________________
જૈવત
અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક ૬ જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ ૨૦
ip Jalp p. ૬ કરો] nike pig le l93p Jalp 19 2
પૃષ્ટ ૬૬ ♦ પ્રબુદ્ધ જીવન ♦ જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક ૨ ઑક્ટોબર ૨૦૧૪
આબુ તીર્થ
nડૉ. કલા શાહ
[ 'પ્રબુદ્ધજીવન'ના વાચકો ‘સર્જન સ્વાગત'ની કોલમના લેખિકા ડૉ. કલા શાહની કલમથી પરિચિત છે. તેઓ મુંબઈ યુનિવર્સિટીના પીએચ. ડી.ના માર્ગદર્શિકા છે. અત્યાર સુધીમાં ૨૫ વિદ્યાર્થીઓએ એમના માર્ગદર્શનમાં શોધ નિબંધો પ્રસ્તુત કર્યા છે. તેઓ મહર્ષિ દયાનંદ કૉલેજના ગુજરાતી વિભાગના (વિભાગીય વડા) નિવૃત્ત પ્રોફેસર છે. ]
ભારતભરના અનેક તીર્થોમાં આબુનું સ્થાન અનોખું છે. આબુ ગુજરાતની ઉત્તરે આબુ રોડ સ્ટેશનથી બાર માઈલના અંતરે આવેલ છે.
આબુ વિશેના ઉલ્લેખો જૈન આગમ ગ્રંથોમાં પ્રાપ્ત થાય છે. જેમાંનો એક ગ્રંથ શ્રી ભદ્રબાહુસ્વામી રચિત ‘બૃહતકલ્પસૂત્ર' છે. નાટ્યશાસ્ત્રના કર્તા ભને પણ અર્બુદનો ઉલ્લેખ કરેલ છે.
સાતમા સૈકામાં દાોદર કવિએ આબુના સૃષ્ટિ-સૌંદર્યનું વર્ણન ‘કુટનીતમ્’ નામના ગ્રંથમાં કરેલ છે.
ચૌદમા સૈકામાં શ્રી જિનપ્રભસૂરિએ વિવિધ 'તીર્થકલ્પ'માં અર્બુદ નામ પાડવાનું કારણ, શ્રીમાતાની સ્થાપના, અન્ય મંદિરોની પ્રાચીન-અર્વાચીન સ્થિતિ વગેરેનું વર્ણન મળે છે.
આ પર્વત ઉપર ભાર (અત્યારે ચૌદ) ગામો વસેલા છે. અહીં દરેક પ્રકારના વૃક્ષો, વેલડીઓ, ફૂલો, ફળો, ઔષધિઓ અને કંદોનો પાર નથી, તે ઉપરાંત ધાતુઓની ખાણો, કુંડી તેમજ કુદરતી ઝરણાંઓ પણ આવેલા છે.
પહેલાના સમયમાં આ પહાડ નંદિવર્ધન નામે ઓળખાતો હતો. આ પહાડની વિશેષતા એ છે કે અહીં અનેક પ્રકારના વૃક્ષો, વેલીઓ ફૂલો, ફળો, ઔષધિ અને કંદો પુષ્કળ પ્રમાણમાં પ્રાપ્ત થાય છે. ધાતુઓની ખાણો, કુંડો અને કુદરતી ઝરણાંઓ વાતાવ૨ણને ૨મ્ય અને આકર્ષક બનાવે છે.
વિમલશાહ મંત્રીએ બનાવેલ 'વિમલવસહી પ્રાસાદ' અને વસ્તુપાલ તેજપાલે બંધાવેલ ‘લુશિવસહી પ્રાસાદ' અનન્ય રીતે આકર્ષવા પામી રહ્યા છે. આબુને ઘણાં લોકો 'નંદનવન' તરીકે ઓળખે છે. કારણ કે અગિયારમી સદી અને ત્યાર પછી થયેલ દાનવીરોએ સંગેમરમરમાં પ્રાણ પૂરીને અહીં અપૂર્વ શિલ્પ સમૃઢિનું નિર્માણ કર્યું છે.
પરાક્રમી અને કુશળ રાજનીતિજ્ઞ શ્રી વિમલશાહ ગુર્જર નરેશ ભીમદેવના મંત્રી હતા. પોતાની પાછલી જિંદગીમાં અચલગઢમાં
પોતાની ધર્મપરાયણ અને બુદ્ધિશાળી પત્ની શ્રીમતિ સાથે રહેતા હતા. આચાર્ય શ્રી ધર્મઘોષસૂરિ ચંદ્રાવતી આવ્યા ત્યારે વિમલશાહને આબુ તીર્થનો ઉદ્વા૨ ક૨વા કહ્યું અને મંદિર બંધાવવા માટેની જગ્યા પસંદ કરી. પરંતુ બ્રાહ્મણોએ જૈનો પ્રત્યેના દ્વેષને કારણે પ્રવેશ આપવાની મનાઈ કરી. વિમલશાહે બળનો ઉપયોગ ન કર્યો પરંતુ
રોર્ષાક
અંબિકામાતાની આરાધના કરી અને આ જગમાં જૈનોનું તીર્થં હતું તે સાબિત કર્યું. અને તે જગા બ્રાહ્મણોને સિક્કા આપી ખરીદી લીધી અને અઢાર કરોડ ત્રેપન લાખ જેટલું દ્રવ્ય ખર્ચી શ્રી આદિનાથનું સુંદર મંદિર બંધાવ્યું, અને સં. ૧૦૮૮માં શ્રી ધર્મોષસૂરિના હસ્તે તેની પ્રતિષ્ઠા કરવામાં આવી. વિમલવસહી
શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક દ ્ જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ
અદ્ભુત, સુંદર અને નયનરમ્ય એવા આ મંદિરની રચનામાં મૂળ ગભારો, ગૂઢમંડપ, રંગમંડપ વગેરે અત્યંત મનોરમ છે. મૂળ ગભારો ઊંચી પીઠ પર સ્થિત છે. મધ્યમાં મૂળનાયક આદિશ્વર ભગવાનની ભવ્ય આરસ પ્રતિમા બિરાજમાન છે. જર્ણોદ્ધાર સમયે વિમલશાહે આરસની પ્રતિમા પધરાવી. આ મંદિરનું કોતરકામ અદ્ભુત અને અનન્ય છે. મૂળ ગભારાના દ્વારની શાખો, તેની ઉપર આરસનું શિખર, અંદરના ભાગમાં આવેલ ગૂઢમંડપ અનેક પ્રાણીઓના અને મૂર્તિઓના આકારો થકી કોતરેલ છે. મૂળ ગભારો અને ગૂઢમંડપ સાદી બાંધણીનો છે.
J tmire nig Ple l°3p
મૂળ ગભારાથી નીચે આવેલ સભા મંડપની ઊંચાઈ પ્રમાણાસર છે અને તેના સફેદ આરસપરનું કોતરકામ પ્રેક્ષકોને મુગ્ધ કરે તેવું છે. મંડપમાં સ્થિત ૪૮ થાંભલાઓ સુંદર શિલ્પકામથી અદ્ભુત સૌંદર્ય પાથરે છે. સ્તંભો નીચે સ્થિત ચો૨સ કુંભીવાળા અને ઉ૫૨ વૃત્તાકાર વચ્ચે ગોળ ઘુમ્મટ, અંદર પથ્થરના ઝૂલતાં ઝુમ્મરો, ઘુમ્મટના ટેકરાઓમાં વિદ્યાદેવીઓની સુંદર મૂર્તિઓ ઊભી છે.
સભામંડપમાં પ્રવેશ કરવાના કાર પાસે આવેલ થાંભલાઓ પર સુંદર તોરણો અને આજુબાજુ ૪૫ કુલિકાઓ, થાંભલાઓ પર નાના ઘુમ્મટો અને અંદરના ભાગમાં સુંદર શિલ્પ રચના આલેખી છે. પ્રવેશદ્વારમાં આવેલ હસ્તિશાળામાં સફેદ આરસના હાથીઓ પર વિમલમંત્રીના પૂર્વજો અને કુટુંબીઓની મૂર્તિ બિરાજમાન છે. આ મંદિરનું શિખર મુસ્લિમકાળ પહેલાંની સ્થાપત્યકળાનું પ્રતીક છે.
આ મંદિરની પ્રાચીન મૂર્તિ વિમલમંત્રીએ ગભારો બનાવીને બિરાજમાન ક૨ી હતી. આ મૂર્તિ ઋષભદેવની હોવા છતાં શ્યામવર્ણી હોવાથી તેને મુનિસુવ્રતસ્વામીની મૂર્તિ તરીકે લોકો ઓળખે છે. તે ઉપરાંત ગભારામાં સુંદ૨ સમવસરણ, ચૌમુખ પ્રતિમાઓ છે. આ મંદિરનો જીર્ણોદ્વાર વિમલમંત્રીના કુટુંબીજનોએ કરાવ્યો હતો.
ઈ. સ. ૧૨૦૪ થી ૧૨૦૬ના સમયગાળામાં વિમલવહીની ઘણી
અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાં
વિશેષંક જૈન તીર્થ વંદ
જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક
