Prabuddha Jivan 2014 Year 62 Ank 01 to 12

Author(s): Dhanvant Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh

Page 600

જૈવત
જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક દ જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ ક
પૃષ્ટ ૯૨ • પ્રબુદ્ધ જીવન ♦ જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક ૭ ઑક્ટોબર ૨૦૧૪
તીર્થ યાત્રા
nડૉ. સાગરમલ જૈન
જૈન પરમ્પરા મેં તીર્થયાત્રાઓં કા પ્રચલન કબ સે હુઆ, યહ કહના અત્યંત કઠિન હૈ, ક્યોંકિ ચૂર્ણિસાહિત્ય કે પૂર્વ આગમોં મેં તીર્થ સ્થલોં કી યાત્રા કરને કા સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ કહીં નહીં મિલતા હૈ. સર્વપ્રથમ નિશીથચૂર્ણિ મેં સ્પષ્ટ રૂપ સે યહ ઉલ્લેખ હૈ કિ તીર્થંકરો કી કલ્યાણક-ભૂમિયોં કી યાત્રા કરતા હુઆ જીવન દર્શન-વિશુદ્ધિ કો પ્રાપ્ત કરના હૈ. ઇસી પ્રકાર વ્યવહારભાષ્ય ઔર વ્યવહાર ચૂર્ણિ મેં યહ ઉલ્લેખ હૈ કિ જો મુનિ અષ્ટમી ઔર ચતુર્દશી કો અપને નગર કે સમસ્ત ચૈત્યોં ઔર ઉપાશ્રયોં મેં ઠહરે હૂએ મુનિયોં... કો વંદન નહીં કરતા હૈ તો વ માસથ્થુ પ્રાયશ્ચિત કા દોષી હોતા હૈ.૨૯
૨
તીર્થયાત્રા કા ઉલ્લેખ મહાનિશીથસૂત્ર મેં ભી મિલતા હૈ. ઇસ ગ્રંથ કા રચના કાલ વિવાદાસ્પદ છે. હરિભદ્ર એવં જિનદાસગણિ દ્વારા ઇસકે ઉદ્ધાર કી કથા તો સ્વયં ગ્રંથ મેં હી વર્ણિત હૈ. નંદીસૂત્ર મેં આગમોં કી સૂચી મેં મહાનિશીય કા ઉર્ધ્વ ખ અનુપલબ્ધ છે. અંતઃ યહ સ્પષ્ટ હૈ કિ ઇસકા રચના કાલ છઠ્ઠી સે આઠવી શતાબ્દી કે મધ્ય હી હુઆ હોગા. ઇસ આધાર પર ભી કહા જા સકતા હૈ કિ જૈન પરમ્પરા મેં તીર્થ યાત્રાઓં કો ઇસી કાલાવવિધ મેં મહત્ત્વ પ્રાપ્ત હુઆ હોગા.
મહાનિશીથ મેં ઉલ્લેખ હૈ કિ હે ભગવન્ ! યદિ આપ આજ્ઞા હૈં, તો હમ ચંદ્રપ્રભ સ્વામી કો વંદન કર ઔર ધર્મચક્ર કી તીર્થયાત્રા કર વાપસ આએં.’૩૦
જિનયાત્રા કે સંદર્ભ મેં હરિભદ્ર કે પંચાશક મેં વિશિષ્ટ વિષ્ણુ ઉપલબ્ધ હોતા હૈ, હરિભદ્ર ને નવું પંચાશક મેં જિનયાત્રા કે વિધિ ૐ વિધાન કા નિરૂપણ કિયા હૈ, કિંતુ ગ્રંથ કો દેખને સે ઐસા લગતા હૈ કિ વસ્તુતઃ યહ વિવરણ દૂરસ્થ તીર્થોં મેં જાક૨ યાત્રા કરને કી અપેક્ષા અપને નગર મેં હી જિન-પ્રતિમા કી શોભાયાત્રા કે સમ્બંધિત હૈ. ઇસમેં થાત્રા કે કર્તવ્યાં એવં ઉદ્દેશ્યોં કા નિર્દેશ હૈ ઉસકે અનુસાર જિનયાત્રા મેં જિનધર્મ કીપ્રભાવના કે હેતુ થથાશક્તિ દાન, તપ, શરીર-સંસ્કાર, ઉચિત ગીત-વાદન, સ્તુતિ આદિ ક૨ના ચાહિએ.” તીર્થ યાત્રાઓં મેં શ્વેતામ્બર પરમ્પરા મેં જો છરી પાલક સંઘ યાત્રા કી જો પ્રવૃત્તિ પ્રચલિત છે, ઉસકે પૂર્વ-બીજ ભી હરિભદ્ર ઇસ વિવરણ મેં દિખાઈ દેતે હૈં. આજ ભી તીર્થયાત્રા મેં ઇન છહ બાતોં કા પાલન અચ્છા માના જાતે હૈ
૧. દિન મૈં એક બાર ભોજન કરના એકાહારી
૨. ભૂમિશયન (ભૂ-આધારી)
૩. પેદલ ચલના (પાદચારી) ૪. શુદ્ધ શ્રદ્ધા રખના (ઢાચારી) ૫. સર્વસચિત્ત કા ત્યાગ (સચિત્ત પરિહારી ૬. જમચર્ય કા પાલન (બ્રહ્મચારી)
રોર્ષાક
2 dig ble iap j[P 9 3 saaj ne pig e
તીર્થો કે મહત્ત્વ એવું યાત્રાઓં સમ્બંધી વિવરણ હમેં મુખ્ય રૂપ સે પરવર્તી કાલ કે ગ્રંથોં મેં હી મિલતે હૈં. સર્વપ્રથમ સરાવતી' નામક પ્રકીર્ણક મેં શત્રુંજય - ‘પુણ્ડરીક તીર્થ’ કી ઉત્પત્તિ કથા, ઉસકા મહત્ત્વ એવં ઉસકી યાત્રા તથા વહાં કિએ ગએ તપ, પૂજા, દાન આદિ કે ફલ વિશેષ રૂપ સે ઉલિખિત હૈં.”
ઇસકે અતિરિક્ત વિવિધતીર્થ-કલ્પ (૧૩વી શતી) ઔર તીર્થ માલાએં ભી જો કિ ૧૨વીં-૧૩વીં શતાબ્દી સે લેક૨ ૫૨વર્તી કાલ મેં પર્યાપ્ત રૂપ સે રચી ગઈ, તીર્થોં કી મહત્ત્વપૂર્ણ જાનકારી પ્રદાન કરતી હૈ. જૈન સાહિત્ય મેં તીર્થયાત્રા સંઘોં કે નિકાલને જાને સબંધી વિશ્વરા ભી ૧૩થી શતી કે પશ્ચાત્ રચિત અનેક તીર્થમાલાઓં એવું અભિલેખોં મેં યત્ર-તંત્ર મિલ જાતે હૈં, જિનકી ચર્ચા આગે કી ગઈ હૈ.
2 °3p¢{P
તીર્થયાત્રા કા ઉદ્દેશ્ય ન કેવલ ધર્મ સાધના છે, બુદ્ધિ ઇસકા વ્યાવહારિક ઉદ્દેશ્ય ભી હૈ, જિસકા સંકેત નિશીથચૂર્ણિ મેં મિલતા હૈ. ઉસમેં કહા ગયા હૈ કિ ો એક ગ્રામ કા નિવાસી હો જાતા હૈ ઔર અન્ય ગ્રામ-નગરોં કો નહીં દેખતા વહ કૂપમંડક હોતા હૈ. ઇસકે વિપરીત જે ભ્રમશીલ હોના હૈ વહ અનેક પ્રકાર કે ગ્રામ-નગર, સન્નિવંશ, જનપદ, રાજધાની આદિ મેં વિચરણ કર વ્યવહાર કુશલ હો જાતા હૈ તથા નદી, ગુહા, તાલાબ, પર્વત આદિ કો દેખકર ચણુ સુખ કો ભી પ્રાપ્ત કરતા હૈ. સાથ હી તીર્થંકરોં કી કલ્યાણક-ભૂમિયોં કો દેખક૨ દર્શન-વિશુદ્ધિ ભી પ્રાપ્ત કરતા હૈ. પુનઃ અન્ય સાધુઓં કે સમાગમ કા ભી લાભ લેતા હૈ ઔર ઉનકી સમાચારી સે ભી પરિચિત હો જાતા હૈ. પરસ્પર દાનાદિ દ્વારા વિવિધ પ્રકાર કે ધૃત, દધિ, ગુરુ, શ્રીર આદિ નાના વ્યંજનોં કા રસ ભી લે લેતા કે, ર
નિશીયસૂર્ણિ કે ઉપર્યુક્ત વિવર સે યહ સ્પષ્ટ હોતા હૈ કિ જૈનાચાર્ય તીર્થયાત્રા કી આધ્યાત્મિક મૂલ્યવત્તા કે સાથ-સાથ ઉસકી વ્યાવહારિક ઉપાદેયતા ભી સ્વીકારતે થે,૪ તીર્થવિષય શ્વેતામ્બર જૈન સાહિત્ય
તીર્થવિષયક સાહિત્ય મેં કુછ કલ્યાણક ભૂમિયોં કે ઉલ્લેખ સમવાયાંગ, જ્ઞાતા ઔર પર્યેષણાકલ્પ મેં હૈં, કલ્યાણક ભૂમિયોં કે અતિરિક્ત અન્ય તીર્થક્ષેત્રો કે જો ઉલ્લેખ ઉપલબ્ધ હોતે હૈ, ઉનમેં
ble pig pe ||
વિશેષંક
અને શિલ્પ
જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક જૈત તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક ૬ જૈત તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક જૈત તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક