Prabuddha Jivan 2014 Year 62 Ank 01 to 12

Author(s): Dhanvant Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh

Page 605

જૈનત
જૈન તીર્થ વંદની અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક - જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક દ જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ ક
ઑકટોબર ૨૦૧૪ | પ્રબુદ્ધ જીવન • જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક પૃષ્ટ ૯૭
કે અન્ય તીર્થમાલાઓં મેં ભી વિવિધતીર્થ મેં કચિત શંખેશ્વર પાર્શ્વનાથ તીર્થ કે કથાનક કા થઇ ઉલ્લેખ થથાવત્ મિલતા હૈ. યાપિ શીલાંકાચાર્ય કૃત ‘ચઉપ્પનમહાપુરિસચરિએ' (ઈ. સ. ૮૬૮), મક્કધારગચ્છીય હેમચન્દ્રસૂરિ રચિત ‘નેમિનાહચરિઅં' (૧૨વીં થી). કલિકાલ સર્વસ હેમચન્દ્રાચાર્ય કૃત ‘ત્રિષષ્ટિશલાકાપુરુષચરિત્ર’ (ઈ. સન્ ૧૧૭૨), મલ્લધારાગચ્છીય દેવપ્રભસૂરિ કૃત ‘પાડવ મહાકાવ્ય’ (ઈ. સન્ ૧૨૧૩) આદિ ગ્રંથોં મેં ભી ઉક્ત કથાનક પ્રાપ્ત હોતે હૈં. ઇનમેં નગર કા નામ શંખપુર ન બતાકર આનંદપુર કહા ગયા હૈ. ઇસસે યહ સિદ્ધ હોતા હૈ કિ પરવર્તી કાલ મેં યહ કથાનક શંખેશ્વર તીર્થ કે સાથ જોડ દિયા ગયા હૈ. યહાં ઇસ સર્વપ્રથમ ક્રિસને જોડા યહ કહ પાના કઠિન હૈ. શંખેશ્વર હૈ પાર્શ્વનાથ કે વર્તમાન જિનાલય કે
ૐ પૂર્વ ઈસ ગ્રામ મેં ભગવાન પાર્શ્વનાથ કા ઇંટોં કા એક પ્રાચીન
જિનાલય થા. જો આજ ભી એક ખંડહર કે રૂપ મેં હૈ યહ ઇસ તીર્થ કી પ્રાચીનતા કા પુરાતાત્ત્વિક
આધાર હૈ. માના યહ જાતા હૈ કિ
સિદ્ધરાજ
ઉત્સાહપૂર્વક પુનઃ ઇસ મંદિર કા જીર્ણોદ્વાર કાર્ય સમ્પન્ન ક્રિયા ઔર ઇસમેં રાજ્ય કી ઓર સે ન કેવલ દાન પ્રાપ્ત હુઆ, અર્પિતુ ઇસકી સુરક્ષા કે વિએ અહમદાબાદ કે સેહ શાંતિદાસ કો શાહજહાં કે દ્વારા શાહી ફરમાન ભી પ્રાપ્ત હું યહ જીર્ણોદ્વાર ગંધાર (ગુજરાત) નિવાસી માનશાહ દ્વારા હુઆ થા ઔર ઇસકી પ્રતિષ્ઠા વિજયસેન દ્વારા હુઈ થી. ઈ. સન્ ૧૫૯૮ સે ૧૬૪૨ તક કે અનેક લેખ ઇસ મંદિર પરિસર મેં ઉપલબ્ધ હુએ હૈં, ઇનમેં ૨૮ લેખોં મેં કાલ નિર્દેશ હૈ જિસસે યહ સિદ્ધ હોતા હૈ કિ ઈ. સન્ ૧૫૯૮-૧૬૪૨ તક ઇસ જિનાલય કા જીર્ણોદ્વાર હોતા રહા થા.
વર્તમાન જિનાલય મેં પ્રતિષ્ઠિત પ્રતિમાઓં, દેહરિઓં ઔર પરિકર્યું આદિ મેં જો લેખ ઉત્કીર્ણ હૈં, વે છે. સન્ ૧૧૫૮ સે લેકર ૧૮૪૦ તક કે હૈ. ઇસ આધા૨ ૫૨ તીર્થાટન વિશે મહાનુભાવનું મંતવ્ય ઇતના તો કહા હી જા સકતા હૈ કિ યહ તીર્થ ઈ. સન્ ૧૧૫૮ મેં
અસ્તિત્વ મેં આ ગયા હોગા. ઇસકા અંતિમ જીર્ણોદ્વાર ઈ. સન્ ૧૭૦૪ મેં વિજયપ્રભસૂરિ કે પધર વિજયરત્ન સુરીશ્વર જી કી પ્રેરણા
સે હુઆ. વર્તમાન મેં ભી ઇસ મન્દિર I શ્રી મનોહરલાલ જૈન (ધાર) કે સૌન્દર્ય મેં યુગાનુરૂપ વૃદ્ધિ હો રહી.
હમારે યહાં તીર્થાટન બર્ડ પૈમાન પર હોતા હૈ. આજકલ તો
સાધન ભી બહુત બઢ ગયે હૈં. ઈસ કારણ યાત્રી સંખ્યા બઢ જાના અસ્વાભાવિક નહીં હૈ, ઈતના સબ હોને ૫૨ ભી કદાચિત હી દિસી યાત્રી કે મન મેં તીર્થ કા ઇતિહાસ જાનને કી જિજ્ઞાસા પૈદા કુઈ થી. યહ સબ ઈસ કારણ સે હો રહા હૈ કિ હમારે સમાજ મેં જયસિંહ કે મંત્રી ઇતિહાસ બોધ કા અભાવ રહા હૈ. દંડનાયક સજ્જનસિંહ ને શંખપુર કૈં મેં સ્થિત પાર્શ્વનાથ ચૈત્યાલય કા
ગાંક
જીર્ણોદ્વા૨ ક૨વાયા થા. યહ કાર્ય ઇ. સન્ ૧૦૯૮ કે આસપાસ
સંપન્ન હુઆ થા. યદ્યપિ ઇસ કાલ કે ગ્રંથોં મેં ઇસકી કોઈ ચર્ચા નહીં હૈ. ઇસકી જો ભી ચર્ચા ઉપલબ્ધ હોતી હૈ વહ પરવર્તી કાલ કે ગ્રંથોં મેં હી મિલતી હૈ. વસ્તુપાલચરિત્ર સે વહ સ્પષ્ટ હોતા હૈ કિ વસ્તુપાલ ઔર તેજપાલ ને ભી શંખેશ્વર પાર્શ્વનાથ જિનાલય કા જીર્ણોદ્વાર કરવાયા થા ઔ૨ યહ કાર્ય ઈ. સન ૧૨૩૦ મેં સમ્પન્ન હુઆ થા, પિ ઇસ તિથિ કે સમ્બન્ધ મેં વિદ્વાનોં મેં કુછ મતભેદ છે. કિન્તુ જિનહર્ષગાિ કૃત વસ્તુપાલચરિત્ર (વિ. સં. ૧૪૯૭) સે યહ સ્પષ્ટ હો જાતા હૈ કિ વસ્તુપાલ ઇસ જિનાલય કે જીર્ણોદ્ધારકર્તા રહે હૈ, ઉનકા સત્તા કાલ ઇ. સન્ કી ૧૩વી શતી કા પૂર્વાર્ધ . પુનઃ જગડૂશાહચરિંગ મહાકાવ્ય સે જ્ઞાત હોતા હૈ કિ ઝવાડા કે રાણા દુર્જનશાહ ને ભી ઇસ મંદિર કા જીર્ણોદ્વાર લગભગ ઈ. સન્ ૧૨૪૫ મેં કરવાયા થા, કિન્તુ ઉસી ગ્રના મેં યહ ભી ઉલ્લેખ હૈ કિ ૧૪વી શતી કે અન્તિમ દશક મેં અલાઉદીન ખિલજી ને ઇસ તીર્થ કો પૂરી તરહ વિનષ્ટ કર દિયા થા, ફિર ભીમૂલનાયક કીપ્રતિમા કો સુરક્ષિત કર લિયા ગયા થા. જનસાધારણ કા ઇસ જિનબિમ્બ એવં તીર્થ કે પ્રતિ અત્યન્ત શ્રદ્ધાભાવ થા ઔ૨ વહી કારણ હૈ કિ સમ્રાટ અકબર દ્વારા ગુજરાત વિજય ઈ. સન્ ૧૫૭૨ કે તુરન્ત બાદ હી જૈનોં ને
hi) pie ipap
તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક જૈત તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક જૈત તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક જૈત તીર્થ વંદના અને શિલ્પ
કા
ઇસ પ્રકાર પુરાતાત્ત્વિક સાર્થો કે આધાર પર ઇસ શંખેશ્વર તીર્થ અસ્તિત્વ ઈ. સન્ કી ૧૨વીં શતી (ઈ. સન્ ૧૧૦૦ સે ૧૧૫૮) તક જાતા હૈ. જહાં તક સાહિત્યિક સાથ્યોં કા પ્રશ્ન હૈ ઈ. સન્ ૧૩૩૨ પૂર્વ કે નહીં હૈ. અતઃ ઇતના તો નિશ્ચિત રૂપ સે કહા જા સકતા હૈ કિ યહ તીર્થ ઇ. સન્ કી બારહવી શતી મેં અસ્તિત્વ મેં આ ગયા યદિ હમ મૂલનાયક શંખેશ્વર પાર્શ્વનાથ બિમ્બ કે પ્રતિમા કે લક્ષણોં પર વિચાર કરતે હૈ, તો ભી યહ પ્રતિમા ઈ. સન્ કી બારહવીશતી કે
કે
થા.
લગભગ કી હી સિદ્ધ હોતી હૈ. પિ પરમ્પરાગત માન્યતાએ તો
ઈસે અરિષ્ટનેમિ કે કાલ કી માનતી હૈ, કિન્તુ યહ તો આસ્થા કા પ્રશ્ન કે, મેં ઇસ પર કોઈ પ્રશ્નચિન્હ ખડા કરના નહીં ચાહતા ક્યોંકિ પરમ્પરા કે અનુસાર અરિષ્ટનેમિ કા ચિહ્ન શંખ હે તથા વાસુદેવ કે પ્રતીક ચિહ્નો મેં એક શંખ ભી. અતઃ શંખ ચિહ્ન કે ધારક શંખેશ્વર ઔર ઉનકે આરાધ્ય પાર્શ્વનાથ શંખેશ્વર પાર્શ્વનાથ કે નામ સે અભિહિત હુએ-ઇસ કથાનક કે આધાર પર પરમ્પરા ઇસ તીર્થ કો અરિષ્ટનેમિ કાલીન માનતી હૈ. યહ આસ્થા અનુભૂતિ જન્ય હૈ ઔર એક આસ્થાશીલ વ્યક્તિ કે લિએ તો અનુભૂતિ હી પ્રમાણ હોતી હૈ.
જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક ૬ જૈત તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક ૬ જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક – જૈત તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક