaa| zreSThi-putra kA hAla hI meM vivAha huA thaa| abhI usake hAtha meM vivAha kA cihna kaMgana bhI ba~dhA huA thaa| usake mitroM ne sAdhuoM se kahA'he sAdhuo ! yaha hamArA mitra saMsAra se virakta hokara dIkSA lenA cAhatA hai|' sAdhuoM ne samajhA ki ye loga ha~sI kara rahe haiN| paristhiti bhI aisI hI thii| nava-vivAhita yuvaka dIkSA lene ko taiyAra hogA, isa bAta para sahasA vizvAsa ho bhI nahIM sktaa| sAdhuoM ne unheM apane gurudeva caNDarudrAcArya ke pAsa bheja diyaa| AcAryadeva ke pAsa jAkara bhI mitroM ne yahI khaa| AcArya ne kahA'yadi isa yuvaka kI vAstavika icchA dIkSA lene kI hai to kezaloMca kare, maiM dIkSA de duuNgaa|' vaha yuvaka taiyAra ho gyaa| gurudeva ne svayaM apane hAthoM se usakA kezaloMca kiyA aura dIkSA de dii| dIkSita hokara usa yuvaka ne socA--maiMne jinendra bhagavAn kA veza apanAyA hai, aba mujhe vApasa lauTanA ucita nhiiN| yaha socakara usane apane mitroM se kahA--'aba tuma loga vApasa ghara jaao| maiM to saMsAra tyAga cukaa| aba maiM tumhAre sAtha nahIM jaauuNgaa|' yaha sunakara usake mitra vApasa nagarI ko cale Aye aura vaha vahIM gurudeva ke pAsa raha gyaa| ___ unake jAne ke bAda usa nava-dIkSita sAdhu ne gurudeva se kahA-'gurudeva ! ho sakatA hai mere svajana-saMbaMdhI AyeM aura mujhe saMyama se cyuta karane kA prayatna
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 133 kreN| vyartha kA bakher3A hogA, isalie kahIM aura caleM to ThIka rahegA / ' AcAryazrI bole - tumhArI bAta ThIka hai, lekina mujhe to kama dikhAI detA hai| tuma mArga zodha Ao, taba cale cleNge| nava tra - dIkSita sAdhu zIghra hI mArga zodha aayaa| taba taka saMdhyAkAla ho cukA thA / ziSya ne guru ko apane kaMdhe para baiThAyA aura cala diyA / vana kA mArga Ubar3a-khAbar3a to thA hI, rAta bhI ho cukI thI, ataH a~dhere meM ziSya ko Thokara laga jAtI / isase gurudeva ko takalIpha hotI / ve krodhI to the hI, ziSya kI bhartsanA karate, burA-bhalA kahate aura kabhI-kabhI DaMDe se pITa bhI dete| lekina ziSya atyanta vinayI thA / vaha guru ke prati mana meM tanika bhI roSa na lAtA, varan apanI hI AlocanA karatA ki maiM guru kI AzAtanA kara rahA hU~, inheM kaSTa de rahA huuN| vaha guru ko parama upakArI mAnatA ki inhIM kI kRpA se mujhe ratnatraya kI ArAdhanA kA avasara milA hai| isa prakAra ziSya zubhadhyAna se zukladhyAna meM pahu~ca gayA aura usakI AtmA meM chipA kaivalya prakaTa ho gyaa| aba usake lie sarvatra prakAza-hI-prakAza thA / kevalajJAna kI jyoti se usakI AtmA jagamagA uThI thI / aba vaha sahI mArga para cala rahA thA, use koI Thokara nahIM laga rahI thI / gurudeva ko bhI koI kaSTa nahIM ho rahA thA / subaha jaba sUrya udaya huA to guru ne dekhA ki ziSya ke sira se khUna baha rahA hai| unhoMne apane krodha ko dhikkArA aura ziSya kI vinamratA kI mana-hImana prazaMsA kI, phira pUchA--' vatsa ! pahale to tujhe ThokareM lagatI rahIM, usake bAda nahIM lgiiN| aMdhakAra meM bhI tU saralatApUrvaka calatA rhaa| kyA kAraNa hai?" ziSya ne vinIta svara meM batAyA- - gurudeva ! ApakI kRpA se mujhe kevalajJAna kI prApti ho gaI hai| yaha jAnate hI caNDarudrAcArya kA pazcAtApa aura gaharA ho gyaa| ve apanI AtmAlocanA karane lage / AtmAlocanA se Age bar3hakara Atma-dhyAna meM DUbe aura unheM bhI kaivalya kI prApti ho gaI / saca hai, vinIta ziSya apane mahAkrodhI guru ke lie bhI mukti kA kAraNa hai 1 bana sakatA -- uttarAdhyayana, adhyayana 1, vRtti -- upadeza prAsAda, bhAga 4
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 jaina kathA koSa 75. candanaMbAlA bhagavAn mahAvIra ke sAdhvI saMgha meM chattIsa hajAra sAdhviyA~ thiiN| una sabakI agraNI kA nAma thA candanabAlA / mahAsatI candanabAlA kA sAdhvIpUrva-jIvana bahuta hI romAMcaka hai, jo yoM hai- ... campAnagarI ke mahArAja dadhivAhana kI mahArAnI kA nAma dhAriNI aura putrI kA nAma candanabAlA thA / candanabAlA apane mAtA-pitA ko behada pyArI thii| akasmAt mahArAja dadhivAhana para kauzAmbI ke mahArAja zatAnIka ne AkramaNa kara diyaa| dadhivAhana ne vyartha kA rakta bahAnA ucita nahIM samajhA aura zatAnIka se yuddha kiye binA hI svayaM vana kI ora cale gye| __ zatAnIka kI senA ne be-roka-Toka nagara ko lUTanA zurU kiyaa| lUTakhasoTa meM eka sainika dhAriNI aura candanabAlA ko uThAkara le gyaa| usa narapizAca ne jyoM hI dhAriNI kA zIla lUTanA cAhA, tyoMhI dhAriNI ne apanI jIbha khIMcakara zIla-rakSA ke lie prANotsarga kara diyaa| use marA dekhakara candanabAlA kA du:khI honA svAbhAvika thaa| idhara usa sainika kI bhAvanA ne bhI mor3a liyaa| candanabAlA ko apanI putrI mAnatA huA ghara le aayaa| ghara para sainika kI patnI ne jaba dekhA ki campAnagarI kI lUTa meM usakA pati dhana-mAla kucha nahIM lAkara isa kanyA ko lAyA hai taba use AzaMkA huI ki kucha dina bAda yaha ise apanI patnI banA legaa| isI AzaMkA se usane apane pati ko kar3e zabdoM meM kahA--'ise jaldI-sejaldI abhI bAjAra meM becakara Ao aura usase jo kucha prApta ho, vaha mujhe do|' sainika ghabarAyA huA kauzAmbI ke bAjAra meM gayA aura use sau muharoM meM eka seTha ko beca diyaa| vahA~ kI vezyA ko jaba patA lagA taba usane rUpalAvaNya ko dekhakara muMhamAMgI kImata meM kharIda liyaa| ___ candanabAlA vezyA ke sAtha jA rahI thii| jaba use yaha jJAta huA ki vahA~ merA zIla surakSita nahIM hai, taba usane vezyA ke sAmane apanI sthiti sApha-sApha rakha dii| para bhalA vezyA aise kaba mAnane vAlI thii| vezyA ne use eka bhadra prakRti ke jaina zrAvaka seTha dhanAvA ko beca diyaa| aba vaha seTha ke yahA~ choTese-choTA kAma bhI bahuta apanatva se karatI thii|
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___ jaina kathA koSa 135 seTha kA use bahuta pyAra bhI milaa| phira bhI usane apanA du:kha seTha ke sAmane kabhI nahIM khaa| mana-hI-mana du:kha sameTe seTha ke yahA~ vaha apane dina kATa rahI thI, lekina du:khoM kA anta A gayA ho aisA nahIM thaa| seThAnI ke mana meM bhI vahama kA bhUta bolane lagA ki ho na ho seThajI ise apanI patnI bnaayeNge| taba merA nirAdara aura apamAna avazya hI hogaa| ho sakatA hai, mujhe isa ghara se nikalanA bhI pdd'e| ___ eka dina candanabAlA seTha ke pA~va dho rahI thii| isake mu~ha para Aye kezoM ko seTha ne sa~bhAlakara isakI pITha para rakha diyaa| aba to seThAnI kA vizvAsa pakkA ho gayA aura vaha isa vyAdhi kA mUla kATane para hI utArU ho gii| ___ dUsare dina savere-savere jaba seTha dehAtoM meM kArya karane calA gayA aura tIna dina taka nahIM Ane ko kahakara gayA taba seThAnI ko maukA mila gyaa| isa mauke kA lAbha uThAtI huI seThAnI ne candanabAlA ke sAre keza utAra diye| sira meM ghAva lagA diye| hAthoM meM hathakar3I, pairoM meM ber3I pahanA, ghara ke tahakhAne meM DAlakara apane pIhara calI gii| ____tIsare dina jaba seTha AyA to usane makAna ko banda dekhaa| Asa-pAsa ghUmatA huA 'candanA-candanA' pukArane lgaa| tahakhAne meM du:khoM se vyAkula banI candanA ne jaba sunA taba usane vahIM se AvAja dii| seTha ne use tahakhAne se nikAlA aura yaha sArI sthiti dekha bhauMcakkA raha gyaa| usane du:khI svara meM pUchA-'bola, terI yaha dazA kisane kI?' candanA ne dhairya dhAraNa kara kahA--pitAjI ! kisI kA bhI doSa nahIM hai, yaha sArA mere karmoM kA doSa hai| Apa mujhe khAne ko diijie| seTha ne ubale hue ur3ada vahIM par3e dekhakara eka sUpa ke kone meM DAlakara use de diye aura svayaM hathakar3I-ber3I tor3ane ke lie luhAra ko bulAne gyaa| udhara bhagavAn mahAvIra ne chadmastha avasthA meM vihAra karate-karate teraha bAtoM kA abhigraha kiyaa| ve teraha bAteM ye thIM--- (1) rAjakanyA, (2) becI gaI, (3) muNDita, (4) sira meM ghAva hoM, (5) hAthoM meM hathakar3I, (6) pairoM meM ber3I, (7) tIna dina kI bhUkhI, (8)
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 . jaina kathA koSa A~khoM meM A~sU, (6) do pahara dina bItane ke bAda, (10-11) eka paira dahalIja ke andara, eka bAhara, (12) chAja meM, (13) bAsI ur3ada ke bAkale liye khar3I ho to usake hAtha se bhikSA lekara pAraNA karanA, anyathA nhiiN| isa abhigraha ko liye pA~ca mAsa paccIsa dina ho gaye the, para kahIM yoga na milaa| taba cha: mahIne meM kevala pA~ca dina bAkI the| phira bhI pratidina kI bhA~ti bhikSA kI gaveSaNA karate-karate bhagavAna vahA~ aaye| apane jJAna-bala se dekhA to bAraha bAteM mila gaIM, para A~khoM meM A~sU nahIM the| bhagavAn vApasa lauTane ko hI the ki tabhI candanabAlA apanI du:kha bharI vANI se rotI huI bola par3I--"bhagavana ! mere jaise du:khI vyakti ko kauna pUchatA hai| rAjya gayA, pitA kA viyoga huA, mAtA vana meM mara gii| mujhe bAjAra meM becA gayA, seThAnI 'mUlA' ne merI yaha dazA kI--ina sabakA mujhe koI aphasosa nahIM hai, para Apa bhI Aja yoM hI chor3akara jA rahe haiM, taba merA kauna hai?" bhagavAn mahAvIra A~khoM meM A~sU dekhakara vApasa mudd'e| candanabAlA ke hAtha se bhikSA lii| basa, phira kyA thA? sArI sthiti hI palaTa gii| AkAza meM 'ahodAnaM, ahodAnaM' kI dundubhiyAM baja utthiiN| candanabAlA ke hathakar3iyoM aura ber3iyoM ke sthAna para maNi-mANika-jar3ita gahane ho gye| keza vApasa A gye| usakA rUpa-lAvaNya pahale se saugunA nikhara utthaa| sAr3he bAraha karor3a sonaiyoM kI varSA huI, jise lene seThAnI mUlA pIhara se daur3I-daur3I AyI para devatAoM ne Tokate hue kahA-'nahIM, ye saba isakI dIkSA meM kAma aayeNge|' candanabAlA ke durdinoM kA anta huaa| bhagavAn mahAvIra ko jaba kevalajJAna kI prApti huI, taba vaha unake pAsa jAkara dIkSita huii| kevalajJAna prApta kara mokSa meM phuNcii| dhanya hai mahAsatI candanabAlA, jisane itane saMkaToM ko sahakara bhI apanA dhIraja nahIM khoyaa| --Avazyakaniyukti, gAthA 420
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 137 76. candana-malayAgiri kusumapuranareza candanasiMha kI rAnI kA nAma malayAgiri thA / usake do putra thesAyara tathA niir| sAyara abhI ATha varSa kA thA aura nIra kI Ayu thI pA~ca varSa / bar3e sukha se dina vyatIta ho rahe the ki eka rAtri ko usakI kuladevI ne kahA- 'rAjan ! tumhAre bure dina A rahe haiM / tumhAre kAraNa prajA bhI du:khI hogI / isalie acchA yahI rahegA ki tuma rAjapATa chor3akara saparivAra kahIM cale jaao| ' rAjA ne kuladevI kI AjJA kA pAlana kiyA aura rAjya chor3akara sAdhAraNa veza meM saparivAra cala diyaa| calate-calate ye loga kanakapurI phuNce| vahA~ eka seTha ke yahA~ cAroM ko kAma mila gayA / rAjA candanasiMha seTha ke nijI kAma karatA / rAnI malayA jo seThAnI kI nijI dAsI thI, usake sabhI kAma karatI aura dopahara ko thor3A avakAza kA samaya milatA to jaMgala se lakar3iyA~ bIna lAtI 'aura unheM bAjAra meM beca AtI / sAyara-nIra dina-bhara seTha kI gAeM carAte aura zAma ko lauTate / ina cAroM ke lie seTha ne eka koTharI de dI thii| usameM ye bhojana banAte aura vahIM so rhte| isa prakAra ye apane durdina vyatIta kara rahe the / eka bAra kanakapurI meM lakkhI banajArA aayaa| usake sAtha bahuta bar3A sArtha thaa| nagara se bAhara vizAla maidAna meM usane apane zivira lagavAye aura vyApAra karane lgaa| eka dina malayA apanI lakar3iyA~ becane udhara hI nikala gayI / banajAre ne use dekhA to usa para rIjha gayA / dugunA mulya dekara lakar3iyA~ kharIdane lagA / malayA bhI pratidina usI ko lakar3iyA~ becane calI jaatii| use nagara meM ghUmanA bhI nahIM par3atA aura dugunA mUlya bhI mila jAtA / lekina malayA banajAre ke manobhAvoM se anabhijJa thI / yadi use banajAre kI nIyata para thor3A bhI sandeha hota / to usake zivira meM kabhI nahIM jAtI / antima dina jaba banajAre ke zivira ukhar3a cuke the, taba malayA lakar3iyA~ lekara phuNcii| ukhar3e zivira dekhakara vaha lauTane lagI to banajAre ne sahAnubhUti dikhAte hue kahA--' vApasa kyoM lauTatI ho? lakar3iyA~ gAr3I meM DAla do, rAste meM kAma A jAyeMgI / ' lakar3iyA~ DAlane jaise hI malayA gAr3I ke pAsa pahu~cI ki banajAre ke saMketa se usake sevakoM ne malayA ko bA~dhakara gAr3I meM DAla diyA / malayA
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 jaina kathA koSa ... cIkhane lagI, lekina usakI cIkha-pukAra ko sunane vAlA vahA~ kauna thA? sArtha tejI se cala diyaa| rAste meM banajAre ne malayA ko apanI banAne ke sabhI prayatna kara liye, lekina vaha apane satItva para aDiga rhii| Akhira meM banajAre ne socAaba yaha mere caMgula se nikala to sakatI nahIM, jAegI kahA~? eka-na-eka dina ise merI bAta mAnanI hI pdd'egii| kabhI-na-kabhI to yaha samarpaNa karegI hii| taba taka maiM pratIkSA kruuNgaa| rAnI malayA ne bhI mana meM nirNaya kara liyA--pariNAma kucha bhI ho, maiM apane satItva se nahIM ddiguuNgii| vaha paMcaparameSThI kA dhyAna karate hue sAtvika jIvana bitAne lagI tathA banajArA usake samarpaNa kI pratIkSA karane lgaa| dina bItate rhe| idhara saMdhyA taka jaba malayA ghara nahIM pahu~cI to rAjA candana cintita ho gyaa| donoM bAlaka sAyara-nIra to mA~ kI yAda meM vihvala ho gye| rAta meM hI tInoM malayA kI talAza meM nikala pdd'e| nagara pIche raha gayA aura ve vana meM A gye| vana ke phala-phUla khAte hue malayA kI khoja meM Age bar3hate rhe| . lekina mArga meM eka bAdhA A gyii| ve eka barasAtI pahAr3I nadI ke kinAre jA phuNce| Age bar3hane ke lie nadI ko pAra karanA jarUrI thA aura nadI usa samaya uphAna para thii| rAjA candana bahuta dera taka nadI pAra karane ke upAyoM ke bAre meM socatA rahA, para use eka bhI upAya aisA na sUjhA ki vaha donoM putroM ke sAtha nadI pAra kara ske| anta meM usane nirNaya kiyA ki eka-eka putra ko lekara nadI pAra karanI caahie| nadI meM kahIM pAnI adhika na A jAye aura kinAre baiThe putra ko bahA na le jAye, isalie usane sAyara ko eka vRkSa ke tane se bA~dhA aura nIra ko pITha para biThA tairakara nadI ke dUsare kinAre para pahu~ca gyaa| vahA~ nIra ko bhI eka vRkSa se bA~dhakara punaH lauTA, lekina taba taka nadI kA vega bahuta bar3ha cukA thA, rAjA candana thakA huA bhI thaa| isalie vaha dhArA ke viparIta na taira sakA aura bahane lgaa| usane bahuta hAtha-paira calAe, para nadI ke tIvra vega ke sammukha usakI eka na clii| vaha bahatA hI calA gyaa| devayoga se eka bahatA huA tanA usake hAtha A gyaa| rAjA candana ne use pakar3a liyA aura usake sahAre bahatA rhaa| jaba samatala bhUmi A gayI to nadI kA vega kucha kama huaa| rAjA candana
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 136 ne dekhA ki thor3I hI dUra koI nagara hai| usake kaMgUre camaka rahe haiN| laDhe kA sahArA chor3akara vaha nagara kI ora cala diyaa| mArga meM eka choTA-sA gA~va milaa| hArA-thakA to thA hI, sAtha hI patnI aura putroM se bichur3ane kA atyadhika duHkha bhI thaa| vaha eka makAna ke cabUtare para baiTha gyaa| usa ghara me rahane vAlI gRhasvAminI usake rUpa para mohita ho gyii| usane snAnAdi tathA bhojana karAyA aura phira apanI kutsita icchA prakaTa kii| rAjA candana svadArAsaMtoSI thaa| kisI taraha usa strI ke caMgula se nikala bhAgA aura kaI kosa taka bhAgatA rhaa| phira use eka rAjodyAna milaa| vaha vahA~ leTakara thakAna miTAne lgaa| thakA huA to thA hI, bagIce kI ThaMDI havA meM use nIMda A gyii| ___ vaha bagIcA campApura nagara kA rAjodyAna thaa| vahA~ kA rAjA nissaMtAna mara gayA thaa| naye rAjA ke cayana ke lie maMtriyoM ne paMcadivya (paTTastinI azva, kalaza, chatra, paMcavarNI puSpamAlA) sjaae| divyoM ne sote hue rAjA candana kA cayana kara liyaa| prajA ne jaya-jayakAra kiyaa| isase rAjA candana kI nIMda khula gyii| vaha vahA~ kA rAjA bana gyaa| rAjA banate hI sabase pahale usane kucha khojI sainika sthAna kA saMketa karake apane putroM ko lAne bheje / lekina sainika khAlI hAtha lauTa aaye| unhoMne batAyA-vahA~ koI bAlaka nahIM mile| rAjA candana ne bhAgya kI viDambanA mAnakara saMtoSa kiyA, kintu use vizvAsa thA ki eka dina usake patnI aura putra mileMge avshy| isI vizvAsa ko mana meM saMjoe rAjA candana campApura kA zAsana saMcAlana karane lgaa| ___ idhara sAyara-nIra nadI ke donoM kinAroM para do vakSoM se ba~dhe the| unheM ba~dhe do dina ho gaye the| tabhI eka dayAlu seTha kA sArtha vahA~ aayaa| seTha una donoM ko apane sAtha le gyaa| usane paricaya pUchA to use jJAta ho gayA ki ye donoM kSatriya-putra haiN| usane unheM kSatriyocita zikSA dilvaaii| kucha hI varSoM meM ve donoM sabhI vidyAoM meM nipuNa ho gaye aura yuvA bhI ho gye| aba sAyara aura nIra donoM hI zreSThI kI AjJA lekara mAtA-pitA kI khoja meM nikala par3e aura ghUmate-ghUmate campApura meM Aye | vahA~ unhoMne rAjA ke ArakSI dala meM naukarI kara lii| zUravIratA aura kartavyaparAyaNatA se ve kAma karane lge| lakkhI banajArA bhI aneka nagaroM meM vyApAra karatA huA campApura meM A
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 jaina kathA koSa pahu~cA | usane rAjA candana ko bheMTa dekara sArtha kI surakSA kI mA~ga kii| rAjA ke Adeza se ArakSI-pramukha ne sAyara-nIra ko banajAre ke zivira kI rakSA para niyukta kara diyaa| sAyara-nIra rAta ke samaya jAgakara paharA de rahe the| rAta ke samaya nIMda na A jAye, isalie donoM ApabItI kahane lge| rAnI malayA zivira ke andara navakAra maMtra japa rahI thii| use jaba inakI ApabItI sunAI par3I to vaha bAhara nikala aayii| putroM ne turanta hI mAtA ko pahacAna liyA aura mAtA ne putroM ko| tInoM kA milana ho gyaa| isa milana se banajArA bhI anajAna na rhaa| vaha samajha gayA ki vaha strI ina donoM ArakSI yuvakoM kI mAtA hai| ye mujhe rAjA ke sAmane peza kie binA mAneMge nahIM aura strIharaNa ke Aropa meM mujhe kaThora daNDa bhoganA pdd'egaa| ataH rAjA para apanI sadAzayatA kI chApa lagAne ke lie prAta:kAla hI rAjasabhA meM pahu~cA aura bolA--'mahArAja ! mujhe vana meM eka nirAzrita strI milI thii| maiMne use apane sArtha ke sAtha rakha liyA thaa| aba Apa use apane mahala meM sthAna de dIjiye, jisase merA bhAra haTa jaaye|' rAjA ne svIkRti de dI aura lakkhI banajArA rAnI malayA ko lene cala diyaa| idhara sAyara-nIra ne Akara rAjA se nyAya mA~gA aura kahA ki isa banajAre ne bAraha varSa pahale hamArI mAtA kA apaharaNa kara liyA thaa| rAta ko hI hamArA unase milana huA hai| taba taka banajArA rAnI malayA ko lekara A gyaa| rAjA ne apanI rAnI ko pahacAna liyA aura rAnI ne apane pati ko| sabakA milana ho gyaa| udAratApUrvaka rAjA candana ne lakkhI banajAre ko kSamA kara diyA aura apane putroM kA pAlana-poSaNa karane vAle zreSThI tathA zikSA dene vAle guru ko yatheSTa dhana tathA sammAna dekara puraskRta kiyaa| rAjA candana ke bure dina samApta ho cuke the| kusumapuravAsiyoM ko bhI mAlUma ho gayA ki rAjA caMdana campApura ke rAjA bane hue haiN| vahA~ ke maMtrI Adi Aye aura rAjA se vahA~ calane kI prArthanA karane lge| rAjA caMdana ne donoM nagaroM meM thor3e-thor3e dina rahanA svIkAra kara liyaa| aba ve do rAjyoM ke svAmI the| rAjyakArya meM sAyara-nIra unakA pUrA-pUrA hAtha ba~TAte the|
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 141 rAjA candana usa samaya kusumapura nagara meM the tabhI AcAryapravara susthita saMgha sahita vahA~ pdhaare| unakI dezanA se rAjA candana aura rAnI malayA pratibuddha ho gye| bar3e putra sAyara ko kusumapura tathA choTe putra nIra ko campApura kA rAjya dekara donoM ne dIkSA le lii| niraticAra saMyama kA pAlana karate hue donoM ne kAladharma prApta kiyA aura uttama gati pAyI / - candana - malayagirI rAsa janma-sthAna pitA mAtA dIkSA tithi kevalajJAna cAritra paryAya 77. candraprabhu bhagavAna sAriNI cadrAnanA nagarI (candrapurI) mahAsena lakSmaNA pauSa vadI 13 phAlguna badI 7 24 pUrvAMga kama eka lAkha pUrva janma-tithi kumAra avathA rAjyakAla cihna sampUrNa nirvANa tithi pauSa vadI 12 2 / / lAkha pUrva 6 / / lAkha pUrva 24 pUrvAMga candramA 10 lAkha pUrva bhAdrapada badI 7 (sammedazikhara para) dhAtakI khaNDa dvIpa ke prAgvideha kSetra maMgalAvatI vijaya meM ratnasaMcayA nAma kI nagarI thii| vahA~ padma nAma ke rAjA zAsana karate the| padma ne yugandhara muni ke pAsa dIkSA grahaNa kI aura tapa karake vaijayanta nAma ke anuttara vimAna meM deva bne| muni padma kA jIva vaijayanta nAmaka dUsare anuttara vimAna se cyavakara mAtA lakSmaNA ke garbha meM AyA thaa| lakSmaNA candrAnanA ( candrapurI) ke rAjA mahAsena kI rAnI thii| mAtA ne caudaha svapanoM ke sAtha sAtha candramA ko pIne kA svapna dekhA thA isalie putra kA nAma diyaa--cndrprbhu| yuvAvasthA meM aneka rAjakanyAoM ke sAtha inakA vivAha huA thA / pitA ke divaMgata hone para lambe samaya taka zAsana kA saMcAlana kiyA / lokAntika devoM ke pratibodha dene ke bAda varSIdAna dekara munitva svIkAra kiyA / mAtra tIna mahIne hI chadmastha rahe aura usake bAda kevalajJAna prApta karake tIrtha kI sthApanA kI / prabhu ke tIrtha meM 63 gaNadhara the| sabase bar3e gaNadhara kA nAma thA-- datta |
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 jaina kathA koSa eka hajAra muniyoM ke sAtha eka mahIne ke anazana meM sammedazikhara parvata para mokSa prApta kiyA / candraprabhu isa vartamAna caubIsI meM AThaveM tIrthaMkara haiM / dharma-parivAra gaNadhara kevalI sAdhu kevalI sAdhvI manaH paryavajJAnI avadhijJAnI . pUrvadhara 63 90,000 20,000 8000 8000 2000 bAdalabdhidhArI vaikrilabdhidhArI sAdhu sAdhvI zrAvaka zrAvikA 7600 14,000 2,50,000 3,80,000 2,50,000 4,61,000 - trizaSTi zalAkApuruSa caritra, 3 / 5 78. cilAtIputra magadha deza meM rAjagRha nagara meM vaibhava - sampanna dhannA sArthavAha rahatA thA / usakI putrI kA nAma bhadrA thA / usake pA~ca putra the / usake cilAtI nAma kI eka dAsI bhI thI / dAsI kA bhI eka putra thA, jisakA nAma apanI mAtA ke nAma para cilAtIputra par3a gayA thA / pA~ca putroM ke bAda seTha dhannA ke eka putrI huI, usakA nAma suSamA rakhA gyaa| suSamA ko khilAne kA kAma cilAtIputra ko sauMpA gayA / cilAtIputra suSamA ko khilAte-khilAte kabhI-kabhI ekAnta meM kAma-kuceSTA bhI kara liyA karatA thA / eka dina seTha ne aisA karate use dekha liyA to unhoMne use DA~Ta-phaTakArakara ghara se bAhara nikAla diyA / AvArA ghUmatA huA cilAtIputra nagara se bAhara siMhapallI nAmaka coroM kI pallI meM pahu~ca gyaa| corapallI ke svAmI vijaya kA putra mara cukA thaa| ataH usane cilAtIputra ko apanA putra mAnakara rakha liyA aura use cauryakarma kI zikSA dene lgaa| kucha varSoM meM cilAtIputra isa vidyA meM kuzala ho gayA aura vijaya ke marane ke bAda coroM kA saradAra bana gyaa| usake adhIna pA~ca sau cora the| vaha nissaMkoca hokara corI karatA / janatA usase bhayabhIta rhtii| vaha durdAnta aura krUra ho cukA thA / lAkha prayatna karane para bhI rAjakarmacArI use pakar3a na pAye the| usakA AtaMka saMpUrNa rAjagRha meM vyApta ho gayA thA /
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 143 eka bAra pallI ke kisI AdamI ne suSamA ke rUpa kI prazaMsA kii| cilAtIputra kA soyA anurAga jAga uThA / usane apane sAthiyoM se kahA--'dhannA seTha ke yahA~ corI kreNgeN| dhana-mAla tumhArA aura akelI suSamA merii|' ___yojanA banI aura saba milakara dhannA seTha ke yahA~ pahu~ca gye| sAthI coroM ne dhana ke gaTThara bA~dha liye aura cilAtIputra ne suSamA ko uThA liyA tathA saba-ke-saba cala diye| itane meM seTha kI nIMda TUTa gii| yaha jAnakara ki dhana ke sAtha suSamA ko bhI cilAtIputra le gayA hai, usake krodha kA pArAvAra na rhaa| usane apane pA~coM putroM ko jagAyA, kucha rAjakarmacArI bhI sAtha liye aura coroM kA pIchA karane lgaa| rAjakarmacAriyoM se usane kaha diyA--'sArA dhana tumhArA aura akelI suSamA merii|' __isa prakAra utsAha meM bharakara sabhI coroM kA pIchA karane lge| dhIredhIre unake aura coroM ke bIca kI dUrI kama hone lgii| antataH cora sApha dikhAI dene lge| seTha aura ArakSI dala ko dekhakara cora ghabarA gye| ve dhana ke gaTThara chor3akara idhara-udhara bhAga khar3e hue| ArakSiyoM ne dhana kI gaThariyAM uThA liiN| isa sthiti ko dekhakara cilAtIputra bahuta nirAza huaa| use apane sAthiyoM para krodha bhI bahuta AyA, para vaha isa samaya kara hI kyA sakatA thaa| suSamA ko ka~dhe para lAde bhAgatA hI rhaa| idhara rAjakarmacAriyoM kI icchA bhI pUrI ho cukI thii| dhana unheM mila hI cukA thaa| aba unheM bhI cilAtIputra ko pakar3ane aura suSamA ko usake caMgula se mukta karAne kA koI utsAha na rhaa| seTha ne unheM bahuta preraNA dI, kartavya kI yAda dilAI, para ve Age na bddh'e| nirAza seTha apane pA~coM putroM sahita hI cilAtIputra kA pIchA karane lgaa| cilAtIputra bhAgate-bhAgate thaka cukA thaa| suSamA kA bojha aba use bhArI lagane lgaa| jaba usane dekhA ki seTha aura usake putra bahuta samIpa A gaye haiM aura inakI pakar3a se bacanA atyanta kaThina hai to apanA bojha kama karane ke lie usane suSamA kA sira kATa diyA, dhar3a ko vahIM par3A chor3A aura eka hAtha meM suSamA kA sira tathA dUsare hAtha meM naMgI talavAra liye bhAga chuuttaa| jaba seTha aura usake putroM ne suSamA kA dhar3a dekhA to unheM ghora duHkha huaa| unakA uddezya bhagna ho cukA thaa| jisa suSamA ke lie unhoMne itanA
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 jaina kathA koSa prayatna kiyA, jaba vaha hI nahIM rahI to cilAtIputra kA pIchA karane se aba kyA lAbha thA? ve ghora nirAzA meM DUba gye| Age bar3hane se unake pA~voM ne javAba de diyaa| saba-ke-saba vahIM eka vRkSa ke nIce baiTha gaye aura vApasa ghara lauTane kA vicAra karane lge| idhara bhAgate-bhAgate cilAtIputra bhI bahuta thaka gayA thaa| calate-calate usake mana meM aneka prakAra ke vicAra Ane lage--yaha bhI koI jIvana hai? hara vakta bhAganA, AThoM pahara kA bhaya, eka kSaNa ko zAMti nahIM; mAnasika kaSTa aura pIr3A hI meM jIvana gujara rahA hai| jo dUsaroM ko du:kha detA hai, use bhI badale meM duHkha hI milatA hai| merA yaha caurya-karma nindanIya hai, hara samaya citta meM udvignatA aura azAnti rahatI hai| ___ inhIM vicAroM meM khoyA vaha Age bar3hatA calA jA rahA thaa| ekAeka usakI dRSTi eka muni para pdd'ii| munizrI usa bIhar3a aura bhayAnaka jaMgala meM eka vRkSa ke nIce dhyAnastha khar3e the| unake mukhamaNDala para anupama zAMti aura adbhuta tapa:teja damaka rahA thaa| ___ cilAtIputra ne muni ko dekhakara mana-hI-mana socA-vAstavika jIvana to inhIM kA hai--kitanI zAnti hai ! inase zAnti pAne kA upAya jAnanA caahie| ___ vaha munizrI ke pAsa AyA aura unase zAnti pAne kA upAya pUchA | munizrI ne use dekhA to jAna liyA ki pApakarma meM isa samaya lipta hote hue bhI isa puruSa meM bhavya AtmA kA nivAsa hai| unhoMne saMkSepa meM kahA--'upazama, viveka aura saMvara ko svIkAra kro| isase tumheM zAMti prApta hogii|' cilAtIputra ekAnta meM jAkara baiTha gayA aura munizrI dvArA batAye gaye upazama, viveka aura saMvara-ina tInoM padoM para cintana karane lgaa| cintana kI dhArA meM bahate hue usane samajha liyA ki upazama kA abhiprAya krodha kI agni ko zAMta karanA hai, viveka kA artha parigraha aura para-vastuoM kA tyAga hai tathA saMvara kA Azaya mana aura indriyoM kA nigraha karanA hai| inhIM tInoM se apanI AtmA ko bhAvita karanA cAhie, yahI zAMti kA rAjamArga hai| basa, vaha ina tInoM padoM ke cintana meM DUba gyaa| usake pAsa hI raktaraMjita talavAra aura suSamA kA kaTA sira par3A thaa| rakta kI gaMdha se vajramukhI cIMTiyA~ AkarSita ho gii| usake zarIra para car3hane lagIM, use noMcane lgiiN| una cITiyoM
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 145 ne usake zarIra ko chalanI kara diyA; lekina usane ina para krodha nahIM kiyA apitu upazama, viveka aura saMvara ke ciMtana meM hI DUbA rhaa| anta meM samabhAvapUrvaka prANa tyAgakara vaha devaloka meM utpanna huaa| -jJAtAsUtra, adhyayana 18 AkhyAnaka maNikoSa, 12 / 67 --bhattapainnA prakIrNaka, gAthA 88 -upadeza prAsAda, bhAga 1 / 10 -upadezamAlA 76. citta-brahmadatta 'vArANasI' nagarI ke mahArAja kA nAma thA 'shNkh'| usake pradhAna kA nAma thA namuci / namuci aneka kalAoM meM pAraMgata thA, parantu thA, AcArahIna / mahArAja zaMkha kI paTarAnI se bhI namuci kA anucita saMbaMdha ho gyaa| eka dina namuci ko raMge hAthoM mahArAja ne pakar3a liyaa| kupita honA svAbhAvika hI thA / tatkSaNa bhUtadatta nAma ke cANDAla ko bulAkara usake sira ko kATane kA Adeza de diyaa| 'bhUtadatta' use mArane ke lie le claa| ___ 'namuci' ne jIvana-dAna dene kI cANDAla se yAcanA kii| cANDAla ne kahA-'Apa yadi mere putroM ko saMgIta kA abhyAsa karA deM to maiM Apako jIvita chor3a sakatA huuN|' ___ una dinoM cANDAloM ko vidyA-dAna denA mahApApa samajhA jAtA thaa| phira bhI jIvita rahane ke lie 'namuci' ne yaha bAta svIkAra kara lii| cANDAla ne apane yahA~ bhauMyare (talaghara) meM use gupta rakha diyaa| vahA~ rahakara namuci ne bhUtadatta cANDAla ke putra citta aura saMbhUti ko saMgIta vidyA meM pAraMgata banA diyaa| cANDAla kI patnI bhauMyare meM namuci ke pAsa bhojana Adi ke lie AtIjAtI thii| dhIre-dhIre samparka bddh'aa| namuci ne usako apane premapAza meM bA~dha liyaa| inake isa gupta prema kA jaba bhUtadatta ko patA lagA taba vaha 'namuci' ko mArane kI ThAna baitthaa| apane pitA ke isa vicAra kA usake putroM ko patA lgaa| unhoMne 'namuci' ko apanA vidyAguru mAnakara usakI rakSA karanI caahii| 'namuci' ko sArA gupta
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 jaina kathA koSa bheda batA diyaa| 'namuci' maukA dekhakara vahA~ se bhagA khar3A huaa| vahA~ se calakara namuci hastinApura meM pahu~cakara cakravartI 'sanatkumAra' ke yahA~ naukarI karane lagA / prArambha meM sAdhAraNa-sI hI naukarI milI thI, para apane pratibhA - bala se vaha cakravartI kA priya pAtra bana gayA / saMgItakalA meM niSNAta bane citta-saMbhUti ne kisI vizeSa prasaMga para saMgIta kalA kA pradarzana rAjA ke samakSa kiyaa| inakA saMgIta sunakara sabhI jhUma uThe / sunane vAloM ne jaba pahacAnA ki ye cANDAla haiM, taba unheM burI taraha se pITane lage / cANDAla - putroM ko vidyA prApti kA adhikAra hI kaba aura kaise mila sakatA hai? ve bhI apane prANa bacAne vana kI ora bhAga gye| jIvita to baca gaye, para unake mana meM glAni ubhara AyI --- upha ! jAti kI adhamatA se hamArI sArI kalAeM bhI bekAra haiN| dhikkAra hai aise jIvana ko ! isa prakAra vicAra kara AtmahatyA karane ko utArU ho gye| parvata se jhaMpApAta lenA hI cAhate the, itane meM hI dhyAnastha khar3e muni ne unheM dekha liyA / AtmahatyA ko eka jaghanyatama kRtya batAte hue unhoMne inheM muni banane kI preraNA dii| donoM bhAI saMyamI banakara vicarane lage / eka bAra ve donoM muni hastinApura meM Aye / mahaloM se 'namuci' ne inheM dekhakara pahacAna liyaa| namuci ne socA- mere sAre hathakaNDoM kA inheM patA hai, kahIM bhaNDAphor3a na kara deN| tatkSaNa apane pAsa bulAkara muniyoM ko mArane lagA / una tapasvI muniyoM ke pAsa meM zastra kahA~ the? mAra par3ate hI saMbhUti muni kupita ho uThe aura apane mu~ha se tejolezyA kA dhuA~ nikAlA / jaba cAroM ora dhuA~-hI-dhuA~ ho gayA, taba cakravartI cauMkA / socA ki ho na ho kisI ne muni ko saMtApita kiyA hai aura usI kAraNa yaha sabakucha huA hai| muni ko prazAnta karane cakravartI saparivAra vahA~ AyA / 'namuci' ke dvArA kiye gaye kRtyoM kI mAphI cAhI / 'citta' muni ne bhI saMbhUti muni ko zAnta karane ke lie upadeza diyaa| muni ne apanI lezyA kA saMharaNa kiyA / pada-vandana karate cakravartI kI rAnI 'sunandA' ke kezarAzi meM lagA huA bAvanA candana ke tela kA eka bindu muni ke pairoM meM gira gyaa| usakI ThaMDaka 1. kahate haiM ki muni saMbhUti ke caraNoM se rAnI ke komala kezoM kA sparza ho gayA thA /
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 147 aura sugandha se muni vihvala ho uThe aura A~kha kholakara 'sunandA' ko dekhaa| saMbhUti muni apane Apako bhUla baitthe| tatkSaNa nidAna kI bhASA meM bola uThe "mere tapa aura saMyama kA yadi kucha phala ho to maiM aisA strI-ratna aura aisA hI vaibhava prApta kruuN|" cakravartI apane sthAna para Akara namuci para bahuta kupita huA aura use apane rAjya se niSkAsita kara diyaa| ___ 'citta' aura 'saMbhUti' muni prathama svarga meM utpanna hue| 'citta' muni kA jIva vahA~ se cyavakara 'purimatAla' nagara meM eka dhanADhya seTha ke yahA~ paidA huaa| bar3A hokara sAdhu bnaa| saMbhUti muni kA jIva 'kapilapura' nagara ke rAjA brahmabhUti kI rAnI 'cUlanI' ke garbha meM aayaa| mAtA ne caudaha svapna dekhe / caudaha svapnoM se sUcita brahmadatta cakravartI ke rUpa meM paidA huaa| ___ brahmadatta abhI avasthA se laghu hI thA ki 'brahmabhUti' rAjA kI mRtyu ho gii| marate samaya kumAra kI bAlyAvasthA dekhakara rAjA ne rAjya kA sArA kAryabhAra-saMcAlana kA dAyitva apane mitra dIrgharAjA' ko sauMpa diyA thaa| dIrgharAjA kA mahArAnI cUlanA ke sAtha anucita sambadha ho gyaa| kumAra 'brahmadatta' ko jaba isakA patA lagA taba usane koyala aura kauoM ko eka piMjar3e meM banda karake rkhaa| apane mitra. ke pUche jAne para 'cUlanI' ko sunAkara vyaMgyokti meM kahA--'koI bhI anucita sambandha karegA, use mere rAjya meM yahI sajA milegI, bhale hI koI puruSa ho yA pshu|' rAnI mana-hI-mana samajha gaI ki ho-na-ho isa anucita sambandha kA patA ise laga gayA hai| 'dIrgha' se sAMTha-gAMTha karake kumAra ko mArane kA SaDyantra raca liyaa| nagara ke bAhara eka lAkSAgRha meM kumAra ko rakhakara jalAne kI yojanA banA ddaalii| para maMtrI ko patA lagane se usane vahA~ pahale se hI suraMga khudavA rakhI thii| jaba mahala jalAyA gayA taba kumAra ko sakuzala vahA~ se nikAla liyA gyaa| kumAra pradhAna-putra ke sAtha gupta rUpa se vahA~ se cala pdd'aa| aneka rAjyoM ko jItakara vizAla senA ke sAtha 'dIrgha' para car3ha aayaa| yuddha meM dIrgha 1. mahArAja brahmabhUti kI cAra rAjAoM ke sAtha ghaniSTha mitratA thI--(1) kAzI kA zAsaka 'kaTaka', (2) rAjapura. kA rAjA 'kaNera: (3) kauzala deza kA zAsaka 'dIrgha', (4) campA nagarI kA rAjA 'pusspcuul"|
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 jaina kathA koSa mArA gyaa| 'brahmadatta' siMhAsana para baitthaa| AyudhazAlA meM cakra utpanna hone ke bAda cakravartI bana gyaa| eka dina naTa-maNDalI ne Akara cakravartI ke sAmane nATaka kiyaa| nATaka itanA bhAvapUrNa aura sajIva thA ki cakravartI ko use dekhakara svarga meM dekhe nATakoM kI smRti ho aayii| jAtismaraNajJAna utpanna ho gyaa| jaba apanA pUrvajanma dekhA taba citta muni ke sAtha anubandhita kaI bhava dekhe| unheM khoja nikAlane ke lie eka AdhA zloka banAkara prasArita kara diyaa| sabase kahA gayA ki jo isa zloka kI pUrti sahI-sahI kara degA, use cakravartI AdhA rAjya degaa| Adhe rAjya ke pralobhana meM mu~ha-mu~ha vahI zloka sunAI dene lagA--para pUrti kare kauna? vaha zlokArdha yoM thA Asva dAsau mRgau haMsau, mAtaMgA vAmarau tthaa......|' udhara citta muni ko bhI jAtismaraNajJAna huaa| ve saMyama grahaNa karake muni bana gye| phira apane pUrvajanma ke bandhu ko pratibodhita karane kI bhAvanA se usakI khoja karate hue isI 'kapilapura' ke bagIce meM Akara tthhre| udhara eka gvAlA usa zloka ke pada ko gunagunA rahA thaa| muni ne jyoMhI sunA, sahasA cauMke / agalA zlokArdha banAkara usa gvAle ko sikhA diyA, vaha yoM thA eSA nau SaSThikA jAtiH, anyonyAbhyAM viyuktyoH| gvAlA rAjya-prApti ke lobha meM vaha pada yAda karatA huA cakravartI ke pAsa aayaa| sahasA sArA pada sunA diyaa| pada sunakara cakravartI mUrcchita ho gyaa| sabhAsadoM ne usa vyakti ko hI cakravartI ke mUrcchita hone kA kAraNa mAnA, ataH 1. dAsA dasaNNe AsI miyA kAliMjare nge| haMsA mayaMgatIre ya sovAgA kaasibhuumie| devA ya devalogammi, Asi amhe mhiddddhiyaa| dazArNa deza meM vAsa hue, phira kAliMjara parvata para mRga bane, mRtagaMgA nadI ke tIra para haMsa, vahA~ se kAzI meM cANDAla-putra aura vahA~ se devaloka meM maharddhika deva bne| -uttarAdhyayana 13/6 2. imA no chaTThiyA jAI, annamanneNa jA vinnaa| --yaha hamArA AThavA~ janma hai, hama eka-dUsare se bichur3a gaye haiN| -uttarAdhyayana 13/7
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 146 saba use pITane lge| apanI yaha durdazA dekhI to usake rAjya kA lobha kapUra kI taraha kAphUra ho gyaa| bisUra-bisUrakara rotA huA bolA--'mujhe mata mAriye, zlokapUrti maiMne nahIM kii| nagara ke bAhara baiThe muni ne zloka kI pUrti kI hai, maiM usI paMkti ko lekara yahA~ AyA huuN|' ___ rAjA ko jaba hoza AyA taba muni dvArA racita yaha padya hai, isa prakAra sunakara svayaM muni ke caraNoM meM upasthita huaa| usake roma-roma nAca utthe| padavandana karake bolA--'munivara ! hama donoM pA~ca janmoM se sAtha-sAtha utpanna hote A rahe the| pahale janma meM hama donoM dAsa the, dUsare janma meM hama mRga the, tIsare janma meM hama haMsa the, cauthe janma meM hama cANDAla-putra the tathA pA~caveM janma meM hama donoM deva bane the, parantu hamArA chaThA janma alaga-alaga kyoM huA? hama donoM bichur3a kaise gaye? isakA kyA kAraNa hai?' citta-brahmadatta ! 'sanatakumAra' cakravartI kI mahArAnI 'sunandA' ko dekhakara tUne nidAna kara liyA thA, usI ke pariNAmasvarUpa hama donoM ekadUsare se bichuDa gaye--kRtakarma viphala nahIM hote| ___ brahmadatta--maiMne pUrvajanma meM cAritra kA pAlana kiyA thA usakA zubha phala pratyakSa bhoga rahA huuN| para cAritra kA pAlana to Apane bhI kiyA thaa| Apa pichale janma meM bhI bhikSuka the aura isa janma meM bhI bhikSuka hI rhe| Apako usa zubha anuSThAna kA phala kyoM nahIM milA? citta--brahmadatta ! kiye hue karmoM kA phala to avazya milatA hai| tU yaha mata samajha ki tU sukhI hai aura maiM duHkhI huuN| mere pAsa Rddhi kI kamI nahIM thI, parantu ye pudgalajanya sabhI sukha nAzavAna haiN| ye kiMpAkaphala kI taraha dIkhane meM suhAvane lagate hue bhI pariNAma meM bahuta duHkhaprada haiN| ataH moha kA bandhana tor3akara jina dharma meM mana lagAkara AtmoddhAra kr| ye jitane bhI gIta-gAna haiM, vilApa-tulya haiN| nAca-gAna viDambanA mAtra haiN| sabhI AbhUSaNa bhAra-rUpa haiN| sabhI kAma duHkhaprada haiN| brahmadatta--jo kucha Apane kahA vaha maiM bhI jAnatA hU~, parantu mere jaisoM ke lie virakta honA sahaja nahIM lgtaa| jaise daladala meM pha~sA hAthI dUra se sUkhI dharatI ko dekhatA hai aura daladala se nikalakara sUkhI dharatI para AnA bhI cAhatA hai, lekina kIcar3a meM phaMse hone ke kAraNa A nahIM pAtA, vaise hI saba kucha jAnate hue bhI maiM zramaNadharma kA anusaraNa karane meM apane Apako
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 jaina kathA koSa asamartha pA rahA huuN| yahI kAraNa hai ki ApakA upadeza mere gale nahIM utara rahA hai / citta -- tU zramaNadharma svIkAra karane meM apane Apako asamartha pA rahA hai, phira bhI tU dharmasthita hokara Arya karma karane vAlA bn| isase paraloka meM vaikriya zarIradhArI deva to bana hI sakatA hai| yoM kahakara citta muni vahA~ se anyatra vihAra kara gaye / atyutkaTa sAdhanA ke dvArA kevalajJAna prApta karake ve mokSa meM virAjamAna hue / brahmadatta cakravartI rAjya saMcAlana karane lgaa| eka brAhmaNa ne brahmadatta kI donoM A~kheM phor3a diiN| isase brAhmaNa jAti para hI cakravartI kupita ho uThA aura aneka brAhmaNoM kA saMhAra karavAyA / yahA~ taka Adeza diyA ki sabhI brAhmaNoM ko mArakara unakI A~kheM nikAlakara mere sAmane thAla meM bharakara upasthita karo / . maMtriyoM ne isa nRzaMsatApUrNa Adeza kA pAlana karate hue socA- pApa eka kA, daNDa aneka ko; kintu kareM kyA? ataH kucha soca-vicArakara zleSmAMtaka phaloM (eka aisA phala jo A~kha ke AkAra kA, mulAyama, mRdu aura cipacipA hotA hai) se thAla bharakara cakravartI ke sAmane rakha diyaa| cakravartI usa para hAtha pherapherakara mana meM santuSTi kA anubhava karane lagA / eka dina -do dina nahIM, yoM solaha varSa raudradhyAna meM bitAye / raudradhyAna ke pariNAma pratidina bar3hate gye| unhIM pariNAmoM meM marakara vaha sAta sau varSa kI Ayu pUrI karake sAtaveM naraka meM paidA huA / -uttarAdhyayana sUtra, adhyayana 13 - triSaSTi zalAkApuruSa caritra, parva 6 80. culanIpitA 'culanIpitA' vArANasI nagarI meM rahane vAlA eka vaibhava - sampanna gAthApati thA / usakI patnI kA nAma thA 'zyAmA' / vaha caubIsa koTi sonaiyoM kA svAmI kahalAtA thaa| usane apanI sArI sampatti artha-nIti ke anusAra tIna bhAgoM meM vibhakta kara rakhI thii| ATha koTi sonaiye vyApAra meM, ATha koTi sonaiye upakaraNoM meM tathA ATha koTi sonaiye nidhi rUpa meM surakSita rakhe the| itanA hI nahIM, dasa-dasa hajAra gAyoM ke isake pAsa ATha gokula the| isake yahA~ sone ke hI nahIM, anna ke bhI bhaNDAra bhare rahate the, dUdha kI nadI bahatI thI arthAt
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 151 vaha pUrNata: sukhI aura vaibhava se sampanna gRhastha thA / bhagavAn mahAvIra ke pAsa isane bhI zrAvakadharma svIkAra kiyA thA / bAraha vratoM kI svIkRti ke sAtha jIvana ko bhI isane mor3a diyA / gRhabhAra apane jyeSTha putra ko sauMpakara dharmadhyAna meM hI apanA adhika samaya bitAne lagA / eka dina paudhazAlA meM baiThA dharmadhyAna meM avasthita thA / itane meM deva kA bhayaMkara upasarga upasthita huA / hAtha meM camacamAtI talavAra lekara culanIpitA kI ora lpkaa| DarAvanI-sI sUrata banAye aTTahAsa karatA huA bolA- ' are DhoMgI ! chor3a jaldI-se-jaldI apane isa pAkhaNDa ko; anyathA abhI eka hI vAra meM do Tukar3e kara detA hU~ / ' zrAvaka culanIpitA avicala rahA / devatAM ne use dharma se vicalita karane ke lie phira kahA- ' -' dekha, tU apanI jida para ar3A huA hai, aura nahIM mAnatA hai, to cakha isa haTha ke phala ko, -yoM kahakara usake bar3e putra ko vahA~ lAyA-- usake Tukar3e-Tukar3e karake tela ke kar3Ahe meM talakara khUna ke chIMTe culanIpitA ke zarIra para lgaaye| phira bhI culanIpitA aDola rahe / deva phira bhI nahIM mAna rahA hai| dUsare putra ko, tIsare putra ko bhI lAkara usI bhA~ti kATa-kATakara garma lahU ke chIToM ko usake zarIra para pheMkA / culanIpitA ke pratyeka bAra bhayaMkara vedanA hotI hai, para bilkula hI avicala rahA / romamAtra meM kiMcit bhI kahIM kamajorI nahIM AyI / I cauthI bAra deva ne usakI mA~ bhadrA ko sAmane lAkara khar3A kiyA aura dhamakI dI ki abhI tere sAmane hI terI mA~ ke Tukar3e kiye detA hU~ / taba mAtA ke prati atyanta Adara aura zraddhA ke kAraNa culanIpitA vicalita ho uThA / .kolAhala karatA huA mA~ ko pakar3ane daudd'aa| deva gagana meM calA gyaa| isake hAtha meM pAsa vAlA eka stambha AyA / kolAhala sunakara andara se mA~ daur3akara AyI / kolAhala karane kA kAraNa puuchaa| culanIpitA ne sArI bAta kaha DAlI / mA~ ne dhairya ba~dhAte hue kahA -- putra ! na to tumhAre putra ko koI le gayA hai aura na hI mujhe / ve tInoM yahA~ sakuzala haiM, maiM tere sAmane khar3I hU~ / lagatA hai koI deva chaliyA banakara terI parIkSA karane AyA thA / aisA karane se terA vrata bhaMga huA hai, ataH tU isakA prAyazcita karake vratoM meM punaH dRr3ha ho / culanIpitA ne apane mana meM mamatva kI granthi ko zithila karane kA
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 jaina kathA koSa saMkalpa kara liyaa| bhaviSya meM aura adhika dRr3ha rahane kI bhAvanA susthira kii| zrAvaka pratimAoM kA savidhi pAlana kara tapa ke dvArA zarIra ko kRza kiyaa| anta meM samAdhimaraNa prApta karake prathama svarga ke aruNaprabha vimAna meM divyaRddhi vAlA deva banA / vahA~ se mahAvideha meM utpanna hokara siddha-buddha-mukta hogaa| -upAsakadazA 3 81. cullazataka 'cullazataka' AlaMbhikA nagarI meM rahane vAlA eka Rddhisampanna gAthApati thaa| aThAraha koTi sonaiyoM kA vaha svAmI thaa| chaH koTi sonaye vyApAra meM, chaH koTi sonaiye gharelU upakaraNoM meM tathA chaH koTi sonaiye bhUmi meM saMsthApita the| dasadasa hajAra gAyoM ke chaH gokula bhI usake pAsa the| usakI dharma-sahAyikA dharmapatnI kA nAma thA 'bhulaa'| bhagavAn mahAvIra ke pAsa bAraha vratoM ko svIkAra karake vaha apane jIvana ko samatA aura sAdagI ke sAtha bitAne lgaa| pauSadhazAlA meM dharmadhyAna meM avasthita cullazataka kI dRr3hatA kI parIkSA karane eka deva AyA aura bolA-cullazataka ! tUne saMkalpa kiyA hai ki maiM apane zIlavrata pauSadha meM sabhI upasargoM meM avicala rahU~gA, para maiM tujhe Aja nizcita hI calita karake chodduuNgaa| merA kahanA mAna jaa| uTha, apanA kAma kara, anyathA duSpariNAma bhoganA pdd'egaa| isa prakAra kahakara devatA usake jyeSTha putra ko usake sAmane le gyaa| usakI ghAta karake zarIra ke sAta Tukar3e kiye| usake khUna se kar3Aha bharakara phira usameM tela DAlA, use ubAlA aura usa rakta-mizrita tela meM usake mA~sa. ke zUle bnaaye| una zUloM ko 'cullazataka' ke zarIra para malA / usa khaulate hue tela se usake zarIra ko siiNcaa| zarIra meM bhayaMkara tApa hone lgaa| putra kI cillAhaTa bhI use sApha sunAI pdd'ii| mahAvIbhatsa dRzya sAmane hai, phira bhI cullazataka tilamAtra bhI vicalita nahIM huaa| Atmastha baiThA rhaa| samatAzIla banA usa dAruNa upasarga ko sahatA rhaa| ___ deva ne dUsare putra kA, tIsare putra kA bhI vaisA kiyA para cullazataka bahuta hI dRr3ha rhaa|
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 153 taba deva ne yaha socakara paiMtarA badalA ki kaI manuSya santAna se bhI adhika moha apane zarIra se karate haiM, aura kaI zarIra se bhI adhika mahattva dhana ko dete haiN| isIlie dhana gyArahavA~ prANa kahalAtA hai| isa mAdhyama se use phusalAne ke lie deva ne kahA--' o mahAmUrkha zramaNopAsaka ! tIna santAnoM kI mRtyu se bhI tere romAMca nahIM huA, para aba maiM pasIne se arjita tere sAre dhana ko 'AlaMbhikA' nagarI meM cAroM ora pheMkatA huuN| eka phUTI kaur3I bhI tere bhaNDAra meM nahIM rahane duuNgaa| ghara meM roTI ke lAle par3a jAyeMge, dara-dara kI khAka chAnatA phiregA, taba tujhe patA clegaa|' yoM kahakara devatA bhaNDAra kI ora jAne lagA / aba culluzataka apane Apako sa~bhAle nahIM rakha sakA / kalejA dhak dhak karane lagA / 'pakar3o - pakar3o' kahatA huA usa deva ko pakar3ane uThA / 'culluzataka' kA kolAhala sunakara apane zayanakakSa se usakI dharmapatnI 'bahulA' daur3akara AyI aura kolAhala kA kAraNa jAnanA caahaa| culluzataka ne sArI ApabItI btaaii| taba bahulA ne sAMtvanA dete hue kahA- aisA kucha nahIM huA hai| tInoM putra ArAma se so rahe haiN| lagatA hai kisI deva ne ApakI parIkSA karane ke lie yaha saba kucha kiyA hai| Apa apane saMkalpa meM dRr3ha nahIM raha ske| khaira, jo huA so huA / aba bhI Apa AlocanA kara dharmadhyAna meM tallIna baniye | patnI kI bAtoM se 'culluzataka' Azvasta huA / apanI dhanAsakti para mana-hI-mana glAni huI / mana ke kone meM chipI durbalatA ko dUra pheMkane kA dRr3ha saMkalpa kiyA / culluzataka ne zrAvaka kI gyAraha pratimAoM kA sakuzala pAlana kiyA / bIsa varSa taka zrAvakadharma kA pAlana kara samAdhipUrvaka deha tyAga kiyaa| saudharmakalpa meM aruNasiddha vimAna meM paidA huaa| vahA~ se mahAvideha meM utpanna hokara siddha-buddha-mukta banegA ! -upAsakadazA, adhyayana 5 82. ceTaka mahArAja ceTaka vaizAlI ke eka kuzala zAstA the| vaizAlI gaNatantra meM mallI, 6 licchavI jAti ke 18 rAjA the| una sabake pramukha the mahArAja 'cettk'| bhagavAn mahAvIra ke ye mAmA the| kevala jainadharmI hI nahIM, apitu
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 jaina kathA koSa bAraha vratadhArI zrAvaka bhI the| unheM aneka rAjAoM ke sAtha yuddha meM utaranA pdd'aa| inakA saMkalpa thA ki niraparAdhI para ye prahAra nahIM karate the tathA eka dina meM eka bAra hI eka bANa chor3ate / inakA nizAnA acUka rhtaa| kUNika ke sAtha kiye gaye mahAbhayaMkara yuddha meM kAlikakumAra Adi dasa bhAiyoM ko inhoMne pratidina eka bANa chor3akara dasa dina meM samApta kara diyA thaa| itihAsaprasiddha ceTaka-kaNika yuddha ko devendroM kI sahAyatA se kaNika ne jIta liyaa| vahA~ inheM vijita honA pdd'aa| phira bhI apanI nItimattA se pIche nahIM htte| virakta hokara inhoMne samAdhimaraNa kiyA aura bArahaveM svarga meM gye|| ___ mahArAjA ceTaka ke sAta putriyA~ thIM, jinakA vaivAhika sambandha jainadharmAvalaMbI bar3e.bar3e narezoM ke sAtha kiyA gayA thA, jo yoM hai (1) prabhAvatI--vItabhayanagara ke svAmI 'udAyana' ke saath| (2) padmAvatI-campApurapati 'dadhivAhana' ke saath| (3) mRgAvatI--kauzAmbIpati 'zatAnIka' ke saath| (4) jyeSThA-kuMDanapura pati nandIvardhana' ke sAtha / (5) zivA--ujjayinI pati 'caNDapradyota' ke sAtha / (6) sujyeSThA--sAdhvI bnii| (7) celanA-rAjagRhIpati 'zreNika' ke saath| -Avazyaka kathA 83. celanA 'celanA' vaizAlI ke mahArAja 'ceTaka' kI sabase choTI putrI thii| yaha bahuta hI lAr3a-pyAra se palI-pusI eka suzIla kanyA thii| 'celanA' kI bar3I bahana "sujyeSThA' ke rUpa para mugdha bane mahArAja zreNika' usake sAtha vivAha karanA cAhate the| para vidharmI hone se mahArAja ceTaka ne zreNika ke prastAva ko sApha asvIkAra kara diyA; kyoMki taba taka rAjA zreNika bauddhadharmAnuyAyI the| 'zreNika' kI isa cintA ko miTAne ke lie 'abhayakumAra' ne sArA kAja sjaayaa| svayaM vyApArI banakara vahA~ gyaa| dAsiyoM ke mAdhyama se 'sujyeSThA' ko rAjA zreNika ke prati AkarSita kiyaa| sujyeSThA celanA ko lekara suraMgadvAra se Ane ko utAvalI ho utthii| jevaroM ke Dibbe ke moha meM phaMsakara 'sujyeSThA' apanI AbhUSaNa-maMjUSA ko lene gaI aura pIche raha gii| 'celanA' zreNika ke
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 155 sAtha calI gaI / 'zreNika' ne isake sAtha pANigrahaNa karake apanI paTarAnI kA pada diyA / I rAnI 'celanA' patibhaktA aura jainadharmAnuraktA thI / yahA~ Ane ke bAda use patA lagA ki mahArAja zreNika bauddhadharmAvalambI haiN| donoM ke jIvana meM kucha aise prasaMga bhI Aye jisase vidharmitA ke kAraNa paraspara meM tanAvapUrNa sthiti ho gaI para prayatna donoM kA yahI rahA ki jIvana sarasa rahe / anAthI muni ke samparka se rAjA zreNika jainadharmI banA, dRr3hadharmI banA, bhagavAn mahAvIra kA parama bhakta banA / taba celanA kA siradarda sadA-sadA ke lie samApta ho gayA / eka bAra zizira Rtu meM bhagavAn mahAvIra rAjagRha meM pdhaare| rAjA zreNika apanI paTarAnI celanA sahita usake darzanArtha samavasaraNa meM pahu~ce / vApasa lauTate samaya eka muni vahA~ jaMgala meM vRkSa ke nIce dhyAnastha khar3e the / usa kar3Ake kI sardI meM muni ko dhyAnastha khar3e dekhakara celanA ne socAkahA~ to maiM itane UnI vastroM meM lipaTI huI ThiThura rahI hU~, kahA~ ye mahAmuni jo yoM alpa vastroM meM bhI prasanna khar3e haiM / rAnI mahaloM meM Akara so gii| rAtri ko rajAI ke bAhara usakA eka hAtha raha gyaa| jaba kar3Ake kI sardI meM vaha hAtha ThiThura gayA taba A~kha khulii| usa muni kI smRti ho AI, mu~ha se sahasA nikalA - 'vaha kyA karatA hogA?" rAjA ke kAna meM ye zabda par3e / basa, phira kyA thA ! rAjA isa nirNaya para pahu~cA -- ho na ho, celanA kisI anya puruSa para Asakta hai| isakA mana udhara daur3a rahA hai| isIlie bar3abar3A rahI hai / hAya ! maiMne ise itanA pyAra diyaa| phira bhI yaha anya puruSa ke prati Asakta hai| nArI kA kyA bharosA ? krodha, roSa aura Akroza mana-hI-mana baTore rAjA prAta:kAla mahaloM ke nIce AyA / Ava dekhA na tAva, abhayakumAra ko celanA kA mahala jalAne kA Adeza de ddaalaa| svayaM calakara bhagavAn mahAvIra ke samavasaraNa meM pahu~cA / prabhu ne rAjA kI manovyathA ko lakSya karate hue mahArAnI celanA kI pata rakhane ke lie pharamAyA-' mahArAja ceTaka kI sAtoM putriyA~ saccI satI haiM / ' * rAjA cauMkA, celanA ke mu~ha se nikale rAta vAle zabda kahakara unakA rahasya jAnanA cAhA / prabhu ne dhyAnastha muni kI sArI ghaTanA sunAkara rAjA kA
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 jaina kathA koSa sArA bhrama mittaayaa| rAjA udvigna ho uThA-- kahIM 'abhaya' mahala na jalA de / jaldI se vahA~ se calakara aayaa| dUra se mahaloM se dhuA~ nikalatA dekhakara eka bAra hatprabha ho gayA, para jaba patA lagA ki 'abhaya' ne bahuta hI buddhimatA kA paricaya diyA hai-- mahaloM ko na jalAkara mahaloM ke pAsa vAlI phUsa kI khAlI jhopar3iyA~ jalAkara mere Adeza kA pAlana kiyA hai, mahArAnI surakSita haiM, taba use saMtoSa huA / zreNika ne mahArAnI ke pAsa jAkara apanI bhrama-bharI bhUla kA anutApa karate hue kSamA mA~gI / puna:-punaH celanA kI sarAhanA karane lagA -- tumheM dhanya hai, tumhArA jIvana dhanya hai / bhagavAn mahAvIra ne apane zrImukha se tumhArI prazaMsA kI hai / dhanya hai mahAsatI ! cAroM ora satI celanA kA jayanAda gU~ja rahA thA / -- triSaSTi zalAkApuruSa caritra 84. jamAlI jamAlI kSatriyakuMDanagara meM rahane vAlA eka kSatriya rAjakumAra thaa| vaha bhagavAn mahAvIra kA saMsAra-pakSIya jAmAtA thaa| vaise bhAnajA bhI thA / bhagavAn mahAvIra eka bAra janapada meM vihAra karate hue kuMDanagara meM pdhaare| pariSad vandana karane gii| prabhu kI dezanA sunakara jamAlI pratibuddha huA / mAtA-pitA kI AjJA lekara pA~ca sau kSatriyakumAroM ke sAtha pravrajita huA aura zramaNadharma kA pAlana karatA huA bhagavAn ke saMgha ke sAtha vicaraNa karane lagA / ekadA jamAlI ne prabhu se janapada meM vihAra karane kI AjJA cAhI / prabhu jAnate the ki janapada meM vicAroM kA paripakva vyakti hI avicala raha sakatA hai, anyathA vibhinna vicAroM ko sunakara vyakti digbhrAnta ho sakatA hai| yaha socakara prabhu mauna rahe / mAlI aNagAra prabhu ke Adeza kI avagaNanA karake mauna ko hI sahamati mAnakara apane pA~ca sau ziSyoM ko sAtha lekara cala par3A / vihAra karate-karate jamAlI sAvatthI ke koSThaka upavana meM Akara ThaharA / una dinoM arasa-virasa AhAra ke kAraNa jamAlI muni kucha asvastha thA / usake zarIra meM asahya vedanA thii| apane ziSyoM se bichaunA karane ke lie kahA / ziSyagaNa bichaunA karane lge| bIca-bIca meM jamAlI ne do-tIna bAra pUchA--bichaunA kara diyA ?
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 157 ziSyoM ne kahA--kiyA nahIM, kara rahe haiN| ziSyoM kA uttara sunakara jamAlI isa nirNaya para pahu~cA ki mahAvIra kA, jo kriyamANa ko kRta kahate haiM arthAt kiye jAne vAle kArya ko kiyA huA kahate haiM, yaha siddhAnta galata hai| maiM pratyakSa dekha rahA hU~, ziSya mujhe batA rahe haiM--bichaunA kiyA nahIM hai| __ jamAlI aNagAra ne apane vicAra ziSyoM ke sammukha rkhe| usake vicAra kaiyoM ko acche lage aura kaiyoM ko nahIM ruce| jinheM ruce, ve jamAlI ke sAtha rahe, zeSa bhagavAn mahAvIra ke pAsa lauTa aaye| - jamAlI aba apane isa siddhAnta kI khulakara puSTi karane lgaa| alpajJa meM ahaM kI adhika akar3atA hotI hai| mujhe kevalajJAna ho gayA, maiM jina hU~, kevalI hU~--yaha kahatA huA prabhu mahAvIra ke pAsa aayaa| ___ gautama svAmI ne usake ahama ko dUra karane ke lie pUchA--agara tuma kevalajJAnI ho to batAo ki loka zAzvata hai yA azAzvata? jIva zAzvata hai yA azAzvata? __gautama svAmI ke ina choTe-choTe praznoM ko sunakara hI jamAlI niruttara ho gyaa| niruttara banA mUka khar3A rhaa| kucha bhI uttara na de skaa| taba bhagavAn mahAvIra ne kahA-jamAlI / ina praznoM ke uttara dene meM to mere aneka chadmastha muni bhI samartha haiM, taba tuma apane Apako sarvajJa kahakara bhI mauna kaise khar3e raha gaye? ___ bhagavAn mahAvIra ne loka aura jIva kI zAzvatatA-azAzvatatA kA vizad vivecana karate hue kahA-'dravya se loka aura jIva zAzvata hai tathA paryAya se azAzvata hai,' para jamAlI prabhu kI vANI ko na mAnatA huA vahA~ se calA gyaa| kaI varSa taka zramaNa paryAya kA pAlana karake bhI abhinivezika mithyAtva ke kAraNa mRtyu ko prApta hokara lAMtaka nAmaka chaThe kilviSI meM paidA huaa| jamAlI kI patnI bhagavAna mahAvIra kI putrI priyadarzanA bhI jamAlI ke vicAroM se prabhAvita hokara eka hajAra sAdhviyoM ke sAtha jamAlI se mila gaI thI aura usake isa navIna mithyA siddhAnta ko mAnane lagI thii| eka bAra vaha DhaMka gAthApati ke makAna meM tthhrii| AhAra karane ke lie cAdara kA paradA lagA
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 jaina kathA koSa rakhA thaa| DhaMka zrAvaka ne use samajhAne ke lie usa cAdara ke eka kone ko jalA diyaa| jaba cAdara jalane lagI, taba sAdhvI andara se Akara bolI-cAdara jala gii| __DhaMka ne Tokate hue kahA-jala kahA~ gaI? Apake siddhAntAnusAra to aise kahiye ki jala rahI hai| sAdhvI kI samajha meM bAta A gaI ki vyavahAra meM bhASA kA prayoga vaise hI hotA hai, jaise mahAvIra karate haiN| jitanA kAma kara liyA vaha to ho hI gyaa| ataH kriyAmANakRta kA siddhAnta mahAvIra kA samIcIna hai| yadi pahale hisse ko huA nahIM mAneMge to sauveM hisse ko huA kaise maaneNge| DhaMka ke yoM samajhAne se sAdhvI priyadarzanA mahAvIra ke saMgha meM punaH praviSTa ho giiN| -bhagavatI 6/33 85. jambUsvAmI 'jambU' svAmI 'rAjagRha' meM rahane vAle seTha 'RSabhadatta' kI seThAnI 'dhAriNI' ke putra the| jambU vRkSa ke svapna se saMsUcita putra paidA huA, isalie putra kA nAma jambUkumAra rakhA gayA / yuvAvasthA ko prApta hone para samapanna seThoM kI ATha kanyAoM ke sAtha kumAra kA sambandha kara diyA gyaa| unhIM dinoM bhagavAn mahAvIra ke pA~caveM gaNadhara zrI sudharmA svAmI rAjagRha meM pdhaare| jambUkumAra upadeza sunane ke lie vahA~ aaye| upadeza kA acUka asara huaa| jambU virakta bana gayA aura saMyama grahaNa karane ke lie apane mAtA-pitA se AjJA caahii| mAtA-pitA ne ise yena-kena-prakAreNa vivAha karane kA Agraha kiyaa| 'jambUkumAra' isa zarta para taiyAra huA ki maiM vivAha kara lU~gA, para dUsare dina prAta:kAla hI sAdhu vana jAU~gA, yaha bAta una kanyAoM ko pahale hI batA dI jaaye| ve kahIM apane sAtha dhokhA huA na samajha leN| seTha ne kanyAoM ko kahalA diyaa| kanyAeM bhI yahI socakara taiyAra ho gaIM ki hama saba nahIM pahu~catI taba taka ve saMyama lene kI bAta kara rahe haiN| hamAre pahuMcate hI saMyama lene kI bAta havA meM ur3a jAegI, anyathA unakI gati so hamArI gti| dhUmadhAma se AThoM ke sAtha jambUkumAra kA vivAha ho gyaa| daheja meM vipula dravya aayaa| suhArAgata manAne AThoM paliyA~ jambUkumAra ke sAtha mahala meM car3ha
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 156 giiN| cAroM ora se 'jambUkumAra' ko gherakara AThoM baiTha giiN| 'jambU' ne patniyoM ko apanI ora khIMcanA caahaa| saMyama-patha para le calane kA prayatna kiyaa| AThoM apsarA-sI lalanAeM hAva-bhAva karake apanI ora khIMcane kA prayatna karane lgiiN| ___ saMyoga aisA banA ki usa samaya 'prabhava' nAma kA taskararAja apane pA~ca sau sAthiyoM ko lekara daheja meM AyI dhana sAmagrI curAne vahA~ aayaa| 'prabhava' ke pAsa do camatkArI vidyAe~ thIM-eka 'avasvApinI' aura dUsarI 'taalodghaattinii'| pahalI se jahA~ sabako nidrAdhIna kiyA jA sakatA hai, vahA~ dUsarI se tAle khole jA sakate haiN| 'prabhava' ne yahA~ para bhI 'avasvApinI' vidyA kA prayoga kiyaa| sabhI nidrAlIna ho gaye, kintu jambUkumAra aura usakI patniyoM para isakA koI asara na huaa| pA~ca sau coroM ne manacAhA dhana baTorakara bar3e-bar3e gaTThara bA~dha liye| lekina jyoM hI calane lage, dekhA ki sabhI ke paira jamIna se cipaka gaye haiN| hilanA-DulanA bhI saba kA banda hai| 'prabhava' ghbraayaa| use mahaloM meM kucha ghusa-pusa sunAI dii| mahala ke bAhara khar3A ho andara ho rahe vArtAlApa ko sunane lgaa| eka-eka udAharaNa ke mAdhyama se AThoM patniyoM ne jambUkumAra ko samajhAnA caahaa| 'jambUkumAra' ne usa saba ke dRSTAntoM kA kramazaH khaNDana karake apanI bAta kI puSTi ke lie eka-eka dRSTAnta dekara una sabako saMyama-patha para Ane ke lie taiyAra kara liyaa| AThoM patniyA~ apane lakSya meM parAjita rahIM--jambU vijayI rhe| __vaha sArA saMvAda sunakara prabhava bhI pratibuddha ho utthaa| socA--mujhe dhikkAra hai ! jambUkumAra to ina naveliyoM ko chor3akara aura aparimita dravya ko ThukarAkara jA rahA hai aura maiMne kSatriya-putra hokara bhI yaha nIca dhandhA pakar3a rakhA hai| 'jambUkumAra' ke pAsa jAkara usane apane sAthiyoM ko mukta karane kI prArthanA kii| sabhI ke hAtha-paira khula gye| prabhava ke prabodha se pA~ca sau cora bhI saMyama lene ke lie taiyAra ho gye| jambUkumAra ke mAtA-pitA, una AThoM patniyoM ke mAtA-pitA--isa prakAra pA~ca sau aTThAIsa vyaktiyoM ne sudharmA svAmI ke pAsa dIkSA lii| jambUkumAra solaha varSa ghara meM rhe| chattIsaveM varSa meM inheM kevalajJAna prApta
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 jaina kathA koSa ho gayA / cavAlIsa varSa taka kaivalyAvasthA meM rahakara assI varSa kI avasthA meM mokSa pdhaare| isa yuga ke ye antima kevalI aura antima mokSagAmI the / inake mokSa - gamana ke bAda bharatakSetra meM nimna dasa bAtoM kA lopa ho gayA - (1) mana:paryavajJAna, (2) paramAvadhijJAna, (3) pulAkalabdhi, (4) AhAraka zarIra, (5) kevalajJAna, (6) kSAyika samyaktva, (7) jinakalpa, (8) parihAravizuddhi cAritra, (6) sUkSmasaMparAya cAritra aura (10) yathAkhyAta cAritra / inake pATa para prabhava svAmI virAjamAna hue / - naMdI vRtti - triSaSTi zalAkApuruSa caritra, pariziSTa parva - vasudeva hiMDI - jambUkumAra cariyaM 86. jayaghoSa 'jayaghoSa' vArANasI nagarI meM rahane vAle eka karmakANDI brAhmaNapa the / ve jainadharma kI vizeSatAoM se prabhAvita hokara paMcamahAvratadhArI muni bane / 'jayaghoSa ' muni eka bAra vihAra karate hue 'vArANasI' nagarI meM Aye aura nagara ke bAhara manorama udyAna meM tthhre| usI nagarI meM vijayaghoSa nAma kA eka brAhmaNa yajJa kara rahA thaa| usake yajJasthala meM 'jayaghoSa ' muni apane eka mAsI tapa kI samApti para bhojana ke lie pahu~ce / 'jayaghoSa' muni ko dekhakara 'vijayaghoSa ' brAhmaNa ne ghRNA se ghUrate hue kahA-- munivara ! yaha eka brAhmaNa kA ghara hai| yahA~ bhikSA use hI mila sakatI hai, jo yajJArthI ho, vedoM kA vettA ho, jyotiSa vidyA meM niSNAta ho tathA saMsArasamudra se auroM ko tairAne meM samartha ho| aise ke lie hI yahA~ bhojya sAmagrI banI hai, tumhAre jaise ke lie nahIM / isalie bhikSArtha kahIM anyatra jAo / 'vijayaghoSa' kI bAta sunakara 'jayaghoSa' muni zAnta rahe / usakA ajJAna miTAne ke lie 'vijayaghoSa' ko yajJa, veda, brAhmaNa Adi kA vAstavika artha batAyA -- jitendriya, saMyamavAn, sadguNoM ke dhAraka hI sacce brAhmaNa haiM, na ki kaSAya se kaluSita dila vAle, durguNoM ke daladala meM dha~se vyakti brAhmaNa kahalAne ke adhikArI haiN| dekho ! sira muMDAne mAtra se koI zramaNa, OMkAra kaha dene mAtra se brAhmaNa, vana meM rahane mAtra se muni tathA bhagavA vastroM ko dhAraNa karane
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 161 mAtra se koI tApasa nahIM hotA hai| vAstava meM samatA se zramaNa, brahmacarya se brAhmaNa, jJAna se muni tathA tapa se tapasvI hotA--aisA AtmadraSTAoM kA pratipAdana hai| 'jayaghoSa' muni ke pratyuttara se 'vijayaghoSa' parama prasanna huA aura vimratApUrvaka jayaghoSa muni se AhAra kI prArthanA kii| . ___ muni ne kahA--mujhe AhAra kI aisI koI vizeSa AvazyakatA nahIM hai| maiM to cAhatA hU~ ki tuma bhI yahI mArga svIkAra kro| dekho, viSayAsakta vyakti saMsAra meM paribhramaNa karatA hai aura viSayoM se virakta kabhI karma-rajoM se lipta nahIM hotA hai| tumane dekhA hogA miTTI ke sUkhe gole ko yadi dIvAra para pheMkate haiM, vaha vahA~ nahIM cipakatA, nIce gira jAtA hai| vastutaH Asakti mAtra hI bandhana kA kAraNa hai| ataH usase virakta bno| ___'jayaghoSa' muni ke upadeza se prabhAvita hokara vijayaghoSa brAhmaNa ne munitva svIkAra kara liyaa| donoM hI muni apanI utkRSTa tapa saMyama kI sAdhanA se sakala karmoM kA kSaya karake mokSa gye| -uttarAdhyayana, adhyayana 25 . 87. jaya cakravartI ikkIsaveM tIrthaMkara zrI 'neminAtha' ke zAsanakAla meM gyArahavA~ cakravartI huA, jisakA nAma thA 'jaya' | cakravartI jaya rAjagRhI ke mahArAja vijaya ke putra the| inakI mAtA kA nAma 'viprA' thaa| caudaha svapnoM se sUcita putra hone se cakravartI hogA, aisA sabakA anumAna thaa| pitA ke bAda ye rAjagaddI para baitthe| jaba AyudhazAlA meM cakra utpanna ho gayA, taba chaH khaNDoM para inhoMne apanA Adhipatya jmaayaa| anta meM tIna hajAra varSa kA sarvAyu bhogakara kevalajJAna prApta karake mokSa meM virAjamAna hue| -trioSTa zalAkApuruSa caritra, parva 7 88. jayantI vikA 'jayantI' zramaNopAsikA 'kauzAmbI' nagarI ke mahArAja 'zatAnIka' kI bahana tathA mahArAja 'udayana' kI buA thii| vaha bhagavAn mahAvIra ke sAdhuoM kI
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 jaina kathA koSa prathama zayyAtara tathA tattva kI marmajJA thii| jaina itihAsa meM jijJAsAmUlaka prazna karane vAlI striyoM meM 'jayantI' kA pramukha sthAna hai| eka bAra bhagavAn mahAvIra kauzAmbI' pdhaare| 'jayantI' prabhu ke samavasaraNa meM phuNcii| apane mana kI jijJAsAeM prabhu ke sAmane rakhate hue vinamra bhAva se una sabakA samAdhAna caahaa| prazna bahuta upayogI tathA paine the| jayantI--jIva bhArI kaise hotA hai? bhagavAn mahAvIra--prANAtipAta Adi pApasthAnoM meM pravRtti karane ke kAraNa / jayantI--jIva halkA kaise hotA hai? bhagavAn mahAvIra--pApasthAnoM se viramaNa hone se| jayantI-jIva durbala, AlasI va prasupta acche haiM yA balavAna, udyamI va jAgRta acche haiM? ___ bhagavAn mahAvIra-jo vyakti adharmaniSTha haiM, ve durbala, AlasI aura prasapta acche haiM tathA jo vyakti dharmaniSTha haiM, ve balavAna, udyamI tathA jAgRta acche haiN| jayantI--jIva bhavi svabhAva se hote haiM yA pariNAma se? bhagavAn mahAvIra svabhAva se hotA hai| abhavi kA bhavi yA bhavi kA abhavi rUpa meM kabhI pariNamana nahIM ho sktaa| jayantI ne anekAneka aise prazna kiye, jinheM sunakara sAre loga camatkRta ho utthe| usa samaya to vaha apane mahaloM meM calI gii| kucha samaya ke bAda bhagavAn mahAvIra ke pAsa dIkSita hokara kevalajJAna prApta karake mokSa meM phuNcii| -bhagavatI, 12/2 86. jazobhadra 'jazobhadra' nalinIgulma vimAna se cyavakara 'IkSukAra' nagara meM 'bhRgu' nAma ke purohita kI patnI 'jasA' kI kukSI se paidA huaa| eka bhAI aura thA jisakA nAma thA 'devbhdr'| donoM bhAI devaloka meM bhI sAtha the to yahA~ bhI donoM meM ghaniSTha prema thaa| bhRgu purohita ko pahale hI yaha batA diyA gayA thA ki tumhAre putra to ho sakate haiM, para ve bAlyAvasthA meM hI muni bana jaayeNge| putra sAdhu na bana jAeM, isalie purohita nagara ko chor3akara jaMgala (ekAntavAsa) meM makAna banAkara rahane lgaa| vaha isalie ki kahIM sAdhu inake najara hI na car3ha skeN| apane putroM /
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 163 ke diloM meM bhI sAdhuoM ke prati bhaya baiThAte hue yahA~ taka kaha rakhA thA--ina sAdhuoM ke pAsa kabhI nahIM jAnA caahie| ye apanI jholI meM cAkU-kaiciyA~ rakhate haiM aura ekAnta meM choTe-choTe baccoM ke prANa lUTa lete haiN| eka dina aisA prasaMga AyA ki AtmasAdhaka munivara patha se bhaTakakara usa ora Aye, jahA~ purohita rahatA thaa| baccoM ne dUra se dekhaa-ghbraae| soga na ho Aja ye hameM mArane ke lie yahA~ Aye haiN| donoM bhAI daudd'e| saMyAgavaza muni bhI udhara Ane lge| ve aura bhI adhika ghabarA gaye aura apane prANa bacAne hetu eka vRkSa para car3ha gye| munivara bhI calate-calate usI vRkSa ke nIce Thahare / rajoharaNa se bhUmi kA pramArjana karake apanI jholI vahA~ rkhii| jholI kholakara pAtra meM se jo rUkhI-sUkhI roTI thI, nikAla khAne lge| ___ vRkSa para baiThe aura pattoM meM chipe donoM bhAI muniyoM kI sArI gatividhi dekha rahe the| mana meM kucha uthala-puthala macI ki pitAjI ne hameM aise kyoM brglaayaa| inake pAtroM meM kahA~ haiM churI aura kaiMciyA~? yoM cintana karate-karate una donoM ko jAti-smaraNa-jJAna ho gyaa| apane pUrvajanma ko dekhaa| nIce Akara muni kI padavandanA kii| mAtA-pitA se AjJA lekara sAdhu banane ke lie udyata ho utthe| mAtA-pitA ne unheM saMsAra meM rakhane ke lie bahuta-bahuta prayatna kiye, para ve unheM saMsAra meM rakhane meM asaphala rhe| pratyuta kumAroM kI virakti se 'bhRgu' purohita bhI apanI patnI 'jasA' ke sAtha saMyama lene ko taiyAra ho gyaa| purohita kA dhana lAvArisa hone se rAjabhaNDAra meM jAne lgaa| taba rAnI kamalAvatI ke samajhAne se rAjA aura rAnI bhI saMyama lene ko taiyAra ho gye| ___yoM chahoM vyakti rAjA-rAnI, purohita aura usakI patnI tathA donoM putra saMyamI bne| cAritra kI utkRSTa ArAdhanA karake mokSa meM virAjamAna hue| -uttarAdhyayana, adhyayana 14 60. jitazatru rAjA aura subuddhi maMtrI mahArAjA 'jitazatru' 'campAnagarI' ke adhizAstA the| inake pradhAna kA nAma thA subuddhi / 'subuddhi' buddhimAna thaa| mahArAja kA kRpApAtra, eka acchA tattvajJa aura dharmaniSTha vyakti thaa| dharmaniSThatA to usakI isase hI parilakSita hotI thI ki vaha hara paristhiti meM apane Apako sama rakhanA cAhatA thaa| anukUlatApratikUlatA, arasa-virasa sAmagrI usakI manobhAvanA ko tanika bhI vicalita
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 jaina kathA koSa nahIM kara sakatI thI / eka dina mahArAja ke yahA~ kisI vizeSa prasaMga ke kAraNa bhoja thA / vividha prakAra kI susvAdu sAmagrI taiyAra kI gayI / khAne vAle sabhI mukta kaNTha se bhojya sAmagrI kI sarAhanA kara rahe the| mahArAja ne jaba 'subuddhi' ke mu~ha se bhojya sAmagrI kI prazaMsA sunanI cAhI taba usakA eka hI uttara thA - ' ' isameM aisA kyA hai, mahArAja ! yaha to pudgaloM kA svabhAva hI hai| isameM prasannaaprasanna hone kI koI aisI khAsa bAta nahIM hai|' mahArAja jitazatru ko yaha uttara samucita na lagA aura mana masosakara raha gayA / eka dina mahArAja mantrI sahita eka khAI ke pAsa se gujre| khAI meM bahuta gandA pAnI bhArA thA / usakI durgandha pAsa se gujarane vAle pratyeka vyakti ke lie siradarda kA kAraNa banI huI thii| rAjA nAka-bhauM sikor3ate hue aura kapar3e se mu~ha ko Dhakakara khAI ke pAsa se gujre| Age nikalakara mantrI se kahA-- 'kitanI durgandha A rahI thI?' mantrI ne apanI usI sahajatA se kahA - ' isameM aisI kyA bAta hai? pudgaloM kA svabhAva hI aisA hai| acche pudgala bure rUpa meM tathA bure pudgala acche rUpa meM badale jA sakate haiM / ' mahArAja ne isakA pratyakSa parivartana dekhanA cAhA / mantrI ne yathAsamaya batAne kA vAdA kiyaa| khAI ke usa gande pAnI ko aneka prayatnoM dvArA sApha kiyA / sugandhita padArthoM se use susvAdu, supAcya aura suvAsita banAkara rAjA ko bhojana ke samaya pilAne ke lie sevaka ko Adeza diyaa| mahArAja ne bhI use pIkara bahuta prasannatA vyakta kI aura kahA- aisA pAnI Aja se pahale kyoM nahIM .. pilAyA gayA ? mantrI ne bAta kA sArA rahasyodghATana kiyA, taba mahArAja vismita raha gaye / ntrI kA kahanA sahI ja~cA / mantrI ne dhIre-dhIre dharma kA marma smjhaayaa| rAjA ne zrAvakadharma svIkAra kiyA / yathAsamaya munitva svIkAra karake lambe samaya taka usakI niraticAra ArAdhanA kara nirvANa ko prApta kiyA / -jJAtA sUtra 12 - upadeza prAsAda, bhAga 4 61. jinarakSita - jinapAla 'jinarakSita- jinapAla' mahArAja 'kUNika' kI 'campAnagarI' meM rahane vAle
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 165 mAkandI nAmaka sArthavAha kI patnI 'bhadrA' ke Atmaja the| donoM hI bahuta buddhimAna tathA sundara the| yuvAvasthA meM gyAraha bAra inhoMne vyApAra-hetu lavaNasamudra kI yAtrA kI aura acchA lAbha kmaayaa| para AzA ke isa putale ko santoSa kahA~? yaha to nitya naye sunahare svapna saMjoye rahatA hai| bArahavIM bAra lavaNasamudra kI yAtrA ke lie donoM bhAI phira taiyAra hue| mAtA-pitA ne kahA--aba taka kI tumhArI yAtrAeM saba vidhi sukhada rahIM, lAbhaprada rhiiN| aba adhika lobha meM na phaMsakara yahIM rho| kisI bhI bAta meM ati nahIM honI caahie| donoM bhAI mAtA-pitA kI bAta ko nahIM mAnate hue yAtrA ke lie nikala pdd'e| saMyoga aisA banA ki inakI nAva tUphAna meM burI taraha phaMsa gyii| pAnI ke thaper3oM se nAva bhaMga hokara pAnI meM DUba gyii| nAva meM baiThe aneka vyakti DUba ge| ve donoM kATha ke paTTe ke sahAre tairate-tairate eka dvIpa meM pahu~ce gaye, jisakA nAma ratnadvIpa thaa| vahA~ baiThakara ve donoM kucha-kucha svastha hue| itane meM hI usI dvIpa kI rahane vAlI ratnadvIpA devI jo vahIM usa dvIpa ke madhya bhAga meM mahaloM meM rahatI thI, apane avadhijJAna se unake Ane kA patA jAnakara hAtha meM camacamAtI talavAra lekara vahA~ Akara bolI-'agara tuma donoM mere sAtha rahakara merI bhAvanA kI pUrti karo to tumheM jIvita rakha sakatI hU~' anyathA abhI isI talavAra se tumhAre Tukar3e-Tukar3e karatI huuN| bolo, kyA kahanA hai?' una donoM ne bhayabhIta hokara usakI bAta svIkAra kara lii| usake sAtha bhogopabhoga karate hue vahA~ rahane lge| ___ eka bAra ratnadvIpA devI ko lavaNasamudra kI saphAI karane kA Adeza lavaNasamudra ke svAmI susthita deva ne diyaa| jaba devI vahA~ jAne lagI taba devI ne una donoM se kahA--'Apa yahA~ baiThe-baiThe yadi Uba jAeM, mana ucaTa jAe to apane mahala ke cAroM ora bagIce haiM, unameM ghUma aanaa| para itanA dhyAna avazya rakhanA ki dakSiNa dizA ke upavana meM nahIM jAnA / maiM bhI kAma nipaTAkara jaldI Ane kA yatna kruuNgii|' devI ke cale jAne ke bAda ina donoM ke mana meM AyA-dekheM to sahI usa dakSiNa dizA meM kyA hai? devI ne vahA~ jAne ko manA kyoM kiyA hai? manuSya kI pravRtti hotI hai jisake lie niSedha kiyA jAtA hai, use dekhane kI hI use adhika utsukatA ho jAtI hai| ve donoM bhI dakSiNa dizA ke
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 jaina kathA koSa upavana meM ghuse| andara ghusate hI mare hue sA~pa ke kalevara kI durgandha se bhI adhika ghinaunI durgandha vahA~ A rahI thii| kucha Age bar3he to dekhA, eka ardhamRta vyakti zUlI para laTaka rahA thaa| pUche jAne para zUlI para laTake vyakti ne ApabItI sunAte hue kahA tuma kahA~ pha~sa gaye? maiM kAkaMdI kA rahane vAlA, ghor3oM kA vyApArI huuN| lavaNasamudra meM jahAja ke bhaMga ho jAne se yahA~ A gayA aura isake jAla meM phaMsa gyaa| jaba ise tuma mila gaye to mujhe zUlI para laTakA diyaa| dUsarA koI nahIM AtA taba taka hI tumhAre se prema karatI hai| dUsarA koI Ate hI isa vadhasthAna para mArakara isa zUlI para tumheM laTakA degii| usakI bAta sunakara donoM ghabarA utthe| apane bacAva kA rAstA pUchA, taba vaha bolA--pUrva dizA ke upavana meM selaka yakSa kA Ayatana hai| vahA~ jAkara tuma loga use stuti dvArA prasanna kro| vaha zAyada tuma logoM kI surakSA kara sakatA ___ ve donoM selaka ke Ayatana meM aaye| usakI pUjA-arcanA karake use prasanna kiyaa| vaha ghor3e ke rUpa meM prakaTa hokara bolA--'merI pITha para tuma donoM baiTha jaao| para dhyAna rakhanA, vaha duSTA pIche aayegii| tumheM phusalAne ko, apane caMgula meM phaMsAne ko vaha sabhI taraha kI paiMtarebAjI kare / yadi mana se kiMcit bhI usake prati AkRSTa ho gae to maiM vahIM samudra meM pheMka duuNgaa| jo usake prati nispRha rahegA, use maiM avazya yathocita sthAna para pahu~cA duuNgaa|' ____ donoM usakI pITha para car3ha gye| selaka pavana vega se ur3ane lgaa| pIche se ratnadvIpA aayii| jaba ve donoM vahA~ nahIM mile, taba apane jJAnabala se sArA bheda pAkara unakI ora AyI aura bahuta-bahuta dInatA dikhAne lgii| khuzAmada karatI huI yahA~ taka kahane lagI--eka bAra prema-bharI najara se merI ora dekha to lo| jinapAla to bilkula hI avicala rahA, para jinarakSita thor3A-sA mugdha huA aura usakI ora jhA~kane lgaa| basa, phira kyA thA! selaka ne use vahIM samudra meM pheMka diyaa| girate hue jinarakSita ko ratnadvIpA devI ne hAtha meM daboca liyaa| use phaTakArate hue AkAza meM uchAlA aura zarIra ke Tukar3e-Tukar3e karake mAra diyaa| 'jinapAla' aDiga rhaa| selaka ne use sakuzala lAkara 'campApura' meM chor3a
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 167 diyaa| usane apane mAtA-pitA se milakara sArI bAta khii| bar3e bhAI ke viyoga kA dila meM du:kha thA, para kare kyA? kucha samaya ke bAda usane jina-dIkSA svIkAra kI aura Age mokSa ko prApta kregaa| -jJAtAsUtra 6 62. jIrNa seTha vizAlA nagarI meM rahane vAlA eka Rddhisampanna, vivekavAna tathA sAdhu-saMtoM kA bhakta jinadatta nAma kA seTha rahatA thaa| kAlAntara meM usakI sampatti kSINa ho / gayI to loga use jIrNa seTha kahane lge| aba vaha jIrNa seTha ke nAma se hI prasiddha ho gyaa| bhagavAn mahAvIra apanI chadmAvasthA meM eka bAra vizAlA nagarI meM cAturmAsArtha rhe| jIrNa bAra-bAra prabhu ke darzana karatA aura kahatA--'prabhuvara ! kabhI maukA ho to pAraNe ke dina bhikSA kA lAbha dekara kRtArtha kreN|' prabhu dhyAna meM rahate, koI uttara nahIM miltaa| jIrNa pratidina yahI bhAvanA bhaataa| yahI pratIkSA karatA ki prabhu bhikSA ke lie sambhavataH Aja padhAra jAyeM, Aja to avazya hI pdhaareNge| yoM karate-karate mRgasira kRSNA 1 dina AyA / jIrNa pratIkSArata hai| vaha tIvra bhAva se pratIkSA kara rahA hai| prabhu mahAvIra bhI bhikSArtha nagara meM padhAre / saMyogavaza pUrNa seTha ke yahA~ phuNce| 'pUrNa' sAdhu-santoM kA koI khAsa bhakta nahIM thaa| apane ghara ke prAMgaNa meM eka bhikSuka ko dekhakara dAsI se kahA--jA, ghara meM jo kucha bhI ho, isa bhikhamaMge ko de de| seTha ke kahane se dAsI andara gyii| aura kucha to milA nahIM, sirpha ur3ada ke bAkule par3e the| ve usane isa anUThe bhikSuka ko de diye| __ bhagavAn ne AhAra grahaNa kiyaa| supAtra-dAna ke yoga se sahasA vahIM'ahodAnam, ahodAnam' kI dhvani cAroM ora phUTa pdd'ii| pA~ca divyoM kI mUsalAdhAra varSA huii| __ dundubhi kA nAda jyoMhI jIrNa ke kAnoM meM par3A, sahasA cauMkA | patA lagA, bhagavAn ne pUrNa seTha ke yahA~ AhAra grahaNa kara liyA hai| apane Apako kosatA huA mana-hI-mana socane lagA--'mere bhAgya aise kahA~ jo apane hAthoM se bhagavAn ko bhikSA de skuuN|' ...
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 jaina kathA koSa . ___ sonaiyA kI varSA dekhakara loga daudd'e| pUrNa bhI cauNkaa| aba use yaha kahane meM saMkoca hone lagA ki maiMne bhagavAn ko bAkuloM kI bhikSA dI hai| ahaM meM akar3akara logoM se kahane lagA--'maiMne prabhu ko khIra kA dAna diyA hai|' para yaha rahasya bhI adhika dinoM taka rahasya banA nahIM raha skaa| vimala nAma ke kevalI muni vahA~ aaye| unhoMne eka prazna ke uttara meM jIrNa ko utkRSTa dAnadAtA btaayaa| logoM ne vismaya ke sAtha kahA-dAna to pUrNa ne diyaa.....|' taba kevalI muni ne sArI bAta batAte hue kahA--yadi thor3I dera aura jIrNa seTha dundubhi kA nAda nahIM sunatA to use kevalajJAna kI prApti ho jAtI, vaha bhAvanA meM itanA tallIna ho gayA thaa| jIrNa seTha mAtra dAna kI bhAvanA ke bala para bArahaveM svarga meM gyaa| vahA~ se mahAvideha meM utpanna hokara mokSa meM jaaegaa| -dharmaratnaprakaraNa -triSaSTi zalAkApuruSa caritra 63. juTThala zrAvaka 'juTThala' zrAvaka bhagavAn 'neminAtha' ke samaya meM 'bhaddilapura' nagara meM rahane vAlA eka dhanADhya gAthApati thaa| usake yahA~ vipula dhana-dhAnya thaa| solaha koTi sonaiye vyApAra meM, solaha koTi sonaiye kRSi meM tathA solaha koTi sonaiye jamIna meM surakSita the| gAyoM ke solaha gokula the tathA battIsa striyA~ thiiN| __ prabhu neminAtha ke upadeza se usake mana meM vairAgya jgaa| zrAvakadharma svIkAra kiyaa| khAna-pAna kA bahuta adhika saMyama kiyaa| cAvala, cane kI dAla tathA pAnI--ina tIna dravyoM ke uparAnta usane sabhI khAdya-padArthoM kA parityAga kara diyaa| AbhUSaNoM meM eka mudrikA ke sivA sabhI AbhUSaNoM kA tyAga kara diyaa| pUrNa brahmacarya vrata svIkAra karake bele-bele Adi kI tapazcaryA dvArA apanI sAdhanA meM lIna rahane lgaa| usakI striyoM ne isakI sAdhanA, kAyika kRzatA aura bhogaparAGmukhatA dekhakara apanI ora AkarSita karane ke aneka prayatna kiye| bhoga-prArthanA bhI kI, para vaha apanI sAdhanA meM uttarottara bar3hatA rhaa| apane niyamoM meM dRr3ha rhaa| strI-saMsarga na ho isalie usane zrAvaka kI gyAraha pratimAeM svIkAra kara
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 166 liiN| dasa pratimAoM kI sAdhanA pUrNa kara lI / gyArahavIM pratimA ke 16 dina vyatIta ho gaye, taba use avadhijJAna utpanna ho gayA / avadhijJAna se usane dekhA -- usako agni kA upasarga hone vAlA hai / usI upasarga meM usakI mRtyu hogii| jJAna se yoM jAnakara juTThala anazana meM samAdhistha baiTha gayA hai| itane meM usakI patniyoM ne apane svArtha kI pUrti na hote dekhakara pauSadhazAlA meM agni lagA dI / pA~ca sau varSa ke AyuSya meM tIsa varSa taka zrAvakadharma kA pAlana kiyaa| do mahIne ke anazanapavUka juTThala zrAvaka agni ke usa upasarga se marakara IzAna devaloka meM deva huA / vahA~ se mahAvideha meM utpanna hokara mokSa jAyegA / Avazyaka kathA 64. DhaMDhaNa muni 'DhaMDhaNakumAra' zrIkRSNa kI 'DhaMDhaNA' nAmaka rAnI ke putra the / ve bhagavAn neminAtha ke upadeza se prabhAvita hokara saMsAra se virakta ho uThe aura pitAzrI kI AjJA lekara sAdhu bane / parantu patA nahIM kaisA gahana antarAya karma kA bandhana thA ki unheM AhAra-pAnI kI prApti nahIM hotI thI / kisI dUsare sAdhu ke sAtha cale jAte to unheM bhI nahIM milatA thA / eka bAra DhaMDhaNaM muni ne abhigraha kara liyA ki mujhe merI labdhi kA AhAra milegA to AhAra lU~gA anyathA nahIM / bhikSA ke lie pratidina jAte, para AhAra kA suyoga nahIM milatA / chaH mAha bIta gaye / zarIra durbala ho gayA / eka bAra DhaMDhaNa muni bhikSArtha gaye hue the| zrIkRSNa ne bhagavAn 'neminAtha' se prazna kiyA--bhagavan ! Apake 18000 sAdhuoM meM kauna-sA muni sAdhanA meM sarvazreSTha hai? bhagavAna neminAtha ne DhaMDhaNa muni kA nAma batAyA aura unakI samatA kI sarAhanA kI tathA kahA ki usane (DhaMDhaNa muni ne) alAbha parISaha ko jIta liyA / zrIkRSNa unake darzana karane ko utsuka ho uThe / bhikSArtha bhramaNa karate DhaMDhaNa muni ke darzana kiye, punaH punaH stavanA kI / mahArAja zrIkRSNa ko yoM stavanA karate pAsa vAle makAna meM baiThe eka kaMdoI ne dekhA aura socA-- ho na ho ye pahu~ce hue sAdhaka haiM, jinakI zrIhari jaise samrAT bhI yoM stavanA karate haiN| mujhe inheM bhojana denA cAhie / yoM vicArakara
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 jaina kathA koSa bhakti -bhAva se apane ghara le gyaa| - - muni ne pUchA-tU jAnatA hai maiM kisakA ziSya hU~? kisakA putra hU~? kaMdoI ne kahA- mujhe kucha bhI patA nahIM hai| maiM to kevala itanA hI jAnatA hU~ ki Apa sAdhu haiN| - muni ne apanI labdhi kI hI jAnakara bhikSA le lii| bhikSA lekara muni bhagavAn ke pAsa aaye| bhagavAn ne rahasyodghATana karate hue pharamAyA-'bhadra ! yaha bhikSA tumhArI labdhi kI nahIM, apitu zrIkRSNa kI labdhi kI hai| ata: yaha bhikSA tere abhigraha ke anusAra to tere lie agrAhya hai|' ___ DhaMDhaNa muni phira bhI samAdhistha rahe / prabhu se pUchA-'prabho ! maiMne aise kauna se karmoM kA baMdhana kiyA thA, jisase mere antarAya kA udaya rahatA hai?' bhagavAn ne pharamAyA "tU pUrvajanma meM magadhadeza ke pUrvArdha' nagara meM 'pArAzara' nAmaka eka sukhI aura sampanna kisAna thaa| kheta meM cha: sau hala calate the| eka bAra aisA prasaMga AyA-cha: sau hala kheta meM cala rahe the| bhojana ke samaya sabake lie bhojana AyA / parantu tU lAlaca meM phaMsakara thor3A aura calAo--thor3A aura' kahakara hala calavAtA rahA / bAraha sau baila aura cha: sau hala calAne vAle vyakti bhUkhapyAsa se parezAna the| tU una sabake lie antarAyadAtA (bAdhA) banA / usa kArya se nikAcita karmoM kA bandha huaa| ve yahA~ udayAvasthA meM Aye haiM, ata: tumheM AhAra nahIM milatA hai|" apane pUrvajanma kA vRttAnta sunakara DhaMDhaNa muni aura adhika saMvega-rasa meM tallIna ho utthe| una lAye hue modakoM kA vyutsarga karane prAsuka bhUmi meM gye| eka-eka karake modakoM ko cUrane lge| modakoM ke sAtha-sAtha bhAvanA-bala se apane karmoM kA cUrNa karake kevalajJAna prApta kiyA aura mokSa meM jA phuNce| -bharatezvaravRtti -triSaSTi zalAkApuruSa caritra, parva 8 65. tAmalI tApasa 'tAmalI' tAmralipti nagarI meM rahane vAlA eka Rddhi-sampanna gAthApati thaa| bharA-pUrA parivAra, nagara meM pratiSThA aura sammAna--kula milAkara vaha apanA
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 171 sukhI aura saphala jIvana vyatIta kara rahA thaa| eka dina madhyarAtri meM usake cintana ne mor3a liyaa| usane socA-pUrvajanma meM samAcarita zubha kAryoM ke sAtha ba~dhane vAle puNyoM kI pariNatisvarUpa bala, vaibhava, sampatti Adi sabakucha yahA~ mile haiN| mere lie yaha samucita hogA ki maiM inameM Asakta na hokara isa janma meM aura bhI adhika sAdhanA kruuN| ___yoM vicArakara apane jyeSTha putra ko ghara kA sArA bhAra sauMpakara svayaM tApasI dIkSA svIkAra kara lii| gerue vastra, pairoM meM khar3AU~, hAtha meM kamaNDala aura kezaluMcana karake praNAmA pravrajyA svIkAra kI aura vana kI ora calA gyaa| bele-bele kI tapasyA, sUrya ke sammukha AtApanA lenA Adi ghora tapa prArambha kiyA, jisameM kaThinatama kArya yaha kiyA ki pAraNe ke dina pakAe hue cAvaloM ke atirikta kucha nahIM lenA / una cAvaloM ko bhI ikkIsa bAra pAnI meM dhokara khaanaa| pake hue cAvaloM ko ikkIsa bAra pAnI meM dhone ke kAraNa bacanA to kyA thA--nAmamAtra kA sttv| phira usI AhAra se kAma calAnA / yoM tAmalI tApasa ne yaha tapa lambe samaya taka cAlU rakhA / isa tapa se zarIra asthi-kaMkAla mAtra raha gyaa| jaba use lagane lagA ki aba merA zarIra adhika dina nahIM Tika sakegA, taba pAdapopagamana anazana svIkAra kara liyaa| una dinoM uttara dizA ke asurakumAroM kI rAjadhAnI balicaMcA nagarI meM koI indra nahIM thaa| pahale vAlA indra cyavita ho gayA thaa| vahA~ ke deva tAmalI tApasa ko nidAna karAke apane yahA~ utpanna hone ko lalacAye / ataH vizAla rUpa meM vahA~ Aye / hAva-bhAva, bhaktiyuta vividha nATakoM kA pradarzana kiyA aura apane yahA~ indrarUpa meM utpanna hone ke lie nidAna karane kI bhAvabhInI prArthanA kii| parantu tAmalI tApasa unakI prArthanA ko sunI-anasunI karake niSkAma tapa meM lIna rhaa| devagaNa nirAza hokara apane-apane sthAna para cale gye| idhara tAmalI tApasa ATha hajAra varSa kI Ayu ko pUrNa karake dUsare svarga meM indra ke rUpa meM paidA huaa| ___ jaba asurakumAra devoM ko yaha patA lagA ki 'tAmalI' tApasa yahA~ na Akara dUsare svarga meM paidA huA hai, taba kupita ho utthe| 'tAmalI' ke zava kI bhartsanA karane para utArU ho gye| rassI se usake zava ko bA~dhakara nagarI meM ghasITA, zarIra para thUkA / hamArI bAta-na mAnakara haThI banA huA ajJAna tapa se dUsare svarga meM gayA, yoM nindA karake cale gye|
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 jaina kathA koSa ___ aba dUsare svarga ke devoM ne apane svAmI ke pUrvajanma ke zava kI yoM avamAnanA dekhI to unakA kupita honA sahaja hI thaa| apane svAmI ko yaha sampUrNa ghaTanA btaaii| IzAnendra bhI kupita ho utthaa| zayyA meM leTe-leTe hI krUra dRSTi se balicaMcA nagarI ko ghUrakara dekhane lgaa| phira kyA thA, sArI nagarI aMgAroM kI taraha sulagane lagI aura sabhI jhulasane lge| sabhI deva-deviyA~ bhayabhIta hokara kA~pane lge| IzAnendra ke krodha ko zAnta karane kI prArthanA karane lge| apane akRtya para kSamA cAhI aura bhaviSya meM aisA kArya na karane ke lie vacanabaddha ho gye| IzAnendra ne apanI tejolezyA khIMca lI, taba se balicaMcA nagarI ke deva IzAnendra ke adhIna rahane lage aura usakI AjJA kA pAlana karane lge| -bhagavatI za. 3/1 66. tetalI-putra 'tetalI-putra' 'tetalIpura' nagara ke mahArAja 'kanakaratha' kA mahAbaddhizAlI pradhAna thaa| eka dina vaha aneka sevakoM ke sAtha ghor3e para ghUmane gyaa| rAste meM eka samunnata mahala ke Upara baiThI rUpa-lAvaNyavatI kanyA ko dekhaa| pradhAna kA mana use pAne ko lalacA utthaa| khoja karane para patA lagA ki yaha 'kalAda' nAmaka svarNakAra kI patnI 'bhadrA' kI putrI hai aura isakA nAma 'poTTilA' hai| pradhAna ne usake sAtha pANigrahaNa karane kI icchA prakaTa kii| svarNakAra ne apane sammAna ko bar3hate dekhakara apanI putrI 'poTTilA' kA vivAha pradhAna ke sAtha kara diyaa| pradhAna usake sAtha sAnanda rahane lgaa| rAjA 'kanakaratha' meM anya guNoM ke hote hue bhI do durguNa vizeSa the| eka to vaha kAmuka adhika thaa| mahArAniyoM ke sAtha anta:pura meM hI adhika rahatA aura dUsare usako rAjyalipsA adhika thii| vaha nahIM cAhatA thA ki usakA koI yogya uttarAdhikArI utpanna ho jAye, jise rAjya denA pdd'e| isI kAraNa kisI bhI rAnI ke putra hotA to vaha use acchA nahIM lgtaa| utpanna hone vAle putra ko vaha aMgahIna kara detA thA, jisase Age jAkara vaha rAjyapada ke yogya na rhe| phalasvarUpa nAka, kAna, hoMTha, paira kA aMgUThA, hAtha kI aMgulI Adi kisI ke kucha, kisI ke kucha aMga kATa diye jaate| eka bAra usakI rAnI padmAvatI garbhavatI huii| rAnI ne socA, rAjA to mere
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 173 isa utpanna hone vAle putra ko bhI aMgahIna kara degA, ataH kucha upAya socanA caahie| 'tetalIputra' pradhAna ko bulAkara usane apane mana kI bAta khii| saMyogavaza 'poTilA' bhI una dinoM garbhavatI thii| donoM ke sAtha hI saMtAna paidA huii| 'poTTilA' ke mRta putrI paidA huI aura rAnI padmAvatI ke putra paidA huaa| rAnI ne apanA putra pradhAna ko sauMpa diyaa| usakI vaha mRta putrI apane pAsa rakha lii| vaha rAjaputra tetalI-putra pradhAna ke ghara 'sake putra ke rUpa meM bar3A hone lgaa| usakA nAma 'kanakadhvaja' rakhA gyaa| bar3A hokara 'kanakadhvaja' bahattara kalAoM meM pAraMgata ho gyaa| kucha samaya bAda 'poTilA' ke Upara 'tetalIputra' kA vaha prema na rahA, jo ki pahale thaa| 'poTTilA' ke hRdaya meM pati ke isa rukha kA atyadhika anutApa thaa| pratyeka samaya vaha ArtadhyAna meM rhtii| usI samaya 'suvratA' nAmaka eka sAdhvI bhikSArtha vahA~ aayii| 'poTTilA' ne sAdhvIjI se kahA-Apa mujhe koI vazIkaraNa mantra batA dIjie, jisase mere pati mere vaza meM ho jaaeN| sAdhvI ne kahA-hama to saMsAra se vimukha haiN| tantramantra ke sambandha meM hama kucha bhI nahIM kahate haiN| tumhArI icchA ho to sarvajJa prabhu kA dharma svIkAra karo, jisase Atma-zAnti kA anubhava ho ske| ___'poTTilA' pratibuddha huii| zrAvakadharma svIkAra kiyaa| kucha samaya bAda 'poTilA' dIkSA lene ko taiyAra huii| pati se AjJA maaNgii| tetalIputra ne kahA--maiM AjJA de sakatA hU~ para zarta yaha hai, yadi tuma svarga meM jAo aura vahA~ deva bano to mujhe Akara pratibodha denaa| poTilA ne yaha svIkAra kiyA aura sAdhvI bana gii| apanI niraticAra sAdhanA meM lIna rahane lgii| anta meM anazana kara svarga meM utpanna huii| mahArAja 'kanakaratha' divaMgata ho gye| rAjya kA adhikArI kauna ho, isa cintA meM saba ulajha gaye / 'tetalI pradhAna' ne sArA rahasya batAkara 'kanakadhvaja' ko rAjya pada dilavA diyaa| 'kanakadhvaja''tetalIputra kA bahuta sammAna karatA thaa| rAjya sammAna ko pAkara 'tetalIputra' uttarottara vaibhava meM nimagna rahane lgaa| usa samaya 'poTTilA' deva kA Asana prakaMpita huaa| deva ne use pratibodha denA caahaa| usane rAjA aura pradhAna ke madhya kucha durAva paidA kara diyaa| isa durAva se kSubdha hokara tetalIputra ne socA-yaha apamAnika jIvana jIne se maranA hI zreSTha hai| yoM vicAra kara AtmahatyA karane ko taiyAra ho
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 jaina kathA koSa gyaa| taba 'poTTilA' deva ne Akara pUchA- saciva ! bolo, agara sAmane gaharI khAI ho, pIche hAthI kA bhaya ho, donoM ora aMdhakAra ho, bIca meM ghanaghora varSA ho, gA~va meM agni lagI huI ho tathA vana meM dAvAnala dhadhaka rahA ho to aise samaya meM buddhimAna ko kahA~ jAnA cAhie? telIputra ne kahA- aise samaya bhayabhIta manuSya ko saMyama svIkAra kara lenA cAhie / I yaha sunakara deva antardhAna hokara apane sthAna para calA gyaa| cintana karate hue tetalIputra ko jAtismaraNajJAna ho gayA / usane apanA pUrvabhava dekhA | paMcamuSTi luMcana kara paMca mahAvrata svIkAra kiye| cAra ghana ghAti karmoM ko kSaya kara kevalajJAna prApta kiyA / kanakadhvaja ko jaba yaha patA lagA, vaha cintAtura ho utthaa| muni ko vandana kara kSamA-yAcanA karane lgaa| muni ne rAjA ko pratibodha diyA / aneka varSa taka kaivalya paryAya kA pAlana kara tetalI pradhAna ne siddha gati ko prApta kiyaa| -jJAtAsUtra 14 67. tripRSTha vAsudeva 'tripRSTha' potanapura ke mahArAja prajApati' ke putra the| unakI mAtA kA nAma mRgAvatI thA / tripRSTha 'marIci' (Adi tIrthaMkara RSabhadeva kA pautra aura cakravartI bharata kA putra) kA jIva thA, jo apane sattAIsaveM bhava meM bhagavAn mahAvIra ke rUpa meM paidA huA / tripRSTha apane pratidvandvI 'azvagrIva' nAmaka prativAsudeva ko mArakara vAsudeva pada para abhiSikta huA / vAsudeva tripRSTha ko saMgIta adhika priya thA / eka dina rAjasabhA meM eka nATaka kA samAyojana thA / sArI sabhA vismita hokara nATaka dekha rahI thI / tripRSTha ne apane zayyApAlaka se kahA- merI A~kha laga jAe to nATaka banda kara denA / yaha kahakara vaha zayyA para leTa gayA / tripRSTha ko jhapakI A gii| nATaka phira bhI cAlU rhaa| jaba A~kha khulI taba nATaka ko cAlU dekhakara vAsudeva krodhita ho utthaa| zayyApAlaka para burI taraha barasatA huA bolA- 'acchA, tere kAnoM ko saMgIta adhika priya hai? le. aba usake maje cakha le|' yoM kahakara garama-garama sIsA usake kAnoM meM DalavA diyaa| zayyApAlaka becArA chaTapaTAkara
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 175 mara gyaa| tripRSTha ke yaha nikAcita karma kA bandha huaa| bhagavAn mahAvIra ke bhava meM vaha zayyApAlaka eka gvAlA bnaa| mahAvIra ke kAnoM meM kIleM DAlakara dAruNa vedanA dI aura apane pUrvajanma ke vaira kA badalA liyaa| tripRSTha vAsudeva tIrthaMkara zreyAMsanAtha ke samaya meM caurAsI lAkha varSa kA AyuSya pUrNa karake sAtavIM naraka meM utpanna huaa| -triSaSTi zalAkApuruSa caritra, parva 4 -Avazyaka niyukti -vizeSAvazyaka bhASya --Avazyaka cUrNi 68. trizalAdevI trizalAdevI kSatriyakuMDa nagara ke mahArAja siddhArtha kI paTarAnI thii| vaha vaizAlI gaNataMtra ke mahArAja 'ceTaka' kI bahana thii| nandIvardhana aura varddhamAna unake do putra the tathA eka putrI thii| pArzvanAtha bhagavAn ke zAsana meM ye zrAvakadharma kA pAlana kara rahI thii| bhagavAn mahAvIra kI aTThAIsa varSa kI avasthA meM divaMgata hokara vaha dasaveM svarga meM giiN| --Avazyaka cUrNi 66. thAvarcA putra 'thAvarcA putra' 'dvArikA' nagarI meM rahane vAlI 'thAvarcA' seThAnI kA putra thaa| yuvAvasthA meM battIsa striyoM ke sAtha kumAra kA vivAha kiyA gyaa| mauja-zauka se vaha jIvana yApana kara rahA thaa| mahaloM meM baiThe use eka dina pAsa vAle ghara meM madhura saMgIta sunAI diyaa| karNapriya una gItoM ko sunakara thAvarcAkumAra harSavibhora ho utthaa| mA~ ke pAsa Akara pUchA-mA~ ! ye madhura saMgIta kyoM aura kisalie gAe jA rahe haiM? mA~ ne kahA--apane par3osI ke putra paidA huA hai| usI khuzI meM ye madhura ninAda ho rahA hai| kumAra vApasa apane mahaloM me jAne lgaa| itane meM karNakaTu rudana kI dhvani sunAI dii| usakA kAraNa pUchane para mA~ ne batAyA--jo lar3akA abhI utpanna
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 jaina kathA koSa huA thA vaha mara gayA hai, isalie ronA-dhonA zurU ho gayA hai| bAta ke tAra udher3ate kumAra ko patA lagA ki mujhe bhI eka dina maranA par3egA, taba bhayAkula ho utthaa| amaratva pradAna karane vAle bhagavAn neminAtha hI haiN| vaha unakI zaraNa meM jAne ko Atura ho utthaa| bhagavAn neminAtha dvArikA padhAre taba prabhu kA upadeza sunakara thAvarcAputra saMyama lene ko taiyAra ho gyaa| mAtA ne apane putra ko saMsAra meM rakhane ke lie aneka tarka diye, taraha-taraha se samajhAyA-bujhAyA; para kumAra ne una sabako kATakara saMyamI jIvana kI upayogitA btaaii| mAtA parAjita huii| use dIkSA kI anumati denI pdd'ii| seThAnI kI prArthanA para svayaM zrIkRSNa dIkSA mahotsava karane ko taiyAra hue| thAvarcAputra kI dRr3hatA kI parIkSA ke lie zrIkRSNa ne use samajhAyA aura kahA--'maiM tumhArI saba prakAra se rakSA karUMgA, tuma saMsAra meM hI rho|' zrIkRSNa ke samajhAne para kumAra ne kahA-'yadi Apa mere janma, jarA aura mRtyu ko samApta kara deM to maiM bhagavAn neminAtha kI zaraNa meM na jAkara ApakI zaraNa meM A sakatA huuN|' zrIkRSNa ne kahA--'yaha kAma mere se to kyA, deva-dAnavoM se bhI nahIM hone vAlA hai|' anta meM zrIkRSNa ne dvArikA meM yaha ghoSaNA karA dI ki jo saMyama lenA cAhate haiM ve saMyama leM, pIche vAloM kI sArI vyavasthA maiM kruuNgaa| paMcamuSTi loca karake thAvarcAputra ne eka hajAra puruSoM ke sAtha saMyama svIkAra kiyaa| eka bAra 'thAvarcA' anagAra apane eka hajAra ziSyoM sahita janapada meM vihAra karate-karate selakapura nagara meM aaye| unake upadeza se prabhAvita hokara vahA~ ke mahArAja 'selaka' ne apane paMthaka pramukha pA~ca sau maMtriyoM sahita zrAvakadharma svIkAra kiyaa| usa samaya zuka nAma kA parivrAjaka vahA~ AyA huA thaa| 'zuka' parivrAjaka ne sudarzana seTha ko 'zucimUlaka dharma' kA upadeza dekara pratibuddha kiyA thA, para usI sudarzana seTha ne thAvarcA anagAra se 'vinayamUlaka dharma' kA upadeza sunakara use svIkAra kara liyaa| isa kAraNa zuka thAvarcA anagAra ke pAsa aayaa| donoM meM paryApta saMvAda calA para thAvarcA anagAra kI jJAna-zakti se prabhAvita hokara zuka parivrAjaka apane eka hajAra ziSyoM sahita unakA ziSya bana gyaa| yoM aneka jIvoM ko pratibuddha karate hue thAvarcA anagAra ne
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 177 kevalajJAna prApta karake pAdapopagamana anazana svIkAra karake mokSa pada prApta kara liyaa| "zuka' anagAra apanI ziSya-maNDalI sahita vihAra karate 'selaka nagara' meM padhAre / vahA~ ke mahArAja 'selaka' ne apane pA~ca sau maMtriyoM sahita saMyama svIkAra kiyaa| eka hajAra ziSyoM sahita 'zuka' anagAra ne puNDarIka parvata para siddha gati ko prApta kiyaa| arasa AhAra se 'selaka' rAjarSi ke komala zarIra meM aneka rogoM kI utpatti ho gii| vihAra karate ve jaba selakapura Aye taba unhIM ke putra 'maMDUka' ne vahA~ rahakara cikitsA karAne kI prArthanA kii| rAjA kI vizrAmazAlA meM maharSi virAje / samucita cikitsA se roga zAMta ho gyaa| parantu susvAdu bhojana meM Asakta hokara selaka rAjarSi AcAra-kriyA meM zithila ho gye| vahA~ se vihAra karane kI icchA na dekhakara paMthaka muni to sevA meM rahe, zeSa cAra sau ninyAnabe muni anyatra vihAra kara gye| eka bAra zithilAcArI selaka sukha se so rahe the| paMthaka muni ne cAturmAsika pratikramaNa karake 'selaka' muni se kSamAyAcanA karane kA pairoM meM mastaka diyaa| 'selaka' kI nIMda khulii| kupita hokara jagAne kA kAraNa puuchaa| paMthaka ne vinaya se cAturmAsika kSamAyAcanA kii| 'selaka' apane pramAda ko dhikkArane lge| saMyamI banakara bhI zithilAcAra meM pha~sA, isakA bhArI anutApa kiyaa| apane pApoM kI AlocanA kii| unake AcAra kI vizuddhi suna chor3akara gaye ziSyagaNa bhI vApasa A mile| __ aneka varSa taka cAritradharma kI paripAlanA kara selaka rAjarSi mokSa meM virAjamAna hue| -jJAtAsUtra, 5 100. datta vAsudeva vizvavikhyAta 'vArANasI' nagarI ke svAmI kA nAma thA 'agnisiNh'| mahArAja agnisiMha ke jayaMtI aura zeSavatI nAma kI do rAniyA~ thiiN| jayaMtI ne cAra svapna dekhakara sAtaveM baladeva nandana ko janma diyaa| kucha hI samaya bAda mahArAnI zeSavatI ke udara se sAtaveM vAsudeva 'datta' kA janma huaa| vAsudeva 'datta' kA jIva prathama svarga se cyavana karake AyA thaa|
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 jaina kathA koSa ___'datta' apane tIsare pUrvabhava meM zIlapura nagara ke mahArAja maMdaradhIra kA jyeSTha putra 'lalitamitra' thaa| lalitamitra ke eka choTA bhAI bhI thaa| mahArAja 'maMdaradhIra' ne apane vizvasta sacita khala ke khalatAmaya parAmarza para 'lalitamitra' ko usake nyAyapUrNa adhikAra se vaMcita karake apane choTe rAjakumAra ko yuvarAja ghoSita kara diyaa| 'lalitamitra' ko atyadhika duHkha huaa| jaba use yaha patA lagA ki yaha sArA kAma khala kI kuTila cAla se huA hai, taba apane Apa ko sa~bhAle bhI nahIM rakha skaa| dveSa kA alAva mana hI mana sameTe rAjya ko chor3akara calA gayA aura 'ghoSasena' muni ke pAsa jAkara pravrajita ho gyaa| tapa meM lIna rahakara bhI khala ke vinAza kA nidAna kara baitthaa| binA prAyazcita, AlocanA aura pazcAttApa kiye 'lalitAmuni' divaMgata hue aura prathama svarga meM gye| vahA~ le cyavakara yahA~ 'datta' ke rUpa meM aaye| ___ khala bhI bhavATavI meM bhaTakatA huA 'tilakapura' nagara meM vidyAdharoM kA rAjA bnaa| isakA nAma prahlAda rakhA gyaa| yaha prativAsudeva bnaa| mahArAja 'agnisiMha' bhI prativAsudeva prahlAda ke hI adhIna the| ___'prahlAda' ko jaba rAjakumAra 'datta' aura nandana ke bar3hate varcasva kA dUta ke dvArA patA calA taba vaha cintita ho utthaa| usane unheM kucalanA caahaa| adhizAstA ke nAte agnisiMha se usake gajendra kI yAcanA kii| mA~gane se to bhIkha bhI muzkila se milatI hai, taba hAthI kauna dene vAlA thA? donoM meM yuddha chir3a gyaa| yuddha-bhUmi meM datta ne prahlAda kA prANAnta kara apanA badalA le liyaa| devatAoM ne 'datta' ko sAtavA~ vAsudeva ghoSita kiyaa| __ vAsudeva ke pada kI upalabdhi nidAna se hotI hai| ataH ye hiMsAnandI aura parigrahAnandI adhika hote haiN| datta bhI 56,000 varSa kI sudIrgha Ayu bhogakara pA~cavI naraka meM gyaa| 'balabhadra' naMdana saMsAra se virakta hokara 'naMdana muni' bana gye| ekAvalI ratnAvalI laghusiMha-mahAsiMha nikrIr3ita tapa karake karmoM kI nirjarA kii| kevalajJAna prApta karake mokSa prApta kiyaa| inakI kula Ayu 65,000 varSa kI thii| -triSaSTi zalAkApuruSa caritra, 6/5 101. damayantI damayantI vidarbha deza ke kuNDinapura nagara ke rAjA bhIma kI putrI thii| vaha
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 176 atyanta rUpavatI aura guNavatI thI / svayaMvara meM isane aneka sura-naroM ko chor3akara ayodhyApati rAjA nala ke gale meM varamAlA DAlI / rAjA nala kA eka choTA bhAI thA kuubr| nala pahale to usake sA manoraMjana ke lie hI juA khelane lagA aura usake bAda jUe meM rama hI gayA / pariNAma yaha huA ki sArA rAjapATa hAra gyaa| rAjya chor3akara damayantI ke sAtha use vana meM jAnA pdd'aa| vana meM rAjA nala damayantI ke kaSTa na dekha sakA / ataH use sotI huI chor3a gayA / damayantI akelI raha gii| kAphI dera pati ke lie vilApa karatI rhii| phira dhairya dhAraNa kiyA / yadyapi rAjA nala ne uttarIya para eka zloka likhakara pIhara jAne kA saMketa kiyA thA, kintu vaha pitA ke ghara na gii| eka parvata kI guphA meM rahakara hI dharmadhyAna karatI rahI aura pA~ca sau tApasoM ko saddharma kA mArga dikhaayaa| usake bAda eka sArtha ke sAtha vaha apane mausA RtuparNa ke yahA~ acalapura pahu~cI / vahA~ bhI isane apanA paricaya na diyA / vahA~ isane zIla ke prabhAva se eka cora ko mukta kraayaa| taba RtuparNa rAjA ko isakA vAstavika paricaya prApta ho sakA / vahA~ se yaha apane pitA bhIma rAjA ke pAsa pahu~cI / nala ko DhU~Dhane ke lie isakA puna: svayaMvara kiyA gyaa| vahA~ nala-damayantI kA solaha varSa bAda punarmilana huA / ( nala kA vizeSa caritra 'nala' rAjA kathA 118 meM dekheM) / taduparAnta nala-damayantI ko sAtha lekara ayodhyA gayA aura rAjya ko punaH jItA | nala-damayantI sukha se rahane lge| kucha samaya taka sukha bhogane ke bAda damayantI ko vairAgya ho gyaa| usane dIkSA grahaNa kara lI aura Ayu pUrNa karake devaloka meM gaI / damayantI mahAsatI ke rUpa meM prasiddha huii| - triSaSTi zalAkApuruSa caritra, parva 8 102. dazaratha rAjA rAjA dazaratha ayodhyAnareza mahArAja anaraNya ke putra the / anaraNya ne apane mitra mAhiSmatInareza sahasrAMzu ke pAsa dIkSA le lI thii| unhIM ke sAtha unakA bar3A putra anantaratha bhI pravrajita ho gayA thaa| ataH ayodhyA kA rAjyapada dazaratha ko *
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 jaina kathA koSa eka mAsa kI avasthA meM hI prApta ho gyaa| dazaratha kA bacapana kA nAma kSIrakaMTha bhI thA / yuvA hokara dazaratha ne ayodhyA kA rAjya bar3I kuzalatA se sNbhaalaa| unakI prazaMsA dUra-dUra taka phaila gii| unakA pahalA vivAha kuzasthalapuranareza sukozala kI putrI aparAjitA ke sAtha huA / aparAjitA kA hI dUsarA nAma kauzalyA thaa| dUsarA vivAha kamalasaMkulanagara ke rAjA subandhutilaka kI putrI sumitrA ke sAtha huA aura isake bAda tIsarA vivAha suprabhA nAma kI sundarI rAjakumArI ke sAtha huaa| rAjA dazaratha tInoM rAniyoM ke sAtha sukha bhogate hue zAsana saMcAlana karate rahe / eka bAra laMkezvara rAvaNa ne kisI nimittajJAnI se apanI mRtyu ke bAre meM pUchA to usane batAyA ki mithilApati janaka kI putrI ke kAraNa terI mRtyu ayodhyApati dazaratha-putra ke hAthoM hogI / isa para rAvaNa ke bhAI vibhISaNa ne dazaratha ko mArane kA saMkalpa kara liyA / isa saMpUrNa ghaTanA kI sUcanA nAradajI ne pahale hI rAjA dazaratha aura rAjA janaka ko de dii| maMtriyoM ke parAmarza se rAjA dazaratha to apane mahala se nikalakara vana meM cale gaye aura unakI zayyA para maMtriyoM ne eka lepyamaya putalA banavAkara liTA diyaa| rAtri ko vibhISaNa AyA aura usa putale kA sira kATakara usane samajhA ki dazaratha kA prANAnta ho gayA hai| vaha khuza hotA huA vApasa calA gyaa| rAjA janaka ne bhI isI yukti se apane prANoM kI rakSA kI / vana meM nikalakara rAjA dazaratha uttarApatha kI ora cale gaye / vahA~ kautukamaMgalanagara meM kaikeyI kA svayaMvara ho rahA thaa| kaikeyI nagaranareza rAjA zubhamati kI putrI thI / isane inake gale meM varamAlA DAla dI / taba harivAhana Adi bar3e-bar3e parAkramI rAjAoM ne inakA virodha kiyA / inhoMne sabhI rAjAoM ko yuddhakSetra meM jIta liyA aura kaikeyI ke sAtha vahIM rahane lage / anya rAniyoM ko bhI vahIM bulA liyA aura sukha se rahane lage / isa prakAra rAjA dazaratha kI cAra rAniyA~ thIM-- kauzalyA, sumitrA, suprabhA aura kaikeyI / kauzalyA ne zrIrAma ko janma diyA, sumitrA ne lakSmaNa ko, kaikeyI ne bharata ko aura suprabhA ne zatrughna ko / ataH rAjA dazaratha ke cAra rAniyoM se utpanna cAra putra the| cAroM putroM ke yuvA hone para rAjA dazaratha ayodhyA lauTa aaye| isake bAda rAma kA sItA ke sAtha vivAha ho gayA /
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 181 kAphI dinoM taka dazaratha rAjya-sukha bhogate rahe / eka bAra mahAmuni satyabhUti saMgha sahita ayodhyA pdhaare| unake upadeza se dazaratha ko vairAgya ho gyaa| unhoMne rAma ko rAjya dekara dIkSA lene kA vicAra kiyaa| unake sAtha hI bharata ne bhI dIkSA grahaNa karane kI icchA prakaTa kara dii| pati aura putra kA viyoga eka sAtha sahane meM asamartha hokara kaikeyI ne bharata kA, rAjatilaka maaNgaa| lekina bharata siMhAsana para baiThane ko taiyAra na hue| isa samasyA ko ha na karane ke lie rAma ne vana jAne kA nirNaya kara liyaa| inake sAtha hI sItAjI aura lakSmaNa bhI vana ko cale gye| . ___bharata-kaikeyI Adi rAma ko vApasa lAne gaye, lekina rAma vApasa nahIM lauTe / itanA avazya huA ki rAma kI AjJA mAnakara bharata ne zAsana-saMcAlana karanA svIkAra kara liyaa| isa vyavasthA se saMtuSTa hokara rAjA dazaratha ne mahAmuni satyabhUti ke pAsa dIkSA grahaNa kara lI aura ugra tapa karane lge| Ayu pUrNa karake unhoMne sadgati prApta kii| -triSaSTi zalAkApuruSa caritra, parva 7 . 103. dazArNabhadra dazArNabhadra rAjA dazArNabhadrapura deza kA adhipati thaa| yaha bhagavAn mahAvIra kA parama bhakta thaa| usake yaha niyama thA ki 'bhagavAn mahAvIra Aja amuka sthAna meM sukha-sAtA se virAjamAna haiM--yaha saMvAda sunakara hI bhojana karatA thaa| eka bAra bhagavAn mahAvIra 'dazArNabhadrapura' meM padhAre / rAjA ne socA ki maiM bhagavAn ke darzana karane aise aizvarya ke sAtha jAU~ jaise aizvarya se Aja taka koI na gayA ho| usI ke anurUpa sAja-sajjA se rAjA darzanArtha gyaa| apane vaibhava para mana-hI-mana itarA rahA thaa| avadhijJAna se saudharmendra ne rAjA ke bhAvoM kA parijJAna kiyA to vaha rAjA kA mAna bhaMga karane cala par3A / indra ne apanI vaikriyalabdhi se eka bahuta bar3A hAthI banAyA, jisake pA~ca sau mu~ha the| pratyeka mu~ha para ATha-ATha dantazUla, pratyeka dantazUla para ATha-ATha vizAla bAvar3iyA~ bnaaiiN| pratyeka bAvaDI meM lAkha paMkhur3iyoM vAlA kamala kA phUla tathA phUla kI pratyeka paMkhur3I para battIsa prakAra ke nATaka ho rahe the| aise hAthI para savAra hokara indra mahArAja prabhu ke darzanArtha aae|
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 jaina kathA koSa jaba indra rAjA dazArNabhadra ke sAmane se jAne lagA to rAjA ne socA-isake sAmane merI Rddhi to kucha bhI nahIM hai| apane se adhika ko dekhakara vyakti ko apanI sahI sthiti kA jJAna ho jAtA hai| hanta ! hanta ! maiM vyartha hI itraayaa| aba maiM apane mAna kI rakSA kaise karU~? socA-ho na ho yaha saba devamAyA hai| use parAsta karane aura apanA svatva surakSita rakhane ke lie prabhu ke pAsa Akara muni bana gyaa| yaha sAmarthya zakrendra meM kahA~? unhoMne apanI parAjaya svIkAra kii| dazArNabhadra ke pairoM meM par3akara isa adbhuta tyAga kI muktakaNTha se stavanA karate hue kSamA-yAcanA kii| dazArNabhadra muni apane utkaTa tapa ke dvArA kevalajJAna prApta kara mokSa meM pdhaare| -ThANAMga vRtti 10 104. dAmanaka rAjagRha meM eka dhanADhya seTha rahatA thaa| usakA parivAra bhI bar3A thA aura vyApAra bhI kAphI vistRta thaa| usake dAmanaka nAma kA eka hI putra thaa| jaba dAmanaka ATha varSa kA huA taba seTha ke parivAra meM mahAmArI kA prakopa ho gyaa| par3osa ke logoM ne socA ki isa parivAra ke saMsarga se pUre nagara meM mahAmArI phaila sakatI hai| isalie unhoMne rAtoMrAta seTha ke ghara ke cAroM ora tIkhe kA~ToM kI bAr3a khar3I kara dii| isa bAr3a ke kAraNa parivAra kA koI sadasya na nikala sakA aura pUrA parivAra hI mahAmArI kI capeTa meM A gyaa| lekina jisakA AyuSya bAkI hotA hai, vaha kisI-na-kisI taraha baca hI jAtA hai| ATha varSa kA dAmanaka bhI kisI prakAra kA~ToM kI bAr3a meM se nikala gyaa| vaha jIvita to baca gayA, lekina anAtha ho gyaa| aba vaha bhIkha mA~gakara khA letA aura sUnI hATa yA mandira kI dahalIja para so jaataa|| eka rAta kar3Ake kI sardI par3a rahI thI aura dAmanaka dukAna ke bAhara kI sIr3hI para par3A kA~pa rahA thaa| usI samaya sAgaradatta apanI dukAna para kisI kAma se aayaa| usane eka bAlaka ko ThaMDa se kA~pate hue dekhA to pUchA-tuma kauna ho? dAmanaka ne batAyA--maiM anAtha hU~, merA koI Azraya nahIM hai| seTha sAgaradatta ko usa para dayA A gii| vaha use apane ghara le gyaa|
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 183 dAmanaka ko Azraya mila gyaa| vaha dina-bhara mehanata se kAma krtaa| seTha usakI mehanata aura ImAnadArI se bahuta khuza thaa| seTha ke ghara eka dina do sAdhu bhikSA-hetu aaye| vRddha sAdhu ne dAmanaka kI ora saMketa karake kahA--isa bAlaka kI takadIra jaldI hI palaTane vAlI hai, yaha isa ghara kA mAlika bana jaayegaa| ___ sAdhu ke ye zabda sAgaradatta ke kAna meM bhI par3a gye| usane socA--'jaba merA putra sabhI prakAra se yogya hai to ise apane ghara kA svAmI kyoM banane dU~? isa kA~Te ko abhI nikAla denA caahie|' yaha socakara usane eka cANDAla ko dhana dekara usake vadha kA Adeza diyA aura kahA ki isakI A~kheM nikAlakara mujhe de denaa| cANDAla dAmanaka ko vana meM le gayA, lekina usake bhole mukha para ahiMsA ke bhAva dekhakara dravita ho gyaa| usane use mArA nahIM, yaha kahakara bhagA diyA ki isa nagara meM bhUlakara bhI na AnA aura sAgaradatta ko hariNa-zAvaka kI A~kheM lAkara de dii| dAmanaka vana meM calatA huA eka gA~va ke samIpa phuNcaa| vahA~ eka gopAlaka gAyeM carA rahA thaa| gopAlaka ne use apane pAsa rakha liyaa| vaha vahA~ ghI-dUdha-dahI khAtA, gAyeM carAtA aura Ananda se rhtaa| usake acche vyavahAra se sabhI gA~va vAle use cAhane lge| aba vaha yuvaka ho cukA thaa| eka bAra seTha sAgaradatta una gopAlakoM ke gA~va meM aayaa| usane dAmanaka kA paricaya puuchaa| gopAlaka ne batAyA-anAtha hai, jaMgala meM bhaTaka rahA thA, maiMne apane pAsa rakha liyaa| seTha sAgaradatta samajha gayA ki cANDAla ne ise mArA nahIM, jIvita hI chor3a diyA hai| aba seTha ne ise mArane kI dUsarI tarakIba apnaaii| usane eka patra likhA aura gopAlaka se kahA--isa patra ko isa yuvaka ke hAthoM mere ghara bhijavA do| patra gopanIya hai, isameM eka Avazyaka kArya ke bAre meM likhA hai| yaha yuvaka vizvAsI dikhAI detA hai, ataH upayukta rhegaa| dAmanaka patra lekara cala diyaa| nagarI ke bAhara eka udyAna meM deva-mandira thaa| thakAna miTAne ke lie vaha vahA~ leTa gyaa| ThaMDI-ThaMDI havA cala rahI thI isalie use gaharI nIMda A gii| usI samaya seTha sAgaradatta kI putrI deva-pUjana ke lie vahA~ aayii| usakA nAma viSA thaa| usane jo dAmanaka ko dekhA to usa para mohita ho
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 jaina kathA koSa gii| vaha use ekaTaka dekhane lgii| dAmanaka ke hAtha meM patra thaa| nIMda meM hAtha DhIlA par3A to patra jamIna para gira gyaa| viSA ne kutUhalavaza use uThA liyaa| dekhA to patra usI ke pitA ke hAtha kA likhA thaa| usane par3hA / usa patra meM usake bhAI ke lie likhA thA--svAgata-satkAra aura bhojana ke bAda turanta isa yuvaka ko viSa de denaa| isa kArya meM bhUla yA asAvadhAnI na ho| viSA to dAmanaka para mohita ho hI cukI thii| vaha use kaise mara jAne detI ! usane pAsa hI par3A eka tinakA uThAyA aura apanI A~kha ke kAjala se 'viSa' ke sthAna para 'viSA' kara diyaa| isake bAda patra ko vahIM rakhakara ghara calI aayii| ____ dAmanaka ne seTha sAgaraMdatta ke putra ko vaha patra diyaa| patra par3hakara seTha ke putra ne dAmanaka ko Upara se nIce taka dekhA, mana-hI-mana pitA ke nirNaya kI sarAhanA kI aura sage-sambandhiyoM ko prItibhoja dekara viSA kA vivAha sabakI sAkSI meM dAmanaka ke sAtha kara diyaa| seTha sAgaradatta jaba ghara lauTakara AyA to yaha saba dekhakara sira dhunakara raha gyaa| lekina itane para bhI usane apanI kucAla na chodd'ii| abakI bAra dhana kA lAlaca dekara apane vizvasta sevakoM ko dAmanaka kI hatyA karane ke lie taiyAra kara liyaa| usane yaha nahIM socA ki dAmanaka ke marate hI usI kI putrI vidhavA ho jaayegii| seTha ke sevaka aba avasara kI talAza meM rahane lge| eka dina dAmanaka ke mitra ke yahA~ koI nATaka thaa| use dekhane dAmanaka aura sAgaradatta kA lar3akA gyaa| dAmanaka kA mana nATaka meM nahIM lgaa| vaha uThakara calA aayaa| taba taka AdhI rAta ho cukI thii| ghara ke daravAje banda ho cuke the| dAmanaka ne AvAja dekara kisI ko jagAnA ucita nahIM samajhA aura bAhara par3I purAnI khATa para leTa gyaa| lekina khATa meM khaTamala adhika the| ve use kATane lge| vaha ghar3I-bhara bhI na so paayaa| usane socA--isase to yahI acchA hai ki maiM nATaka dekhane meM hI rAta bitAU~ aura mitra ke yahA~ hI so jaauuN| yaha socakara vaha cala diyA aura mitra ke yahA~ jA phuNcaa| idhara nATaka samApta karake seTha sAgaradatta kA putra AyA aura usI khATa para so gyaa| bhramavaza sevakoM ne use dAmanaka samajhA aura talavAra ke prahAra se mauta ke ghATa utAra diyaa|
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 185 subaha jaba rahasya khulA to seTha sAgaradatta ko bahuta duHkha huaa| para aba vaha kyA kara sakatA thA? usI ne to apane pairoM para kulhAr3I mArI thii| kucha dina bAda zoka kama huA to sAdhu kI vANI ko satya mAnakara seTha sAgaradatta ne dAmanaka ko apanI sampUrNa sampatti kA svAmI banA diyaa| aba dAmanaka ke dina sukha se vyatIta hone lge| usakI saba vipattiyA~ Tala gayI thiiN| ___eka dina dAmanaka nATaka dekha rahA thaa| nartakoM ne maMca para yaha gAthA gAyI aNupuMkhAmAvahatAvi aNatthA, tassa bahuphalA huNti| saha dukkha kaccha puDao, jassa kayaMto vahai pkkhN|| arthAt--paga-paga para cAhe jitane anartha aura saMkaTa kyoM na AyeM, du:khoM kI kAlI ghaTAe~ kyoM na AyeM, para jisakA bhAgya (kRtAMta) anukUla hai, pakSadhara hai--usako ve saba guNakArI hI hote haiN| isa gAthA kA cintana karate hue dAmanaka ko apanA pichalA janma yAda A gyaa| usane khuza hokara nartakoM ko eka lAkha mudrAe~ inAma meM diiN| nartakoM ne tIna bAra yaha gAthA gAyI aura tIna lAkha svarNa mudrAeM paayiiN| rAjA bhI vahIM baiThA nATaka dekha rahA thaa| jaba usane dAmanaka se isa taraha paisA bahAne kA kAraNa pUchA to dAmanaka ne kahA--'isa gAthA ko sunakara mujhe apane pichale janma kI smRtiyA~ ho AyI haiN|' rAjA kI jijJAsA para usane apanA pichalA janma sunAyA___ gaMgAtaTa para. machuAroM kI bastI thii| maiM machuArA thaa| machaliyA~ pakar3anA aura unheM becakara parivAra kA pAlana karanA, yahI merA kArya thaa| ___eka bAra sardI kI Rtu thii| kar3Ake kI ThaMDa par3a rahI thii| machaliyA~ pakar3akara jaba saMdhyAkAla ko maiM ghara lauTa rahA thA to eka vRkSa ke nIce eka muni ko dhyAnastha dekhaa| sardI se inakA kucha bhI to bacAva hogA, yaha socakara maiM muni para apanA jAla DAla aayaa| dUsare dina prAta:kAla jaba maiM unake pAsa pahu~cA, unhoMne mujhe ahiMsA kA mAhAtmya btaayaa| maiMne hiMsA na karane kA niyama le liyaa| jaba maiM machalI
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 jaina kathA koSa pakar3ane na gayA to merI patnI mujha para nArAja huii| hiMsA na karane kI bAta sunakara to Aga-babUlA hI ho gii| mere sage-sambandhiyoM ne bhI mujha para dabAva DAlA aura jabaradastI gaMgAtaTa para le gye| vivazatA meM maiMne tIna bAra jAla DAlA aura jaba machaliyA~ usameM A gaIM to DhIlA chor3a diyaa| DhIlA chor3ane se machaliyA~ nikala gaIM / isa prakAra ahiMsA vrata meM dRr3ha rahane kI bhAvanA se maiMne punaH manuSya janma pAyA aura tIna bAra sira para AyI huI mauta Tala gaI / isake bAda dAmanaka ne rAjA ko apane isa jIvana kA sampUrNa vRttAnta sunaayaa| sunakara sabhI zrotA ahiMsA bhAvanA se prabhAvita hue| rAjA ko to vairAgya hI ho gayA / dAmanaka bhI anta meM virakta huA aura saMyama sAdhanA karake svarga meM gyaa| kramazaH vaha mukta hogA / - AkhyAnaka maNikoSa, 15 _vardhamAna dezanA 105. dvipRSTha vAsudeva 'dvArikA' nagarI ke mahArAja 'brahma' ke do rAniyA~ thIM-- 'umA' aura 'subhadrA' / 'subhadrA' ne cAra svapna se sUcita eka putra ko janma diyA, jisakA nAma rakhA gayA 'vijaya' jo ki dUsarA baladeva huA / 'umA' ne bhI sAta svapna se sUcita eka putra ko janma diyA, jisakA nAma 'dvipRSTha' rakhA gyaa| yaha dUsarA vAsudeva kahalAyA / 'dvipRSTha' kumAra prANata ( dasaveM ) svarga se cyavakara AyA thA / yaha deva apane pUrvabhava meM 'sAketapura' kA svAmI 'parvata' thA / isake pAsa 'guNamaMjarI' nAma kI eka ati sundarI nartakI thii| usa nartakI kI mahimA sunakara 'vindhayapura' nagara kA svAmI 'vindhyazakti' use lene ko lalacAyA / dUta ke dvArA vindhyazakti ne nartakI kI mA~ga kii| mA~gane se bhalA apanI priya vastu kauna kise detA hai? donoM meM yuddha chir3a gyaa| yuddha meM parvata kI parAjaya huI aura vaha bhAga chuuttaa| palAyana karane vAloM kA Azraya sthAna araNya hI huA karatA I hai | lambe samaya taka parvata idhara-udhara bhaTakatA rhaa| saMyogavaza 'parvata' ko vana meM 'saMbhavAcArya' ke darzana ho gye| usane unase zrAmaNI dIkSA le lii| ugra tapa:sAdhanA meM laga gayA, para 'vindhyazakti' dvArA kiyA huA apamAna nahIM bhUla
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 187 skaa| vaha zatrutA kI gA~Tha ba~dhI-kI- ba~dhI rahI / anta meM 'vindhyazakti' se badalA lene kA nidAna karake dasaveM svarga meM gyaa| vaha 'vindhyazakti' kA jIva bhI munivrata dhAraNa karake tapa ke prabhAva se mara kara deva huaa| vahA~ se 'vijayapura' ke mahArAja 'zrIdhara' kI rAnI ' zrImatI' ke yahA~ janma liyA / usakA nAma 'tAraka' rakhA gayA / vaha prativAsudeva banA / apane pratibodha kI bhAvanA se yahA~ dvipRSTha kumAra ne prativAsudeva tAraka se yuddha karake use mAra girAyA / svayaM vAsudeva banA / vAsudeva banA 'dvipRSTha' cATukAroM (camacoM) ke caMgula meM pha~sakara uddhata bana gayA / kaThora niyantraNa, nirdayatA aura nRzaMsatA ke AcaraNa se usane naraka gati kA bandha kara liyA aura apanI cauhattara lAkha varSa kA Ayu pUrNa karake naraka gayA / vAsudeva kA yoM avasAna dekhakara 'balabhadra' vijaya zokAkula ho uThA / kucha kAla taka zoka - vihvala rhaa| anta meM AcArya 'vijayasiMha' ke pAsa saMyama lekara kevalajJAna prApta karake mukta banA / - triSaSTi zalAkApuruSa caritra, 4/2 106. dvimukha (pratyekabuddha) pAMcAla deza ke 'kaMpilapura' nagara kA svAmI thA 'jy'| usakI mahArAnI kA nAma thA 'gunnmaalaa'| donoM kI hI jainadharma meM agAdha zraddhA thI / eka dina mahArAja 'jaya' rAjasabhA meM siMhAsana para virAjamAna the| itane meM bahuta dUra se . phiratA huA eka cAraNa rAjasabhA meM AyA aura mahArAja kI stuti kI / mahArAja ne use sammAna dete hue kahA - ' bArahaThajI ! Apa aneka dezoM meM ghUme haiM, anekAneka divya vastueM sthAna-sthAna para dekhI haiN| merI rAjasabhA meM kisI bAta kI kamI ho to vaha mujhe btaao| kevala stuti mujhe pasanda nahIM hai / ' bArahaThajI ne sArI rAjasabhA ko bahuta painI dRSTi se dekhakara kahA - ' rAjana ! ApakI yaha rAjasabhA sabhI taraha se sundara hai, phira bhI eka citrazAlA kI kamI khaTaka rahI hai| vaha yadi Apa yahA~ banavA deM to rAjasabhA kI zobhA nikhara sakatI hai|' rAjA ne citrazAlA banavAne ke lie aneka kArIgaroM kA bulvaayaa| una logoM ne kArya prArambha kiyaa| nIMva khodane lage to jamIna meM se ratnoM kA eka bhavyatama mukuTa nikalA / kArIgaroM ne mahArAja ko sUcita kiyaa| mahArAja ne use apane mastaka para lagAkara jyoMhI apanA mukha darpaNa meM dekhA to usa mukuTa ke yoga se
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 jaina kathA koSa do mukha najara Aye, isalie mahArAja 'jaya' kA nAma dvimukha par3a gyaa| citrazAlA sAMgopAMga taiyAra karAI gyii| zubha muhUrta meM usakA udghATanasamAroha huaa| citrazAlA ke madhya meM eka indradhvaja Aropita kiyA gyaa| anekAneka dhvajAoM meM vaha indradhvaja bahuta hI mohaka laga rahA thaa| samAroha sampanna huaa| sAja-sajjA kI sabhI sAmagrI yathAsthAna rakha dI gayI / indradhvaja vAle lakar3e ko bhI eka tarapha pheMka diyA gyaa| aba use kauna sa~bhAle ! eka ora par3e usa stambha para miTTI jamane se vaha virUpa-sA laga rahA thaa| mahArAja dvimukha ne sahasA use eka dina dekha liyaa| pUchane para mahArAja ko batAyA gayA ki yaha vahI indradhvaja vAlA stambha hai| yaha sunakara mahArAja kI to bhAvanA hI badala gyii| cintana calA--yaha sArI zobhA para vastuoM se hai, sundara vastroM aura AbhUSaNoM se hai arthAt apane Apa meM koI sundaratA nahIM hai| sArI camaka-damaka udhAra lI huI hai| aisI mohakatA mujhe nahIM caahie| parAye pUtoM se kaba ghara basA hai? apane Apa meM hI mujhe lIna ho jAnA caahie| ___yoM cintana kara rAjA dvimukha sAre vastrAbhUSaNoM ko utArakara paMcamuSTi loca karake mahAmuni 'dvimukha' bana gye| adbhuta saMyama aura tapa kI sAdhanA ke dvArA kevalajJAna prApta karake mokSa pada prApta kiyA aura pratyekabuddha khlaaye|| -uttarAdhyayana vRtti, 6/2 107. dRr3haprahArI 'dRr3haprahArI' kA janma eka brAhmaNa ke ghara meM huA thaa| usake pitA dhArmika aura nIti-nipuNa vyakti the| para usI nItiniSTha pitA kA putra aisA nikalA ki madyapAna, mAMsa-bhakSaNa, corI, vyabhicAra Adi sAtoM durvyasanoM meM pratipala rata rhtaa| pitA ne use pyAra se samajhAyA, dutkAra se samajhAyA, para vaha nahIM samajhA, taba use ghara se nikAla diyaa| vaha bhI krodhita hokara ghara se nikala pdd'aa| calate-calate eka cora pallI meM jA pahu~cA / DAkA DAlane meM, lUTane meM, kisI ko mauta ke ghATa utArane meM vaha vahA~ vizeSa kuzala bana gyaa| usakI kuzalatA se prabhAvita hokara pallI-pati ne use apanA putra mAna liyaa| prahAra karane meM dakSa hone ke kAraNa usakA nAma hI dRr3haprahArI rakha diyaa| dhIre-dhIre vaha sAre giroha kA svAmI bana gyaa|
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 186 1 eka dina usane apane sAthiyoM sahita eka bar3A nagara luuttaa| sAthiyoM ne khUba dhana baTorA aura aneka prANa lUTe / 'dRr3haprahArI' eka brAhmaNa ke ghara ThaharA huA thaa| brAhmaNa ke yahA~ usa dina khIra kA bhojana thA / bacce khAne ko Atura ho rahe the| 'dRr3haprahArI' bhI vahA~ bhojana ke lie Amantrita thA, isalie tapAka se khIra ke bartana ke pAsa jA baiThA / brAhmaNI ko isakA yoM baiThanA akharA / usane DA~Tate hue kahA--itanI to tere meM samajha honI cAhie ki tere chU jAne ke bAda yaha bartana hamAre kyA kAma AyegA ? isalie thor3I dUra baiTha / maiM tujhe bhojana avazya karA dU~gI / itanA sunate hI dRr3haprahArI kA krodha bhar3aka utthaa| Ava dekhA na tAva, talavAra kA prahAra karake brAhmaNI ke do Tukar3e kara die| baccoM aura brAhmaNI kI cillAhaTa sunakara pAsa meM baiThA brAhmaNa jo snAna kara rahA thA, sahAyatA ke lie daudd'aa| dRr3haprahArI ne usake bhI do Tukar3e kara die| brAhmaNa jyoM hI girA, pAsa meM khar3I gAya ne apane svAmI kI yoM nRzaMsa hatyA dekhI to vaha bhI udhara daudd'ii| usane bhI usase pratizodha lenA cAhA / dRr3haprahArI talavAra calAne meM abhyasta to thA hI, gAya para talavAra kA vAra kiyA aura usake bhI do Tukar3e kara die| gAya garbhavatI thI / tar3aphar3AtA vaha garbha bhI bAhara nikala AyA / eka ora brAhmaNa-brAhmaNI ke zava ke do-do Tukar3e par3e haiM aura dUsarI tarapha gAya tathA usakA akAla-jAta baccA par3A hai| una sabako ghUra ghUrakara dekha rahA hai nara - pizAca dRDhaprahArI ! dRr3haprahArI ne patA nahIM kitanI hatyAeM kI hoNgii| kabhI bhI usakA dila nahIM pasIjA, parantu Aja usa bachar3e kI tar3aphar3AhaTa se usakA dila pighala gayA, ro utthaa| A~khoM ke sAmane a~dherA chA gayA aura sira cakkara khAne lagA / Akhira dila thA to usakA bhI mAnava kA hI / karuNA jAga utthii| A~kheM nama ho gyiiN| hAtha meM khUna sanI talavAra thI, para mana meM anUThI uthala-puthala thii| dila raha-rahakara ro rahA thA / mana-hI-mana vaha apane Apako dhikkArane lgaa| gAya jaisA nirIha prANI bhI apane svAmI kI surakSA ko daur3a sakatA hai, usameM bhI itanA viveka hai, maiM phira bhI kampita na huA / chi:-chi: ! nirveda rasa meM DUbA sAdhu banakara vana kI ora cala pdd'aa| vana kI ora bar3hate hI mana meM AyA, vahA~ mere nirjarA kA kyA prasaMga AyegA ? jinakA sarvasva
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 jaina kathA koSa maiMne lUTA hai, jinake sambandhiyoM kA viyoga maiMne kiyA hai, ve to sAre nagara meM haiN| yadi maiM vahA~ rahU~ to ve dekhakara apanA pratizodha mujhase leNge| mujhe samatA se sAre kaSToM ko sahakara nirjarA karane kA avasara milegaa| yoM vicAra kara nagara ke pUrvadvAra ke pAsa dhyAnastha khar3A ho gayA dRddhprhaarii| ___ logoM ne jaba muni ko mUka bane dekhA to kupita honA hI thA / lage tAr3anAtarjanA dene / dRr3haprahArI muni apane karja ko utArane kA prasaMga mAnakara samatA meM lIna ho jaate| yoM dhIre-dhIre logoM kA krodha zAMta huaa| aba logoM meM sahAnubhUti jgii| dhIre-dhIre tADanA-tarjanA bhI banda ho gyii| taba muni ne apanA dvAra badala liyaa| pazcima, dakSiNa aura uttara ke dvAroM para bhI munivara Der3ha-Der3ha mahInA dhyAnastha khar3e rhe| chaH mahIne taka bhayaMkara yAtanA ko samatA se shaa| taskara vRtti meM kuzala the to muni vRtti meM bhI kuzalatA kA pUrA-pUrA paricaya diyaa| talavAra kA prahAra karane meM dakSa the to karmoM kA bhAra utArane meM bhI parAkramazIla rhe| yoM cha: mahIne ke tapazcaraNa se sakala karmoM kA nAza karake kevalajJAna prApta kiyaa| -Avazyaka kathA 108. devAnandA 'devAnandA' brAhmaNakuNDa nagara meM rahane vAle 'RSabhadatta' brAhmaNa kI dharmapatnI thii| bhagavAn mahAvIra dasaveM svarga dvAra se cyavakara brAhmaNI ke garbha meM pdhaare| 'devAnandA' ne caudaha svapna dekhe| tIrthaMkaroM kA janma kSatriya kula ke sivAya kisI anya kula meM nahIM hotA hai| isa bAra bhagavAn mahAvIra kA jIva brAhmaNa kula meM aayaa| yaha Azcaryajanaka ghaTanA thii| jaise hI indra ko isa bAta kA patA lagA, usane hariNagamaiSI deva ko garbha sAharaNa kA Adeza diyaa| indra ke Adeza se hariNagamaiSI deva aayaa| bhagavAn ko bayAsIvIM rAta meM sAharaNa kiyA aura mahArAnI 'trizalA' kI kukSi meM kSatriyakuNDa nagara meM lAkara rakhA aura 'trizalA devI' ke udara meM jo putrI thI use lAkara 'devAnandA' ke udara meM rkhaa| usa samaya 'devAnandA' ko aisA lagA mAno pahale Aye zubha svapna vApasa lauTe jA rahe haiN| 'devAnandA' kA zokAkula honA sahaja hI thA, para yaha sArA rahasya gupta hI rhaa| yaha bheda taba khulA, jaba bhagavAn mahAvIra kevalajJAna prAkta karake 'brAhmaNakuNDa' nagara meM
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 161 pdhaare| putra-premavaza 'devAnandA' ke stanoM se sahasA dUdha kI dhArA chuuttii| romaroma pulakita ho utthaa| yaha adbhuta dRzya dekhakara gautama svAmI ne prabhu se pUchA-bhagavan ! aisA kyoM huA? samAdhAna dete hue bhagavAn mahAvIra ne kahA--gautama ! maiM isake udara meM bayAsI dina-rAta rahA huuN| yaha merI mAtA hai| hariNagamaiSI deva ke dvArA merA sAharaNa trizalA ke yahA~ huaa| prabhu ne sArA varNana vistRta rUpa meM btaayaa| 'devAnandA' sunakara pulakita ho utthii| 'RSabhadatta' aura 'devAnandA' donoM ne bhagavAn mahAvIra ke pAsa dIkSA lI aura sabhI karmoM kA kSaya karake donoM hI mokSa pdhaare| -bhagavatI 6/33 106. draupadI 'campAnagarI' meM tIna dhanADhya brAhmaNa rahate the, jinake nAma the 'soma', 'somadatta' aura 'sombhuuti'| inakI tIna patniyoM ke nAma the kramazaH 'nAgazrI', 'bhUtazrI' aura 'ykssshrii'| tInoM bhAIyoM ne socA hamArA paraspara prema uttarottara bar3hatA rahe isilae bhojana hama saba sAtha baiThakara kiyA kareM to acchA rhe| ataH yaha nirNaya kiyA ki kramazaH eka-eka dina sabake yahA~ bhojana kI vyavasthA ho| vahIM sabakA bhojana ho| usI krama meM eka dina nAgazrI kI bArI thii| usane vividha bhA~ti ke vyaMjana bnaaye| aneka prakAra ke pakavAna, miSTAnna Adi ke sAtha-sAtha kaI prakAra ke zAka bhI the| bharapUra ghRta, mirca-masAloM se saMyukta alAvu (tumbI) kA sAga bnaayaa| sAga banakara taiyAra ho gyaa| thor3A-sA cakhA to patA lagA ki tumbI atyadhika kar3avI hai, mAno jahara ho| nAgazrI ne socA--yaha to acchA hI huA ki pahale cakha liyaa| bhojana meM sabako parosa diyA jAtA to bar3A anartha ho jaataa| merA upahAsa bhI hotA aura nindA bhii| yahI socakara usane usa kar3avI tumbI kA sAga Dhakakara eka ora rakha diyA tathA dUsarA sAga aura bnaayaa| tatkSaNa taiyAra karake sabako bhojana karA diyaa| kar3avI tumbI ke sAga ko vaha kahIM pheMkanA cAhatI thii| bartana khAlI karanA thaa| itane meM hI AcArya dharmaghoSa ke ziSya dharmaruci aNagAra mAsamAsa kA tapa karake pAraNA lene ke lie vahA~ Ate dikhAI diye| unheM Ate
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 jaina kathA koSa dekha nAgazrI atyanta prasanna huii| socA, sAga ko pheMkane ke lie sahaja hI gandagI kI DherI (akurar3I) A gaI hai| yoM vicAra kara sArA kA sArA sAga muni ke pAtra meM DAla diyaa| dharmaruci muni gocarI lekara sthAna para Ae, sAga se bharA vaha pAtra gurudeva ke sammukha rkhaa| gurudeva ne usakI gandha se pahacAnakara kahA-vatsa ! yaha viSaM bhojana hai| yadi isa AhAra ko tU karegA to prANa-nAza kI AzaMkA hai| isalie kahIM zuddha bhUmi meM jAkara isakA pariSThApana kara do| dharmaruci usa pAtra ko lekara vana kI ora bddh'e| vizuddha bhUmi ko dekhakara jyoMhI visarjana karane lage to dekhA sAga kI eka bUMda para agaNita cITiyA~ A gaIM thiiN| socA-yaha to anartha ho jaaegaa| gurudeva ne kahA hai ki prAsuka bhUmi meM visarjana karanA to isake lie sabase prAsuka bhUmi merA peTa hI hai| yoM vicArakara samatA meM lIna muni ne usa sAre zAka kA AhAra kara liyaa| usakI pariNati hote hI munivara ne atyanta zuddha bhAvoM ke sAtha deha tyAga diyA aura sarvArthasiddha vimAna meM utpanna hue| dharmaruci anagAra kI mRtyu kA bheda jyoMhI nagaravAsiyoM ko jJAta huA, ve nAgazrI ko dhikkArane lge| idhara nAgazrI ke gharavAloM ne bhI use muni kI hatyA karane vAlI samajhakara bhartsanA karake ghara se bAhara nikAla diyaa| use jahA~ bhI koI milatA, usake isa ghora akRtya kI nindA karatA, dhikkAratA / apane yahA~ use koI bhI Thaharane nahIM detaa| vaha becArI bhaTakatI rhii| usake zarIra meM solaha mahAroga ho ge| mahAbhayaMkara vedanA se pIr3ita hokara marakara chaThI naraka meM paidA huii| ___ chaThI naraka se nikalakara naraka aura tiryaMca ke kaI bhavoM meM bhaTakatI huI campAnagarI meM sAgaradatta seTha ke yahA~ putrI jnmii| isakA nAma 'sukumArikA' rakhA gyaa| jaba yaha vivAha yogya ho gaI, taba usI nagara meM rahane vAle 'jinadatta' seTha ke putra sAgara ke sAtha vivAha ho gyaa| lekina pApa ke pracura udaya se 'sukumArikA' ke zarIra ko sparza karane vAle kA zarIra jalane lgtaa| 'sAgara' ko bhI usake zarIra kA sparza agni ke samAna lgaa| vaha bhayabhIta hokara rAtri meM use chor3akara calA gyaa| jaba usake pitA 'sAgaradatta' ko patA lagA to vaha apanI putrI ko ghara le AyA aura use sAntvanA dii| eka bhikhArI ko bulAkara use vastrAbhUSaNoM
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 163 se sajAkara usake sAtha vivAha kara diyaa| sukumArikA ke sparza se jaba usakA zarIra bhI jalane lagA taba vaha bhI vyathita hokara use chor3akara calA gyaa| __ sukumArikA duHkhita ho utthii| apane karmoM ko doSa detI huI pitA kI AjJA lekara sAdhvI bana gii| apanI guruNIjI se usane bele-bele tapa aura AtApanA kI AjJA caahii| guruNIjI ne kahA--'nagara ke bAhara ekAnta meM sAdhvI ke lie AtApanA lenA ucita nahI hotA hai, ataH samudAya ke sthAna para rahakara hI sAdhanA kro|' sukumArikA ne guruNIjI kI AjJA na mAnI aura nagara ke bAhara udyAna meM AtApanA lene lgii| eka dina bagIce meM 'devadattA' nAmaka vezyA ke sAtha pA~ca puruSa krIr3A kara rahe the| use dekhakara 'sukumArikA' ne nidAna kara liyA ki yadi mere tyAga-tapa kA phala ho to mujhe bhI yoM pA~ca pati mileN| yaha saMkalpa kara vaha apane sthAna para A gii| vahA~ rahakara vaha cAritra meM doSa lagAne lgii| gopAlikA guruNI ne use TokA bhii| taba vaha svacchanda banakara anya sthAna para rahane lgii| apane doSa kI AlocanA kie binA hI vahA~ se mRtyu ko prApta hokara prathama svarga meM devI bnii| vahA~ se 'pAMcAla' deza ke 'kAMpilyapura' nagara ke mahArAja 'drupada' kI rAnI 'cUlanI' ke udara meM janma liyaa| isakA nAma 'draupadI' rakhA gyaa| jaba draupadI yuvA huI to rAjA ne svayaMvara maNDapa kI samAyojanA kii| aneka dezoM ke mahArAja vahA~ upasthita hue| nidAna kie hone ke kAraNa draupadI ne pA~coM pANDavoM ke gale meM varamAlA DAla dii| pA~coM ke sAtha usakA vivAha ho gyaa| vaha una sabake sAtha raharna lgii| isake bAda jaba yudhiSThira jUe meM rAjapATa hAra gaye aura ise bhI dA~va para lagA diyA, taba kaurava sabhA meM ise apamAnita honA pdd'aa| yaha patiyoM ke sAthasAtha vana-vana bhaTakI / mahAbhArata yuddha meM pANDavoM kI vijaya ke bAda rAjarAnI banI aura Ananda se rahane lgii| ___eka dina 'draupadI' ke mahala meM 'nArada' muni aae| 'draupadI' ne muni kA samucita Adara nahIM kiyaa| nAradajI kupita ho uThe aura pratizodha lene kI ThAna lii| para yahA~ bharatakSetra meM zrIkRSNa kA varcasva thA, unake hote hue pANDavoM para kauna vakra dRSTi kara sakatA thA ! ataH dhAtakIkhaNDa kI amarakaMkA nagarI ke
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 jaina kathA kASa svAmI padnAbha ke pAsa nAradajI phuNce| draupadI kA citra banAkara use kAmAndha banA diyaa| padmanAbha ne devatA ke sahayoga se draupadI ko apane pAsa ma~gavA liyaa| jaba draupadI kI A~kha khulI taba yudhiSThira ko apane pAsa na dekhakara vilApa karane lagI / 'padmanAbha' ne apanA paricaya diyA / use vahA~ se ma~gavAne kA uddezya btaayaa| sAntvanA bhI dI / parantu vaha use apane caMgula meM pha~sAne meM saphala nahIM huaa| nArada ne hI zrIkRSNa ko draupadI kA patA btaayaa| zrIkRSNa pA~coM pANDavoM ko lekara amarakaMkA nagarI phuNce| padmanAbha ko parAsta karake usakI durdazA kI aura draupadI ko vApasa le aae| draupadI ke eka putra huA jisakA nAma pANDusena rakhA gayA / pANDusena ko rAjyabhAra sauMpakara pA~coM pANDavoM aura draupadI ne dharmaghoSa muni ke pAsa dIkSA lI / draupadI ne gyAraha aMgoM kA adhyayana kiyaa| eka mAsa kA anazana karake pA~caveM svarga meM gii| vahA~ se mahAvideha meM utpanna hokara mokSa meM jaaegii| -jJAtAsUtra, adhyayana 16 - triSaSTi zalAkApuruSa caritra, parva t 110. dhannA anagAra 'dhannA' anagAra 'kAkaMdI' nagarI meM rahane vAlI 'bhadra' seThAnI ke putra the / yuvAvasthA meM kumAra kA battIsa rUpavAna kanyAoM ke sAtha vivAha kara diyA gyaa| sabhI prakAra kI sukha-suvidhAoM meM jIvana yApana ho rahA thA / eka bAra bhagavAn mahAvIra 'kAkaMdI' nagarI meM pdhaare| prabhu kI dezanA sunakara kumAra pratibuddha hue| mA~ kI AjJA lekara battIsa striyoM kA tyAga kara prabhu ke pAsa dhannA ne dIkSA lii| muni banane ke bAda prabhu kI AjJA lekara belebele kA tapa svIkAra kiyaa| pAraNe ke dina AyaMbila karanA arthAt dina meM eka bAra eka dhAna aura pAnI lenA / vaha bhI aisA dhAna, jise bhUkha se behAla bhikhArI bhI na khAe, bacA khucA pheMkane yogya AhAra / isa arasa-virasa AhAra se dhannA kA zarIra pUrNataH kRza ho gyaa| asthi-piMjara mAtra raha gyaa| aba na uThane kI aura na baiThane kI zakti zarIra meM zeSa thI / sArI zaktiyA~ kSINaprAya ho gaI thIM / bolane meM hI nahIM apitu bolane kA vicAra karane meM bhI unheM kaSTa hotA thA / kevala jIvanI zakti ke bala para hI jI rahe the| eka bAra magadheza zreNika bhagavAn mahAvIra ke darzanArtha AyA / prabhu kI
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 165 dezanA sunI / apanI jijJAsA rakhate hue pUchA-bhagavan ! indrabhUti Adi Apake caudaha hajAra sAdhuoM meM kauna sAdhu duSkara sAdhanA karane vAlA hai? utkRSTa kriyAkAraka kauna hai? ___bhagavAn mahAvIra ne kahA-'zreNika ! 'dhannA' anagAra utkRSTa, kaThora aura durdhara tapa karane vAlA hai|' yoM kahakara 'dhannA' kI sArI tapasyA kA varNana kiyaa| sunane vAle sAre romAMcita ho utthe| zreNika ne 'dhannA' anagAra ke darzana kie| zreNika' ne bhagavAn kI kahI huI bAta batAkara mukta kaMTha se stuti karate hue apane bhAgya kI sarAhanA kii| dhannA anagAra apane zarIra ko durbala samajhakara prabhu se AjJA lekara vipulagiri parvata para gye| anazana svIkAra kiyaa| eka mAsa kA anazana aayaa| kevala nau mahIne kI saMyama-sAdhanA meM tapasyA ke dvArA sarvArthasiddha vimAna meM paidA hue| vahA~ se mahAvideha meM utpanna hokara mokSa prApta kreNge| -anuttaropapAttika sUtra 111. dhanyakumAra (dhanajI) 'pratiSThAnapura' nagara ke nivAsI dhanasAra' seTha ke cAra putra the-dhanadatta, dhanadeva, dhanacandra aura dhnykumaar| yaha cauthA lar3akA dhanyakumAra dhanajI ke nAma se adhika vikhyAta huaa| yaha saubhAgyazAlI, pratibhAvAn tathA sUjha-bUjha kA dhanI thaa| bar3e tIna bhAI lAlA, bAlA aura kAlA ina upanAmoM se adhika vikhyAta hue| tInoM IrSyAlu, jhagar3Alu aura pApAtmA the| ina tInoM kA jaba janma huA taba seTha 'dhanasAra' ke ghara se dhana naSTa hone lgaa| ghara meM dAridraya kA vAsa hone lgaa| para jaba 'dhanajI' kA janma huA aura unakI nAla gAr3ane ke lie jamIna meM gaDDhA khodA gayA, taba jamIna meM moharoM kA caru (ghar3A) niklaa| vyApAra meM vRddhi hone lgii| isalie inakA nAma dhanyakumAra rkhaa| pitA kA prema bhI isa choTe putra para saubhAgI mAnakara adhika rhtaa| tInoM bar3e bhAI choTe bhAI se IrSyA rakhane lge| pitA ne una sabako kaI bAra samajhAne kA prayatna bhI kiyA, parantu saba bekAra gyaa| bhAgya-parIkSA ke lie ina tInoM ko kaI bAra dhana dekara vyApAra karane ke lie bhejA gyaa| parantu ye sArI pUMjI ko hI naSTa karake aaye| dhanyakumAra ko jaba-jaba maukA milA, taba-taba usane dugunA-tigunA lAbha kmaayaa| isase isakA sammAna aura bhI bddh'aa| sAtha hI tInoM bar3e bhAIyoM kI
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 jaina kathA koSa IrSyA bhI parAkASThA para jA pahu~cI aura ve dhanyakumAra ko mArane ke lie utArU ho baitthe| isa bAta kA jaba dhanya ko patA lagA, taba vaha vahA~ se rAtri ke samaya nikala pdd'aa| calate-calate ujjayinI nagarI meM pahu~cA / vahA~ apane pratibhA-bala I se rAjA 'caNDapradyota' kA mantrI bana gayA / 'dhanyakumAra' ke jAne ke bAda 'dhanasAra' ke sAre parivAra kA dhana naSTa ho gyaa| 'dhanasAra' apanI patnI, tInoM putra aura tInoM putravadhuoM ko lekara 'pratiSThAnapura' ko chor3akara cala diyA / vaha sArA kAphilA majadUrI karake apanA peTa pAlane ke lie ujjayinI nagarI meM A phuNcaa| dhanyakumAra ko inakI durdazA ko dekhakara mana meM kAphI duHkha huA / apane mahala meM unheM bulavA liyA aura ve saba Ananda se rahane lge| para Adata meM parivartana kaba AtA hai? tInoM bhAI vahA~ usake vaibhava dekhakara mana-hI-mana jalane lage / yahA~ taka ki 'dhanyakumAra' kI sampatti meM saba hissA mA~gane lage / 'dhanyakumAra' ne apane hRdaya ko vizAla bnaayaa| isa sAre rAjasI vaibhava ko chor3akara vaha rAtri ke samaya vahA~ se prasthAna kara gayA / mArga gaMgAdevI ne ise zIla meM dRr3ha niSThAvAn jAnakara cintAmaNi ratna pradAna kiyA / cintAmaNi ratna ko lekara 'dhanyakumAra' 'rAjagRhI' phuNcaa| vahA~ seTha kusumapAla ke sUkhe bagIce meM vizrAma kiyA / 'dhanya' ke vizrAma karane ke kAraNa aura cintAmaNi ke yoga se sArA sUkhA bagIcA punaH harA-bharA ho gyaa| seTha ne prasanna hokara apanI putrI 'kusumazrI' kA vivAha dhanyakumAra ke sAtha kara diyA / 1 isI bIca mahArAja 'zreNika' kA paTTahasti secanaka unmatta ho utthaa| usa samaya 'abhayakumAra' vahA~ nahIM thaa| vaha mahArAja 'caNDapradyota' ke yahA~ 'ujjayinI' meM bandI banA huA thA / ataH mahArAja ' zreNika' cintita ho utthe| hAthI nagara meM utpAta macA rahA thA / yaha saMkaTa kaise miTe sabhI cintita the| 'dhanyakuMmAra' ne hAthI ko vaza meM karake saMkaTa miTA diyA / mahArAja ne apanI putrI 'somazrI' kA vivAha 'dhanyakumAra' ke sAtha kara diyA / 'dhanyakumAra' rAjagRhI meM rAja-jAmAtA bana gayA / unhIM dinoM nagara ke eka dhanADhya seTha 'gobhadra' kI dukAna para eka kAne vyakti ne Akara seTha ko jhA~sA denA caahaa| kahane lagA- 'maiMne apanI A~kha Apake pAsa giravI rakhI thI, vaha mujhe lauTA diijie| Apa apanI rakama vApasa le liijie|' seTha bhauMcakkA - sA raha gayA / rAja-jAmAtA ne usakI kalaI ghisate hue kahA - 'yaha dUsarI A~kha nikAlakara do| hama usase tolakara tumheM
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 167 tumhArI A~kha de deMge, kyoMki hamAre yahA~ to dhandhA hI A~kheM giravI rakhane kA hai| aise kaise patA lagegA ki tumhArI A~kha kauna-sI hai? kAnA sakapakA gyaa| usane apanA aparAdha svIkAra kara liyaa| gobhadra kA sammAna bacA, dhana bacA aura sArA saMkaTa Tala gyaa| seTha ne prasanna hokara apanI putrI 'subhadrA' kA vivAha 'dhanyakumAra' ke sAtha kara diyaa| tInoM patniyoM ke sAtha 'dhanyakumAra' sAnanda rahane lgaa| udhara ujjiyanI-nareza caNDapradyota ne una tInoM bhAIyoM ko isalie vahA~ se nikAla diyA ki ina sabake kAraNa hI merA kuzala mahAmantrI yahA~ se gayA hai| dIna dazA ke mArai ve saba ghUmate-phirate 'rAjagRhI' meM A phuNce| 'dhanyakumAra' ne rAjasI ThATa-bATa se una sabako apane pAsa rakha liyaa| bhalA jaba durjana apanI durjanatA nahIM chor3e to sajjana apanI sajjanatA kaise chor3e? yahA~ bhI una sabake kAraNa hI 'dhanyakumAra' ko 'rAjagRhI' kA parityAga karanA pdd'aa| vahA~ se calakara vaha 'kauzAmbI' nagarI meM aayaa| yahA~ mahArAja 'zatanIka' ke yahA~ ratnoM kI saphala parIkSA karake rAjasI sammAna paayaa| rAjA ne apanI putrI 'saubhAgya maMjarI' kA vivAha 'dhanyakumAra' ke sAtha kara diyA aura pA~ca sau gAMvoM kI jAgIra dii| 'dhanapura' nagara basAkara 'dhanyakumAra' vahA~ rahane lgaa| pIche se vaha sArA parivAra bhI vahA~ majadUrI karane A phuNcaa| 'dhanapura' meM tAlAba kI khudAI ho rahI thii| vahA~ vaha sArA parivAra khudAI kArya karane lgaa| dhanyakumAra' abhI taka gupta thaa| 'subhadrA' chAcha lene ke lie isake yahA~ gyii| 'subhadrA' ko 'dhanyakumAra' ne apane yahA~ rakha liyaa| pIche se sArA parivAra eka-eka karake vahA~ phuNcaa| jaba bAta kA bheda khulA taba cAroM tarapha ullAsa chAnA hI thaa| pA~ca sau gA~voM kI vaha jAgIra apane bhAIyoM ko sauMpakara 'dhanyakumAra' rAjagRhI kI ora cala pdd'aa| rAste meM 'lakSmIpura' nagara meM cAra anya kanyAoM ke sAtha vivAha kiyA aura phira rAjagRhI A phuNcaa| yoM ATha paliyoM ke sAtha sAnanda 'dhanyakumAra' rahane lgaa| eka dina 'dhanyakumAra' snAna kara rahe the| AThoM hI paliyA~ snAna karA rahI thiiN| 'subhadrA' kI A~kha se usa samaya A~sU kI eka bUMda dhanajI' ke zarIra para pdd'ii| 'dhanyakumAra' ne asamaya meM yoM rone kA kAraNa puuchaa| taba 'subhadrA' ne kahA--'merA bhAI 'zAlibhadra' eka-eka patnI ko chor3a rahA hai| vaha sAdhu banegA, ataH merA parivAra to sUnA ho jaaegaa|''dhnykumaar' ne kahA--'terA bhAI
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 jaina kathA koSa to kAyara hai, usako vairAgya car3hA hI nahIM hai| yadi vairAgya car3hatA to eka-eka chor3ane kA yaha kyA DhoMga?'' subhadrA ne kahA--'merA bhAI to kAyara hai| vaha merI eka-eka bhAbhI ko chor3atA hai aura Apa ATha-ATha rakhate haiM to yaha kyA bahAdurI hai? bAteM banAne meM to Apa pUre mAhira haiN| kahanA jitanA sarala hotA hai, karanA utanA hI kaThina / ' _ 'subhadrA' kA tAnA sunakara dhanya ne kahA--'Aja se tuma saba merI bahana ho, maiM tumhArA bhAI huuN|' yoM kahakara 'dhanajI' zAlibhadra ke pAsa aaye| donoM hI bhagavAn mahAvIra ke pAsa saMyamI bane / utkaTa tapaH-sAdhanA karane lge| apanI sAdhanA ke bala para dhanajI ne kevalajJAna prApta kiyaa| eka mAsa ke anazana ke pazcAt mokSa phuNce| 'subhadrA' Adi AThoM paliyoM ne bhI dhanajI ke mArga kA anusaraNa karake saMyama kA patha apanAyA aura mokSa prApta kiyaa| -sthAnAMgavRtti, 10 -triSaSTi zalAkApuruSa caritra 112. dharmanAtha bhagavAn sAriNI janma-sthAna ratnapura dIkSA tithi ___mAgha zuklA 13 pitA bhAnu kevalajJAna tithi pauSa zuklA 15 mAtA suvratA cAritra paryAya 2 / / lAkha varSa janmatithi mAgha zuklA 3 nirvANa tithi jyeSTha zuklA 5 kumAra avasthA 2 / / lAkha varSa kula AyuSya 10 lAkha varSa rAjyakAla 5 lAkha varSa cihna vajra 'dharmanAtha' ratnapura nagara ke mahArAja 'bhAnu' kI mahArAnI 'suvratA' ke udara meM vijayanta nAmaka dUsare anuttara vimAna se cyavakara aaye| mAtA ne caudaha svapna dekhe| prabhu ke garbha meM Ate hI mAtA kI dhArmika bhAvanA adhika balavatI bnii| mAgha zuklA tIja ko bhagavAn kA janma huaa| mAtA kI dharma kI bhAvanA ke kAraNa inakA nAma dharmanAtha rakhA gyaa| yauvana vaya prApta hone para aneka rAjakanyAoM ke sAtha inakA pANigrahaNa huaa| varSIdAna dekara mAgha sudI
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 166 trayodazI ke dina bele ke tapa meM eka hajAra rAjAoM ke sAtha prabhu ne saMyama grahaNa kiyaa| kevala do varSa prabhu chadmastha rahe / pauSa sudI pUrNimA ke dina prabhu ne kevalajJAna prApta kiyaa| tIrtha kI sthApanA kii| bhagavAn ke saMgha meM ariSTa' Adi 43 gaNadhara the| sAdhu, sAdhvI, zrAvaka aura zrAvikAoM kA vizAla saMgha thaa| Ayu ke anta meM eka sau ATha muniyoM ke sAtha sammedazikhara para jyeSTha sudI paMcamI ke dina prabhu mokSa pdhaare| ye vartamAna caubIsI ke pandrahaveM tIrthaMkara haiN| dharma-parivAra gaNadhara 43 vaikriyalabdhidhArI 7000 kevalI sAdhu 4500 vAdalabdhidhArI 2800 kevalI sAdhvI 6000 sAdhu 64,000 mana:paryavajJAnI 4500 sAdhvI 62,400 avadhijJAnI 3600 zrAvaka 2,04,000 pUrvadhara 600 zrAvikA 4,13,000 -triSaSTi zalAkApuruSa caritra, 4/8 113. dharmaruci tapasvI dharmaruci nAma ke tapasvI ne eka bAra naMda nAma ke nAvika-putra kI nAva meM baiThakara gaMgA nadI pAra kii| anya gRhastha to use paise dekara cale gaye, lekina tapasvI ke pAsa paise kahA~ the? nAvika-putra naMda ne unheM tapatI bAlU meM khar3A kara diyaa| kAphI dera khar3e rahane ke bAda bhI jaba naMda ne unheM na jAne diyA, taba dharmaruci ko bhI krodha A gyaa| unhoMne use atyanta kruddha (dRSTiviSalabdhi) se dekhaa| naMda usI samaya bhasma ho gyaa| ___ Arta pariNAmoM se marakara naMda eka dharmazAlA meM gRhagodhA (goha) bnaa| dharmaruci bhI usI dharmazAlA meM Akara Thahare / pUrva-vaira ke kAraNa goha bAra-bAra unheM kATane aatii| tapasvI ne usa para eka DhelA pheNkaa| jaba vaha usase bhI na marI taba kruddha dRSTi se use jalA ddaalaa| vahA~ se marakara goha mRtagaMgA nadI ke kinAre haMsa bnaa| zItaRtu meM tapasvI dharmaruci bhI bhramaNa karate hue vahIM Aye aura dhyAnastha khar3e ho gye| pUrva-vaira ke kAraNa haMsa apane paMkhoM meM nadI kA jala bharakara lAtA aura una para brsaataa|
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 jaina kathA koSa tapasvI ne use bhI apanI krodhabharI dRSTi se bhasma kara diyaa| - haMsa marakara aMjanagiri ke vana meM siMha bnaa| dharmaruci tapasvI kisI sArtha ke sAtha aMjanagiri ke vana meM se gujara rahe the| siMha kI una para dRSTi par3I to usakA pUrvabhava kA vaira jAgRta ho gyaa| usane una para jhapaTTA mArane kA prayAsa kiyA, lekina tapasvI ne use bhasma kara diyaa| siMha marakara vArANasI nagarI meM eka brAhmaNa kA putra bnaa| dharmaruci tapasvI bhI bhramaNa karate hue vArANasI aaye| tapasvI ko dekhakara brAhmaNa-putra krodha meM bhara gayA / vaha anya bAlakoM ke sAtha milakara tapasvI ko DheloM se mArane gyaa| bahuta manA karane para bhI na mAnA taba tapasvI dharmaruci ne use tejolabdhi se bhasma kara diyaa| brAhmaNa-putra ne vArANasI ke rAjA ke yahA~ janma liyaa| jaba vaha yuvA ho gayA to rAjA ne use rAjya sauMpakara dIkSA le lii| vaha rAjA bana gyaa| eka bAra usane eka naukA gaMgA meM tairatI dekhI to mana meM UhApoha karane lgaa| use jAtismaraNa jJAna ho gyaa| usake smRti-paTala meM usake chahoM pUrvabhava taira gye| janmAntarIya vaira ke smaraNa se usake hRdaya meM kaMpakaMpI maca gyii| isa vaira ko samApta karane ke lie usane tapasvI ko khojane kA saMkalpa kiyA aura isake lie nimna gAthA banAI___ gaMgAe nAvioM naMdo sabhAe ghara koilo| haMso mayaMgatIrAe sIho aNjnnpvve|| vArANasIo vaDuo rAyA tattheva Agao.... aura ise pracArita karAne ke sAtha udghoSaNA karAI ki jo isa gAthA ke antima caraNa kI pUrti kara degA, use AdhA rAjya puraskAra meM diyA jaayegaa| loga ina tInoM padoM ko gAne lge| eka bAra dharmaruci tapasvI vArANasI ke udyAna meM aaye| eka gvAlA ina padoM ko gA rahA thaa| tapasvI ko apanI jIvana kI vigata ghaTanAeM smRti-paTala para taira giiN| unhoMne cauthA pada banAkara isa gAthA kI pUrti kI etesiM ghAyao jo u so ettheva smaago| ___ yaha pada-pUrti gvAle ne rAjA ko sunaaii| rAjA tapasvI dharmaruci ke pAsa AyA, unakI vandanA kI aura pUrvabhavoM ke vaira kI kSamAyAcanA kara unako prasanna kiyaa| tapasvI dharmaruci kA anta:karaNa bhI niHzalya ho gayA aura rAjA ne
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 201 unakI dezanA se prabhAvita hokara zrAvakadharma svIkAra kiyA / - dharmopadezamAlA, vivaraNa, kathA 144 114. naggati 'gAndhAra' deza kA rAjanagara thA puNDravardhana | usake rAjA kA nAma thA 'siMharatha' / rAjA siMharatha eka bAra vakra zikSita azva para savArI karane ke kAraNa jaMgala bahuta dUra bhaTaka gyaa| jaba ghor3A rukA aura rAjA usase nIce utarA to dekhA sAmane eka U~ce parvata para eka sundara rAjamahala hai| rAjA mana-hI-mana kautUhala liye usa mahala meM ghusA / mahala bhavya thA / cAroM ora sAja-sajjA acchI thI, para thA sunasAna / mana-hI-mana vismaya liye rAjA jyoMhI mahala meM bar3hA to eka rUpavatI kanyA ne rAjA kA svAgata kiyaa| rAjA ne jaba usa sundarI kA paricaya jAnanA cAhA taba kanyA ne kahA- 'vaitADhya parvata ke 'toraNapura' nagara ke mahArAja 'dRr3hazakti kI maiM putrI huuN| merA nAma 'kanakamAlA' hai| mere rUpa para mugdha banA eka vidyAdhara mujhe vahA~ se yahA~ le aayaa| jaba mere bhAI ko patA lagA to vaha bhI yahA~ aayaa| donoM paraspara bhir3a par3e aura donoM ne eka-dUsare ko mAra giraayaa| maiM asahAya banI yahA~ raha rahI hU~ / Apako dekhate hI maiM Apake prati samarpita hU~, Apa mujhe svIkAra kiijie| ' siMharatha ne usake sAtha vahIM gandharva vivAha kara liyaa| use lekara vimAna meM baiThakara apane rAjya meM lauTa aayaa| pratidina vimAna meM baiThakara usake sAtha idhara-udhara ghUmane jAne lagA / parvata para vizeSa rUpa se jAtA isalie siMharatha kA nAma naggati' par3a gayA / naggati eka dina apane sevakoM ke sAtha vana-bhramaNa ko gayA / mArga meM phala-phUloM se ladA huA Amra vRkSa dekhA / rAjA usa para aMtizaya mugdha ho uThA aura use bAra-bAra dekhatA rhaa| usane hAtha U~cA karake eka gucchA tor3a liyA / usake pIche jAne vAle sevakoM ne bhI phala-phUla patte todd'e| per3a ThUMTha raha gayA / zAma ko jaba rAjA naggati vana vihAra se lauTA to usI AmravRkSa ko sUkhA huA, phala-phUloM se hIna dekhakara cauMkA / cintana ne karavaTa lii| socA--yaha sArI paudgalika racanA nAzavAna hai| sarasa se sarasa dikhane vAlI vastu bhI 1. naggati--- nagagati pahAr3a para jAne vaalaa|
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 jaina kathA koSa kitanI nIrasa lagane laga jAtI hai| yoM cintana karate hI unheM jAti-smaraNajJAna ho gyaa| vairAgya jagA, svayaM ke hAtha se paMcamuSTi luMcana karake sAdhu bana gayA aura pratyekabuddha khlaayaa| ___ eka bAra karakaNDu, dvimukha, namirAja aura naggati--cAroM hI pratyekabuddha 'kSitipratiSThita' nagara meM aaye| vahA~ vyantara deva ke mandira ke cAra dvAra the| 'karakaNDu' usa mandira meM pUrva dvAra se, 'vimukha' dakSiNa dvAra se, 'nemi' pazcima dvAra se tathA 'naggati' uttara dvAra se praviSTa hue| vyantara deva ne yaha socakara apanA mu~ha cAroM ora kara liyA ki sAdhuA~ kA pITha kaise kara duuN| "karakaNDu' khujalI se pIr3ita the| unhoMne eka komala kaNDUyana liyA aura kAna ko khujlaayaa| khujalA lene ke bAda unhoMne kaNDUyana ko eka ora chipA liyaa| dvimukha ne yaha dekha liyaa| unhoMne kahA-'muni ! apanA rAjya, rASTra, pura, antaHpura Adi saba kucha chor3akara isa kaNDUyana kA saMcaya kyoM karate ho?' yaha sunate hI 'karakaNDu' ke uttara dene se pUrva hI nami ne kahA-'mune ! Apake rAjya meM Apake aneka kRtyakara--AjJA pAlane vAle the| unakA kArya thA daNDa denA aura dUsaroM kA parAbhava krnaa| isa kArya ko chor3a Apa muni bne| phira Aja Apa dUsaroM ke doSa kyoM dekha rahe haiM?' yaha suna naggati ne kahA-'jo mokSArthI haiM, jo Atmamukti ke lie prayatna karate haiM, jinhoMne saba kucha chor3a diyA hai, ve dUsaroM kI gardA kaise kareMge?' taba karakaNDu ne kahA-'mokSa-mArga meM pravRtta sAdhu aura brahmacArI yadi ahita kA nivAraNa karate haiM to vaha doSa nahIM hai| nami, dvimukha aura naggati ne jo kucha kahA hai, vaha ahita-nivAraNa ke lie hai, ata: vaha doSa nahIM hai|' anta meM cAroM hI mokSa meM gye| -uttarAdhyayana, vRtti 6 janma sthAna pitA 115. naminAtha bhagavAn sAriNI mithilA dIkSA tithi ASAr3ha kRSNA 6 vijayasena kevalajJAna tithi mArgazIrSa zuklA 11 vaprA cAritra paryAya 2500 varSa zrAvaNa vadI 8 nirvANa tithi vaizAkha kRSNA 10 mAtA janmatithi
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 203 kumAra avasthA 2500 varSa kula Ayu 10000 varSa rAjyakAla 5000 varSa cihna nIlotpala 'naminAtha' mithilAnagarI ke mahArAja 'vijaya' kI mahArAnI viprA ke udara meM dasaveM prANata devaloka se cyavakara aaye| prabhu ke garbha meM Ate hI mahArAja vijaya ne kaI durdharoM ko apane adhIna banA liyaa| ve pairoM meM A jhuke| isalie apane putra kA nAma nami rkhaa| yuvAvasthA meM aneka rUpa.lAvaNyavatI kanyAoM ke sAtha inakA vivAha huaa| varSIdAna dekara prabhu ne dIkSA lii| mAtra nau mahIne chadmastha rahakara prabhu ne kevalajJAna prApta kiyaa| tIrtha kI sthApanA kii| anta meM prabhu ne eka mAsa anazana karake sammedazikhara para baizAkha badI 10 ko mokSa prApta kiyaa| ye ikkIsaveM tIrthaMkara haiN| dharma-parivAra gaNadhara 17 vAdalabdhidhArI 1000 kevalI sAdhu 1600 vaikriyalabdhidhArI 5000 kevalI sAdhvI 3200 sAdhu 20,000 manaHparyavajJAnI 1260 sAdhvI 41,000 avadhijJAnI 1600 zrAvaka 1,70,000 pUrvadhara 450 zrAvikA 3,48,000 -triSaSTi zalAkApuruSa caritra, 7/11 116. namirAja mAlava pradeza meM 'sudarzana' nagara kA svAmI thA maNiratha / usake eka choTA bhAI 'yugabAhu' thaa| usakI patnI 'madanarekhA' vAstava meM hI madana-kAmadeva kI rekhA hI thii| usaka rUpa-lAvaNya anupama aura AkarSaka thaa| ___eka dina 'maNiratha' ne dUra se hI madanarekhA ko dekha liyaa| dekhate hI vaha kAmAndha bana gyaa| jaise-taise use lalacAne ko becaina rahane lgaa| usake dhyAna meM apane-Apako bhUla baitthaa| __ apanA rAstA sApha karane ke lie maNiratha ne yugabAhu ko sImA ke yuddha meM bheja diyA aura usake pIche madanarekhA ko apanI ora AkarSita karane hetu taraha-taraha kI sAmagrI usake pAsa bhejane lgaa| 'madanarekhA' ko usakI durbuddhi kI tanika bhI gandha nahIM thaa| vaha jeTha ko pitAtulya mAnakara usakI bhejI
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 jaina kathA koSa sAmagrI apane pAsa rakha letii| ___ jyoM-jyoM prasAdhana sAmagrI vaha apane pAsa rakhane lagI, tyoM-tyoM 'maNiratha' usakI ora adhika AkarSita hone lgaa| satya hI hai, kAmI vyakti sabhI ko apane hI samAna samajhatA hai| ___ eka dina maukA dekhakara 'maNiratha' ne dAsI ke dvArA spaSTa kahalA hI diyaa| dAsI kI bAta sunakara satI kA satItva phuphakAra utthaa| dAsI kI bahuta burI dazA karake vApasa bhejaa| 'maNiratha' phira bhI nahIM sNbhlaa| socA-ho na ho vaha kisI tIsare ko bIca meM nahIM rakhanA cAhatI hai| yoM vicAra kara eka dina akalA hI mahaloM meM calA aayaa| 'madanarekhA' ne apanI sAsa ko AvAja dekara bahuta hI cAturya se usako vApasa lauTA diyaa| maNiratha apanI kAmajvAlA ko zAnta na kara skaa| jaba yugabAhu sImA ke yuddha meM vijayI hokara lauTA to maNiratha ne use nagara ke bAhara udyAna meM rakhA / vaha rAta ko bhI vahIM rahA / madanarekhA bhI usake pAsa pahu~ca gii| 'maNiratha' ne socA--Aja kA avasara acchA hai| hAtha meM viSabujhI talavAra lekara rAtri ke aMdhakAra meM bagIce meM A phuNcaa| soye hue 'yugabAhu' kI gardana para prahAra kiyA aura bhAga gyaa| maraNAsanna 'yugabAhu' ko usa samaya madanarekhA ne bahuta dhArmika sahayoga diyaa| apane duHkha ko mAno bhUla gaI ho| namaskAra mantra sunate-sunate yugabAhu ke prANa-pakherU ur3a gye| vaha svarga meM gyaa| udhara jyoMhI maNiratha yugabAhu ko mArakara tejI se daur3A, tabhI ghor3e ke . paira se daba jAne ke kAraNa eka sA~pa ne use kATa liyA aura maNiratha mauta ke mu~ha meM jA phuNcaa| vaha marakara naraka meM gyaa| 'madanarekhA' apane satItva kI rakSA hetu vana meM calI gii| jaMgala ke bhayaMkara kaSTa sahana karatI huI eka vRkSa ke nIce putra ko janma diyaa| apanI sAr3I ke eka palle meM DAlakara use vahIM vRkSa para laTakA diyA aura svayaM deha-zuddhihetu sarovara para gii| saMyogavaza vahA~ eka madonmatta hAthI ne use apanI sUMDa meM uThA liyA aura ghumAkara bahuta dUra AkAza meM uchAla diyaa| usI samaya AkAza-mArga se jAte maNiprabha vidyAdhara ne use dekhA aura use AkAza meM hI lapaka liyaa| vaha bhI usake rUpa para mohita ho gyaa| madanarekhA ko jaba hoza AyA taba usakA paricaya jAnanA caahaa| 'maNiprabha' ne kahA-maiM vidyAdhara huuN| mere pitAzrI jo muni bane hue haiM, unake darzanArtha maiM jA rahA huuN| tere rUpa para
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 205 mugdha hU~ aura tujhe apanI paTarAnI banAne ke lie ghara le jA rahA huuN|' 'madanarekhA' ne sAhasa baTorA / maNiprabha se kahA- mujhe bhI pahale apane pitAzrI ke darzana to karA dIjie / vidyAdhara bhI use santuSTa karane apane pitA ke pAsa le AyA / munivara ne apane jJAnabala se 'maNiprabha' kI kutsita bhAvanA dekhakara samayocita preraNA dI / 'maNiprabha' ne 'madanarekhA' para burI najara na karane aura na satAne kA saMkalpa liyA / 'madanarekhA' ne apanA saMkaTa TalA dekhakara munivara ke prati AbhAra vyakta kiyA aura vinamra hokara muni se pUchA-- gurudeva ! jisa bAlaka ko maiM vRkSa kI DAlI para laTakAkara AyI thI, usakA kyA huA? munirAja ne apane jJAnabala se sArA ghaTanAkrama dekhakara kahA-- satI ! tere putra ko vahA~ se mithilAnareza 'padmaratha' apane yahA~ le gayA hai| usake koI putra na hone ke kAraNa hI use apanA putra mAnakara lAlana-pAlana kara rahA hai| saMyoga kI bAta, tere putra ke vahA~ pahu~cate hI jo rAjA 'padmaratha' kI AjJA svIkAra nahIM karate the, ve aba sAre pairoM meM natamastaka haiN| isalie usakA nAma 'nami' rakhA gayA hai| madanarekhA apane putra ko sukhI jAnakara saMtuSTa ho gii| itane meM AkAza se eka deva AyA / munivara ko namaskAra kara 'madanarekhA' ko bhI namaskAra kiyaa| apanI divya sampatti dikhAI | vidyAdhara ke pUchane para muni ne batAyA -- yaha isa satI ke pati 'yugabAhu'. kA jIva hai| dhArmika sahayoga dene ke kAraNa satI kA AbhAra mAna rahA hai| devatA satI ko apane vimAna meM biThAkara le jAne lagA / 'maNiratha' kI mRtyu kA duHkhada saMvAda batAte hue kahA- aba sudarzanapura kA adhizAstA terA bar3A putra 'candrayaza' huA hai / kaho to tumheM vahA~ pahu~cA dU~? 'madanarekhA' ne sAdhvI banane kI bhAvanA vyakta kI aura kahA- maiM saMsAra kA nATaka dekha cukI hU~ aura adhika dekhanA nahIM cAhatI huuN| bhalA jahA~ bhAI hI bhAI ke prANoM kA grAhaka bana jAtA hai, eka vyakti eka para yoM mugdha ho sakatA hai, basa usa saMsAra ko dUra se namaskAra hai-- yoM kahakara sAdhvIvrata svIkAra kara liyA / 'namirAja' udhara yuvAvasthA meM pahu~cA / eka hajAra striyoM ke sAtha usakA
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 jaina kathA koSa vivAha huaa| 'padmaratha' apanA sArA sAmrAjya nami ko sauMpakara svayaM sAdhu bana gyaa| ___ eka dina aisA prasaMga AyA ki namirAja kA 'subhadra' nAmaka gajarAja madonmatta hokara bhAga niklaa| vaha daur3atA-daur3atA 'candrayaza' ke yahA~ 'sudarzanapura' meM pahu~ca gyaa| candrayaza ne use apane yahA~ bA~dha liyaa| 'namirAja' ne jaba mA~gA to 'candrayaza' ne spaSTa kahalAyA ki bhIkha mA~ganA kSatriya ko zobhA nahIM detA hai, kSatriyoM ke to pratyeka vastu kA AdAna-pradAna talavAra ke bala para hI hotA hai| phira kyA thA? donoM meM Thana gaI aura samarAMgaNa meM talavAreM camakane lgiiN| hama donoM sahodara bhAI haiM, madanarekhA ke Atmaja haiM, yaha kisI ko patA nahIM hai| ___bhISaNa nara-saMhAra hote dekhakara 'madanarekhA' donoM ko pratibodha dene vahA~ phuNcii| chipA huA sArA pardAphAza huaa| sArA rahasya spaSTa ho cukA thaa| donoM bhAI paraspara prema se mile| 'candrayaza' ne apane laghu sahodara 'namirAja' ko apanI bhujAoM meM jakar3a liyaa| apanI vyartha kI akar3a para anutApa karatA huA sudarzanapura kA rAjya nami ko sauMpakara svayaM saMyamI bana gyaa| yuddha-virAma ho jAne para sAdhvI 'madanarekhA' apane sthAna para vApasa lauTa aayii| namirAja donoM hI rAjyoM kA kuzalatA se saMcAlana karane lgaa| ekadA namirAja ke zarIra meM dAha jvara kA bhISaNa prakopa huaa| use zAnta karane hetu rAniyA~ milakara bAvanA candana ghisane lgiiN| ghisate samaya hAthoM ke hilane se hAthoM kI cUr3iyoM kI dhvani 'namirAja' ke kAnoM ko apriya lagane lgii| ataH AvAja ko banda karane ke lie khaa| mahArAniyoM ne suhAga ke cihnasvarUpa eka-eka cUr3I hAthoM meM rakhakara zeSa cUr3iyA~ nikAlakara alaga rakha diiN| aba AvAja banda honI hI thii| AvAja ko banda dekhakara 'namirAja' ne kAraNa jAnanA caahaa| taba batAyA gayA ki akelI cUr3I kaise zora kara sakatI hai| __yoM sunate hI namirAja prabuddha ho utthe| cintana kI dhArA hI badala gii| mirAja socane lage--sArI cUr3iyA~ milakara kitanA zora kara rahI thiiN| akelI cUr3I bilkula bhI zora nahIM kara rahI hai| vAstava meM akelepana meM hI sukha hai|
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 207 ye sAre naukara-cAkara, dhana-vaibhava, parijana, purajana, putra, kalatra Adi kA samudAya hI du:khadAtA hai| akelepana meM sukha hai, do milane para duHkha hai| yoM vicArakara namirAja sArI rAjyasampatti ko ThukarAkara cala pdd'e| striyoM, nagarajanoM kA vilApa bhI usake saMyama-patha meM bAdhaka na bana skaa| dIkSA lene ke lie utsuka bane nami se devendra ne Akara prazna kiye| rAjya kA saMrakSaNa karanA samucita batAkara saMyama na lene ke lie kahA para videha bane namirAja ne una praznoM kA samucita aura samayocita uttara dekara devendra ko santuSTa kiyaa| saMyamI banakara ugra tapasyA ke dvArA karmakSaya karake kevalajJAna prApta kiyA aura siddhisthAna meM jA virAje / ye pratyekabuddha khlaaye| -uttarAdhyayana vRtti, 6 117. nami-vinami 'ayodhyA' ke pAsa rahane vAle AdinAtha ke sAmanta mahArAja 'kaccha' ke putra kA nAma thA 'nami' aura 'mahAkaccha' kA putra thA 'vinmi'| 'AdinAtha' prabhu jaba apanA rAjya apane putra ko dekara saMyamI bane taba 'nami-vinami' kahIM bAhara gae hue the| jaba lauTakara Aye taba apane pitA kaccha-mahAkaccha ko nahIM dekhaa| pUchane para patA calA ki ve donoM prabhu ke sAtha saMyamI bana gaye haiN| prabhu ne apane sabhI putroM ko rAjya diyA thaa| nami-vinami yaha sunakara bahuta dukhita hue| AdinAtha prabhu ke pAsa Akara rAjya kI yAcanA kii| donoM hI prabhu kI sevA meM lIna rahane lge| __eka bAra nAgakumAra devoM kA svAmI dharaNendra prabhu ke darzanoM ke lie aayaa| inheM prabhu kI sevA karate dekha bahuta prasanna huA aura bolA-'prabhu saMyamI bana gaye haiN| tumhe rAjya cAhie to 'bharata' se jAkara maaNgo|' unhoMne kahA-'bharata se kyA rAjya mA~ganA hai, jaise .hama haiM, vaise ve haiN| hama to prabhu ke pAsa hI rAjya leNge|' dharaNendra inakA dRr3ha nirNaya sunakara saMtuSTa huaa| usane vaitADhya parvata kI dakSiNa-uttara zreNI kA rAjya inheM diyA tathA aneka vidyAe~ bhI sikhaaiiN| ye vidyAdhara khlaaye| vaitADhya giri para dakSiNa zreNI aura uttara zreNI meM kaI nagara bsaae| jaba mahArAja bharata digvijaya ke lie cale to mArga meM nami-vinami unake sAmane add'e| ghora yuddha huaa| anta meM vinami ne apanI putrI 'subhadrA' kA vivAha
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 jaina kathA koSa ... bharata ke sAtha kara diyaa| yaha 'subhadrA' hI cakravartI bharata kI 'strI-ratna' khlaaii| prabhu ke pAsa nami-vinami donoM bhAIyoM ne saMyama svIkAra karake mokSa prApta kiyaa| -triSaSTi zalAkApuruSa caritra, 1/1 118. nala rAjA rAjakumAra 'nala' ayodhyApati mahArAja 'naiSadha' ke putra the| unakA vivAha vidarbha deza ke mahArAja 'bhIma' kI putrI damayantI ke sAtha huaa| 'damayantI' jaba mAtA ke garbha meM AyI, taba mAtA ne deva se Darate hue dantI (hAthI) ko bhAgate hue dekhA thA, isalie putrI kA nAma davadantI rakhA gyaa| para isakA prasiddha nAma damayantI ho gyaa| . ___ 'naiSadha' ke bAda 'nala' rAjasiMhAsana para baitthaa| satya, nyAya, vyaktitva tathA karttavya ke bala para 'nala' ne acchI lokapriyatA prApta kii| para svarNathAla meM lohe kI kIla ke samAna 'nala' meM jUe kA durvyasana thaa| niyati kA cakra nala para isa prakAra calA ki usane apane laghu bhAI 'kUbara' ke sAtha jUA khelA aura usa khela meM 'yudhiSThira' kI bhAMti apanA sArA rAjya hAra kara / vana kI ora prasthAna kiyaa| pati-parAyaNA damayantI bhI sAtha gii| donoM santAnoM ko unake nanihAla bheja diyA gyaa| 'nala' cAhatA thA ki 'damayantI' bhI apane pIhara calI jAe aura vanavAsa ke kaSToM meM vyartha vyathita na ho, parantu damayantI aisA karane ko taiyAra nahIM huii| vana meM sAtha-sAtha rhii| 'damayantI' ko jyoM-jyoM 'nala' du:khoM se ghirI dekhatA, tyoM-tyoM usakA hRdaya cUra-cUra ho jaataa| usane eka patra meM vidarbha deza ke mArga kA saMketa likhakara usake A~cala ke chora se bA~dha diyA aura svayaM use nidrAvasthA meM chor3akara anyatra calA gyaa| damayantI jaba jAgI to 'nala' ko pAsa meM na dekhakara vilApa karane lgii| idhara-udhara khojane lagI to eka dAnava usakI pati ke prati ananya niSThA dekhakara parama prasanna huA aura bolA'bAraha varSa bAda tujhe terA pati sakuzala mila jaayegaa|' bAda meM damayantI acalapura meM apanI mausI ke yahA~ apane ko damayantI kI dAsI batAkara rhii| kucha dina bAda 'bhIma' rAjA ne khoja karavAI, taba 'damayantI' prakaTa ho gaI aura apane pitA ke yahA~ A gii|
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 206 udhara 'nala' Age bddh'aa| usa samaya usakA pitA 'naiSadha' jo pA~caveM svarga meM deva banA thA, avadhijJAna ke yoga se nala ko vipadA meM ghirA dekhakara vahA~ aayaa| vana meM bA~soM ke jalate jhuramuTa meM sarpa kA rUpa banAkara sahAyatA evaM rakSA ke lie pukArane lgaa| usakI vaha karuNa pukAra sunakara 'nala' use bacAne gayA aura bacA bhI diyaa| parantu sarpa ne agni se bAhara nikalate hI 'nala' ko DaMka mArA, jisake pariNAmasvarUpa 'nala' kubar3A ho gyaa| apane ko kubar3A banA dekhakara nala ne sAzcarya kahA--'zAbAza, sarparAja ! Apane upakAra kA acchA pratiphala diyaa| maiMne to tumheM bacAyA aura tumane mujhe virUpa banA diyaa|' 'nala' kI bAta sunakara sarpa sahasA apane ko devarUpa meM badalakara bolA--'nala ! maiMne yaha saba kucha tumhArI bhalAI ke lie kiyA hai| isa rUpa meM tuma apane ko surakSita rakha skoge| zatru tumhArA kucha na bigAr3a skeNge| bAraha varSa bAda punaH ayodhyA ke svAmI bana jaaoge| damayantI bhI tumheM mila jaayegii| aba yaha zrIphala (nAriyala) aura yaha eka karaMDikA (peTI) lo| tuma apane Apako jaba bhI mUla rUpa meM lAnA cAho, taba isa zrIphala ko phor3a lenaa| isameM jo vastra nikaleM unheM pahana lenaa| isa karaMDikA se eka hAra niklegaa| use pahanate hI tuma mula rUpa meM A jaaoge|' nala ne pitA-deva kI donoM vastueM prApta kara unakA AbhAra maanaa| deva antardhyAna ho gyaa| nala vahA~ se Age claa| suMsumAra nagara meM phuNcaa| vahA~ 'gajadamanI' vidyA ke yoga se eka madonmatta hAthI ko vaza meM kiyaa| isalie vahA~ ke mahArAja 'dadhiparNa' ne 'nala' ko bahuta sammAna diyA aura apane pAsa pratiSThita pada para rakha liyaa| usa kubar3e ne apane-Apako nala kA rasoIyAM batAyA tathA yaha bhI kahA ki maiM nala ke yahA~ rahane se sUryapAka rasavatI banAnA bhI jAnatA huuN| udhara mahArAja bhIma ne nala rAjA kI khoja karane ke lie aneka prayatna kiye / khoja karane para patA lagA ki mahArAja dadhiparNa ke pAsa 'nala' kA eka rasoIyAM raha rahA hai| vaha kubar3A hai aura apane Apako sUryapAka rasavatI kA jAnakAra batAtA hai| damayantI ne socA ho na ho 'nala' vahI haiM, para vaha kubar3A kaise hue? bAta kA bheda pAne ke lie kucha vyaktiyoM ko eka saMketa dekara udhara
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. .. .. / kASa 210 jaina kathA koSa bhejaa| unase kahA-'sabake sAmane yaha bAta kahanA, bAta sunakara jisakI A~khoM meM A~sU A jAeM use kaha denA ki damayantI ke lie svayaMvara kI racanA kI gaI hai| usameM Apako Amantrita kiyA gayA hai|' una sevakoM ne mahArAja dadhiparNa ke sAmane jAkara usa kubar3e ko sunAkara kahA-"re nala ! tere jaisA nirdaya, krUra, pattharadila, sattvahIna aura durAtmA kauna hogA jo apanI vizvasta aura pUrNataH samarpita nIMda meM soyI huI patnI ko ekAkinI chor3akara calA gyaa|" bar3e ne jyoM hI ye zabda sune to A~khoM meM A~sU AnA svAbhAvika hI thaa| apane A~sU poMchate hue usa kubar3e ne kahA-"yaha bAta jisane tumheM kahI hai usase kaha denA ki vaha prANapriya pati ke aparAdhoM ko yAda karake dila meM roSa na laae| nala itanA krUrahRdaya to nahIM hai, para honahAra ke cakra se yaha saba ghaTita ho gayA hai, aisA lagatA hai, kyoMki maiM unakA rasoIyAM rahA huuN| khaira, jo ho gayA, usakI cintA chodd'o| aba milana nikaTa hI lagatA hai|" ___ svayaMvara kA nimantraNa sunakara dadhiparNa ne kahA--"usakA vivAha to ho cukA hai| phira dobArA svayaMvara kyoM? isakA kyA artha hai?" taba sevakoM ne kahA--"mahArAja ! nItikAra kahate haiM--guma ho jAne para, mara jAne para, dIkSita ho jAne para, pati klIva ho athavA durAcArI ho to kanyA ko dUsarI bAra vivAha kara lene meM koI Apatti nahIM hai?' yahI socakara mahArAja ne svayaMvara maNDapa kI racanA kI hai| beTI ghara meM thor3e hI raha sakatI hai|" . svayaMvara kA nAma sunakara kubar3e kA khUna khaulane lgaa| bhalA apanI patnI kA dUsarA vivAha kauna sahana kara sakatA hai? dadhiparNa ke sAtha 'nala' vahA~ phuNcaa| apanA mUla rUpa banAkara maNDapa meM A gyaa| damayantI isameM saphala rhii| vyakti ke dina badalate haiM to cAroM ora se badalA karate haiN| 'nala' aura 'damayantI' ke du:kha ke sAre bAdala chaMTa gye| 'kUbara' ko parAsta kara usane 'ayodhyA' para apanA adhikAra kara liyaa| anta meM 'nala' ne apanA rAjya putra ko sauMpakara dIkSA le lii| sAdhutva 1. naSTe mRte pravrajite, klIve ca ptiteptau| patyA svApatsu nArINAM, patirUpo vidhIyate / / --manaspati .
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ - jaina kathA koSa 211 pAlana kara svarga meM pahu~cA / mahAsatI 'damayantI' ne bhI saMyama svIkAra kiyA aura sAdhucaryA kA pAlana kara svarga meM gyii| damayantI ne solaha satiyoM meM mahAsatI ke rUpa meM jaina jagat meM prasiddhi paayii| -triSaSTi zalAkApuruSa caritra, parva 8 116. nArada guni vAsudeva, prativAsudeva kI bhA~ti nArada bhI eka pada hai| ve bhI nau hote haiN| pratyeka vAsudeva ke samaya meM eka nArada hote haiN| inake nAma haiM--bhIma, mahAbhIma, rudra, mahArudra, kAla, mahAkAla, caturmukha, navamukha aura unmukha / inameM se kaI svarga gaye haiM aura kaI mokSa gaye haiN| nArada bAbA pahu~ce hue hote haiN| eka-dUsare ko ukasAne meM, paraspara kalaha lagAne meM ye siddhahasta hote haiN| tApasa kI-sI vezabhUSA hotI hai inakI / brahmacarya ke pakke hote haiM tathA satyavAdI bhI hote haiN| isalie inakI saba sthAnoM meM apratihata gati-beroka-Toka saba jagaha jA sakate haiN| pramukha rUpa meM eka nArada ve the, jinhoMne maryAdA puruSottama rAma ke samaya 'kauzalyA' Adi mAtAoM ko sAntavanA dene ke lie laMkA meM jAkara zrIrAma' ko ayodhyA lauTa Ane ke lie kahA tathA rAma-lavakuza-yuddha meM hatAza bane 'rAma' kI aura 'lakSmaNa' ko sArI bAta kA bheda btaayaa| dUsare nArada ve the, jinhoMne pANDavoM ke mahaloM meM draupadI ke dvArA samucita sammAna na pAkara draupadI kA haraNa padmanAbha ke dvArA karAyA tathA satyabhAmA ke dvArA apamAnita hokara rukmiNI kI khoja karake zrIkRSNa ke sAtha pANigrahaNa karAkara 'bhAmA' kA mAna bhaMga kiyaa| inakA nAma kacchula nArada bhI thaa| ve vahA~ se svarga gaye aura vahA~ se eka bhavAvatArI hokara mokSa jaaeNgeN| -Avazyaka kathA 120. nimbaka ambaRSi eka sadAcArI brAhmaNa thaa| vaha ujjayinI meM rahatA thaa| usakI strI kA nAma mAlugA aura putra kA nAma nimbaka thaa| nimbaka apane nAma ke anurUpa
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 jaina kathA koSa hI ucchRkhala, avinIta aura apriyavAdI thaa| ___alpa dinoM kI bImArI ke bAda mAlugA kI mRtyu ho jAne se ambaRSi kA mana saMsAra se ucATa ho gyaa| vaha jinadharma kA vidvAn aura sAdhu-zramaNoM kA bhakta to thA hii| usane jina-dIkSA le lii| usake sAtha nimbaka bhI dIkSita ho gyaa| apane ucchRkhala svabhAva ke kAraNa nimbaka anya sabhI zramaNoM ko apriya lagane lgaa| sAdhuoM ne aura yahA~ taka AcAryazrI ne bhI use bahuta samajhAyA, para vaha na mAnA | Akhira AcArya ne use saMgha se nikAla diyaa| putra-snehavaza ambaRSi bhI usake sAtha nikala gyaa| ___ambaRSi apane putra nimbaka ke sAtha anya zramaNa-samUha meM gayA, lekina nimbaka kI ucchRkhalatA aura avinItatA ke kAraNa vahA~ se bhI nikAla diyA gyaa| isa taraha ve donoM pitA-putra kaI zramaNa-samUhoM meM gaye, lekina unheM sabhI jagaha se nikAla diyA gyaa| aba to ambaRSi kA dila TUTa gyaa| nimbaka ko lekara ve eka udyAna meM Aye aura eka vRkSa ke nIce baiThakara rone lge| pitA ko rote dekha nimbaka ko hArdika pazcAttApa huaa| usane caraNoM meM girakara kSamA mA~gI aura Age se apane vyavahAra ko sudhArane kA vacana diyaa| pitA use lekara punaH AcArya ke pAsa gayA aura vinayapUrvaka saMgha meM sthAna dene kI prArthanA kii| vizvAsa dilAyA--aba nimbaka sAmAcArI meM ThIka clegaa| AcArya ne kRpA karake use do dina ke lie sthAna de diyaa| lekina aba nimbaka kA vyavahAra badala cukA thaa| vaha vinIta bana cukA thaa| usane eka hI dina meM sabhI zramaNoM ko prasanna kara liyaa| AcArya ne punaH use saMgha meM sammilita kara liyaa| avinayI ko kahIM bhI Azraya nahIM milatA, vinayI ko hI Azraya prApta hotA hai| -dharmopadezamAlA, vivaraNa, kathA 142 121. niSadhakumAra 'niSadhakumAra' 'dvArikA' ke mahArAja zrIkRSNa' ke jyeSTha bhrAtA 'balabhadra' kA putra thaa| usakI mAtA kA nAma thA 'revtii'| niSadhakumAra yuvAvasthA meM bahattara
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 213 kalAoM meM pAraMgata banA / pacAsa rAjakanyAoM ke sAtha 'niSadhakumAra' kA vivAha kara diyA gyaa| eka bAra bhagavAn neminAtha dvArikA pdhaare| niSadhakumAra ne prabhu ke pAsa zrAvakadharma svIkAra kiyaa| prabhu kI sevA meM baiThA thaa| 'niSadhakumAra' kA rUpalAvaNya tathA mukha kA teja dekhakara prabhu ke jyeSTha gaNadhara 'varadatta' ne bhagavAn neminAtha se pUchA-'bhagavan ! 'niSadhakumAra' ne aise kauna se puNya saMcita kiye the, jisase aisA sundara rUpa milA?' prabhu ne sabake sAmane hI varadatta muni kI jijJAsA zAnta karate hue kahA--'varadatta ! isI bharatakSetra ke 'rohir3a' nagara meM 'mahAbala' nAma kA rAjA thaa| usakI rAnI kA nAma padmA thaa| usake 'vIraMgata' nAma kA eka putra thaa| battIsa kanyAoM ke sAtha usakA vivAha kiyA gyaa| ekadA usI rohir3a nagara meM siddhArtha nAma ke dharmAcArya aaye| unakA upadeza sunakara vIraMgata virakta huaa| saMyama svIkAra kara ugra sAdhanA karane lgaa| tapa ke dvArA jaba zarIra asthi-kaMkAla mAtra raha gayA, taba anazana svIkAra kara liyaa| do mahIne ke anazana kI paripAlanA karake vIraMgata muni pA~caveM svarga meM aayaa| vahA~ se cyavakara vaha yahA~ aayaa| tapa ke prabhAva se 'niSadhakumAra' sabako priya, manohara tathA cittAkarSaka lagatA hai| . 'varadatta' muni Adi sabhI upasthita jana prabhu kI vANI sunakara pulakita ho utthe| bhagavAn ne janapada meM vihAra kiyaa| niSadhakumAra apanI zrAvaka caryA meM samaya lagA rahA thaa| eka dina pauSadhazAlA meM pauSadha meM baiThe isakI bhAvanA jagI-unheM dhanya hai jo prabhu ke darzana karate haiM, pAdasparzana karate haiN| yadi bhagavAn dvArikA ke upavana meM padhAra jAyeM to maiM bhI apanA jIvana saphala kara luuN| __ saMyoga kI bAta, prAta:kAla hI samAcAra milA ki bhagavAn 'dvArikA' ke nandanavana meM virAje haiN| 'niSadhakumAra' ne apane pauSadha ko pUrA kiyA aura cAra ghaMTI vAle ratha meM baiThakara prabhu ke darzanArtha cala pdd'aa| rAjakIya sAja-sajjA se prabhu ke darzana kiye, upadeza sunaa| mAtA-pitA kI AjJA lekara saMyamI bana gyaa| saMyamI banakara gyAraha aMgoM kA adhyayana kiyaa| ugratama tapa:sAdhanA kii| nau varSa taka cAritra paryAya kA pAlana kiyaa| anta meM ikkIsa dinoM kA anazana karake sarvArthasiddha vimAna meM jA phuNcaa| vahA~ se mahAvidehakSetra meM manuSya-bhava
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 jaina kathA koSa dhAraNa karake saMyama legA tathA mokSa meM jAyegA / - nirayAvalikA 1/4 122. nandana balabhadra nandana balabhadra vArANasI nagarI ke rAjA agnisiMha ke putra the / rAjA agnisiMha ke do rAniyA~ thIM-- jayantI aura zeSavatI / rAnI jayaMtI ne cAra utkRSTa svapna dekhakara garbha dhAraNa kiyaa| ye svapna balabhadra ke utpanna hone ke sUcaka the / rAnI jayantI ke garbha meM pA~caveM svarga se cyavakara muni vasundhara kA jIva AyA / nandana balabhadra hI pUrvabhava meM vasundhara the / vasundhara jambUdvIpa ke pUrva videhakSetra kI susImA nagarI kA rAjA thaa| usane muni sudharma se saMyama liyA aura niraticAra saMyama kA pAlana kara Ayu pUrNa kI aura brahmadevaloka meM deva bane / vahA~ se cyavakara rAnI jayantI ke garbha meM Aye / yathAsamaya putra kA janma huA aura usakA nAma nandana rakhA gyaa| yogya samaya para naMdana 72 kalAoM meM niSNAta ho gaye / inake choTe bhAI, jo rAnI zeSavatI ke aMgajAta the, unakA nAma thA datta, jo datta vAsudeva ke nAma se prasiddha hue / nandana ne apane choTe bhAI datta vAsudeva ke sAtha milakara prativAsudeva prahlAda ke sAtha yuddha kiyA / choTe bhAI datta kI mRtyu ke bAda kucha dinoM taka to ye mohagrasta hone ke kAraNa vivekazUnya bane rahe aura phira zoka kama hone para inhoMne dIkSA le lii| aneka prakAra ke tapa karake kevalajJAna kA upArjana kiyA aura Ayu pUrNa hone para mokSa pada prApta kiyA / inakI kula Ayu 65000 varSa kI thI / - triSaSTi zalAkApuruSa caritra, parva 6/5 123. nandana maNikAra zramaNa bhagavAn 'mahAvIra' 'rAjagRhI' ke 'guNazIlaka' udyAna meM virAjamAna the / yaha sArA vRttAnta prathama svarga ke dardura nAmaka deva ne apane avadhijJAna se dekhA / sahasA sadalabala prabhu ke darzanArtha AyA / apanI divya Rddhi kA pradarzana karane ke lie eka divya nATaka samavasaraNa meM dikhaayaa| nATaka ke samApta hone para * deva ne prabhu kI vandanA kI aura apane sthAna para calA gyaa|
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 215 sabhI darzakoM ke mana meM kautUhala aura vismaya jagA, taba bhagavAn ke prathama gaNadhara gautamI svAmI ne pUchA---'prabhu ! yaha deva kauna thA?' prabhu ne apane priya ziSyoM ke sAmane sArI bAta yoM kahI gautama-yaha isI 'rAjagRhI' meM rahane vAlA 'nandana maNikAra' thaa| namaH meM vaha pratiSThita tathA acchA Rddhisampanna thaa| maiM vihAra karatA huA eka bAra 'rAjagRhI' meM aayaa| taba usane mere pAsa zrAvaka dharma svIkAra kiyA aura bAraha vratoM kI sAdhanA karane lgaa| maiM vahA~ se anyatra calA gyaa| 'nandana' satsaMga ke abhAva meM zanaiH-zanaiH dharmavimukha hone lagA / AtmabhAva ko bhUlakara vibhAva meM phaMsane lgaa| samyaktva se dUra hokara mithyAtva dazA ke nikaTa pahu~ca gyaa| saMyoga kI bAta thI eka bAra usane grISma Rtu meM tIna dina ke vrata sahita pauSadha kiyaa| garmI kI adhikatA se rAta ko use tIvra pyAsa lgii| pyAsa ke kAraNa nIMda bhI ucaTa gii| karavaTeM badalatA rhaa| nIMda aura pyAsa se behAla banA 'nandana maNikAra' socane lagA--'dhanya hai unheM jo 'rAjagRhI' meM kueM, bAvar3I, tAlAba Adi jalAzaya banavAte haiM, jisake jala kA upayoga aneka vyakti karate haiN| koI snAna karatA hai to koI pItA hai| yoM anekAneka vyaktiyoM ko jIvana (jala) dekara logoM ke jIvanadAtA banate haiN| maiM bhI pauSadha pUrNa karake yahA~ rAjA 'zreNika' kI AjJA lekara eka sundara bAvar3I banavAU~gA, jisameM saba taraha kI sukha-suvidhA logoM ko upalabdha ho sake, aisI vyavasthA vahA~ kruuNgaa|' dUsare dina pauSadha karake vaha apanI dainika caryA se nivRtta huaa| sundara vastroM aura AbhUSaNoM se susajjita hokara 'nandana maNikAra' mahArAja zreNika' ke darabAra meM upasthita huaa| acchA-sA vyavahAra rAjA ke sAmane rakhakara apanI manobhAvanA vyakta kI aura bAvar3I banavAne ke lie AjJA lenI caahii| rAjA kA Adeza prApta karake nagara ke bAhara eka bahuta.sundara bAvar3I banavA dI, jise dekhakara sabhI loga 'nandana' ko sAdhuvAda dene lge| bAvar3I ke cAroM konoM meM bhojanazAlA, citrazAlA, cikitsAlaya tathA alaMkArazAlA kI bhI sAtha-sAtha vyavasthA kI, jisase sArI suvidhAeM aura sabhI Amoda-pramoda ke sAdhana eka hI sthAna para upalabdha ho sakeM / jana-jana ke mukha se apanI prazaMsA sunakara 'nandana' kA mana bA~soM uchalane laga jaataa| ... bhAgya dazA ne karavaTa lii| nandana ke zarIra meM solaha mahAroga utpanna ho
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 jaina kathA koSa gye| aneka upacAra karAye gaye para sAre bekAra siddha hue| anta meM una rogoM se burI taraha pIr3ita hokara mRtyu ko prApta huaa| marakara vaha usI nandA puSkariNI meM Asakta banA huA meMDhaka ke rUpa meM paidA huA / jaba vaha meMDhaka vahA~ kucha bar3A huA taba vahA~ snAna karate, pAnI pIte logoM ke mu~ha se 'nandana maNikAra' ke guNagAna karate hue sunakara mana meM kucha vicAra aayaa| pUrva paricita-se zabda lge| cintana karate-karate meMDhaka ko jAti-smaraNajJAna huA aura usane apane pUrvajanma ko dekhA / bhagavAn mahAvIra ke dvArA pradatta bodha tathA unase svIkRta vrata yAda aaye| samyaktva chor3akara mithyAtva meM phaMsa jAne para anutApa karane lgaa| usI samaya meMDhaka ne abhigraha kara liyA ki maiM do-do dina ke vrata karU~gA tathA pAraNe ke dina bhI bAvar3I kA logoM ke snAna Adi ke dvArA acita banA huA jala hI grahaNa kruuNgaa| yoM kaThinatama abhigraha karake jIvana yApana karane lgaa| ___prabhu ne Age kahA--maiM eka bAra isI 'rAjagRhI' meM aayaa| logoM ke mu~ha se mere Ane kA saMvAda sunakara vaha meMDhaka mere darzanArtha vahA~ se cala pdd'aa| udhara se rAjA ' zreNika' apanI vizAla senA ke sAtha darzanArtha A rahA thaa| mahArAja ke ghor3e ke paira se vaha meMDhaka daba gyaa| maraNAsanna meMDhaka ne eka ora jAkara arihanta, siddha dharmAcArya kA smaraNa karate hue anazana svIkAra kara liyaa| anazanapaka samAdhimaraNa prApta kare vaha meMDhaka prathama svarga meM dardura nAmaka deva huaa| yaha vahI deva vahA~ se darzanArtha yahA~ AyA tathA apanI Rddhi dikhAkara apane sthAna kI ora calA gyaa| yaha dardura deva vahA~ se mahAvideha meM manuSya rUpa meM utpanna hokara mokSa prApta kregaa| -jJAtAdharmakathA, 13 124. naMdinIpitA (zramaNopAsaka) 'naMdinIpitA' 'sAvatthI' nagarI meM rahane vAlA eka Rddhisampanna gAthApati thaa| usake 'azvinI' nAma kI eka suzIla aura guNavatI patnI thii| 'naMdinIpitA' ke pAsa bAraha koTi sonaiye tathA dasa-dasa hajAra gAyoM ke cAra gokula the| bhagavAn mahAvIra kA vahA~ padArpaNa huaa| 'naMdinIpitA' ne prabuddha hokara zrAvaka ke bAraha vrata svIkAra kiye| pandraha varSa taka zrAvaka ke vratoM kA niraticAra pAlana karake apane jyeSTha putra ko ghara kA bhAra sauMpa svayaM sAMsArika kAryoM se
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 217 alaga ho gyaa| zrAvaka kI gyAraha pratimAeM dhAraNa karake sabhI taraha se AtmAbhimukha hokara jIvana yApana karane lgaa| antima pratimA meM jaba use apanA tana kSINaprAya lagane lagA, taba vardhamAna bhAvoM se anazana svIkAra kara liyaa| use eka mahIne kA anazana aayaa| anta meM anazanapUrvaka samAdhimaraNa prApta karake prathama svarga ke aruNAbha vimAna meM paidA huA / vahA~ se mahAvideha meM hokara mokSa ko prApta kregaa| -upAsakadazA, adhyayana 6 125. nandIvardhana 'siMhapura' nagara ke rAjA kA nAma 'siMharatha' aura usake kotavAla kA nAma 'duryodhana' thaa| duryodhana bahuta krUra, pApAtmA, duSTa tathA durAcArI thaa| kotavAla hone ke kAraNa nagara-saMrakSaNa kA bhAra to isa para thA hI, ataH pratyeka aparAdhI se bahuta hI nRzaMsatA ke sAtha peza AtA / sAdhAraNa-se aparAdha para bhI garma tAMbA, garma zIzA, ghor3e-bhaiMsa-bakarI Adi kA mUtra aparAdhI ko pilAnA usakaM bAe hAtha kA khela thaa| hathakar3iyA~, ber3iyA~ Adi se bA~dhanA, talavAra, churI, bhAle Adi se bhedanA-pITanA, trAsa denA, tarjanA denA isakA pratidina kA kArya thaa| cora, juArI, rAjadrohI, parastrI-lampaTa Adi aparAdhiyoM ko bahuta nirmamatA se trAsa detA thaa| yoM varSoM taka julma karane ke kAraNa 'duryodhana' ne pracura mAtrA meM pApoM kA saMcaya kiyaa| aise vyaktiyoM kA AyuSya bhI bahuta lambA hotA hai| yahA~ isa duryodhana kA AyuSya bhI ar3atIsa sau varSa kA thaa| vahA~ se marakara vaha chaThI naraka meM gyaa| chaThI naraka se nikalakara vaha 'duryodhana' kA jIva mathurA nagarI ke mahArAja zrIdAsa kI mahArAnI 'bandhuzrI' kA putra huaa| isakA nAma nandIvardhana rakhA gyaa| kumAra nandIvardhana bar3A hokara kAmAsakta banA / mahaloM meM hI adhika rahane lgaa| eka dina usa duSTAtmA ne socA-yadi maiM zIghra rAjA bana jAU~ tabhI hI jIvana tathA yauvana kA bharapUra Ananda uThA sakatA hU~, para pitAjI ke jIvita rahate hue mujhe rAjya kaise prApta ho sakatA hai? yaha socakara mahArAja ko mArane kA manahI-mana SaDyantra raca liyaa| rAjA kI hajAmata banAne vAle nAI ko AdhA rAjya dene kA pralobhana dekara rAjA ko mArane ke lie taiyAra kara liyaa| hajAmata karatekarate jaba nAI galA kATane ko udyata huA taba usakA hAtha kA~pa utthaa|
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 jaina kathA koSa socA- yadi mahArAja ustare se nahIM mare to merI kitanI durdazA hogI ? yaha socakara bhayabhIta ho utthaa| mahArAja ke pairoM meM girakara sArI saca-saca ghaTanA Adi se anta taka batA dI / rAjA apane putra kI yaha kAlI karatUta sunakara kupita ho utthaa| sahasA use pakar3avAkara apane pAsa bulvaayaa| kaTu zabdoM meM phaTakArate hue sabake sAmane usakI kAlI karatUteM btaaiiN| kumAra ko garma karAe hue lauha- siMhAsana para bitthaayaa| garma zIzA, tAMbA aura tela yaha kahakara chir3akavAyA ki rAjyAbhiSeka jo karanA hai| lohe kA hAra aura mukuTa use pahanAyA, kyoMki mahArAja bananA cAhatA thA na ! mukuTa ke binA mahArAja kaisA? nandIvardhana lAcAra-asahAya banA burI taraha rone- chaTapaTAne lagA, parantu aba kyA ho sakatA thA? yaha to svayaM usake kie pApa karmoM kA pariNAma thA / burI taraha se marakara prathama naraka meM gyaa| vahA~ se ananta kAla taka saMsAra meM bhramaNa karatA huA anta meM mukta hogA / - vipAka sUtra, 6 126. naMdISeNakumAra naMdINakumAra rAjagRha ke mahArAja ' zreNika' ke putra the| bhagavAna 'mahAvIra' kA upadeza sunakara kumAra virakta ho gyaa| jaba sAdhu banane ko taiyAra huA, taba devavANI huI-- 'naMdISeNa, tumhAre abhI bhogAvalI karma avazeSa haiM, isalie tuma abhI anagAra mata bno|' 'naMdISeNa' ne bar3e sAhasa ke sAtha kahA- 'kyA maiM itanA kAyara aura sattvahIna hU~? sabhI bhogyakarmoM ko tapa-saMyama ke dvArA kSaya kara dU~gA, para saMyama avazya lU~gA / merI sAdhanA meM koI bAdhaka nahIM bana sakatA / ' yoM kahakara dIkSA le lI aura vividha bhA~ti kI tapa:sAdhanA meM tallIna ho gaye / tapa ke prabhAva se aneka siddhiyA~ arjita kara lIM / I eka dina ve bhikSArtha gaye / saMyogavaza eka vezyA ke ghara pahu~ca gaye / bhikSA kA yoga pUchA taba kaTAkSa pheMkatI vezyA ne kahA- ' -' yadi pAsa meM kucha yoga bahuta hai| bhUkhe phakIroM ke lie yahA~ kucha bhI nahIM hai / ' vezyA kA vyaMgya sunakara muni kA ahaM bhabhaka uThA -- isane mujhe pahacAnA hI nahIM aura mujhe bhikhamaMgA samajha liyA / phira kyA thA ? apane labdhi - bala kA unhoMne prayoga kiyA aura dhana kA Dhera laga gyaa| muni ne ghUrakara usa
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 216 vezyA kI ora dekhA aura jAne lge| vezyA bhI ina bAtoM meM vizeSa dakSa thii| Age Akara bolI-'uThAiye apanA dhana, mujhe muphta kA dhana nahIM caahie| mere sAtha rahakara kucha denA cAho to sAdara AmaMtrita ho, anyathA maiM isa harAma ke dhana kA kyA karU~?' vezyA ke do-cAra vAkya-bANa aura nayana-bANoM se hI muni phisala gye| sAdhu veza ko tilAMjali de dI, para mana meM sAttvika glAni avazya thii| soca rahe the--maiM rAjapATa chor3akara sAdhu bnaa| kahA~ phaMsa gyaa| para kareM kyA? vezyA ke yahA~ rahe to sahI, para mana meM saMkoca avazya thaa| usa udAsI ko miTAne ke lie eka saMkalpa kara liyA ki maiM pratidina dasa vyaktiyoM ko pratibodha dekara hI anna-jala grahaNa kruuNgaa| isa duSkara pratijJA ko kaI varSa ho gye| ___eka dina nau vyakti to samajha gaye, para dasavA~ svarNakAra milaa| use jaba pratibodha dene lage, taba vyaMgya kasate hue usane kahA- yaha kyA DhoMga racA rakhA hai? svayaM to sAdhutva ko chor3a vezyA ke sAtha raha rahe ho aura dUsaroM ko pratibodha dene cale ho|' isa vivAda meM kAphI samaya ho gyaa| bhojana ke lie bulAne ko pahale lar3akA AyA, phira vezyA svayaM aayii| naMdISaNa ne kahA--'abhI nau hI pratibuddha hue haiM, dasavA~ bAkI hai|' vezyA ne sahajatA se kahA-'dasaveM svayaM Apa hI bana jAiye, para khAnA to khaaiiye|' ___naMdISeNa kA soyA Atmabala jAga gyaa| bhagavAn mahAvIra ke samavasaraNa kI ora cala pdd'e| vezyA ne bahuta kahA, para naMdISeNa aba rukane vAle nahIM the| prabhu ke pAsa jAkara apane pApoM kA prAyazcita kiyaa| punaH saMyama meM susthira hokara tapasyA meM lIna ho gaye aura taposAdhanA karate hue Ayu pUrNa kara deva bne| -trizaSTi zalAkApuruSa caritra, parva 10/6 -AvazyakracUrNi, pUrvArddha, patra 556 -Avazyaka hAribhadrIyA vRtti, patra 430-31 127. naMdISeNa muni magadha deza ke 'nandI' grAma meM eka garIba brAhmaNa rahatA thaa| usakI patnI kA nAma 'somilA' thaa| usake eka putra huA, jisakA nAma 'naMdISaNa' rakhA gyaa|
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 jaina kathA koSa 'naMdISaNa' kA rUpa mahAghinaunA thaa| peTa moTA, nAka Ter3hI, kAna TUTA huA tathA A~kheM beDhaMgI thiiN| sira ke keza pIle, kAlA raMga aura kada bhI ThiganA thaa| kula milAkara vaha itanA kurUpa thA ki loga use dekhate hI nAka-bhauM sikor3akara pAsa se nikalate / sayogavaza mAtA-pitA bhI bacapana meM hI mara gye| vaha akelA par3a gyaa| use asahAya aura karuNA kA pAtra samajhakara mAmA apane yahA~ le aayaa| vaha vahA~ ghara kA sArA kAma karatA aura pazuoM ko craataa| ____eka bAra apane mAmA ke putroM kA vivAha hote dekhakara vaha bhI vivAha ke lie macala gyaa| mAmA ne kahA--'maiM apanI sAta putriyoM meM se eka kA tumhAre sAtha vivAha kara dU~gA, jo tumheM caahegii| para mAmA kI sAta putriyoM meM se koI bhI usake sAtha vivAha karane ke lie taiyAra nahIM huii| . isa apamAna se naMdISeNa kA dila TUTa gyaa| vaha mAmA ke ghara se nikala / gayA aura isa du:khI jIvana se taMga Akara AtmahatyA karane kI ThAna baitthaa| eka jaMgala meM jAkara pahAr3a se kUdakara maranA cAhatA thA ki itane meM susthita muni vahA~ khar3e najara aaye| usane muni ko vandana kiyaa| muni ne paricaya pUchA to usane ApabItI batAte hue AtmahatyA karane kI bAta khii| muni ne AtmahatyA ke kaTu pariNAma batAte hue dhairya rakhane ko kahA--'dekha, yaha viSaya-vAsanA, dhana-sampatti kisake lie sukhakara huI hai? phira inake lie itanI chaTapaTAhaTa kyoM?' usakA soyA vairAgya jAga utthaa| usI samaya sAdhuvrata svIkAra karake jIvanaparyanta bele-bele kA tapa karane kA duSkara abhigraha kara liyaa| kevala tapa:sAdhanA hI nahIM apitu rogI, glAna, vRddha muni kI paricaryA meM apane Apako sarvAtmanA lagA diyaa| apanI AhAra-vihAra Adi kI sukha-suvidhA ko gauNa karake bhI sevA ke lie pratikSaNa taiyAra rahane lgaa| cAroM ora naMdISeNa muni ke guNoM kA bakhAna hone lgaa| inakI sarAhanA karate hue jana-jana ke mu~ha para eka hI AvAja thI--'sevAbhAvanA naMdISeNa muni jaisI anyatra dekhane meM nahIM aayii|' eka bAra devendra ne naMdISeNa muni kI sevA kI sarAhanA apanI deva-pariSad meM kii| zakrendra kI bAta kI avagaNanA karate hue eka deva parIkSA karane calA aayaa| eka rogagrasta sAdhu kA rUpa banAkara 'ratnapura' nagara ke upavana meM jA baiThA aura eka sAdhu kA rUpa banAkara 'naMdISeNa' ke pAsa aayaa| 'naMdISeNa' muni
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 221 pAraNA karane ke lie baiThe hI the, itane meM sAdhu rUpa meM deva ne muni kI bhartsanA karate hue kahA- 'dekha liyA terA svabhAva ! mere gurudeva atisAra ke roga se AkrAnta haiM, upavana meM par3e hue haiM aura tU bhojanabhaTTa banA huA hai|' naMdISeNa muni yaha bAta sunakara cauNke| apanI bhUla para anutApa karate hue kSamA mA~gane lage aura kahA - " 'kahA~ haiM Apake gurudeva, mujhe batAiye / ' yoM kahakara AhAra ko vahIM chor3akara usa muni ke sAtha udyAna meM Aye / vRddha muni kI saphAI kI aura apane sthAna para calane kA Agraha kiyA / vRddha muni kupita hokara bole-- 'tumheM dikhatA nahIM, maiM aisI sthiti meM kaise cala sakatA hU~?' naMdISeNa muni namratApUrvaka muni ko apane kandhoM para baiThAkara apane sthAna kI ora cala par3e / mArga meM vRddha muni ne naMdISeNa kA sArA zarIra durgandhamaya malamUtra se bhara diyA, phira bhI muni ke eka roma meM bhI kahIM ghRNA, glAni aura roSa kA bhAva nahIM aayaa| cehare para tanika bhI siharana na AyI / deva ne apane jJAna-bala se muni kI bhAvanAoM ko avicala pAkara apanA rUpa bdlaa| divya rUpa meM sAmane hAtha jor3akara khar3A huaa| sevA-bhAvanA kI muktakaNTha se sarAhanA karatA huA devendra ke dvArA kI huI prazaMsA kI sArI bAta kahI / naMdISeNa muni lambe samaya taka sevA meM tallIna rahe / antima samaya meM anazanapUrvaka samAdhimaraNa prApta karake AThaveM svarga meM gaye / parantu apanI daridrAvasthA tathA striyoM ke prati rahI huI Asakti ko yAda kara nidAna kara cuke the ki maiM agale janma meM aneka striyoM tathA apUrva lakSmI kA bhoktA banU~ / usI `ke pariNAmasvarUpa devaloka meM cyavana karake saurIpura nagara meM aMdhakavRSNi rAjA kI patnI 'subhadrA' ke putra rUpa meM paidA hue| unakA nAma vasudeva rakhA gayA / isa yuga ke caubIsa kAmadevoM meM se ye bIsaveM kAmadeva bane / kAmadeva-sA inakA rUpa dekhakara aneka striyA~ ina para mohita ho jAtIM / 72 hajAra striyoM ke sAtha inakA vivAha huaa| eka mahArAnI thI jisake putra zrIkRSNa the jo jaina jagat meM nauveM vAsudeva kahalAye / - AvazyakacUrNi --vasudeva caritra
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 jaina kathA koSa rAjyakAla 128. padmaprabhu bhagavAn sAriNI janma-sthAna kauzAmbI dIkSA tithi kArtika kRSNA 13 pitA dhara kevalajJAna tithi caitra zuklA 15 mAtA susImA cAritra paryAya 16 pUrvAMga kama janmatithi kArtika kRSNA 12 1 lAkha pUrva kumAra avasthA / / lAkha pUrva kula Ayu 30 lAkha pUrva 21 lAkha nirvANa tithi mArgazIrSa kRSNA 11 50 hajAra pUrva cihna kamala (rakta padma) 16 pUrvAMga 'padmaprabhu' vartamAna caubIsI ke chaThe tIrthaMkara haiN| inakA janma 'kauzAmbI' ke mahArAja 'dhara' kI paTarAnI 'susImA' ke udara se huaa| ye nauveM graivayaka svarga se cyavana karake mAtA ke udara meM aaye| mAtA ne caudaha svapna dekhe| 'padma' kI zayyA para sone kA mana meM saMkalpa huA, isalie putra kA nAma bhI 'padma' rkhaa| yuvAvasthA meM aneka rAjakanyAoM ke sAtha inakA pANigrahaNa huaa| bele ke tapa meM kArtika badI 13 ke dina prabhu ne dIkSA svIkAra kii| chaH mahIne taka chadmastha avasthA meM rhe| bele ke tapa meM hI caitra sudI pUrNimA ko kaivalya prApta kiyA aura tIrtha kI sthApanA kii| inake sabase pramukha gaNadhara 'suvrata' the| inakA saMgha bhI vizAla thaa| eka mahIne ke anazana meM sammedazikhara para tIna sau ATha muniyoM ke sAtha mRgasira badI 11 ke dina prabhu mokSa pdhaare| dharma-parivAra gaNadhara kevalI sAdhu kevalI sAdhvI manaHparyavajJAnI avadhijJAnI pUrvadhara - 107 12,000 24,000 10,300 10,000 2300 bAdalabdhidhArI 6600 vaikriyalabdhidhArI 16,800 sAdhu 3,30,000 sAdhvI , . .. 4,20,000 zrAvaka 2,76,000 zrAvikA 5,05,000 --viSTi zalAkApuruSa caritra, 3/4.
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ janma sthAna pitA kumAra avasthA dIkSA tithi kevalajJAna tithi cAritra paryAya 126. pArzvanAtha bhagavAn sAriNI vArANasI azvasena 30 varSa pauSa kRSNA 11 caitra kRSNA 4 70 varSa mAtA janma tithi nirvANa tithi jaina kathA koSa 223 kula Ayu cihna vAmA devI pauSa kRSNA 10 zrAvaNa zuklA 8 100 varSa sarpa prabhu 'pArzvanAtha' vArANasI nagarI ke mahArAja 'azvasena' ke putra the| inakI mAtA kA nAma 'vAmA' thA / sukhazayyA meM soyI huI mahArAnI vAmAdevI ne caudaha svapna dekhe| svapna. pAThakoM ne prabhAvazAlI putra hone kA spaSTa saMketa diyaa| pauSa badI dasavIM ke dina teIsaveM tIrthaMkara ke rUpa meM 'pArzvanAtha' kA janma huaa| 'pArzvakumAra' jaba yuvAvasthA meM pahu~ce taba 'kuzasthala' nagara ke mahArAja prasannajit kI rAjakumArI 'prabhAvatI' kA vivAha 'pArzvakumAra' ke sAtha ho gyaa| eka dina 'pArzvakumAra' apane mahala ke jharokhe meM baiThe the, itane meM dekhA ki nagaravAsiyoM ke jhuNDa ke jhuNDa eka dizA kI ora jA rahe haiN| pUchane se patA lagA ki nagara ke bAhara eka 'kamaTha' nAma kA tApasa paMcAgni tapa kI sAdhanA kara rahA hai| loga hAtha meM phala-phUla lekara usIkI pUjA karane jA rahe haiM / pArzvakumAra ne apane avadhijJAna se dekhA-tApasa kI dhUnI meM eka lakkar3a meM eka nAga-nAgina jala rahe haiN| usa ajJAna tapa kA bhaNDAphor3a karane aura nAga-nAgina ko dharma kA sahArA dene hetu 'pArzvakumAra' vahA~ Aye / tApsa ko spaSTa zabdoM meM kahA - ' - tapa kI oTa meM anartha ho rahA hai| becArA eka sAMpa yugala agni meM burI taraha jhulasa rahA hai|' yoM kahakara apane sevaka se vaha lakkar3a bAhara niklvaayaa| dhIre-dhIre sAvadhAnIpUrvaka usa lakkar3a ko cIrakara sabake sAmane jhulase hue sAMpa yugala ko bAhara nikaalaa| sabhI darzaka hairAna ho gaye / prabhu ne usa ardhadagdha sAMpa yugala ko navakAra maMtra sunAga | navakAra maMtra
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 jaina kathA koSa sunate-sunate hI usa sAMpa yugala ne prANa tyAga diye / vaha sAMpa marakara dharaNendra deva banA tathA nAgina padmAvatI devI banI tApasa kI nindA cAroM ora phaila gii| tApasa mana-hI-mana 'pArzvakumAra' ke prati roSa karake anya sthAna para calA gayA aura ghora tapa karane lgaa| anta meM marakara bhuvanapati devoM meM meghamAlI deva huA / pArzvakumAra lokAMtika devoM ke dvArA saMketa pAkara saMyamI banane ko udyata hue / tIsa varSa kI Ayu meM tIna sau rAjAoM ke sAtha prabhu ne saMyama grahaNa kara liyA / eka grAma se dUsare grAma vihAra karate pArzva prabhu eka bAra eka tApasa ke Azrama ke pAsa dhyAnastha khar3e ho gaye / usa samaya vaha kamaTha kA jIva meghamAlI deva prabhu ko dhyAna meM khar3A dekhakara kupita ho uThA / apane pUrva vaira kI smRti karake aneka upasarga dene lagA, para prabhu dhyAna se kaba vicalita hone vAle the ! prabhu ko avicala dekhakara gAja aura bIja ke sAtha meghamAlI deva dhuA~dhAra varSA karane lagA / socA - prabhu ko pAnI ke pUra meM bahA duuNgaa| pAnI Upara bar3hatA-bar3hatA prabhu ke kAna taka pahu~ca gyaa| prabhu dhyAna meM phira bhI avicala haiN| pAnIM nAka ke agra bhAga taka pahu~ca gayA, taba dharaNendra kA Asana calita huA / usane avadhijJAna se dekhA, 'kamaTha' kA jIva 'meghamAlI' deva prabhu ko saMtApita karane hetu durdhara upasarga kara rahA hai| vaha apane dharmopakArI prabhu kI sevA karane turanta vahA~ AyA / prabhu ko vandana karake caraNa-kamala ke nIce Asana kI bhA~ti eka svarNa kamala banA diyA tathA apane zarIra se prabhu ke zarIra ko Dhakakara sAta phaNa banAkara prabhu ke lie chatra banA diyA tAki prabhu bilkula hI surakSita raha sakeM / AsapAsa dharaNendra deva kI deviyA~ madhura tAna ke sAtha gIta-nRtya karane lgiiN| 'meghamAlI' deva ko jaba apanA upakrama asaphala hotA najara AyA, taba vaha prabhu ke caraNoM meM A girA / dharaNendra ne usakI bhartsanA karate hue ulAhanA diyaa| meghamAlI ne apane aparAdha kI prabhu se kSamA-yAcanA kii| prabhu to samatA meM lIna rahe / apakArI kA bhI to ve upakAra hI karate haiM / upasarga meM avicala rahakara kevalajJAna prApta kiyA / upasarga ke haraNa karane vAloM meM 'pArzvanAtha' bhagavAn kA nAma pramukha rUpa se Aja bhI smaraNa kiyA jAtA hai| kevalajJAna prApta karake prabhu ne tIrtha kI sthApanA kii| aneka gaNadharoM meM muni Aryadatta pramukha gaNadhara the / sattara varSa taka kevala paryAya kA pAlana kara
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 225 sau varSa kI avasthA meM sAvana sudI aSTamI ko prabhu ne nirvANa prApta kiyA / bhagavAn pArzvanAtha ke mAtA-pitA tathA mahArAnI prabhAvatI bhI dIkSita hue / ye sabhI karma kSaya karake mokSa meM virAjamAna hue / dharma-parivAra gaNadhara kevalajJAnI sAdhu. kevalajJAnI sAdhvI manaH paryavajJAnI avadhijJAnI pUrvadhara 10 bAdalabdhidhArI 1000 2000 750 1400 350 vaikripalabdhidhArI sAdhu sAdhvI 600 1010 16,000 38,000 zrAvaka 1,64,000 zrAvikA 3,36,000 - triSaSTi zalAkApuruSa caritra, 6 / 3 130. puNDarIka - kaMDarIka' pUrvamahAvidehakSetra meM eka vizAla nagarI thI, jisakA nAma 'puMDarIkiNI' thA / vahA~ ke mahArAja kA nAma 'mahApadma' tathA mahArAnI kA nAma padmAvatI thA / padmAvatI ke do putra the- 'puMDarIka' tathA 'kaMDarIka' | eka bAra 'dharmaghoSa' muni vahA~ pdhaare| nagara ke nalinIvana udyAna meM virAje / rAjA mahApadma dala-bala sahita vaMdana karane gyaa| muni kI vairAgyagarbhita vANI sunakara rAjA kA vairAgya jagA vaha saMyama lene ko taiyAra huA / apane jyeSTha putra 'puMDarIka' ko rAjya pada tathA choTe putra 'kaMDarIka' ko yuvarAja pada dekara rAjA saMyamI bana gayA / kucha samaya bAda ' dharmaghoSa' muni punaH usI nagara meM Aye / isa bAra mahArAja 'puMDarIka' ne zrAvakadharma svIkAra kiyaa| yuvarAja 'kaMDarIka' apane bhAI kI AjJA lekara saMyamI bana gayA / sAdhanA kA patha vIroM kA hai, kyoMki vahA~ sAdhaka ko aneka kaSToM kA sAmanA karanA par3atA hai| muni kuMDarIka bhI pUrNa virakta hokara sAdhanA ke patha para bddh'e| parantu arasa - virasa AhAra se muni kI komala kAyA meM dAha jvara 1. mUla pATha meM nAma kaMDarIka hai, lekina prasiddha nAma kuMDarIka hai| isalie mUla pATha ke anusAra yahA~ 'kaMDarIka' nAma rakhA gayA hai|
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 jaina kathA koSa nAmaka roga ho gayA, jisase zarIra meM bhayaMkara pIr3A rahane lgii| usa kRza zarIra meM bhI muni kA manobala kAphI dRr3ha thaa| mahAsthavira 'dharmaghoSa' 'kaMDarIka' aura muni ko sAtha liye usI nagara meM aaye| rAjA 'puMDarIka' darzanArtha aayaa| apane laghu sahodara ke zarIra ko yoM vyAdhigrasta dekhakara unase apanI dAnazAlA meM rahakara samucita auSadhopacAra karAne kI prArthanA kii| sthavira kI AjJA prApta karake 'kaMDarIka' muni vahA~ dAnazAlA meM rahakara cikitsA karAne lge| aneka prakAra kI davAIyA~ tathA samucita pathya-sevana se muni kA tana to zanaiH-zanaiH svastha ho gayA, parantu una svAdu bhojanoM meM Asakta ho gayA isase AcAra meM zithilatA A gii| saMyama ko chor3akara punaH gRhasthavAsa meM praveza karane kI bhAvanA aMgar3AI lene lgii| . . - eka dina puMDarIkiNI nagarI ke azoka udyAna meM muni sazoka bane baiThe the| mahArAja 'puMDarIka' ko jaba patA lagA, taba antaHpura sahita bandhu-muni ke pAsa AyA aura guNAnuvAda karatA huA bolA--'munivara ! Apako dhanya hai| -saMyama lekara Apa Atma-kalyANa ke lie saceSTa haiN| maiM to mahApApI huuN| mere se to ApakI bhA~ti saMyama kA yaha durgama patha svIkAra hI nahIM kiyA jaataa|' 'puMDarIka' kI bAta sunakara 'kaMDarIka' muni kucha bhI na bole / mauna bane baiThe rhe| rAjA 'puMDarIka' ne muni kI bhAvanA ko dekhate hue kahA--'kyA Apa saMyamI jIvana se gRhasthavAsa ko acchA mAnate haiM?' taba kaMDarIka muni ne maukA dekhakara sApha hI kaha diyA--'hA~, mujhe to ye bhoga priya laga rahe haiN|' ___ rAjA ne samajhAne kA bahuta prayatna kiyaa| bhogoM kI virasatA bhI dikhAI, para jaba muni samajhate najara nahIM Aye, taba mahArAja 'puMDarIka' ne apane pArivArika janoM ko bulAkara apane rAjya kA abhiSeka kaMDarIka ko kara diyA aura svayaM apanA paMcamuSTi loca karake saMyama svIkAra kara liyaa| idhara 'kaMDarIka' muni muni-pada se rAjya-pada para A gye| ve rAjasI kAmotpAdaka AhAra kA khulakara upabhoga karane lge| khA lenA eka bAta hai aura use pacA pAnA dUsarI bAta hai| AhAra paca nahIM skaa| zarIra meM ugra vedanA kA prakopa ho utthaa| bhayaMkara vyAdhi se grasta hokara mRtyu ko prApta ho gye| marakara sAtavIM naraka meM gye| ___ 'puMDarIka' muni sAdhanA meM lIna rahane lge| arasa-virasa AhAra se unake zarIra meM bhayaMkara vedanA ho utthii| antima samaya nikaTa dekhakara paMca parameSThI kA
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 227 smaraNa karate hue samAdhipUrvaka mRtyu ko prApta kara sarvArthasiddha meM utpanna hue| vahA~ se mahAvideha meM hokara mokSa prApta kreNge| vicitratA yaha rahI ki jahA~ eka hajAra varSa taka saMyama kA pAlana karake kaMDarIka mAtra alpa' dinoM meM marakara saptama naraka meM gayA, vahA~ puMDarIka muni eka hajAra varSa rAjya karake alpa dina ke saMyama se sarvArthasiddhi vimAna meM gyaa| -jJAtAdharmakathA, 16 131. puruSapuMDarIka vAsudeva 'cakrapura' nagara kA zAsaka 'mahAzira' eka pratApI aura pratibhAzAlI rAjA thaa| usake do rAniyA~ thIM--'vaijayantI' aura 'lkssmiivtii'| 'vaijayantI' rAnI ne cAra svapnoM se sUcita putra ko janma diyA jo chaThA 'baladeva' Ananda khlaayaa| mahArAnI 'lakSmIvatI' ke sAta svapnoM se sUcita eka putra huA jo chaThA vAsudeva 'puruSapuMDarIka' kahalAyA! puruSapuMDarIka cauthe svargaloka mAhendra se cyavana karake AyA thaa| yaha. priyamitra muni kA jIva thaa| priyamitra muni pUrvabhava meM 'potanapura' ke nareza ke priyamitra the| mahArAja 'priyamitra' kI mahArAnI nAma se bhI aniMdya sundarI thI aura rUpa-raMga-vaibhava meM bhI aniMdya sundarI hI thii| 'aniMdyasundarI' kI rUpamahimA sunakara rAjA 'suketu' use hathiyAne car3ha aayaa| strI puruSa kI ijjata hotI hai| aisA kauna kAyara evaM klIva hogA jo apane jIte-jI apanI patnI ko dUsare ke supurda kara de| 'priyamitra' aura 'suketu' apanI-apanI bAta para ar3akara bhir3a pdd'e| saMyoga kI bAta, 'priyamitra' parAsta ho gayA aura 'suketu' rAnI kA balAt haraNa karake apane yahA~ le gyaa| priyamitra mana-hI-mana glAni sameTe muni bana gyaa| ugra sAdhanA ke bala para nidAna kara liyA ki maiM 'suketu' kA nAzaka bnuuN| vahI 'priyamitra' muni kA jIva isa bhava meM 'puruSapuMDarIka' nAma kA vAsudeva bnaa| udhara suketu bhava-bhramaNa karatA huA vidyAdhara 'meghanAtha' ke kula meM 'ariMjaya' nagara ke mahArAja ke yahA~ putra rUpa meM paidA huaa| usakA nAma 'bali' - 1. kaI kathAoM meM aDhAI dina kA varNana AtA hai aura kaIyoM meM sAta kaa| para mUla pATha meM samaya kA koI ullekha nahIM hai|
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228. jaina kathA koSa rakhA gyaa| vidyAdhara 'meghanAtha' ko subhUma' cakravartI ne vaitADhya kI donoM zreNiyoM kA zAsaka banA diyA thA, kyoMki meghanAtha kI putrI padmazrI ' subhUma cakravartI' kI paTarAnI thii| tabhI se 'meghanAtha' kA kula sabhI vidyAdharoM meM ucca mAnA jAne lagA thaa| usI kula meM prativAsudeva bali ke rUpa meM mahArAja suketu kA jIva AyA / yuvA hone para 'puMDarIka' kA vivAha rAjendrapura nagara ke nareza upendrasena kI putrI 'padmAvatI' se huaa| 'padmAvatI' ke abhivana rUpa se AkarSita hokara prativAsudeva bali ne usakI yAcanA kii| bAta tana gaI / phalataH prativAsudeva bali aura puruSapuMDarIka meM ghamAsAna yuddha huA / anta meM 'puruSapuMDarIka' ne bali ko usI ke cakra se dharAzAyI kara apanA badalA liyaa| yoM 'puruSapuMDarIka' vAsudeva 'puruSapuMDarIka' bana gayA / vAsudeva ne paiMsaTha hajAra varSa kI lambI Ayu pAyI, kintu kaSAyaliptatA ke kAraNa narakagAmI banA / anuja kI mRtyu kA agraja 'Ananda' ko gaharA AghAta lagA / duHkha-janita vairAgya se virakta hokara nirveda jagA aura zrAmaNI dIkSA svIkAra kI / 'Anandamuni' kevalajJAna prApta karake muni bane / -- triSaSTi zalAkApuruSa caritra, 6/3 132. puruSasiMha vAsudeva 'azvapura' nagara ke mahApratApI nareza 'ziva' ke do rAniyA~ thIM-- 'vijayA' aura 'aMbhakA' / rAnI vijayA ne cAra svapnoM se sUcita eka putra ko janma diyA / usakA nAma sudarzana rakhA gyaa| yaha pA~cavA~ balabhadra thA / rAnI aMbhakA ne bhI sAta svapnoM se sUcita eka putra ko janma diyA jo puruSasiMha nAma se pA~cavAM vAsudeva kahalAyA / 'puruSasiMha' dUsare svarga se cyavana karake yahA~ AyA thA / yaha isase pahale 'potanapura' kA nareza vikaTa thaa| saMyoga aisA banA ki 'vikaTa' rAjA sukha-zAnti se apanA zAsana saMcAlana kara rahA thA, unhIM dinoM akasmAt mahArAja 'rAjasiMha' ne apanI lAlaca kI jvAlA bujhAne ke lie potanapura para akAraNa hI AkramaNa kara diyA / 'vikaTa' becArA vikaTa paristhitiyoM meM pha~sa gyaa| bahuta vIratA ke sAtha 'rAjasiMha' ke sAmane A DaTA / para palle par3I nirAzA / 'vikaTa' ko hAranA pdd'aa|
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 226 kSatriyoM ko hAra pahananA hI acchA lagatA hai, hAra zIza para car3hAnA nhiiN| hAra ke lie sira jhukAnA par3atA hai| kSatriya ke lie sira jhukAnA marane se bhI badatara hai| parAjita rAjA 'vikaTa' vikaTa muni bana gyaa| hAre ko harinAma ThIka hI hai| tIvra sAdhanA meM bhI 'vikaTa' muni ke mana meM 'rAjasiMha' ke prati vidveSa bhabhakatA rhaa| vikaTa muni ne nidAna kara liyA-mujhe merI tapasyA kA basa itanA hI phala cAhie ki maiM rAjasiMha kA ghAtaka bneN| vikaTa muni dUsare svarga meM gaye aura vahA~ se cAvakara mahArAja ziva ke putra puruSasiMha bne| udhara rAjasiMha bhI bhramaNa karatA huA 'haripura' ke mahArAja ke putra ke rUpa meM utpanna huaa| isakA nAma 'nizumbha' rakhA gyaa| kumAra 'nizumbha' yuvA banakara prativAsudeva bnaa| ___ mahArAja 'ziva' kA dAha jvara meM dehAvasAna huA tathA aMbhakA citA meM yoM kahakara satI ho gaI ki satI kI gati pati hI huA karatA hai| mahArAja 'ziva' ke divaMgata ho jAne para 'nizumbha' ne kUTanIti se 'azvapura' nagara kA rAjya har3apanA caahaa| apane dUta ke dvArA ina donoM rAjakumAroM ko kahalAyA-tuma abhI bAlaka ho, rAjya-avasthA se anabhijJa ho| ataH acchA rahegA ki tuma mere saMrakSaNa meM A jaao| maiM tumhArA kuzalatA se saMrakSaNa karatA rhuuNgaa| para 'sudarzana' aura 'puruSasiMha' 'nizumbha' kI isa cAlAkI ko bhA~pa gye| unhoMne 'nizumbha' kI yaha icchA ThukarA dii| phalataH prativAsudeva nizumbha aura vAsudeva puruSasiMha donoM meM yuddha chir3a gyaa| isa yuddha meM nizumbha mArA gyaa| 'puruSasiMha' ne apanA badalA lekara sukha kI sA~sa lii| vaha tIna khaNDa kA svAmI bnaa| ___ eka bAra vAsudeva 'puruSasiMha' aura baladeva sudarzana' bhagavAn 'dharmanAtha' ke kaivalyotsava para gaye aura dezanA sunii| prabhu anyatra vihAra kara gye| vAsudeva puruSasiMha ne apanA AyuSya pUrA kiyA aura chaThI naraka meM gyaa| sudarzana baladeva 'kIrtidhara' muni ke pAsa saMyamI banakara siddha-buddha-mukta bne| -triSaSTi zalAkApuruSa caritra, 4/5
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAla 230 jaina kathA koSa __ 133. puruSottama vAsudeva 'dvArikA' nagarI ke mahArAja 'soma' ke do rAniyA~ thIM--'sudarzanA' aura 'siitaa'| mahArAnI 'sudarzanA' ke cAra svapnoM se sUcita putra huA, jisakA nAma 'suprabha' rakhA gyaa| yaha cauthA baladeva thaa| dUsarI rAnI sItA ke sAta svapnoM se sUcita eka putra huA jisakA nAma rakhA gayA purussottmkumaar| 'puruSottama' cauthA vAsudeva thaa| kumAra 'puruSottama' kI AtmA AThaveM sahasrAra kalpa se AyI thii| yaha rAjA samudradatta kA jIva thaa| 'samudradatta' kauzAmbI kA mahArAja thaa| isakI anupama sundarI rAnI kA nAma 'nandA' thaa| 'nandA' sadaiva apane guNoM se pati ke hRdaya ko Anandita karatI rahatI thii| isalie rAjA kA isa para adhika prema thaa| eka bAra samudradatta kA mitra 'malaya' bhUmi kA mahArAja 'caNDazAsana' bahuta dinoM ke bAda milA thA, isalie 'samudradatta' ne use apane yahA~ rkhaa| isa bIca mahArAja 'caNDazAsana' nandA para mugdha ho gyaa| apanA vizvAsa jamAkara aura maukA dekhakara nandA kA apaharaNa karake apane yahA~ le gyaa| pIche se 'samudradatta' ne usakI bahuta khoja kii| jaba patA lagA ki use caNDazAsana le gayA hai, taba use lAne ke aneka prayatna bhI kiye, para sabhI yatna bekAra gye| 'samudradatta' patnI ke viyoga meM zokamagna ho gyaa| socA hAya-hAya ! mitra ne mere sAtha vizvAsaghAta kiyA hai| para saca hI to hai, jahA~ vizvAsa hotA hai, vahIM ghAta hotA hai, anya sthAna meM nhiiN| aba isa vizvAsaghAtiyoM kI duniyA meM rahakara mujhe kyA karanA hai| ____ saMsAra se bilkula hI mana ucaTa gyaa| virakta hokara 'zreyAMsa' muni ke pAsa saMyama le liyaa| saMyama kI ArAdhanA karane lgaa| patnI kI yadA-kadA smRti ho jaatii| anta meM caNDa ke prati tIvra kaSAya ke vega se nidAna kara liyaa| vahA~ se marakara AThaveM svarga meM deva banA aura phira vahA~ se cyavakara vAsudeva puruSottama ke rUpa meM paidA huaa| udhara caNDazAsana apane kiye hue akRta ke bala para bhava-bhramaNa karatA A pRthvIpura nagara ke mahArAja vilAsa kI rAnI guNavatI ke udara se putra rUpa meM paidA huaa| isakA nAma 'madhu' rkhaa| madhu prativAsudeva banA / nArada bAbA ke ukasAne se 'madhu' aura 'puruSottama'
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 231 meM yuddha chir3a gyaa| sanAtana paddhati ke anusAra 'puruSottama' ne madhu ko mArakara apanA badalA liyA tathA tIna khaNDa kA adhizAstA bnaa| apanI ugra prakRti aura Atma-pariNAmoM kI krUratA se malinatara banA vAsudeva puruSottama tIsa lAkha varSa kI Ayu meM divaMgata hokara chaThI naraka meM gyaa| balabhadra suprabha mRgAMkuza muni ke pAsa saMyamI banakara kevalajJAna prApta karake mokSa meM virAjamAna hue| -triSaSTi zalAkApuruSa caritra, 4/4 134. puSpacUlA (satI) gaMgAtaTa para 'puSpabhadra' nAma kA nagara thaa| vahA~ ke mahArAja 'puSpaketu' kI mahArAnI kA nAma thA 'pusspvtii'| 'puSpavatI' ne eka yugala ko janma diyA, jisakA nAma rakhA gayA 'puSpacUla' tathA 'puSpacUlA' | donoM hI bhAI-bahana prArambha se hI sAtha-sAtha rhte| khAnA, pInA, khelanA, sonA Adi kriyAeM donoM kI sAtha-sAtha hI cltiiN| donoM meM atyadhika prema thaa| kSaNa bhara kA viyoga bhI nahIM saha sakate the| jaba donoM hI yuvA ho gaye taba eka dina mahArAnI ne mahArAja se kahA-'aba inakI ati nikaTatA samAja meM carcA kA viSaya bana jaaegii| isalie inakA vivAha kara denA cAhie, tAki eka-dUsare se apane Apa hI dUra ho jaaeN|' rAjA ne maukA dekhakara 'puSpacUlA' se kahA-'aba tuma apanA ghara basA lo|' putrI-ghara to basA huA hai, phira nayA basAkara kyA karanA hai? pitA-ghara basAne kA artha hai vivAha krnaa| putrI--yaha kaise saMbhava hogA? maiM kisI dUsare ke sAtha rahU~ aura bhAI ke sAtha koI dUsarI rahe / hama aba taka jaise nirvikAra aura vizuddha bhAva meM ekadUsare ke sAtha rahe haiM, vaise hI AjIvana eka-dUsare ke sAtha rheNge| eka-dUsare se dUra rahakara hama jIvita nahIM raha skeNge| rAjA ne unakI bAta sunakara donoM kA vivAha kara diyaa| para ve rahe donoM bahana-bhAI kI bhA~ti hii| rAjA ne unakI vikAra-rahita manobhAvanA dekhakara socA--'dhanya hai inheM, jo yoM vikAra rahita bane hue haiN| kitanA zAnta aura pavitra jIvana jI rahe haiN| dhikkAra hai mujhe ! maiM vRddhAvasthA meM bhI bhogoM meM phaMsA huA huuN|' yoM vicAra kara mahArAja aura mahArAnI donoM ne saMyama le liyaa|
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 jaina kathA koSa ___ sAdhvI puSpavatI AyuSya pUrNa kara svarga meM devI bnii| usane svarga aura naraka ke dRzya puSpacUlA ko svapna meM dikhaaye| ina svapnoM ke kAraNa puSpacUlA kA jI ucaTA-ucaTA rahane lgaa| usane una svapnoM ke bAre meM AcArya annikAputra ko batAkara pUchA ki ye kaise dRzya haiM? AcArya annikAputra ne spaSTa batA diyA ki ye vIbhatA aura bhayAvane dRzya naraka ke haiM tathA kamanIya sukha-bhogoM ke dRzya svarga ke haiN| yaha jAnakara puSpacUlA saMsAra se virakta ho gayI aura usane rAjA puSpacUla ko samajhA-bujhAkara AcArya annikAputra ke pAsa saMyama grahaNa kara liyaa| mahAsatI 'puSpacUlA' vahIM sthiravAsinI vRddha satiyoM kI paricaryA meM rhii| ataH puSpacUla ko bhI satI ke darzanoM kA lAbha milatA rhaa| anta meM 'puSpacUlA' ne mokSa prApta kiyaa| -Avazyaka niyukti, 1264 135. pradyumnakumAra devaloka ke samAna 'dvArikA' nagarI ke svAmI zrIkRSNa' ke ATha paTarAniyA~ thIM; jinameM 'rukmiNI', 'satyabhAmA', 'jAmbavaMtI' Adi pramukha thiiN| ___eka dina 'atimuktaka' muni bhikSA lene ke lie 'rukmiNI' ke mahaloM meM aaye| saMyogavaza 'satyabhAmA' bhI vahIM para thii| bhikSA dekara 'rukmiNI' ne atimuktaka muni se pUchA--'munivara ! mere putra hogA yA nahIM?' muni ne upayoga lagAkara batAyA--'tU kyoM cintA karatI hai? tere 'zrIkRSNa' ke samAna hI parAkramI putra hogaa|' yoM kahakara munivara cale gye| pIche se satyabhAmA aura rukmiNI meM akAraNa hI vivAda chir3a gyaa| satyabhAmA ne rukmiNI se kahA'putra-prApti kA vara muni ne mujhe diyA hai|' rukmiNI ne kahA--'mere prazna para munivara mujhe vara de gaye haiN|' satyabhAmA ne usakI bAta ko kATate hue kahA'mAnA ki prazna tUne kiyA thA, para uttara dete samaya munivara merI ora dekha rahe the, isalie mujhe vara de gaye haiN|' satyabhAmA vivAda karatI huI rukmiNI ko lekara zrIkRSNa ke pAsa aayii| apanI bAta kI puSTi meM yahA~ taka zarta lagA dIjo bhI ho, merI zarta yaha hai ki jisake pahale putra ho, usake vivAha meM dUsarI ko apane sira ke keza dene hoNge| isa zarta ko rukmiNI ne bhI maMjUra kara liyaa| yoM zarta lagA donoM calI giiN|
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 233 yathAsamaya donoM ke hI eka-eka putra huA-- pahale 'rukmiNI' ke aura pIche 'satyabhAmA' ke / 'rukmiNI' ke putra kA nAma 'pradyumna' rakhA gayA tathA bhAmA ke putra kA nAma 'bhAnukumAra' / 'pradyumnakumAra' kucha hI dina kA huA thA / zrIkRSNa apane hAtha meM liye use sahalA rahe the| 'rukmiNI' snAnaghara meM thI / itane meM 'pradyumna' ke pUrvajanma kA vairI dhUmaketu nAma kA deva apanA pratizodha lene ke lie 'rukmiNI' kA veza banAkara vahA~ aayaa| zrIkRSNa ke hAtha se zizu ko lekara calA gayA / vaha use. mArakara apanA badalA lenA cAhatA thA, para 'pradyumna' caramazarIrI ( isI janma meM mukta hone vAlA) thaa| AyuSya pUrA thaa| kisI ke mArane para bhI nahIM mara sakatA thA / isalie usa deva kI bhAvanA badalI aura vahIM jaMgala meM use eka zilA para chor3akara calA gyaa| socA, yahA~ apane Apa tar3apa-tar3apakara mara jaaegaa| usa samaya 'meghakUTa' nagara kA svAmI 'meghasaMvara" nAma kA vidyAdhara vimAna meM baiThakara kahIM jA rahA thaa| usa zizu ko vahA~ vana meM akelA dekhakara apane vimAna meM lekara calA gyaa| apanI mahArAnI 'kanakamAlA' ko putra kahakara sauMpa diyA / 'kanakamAlA' ke bhI koI putra na hone se, usakA apane putra kI bhAMti pAlana-poSaNa kiyA / idhara 'rukmiNI' ne snAnaghara se bAhara Akara zrIkRSNa se zizu mA~gA / zrIkRSNa ne muskarAkara kahA - ' tUne mujhe 'bhAmA' samajha rakhA hai kyA, jo mere sAtha bhI A~kha micaunI khela rahI hai| abhI-abhI to tU mere pAsa se putra ko le gaI thii| lagatA hai use tU kahIM chipAkara phira A gii|' 'rukmiNI' zrIkRSNa kI bAta sunakara sanna raha gaI aura bolI- 'nAtha ! yaha Apa kyA kaha rahe ho? kauna le gaI thI? maiM to abhI-abhI snAnaghara se Apake sAmane hI bAhara nikalakara AyI huuN|' 'rukmiNI' kI nizchala bAta sunakara zrIkRSNa ne socA, ho na ho mere sAtha dhokhA huA hai| 'rukmiNI' vilApa karane lgii| cAroM ora zoka chA gyaa| sabhI jagaha rAjakumAra kI khoja karAI gaI, para saba niSphala / itane meM 'nArada' muni vahA~ Ae / 'rukmiNI' aura zrIkRSNa ko sAntvanA dekara 'sImaMdhara' svAmI ke pAsa ge| unase sArI bAta pUchakara lauTakara dvArikA Aye 1. 'triSaSTi zalAkApuruSa caritra' aura 'vasudeva hiMDI' (pIThikA) meM rAjA kA nAma 'kAlasaMvara' hai /
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 jaina kathA koSa aura batAyA-'prabhu ne kahA hai tuma loga ghabarAo mt| pradyumna jIvita hai| usakA pUrvajanma kA vairI 'dhUmaketu' deva yahA~ rukmiNI kA veza banAkara AyA thA aura kumAra ko le gyaa| vaha use parvata para pheMkakara calA gyaa| vahA~ se meghasaMvara nAmaka vidyAdhara apane yahA~ le gyaa| usakI patnI kanakamAlA kI goda meM vaha sukhapUrvaka bar3ha rahA hai| solaha varSa bAda tumheM sakuzala mila jaaegaa| _ 'rukmiNI' ne apane A~sU poMchate hue pUchA-'munivara ! maiMne pUrvajanma meM ai / kauna-sA pApa kiyA thA jisake pariNAmasvarUpa mujhe putra-viyoga sahanA par3A, isakA prabhu ne kyA kAraNa btlaayaa|' ___nArada RSi muskarAkara bole--maiM bhagavAn sImaMdhara svAmI se sArI bAteM pUchakara AyA huuN| isakA kAraNa batAte hue prabhu ne kahA--devI ! tU pUrvajanma meM eka bagIce meM gaI thii| vahA~ apane kuMkuma se sane hAthoM se eka sthAna para paDe moranI ke aNDe ko apane hAtha meM uThA liyA thaa| vApasa vahA~ rakha to diyA para kuMkuma kA raMga usa aNDe para laga jAne se mayUrI usa para Akara nahIM baitthii| dUra DAlI para baiThakara apane aNDe kI cintA meM solaha ghar3I taka vilApa karatI rhii| saMyogavaza solaha ghar3I (eka ghar3I-24 minaTa) bAda varSA hone ke kAraNa aNDe para se vaha raMga utara gayA, taba mayUrI usa para Akara baitthii| basa, yaha solaha ghar3I kA viyoga hI tumhAre lie solaha varSoM kA viyoga hokara udaya meM AyA hai| lekina jisa taraha mayUrI kA milana aNDe se huA, usI taraha tumhArA milana bhI tumhAre putra se avazya hogaa| ata: zoka mata karo aura dharmadhyAna meM apanA mana lgaao| yoM kahakara nArada muni vahA~ se anyatra cale gye| udhara pradyumna solaha varSa kA yuvA ho gyaa| vaha aneka kalAvidyAoM meM pAraMgata huaa| solaha guphAoM para vahA~ usane apanA adhikAra jmaayaa| 'rati' nAma kI eka vidyAdhara kI putrI ke sAtha vivAha bhI huaa| sAnanda vahA~ vaha raha rahA thA, para eka dina pradyumna kA rUpa-saundarya dekhakara usakI mAtA 'kanakamAlA' hI bhAna bhUla baitthii| kAmavihvala hokara vaha usase bhoga-prArthanA karane lgii| 'pradyumna' avAk raha gyaa| rokate hue 'kanakamAlA' se kahA'mA~ ! apane putra ke prati yaha durbhAvanA kyoM? mujhase aisI pApapUrNa icchA kI pUrti kI AzA svapna meM bhI mata rkhnaa|' kanakamAlA ne ise apanA apamAna samajhA aura triyA-caritra phailAkara use pha~sAnA caahaa| 'meghasaMvara' ne bhI 'kanakamAlA' kI bAta ko mAnakara pradyumna kI bhartsanA kii| 'pradyumna' ne sArI
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 235 bAta saca-saca batA dI aura phira svayaM upavana meM udAsa jAkara baiTha gyaa| itane meM nArada muni vahA~ A dhamake aura usakA pauruSa jagAne hetu kahA'tere jaise putra ke hote hue bhI bhAnu ke vivAha meM terI mA~ rukmiNI' kA muNDana hone vAlA hai|' yaha kahakara sArI bAta kholakara batA dii| usI samaya pradyumna nArada muni ke sAtha 'dvArikA' kI ora cala pdd'aa| vahA~ vidyAbala se aneka prakAra ke camatkAra dikhaae| 'bhAnuka' ke bure hAla kie| 'satyabhAmA' ko sundara banAne kA pralobhana dekara usakA muNDana kara diyaa| balabhadra ko bhI kuztI meM parAsta kiyaa| yahA~ taka ki zrIkRSNa ko bhI yuddha ke bahAne do-do hAtha dikhaae| zrIkRSNa ko yaha lagane lagA ki yaha zIghra hI merA rAjya avazya chIna legaa| tabhI nAradajI ne Akara sAre rahasya se pardA uThA diyaa| pitA-putra donoM prema se mile| sarvatra harSa chA gyaa| 'rukmiNI ke to Ananda kA ThikAnA hI kyA thA? prasaMgavaza zrIkRSNa ko bhI yoM kahanA par3A--'rukmiNI, terA putra to mujhase bhI bar3ha-car3hakara niklaa|' zrIkRSNa ne aneka rAjakanyAoM ke sAtha usakA vivAha kiyaa| zrIkRSNa ke sabhI putroM meM yaha pramukha khlaayaa| anta meM dvArikA kA nAza sunakara apane putra aniruddhakumAra Adi samasta parivAra ko chor3akara saMyama le liyaa| neminAtha prabhu ke nirdezana meM rahakara sakala karmoM kA nAza karake kevalajJAna prApta kiyA aura mokSa prApta gyaa| --Avazyaka malayagiri vRtti -triSaSTi zalAkApuruSa caritra, parva 8 -vasudeva hiNDI (pIThikA) 136. pradezI rAjA 'zvetAmbikA' nagarI kA mahArAjA 'pradezI' bahuta hI krUra prakRti kA thaa| usakI rAnI kA nAma 'sUrikAntA' aura putra kA nAma 'sUryakrAnta' thaa| rAjA 'pradezI' kI nAstika prakRti aura rakta se sane hue hAthoM ko dekhakara prajA kA mAnasa sadA AtaMkita rahatA thaa| manuSya ko mauta ke ghATa utAranA, vaha tRNa tor3ane se adhika nahIM ginatA thaa| janatA kA sadbhAgya itanA hI thA ki zAsaka jahA~ itanA krUra aura nirdayI thA, usakA mahAmAtya usakA bar3A bhAI 'citta' utanA hI saumya, dayAlu aura vyavahArakuzala thaa| rAjA ghor3oM kA bar3A zaukIna thaa| kuNAladeza kI rAjadhAnI 'zrAvastI' thii| vahA~ ke mahArAja 'jitazatru' se
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 jaina kathA koSa 'pradezI' kI pragAr3ha maitrI thii| rAjA ne apane mantrI 'citta' ko 'jitazatru' ke lie kucha upahAra dekara zrAvastI nagarI bhejaa| vahA~ 'citta' ko bhagavAn 'pArzvanAtha' kI paramparA ke saMvAhaka kezI svAmI ke sAtha pA~ca sau sAdhuoM ke sAtha darzana hue| kezI svAmI cAra jJAna aura caudaha pUrvo ke jJAtA, parama tapasvI the| unhIM zramaNa-zreSTha se citta ne zrAvaka-dharma svIkAra kiyA aura sAtha hI yathAsamaya 'zvetAmbikA' nagarI meM padhArane kA anurodha kiyaa| kezI svAmI ne vismita bhAva se kahA citta ! hare-bhare phala-phUloM se lade-saje upavana meM yadi koI zikArI dhanuSa sAdhe baiThA ho to kyA koI pakSI vahA~ phala khAne jAnA cAhegA? tumhArI aura vahA~ kI prajA kI bhAvanA yadyapi bahuta hI prazasta hai, para tumhAre mahArAja kI jo mana:sthiti hai vaha to.....' vinamra hokara maMtrI citta ne kahA "Apa patitapAvana haiN| ApakA kSaNika samparka bhI adharmI pApAtmA ko dharmaniSTha banA dene meM sakSama hai, aisA merA dRr3ha vizvAsa hai| bhagavan ! ApakA tapaHprabhAva zUla ko bhI phUla banA sakatA hai, taba Apa rAjA kI cintA kyoM karate haiM? anekAneka zraddhAlugaNa vahA~ haiN| una para kRpA kriye| Apake pAvana sparza se vahA~ bhI dharma kI prabhAvanA hogii|" kezI svAmI ne kahA-'jaisA dravya-kSetra-kAla-bhAva hogA, dekhA jaayegaa|' mantrI citta 'zrAvastI' se apane nagara lauTa aayaa| 'mRgavana' ke rakhavAloM ko sAvadhAna karate hue kahA- yadi jaina muni 'kezI' kA yahA~ zubhAgamana ho to apane yahA~ ThaharAne kI sArI vyavasthA karanA tathA mujhe Akara zIghra khnaa| vihAra karate-karate kezI svAmI vahA~ padhAra ge| mantrI ne apanA bhAgya sraahaa| svayaM guru ke darzana kiye aura prArthanA kI--'gurudeva ! Apa mahArAja ko bhI upadeza deN|' __ kezI svAmI ne kahA--'citta ! dharma kI prApti cAra prakAra ke puruSoM ko hotI hai--(1) vana meM Thahare hue sAdhuoM se samparka karane vAle vyakti ko, (2) upAzraya meM Thahare hue sAdhuoM se samparka karane vAle vyakti ko, (3) bhikSArtha Ae muni ko AhAra-pAnI dene vAle vyakti ko aura (4) jahA~ kahIM bhI muni mileM, vahA~ samparka karane vAle vyakti ko| lekina tumhAre rAjA meM ina cAroM bAtoM meM se eka bhI nahIM hai, taba use kaise pratibuddha kiyA jA sakatA hai? citta ne kahA--'mahArAja. ko to maiM yahA~ taka le aauuNgaa|'
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ __ jaina kathA koSa 237 __ yoM kahakara ghor3oM kI parIkSA kA bahAnA banAkara yathAsamaya mantrI mahArAja 'pradezI' ko vizrAma ke lie 'mRgavana' meM le aayaa| yahA~ ziSya samudAya sahita baiThe 'kezI' svAmI ko dekhakara rAjA ke mu~ha se nikalA'ye jar3a-mUr3ha yahA~ kauna baiThe haiM? ina sabase kAma karavAyA jAtA hai yA yoM hI niThalle baiThe rahate haiM?' mantrI citta ne bhI samaya kA tIra pheMkate hue kahA--'ye apane Apako dharmAcArya mAnate haiN| inakI mAnyatA hai--AtmA aura zarIra bhinna-bhinna haiN| svarga-naraka, pUnarjanma Adi tathya samajhane ke lie yahA~ saikar3oM-hajAroM vyakti ekatra hote haiN|' apane vicAroM ke viparIta ke pracAraka kA paricaya pAkara rAjA mana-hImana jala-bhuna gayA aura bolA--'to kyA hama bhI unake pAsa cleN|' 'kyA Apatti hai? avazya calanA caahie|' mantrI citta ne khaa| donoM muni ke pAsa aaye| muni ke prathama darzana se hI rAjA bahuta prabhAvita huaa| jyoMhI pAsa AyA, muni ne kahA--'udyAna meM Ate hI tumane kahA thA--'ye jar3a-mUr3ha kauna haiM.....?' rAjA thor3A sakucAyA, para use muni ke isa kathana se patA laga gayA ki ye cAra jJAna ke dhArI, viziSTa jJAnI haiN| jJAna-bala se hI inhoMne sabakucha jAna liyA hai| rAjA jaba yoMhI khar3A rahA, taba muni ne kahA--'tumane merI jakAta kI corI kI, kyoMki sAdhuoM se milane para abhivAdanapUrvaka satkAra na denA, unakI jakAta kI corI hI to hai|' rAjA jheMpa gayA aura jaba baiThane lagA, taba pUchA--'kyA maiM baiTha jAU~?' munirAja bole-bagIcA tumhArA hai yA hamArA?' rAjA pAsa meM baiTha gayA aura sahamA-sahamA sA bolA--'mahArAja ! kyA ApakI yaha mAnyatA hai ki zarIra aura atmA alaga-alaga hai?' muni ne kahA--'hA~, hama AtmA aura zarIra ko bhinna-bhinna mAnate haiN|' rAjA-'yadi aisA hai to bAta yaha hai--merA dAdA mere se bhI adhika pApakarmoM se lipta rahatA thaa| Apake kahe anusAra unakI AtmA niHsaMdeha naraka meM jAnI caahie| lekina mere dAdA mujhase bahuta prema karate the| yadi ApakI bAta sahI hai to unheM mere pAsa yaha batAne AnA cAhie thA ki naraka meM bahuta duHkha hai tathA pApI ko naraka milatA hai| lekina ve nahIM aaye| vaha vahA~ se mujhe
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 jaina kathA koSa sAvadhAna karane ke lie yahA~ Akara kyoM nahIM kahate ki ina kAryoM se merI yaha adhogati huI hai| tU aise kArya mata krnaa| vaha kabhI nahIM aaye| isase yaha pramANita hotA hai ki unakI AtmA naraka meM nahIM gaI, apatui zarIra ke sAtha hI unakI AtmA kA yahIM vinAza ho gyaa| zarIra se pRthak koI AtmA kA astitva hai hI nhiiN|' kezI svAmI ne samajhAyA-'terI mahArAnI 'sUrikAntA' ke sAtha yadi koI vilAsI durAcAra karatA hai to tU use kyA daNDa degA?' rAjA--'jAna se mAra duuNgaa|' kezI-'yadi vaha cAhe ki mujhe thor3A-sA samaya de diyA jAe jisase maiM ghara vAloM ko sajaga kara AU~ ki ve bhaviSya meM kabhI aisA pApa na kareM, to kyA tU use choDegA?' pradezI-'nahIM, kabhI nhiiN|' kezI-'basa, usI taraha terA dAdA bhI vahA~ se kaise chUTa sakatA hai? kaise tujhe sUcita karane A sakatA hai?' pradezI-khaira, dAdA to nahIM A sakatA para mero dAdI to dharmAtmA thii| Apake siddhAntAnusAra to usakI AtmA svarga meM gaI hai| vaha bhI yadi majhe Akara kaha de to maiM mAna sakatA huuN|' kezI'rAjan ! tU snAna karake svaccha vastra pahanakara svascha sthAna meM jA rahA ho, usa samaya yadi koI zaucAlaya kA nirIkSaNa karane tujhe bulAe to kyA tU vahA~ jAegA?' pradezI-kabhI nhiiN|' kezI--'ThIka hai, isI taraha svargIya sukhoM meM vibhora banI terI dAdI durgandhamaya isa loka meM kaise, kaba aura kyoM Ane ko tatpara hogI?' pradezI--'bhagavan ! Apa haiM to prattayutpannamati / uttara bhI tapAk se de dete haiM; para merA samAdhAna abhI nahIM huaa| maiMne isakA aneka bAra parIkSaNa kara liyA hai| dekhiye, eka bAra kI bAta hai, mere sAmane kotavAla eka cora ko pakar3akara laayaa| maiMne use jIvita hI lohe kI eka kumbhI meM DAla diyaa| kahIM tanika bhI havA kA saMcAra nahIM ho sake, aisI majabUta vyavasthA kara dii| para phira bhI kucha dinoM bAda vaha marA niklaa| maiM pUchanA cAhatA hU~ usakA jIva nikalA kidhara se? kahIM sUkSma-sA bhI cheda to huA hI nahIM, sAtha meM zarIra kA bhI vaha
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 236 rUpa nahIM raha skaa| vaha bhI bigar3a gayA thaa| isase spaSTa jAnA jA sakatA hai ki zarIra aura jIva eka hI haiN|' kezI-rAjan eka majabUta koTharI meM jisameM ki kisI bhI ora kucha bhI nikalane kI guMjAiza na ho, usake andara baiThakara koI bherI bajAtA hai to usakA zabda bAhara sunAI degA yA nahIM degA?' pradezI--'zabda to sunAI degaa|' kezI--'jaise koTharI ke andara se zabda bAhara A jAtA hai, usI taraha jIva bhI kumbhI se nikala sakatA hai| dekha, zabda to mUrta hai aura jIva amUrta hai, arthAt zabda se bhI atyanta sUkSma jIva hai|' pradezI--'bhagavan ! eka pramANa aura hai| ekadA ekaH kumbhI meM cora ko banda kiyA gyaa| kucha dinoM bAda jaba dekhA, taba vaha to marA huA thaa| andara kIr3e bhI bahuta par3a gaye the| maiM to yaha samajhatA hU~ ki ye sabhI kIr3e eka hI zarIra ke aMza haiN| cora ke zarIra se hI ve bana gye| unake jIva kahIM bAhara se nahIM aaye|' kezI-'jaise lohe ke gole meM kahIM bhI chidra nahIM hotA, phira bhI use garma karane para agni ke jIva usameM praviSTa ho jAte haiN| isI prakAra jIva bhI binA chidra ke sthAna meM ghusa jAtA hai| vaha to agni se bhI bahuta sUkSma hai|' pradezI-'bhagavan ! eka taruNa dhanurdhara eka sAtha pA~ca bANa pheMka sakatA hai, para vaise eka vRddha nhiiN| isase siddha hotA hai jIva aura zarIra eka hai| zarIra-vRddhi ke sAtha jIva kI kuzalatA, jo ki usakA dharma hai, bar3hatI jAtI __ kezI-'rAjan ! nayA dhanuSa aura nayI DorI lekara vaha purupa eka sAtha pA~ca bANa pheMka sakatA hai, para purAne dhanuSa aura purAnI DorI se nhiiN| isI prakAra bAlaka, vRddha aura taruNa meM hone vAlA antara jIva ke hRsvatva-dIrghatva ke kAraNa nahIM, apitu tatsambandhI upakaraNoM ke kAraNa hotA hai| pradezI-'bhagavana ! taruNa puruSa kI taraha vRddha puruSa bhAra uThAne meM samartha nahIM hotA, isakA kAraNa kyA hai?' __kezI- rAjana ! ThIka hai, itanA bar3A bhAra vaha bhI uThA sakatA hai, para. yuvaka ke pAsa bhI yadi sAdhanoM kI kamI ho to, vaha bhI adhika bhAra uThAne meM asamartha hogaa| isI prakAra vRddha puruSa bhI bAhya zArIrika sAdhanoM kI alpatA
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240. jaina kathA koSa ke kAraNa adhika bhAra uThAne meM asamartha hai|' . pradezI--'bhagavan ! eka prazna aura hai| maiMne eka cora ko jIvita bhI tolA aura mArane ke bAda bhii| phira bhI vajana samAna rhaa| donoM bAra vajana meM antara na AnA, merI mAnyatA kI hI to puSTi karatA hai|' __ kezI-'kisI vastu ko pahale a~dhere meM tolo, phira prakAza meM tolo, to kyA vastu ke bhAra meM kucha antara AyegA? isI taraha eka tAjA sugandhita phUla tolo, phira usakI sugandha nikala jAe taba tolo to kyA vajana meM antara AyegA? pradezI-bhagavana ! koI antara nahIM aayegaa| donoM bAra vajara barAbara hI rhegaa|' __ kezI--'rAjana ! jIva to prakAza aura gandha se bhI sUkSma hai| ataH usake kAraNa vajana meM nyUnAdhikatA kaise hogI?' ___ pradezI--'bhagavana ! jIva hai yA nahIM, yaha dekhane ke lie maiMne eka cora kI jA~ca kii| maiMne pahale use cAroM ora se dekhaa| phira usake Tukar3e-Tukar3e karake dekhA / para jIva kahIM dikhAI nahIM diyaa| yadi jIva zarIra se bhinna hotA to kahIM na kahIM dikhAI avazya detaa|' ____ kezI--'rAjana ! tU usa mUrkha lakar3ahAre kI taraha hai, jisane Aga paidA karane ke lie araNI kI lakar3I ke Tukar3e-Tukar3e kara diye; para Aga use usa lakar3I meM kahIM nahIM mila skii| taba nirAza hokara baiTha gyaa| usI ke anya sAthI ne lakar3I ke do Tukar3oM ko paraspara ragar3akara Aga paidA karake dikhA dii|' pradezI--'bhagavana ! bharI sabhA meM mujhe mUrkha kahanA kyA ucita hai? yAnI maiM to mUrkha lakar3ahAre kI taraha hU~, para Apa to kuzala haiN| usa dUsare puruSa kI taraha sabako jIva paidA karake dikhA diijie|' kezI-'yaha dekha sAmane vAle vRkSa kI TahaniyA~ hila rahI haiM, phira bhI hameM havA dikhAI nahIM detI, jo ki mUrta hai, taba amUrta jIva kaise dikhAyA jA sakatA hai?' 1. mUla kathA meM prakAza aura puSpagaMdha ke sthAna para khAlI mazaka aura havA se bharI mazaka ko tolane kA udAharaNa diyA gayA hai| yaha udAharaNa sthUla hai, kyoMki havA meM bhAra hotA hai| isa vArtAlApa meM itanA antara isalie kiyA gayA hai ki kezI muni ke anya tarkoM kI taraha yaha bhI akATya pramANita ho|
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 241 'aba rahA mUrkha kahane kA prazna ! tU jAnatA hI hai ki pariSad cAra taraha kI hotI hai-- kSatriya pariSad, gRhapati pariSad, brAhmaNa pariSad aura RSi pariSad | tU yaha bhI jAnatA hogA ki kisa pariSad meM kauna-sI daNDanIti apanAyI jAtI hai?' 1 pradezI -- hA~, bhagavana ! kSatriya pariSad kA apamAna karane vAlA hAtha-paira yA jIvana se hAtha dho baiThatA hai / gRhapati pariSad kA aparAdhI bA~dhakara Aga meM DAlA jA sakatA hai / brAhmaNa pariSad kA aparAdhI vividha prakAra ke cihna lagAkara deza se nikAlA jA sakatA hai| para RSi pariSad ke aparAdhI ko kevala premapUrvaka upAlambha diyA jA sakatA hai tathA kaThora zabda kahe jA sakate haiM / ' kezI--'daNDanIti se paricita hokara bhI mujhase kyA pUchatA hai.... ?' pradezI vinamra hokara bolA- 'merA bhrama to prathama prazna ke uttara se hI miTa gayA thA, phira bhI viziSTa jAnakArI kI dRSTi se Apako zrama diyA tathA kaThora zabdoM meM ApakI avamAnanA kI / ' kezI -- 'rAjana ! tuma jAnate ho, vyApArI cAra taraha ke hote haiM- (1) mA~gane vAle ko vacana se santoSa detA hai tathA dhana bhI detA hai / (2) vacana se santoSa detA hai, para detA kucha bhI nahIM / (3) mA~gane vAle ko detA to hai, para vacana se santoSa nahIM detA hai / (4) na detA hai aura na vacana se santoSa hI detA hai| to rAjan ! tuma kauna se vyApArI ho, soca lo / ' pradezI--'mahArAja ! maiM apanA puztainI dharma kaise chor3a dU~?' kezI - 'rAjan ! tuma lohavaNik kI taraha pazcAttApa karoge / jisa prakAra lohavaNik ne apane sAthiyoM kA kahanA na mAnA / bahuta samajhAne para bhI usane javAhArAta na liye aura lohe ke bhAra ko hI lekara ghara AyA tathA jIvana-bhara pachatAyA, usI prakAra apane puztainI dharma ko na chor3akara tuma bhI pachatAoge / ' rAjA pratibuddha hokara zramaNopAsaka bnaa| sAre rAjya ko cAra vibhAgoM meM vibhakta karake dharmadhyAna meM lIna ho gayA / 'hamezA dharma meM ramaNIka rahanA / Ikha ke kheta kI taraha, naToM kI zAlA kI taraha tathA dhAna ke khalihAnoM kI taraha aramaNIka (asundara) mata bana jAnA / ' yoM kahakara munivara to vihAra kara gaye / rAjA bele-bele kA tapa karane lgaa| mahArAnI ne ise dharmagrathila samajhakara terahaveM bele ke pAraNe meM viSa mizrita bhojana karavA diyaa| phira rAnI ko patA lagA
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 jaina kathA koSa ki viSa utArane vAlI mudrikA rAjA ke pAsa hai, taba punaH AyI aura kaMTha masosakara use mAra diyaa| rAjA samabhAva meM lIna samAdhipUrvaka marakara pahale devaloka ke sUryAbhavimAna meM sUryAbhadeva ke rUpa meM paidA huaa| yahA~ se mahAvideha kSetra meM jAkara siddhabuddha-mukta hogaa| -rAyapraseNI sUtra 137. prabhava svAmI bharatakSetra ke viMdhyAcala parvata ke pAsa eka nagara thA jisakA nAma 'jayapura' thaa| vahA~ ke mahArAja 'viMdhya' ke do putra the--'prabhava' aura 'prbhu'| rAjagharAnoM meM bar3A putra hI rAjyAdhikArI hotA hai| parantu rAjA ne 'prabhava' ko zAsana-bhAra na sauMpakara choTe putra 'prabhu' ko rAjya diyaa| 'prabhava' ne ise apanA bhayaMkara apamAna smjhaa| pitA ke prati Akroza to thA hI, parantu 'prabhu' para bhI roSa kama na thaa| socA, ise kyA jarUrata thI merA adhikAra lene kI? ise spaSTa asvIkAra kara denA cAhie thaa| yahI socakara 'prabhava' ne 'prabhu' ko sabhI prakAra se duHkhita karanA caahaa| ____ 'viMdhya' parvata ke pAsa hI eka gA~va 'corapallI' basAkara vahA~ rahane lgaa| apane sAtha apane pA~ca sau anya sAthiyoM ko bhI milA liyaa| AsapAsa meM lUTa-pATa karanI zurU kara dii| usane avasvApinI aura tAlodghATinI do vidyAe~ bhI siddha kara lI aura durdAnta dasyu bana gyaa| aba vaha magadha kI rAjadhAnI campA taka dhAvA mArane lgaa| usakI dussAhasikatA itanI bar3ha cukI thI ki rAjakarmacArI usakA kucha bhI na bigAr3a paate| jambUsvAmI kI sasurAla se daheja kI carcA sunakara prabhava apane sAthiyoM sahita vahA~ usa apAra dhanarAzi ko lene ke lie pahu~cA / gayA to adhika lAbha kI AzA se thA, parantu palle par3I nirAzA / vahA~ sAthiyoM ke hAtha-pA~va cipaka gye| taba Upara mahala meM jahA~ 'jambUsvAmI' apanI patniyoM ke sAtha dharmacarcA kara rahe the, vahA~ phuNcaa| 'prabhava' ne bAhara se sArI carcA sunii| mana meM socA'kahA~ to maiMne rAjaputra hokara corI kA dhandhA zurU kara rakhA hai, kahA~ ye jambUsvAmI, jo isa car3hate yauvana meM ina navayuvatiyoM tathA atula vaibhava ko ThukarAkara jA rahe haiN| dhanya hai inheM!' yoM vicArakara jambUsvAmI ke caraNoM meM jA
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 243 giraa| apane sAthiyoM ko bhI vairAgI banA liyaa| sabhI jambUsvAmI ke sAtha saMyamI bana gye| sAdhutva svIkAra kara 'prabhava' svAmI duSkara tapa:sAdhanA meM juTe / aneka zAstroM meM pAraMgata bane / caturdazaparvadhArI bane / jambUsvAmI ke nirvANa ke bAda unake paTTa para 'prabhava' svAmI AsIna hue| apanI eka sau pA~ca varSa kI sarvAyu ko bhogakara bhagavAn mahAvIra ke 75 varSa bAda svargavAsI hue| inakA svargArohaNa samaya vi. saM. 365 se pUrva kA mAnA jAtA hai| - kalpasUtra subodhikA 138. prabhAvatI 'prabhAvatI' vaizAlI ke mahArAja 'ceTaka' kI putrI thii| vaise 'ceTaka' kI sAta putriyA~ thIM aura sAtoM hI mahAsatI thiiN| 'prabhAvatI' kA vivAha 'siMdhusauvIra' ke mahArAja 'udAyana' ke sAtha huaa| abhIcikumAra isI mahAsatI 'prabhAvatI' kA putra thaa| bhagavAn mahAvIra ke upadeza se pratiyuddha hokara jaba 'prabhAvatI' sAdhvI banane ko taiyAra huI, taba 'udAyana' ne kahA-'maiM sAdhvI banane kI AjJA isa zarta para de sakatA hU~, ki sAdhvI banakara maraNoparAnta devI bano, taba mujhe Akara pratibodha do|' satI ne rAjA kI bAta svIkAra kara lii| rAjA ne yoM vacanabaddha karake AjJA de dii| satI ne prabhu ke pAsa dIkSA lii| 'prabhAvatI' satI-ziromaNi 'candanavAlA' ke netRtva meM apanI AtmasAdhanA meM lIna rahane lgii| anta meM anazanapUrvaka samAdhimaraNa prApta karake svarga meM gii| svarga meM jAkara vacanabaddhatA ke kAraNa mahArAja 'udAyana' ko satyadharma kA marma samajhAkara bhagavAn kA bhakta bnaayaa| 'udAyana' zAsaka thA, phira bhI usakA jIvana-vyavahAra dhArmikatA se kitanA ota-prota thA, yaha usa samaya sabake sAmane aayaa| jaba bandI bane caNDapradyota ko saccI kSamAyAcanA karane ke lie mukta kara diyaa| mAnA 'caNDapradyota' doSI thA; kyoMki usane mahArAja 'udAyana' kI dAsI 'svarNagullikA' kA apaharaNa kiyA thaa| use lAne ke lie 'udAyana' bhISaNa garmI meM vizAla senA lekara samarAMgaNa meM gyaa| eka bAra bIca meM aisA prasaMga bhI AyA ki jala ke abhAva 1. kaI kahate haiM ye prabhava svAmI anya the|
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 jaina kathA koSa meM sArI senA tar3apane lagI, taba 'prabhAvatI' ke jIva vAle deva ne tatkAla apanI divyazakti se vizAla jalAzaya banAkara sArI senA ko marane se bcaayaa| ina sAre kaSToM ko sahakara 'udAyana' ne caNDapradyota ko yuddha meM bandI banA liyA, para use hI kSamAyAcanA karane ke lie mukta karake apanI sahI dhArmikatA kA paricaya diyaa| yaha sArA prabhAva mahAsatI prabhAvatI dvArA diye gaye pratibodha kA hI thaa| -triSaSTi zalAkApuruSa caritra -Avazyaka niyukti 10 136. prabhAsa gaNadhara 'rAjagRha' meM rahane vAle 'bala' brAhmaNa kI patnI kA nAma thA 'atibhdraa'| -'atibhadrA' ke eka putra huaa| karka rAzi aura puSya nakSatra meM paidA hone ke kAraNa putra kA nAma 'prabhAsa' diyaa| yuvAvasthA prApta karake 'prabhAsa' vaidika zAstroM ke adhikArI vidvAna bne| ve tIna sau ziSyoM kA adhyayana-adhyApana bahuta kuzalatA se calAte the| aneka vidyAoM meM niSNAta hote hue bhI mana meM yaha sandeha thA ki mokSa hai yA nahIM? unake hRdaya kI isa gupta zaMkA kA nivAraNa kiyA bhagavAna mahAvIra ne| zaMkA ke miTate hI apanI solaha varSa kI laghuvaya meM saMyamI bana gye| ATha varSa chadmastha rahe / paccIsaveM varSa meM kevalajJAna prApta kiyaa| solaha varSa taka kevalaparyAya kA pAlana karake mAtra cAlIsa varSa kI vaya meM hI mokSa meM virAjamAna ho gye| bhagavAn mahAvIra ke gyAraha gaNadharoM meM ve gyArahaveM gaNadhara the| --Avazyaka cUrNi 140. prasannacandra rAjarSi 'prasa racandra' 'potanapura' nagara ke adhizAstA the| bhagavAn 'mahAvIra' kA upadeza sunakara vairAgya jagA / apane laghu putra ko rAjya kA bhAra sauMpakara saMyamI bana gaye aura tapaHsAdhanA meM lIna rahane lge| eka bAra bhagavAn mahAvIra ke sAtha vihAra karate hue 'rAjagRha' meM padhAre / samavasaraNa ke bAhara sUrya ke sAmane UrdhvabAhu dhyAnastha khar3e AtApanA le rahe the| mahArAjA 'zreNika' apane dala-bala sahita prabhu ke darzanArtha aayaa| 'sumukha' aura 'durmukha' donoM dUta bhI sAtha the| jaba 'durmukha' ne dhyAnastha muni ko dekhA,
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 245 taba 'sumukha' se kahA--'are sumukha ! dekho to sahI, yaha DhoMgI muni yahA~ dhyAna karake khar3A hai| apane putra ke prati isake dila meM tanika bhI dayA nahIM hai| udhara nagara para duzmana rAjA ne AkramaNa kara diyA, vahA~ usakA rakhavAlA kauna hai? rAjya chIna liyA jaaegaa| isakI patnI kA bhI burA hAla hogaa|' durmukha ke ye zabda kAna meM par3ate hI 'prasannacandra' muni kA dhyAna bhaMga ho gyaa| rAjya, putra aura patnI kI cintA meM ArtadhyAna meM ulajha gye| mana-hImana zatruoM se yuddha karane lge| mahArAja 'zreNika' ne udhara prabhu ke pAsa pahu~cakara una muni kI gAne ke sambandha meM pUchA, taba prabhu ne kahA--'yadi inhIM pariNAmoM meM unakA maraNa ho to ve prathama naraka me jaayeNge|''shrennik' Azcarya meM thaa| udhara muni kI bhAvanA krUra ho rahI thI, idhara zreNika ke praznoM ke uttara meM dUsarI, tIsarI batAte-batAte sAtavIM naraka prabhu ne batA dii| udhara muni mana-hI-mana yuddha meM aise rata ho gaye ki zatru ko mArane hetu apane sira se utArakara mukuTa pheMkanA caahaa| jaba sira para hAtha par3A taba bhAna huA-- chi:-chiH maiM to muni huuN| kisakA rAjya? kisakA putra? kisakA kauna? sAre sambandha jhUThe haiN| yoM vicAra karate hI manobhAva badale / sAtavIM naraka se car3hatecar3hate sarvArthasiddha taka unake pariNAma pahu~ca gye| muni bhAvoM se nirantara U~ce aura U~ce car3ha rahe haiN| ____ itane meM sahasA rAjA zreNika' ko deva-dundubhiyA~ sunAI diiN| pUchane para prabhu ne kahA--'prasannacandra' muni ne kevalajJAna prApta kara liyaa| zreNika' kA romaroma yaha saMvAda sunakara pulakita ho utthaa| prabhu ko vaMdana karake apane mahaloM kI ora bddh'e| jAte-jAte mana-hI-mana soca rahe haiM--'prasannacandra' muni apane sthAna se na hile, na Dule / prArambha se anta taka vaise ke vaise khar3e najara A rahe haiN| para bhAvoM se kahA~-se-kahA~ pahu~ca gye| merA vaha durmukha dUta bhI apane kharAba mu~ha se bAta kahakara muni kI bhAvanA ko bigAr3ane meM kaise nimitta bana gyaa| -Avazyaka kathA 141. bahupatrikA devI 'vArANasI' nagarI meM 'bhadra' sArthavAha kI patnI kA nAma 'subhadrA' thaa| 'subhadrA' rUpavatI, saubhAgyavatI tathA Rddhisampanna thI, para koI santAna na hone se duHkhita
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 jaina kathA koSa rahatI / santAna ke lie vaha pratikSaNa ArtadhyAna karatI rahatI / santAna-prApti kI dila meM tIvra abhilASA thii| para ho kyA? sAre prayatna bekAra rhe| eka dina 'suvratA' nAma kI sAdhvI usake yahA~ bhikSA lene ke lie aayii| 'subhadrA' ne bhaktibhAva se nirdoSa AhAra-pAnI sAdhvIzrI ko diyA / AhAra dekara savinaya baddhAMjali sAdhvIjI se 'subhadrA' ne kahA-satizrI ! patA nahIM kaunase pApa kA udaya hai, jisase eka bhI santAna mere nahIM huii| Apake pAsa koI mantra-tantra-vidyA ho to mujhe batAne kI kRpA kareM, jisase eka putra yA putrI ho jaae| maiM ApakA upakAra maanuuNgii| sAdhvI ne prazAnta bhAva se kahA--bhadre ! hama sAdhviyA~ haiN| saMsAra se vimukha haiN| aisI bAta sunanA bhI hamArI vidhi se bAhara hai| taba vidyA yA maMtra dene kI bAta to dUra rhii| hA~, tuma cAho to tumheM vItarAga prabhu kA diyA huA dharmopadeza hama tumheM sunA sakatI haiN| samaya dekhakara sAdhvIjI ne dharmopadeza diyaa| 'subhadrA' ne zrAvaka ke bAraha vrata svIkAra kiye| ___ 'subhradA' zrAvakadharma kA pAlana lambe samaya taka karatI rhii| phira bhI koI saMtAna nahIM huii| vaha sAdhvI banane ke lie taiyAra ho gii| pati ne pahale to ise sAdhvI banane kI AjJA nahIM dI, lekina usakA adhika Agraha dekhakara AjJA de dii| vaha 'suvratA' sAdhvI ke pAsa sAdhvI bana gii| saMyama kA nirvAha karatI, phira bhI bAlaka-bAlikAoM para usakA anurAga vizeSa rhtaa| nagara meM jahA~ bhI bAlakoM ko dekhatI, vahA~ unheM khilAne laga jaatii| vandanArtha Ane vAle bAlakoM ko dekhakara bhI usakA sneha umar3a pdd'taa| kisI bAlaka ke paira raMga detI, kisI bAlaka ke hoMTha raMga detI, kisI bAlaka ko apanI goda meM lekara khilAne laga jaatii| ___ jaba 'suvratA' guruNI ko ina saba bAtoM kA patA lagA to use aisA karane ke lie TokA tathA prAyazcita karane ke lie khaa| parantu vaha kaba mAnane vAlI thI ! phalataH svacchanda hokara alaga ekAkI sthAna meM rahane lgii| yoM aneka varSa taka saMyama kA pAlana kiyaa| pandraha dina kA anazana karake prathama svarga meM 'bahuputrI' nAma ke vimAna meM 'bahuputrI' devI ke nAma se utpanna huii| bahuputrI devI prathama svarga se nikalakara jambUdvIpa ke bharatakSetra meM eka brAhmaNa ke ghara meM paidA hogii| vahA~ usakA 'somA' nAma diyA jaaegaa| 'somA'
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 247 kA vivAha 'rASTrakUTa' nAma ke eka brAhmaNa ke sAtha hogaa| vahA~ 'somA' solaha varSa meM battIsa putroM ko janma degii| itane sAre bAlakoM kI sAra-sa~bhAla karatI huI 'somA' pUrI taraha se ghabarA jaaegii| aise jIvana se mRtyu ko acchA maanegii| mana-hI-mana socegI ki jo striyA~ bandhyA haiM, ve hI dhanya haiN| yoM jIvana se pUrNatayA Uba jaaegii| isa ajJAnI prANI kI yahI manodazA rahI hai--abhAva meM lene ko chaTapaTAtA hai aura prApta hone para ThukarAne ko| sukha na abhAva meM hai, na atibhAva meM; yaha hai samabhAva meN| vaha yaha rakha nahIM pAtA | basa jhaMjhaTa yahI usa samaya koI 'suvratA' nAma kI sAdhvI ke pAsa 'somA' saMyama svIkAra kregii| aneka varSa taka saMyama kA paripAlana karake eka mAsa kA anazanapUrvaka samAdhimaraNa prApta kregii| zakrendra ke yahA~ sAmAnika deva ke rUpa meM utpanna hogii| vahA~ se mahAvideha meM utpanna hokara mokSa prApta kregii| -nirayAvalikA, varga 3, a. 4 142. bRhaspatidatta 'sarvabhadra' nagara ke rAjA kA nAma 'jitazatru' thaa| usake 'mahezvaradatta' nAma kA eka purohita thaa| 'mahezvaradatta' vaise thA to vaidika zAstroM meM pAraMgata tathA karmakANDI; para thA krUra, hiMsA-premI aura nighRNa / rAjyavRddhi-hetu purohita puna:punaH yajJa karAtA rhtaa| yajJa meM manuSyoM kI bali A~kha mUMdakara detA thaa| yajJa kyA thA, nara-saMhAra karane kA eka kutsita upakrama hI thA, jisakI vidhi sunate hI roMgaTe khar3e ho jAte haiN| brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura zUdra-ina cAroM vargoM ke jIvita bAlakoM kA mA~sa nikAlakara yajJa meM Ahuti detaa| aSTamI aura caturdazI ko cAroM hI vargoM ke do-do bAlaka-ATha bAlakoM kI Ahuti dI jaatii| cauthe mahIne solaha bAlakoM kA, chaThe mahIne battIsa bAlakoM kA tathA varSa kI samApti para cauMsaTha bAlakoM kA homa hotA / yadA-kadA zatru kA AkramaNa ho jAtA to usakI zAnti ke lie cAra sau battIsa bAlakoM kA homa karane ke bahAne unake prANoM kA hatyArA bana jaataa| yoM yaha mahezvaradatta pracura pApoM kA upArjana aneka varSoM taka karatA rahA tathA marakara pA~cavIM naraka meM gayA / pA~cavIM naraka se nikalakara 'kauzAmbI'-nagarI meM 'somadatta' purohita ke yahA~ putra rUpa meM paidA huaa| isakI mAtA kA nAma 'vasudattA' thA aura isakA nAma thA
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 jaina kathA koSa 'bRhaspatidatta' / jaba 'bRhaspatidatta' yuvA huA taba vahA~ ke yuvarAja 'udAyana' se isakI mitratA ho gii| kauzAmbIpati zatAnIka kI mRtyu ke bAda jaba yuvarAja 'udAyana' zAstA banA taba 'udAyana' ne 'bRhaspatidatta' ko apanA purohita banAyA / duSTa vyakti ko milI saphalatA usakA satyAnAza karane ke lie huA karatI hai| 'bRhaspati' ke sAtha bhI yahI huA / yaha binA roka-Toka anta: pura meM jaataa| vahA~ 'udAyana' kI mahArAnI 'padmAvatI' ke sAtha isakA anucita sambandha ho gyaa| eka dina mahArAja 'udAyana' ne bRhaspatidatta ko raMge hAthoM pakar3a liyaa| phira to kupita honA hI thA / rAjA kaba kisa ke mitra hote haiM? phira aise atyAcArI ko chUTa mile bhI kaise ? tatkSaNa Adeza dekara 'bRhaspatidatta' ko zUlI para laTakavA diyaa| zUlI para chaTapaTAtA rahA / para* upAya kyA? kiye hue karmoM kA phala binA bhoge chuTakArA kahA~ ? vahA~ vaha durdhyAna meM bharakara prathama naraka meM gyaa| Age anantakAla taka saMsAra meM paribhramaNa karegA / - vipAkasUtra, 5 143. baMkacala rAjA vimala ke putra kA nAma puSpacUla aura putrI kA nAma puSpacUlA thaa| yogya vaya hone para puSpacUlA kA vivAha ho gayA, lekina pati kI mRtyu hone ke kAraNa vaha apane pitA ke ghara hI A gaI aura vahIM rahane lagI / puSpacUla rAjakumAra hone para bhI vyasanI thA, corI kI kalA meM atyanta nipuNa thA / isalie usakA nAma baMkacUla par3a gyaa| usakI bahana puSpacUlA usake ina kAryoM ko protsAhana detI thI / isa kAraNa usakA nAma bhI baMkacUlA par3a gyaa| baMkacUla ke nindya kAryoM se janatA parezAna ho gayI to rAjA vimala se zikAyata kii| rAjA vimala ne donoM bhAI-bahanoM ko deza se nikAla diyA / baMkacUla apanI bahana baMkacUlA ko sAtha lekara eka bhIlapallI meM pahu~ca gyaa| isa pallI kA saradAra vRddha ho cukA thA / usane apanA sArA uttaradAyitva kacUla ko sauMpa diyA / eka bAra AcArya candrayaza apane ziSyoM sahita eka sArtha ke sAtha vihAra kara rahe the / sAdhugaNa bhikSA ke lie gaye taba taka sArtha Age bar3ha gayA / varSA Rtu sira para thI / AcArya bar3e pazopeza meM par3e / ucita sthAna kI gaveSaNA
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 246 karate hue ve bhIlapallI meM jA pahu~ce aura baMkacUla se sthAna kI yAcanA kI / baMkacUla ne AcArya ko isa zarta para sthAna diyA ki ve koI dharmopadeza na deNge| cAturmAsa pUrNa karake jaba AcArya candrayaza calane lage to baMkacUla ko preraNA dete hue cAra bAteM kahIM (1) kabhI bhI binA jAnA huA phala na khAnA / (2) sAta-ATha kadama pIche haTe binA kisI para prahAra na karanA / (3) rAjA kI agramahiSI ko mAtA ke samAna mAnanA / (4) bhUlakara bhI kauve kA mA~sa na khAnA / baMkacUla ne ina niyamoM ko jIvana-bhara pAlane kA saMkalpa kara diyA / eka bAra baMkacUla apane sAthiyoM sahita kisI gA~va ko lUTane gayA, lekina use kucha bhI hAtha na lagA, nirAza lauttaa| rAste meM garmI ke kAraNa una sabake hoMTha sUkhane lage, prANa kaMTha meM A gye| per3oM para bar3e sundara phala dikhAI diye / usake sabhI sAthiyoM ne ve phala khA liye, lekina niyama ke kAraNa usane aura usake eka sAthI ne nahIM khAye / ve viSa-phala the| jinhoMne ye phala nahIM khAye, ve hI jIvita bace, zeSa saba maraNa-zaraNa ho gye| baMkaMcUla ne niyama kA pariNAma dekha liyaa| use munizrI ke prati zraddhA utpanna huii| I ghara pahu~cakara dekhA to usakI patnI kisI puruSa ke sAtha soyI huI hai| use krodha AnA hI thaa| myAna se talavAra nikAla lii| usI samaya dUsarA niyama yAda AyA--sAta-ATha kadama pIche haTakara vAra karanA / vaha sAta-ATha kadama pIche haTA to talavAra daravAje se ttkraaii| AvAja hote hI puruSa uTha baiThA aura bolA- bhaiyA ! tuma A gaye, bar3A acchA huaa| pUchane para bahana ne batAyA- Apake jAne ke bAda rAjA ke guptacara naTa kA veza banAkara Aye the| unhIM ke kAraNa maiMne puruSa veza banAyA thA / unheM dakSiNA Adi dekara vidA karane meM rAta kAphI ho gii| merI A~khoM se nIMda gaharA rahI thI, isalie binA veza badale hI so gaI / baMkacUla kI zraddhA AcAryazrI ke prati aura bar3ha gii| usane niyama pAlana kA mahattva samajha liyA / eka bAra baMkacUla corI karane rAjamahala meM pahu~cA / vahA~ rAjA kI agramahiSI usa para Asakta ho gii| lekina baMkacUla ne use mAtA mAnakara bhoga-prArthanA ThukarA dii| rAjA yaha saba chidra meM se dekha rahA thaa| usane use apane
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 jaina kathA koSa putra ke rUpa meM ghoSita kara diyaa| aba baMkacUla apanI bahana baMkacUlA ko bhI vahA~ le AyA aura rAjA ke putra ke rUpa meM sukha se rahane lgaa| grAmAnugrAma vihAra karate hue jaba AcArya candrayaza ujjayinI padhAre to baMkacUla ne unase zrAvaka ke bAraha vrata grahaNa kara liye| zAligrAma-nivAsI zrAvaka jinadAsa se usakI gAr3ha maitrI ho gii| aba vaha zrAvakadharma kA pAlana karane lgaa| eka bAra kAmarUpa deza ke durdhara rAjA ne ujjayinI para AkramaNa kara diyaa| usakA sAmanA karane ke lie rAjA ke Adeza se baMkacUla senA lekara maidAna meM jA phuNcaa| yuddha-kalA meM nipuNa baMkacUla ne durdhara rAjA ko parAjita kara diyaa| vijaya kA DaMkA bajAtA huA baMkacUla lauTa rahA thA, tabhI zatru ne eka viSabujhA tIra chor3A, jo baMkacUla kI pITha meM lgaa| use tIvra vedanA hone lgii| rAjA ne baMkacUla ke usa ghAva ko ThIka karAne ke aneka upAya karAye, lekina saba viphala rhe| anta meM vaidyoM ne batAyA- yadi kauve ke mA~sa meM davAI dI jAe to rAjukamAra zartiyA ThIka ho sakate haiN| kauve ke mA~sa kA nAma sunate hI baMkacUla ne spaSTa iMkAra kara diyAmaiM kaue ke mA~sa kA tyAga kara cukA huuN| prANa rahe yA jAeM, maiM kauve kA mA~sa kisI bhI dazA meM na luuNgaa| rAjA ne use bahuta manAyA-samajhAyA, lekina jaba vaha na mAnA to use samajhAne ke lie jinadAsa zrAvaka ko bulAne ke lie apane sevaka bheje / zrAvaka jinadAsa jaba A rahA thA to mArga meM use do striyA~ rotI huI miliiN| rone kA kAraNa pUchane para unhoMne batAyA--hama saudharma kalpa kI deviyA~ haiN| hamAre pati svarga se cyUta ho cuke haiN| hama rAjakumAra baMkacUla se prArthanA karane AyI thIM; lekina Apa unheM niyama-bhaMga karane kI preraNA dene jA rahe haiN| isase unakI adhogati ho jaaegii| zrAvaka jinadAsa ne apanA karttavya nizcita kara liyaa| usane jAkara rAjA se kahA-mahArAja ! baMkacUla kA AyuSya thor3A hI zeSa hai, ataH niyama bhaMga karane para bhI ye baca nahIM skte| isalie inheM niyama kA pAlana karane hI diijie| antima samaya meM dharmArAdhanA hI ucita hai| rAjA kI sahamati se jinadAsa ne baMkacUla ko saMlekhanA-saMthArA kraayaa|
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 251 baMkacUla ne paMca parameSThI kA jApa karate hue samAdhimaraNa prApta kiyA / zrAvaka jinadAsa jaba lauTakara apane grAma jA rahe thA taba bhI use vahI donoM striyA~ mArga meM miliiN| pUchane para deviyoM ne batAyA- Apane baMkacUla ke bhAvoM itanI vizuddhi kara dI ki ve bArahaveM svarga meM utpanna hue haiM, hamAre svAmI nahIM bana sake haiM I dharma ke prabhAva ko jAnakara jinadAsa bahuta harSita hue| dharma kA prabhAva hI aisA hotA hai I -- vividha tIrthakalpa (DhIMpurI tIrthakalpa 4 ) 144. brAhmI-sundarI bhagavAn 'AdinAtha' ke sumaMgalA aura sunaMdA nAma kI do rAniyA~ thiiN| 'sumaMgalA' ne eka yugala ko janma diyA jisakA nAma thA 'bharata' aura 'brAhmI' tathA 'sunandA' ne jisa yugala ko janma diyA usakA nAma thA 'bAhubalI' aura 'sundarI' | 'brAhmI' aura 'sundarI' jaba jJAnArjana ke yogya banIM taba bhagavAn 'AdinAtha' ne 'brAhmI' ko aThAraha lipi kalA tathA 'sundarI' ko gaNita-kalA kA jJAna karAyA / bhagavAn 'AdinAtha' ne pravrajita hokara jaba kevalajJAna prApta kara liyA taba dharmadezanA dii| usa samaya bAraha jAti kI pariSad sunane ko utsuka banI sammukha avasthita thI / usa pariSad meM se mahArAja 'bharata' ke pA~ca sau putra tathA sAta sau pautra virakta banakara prabhu ke pAsa dIkSita hue| usI samaya 'brAhmI' mahArAja 'bharata' kI AjJA lekara sAdhvI bana gii| jaba sundarI ne dIkSA lenI cAhI, taba 'bAhubalI' ne to AjJA de dI parantu 'bharata' ne AjJA nahIM dI / bharata ne socA'sundarI' jaisI sundarI bhI dIkSA le legI to maiM apane strI- ratna kA pada kise dU~gA? yaha to merI strI - ratna hai, aisI sarvaguNasampannA strI hai| sundarI ko jaba saMyama lene kI AjJA na milane kA kAraNa patA lagA to mana-hI-mana apane rUpa ko dhikkAratI huI socane lagI- merA yaha rUpa hI merI dIkSA meM bAdhaka banA hai| basa, ise hI naSTa kara denA caahie| cora ko nahIM, cora kI mA~ ko mAranA hI ThIka rhegaa| yahI socakara tapa ke dvArA zarIra ko kSINa karane lagI / sATha hajAra varSa taka AyaMbila tapa kiyaa| zarIra haDDiyoM kA DhA~cA mAtra hI raha gayA /
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 jaina kathA koSa mahArAja 'bharata' jaba sATha hajAra varSa taka chaH khaNDa kI sAdhanA karake vApasa vinItA nagarI meM Aye taba 'sundarI' ko dekhakara daMga raha gye| jaba usake tIvratama vairAgya kA patA lagA taba mana-hI-mana anutApa karate hue 'sundarI' ko prabhu ke pAsa lekara gye| apanI ora se dI huI antarAya para ghorAtighora pazcAttApa karate hue bharata ne dIkSA kI saharSa anumati dI / prabhu ne 'sundarI' ko pravrajita kara diyA / 'brAhmI' aura 'sundarI' donoM hI bhaginiyoM ne tIvratama tapa:sAdhanA ke dvArA saMyama kA sakuzala pAlana kiyA / sampUrNa mohAvaraNa ko haTAkara kevalajJAna kA upArjana kiyaa| aneka jIvoM kA. uddhAra karake aSTApada para anazana karake mokSa prApta kiyA / - triSaSTi zalAkApuruSa caritra, parva 1 - Avazyaka niryukti gAthA, 166 / 346 145. bharata - bAhubalI 'bharata' aura 'bAhubalI' AdinAtha bhagavAn ke sau putroM meM bar3e putra the| ina donoM meM bharata bar3e the aura bAhubalI choTe / donoM hI mahAparAkramI balavAn aura AnabAna ke anUThe yoddhA the / 'bharata' kI mAtA kA nAma 'sumaMgalA' tathA 'bAhubalI' kI mAtA kA nAma 'sunaMdA' thaa| vaise bharata ke aTThAnabe choTe bhAI aura bhI the| bhagavAn 'AdinAtha' ne dIkSA lete samaya ayodhyA kA rAjya bharata ko sauMpA, bAhubalI ko 'behalI' deza kA rAjya diyA tathA anya putroM ko anya dezoM kA / 'bharata' ne AyudhazAlA meM cakraratna paidA hone ke bAda bharatakSetra ke chaH khaNDoM meM apanA Adhipatya jmaayaa| isa digvijaya meM use 60,000 varSa lge| jaba digvijaya sampanna karake vinItA nagarI meM lauTe to cAroM ora vijaya kA apUrva ullAsa chA gyaa| lekina tabhI patA lagA ki cakraratna AyudhazAlA meM praveza nahIM kara rahA hai| eka bhI rAjA jaba taka cakravartI kI AjJA svIkAra karane se asvIkAra hotA hai, taba taka cakra AyudhazAlA meM praviSTa nahIM hotA, aisA niyama hai| vicAra karane para 'bharata' kA dhyAna apane ninyAnabe bhAIyoM para gayA / jaba bharata dvArA aTThAnabe bhAIyoM se Adeza mAnane ke lie kahA gayA, taba ve anamane - se bana gye| 'parAdhIna sapanehu sukha nAhI' mAnakara bhagavAn AdinAtha ke pAsa
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 253 dIkSita ho gaye / kintu jaba 'bAhubalI' se kahalAyA gayA taba unakA soyA huA svAbhimAna jAga uThA, yuddha kI cunautI svIkAra kara lI / cakravartI kI senA unake rAjya para jA dhmkii| ve bhI senA sahita maidAna meM A ddtte| raNAMgaNa kA dRzya bhayAnaka dIkhane lgaa| aparimita narasaMhAra kI saMbhAvanA darzakoM kI A~khoM meM tairane lgii| bIca-bacAva karane vAloM kI ora se narasaMhAra rokakara donoM bhAIyoM ko paraspara yuddha karake hAra-jIta kA nirNaya karane kI rAya dI gii| dhvaniyuddha, dRSTiyuddha, muSTiyuddha, bAhuyuddha, daNDayuddha - pA~ca prakAra ke yuddha kiye gaye / sabhI yuddhoM meM 'bAhubalI' vijayI rhe| 'bharata' ko burI taraha parAjaya kA mu~ha dekhanA par3A / parAjita vyakti apanA bhAna bhUla baiThatA hai / 'bharata' ne bhI aucityaanaucitya kA vicAra kiye binA ruSTa hokara 'bAhubalI' ko mArane ke lie cakra calA diyaa| yaha devAdhiSThita cakra apane bhAI kA kaise saMhAra kara sakatA thA ! cakra lauTa AyA, kintu isa jaghanyatama prayatna se 'bAhubalI' phuphakAra utthe| roSAruNa hokara bharata kA saMhAra karane ke lie muTThI tAna lii| 'bAhubalI' kI usa tanI huI muTThI ko dekhakara devagaNa AkAza mArga se bIca meM A khar3e hue aura bAhubalI se kahane lage - vIravara ! ApakI isa muTThI kA AghAta sahana karane vAlA yahA~ kauna hai? jaba Apa jaise prAmANika puruSa bhI apane bar3oM ko yoM mArane lageMge taba bar3oM kA sammAna kauna karegA? mahArAje 'bharata' ne Apake sAtha jo bhI vyavahAra kiyA hai use pahu~ce hue sAdhaka kI bhAMti kSamA kIjie / use bhUla jAiye / devoM ke udbodhana se 'bAhubalI' kA krodha zAnta huA / uThAI huI muTThI ko vApasa kyA karanA thA ? apane sira kA luMcana karake sAdhu bana gaye / vijayI 'bAhubalI' ko muni dekhakara 'bharata' pairoM meM jhuka gye| anutApa karate hue rAjya kA bhAra sa~bhAlane ke lie khaa| AyudhazAlA meM cakra ke na ghusane kI apanI vivazatA btaaii| kSamAyAcanA karake apane sthAna para Aye aura zAsana kA saMcAlana karane lage / 'bAhubalI' muni ke mana meM AyA - yadi maiM bhagavAn AdinAtha ke pAsa jAU~gA to mere se pUrvadIkSita laghu bhAIyoM kI vandanA karanI pdd'egii| sAdhanA vyakti kI hotI hai--yahI socakara vahIM vana meM dhyAnastha khar3e ho gaye / khAnApInA to chor3A hI, para sAtha meM tana kI caMcalatA kA parityAga karake prastara mUrti
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 jaina kathA koSa kI bhAMti avicala khar3e ho gye| zarIra kRza ho gyaa| pakSiyoM ne vahA~ apane ghoMsale banA liye| bAraha mahIne vyatIta ho gye| ___ bhagavAn 'AdinAtha' ne jaba yaha saba kucha dekhA taba 'brAhmI' aura 'sundarI' ko vahA~ upadeza dene bhejaa| donoM bhaginiyoM ne mRdu svara se prabuddha karate hue kahA-'bandhuvara ! Apa isa ahaMkAra ke gajarAja para savAra haiN| usase nIce utriye| vahA~ car3he-car3he kevalajJAna nahIM hogaa|' 'bAhubalI' cauMke / apanI bhUla kA bhAna huaa| apane laghu bAMdhavoM ko vandanArtha jAne kI bhAvanA kii| tatkSaNa kevalajJAna utpanna ho gyaa| mahArAja 'bharata' cakravartI banakara bahuta lambe samaya taka nyAya-nItipUrvaka rAjya kA saMcAlana karate rahe / eka dina vastrAbhUSaNoM meM susajjita hokara apane rUpa ko dekhane zIzamahala meM gye| apane vaibhava para, apratima saundarya para phUle nahIM samA rahe the| itane meM sahasA eka aMgulI kI ora dhyAna gyaa| aMgulI sundara nahIM laga rahI thii| kAraNa kI khoja karane para dhyAna AyA, inameM aMgUThI pahananI hI bhUla gyaa| tatkSaNa cintana bdlaa| socA, yaha sArI zobhA-sundaratA bAhya sAmagrI se hai| maiM bhI kaisA bebhAna rhaa| bAhya sAmagrI meM hI mugdha banA rhaa| yoM cintana karate-karate usa zIzamahala meM hI kevalajJAna prApta kara liyaa| devatAoM ne sAdhu veza diyaa| nirvANa prApta kiyaa| -tripaSTi zalAkApuruSa caritra, parva 1/6 146. bhAvinI-karmarekha manoramapura ke rAjA ripumardana ke koI putra na thA, sirpha 'bhAvinI' nAma kI eka putrI thii| vaha rAjA ko prANoM ke samAna priya thii| bAlyAvasthA meM vaha eka kalAcArya ke pAsa vidyA par3hatI thii| isI nagara meM dhanadatta nAma kA eka nirdhana zreSThI rahatA thaa| usakA 'kamarekha' nAma kA putra bhI isI kalAcArya ke pAsa par3hatA thaa| eka bAra kutUhalavaza bhAvinI ne guru se pUchA-merA pati kauna hogA? guru ne graha Adi dekhakara batAyA--yaha karmarekha hI tumhArA pati hogaa| yaha sunate hI bhAvinI ko bar3A roSa aayaa| vaha kopabhavana meM jA lettii| rAjA ke pUchane para bhAvinI ne saba kucha spaSTa batAkara kahA--maiM aise nirdhana ke sAtha kabhI vivAha na kruuNgii| aisA upAya honA cAhie ki yaha karmarekha rahe hI nhiiN|
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 255 priya putrI ke haTha se vivaza hokara rAjA ne karmarekha ko phAMsI kI sajA de dii| lekina badhika jaba use vadhasthala para le gayA to usake mana meM vicAra AyA--niraparAdha bAlaka ko mAranA ucita nahIM hai| usane use chor3a diyA aura rAjA ko Akara batA diyA ki karmarekha samApta ho cukA hai| karmarekha vahA~ se calA gyaa| calate-calate vaha zrIpura nagara ke bAharI bhAga meM Akara so gyaa| ___ zrIpura nagara meM zrIdatta nAma kA eka zreSThI rahatA thaa| usakI zrImatI nAma kI eka putrI thii| usa seTha ko rAtri meM usakI kuladevI ne darzana dekara kahA--isa gA~va ke bAhara prAta:kAla ke samaya sote hue jisa yuvaka ke pAsa tumhArI kAlI gAya khar3I ho, usI ke sAtha apanI putrI kA vivAha kara denaa| kuladevI ke nirdezAnusAra zrIdatta seTha gayA to use karmarekha mila gyaa| usane usI ke sAtha apanI putrI zrImatI kA vivAha kara diyA / yahA~ karmarekha ne apanA asalI nAma chipAkara ratnacandra nAma btaayaa| eka bAra apane zvasura zrIdatta kI AjJA lekara karmarekha samudra-mArga se vyApAra karane lgaa| paradeza meM usane bahuta dhana kamAyA, lekina vApasa lauTate samaya usakA vAhana bhaMga ho gyaa| vaha samudra meM gira gyaa| samudra meM use eka matsya nigala gyaa| vaha matsya samudra ke kinAre Akara leTa gyaa| vahA~ use machuoM ne pakar3a liyaa| cIrane para karmarekha jIvita nikala gyaa| una machuoM ne use bhRgupura (bhar3auMca) ke rAjA ko bheMTa kara diyaa| rAjA ke koI putra na thaa| ataH usane use apanA putra mAna liyA aura kuMDanapura ke rAjA kI putrI ke sAtha usakA vivAha bhI kara diyaa| idhara rAjA ripudamana ne bhI apanI putrI bhAvinI kA svayaMvara kiyaa| svayaMvara meM karmarekha bhI aayaa| bhAvinI ne usI ke gale meM varamAlA DAla dii| donoM kA vivAha ho gyaa| ___ eka dina karmarekha svarNathAla meM bhojana kara rahA thaa| bhAvinI paMkhA jhala rahI thii| usI samaya bar3e jora kI AMdhI calane lgii| bhojana meM dhUla na gira jAe, isalie bhAvinI ne apane vastra kI oTa kara dii| yaha dekhakara karmarekha ko purAnI smRti ho AyI aura vaha muskarA utthaa| __isa musakarAhaTa kA rahasya jaba bhAvinI ne atyAgraha karake pUchA to karmarekha ne saba kucha spaSTa batA diyaa| bhAvinI lajjA aura saMkoca se gar3a gii| use
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 jaina kathA koSa apane kiye para bahuta pazcAttApa hone lgaa| taba karmarekha ne use dhairya ba~dhAte hue kahA--honI aTala hotI hai| jaisI honahAra hotI hai, vaisI hI buddhi ho jAtI hai, vaise hI nimitta.mila jAte haiN| tuma zoka mata kro| tumane to merA upakAra hI kiyaa| yadi maiM manoramapura se na nikalatA to rAjA kaise bntaa| kamarekha ke isa prakAra samajhAne se bhAvinI kA zoka dUra ho gyaa| vaha karma kI aTalatA para vizvAsa karane lgii| rAjA karmarekha ne karma kSaya karane ke lie vRddhAvasthA meM saMyama liyA aura dustara tapa karake sadgati prApta kii| -upadeza prAsAda, bhAga 4 147. bhojakavRSNi-andhakavRSNi mathurA nagarI meM sUra nAma kA eka harivaMzIya rAjA thaa| usake do putra the--sauri aura suvIra / sauri rAjA ne saurIpura nagara (sUryapura, AgarA) basAyA / sauri rAjA ke putra kA nAma andhakavRSNi (viSNu) aura suvIra rAjA ke putra kA nAma 'bhojakavRSNi' (viSNu) thaa| 'andhakavRSNi' kI mahArAnI 'subhadrA' ke 'samudravijaya', 'vasudeva' Adi dasa putra the, jo dasa dizAha khlaaye| pANDavoM kI mAtA 'kuntI' tathA 'zizupAla' kI mAtA 'mAdrI' ye do putriyA~ thiiN| suvIra ke putra bhojakavRSNi ke ugrasena aura devasena--do putra the| 'satyabhAmA', 'rAjImatI', nAmaka do putriyAM thiiN| 'ugrasena' ke putra 'kaMsa' tathA 'atimuktaka' the| devasena rAjA kI putrI kA nAma thA 'devakI' jo jagatprasiddha vAsudeva zrIkaSNa kI mAtA thii| vaise ina donoM bhAIyoM kA parivAra paryApta rUpa se vizAla, samRddha tathA zrIsampanna thaa| anekAneka prAmANika puruSa bhagavAn 'neminAtha', zrIkRSNa, balabhadra Adi isI kula meM avatarita hue| -Avazyaka cUrNi -vasudeva hiNDI 148. maghavA cakravartI sAvatthI (zrAvastI) nagarI ke mahArAja 'samudravijaya' kI paTarAnI kA nAma 'bhadrA' thaa| bhadrA ne caudaha svapna dekhakara eka bhAgyavAna putra ko janma diyA, jisakA nAma rakhA gayA 'mghvaa'| yuvAvasthA meM aneka rAja-kanyAoM ke sAtha
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 257 'maghavA' kA pANigrahaNa huaa| jaba AyudhazAlA meM cakra paidA ho gayA taba 'maghavA' ne chaH khaNDoM para apanA adhikAra jmaayaa| yaha tIsarA cakravartI khlaayaa| anta meM saMyama kA pAlana karake mokSa meM virAjamAna huaa| pandrahaveM tIrthaMkara zrI dharmanAtha ke bAda ye cakravartI hue| -triSaSTi zalAkApuruSa caritra, parva 4, sarga 6 ___146. madhubinda hastinApura meM dhanapAla nAma kA sArthavAha rahatA thaa| vaha videzoM meM jAkara vyApAra kiyA karatA thaa| eka bAra jaba vaha vyApAra ke lie sArtha lekara jAne lagA to usane nagarI ke anya vyApAriyoM ko bhI sAtha calane ko khaa| bahuta se loga sAtha calane ko taiyAra ho gye| unameM eka jayacanda nAma kA vyakti bhI thaa| sArtha cala diyaa| eka saghana vana meM per3oM kI chAyA meM sArtha ThaharA aura sabhI vizrAma karane lge| . sukhapUrNa nidrA lene ke lie jayacanda sArtha se dUra jAkara eka per3a kI ghanI chAyA meM so gyaa| use gaharI nIMda A gii| sArthavAha dhanapAla ko jayacanda kA dhyAna na AyA aura vaha sArtha lekara Age bar3ha gyaa| idhara jayacanda kI nIMda sUryAsta ke samaya ttuuttii| dekhA to sArtha jA cukA thaa| vaha bahuta ghbraayaa| rAta kisI taraha kATI aura subaha eka ora ko cala diyaa| eka hAthI ne use dekha liyaa| hAthI usake pIche bhaagaa| jayacanda bhI prANa bacAne ko muTThI bAMdhakara bhaagaa| bhAgate-bhAgate use eka vizAla vRkSa kI moTI zAkhA dikhAI de gii| vaha apanI sampUrNa zakti lagAkara uchalA aura zAkhA se laTaka gyaa| pIche bhAgate hue hAthI ne use sUMDa meM lapeTane kI ceSTA kI, lekina jaba sUMDa meM use na lapaka sakA to vaha vRkSa ke tane ko hI sUMDa se girAne kA prayatna karane lgaa| vRkSa para madhumakkhiyoM kA chattA thaa| hAthI ke hilAe jAne para madhumakkhiyA~ ur3I aura jayacanda ko kATane lagI| jayacanda ne nIce dekhA to eka andhakUpa thA jisameM eka bhayaMkara nAga phana phailAe phuphakAra rahA thaa| usakI dRSTi Upara gaI to dekhA ki jisa DAla para vaha laTakA huA hai, use sapheda aura kAle raMga ke do cUhe kutara rahe haiN| cAroM ora se vipattiyoM meM ghirA jayacanda behAla ho gyaa| use mauta najara Ane lgii| tabhI zahada ke chatte se eka bUM yo
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 jaina kathA koSa mu~ha meM girI / vaha chatte kI ora lAlasA bharI dRSTi se dekhane lagA / tabhI AkAza-mArga se eka vidyAdhara aura vidyAdharI vimAna meM baiThe nikle| vidyAdharI ko usa para dayA A gii| usane apane pati se use bacAne kA Agraha kiyA / vidyAdhara ne vidyAdharI se kahA - 'priye ! vaha hamArI bAta nahIM mAnegA, kyoMki vaha madhubindu kA lobhI banA huA hai|' lekina vidyAdharI ne phira bhI Agraha kiyaa| usake Agraha ko mAnakara vidyAdhara apanA vimAna jayacanda ke pAsa lAyA aura bolA--' bhAI ! tuma vimAna meM baiTha jaao| ina saba saMkaToM se mukta ho jaaoge| tumheM nirApada sthAna para pahu~cA dUMgA / ' jayacanda bolA--ApakA kahanA ThIka hai, lekina eka bUMda zahada cATa lUM, taba calUMgA / eka bUMda zahada girA / jayacanda ne vaha cATa liyA / vidyAdhara ne calane ko kahA to dUsarI bUMda cATane kI icchA prakaTa kI / isI taraha vidyAdhara calane kA Agraha karatA rahA aura jayacanda madhubindu cATane kI icchA prakaTa karatA rahA / Akhira nirAza hokara vidyAdhara calA gayA / yahI dazA sabhI saMsArI jIvoM kI hai| gajarAja mahAkAla kA rUpa jo samasta saMsAra ko kSubhita kie hue hai| sapheda aura kAle raMga ke do cUhe dina aura rAta ke rUpa haiM, jo prati kSaNa manuSya kI AyurUpI Dora ko kATa rahe haiM / aMdhakUpa naraka-nigoda ke samAna hai, jisameM girakara manuSya anantakAla ke lie patita ho jAtA hai aura madhumakkhiyA~ parivArIjanoM ke samAna haiM, jo manuSya ko DaMka mAra-mArakara dukhita karate rahate haiN| itane saMkaToM ke hone para bhI manuSya kAma-bhogarUpI madhubindu ke kSaNika rasAsvAdana meM lubdha banA rahatA hai| vaha sadgurudevarUpI vidyAdhara kI bAta mAnakara saMkaTa-mukti kA upAya nahIM karatA aura isI dazA meM bhava-bhramaNa karatA rahatA hai| -- dharmopadezamAlA - jambUkumAracariyaM 150. marIcikumAra 'marIci' kumAra bhagavAn 'RSabhadeva' ke jyeSTha putra bharata kA putra thA / 'marIci ' kumAra ne bhI 'AdinAtha' ke sAtha hI saMyama svIkAra kiyA thaa| para garmI meM tRSA kA parISaha nahIM saha sakane ke kAraNa jaina muni ke veza kA tyAga kara
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 256 tridaMDI tApasa bana gyaa| vizeSa bAta yaha rahI ki tApasa ke veza meM bhI bhagavAn AdinAtha dvArA prativAdita jaina dharma ke siddhAntoM kA janatA ko upadeza detaa| jo virakta ho jAtA, una siddhAntoM ke prati AkarSita hotA, use bhagavAna 'RSabhadeva' ke pAsa bheja detaa| __yoM karate-karate eka bAra 'marIci' asvatha huaa| usa samaya usake pAsa ziSya na hone se sevA karane vAlA koI nahIM thaa| taba usameM apanA ziSya banAne kI bhAvanA jgii| aba koI bhI upadeza lene ke lie AtA to use marIci kahane lagA-mere pAsa bhI dharma kA saccA tattva hai| ____ eka bAra bhagavAn 'RSabhadeva' samavasaraNa (dharmasabhA) meM dezanA de rahe the| dezanA kI samApti para mahArAja 'bharata' ne pUchA-prabhuvara ! isa vizAla pariSad meM Apa jaisA mahAsamartha, saubhAgyavAn aura aisI sampatti pAkara tIrthaMkara ho sake, aisA koI vyakti hai? prabhu ne kahA--isa sabhA meM nahIM, sabhA ke bAhara baiThA tumhArA hI putra 'marIci' kumAra hai, jo abhI tridaMDI tApasa ke veza meM hai| vaha isa avasarpiNI kAla kA antima tIrthaMkara 'mahAvIra' hogaa| itanA hI nahIM, vaha 'marIci' isa bharatakSetra kA aura isa kAla kA 'tripRSTha' nAma kA prathama 'vAsudeva' tathA mahAvidehakSetra meM 'priyamitra' nAma kA cakravartI bhI hogaa| mahArAja 'bharata' apane putra ke bar3hate varcasva ko sunakara pulakita ho utthe| 'marIci' ke pAsa Akara sArA saMvAda sunaayaa| 'marIci' kA mana bA~soM uchalane lgaa| kula-mada meM uchalatA huA bolA--'mere kula kA kyA kahanA? yaha kitanA zreSTha hai ! mere dAdA isa yuga ke prathama tIrthaMkara haiN| mere pitA prathama cakravartI haiN| maiM prathama vAsudeva bnuuNgaa| kula kA kyA, mujhe bhI to dekho| maiM akelA hI vAsudeva banUMgA, cakravartI bhI banUMgA tathA tIrthaMkara bhI bnuuNgaa|' yoM kula aura gotra ke mada meM marIci bAga-bAga ho gyaa| yaha bhagavAn 'mahAvIra kA tIsarA bhava thaa| sattAIsaveM bhava meM yahI 'marIci' bhagavAn mahAvIra ke rUpa meM carama tIrthaMkara ke rUpa meM paidA hokara karmoM kA nAza karake mokSa meM virAjamana hue| -Avazyaka malayagiri
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 jaina kathA koSa ___ 151. marudevI mAtA isa avasarpiNI kAla ke tIsare Are meM 'vinItA' nagarI meM eka yugala paidA huA, jisakA nAma thA 'nAbhi' aura 'mrudevii'| usa yuga kI paripATI ke anusAra donoM kA vivAha huaa| yaha vaha samaya thA, jaba yaugalika paraMparA samApta prAya thii| kulakara vyavasthA cala rahI thii| rAjya-praNAlI kI pratisthApanA ho, yaha Avazyaka-sA pratIta ho rahA thaa| 'nAbhi' caudahaveM kulakara hue| 'marudevI' ke bhI eka yugala utpanna huA, jisakA nAmakaraNa huA--'RSabhadeva' aura 'sumNglaa'| bhagavAna 'RSabhanAtha' asi, masi, kRSi karma kA prazikSaNa dekara rAjya vyavasthita karake saMyamI bne| marudevI putra ke moha meM vyAkula rahane lgii| eka bAra cakravartI 'bharata' jaba mAtA 'marudevA' ko praNAma karane Aye taba zokAkula 'marudevI' ne bharata ko bahuta-bahuta ulAhane diye / yahA~ taka kaha diyA ki tU to rAjya meM lubdha banA baiThA hai| tujhe kyA patA 'RSabha' sukhI hai yA duHkhI hai| use kauna bhojana khilAtA hogA? kauna pAnI pilAtA hogA? bhUkhA-pyAsA behAla banA jyoM-tyoM apanA samaya kATatA hogaa| ___'bharata' ko apanI bhUla para anutApa huaa| sevakoM ko zIghrAtizIghra patA lagAkara saMvAda dene kA Adeza diyaa| itane meM saMvAda milA ki prabhu ne kevalajJAna prApta kara liyaa| ve isa samaya vinItA nagarI ke bAhara virAjamAna haiM aura samavasaraNa meM dezanA de rahe haiN| mahArAja 'bharata' 'marudevA' ko darzanArtha samavasaraNa kI ora le cle| hAthI ke haude para baiThI huI mAtA marudevA dUra se hI bhagavAn 'AdinAtha' kA vaha tIrthaMkarocita aizvarya dekhakara cakita raha gii| mana hI mana socane lagI--maiM to cintA kara rahI thI ki vaha du:khI hogA, para yaha to yoM sukhoM meM jhUla rahA hai| adbhuta aizvarya hai isakA ! merI ora dekhatA bhI nhiiN| __yoM vicAra karate-karate saMsAra kI asAratA kA jJAna huaa| bhAvanA kA pravAha bahuta hI vega se prabhAvita huaa| hAthI para baiThe-baiThe hI kSapaka zreNI car3hakara kevalajJAna prApta karake mokSa meM jA viraajiiN| mahArAja 'bharata' jaba prabhu ke darzana karate haiM, taba prabhu sahasA pharamAte haiM'marudevA bhagavaI siddhA'-marudevA bhagavatI mokSa meM pahu~ca gaI haiN| 'bharata' cauMke / Akara dekhate haiM--hAthI para baiThe-baiThe hI mAtA marudevA divaMgata ho gaI haiN|
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 261 mAtA 'marudevA' isa yuga kI prathama siddha gati meM jAne vAlI bniiN| -jambUdvIpaprajJapti, usahacariyaM -triSaSTi zalAkApuruSa caritra, parva 1 152. mallikumArI ke chaH mitra 1. rAjA pratibuddhi 'mallinAtha' bhagavAn ke chaH mitroM meM eka mitra huA 'sAketa' nagarI kA mahArAja 'prtibuddhi'| usakI rAnI kA nAma padmAvatI aura mantrI kA nAma subuddhi thaa| eka bAra vaha apanI rAnI 'padmAvatI' dvArA kiye gaye nAgayajJa meM bhAga lene gyaa| vahA~ apUrva zrIdAmagaMDaka (mAlA) ko dekhakara ativismita huaa| mantrI se pUchA-'kyA tumane pahale aisI mAlA dekhI hai?' mantrI ne kahA--'deva ! videharAja kI kanyA malli ke pAsa jo mAlA hai, usake lakSAMza se bhI yaha tulanIya nahIM hotii|' rAjA ne punaH puuch|--btaao, vaha kaisI hai? saciva ne kahA-rAjan ! usa jaisI dUsarI hai hI nahIM, taba bhalA maiM batAU~ bhI kaise? rAjA kA mana vismaya se bhara gyaa| malli kI ora vaha AkarSita ho gyaa| usane vivAha kA prastAva lekara dUta ko mithilApura kI ora bheja diyaa| 2. rAjA candracchAyA mahArAja 'candracchAyA' 'campA' nagarI meM rAjya karatA thaa| usI nagarI meM 'arhannaka' nAma kA eka samudrI vyApArI rahatA thaa| eka bAra vaha yAtrA se vApasa lauTakara AyA to do divya kuMDala rAjA ko bheMTa kiye| rAjA ne pUchA-'tuma loga aneka dezoM meM ghUmate ho| vahA~ tumane kahIM koI nayI cIja dekhI hai?' arhannaka ne kahA-'svAmin ! isa bAra sAmudrika yAtrA meM deva ne mujhe dharma se vicalita karane ke lie aneka upasarga kiye| maiM dharma meM aDiga rhaa| taba prasanna hokara do divya kuMDala yugala usane mujhe diye| maiMne eka kuMDala yugala mahArAja 'kuMbha' ko upahAra diyaa| unhoMne apane hAthoM se ve kuMDala apanI putrI 'malli' ko phnaae| usa kanyA ko dekha maiM atyanta vismita huaa| aisA rUpa
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 jaina kathA koSa aura lAvaNya maiMne kahIM nahIM dekhaa| usako dekhate hue A~kheM thaka nahIM rahI thIM / taba rAjA candracchAyA kA anurAga malli ke prati jAgRta huA / usane malli kI - yAcanA ke lie apanA dUta vahA~ bhejA / 3. rAjA rUpI 'rUpIrAjA' nAma kA rAjA ' zrAvastI' nagarI meM rAjya karatA thA / usakI putrI kA nAma 'subAhu' thaa| eka bAra usake cAturmAsika majjanaka mahotsava ke samaya rAjA ne nagara ke caurAhe para eka sundara maNDapa bnvaayaa| samUce dina vaha vahIM baiThA rhaa| kanyA 'subAhu' sajjita hokara pitA ke pAsa aayii| pitA ko praNAma kiyA, taba pitA ne use apanI goda meM baiThA liyaa| apanI kanyA ke rUpa para harSita huA phUlA nahIM samA rahA thA / pAsa meM baiThe varSadhara nAma ke antaHpura rakSaka se pUchA- 'kyA anya kisI kanyA kA aisA majjanaka mahotsava dekhA hai ? ' varSadhara ne vinamra hokara kahA - 'rAjana ! jaisA 'kuMbha' rAjA kI putrI 'malli' kA majjanaka mahotsava huA, usake sAmane yaha kucha bhI nahIM / ' itane saMvAda se hI rAjA kA pUrvajanma kA prema jAgRta ho gyaa| usane malli ke sAtha vivAha karane kA prastAva dekara dUta ko mithilA- nareza kuMbha ke pAsa bheja diyA / 4. rAjA zaMkha eka bAra mallikumArI ke kuMDaloM kI saMdhi TUTa gii| use jor3ane ke lie mahArAja kuMbha ne aneka svarNakAroM ko bulAyA, para ve sAre use jor3ane meM asaphala rahe / rAjA ne kupita hokara una saba ko yaha kaha kara deza nikAlA de diyA- ' aise akuzala kalAkAra mere rAjya meM kalaMka - svarUpa haiM / ' ve svarNakAra idhara-udhara bhaTakate-bhaTakate vArANasI ke mahArAja 'zaMkha' kI zaraNa meM gye| rAjA ne una sabake Ane kA kAraNa pUchA, taba una sabane sahIsahI sArI bAta batA dii| rAjA ne pUchA--' mallikumArI kaisI hai? ' svarNakAroM ne kanyA ke rUpa kI bhUri-bhUri prazaMsA kI / rAjA 'malli' para Asakta ho gyaa| usane vivAha kA prastAva dekara dUta ko mahArAja 'kuMbha' ke pAsa bhejA /
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 263 5. rAjA adInazatru mallikamArI ke choTe bhAI dinna ne apane anta:pura meM citrazAlA bnvaaii| una citrakAroM meM eka yuvA citrakAra thA, jise citrakalA meM vizeSa labdhi prApta thI ki vaha kisI bhI vastu yA vyakti kA eka choTA-sA aMga dekhakara hI usakA hUbahU citra banA sakatA thaa| eka dina usane parde meM baiThI mallikumArI ke pA~va kA aMgUThA dekha liyaa| usa aMgUThe ke AdhAra para usane 'malli' kA pUrA citra taiyAra kara diyaa| malladinna ne citrazAlA meM pahu~cakara jaba usa citra ko dekhA to use yaha lagA ki yaha to merI bar3I bahana baiThI hai| praNAma karane lgaa| taba pAsa khar3I dhAyamAtA ne kahA--kumAra, yaha to citra mAtra hai| yaha bahana kahA~ hai? * asthAna para aisA citra banAne ke kAraNa kumAra citrakAra para krUddha ho uThA aura use vadha karane kA Adeza de diyaa| jaba usane bahuta anunaya-vinaya kiyA taba usake sAre upakaraNoM ko tor3akara use deza se nikAla diyaa| __vaha yuvA citrakAra hastinApura ke rAjA 'adInazatru' kI zaraNa meM calA gyaa| rAjA ne usake Agamana kA kAraNa pUchA to usane sArI ghaTanA sunAte hue kumArI 'malli' ke saundarya kI bahuta-bahuta prazaMsA kii| rAjA mallikumArI ke prati AkarSita ho gayA aura usane apane vivAha kA prastAva lekara dUta ko mahArAja 'kuMbha' ke pAsa bhejaa| 6. rAjA jitazatru eka bAra 'cekkhA' nAma kI parivrAjikA 'malli' ke bhavana meM aayii| vaha cAroM veda aura aneka zAstroM meM paMDitA thii| vaha dAnadharma aura zaucadharma kA nirUpaNa karatI thii| vaha bhagavatI malli ke mahala meM Akara apane zaucadharma kI uttamatA batAne lgii| bhagavatI malli ne zaucadharma kI nissAratA batAkara use parAjita kara diyaa| parivrAjikA kupita hokara 'kAMpilyapura' ke rAjA 'jitazatru' kI zaraNa meM calI gii| ___ rAjA ne kahA--tuma deza-dezAMtaroM meM ghUmatI ho| kyA kahIM tumane hamAre antaHpura kI rAniyoM jaisA rUpa-lAvaNya dekhA hai?
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 jaina kathA koSa mauke kA lAbha uThAte hue usane kahA--mahArAja ! 'malli' kumArI ke samakSa ApakI sabhI rAniyA~ phIkI lagatI haiN| usake pada-nakha se bhI tulanA nahIM kara sktiiN| rAjA mallikumArI ko pAne ke lie adhIra ho uThA aura usane apanA dUta vahA~ bheja diyaa| isa prakAra sAketa, campA, zrAvastI, vArANasI, hastinApura aura kApilyapura ke rAjAoM ke dUta mithilA pahu~ce aura apane-apane mahArAjA ke lie kumArI malli kI yAcanA kii| rAjA 'kuMbha' ne unheM tiraskRta kara nagara se nikAla diyaa| ve chahoM dUta apane-apane svAmI ke pAsa Aye aura sArI ghaTanA kaha sunaaii| chahoM rAjAoM ne kupita hokara mithilA kI ora prasthAna kara diyaa| isake bAda mallikumArI kI kuzalatA se ve pratibuddha hue| jaba mallinAtha ko kevalajJAna ho gayA aura unhoMne dharmadezanA dI to ina chahoM rAjAoM ne bhI saMyama grahaNa kara liyaa| -jJAtAdharmakathA, a.8 mAtA 153. mallinAtha ___sAriNI . janma sthAna mithilA kevalajJAna tithi mArgazIrSa zuklA 11 prabhAvatI cAritra paryAya 54,600 varSa pitA kuMbha nirvANa tithi phAlguna zuklA 12 janma tithi mArgazIrSa zuklA 11 kula Ayu 55,000 varSa kumAra avasthA 100 varSa cihna dIkSA tithi pauSa zuklA 11' jambUdvIpa ke mahAvideha kSetra meM 'vItazokA' nAma kI eka vizAla, samRddha aura darzanIya nagarI thii| usake adhinAyaka 'bala' rAjA ke dhAriNI pramukha eka hajAra rAniyA~ thiiN| dhAriNI rAnI ke putra kA nAma thA 'mhaabl'| kumAra kA kamalazrI Adi pA~ca sau rAjakanyAoM ke sAtha pANigrahaNa huaa| 'bala' rAjA kalaza 1. triSaSTi zalAkApuruSa caritra aura jaina siddhAnta bola saMgraha, bhAga 6 meM ye donoM tithiyA~ mArgazIrSa zuklA gyAraha hai lekina jJAtAsUtra meM pauSa zuklA gyAraha hai|
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 265 kA zAsana.sUtra pUre laya para cala rahA thaa| usa samaya vahA~ 'dharmaghoSa' nAma ke mahAsthavira pdhaare| rAjA ko vairAgya jgaa| apane putra 'mahAbala' kumAra ko rAjya. bhAra sauMpakara svayaM saMyama svIkAra kara liyaa| ___ yuvarAja 'mahAbala' aba rAjA bana gyaa| usake chaH bAlamitra the| ve sabhI samavayaska the| bacapana se saba meM mitratA thii| hama sabhI kAma sAtha-sAtha kareMge, yahA~ taka ki saMyama leMge to bhI saba sAtha hI leMge--isa prakAra vacanabaddha ho cuke the| eka bAra nagara ke 'indrakuMbha' udyAna meM 'dharmaghoSa' nAma ke mahAsthavira pdhaare| rAjA 'mahAbala' saMyama lene ko udyata huA aura 'dharmaghoSa' muni se prArthanA kI-guruvara ! maiM apane chaH bAlamitroM se pUchakara una sabake sAtha hI saMyama luuNgaa| ___ yoM kahakara apane chaH mitroM ke pAsa Akara sArI bAta khii| ve bhI dIkSA ko taiyAra ho gye| 'mahAbala' kumAra una chaH mitroM ke sAtha 'dharmaghoSa' muni ke pAsa dIkSita ho ge| tapa:sAdhanA meM lIna rahane lge| sabhI munigaNa sAtha rhe| ekadA ina sAtoM muniyoM ne yaha nirNaya liyA ki tapasyA bhI hama sabhI ko eka jaisI hI karanI hai| upavAsa karate haiM to sabhI upavAsa karate haiN| do dina kA, tIna dina kA vrata bhI karate haiN| tapa sabhI eka jaisA hI karate haiN| yoM karatekarate 'mahAbala' muni ke mana meM vicAra AyA ki ina sabhI ke barAbara tapasyA karane meM merI kyA adhikAI hai| mujhe inase kucha adhika karanI caahie| yoM vicAra kara anya cha: muni do dina kA vrata kholane ke lie AhAra lAte to 'mahAbala' muni kahate ki aise hI bhAvanA bana gaI, maiMne tIna dina kA vrata kara liyaa| yoM kapaTapUrvaka unase adhika tapa kara lete / yoM aneka varSa saMyama kA krama calatA rhaa| isa prakAra mAyA ke kAraNa unhoMne strI nAmakarma kA upArjana kiyaa| utkRSTaM tapa tathA bIsa sthAnakoM ke sevana se tIrthaMkara nAmakarma kA bhI bandhana kiyaa| sAtoM muni saMyama kA sakuzala parisamApana karake anuttara vimAna meM utpanna hue| ___ vahA~ se ve chaH mitroM ke jIva alaga-alaga rAjyoM meM rAjakumAra ke rUpa meM paidA hue tathA 'mahAbala' kA jIva 'mithilA' nagarI ke mahArAja 'kuMbha' kI paTarAnI 'prabhAvatI' ke yahA~ putrI rUpa meM paidA huaa|
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 jaina kathA koSa 'prabhAvatI' devI jaba garbhavatI thI taba 'mallikA' ke phUloM kI zayyA meM baiThane kI manobhAvanA ( dohada) bnii| use vyantara deva ne pUrA kiyA / isalie putrI kA nAma 'mallikumArI' diyA / 'mallikumArI' kA rUpa-saundarya-lAvaNya to anUThA thA hii| sAre bharatakSetra meM unake rUpa kI tulanA ho sake, aisA koI nahIM thA / 'mallikumArI' ko tIrthaMkara hone ke kAraNa garbha se hI avadhijJAna thA / avadhijJAna meM mallikumArI ne apane chaH hI mitra alaga-alaga sthAna meM janme hue dekhe | unheM pratibodha dene kA nizcaya kiyA / 'mallikumArI' ne azoka vATikA meM eka mohana ghara banavAyA / vaha aneka staMbhoM vAlA thA / usake bIca meM eka gupta gRha bnvaayaa| usake cAroM ora chaH jAliyA~ thiiN| usake bIca meM eka vizAla cabUtarA aura usake Upara apanI Adamakada eka sone kI mUrti banavAkara rakha dii| mUrti andara se khokhalI rakhI aura Upara se usameM kucha DAlane ke lie Dhakkana rkhaa| usa Dhakkana ko kholakara pratidina thor3A-thor3A anna usameM DAlane lgii| pratidina usameM anna DAlane se tathA saphAI na karane se vaha AhAra vahA~ sar3ane lgaa| usakI durgandha itanI tIvra ho gaI mAno koI marA huA sAMpa yA zava par3A ho| idhara 'mallikumArI' ke rUpa kI carcA cAroM ora phaila gaI / ve chaH mitra jo vibhinna rAjyoM meM paidA hue the, unake pAsa bhI usake rUpa kI carcA ' phuNcii| sabhI 'mallikumArI' ke sAtha vivAha karane ko llcaaye| apane-apane dUta bhejakara kuMbha rAjA se 'mallikumArI' kI mA~ga kii| dUtoM ke dvArA apanI putrI kI yAcanA sunakara 'kuMbha' rAjA kupita ho utthaa| apamAnita karake dUtoM ko vApasa bhejA / apane-apane dUtoM ke dvArA saMvAda pAkara chahoM rAjAoM ne paraspara meM sandhi karake ekatrita hokara 'mithilA' ko ghera liyaa| mahArAja cintita ho uThe / para mallikumArI ne sabako mohana- ghara meM ThaharAne ke lie khaa| mahArAja 'kuMbha' ne sabako mohana ghara meM tthhraayaa| andara ghusate hI jAlI 1 gupta gRha meM 'mallikumArI' kI pratimA ko 'mallikumArI' hI smjhaa| sabhI ekaTaka ho dekhane lge| itane meM 'mallikumArI' ne pIche se mUrti kA Dhakkana khola diyaa| Dhakkana khulate hI cAroM ora durgandha phaila gii| durgandha ke mAre sabhI rAjAgaNa parezAna ho utthe| jI ghabarAne lagA / nAka- mu~ha Dhaka liyA / taba 'mallikumArI' ne unheM sambodhita karate hue kahA-- 1. kaise pahuMcI isakA varNana 'mallikumArI ke chaha mitra' nAmaka kathA meM par3hiye /
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 267 "tuma mu~ha kyoM bigAr3a rahe ho? dekho jisa mUrti meM pratidina bhojana kA eka-eka kaura DAlA gayA hai, usameM itanI durgandha A rahI hai, to jisa mere zarIra para tuma Asakta bane ho vaha to azucimaya hai hii| durgandhita padArthoM se yaha paidA hI huA hai| usa para lubhAne jaisI vastu vahA~ kyA hai? soco to sahI, isa bhogapipAsA ko chodd'o| Asakti se dUra htto| dhyAna do| isase tIsare bhava meM maiM 'mahAbala' thii| tuma saba chahoM mere mitra the| hama saba samAnavaya vAle the| sAtha hI janme the, sAtha-sAtha rahe the, saMyamI bhI sAtha-sAtha bane, tapa:sAdhanA bhI eka samAna hI karane ko vacanabaddha the| para maiMne vahA~ tapasyA meM kucha mAyA kA vyavahAra kiyaa.| phalasvarUpa yahA~ strI ke rUpa meM paidA huI huuN| hama saba vahA~ se 'jayanta' vimAna meM ge| vahA~ se yahA~ Aye haiN| mere para mAyA kI kuTila chAyA par3I, jisase maiM yahA~ 'mallikumArI' banI huuN| tuma chahoM meM eka 'sAketa' nagara kA svAmI 'pratibuddha' huA hai| eka 'aMga' deza kA svAmI 'candrachAyA' huA hai| eka 'kAzIrAja' 'zaMkha' banA hai| eka kuNAlAdhiApati 'rUpI' huA hai| eka 'kururAja' 'adInazatru' huA hai tathA eka 'pAMcAla' deza kA svAmI 'jitazatru' huA hai| tumheM yAda hai na, hamane 'jayanta' vimAna meM saMkalpa kiyA thA ki jo mRtyuloka meM pahale pratibuddha ho, use dUsaroM ko bhI samajhAnA hai tathA sabhI ke sAtha hI saMyama lenA hai| maiMne apane vacana ke nirvAha ke lie yaha saba kucha kiyA hai| tuma loga aba bhI smjho| ___ chahoM rAjAoM ne jaba 'mallikumArI' ke mu~ha se yaha saba kucha sunA to cintana meM sarAbora ho utthe| unheM jAtismaraNajJAna ho gyaa| apanA pUrvajanma aba unheM spaSTa dIkhane lgaa| aba saba ke saba usa gupta gRha meM 'mallikumArI' ke pAsa meM pahu~ce / 'mallikumArI' ne spaSTa kahA--maiM saMsAra se mukta honA cAhatI huuN| bolo, tuma logoM kI kyA icchA hai? sabhI ne apane-apane putroM ko rAjya kA bhAra sauMpakara apane kiye hue praNa ke anusAra saMyama lene kI bhAvanA vyakta kii| _ 'mallikumArI' ne varSIdAna dekara paMcamuSTi loca kiyaa| 'sahasra' vana udyAna meM 'azoka' vRkSa ke nIce saMyama svIkAra kara liyaa| prabhu ke sAtha meM cha: sau striyA~ tathA ATha sau rAjakumAroM ne dIkSA lii| chahoM rAjAoM ne bhI saMyama lekara 1. tIna sau striyA~ tathA tIna sau puruSa the, aisA bhI kaI mAnate haiN| mallinAtha bhagavAn kA jaina jagat ke itihAsa meM eka mahAn AzcaryakArI vRttAnta hai|
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 jaina kathA koSa apanI mitratA kA pUrA-pUrA nirvAha kiyaa| saMyama lete hI prabhu ko manaH paryavajJAna huA aura phira kevalajJAna huA / ' kevalaparyAya kA pAlana kiyaa| mokSa meM virAjamAna hue / ye unnIsaveM tIrthaMkara the / gaNadhara kevalI sAdhu kevalI sAdhvI manaH paryavajJAnI sAdhu sAdhvI - dharma-parivAra 28 3200 6400 avadhijJAnI pUrvadhara 2200 668 1400 2800 1,83,000 3,70,000 -- jJAtAdharma kathA, 8 - triSaSTi zalAkApuruSa caritra vAdalabdhidhArI vaikriyalabdhidhArI 1750 80,000 zrAvaka 55,000 zrAvikA 154. mahApadma (cakravartI) 'hastinApura' nagara ke mahArAja 'padmottara' ke do putra the-- 'viSNukumAra' aura 'mhaapdm'| 'viSNukumAra' ne apane pitA 'padmottara' ke sAtha hI dIkSA le lii| 'mahApadma' Age calakara nauvAM cakravartI banA aura chaH khaNDa kI sAdhanA kii| zAsana kA saMcAlana sAMgopAMga cala rahA thaa| usa samaya eka vicitra ghaTanA ghttii| bAta yoM banI -- cakravartI 'mahApadma' ke 'namuci' nAma kA pradhAna thA / 'namuci' cakravartI kA kRpApAtra tathA pUrNa vizvAsapAtra thA, parantu thA jainadharma kA kaTTara duzmana | jainadharma ke prati usake dila meM dveSa bhAvanA bhar3akane kA eka kAraNa thaa| vaha yaha thA-- pahale namuci 'ujjayinI' nagarI meM rahatA thA / vahA~ 1. Avazyaka bhASya, gA. 261 aura TIkA meM chadmasthakAla ahorotri likhA hai, aisA hI ullekha jaina siddhAnta bola saMgraha, bhAga 6, pRSTha 185 para bhI hai; lekina jJAtAsUtra meM eka prahara likhA hai / 2. triSaSTi meM yaha saMkhyA isa prakAra hai-- pUrvadhara 338, avadhijJAna 2200, manaH paryavajJAnI 1750, kevalajJAnI 2200, vaikriyalabdhidhArI 2600, vAdalabdhidhArI 1400, zrAvaka 183000 aura zrAvikAeM 370000 thIM /
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 266 vaha rAjA zrIvarma kA amAtya thA / vahA~ 'suvrata' nAma ke dharmAcArya (jo ki bhagavAn 'munisuvrata' svAmI ke hAtha se dIkSita the) ke eka navadIkSita sAdhu ke sAtha usane zAstrArtha kiyaa| zAstrArtha meM use mu~ha kI khAnI par3I / parAjita vyakti kA gussA bhabhaka hI jAtA hai| munivara se pratizodha lene rAtri ke samaya talavAra lekara hatyA karane muni ke sthAna para gyaa| jyoMhI talavAra lekara krUra banA, munivara para vAra karane lapakA tyoMhI zAsanadeva ne use usI rUpa meM cipakA diyA / usakA hilanA-DulanA bhI baMda ho gayA / patthara kI bhAMti hAtha meM talavAra liye apanI usa krUra mudrA meM khar3A raha gayA / prAtaHkAla jaba logoM ne use dekhA taba sabhI vismita rhe| rAjA ko jaba khabara lagI taba vaha kupita huA / use dhikkAra kara apane rAjya kI sImA se nikAla diyA / vahA~ se nikalakara namuci yahA~ cakravartI kA pradhAna bana gayA / cakravartI ne eka prasaMga para prasanna hokara 'namuci' se icchita vara mA~gane ko kahA / yathAsamaya mA~gane kA kahakara 'namuci' ne cakravartI ke usa vara ko bhaNDAra meM surakSita hI rkhaa| saMyoga kI bAta, ve hI 'suvratAcArya' 'hastinApura' aaye| 'namuci' ne yaha saMvAda sunA, taba badalA lene ko lalacA utthaa| cakravartI ke vara ke phalasvarUpa sAta dinoM ke lie cakravartI ke rAjya kA svayaM adhizAstA bana baiThA / 'namuci' ko aura kisI se to kucha matalaba thA nahIM / use to kevala santoM ko pIr3ita karanA thaa| jabaki santoM kA prabhAva vaha eka bAra dekha cukA thA, phira bhI burA honA thA, isalie burA sUjhA / 'namuci' ne eka bahuta bar3A yajJa Arambha kiyaa| sabhI loga cAroM ora se nayI-nayI bheTeM lekara navazAstA ke pAsa Ane lge| 'suvratAcArya' ko kyoM AnA thaa| ve to sAMsArika jhaMjhaToM se saba vidhi uparata the / 'namuci' ne unheM apane yahA~ bulaayaa| zAsaka kI bhASA meM pUchA--' bheMTa lekara Apa kyoM nahIM Aye? isalie yA to bheMTa lAIye yA merA rAjya chor3akara cale jaaiiye| yadi rahe to maiM coroM kI bhAMti ApakA vadha karA duuNgaa|' AcArya cintA meM par3a gaye / chaH khaNDoM ko chor3akara jAeM to jAeM bhI kahA~? para ise samajhAye kauna ? AcArya ko 'viSNukumAra' muni kI smRti ho AyI / meru parvata para dhyAna karate hue una muni ko eka sAdhu bhejakara bulavAyA gayA / 'viSNukumAra' muni 'namuci' ke pAsa gye| samajhAnA cAhA / para lAtoM ke deva bAtoM se kaba mAnane vAle the ! anta meM kahA ki cakravartI
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 jaina kathA koSa kA bhAI huuN| mere lie to kama se kama itanI chUTa do| 'namuci' ne muni se tIna paira jamIna mAMgane ke lie kaha diyaa| phira kyA thA? 'viSNukumAra' muni ne labdhi ke yoga se apanA vizAla rUpa banA liyaa| do pairoM meM hI cakravartI ke sAre rAjya ko nApa ddaalaa| aba tIsarA paira rakhane ko sthAna kahA~ thA? phira to muni kA vizAla rUpa dekhakara- sAre bhayabhIta ho utthe| cakravartI ghabarAyA huA aayaa| apane kRta kArya kI mAphI caahii| yoM muniyoM kI rakSA huii| cakravartI ne namuci ko prANadaNDa denA caahaa| para santa samatA ke sAgara hote haiN| unhoMne rAjA se aisA karane kI manAhI kii| mahApadma anutApa karatA huA muni ke pairoM meM par3akara kahane lagA--'mujhe patA nahIM thA ki merA pradhAna 'namuci' itanA duSTa hai aura Apa logoM ko yoM saMtApita kregaa| mere Alasya, ajJAna aura pramoda ke kAraNa bhISaNa upasarga kA sAmanA Apako karanA pdd'aa| merI truTi mApha kreN| maiM isa namuci jaise adhamAdhama vyakti ko apane nagara meM nahIM rakhanA caahtaa|' yoM kahakara use pratAr3ita karake nagara se nikalavA diyaa| viSNukumAra muni ne niraticAra saMyama pAlana karake kevalajJAna prApta kiyaa| mahApadma cakravartI bhI saMyama svIkAra karake kaThora tapazcaryA meM lage aura kevalajJAna prApta kiyA, siddhazilA meM virAjamAna hue| unakA saMpUrNa AyuSya tIsa lAkha varSa kA thaa| mahApadma isa yuga ke bAraha cakravartiyoM meM nauveM cakravartI the| -tripaSTi zalAkApuruSa, parva 7 155. bhagavAn mahAvIra sAriNI kSatriya kuMDapura kevalajJAna tithi vaizAkha zuklA 10 trizalA cAritra paryAya kArtika kRSNA 30 janma sthAna mAtA 1. kucha granthoM ke anusAra tIsarA paira namuci ne apane sira para rkhvaayaa| phalataH namuci jamIna meM dhaMsa gyaa| marakara naraka meM gyaa| 2. digambara granthoM meM sAta sau sAdhuoM ko usa yajJa se parezAna karane kA varNana hai| ve muni parvata para dhyAnastha the| vahA~ cAroM ora agni jalAkara dhuAM phailAkara namuci ne unheM saMtApita karane kA prayatna kiyaa| para viSNukumAra muni kI ceSTA se muniyoM kI rakSA huii| usI dina se rakSAbandhana kA parva claa|
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 271 pitA siddhArtha rAjA nirvANa tithi 42 varSa janma-tithi caitra zuklA 13 kula Ayu 72 varSa kumAra avasthA 30 varSa cihna siMha dIkSA tithi mArgazIrSa kRSNA 10 ___ magadha deza ke 'kSatriyakaMDa' nagara ke mahArAja 'siddhArtha' ke yahA~ 'trizalA' ke udara se bhagavAn mahAvIra kA janma huaa| usa dina caita sudI terasa thii| . bhagavAn 'mahAvIra' jaba mAtA ke garbha meM Aye taba se hI rAjya meM dhana.dhAnya, mAna.sammAna sabhI taraha se bar3hatA hI gyaa| isalie mahArAja ne apane putra kA nAma 'vardhamAna' rkhaa| caudaha svapnoM se sUcita putra kA janma huaa| svapna.pAThakoM ne pahale hI yaha saMketa de diyA thA ki bAlaka vaMzabhAskara, kuladIpaka, cakravartI yA dharmacakravartI hogaa| ___ 'vardhamAna' jaba garbha meM the taba eka bAra unake mana meM vicAra AyA ki mere hilane-Dulane se mAtA ko kaSTa hotA hogA, yaha socakara unhoMne hilanA-DulanA banda kara diyA / garbha ke na hilane se mAtA yaha socakara zokAkula ho uThI ki ho na ho merA garbha naSTa ho gayA hai| yoM vicArakara vilApa karane lgii| gItagAna banda ho ge| krandana kA kAraNa jAnakara prabhu hilane lge| sArA parivAra punaH pulakita ho utthaa| prabhu ne garbha meM hI socA-jaba mere na hilane mAtra se mAtA yoM vyathita ho uThI, taba maiM sAdhu banUMgA taba to mAtA ko atyadhika vyathA hogii| yoM socakara saMkalpa kara liyA ki 'mAtA-pitA ke jIvita rahate maiM sAdhu nahIM bnuuNgaa|' ___ AmalakI krIr3A meM parAsta hokara deva ne inakA nAma vIra diyaa| vaise hI manuSya, tiryaMca aura devoM dvArA kiye gaye aneka upasarga sahana karane meM ve sakSama hoMge, isalie 'mahAvIra' khlaaye| yuvAvasthA meM 'yazomatI' nAma kI rAjakumArI se vivAha huaa| eka putrI bhI huI jisakA nAma thA 'priydrshnaa'| mAtA-pitA ke divaMgata hone ke bAda tIsa varSa kI avasthA meM magasira badI dasamI. ke dina do dina ke vrata meM prabhu ne dIkSA svIkAra kii| usI dina prabhu ko manaHparyavajJAna kI prApti huii| aba prabhu kA chadmastha vihAra hone lgaa| chadmastha vihAra kaho yA masargoM kA saMcAra kaho, sthiti vaisI hI banI / prabhu ke anukUla-pratikUla aneka prakAra ke upasarga aaye| kahA yahA~ taka gayA hai ki teIsa tIrthaMkaroM ke karmoM kA bhAra
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 jaina kathA koSa eka ora aura bhagavAn 'mahAvIra' ke karmoM kA bhAra eka ora / una sAre karmoM ke bhAra ko utArane kA samaya sAr3he bAraha varSa hI to thaa| adhika kyA dIkSA lete samaya zarIra para candana Adi sugandhita dravyoM kA jo vilepana kiyA gayA usake yoga se bhI bhRga, madhumakkhiyA~ Adi jantu cAra mAsa taka prabhu ke zarIra meM daMza lagAte rahe, khUna cUsate rahe / prabhu ne unheM ur3Ane kA prayAsa to dUra rahA, mana meM vicAra bhI nahIM kiyaa| nirjana jhoMpar3I, pAnI kI pyAU, luhAra kI zAlA, zUnya aura khaNDahara makAna, guphA, parvata, vRkSa jaisA bhI jo sthAna milatA, usameM hI prabhu dhyAnastha ho jaate| kaI bAra sthAnoM se nikAla bhI diyA gyaa| para phira bhI prabhu samatA se vicalita nahIM hue| ___anArya kSetroM meM bhI vihAra kiyaa| vahA~ bhI aneka kaSToM kA sAmanA karanA pdd'aa| AhAra ke sthAna para mAra aura pAnI ke sthAna para kaTuvANI ke prahAra milate / prabhu ko vahA~ kuttoM se nucavAyA gyaa| pattharoM se pITA gyaa| phira bhI AtmabhAva meM lIna rahakara prabhu ne unheM karmanirjarA meM apanA sahayogI hI maanaa| zalapANi yakSa kA upasarga bhI anUThA thaa| saMgama deva bhI chaH mahInoM taka prabhu ko kaSTa detA rhaa| kevala eka hI rAtri meM saMgama ne bIsa maraNAMtaka kaSTa diye| tripRSTha vAsudeva ke bhava meM jisa zayyApAlaka ke kAnoM meM zIzA DalavAyA thA, vaha yahA~ gvAlA banA / usane prabhu ke kAnoM meM kIla gAr3a dI, parantu prabhu ne yaha saba samabhAvapUrvaka shaa| ___ indra ne prArthanA kI ki hone vAle kaSToM kA nivAraNa karane ke lie maiM sevA meM rahUM yA kisI deva ko sevA meM rakhanA cAhatA huuN| taba prabhu ne pharamAyA-'sAdhaka apanI sAdhanA apane balabUte para hI kiyA karatA hai|' 'caNDakauzika' sarpa kA kaSTa bhI shaa| gozAlaka ne bhI prabhu ko saMtApita karane meM kamI nahIM rkhii| teraha bola kA jo bhISaNa abhigraha kiyA usakI pUrti bhI pA~ca mahIne paccIsa dina ke bAda 'candanabAlA' ke hAtha se vividha prakAra kI dhyAna pratimAeM, vicitra prakAra kI tapasyAeM apane chadmastha kAla meM prabhu karate hI rahe / tapa:sAdhanA meM kama se kama do dina kA vrata tathA Upara meM chaha mahInoM kA nirjala vrata prabhu ne kiyaa| bAraha varSa aura
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 273 sAr3he chaha mahInoM meM prabhu ne tIna sau unacAsa dina hI bhojana kiyaa| zeSa samaya tapasyA meM bitaayaa| yoM ghora tapa karake prabhu ne vaizAkha sudI dazamI ko jumbhaka grAma ke bAhara RjubAlikA nadI ke kinAre kevalajJAna prApta kiyaa| usa samaya prabhu kI avasthA bayAlIsa varSa kI thii| jagat kI kalyANa-kAmanA ko lekara prabhu ne tIrtha kI sthApanA kii| __ antima cAturmAsa prabhu ne 'hastipAla' rAjA kI rathazAlA meM pAvApurI meM bitaayaa| vahA~ bahattara varSa kI Ayu meM kArtika kRSNA terasa ko anazana kara diyaa| solaha prahara ke anazana meM amAvasyA kI rAtri meM sakala karma kSaya karake mukta bne| nirvANa-kalyANa manAne cAroM ora se devatAoM kA Agamana huaa| usa a~dherI rAtri meM cAroM ora ratnoM kA prakAza ho gyaa| isalie dIpamAlikA kA parva zurU huaa| bhagavAn 'mahAvIra' ne apane sAdhanAkAla meM bayAlIsa cAturmAsa kiye| ve isa prakAra haiM 1 asthigAma meM, 2 bhadrikA nagarI meM, 3 pRSTha campA meM, 1 AlaMbhikA nagarI meM, 12 vaizAlI grAma meM, 1 sAvatthI nagarI meM, 14 nAlaMdI rAjagRhI meM, 1 apApA nagarI meM, 6 mithilA meM, 1 anizcita sthAna meM vartamAna meM bhagavAn 'mahAvIra' kA hI dharmazAsana cala rahA hai| 'dharma-parivAra gaNadhara 11 vAdalabdhidhArI 400 kevalI sAdhu 700 vaikriyalabdhidhArI kevalI sAdhvI 1400 sAdhu 14,000 mana:paryavajJAnI 500 36,000 avadhijJAnI 1300 zrAvaka 1,56,000 pUrvadhara 300 zrAvikA 3,18,000 . -triSaSTi zalAkApuruSa caritra __ -AcArAMga pra., a. 6 -kalpasUtra 700 sAdhvI /
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 jaina kathA koSa ... ...156. mahAzataka 'mahAzataka' rAjagRha meM rahane vAlA eka samRddha gAthApati thaa| usake pAsa 24 koTi svarNa-mudrAe~ thiiN| usane apanI sampatti ko tIna bhAgoM meM bA~Ta rakhA thAATha koTi mudrAeM vyApAra meM, ATha koTi mudrAeM ghara sAmagrI meM tathA ATha koTi nidhi rUpa meM jamIna meM surakSita rahatI thiiN| dasa-dasa hajAra gAyoM ke ATha gokula the| 'revatI' pramukha sahita usake teraha patniyA~ thiiN| 'revatI' eka dhanADhya pitA kI putrI thii| daheja meM vaha ATha koTi svarNa mudrAeM tathA ATha gokula pIhara se lAyI thii| 'mahAzataka' kI anya bAraha patniyA~ bhI apane pitA ke yahA~ se eka-eka koTi sonaiye tathA eka-eka gokula lekara AyI thiiN| itanA dhanADhya hote hue bhI 'mahAzataka' abhimAna se bahuta dUra thA / apanA sIdhA-sAdA jIvana bitA rahA thaa| bhagavAn 'mahAvIra' ke pAsa zrAvakadharma svIkAra karane ke bAda to vaha aura bhI sAdhanApUrvaka jIvana jIne lgaa| ___ 'revatI' ne mana meM vicAra kiyA ki mere pati kA sukha bA~Tane vAlI ye bAraha sauta haiN| ye jaba taka haiM, taba taka pati kA prema mujhe adhUrA hI milegA, pUrA kaise mila skegaa| isalie inheM mAra dUM to patideva kA avikala sukha mujhe mila jaaegaa| yaha socakara usane una sabakA saphAyA karane kA SaDyaMtra rcaa| bahuta hI gupta tarIke se chaha patniyoM ko viSa-prayoga se tathA chaH ko zastraprayoga se mAra diyaa| yaha sArA kAma itanI cAlAkI ke sAtha kiyA ki isa SaDyaMtra kA zrAvaka mahAzataka ko patA nahIM laga skaa| aba 'revatI' bilkula hI svacchanda ho gii| use manacAhA dhana mila gyaa| vaha apanI sapatniyoM ke dhana kI bhI svAminI ho gyii| svacchanda banakara vaha madya aura mAMsa bhI bharapeTa khAne lgii| madya-mAMsa ke atyadhika tAmasI bhojana ke sevana se usakI prakRti meM krUratA aura kAmukatA kA AnA svAbhAvika thaa| unhIM dinoM mahArAja zreNika' ne 'rAjagRhI' nagarI meM yaha ghoSaNA karAI ki koI bhI vyakti kahIM bhI mere nagara meM paMcendriya jIva kA vadha na kare / ghoSaNA ke kAraNa nagara kA prANI-vadha ruka gyaa| ___ yaha ghoSaNA 'revatI' ke lie musIbata bana gii| aba vaha kyA kare? mAMsa binA usase rahA nahIM jAtA thaa| eka-do dina to usane aise hI nikAla liye|
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 275 para jaba mAMsa ke binA nahIM raha sakI taba eka kuzala naukara ko bulAkara kahA--'mere pIhara ke gokula se do bachar3oM ko mArakara le aao|' naukara gayA aura lake-chipe vahA~ se do bachar3oM ko mAra laayaa| 'revatI' ne unheM pakAkara khA liyaa| aba pratidina do-do bachar3oM kA vadha karavAkara khAne lgii| isa sArI ghaTanA kA patA jaba mahAzataka ko lagA to usake dila meM usake prati ghRNA ho aayii| phalasvarUpa vaha dharmadhyAna meM hI adhika samaya lagAne lgaa| ___eka bAra vaha pauSadhazAlA meM baiThA Atmacintana meM lagA huA thA, itane meM kAmuka banI 'revatI' vahA~ aayii| vividha prakAra kI kuceSTAoM dvArA kAmayAcanA kii| para mahAzataka sthira rhaa| apanI patnI kA yaha hAla dekhakara vaha aura adhika virakta bnaa| zrAvaka kI gyAraha pratimAoM kA vahana kiyaa| apane zarIra ko durbala huA dekhakara anazana svIkAra kara liyaa| anazana meM usako avadhijJAna kI prApti huii| ___ anazana meM sthita mahAzataka ke pAsa revatI AyI tathA bahuta hI nirlajjatApUrvaka hAva-bhAva dikhAne lagI, kAma-kuceSTA karane lgii| taba 'mahAzataka' ko krodha A gyaa| kaTu zabdoM meM bhartsanA karate hue 'mahAzataka' ne revatI se kahA--'mAMsalolupa revatI ! thor3e jIne ke lie kyoM anartha meM phaMsa rahI hai? dekha, terI Ayu aba sAta dina kI hI zeSa hai| vizUcikA se marakara tU prathama naraka meM jaaegii| vahA~ caurAsI hajAra varSa taka bhayaMkara yAtanA shegii|' mahAzataka ke Akroza-bhare vacana sunakara revatI bilkula hI niDhAla ho gii| mere pati ne mujhe zApa diyA-yoM socakara adhika dukhita ho utthii| anta meM dharmadhyAna karatI huI sAtaveM dina marakara naraka meM gii| unhIM dinoM bhagavAn 'mahAvIra' rAjagRhI meM padhAre / unhoMne 'gautama' svAmI se sArI bAta kahate hue kahA--'mahAzataka' ne revatI ko anazana meM aise kaTu zabda kahe, jo use nahIM kahane cAhie the| tuma vahA~ jAo aura usase kaho ki vaha una zabdoM kA prAyazcita kre| 'gautama' svAmI ne vahA~ jAkara use prAyazcita kraayaa| 'mahAzataka' ne socA-satya bAta bhI apriya zabdoM meM mujhe nahIM kahanI cAhie thii| yoM cintana karatA huA bhagavAn mahAvIra kA AbhAra mAnA aura gautama svAmI se isa kaSTa ke lie kSamAyAcanA karatA huA gadgad ho utthaa|
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 jaina kathA koSa ___eka mahIne ke anazana meM samAdhimaraNa prApta kiyA tathA prathama svarga meM . gyaa| vahA~ se mahAvideha kSetra meM hokara mokSa meM jaaegaa| -upAzakadazA, a. 8 pitA rAjyakAla 157. munisuvrata svAmI sAriNI janma sthAna rAjagRhI dIkSA tithi phAlguna zuklA 12 sumitra cAritra paryAya 7500 varSa mAtA padmAvatI kevalajJAna tithi phAlguna kRSNA 12 janma-tithi jyeSTha kRSNA 8 nirvANa tithi jyeSTha kRSNA 6 kumAra avasthA 750 varSa kula Ayu 30,000 varSa 15,000 varSa cihna kUrma 'munisuvrata' svAmI bIsaveM tIrthaMkara haiN| rAjagRhI nagarI ke mahArAja 'sumitra' kI mahArAnI 'padmAvatI' ke udara se ApakA janma huaa| ve aparAjita nAma ke cauthe anuttara vimAna se cyavana karake mA~ ke udara meM aaye| jyeSTha badI navamI ko ApakA janma huaa| jaba prabhu garbha meM the, taba mahArAnI padmAvatI kI bhAvanA muni ke vratoM kA pAlana karane kI jgii| isalie putra kA nAma 'suvrata' rkhaa| yuvAvasthA meM rAjakumAra kA prabhAvatI Adi aneka rAjakanyAoM se vivAha huaa| prabhAvatI ke eka putra bhI huA, jisakA nAma 'suvrata' rakhA gyaa| sAr3he sAta hajAra varSa kI Ayu meM 'suvrata' kumAra rAjagaddI para baitthe| pandraha hajAra varSa taka rAjya kA pAlana kiyaa| varSIdAna dekara eka hajAra puruSoM ke sAtha phAlguna sudI ekama ko saMyama grahaNa kiyaa| gyAraha mahIne chadmastha rahakara phAlguna badI bArasa ko kevalajJAna prApta kara liyA aura tIrtha kI sthApanA kii| sAr3he sAta hajAra varSa taka saMyama pAlana karake tIsa hajAra varSa kI Ayu meM eka mAsa ke anazana meM sammedazikhara parvata para eka hajAra sAdhuoM ke sAtha jyeSTha badI nauvIM ko prabhu kA nirvANa huaa| ___ maryAdA puruSottama 'rAma' tathA AThaveM vAsudeva lakSmaNa Apake aura nami prabhu ke antarAla kAla meM hue|
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ gaNadhara kevalI sAdhu kevalI sAdhvI mana:paryavajJAnI avadhijJAnI pUrvadhara jaina kathA koSa 277 277 dharma-parivAra 18 vAdalabdhidhArI 1200 1800 vaikriyalabdhidhArI 2000 3600 sAdhu 30,000 sAdhvI 50,000 1800 zrAvaka 1,72,000 500 zrAvikA 3,50,000 __-triSaSTi zalAkApuruSa caritra 1500 158. mRgAputra 'mRgAputra' sugrIva nagara ke mahArAja 'balabhadra' kI mahArAnI 'mRgAvatI' kA putra thaa| sabhI taraha sampannatA meM 'mRgAputra' kA lAlana-pAlana huaa| yuvAvasthA meM aneka rAjakanyAoM se vivAha huaa| vaha bhogoM meM Asakta banA jIvana bitA rahA thaa| eka dina apane vizAla aura sundara mahala ke jharokhe se nagara kI zobhA dekha rahA thaa| itane meM eka muni kahIM jAte hue dRSTigocara hue| muni kA prazAnta mukhamaNDala, zAntarasa barasAtI A~kheM dekhakara 'mRgAputra' dekhatA hI raha gyaa| mana meM AyA-aisI mudrA maiMne kahIM dekhI hai| bhAvanA ne karavaTa lii| cintana karate-karate use jAti-smaraNajJAna ho gyaa| jJAna se dekhA, aise cAritra kA maiMne pUrvabhava meM pAlana kiyA thaa| sahasA saMsAra se aruci jgii| saMyamI banane kA hRdaya meM dRr3ha saMkalpa kiyaa| AjJA prApta karane ke lie mAtA-pitA ke pAsa Akara bolA--'maiMne apanA pUrvabhava dekhA hai| aneka janmoM meM vividha gatiyoM meM aneka prakAra ke duHkha bhoge haiN| aba saMyama kA bhalI-bhAMti pAlana karane se manuSya bhava milA hai| mahAna puNya ke suyoga se prApta kiye hue manuSya-janma ko sAMsArika raMga-rAga, moha-mAyA meM ga~vAnA nahIM caahtaa| saMsAra ke bhogoM se merA mana ucaTa gayA hai| ataH Apa mujhe saMyama lene kI AjJA diijie| dekhie, jo sukha-sAmagrI mujhe milI hai, yaha nAzavAna hai, kSaNabhaMgura hai| sArA rAja-vaibhava, anUThe ThATa, aparimita vaibhava, dhanadhAnya, bAga-bagIce, svarNa-rajata, hIre-panne, parijana-purajana--sAre-ke-sAre yahIM raha jaayeNge| isa sabameM sAtha jAne vAlA kucha bhI nahIM hai| adhika kyA, yaha
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 jaina kathA koSa zarIra bhI sAtha jAne vAlA nahIM hai| sAtha jAne vAlA hai--mAtra puNya aura pApa / jaba kisI ghara meM Aga laga jAtI hai, taba usa ghara kA svAmI ghara meM jo kucha sAra vastu hotI hai, vaha nikAlane kI zIghratA karatA hai, tyoM hI janma-jarA-mRtyu meM jhulasate saMsAra se maiM merI AtmA ko nikAlanA cAhatA huuN| Apa mujhe anumati diijie|' mRgAputra kI bAta sunakara, akasmAt lage AghAta ko mana-hI-mana sameTe mAtA-pitA bole--'vatsa ! tU bAlaka hai, terA mana sukomala hai| tujhe abhI dhUpachAMha kA bhI patA nahIM hai| tere-jaise sukomala ke lie saMyama kA pAlana bahuta duSkara hai| talavAra kI painI ghAha para calane ke samAna hai| lohe ke cane cabAne haiN| agAdha samudra ko bhujAoM se tairane ke samAna kaSTakara hai| saMyama-mArga meM Ane vAle upasarga-parISahoM kA sahanA bhI AsAna nahIM hai| prAsuka pAnI pInA, jamIna para sonA, naMge pAMva dhUpa meM calanA, sardI meM kama vastroM meM kAma nikAlanA, keza luMcana karanA, jIvoM kI dayA kA pAlana karanA, satya bolanA, svAmI kI AjJA binA kucha bhI nahIM lenA, brahmacarya kA pAlana karanA, sarvathA moha, mAyA, mamatA kA parityAga karanA, bhUkha, pyAsa, sardI, garmI, daMza-mazaka Adi parISahoM ko sahanA tere lie bilakula hI asaMbhava hai| isalie sAdhu banane kI bhAvanA ko mana se nikAlakara, saMsAra ke bhogoM kA upabhoga kara / yadi sAdhu banane kI terI bhAvanA prabala hI hai to vRddhAvasthA meM sAdhu bana jaanaa|' mAtA-pitA kI bAta sunakara 'magAputra' bolA--'milI huI sAmagrI ko svecchA se ThukarAnA hI saccA tyAga hai| Apa kahate haiM--isa vipula Rddhi kA paribhoga karake saMyama grahaNa krnaa| Apa dekhie Rddhi se tRpti kise huI hai? kisI ko bhI nhiiN| manuSya kI sampatti se ananta guNI Rddhi devagati meM isa jIva ko milI hai| aneka bAra milI hai| phira bhI isa jIva ko tRpti nahIM huI to ina bhogoM se kyA bhUkha miTane kI hai? Apane saMyama kI jo duSkaratA batAI, upasargoM kA bhaya dikhAyA, yaha saba usake lie hI hai jo kAyara aura kamajora hai| AtmabalI ke lie ye saba chiTapuTa hamale kucha bhI nahIM haiN| Apa saMyama ke kaSToM kI kathA mujhe sunA rahe haiM, para isa jIva ne naraka meM kitane-kitane bhayaMkara kaSTa sahe haiN| naraka kI kuMbhI meM yaha aneka bAra girA hai, naraka kI pracaMDa agni meM aneka bAra jalA hai, zAlmalI vRkSa ke una tIkhe pattoM kI talavAra jaisI dhAra se isake aMga-pratyaMga aneka bAra kATe gaye haiM, bhAloM
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 276 meM ise piroyA gayA hai, yaMtroM meM ise pIlA gyaa| vahA~ isakI cIkha, duHkha kI kathA sunane vAlA kauna thA? vaise hI tiryaMca yoni meM tathA manuSya yoni meM bhI paravazatA se isane kyA kama duHkha sahe haiM? maiM kisa-kisa gati ke kauna-kauna se duHkhoM kA varNana karUM ! maiM to itanA kahanA cAhUMgA yadi Apa mujhe sukhI dekhanA cAhate haiM, duHkhoM se chuTakArA dilAnA cAhate haiM, to mujhe kahiye - 'jA putra ! AnandapUrvaka saMyamI bana, saMyama patha para sakuzalatApUrvaka bddh'| lakSya ko prApta kara / ' 'mRgAputra' kI vairAgyamaya vANI sunakara mAtA-pitA gadgad ho utthe| putra kA gaharA vairAgya jAnakara saMyama lene kI saharSa anumati de dI / sAre vaibhava ko ThukarAkara 'mRgAputra' saMyamI banA / utkaTa tapa aura niraticAra saMyama sAdhanA karate-karate kSapakazreNI car3hakara 'mRgAputra' ne kevalajJAna prApta kiyA tathA nirvANa bhI prApta kiyA / - uttarAdhyayana sUtra, adhyayana 16 156. mRgAloDhA jambUdvIpa ke bharatakSetra meM eka nagara thA, jisake sau daravAje hone se usakA nAma 'zatadvAra' thA / vahA~ ke mahArAja kA nAma 'dhanapati' thA / usa 'zatadvAra' nagara ke agnikoNa meM 'vijayavardhamAna' nAma kA grAma thA / usa gA~va meM eka 'ikAI rAThora' nAma kA ThAkura thA jo rAThora jAti kA thaa| vaha pA~ca sau gAMvoM kA svAmI thA / 'ikAI' bahuta hI krUra, adharmI aura caNDa prakRti kA thA / vaha pApa-puNya ko kucha bhI nahIM mAnatA thA / kevala janatA ko jaise-taise nicor3akara dhana ikaTThA karanA cAhatA thaa| itanA hI nahIM, dhana ke lie corI karavAnA, rAhagIroM ko luTavAnA usakA pratidina kA kArya thA / janatA ke duHkha-darda kI use tanika bhI cintA nahIM thI / use cintA rahatI thI apanI tijoriyA~ bharane kI / cAroM ora trAhi-trAhi macI huI thii| para sunane vAlA kauna thA? vaha to svacchanda banA atyAcAra karane ko taiyAra rahatA / parantu pApa kisI kA bApa nahIM hotA / saMyoga kI bAta, usake zarIra meM solaha prakAra ke mahAbhayaMkara roga eka sAtha hI paidA ho gye| aneka rogoM se eka sAtha ghira jAne se 'ikAI' bahuta pIr3ita vyathita huA tathA apane-Apako dIna-hIna mAnane lgaa| cikitsakoM ko vividha prakAra ke pralobhana dekara cikitsA karane ke lie khaa| unhoMne bhI jI-jAna lagAkara
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 jaina kathA koSa ... prayatna kiyA parantu palle par3I nirAzA / antataH mahAvedanA bhogatA huA marakara prathama naraka meM gyaa| prathama naraka se nikalakara vaha 'ikAI rAThora' kA jIva 'mRgA' grAma meM 'vijaya' kSatriya kI rAnI 'mRgAvatI' ke udara meM aayaa| jisa dina yaha jIva 'mRgAvatI' ke garbha meM AyA, usI dina se 'mRgAvatI' ke prati 'vijaya' kSatriya kA prema kama ho gyaa| 'mRgAvatI' ne yaha sArA garbha kA prabhAva maanaa| socAho na ho koI pApAtmA mere garbha meM AyI hai| garbha ke yoga se use pIr3A bhI adhika rahane lgii| rAnI ne garbha ko girAne, naSTa karane ke lie aneka auSadhopacAra kiye| para pApI aise naSTa thor3e hI hote haiN| rAnI udAsIna banI garbha kA pAlana karane lgii| garbhAvasthA meM hI zizu ko bhasmaka roga ho gyaa| vaha jo bhI khAtA vaha usake tatkAla rakta ho jAtA / nau mahIne meM putra janmA / nAma 'mRgAputra' diyaa| parantu thA janma se hI andhA, baharA, gUMgA tathA aMgopAMga ke AkAra se rahita / indriyoM ke mAtra cihna hI the| aise bhayAnaka bAlaka ko dekhakara rAnI bhayabhIta ho utthii| kUrar3I para use phiMkavAne kA vicAra kara liyaa| para jaise-taise rAnI ke manobhAvoM kA rAjA ko patA gala gyaa| rAjA ne rAnI se kahA--'dekha, aisA kAma nahIM karanA caahie| yaha pahalA bAlaka hai| ise mArane se anya bAlaka bhI jIvita nahIM rheNge| isalie isakA lAlana-poSaNa kr|' pati kI AjJA mAnakara rAnI usa bAlaka ko eka bhauMyare (talaghara) meM DAle rkhtii| pratidina use vahA~ bhojana de detI / bAlaka jo bhI bhojana karatA usake durgandhamaya padArtha hI banate the| naraka ke samAna bhayaMkara vedanA ko bhogatA huA vahA~ vaha raha rahA thaa| ____ eka bAra bhagavAn mahAvIra usI 'mRgA' gA~va ke candanapAdapa nAma ke upavana meM pdhaare| vijaya rAjA bhI darzanArtha aayaa| usI gA~va kA eka janmAMdha bhikhArI, jisake Upara hajAroM makkhiyA~ bhinabhinA rahI thIM, vaha apane kisI sajjana sAthI ke sahAre prabhu ke darzanArtha AyA thaa| prabhu ne sabhI ko dharmopadeza diyaa| dharmopadeza sunakara sabhI apane-apane sthAna ko ge| ___ gautama svAmI ne bhagavAn mahAvIra se pUchA-'prabhu ! usa janmAMdha vyakti kI bhAMti anya kisI strI ne bhI aise kisI bAlaka ko janma diyA hai?' bhagavAn ne kahA--'mRgA rAnI ne isase bhI adhika bhayAvane putra ko janma diyA hai|
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 281 vaha use bhauMyare meM rakhatI hai| vaha jo bhI khAtA hai usase jo rudhira-mAMsa banatA hai, vaha bhI zarIra se jharatA rahatA hai aura vaha usa rudhira-mAMsa ko puna:punaH khAtA rahatA hai| vaha janma se hI aMdhA, gUMgA, baharA aura lUlA hai| naraka se bhI adhika durgandha uThatI rahatI hai| vaha manuSya kevala nAma kA hai, hai to lor3he kA AkAra / ' - 'gautama' svAmI prabhu kI AjJA lekara use dekhane gye| 'mRgAvatI' ne socA--isa gupta rahasya kA inheM kaise patA lagA? 'gautama' ne sthiti ko spaSTa karate hue bhagavAn 'mahAvIra' kA nAma btaayaa| 'mRgArAnI' 'gautama' svAmI ko bhauMyare ke pAsa le gii| use dekhakara 'gautama' svAmI ko bahuta Azcarya huaa| karmoM kI vicitra gati kA cintana karate hue prabhu ke pAsa Ae aura usakA pUrvabhava puuchaa| ___ prabhu ne isake sAre krUra karmoM kA kaccA ciTThA sabake sAmane rakha diyaa| bhaviSya ke prazna kA uttara dete hue prabhu ne kahA--'yaha chattIsa varSa kI Ayu meM mara kara siMha hogaa| vahA~ se marakara prathama naraka meM jaaegaa| vahA~ se nikalakara nevalA hogaa| vahA~ se dUsarI naraka meM jaaegaa| vahA~ se nikalakara pakSI hogaa| vahA~ se tIsarI naraka meM jaaegaa| isa prakAra yaha sAtoM naraka meM jAegA aura ananta kAla taka saMsAra meM paribhramaNa kregaa| anta meM mahAvideha kSetra se mukta hogaa|' -vipAkasUtra, 1 160. mRgAvatI mahAsatI 'mRgAvatI' vaizAlI gaNatantra ke gaNanAyaka mahArAjA 'ceTaka' kI putrI thii| kauzAmbIpati 'zatAnIka' ke sAtha rAjakumArI kA mahArAja ceTaka ne pANigrahaNa kiyA thaa| mahArAja 'zatAnIka' apane yahA~ eka citrazAlA banavA rahe the| yakSa se vara prApta karake aisA citrakAra vahA~ citra banAne lagA jo kisI ke aMga kA eka bhAga dekhakara bhI sahI citra banA sakatA thaa| rAjamahaloM meM khar3I mahArAnI ke paira kA eka aMgUThA dekhakara usane citrazAlA meM mahArAnI ka citra banA diyaa| jyoMhI citra taiyAra huA, jAMgha para kAle raMga kA eka dhabbA par3a gyaa| citrakAra ne use miTAnA cAhA para miTA nhiiN| 'ho na ho yahA~ tila hai,' yaha socakara citrakAra ne vaise hI rahane diyaa| ..
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa jaba rAjA ne use dekhA taba socA, isa gupta cihna kA ise patA kaise lagA ? ho na ho yaha durAcArI hai| ise phAMsI para car3hA denA caahie| citrakAra ne apanI saphAI peza karate hue yakSa ke dvArA vara prApti kI bAta kahI / rAjA ne parIkSA lene ke lie eka kubjA dAsI kA mu~ha dikhAkara usakA citra banAne ke lie kahA / citrakAra ne sahI-sahI citra banA diyA / rAjA ko prasanna honA cAhie thA, para kupita hokara rAjA ne usakA aMgUThA kaTavA diyaa| 282 ' akAraNa daNDita hone ke kAraNa usako bahuta duHkha huA / mana meM saMkalpa kiyA ki rAjA se badalA lekara hI rhuuNgaa| usane bAeM hAtha se citra banAne kA abhyAsa kara liyA / pratizodha kI bhAvanA se 'mRgAvatI' kA citra banAkara ujjayinI nareza 'caNDapradyota' ko le jAkara dikhAyA / 'caNDapradyota' to kAmuka thA hI / citra dekhate hI kAmAndha ho gayA / mRgAvatI ko pAne ke lie kauzAmbI para AkramaNa kara diyaa| mahArAja 'zatAnIka' isa Akasmika hamale se bhayabhIta ho gye| aba kyA hogA? isa bhaya se hI atisAra kA roga ho gayA, sAtha meM prANAnta bhI / " caNDapradyota ne nagara ghera hI rakhA thA / usa samaya 'mRgAvatI' ne sAhasa se kAma liyA / samayajJatA kA paricaya dete hue mahArAja caNDapradyota se kahalAyA-- 'aba merA to Apake sivA kauna hai? maiM yaha dekhanA cAhatI hU~ ki ApakA mere prati kitanA lagAva hai? Apa mujhe cAhate haiM, maiM yaha taba samajha~gI jaba ujjayinI kI cAradIvArI ko tur3avAkara una IMToM se kauzAmbI kI cAradIvArI jo tor3a dI gaI hai use taiyAra karavAoge / ' rAjA ne satI kI caturAI ko prema - nimaMtraNa samajhA / parakoTA taiyAra hone lagA / 'mRgAvatI' tapa:sAdhanA meM laga gaI / saMyogavaza jyoMhI cAradIvArI taiyAra huI aura pradyota 'mRgAvatI' ko pAne ko utsuka huaa| usI samaya azaraNazaraNa bhagavAn 'mahAvIra' vahA~ padhAra gae / 'pradyota ' bhI prabhu kI sevA meM upasthita huA / 'mRgAvatI' apane putra 'udAyana' ko lekara samavasaraNa meM pahu~cI / 'pradyota' ke vikAra bhAva samavasaraNa meM pahu~cate hI zAnta ho ge| yaha samavasaraNa kI bhUmi kA hI prabhAva thA / vahA~ prabhu ke nikaTa pahu~cate hI saba paraspara vaira bhAva bhUla jAte haiM / 'mRgAvatI' ne prabhu se prArthanA karate hue kahA- 'prabhuvara ! maiM Apake pAsa saMyama lenA cAhatI hU~ para
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 283 merA putra 'udayana' bAlaka hai| ataH isakI rakSA kA bhAra maiM mahArAja 'pradyota' ko sauMpatI huuN|' yoM kahakara usane apane putra udayana ko 'pradyota' ko sauMpa diyA aura 'pradyota' se kahA--'Apa mere pitA-tulya haiN| mujhe AjJA dIjie, maiM saMyama lekara apanA kalyANa kara skuu|' 'pradyota' ne saharSa AjJA dii| 'mRgAvatI' ne saMyama grahaNa kara liyaa| 'pradyota' 'udayana' ko kauzAmbI ke siMhAsana para baiThAkara mana-hI-mana 'mRgAvatI' ke kAranAmoM para Azcarya karatA huA 'ujjayinI' calA gyaa| ___eka bAra bhagavAn mahAvIra ke samavasaraNa meM satI 'mRgAvatI', sAdhvI zekharA 'candanabAlA' ke sAtha baiThI thii| usI samaya sUrya-candra donoM prabhu ke darzanArtha aaye| 'candanabAlA' Adi satiyAM yathAsamaya apane sthAna para calI giiN| para prakAza hone se 'mRgAvatI' ko samaya kA dhyAna nahIM rhaa| sUrya-candra ke cale jAne para jaba akasmAt aMdherA chAyA to 'mRgAvatI' ko jJAna huaa| vaha apane sthAna para aayii| AryazreSThA 'candanabAlA' ne isa akSamya bhUla ke lie 'mRgAvatI' ko ulAhanA diyaa| 'mRgAvatI' ne apanI bhUla ke lie 'candanabAlA' se kSamAyAcanA kii| AryazreSThA 'candanabAlA' so gii| 'mRgAvatI' mana-hI-mana apanI bhUla kA pazcAttApa karane lgii| bhAvanA kA vega itanA bar3hA ki sahasA kSapakazreNI car3hakara kevalajJAna prApta kara liyaa| ___ 'mRgAvatI' ne jJAnabala se dekhA--leTI huI mahAsatI 'candanabAlA' ke hAtha ke pAsa se eka sAMpa jA rahA thaa| 'mRgAvatI' ne tatkAla mahAsatI 'candanabAlA' kA hAtha Upara kara diyaa| hAtha ke uThAne se 'candanabAlA' kI nIMda khula gii| nIMda se jAgane kA kAraNa pUchA to 'mRgAvatI' ne sAMpa vAlI bAta khii| 'candanabAlA' ne kahA-'aMdherI rAta meM tumheM kaise patA lagA? 'mRgAvatI'_'Apake pratApa se'| 'candanA'' kyA koI viziSTa jJAna huA hai?' 'mRgAvatI'-ApakI kRpA hai|' 'candanA'-kyA kevalajJAna huA hai?' 'mRgAvatI'-'ApakI kRpA kA hI sArA phala hai|' 'candanabAlA' ne socA--'maiMne kevalI kI AzAtanA kii| nIMda khulane se mujhe bhI Aveza A gayA jo nahIM AnA cAhie thaa| satI 'mRgAvatI' ne phira bhI kitanI samatA kA paricaya diyaa|' yoM artamukhI cintana karate-karate
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 jaina kathA koSa 'candanabAlA' ne bhI kevalajJAna prApta kara liyaa| 'mRgAvatI' ne kevala-paryAya kA pAlana kara mokSa prApta kiyaa| --Avazyakaniyukti, gA. 1048 - -dazavaikAlikaniyukti 161. meghakumAra rAjagajI ke mahArAja 'zreNika' eka bAra siMhAsana para udAsa baiThe the| sadA kI bhAMti 'abhayakumAra' pitA ko praNAma karane aayaa| apane pitA ko cintita dekhakara 'abhaya' ne ciMtA kA kAraNa jAnanA caahaa| mahArAja zreNika' ne cintA ko miTAne vAlA samajhakara 'abhaya' se kahA--'vatsa ! cintA kA eka kAraNa hai, terI vimAtA dhAriNI ke garbha ke yoga se manobhAva bane haiM ki maiM mahArAja ke sAtha hAthI para savAra hokara vana-krIr3A karane jaauuN| usa samaya varSA ho rahI ho, cAroM ora hariyAlI se vana, vanasthalI khila rahI ho / basa, isI cintA meM durbala ho rahI hai| isa asamaya meM varSA kaise ho?' __'abhayakumAra' ne sAMtvanA dete hue kahA--'maiM mAtu-zrI kI bhAvanA ko pUrI karane kA prayAsa kruuNgaa| Apa cintA na kreN|' ___ 'abhayakumAra' pauSadhazAlA meM gyaa| tIna dina kA tapa karake dhyAna meM baiTha gyaa| apane pUrva-paricita deva ko Amantrita kiyaa| tIna dina ke bAda devatA aayaa| 'dhAriNI' kA manoratha pUrA karane ko akAla meM devatA ne varSA kii| mahArAnI bhI mahArAja ke sAtha hAthI para car3hakara vana meM gii| harita bhUmi ko dekhakara parama prasanna ho utthii| savA nau mahInoM ke bAda putra kA janma huaa| megha ke dohada se sUcita thA, ataH putra kA nAma 'meghakumAra' rkhaa| yuvAvasthA meM ATha rAjakanyAoM ke sAtha vivAha kiyA gyaa| eka bAra bhagavAn mahAvIra vahA~ padhAre / meghakumAra upadeza sunakara saMyama lene ko udyata huaa| mAtA ke pAsa se jaba AjJA lenI cAhI taba mAtA ne kahA--'putra ! tere isa komala zarIra se saMyama kA nirvAha kaThina hai| saMyama kA patha talavAra kI painI dhAra para calane jaisA hai| isalie sAMsArika vaibhava kA upabhoga kro|' lekina jaba mahArAnI 'dhAriNI' ne dekhA ki meghakumAra kI bhAvanA tIvra hai, yaha kisI bhAMti saMsAra meM rahane ko taiyAra nahIM ho rahA hai, taba moha ko eka ora karate hue kahA--'merA kahA mAnakara
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 285 kama-se-kama eka dina kA rAjya to kara lo / ' socA thA, rAjya - siMhAsana milate hI usameM phaMsa jaaegaa| para huA ulttaa| mAtA-pitA ke Agraha se jaba rAjyAbhiSeka kara diyA gayA, taba megha bolA---- 'aba merI AjJA sabako mAnya hogI hI / ataH zIghratizIghra rajoharaNa evaM pAtra laao| maiM saMyama luuNgaa|' rAjasI ThATha ko ThukarAkara 'meghakumAra' saMyamI bana gayA / rAtri ke samaya meghamuni ko sone ke lie sthAna dvAra ke pAsa milA / rAta meM santoM ke Ane-jAne ke kAraNa megha muni ko nIMda nahIM AyI / nIMda nahIM Ane se 'meghamuni' khinna ho gaye / vicAroM meM zithilatA A gii| pahale to sAre munigaNa mujhase itane prema se bolate the, pAsa meM biThAte the| Aja inhoMne mujhe yoM phuTabAla banA rakhA hai| pahalI rAta meM hI yaha hAla hai to Age kyA zubha kI AzA kI jaae| maiM to prAtaHkAla prabhu se pUchakara apane ghara calA jAU~gA / prAtaHkAla hote hI prabhu ko pUchane tathA jholI - jhaMDe sauMpane ke lie 'meghamuni' prabhu ke pAsa Ae, vaMdanA kii| bhagavAn to pahale hI 'meghamuni' kI manobhAvanA dekha cuke the / ataH sambodhita karate hue evaM prabuddha karate hue kahA--'megha eka rAtri ke kaSTa se tU yoM ghabarA gyaa| adhIra ho utthaa| ghara jAne ko taiyAra ho gayA, para tujhe yAda hai tU pichale janma meM kauna thA ? dekha, tU pichale janma meM hAthiyoM ke jhuNDa kA svAmI thA / aneka hathiniyoM ke sAtha masta banA tU raha rahA thaa| tU pahale eka bAra meruprabhu hAthI ke bhava meM dAvAnala meM jala cukA thaa| isalie agalI bAra tU cAra kosa bhUbhAga ke vRkSoM ko tathA ghAsaphUsa ko ukhAr3akara apane-Apako surakSita anubhava kara rahA thA / saMyogavaza eka bAra vana meM dAvAnala lagA / jaMgala ke sabhI jIva-jantu usI maidAna meM A gae, jahA~ tU raha rahA thA / vaha maMDala jIvoM se bhara gayA thA / tU khar3A thA / tere paira meM khujalAhaTa calI / tUne paira ko khujalAne ke lie Upara kiyA / itane meM tere paira ke sthAna para eka zazaka A baiThA / tUne paira nIce rakhanA cAhA to usa kharagoza ko dekhakara socA, mere kAraNa yaha mara jAegA / yoM tIna dina taka Upara paira kie khar3A rhaa| itane meM dAvAnala zAnta huA / sAre prANI apaneapane sthAna kI ora cale gye| jaba tUne paira nIcA kiyA taba taka paira akar3a cukA thaa| paira rakhate hI tU gira gayA aura vahA~ terI mRtyu ho gaI / vahA~ se marakara 1
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 jaina kathA koSa tU rAjA kA putra huA hai| megha ! pazu-bhava meM to tUne sArI bAteM sudhArIM / isa manuSya-jIvana meM thor3e se kaSTa se ghabarAkara bAta bigAr3a rahA hai| jarA soca, kitanI vicAra kI bAta hai?' ___ 'meghamuni' ko prabhu kI vANI sunate-sunate jAti-smaraNajJAna ho aayaa| jhulasate hue maidAna ko dekhakara roMgaTe khar3e ho gye| prabhu ke pairoM meM girakara doSoM kI AlocanA kii| mana ko sthira karake punaH vratoM meM susthira bne| apaneApako saMgha ke prati samarpita karate hue 'meghamuni' ne kahA--'prabhuvara ! maiM apanI ina do A~khoM ke sivA samUcA zarIra sAdhu-saMtoM kI paricaryA ke lie samarpita karatA huuN| Apa jaise bhI cAheM isakA upayoga kreN| kevala ye do A~kheM maiM IryAzodhana ke lie apane adhikAra meM rakhatA hU~ zeSa sArA zarIra Apake lie samupasthita hai|' yoM samarpita hokara utkaTa paricaryA, saMyama, sAdhanA, tapa, ArAdhanA meM jutte| gyAraha aMgoM kA adhyayana kiyaa| guNaratna saMvatsara Adi vibhinna prakAra ke tapa kiye / anta meM saba saMtoM se kSamAyAcanA karake prabhu kI AjJA lekara eka mahIne ke anazana meM samAdhimaraNa prApta kiyA aura sarvArtha-siddha vimAna meM paidA hue| vahA~ se mahAvideha meM utpanna hokara mokSa meM jaaeNge| -jJAtAdharmakathA, a. 1 162. metArya gaNadhara 'vatsa' deza meM tuMgika nAma kA eka nagara thaa| vahA~ kauMDilya gotra ke kucha brAhmaNa rahate the, jinameM eka 'datta' nAma kA brAhmaNa thaa| usakI patnI kA nAma thA varuNadevA / 'varuNadevA' ne eka sukomala, saubhAgyavAna putra ko janma diyA jisakA nAma rakhA 'metaary'| metArya aneka zAstroM meM pAraMgata bne| vaidika zAstroM ke adhikArI vidvAna bne| ye tIna sau ziSyoM ke adhyApaka the, para mana meM eka sandeha thA--paraloka hai yA nahIM? aneka prayatna karane para bhI yaha sandeha nahIM miTa rahA thaa| ise miTAyA bhagavAn mahAvIra ne | . ye bhI gautama svAmI ke sAtha saumila' ke yahA~ apApAnagarI meM yajJArtha Aye hue the| vahA~ se prabhu ke pAsa gye| apanI zaMkA ko miTAkara prabhu ke pAsa apane tIna sau ziSyoM sahita saMyamI bane / usa samaya inakI Ayu saiMtIsa varSa kI thii| bhagavAn mahAbIra ke dasaveM gaNadhara khlaae| dasa varSa chadmastha rhe|
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 287 saiMtAlIsaveM varSa meM kevalajJAna prApta kiyaa| solaha varSa kevala-paryAya rhe| apanI bAsaTha varSa kI Ayu meM inhoMne nirvANa prApta kiyaa| -AvazyakacUrNi 163. metArya muni rAjagRha meM eka zreSThI rahatA thaa| usakI seThAnI mRtavatsA thI, arthAt usake mare hue bacce paidA hote the yA hote hI mara jAte the| seTha-seThAnI isa kAraNa bar3e. du:khI rahate the| unake ghara metI nAma kI eka cANDAlinI AyA karatI thii| seThAnI ne usase apanA du:kha khaa| metI ne apanA putra seThAnI ko dene kA vacana de diyaa| metI ke eka sundara putra huA aura seThAnI ke eka kurUpA knyaa| donoM ne adalA-badalI kara lii| putra pAkara seTha-seThAnI phUle na smaaye| bar3I dhUmadhAma se putra kA janmotsava manAyA aura usakA nAma metArya rkhaa| ... metArya kA jIva isase pUrvajanma meM vaimAnika deva thA aura usase pahale janma meM ujjayinI ke purohita kA putra / yaha pUrva-janma meM rAjA ke putra ke sAtha milakara sAdhu-saMtoM ko satAyA karatA thaa| kintu muni sAgaracandra ke nimitta se isane saMyama svIkAra kiyaa| muni sAgaracandra sAketapura ke rAjA candrAvataMsaka ke putra the| rAjA candrAvataMsaka ke sudarzanA aura priyadarzanA nAma kI do rAniyA~ thiiN| sudarzanA se unake do putra hue--bar3A sAgaracandra aura choTA municandra / priyadarzanA se bhI unake do putra hue--eka guNacandra aura dUsarA baalcndr| eka bAra rAjA candrAvataMsaka pauSadha meM baiThe the| unhoMne abhigraha kiyA ki jaba taka dIpaka jalatA rahegA, maiM kAryotsarga meM lIna rhuuNgaa| rAjA ke abhigraha se anajAna dAsI dIpaka meM tela DAlatI rhii| usakI bhAvanA yaha thI ki tela samApta hone se dIpaka bujha na jAya, jisase andhakAra ke kAraNa rAjA ke pauSadha meM vighna ho| isa prakAra dIpaka rAta-bhara jalatA rahA aura rAjA bhI kAyotsarga meM lIna rhe| rAta-bhara khar3e rahane se rAjA kA zarIra akar3a gyaa| samabhAva se deha tyAgakara ve svarga meM deva bane / pitA ke yoM Akasmika nidhana se sAgaracandra ke hRdaya meM vairAgya kI lahara utthii| vaha saMyama lenA cAhatA thA; lekina municandra to ujjayinI kA zAsana
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 jaina kathA koSa saMbhAla rahA thA aura guNacandra tathA bAlacandra abhI choTe the; isalie use sAketapura kA zAsana calAne ke lie rukanA par3A / virakta hote hue bhI vimAtA priyadarzanA ke Adeza se vaha sAketapura kA zAsana saMcAlana karane lagA / sAgaracandra ke kuzala zAsana saMcAlana se usakA yaza phailane lgaa| isase vimAtA ko usase IrSyA huii| usane sAgaracandra ko mArane ke lie viSa modaka bhejA, lekina bhAgya yoga se vaha viSa modaka usI ke putra guNacandra - bAlacandra ne khA liyaa| viSa ke lakSaNa prakaTa hone lage / sAgaracandra ne turanta maNimaMtra se unakA viSa utAra diyaa| ve svastha ho ge| lekina isa ghaTanA se sAgaracandra virakta ho gayA / usane dIkSA le lI aura muni sAgaracandra bana gye| muni sAgaracandra vihAra karate hue ujjayinI aaye| yadyapi ujjayinI nareza unakA choTA bhAI bahuta hI dharmaniSTha thA, kintu usakA putra aura purohitaputra donoM hI zramaNadveSI the, ve sAdhu-saMtoM ko taMga kiyA karate the / unhoMne muni sAgaracandra ko bhI bahuta parezAna kiyaa| taba unheM zikSA dene ke uddezya se munizrI ne unakI haDDiyA~ utAra dIM aura svayaM ujjayinI se bAhara Akara isa akRtya kA prAyazcita lekara kAyotsarga meM lIna ho gaye / jaba rAjA municandra ko isa ghaTanA kA patA lagA to use apane putra tathA purohita-putra ke akRtya para bar3A duHkha huA / usane munirAja se kSamA mA~gI aura donoM ko svastha karane kI prArthanA kii| munizrI ne una donoM ko isa zarta para ThIka kiyA ki svastha hote hI ve muni dIkSA le leNge| vacanabaddhatA ke anusAra yuvarAja aura purohita putra donoM dIkSita ho gaye aura Ayu pUrNa kara vaimAnika deva bane / eka bAra donoM deva naMdIzvara dvIpa gaye / vahA~ tIrthaMkara deva ke darzana karake pUchA--bhagavan ! hama sulabhabodhi hoMge yA durlabhabodhi ? tIrthaMkaradeva ne batAyA -- yuvarAja ! tuma to sulabhabodhi ho; kintu purohitaputra dUrlabhabodhi hai| yaha sunakara purohita-putra vAle deva ne apane mitra yuvarAja vAle deva se kahA - 'tuma mujhe pratibodha denA / ' yuvarAja vAle deva ne bhI aisA karane kA vacana diyA / vahI purohita putra vAlA deva svarga se cyavana karake metArya nAma se metI cANDAlinI ke garbha se utpanna huA aura rAjagRha ke seTha ke yahA~ palA /
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 286 jaba metArya solaha varSa kA ho gayA, taba rAjaputra vAle deva ne apane vacana ke anusAra use svapna meM pratibodha diyA, lekina use pratibodha lagA nahIM / unhIM dinoM seTha ne metArya kA vivAha sambandha ATha zreSThi-kanyAoM se nizcita kara diyaa| aba deva ne metI ke zarIra meM praveza kiyA aura AThoM zreSThiyoM ke sAmane metArya ke janma kA rahasya khola diyA / cANDAla - putra ke sAtha koI seTha apanI putrI kA vivAha kaise karatA ? pariNAma yaha huA ki metArya kA vivAha-sambandha chUTa gayA aura use zreSThI kA ghara chor3akara cANDAla ke ghara jAnA pdd'aa| jaba deva ne use puna: pratibodha dene kA prayAsa kiyA to metArya ne kahA-- 'yadi merI khoyI huI pratiSThA punaH mila jAe, rAjA zreNika mujhe apanA jAmAtA banA le aura zreSThI punaH apanA putra mAna le to maiM dIkSA lUMgA / ' deva ne metArya kI ye zarteM bhI svIkAra kara liiN| usane apane devazakti se cANDAla ke ghara eka bakarA bAMdha diyA, jo sone kI mIMgaNI (viSThA) karatA thaa| ye mIMgaNiyAM metArya ke pitA mehara cANDAla ne rAjA zreNika ko bheMTa kIM aura apane putra ke lie unakI putrI kI yAcanA kii| isa para rAjA zreNika ke putra abhayakumAra ne yaha zarta rakhI - yadi tuma rAjagRha ke cAroM ora sone kA parakoTA banavA do, vaibhAragiri para pula bA~dha do aura usake nIce gaMgA, yamunA, sarasvatI tathA kSIra sAgara kA jala pravAhita kara do, phira usameM snAna karake tumhArA putra pavitra ho jAe to use rAjakanyA mila sakatI hai / yadyapi yaha zarta asambhava thI, kintu devazakti ke kAraNa sambhava ho gaI / metArya ko rAjakanyA mila gii| zreSThI ne use apanA putra mAna liyA aura usakI khoyI huI pratiSThA se adhika pratiSThA use mila gaI / aba deva ne metArya se cAritra grahaNa karane ko kahA to usane bAraha varSa taka gRhastha-sukha bhogane kI icchA prakaTa kI / bAraha varSa bAda jaba deva punaH AyA to metArya kI patnI ne bAraha varSa kA samaya mAMga liyA / isa prakAra caubIsa varSa taka gRhastha-sukha bhogane ke bAda metArya ne bhagavAn mahAvIra se dIkSA grahaNa kara lI aura muni metArya bana gye| nau pUrvI kA adhyayana kiyA aura jinakalpa svIkAra karake ekala vihArI bana gaye / eka bAra metArya muni vihAra karate hue rAjagRhI Ae / mAsakhamaNa ke
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ * 260 jaina kathA koSa pAra ke lie bhikSA hveta nikale aura anAyAsa hI eka sunAra ke yahA~ pahu~ca ge| sunAra usa samaya rAjA ke Adeza se sone ke yava banA rahA thaa| muni ko dekhane hI usa sunAra ne apane bhAgya ko sarAhA aura kAma jyoM kA tyoM chor3akara bhikSA lene calA AyA / itane meM eka krauMca pakSI vahA~ AyA aura sone ke yavoM ko asalI yava samajhakara nigala gayA / sunAra bhikSA lekara AyA to sone ke yava gAyaba the / usane munizrI se pUchA / munizrI ne mana meM socA - yadi maiM saca bolatA hU~, to yaha sunAra pakSI ko mAra degA aura prANivadha kA nimitta bana jaauuNgaa| yadi sAvadya vacana bolUM to merA satya mahAvrata bhaMga ho jaaegaa| donoM taraha se pApa lgegaa| yaha socakara munizrI mauna ho ge| unhoMne kucha bhI na kahA / sunAra ne bAra-bAra muni metArya muni se yavoM ke bAre meM puuchaa| lekina jaba use koI uttara na milA to vaha krodhita ho utthaa| usane samajha liyA ki isa DhoMgI muni ne hI svarNa va curAye haiN| krodha meM bebhAna hokara usane muni ko pakar3A aura unake mastaka para gIle camar3e kI paTTI bA~dhakara ghara ke AMgana dhUpa meM khar3A kara diyaa| dhUpa ke kAraNa jyoM-jyoM gIlA camar3A sUkhA, usakA kasAva bar3hatA gyaa| muni ko asahya vedanA huii| phira bhI ve samatAbhAva meM lIna rheN| pariNAmasvarUpa unake samasta karmoM kA kSaya ho gayA / deha tyAgakara ve siddhazilA meM jA virAje / usI samaya eka lakar3ahArA sunAra ke ghara AyA / usane lakar3iyoM kA gaTThara jora se jamIna para paTakA / gaTThara girane kI AvAja se bhayabhIta hokara krauMca ne viSThA kara dii| svarNa yava nikala aaye| unheM dekhakara svarNakAra cakita-bhayabhIta ho utthaa| jAkara muni ko dekhA to unakA zava hI vahA~ thA / svarNakAra ko bahuta pazcAttApa huaa| vaha zramaNa bhagavAna mahAvIra kI zaraNa meM pahu~cA aura niSkapaTa hRdaya se apane ghora pApa kI AlocanA garhaNA kI / prAyazcita karake zuddha huA aura paMcamahAvrata dhAraNa kara sadgati prApta kI / - AkhyAnaka maNikoSa, 41/126 -- upadezamAlA ( dharmadAsa gaNi), pR. 267 164. mauryaputra gaNadhara bhagavAn mahAvIra ke sAtaveM gaNadhara the 'mauryaputra' / ye kAzyapa gotrIya 'maurya' gA~va
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 261 nivAsI 'maurya' brAhmaNa ke putra the| inakI mAtA kA nAma 'vijayadevI' thA / ye cAra veda, caudaha vidyA ke pAraMgata the| sAr3he tIna sau ziSyoM ke adhyApaka the / inake mana meM sandeha thA - 'deva haiM yA nahIM?' yaha sandeha bhagavAn mahAvIra dvArA miTAe jAne para paiMsaTha varSa kI Ayu meM saMyama svIkAra kara liyaa| sAtaveM gaNadhara bane / caudaha varSa chadmastha rahe / assIveM varSa meM kevalajJAna prApta kiyA / solaha varSa kevalajJAnI rahe / aneka jIvoM kA mArgadarzana karate rhe| picAnabe varSa kI Ayu meM prabhu mahAvIra ke jIvanakAla meM hI mokSa meM jA virAje / - AvazyakacUrNi 165. Arya maMgUsUri ve Arya maMgU Arya sAgara ke ziSya the| eka bAra aneka pradezoM meM vihAra karate hue uttaramathurA meM aae| ye bahuzruta aura bahuziSya parivAra vAle the / mathurAvAsiyoM ko inakI upadeza zailI bahuta acchI lgii| ve inakI bahuta bhakti karate aura dUdha, dahI, ghRta Adi se lAbhAnvita karate / I zramaNa saMgha ne jaba-jaba vahA~ se vihAra karane kA vicAra kiyA, taba-taba mathurAvAsiyoM ne atyadhika Agraha karake roka liyA / sAtha hI AcAryazrI ko jo zraddhA-bhakti aura susvAdu bhojana prApta ho rahA thA, usase usake mana meM bhI rasAsakti -- mohAsakti jAgRta ho cukI thI / isalie ve bhI zraddhAlu bhaktoM kA Agraha mAnakara ruka jAte / saMgha ke anya sAdhuoM ne Arya maMgU ko vahA~ se vihAra karane ke lie bahuta Agraha kiyA, lekina jaba ve nahIM mAne to saMgha ke anya sAdhu vahA~ se vihAra kara gaye aura Arya maMgU vahIM raha gaye / sthiravAsa aura susvAdu bhojana ke kAraNa Arya maMgU tapa-saMyama Adi sAdhanA meM zithila ho gye| ve pramAda kA sevana karane lge| pramAda dazA meM hI unhoMne apanI Ayu pUrNa kI aura cAritradharma kI virAdhanA ke kAraNa yakSa yoni meM utpanna hue / jaba unhoMne avadhijJAna se apanA pUrvajanma dekhA to unheM ghora pazcAttApa huA -- aho ! maiMne apanI durbuddhi ke kAraNa cAritradharma kI virAdhanA kI / jisa zrAmaNI dIkSA kA phala svarga-mokSa hai, maiMne usameM pramAda kA sevana kiyA, isI kAraNa yakSa yoni meM utpanna honA par3A hai| saca hai, caturdazapUrvI ko bhI
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 jaina kathA koSa pramAda-sevana ke kAraNa anantakAya meM utpanna honA par3atA hai, isa prakAra ve apane pramAda kI AlocanA karate rahate the| ___ eka bAra unhoMne sthaMDila bhUmi kI ora jAte hue apane ziSyoM ko dekhaa| unhoMne mana meM vicAra kiyA---mujhe to pramAda ke kAraNa yakSa yoni meM AnA hI par3A hai, kahIM ziya bhI bhaviSya meM pramAdI na ho jAyeM, isalie inheM abhI se sAvadhAna kara denA caahie| aisA vicAra karake una ziSyoM ko sAvadhAna karane ke lie apanA vicitra rUpa banAkara aura lambI jihvA nikAlakara mArga meM khar3e ho gye| aise rUpa vAle yakSa ko dekhakara unake eka ziSya ne pUchA-bhadra ! tuma kauna ho aura tumhArA kyA abhiprAya hai? taba yakSa ne kahA-maiM tumhArA guru maMgUsUri huuN| Azcarya prakaTa karate hue ziSyoM ne pUchA-gurudeva ! ApakI yaha dazA kisa kAraNa huI hai? ___ yakSa ne batAyA--maiMne pramAdavaza hokara cAritradharma kI virAdhanA kI thI, usake pariNAmasvarUpa merI yaha dazA huI hai| yadi tuma loga bhI aisI dazA se bacanA cAho to pramAdarahita sAdhanA karate rhnaa| ziSyoM ne guru ke prati kRtajJatA prakaTa hue kahA-Apane hameM ucita samaya para sAvadhAna kiyaa| hama saMyama-sAdhanA meM kabhI bhI pramAda nahIM kreNge| naMdIsUtra sthavirAvalI meM Arya maMgU ko sUtroM kA pATha karane vAle, sUtrokta AcaraNa karane vAle aura dharmadhyAna karane vAle Adi vizeSaNoM se yukta kahA hai| ye jJAna-darzana ke parama prabhAvaka aura zrutarUpI sAgara ke pAragAmI vidvAna the| jaba aisI vizeSatAoM se yukta Arya maMgU ko bhI yakSa yoni meM utpanna honA par3A to sAdhAraNa sAdhaka kI bAta hI kyA hai? isalie cAritra-pAlana meM kabhI pramAda nahIM karanA caahie| -nizIthacUrNi, bhAga 2-3 -darzanazuddhi saTIka, zloka 3-4 166. maMDitaputra gaNadhara 'maMDitaputra' bhagavAn mahAvIra ke chaThe gaNadhara the| inakA gotra vAsiSTha thaa| ye 'maurya' gA~va meM rahane vAle 'dhanadeva' brAhmaNa kI patnI 'vijayAdevI' ke Atmaja
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 263 the / pratibhAzAlI, pratyutpannamati tathA aneka vidyAoM ke adhikArI vidvAna the / 350 ziSyoM ke adhyApaka the / itanA saba kucha hote hue bhI inake mana meM sandeha thA-- 'baMdha aura mokSa hai yA nahIM? hai to kaise aura kyoM hai?' isa zaMkA kA samAdhAna bhagavAn mahAvIra ne kiyaa| zaMkA kA samAdhAna pAte hI apane ziSyoM sahita inhoMne saMyama le liyA / prabhu ke ziSya bana gaye / 54 varSa ke Ayu meM inhoMne saMyama svIkAra kiyaa| caudaha varSa chadmastha rahe / ar3asaThaveM varSa meM kevalajJAna prApta kiyA / solaha varSa kevalI rahakara 83 varSa kI Ayu pUrNa karake nirvANa prApta kiyA / I - AvazyakacUrNi 167. yavarAjarSi yavapura nAmaka sundara nagara ke rAjA the yava / unakI rAnI kA nAma dhAriNI thA / dhAriNI ne eka putra aura putrI ko janma diyA / putra kA nAma gardabhilla rakhA gaya aura putrI kA nAma aNolikA (aNulliyA) / rAjA ke maMtrI kA nAma dIrghapRSTha thA / eka bAra rAjA yava apanI rAjasabhA meM baiThe the aura unakI goda meM thI aNulliyA / usa samaya eka naimittika AyA / aNulliyA ke lakSaNa dekhakara usane bhaviSyavANI kI ki isa kanyA kA pati bahuta bar3A rAjA banegA / abhI gardabhilla bAlaka hI thA ki caturjJAnI muni abhidhAna sUri ke upadeza se rAjA yava pratibuddha ho gye| unhoMne bAlaka gardabhilla kA rAjyAbhiSeka kiyA, zAsana - sUtra maMtrI dIrghapRSTha ko diyA aura pravrajita ho gaye / yavarAjarSi meM saMyama-sAdhanA tathA sevA vaiyAvRttya ke prati bahuta utsAha thA, lekina zAstra- svAdhyAya ke bAre meM unake mana-mastiSka meM yaha bhrama praveza kara gayA thA ki umra adhika hone se yAda nahIM ho skegaa| isalie jJAnArjana ke prati ve utsAhazIla nahIM the| unake isa bhrama ko nikAlane aura jJAnArjana meM ruci jAgRta karane ke lie AcArya ne eka upAya socA -- unheM yavapuravAsiyoM ko dharmopadeza dene bheja diyA / guru-AjJA mAnakara yavarAjarSi cala diye| mArga meM vizrAma hetu eka vRkSa kI zItala chAyA meM baitthe| sAmane jau kA kheta lahalahA rahA thA / kisAna apane kheta kI rakhavAlI kara rahA thA / pAsa hI khar3A eka gadhA jau khAne ko lalacA rahA
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 jaina kathA koSa thaa| vaha Age bar3hatA aura kisAna kA DaMDA dekhakara pIche haTa jAtA | gadhe kI isa ceSTA ko dekhakara kisAna gunagunAne lagA avadhasasi dhasasi dhuttA, mamaM ceva nirkkhsi| lakkhio te abhippAo, javaM pecchasi gddhaa|| arthAt--he gardabha ! tU Age bar3hatA hai, pIche haTa jAtA hai; mujhe bhI dekha rahA hai| terA vicAra yava (jau) khAne kA hai| maiM samajha gyaa| yaha gAthA yavarAjarSi ko acchI lagI aura unhoMne yaha gAthA raTa lii| kucha aura Age bar3he to gA~va ke bAhara maidAna meM bacce 'gillI-DaMDA' khela rahe the| gillI dUra jAkara eka gaDDhe meM gira pdd'ii| bAlaka idhara-udhara jhA~kane lge| eka bAlaka ko vaha gillI dikhAI de gii| vaha eka gAthA bolA io gayA, tao gayA, joijjaMtI na diisii| vayaM evaM viyANAmo, agaDe paDiyA annulliyaa|| arthAt--idhara gaI, udhara gaI, tujhe dekhane para bhI nahIM dikhAI detI; lekina maiM jAnatA hU~ ki aNulliyA (gillI) gaDDhe meM par3I huI hai| yaha gAthA bhI yavarAjarSi ko acchI lagI aura yAda kara lI tathA Age bar3ha gye| aba yavarAjarSi yavapura pahu~ca gye| saMdhyA ho cukI thI ataH nagara ke bAhara hI eka kuMbhakAra ke ghara para zuddha sthAna prApta kara rAtri vizrAma ke lie Thahara gye| saMdhyAkAlIna pratikramaNa karake muni svAdhyAya kara rahe the| sAmane hI oTale (andara ke cabUtare) para kumbhakAra baiThA thaa| usane dekhA--eka cUhA bar3e maje se idhara-udhara daur3a rahA hai| kuMbhakAra jarA-sA hilA to cUhA Darakara bila meM ghusa gyaa| usa cUhe kI bhayAkula dazA dekhakara kuMbhakAra gunagunAyA sakumAlaya bhaddalayA, ratti hiNddnnsiilyaa| mama samAsAo natthi bhayaM, dIhapiTThAo te bhyN|| arthAt-he sukumAra bhadra mUSaka (cUhe) ! mujhe mAlUma hai rAta ke aMdhere meM ghUmate rahane kA terA svabhAva hai, to bhAI Ananda se ghuumo-phiro| tumheM mujhase koI bhaya nahIM hai| bhaya to tumheM dIrghapRSTha (sarpa) se hai| yavarAjarSi ko yaha gAthA bhI bar3I acchI lgii| isalie unhoMne yAda kara lii| mana meM socA--ina gAthAoM ke sahAre pravacana cala skegaa| isalie ve
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 265 ina tInoM gAthAoM ko gunagunAne lgaa| rAjakumAra gardabhilla yadyapi bAlaka thA, lekina karttavya ke prati asAvadhAna nahIM thaa| vaha rAta ko nagara meM ghUmakara prajA ke sukha-duHkha ko jAnane kA prayAsa karatA rahatA thaa| idhara yava rAjA ke sAdhu banane ke bAda mantrI dIrghapRSTha ke vicAra kaluSita ho gaye the| yaha to vaha nimittajJa ke bhaviSya-kathana se jAna hI gayA thA ki aNolikA se vivAha karane vAlA puruSa bar3e rAjya kA svAmI bnegaa| usake hRdaya meM bhI lAlaca samA gyaa| aNolikA ke sAtha vivAha karane kI icchA se prerita hokara usane apane vizvasta sevakoM se usakA apaharaNa karA liyA aura use apane bhavana ke talaghara meM DAla diyaa| bhAI ne bahana kI bahuta khoja karAI para saphala na ho skaa| ___ idhara yavarAjarSi ke nagara meM Ane se mantrI ghabarA gyaa| usane socAkahIM rAjarSi ne apane jJAnabala se merA bhANDA phor3a diyA to maiM kahIM kA na rhuuNgaa| isalie yavarAjarSi ko hI ThikAne lagavA denA caahie| apanI yojanA ko kAryAnvita karane ke lie usane rAjakumAra gardabhilla ko cunaa| rAta ko hI vaha usake pAsa pahu~cA aura yaha kahakara use bhar3akAyA ki tumhAre pitA saMyama nahIM pAla sake, isalie vApasa Aye haiN| ve tumheM mArakara siMhAsana chInanA cAhate haiN| isalie tumhArA kartavya hai ki tuma pitA ko pahale hI ThikAne lagA do| gardabhilla ne pitA ko mAranA adharma batAyA to mantrI bolA--tumhAre pitA bhI to. dharma kA mArga chor3akara rAjya chInane Aye haiN| aise adharmI pitA ko mAranA adharma nahIM hai| yaha bAta gardabhilla kI samajha meM A gii| vaha naMgI talavAra lekara yavarAjarSi ko mArane kuMbhakAra ke ghara jA phuNcaa| dabe pA~va idhara-udhara ghUmane lagA aura andara jAkara rAjarSi ko mArane kI yojanA banAne lgaa| taba taka usake kAna meM andara se gunagunAhaTa kI AvAja sunAI dii| rAjakumAra ne eka bar3e cheda meM se jhAMkA to dekhA rAjarSi gunagunA rahe the| vaha kAna lagAkara sunane lgaa| rAjarSi gAthA gunagunA rahe the avadhasasi dhasasi dhuttA, mamaM ceva nirkkhsi| lakkhio te abhippAo, javaM pecchasi gaddahA / / isa gAthA ko sunakara rAjakumAra ne socA--rAjarSi mujhe hI saMbodhita karake kaha rahe haiM--he gadahA (gardabhilla) ! tU idhara-udhara ghUma rahA hai, mujhako bAra
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 jaina kathA koSa bAra dekha rahA hai| maiM terA abhiprAya samajha gayA huuN| terI najara yava (yavarAjA) para hai| aisA vicAra Ate hI rAjakumAra ne mana meM samajha liyA ki muni jJAnI haiM, ye merA irAdA jAna cuke haiN| saMbhavataH yaha merI bahana ke bAre meM bhI kucha jAnate hoN| tabhI rAjarSi ne dUsarI gAthA gunagunAI io gayA, tao gayA, joijjatI na diisii| vayaM evaM viyANAmo, agaDe paDiyA annulliyaa|| isa gAthA ke artha para vicAra karate hue rAjakumAra ke hRdaya meM halacala maca gii| usane aNulliyA kA abhiprAya apanI bahana aNolikA se lgaayaa| vaha sabhI jagaha aNolikA kI khoja karA cukA thA, sirpha mantrI kA bhavana hI bAkI thaa| usane samajhA ki mantrI ne hI apane talaghara meM merI bahana ko kaida kara rakhA hogaa| tabhI rAjarSi ne tIsarI gAthA gAyI sakumAlaya bhaddalayA, ratti hiNddnnsiilyaa| mama samAsAo natthi bhayaM, dIhapiTThAo te bhayaM / / 'dIhapiTThAo' zabda se rAjakumAra ne mantrI dIrghapRSTha kA nAma smjhaa| aba to use vizvAsa ho gayA ki mantrI hI merA zatru hai| isIlie vaha mujhase pitRvadha jaisA jaghanya aura niMdya kArya karavAnA cAhatA hai| ___ vaha vahA~ se ulTe pAMvoM lauTa aayaa| prAtaH hote hI usane mantrI ke ghara kI talAzI lI to talaghara meM aNoliyA mila gii| mantrI ke isa kukRtya se rAjakumAra kA roSa to umar3A hI; janatA meM bhI roSa kA tUphAna umar3a aayaa| rAjA-prajA ne milakara maMtrI ko saparivAra deza-nikAle kA daNDa diyaa| yavarAjarSi ne subaha pravacana diyA to vahA~ samasta janatA umar3a pdd'ii| rAjarSi ne batAyA ki kisa taraha tIna gAthAoM ne anartha hone se bacA liyaa| ___yavarAjarSi ke mana meM to jJAnArjana ke prati utsAha jAgA hI, unakI preraNA se nagara ke sabhI AbAla-vRddha jJAnArjana meM juTa gye| isa ghaTanA se rAnI dhAriNI aura rAjakumAra gardabhilla ko bhI saMsAra se virakti ho gii| dhAriNI ne apane bhAnje ke sAtha agolikA kA vivAha kara diyA aura use rAjA banAkara tyAga-mArga apanA liyaa| mAtA ke sAtha gardabhilla bhI pravrajita ho gyaa|
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 267 svAdhyAya kI isa choTI-sI ghaTanA se hajAroM-lAkhoM kA jIvana camaka utthaa| - AkhyAnaka maNikoza, 14/44 -- upadeza prAsAda, 15/214 - bhaktaparijJA prakIrNaka, 87 168. rahanemi-rAjImatI 'dvArikA' nagarI zrIkRSNa vAsudeva kI rAjadhAnI thii| solaha hajAra rAjAoM para unakA adhikAra thA / una solaha hajAra rAjAoM meM mahArAja 'ugrasena' bhI the / . inakI rAnI ' dhAriNI' se utpanna eka putrI thii| usakA nAma rAjula thA / ise rAjImatI bhI kahate haiN| zrI neminAtha gRhasthAvAsa meM rahakara bhogoM se vimukha the| zrIkRSNa dvArA prerita hokara unakI mahArAniyoM ke dvArA phailAe vAkjAla dvArA neminAtha ko jyoM-tyoM vivAha karane ke lie manA liyA gayA / vivAha ke dina jaba bArAta saja-dhajakara toraNa meM pahu~cI taba pazuoM kI karuNa cItkAra sunakara prabhu avivAhita lauTa ge| samudravijaya, ugrasena, zrIkRSNa vAsudeva kA atyAgraha bhI neminAtha ko vivAha ke lie taiyAra nahIM karA sakA / varSIdAna dekara prabhu saMyamI bana ge| 1 rAjImatI bhI aisI-vaisI kanyA nahIM thI / neminAthajI se nau bhavoM kA sambandha thaa| vaha bhI eka susaMskArI kanyA thI / sarvArthasiddha vimAna se cyavana karake yahA~ AyI thii| rAjImatI ko pAne ke lie kaI rAjakumAra lAlAyita the para rAjula isa nirNaya para AyI ki strI kA pati eka hI huA karatA hai| jaba ve hI mujhe chor3akara cale gaye haiM to mere lie bhI usI patha kA anusaraNa samucita rahegA jo neminAthajI ne grahaNa kiyA hai| maiM bhI saMyama lUMgI / yoM nirNaya karake saMyama svIkAra karake sAdhanA meM lIna rahane lagI / eka bAra bhagavAna neminAtha ke darzanArtha rAjImatI jA rahI thI / satiyoM kA samUha sAtha thA / akasmAt ghanaghora varSA hone ke kAraNa sArI satiyAM titara-bitara ho gyiiN| koI kidhara gayI, koI kidhara gyii| varSA meM saba kI saba tarabatara thiiN| rAjula varSA ke utpAta se bacane ke lie eka guphA meM pahu~ca gyii| guphA meM aMdherA thA / nirjana sthAna samajhakara rAjImatI apane kapar3e utArakara nicor3ane lgii| usI samaya sahasA bijalI kI camaka se 'rAjImatI' kA divya rUpa guphA meM dhyAnastha khar3e 'rathanemi ( rahanemi ) muni ne dekhA / 'rathanemi' bhagavAn
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 jaina kathA koSa 'neminAtha' ke laghu bhrAtA the| 'rAjula' ke devara the| ve pahale bhI 'rAjula' ke prati AkRSTa the| 'rAjImatI' ko pAne kA prayatna bhI kiyA thA, para ve asaphala rahe / jaba use Aja punaH dekhA to apanA sArA bhAna bhUla baitthaa| saMyama kI zAna ko bhUlakara praNaya kI yAcanA karate hue bole-bhadre ! isa yauvana ko yoM gaMvAnA ucita nahIM hai| maiM tere lie sarvAtmanA samarpita huuN| A jA, hama donoM milakara eka nayA hI saMsAra bsaaeN| siMhanI kI bhAMti dahAr3atI huI rAjImatI bolI-rathanemi ! yaha Apa kyA bola rahe haiM? Apane saMyama liyA hai| eka saMyamI ko kyA aise zabda zobhA dete haiM? dekhie, vicAra karie, Apa kauna haiM? maiM kauna hU~? apanA kula kaisA ujjavala hai? ise kalaMkita mata kiijie| ___ rathanemi--mAnA maiMne saMsAra chor3A hai, para tere lie to aba saMyama bhI chor3ane ke lie taiyAra huuN| kucha dina vaiSayika sukhoM kA upabhoga karake kyA saMyama phira nahIM liyA jA sakatA? ___ rAjImatI--dhikkAra hai Apake ina vicAroM ko ! Apake bar3e bhAI neminAtha mujhe chor3akara ge| unake dvArA vamita kI huI mujhako Apa punaH lene ko lalacA rahe haiN| jAtivAna sarpa agni meM par3akara jala jAtA hai, para vamita viSa ko vApasa nahIM cUsatA / munivara, Apa bhI jAtivAna haiN| saMyama-ratna kA mola aaNkeN| maiM to svapna meM bhI Apako nahIM caahuuNgii| bhalA jaba Apa mujhe yoM dekhate hI bhAna bhUla baiThe, taba ghara-ghara meM bhikSA ko jAyeMge, sundara bAlAoM ko dekheMge, yoM mana ko vicalita kareMge to Apako kauna sAdhu kahegA? sAdhutva kA nirvAha kaise kara sakeMge? aba bhI kucha nahI bigar3A hai| apane Apa ko kAbU kriye| rAjImatI kI isa zikSA ne rathanemi ke lie aMkuza kA kAma kiyaa| muktakaMTha se rAjula kA guNagAna karate hue bhagavAn 'neminAtha' ke pAsa gye| apane vicalita mana kI AlocanA kii| prAyazcita lekara saMyama-mArga para punaH ArUr3ha hue aura niraticAra saMyama kI sAdhanA karake kevalajJAna prApta kiyaa| . satI rAjImatI ne bhI apane kapar3e avera kara prabhu ke darzana kiye| saMyamatapa meM lIna rahakara kevalajJAna prApta kiyaa| bhagavAn neminAtha se cauvana dina pahale nirvANa prApta liyaa| -uttarAdhyayana sUtra, a. 22
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 266 166. rAma-lakSmaNa 'rAma' aura 'lakSmaNa' bhagavAn 'munisuvrata' ke zAsana-kAla meM hone vAle jainajagat ke suprasiddha AThaveM baladeva aura vAsudeva the| ye donoM 'ayodhyA' ke sUryavaMzI mahArAja 'dazaratha' ke putra the| 'zrIrAma' kI mAtA kA nAma 'kauzalyA' tathA 'lakSmaNa' kI mAtA kA nAma 'sumitrA' thaa| mahArAja 'dazaratha' ke do putra aura bhI the jinameM eka 'kaikeyI' kA putra 'bharata' tathA dUsarA 'suprabhA' kA putra 'zatrughna' thaa| rAma aura lakSmaNa kA prema adhika vizruta hai| bar3e hone para 'rAma' kA vivAha 'mithilA' ke mahArAja 'janaka' kI rAjakumArI 'sItA' ke sAtha huaa| rAjA dazaratha ne dIkSA lekara Atma-kalyANa karane kA vicAra kiyaa| unake sAtha hI bharata ne bhI saMyama lene kI icchA prakaTa kii| kaikeyI pati aura putradonoM ke viyoga ko sahana karane meM asamartha pAkara bhAna bhUla baitthii| jaba 'rAma' kA rAjyAbhiSeka hone hI vAlA thA, usa samaya rAjA dazaratha ko unake dvArA diye gaye vacana kI yAda dilAte hue kahA--'Apa saMyama le rahe haiM to maiM cAhatI hU~ mere putra ko rAjya-pada diyA jaae|' isa mAMga kA rahasya sirpha itanA-sA thA ki rAjya-bhAra par3ane se bharata saMyama nahIM le sakegA aura kaikeyI ko eka sAtha pati evaM putra--donoM kA viyoga nahIM sahanA pdd'egaa| rAjA dazaratha bharata ko rAjya-pada dene ko taiyAra ho gye| lekina bharata to rAjya se nispRha the| unhoMne sApha-sApha kaha diyA--bar3e bhAI rAma ke rahate maiM kisI bhI mUlya para rAjya nahIM kruuNgaa| 'rAma' ne tatkSaNa bharata ke isa zabda ko pakar3akara kahA--yaha mere rahate rAjya nahIM karegA to maiM vana ko jAtA huuN| tuma yahA~ rahakara rAjya kro| yoM 'rAma' ne svayaM hI banavAsa le liyaa| satI 'sItA', laghu bhAI 'lakSmaNa' bhI sAtha gye| pIche se 'dazaratha' ne saMyama grahaNa kara nirvANa prApta kiyaa| 'bharata' nispRha rahakara zAsana saMcAlana karane lge| vanavAsa meM eka jagaha 'lakSmaNa' ke hAtha se 'sUrpaNakhA' ke putra 'zaMbUka' kA anajAne meM vadha ho gyaa| 'sUrpaNakhA' ke bahakAne se laMkA nagarI kA svAmI 'rAvaNa' 'sItA' ko lene aayaa| 'zaMbUka' ke pitA khara Adi ke sAtha yuddha chidd'aa| lakSmaNa' aura 'rAma' udhara cale gye| akelI dekhakara sItA ko rAjA rAvaNa curAkara laMkA le gyaa| rAvaNa ne sItA ko apanI paTarAnI banAne ke bahuta
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300 jaina kathA koSa pralobhana diye| parantu sItA ne apane satItva para tanika bhI AMca na Ane dii| rAkSasa ke caMgula meM rahakara bhI bilakula bedAga rhii| 'rAma' aura 'lakSmaNa' ne 'sugrIva' aura 'hanumAna' ke dvArA khoja karAI aura bhArI senA ke sAtha vahA~ gye| bhISaNa yuddha huaa| anta meM rAjA 'rAvaNa' kI mRtyu 'lakSmaNa' ke hAtha se huii| 'rAvaNa' AThavAM prati-vAsudeva thaa| 'rAvaNa' ko mArakara lakSmaNa' AThaveM vAsudeva bane / 'rAma' ne laMkA kA rAjya 'vibhISaNa' ko de diyaa| isake bAda 'sItA' ko lekara aneka rAjAoM ke sAtha 'rAma-lakSmaNa' ayodhyA meM Aye / vahA~ Ane para 'rAma' ke AThaveM baladeva ke pada kA tathA lakSmaNa' ke AThaveM vAsudeva ke pada kA abhiSeka huaa| jaba lakSmaNa kA Akasmika dehAnta ho gayA, taba zrI rAma cha: mahInoM taka laghu-bandhu-bichoha kA duHkha karate rhe| unake moha meM apanA bhAna bhUla baitthe| phira senApati deva ke dvArA prabuddha karane para saMyama svIkAra kiyaa| zrI 'rAma' jaba kSapaka-zreNI car3hane lage taba sItendra (mahAsatI 'sItA' kA jIva jo saMyama lekara bArahaveM svarga kA svAmI huA thA) ne vahA~ Akara vividha prakAra ke mohaka, kAmuka aura AkarSaka dRzyoM kI vikurvaNA kii| 'sItendra' cAhatA thA-- zrI 'rAma' mokSa meM na jAkara mere yahA~ A jAyeM to hama mitra baneM / vahA~ Ananda kreN| para zrI 'rAma' avicala rahe / kevalajJAna prApta kara liyaa| pandraha hajAra varSa kI Ayu meM zrI 'rAma' ne nirvANa prApta kiyaa| __ zrIrAma kA janma kA nAma padma hai, kintu ve rAma ke nAma se hI sarva vizruta hue| rAma kI kathA bhAratIya saMskRti meM bahuta vizruta hai| aneka bhASAoM meM rAmAyaNa likhI gaI hai| yaha rAma kI adhika lokapriyatA kA paricAyaka hai| -triSaSTi zalAkApuruSa caritra, parva 7 170. rAvaNa bhagavAn 'munisuvrata' ke zAsana-kAla meM dakSiNa bhArata meM 'laMkA' nagarI meM rAjA 'rAvaNa' kA janma huaa| isake pitA kA nAma 'ratnazravA' aura mAtA kA nAma 'kekasI' thaa| rAvaNa ke do bhAI, eka bahana aura bhI thI jisakA nAma 'kuMbhakarNa', 'vibhISaNa' tathA bahana candranakhA thA, kintu yaha sUrpaNakhA ke nAma se hI adhika prasiddha huii|
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ ; jaina kathA koSa 301 'rAvaNa' ke kula meM kula krama se rAkSasI vidyA kA pracalana thaa| ataH ye rAkSasa kahalAte the| 'rAvaNa' ke prapitAmaha ko bhImendradeva ne rAkSasI vidyA aura navamANika kA hAra diyA thA / yaha navamANika hAra rAjA 'rAvaNa' ne apane zaizavakAla meM hI eka dina sahasA gale meM pahana liyaa| navamANika meM usake nau mukha dikhane lge| eka muMha svayaM kA thA hii| isase usakA nAma dazamukha par3a gyaa| yaha dazakaMdhara ke nAma se bhI prasiddha huA / indrajIta, meghavAhana Adi rAvaNa ke kaI durdAnta putra the / maMdodarI Adi kaI rAniyAM thIM / rAjA rAvaNa adbhuta balavAna, samRddhivAna tathA pratibhAvAna zAsaka thA / tIna khaNDa para apanA adhikAra jamAkara prativAsudeva kahalAyA / kaI sadguNoM meM eka guNa rAjA rAvaNa meM yaha bhI thA ki usane niyama le rakhA thA - - jo strI use nahIM cAhegI, use vaha balAt svIkAra nahIM karegA / itanA saba kucha hone para bhI apanI bahana 'sUrpaNakhA' ke bahakAne para mahAsatI 'sItA' ko uThAkara le gyaa| rAma-lakSmaNa ne senA sajjita karake rAvaNa para car3hAI kii| bhayaMkara yuddha huaa| rAvaNa ne apanA cakra lakSmaNa ko mArane ke lie pheMkA, lekina usase lakSmaNa kA kucha nahIM bigar3A / lakSmaNa ne usI cakra ko rAvaNa para pheNkaa| rAvaNa apane hI cakra se dharAzAyI ho gayA / hotA bhI yahI hai| sabhI prativAsudeva apane hI cakra se marate haiN| rAvaNa naraka meM gyaa| Age kaI janmoM ke bAda tIrthaMkara banakara nirvANa prApta karegA / " - triSaSTi zalAkApuruSa caritra, parva 7 171. rukmiNI 'rukmiNI' 'vidarbha' deza ke 'kuDinapura' nagara ke mahArAja 'bhIma' kI putrI thI / usakA rUpa-saundarya ananya thA / 'rukmiNI' kI mA~ kA nAma 'zikhAvatI' tathA bhAI kA nAma ' rukmI' thA 'satyabhAmA' kA mAna bhaMga karane ke lie nArada muni eka aisI kanyA kI 1. 24 tIrthaMkara, 12 cakravartI, 6 vAsudeva, 6 baladeva aura 6 prativAsudeva -- 63 lA (zalAghya) puruSa kahalAte haiM jinameM tIrthakaroM kI gati to mokSa hI hotI hai / cakravartI kI gati mokSa, svarga aura naraka tInoM hI ho sakatI hai| baladeva svarga athavA mokSa ke adhikArI hote haiN| vAsudeva aura prativAsudeva nidAna karake hI usa pada para Ate hai| isalie ye adhobhUmi ke hI adhikArI hote haiM / itanA antara jarUra hai ki adhobhUmi meM jAne vAle vAsudeva aura cakravartI kucha hI bhavoM ke bAda nirvANa ko prApta hote haiN|
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ 302 jaina kathA koSa khoja meM the jo zrIkRSNa ke lie saba vidhi samucita ho / jaba 'rukmiNI' ko unhoMne dekhA to nArada muni pulikata ho utthe| usakA citra banAkara laae| zrIkRSNa ko dikhAyA / isI bIca 'rukmiNI' ke bhAI 'rukmI' ne apane pitA tathA bahana kI icchA kI avahelanA karake 'rukmiNI' kA sambandha canderI nagarI ke mahArAja zizupAla ke sAtha kara diyA / pitA putra kI isa haTha ko mUka banA dekha rahA thaa| udhara nArada RSi rukmiNI ke mahaloM meM jAkara use kRSNa ke prati AkarSita kara Aye tathA yaha bhI kaha diyA ki yadi terI tarapha se kucha saMketa zrIkRSNa ko mila gayA to ve avazya samaya para pahu~cakara terI bhAvanA pUrI kareMge / 'rukmI' ke AmantraNa para 'zizupAla' bArAta lekara vahA~ A phuNcaa| cAroM ora nagara meM senA kA gherA DAla diyA, tAki koI anga bIca meM na Ane paae| 'rukmiNI' ne cintita hokara 'kuzala' purohita ke dvArA 'zrIkRSNa' ko patra bhejaa| patra milate hI 'balabhadra' ko sAtha lekara zrIkRSNa vahA~ pahu~ce aura nagara ke bAhara 'pramada bAga' meM Akara tthhre| 'rukmiNI' apanI buA ke sAtha kAmadeva kI pUjA ke lie upavana meM phuNcii| zrIkRSNa use vahA~ mila hI ge| jaba use lekara zrIkRSNa jAne lage taba nArada muni ke saceta karane se 'zrIkRSNa' ne zaMkhanAda kiyaa| usa nAda se rukmiNI kA haraNa zrIkRSNa ke dvArA jAnakara rukmI aura zizupAla kruddha ho yuddha karane Aye / kintu yuddha meM donoM ko hI mu~ha kI khAnI pdd'ii| zizupAla apanI zAna gaMvAkara bhAga gayA tathA rukmI ko bAMdha liyA gayA / baMdhA huA dekhakara rukmiNI ne dayA dikhAkara usake baMdhana khulavA die| bhIma rAjA apanI pasanda kA jAmAtA pAkara parama prasanna huA / 'rukmiNI' ke sAtha zrIkRSNa kA sAnanda pANigrahaNa kara diyA gyaa| nArada muni ko 'satyabhAmA' ke Upara sauta lAkara bahuta adhika prasannatA huI / rukmiNI zrIhari kI paTarAnI banI / rukmiNI ke sAmarthyavAn 'pradyumnakumAra' nAma kA putra huA / dvArikA-dahana kA prasaMga sunakara 'zrIkRSNa' kI aneka rAniyAM saMsAra se virakta ho utthiiN| usI prasaMga para zrIkRSNa kI AjJA lekara 'rukmiNI' ne bhI prabhu ke pAsa saMyama, liyaa| mahAsatI 'rAjImatI' ke netRtva meM rahakara utkaTa tapobala ke dvArA kevalajJAna prApta karake nirvANa prApta kiyA / -antakRddazA - Avazyaka kathA
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 303 172. revatI 'revatI' 'mIMDhA' gA~va meM rahane vAlI eka dhanADhya seTha kI patnI thii| jainazAsana prati usakI bahuta adhika niSThA thI / bhagavAn mahAvIra kI parama upAsikA thI / bhagavAn mahAvIra ke tIrthaMkara avasthA ke caudahaveM varSa meM jaba gozAlaka kA upasarga huA, usa samaya gozAlaka ne prabhu ke zarIra ko tejolezyA se jalAne kA prayatna kiyA thA / vaha tIvratama tejolezyA bhI prabhu ke zarIra ke andara nahIM ghusa sakI, para paritApa avazya lgaa| usake paritApa se cha: mahInoM taka peciza ke dasta prabhu ko lagate rahe / usa roga ko miTAne hetu prabhu ne siMha muni se kahA-- 'siMha ! tuma revatI ke yahA~ jaao| usake yahA~ do taraha ke pAka haiN| eka hai kUSmANDa pAka / vaha usane mere lie banAyA hai, aura hameM akalpya hai isalie use mata laanaa| usake yahA~ hI dUsarA hai vijorApAka, jo usane apane ghor3e ke lie banAyA hai, vaha le aao| ' siMha muni revatI ke yahA~ ge| revatI muni ko dekhakara parama prasanna huI / muni ne jaba pAka kI yAcanA kI taba vaha kUSmANDa pAka dene lgii| muni ne use agrAhya batAkara vijorA pAka dene ke lie khaa| revatI ne bahuta hI car3hate bhAvoM se muni ko vaha pAka diyaa| bhAvanA itanI tIvra thI ki usI tIvratA ke kAraNa tIrthaMkara nAmakarma kA bandha kara liyaa| pAka ke sevana se bhagavAn kA zarIra niroga huA / revatI gRhasthadharma kA paripAlana kara svarga meM gaI / - bhagavatI, 15 173. rohiNI rAjagRhI meM rahane vAle 'dhannA sArthavAha' ke cAra putra the- dhanapAla, dhanadeva, dhanagopa aura dhanarakSita / ina cAroM kI patniyoM ke nAma the-- ujjhitA, bhogavatI, rakSitA aura rohiNI / dhannA sArthavAha kA jIvana sAnanda cala rahA thA / ekadA sArthavAha ke mana meM AyA--loga mujhe mere parivAra meM agragaNya ginate haiN| sAre kArya mujhe pUchakara karate haiN| merI rAya kA sammAna karate haiN| parantu mere pIche isa parivAra kI vyavasthA kisako sauMpanI cAhie? kauna aisA hai jo kisI ko galata rAste para
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 jaina kathA koSa jAte hue roka sakegA? isalie acchA hogA maiM apanI cAra putravadhuoM kI parIkSA karake dekha lUM--inameM kauna buddhimatI hai| maiM buddhimAna use samajhUgA jo sampatti ko bar3hAne vAlI ho| yaha bhI kevala cAvala ke pA~ca akhaMDa dAne dekara mujhe dekhanA hai inameM se una dAnoM kI kauna vRddhi karatA hai, kauna rakSA karatA hai tathA kauna naSTa karatA hai?..." - yahI socakara sAre mitra, jJAtijanoM ke lie bhoja kA vyavasthA kii| putravadhuoM ke parivAravAloM ko bhI bulA liyA gyaa| sabake sAmane cAroM ko cAvala ke pA~ca-pA~ca dAne dekara kahA- jaba maiM mA~gU, taba mujhe ye dAne vApasa lauTA denaa| sabase bar3I bahU 'ujjhitA' ne socA-itanA ADambara karake zvasurajI ne ye dAne diye| vaha bhI yaha kahakara ki jaba maiM mA~gU taba mujhe vApasa denA hai| inameM bhI kyA khAsa bAta hai| hamAre ghara meM cAvaloM ke bhaNDAra bhare haiN| zvasurajI jaba bhI mA~geMge, unameM se pA~ca dAne lAkara de duuNgii| aisA vicAra kara usane una donoM ko eka ora pheMka diyaa| dUsarI bhogavatI ne socA-sasurajI ne itane ThATa-bATa se die haiN| ho na ho, inameM koI divya zakti hai| ataH unheM to khA luuN| mAMgeMge to ghara meM se lAkara de duuNgii| tIsarI rakSitA ne socA-sasurajI ke diye hue haiN| vApasa unheM lauTAnA pdd'egaa| ataH inheM surakSita rakhanA caahie| yoM socakara eka sundara kapar3e ke chora meM bA~dhakara usane cAvala ke pA~coM dAne apanI AbhUSaNoM kI peTI meM rakha diye| ___ cauthI rohiNI ne socA-inheM aise bA~dhakara rakhane meM kyA lAbha hai? inheM bar3hAnA caahie| aisA vicAra kara dAnoM se apane pIhara meM khetI karavA dii| pA~coM dAnoM se bar3hate-bar3hate kaI mana dhAna ho gyaa| pA~ca varSa ke bAda sArthavAha ne pahale kI taraha sabhI svajana-parijanoM ko ekatrita karake bhoja kI vyavasthA kii| sabako prIti-bhoja dekara cAroM bahuoM se ve dAne mA~ge / ujjhitA ne pA~ca dAne lAkara de die| pUchane para usane saccI bAta batAte hue kahA--'ve to maiMne usI samaya pheMka diye the|' bhogavatI ne kahA--'maiMne khA liye|' rakSitA ne jevara kI peTI meM se ve dAne seTha ke hAtha meM lAkara thamA diye| rohiNI ne apane pIhara se kaI gAr3iyoM meM ladA dhAna
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 305 ma~gAkara seTha ke sAmane rakha diyaa| seTha ne sabake sAmane kArya kA ba~TavArA karate hue kahA--sabase bar3I putravadhu ujjhitA pheMkane meM bahuta catura hai| isalie ghara kI saphAI kA kAma ise sauMpA jAtA hai, tAki kUr3e-kacare ko acche DhaMga se bAhara pheMkatI rhegii| dUsarI bhogavatI khAne meM bahuta catura hai, isalie rasoI kA kAma ise sauMpatA hU~, kyoMki yaha bhojana cakha-cakhakara acchA bnaayegii| tIsarI rakSitA vastu ko surakSita rakhane meM bahuta dakSa hai, ataH bhaNDAra kI cAbiyA~ ise sauMpatA huuN| yaha use bilkula surakSita rkhegii| cauthI rohiNI vastu ko bar3hAne meM catura hai, ataH pArivArika uttaradAyitva kA sampUrNa bhAra ise sauMpatA huuN| yaha mere parivAra kI zrIvRddhi vizeSa rUpa se karatI rhegii| seTha ke nirNaya se sabhI pulikata ho utthe| sabhI ne mAnA--yogyatA ke AdhAra para kArya kA ba~TavArA kiyA gayA hai| rohiNI ko suyogya mAnakara sArA bhAra sauMpA gyaa| -jJAtAsUtra 7. 174. rohiNeya cora rAjagRhI nagara ke bAhara pA~ca parvata the--vaibhAragiri, vipulagiri, udayagiri, suvarNagiri aura ratnagiri | unameM vaibhAragiri parvata kI eka guphA meM rohiNeya cora rahatA thaa| corI karane kA puztainI dhandhA thaa| eka bAra usake pitA ne apane antima samaya meM putra ko zikSA dete hue kahA--'mahAvIra nAma kA eka vyakti hai| vaha bahuta hI prabhAvazAlI dharmopadezaka hai| para tuma usakA upadeza kabhI mata sunnaa| jisa rAste meM vaha ho, usa mArga meM bhI mata jaanaa| kyoMki usake upadeza se hamAre kArya meM bahuta bar3A nukasAna ho sakatA hai| isalie merI isa zikSA kA vizeSa rUpa se dhyAna rkhnaa|' ___ pitA kI zikSA kA rohiNeya pUrA-pUrA dhyAna rakhane lgaa| mahAvIra kA nAma sunate hI vahA~ se dUra calA jaataa| ___ eka bAra aisA prasaMga AyA ki prabhu udyAna meM upadeza de rahe the| rohiNeya akasmAt vahA~ A phuNcaa| usake bIca meM se hokara jAne ke sivAya anya koI rAstA nahIM thaa| mahAvIra kI bAta sunAI na par3a jAe isalie kAnoM meM aMgulI DAlakara udhara se daur3A--yaha socakara ki jaldI se jaldI yahA~ se calA jaauuN|
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ 306. jaina kathA koSa saMyoga kI bAta, daur3ate samaya vahA~ usake paira meM kA~TA cubha gyaa| aba kyA karatA? bAdhya hokara kA~TA nikAlane baiThA / kAnoM meM dI huI aMguliyA~ nikAlanI paidd'ii| sahasA usake kAna meM prabhu mahAvIra kA eka vAkya par3A jo usa samaya bhagavAna mahAvIra prasaMgavaza kaha rahe the--devatAoM ke cAra cihna hote haiM 1. ve A~khoM kI palaka nahIM jhpkaate| 2. unakI praticchAyA nahIM pdd'tii| 3. bhUmi se cAra aMgula Upara rahate haiM, tathA 4. unake gale meM rahane vAlI mAlA nahIM kumhaaltii| 'rohiNeya' ne socA-burA huaa| 'mahAvIra' kI bAta mere kAna meM par3a gii| ise bhUlanA hai| jyoM-jyoM bhUlane kA prayatna karatA, tyoM.tyoM vaha adhika yAda hotaa| una dinoM nagara meM coriyA~ adhika hotI thiiN| sAre zahara meM AtaMka chAyA huA thaa| 'rohiNeya' ko giraphtAra kara liyA gyaa| para isake pAsa mAla kucha bhI nahIM milaa| binA pramANa ke ho bhI kyA? anta meM abhayakumAra ko eka yukti suujhii| mAdaka dravya ke yoga se use mUrcchita kara diyA gyaa| usI avasthA meM rAjamahala meM sundara zayyA para liTA diyaa| cAroM ora deviyoM kI bhAMti sikhAkara striyoM ko sajjita karake khar3A kara diyA gyaa| kucha samaya bAda jaba usakA nazA utarA, usane A~kheM kholiiN| taba deviyoM kI bhAMti una striyoM ne kahA--nAtha ! Apane pUrvajanma meM kauna se satkarma kiye the, jisake yoga se yahA~ hamAre svAmI bne| Apako pAkara hama kRtakRtya haiN| abhaya ne socA thA--isa prazna ke uttara meM yaha kahegA maiMne satkarma nahIM apitu cauryakarma kiyA thaa| basa, isI AdhAra para pakar3a liyA jaayegaa| para rohiNeya bhI asamaMjasa meM pdd'aa| kyA sacamuca hI maiM svargaloka meM A gayA hU~? kyA yaha svarga hI hai? itane meM bhagavAna mahAvIra kI ve cAroM bAteM yAda aayiiN| isane dekhA--ye to palakeM jhapakAtI haiM, chAyA bhI par3atI hai, mAlAeM bhI kumhalAI huI haiM tathA bhUmi para khar3I bhI haiN| ho na ho koI prapaMca hai| yoM socate hI samhalakara bolA--'maiMne bahuta se satkarma kiye the' isalie yahA~ AyA huuN| 'abhaya' kA SaDyantra asaphala ho cukA thaa| 'abhaya' prakaTa ho gyaa| 'rohiNeya' ne socA-bhagavAn mahAvIra ke eka vAkya ne hI merI rakSA
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 307 kara dI, vaha bhI binA mana se sune hue vAvaya ne| kyA hI acchA hotA yadi maiM unake samparka meM A jaataa| kucha lAbha liyA hotaa| yoM cintana karate-karate hI sArI bhAvanA badala gii| 'abhaya' ke sAmane apane sAre kRtyoM kA pardAphAza karate hue anutApa kiyaa| curAyA huA sArA dravya zreNika' ko sauMpakara svayaM saMyamI bana gyaa| tyAga-tapasyA ke bala se svarga gyaa| -vyavahArasUtra vRtti . 175. varuNa varuNa vaizAlI nagarI ke mahArAja 'ceTaka' ke rathika 'nAga' kA putra thaa| varuNa mahAvIra kA paramabhakta bArahavratI zrAvaka thaa| yaha mahAsamartha sanApati thA, to tapa karane meM bhI mahAsamartha thaa| eka bAra vele ke tapa meM ise mahArAja 'ceTaka' ne yuddha meM jAne ke lie khaa| yaha 'kUNika' ke viruddha yuddha meM gyaa| parantu isakA niyama thA ki prathama apanI ora se kisI para AkramaNa nahIM krnaa| pratyAkramaNa karane ke lie taiyAra hokara raNabhUmi meM jAtA thaa| 'kUNika' ke senApati ne 'varuNa' para AkramaNa kiyaa| vaha AkramaNa marmabhedI thaa| phira bhI isane pratyAkramaNa meM 'kUNika' ke senApati ko eka bANa meM hI paraloka pahu~cA diyaa| para svayaM bhI adhika ghAyala ho cukA thaa| ataH samarAMgaNa ke bAhara Akara ekAnta sthAna para phuNcaa| vahA~ samyak vidhi se bhUmi kA parimArjana kara AlocanA kii| anazana svIkAra kiyaa| vizuddha pariNAmoM se mRtyu prApta karake prathama svarga meM gyaa| vahA~ se mahAvideha meM hokara nirvANa prApta kregaa| -bhagavatI, 5/6 176. vAyubhUti gaNadhara 'vAyubhUti' bhagavAn mahAvIra ke prathama gaNadhara 'indrabhUti' aura dvitIya gaNadhara 'agnibhUti' ke sahodara the| inakA bhI 'gautama' gotra, 'vasubhUti' brAhmaNapitA tathA 'pRthvI' mAtA thii| inake mana meM sandeha thA--'zarIra hI AtmA hai yA zarIra AtmA se bhinna hai?' ye apane pA~ca sau ziSyoM ke sAtha bhAvAn mahAvIra ke pAsa pahu~ce / bhagavAn mahAvIra ne inake isa sandeha kA nivAraNa kiyaa| sandeha miTa jAne para inhoMne apane ziSyoM sahita bhagavAn mahAvIra kA ziSyatva svIkAra
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308 jaina kathA koSa kiyaa| ye bhagavAn ke tIsare gaNadhara the| 43 varSa kI Ayu meM dIkSita hue| dasa varSa chadamastha rhe| aThAraha varSa kevalIvasthA meM rhe| apanI sattara varSa kI Ayu meM nirvANa prApta kiyaa| --AvazyakacUrNi 177. vAsupUjya bhagavAn janma-sthAna - campA kevalajJAna tithi mAgha zuklA 2 mAtA vasupUjya nirvANa tithi ASAr3ha zuklA 14 pitA jayA cAritra paryAya 54 lAkha varSa janma-tithi phAlguna kRSNA 14 kula Ayu 72 lAkha varSa kumAra avasthA 18 lAkha varSa cihna ___mahiSa dIkSA tithi phAlguna kRSNA 30 bhagavAn 'vAsupUjya' 'campAnagarI' ke mahArAja 'vAsupUjya' kI mahArAnI 'jayAdevI' ke Atmaja the| ye dasaveM prANata svarga se cyavana karake mAtA ke udara meM aae| caudaha svapno se sUcita karane para tIrthaMkara hoMge, aisA sabakA vizvAsa thaa| phAlguna badI caudaha ko bhagavAn kA janma huaa| yuvAvasthA me mahArAja vAsupUjya ne inheM vivAha ke lie tathA rAjasiMhAsana svIkAra karane ke lie khaa| kintu prabhu ne svIkAra nahIM kiyaa| bAla brahmacArI hI rhe|' lokAMtika devoM dvArA vidhi kA paripAlana hone ke bAda varSIdAna diyaa| sAta sau rAjAoM ke sAtha do dina ke vrata meM phAlguna badI amAvasyA ke dina prabhu saMyamI bne| bhagavAn 'vAsupUjya' ke samaya meM hI dUsarA vAsudeva 'dvipRSTha', baladeva 'vijaya' tathA prativAsudeva 'tAraka' huaa| prabhu eka mahInA chadmastha rhe| do dina ke vrata meM kevalajJAna prApta karake tIrtha kI sthApanA kii| prabhu ke 'sUkSma' Adi 66 gaNadhara the| __apanA mokSakAla nikaTa jAnakara prabhu 'campAnagarI' meM padhAre aura cha: sau muniyoM ke sAtha anazana svIkAra kara liyaa| eka mahIne ke anazana meM prabhu ne nirvANa prApta kiyaa| vAsupUjya bhagavAn kA AyuSya bahattara lAkha varSa kA thaa| ye vartamAna caubIsI ke bArahaveM tIrthaMkara haiN| 1. AcArya zrIlAMka kA mata hai vivAha kiyA-caupanna mahA. pR. 104
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ gaNadhara kevalI sAdhu kevalI sAdhvI manaH paryavajJAnI avadhijJAnI pUrvadhara jaina kathA koSa 306 dharma-parivAra 66 vAdalabdhidhArI 4700 6000 vaikriyalabdhidhArI 10,000 12,000 sAdhu 72,000 6000 sAdhvI 1,03,000 5400 zrAvaka 2,15,000 1200 zrAvikA 4,36,000 -triSaSTi zalAkApuruSa caritra 178. vijaya-vijayA kaccha deza meM zreSThI arhaddAsa rahatA thaa| usakI patnI kA nAma arhaddAsI thaa| unake putra kA nAma thA--vijaya / yaha pUrA parivAra hI sadAcArI, dharmaniSTha aura zramaNopAsa thaa| eka bAra eka muni kA upadeza sunakara vijaya ne AjIvana zukla pakSa meM brahmacarya-pAlana kA niyama le liyaa| vijaya kA vivAha huA kaccha deza ke eka anya zreSThI dhanAvaha kI putrI vijayA ke saath| vijayA ne bhI vivAha se pahale hI eka sAdhvI ke mukha se brahmacarya kI mahimA sunakara kRSNapakSa meM AjIvana brahmacAriNI rahane kA niyama le liyA thaa| ina donoM ke ina niyamoM se inake parivAra vAle anabhijJa the| prathama rAtri ko jaba vijaya-vijayA mile, taba donoM eka-dUsare ke niyama kI bAta mAlUma huii| yaha jAnakara ki vivAhita jIvana meM bhI Ajanma brahmacArI rahanA par3egA, ina donoM ke mana meM tanika bhI kheda na huaa| donoM ne hI niyama vAlI bAta ko gupta rakhane kA nizcaya kara liyA sAtha hI yaha bhI nizcaya kiyA ki jaba hamArA rahasya (brahmacarya-pAlana kA niyama) parivArI janoM ke samakSa prakaTa ho jAyegA, usI samaya hama donoM dIkSA le leNge| isa prakAra dRr3ha nizcaya karake donoM sAtha-sAtha rahane lge| donoM eka hI kakSa meM rahate, eka hI zayyA para sote, anya sabhI janoM kI dRSTi meM vivAhita jIvana bitAte, lekina vAstavikatA yaha thI ki ve donoM manavacana-kAya se svapna meM bhI apane brahmacarya ko khaNDita na krte| kisI ko
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ 310 jaina kathA koSa bhI nahIM mAlUma thA ki ve vivAhita hote hue bhI akhaNDa brahmacArI haiN| isI taraha rahate unheM kaI varSa bIta gye| ___ aMgadeza kI campAnagarI meM dvAdazavratI zrAvaka jinadAsa rahatA thaa| sAdhusAdhviyoM kI sevA karane meM use bahuta Ananda AtA thaa| muni-janoM meM usakI pragAr3ha bhakti thii| usane mana-hI-mana eka saMkalpa kiyA ki maiM caurAsI hajAra zramaNoM ko apane hAtha se AhAra duuN| __eka bAra jaba campAnagarI meM kevalI muni vimala padhAre to vaha bhI unakI dezanA sunane gyaa| dezanA ke anantara apane mana kI bAta batAkara vinamratA se pUchA-bhaMte ! merI yaha bhAvanA kaise pUrI hogI? kevalI muni vimala ne kahA-caurAsI hajAra zramaNoM kA ekatra honA to asaMbhava-sA hI hai| para jitanI usase prasannatA hogI utanI hI prasannatA kI bAta tujhe batAtA huuN| aise do vyaktiyoM se terA milana hogA jo vivAhita jIvana vyatIta karate hue eka zayyA para rahakara bhI akhaNDa brahmacarya kA pAlana kara rahe haiN| jaba jinadAsa ne aise yugala kA nAma pUchA to kevalI muni ne vijaya-vijayA kA paricaya batA diyaa| jinadAsa yaha sunakara bahuta prasanna huaa| vaha parivAra sahita kaccha deza kI ora cala diyaa| zreSThI arhadAsa ke ghara pahuMcA aura vijaya-vijayA kI stuti karane lgaa| logoM ko isa stuti-pATha se bar3A Azcarya huaa| unhoMne jaba isa prazaMsA kA kAraNa jAnanA cAhA to zreSThI jinadAsa ne batAyA-ye donoM vivAhita hokara bhI akhaNDa brahmacarya kA pAlana kara rahe haiN| inakA mAhAtmya caurAsI hajAra zramaNoM ke samAna hI Anandaprada hai| __ apanA rahasya khulane para pUrva nizcaya ke anusAra vijaya-vijayA donoM ne saMyama svIkAra kara liyaa| unhoMne kaThora tapa:sAdhanA kI aura anta meM mukta hue| 176. vimalanAtha bhagavAn janma sthAna pitA sAriNI kampilapura kumAra avasthA kRtavarmA rAjyakAla 15 lAkha varSa 30 lAkha varSa
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 311 mAtA zyAmA dIkSA tithi mAgha zuklA 4 janma tithi mAgha zuklA 3 kevalajJAna tithi pauSa zuklA 6 cAritra paryAya 15 lAkha varSa kula Ayu 30 lAkha varSa nirvANa tithi ASAr3ha kRSNA 7 cihna varAha 'kampilapura' nagara ke mahArAja 'kRtavarmA' kI mahArAnI kA nAma thA 'shyaamaa'| zyAmArAnI ke udara meM AThaveM sahasrAra svarga se cyavana karake bhagavAn 'vimalanAtha' aaye| caudaha svapna dekhakara mahArAnI pulikata ho utthii| bhagavAn kA janma mAgha sudI 3 ko huaa| sArA parivAra harSa-vibhora ho utthaa| prabhu kA nAma 'vimalanAtha' rakhA / yuvAvasthA meM prabhu kA aneka rAjakanyAoM se pANigrahaNa karAyA gyaa| pandraha lAkha varSa kI Ayu meM pitA kI rAjagaddI para avasthita hue| tIsa lAkha varSa taka rAjya kiyaa| varSIdAna dekara eka hajAra rAjAoM ke sAtha mAgha sudI 4 ke dina prabhu ne dIkSA svIkAra kii| do varSa chadmastha rahakara prabhu ne kevalajJAna prApta kiyA aura tIrtha kI sthApanA kii| prabhu ke saMgha meM 'maMdara' Adi 57 gaNadhara the| anta meM vimalanAtha prabhu ne sammedazikhara parvata para chaH hajAra sAdhuoM ke sAtha anazana svIkAra kiyaa| eka mAsa ke anazana meM prabhu ne nirvANa prApta kiyaa| ye vartamAna caubIsI ke terahaveM tIrthaMkara haiN| dharma-parivAra gaNadhara 57 vAdalabidhadhArI 3200 kevalI sAdhu 5500 vaikriyalabdhidhArI 6000 kevalI sAdhvI 11,000 . sAdhu 68,800 manaHparyavajJAnI 5500 sAdhvI 1,00, 00 avadhijJAnI zrAvaka 2,0,8000 pUrvadhara 1100 zrAvikA 4,24,000 . -triSaSTi zalAkApuruSa caritra 4800 180. vyakta gaNadhara 'vyakta' bhagavAn mahAvIra ke cauthe gaNadhara the| ye 'kollAka' gA~va ke rahane vAle the| inake pitA kA nAma 'dhanamitra' aura mAtA kA nAma 'vAruNI' thaa| ye
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ 33 12 jaina kathA koSa 'bhAradvAja' brAhmaNa aura aneka zAstroM ke siddhahasta vidvAna the / 500 ziSyoM ke adhyApaka the, phira bhI inake mana meM saMdeha thA-- pA~ca bhUta haiM yA nahIM? indrabhUti kI bhAMti ye bhI apane ziSyoM ke sAtha somila ke yajJa meM apApAnagarI Ae the / yajJabhUmi se ye bhI indrabhUti gautama ke samAna bhagavAn mahAvIra ko zAstrArtha meM parAjita karane ke uddezya se unake samavasaraNa meM ge| lekina bhagavAn mahAvIra ne hI inakI sugupta zaMkA kA nirAkaraNa kara diyaa| phira kyA thA? apanI 51 varSa kI Ayu meM sabhI ziSyoM ke sAtha saMyama svIkAra kiyA aura bhagavAn ke ziSya bana gye| bAraha varSa chadmastha rahe / 18 varSa kevalIparyAya kA pAlana karake 80 varSa kI Ayu meM nirvANa prApta kiyA / - AvazyakacUrNi 181. zakaTa kumAra 'sAhaMjanI' nagarI kA mahArAja 'mahacaMda' thaa| usake pradhAna kA nAma thA 'suSeNa' / vahA~ eka gaNikA thI, jisakA nAma thA 'sudarzanA' / nagara meM eka sAhUkAra thA, jisakA nAma thA 'subhadra' aura seThAnI kA nAma thA 'bhdraa'| usake eka putra huA, jisakA nAma rakhA gayA 'zakaTa kumAra' / eka bAra bhagavAn mahAvIra janapada meM vihAra karate hue usI sAhaMjanI nagarI meM pdhaare| gautama bhikSArtha nagara meM gaye to vahA~ eka vicitra dRzya dekhA-- aneka hAthI, ghor3oM aura manuSyoM ke samUha meM eka strI ke pIche eka puruSa ko bAMdha rakhA thaa| donoM ke nAka-kAna kATe hue the| unheM vadhabhUmi meM le jAyA jA rahA thaa| ve donoM strI-puruSa jora-jora se krandana kara rahe the-- 'hama apane pApoM ke kAraNa mAre jA rahe haiN| koI hameM bacAo / hamAre pApa hI hameM khA rahe haiM / ' yaha dRzya dekhakara loga kA~pa rahe the gautama svAmI bhagavAn ke pAsa Aye / gautama ne sArI bAta kahakara prabhu se pUchA- 'prabhu, aisA unhoMne pUrvajanma meM kauna-sA pApa kiyA thA, jisase yoM mAre jA rahe haiM?" bhagavAn ne kahA--'gautama ! 'chagalapura' nagara meM eka 'siMhagiri' nAma kA rAjA thaa| vahA~ eka chaNika' nAma kA kasAI thA / vaha kasAI dhanavAna to thA, para thA krUrakarmI, pApAtmA aura durAcArI / apane bAr3e meM bakare-bakariyA~, gaueM, baila, bhaiMseM, pAMDe, hariNa, mora, mAreniyAM Adi aneka jAnavaroM ko lAkhoM kI
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 313 saMkhyA meM mArane ke liye ikaTThA kiye rakhatA / unheM mArakara mAMsa becatA / auroM se maravAkara mAMsa kharIdatA / vaha mAMsa kA bahuta bar3A kretA-vikretA thA / pazuoM kA vadha karane meM use tanika bhI saMkoca nahIM hotaa| yoM pApoM meM rata rahakara sAta sau varSa kI Ayu meM vahA~ se marakara vaha cauthI naraka meM gayA / vahA~ se nikalakara vaha isa nagara meM 'subhadra' seTha kA putra 'zakaTa kumAra' huA hai| kor3ha meM khujalAhaTa huA hI karatI hai| 'zakaTakumAra' ke mAtA-pitA bacapana meM mara gae / aba ise rokane-Tokane vAlA kauna ? dhIre-dhIre vaha sabhI durvyasanoM meM liptaM ho.. gyaa| nagara kA pramukha juArI, vyabhicArI tathA cora kahalAne lagA tathA dhIredhIre sudarzanA vezyA ke prema meM vaha phaMsa gyaa| sudarzanA aura zakaTa ke prema kA mahAmAtya suSeNa ko patA laga gyaa| amAtya ne zakaTa ko dhakke dekara nikAla diyA aura sudarzanA ko apane yahA~ mahaloM meM bulavA liyaa| zakaTa phira bhI nahIM saMbhalA / maukA lagAkara vezyA ke pAsa vaha pahu~ca hI gyaa| pradhAna ne use raMge hAthoM pakar3a liyaa| phira kyA thA ? pradhAna ne rAjA se kahA - 'ise kaThora se kaThora daNDa diyA jAye / ' basa, rAjA aura pradhAna ke Adeza se unake nAka-kAna kATakara tarjanA dete hue vadhabhUmi meM le jAkara mArane kA Adeza ho gayA / gautama, tuma unhIM donoM ko dekha Aye ho / ' bAta ko Age bar3hAte hue bhagavAn ne kahA--vaha zakaTa kumAra apanI 57 varSa kI Ayu meM Aja tIsare pahara meM loha kI garma bhaTTI meM home jAne ke kAraNa mRtyu ko prApta kregaa| Arta- raudradhyAna meM marakara prathama naraka meM paidA hogA / anantakAla taka saMsAra meM paribhramaNa karatA rhegaa| anta meM karma - rahita hogA / - vipAka sUtra 4 janma sthAna pitA mAtA janma-tithi. 182. zAntinAtha bhagavAn sAriNI jyeSTha g2ajapura dIkSA tithi vizvasena acirA kRSNA 13. cAritra paryAya kevalajJAna tithi nirvANa tithi jyeSTha kRSNA 14 25 hajAra varSa pauSa zuklA 6 jyeSTha kRSNA 13
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314 jaina kathA koSa kumAra avasthA 25 hajAra varSa kula Ayu 1 lAkha varSa rAjyakAla 50 hajAra varSa cihna hariNa zrI zAntinAtha isa caubIsI ke solahaveM tIrthaMkara tathA pA~caveM cakravartI hue| ye hastinApura ke mahArAja "vizvasena' kI mahArAnI 'acirA' ke aMgajAta the| sarvArthasiddha vimAna se inakA cyavana huaa| jisa samaya ye mAtA 'acirA' ke garbha meM Aye, usa samaya kurujAMgala pradeza meM marI roga kA prakopa thaa| aneka prayatna karane para bhI roga zAnta nahIM ho rahA thaa| parantu prabhu ke garbha meM Ate hI sArI bImAriyA~ svataH zAnta ho giiN| isalie inakA nAma 'zAntikumAra' rakhA gyaa| yuvAvasthA meM zAnkuimAra kA aneka rAjakanyAoM ke sAtha vivAha huaa| inake cauMsaTha hajAra rAniyAM thiiN| AyudhazAlA meM cakraratna paidA huaa| chaH khaNDoM para adhikAra sthApita karake cakravartI bane / ye 25 hajAra varSa kumAra pada para tathA 50 hajAra varSa cakravartI pada para AsIna rahe / varSIdAna dekara saMyama svIkAra kiyaa| usa samaya inake sAtha eka hajAra anya rAjA dIkSita hue| eka mAsa taka chadmastha rhe| pIche kevalajJAna prApta kara tIrtha kI sthApanA kii| inake saMgha meM 60 gaNadhara the| 25 hajAra varSa taka prabhu ne cAritra kA pAlana kiyA / anta meM 100 muniyoM ke sAtha meM sammedazikhara parvata para prabhu ne anazana kiyaa| eka mahIne ke anazana se jyeSTha badI 13 ke dina prabhu ne nirvANa prApta kiyaa| dharma-parivAra gaNadhara 36 vAdalabdhidhArI 2400 kevalI sAdhu . 4300 vaikriyalabdhidhArI 6000 kevalI sAdhvI 8600 sAdhu 62,000 manaHparyavajJAnI 4000 sAdhvI 61,600 avadhijJAnI 3000 zrAvaka .2,60,000 pUrvadhara 830 zrAvikA 3,63,000 -triSaSTi zalAkApuruSa caritra 183. zAlibhadra rAjagRhI nagarI meM gobhadra nAma kA eka samRddhizAlI seTha thaa| usakI patnI kA
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 315 nAma 'bhadrA' tathA putrI kA nAma 'subhadrA' thaa| subhadrA kA vivAha dhanyakumAra ke sAtha seTha ne yaha mAnakara kara diyA ki dhanyakumAra ke yoga se maiM kAne ke kucakra se baca skaa| dhanya na hotA to merI ijjata, dhana aura pratibhA sArI hI yaha kAnA miTTI meM milA detaa| 'subhradrA' ke patigRha cale jAne para ghara sUnA-sUnA lagane lgaa| bhadrA ko sAntvanA dete hue seTha ne mana meM yaha saMkalpa liyA ki yadi mere putra ho jAegA to maiM use ghara kA bhAra sauMpakara saMyamI bana jaauuNgaa| saMyoga kI bAta, bhadrA garbhavatI huii| usane zAli ke kheta kA svapna dekhaa| yathAsamaya putra huaa| putra kA nAma 'zAlibhadra' rakhA / gobhadra saMyamI bana gyaa| bhadrA ne putra kA lAlana-pAlana kiyaa| kumAra 72 kalAoM meM pAraMgata huaa| yuvAvasthA meM 32 kanyAoM ke sAtha kumAra kA vivAha huaa| gobhadra muni saMyama kA pAlana karake deva bane / deva banane para bhI unakA zAlibhadra para vizeSa anurAga thaa| pitR deva ke yoga se zAlibhadra ke yahA~ divya Rddhi rahane lgii| deva pratidina taiMtIsa peTiyA~ svargaloka se zAlibhadra ke yahA~ phuNcaataa| pratyeka peTI meM tIna-tIna vibhAga hote-eka meM jevara, eka meM vastra, eka meM bhojn-saamgrii| battIsa peTiyA~ battIsa putravadhuoM ke liye tathA eka zAlibhadra ke lie| jo vastrAbhUSaNa eka dina kAma meM liye jAte, ve agale dina pheMka die jAte / yoM asAdhAraNa, advitIya Rddhi kA upabhoga zAlibhadra kara rahA thaa| rahane ke lie mahala bhI sAta maMjile the| zAlibhadra gharelU kAmakAja se bhI bilkula anabhijJa rahatA, vaha bhI sArA bhadrA nipttaatii| ___eka dina nepAla ke kucha vyApArI solaha ratnakambaleM lekara rAjagRhI aaye| ve cAhate the--sabhI kambaleM eka sAtha hI bikeN| eka hI sikke ke sonaye mileM / bahuta bar3I AzA dila meM liye mahArAja zreNika ke pAsa gye| mahArAja zreNika ne yaha kahakara vyApAriyoM ko lauTA diyA ki itanI vizAla rAzi rAjya bhaNDAra se maiM apane mauja-zauka ke lie vyaya nahIM karanA caahtaa| vyApArI apanA mu~ha laTakAye nirAza hokara jA rahe the| bhadrA kI dAsiyoM ne unase seThAnI kA paricaya kraayaa| bhadrA ne aphasosa karate hue kahA--'battIsa kambaleM hotIM to acchA rhtaa| sabhI bahuoM ke hisse meM eka-eka A jaatii| aba ina sabake do-do Tukar3e kara do|' yo battIsa Tukar3e karavAkara sArI kambaleM
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ 316 jaina kathA koSa .. le liiN| manacAhe sonaiye vyApAriyoM ko de diye / vyApArI seTha kI divya Rddhi dekhakara daMga raha ge| bhadrA kI putravadhuoM ne una ratnakambaloM ke Tukar3oM se paira poMchakara pIche nAlI meM pheMka diyaa| vahA~ kI saphAI karane vAlI mahatarAnI ne una Tukar3oM ko uThA liyaa| eka Tukar3A or3hakara mahArAja zreNika ke yahA~ saphAI karane gii| mahArAnI celanA ne ratnakambala ke khaNDa ko dekhaa| jaba sArA bheda khulA, taba zreNika rAjA ko ulAhanA dete hue kambala lene ke lie khaa| mahArAja ne vyApAriyoM se pUchA to unhoMne batAyA--'zAlibhadra ke yahA~ bhadrA seThAnI ne sArI kambaleM le liiN|' rAjA ne zAlibhadra ko dekhanA caahaa| bhadrA ke namra nivedana para mahArAja zreNika saparivAra zAlibhadra ke yahA~ aae| bhadrA ne unakA hArdika svAgata kiyaa| cauthI maMjila meM mahArAja ko siMhAsana para biThAkara bhadrA ne Upara jAkara putra ko AvAja dI--'beTA ! nIce aao| Aja apane ghara nAtha Ae haiN|' zAlibhadra ne bAta sunakara kahA--'nAtha Ae haiM to kyA khAsa bAta hai| kharIdakara bhaNDAra meM DAla do| Aja taka kabhI Apane mujhe kisI bAta ke lie nahIM pUchA / Aja pUchane jaisI kyA bAta A gaI?' bhadrA--yaha kyA baccoM jaisI bAteM karatA hai| mahArAja zreNika hamAre mAlika haiM, nAtha haiN| unake darzana kro| zAlibhadra nAtha kA 'nAma' zabda sunakara cauMkA aura socA--mere pAsa itanA aizvarya hai, phira bhI mere sira para dUsare nAtha haiM, maiM paravaza huuN| yoM vicAra karatA huA nIce aayaa| mahArAja zreNika ko praNAma kiyaa| mahArAja ne kumAra ko goda meM baiThAkara pyAra diyaa| para yaha kyA? rAjA ne zAlibhadra ke cehare kI ora dekhA to pAyA ki usake muMha para pasInA hI pasInA ho gayA thaa| sArA zarIra pasIne se aise tarabatara ho gayA mAno mahArAja zreNika kI goda bhI zAlibhadra ko aMgIThIsI pratIta huii| rAjA ne vidA dii| zAlibhadrakumAra Upara jAne ke lie sIr3hiyA~ car3hane lgaa| sIr3hiyA~ car3hate-car3hate cintana meM bhI car3hane lgaa| apane-Apako asahAya anubhava kiyA ki sahasA jAti-smaraNajJAna ho gyaa| jAti-smaraNajJAna se usane dekhA--maiMne saMgama gvAle ke bhava meM mAsopavAsI muni ko khIra kA jo dAna diyA thA, lagatA hai--usa khIra ne hI merI takadIra badala dI, para merI sAdhanA meM avazya hI kucha kamI rahI hai, isalie maiM paravaza huuN| yoM vairAgya jagA aura sAdhu banane ko udyata ho gyaa| eka-eka patnI ko pratidina chor3ane lgaa|
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 317 subhadrA ke tAne se prabuddha hokara jaba dhanajI ne Akara lalakAra lagAI taba zAlibhadra bhI sabhI patniyoM ko eka sAtha chor3akara nIce utara aayaa| bhadrA kI prArthanA para mahArAja zreNika ne donoM ke dIkSA-mahotsava kiye| donoM ne bhagavAna mahAvIra ke pAsa saMyama grahaNa kiyaa| dhanajI kI AThoM patniyoM ne bhI saMyama liyaa| zAlibhadra ne mAsa-mAsa kA tapa karake zarIra kA sAra nikaalaa| anta meM anazana karake zAlibhadra muni sarvArthasiddha meM phuNce| vahA~ se mahAvideha meM hokara mokSa meM jaayeNge| dhanamuni ne nirvANa prApta kiyaa| -sthAnAMgasUtravRtti -dhanya-zAlibhadra caritra 184. zivarAja RSi 'hastinApura' ke mahArAja 'ziva' ne apane putra 'zivabhadra' ko rAjya kA bhAra sauMpakara tApasI dIkSA svIkAra kii| do-do dina kA vrata karane lge| isa prakAra utkaTa tapa karate hue kAphI samaya vyatIta ho gayA taba 'zivarAja' RSi ko vibhaMgajJAna huaa| unhoMne apane jJAna se sAta dvIpa tathA sAta samudra dekhe| __alpajJa kI yahI prakRti hotI hai ki vaha apane-Apako sarvajJa mAnane laga jAtA hai| zivarAja RSi ke sAtha bhI yahI huaa| unhoMne bhI apane isa siddhAnta kI sthApanA pUre joza se karanI zurU kara dI ki loka meM sAta dvIpa aura sAta samudra hI haiN| isase Age kucha bhI nahIM hai| ___ saMyogavaza bhagavAn mahAvIra vahA~ padhAre / gautama svAmI zahara meM bhikSA lene ke lie gye| logoM ke mu~ha se zivarAja RSi kI mAnyatA kI carcA sunii| gautama svAmI ke mana meM vicAra AyA tathA unhoMne prabhu ke pAsa Akara sArI bAta khii| bhagavAn mahAvIra ne kahA-dvIpa, samudra sAta nahIM haiM apitu saMkhyAtIta haiN| zivarAja RSi ne apane vibhaMgajJAna (jo ki apUrNa huA hai) se itanA hI dekhA hai, isalie vaha itanA hI batA rahA hai| prabhu kI dezanA kI bAta nagara meM phailii| jaba zivarAja RSi ke pAsa yaha bAta pahu~cI, taba svayaM calakara vaha prabhu ke pAsa meM aayaa| sahI tattva samajhakara samyaktvI banA, saMyamI banA aura usI kSetra aura usI bhava meM nirvANa prApta kiyaa| -bhagavatI 11/6
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ 318 jaina kathA koSa 185. zivA mahAsatI 'zivA' mahArAja 'ceTaka' kI cauthI putrI thii| yaha ujjayinIpati 'caNDapradyota' kI paTarAnI thii| mahArAja 'caNDapradyota' kA parama prItipAtra pradhAnamaMtrI bhUdeva' 'zivA' para Asakta ho gyaa| antaHpura Ane-jAne kI ise chUTa thI hii| eka dina maukA dekhakara rAnI ke sAmane apanI kutsita bhAvanA usa nirlajja ne rakha hI dii| 'zivA' ne use bahuta burI taraha se phaTakArA, dutkArA tathA rAjadaNDa kA bhaya dikhlaayaa| vaha viphala hokara apane ghara A gyaa| kahIM rAjA ko patA laga jAyegA to kyA hogA? isa bhaya se asvastha ho gyaa| rAjA ko isakI rugNatA kA saMvAda milA to mahArAnI ko sAtha lekara rAjA usake yahA~ phuNcaa| rAjA aura rAnI ko dekhakara 'bhUdeva' zivA ke pairoM meM girakara pazcAttApa karane lgaa| rAnI ne sAntvanA dete hue kahA--bhUla honA koI bar3I bAta nahIM hai| sa~bhalanA devatva hai| cintA mata karo, bhaviSya ke lie sajaga rho| eka bAra 'ujjayinI' meM bhISaNa agni kA prakopa ho gyaa| anekAneka prayatna karane para bhI agni kI lapaTeM zAnta nahIM ho rahI thIM; pratyuta bar3hatI jA rahI thiiN| usa samaya mahAsatI 'zivA' ne apane mahala para car3hakara mahAmantra namaskAra par3hakara kahA--'yadi maiMne pati ke sivA kisI anya puruSa kI svapna meM bhI icchA nahIM kI ho to yaha agni-jvAlA zAnta ho jaae|' yoM kahakara cAroM ora jala chidd'kaa| sahasA agni zAnta ho gii| mahAsatI zivA ke zIla kI mahimA sabhI ora gUMjane lgii| __ mahAsatI zivA ne bhagavAn mahAvIra ke pAsa saMyama lekara siddhagati kI prApti kii| -Avazyakaniyukti, 1284 janmasthAna 186. zItalanAtha bhagavAn sAriNI bhadilapura dIkSA-tithi dRr3haratha kevalajJAna tithi nandA nirvANa tithi mAgha kRSNA 12 cAritra paryAya papatA mAgha kRSNA 12 pauSa kRSNA 14 vaizAkha kRSNA 2 25 hajAra pUrva mAtA janmatithi
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 316 kumAra avasthA 25 hajAra pUrva kula Ayu 1 lAkha pUrva rAjyakAla 50 hajAra pUrva cihna zrIvatsa 'bhaddilapura' nagara ke mahArAja 'dRr3haratha' kI mahArAnI 'nandA' devI ke udara meM 'zItalanAtha' bhagavAn dasaveM prANata svarga se cyavana karake aae| mAgha badI 12 ko prabhu kA janma huaa| prabhu jaba mAtA ke udara meM the, taba mahArAja 'dRr3haratha' kA atyadhika garma zarIra bhI mahArAnI ke kara-sparza se zItala ho gyaa| isalie putra kA nAma 'zItalanAtha' rakha diyaa| prabhu jaba yuvAvasthA meM pahu~ce, taba svayaM kI icchA na hote hue bhI pitA ke Agraha se pANigrahaNa kiyaa| paccIsa hajAra pUrva kI Ayu meM rAjya siMhAsana para virAjamAna hue| pacAsa hajAra pUrva taka rAjya kA upabhoga kiyaa| pIche varSIdAna dekara mAgha badI 12 ko prabhu eka hajAra rAjAoM ke sAtha saMyamI bane / tIna mahInoM ke bAda kevalajJAna prApta kiyA evaM tIrtha kI sthApanA kii| prabhu ne gaNa meM 81 gaNadhara the| anta meM prabhu ne eka hajAra muniyoM ke sAtha sammedazikhara para anazana kiyaa| eka mAsa ke anazana meM vaizAkha badI 2 ko prabhu ne nirvANa prApta kiyaa| ye vartamAna caubIsI ke dasaveM tIrthaMkara haiN| dharma-parivAra gaNadhara 81 vAdalabdhidhArI 5800 kevalI sAdhu 7000 vaikriyalabdhidhArI 12,000 kevalI sAdhvI 14,000 sAdhu 1,00,000 manaHparyavajJAnI 7500 sAdhvI 1,20,000 avadhijJAnI 7200 zrAvaka 2,86,000 pUrvadhara 1400 zrAvikA 4,58,000 -triSaSTi zalAkApuruSa caritra, parva 3/8 187. zaMkha-pokhalI ; 'sAvatthI' nagarI meM dhanADhya, dharmiSTha, kSamAmUrti aura bhagavAn mahAvIra ne . ananya upAsaka do zrAvaka the jinakA nAma thA zaMkha aura pokhlii|' 1. ise zataka bhI kahate haiN|
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320 jaina kathA koSa eka bAra bhagavAn mahAvIra 'sAvatthI' nagarI meM pdhaare| zaMkha- pokhalI Adi aneka zrAvaka prabhu ke darzanArtha gaye / upadeza sunakara jaba ghara ko lauTane lage taba 'zaMkha' ne zrAvakoM se kahA - Aja cAra hI prakAra ke bhojana taiyAra krvaao| hama saba loga sAtha bhojana kreNge| bAda meM pAkSika pauSadha karake dharmajAgaraNa meM apanA samaya saphala banAyeMge / 'zaMkha' kI kahI huI bAta sabako jaMca gyii| bhojana taiyAra karavAyA gyaa| sabhI ekatrita hokara 'zaMkha' ke Ane kI pratIkSA karane lage / udhara ghara Akara 'zaMkha' kI vicAradhArA ne palaTA khaayaa| usane socAyoM AraMbha-samAraMbhapUrvaka bhojana taiyAra karake tathA pauSTika AhAra karake pauSadha karanA ucita nahIM hogA / isalie mujhe to pauSadha karake dharmajAgaraNa karanA cAhie / yoM vicAra karake patnI se kahakara pauSadhazAlA meM calA gyaa| sabhI ekatrita hokara zaMkha ke Ane kI pratIkSA karane lage; vahA~ pauSadha lekara zaMkha AtmabhAva meM tallIna ho gayA / jaba zaMkha vahA~ nahIM pahu~cA, taba 'pokhalI' zrAvaka sabake kahane se usake ghara phuNcaa| 'pokhalI' zrAvaka ko apane ghara AyA dekhakara 'zaMkha' kI patnI utpalA ne use Adara-satkAra diyaa| jaba pokhalI ko patA lagA ki zaMkha pauSadha liye hue paudhazAlA meM baiThA hai, taba pokhalI pauSadhazAlA meM gyaa| zaMkha ko ulAhanA detA huA bahuta kucha kaha sunakara calA gayA / dUsare dina 'zaMkha' ne prabhu ke darzana karake hI pauSadha pUrA karane kI socI / prAta:kAla samavasaraNa meM pahu~cA / 'pokhalI' Adi zrAvaka vahA~ bhI upasthita the| sabhI ne kahA--' zaMkha ne hamAre sAtha dhokhA kiyA hai / isalie vaha nindA karane lAyaka hai / ' taba prabhu ne kahA - ' pokhalI' ! 'zaMkha' nindA ke yogya nahIM hai / vaha to dRr3hadharmI hai / pramAdanidrA se dUra rahakara isane acchI dharma- jAgaraNA kI hai| sudRSTa jAgarikA se jagA hai / isakA cintana kapaTamayI nahIM, apitu dharmamaya thA / aba saba kareM bhI kyA ? sabhI ne 'zaMkha' zrAvaka se kSamAyAcanA kI / taba gautama ne prabhu se pUchA--' bhagavan ! sudRSTa jAgArikA kise kahate haiM?" prabhu ne pharamAyA -- gautama ! jAgarikA tIna prakAra kI hotI hai-- buddha jAgarikA, abuddha jAgarikA aura sudRSTa jAgarikA / kevalajJAnI bhagavantoM kI buddha jAgarikA (apramattatA) kahalAtI hai| zeSa asarvajJa muniyoM kI apramattatA
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 321 abuddha jAgarikA tathA tattvajJa zrAvaka kA dharmaciMtana sudRSTa (sudarzana) hone se sudRSTa jAgarikA kahalAtI hai| sabhI zrAvaka bhagavAna ke isa kathana ko sunakara zaMkha ke prati vinata the / gautama svAmI ne prabhu se Age pUchA- 'bhagavan ! zaMkha Apake pAsa sAdhu banegA?" prabhu ne kahA--' nahIM banegA / ' gautama -- 'gRhasthAvasthA meM kAladharma prApta karake kahA~ jAyegA?' bhagavAn mahAvIra -- 'yahA~ se prathama svarga meM jAyegA / vahA~ se mahAvidehakSetra meM utpanna hokara mokSa jAyegA / ' - bhagavatI, 12/1 188. zrIdevI 'rAjagRhI' meM 'sudarzana' nAma kA eka samRddhizAlI gAthApati thA / usakI patnI kA nAma 'priyA' thA / priyA ke eka putrI huI, jisakA nAma rakhA gayA 'bhUtA' / para 'bhUtA' janma se hI vRddha jaisI lagatI thI / zarIra bhI jIrNa thA / yuvAvasthA to mAno usake pAsa hI nahIM phaTakI thii| isalie usake sAtha vivAha karane ko koI taiyAra nahIM thA / 'bhUtA' aura usake mAtA-pitA isI cintA meM the / usI samaya bhagavAn 'pArzvanAtha' kA pardApaNa huA / prabhu kA upadeza sunakara 'bhUtA' kA vairAgya jagA / saMyama lene ko taiyAra ho gyii| mAtA-pitA se pUchakara saMyama le liyA / saMyamI banakara 'puSpacUlA' nAmaka sAdhvI ke netRtva meM saMyama sAdhanA karane lgii| para 'bhUtA' dhIre-dhIre zithilAcAra kI ora bar3hane lagI aura zarIra kI vibhUSA meM phaMsa gayI / guruNI ne use aisA karane ke lie TokA / para use burA lagA vaha svacchanda bana gayI aura pRthak sthAna meM rahane lagI / vahA~ rahakara belA-telA Adi vividha tathA ugra tapa bhI karatI / yoM kaI varSa saMyama kA pAlana karake mRtyu pAkara prathama svarga meM gayI / vahA~ zrIdevI nAma se utpanna huI / vahA~ se mahAvideha meM utpanna hokara nirvANa prApta karegI / 1 - nirayAvaliyA 4 186. zrIpAla - mainAsundarI aMga deza kI rAjanagarI campApurI thI aura isa deza kA zAsaka thA rAjA siMharatha /
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ 322 jaina kathA koSa siMharatha ke mantrI kA nAma matisAgara thaa| vaha rAjA kA dAhinA hAtha thaa| rAjA siMhastha kI rAnI kA nAma kamalaprabhA thaa| kamalaprabhA koMkaNa deza ke rAjA vasupAla kI choTI bahana thii| rAjA vasupAla koMkaNa deza kI rAjadhAnI thAnApurI meM rAjya karatA thaa| __rAnI kamalaprabhA ne eka putra ko janma diyaa| usakA nAma zrIpAla rakhA gyaa| abhI zrIpAla pA~ca-chaha varSa kA zizu hI thA ki rAjA siMhastha kA svargavAsa ho gyaa| siMharatha kI citA ThaMDI bhI nahIM ho pAyI thI ki usake choTe bhAI vIradamana ne siMhAsana para adhikAra kara liyaa| usane zrIpAla ko bhI mauta ke ghATa utArane kA SaDyantra kiyA; lekina mantrI matisAgara kI sAvadhAnI se rAnI kamalaprabhA apane putra zrIpAla ko lekara nikala gii| vana meM use sAta sau kor3hiyoM kA dala milaa| vIradamana ke sainikoM se bacane ke lie kamalaprabhA apane putra ko lekara kor3hI-dala meM mila gaI aura unake sAtha rahane lgii| koDhiyoM ke samparka se zrIpAla ko bhI kor3ha ho gyaa| yadyapi zrIpAla kor3hI ho gayA thA, phira bhI sabhI kor3hI use umbara rANA kahate aura rAjA ke samAna hI Adara dete| zrIpAla ke kor3hI hone se rAnI kamalaprabhA cintita ho gii| jaba kor3hIdala eka nagara ke samIpa pahu~cA to kamalaprabhA nagara meM kor3ha kI davAI lene calI gyii| jAte-jAte usane kor3hiyoM ke mukhiyA se itanA avazya pUcha liyA ki Age ve loga kisa nagara ko jaaeNge| kor3hiyoM ke mukhiyA ne ujjayinI nagarI kA nAma batA diyaa| kamalaprabhA ke jAne ke bAda kor3hI-dala Age bar3hA aura ujjayinI nagarI kI sImA para jA phuNcaa| mAlava deza kI rAjadhAnI ujjayinI meM usa samaya prajApAla nAma kA rAjA rAjya karatA thaa| usakI do putriyA~ thIM--bar3I surasundarI aura choTI mainaasundrii| surasundarI kI mAtA kA nAma saubhAgyasundarI aura mainAsundarI kI mAtA kA nAma rUpasundarI thaa| rAjA prajApAla bahuta hI abhimAnI thaa| vaha apane ko sabakA bhAgyavidhAtA mAnatA thaa| samajhatA thA ki maiM kisI ko bhI sukhI athavA du:khI kara sakatA huuN| surasundarI to rAjA ke ahaM ko tuSTa karatI thI; lekina mainAsundarI jina dharma aura karmasiddhAnta meM dRr3ha niSThA vAlI thI, vaha sukha-duHkha kA kAraNa apane hI karmoM ko mAnatI thii| eka dina rAjasabhA meM donoM putriyA~ aayiiN| bAtoM ke daurAna surasundarI ne
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 323 apane pitA ke vicAroM kA hI samarthana kiyA / ataH rAjA prasanna ho gayA aura usane usakA vivAha usake icchita vara zaMkhapura ke rAjakumAra aridamana ke sAtha kara diyA / kintu mainAsundarI ne apane pitA ke vicAroM kA samarthana nahIM kiyA - sukha-duHkha kA kAraNa prANI ke apane karmoM ko btaayaa| isa para rAjA prajApAla usase nArAja ho gyaa| usane usakA vivAha kor3hI umbara rANA ke sAtha kara diyaa| mainAsundarI isa dukhada paristhiti meM na ghabarAI, na nirAza huii| usane navapada kI ArAdhanA kI aura na kevala pati ko varan una sabhI sAta sau kor3hiyoM ko svastha kara diyaa| sabhI ke kor3ha jar3a-bhUla se naSTa ho gaye aura unakA zarIra kuMdana ke samAna damakane lagA / zrIpAla kI mAtA bhI A gyii| vaha apane putra aura putravadhU ko dekhakara bahuta harSita huI / isake bAda zrIpAla videza yAtrA ko calA gyaa| vahA~ usane rainamaMjUSA, guNamAlA Adi sAta rAjakanyAoM se aura vivAha kiyA, atyadhika yazasammAna aura Rddhi-samRddhi prApta kii| usane caturaMgiNI senA bhI taiyAra kara lI / jaba vaha lauTakara AyA to usake vaibhava ko dekhakara rAjA prajApAla ne bhI svIkAra kiyA ki vAstava meM kiye hue karma hI vyakti ko sukha-duHkha dete haiM / usakA ahaMkAra jhUThA thA / usake bAda zrIpAla kA yuddha usake cAcA vIradamana se huaa| vIradamana kI parAjaya huii| parAjaya se khinna hokara usane vahIM munivrata svIkAra kara liye / zrIpAla ne nau sau varSa taka rAjya kiyA / apane bar3e putra tribhuvanapAla ko rAjya dekara saMyama le liyaa| mainAsundarI bhI sAdhvI bana gii| tapArAdhanA karake zrIpAla muni ne Ayu pUrNa kiyA aura nauveM devaloka meM utpanna hue / naveM bhava meM inheM mokSa kI prApti hogI / - ratnazekhara sUrikRta siri sirivAla kahA 190. zreNika rAjA 'kuzAgrapura' nagara ke svAmI mahArAja 'prasenajit' ke sau putra the, jinameM sabase jyeSTha putra kA nAma thA ' zreNika' / mahArAja 'prasenajit' ne eka bAra eka pallIpati kI kumArI se dasa zarta para vivAha kiyA ki usakA putra siMhAsana
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ 324 jaina kathA koSa kA adhikArI hogA / usa rAnI ke putra bhI huaa| usakA nAma rakhA gayA 'cilaatiikumaar'| 'prasenajit ' ne Avezavaza vacana to de diyA, para phira socA -- huA yaha burA / 'zreNika' kA haka chInakara maiMne acchA nahIM kiyA / naimittika ke kahane se kucha parIkSAeM bhI rAjakumAroM kI lI gayIM / una saba parIkSAoM meM zreNika saba vidhi uttIrNa huA, phira bhI 'prasenajit' ne zreNika kA zabdoM dvArA apamAna kiyaa| zreNika ne yoM apamAnita jIvana jIne se nagara -tyAga acchA smjhaa| nagara kA parityAga kara sAhasa bala se ekAkI cala pdd'aa| mArga meM bauddha maTha meM vizrAma kiyA / bauddhAcArya ne usake lakSaNa dekhakara zIghra hI use aMga-magadha kA zAsaka banane kA saMketa diyaa| zreNika ne bhI vaisA hone para unakA sammAna bar3hAne ko khaa| zreNika Age bddh'aa| mArga meM benAtaTa nagara ke seTha indradatta kA sAtha ho gyaa| kucha dUra sAtha-sAtha cle| seTha ne apanI putrI naMdazrI kA vivAha zreNika ke sAtha kara diyaa| naMdA ke putra kA nAma 'abhayakumAra' rakhA gayA / 'prasenajit ' ne 'cilAtI' kA rAjatilaka kiyA, para vaha ayogya nikalA / rAjA ne sArI avyavasthA dekhakara mana hI mana anutApa karate hue apanA zvAsa chor3ate hue sacivoM se kahA- - zreNika kA patA lagAkara usakA rAjatilaka karo / 'prasenajit ' kI mRtyu ke bAda sacivoM ke prayatna se 'zreNika' aMga magadha kA zAsaka bana gyaa| apane kartRtva ke bala para samRddhizAlI samrAT banA / 'zreNika' ke naMdA, celaNA, dhAriNI, kAlI Adi aneka rAniyA~ aura abhayakumAra, kUNika, naMdIsena, meghakumAra, kAlikumAra Adi aneka putra the / zreNika prArambha meM bauddhamatAvalambI thA / anAthI muni kI saMgati se vaha jaina dharmI bnaa| paTarAnI celanA mahArAja ceTaka kI putrI thI / isalie vaha jaina dharmAvalambinI thI / mahArAnI kI taraha rAjA zreNika bhI prabhu mahAvIra kA parama bhakta bnaa| rAjyalipsA meM pha~sakara durbuddhi ke yoga se tathA pUrvajanma ke vairabhAva se 'kUNika' ne 'zreNika' ko piMjare meM banda kara diyA / 'celaNA' ne jaba use samajhAyA taba 'kUNika' hAtha meM tIkSNa kuThAra liye apane pitA rAjA zreNika ke bandhana tor3ane piMjare kI ora bddh'aa| zreNika ne 'kUNika' ko apanI ora yoM Ate dekhA to socA-- 'mujhe mArane ke lie A rahA hai / isa duSTa ke hAtha
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 325 se marane se to apaghAta karake maranA acchA hai|' yoM socakara apanI hIre kI aMgUThI nigala lii| usa kAlakUTa viSa ke prayoga se usake prANa kSaNamAtra meM hI nikala gye| __eka bAra mahArAja zreNika ne hariNI kA zikAra karate samaya eka bANa se hariNI aura usake garbhastha zizu ko bIMdhakara bANa bhUmi meM ropa diyA thaa| usI ke phalasvarUpa use narakAyu kA bandha huA aura use prathama naraka meM jAnA pdd'aa| jaina zAsana kI akhaNDa bhakti ke kAraNa usane tIrthaMkara gotra kA bandha kiyA thaa| isase agalI caubIsI meM 'padya' nAma kA prathama tIrthaMkara hogaa| bhagavAn mahAvIra ke samAna hI 72 varSa kI Ayu tathA sArI Rddhi Adi bhI vaisI hI hogii| -ThANAMga vRtti 4/3 -Avazyaka kathA 161. zreyAMsakumAra 'AdinAtha' bhagavAn ke putra kA nAma thA 'somprbh'| 'somaprabha' hastinApura kA rAjA thaa| usake putra kA nAma thA 'shreyaaNskumaar'| 'AdinAtha' prabhu saMyama lekara vihAra kara rahe the| usa samaya loga sAdhuoM kI bhikSA-vidhi se paricita nahIM the| isalie prabhu ko eka varSa taka AhArapAnI kA suyoga nahIM milaa| isase pahale na to kisI ne bhikSA mAMgI hI thI aura na hI kisI ne bhikSA dI thii| AhAra na milane se cAra hajAra sAdhu jo sAtha meM dIkSita hue the, unameM se aneka bhUkha-pyAsa se hAla-behAla hokara saMyamapatha ko chor3akara kaMdamUla-phalAhArI bana gye| prabhu bhikSA ke lie jAte, anyAnya kaI cIjeM prabhu ko loga denA cAhate, parantu prAsuka AhAra denA kisI ko bhI yAda na aataa| bAraha mahIne ke bhUkhe-pyAse prabhu 'hastinApura' pdhaare| __ saMyoga kI bAta, usI rAta meM zreyAMsakumAra ne svapna dekhA--'mAno kAle par3ate hue meru parvata ko vaha apane hAthoM se 'amRta ghaTa' se sIMca rahA hai|' usI rAta nagara ke eka subuddhi nAmaka seTha ne svapna dekhA-'hajAroM kiraNoM se rahita hote sUrya ko zreyAMsakumAra apane hAtha se kiraNoM se saMyukta banA rahA usI rAta mahArAja somaprabha ne svapna meM dekhA--'eka divya puruSa dvArA zatruoM
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ 326 jaina kathA koSa kI senA ko harAyA jA rahA hai| usane zreyAMsakumAra ke sahayoga se vijaya prApta kara lI / ' prAta:kAla jAgakara zreyAMsakumAra mahala ke jharokhe meM isI cintana meM baiThA thA-- Aja maiMne kaisA svapna dekhA? itane meM usane prabhu ko Ate dekhA / taba zreyAMsakumAra ne socA- 'aisA rUpa maiMne kahIM dekhA hai / ' yoM cintana karate-karate use jAtismaraNajJAna ho aayaa| usa jJAna se bhikSA-vidhi kA parijJAna karake prabhu ke pAsa AyA aura apane ghara calane kI prArthanA kii| apane ghara lAkara, zuddha ikSu rasa ke ghaTa jo vahAM rakhe the, usakA prabhu ko dAna diyaa| bhagavAn ne apane kara ko pAtra banAkara bAraha mahInoM ke vrata ko kholaa| cAroM ora zreyAMsakumAra kA suyaza phailaa| sabhI ke svapna sAkAra ho utthe| vaha isa yuga kA pahalA dAtAra kahalAyA / vaha dina vaizAkha sudI tIja kA thA isalie vaha akSaya tRtIyA kA parva kahalAyA / Aja usI tapa ke upalakSa meM bahuta se loga varSI tapa kiyA karate haiN| janmasthAna pitA mAtA janmatithi kumAra avasthA rAjyakAla 162. zreyAMsanAtha bhagavAn sAriNI siMhapura viSNu viSNudevI phAlguna kRSNA 12 21 lAkha varSa 42 lAkha varSa dIkSAtithi kevalajJAna cAritra paryAya kula Ayu nirvANa tithi cihna -- kalpasUtra phAlguna kRSNA 13 mAgha kRSNA 30 21 lAkha varSa 84 lAkha varSa zrAvaNa kRSNA 3 geMDA 'siMhapura' ke mahArAja 'viSNu' kI paTarAnI 'viSNudevI' ke udara meM prabhu zreyAMsanAtha bArahaveM acyuta svarga se cyavana karake Aye / phAlguna badI 12 ko prabhu kA janma huaa| yuvAvasthA meM aneka rAjakanyAoM ke sAtha prabhu kA pANigrahaNa huA / varSIdAna dekara eka hajAra rAjAoM ke sAtha bhagavAn zreyAMsanAtha ne phAlguna badI 13 ko dIkSA svIkAra kii| prabhu 21 lAkha varSa taka kumArAvasthA meM rahe / 42 lAkha varSa taka rAjya kiyA / 11 mahIne chadmaavasthA
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 327 meM rhe| do mahIne kama 21 lAkha varSa taka kevalajJAnI rahakara tIrthaMkara pada para rahe / anta meM eka hajAra sAdhuoM ke sAtha sammedazikhara para anazana kiyaa| eka mAsa ke anazana meM prabhu ne zrAvaNa badI 3 ke dina nirvANa prApta kiyaa| zreyAMsanAtha isa caubIsI ke gyArahaveM tIrthaMkara haiN| dharma-parivAra 76 vaikriyalabdhidhArI 11,000 kevalI sAdhu 6500 vAdalabdhidhArI 5000 kevalI sAdhvI 13,000 sAdhu 84,000 mana:paryavajJAnI 6000 sAdhvI 1,06,000 avadhijJAnI 6000 zrAvaka 2,76,000 pUrvadhara 1300 zrAvikA 4,48,000 -triSaSTi zalAkApuruSa caritra gaNadhara 163. sakaDAlaputra 'polasapura' nagara meM eka Rddhi-sampanna kumhAra rahatA thA, jisakA nAma 'sakaDAlaputra' thaa| vaha tIna koTi dhana kA svAmI thaa| dasa hajAra gAyoM kA eka gokula usake pAsa thaa| bartana banAne aura becane kA usakA pramukha dhandhA thaa| nagara meM usake bartanoM kI pA~ca sau dukAneM thIM, jinameM hajAroM AdamI kAma karate the| isakI kumbhakArazAlA ke bartana nagara meM bahuta adhika bikate the| isakI patnI kA nAma 'agnimitrA' thaa| gozAlaka ke siddhAntoM para isakI acchI niSThA thii| itanA vizAla vyApAra hote hue bhI sakaDAlaputra dhArmika vRtti vAlA vyakti thaa| eka dina apanI azokavATikA meM baiThA sakaDAlaputra dhArmika cintana kara rahA thaa| itane meM AkAza se eka deva ne kahA--'devAnupriya ! kala tumhAre nagara meM mahAmAhana Ane vAle haiN| ve trikAladarzI jina bhagavAn haiN| tuma unakI bhalIbhAMti sevA krnaa|' ___ sakaDAlaputra ne socA--'mahAmAhana jina bhagavAn to mere dharmAcArya gozAlaka hI haiN| lagatA hai, ve yahA~ kala aayeNge| bahuta prasannatA kI bAta hai| maiM unakI sevA kruuNgaa|'
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ 328 jaina kathA koSa dUsare dina sUryodaya ke bAda sakaDAlaputra gozAlaka ke Agamana kI pratIkSA kara rahA thaa| itane meM saMvAda milA--nagara ke sahasrAbhavana meM bhagavAn mahAvIra padhAre haiN| sakaDAlaputra ne socA--'yaha kyA! mujhe to gozAlaka ke Agamana kI sUcanA milI thI, Aye bhagavAn mhaaviir| devavANI asatya to nahIM hotii| yaha kyA huA? khaira, clo| bhagavAn mahAvIra bhI to jina aura devAdhideva kahalAte haiN| ho sakatA hai, deva ne unake lie hI saMketa diyA ho| mujhe vahA~ calanA caahie|' yoM vicArakara saparivAra prabhu ke darzanArtha vahA~ pahu~cA / bhagavAn ne bAta kA bheda kholate hue dezanA ke bAda sakaDAlaputra se pUchA-'kala tumheM eka deva ne kucha saMketa diyA thaa| tumane mahAmAhana kA artha gozAlaka se samajhA / kyA yaha satya hai?' sakaDAlaputra ne kahA--'hA~ prabhu ! maiM gozAlaka ko samajhA, yaha bAta satya hai|' bhagavAn ne kahA--'aba to tumheM vizvAsa ho gayA hogA ki deva kA saMketa gozAlaka ke lie nahIM thaa|' __taba sakaDAlaputra ne kahA -'prabhu, Apa kaha rahe haiM, vaha sahI hai| aba merI prArthanA hai--Apa merI kuMbhakArApaNazAlA meM viraajeN|' sakaDAlaputra kI prArthanA svIkAra karake bhagavAn vahA~ pdhaare| sakaDAlaputra gozAlaka kA anuyAyI thaa| usakA siddhAnta thA--'jo hone vAlA hai, vaha hotA hai| puruSArtha karane kI koI AvazyakatA nahIM hai|' use samajhAne ke lie bhagavAn mahAvIra ne kahA--'sakaDAlaputra ! ye miTTI ke bartana jo bane haiM. kaise bane haiM?' sakaDAlaputra--'ye to banane the, isalie bana gye| isameM kisI prakAra ke prayatna kI jarUrata nahIM thii|' ___mahAvIra--'mAna lo, ina bartanoM ko koI phoDa de, curA le, idhara-udhara pheMka de yA tumhArI patnI agnimitrA ke sAtha koI balAtkAra kare to usa samaya tuma kyA karoge? kyA usa duSTa anArya ko daNDa doge?' sakaDAlaputra--'bhagavan ! yaha bhI koI pUchane kI bAta hai? aise duSTa aparAdhI ko maiM kaise choDUMgA? use kaThora se kaThora daNDa duuNgaa| prANa taka bhI le luuNgaa|'
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 326 bhagavAn--'kyoM, aisA kyoM karoge? tumhArA siddhAnta to yaha hai ki jo honA hai, vaha hokara rahatA hai| sArI sthitiyA~ niyata haiM, taba usakA kyA aparAdha hai? use daNDa kyoM doge?' aba sakaDAlaputra ke sAmane niyativAda kI anupayogitA tathA tarkahInatA spaSTa najara A gaI thii| bhagavAn mahAvIra kI bAta ko satya mAnakara sahI tattva ko svIkAra kara liyaa| bhagavAn mahAvIra ke pAsa zrAvaka ke bAraha vratoM ke niyama bhI liye| __ jaba gozAlaka ko sakaDAlaputra ke dharma-parivartana kA patA lagA to cintita ho utthaa| socA-polAsapura kA to merA stambha hI Dhaha gyaa| use samajhAne ke lie vaha polAsapura calA aayaa| gozAlaka jaba sakaDAlaputra ke pAsa pahu~cA, taba vaha use dekhA-anadekhA karake bhI dharmadhyAna meM lIna banA baiThA rhaa| gozAlaka ne use dRr3ha zraddhAlu samajhakara phor3anA caahaa| bhedanIti ko apanAte hue, bhagavAn mahAvIra ke guNAnuvAda mukta kaNTha se kiye| yahA~ taka bhI kahA--'jo deva kA saMketa jina, mahAn gopa, devAdhideva, mahAmAhana Adi thA vaha usake lie hI thaa|' gozAlaka ke mu~ha se mahAvIra ke guNAnuvAda sunakara sakaDAlaputra ne gozAlaka ko prabhu se zAstrArtha karane ke lie khaa| gozAlaka ne bhagavAn mahAvIra se zAstrArtha karane meM apane-Apako asamartha btaayaa| sakaDAlaputra ne gozAlaka ko spaSTa kahA--'Apa mere dharmAcArya, dharmaguru bhagavAn mahAvIra ke guNAnuvAda karate haiN| maiM apanI kuMbhakArApaNa meM zayyA saMstAraka ke lie Apako Amantrita karatA huuN| Apa Aiye aura vahA~ rhiye| anya koI prayojana nahIM hai|' gozAlaka vahA~ Akara Thahara gyaa| use apanI ora khIMcane kA kAphI prayatna kiyA, para saphala na ho skaa| sakaDAlaputra zrAvakadharma meM vizeSa lIna rahane lgaa| ekadA vaha pauSadhazAlA meM baiThA thaa| usa samaya raudra rUpa banAkara eka daitya hAtha meM tIkSNa talavAra liye use calita karane AyA aura bolA-'tU yadi dharma nahIM chor3atA hai to tere bar3e putra ko tere sAmane lAkara usake zarIra ke nau Tukar3e kruuNgaa| tela kI kar3AhI meM usake mAMsa ke sUle pkaauuNgaa| usa rakta-mizrita tela se terA zarIra siiNcuuNgaa| tU usa asahya pIr3A se prANa chor3a degaa|'
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ 330 jaina kathA koSa __devatA ne vaisA hI kiyaa| dUsare-tIsare putra ko bhI mArakara vaise hI kiyaa| sakaDAlaputra phira bhI avicala rhaa| anta meM usakI patnI agnimitrA ko mArane ko udyata huA, taba vaha use pakar3ane ke lie zora macAtA huA utthaa| jyoMhI vaha daur3A, tyoMhI eka khambhe se TakarA gyaa| sakaDAlaputra kI cillAhaTa sunakara agnimitrA andara se aayii| pati ko samajhAte hue kahA--ho na ho deva parIkSA karane AyA thaa| Apa cintA na kreN| saba kuzala hai| tInoM putra soye hue haiN| Apa apane vrata meM dRr3hatA rkhiye| jo aticAra lagA hai, usakI AlocanA kiijie| sakaDAlaputra punaH dRr3ha bnaa| patnI ke lie bhI mana meM jo anurakti thI, use miTAne kA prayatna karane lgaa| usane zrAvaka kI gyAraha pratimAoM kA vahana bhI kiyaa| anta samaya meM samAdhibhAva se mRtyu ko prApta kara saudharmakalpa meM devatA bnaa| vahA~ se mahAvideha meM utpanna hokara nirvANa prApta kregaa| -upAsakadazA 5 .164. sagara cakravartI 'ayodhyA' nagarI ke mahArAja kA nAma thA 'vijy'| unake eka bhAI thA, jisakA nAma thA 'sumitra' / 'sumitra' kI mahArAnI 'yazomatI' ne eka putra ko janma diyA, jisakA nAma rakhA gayA 'sgr'| vaise mahArAja 'vijaya' kI mahArAnI 'vijayA' ne bhI eka putra ko janma diyA, jisakA nAma thA 'ajit'| saMyoga kI bAta, donoM kA janma eka hI dina huaa| donoM hI caudaha svapnoM se sUcita Aye / 'ajita' dUsare tIrthakara bane to 'sagara' dUsare ckrvrtii| ___ mahArAja 'vijaya' apanA rAjya 'ajitanAtha' ko sauMpakara muni bana gaye, sAtha meM 'sumitra' bhii| 'ajitanAtha' kaI varSa taka rAjya karake apanA rAjya sagara ko sauMpakara svayaM muni bana gae aura kevalajJAna prApta karake tIrtha kI sthApanA kii| __AyudhazAlA meM cakraratna paidA hone para sagara chaha khaNDa meM apanA Adhipatya sthApita karane cala pdd'aa| sagara ke sATha hajAra putra the| sAgara digvijaya ke lie gayA huA thaa| udhara sagara ke putroM ne aSTApada parvata ke pAsa eka khAI khodane kA vicAra kiyaa| unhoMne socA-isa khAI meM gaMgA ke pravAha ko mor3a
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 331 deM to aSTApada parvata surakSita ho jaaegaa| jaba sATha hajAra putroM ne khAI khodakara gaMgA kA pAnI usameM bharanA cAhA taba nAgakumAra devoM ke bhavanoM meM vaha pAnI jAne lgaa| devatAoM ne aisA karane ke lie manAhI kii| ve kaba mAnane vAle the ! nAgakumAra deva kupita ho utthe| sATha hajAra putroM ko eka sAtha hI jalAkara bhasma kara diyaa| jaba saba putroM kI rAkha ho gaI, taba devatA ne socA--aba yaha saMvAda sunakara mahArAja sagara patA nahIM kyA aniSTa kara deN| isalie isa duHsaMvAda kI khabara usake pAsa kaise pahu~cAI jAe? sagara ko saMvAda dene ke lie indra ne eka brAhmaNa kA rUpa banAyA / sagara ke sAmane baiThakara bahuta burI taraha bisUra-bisUrakara rone lgaa| pUchane para brAhmaNa ne sagara se kahA-'mahArAja ! merA ekAkI putra cala bsaa|' sagara ne dhairya ba~dhAte hue kahA--'bhAI ! dhairya rkho| marA huA jIvita thor3e hI ho sakatA hai? isa taraha vilApa karane se kyA hogA?' brAhmaNa ne kahA-'ThIka hai, mahArAja ! Apake to sATha hajAra putra haiN| eka mara bhI jAye to pharka nahIM pdd'taa| para mere to ikalautA hI thaa|' sagara ne kahA-'mare hue ke pIche marA thor3e hI jAtA hai| eka kyA, mere to sATha hajAra putra bhI mara jAyeM to bhI maiM dhairya rkhNgaa|' taba indra apane rUpa meM prakaTa huaa| sArA vRttAnta sunAkara putroM ke marane kI sUcanA dii| sATha hajAra putroM kI yoM du:khada mRtyu sunakara sagara ko akalpita duHkha huaa| devendra ne bahuta dhairya baMdhAte hue zAnta rahane ke lie kahA, kintu putroM kI mRtyu se sagara kA mana saMsAra se bilkula hI ucaTa gyaa| ajitanAtha bhagavAn ke pAsa dIkSA lekara utkRSTa tapasyA kii| sAdhanA ke dvArA kevalajJAna tatpazcAt nirvANa prApta kiyaa| -uttarAdhyayana sUtra, adhyayana 18 -triSaSTi zalAkApuruSa caritra 165. sanatakumAra cakravartI 'hastinApura' ke mahArAja 'azvasena' kI mahArAnI kA nAma 'sahadevI' thaa| mahArAnI ne caudaha svapnoM se sUcita eka saubhAgyavAn, rUpavAna putra ko janma diyaa| putra kA nAma rakhA gayA sntkumaar'| sanatakumAra pitA kI mRtyu ke bAda
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ 332 jaina kathA koSa gaddI para baiThe aura sAnanda rAjya kA saMcAlana karane lge| sabhI rAjAoM para vijaya pAkara chaha khaNDa para apanA adhikAra jamAkara cauthe cakravartI bne| ___'sanatakumAra' cakravartI kI rUpa-saMpadA asAdhAraNa thii| eka bAra prathama svarga ke svAmI saudharmendra ne apanI devasabhA meM cakravartI ke rUpa kI mukta kaMTha se sarAhanA kii| do devatAoM ko isa prazaMsA meM kucha cATukAritA-sI lgii| donoM deva parIkSA karane cale aaye| brAhmaNa ke veza meM vahA~ phuNce| jisa samaya ve vahA~ pahu~ce, usa samaya cakravartI snAna karane baiThe the| zarIra para vilepana kiyA huA thaa| devatAoM ne rUpa-lAvaNya dekhakara mastaka jhukaayaa| cakravartI ne pUchA-'bhUdeva ! kaise Aye?' . bhUdeva ne kahA--'rAjan ! Apake rUpa kI mahimA sunI thii| use dekhane ko hama lalacA utthe| isalie bahuta dUra se hama cale Aye, para jo sunA thA usase adhika hI saundarya Apa meM dekhane ko milaa|' apanI mahimA sunakara cakravartI mana-hI-mana phUla utthaa| brAhmaNoM se kahA--'bhUdeva ! abhI kyA dekha rahe ho? abhI to kucha vastuoM kA zarIra para vilepa nahIM huA hai| vastrAbhUSaNa bhI utAre hue haiN| jaba vastrAbhUSaNa pahanakara rAjya-siMhAsana para bailUM, taba Akara dekhnaa|' brAhmaNa deva ne kahA--'bahuta acchA, rAjan ! usa samaya bhI aayeNge|' cakravartI snAnaghara se nikalakara vividha vastrAbhUSaNoM se alaMkRta hokara rAjyasabhA meM svarNa siMhAsana para virAjamAna ho gye| sabhI cakravartI ke aizvarya kI sarAhanA kara rahe the| ve donoM bhUdeva bhI aaye| cakravartI ko dekhA | cakravartI ne socA-ye merI prazaMsA kareMge, para donoM brAhmaNoM ne ni:zvAsa pheNkaa| unheM ni:zvAsa pheMkate dekhakara cakravartI cauMkA aura unase ni:zvAsa pheMkane kA kAraNa puuchaa| taba dvijavara bole-'rAjan ! pahale vAlA rUpa aba nahIM rhaa| pahale ApakA zarIra amRtamaya thA, aba vahI viSamaya bana gayA hai| lagatA hai, solaha rogoM ke aMkura phUTa par3e haiN| yadi ise parakhanA ho to thor3A-sA muMha se thUkakara dekha liijie| thUka para makkhiyA~ baiThate hI mara jaaeNgii|' cakravartI ne sahasA thUkakara dekhaa| thUka para jo bhI makkhiyA~ baiThIM, ve mara gii| taba 'sanatakumAra' ko bhAna huA, ho na ho mere zarIra meM abhimAna ke kAraNa roga kA AkramaNa huA / nazvara zarIra se moha httaayaa| sAre vaibhava ko ThukarAkara saMyamI banakara cala pdd'e| sAre ratna, sabhI narendra, senA aura nau nidhiyA~ chaha mAha
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 333 taka cakravartI muni ke pIche-pIche calate rahe / para muni sanatakumAra ne unakI ora A~kha uThAkara bhI nahIM dekhA / + zarIra meM aneka rogoM ne DerA DAla diyA, phira bhI samatA meM lIna bane AtmabhAva meM ramaNa karate rahate / phira eka deva anUThe vaidya kA rUpa banAkara AyA aura cikitsA karAne ko khaa| usakI prArthanA sunakara samAdhistha bane 'sanatakumAra' ne kahA- ' 'vaidyarAja ! yadi mere karmoM kA roga miTA sakate ho to zIghratA kro| isa zArIrika kaSTa ko miTAne kA jahA~ taka prazna hai, vaha to maiM bhI miTA sakatA hU~ / ' yoM kahakara aMgulI para apane mu~ha kA thUka lgaayaa| thUka lagAte hI kuSTharoga se galita aMgulI bhI kaMcana jaisI camakane lgii| zarIra svastha ho gyaa| roga zAnta ho gayA / deva Azcaryacakita hokara apane mUlarUpa meM prakaTa huA / punaH-punaH vandanA karatA huA kahane lagA- ' dhanya hai Apako, itane labdhi-saMpanna hote hue bhI itane samatAzIla bane hue haiN| samAdhipUrvaka vedanA ko sahana kara rahe haiN| vAstava meM hI indra mahArAja ne Apake dhairya ko sahI parakhA hai| ' yoM sAta sau varSoM taka muni sanatakumAra ne vedanA ko samatA se sahA / deva apane sthAna para gaye / sanatakumAra muni ne vividha tapaHsAdhanA ke dvArA nirvANa prApta kiyA / - uttarAdhyayana sUtra, adhyayana 18 - triSaSTi zalAkApuruSa caritra 196. samudrapAla muni 'campAnagarI' meM rahane vAlA 'pAlita seTha' bhagavAn mahAvIra kA parama bhakta thA / eka bAra gAthApati pAlita vividha bhAMti ke kraya-vikraya ke sAmAna se jahAja bharakara vyApAra ke lie 'pihuMDa' nagara pahu~cA | 'pihuMDa' nagara ke eka vaNika ne apanI putrI kI zAdI 'pAlita' ke sAtha kara dI / 'pAlita' apanI patnI ko lekara svadeza kI ora A rahA thA / rAste meM eka putra paidA huA / samudra meM paidA hone se putra kA nAma 'samudrapAla' rkhaa| 'samudrapAla' apanI yuvAvasthA meM pahu~cakara bahattara kalAoM meM pAraMgata banA / eka rUpavatI kanyA se 'samudrapAla' kA vivAha huA / 'samudrapAla' mahaloM meM sabhI prakAra kA sukhopabhoga kara rahA thA /
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ 334 jaina kathA koSa eka dina 'samudrapAla' apane mahala ke jharokhe meM baiThA thaa| vahA~ se usane nagarI kI sar3aka para eka cora ko baMdhA huA le jAte dekhaa| dekhate hI samudrapAla cauMkA aura socA-hanta ! kaise karmoM kA pariNAma bhoganA par3atA hai| cintana kucha gaharAI meM gyaa| use jAti-smaraNajJAna ho gyaa| mAtA-pitA kI AjJA lekara samudrapAla saMyamI bana gyaa| siMha kI bhAMti usane saMyama kA patha svIkAra kiyA aura siMha kI bhAMti hI usakA paripAlana kiyaa| ___ saMyama kI vizuddha ArAdhanA ke bala para kevalajJAnI banakara nirvANa prApta kiyaa| -uttarAdhyayana sUtra, adhyayana 21 167. sAta ninhava jaina paramparA kI vezabhUSA meM rahate hue bhI jaina darzana kI kisI bAta kA anyathA pratipAdana karane vAle ko ninhava kahA gayA hai| ve sAta hue haiN| do bhagavAn ke kevalajJAna hone ke bAda tathA pA~ca prabhu ke nirvANa ke baad| pahalA ninhava bahuratavAda kA prarUpaka jamAlI thaa| isakI kathA 'jamAlI' nAma se pahale A gaI hai| zeSa chaha ninhavoM kI kathA yahA~ dI jA rahI hai| dUsarA ninhava tiSyagupta thaa| vaha jIva prAdezikavAda kA prarUpaka thaa| usakI kathA isa prakAra haitiSyagupta AcArya 'vasu' vihAra karate hue rAjagRha meM aaye| guNazIlaka udyAna meM tthhre| ve caudahapUrvI the| usameM prasaMga AyA-gautama ke prazna para bhagavAn 1. jamAlI-bhagavAn mahAvIra ke kaivalya-prApti ke 14 varSa ke bAda / bahuratavAda kA prruupk| 2. tiSyagupta-bhagavAn mahAvIra ke kaivalya-prApita ke 16 varSa baad| jIva prAdezika vAda kA prruupk| 3. AcArya ASAr3ha ke ziSya-mahAvIra-nirvANa ke 214 varSa bAda / avyaktavAda ke prruupk| 4. azvamitra--mahAvIra-nirvANa ke 220 varSa bAda / samucchedavAda ke prruupk| 5. AcArya gaMga-mahAvIra-nirmANa ke 228 varSa bAda / dvaikriyavAda ke prruupk| 6. rohagupta--mahAvIra-nirvANa ke 554 varSa bAda / trairAzikavAda ke prruupk| 7. goSThAmAhila-mahAvIra-nirvANa ke 584 varSa bAda / abadvikavAda ke prruupk|
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 335 mahAvIra ne kahA- ' 'jIva na eka pradeza ko kahA jAtA hai, na do, tIna, cAra ko| yAvat saMkhyAta pradeza vAle ko jIva kahA jAtA hai; yahA~ taka ki akhaNDa cetana dravya meM eka pradeza kama ko bhI jIva nahIM kahA jaataa| asaMkhyAta pradezI akhaNDa cetana dravya hI jIva kahalAtA hai| ' tiSyagupta ne socA- ' antima pradeza ke binA zeSa pradeza jIva nahIM hai / ataH jIva kA antima eka pradeza hI jIva hai / ' guru ne use bahuta samajhAyA para vaha apane Agraha para ar3A rhaa| taba use saMgha se alaga kara diyA gayA / apanI bAta kA purajora pracAra karatA huA tiSyaMgupta 'AmalakalpA' nagara meM aayaa| vahA~ aMbazAla vana meM tthhraa| nagara meM mitrazrI nAma kA eka zramaNopAsaka thA / 'mitrazrI' jAna gayA ki ye mithyA prarUpaNA kara rahe haiM, phira bhI pratidina pravacana meM AtA / eka dina usake jImanavAra thA / 'mitrazrI' tiSyagupta ko apane yahA~ bhojana dene ke lie le gayA / vividha prakAra kI sAmagrI usane usake sAmane rakhI, para diyA sabakA bahuta choTA-choTA Tukar3A / isI prakAra cAvala kA eka dAnA, ghAsa kA eka tinakA ( zayyA ke lie), vastra kA eka tAra mitrazrI ne tiSyagupta ko diyA / tiSyagupta avAk banA dekhatA rahA / socA, pUrI sAmagrI bAda meM degA / itane meM mitrazrI vandana kara bolA- 'maiM dhanya huuN| Apane mujhe nihAla kara diyaa| dAna dene kA Aja mujhe acchA avasara milaa|' itanA sunate hI tiSyagupta gusse meM Akara bolA- 'merA yoM tiraskAra karane ke liyA lAyA thA kyA? denA kucha nahIM thA to lAyA hI kyoM ? mitrazrI ne namratA se kahA- 'bhalA maiM ApakA tiraskAra kaise kara sakatA hUM? maiMne pracura mAtrA meM Apako bhikSA dI hai| hA~, itanA avazya hai, bhikSA dI hai Apake siddhAntAnusAra, na ki bhagavAn mahAvIra ke siddhAntAnusAra / kyoMki Apa antima pradeza ko hI vAstavika mAnate haiM, zeSa ko nhiiN| maiMne bhI padArtha kA antima bhAga hI diyA hai, zeSa nahIM / itane se Apa apanI bhUkha miTA lIjiye / ' aba tiSyagupta kI samajha meM apanI bhUla A gii| mithyA dhAraNA se dUra haTe aura punaH saMgha meM sammilita ho gaye / AcArya ASAr3ha ke ziSya zvetAmbikA nagarI ke polAsa udyAna meM AcArya ASAr3ha apanI ziSyamaNDalI sahita Thahare hue the / urA samaya ve hI eka vAcanAcArya the| apane
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ 336 jaina kathA koSa ziSyoM ko yogAbhyAsa karA rahe the| eka dina sahasA hRdayazUla ke roga se AcArya ASAr3ha divaMgata ho gye| 'saudharma kalpa' ke 'nalinIgulma' vimAna meM ve utpanna hue| vahA~ avadhijJAna se dekhakara socA- ziSyoM ko merI mRtyu kI jAnakArI nahIM hai| unakI yoga-sAdhanA adhUrI raha jAyegI / yoM socakara usI zarIra meM punaH praviSTa ho gaye / yathAsamaya ziSyoM ko jagAyA, sabhI yoga-sAdhanA meM laga gaye / yoga-sAdhanA jaba sampanna huI, taba deva ne prakaTa hokara kahA - ' zramaNo ! mujhe kSamA kreN| maiMne asaMyamI hote hue saMyamAtmAoM se vandanA krvaaii|' yoM apanI mRtyu kI sArI bAta kahakara cale gaye / 1 pIche se santagaNa sandehazIla ho gaye / hamameM se bhI kauna sAdhu hai aura kauna deva -- nizcayapUrvaka kucha nahIM kahA jA sktaa| kyA patA hama saba meM bhI aisA koI aura ho ? anya sthaviroM ne unheM bahuta samajhAyA, para ve apanI bAta para ar3e rhe| unheM saMgha se alaga kara diyA gayA / eka bAra ve vihAra karate hue 'rAjagRha' aaye| vahA~ mauryavaMzI rAjA 'balabhadra' zramaNopAsaka thaa| usane unheM samajhAne kA adbhUta tarIkA apanAyA-- apane yahA~ una sabako bulavAkara sevakoM se unheM kor3e mArane ke lie khaa| cAra puruSa hAthI ko mArane vAle kor3e le Aye / sAdhuoM ne kahA-- 'rAjan ! tuma zrAvaka hokara hama sAdhuoM ko tAr3anA doge ?' rAjA ne kahA--' kyA patA mahArAja? maiM zrAvaka hU~ yA nahIM, Apa sAdhu haiM yA nahIM, nizcayapUrvaka kauna kaha sakatA hai?' zramaNa cauNke| rAjA ne kahA-- 'Apa isa avyaktavAda kA prasAra hI to kara rahe haiM / ' santa samajha gye| apane ajJAna para kheda huaa| rAjA ne kSamAyAcanA karate hue kahA -' -'maiMne Apako pratibodha dene ke lie hI aisA kiyA thA / ' azvamitra 'mithilA nagarI ke lakSmIgRha caitya meM AcArya mahAgiri virAjamAna the / unake ziSya kA nAma thA 'kauNDinya' tathA praziSya kA nAma thA 'azvamitra' | azvamitra dasaveM vidyAnuvAda pUrva ke 'nairayuNikavastu' (adhyAya) kA adhyayana kara rahA thaa| vahA~ prasaMga AyA - 'pahale samaya meM utpanna sabhI naiyAyika dUsare samaya meM vicchinna ho jAyeMge, dUsare vAle tIsare samaya meN| yoM sabhI jIva naSTa ho jAte haiN|' yaha par3hakara azvamitra kA mana zaMkAkula ho gayA / usane socA--
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 337 vartamAna samaya meM utpanna sabhI jIva vicichanna ho jAyeMge to sukRta-dRSkRta kA vedana kauna karegA? samAdhAna dete guru ne kahA--yaha nayavAkya hai| paryAya kI apekSA se sabhI jIva nAzavAna haiN| paryAya se naSTa ho bhI jAyeMge, para dravya rUpa meM sthira rheNge| para azvamitra apane haTha para ar3A rhaa| bahuta-bahuta samajhAne para bhI nahIM samajhA, taba use saMgha se alaga kara diyaa| azvamitra apane samucchedavAda kA prasAra karatA huA kAMpilyapura meM aayaa| vahA~ khaNDarakSA nAma ke zrAvaka the jo cuMgI adhikArI the| unhoMne use samajhAne ke lie kucha sAdhuoM ko piittaa| usane kahA- zrAvaka hote hue bhI isa prakAra sAdhuoM ko pITanA kyA samucita hai? zrAvakoM ne kahA-Apake matAnusAra ve zrAvaka naSTa (vicchinna) ho gaye aura ve sAdhu bhI vinaSTa ho gaye jo pITe gye| azvamitra ko aba apanI bhUla samajha meM A gii| pratibuddha hokara saMgha meM punaH sammilita ho gye| AcArya bhaMga __ 'ullukA' nadI ke isa kinAre eka kher3A thA aura usa kinAre thA ullukAtIra nAma kA nagara / vahA~ AcArya 'mahAgiri' ke ziSya AcArya 'dhanagupta' rahate the| unake ziSya kA nAma thA 'bhNg'| ve bhI AcArya the| AcArya 'bhaMga' usa kher3e meM vAsa karate the| ___eka bAra zarad Rtu meM apane AcArya ko vandanA karane AcArya 'gaMga' cle| ve ullukA nadI meM utare / ve gaMje the, Upara sUrya ke tApa se sira ko garmI laga rahI thI aura nIce pairoM ko jala ThaMDA laga rahA thaa| unhoMne socA--'AgamoM meM kahA gayA hai ki eka samaya meM eka hI kriyA kA vedana hotA hai, do kA nhiiN| kintu mujhe pratyakSataH eka sAtha do kriyAoM kA anubhava ho rahA hai|' apanI dhAraNA unhoMne guru ke samakSa rkhii| guru ne kahA--'vatsa ! eka samaya meM eka hI kriyA kA vedana hotA hai, do kA nhiiN| mana kA krama bahuta sUkSma hai, ataH hameM isakI pRthakatA kA patA nahIM lagatA | chadmastha kA koI bhI anubhava asaMkhyAta samaya binA nahIM hotA, yAnI chadmastha kA pratyeka vedana asaMkhyAta samaya kA hI hotA hai|' guru ke bahuta-bahuta samajhAne para bhI ve nahIM samajhe, taba unheM saMgha se alaga kara diyA gyaa| ...
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ 338 jaina kathA koSa aba AcArya gaMga akele vicarane lge| vihAra karate hue ve rAjagRha meM aaye| vahA~ 'mahAtapa:tIra' nAma kA eka jharanA thaa| usake samIpa hI 'maNiprabha' nAmaka caitya meM tthhre| pariSad meM AcArya gaMga apane dvaikriyAvAda kA pratipAdana kara rahe the| taba maNinAga ne prakaTa hokara kahA--"tuma asatya prarUpaNA kyoM kara rahe ho? kyA tuma bhagavAn se bhI adhika jJAnI ho gaye ho? isa asatya prarUpaNA ko chor3o, anyathA tumhArA kalyANa nahIM hogaa|" maNinAga kI bAta sunakara AcArya gaMga mana meM kaMpita hue| socA, merA cintana sahI nahIM hai| AcArya ke pAsa Aye aura prAyazcita kara saMgha meM sammilita ho gye| rohagupta 'atiraMjikA' nagarI ke mahArAja kA nAma thA 'bllshrii'| vahA~ bhUtagRha nAmaka caitya meM AcArya zrIgupta Thahare hue the| unakA saMsArapakSIya bhAnajA 'rohagupta' unakA ziSya thaa| ekadA vaha dUsare gA~va se AcArya ko vandanA karane AyA huA thaa| __unhIM dinoM vahA~ eka parivrAjaka thA jisakA nAma thA 'pottshaal'| vaha apane peTa para lohe kI paTTI bA~dhakara hAtha meM jambU vRkSa kI TahanI liye ghUmA karatA thaa| paTTI bA~dhane aura zAkhA hAtha meM liye rahane kA kAraNa batAte hue vaha kahA karatA--'jJAna ke bhAra se merA peTa na phaTa jAe, isalie maiM apane peTa ko lohe kI paTTiyoM se bA~dhe rahatA hU~ tathA isa samUce jambUdvIpa meM merA prativAda karane vAlA koI nahIM hai, ataH jambUdvIpa kI zAkhA ko hAtha meM liye ghUmatA huuN|' vaha sabhI dhArmikoM ko zAstrArtha ke lie cunautI detA rahatA / isa gA~va meM bhI cunautI kA paTaha pherA / 'rohagupta' ne usakI cunautI svIkAra kara lii| AcArya ko sArI bAta khii| AcArya ne kahA--'vatsa ! tUne acchA kAma nahIM kiyaa|' phira bhI rohagupta rAjasabhA meM zAstrArtha ke lie gyaa| parivrAjaka ne pakSa sthApita karate hue kahA--rAzi do haiM--jIva rAzi aura ajIva raashi| aba yadi usakI bAta ko hA~ kahate to isakA tAtparya hotA usake pakSa ko svIkAra kara liyA aura pakSa ko svIkAra kA artha thA--parAjaya / ataH bole-nahIM, rAzi tIna haiM--jIva rAzi, ajIva rAzi aura nojIva raashi| tInoM rAziyoM kI sthApanA karate hue rohagupta ne kahA--'nAraka, tiryaMca, manuSya Adi jIva haiM,
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 336 ghaTa-paTa Adi ajIva haiM aura chachUMdara kI kaTI huI pUMcha nojIva hai| isa prakAra aneka yuktiyoM dvArA rohagupta ne parivrAjaka ko niruttara kara diyA / rAjA ne parivrAjaka ko parAjita ghoSita kara diyaa| vijayI bane rohagupta ne sArI bAta AcArya se khii| AcArya ne kahA'tUne asatya prarUpaNA kI hai| apanI bhUla svIkAra kara / ' kintu vaha apane haTha para ar3A rhaa| AcArya ne use samajhAne kutrikApaNa meM gaye / vahA~ to saMsAra kI sabhI vastueM mila sakatI haiN| jAkara tIna rAziyoM kI tIna cIjeM mAMgIM / dukAnadAra ne kahA--' -'nojIva nAma kA koI bhI padArtha saMsAra meM nahIM hai, taba mere yahA~ kaise milegA ?' phira bhI rohagupta apane haTha para ar3A rhaa| taba AcArya ne use saMgha se alaga kara diyaa| goSThAmAhila 'dasapura' nagara meM rAja- sammAnita brAhmaNa - putra 'AryarakSita' rahatA thaa| jaba vaha apane pitA se sArA jJAna par3ha cukA, taba pATaliputra jAkara aneka veda-vedAntoM kA jJAna prApta karake ghara lauttaa| mA~ ne kahA- 'beTA! sahI jJAna prApta karanA ho to AcArya tosalIputra ke pAsa jAkara siikho|' usane vahA~ saMyama lekara AcArya ke pAsa dRSTivAda kA adhyayana prArambha kiyA aura tadanantara Arya vajra se nau pUrvo kA adhyayana sampanna kara dasaveM pUrva ke caubIsa yavika grahaNa kie / AryarakSita AcArya bane / AcArya AryarakSita ke tIna pramukha ziSya the-- durbalikA puSpamitra, phagurakSita aura goSThAmAhila / AryarakSita ne apane antima samaya meM durbalikA puSyamitra ko gaNa kA bhAra sauNpaa| eka bAra AcArya durbalikA puSyamitra artha kI vAcanA kara rahe the| unake bAda 'viMdhya' usa vAcanA kA anubhASaNa kara rahA thA / goSThAmAhila suna rahA thA / usa samaya AThaveM karmapravAda ke antargata karma kA vivecana cala rahA thA / vahA~ jIva ke sAtha karmoM kA bandha kisa prakAra hotA hai isakA samAdhAna dete hue unhoMne tIna prakAra batAe spRSTa-- kucha karma jIva pradezoM ke sAtha sparza mAtra karate haiM aura kAlAntara meM sthiti kA paripAka hone para unase alaga ho jAte haiN| jaise-- sUkhI dIvAra para pheMkI gaI reta / vaha bhIta kA sparza mAtra karake gira jAtI hai / spRSTabaddha - jaise gIlI bhIta para pheMkI gaI reta kucha cipaka jAtI hai, kucha
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ 340 jaina kathA koSa nIce gira jAtI hai vaise hI kucha karma jIva-pradezoM kA sparza karake baddha hote haiM aura ve bhI kAlAntara meM vilaga ho jAte haiN| spRSTabaddha nikAcita--kucha karma jIva-pradezoM ke sAtha gAr3ha rUpa meM bandha prApta karate haiM aura ve bhI kAlAntara meM vilaga ho jAte haiN| yaha sArA pratipAdana sunakara goSThAmAhila kA mana vicikitsA se bhara gyaa| vaha bolA--'karma ko jIva ke sAtha baddha mAnane se mokSa kA abhAva ho jaaegaa| koI bhI prANI mokSa nahIM jA skegaa| ataH sahI siddhAnta yahI hai ki karma jIva ke sAtha spRSTa hote haiM, baddha nhiiN| kyoMki kAlAntara meM ve vilaga ho jAte haiM aura jo vilaga hotA hai, vaha ekAtmakatA se baddha nahIM ho sktaa| usane apanI zaMkA 'viMdhya' ke sAmane rkhii| viMdhya ne kahA--AcArya ne isakA artha yahI batAyA hai| goSThAmAhila kI vicikitsA kI cikitsA nahIM huii| vaha phira bhI mauna rhaa| eka bAra nauveM pUrva kI vAcanA meM sAdhuoM ke pratyAkhyAna ke prasaMga meM AyA--yathAzakti aura yathAkAla pratyAkhyAna karanA caahie| goSThAmAhila ne socA--'aparimANa pratyAkhyAna hI acchA hai| parimANa pratyAkhyAna meM vAMchA kA doSa utpanna hotA hai| jaise eka vyakti parimANa pratyAkhyAna ke anusAra pauSadhI upavAsa karatA hai, kintu pauSadhI upavAsa kA kAlamAna pUrA hote hI usake khAne-pIne kI AzA tIvra ho jAtI hai| ataH parimANa pratyAkhyAna sadoSa hai| goSThAmAhila ne apane vicAra pahale viMdhya ke sAmane rakhe aura phira AcArya durbalikA puSyamitra ke sAmane rkhe| AcArya ne use samajhAte hue kahAaparimANa kA artha kyA hai? yAvat zakti yA bhaviSya kAla / yadi yAvat zakti kA artha svIkAra karate ho to hamArA hI maMtavya svIkAra huaa| yadi bhaviSyat kAla kA artha svIkAra karate ho to vyakti yahA~ se marakara devarUpa meM utpanna hotA hai| vahA~ sabhI vratoM ke bhaMga kA prasaMga aaegaa| ataH aparimANa pratyAkhyAna kA siddhAnta ThIka nahIM hai| ____ goSThAmAhila ko yaha bAta nahIM jNcii| vaha apane haTha para ar3A rhaa| bahuta-bahuta samajhAyA, kintu nahIM smjhaa| anya sthaviroM se bhI goSThAmAhila ne puuchaa| una sabane bhI AcArya kI bAta kA samarthana kiyA, parantu phira bhI vaha nahIM mAnA | taba saMgha ne ekatrita hokara devatA ke lie kAyotsarga kiyaa| devatA ne upasthita hokara pUchA--kyA Adeza hai?
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 341 saMgha ne kahA--tIrthakara ke pAsa jAo aura pUcho ki jo goSThAmAhila kaha. rahA hai vaha satya hai yA durbalikA puSyamitra Adi saMgha kA kahanA satya hai? devatA ne kahA--mujha para anugraha kreN| mere gamana meM koI pratighAta na ho, isalie Apa kAyotsarga kreN| sArA saMgha kAyotsarga meM baiTha gyaa| devatA ne tIrthakara se pUchA aura Akara batAyA--saMgha jo kaha rahA hai vaha satya hai, goSThAmAhila kA kathana asatya hai| sArA saMgha pulakita huaa| goSThAmAhila bolA--isa becAre meM aisI kauna-sI zakti hai jo vaha tIrthakara se jAkara pUche? sabhI ne use bahuta samajhAyA, para vaha nahIM smjhaa| anta meM AcArya ne kahA--'tuma apane siddhAnta para punarvicAra karo, anyathA saMgha meM nahIM raha skoge|' goSThAmAhila kA Agraha pUrvavat rhaa| taba saMgha ne use bahiSkRta kara diyaa| ina sAta ninhavoM meM jamAlI, rohagupta tathA goSThAmAhila--ye tIna to anta taka alaga hI rahe aura anya cAra saMgha meM mila ge| -ThANAMga vRtti 7 168. sAlihIpitA 'sAlihIpitA' sAvatthI nagarI meM rahane vAlA eka Rddhi sampanna gAthApati thaa| isakI patnI kA nAma thA 'phaalgunii'| 'sAlihIpitA' cAra gokula tathA bAraha koTi svarNamudrAoM kA mAlika thaa| bhagavAn mahAvIra se isane zrAvaka dharma svIkAra kiyaa| donoM apanA jIvana sAnanda bitA rahe the| sAlihIpitA kI preraNA se usakI dharmapatnI ne bhI zrAvikA vrata svIkAra kiye| aisA karate-karate caudaha varSa kA samaya vyatIta ho gyaa| ekadA sAlihIpitA ke mana meM vicAra AyA--'maiM isa prakAra ghara kA bhAra kaba taka DhotA rahUMgA? baila kI taraha paca-pacakara marane ke lie manuSya-jIvana thoDe hI milA hai?' cintana ne bala pkdd'aa| apane gharelU kArya-bhAra se mukta hokara pauSadhazAlA meM jAkara dharmadhyAna meM samaya lagAne lgaa| sArA gRha-bhAra jyeSTha putra ko saMbhalA diyaa| zrAvaka kI gyAraha pratimAoM kA sakuzala vahana kiyaa| zramaNabhUta jIvanayApana karane lgaa| tapa:caryA ke dvArA zarIra kRza ho gyaa| taba usane anazana svIkAra kiyaa| eka mAsa ke anazana se samAdhipUrvaka
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ 342 jaina kathA koSa maraNa prApta karake prathama svarga meM gyaa| vahA~ se mahAvideha meM utpanna hokara nirvANa prApta kregaa| -upAsakadazA 10 166. sAhasagati 'vaitADhya' parva ke 'jyotipura' nagara kA svAmI 'jvalanazikha' thaa| usakI mahArAnI 'zrImatI' se eka putrI kA janma huaa| usakA nAma 'tArA' rakhA gyaa| 'tArA' vAstava meM hI anekAneka logoM ke nayanoM kI tArA (kIkI) thii| 'tArA' ke vivAha kI taiyArI hone lgii| mahArAja 'cakrAMka' kA putra 'sAhasagati' bhI tArA kA abhilASI thaa| para vidyAdhara 'jvalanazikha' ne yaha kahakara usake prastAva ko ThukarA diyA ki vaha alpAyu vAlA hai| tArA kA vivAha 'kiSkindhA' ke svAmI sugrIva se kara diyA gyaa| 'sAhasagati' tilamilA utthaa| tArA ko pAne ke hathakaMDe racane lgaa| 'himavanta' parvata para jAkara usane rUpaparAvartinI-vidyA kI sAdhanA prArambha kii| __ dRr3ha saMkalpa aura tanmayatA se vidyA siddha karake sIdhA 'kiSkindhA' phuNcaa| usa samaya kiSkindhA-nareza mahArAja sugrIva krIr3A karane vana meM gaye the| vaha sugrIva kA rUpa banAkara mahala meM praviSTa ho gyaa| jaba asalI 'sugrIva' Aye taba dvArapAloM dvArA vahIM roka diye gye| do sugrIva kI carcA saba jagaha phaila gii| jyeSTha bandhu 'bAli' ke putra tathA 'sugrIva' ke uttarAdhikArI 'candrarazmi' ko jaba isa ghaTanA kA patA lagA taba usake Adeza se usa nakalI sugrIva ko bhI mahala se bAhara lAyA gayA, parantu pahacAna koI nahIM sakA ki kauna asalI hai tathA kauna nakalI? saca-jhUTha ko parakhane ke lie aneka prayatna kiye gye| yahA~ taka ki caudaha-akSauhiNI senA ko bhI AdhI-AdhI karake yuddha karane ke lie kahA gyaa| una donoM ko bhI paraspara yuddha karane ke lie kahA gyaa| vaisA kiyA bhI gayA, parantu pariNAma kucha bhI na niklaa| koI bhI usa chalI kI cAla nahIM samajha skaa| una dinoM rAma-lakSmaNa vanavAsa meM mahArAja 'vIra virAdha' ke yahA~ 'pAtAla laMkA' meM avasthita the| 'sugrIva' ne dUta bhejakara unako vahA~ Ane ke lie khlaayaa| 'vIra virAdha' ke kahane se anta meM svayaM vahA~ gayA tathA saMkaTa miTAne kI prArthanA kii| 'sugrIva' kI viraha-vyathA sunakara svayaM 'rAma' ko bhI 'sItA'
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 343 kA viyoga yAda ho aayaa| sugrIva 'sItA' kI khabara lagAne ke lie vacanabaddha huaa| rAma-lakSmaNa ko sAtha lekara 'kiSkindhA' Ane ke lie isa zarta para taiyAra hue ki jo saccA hogA, usakA pakSa vaha leMge / rAma kiSkindhA Aye / chalI 'sugrIva' nizcinta thA / soca rahA thA-- honA-jAnA kyA hai? merI vidyA siddha kI huI hai / rAma ne donoM ko sAmane khar3A kiyaa| kucha prArambhika prayoga ke bAda rAma ne apanA 'vajrAvarta' dhanuSa uThAyA aura dhanuSTaMkAra kI / usakI bhayaMkara TaMkAra se hI 'sAhasagati' kI vidyA bhAga gii| sAhasagati apane mUla rUpa meM A gyaa| sAhasagati ko jaba sAmane khar3A dekhA, taba sabhI ko Azcarya huA / rAma ke dvArA yoM daMbha kA damana huA / satya sabake sAmane nikhara AyA / rAma ne usI dhanuSa se eka bANa chor3akara 'sAhasagati' ko jamIna kA pUta banA diyA / - triSaSTi zalAkApuruSa caritra, parva 7 200. sItA satI sItA 'videha' deza ke mahArAja 'janaka' kI putrI thI / 'sItA' kI mAtA kA nAma 'pRthvI' tathA bhAI kA nAma 'bhAmaMDala' thA / yuvAvasthA meM sItA ke svayaMvara maMDapa kI racanA kI gii| usameM dazarathanaMdana 'zrIrAma' ne dhanuSa cddh'aayaa| sItA ne varamAlA rAma ke gale meM pahanA dI / 'sItA' aura 'rAma' kI yugala jor3I ko sabhI ne sarAhA / apane pitA mahArAja dazaratha ke vacana nirvAha hetu jaba rAma vanavAsa jAne lage taba 'sItA' bhI sAtha gaI / vanavAsa ke anaginata aura akalpita kaSToM ko usa komala kAyA se sahana karake sItA ne saMsAra ko yaha dikhA diyA ki 'jahA~ pati, vahA~ satI' / sUrpaNakhA ke bahakAne se daNDakAraNya aTavI meM laMkA kA svAmI rAjA 'rAvaNa' aayaa| sItA kA haraNa karake apane yahA~ le gayA / rAkSasarAja ke caMgula meM phaMsakara bhI sItA apane satItva para dRr3ha rahI / samaya-asamaya 'rAvaNa' kI ora se milane vAle sabhI taraha ke lubhAvane pralobhanoM ko ThukarAtI rahI / 'ratnajaTI' vidyAdhara ke dvArA patA pAkara 'rAma-lakSmaNa' ne 'sugrIva', 'hanumAna', 'nala', 'nIla' Adi aneka rAjAoM ko sAtha lekara 'laMkA' para
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ 344 jaina kathA koSa .. car3hAI kii| bhISaNa saMgrAma huaa| anta meM 'rAvaNa' ko mArakara aura sItA ko lekara rAma-lakSmaNa vijayI banakara aaye| lakSmaNa-rAma ke vAsudeva-baladeva ke pada kA abhiSeka ayodhyA meM kiyA gyaa| sItA sAnanda rahane lgii| rAma kI anya rAniyoM ne SaDyantra racA, jisase nagara meM sItA ke satItva ko sandeha kI dRSTi se dekhA jAne lgaa| 'rAvaNa' ke yahA~ itane lambe samaya taka 'sItA' kA rahanA praznacinha bana gyaa| vAtAvaraNa ko yahA~ taka dUSita kara diyA gayA ki zrI rAghava ne sItA ko senApati dvArA vana meM chur3avA diyaa| kalaMkitA tathA asahAya banI sItA ko 'puMDarIkiNI' nagarI kA mahArAja 'vajrajaMgha' dhairya baMdhAkara apane yahA~ le gyaa| vahA~ vaha sAnanda rahane lgii| sItA ne vahA~ do putroM ko janma diyA, jinakA nAma lava-kuza rakhA gyaa| bar3e hone para bAta kA bheda pAkara lava-kuza donoM bhAI 'ayodhyA' para car3ha Aye / senApati inake sAmane Tika nahIM sakA / 'rAma-lakSmaNa' ke zastroM ne bhI ina para vAra karane se uttara de diyaa| taba 'rAma' ko lagane lagA--aba rAjya to jAegA hI, parAjaya kA apayaza bhI jhelanA pdd'egaa| yoM cintita hote rAmalakSmaNa ko nArada RSi ne samajhAyA aura sampUrNa bheda batAyA ki ye donoM sItAjI ke putra haiN| taba yuddhasthala premasthala meM badala gyaa| pitA-putra paraspara mile| sItA kA kalaMka miTAne ke lie agnisnAna kI vyavasthA kI gii| hajAroM darzakoM ke sAmane agnikuMDa meM sItA 'parameSThI' mahAmaMtra kA jApa karatI huI kUda pdd'ii| agni sahasA jala meM parivartita ho gii| agnikuMDa sarovara bana gyaa| usa para jala eka siMhAsana bnaa| usa para baiThI sItA satyazIla kI sAkSAt mUrtisI khila rahI thii| cAroM ora basa eka hI AvAja thI--'jaya ho sItA mAtA kii|' isa prakAra mahAsatI 'sItA' kA satItva sabake sAmane nikhara utthaa| rAma ne mahaloM meM calane ke lie bahuta Agraha kiyaa| para 'sItA' ne zrI 'rAma' kI anumati prApta karake saMyama svIkAra kara liyaa| . saMyama ko pAlakara bArahaveM svarga meM indra ke rUpa meM avatarita huI tathA 'sItendra' khlaaii| Age jAkara rAvaNa jaba tIrthakara hogA, usa samaya sItA kA jIva usakA gaNadhara hokara nirvANa prApta kregaa| --triSaSTi zalAkApuruSa caritra, parva 7
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 345 201. sukozala muni ___ 'ayodhyA' nagarI ke mahArAja 'kIrtidhara' kI mahArAnI kA nAma 'sahadevI' thaa| 'sahadevI' ne eka putra ko janma diyA, jisakA nAma 'sukozala' rakhA gayA / 'sukozala' jaba bAlaka hI thA, tabhI 'kIrtidhara' usako apanA rAjya sauMpakara svayaM saMyamI bana gyaa| 'sukozala' ayodhyA kA kuzala zAsaka bnaa| udhara 'kIrtidhara' muni mAsa-mAsa kA tapa karate hue eka bAra AhAra lene 'ayodhyA' meM aaye| nagara meM bhikSA ke lie unheM ghUmate dekhakara rAjamahala meM baiThI rAjamAtA ko krodha A gyaa| socA--aisA na ho ki inake saMparka se merA putra sukozala bhI muni bana jaae| yadi putra bhI pitA kI bhAMti sAdhu bana gayA to maiM pIche akelI kyA karUMgI? isase acchA to yahI hogA ki muni ko nagara se bAhara nikalavA duuN| na sukozala ko inakI saMgati milegI aura na pravajita hogaa| yaha socakara rAnI sahadevI ne kotavAla ko Adeza diyA ki usa sAdhu ko jaldI se jaldI nagara se bAhara nikAla do| jaba mahArAnI ne hI apane sAMsArika nAte ke pati kA yaha satkAra kiyA to rAjasevakoM ke to munivara lagate hI kyA the ! balapUrvaka muni ko nagara se bAhara le gye| dhAyamAtA ko jaba yaha sArA bheda patA lagA, taba usane rote-cIkhate sArI bAta mahArAja sukozala se khii| mahArAja 'sukozala' dhAyamAtA kI bAta sunakara avAk raha gyaa| unheM bahuta duHkha huaa| nagara ke bAhara Akara muni ko chudd'vaayaa| pitA ke prati kiye gaye mAtA ke vyavahAra se 'sukozala' kA mana khinna ho uThA aura turanta usI kSaNa saMyama le liyaa| 'sahadevI' vilApa karatI huI ArtadhyAna meM marakara eka vana meM siMhanI bnii| eka bAra kIrtidhara aura 'sukozala' muni ne parvata kI guphA meM cAturmAsa kiyaa| kArtikI pUnama ke dina cAturmAsika tapa kA pAraNA karane nagara kI ora bar3ha rahe the| itane meM bhUkha se behAla huI vaha siMhanI muni-yugala para jhapaTa pdd'ii| 'sukozala' muni ko dekhakara usakA pUrva vaira jaagaa| mAraNAntika upasarga AyA huA dekhakara 'sukozala' muni dhyAna meM lIna hone lage, taba kIrtidhara muni ne cAhA--'vaha pIche A jAeM aura isa upasarga ke sAmane ve khuda ddtteN|' para 'sukozala' muni yoM kahakara vahIM DaTe rahe--'maiM kSatriyavaMzI hUM, morce para DaTanA
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ 346 jaina kathA koSa hI sIkhA hai, haTanA nhiiN|' bhAvanA bala se muni ne kevalajJAna prApta kara liyA / siMhanI ne muni ke zarIra ko burI taraha se noca ddaalaa| mAMsa aura rakta nirghRNa banakara khAne lagI / apane prANa-pyAre putra ke rakta ko pIte-pIte siMhanI ko jAtismaraNajJAna ho gyaa| pUrvabhava dekhA to apane-Apako dhikkArane lagI -- 'chi:-chi: ! jisa putra ke mohavaza maiM marI thI, usI putra ko yoM nirmamatA se maiMne mArA / dhikkAra hai mujhe / yoM bhAvavihvala ho utthii| pazcAttApa karate hue usane vahIM AmaraNa anazana kiyaa| bhAvoM vizuddhi karake tathA zAnta bhAva se apane zarIra ko chor3akara AThaveM svarga meM gaI / isa prakAra manuSya-jIvana bhale hI bigAr3A, parantu pazu-jIvana ko sudhAra liyA / 'kIrtidhara' muni ne yaha saba kucha dekhA aura samatA se sahA / apane AtmabhAva se vicalita nahIM hue / anta meM unhoMne kevala jJAna prApta karake nirvANa prApta kiyA / - triSaSTi zalAkapuruSa caritra, parva 7 202. sudarzana seTha 1 'aMgadeza' ke pramukha nagara 'campA' kA svAmI mahArAja 'dadhivAhana' thaa| usakI mahArAnI kA nAma 'abhayA' thaa| usI nagarI meM eka sundara rUpa- sampadAvAlA seTha thA jo ki 'sudarzana' ke nAma se prasiddha thA / 'sudarzana' kA sugaThita aura suDaula zarIra, cehare kI anUThI AbhA sabako priya tathA mohaka lagatI / usake ghara meM apAra dhana thA, phira bhI vaha apanI sampatti satyavAditA, dharmapriyatA, zIlavattA aura guNavattA ko ginatA thA / anyAnya guNoM ke sAtha-sAtha sudarzana ke zIla kI mahimA pramukha rUpa se cAroM ora phailI huI thI / mahArAja ne bhI use suyogya 'nagaraseTha' kA pada de rakhA thA / seTha sudarzana kA eka mitra thA - 'kapila purohit'| usakI patnI kA nAma 'kapilA' thA / kapilA ne eka dina sudarzana ko dekha liyA / usake rUpa-saundarya para vaha apanA bhAna hI bhUla baiThI aura usase sahavAsa karane kI icchA karane lagI / maukA dekhakara usane apanI dAsI ko use ghara le Ane ke lie khaa| seTha bhramavaza dAsI kI bAta ko pUrI nahIM samajhA aura usake sAtha ghara A gyaa| kapilA ne zAnadAra svAgata karake apanI manobhAvanA spaSTa rUpa se seTha ke sAmane rakha dii| kapilA kI bAta sunakara seTha avAk raha gyaa| bhauMcakkA-sA
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 347 banA socane lagA--'aisI vicitra paristhiti meM mujhe kyA karanA cAhie?' itane meM use eka yukti sUjha gyii| sahasA udAsa banakara aura vinamra hokara bolA--'purohitanIjI ! mere dhanya bhAgya haiM ki Apane mujhe yAda kiyA aura yaha alabhya avasara mujhe diyaa| para karUM kyA? majabUra huuN| apanI kamajorI Apake sAmane rakhate hue zarma AtI hai|' lajjA se muMha nIce karatA huA bolA--'maiM to napuMsaka hUM, puruSatvahIna huuN| mere se ApakI icchA pUrI nahIM ho skegii| isalie mujhe mApha kreN|' 'kapilA' ne seTha kI bAta ko saca samajhA / gusse meM Akara use vApasa lauTA diyaa| seTha ne socA calo, balA ttlii| - - kucha dinoM bAda nagara meM kaumudI mahotsava thaa| usa dina nagara ke sabhI loga apane-apane parivAra sahita nagara ke bAhara Amoda-pramoda manAne jA rahe the| seTha sudarzana bhI apane cAroM putroM aura patnI 'manoramA' ke sAtha jA rahA thaa| purohitAnI kapilA aura mahArAnI abhayA ne kAmadeva ke samAna una putroM ko dekhakara dAsI se pUchA--'ye putra kisake haiM?' dAsI ne batAyA ki ye seTha 'sudarzana' ke putra haiN| sudarzana kA nAma sunate hI kapilA kA krodha bhabhaka utthaa| mere se dhokhA karake calA gyaa| mujhase kahA thA ki maiM napuMsaka ha phira ye putra phira kaise hue? jaldI se jaldI seTha ko jhUTha bolane kA phala dilavAnA hai| kapilA ne mahArAnI abhayA ko sArI ApabItI sunAkara use vicalita karane ko uksaayaa| rAnI ne apanI 'paMDitA' nAmaka dAsI ko seTha ko mahaloM meM lAne ke lie khaa| paMDitA paharedAroM para vizvAsa jamAne ke lie seTha jaisI eka miTTI kI mUrti kapar3e se Dhakakara mahaloM meM lAne lgii| paharedAroM ne jaba TokA to usane jhallAte hue usako vahIM paTaka diyaa| girate hI vaha TUTa gii| paharedAra rAnI jI ke bhaya se kAMpane lge| paMDitA se sirpha isa eka bAra ke lie apane bacAva kI prArthanA kii| yoM paMDitA ne saba paharedAroM para rauba gAMThakara apanA mArga niSkaMTaka kara liyaa| jaba kisI ko rokane kA khatarA nahIM rahA, taba eka dina pauSadha meM baiThe 'sudarzana' seTha ko sira para uThA laayii| rAnI ne bhoga-prArthanA kii| kiMtu seTha dhyAna meM baiTha gyaa| 'abhayA' kupita ho utthii| 'triyA-caritra bikherakara rAjA ko bulAyA aura svayaM bisUra-bisUrakara rone lgii| / /
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ 348 jaina kathA koSa rAjA ne AzvAsana dekara kAraNa jAnanA cAhA, taba vaha bolI--'Apane jisa duSTa ko nagaraseTha banA rakhA hai, vaha dhUrta maukA dekhakara mere mahaloM meM calA AyA aura mere sAtha balAtkAra karane kA prayAsa karane lgaa| maiMne use phaTakArA aura Apase zikAyata karake daNDa dilavAne kI dhamakI dI, taba vaha dhUrta ziromaNi apanA pallA chur3Akara bhAgane lgaa| maiMne pakar3A taba DhoMgI isa prakAra baiTha gyaa| hAya-hAya ! merA jIvana bhI koI jIvana hai, jo yoM para-puruSa Akara mere zarIra ko chUkara bhraSTa kara jAte haiN| aba to mujhe apane prANoM kA parityAga karanA pdd'egaa| isake sivA mere lie kauna-sA rAstA zeSa hai? parantu prANanAtha ! Apake zAsana meM kitanA aMdhera hai ! jaba rAjamahala meM bhI satiyoM kA satItva surakSita nahIM raha sakatA, taba dUsarI becArI striyoM kI to bAta hI kyA? unake rakSaka to bhagavAn hI haiN|' rAnI kI bAtoM se rAjA ko bhI bahuta krodha cddh'aa| tatkSaNa seTha ko pakar3avAkara rAnI ke sAmane hI kaTu zabdoM meM phaTakArakara jallAda ko Adeza diyA--'isa duSTa ko zUlI para car3hA do|' nagaraseTha sudarzana ko zUlI kA Adeza sunakara nagara meM hAhAkAra maca gyaa| seTha ke pArivArika jana bhI vilApa karane lge| phira bhI seTha samatA meM lIna thaa| kisI bhI prakAra kA mana meM bhaya nahIM thaa| dharmadhyAna meM lIna bane seTha ko hajAroM darzakoM ke sAmane zUlI para car3hA diyA gyaa| seTha 'parameSThI mantra' ke - dhyAna meM lIna thaa| satya aura zIla ke prabhAva se sahasA zUlI kI jagaha para siMhAsana bana gyaa| seTha siMhAsana para prasanna mudrA meM baiThA sabako dikhAI dene lgaa| zUlI ko siMhAsana ke rUpa meM parivartita sunakara rAjA digmUDha bana gyaa| bhayAkula banA tatkSaNa vahA~ phuNcaa| seTha ko praNAma kiyaa| apane kRta aparAdha kI mAphI caahii| sArI bAta saca-saca kahane ke lie seTha se khaa| seTha ne 'abhayA' ke lie abhayadAna kA vacana lekara sArI bAta sahI-sahI rAjA ko btaaii| apanA pApa prakaTa hote hI abhayA bhayabhIta ho gii| daNDa ke bhaya se vaha svayaM hI mahaloM se nIce kUda par3I aura girakara mara gaI aura marakara vyantarI huii| paMDitA dAsI vahA~ se bhAgakara pATaliputra nagara meM devadattA vezyA ke yahA~ rahane lgii| seTha kA suyaza cAroM ora phailaa| kucha samaya pazcAt seTha sudarzana muni
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 346 sudarzana bana gaye / vihAra karate-karate pATaliputra nagara meM phuNce| vahA~ usa paMDitA ne pUrva kI ghaTanA ko yAda karake zatrutA mAnate hue muni ko ghora upasarga diye / udhara usa vyantarI ne bhI muni ko kaSTa diye / parantu sudarzana muni ne sabhI kaSToM ko samatA se sahate hue kevalajJAna prApta kiyA aura mokSa meM virAjamAna hue| - Avazyaka kathA 203. sudharmA svAmI ( gaNadhara ) 1 'sudharmA' svAmI 'bhagavAn mahAvIra' ke pA~caveM gaNadhara the| inakA janma 'kollAka' sanniveza meM ' vezyAyana' gotra meM huA thA / inake pitA kA nAma 'dhanamitra' aura mAtA kA nAma ' bhaddilA' thA / inakA janma uttarAphAlgunI nakSatra meM huA thA / ye pratibhAsampanna, vyutpannamati tathA aneka zAstroM meM pAraMgata aura aneka vidyAoM ke adhikArI vidvAna the| phira bhI mana meM sandeha thA - ' -' prANI jaisA isa bhava meM hotA hai, vaisA hI parabhava meM hotA hai yA usakA svarUpa bhinna hotA hai?' inakA yaha saMzaya bhagavAn mahAvIra ne miTAyA / saMzaya miTane ke bAda inhoMne apanI ikyAvana varSa kI Ayu meM bhagavAn mahAvIra ke pAsa saMyama liyA / bayAlIsa varSa chadmastha rahe / tIsa varSa taka bhagavAn mahAvIra kI sevA meM rahe aura bhagavAn ke nirvANa ke bAda bAraha varSa taka unake paTadhara ke rUpa meM chadmastha rahe yA yoM kahA jA sakatA hai ki gautama svAmI kI sevA meM rahe / bAnabe varSa kI Ayu meM sudharmA svAmI ko kevalajJAna huA / ATha varSa kevalI pada para rahakara eka sau varSa kI Ayu meM vaibhAragiri para eka mAsa kA anazana karake nirvANa prApta kiyA / bhagavAn mahAvIra ke nirvANa se bIsa varSa bAda ye mukta hue / vaise bhagavAn mahAvIra ke gyAraha gaNadharoM meM gautama aura sudharmA ke atirikta zeSa sabhI gaNadharoM ne bhagavAn kI vidyamAnatA meM hI nirvANa prApta kara liyA / gautama svAmI ko bhagavAn mahAvIra kI nirvANa - rAtri meM kevalajJAna kI prApti ho gayI thI, ataH bhagavAn kI paTTa paramparA sudharmA svAmI ko prApta huI / saMgha paramparA sudharmA gaccha kahalAI / jaise gautama svAmI ne prabhu se apanI jijJAsA zAnta karane ke lie aneka prazna karake bhagavAn kA jJAna surakSita rakhA, vaise hI sudharmA svAmI se jambUsvAmI ne prazna pUchakara jJAna- paramparA ko avicchinna rakhA /
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ 350 jaina kathA koSa isa prakAra jitanA bhI jJAna Aja aMga zAstroM meM milatA hai, vaha saba sudharmA svAmI praNIta hai| ataH sudharmA svAmI kA hama para bahuta upakAra hai| -Avazyaka cUrNi 204. supArzvanAtha bhagavAn sAriNI janmasthAna vArANasI dIkSAtithi jeTha sudI 13 pitA pratiSTha kevalajJAna phAlguna badI 6 mAtA pRthvI cAritra paryAya 20 pUrvAMga kama janmatithi jeTha sudI 12 1 lAkha pUrva kumAra avasthA 5 lAkha pUrva nirvANa phAlguna badI 7 rAjyakAla 14 lAkha pUrva kula Ayu 20 lAkha pUrva 20 pUrvAMga cihna svastika 'supArzvanAtha' 'vArANasI' nagarI ke mahArAja pratiSTha' kI mahArAnI 'pRthvI' ke putra the| chaThe graiveyaka se cyavana karake yahA~ jyeSTha sudI 12 ko prabhu kA janma huaa| indroM dvArA janmotsava ke uparAnta pitA ne janmotsava karake putra kA nAma 'supArzvanAtha' rkhaa| ___ yuvAvasthA meM aneka rAjakanyAoM ke sAtha kumAra kA pANigrahaNa huaa| kucha samaya rAjyAsana para rhe| varSIdAna dekara eka hajAra rAjAoM ke sAtha jyeSTha sudI 13 ke dina prabhu ne saMyama svIkAra kiyaa| nau mahIne chadmastha rahakara prabhu ne kevalajJAna prApta kiyaa| prabhu ke 65 gaNadhara the| sabase bar3e gaNadhara kA nAma thA 'vidrbh'| anta meM sammedazikhara parvata para eka mAsa ke anazanapUrvaka 500 muniyoM ke sAtha nirvANa prApta kiyaa| usa dina phAlguna badI 7 thii| ye isa caubIsI ke sAtaveM tIrthakara haiN| dharma-parivAra gaNadhara - 65 vAdalabdhidhArI 8400 kevalI sAdhu 11,000 vaikriyalabdhidhArI 15,300 kevalI sAdhvI 22,000 3,00,000
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 351 manaHparyavajJAnI avadhijJAnI pUrvadhara 6150 6000 2030 sAdhvI 4,30,000 zrAvaka 2,57,000 zrAvikA 4,63,000 -triSaSTi zalAkApuruSa caritra, 4 205. subAhukumAra bhagavAn 'mahAvIra' apane dharma-parivAra sahita eka bAra 'hastizIrSa' nagara meM padhAre / vahA~ kA yuvarAja 'subAhu' kumAra prabhu ke darzanArtha aayaa| 'subAhu' kumAra ke pitA mahArAja 'adInazatru' tathA mAtA 'dhAriNI' bhI sAtha thii| saba prabhu kA upadeza suna rahe the| bhagavAn ke pAsa baiThe hue 'indrabhUti' ne savinaya prabhu se pUchA-'prabhuvara ! yaha 'subAhu' kumAra hama jaise nispRha santoM ko bhI mohaka, priya tathA suhAvanA lagatA hai| aise isane pUrvajanma meM kauna se satkarma kiye the?' / prabhu ne kahA--'gautama' ! subAhu kumAra yahA~ jo puSpacUlA Adi pA~ca sau rAniyoM ke sAtha sukhopabhoga kara rahA hai, tumheM jo yoM priya laga rahA hai, usakA kAraNa mAtra eka hI hai--usane pUrvajanma meM pAtradAna bahuta hI car3hate hue bhAvoM se diyA thaa| isakA pUrvabhava suno _ 'hastinApura' meM subAhu kumAra kA jIva 'sumukha' gAthApati thaa| 'sumukha' gAthApati ke ghara para eka bAra 'dharmaghoSa' sthavira ke ziSya 'sudatta muni' bhikSA ke lie phuNce| 'sumukha' ne apane ghara meM muni ko dekhakara bahuta prasannatA anubhava kii| usakA roma-roma pulakita ho utthaa| apane bhAgya kI sarAhanA karate hue munivara kA sAdhvocita satkAra kiyaa| vipula rUpa meM cAroM hI prakAra kA AhAra munirAja ko diyaa| pAtradAna ke suyoga se 'sumukha' ke ghara meM sAr3he bAraha koTi sonaiyoM kI varSA huii| pA~ca divya prakaTa hue| pAtradAna kI mahimA cAroM ora phailii| 'sumukha' koM dAna kA apratima lAbha yaha milA ki usane saMsAra ko parimita kara liyaa| vahA~ se kAla karake yaha 'subAhu kumAra' huA hai| indrabhUti Adi sArI pariSad ne 'subAhu kumAra' kA pUrvabhava sunA / pUrvabhava kI kathA se 'subAhu kumAra' ko bhI virakti jaagii| sArA parivAra, vipula vaibhava, atula aizvarya--saba kucha Thukasakara prabhu se saMyama svIkAra kiyaa| utkaTa saMyama
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ 352 jaina kathA koSa aura tapa kI ArAdhanA karake vaha prathama svarga meM gayA / vahA~ se deva aura manuSya ke kucha bhava karake 'mahAvideha' meM utpanna hokara mokSa prApta karegA / --sukhavipAka sUtra, 1 _206. subhadrA 'vasantapura' nagara ke mahArAja 'jitazatru' ke mantrI kA nAma 'jinadAsa' thA / 'jinadAsa' kI patnI kA nAma thA 'tattvamAlinI' / 'jinadAsa' pakkA jina dAsa thA to 'tattvamAlinI' sahI artha meM tattva - mAlinI hI thI / unake eka putrI huI jisakA nAma 'subhadrA' rakhA gayA / 'subhadrA' meM bacapana se hI acche dhArmika saMskAra vikasita hue| usakA vyavahAra jahA~ madhura aura jIvana sIdhA-sAdA thA, vahA~ AcAra aura vicAra meM bhI pUrNa pApabhIrutA jhalakA karatI thI / yuvatI hone para 'subhadrA' ke lie yogya vara kI khoja hone lagI / anyAnya yogyatAoM ke sAtha pati kA jainadharmI honA atyAvazyaka thA / vidharmI ko apanI putrI dene ke lie 'jinadAsa' kisI bhI mUlya para taiyAra nahIM thA / usakI mAnyatA thI ki usa sone kI camaka-damaka meM kyA dharA hai, jisase kAna TUTatA ho / 'campAnagara' meM rahane vAle 'buddhadAsa' nAma ke eka vyakti ne 'subhadrA' ke rUpa kI mahimA sunI to use pAne ke lie lalacA uThA / usane isa bAre meM chAnabIna kI ki zreSThI jinadAsa apanI putrI ke lie kaisA vara cAhate hai to. use mAlUma huA ki vara kA jinadharmAnuyAyI honA atyAvazyaka hai / ata: subhadrA ko pAne ke lie buddhadAsa kapaTI zrAvaka bana gayA / 'jinadAsa' ne bahuta hI painI dRSTi se chAnabIna kI, parantu 'buddhadAsa' kA nakalIpana nahIM samajha sakA / use saccA jainadharmAvalambI aura dharmaniSTha samajhakara usake sAtha 'subhadrA' kA vivAha kara diyaa| sasurAla Ate hI pati buddhadAsa tathA sAsa aura nanada kA vyavahAra dekhakara 'subhadrA' samajha gaI ki mere sAtha dhokhA ho gyaa| para aba kyA ho sakatA thA? pati-patnI ke madhya bheda kI dIvAra vidharmitA ke kAraNa suhAgarAta kI milanabelA meM hI khiMca gii| unake bIca bheda kI khAIM ho gayI / vaha khAIM sAsa aura nanada ke vyavahAra se aura bhI caur3I hotI gyii| sAsa aura nanada mana hI mana kur3hane lgiiN| 'subhadrA' ko kaise nIcA dikhAyA jAye, yahI SaDyantra racA jAne
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 353 lgaa| sAsa-bahU, nanada-bhAbhI ke sambandha vaise kitane madhura hote haiM, yaha bhI eka praznacihna hI rahatA hai| vaha dhArmika bhinnatA ke kAraNa yahA~ uttarottara kaTu se kaTutara hotA gyaa| subhadrA apane Apako saMvAratI huI apanI sAdhanA karatI rahatI aura ve donoM isake chalachidra takatI rhtiiN| ___ eka dina 'subhadrA' ke yahA~ bhikSA lene ke lie eka muni Ae / satI ne unheM bhaktipUrvaka AhAra-pAnI diyaa| jaba Upara kI ora dekhA to lagA muni kI A~kha meM eka tRNa par3A hai| A~kha pUrI khula bhI nahIM rahI thii| pAnI baha rahA thaa| jinakalpI muni kisI bhI sthiti meM apane zarIra kI sAra-sambhAla nahIM karate / ataH vaha A~kha meM par3A tRNa nikAleM bhI kaise? 'subhadrA' ko munideva kA kaSTa dekhate hI karuNA A gyii| tatkSaNa hI usane apanI jIbha se muni kI A~kha meM par3A huA tRNa nikAla diyaa| saMyogavaza, aisA karane se 'subhadrA' ke lalATa para lagI huI bindI muni ke bhAla para laga gii| ___ 'subhadrA' kI nanada se yaha saba dekha liyaa| phira kyA thA? subhadrA ko badanAma karane kA use pUrA masAlA mila gyaa| bhAbhI ko burA-bhalA khaa| itane se hI vaha santuSTa nahIM huii| isa bAta ko usane sAre nagara meM phailA diyA ki 'subhadrA' ne Aja muni se aise akRtya kiyaa| isakA pramANa hai ki muni ke lalATa para lagI huI subhadrA ke lalATa vAlI bindii| ___ yaha kalaMka akelI subhadrA para hI nahIM, varan jainadharma aura jinakalpI mahAmuni para bhI thaa| dharma para kalaMka lagane se 'subhadrA' ko asahya duHkha honA hI thA, parantu usakI sunane vAlA kauna thA? kucha kSaNa vaha avazya cintita rahI, AMsU bhI bhaaye| para anta meM usane apane AMsUoM ko poMchakara Atmabala jgaayaa| yaha saMkalpa karake dhyAna meM baiTha gaI ki jaba taka merA kalaMka nahIM utaregA, taba taka maiM anna jala-grahaNa nahIM kruuNgii| duHzIlA banakara jInA bhI kyA jInA hai| ___'subhadrA' ke tIna dina nikala gye| cauthe dina saba loga sokara uThe to dekhA ki nagara ke cAroM daravAje banda the| dvAra-rakSakoM ne kholane ke bahuta prayatna kiye parantu pariNAma kucha bhI nahIM niklaa| dvAra nahIM khule| rAjA ko samAcAra milaa| rAjA ne madonmatta hAthiyoM ke dvArA dvAra tur3avAne kA Adeza bhI de diyaa| parantu ve sAre ke sAre prayatna bekAra gye| huA kucha bhI nhiiN| madonmatta hAthI bhI dvAra na tor3a ske| AvAgamana banda hone se sAre loga zokAkula ho utthe|
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ 354 jaina kathA koSa rAjA sahita sabhI nagaravAsiyoM kI sthiti bandI jaisI ho gaI / ve apane nagara meM hI bandI ho gye| nagara se bAhara nahIM nikala sakate the| saba prayatna viphala dekhakara loga socane lage - lagatA hai aba sabako andara hI dama chuTakara maranA par3egA | usI samaya AkAzavANI huI-- koI satI kacce dhAge se calanI bA~dhakara yadi kueM se pAnI nikAle aura usa jala se daravAje para chIMTeM lagAye to dvArA khula sakate haiN| rAjA ne sAre nagara meM ghoSaNA karavA dI ki koI bhI satI Age Akara nAgarikoM kA yaha saMkaTa mittaaye| jo mahAsatI yaha kArya karake dikhAyegI, rAjA use rAjakIya sammAna degA / jisane bhI yaha ghoSaNA sunI vahI apane Apako satI pramANita karane ko lalacA utthii| pUrva dizA ke dvAra ke samIpavartI kueM para striyoM kA jamaghaTa laga gyaa| kueM meM chalaniyoM kA Dhera lagA gayA para kueM se jala nikAlane meM saphala koI nahIM ho skii| jaba cAroM ora nirAzA chA gaI taba subhadrA ne sAsa se anumati maaNgii| sAsa ko kruddha honA hI thaa| jo kucha kahA use satI ne AzIrvAda hI mAnA / kueM ke pAsa Akara chalanI ko kacce dhAge se bAMdhakara kueM se jala nikAlakara sabako cakita kara diyaa| cAroM ora vismaya, kautUhala aura harSa chA gyaa| sabake dekhate-hI-dekhate tIna daravAjoM ko pAnI ke chIMTe mArakara khola diyaa| cauthA dvAra yaha kahakara chor3a diyA -- koI pIhara sasurAla gaI huI satI ho tathA vaha Akara kholanA cAhe to khola degI, usakI bhI parIkSA ho jAyegI / dvAra khulate hI nAgarikoM meM apUrva ullAsa chA gyaa| sabane satI kA bahutabahuta AbhAra maanaa| satI kA asalI rUpa phcaanaa| rAjA ne bhI bahuta sammAna dekara apane karttavya kA pAlana kiyA / isa ghaTanA kA jaba 'buddhadAsa', usake mAtA-pitA tathA bahana ko patA calA to unheM bahuta duHkha huA / mana-hI-mana bahuta lajjita hue tathA socA ki aba hama logoM ko muMha kaise dikhAyeMge? jisako hamane tIna di sahale yoM kalaMkita kiyA thA, usakA satItva sabake sAmane isa prakAra nikhara aayaa| aba apane aparAdha kI mAphI mAMgane ke sivA aura rAstA hI kyA thA? hA~, itanA avazya
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 355 huA ki 'subhadrA' ke jIvana-vyavahAra se pArivArika janoM para acchA prabhAva pdd'aa| ve saba bhI jainadharmAvalambI bana gye| 'subhadrA' virakta hokara sAdhvI bnii| sakala karma kSaya karake nirvANa prApta kiyaa| -dazavaikAlikaniyukti, a. 1, gAthA 73 207. subhUma cakravartI 'hastinApura' ke mahArAja kA nAma thA 'anntviiry'| nemikakoSTaka nagara ke mahArAja 'jitazatru' kI putrI reNukA' kI bar3I bahana unakI dharmapatnI thii| eka bAra vasantapura nagara kA nivAsI 'agnika' nAma kA bAlaka ghUmatA huA kisI tApasa ke Azrama meM pahu~cA | vahA~ ke kulapati 'jama' ne use apane putra rUpa meM svIkAra karake apane pAsa rakha liyaa| usakA nAma rakhA 'jmdgni'| 'jamadagni' vahA~ tapasyA meM laga gyaa| usa samaya svarga meM 'vaizvAnara' aura 'dhanvantari' nAma ke do deva the| pahalA samyakadRSTi thA, dUsarA mithyaadRsstti| donoM ne ekadA apane-apane dharma aura vicAroM kI puSTi kii| bAta ne vivAda kA rUpa le liyaa| 'vaizvAnara' ne yahA~ taka kaha diyA--eka zaiva cAhe kitanI hI lambI sAdhanA kara le, parantu vaha eka sAdhanA svIkRta karane ko udyata jaina kI tulanA nahIM kara sktaa| donoM parIkSA karane ke lie taiyAra ho gye| donoM hI madhyaloka meM aaye| eka jaina sAdhaka ke pAsa gaye, jisakA nAma thA 'pdmrth'| vaha 'mithilA' kA zAstA thaa| virakta hokara 'vAsupUjya' muni ke pAsa dIkSita hone jA rahA thaa| donoM ne hI use lakSya se vicalita karane ke lie aneka prakAra ke anukUlapratikUla prayatna kiye, parantu use vicalita nahIM kara ske| donoM hI deva apanI hAra mAnakara vahA~ se Age cala diye| 'vaizvAnara' ne dhanvantari se kahA-"merA sAdhaka to parIkSA meM pUrNata: saphala ho gyaa| aba tuma apanA sAdhaka prastuta kro|" dhanvantari 'vaizvAnara' ko lekara ghora tapazcaraNa karane vAle jamadagni' RSi ke pAsa aayaa| 'dhanvantari' ko vizvAsa thA-'jisake cehare para sAdhanA kA teja Tapaka rahA hai, vaha nizcita hI pahu~cA huA sAdhaka hai| merI bAta akSarazaH pramANita hogii|' aisA socakara donoM deva cakavA-cakavI banakara 'jamadagni'
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ 356 jaina kathA koSa RSi kI lambI dAr3hI para baiTha gaye / 'jamadagni' zAnta bhAva se leTe rhe| bAta kA prArambha karate hue cakave ne cakI se kahA- 'priye ! maiM himAlaya kI saira karane jAtA hUM / tU isa mahAn tapasvI ke Azrama meM rahanA / maiM jaldI hI lauTa AU~gA / ' cakavI bolI--tuma rUpalolupa aura rasalolupa ho / jaldI lauTa Ane kA kahate to ho, parantu tumhArA kyA vizvAsa ! vahIM kahIM rama gae aura mere pAsa nahIM Aye to ? cakavA -- subharga ! ghabarA mata ! maiM apane vacana kA pAlana karUMgA / yadi jaldI lauTakara nahIM AU~ to go-hatyA tathA vizvAsaghAta jitanA pApa mujhe lage, yaha maiM zapathapavUka kahatA hUM / cakavI -- aisI zapathoM meM kyA dharA hai? aisI zapatheM khAne vAle kaI milate haiN| maiM nahIM mAnatI / maiM to taba mAnUM jaba tuma zapathapUrvaka yaha kaho ki yadi maiM samaya para nahIM AU~ to mujhe isa tApasa jitanA pApa lage / cakavI kI bAta sunakara jamadagni AgababUlA ho gye| donoM pakSiyoM ko hAtha meM pakar3akara pUchA- - maiM bahuta lambe samaya se duSkara tapa kara rahA huuN| phira aisA maiMne kauna-sA pApa kiyA hai jo tuma use gohatyA aura vizvAsaghAta se bhI adhika batalAte ho? donoM hI pakSiyoM ne kahA- pApamUrti munivara ! isase adhika kyA pApa hogA? Apa binA santAna paidA kiye hI tapasvI bana gaye / Apa bhUla baiThe usa zrutivAkya ko, jisameM kahA gayA hai 'aputrasya gatirnAsti --- putrahIna vyakti kI gati nahIM hotI / ' jamadagni ko bAta jaMca gii| mana vicalita ho utthaa| zAdI karane ke lie utAvale ho gye| muni kI manobhAvanA dekhakara dhanvantari deva bahuta lajjita huaa| usane jaina muni kI dRr3hatA dekhakara sAthI deva se kSamAyAcanA kI aura jaina dharma evaM jaina sAdhuoM ke prati zraddhA prakaTa kI / 'jamadagni' Azrama se nikalakara 'jitazatru' ke pAsa gye| zAdI ke liye eka kanyA kI bhikSA maaNgii| rAjA ko yaha mAMga kucha aTapaTI-sI to avazya lagI, para muni kahIM zApa na de deM isalie kahA - ' jo kanyA Apako cAhegI, usI kanyA ko maiM Apako de duuNgaa|' RSi ke isa dubale-patale, maTamaile zarIra ko dekhakara kisa rAjakanyA ko
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 357 taiyAra honA thA? sabhI ne usake sAtha vivAha karane se inkAra kara diyA aura usakI vivAhecchA ke lie use dhikkArA | jamadagni rAjakanyAoM ke isa vyavahAra se aura bhI kupita ho utthaa| kruddha hokara 66 kanyAoM ko apane tapobala se kubjA banA diyaa| kucha kanyAeM idhara-udhara khela rahI thiiN| una saba meM eka choTI kanyA thI, jisakA nAma thA 'rennukaa'| RSi ne use keloM kA pralobhana dekara phusalA liyA / apane sAtha calane ke lie hA~ bharavA lii| jitazatru vacanabaddha thaa| usane 'reNukA' muni ko bheMTa kara dii| rAjA kI prArthanA se RSi ne kanyAoM kA kubar3Apana ThIka kara diyA aura reNukA ko lekara apane Azrama ko calA gyaa| ___ 'reNukA' dhIre-dhIre yuvA huI aura tApasa vRddha ho gyaa| phira bhI donoM kA dAmpatya sambandha thaa| eka bAra RSi ne 'reNukA' se kahA--'maiM eka 'caru' kI sAdhanA karanA . cAhatA hUM, jisase tere eka brAhmaNottama putra ho jaaegaa|' reNukA ne kahA-'Apa do caruoM kI sAdhanA kreN| brAhma-caru mere lie tathA eka kSAtra-caru mahArAja 'anantavIrya' kI patnI, merI bahana ke lie|' 'reNukA' ke kahane para RSi ne vaisI hI sAdhanA karake do caruoM kI sAdhanA kii| ___'reNukA' ne jaba apane bhaviSya ke bAre meM socA taba mana meM AyA--RSi kI tapasyA se mere putra to tejasvI hogA, parantu hogA to brAhmaNadharmA hii| vyartha hI jaMgala kI khAka chAnatA huA bhaTakatA phiregaa| aise putra se kyA lAbha? isalie acchA ho ki mere kSAtradharmA putra ho / maiM rAjamAtA bana jaauuNgii| yahI socakara usane una caruoM ko badala diyaa| kSAtradharmA caru apane pAsa rakha liyA aura brAhmaNadharmA caru bahana ke pAsa bheja diyaa| reNukA ke putra huA jisakA nAma 'rAma' rakhA gayA kintu yaha parazurAma ke nAma se prasiddha huaa| bahana ke putra huA, usakA nAma 'kRtavIrya' rakhA gayA / 'rAma' Azrama meM aura 'kRtavIrya' rAjamahala meM bar3A hone lgaa| eka bAra eka vidyAdhara bhraSTa hokara vana meM gira pdd'aa| 'rAma' ne usakI paricaryA kii| usane saMtuSTa hokara use pArazavI (parazu sambandhI) vidyA dii| isase rAma 'parazurAma' ke nAma se vikhyAta huaa| eka bAra 'reNukA' bahana se milane 'hastinApura' gii| vahA~ usakA usake
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ 358 jaina kathA koSa bahanoI 'anantavIrya' se anucita sambandha ho gyaa| vahA~ usake putra bhI huaa| use 'jamadagni' apane Azrama meM le Aye, parantu parazurAma se vaha sahana nahIM ho skaa| usane kruddha hokara putra sahita mAM kA vadha kara diyaa| ___ 'anantavIrya' ko yaha ghaTanA sunakara bahuta krodha aayaa| usane sArA Azrama hI tur3avA DAlA | parazurAma kaba cupa rahane vAlA thA ! usane anantavIrya ko hI mAra ddaalaa| ___aba 'kRtavIrya' rAjA huaa| usane 'jamadagni' ko mAra ddaalaa| isa ghaTanA se 'parazurAma' samUcI kSatriya jAti para hI kupita ho utthaa| usane jitane bhI kSatriya mile, sabako mauta ke ghATa utAra diyaa| 'kRtavIrya' ko bhI mArakara hastinApura ke siMhAsana para apanA adhikAra kara liyaa| 'kRtavIrya' kI patnI 'tArA' usa samaya garbhavatI thii| pati kI mRtyu kA saMvAda sunakara vaha vana meM calI gii| eka dayAlu tApasa ne Azrama meM use chipA diyaa| vaha bhUmighara meM rahane lgii| 'tArA' ke putra huaa| bhUmi para huA, bhUmighara meM huA, miTTI adhika khAtA thA isalie usakA nAma 'subhUma' par3a gyaa| 'subhUma' honahAra aura balazAlI lagatA thaa| 'hastinApura' para 'parazurAma' kA adhikAra thaa| vaha kSatriya ko phUTI A~khoM bhI nahIM dekhanA cAhatA thaa| sAta bAra sArI pRthvI ko usane ni:kSatriya banA diyaa| kSatriyoM ko khojatA huA eka bAra 'parazurAma' usa Azrama meM bhI pahuMcA, jahA~ 'subhUma' chipA huA pala rahA thaa| usake 'parazu' kI yaha vizeSatA thI ki kSatriya kA AbhAsa hote hI 'parazu' camakane laga jAtA thaa| parazurAma ko yahA~ kucha sandeha huaa| kulapati se pUchA bhI, parantu kulapati ne bAta ko TAlate hue kahA-"tApasa kSatriya hI to hote haiM, anyathA tumhAre meM vaha kSatriyocita teja kahA~ se AtA?" 'parazurAma' isa uttara se santuSTa hokara calA gyaa| kSatriyoM ke jitane bhI pramukha rAjAoM ko 'parazurAma' ne mArA, una sabakI dAr3hAeM usane eka thAla meM sajA rakhI thiiN| prasaMgavaza usane jaba apanI mRtyu ke sambandha meM eka naimittika se pUchA taba usane batAyA jisake dekhate hI yaha dAr3hAoM vAlA thAla khIra se bhara jAyegA, jo use khAyegA, usI ke hAthoM se tumhArI mRtyu hogii| 'parazurAma' ne patA lagavAne ke lie dAnazAlA khulavA dii| usake dvAra para vaha thAla rakhavA diyaa| pAsa meM eka siMhAsana bhI rakhavA diyaa| 'subhUma' bar3A huaa| nimitta-vizeSajJoM se cakravartI hone kA saMvAda sunakara
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 356 vidyAdhara 'meghanAda' ne apanI putrI 'padmazrI' kA vivAha 'subhUma' ke sAtha kara diyaa| mAM ke mu~ha se pitA kI mRtyu kA saMketa pAkara 'subhUma' kruddha huA / 'parazurAma' se badalA lenA cAhA aura usI dAnazAlA meM phuNcaa| usake dekhate hI vaha thAla khIra se bhara gayA / usane vaha sArI khIra vahIM par3e siMhAsana para baiThakara khA lii| rakSakagaNa bar3abar3Ane lage, taba 'meghanAda' jo sAtha hI thA, gusse meM A gyaa| usane brAhmaNoM kA saphAyA karanA zurU kara diyaa| patA lagate hI 'parazurAma' krodha meM tamatamAtA huA AyA / usane apanA 'parazu' 'subhUma' para pheMkA, parantu huA kucha bhI nahIM / 'parazurAma' ke jIvana kA yaha pahalA prasaMga thA, jaba usake dvArA kiyA gayA vAra aise khAlI calA gayA / 'subhUma' ke pAsa aura to kucha thA nahIM / usane usI thAla ko 'parazurAma' para pheNkaa| thAla ne cakra kA kAma kiyA / 'parazurAma' dharAzAyI ho gayA / apane hI thAla se isa prakAra 'parazurAma' kA anta ho gayA / 1 kevala 'parazurAma' ko mArakara hI 'subhUma' santuSTa nahIM huaa| 'parazurAma' pRthvI ko sAta bAra kSatriyavihIna banAyA thA / 'subhUma' ne vahI pratizodha karane ke lie ikkIsa bAra pRthvI ko brAhmaNavihIna kiyA / phira bhI kisI jAti sarvathA vilopa kaba saMbhava ho sakatA hai? parantu ahaM kI akar3ana vyakti se viphala ceSTA to karavA hI letI hai| I isake bAda rAjyavistAra kI lAlasA jgii| chaha khaNDoM para Adhipatya sthApita kiyaa| pUrNa cakravartI ho jAne para 'subhUma' kI lAlasA aura bhI adhika bhabhakI / dhAtakIkhaNDa ke chaha khaNDoM para vijaya pAne nikalA / maMtriyoM I ne bahuta samajhAyA para vaha mAnane vAlA kahA~ thA ! carmaratna para baiThakara lavaNa samudra ko pAra kara rahA thA / carmaratna ke hajAra adhiSThAyaka deva usake adhIna the| jyoM hI lavaNa samudra ke madhya meM pahuMce, eka deva ke mana meM vizrAma karane kI aayii| socA, maiM eka vizrAma kara letA hUM, zeSa 666 to hai hIM / saMyoga kI bAta, sabhI kI bhAvanA eka sAtha hI badala gii| senA sahita 'subhUma' lavaNa samudra meM DUbane lagA, parantu phira bhI carmaratna kA vaha yAna kucha-kucha taira rahA thaa| ahaM kI akar3a meM cakravartI ne devoM se kahA - tuma sabane chor3a diyA, phira bhI kyA huA ? mere bhAgya se yaha to taira rahA hai| devoM ne yaha usa ratna para likhe hue navakAra maMtra kA prabhAva batAyA / subhUma ne kahA- isameM kyA dharA hai? talavAra se maMtra ko miTA diyaa| phira
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ 360 jaina kathA koSa to DUbanA thA hii| marakara sAtavIM naraka meM gayA / ahaM kI akar3a aura lAlasA kI pakar3a vyakti ko kahA~ se kahA~ pahu~cA detI hai / janmasthAna pitA mAtA janmatithi kumAra avasthA rAjyakAla 208. sumatinAtha bhagavAn sAriNI ayodhyA megha maMgalA -uttarAdhyayana sUtra, a. 18 -- triSaSTi zalAkApuruSa, 6/4 vaizAkha zuklA 8 10 lAkha pUrva 26 lAkha pUrva 12 pUrvAga dIkSA tithi cAritra paryAya kevalajJAna tithi nirvANa tithi kula Ayu cihna vaizAkha zuklA 6 12 pUrvAMga kama 1 lAkha pUrva caitra zuklA 11 caitra zuklA 6 40 lAkha pUrva krauMca 'ayodhyA' nagarI ke mahArAja 'megha' kI mahArAnI kA nAma 'maMgalA' thA / 'maMgalA' ke udara meM jayaMta nAmaka tIsare anuttara vimAna se cyavana karake eka puNyAtmA AyI, jo caudaha svapna se saMsUcita hone ke kAraNa tIrthaMkara hoMge, aisA svapna- pAThakoM ne nirNaya diyA / vaizAkha sudI aSTamI ko prabhu kA janma huA / T prabhu jaba garbha meM the, taba mahArAnI ne eka bahuta pecIdA gutthI sulajhAI thii| banI thI ki nagara meM kisI dhanADhya seTha ke do patniyAM thiiN| choTI patnI ke eka putra thaa| bar3I kA bhI usa para pUrA pyAra thA / seTha divaMgata ho gayA / bAda meM donoM meM putra ko lekara jhagar3A ho gyaa| donoM hI use apanA-apanA batAne lgiiN| parivAra ke mukhiyoM dvArA, paMcoM dvArA, yahA~ taka ki usa putra ke dvArA bhI yaha patA nahIM lagAyA jA sakA ki isakI asalI mAtA kauna-sI hai ? mahArAja 'megha' ke pAsa yaha mAmalA pahu~cA, taba mahArAnI ne apanI sUjha-bUjha se yaha nirNaya diyA thA ki isa bAlaka ke do Tukar3e karake donoM ko AdhA-AdhA hissA de do| yaha nirNaya sunakara asalI mAM ko bahuta duHkha huA / usane gir3agir3Ate hue rAnI se kahA- ' - maiM jhuThI hU~ / isakI asalI mA~ to vahI hai|
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 361 use hI yaha bAlaka de diyA jAye / ' bAta sApha karate hue rAnI ne kahA' -' isakI asalI mA~ yahI hai| isI ke darda huA hai| dUsarI ne to yaha mAnakara khuzI manAI, ki calo, mere pAsa to vaise bhI nahIM rahegA / vaha to aise hI mArA jAyegA tathA isa duniyA se hI jAyegA / ' bar3I ko kucha tAr3anA dI gii| usane sArI bAta sacasaca kaha dI / saccAI sabake sAmane A gii| sunane vAloM ne mahArAnI kI isa sumati kI sarAhanA kii| mahArAja ne sArA garbha kA prabhAva maanaa| isalie putra kA nAma 'sumatinAtha' rakhA | yuvAvasthA meM aneka rAjakanyAoM ke sAtha usakA vivAha kiyA gayA / mahArAja 'megha' apanA rAjya unheM sauMpakara svayaM saMyamI bane / bahuta lambe samaya taka unhoMne rAjya bhogakara varSIdAna diyA / eka hajAra rAjAoM ke sAtha prabhu ne vaizAkha sudI 6 ko dIkSA lii| bIsa varSa chadmastha rhe| bAda meM kevalajJAna prApta kiyA aura tIrtha kI sthApanA kI / prabhu ke 'camara' Adi eka sau gaNadhara the anta meM eka hajAra sAdhuoM ke sAtha bhagavAna ne eka mAsa kA anazana sammedazikhara parvata para kiyA / caitra sudI 6 ko ApakA nirvANa huaa| ye I vartamAna caubIsI ke pA~caveM tIrthaMkara haiN| 1 dharma-parivAra gaNadhara kevalI sAdhu kevala sAdhvI manaH paryavajJAnI sAdhu sAdhvI 100 13,000 26,000 10,450 3,20,000 5,30,000 avadhijJAnI pUrvadhara vAdalabdhidhArI 11,000 2400 10,650 vaikriya bdhadhArI 18,400 zrAvaka 2,81,000 zrAvikA 5,16,000 -- triSaSTi zalAkApuruSa caritra, 3/3 206. surAdeva 'vArANasI' nagarI meM rahane vAlA gAthApati 'surAdeva' acchI pratiSThA vAlA, buddhimAna aura sukhI jIvana jIne vAlA thA / vaha aThAraha koTi dhana kA mAlika thaa| dasa-dasa hajAra gAyoM ke chaH gokuloM kA svAmI thA / usakI dharmapatnI kA nAma thA 'dhnyaa'| vaise thI bhI vaha dhanyA / seTha ke tIna putra the /
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ 362 jaina kathA koSa eka bAra bhagavAn 'mahAvIra' vArANasI nagarI meM padhAre / 'surAdeva' darzanArtha gyaa| upadeza sunakara pulakita ho utthaa| zrAvakadharma svIkAra kiyaa| zrAvakadharma pAlana karate rahane para eka dina usake mana meM vicAra AyA--ghara kA sArA kAryabhAra bar3e putra ko sauMpakara mujhe apanA zeSa jIvana dharmArAdhanA meM bitAnA cAhie / sunane vAloM ne bhI usake nirNaya kA svAgata kiyaa| ___'surAdeva' apanA cintana sAkAra karane ke lie gharelU jhaMjhaToM se bilkula hI mukta ho gyaa| pauSadhazAlA meM hI apanA adhika samaya lagAne lgaa| eka dina vaha pauSadhazAlA meM dhyAna meM lIna thaa| sabhI ora ghupa aMdherA chAyA huA thaa| itane meM hAtha meM talavAra liye hue bhayaMkara rUpa banAkara eka deva vahA~ aayaa| vikaTa aTTahAsa karatA huA tathA apane raudra rUpa se 'surAdeva' ko bhayabhIta karatA huA bolA--'o puNyahIna ! dhyAna ko bhaMga kara uTha, anyathA tere tInoM putroM ko tere sAmane mArakara, unake zarIra ke mAMsa ke zUle pakAkara tere zarIra para mluuNgaa| terI sArI camar3I jala jaayegii| tujhe tar3apatar3apakara maranA pdd'egaa|' 'surAdeva' deva kI cunautI ko sunakara bhI avicala rahA / deva ne eka-eka karake tInoM putroM ko usake sAmane lAkara mAra diyA parantu zrAvaka surAdeva kA dhairya nahIM ttuuttaa| deva ne cauthI bAra cunautI dete hue kahA-are o aniSTakAmI ! aba bhI tU ar3A huA hai apane haTha pr| le, aba tujhe bhayaMkara rogoM kI bhaTTI meM DAlatA huuN| tU usameM par3A-par3A bhayaMkara vedanA bhogatA huA hAya-hAya karatA mregaa| ___ isa bAra surAdeva ke roMgaTe khar3e ho ge| dhairya Dola utthaa| socA-kahIM aisA anartha na kara de / yahI socakara cillAtA huA use pakar3ane utthaa| AMkha kholakara dekhA to kahA~ raudra rUpa? vahA~ to kucha bhI nahIM thaa| usakI cillAhaTa sunakara andara se usakI dharmapatnI AyI, aura zora karane kA kAraNa puuchaa| usane sArI bAta btaaii| taba 'dhanyA' ne kahA--nAtha ! ho na ho koI deva Apako chalane AyA thaa| yaha saba usI kA prapaMca thaa| Apake tInoM putra sakuzala andara soye hue haiN| Apa cintA na kreN| parantu Apake pauSadha meM yaha aticAra lgaa| isakA prAyazcita karake zuddhi kreN|
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 363 'surAdeva' ko bahuta anutApa huaa| socA--itanI sAdhanA karane para bhI mere mana meM zarIra ke prati aba bhI gaharI Asakti hai, mamatva hai| tabhI to maiM vicalita ho utthaa| aisA vicAra kara jIvana kI antima ghar3iyoM meM pUrNata: videhabhAva kI sAdhanA karane lgaa| zrAvaka pratimAoM kI ArAdhanA kii| samAdhipUrvaka eka mAsa kA anazana karake saudharma svarga meM gyaa| vahA~ se mahAvideha meM hokara nirvANa ko prApta kregaa| -upAsakadaza, 4 210. sulasa 'rAjagRha' nivAsI 'sulasa' kAlasaukarika kasAI kA putra thA / kAlasaukarika kasAI apane DhaMga kA eka anUThA kasAI thaa| vaha pratidina pA~ca sau bhaisoM kA badha kiyA karatA / isa mahAvadha ko vaha kisI bhI mUlya para chor3ane ko taiyAra nahIM thaa| sthiti yahA~ taka A gaI ki eka bAra mahArAja zreNika' ne use eka dina vadha na karane ke lie khaa| bAta spaSTa karate hue mahArAja ne yahA~ taka bhI kaha diyA ki yadi tU eka dina bhI bhaisoM ko nahIM mAregA to maiM naraka kI yAtanA se baca jaauuNgaa| phira bhI vaha Tasa se masa nahIM huaa| zreNika ne apanA zAsakIya rUpa dikhAte hue aisA na karane ke lie khaa| kevala kahA hI nahIM apitu use kueM meM utaravA diyaa| 'zreNika' mana-hI-mana pulakita ho rahA thA ki maiMne usakA bhaiMse mAranA banda karavA diyA hai| __ bhagavAn mahAvIra ne bAta kA bheda kholate hue kahA--'vaha to vahA~ baiThA huA bhI kardama aura apane maila ke bhaiMse banA-banAkara unheM mArakara bhAva-hiMsA kara rahA hai| zreNika ne nirAza hokara jaba use bAhara nikAlA aura usase aisA karane kA kAraNa pUchA taba usane sApha-sApha kahA--prANa rahate maiM apane kula kA dhaMdhA kaise chor3a sakatA hUM?' ___saMyoga kI bAta, aise krUrakarmI pitA ke putra paidA huA 'sulasa' jaisA mRdu svabhAva kaa| 'abhaya' ke samparka meM Akara to 'sulasa' aura bhI adhika pApabhIru bana gyaa| kAlasaukarika ne apane anta samaya meM sulasa se apane kula-krama kA sAMgopAMga nirvAha karane ko khaa| svayaM marate samaya vilApa karatA huA marA
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ 364 jaina kathA koSa mujhe to bahuta raudra rUpa dIkha rahe haiM, dAruNa cItkAreM sunAI de rahI haiM, mAno nArakIya jIvana kI lezyA pahale hI A gaI ho / pitA kI mRtyu ke uparAnta pArivArika janoM ne 'sulasa' se pramukha pada saMbhAlane ke lie kahA / 'sulasa' taiyAra ho gyaa| taba pArivArika janoM ne talavAra dekara bhaiMse para calAne ko kahA, kyoMki bhaiMse ko mArakara pramukha pada pAne kI paramparA usake parivAra meM thiiN| taba sulasa ne sApha kahA-'maiM bhaiMse para talavAra nahIM calA sktaa| yadi calAnA Avazyaka hI ho to maiM apane paira para calA sakatA huuN| aisA kahakara apane paira para talavAra calAne ko hAtha uThAyA / pArivArika janoM ne lapakakara usakA hAtha pakar3a liyaa| 'sulasa' ne apanA mantavya sapha karate hue kahA- - jaisA mujhe duHkha hotA hai vaisA hI duHkha bhaiMse ko bhI hotA hai| manuSya apanI sukha-duHkha kI anubhUti bolakara vyakta kara sakatA hU~, para yaha mUka prANI nahIM kara sakatA / parantu jInemarane kI AzA aura bhaya sabhI jIvoM ko samAna hotA hai| pitA kI AjJA kA pAlana karane ke lie maiM taiyAra hU~, parantu mUka pazu para talavAra kA prahAra karake nhiiN| yaha anartha to mere se sambhava nahIM hai| sAre pArivArika janoM para 'sulasa' kI bAta kA prabhAva pdd'aa| unhoMne bhI binA kisI hiMsA aura hicakicAhaTa ke 'sulasa' ko gRhapati pada para niyukta kara diyaa| -Avazyaka kathA . 211. sulasA 'rAjagRha nagara' ke mahArAja ' zreNika' ke eka pratipAtra rathika kA nAma 'nAga' thA aura nAga kI patnI kA nAma 'sulasA' thA / 'sulasA' patiparAyaNA aura dRr3hadharmiNI nArI thii| bhagavAn mahAvIra kI parama zrAvikAoM meM usakA pramukha sthAna thaa| itanA saba kucha hote hue bhI usake koI santAna nahIM thI / santAna kI cintA 'nAga' ke mana meM bhI thI tathA 'sulasA' ke mana meM bhii| phira bhI apane kRtakarmoM kA paripAka mAnakara sulasA dharmadhyAna meM samaya bitAtI thI / 'nAga' ko dUsarA vivAha karane kA niyama thA / 'sulasA' santAna prApti ke lie koI bhI dharmavimukha upakrama yA anuSThAna karane ko taiyAra nahIM thI / vaha pUrNa samatAzIla hokara jIvana bitA rahI thI /
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 365 eka bAra devendra ne devasabhA meM 'sulasA' kI samatA kI sarAhanA karate hue kahA--'sulasA' itanI samatA vAlI hai, cAhe usakI koI kitanI bhI hAni kara de, parantu use krodha nahIM aataa| usakI parIkSA lene eka deva sAdhu kA rUpa banAkara 'sulasA' ke ghara aayaa| 'sulasA' ne vandanA kr| AhAra-pAnI lene kI prArthanA kii| sAdhu ne kahA'bhojana dene vAle to aura bhI nagara meM bahuta mila jaayeNge| mujhe to tere yahA~ se lakSapAka tela lenA hai|' parama prasanna banI 'sulasA' lakSapAka tela kA ghaTa uThAkara laayii| ghar3A jyoM hI uThAyA, deva ne apanI mAyA se girAkara phor3a diyaa| isI prakAra dUsarA-tIsarA ghar3A bhI phor3a diyaa| phira bhI sulasA na kupita huI aura na hI kImatI vastu ke vinaSTa hone para vyathita hii| aphasosa vyakta karate hue muni bole-'mere yoga se terA itanA nukasAna huaa|' 'sulasA' ne apanI sahajatA se kahA--'munivara ! isakI mujhe ciMtA nahIM hai| parantu Apako AvazyakatA kI auSadhi de nahIM sakI, isakA kheda avazya ___deva ne usakI titikSA dekhakara apane asalI rUpa meM prakaTa hokara sArI bAta kahI--'tU indra dvArA prazaMsita hai| maiM parakhane AyA thA, aura tU merI parakha meM kharI siddha huii| maiM prasanna hU~, icchita vara maaNg|' ____ 'sulasA' ne kahA--'sahI dharma mujhe milA huA hai aura mujhe kisI vastu kI apekSA nahIM hai|' phira bhI deva kA dene kA atyAgraha dekhakara 'sulasA' ne kahA--'Apa yadi denA hI cAhate haiM to eka putra ho aisA upAya btaaiiye|' deva ne prasanna hokara battIsa goliyA~ diiN| eka-eka golI se eka-eka putra ho jAegA, aisA khaa| deva usakI prazaMsA karatA huA antardhyAna ho gyaa| ___ 'sulasA' ne socA-mujhe battIsa putroM kI kyA AvazyakatA hai? acchA hogA, battIsa goliyA~ eka sAtha hI khA lU~, jisase battIsa lakSaNoM vAlA eka hI putra ho jaaegaa| aisA vicArakara battIsa goliyA~ eka sAtha hI khA liiN| saMyogavaza battIsa jIva garbha meM aaye| jaba garbha bar3hane lagA to 'sulasA' ke asahya darda honA hI thaa| Akhira thA to peTa hI, godAma to thA nhiiN| sulasA ne deva ko yAda kiyaa| deva ne sAntvanA dii| aisA karane ke lie TokA bhii| khaira,
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ 366 jaina kathA koSa yathAsamaya sabhI putroM kA sakuzala prasava deva ne karA diyaa| yaha avazya kahA'ye sabhI putra eka sAtha hI mRtyu ko prApta hoNge|' bar3e hone para ina saba kA vivAha kara diyaa| celanA ke haraNa ke samaya suraMga meM ina sabhI putroM kA eka sAtha hI avasAna ho gyaa| putroM kI mRtyu se sulasA ko zoka to huA, para vaha samatAzIla thii| usane putroM kI mRtyu ko bhAgya kI lIlA mAnA tathA unakI mRtyu ke bAda apanI dharmazraddhA meM aura adhika dRr3ha ho gyii| ekadA 'campAnagarI' meM bhagavAn mahAvIra kA upadeza sunane 'abaMDa' saMnyAsI gyaa| upadeza sunakara jAne lagA taba bolA--'maiM 'rAjagRha' jA rahA huuN| kabhI maukA ho to Apa bhI rAjagRha padhArane kI kRpA krnaa|' __ bhagavAn ne prasaMgavaza kahA--'vahA~ 'sulasA' zrAvikA hai, vaha zraddhA meM bahuta 'abaMDa' vaikriyalabdhisampanna saMnyAsI thaa| mana meM AyA, bhagavAn ne jisakI sarAhanA kI hai, usakI parIkSA to kara hI lenI caahie| 'rAjagaha' Akara apane labdhi ke yoga se logoM ko prabhAvita karane ke lie pUrva dizA ke dvAra para brahmA kA rUpa banAkara upasthita ho gyaa| hajAroM-hajAroM vyakti gaye parantu 'sulasA' ko kyA jAnA thA? yoM kramaza: dakSiNa, pazcima, uttara ke daravAje para bhI 'viSNu', 'zaMkara' tathA antima dina bhagavAn mahAvIra kA rUpa banAkara bhI samavasaraNa kI racanA kii| 'sulasA' to phira bhI nahIM gii| jaba mahAvIra bane 'aMbaDa' ne svayaM 'sulasA' ke ghara jAkara pUchA--'sulasA ! tU mere darzanArtha kyoM nahIM AyI? kyA maiM 'mahAvIra' nahIM haiM?' sulasA ne kahA--'hA~ ! Apa bhagavAn mahAvIra nahIM haiN| isalie maiM nahIM AyI aura na hI aauuNgii|' 'abaMDa'-'kyoM, maiM bhagavAn mahAvIra kyoM nahIM hU~?' 'sulasA'-'bhagavAn mahAvIra kI A~kheM krodha se kabhI lAla nahIM hotI haiN| ApakI A~kheM lAla ho rahI haiN|' 'abaMDa' mana-hI-mana jheNpaa| apanA mUla rUpa prakaTa kara usane bhagavAn kI kahI huI sArI bAta kahI tathA kahA--'tU kasauTI para kharI utrii| isakI mujhe parama prasannatA hai|' 'sulasA' ne bhI sAdharmika bhAI ko apane ghara Aye dekhakara prasannatA vyakta kii| bhagavAn kA sukha-saMvAda puuchaa|
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 367 dRDhadharmiNI sulasA ne anta meM sabhI pApoM kI AlocanA karake samAdhimaraNa prApta kiyA aura svarga meM gayI / vahA~ se cyavana karake Ane vAlI caubIsI meM nirmama nAma kA pandrahavAM tIrthakara hogii| janma sthAna pitA mAtA janma tithi kumAra avasthA rAjyakAla 212. suvidhinAtha bhagavAn sAriNI kAkandI sugrIva rAmA - AvazyakacUrNi, patra saM. 164 mArgazIrSa kRSNA 5 50 hajAra pUrva 50 hajAra pUrva 28 pUrvAga dIkSA tithi kevalajJAna tithi nirvANa tithi cAritra paryAya kula Ayu cihna mArgazIrSa zuklA 6 kArtika zuklA 3 bhAdavA sudI 6 28 pUrvAMga kama 1 lAkha 2 lAkha pUrva makara kAkandI nagara ke svAmI 'sugrIva' kI paTarAnI kA nAma thA 'rAmA' | mahArAnI 'rAmA' ke udara meM nauveM Anata devaloka se cyavana karake prabhu Aye mArgazIrSa badI 5 ko prabhu kA janma huA / garbha meM Ate hI mahArAnI 'rAmA' ne sabhI vidhiyoM meM vizeSa kuzalatA prApta kii| isalie prabhu kA nAma 'suvidhinAtha' diyA tathA puSpa ke dohada se prabhu ke dA~ta aaye| isalie inakA dUsarA nAma 'puSpadaMta' bhI rakhA gayA / yuvAvasthA meM aneka rAjakanyAoM ke sAtha inakA vivAha huaa| rAjagaddI para ArUr3ha hue| varSIdAna dekara eka hajAra rAjAoM ke sAtha mArgazIrSa badI 6 ko saMyama svIkAra kiyaa| cAra mAsa chadmastha rhe| phira kevalajJAna prApta kiyA, tIrtha kI sthApanA kii| Apake saMgha meM 'varAha' Adi gaNadhara the / anta meM eka hajAra muniyoM ke sAtha sammedazikhara para anazana kiyaa| eka mahIne kA anazana AyA / bhAdavA sudI 6 ke dina prabhu kA nirvANa huaa| ye vartamAna caubIsI ke nauveM tIrthakara haiN| prabhu ke nirvANa ke bAda kucha kAla taka to dharmazAsana calatA rahA, kintu bAda meM kAla-doSa ke kAraNa zramaNoM kA abhAva ho gyaa| loga zrAvakoM se hI
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ 368 jaina kathA koSa dharma kA svarUpa jAnane lage aura unakI pUjA karane lge| isa prakAra asaMyatI pUjA zurU huii| isI kAla meM bhUmidAna, lohadAna, tiladAna, svarNadAna, godAna, kanyAdAna Adi aneka prakAra ke dAnoM kA pracalana huaa| dharma-parivAra gaNadhara 88 vAdalabdhidhArI 6000 kevalI sAdhu 7500 vaikriyalabdhidhArI 13,000 kevalI sAdhvI 15,000 sAdhu 2,00,000 mana:paryavajJAnI 7500 sAdhvI 3,00,000 avadhijJAnI 8400 zrAvaka 2,26,000 pUrvadhara 1500 zrAvikA 4,71,000 -triSaSTi zalAkApuruSa caritra 213. saMgamadeva zramaNa bhagavAn mahAvIra taba chadmastha avasthA meM the| ve 'peDhAla' grAma ke 'polAsa' nAmaka devAlaya meM dhyAnastha the| eka rAtri pratijJA grahaNa karake kAyotsarga kara rahe the| usI samaya saudharmendra ne apanI devasabhA meM prabhu kI kaSTasahiSNutA kI prazaMsA karate hue yahA~ taka kaha diyA--'Aja saMsAra meM koI aisI zakti nahIM hai jo unheM kAyotsarga se vicalita kara de|' . sabhI pArSada devoM ko yaha sunakara harSa huaa| para sabhI samAnadharmI nahIM hote| vahIM baiThA 'saMgama' nAma kA deva jo indra kA sAmAnika deva thA, usako indra kA yaha kathana acchA nahIM lgaa| vaha apanI asahamati mana meM sameTe nahIM rakha sakA aura bolA--'aisA koI bhI dehadhArI nahIM ho sakatA jo deva-zakti ke sAmane natamastaka na ho jaae|' itanA hI nahIM, usane indra kI bAta ko cunautI dete hue kahA--'maiM abhI unheM vicalita kara sakatA huuN| merI zakti ke sAmane ve kisI bhI dazA meM nahIM Tika skte|' indra ne kahA--'aisA ho hI nahIM sakatA ki ve kisI bhI tAr3anA yA tarjanA se vicalita ho jaayeN|' saMgama--'yadi mere para kisI bhI prakAra kI pratikArAtmaka kAryavAhI na kareM to maiM abhI unakI parIkSA lekara batA duuN|'
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 366 indra mahArAja asamaMja meM par3a gye| yadi svIkRti dete haiM to prabhu ko pIr3ita honA par3atA hai, asvIkAra karate haiM to apanI kahI huI bAta asatya siddha hotI hai tathA prabhu kI kaSTa-sahiSNutA ke prati bhI sabhI ko sandeha hotA hai, ata: indra ko svIkRti denI hI pdd'ii| ___saMgama ne svarga se calakara 'peDhAla' grAma meM bhagavAn mahAvIra ke pAsa Akara unako anukUla tathA pratikUla upasarga dene prArambha kiye| vaha apane Apako bhagavAn kA ziSya batAtA aura grAmavAsiyoM ko kahatA--'mere guru cora haiM, corI karane rAta ko AyeMge, ataH maiM seMdha kA maukA dekha rahA huuN|' loga krodhita ho bhagavAn ko pITane vahA~ Ate / kabhI vaha gA~va se koI vastu curAkara bhagavAn ke pAsa rakha detA tathA grAmavAsiyoM ko kahatA--'maiMne bhagavAn mahAvIra ke kahane para vastu curAyI hai|' anajAna grAmINa bhagavAn mahAvIra para barasa pdd'te| bhagavAn apane pUrvakarmoM kA udaya socakara samabhAva rakhate aura mAra se vicalita na hote| eka rAta meM to 'saMgama' ne nRzaMsatA kI parAkASThA hI kara dI aura bIsa maraNAntaka kaSTa diye usane 1. dhUla kI varSA kii| 2. vajramukhI cITiyA~ banakara prabhu ke zarIra ko kaattaa| 3. vajramukhI DAMsa banakara kaattaa| 4. ghImela (dImaka) banakara kaattaa| 5. bicchU banakara DaMka maare| 6. sarpa banakara aneka bAra DasA / 7. nevalA banakara nAkhUna aura muMha se unake zarIra ko vidIrNa kiyaa| 8. cUhA banakara kaattaa| 6. hAthI aura hathinI banakara bhagavAn ko sUMDa se pakar3akara AkAza meM uchaalaa| 10. nIce girane para pairoM aura dAMtoM se rauNdaa| 11. pizAca kA rUpa banAkara ddraayaa| 12. vyAghra banakara chalAMga bharate hue ddraayaa| ... 13. mAtA banakara kahA-putra-! tU kisalie du:khI ho rahA hai| cala, maiM tujhe sukhI kruuNgii|
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 14. kAnoM meM tIkSNa mukha vAle pakSiyoM ke piMjar3e bAMdhe, jisase una pakSiyoM ne bhagavAn ko ghAyala kara diyA / 370 15. cANDAla kA rUpa dhAraNa kara durvacanoM se tarjanA kii| 16. donoM pairoM ke bIca meM Aga jalA dI / 17. AMdhI calAkara durdAnta kaSTa diyaa| 18. gola vAyu calAkara unakA zarIra cakravat ghumAyA / 16. lohe kA golA bhagavAn ke mastaka para girAyA / 20. rAtri rahate dina banA diyaa| loga Akara kahane lage- ' aba kyoM baiThe ho, calo yahA~ se / dekho, kitanA zUraja car3ha AyA hai?' parantu bhagavAn ne apane avadhijJAna se jAna liyA ki abhI rAtri hai aura dhyAnastha rhe| 1 isa ghaTanA se indra ruSTa huaa| usane saMgama para vajra prahAra kiyaa| saMgama chaha mahIne taka cillAtA rhaa| svarga se nikAla dene para, meru parvata kI cUlA para rahane lagA / - AvazyakacUrNi janmasthAna mAtA pitA janmatithi kumAra avasthA rAjyakAla 214. saMbhavanAtha bhagavAn sAriNI zrAvastI senA jitAri mArgazIrSa sudI 14 15 lAkha pUrva 44 lAkha pUrva 4 pUrvAga dIkSAtithi kevalajJAna cAritra paryAya nirvANa kula Ayu cihna mArgazIrSa sudI 15 kArtika badI 5 4 pUrvAga kama 1 lAkha pUrva caitra sudI 5 60 lAkha pUrva azva bhagavAn 'saMbhavanAtha' vartamAna caubIsI ke tIsare tIrthakara haiN| ye 'sAvatthI' nagarI ke mahArAja 'jitAri' kI mahArAnI 'sonAdevI' ke udara meM saptama graivayaka se cyavana karake Aye / bhagavAn kA janma mArgazIrSa sudI caudasa ko huA / mAtA-pitA ne putra kA nAma diyA 'saMbhavanAtha' / yuvAvasthA meM aneka rAjakanyAoM ke sAtha inakA pANigrahaNa huaa| pitAzrI kI dIkSA ke bAda rAjyapada para Aye / varSIdAna dekara prabhu ne mArgazIrSa sudI 15
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 271 pitA siddhArtha rAjA nirvANa tithi 42 varSa janma-tithi caitra zuklA 13 kula Ayu 72 varSa kumAra avasthA 30 varSa cihna siMha dIkSA tithi mArgazIrSa kRSNA 10 magadha deza ke 'kSatriyakuMDa' nagara ke mahArAja 'siddhArtha' ke yahA~ 'trizalA' ke udara se bhagavAn mahAvIra kA janma huaa| usa dina caita sudI terasa thii| bhagavAn 'mahAvIra' jaba mAtA ke garbha meM Aye taba se hI rAjya meM dhana.dhAnya, mAna.sammAna sabhI taraha se bar3hatA hI gyaa| isalie mahArAja ne apane putra kA nAma 'vardhamAna' rkhaa| caudaha svapnoM se sUcita putra kA janma huaa| svapna.pAThakoM ne pahale hI yaha saMketa de diyA thA ki bAlaka vaMzabhAskara, kuladIpaka, cakravartI yA dharmacakravartI hogaa| ___'vardhamAna' jaba garbha meM the taba eka bAra unake mana meM vicAra AyA ki mere hilane-Dulane se mAtA ko kaSTa hotA hogA, yaha socakara unhoMne hilanA-DulanA / banda kara diyaa| garbha ke na hilane se mAtA yaha socakara zokAkula ho uThI ki ho na ho merA garbha naSTa ho gayA hai| yoM vicArakara vilApa karane lgii| gItagAna banda ho ge| krandana kA kAraNa jAnakara prabhu hilane lge| sArA parivAra punaH pulakita ho utthaa| prabhu ne garbha meM hI socA--jaba mere na hilane mAtra se mAtA yoM vyathita ho uThI, taba maiM sAdhu banUMgA taba to mAtA ko atyadhika vyathA hogii| yoM socakara saMkalpa kara liyA ki 'mAtA-pitA ke jIvita rahate maiM sAdhu nahIM bnuuNgaa|' AmalakI krIr3A meM parAsta hokara deva ne inakA nAma vIra diyaa| vaise hI manuSya, tiryaMca aura devoM dvArA kiye gaye aneka upasarga sahana karane meM ve sakSama hoMge, isalie 'mahAvIra' khlaaye| yuvAvasthA meM 'yazomatI' nAma kI rAjakumArI se vivAha huaa| eka putrI bhI huI jisakA nAma thA 'priyadarzanA'| mAtA-pitA ke divaMgata hone ke bAda tIsa varSa kI avasthA meM magasira badI dasamI ke dina do dina ke vrata meM prabhu ne dIkSA svIkAra kii| usI dina prabhuM ko manaHparyavajJAna kI prApti huii| aba prabhu kA chadmastha vihAra hone lgaa| chadmastha vihAra kaho yA upasargoM kA saMcAra kaho, sthiti vaisI hI bnii| prabhu ke anukUla-pratikUla aneka prakAra ke upasarga aaye| kahA yahA~ taka gayA hai ki teIsa tIrthaMkaroM ke karmoM kA bhAra
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ . .. .. .. 'mA koSa * 372 jaina kathA koSa eka bAra cArtumAsa karane ke lie inhoMne gurudeva saMbhUtivijaya se AjJA mAMgate hue apanI icchA prakaTa kI--gurudeva ! maiM koSA vezyA kI citrazAlA meM cArtumAsa karake apanI dRr3hatA kI parIkSA karanA cAhatA huuN| viziSTa jJAnI AcArya saMbhRtivijaya ne kSaNa-bhara ke lie upayoga lagAyA aura usa kaThora sAdhanA meM uttIrNa hone yogya samajhakara inheM anumati pradAna kara dii| ___ kozA meM citrazAlA meM rahakara bhI ye aDiga rahe / vahA~ ke SaTrasa vyaMjana aura kAmoddIpaka vAtAvaraNa meM bhI inhoMne saphala sAdhanA kii| kozA ne bhI inase prabhAvita hokara zrAvakadharma svIkAra kara liyaa| vaha zrAvikA bana gii| jaba cArtumAsa vyatIta karake ye gurudeva ke pAsa Aye to unhoMne inakA svAgata kiyA aura inakI sAdhanA ko 'ati duSkara' batAkara inakI prazaMsA kii| dvAdazavarSIya akAla meM jaba aneka zrutadhara kAla-kavalita ho gaye taba akele bhadrabAhu hI zrutakevalI raha gaye the| ve nepAla meM mahAprANadhyAna sAdhanA kara rahe the| ekAdaza aMgoM kA to yathAtathyarUpeNa saMkalana ho gayA; lekina bArahaveM aMga dRSTivAda kA saMkalana na ho skaa| taba saMgha ne pA~ca sau sAdhuoM ke sAtha inheM nepAla zrutakevalI AcArya bhadrabAhu ke pAsa bhejaa| vahA~ ye unase dRSTivAda kI vAcanA lane lge| .. abhI ye bArahaveM aMga ke 14 pUrvo meM se 10 pUrvo kI hI yAcanA le pAye the ki inakI saMsArapakSIya yakSA Adi bahaneM, jo sAdhvI bana cukI thI, inake darzanoM ke lie aayiiN| vidyA ke camatkAra-pradarzana ke lie inhoMne siMha kA rUpa banA liyaa| jaise hI bhadrabAhu svAmI ko yaha bAta jJAna huI, unhoMne Age vAcanA denA banda kara diyaa| kAphI anunaya-vinaya ke bAda unhoMne zeSa 4 pUrvo kI zAbdika vAcanA dii| isa prakAra AcArya sthUlabhadra gyAraha aMga aura 10 pUrvo ke pAThI hue| zeSa cAra pUrvo kA. inheM zAbdika jJAna thaa| inakA janma vIra ni. saM. 116 meM huaa| 30 varSa taka inhoMne gRhastha-jIvana vyatIta karake vi. ni. saM. 146 meM dIkSA lii| 24 varSa taka sAdhu paryAya meM rahakara vi. ni. saM. 170 meM AcArya pada para pratiSThita hue| 45 varSa taka AcArya pada ko suzobhita karake vi. ni. saM. 215 meM svargastha hue| -pariziSTa parva, sarga 8-6
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 373 216. svayaMbhU vAsudeva darzanIya nagara 'dvArikA' meM mahArAja 'rudra' kA zAsana thaa| unake 'suprabhA' aura 'pRthivI' nAma kI do rAniyA~ thiiN| mahArAnI 'suprabhA' ke cAra svapnoM se sUcita eka putra huA jisakA nAma 'bhadra' rakhA gyaa| yaha tIsarA balabhadra khlaayaa| dUsarI mahArAnI 'pRthivI' ke bhI sAta svapnoM se sUcita eka putra huA, jisakA nAma 'svayaMbhU' rakhA gyaa| yaha tIsarA vAsudeva thaa| _ 'svayaMbhU' kA jIva bArahaveM svarga se cyavana karake AyA thaa| yaha deva apane pUrvabhava meM dhanamitra ke nAma se 'zrAvastI' nagarI kA svAmI thaa| mahArAja 'dhanamitra' kI apane 'samAnadharmA' mahArAja 'bali' ke sAtha ghaniSTha mitratA thii| mahArAja 'bali' apane priya mitra 'dhanamitra' ke yahA~ AyA huA thaa| bAta hI bAta meM donoM jue ke khela meM laga gye| pratyeka burAI kA prAraMbha laghu rUpa meM hI huA karatA hai aura bAda meM vaha surasA jaisA virATa rUpa banA liyA karatI hai| 'dhanamitra' ke sAtha bhI yahI huaa| sacivoM, mahArAniyoM ke bahuta samajhAne para bhI vaha apanI Adata se bAja nahI aayaa| phalata: bali kA 'zrAvastI' para adhikAra ho gyaa| rAjA 'dhanamitra' yudhiSThira kI bhAMti bhikhArI banakara vana meM calA gyaa| zubha saMyoga se vahA~ 'dhanamitra' ko 'sudarzana' muni ke darzana ho gye| vaha sAdhu banakara sAdhanA meM laga gyaa| __vyakti saba kucha bhUla sakatA hai, para apanA parAbhava bhUlanA usake vaza kI bAta nahIM huA krtii| parAbhava kA jvAlAmukhI 'dhanamitra' ke mana meM bhI sulagatA rhaa| kaSAya ke tIvra Avega meM Akara 'bali' se badalA lene kA saMkalpa kara hI liyaa| nidAna kA prAyazcita kiye binA hI mRtyu ko prApta hokara bArahaveM svarga meM gyaa| vahA~ se cyavakara 'svayaMbhU' vAsudeva ke rUpa meM paidA huaa| udhara rAjA bali bhI zramaNadharma svIkAra kara deva bnaa| vahA~ vaha naMdanapura nagara ke mahArAja samarakezarI kI paTarAnI sundarI kA putra huaa| vaha prativAsudeva 'meraka' khlaayaa| ___'meraka' ke adhIna hI 'svayaMbhU' ke pitA rudra the| yathAsamaya 'meraka' aura 'svayaMbhU' meM yuddha chidd'aa| jara (dhana), jorU (strI) aura jamIna hI pramukha rUpa se yuddha ke nimitta banA karate haiM, para upAdAna kAraNa to pramukha rUpa se apane . pUrvajanma meM kiye hue karmoM kA saMcita vaira-virodha hI hotA hai| prativAsudeva 'meraka' ko mArakara 'svayaMbhU' tIsarA vAsudeva bnaa| vaha tIna khaNDa kA
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ 374 jaina kathA koSa ekamAtra adhizAstA banA / samaya-samaya para bhagavAn 'vimalanAtha' kA dharmopadeza sunatA rhtaa| anta meM apane sATha lAkha varSa kI Ayu kA upabhoga kara mahAraMbhI aura mahAparigrahI banakara divaMgata huaa| vAsudeva kA viyoga 'balabhadra' ke lie asahya hotA hI hai| kucha samaya zokagrasta rahakara anta meM balabhadra 'bhadra' prabuddha hue| zramaNa 'municandra' ke pAsa zrAmaNI dIkSA svIkAra kara saphala karmoM kI jaMjIra ko tor3akara siddha-buddha-mukta bne| -triSaSTi zalAkApuruSa caritra, parva 4/3 217. harikezI muni 'gaMgA nadI ke taTa para eka gAMva thaa| usa gAMva meM cANDAloM kI eka bastI thii| vahA~ eka 'bala' nAma kA cANDAla rahatA thaa| usake do patniyA~ thIM'gorI' aura 'gaaNdhaarii'| gAMdhArI ke eka putra paidA huaa| usakA nAma 'harikezI' rakhA gyaa| ___ 'harikezI' raMga-rUpa meM bahuta hI badasUrata thaa| vaha raMga meM jahA~ kurUpa thA vahIM muMha kA bhI kaTubhASI thaa| kurUpatA aura kaTubhASitA ina do durguNoM se vaha sabhI jagaha apamAnita hotA thaa| eka bAra sabhI cANDAloM ne eka jAti-bhoja kiyaa| usameM sabhI milajulakara Amoda-pramoda karane lage, para tiraskRta-bahiSkRta-sA 'harikezI' eka tarapha baiThA thaa| saMyoga kI bAta, usa samaya vahA~ eka bhayaMkara sarpa niklaa| loga usake pIche daur3e aura use mAra diyA jo ki saviSa thaa| itane meM hI eka nirviSa 'dumuMha' sarpa niklaa| usa para kisI ne prahAra nahIM kiyaa| vaha apane rAste sakuzala calA gyaa| ___ 'harikezI' ne yaha saba kucha dekhaa| cintana karate hue isa niSkarSa para pahu~cA ki jo muMha se jahara ugalatA thA, vaha mArA gyaa| isake viparIta jo zAnta va nirviSa thA, use koI bhI kaSTa nahIM diyA gayA, vaha sakuzala rhaa| mujhe bhI kaSTa merI kaTu prakRti ke kAraNa huA hai| isa prakAra cintana karake prazAnta jIvana jIne ke lie mani banane ke lie taiyAra ho gyaa| saMyamI banakara tapa:sAdhanA karane lgaa| vihAra karate-karate harikezI muni 'vArANasI nagarI' ke "tinduka' vana meM eka yakSa ke mandira meM
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 375 kAyotsarga meM sthita ho gye| 'harikezI' muni kI tapasyA aura cAritra kI utkRSTatA se prabhAvita hokara vaha yakSa muni kA bhakta bana gayA aura muni kI sevA meM rahane lgaa| . ___ekadA muni upavana meM dhyAnastha the| usa samaya rAjaputrI 'bhadrA' vahA~ aayii| maile-kucaile kapar3oM meM muni ko dekhakara nAka-bhauM sikor3akara nindA karane lgii| muni to samatA meM lIna the, lekina yakSa muni kI nindA na saha skaa| usane kupita hokara kanyA ko nindA kA phala cakhAne ke lie aceta karake girA diyaa| usake muMha se khUna bahane lgaa| sakhiyoM se saMvAda sunakara rAjA vahA~ AyA aura muni se kSamAyAcanA kii| rAjakanyA ke zarIra meM praviSTa hokara yakSa ne kahA--'maiM ise tabhI chor3a sakatA hU~, jaba tuma isakA vivAha mere sAtha kro|' maratA kyA na karatA / rAjA ne svIkAra kiyaa| purohita ko bulAkara rAjA ne kanyA muni ko arpaNa kara dii| .. yakSa 'tinduka' vana meM calA gyaa| kanyA muni ke pAsa raha gii| muni ne kahA-'maiM to brahmacArI huuN| mere patnI kA kyA kAma?' rAjA cakkara meM par3a gyaa| aba kyA kare? cANDAla-patnI kA rAjA kare bhI kyA? rAja-purohitoM, paMDitoM se pUchakara rAjA isa nirNaya para AyA ki muni kI parityaktA patnI purohitoM ko dI jA sakatI hai| rAjA ne apanI usa putrI kA 'rudradatta' nAma ke purohita se vivAha kara diyaa| rAjakanyA ko pAkara purohita ko to prasanna honA hI thaa| - 'rudradatta' purohita ne usa kanyA ko zuddha karane ke lie eka vizAla yajJa kiyaa| maMDapa meM veda-mantroM kA uccAraNa ho rahA thaa| cAroM ora bhojana sAmagrI * makara rahI thii| itane meM 'harikezI' muni vahA~ bhikSArtha A ge| * bhaddI zakla vAle. muni ko yajJa-maNDapa meM Aye dekhakara brAhmaNa loga kupita ho utthe| jaldI se haldI muni ko vahA~ se cale jAne ke lie khaa| zAnta bhAva se muni ne kahA--'maiM bhikSA lene AyA huuN|' brAhmaNa tumheM yahA~ bhikSA nahIM milegii| bhojana adhika hogA to karaDI para pheMka deMge, para tujhe nahIM deNge| cala haTa yahA~ se, anyathA mAra-pITakara bhagAnA 'pdd'egaa|' kupita hokara brAhmaNa loga muni ko mArane lge| taba vaha yakSa aayaa| usane muni ke zarIra meM praviSTa hokara brAhmaNoM ko behoza karake jamIna para paTaka diyaa| una brAhmaNoM ke muMha se khUna bahane lgaa| jaba patA lagA taba 'rudradatta'
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ 376 jaina kathA koSa . . aura 'bhadrA' vahA~ aaye| 'harikezI' ko dekhakara ve vandana karane lge| 'bhadrA' ne sabako samajhAyA 'tuma loga aise muni kI nindA kyoM karate ho? muni to bahuta pratApI sAdhaka tathA samatAzIla haiN|' taba ye saba zAnta hue| apane kiye para anutApa karane lage, taba yakSa calA gyaa| muni ne sthiti spaSTa karate hue kahA--'yakSa ne yaha sArA kiyA hai| merA hAtha isameM bilkula nahIM hai| taba taka saba kI AMkha khula..cukI thiiN| atyAgraha kara muni ko AhAra diyaa| muni ne apane eka mAsa ke bapa kI pAraNA kiyaa| supAtradAna kI mahimA se cAroM ora 'ahodAnaM' kI dhvani Ane lgii| 'harikezI' muni ne unako bhI upadeza diyaa| cANDAla-kula meM utpanna 'harikezI' muni ne apanI sAdhanA ke bala para kevalajJAna prApta kiyA aura siddha-buddha-mukta hue| . -uttarAdhyayana 12 218. harirAjA 'kauzAmbI' nagarI meM 'sumukha' nAma kA rAjA rAjya karatA thaa| eka dina vaha krIr3A karane gyaa| usa samaya 'vIraka' mAlI kI patnI 'vanamAlA' ko rAjA ne dekhaa| dekhate hI rAjA use pAne ke lie lalacA utthaa| kAmAndha bane rAjA ne 'vanamAlA' kA apaharaNa karavA liyA aura 'vIraka' ko dhakkA dekara nikAla diyaa| 'vIraka' ko yaha sArA dRzya dekhakara bahuta duHkha huaa| apanI patnI ke viyoga meM pAgala banA vaha nagara meM ghUmane lgaa| 'hA vanapAlA ! hA vanamAlA! karatA hai, parantu usakA du:kha miTAne vAlA kauna? ____eka dina kI bAta, 'vIraka' vilApa karatA huA mahaloM ke nIce se gujraa| Upara mahaloM meM 'vanamAlA' ko liye mahArAja 'samukha' baiThA thaa| jyoMhI usake kAna meM 'vanamAlA' kA nAma paDA, 'vIraka' ko dekhA, sahasA usakI bhAvanA bdlii| socA-maiMne usakI patnI kA haraNa karake kiyA to sacamuca anyAya hii| itane meM akasmAt bijalI girii| ve donoM marakara 'harivarSa kSetra' meM yugala rUpa meM paidA hue|
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 377 udhara vIraka marakara saudharma devaloka meM 'kilviSika' deva huaa| avadhijJAna se apane pUrvabhava ko dekhA to 'sumukha' aura 'vanamAlA' ko yugala rUpa meM paayaa| 'vIraka' ne socA--inase badalA to avazya lenA hai| yadi ye yahA~ mareMge to devarUpa me paidA hoNge| ataH pratizodha lene ke lie usa yugala ko bharatakSetra ke 'campApura' meM lA baiThAyA aura 'campApura' kA rAjA-rAnI banA diyaa| AkAzavANI se kahA--'isa yugala ko maiM 'harivarSa kSetra' se lAyA huuN| ye sarvathA rAjA banane yogya haiN| inheM pazu-pakSiyoM kA mAMsa khUba khilaanaa|' deva ne apanI zakti se usa yugala ke zarIra kA pramANa bhI kama kara diyaa| usakA nAma yahA~ 'harirAjA' rakhA / yahA~ se marakara naraka meM gyaa| isI 'harirAjA' ke nAma para 'harivaMza' claa| -sthAnAMgavRtti 10 216. harisena cakravartI 'kapilapura nagara' ke svAmI 'mahAhari' kI paTarAnI kA nAma thA 'mhissii'| usane caudaha svapnoM se sUcita eka mahAsaubhAgyazAlI putra ko janma diyA, jisakA nAma 'harisena' rakhA gyaa| ___ yuvAvasthA meM 'harisena' rAjya-pada para avasthita huaa| cakraratna utpanna hone ke bAda digvijaya kI aura cakravartI samrAT bnaa| anta meM sabhI Rddhi saMpatti ko ThukarAkara saMyama liyaa| kevalajJAna prApta karake mokSa prApta kiyaa| ye dasaveM cakravartI the| . -triSaSTi zalAkApuruSa caritra 220. hastipAla rAjA pUrva bhAratIya aMcala meM avasthita 'pAkApurI' nagarI kA svAmI thA 'hstipaal'| rAjA 'hastipAla' bhagavAn mahAvIra kA ananya bhakta thaa| bhagavAn mahAvIra ne 'hastipAla' kI vizeSa prArthanA para usakI rathazAlA meM apanA cArtumAsa kiyaa| yaha prabhu kA antima cAturmAsa siddha huaa| isI rathazAlA meM bhagavAn mahAvIra ne anazana kiyaa| solaha prakAra ke anazana se kArtika kRSNA amAvasyA kI rAtri meM usI rathazAlA meM nirvANa prApta kiyaa| -samabAyAMga 55
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa jaina kathA koSa 376 1. bIsa viharamAna tIrthaMkara 2. tIrthaMkara tathA anya caritroM se sambandhita pramukha bAteM
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa pariziSTa : 1 bIsa viharamAna tIrthaMkara 381 (jaina sUtroM ke anusAra madhyaloka kAphI bar3A hai| isameM asaMkhyAta dvIpa-samudra haiM, jo eka-dUsare ko cUr3I ke samAna ghere hue haiN| isake kendra meM jambUdvIpa hai aura sabase antima samudra svayaMbhUramaNa hai| inameM jambUdvIpa thAlI ke AkAra kA hai aura zeSa sabhI dvIpa- samudra cUr3I ke AkAra ke haiM / dvIpa- samudra saba eka-dUsare se dugune AkAra vAle haiM aura sabake kendra meM sthita jambUdvIpa eka lAkha yojana vistAra vAlA hai / vartamAna jAnA huA sampUrNa vizva to jambUdvIpa ke eka bhAga bharatakSetra kA bhI eka bhAga mAtra hai, jise jainazAstroM meM AryakhaNDa kahA gayA hai| ina asaMkhyAta dvIpa - samudroM meM se manuSyoM kA nivAsa kevala DhAI dvIpoM meM hI hai / ye DhAI dvIpa haiM-- jambUdvIpa, dhAtakIkhaNDadvIpa aura arddhapuSkaradvIpa / inhIM DhAI dvIpoM meM tIrthakara utpanna hote haiM aura vicaraNa karate haiM / jambUdvIpa ke videhakSetra ke madhya bhAga meM meru parvata hai / parvata ke pUrva meM sItA aura pazcima meM sItodA mahAnadI hai| donoM nadiyoM ke uttara aura dakSiNa meM ATha-ATha vijaya haiN| isa prakAra jambUdvIpa ke videhakSetra meM ATha-ATha kI paMkti meM battIsa vijaya haiN| ina donoM vijayoM meM jaghanya ( kama-se-kama ) 4 tIrthaMkara sadA rahate haiM arthAt pratyeka ATha vijayoM kI paMkti meM kama-se-kama eka tIrthaMkara sadA rahate haiM / pratyeka vijaya meM eka tIrthakara ke hisAba se utkRSTa (adhika-se-adhika ) battIsa tIrthaMkara rahate haiM / dhAtakIkhaNDa aura puSkarArddha dvIpa ke cAroM videhakSetroM meM bhI Upara likhe anusAra hI battIsa-battIsa vijaya haiN| pratyeka videhakSetra meM Upara likhe anusAra jaghanya cAra aura utkRSTa battIsa sadA rahate haiN| kula videhakSetra pA~ca haiM aura unameM 160 vijaya haiN| isa prakAra sabhI vijayoM meM jaghanya 20 aura utkRSTa 160 tIrthaMkara rahate haiN| ina videhakSetroM ke atirikata DhAI dvIpoM meM pA~ca bharatakSetra aura pA~ca airAvatakSetra haiN| ina kSetroM meM utsarpiNI- avasarpiNI rUpa kAlacakra hai| pratyeka utsarpiNI-avasarpiNI meM chaha-chaha Are (kAle vibhAga) hote haiN| jaba ina kSetroM meM avasarpiNI kAla kA cauthA ArA aura utsarpiNI kAla kA tIsarA ArA hotA
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ 382 jaina kathA koSa hai, taba yahA~ bhI pratyeka bharatakSetra aura airAvata kSetra meM eka- eka tIrthaMkara hote haiN| ina donoM kSetroM meM 10 tIrthakara hote haiM / ataH pA~coM videhakSetra ke 160 aura pA~ca-pA~ca bharata-airAvata kSetroM ke 10 kula utkRSTa 170 tIrthaMkara hote haiM lekina kAla - pariNamana cakra ke kAraNa aisA niyama nahIM ki ina bharata aura airAvata kSetroM meM tIrthaMkara sadA raheM hI / isalie jaba tIrthakaroM kI jaghanya saMkhyA hotI haiM to bharata aura airAvata kSetroM meM koI tIrthaMkara nahIM rhte| sirpha videhakSetroM meM hI tIrthaMkara rahate haiM, ataH unakI saMkhyA bIsa hI raha jAtI hai / vartamAna kAla meM pA~coM videhakSetra meM bIsa tIrthaMkara vidyamAna haiN| unheM viharamAna kahate haiN| una sabakI Ayu caurAsI lAkha pUrva kI hotI hai| unakA saMkSipta paricaya yahA~ diyA jA rahA hai| 1. zrI sImandhara svAmI 'sImandhara' prabhu pahale viharamAna tIrthaMkara haiN| inakA janma 'jambUdvIpa' ke pUrva mahAvidehakSetra meM puSpakalAvatI vijaya kI puNDarIkiNI nagarI meM huA / inake pitA kA nAma mahArAja 'zreyAMsa' aura mAtA kA nAma 'satyakI' hai| caudaha svapnoM se sUcita usa putraratna ke RSabha kA lAMchana dekhakara sabane unheM mahApuruSa mAnA aura unakA nAma diyA 'sImandhara' arthAt saMyama kI sImA ko dharane vAle / yuvAvasthA meM ApakA dehamAna pA~ca sau dhanuSa ho gayA / rukmiNI nAma kI eka sundara rAjakanyA se ApakA vivAha huA / tirAsI lAkha pUrva taka saMsAra meM rahakara dIkSita bane, kevalajJAna prApta kiyA / ApakI sarvAyu caurAsI lAkha pUrva kI hai| jaba bharatakSetra meM utsarpiNI kAla ke tIsare Are meM pandrahaveM tIrthaMkara vicara rahe hoMge, usa samaya ApakA nirvANa hogA / 2. zrI yugamandhara svAmI ye dUsare viharamAna tIrthaMkara haiN| inakA janma jambUdvIpa kI pazcima mahAvideha kI 'vapu vijaya' meM 'vijayA' nAma kI nagarI meM huA / inake pitA kA nAma sudRr3ha tathA mAtA kA nAma sutArA hai| gaja lAMchana vAle yugamandhara prabhu kA priyaMgalA nAma kI rAjakanyA se vivAha huA /
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 383 tirAsI lAkha pUrva kI Ayu meM Apane dIkSA lii| kevalajJAna prApta karake janakalyANa kara rahe haiN| Apa isa samaya vapu vijaya meM virAjamAna haiN| 3. zrI bAhusvAmI ye tIsare viharamAna tIrthakara haiN| inakA janma jambUdvIpa kI pUrva mahAvideha meM vaccha nAma kI vijaya meM susImApurI meM huaa| Apake pitA kA nAma mahArAja sugrIva aura mAtA kA nAma vijayArAnI hai| mRga lAMchana yukta isa rAjakumAra kA nAma bAhu kumAra rakhA gyaa| yuvAvasthA meM mohanA devI ke sAtha meM vivAha huaa| tirAsI lAkha pUrva kI Ayu meM Apane dIkSA lii| kevalajJAna prApta kiyA aura vaccha vijaya meM vicarakara jana-jana kA kalyANa kara rahe haiN| 4. zrI subAhu svAmI ye cauthe viharamAna tIrthakara haiN| jambUdvIpa kI pazcima mahAvideha meM vapu nAma kI vijaya kI vItazokA nAma kI nagarI meM ApakA janma huaa| Apake pitA kA nAma niSar3ha tathA mAtA kA nAma sunandA hai| Apake vAnara kA lAMchana thaa| ApakI patnI kA nAma 'kiMpuraSA' hai| tirAsI lAkha pUrva kI Ayu meM Apa bhogoM se uparata hokara saMyamI bane / kevalajJAna prApta kiyaa| vartamAna meM Apa vapu vijaya meM dharma-pracAra karate hue virAjamAna haiN| 5. zrI sujAta svAmI Apa pA~caveM viharamAna tIrthakara haiN| dhAtakIkhaNDadvIpa ke pUrva mahAvideha meM eka vijaya hai jisakA nAma hai 'pussklaavtii'| usa 'puSkalAvatI' vijaya kI puNDarIkiNI nagarI meM ina pA~caveM virahamAna tIrthaMkara kA janma huaa| Apake pitA kA nAma devasena aura mAtA kA nAma devasenA hai| sujAtakumAra kA jayasenA nAma kI rAjakanyA se vivAha huaa| inake sUrya kA cihna hai| svarNa ke samAna tana kI kAnti hai| tirAsI lAkha pUrva taka ghara meM rahakara saMyamI bane / kevalajJAna prApta kiyaa| vartamAna meM puSkalAvatI vijaya meM vicara rahe haiN|
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ 384 jaina kathA koSa 6. zrI svayaMprabha svAmI Apa chaThe viharamAna tIrthakara haiN| dhAtakIkhaNDa dvIpa ke vapu nAmaka vijaya kI vijayA nagarI meM mitrasena rAjA ke yahA~ svayaMprabha svAmI kA janma huaa| inakI mAtA kA nAma sumaMgalA hai| Apake candra kA cihna hai| pA~ca sau dhanuSa kI U~cAI hai| vIrasenA nAma kI rUpavatI kanyA ke sAtha yuvAvasthA meM ApakA vivAha huaa| __vArSika dAna dekara Apane tirAsI lAkha pUrva kI Ayu meM saMyama svIkAra kiyaa| kevalajJAna prApta karake apanI divya vANI ke dvArA jana-jana kA kalyANa karate hue Apa vicara rahe haiN| 7. RSabhAnana svAmI Apa sAtaveM viharamAna tIrthaMkara haiN| dhAtakIkhaNDadvIpa kI pUrva mahAvideha meM vapu nAmaka vijaya meM susImA nagarI meM ApakA janma huaa| pitA kA nAma kIrtirAya aura mAtA kA nAma vIresanA hai| kaMcana varNI kAyA aura siMha kA cihna dekhakara mAtA-pitA ne putra kA nAma rakhA RSabhAnana / yuvAvasthA meM jayAdevI ke sAtha ApakA vivAha huaa| ___ tirAsI lAkha pUrva kI Ayu meM Apa dIkSita hue| kevalajJAna prApta kiyA aura tIrthakara bane / vartamAna meM Apa vapu vijaya meM vicaraNa kara rahe haiN| 8. anantavIrya svAmI Apa AThaveM viharamAna tIrthakara haiN| dhAtakIkhaNDa ke pazcima mahAvideha meM eka nagarI hai vItazokA, jo ki nalinAvatI vijaya meM hai| usa nagarI meM ApakA janma huaa| Apake pitA kA nAma megharAja aura mAtA kA nAma maMgalAvatI hai| gajacihnayukta putra kA nAma anantavIrya rakhA gyaa| inakI patnI kA nAma vijayAdevI hai| dIkSita hokara tathA kevalajJAna prApta karake tIrthakara bane aura vartamAna meM nalinAvatI vijaya meM virAjamAna haiN| 6. sUraprabha svAmI dhAtakIkhaNDadvIpa ke paymahAvideha meM puSkalAvatI vijaya hai| usakI puNDarIkiNI nagarI meM nauveM viharamAna tIrthakara sUraprabha svAmI kA janma huaa| Apake pitA
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 385 kA nAma mahArAja vijaya tathA mAtA kA nAma mahArAnI vijayA hai| Apa candra lAMchana yukta haiN| ApakI patnI kA nAma 'nandasenA' hai| tirAsI lAkha pUrva kI Ayu meM Apa saMyamI bane / kevalajJAna upArjana karake tIrthakara pada prApta kiyaa| vartamAna meM Apa puSkalAvatI vijaya meM vicara rahe haiN| 10. vizAladhara svAmI . Apa dasaveM viharamAna tIrthakara haiN| dhAtakIkhaNDa meM pazcima mahAvideha meM sthita vapu vijaya kI vijayApurI meM ApakA janma huaa| Apake pitA nabharAya tathA atyanta rUpavatI bhadrA mahArAnI ApakI mAtA haiN| Apake sUrya kA lAMchana hai| ApakI patnI kA nAma vimalAdevI hai| ___tirAsI lAkha pUrva kI Ayu meM saMyama lekara kevalajJAna prApta kiyA aura tIrthakara pada prApta kiyaa| vartamAna meM Apa vayu vijaya meM vicaraNa kara rahe haiN| 11. vajradhara svAmI ina gyArahaveM viharamAna tIrthakara kA janma dhAtakIkhaNDadvIpa kI pUrva mahAvideha meM huaa| inakA paricaya isa prakAra haivijaya vaccha patnI vijayA nagarI susImApurI lAMchana zaMkha pitA padmaratha gRhasthavAsa tirAsI lAkha pUrva mAtA sarasvatI __ vartamAna meM Apa vaccha vijaya meM vicara rahe haiN| 12. candrAnana svAmI viharamAna bArahaveM mAtA padmAvatI dvIpa dhAtakIkhaNDadvIpa lAMchana vRSabha nalinAvatI patnI lIlAvatI nagarI vItazokA gRhasthAvAsa tirAsI lAkha pUrva pitA valmIka sarvAyu caurAsI lAkha pUrva ye candrAnana prabhu nalinAvatI vijaya meM vicara rahe haiN| vijaya
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ 386 jaina kathA koSa 13. candrabAhu svAmI candrabAhu svAmI terahaveM viharamAna tIrthakara haiN| puSkarArddha dvIpa ke pUrva mahAvideha meM puSkalAvatI vijaya kI puNDarIkiNI nagarI meM Apane janma liyaa| pitA kA nAma devAnanda tathA mAtA kA nAma reNukA hai| ApakI caMdanavarNI kAyA para padma kamala kA cihna hai| ApakI patnI kA nAma sugaMdhA hai| ___ tirAsI lAkha pUrva kI Ayu meM Apane dIkSA lii| kevalajJAna prApta kiyA aura tIrtha sthApana kiyaa| vartamAna meM Apa puSkarArddha dvIpa kI puSkalAvatI vijaya meM vicaraNa kara rahe haiN| mahAbala kSetra padma 14. bhujaMga svAmI viharamAna caudahaveM pitA dvIpa puSkarArddha dvIpa mAtA susImA pazcima mahAvideha cihna vijaya vapu patnI gandhasenA nagarI vijayApurI . gRhasthavAsa tirAsI lAkha pUrva tirAsI lAkha pUrva kI Ayu taka gRhasthavAsa ke uparAnta saMyama lekara Apane kevalajJAna prApta kiyaa| vartamAna meM puSkarArddha dvIpa kI vapu vijaya meM vicara rahe haiN| dvIpa candra 15. Izvara svAmI viharamAna pandrahaveM mAtA yazojjvalA ardhapuSkadvIpa cihna kSetra pUrvamahAvideha patnI candrAvatI vijaya vatsa gRhasthavAsa tirAsI lAkha pUrva nagarI susImApurI sarvAyu caurAsI lAkha pUrva pitA rAjasena gRhasthavAsa ke uparAnta dIkSA lekara Apane kevalajJAna kA upArjana kiyA aura tIrthakara bane / vartamAna meM ardhapuSkaradvIpa kI vatsa vijaya meM cara
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ viharamAna dvIpa kSetra vijaya nagarI sarvAyu viharamAna dvIpa kSetra vijaya nagarI pitA viharamAna dvIpa kSetra vijaya nagarIla pitA 16. nemiprabha svAmI solahaveM pitA mAtA cihna patnI gRhasthavAsa ardhapuSkaravaradvIpa pazcima mahAvideha nalinAvatI vItazokA caurAsI lAkha pUrva vartamAna meM tIrthaMkara paryAya meM Apa nalinAvatI vijaya meM vicara rahe haiM / 17. vIrasena svAmI satrahaveM mAtA cihna patnI viharamAna dvIpa ardhapuSkaravaradvIpa pUrva mahAvideha puSkalAvatI puNDakarIkiNI bhUmipAla 18. mahAbhadra svAmI gRhasthavAsa sarvAyu aThArahaveM mAtA puSkarArddhadvIpa cihna patnI pazcima mahAvideha 3 gRhasthavAsa sarvAyu jaina kathA koSa 387 16. devayajJa svAmI mahArAjA vIra mahArAnI senAdevI sUrya mohinI tirAsI lAkha pUrva vapu vijayA devarAya vartamAna meM tIrthaMkara paryAya meM Apa vapu vijaya meM vicara rahe haiM / mAtA unnIsaveM puSkarArddhadvIpa cihna bhAnumatI vRSabha rAjasenA tirAsI lAkha pUrva caurAsI lAkha pUrva ubhayA hAthI sUryakAntA tirAsI lAkha pUrva caurAsI lAkha pUrva gaMgAdevI candra
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ 388 jaina kathA koSa kSetra pUrvamahAvideha - patnI padmAvatI vijaya vaccha gRhasthavAsa tirAsI lAkha pUrva nagarI susImA sarvAyu caurAsI lAkha pUrva pitA sarvabhUti vartamAna meM tIrthakara paryAya meM Apa vaccha vijaya meM vicaraNa kara rahe haiN| kSetra 20. ajitavIrya svAmI viharamAna bIsaveM cihna ratnamAlA dvIpa ardhapuSkaradvIpa patnI svastikA pazcima mahAvideha __ varNa kaMcana varNa vijaya nalinAvatI kAyA pA~ca sau dhanuSa nagarI vItazokA gRhasthavAsa tirAsI lAkha pUrva pitA rAjyapAla sarvAyu ___ caurAsI lAkha pUrva mAtA karNikA vartamAna meM tIrthakara rUpa meM Apa vapu vijaya meM vicara rahe haiN| -zrI viharamAna ekaviMzati sthAnaka (trilokasAra)
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 386 pariziSTaH 2 tIrthaMkaroM tathA anya caritroM se sambandhita pramukha bAteM (yahA~ tIrthakaroM ke va anya kathAoM meM AyI huI kucha bAtoM ko vistAra ke sAtha diyA jA rahA hai, jo caritroM meM sirpha saMketa mAtra thIM / cauMtIsa atizaya pratyeka tIrthaMkara ina cauMtIsa atizayoM se yukta hote haiM1. keza-roma zmazru nahIM bar3hate / 2. zarIra roga - rahita rahatA hai / I 3. rakta aura mAMsa dUdha ke samAna zveta hote haiM 4. zvAsocchvAsa meM kamala jaisI madhura sugaMdha hotI hai / 5. AhAra - nIhAra vidhi netroM se agocara hotI haiN| 6. sira ke Upara AkAza meM tIna chatra hote haiM / 7. unake Age-Age AkAza meM dharmacakra calatA hai 1 8. unake donoM ora AkAza meM zveta cAmara hote haiN| 6. sphaTika siMhAsana / 10. indradhvaja Age-Age calatA hai| 11. jahA~-jahA~ tIrthaMkara bhagavAn Thaharate haiM, vahA~-vahA~ azoka - vRkSa hotA hai 12. prabhA - maNDala | 13. tIrthakaroM ke Asa-pAsa kA bhUmi-bhAga ramya hotA hai / 14. kAMTe auMdhe muMha ho jAte haiM / 15. RtueM anukUla rahatI haiN| 16. sukhakArI pavana calatI hai| 17. bhUmi kI dhUla jala- binduoM se zAnta rahatI hai / 18. pA~ca prakAra ke acitta phUloM kA Dhera lagA rahatA hai 1 16-20. azubha zabda, rUpa, gaMdha, rasa, sparza kA abhAva ho jAtA hai aura zubha zabda Adi prakaTa hote haiN| 21. bhagavAn kI vANI eka yojana taka samAna rUpa se sunAI detI hai T 22. bhagavAn kA pravacana ardhamAgadhI bhASA meM hotA hai 1
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ 360 jaina kathA koSa 23. kintu samasta zrotA apanI-apanI bhASA meM samajhate haiM / 24. bhagavAn ke sAnnidhya meM janmajAta vairI apanA vaira bhUla jAte haiM / 25. virodhI bhI namra ho jAte haiM / 26. prativAdI niruttara ho jAte haiN| 27-28. bhagavAn ke Asa-pAsa paccIsa yojana ke parimaNDala meM Iti tathA mArI Adi nahIM hotI / 26-33. jahA~-jahA~ bhagavAn vihAra karate haiM vahA~-vahA~ svacakra, paracakra, ativRSTi, anAvRSTi, durbhikSa, roga Adi ke upadrava nahIM hote / 34. bhagavAn ke caraNa-sparza se usa kSetra ke pUrvotpanna sAre upadrava zAnta ho jAte haiN| | - samavAyAMga sUtra, 34 ATha karma 1. jJAnAvaraNa, 2. darzanAvaraNa, 3. mohanIya, 4. antarAya. (ye cAra ghAti karma haiM / ) 5. vedanIya, 6. nAma, 7. gotra, 8. AyuSya / bAraha guNa kevalajJAna prApta hone para arihaMtoM meM ye bAraha guNa prakaTa hote haiM-- 7. divyadhvani 8. cAmara 9. sphaTika siMhAsana 10. tIna chatra 11. AkAza meM deva dundubhi 12. bhAmaNDala 1. anantajJAna 2. anantadarzana 3. anantacAritra (sukha) 4. anantabala 5. azoka vRkSa 6. devakRta puSpavRSTi inameM prathama cAra Atmazakti ke rUpa meM prakaTa hote haiM aura pA~ca se bAraha taka bhaktivaza devatAoM dvArA kiye jAte haiN| prathama cAra ko 'ananta catuSTaya' tathA zeSa ATha ko 'aSTa mahApratihArya' bhI kahate haiM /
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ paiMtIsa vacanAtizaya tIrthaMkaroM kI vANI megha ke samAna gambhIra hotI hai aura vaha kabhI niSphala nahIM jAtI / unakI vANI ina paiMtIsa atizayoM se sampanna hotI hai-- 1. lakSaNa yukta / 2. ucca svabhAva yukta / 3. grAmya zabdoM se rahita / 4. megha jaisI gambhIra / 5. pratidhvani yukta / 6. sarala / 7. rAga (svara) yukta / artha kI gambhIratA yukta / 8. 6. pUrvAparavirodha-rahita / 10. ziSTatAsUcaka | 11. saMdeharahita / 12. para - doSoM ko prakaTa nahIM karane vAlI / 13. zrotAoM ke hRdaya ko Anandita karane vAlI / 14. dezakAla ke anurUpa / 15. vivecya viSaya kA anusaraNa karane vAlI / 16. paraspara sambaddha aura ativistAra se rahita / jaina kathA koSa 361 17. pada va vAkyAnusAriNI / 18. pratipAdya viSaya ke bAhara na jAne vAlI / 16. amRta-sI madhura / 20. marmaghAta se rahita / 21. dharma-mokSarUpa puruSArtha kI puSTi karane vAlI / 22. abhidheya artha kI gambhIratA se yukta / 23. Atma-prazaMsA va para- nindA se mukta | 24. sarvatra zlAghanIya / 25. kAraka, liMga Adi vyAkaraNasammata / 26. zrotAoM ke mana meM jijJAsA jAgRta karane vAlI /
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ 362 jaina kathA koSa 27. adbhuta artha-racanA meM sakSama | 28. vilamba doSa rhit| 26. vibhrama doSa rhit| 30. vicitra artha vaalii| 31. sAmAnya vacana se kucha vizeSatA vAlI / 32. vastu-svarUpa kA sAkAra varNana prastuta karane meM samartha / 33. sattva va ojyukt| 34. sva-para ko khinna nahIM karane vaalii| 35. vivakSita artha ko samyak va pUrNarUpa se siddha karane vaalii| -samavAyAMga sUtra, 35 caudaha zubha svapna tIrthakara kA jIva jaba mAtA ke garbha meM AtA hai to mAtA caudaha zubha svapna dekhatI hai1. gaja 8. dhvajA 2. vRSabha 9. kumbha kalaza 3. siMha 10. padma sarovara 4. lakSmI 11. kSIra samudra 5. puSpamAlA 12. deva vimAna 6. candra 13. ratna rAzi 7. sUrya 14. nirdhUma agnishikhaa| -kalpasUtra, sUtra 33 bIsa sthAna tIrthakara rUpa meM janma lene se pahale tIrthaMkaroM kI AtmA pUrvajanmoM meM aneka prakAra ke tapa Adi kA anuSThAna kara tIrthakara nAmakarma kA upArjana karatA hai| vaha bIsa sthAnoM meM kisI bhI sthAna kI utkRSTa ArAdhanA kara tIrthakara nAmakarma bAMdhatI hai| ve bIsa sthAna isa prakAra haiM 1. arihaMta kI bhkti| 2. siddha kI bhkti|
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 363 3. pravacana kI bhkti| 4. guru kI bhakti / 5. sthavira kI bhkti| 6. bahuzruta (jJAnI) kI bhakti / 7. tapasvI kI bhkti| 8. jJAna meM niraMtara upayoga rkhnaa| 6. samyaktya kI nirdoSa ArAdhanA krnaa| 10. utkaTa saMyama bhaavnaa| 11. guNavAnoM kA vinaya krnaa| -- 12. vidhipUrvaka SaDAvazyaka krnaa| 13. zIla evaM vratoM kA nirdoSa paaln| 14. utkaTa vairAgya bhaavnaa| 15. tapa va tyAga kI utkRSTatA / 16. caturvidha saMgha ko samAdhi utpanna krnaa| 17. apUrva jJAna kA AbhAsa / 18. vItarAga-vacanoM para dRr3ha shrddhaa| 16. supaatr-daan| 20. jina pravacana kI prbhaavnaa| -jJAtAsUtra 8 tIrthakaroM kA kAla aura bAraha cakravartI 1. bharata cakravartI prathama tIrthakara bhagavAn RSabhadeva ke samaya meN| 2. sagara cakravartI dvitIya tIrthakara ajitanAtha ke samaya meM 3. maghavA pandrahaveM tIrthakara dharmanAtha aura solahaveM tIrthakara zAntinAtha ke antarakAla meM / 4. sanatkumAra pandrahaveM tIrthakara dharmanAtha aura solahaveM tIrthakara zAntinAtha ke antarAla kAla meM 5. zAntinAtha svayaM solahaveM tIrthakara 6. kuMthunAtha svayaM satrahaveM tIrthakara 7. aranAtha svayaM aThArahaveM tIrthakara
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ 364 jaina kathA koSa 8. subhUma aThArahaveM tIrthakara aranAtha va unnIsaveM tIrthakara mallinAtha ke antarAla meM / 9. padma bIsaveM tIrthakara munisuvrata ke samaya meM 10. hariSeNa ikkIsaveM tIrthakara naminAtha ke samaya meM 11. jayasena naminAtha va ariSTanemi ke antarAla meM 12. brahmadatta ariSTanemi va pArzvanAtha ke antarAla meN| tAraka tIrthaMkaroM kA kAla aura baladeva, vAsudeva Adi baladeva vAsudeva prativAsudeva samaya 1. acala tripRSTha azvagrIva zreyAMsanAtha ke kAla meM 2. vijaya dvipRSTha vAsupUjya ke kAla meM 3. sudharma svayaMbhU meraka vimalanAtha ke kAla meM 4. suprabha puruSottama madhukaiTabha anantanAtha ke kAla meM 5. sudarzana / puruSasiMha . nizumbha dharmanAtha ke kAla meM 6. nandI puruSapuNDIka bali aranAtha va mallinAtha ke antarAla meM 7. naMdimitra datta prahalAda aranAtha va mallinAtha ke antarAla meM 8. rAma munisuvrata va naminAtha ke antarAla meM 6. padma balabhadra kRSNa jarAsandha neminAtha ke tIrthakAla meN| lakSmaNa rAvaNa .
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina kathA koSa 365 sandarbha-grantha-sUcI grantha kartA samaya 1. anuttaropapAtika dazA sUtra gaNadhara sudharmA (Agama) 2. ankRddazA sUtra (Agama) gadhadhara sudharmA 3. abhayakumAra carita candratilaka upAdhyAya vi.13vIM sadI 4. AkhyAnakamaNi koSa AcArya devendragaNi vi. 12vIM sadI 5. AcArAMga cUrNi jinadAsa gaNi mahattara chaThI sadI 6. AcArAMga sUtra (Agama) gaNadhara sudharmA 7. Avazyaka cUrNi jinadAsa gaNi mahattara chaThI sadI 8. Avazyaka niyukti AcArya bhadrabAhu chaThI sadI 6. Avazyaka malayagirivRtti AcArya malayagiri 12vIM sadI 10. Avazyaka haribhadrIyA vRtti AcArya haribhadra chaThI sadI 11. uttarAdhyayana kamalasaMyamIyA AcArya kamalasaMyama vRtti 12. uttarAdhyayana bhAvavijayA vRtti zrI bhAvavijayagaNi 13. uttarAdhyayana sUtra (Agama) gaNadhara sudharmA 14. upadeza prAsAda zrI vijayalakSmI sUri vi. 18vIM sadI 15. upadezamAlA dharmadAsa gaNi 16. upAsakadazA sUtra (Agama) gaNadhara sudharmA 17. RSimaNDala prakaraNavRtti dharmaghoSa sUri (vRttipadmanaMdi gaNi) 16vIM sadI 18. aupapAtika sUtra (Agama) gaNadhara sudharmA 16. kalpasUtra subodhikA vinayavijaya upAdhyAya 17vIM sadI 20. jJAtA sUtra vRtti abhayadeva sUri 12vIM sadI 21. jJAtA sUtra (Agama) gaNadhara sudharmA 22. candana malayagirirAsa bhANavijaya 1812 23. jambUdvIpa pannattIsUtra (Agama) gaNadhara sudharmA 24. ThANAMga vRtti abhayadeva sUri 12vIM sadI 25. ThANaM zalAkApuruSa caritra AcArya hemacandra 12vIM sadI
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ 366 jaina kathA koSa 27. dazavaikAlika niyukti 28. dhannAzAlibhadra caritra 26. dharmaratnaprakaraNa (vRtti) 30. dharmopadezamAlA 31. naMdI vRtti 32. nirayAvaliyA sUtra ( Agama) 33. nizItha cUrNi 34. pariziSTa parva 35. pANDava purANa 36. pArzvanAtha caritra 37. puhavIcandra caritra (pRthvIcaMdra carita) 38. bhagavatI sUtra (Agama) 36. bhagavatI sUtra vRtti 40. bhattapainnA prakIrNaka 41. bharatezvara bAhubali vRtti 42. rAyapraseNI sUtra (Agama) 43. vardhamAna dezanA 44. vasudeva hiMDI 45. vipAka sUtra (Agama) 46. vividha tIrtha kalpa 47. vizeSAvazyaka bhASya. 48. vyavahAra sUtra vRtti 46. samatta sattati 50. samavAyAMga sUtra (Agama) 51. virisiravAla kahA 52. sUtrakRtAMga sUtra (Agama) 53. harivaMza purANa * AcArya bhadrabAhu bhadragupta AcArya zAnti sUri jayasiMha sUri * malayAgiri gaNadhara sudhA jinabhadra gaNi mahattara AcArya hemacandra bhaTTAraka zubhacandra udayavIra gaNi satyAcArya gaNadhara sudharmA abhayadeva sUri prakIrNaka Agama zubhazIla gaNi gaNadhara sudharmA zubhavardhana gaNi saMghadAsa gaNadhara sudharmA jinaprabhu sUri jinabhadra gaNi kSamAzramaNa malayagiri AcArya haribhadra sUri gaNadhara sudharmA ratnazekharasUri gaNadhara sudharmA jinasenAcArya chaThI sadI 14vIM sadI vi. saM. 615 12vIM sadI chaThI sadI 12vIM sadI 13vIM sadI 16vIM sadI vi. 16vIM sadI 12vIM sadI 5vIM sadI 13vIM sadI chaThI sadI 12vIM sadI chaThI sadI 13vIM sadI 8vIM sadI
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ 00 O IMATERIESMALL / kathA-kASa 0000 III SIC rreraat Sununia to H ) TAMATA munichatramalla PAK