________________
પ્રબુદ્ધ જીવન
માર્ચ, ૨૦૧૪
ઉપનિષદમાં પ્રાણવિચાર
| ડૉ. નરેશ વેદ
(લેખ કમાંકઃ સાત)
તેમાં કેટલાંક મૂર્ત (પ્રગટ) રૂપ છે અને કેટલાંક અમૂર્ત (આકારવિહીન) આપણે આગળ જોયું તેમ ઉપનિષદ જીવનવિજ્ઞાનના ગ્રંથો છે. રૂપ તત્ત્વો છે. જેમકે, પૃથ્વી, જળ અને અગ્નિ મૂર્ત છે, જ્યારે વાયુ એટલે એમાં બ્રહ્મ-બ્રહ્માંડ, આત્મા-પરમાત્મા, જગત-જીવનની અને આકાશ અમૂર્ત છે. સૃષ્ટિમાંનાં આ મૂર્તિ અને અમૂર્ત તત્ત્વો તે રવિ સાથોસાથ શરીર અને એની રચનાનો પણ વિગતવાર વિચાર થયો છે. મતલબ કે એક સત્ (હયાતી) ધરાવે છે અને બીજું ઋત (વ્યવસ્થા) છે. મનુષ્યશરીર પાંચ વર વડે બનેલું છે. એમાંનું પ્રથમ ક્લેવર ધરાવે છે. જેને આપણે સચરાચર સૃષ્ટિ કહીએ છીએ તે જીવન અને અન્ન છે. તેના વિશે આપણે લેખ ક્રમાંક છમાં વિચાર કર્યો હતો. ત્યાર જગત આ સત્ અને ઋતના સંયોગથી ઉત્પન્ન થયેલી છે. એ સત્ત્વો જ એના પછીનું ક્લેવર છે પ્રાણનું. આ પ્રાણ શું છે, એ શેમાંથી જન્મે છે, એ સર્જનના નિમિત્ત અને ઉપાદાન કારણો છે. ઉપનિષદકાર ઋષિઓની દૃષ્ટિ શેના પર અવલંબે છે, તેનું શરીરમાં ક્યાં સ્થાન છે અને શું કાર્ય છે. સમગ્ર બ્રહ્માંડમાં રહેલાં પાયારૂપ તત્ત્વો સુધી પહોંચેલી દેખાય છે. ટૂંકમાં, પ્રાણનું ભૌતિક અને આધ્યાત્મિક સ્વરૂપ કેવું છે એની વિશદ આ ભ્રષ્ટાઓના મત મુજબ બ્રહ્મતત્ત્વની ચાર લાક્ષણિકતાઓ છે. વિચારણા ઉપનિષદમાં થયેલી છે.
બ્રહ્મ પ્રકાશવાન છે, અનંતવાન છે, જ્યોતિષ્માન છે અને આયાતનવાન આ વિચારણા મુખ્યત્વે પ્રશ્ન, મુંડક, તૈતિરીય, છાંદોગ્ય અને છે. એનું આયાતનવાન ક્લેવર પ્રાણ, આંખ, કાન અને મન-એ ચાર બૃહદારણ્યક નામના ઉપનિષદોમાં થયેલી છે. જીવ, જગત અને જીવનનું મળીને બનેલું છે. એટલે એમ કહેવાય કે પ્રાણ આત્માનો ચોથો ભાગ વિજ્ઞાન સમજાવતાં એ દૃષ્ટાઓને એ ત્રણ બાબતો વિશેના મૂળભૂત છે. આત્મામાંથી આ પ્રાણ જન્મે છે. જેમ મનુષ્ય પર તેનો પડછાયો પ્રશ્નોના ઉત્તર આપવાનું થયું. એ મૂળભૂત પ્રશ્નો એટલે : જીવો ક્યાંથી આધાર રાખે છે, તેમ આત્મા પર જ આ પ્રાણ અવલંબિત છે. ઉત્પન્ન થાય છે, કેવી રીતે ઉત્પન્ન થાય છે, આ જીવશરીરને ક્યા ક્યા મનુષ્ય શરીર પાંચ મહાભૂતો (પૃથ્વી, જળ, અગ્નિ, વાયુ અને દેવો (શક્તિઓ) ધારણ કરી રાખે છે અને તે બધા દેવોમાં સૌથી આકાશ), પાંચ જ્ઞાનેન્દ્રિયો ( આંખ, કાન, નાક, જીભ અને ત્વચા) મુખ્ય (કે શ્રેષ્ઠ) દેવ કોણ છે. આવા મૂળભૂત પ્રશ્નો ઊભા કરી એના તથા પાંચ કર્મેન્દ્રિયો (હાથ, પગ, મુખ, ઉપસ્થ અને પાયુ) તેમજ ચાર ઉત્તર રૂપે જીવનવિજ્ઞાન સમજાવતાં તેઓ સ્પષ્ટ કરે છે કે પરમેશ્વરને અંત:કરણ (મન, બુદ્ધિ, ચિત્ત અને અહં) વડે બનેલું છે. આ બધાના પ્રજા (જીવો) ઉત્પન્ન કરવાની ઈચ્છા થઈ એટલે એમણે તપ (સંકલ્પ) અધિષ્ઠાતા દેવો (શક્તિઓ) છે. સ્થૂળ શરીર, દસ ઈન્દ્રિયો, ચાર વડે એક યુગ્મ (જોડકું) ઉત્પન્ન કર્યું. આ યુગ્મ એટલે પ્રાણ અને રયિ. અંતઃકરણ વગેરે વડે મનુષ્ય શરીર અસ્તિત્વમાં આવે છે. તે બધાંને આ બંને મળીને અનેક પ્રકારની પ્રજાઓ ઉત્પન્ન કરે છે. આ બે સત્ત્વો પોતપોતાના સ્થળ અને સૂક્ષ્મ કાર્યો છે. એ કાર્યો કરવા માટે પ્રાણ જ આ જગતનું નિર્માણ કરનારા પ્રારંભક સત્ત્વો છે. એમના દ્વારા આ એને શક્તિ આપે છે. મતલબ કે પ્રાણીઓ અંગો અને ઉપાંગોવાળું નાનાવિધ પ્રકારના જીવોવાળી સૃષ્ટિની રચના થાય છે. બીજા શબ્દોમાં શરીર પ્રાપ્ત કર્યા પછી પણ પ્રાણ વિના કશું કરી શકે નહીં. પ્રાણના કહીએ તો આ બે સત્ત્વો એટલે સત્ અને ઋત. જેમના વડે આ સચરાચર ચૈતન્યસ્પર્શથી જ આ બધા પોતપોતાના ક્રિયાકર્મો કરી શકે છે. તેથી સૃષ્ટિનું સર્જન અને નિયમન થાય છે. ઉપનિષદના ભ્રષ્ટાઓએ આ બે પ્રાણીશરીરને અનેક દેવતાઓ (શક્તિઓ) મળ્યા હોવા છતાં પ્રાણ સત્ત્વોને કાવ્યમય ભાષામાં; એટલે કે રૂપક દ્વારા; ઓળખાવ્યાં છે. જ, એ સૌમાં, શ્રેષ્ઠ દેવ છે. એમણે કહ્યું કે પ્રાણ અને રયિ એટલે સૂર્ય અને ચંદ્ર. સૂર્ય જીવનદાતા ત્યારબાદ આ પ્રાણ શરીરમાં કેવી રીતે આવે છે, પોતાને વિભાજિત શક્તિ (lifegiving force) છે. જ્યાં સૂર્યનું તેજ અને ઉષ્મા હશે ત્યાં જ કરીને શરીરમાં ક્યાં રહે છે, આ પંચભૂત શરીરને અને ઈન્દ્રિયો તેમજ જીવન પ્રગટે છે અને હોરે છે. ઉષ્ણ કટિબંધવાળા રાષ્ટ્રોમાં જીવજંતુ મનને કેવી રીતે ધારણ કરી રાખે છે, કઈ રીતે શરીરની બહાર નીકળે જેટલા પ્રમાણમાં પેદા થઈ ફાલેફુલે છે એટલા શીતકટિબંધવાળા છે એ વાતની સ્પષ્ટતા આ અષ્ટાઓએ કરી છે. આ પ્રાણ મનુષ્ય મન રાષ્ટ્રોમાં થઈ શકે નહીં. રેફ્રિજરેટરમાં રાખેલાં શાકભાજી, ફળફળાદિ દ્વારા સેવેલી કામનાઓ દ્વારા તેમ જ તેણે કરેલા સંકલ્પ અનુસાર કે ખાદ્ય પદાર્થો લાંબા સમય સુધી બગડતાં નથી. આ બધી વાતો શરીરમાં પ્રવેશ કરે છે. મનુષ્ય ઈચ્છાઓ, કામનાઓ, વાસનાઓ, આજના વિજ્ઞાને પણ સ્વીકારેલી છે. મતલબ કે સૂર્ય પ્રાણદાયી છે. એષણાઓ, અભિલાષાઓ અને લિપ્સાઓનું પોટલું છે. વ્યક્તિ મનમાં માટે એને પ્રાણ કહ્યો છે. આ સૂર્ય જેને પ્રાણશક્તિ પ્રદાન કરી કાર્યશીલ જેવી ઈચ્છાઓ, કામનાઓ, વાસનાઓ, એષણાઓ, અભિલાષાઓ કરે છે તે રયિ છે, એટલે કે ચંદ્ર છે. આ જગતમાં જે પાંચ મહાભૂત છે અને લિપ્સાઓ રાખી જીવનમાં જેવાં કર્મો કરે તેને અનુસરીને તેના
