________________
પૃષ્ટ ૪૮ • પ્રબુદ્ધ જીવન જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક, ઑક્ટોબર ૨૦૧૪
મેષક
જૈનમૂર્તિકલા
ઘનિસર્ગ આહીર
છે
"
[ નિસર્ગ આહીર ગુજરાતીના અધ્યાપક અને જાણીતા કલા-અભ્યાસી છે. તેઓ અમદાવાદમાં રહે છે અને ‘નવનીત-સમર્પણ'માં તેમના કલા-વિષયક લેખો અવાર-નવાર પ્રગટ થતા રહે છે. “શબ્દસર’ સામયિકના સંપાદન સાથે સંકળાયેલા છે.]
સત્યમ્, શિવમ્ અને સુંદરમ્ એ ભારતીય સંસ્કૃતિના મુખ્ય ઉપરાંત સ્તવન, જલપૂજા, ચંદનપૂજા, અક્ષતપૂજા, નૈવેદ્યપૂજાનો છે { આયામો છે. ભારતીયતા એટલે માત્ર હિંદુ સંસ્કૃતિનું જ નહીં, પરંતુ સમાવેશ થાય છે. ઉપવાસ જૈનધર્મમાં અગત્યનું સ્થાન ધરાવે છે. ફૂ ૨ અનેક ધર્મ, સંપ્રદાયો, જીવનરીતિઓને સમાવતું સાતત્યપૂર્વકનું આરંભમાં જૈન સાધનાપૂજા સરળ હતાં, પરંતુ સમયાંતરે એમાં હું ૬ સુદીર્ઘ સામંજસ્ય એટલે જ ભારતીયતા. હિંદુ, બૌદ્ધ, જૈન, શીખ વૈવિધ્ય અને વ્યાપકતા આવ્યાં. તદુપરાંત મંદિરો જૈનધર્મની અનેક નg ૬ જેવા વિશ્વના મહાન ધર્મોનું પારણું બનેલ ભારતીયતા અનેક પ્રવૃત્તિઓના કેન્દ્ર બની રહ્યાં. જૈનધર્મમાં યાત્રા, વ્રત અને તીર્થાટનનો 5
ધારાઓથી સમૃદ્ધ બની છે. આ સર્વ દ્વારા સહિયારું જે કંઈ પ્રદાન છે મહિમા ખૂબ હોવાને કારણે જૈનધર્મના અનુયાયીઓ માટે મંદિર છે - તે સમગ્ર વિશ્વમાં અજોડ છે. સુન્દરમ્ સાથેના સત્યમ્ અને શિવમૂનો અને મૂર્તિદર્શન જીવનનો કેન્દ્રસ્થ ભાવ છે. * ભારતીય પ્રણાલિકામાં સ્વીકાર છે. સર્વને સુંદરતમ કરી રસાનંદની જૈનધર્મના ભક્તિ કે પૂજા સાથે સંકળાયેલાં કેન્દ્રો અનેક છે કે ૐ શ્રેષ્ઠતા સિદ્ધ કરવી એ જ અહીનું પ્રાપ્તવ્ય છે. એ અર્થમાં અલંકરણ, અને સમયાંતરે એ ધર્મકેન્દ્રો સમૃદ્ધ બનતાં ગયાં અને મંદિર - ૨ રમણીયતા, સુચિતા, ભવ્યતા, વ્યાપકતા એ ભારતીય જીવનના નિર્માણની પ્રવૃત્તિઓ વિકસતી ગઈ. તીર્થકરનો એક અર્થ જ તીર્થ શુ # તમામ સ્તરે આકારિત કરાતા ગુણો છે; એ ભલે કલા હોય કે ધર્મ, સ્થાપનાર એવો થાય છે. જૈનશાસ્ત્રોમાં કહેવાયું છે કે તીર્થકરના શાસ્ત્ર હોય કે સિદ્ધાંત.
જન્મ, જ્ઞાનપ્રાપ્તિ, નિર્વાણ ઈત્યાદિના સ્થળે, રમ્ય સ્થળોએ તીર્થધામ ૬ અન્ય લાક્ષણિકતાઓની સાથે સાથે ભારતીયતાનું એક લક્ષણ બનાવવા જોઈએ: હ મૂર્તિપૂજા પણ છે. માનવીય ચેતનાનું એક આગવું અંગ છે ગન્મનિઝમસ્થાનજ્ઞાનનિર્વાણભૂમિપુ ! શું મૂર્તિભક્તિ. જેના પ્રત્યે શ્રદ્ધા, વિશ્વાસ, આદર, સન્માન, અહોભાવ, પુષ્યશેષ નવીપુ નાગુ વે || ન સમર્પણની ભાવના, સંપૂર્ણતાની ખાતરી, કલ્યાણની આશા, સુખકર પ્રામાસિન્નિવેશેષ સમુદ્રપુતિનેy a |
અપેક્ષા છે એવા ઈષ્ટદેવ કે સર્વગુણસંપન્ન આરાધ્ય દેવ-દેવી પ્રત્યે अन्येषु वा मनोज्ञेषु कारयेजिनमन्दिरम् ।। પૂજ્યભાવ જાગે એ સ્વાભાવિક સૌથી જૂની પ્રતિમા પટનાના લોહીનીપુરમાંથી |
આ પ્રમાણે, ગર્ભ, જન્મ, છે. આવા પૂજ્યભાવમાંથી કાયોત્સર્ગીસનવાળી, ખંડિતાવસ્થામાં મળી આવી છે.
તપ, જ્ઞાન અને નિર્વાણ એમ ? મૂર્તિપૂજાની ભવ્ય પરંપરા વિકસી
પંચકલ્યાણ'ના ઓળખાતાં 5 & છે. માણસની તમામ પ્રકારની સકારાત્મક ચેતનાનું પ્રતીક હોય છે સ્થળો અથવા ધાર્મિક કે પ્રાકૃતિક દૃષ્ટિએ અગત્યના લાગતા સ્થળોએ હૈ * મૂર્તિ અને એ મૂર્તિનું સ્થાન એવું મંદિર. સર્વોત્કૃષ્ટ આરાધ્ય દેવ-મંદિરો, ગુફામંદિરોનું નિર્માણ પ્રાચીન કાળથી થવા લાગ્યું. gિ દેવીનો આવાસ સામાન્ય ન જ હોય એ સમજી શકાય તેમ છે. જૈનધર્મના ચોવીસ તીર્થંકરો મુખ્ય પ્રવર્તકો હોવાથી તેઓ ૭ ૨ સમગ્ર લોકચેતનાના કેન્દ્રરૂપ મંદિરની ભવ્યતામાંથી મૂર્તિકલાનો જૈનધર્મમાં સૌથી વધારે આરાધ્ય અને પૂજ્ય છે. જૈનોમાં મૂર્તિપૂજાના રે વ્યાપ તેમજ વૈભવ વિકસ્યાં છે.
મૂળમાં એ ભાવના રહેલી છે કે તીર્થકરોએ જે પ્રમાણે તપશ્ચર્યા, કૅ ૩ જૈનધર્મમાં મૂર્તિપૂજા ખૂબ જ પ્રાચીન છે. જૈન અનુશ્રુતિ એવી ત્યાગ, અહિંસાના બળથી મોક્ષપ્રાપ્તિ કરીને સર્વનું કલ્યાણ કર્યું તે છે
છે કે મહાવીરસ્વામીની હયાતીમાં એમની પ્રતિમા બનવા લાગી જ પ્રમાણે જૈનધર્મના અનુયાયીઓએ પણ જિન ભગવાને દર્શાવેલા હતી. સૌથી જૂની પ્રતિમા પટનાના લોહીનીપુરમાંથી માર્ગને અનુસરીને પૂજા-આરાધના, સ્તુતિ-પ્રાર્થના દ્વારા 8 કાયોત્સર્ગાસનવાળી, ખંડિતાવસ્થામાં મળી આવી છે. આત્મકલ્યાણ પ્રાપ્ત કરવા હિતાવહ છે. હૈ જૈનમૂર્તિપૂજાનો પ્રચાર ઈ. સ. પૂર્વે ચોથા-પાંચમા દાયકાથી જ જૈનધર્મ પોતીકા સિદ્ધાંતો અને પ્રણાલીઓથી વિશિષ્ટ છે. એમાં જે પ્રચલિત હતો એમ ઐતિહાસિક પુરાવાઓથી જાણી શકાય છે. પછી ત્યાગ, સમર્પણ, સાદગી, સંયમ ઈત્યાદિનું મહત્ત્વ છે, પરંતુ સૌંદર્ય તો ઉત્તરોત્તર મૂર્તિપૂજાનો વિકાસ થતો ગયો.
કે અલંકરણ તો ભારતીયતાના નાતે એમણે સ્વીકાર્યા છે. ધર્મ સંલગ્ન જૈનમૂર્તિપૂજામાં પ્રદક્ષિણા, પ્રણામ, પુષ્પવિધિ મુખ્ય છે. આ કંઈ પણ હોય, એ સૌંદર્યમય અને કલામય જ હોવાનું. એ કલ્પસૂત્રની ૬ જૈન તીર્થ વેદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક ક જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક ૬ જૈન તીર્થ વૈદતા અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક 5 જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક
જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક જૈન તીર્થ વેદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક 5 જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક 5 જૈન તીર્થ વેદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિરોષાંક દ ક જૈન તીર્થ વેદના અને શિલ્પ 2
* જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક પક જૈન તીર્થ વંદના અને શિલા સ્થાપત્ય વિશેષાંક છ જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિરોષક જૈન તીર્થ વંદના અને શિલા સ્થાપત્ય વિશેષાંક દ ક જૈન તીર્થ વંદના અને શિલા *
