Prabuddha Jivan 2014 Year 62 Ank 01 to 12

Author(s): Dhanvant Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh

Page 604

પૃષ્ટ ૯૬ પ્રબુદ્ધ જીવન, જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક, ઑક્ટોબર ૨૦૧૪
રોષક
શંખેશ્વર તીર્થ ફા ઇતિહાસ
1 ડૉ. સાગરમલ જૈન
જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક 5 જૈન તીર્થ વેદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક ૬ જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક 5 જૈન તીર્થ વેદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક દ ક જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ ૨
જૈનધર્મ મેં દ્રવ્ય યા સ્થાવર તીર્થો કી અવધારણા કા વિકાસ ઔર પાતાલ સ્થિત ભાવી તીર્થ કર ભગવાન પાર્શ્વનાથ કી પ્રતિમા પર કે ક્રમિક રૂપ સે હુઆ હૈ. સર્વપ્રથમ તીર્થંકરો કે કલ્યાણક ક્ષેત્રોં કો પ્રાપ્ત કી. ફિર ઉસકા પ્રતિમાન્યવણ કરાયા ગયા ઔર ઉસી જલ કો હું ૬ તીર્થ કે રૂપ મેં સ્વીકાર કિયા ગયા. ઉસકે પશ્ચાત્ વિશિષ્ટ મુનિયોં સેના પર છિડક દિયા ગયા, જિસસે મહામારી શાંત હુઈ, ઉન્હોંને હું મૈં ઔર સાધકોં કે નિર્વાણ સ્થલ ભી તીર્થ કે રૂપ મેં માન્ય કિએ ગએ જરાસંધ કો પરાજિત કર માર ડાલા. પાર્શ્વનાથ કી ઉક્ત પ્રતિમા છે હું ઔર ઉન્હેં નિર્વાણ ક્ષેત્ર કહા ગયા, અન્ન મેં વિશિષ્ટ ચમત્કારોં સે વહીં(શંખપુર મેં) સ્થાપિત કર દી ગઈ. કાલાન્તર મેં યહ તીર્થ વિચ્છિન્ન હું – યુક્ત જિનબિમ્બ ઔર કલાત્મક દૃષ્ટિ સે બને જિનચૈત્ય ભી તીર્થ હો ગયા તથા બાદ મે યહ પ્રતિમા વહી શંખકુપ મેં પ્રકટ હુઈ ઓર 3
કહલાએ, ઇન્હેં અતિશય ક્ષેત્ર કહા ગયા-ઇસ પ્રકાર તીર્થો કા ઉસે ચૈત્ય નિર્મિત કર વહીં સ્થાપિત કર દી ગઈ. ઇસ તીર્થ મેં અનેક $ ૪ વિભાજન તીન પોં હુઆ ૧. કલ્યાણક ક્ષેત્ર ૨. નિર્વાણ ક્ષેત્ર ચમત્કારિક ઘટનાએ હુઈ. તુર્ક લોગ ભી યહાં ઉપદ્રવ નહીં કરતે હૈં.' હૈં ઔર ૩. અતિશય ક્ષેત્ર.
જિનપ્રભસૂરિ કે પૂર્વ જૈન તીર્થો કા ઉલ્લેખ કરને વાલી જો રચનાએ રૅ જબ હમ તીર્થો કે ઇન તીન રૂપોં કે આધાર શંખેશ્વર તીર્થ પર હૈ, ઉનમેં આગમ ઔર આગમિક વ્યાખ્યા સાહિત્ય કે ચૂર્ણિ કે કાલ ! ૐ વિચાર કરતે હૈ તો યહ સ્પષ્ટ હો જાતા હૈ કિ શંખેશ્વર તીર્થ નિશ્ચિત તક અર્થાત્ સાતવ શતાબ્દી તક હમેં કહીં ભી શંખેશ્વર તીર્થ કાઉં
રૂપ સે કલ્યાણક ક્ષેત્ર નહીં હૈ ઔર ન યહ કિસી વિશિષ્ટ મહાપુરુષ ઉલ્લેખ નહીં મિલતા હૈ. કા નિર્વાણ યા સાધના સ્થલ કે રૂપ મેં તીર્થ હૈ, વૈસે તો ઢાઈ દ્વીપ તીર્થ સમ્બન્ધી સાહિત્ય મેં બપ્પભકિસૂરિ કી પરમ્પરા મે - હૈ કી એક ઇંચ ભી ભૂમિ ઐસી નહીં હૈ જહાઁ સે કોઈ મુક્ત નહી હુઆ યશોદેવસરિ કે ગચ્છ કે સિદ્ધસેનસૂરિ કા ‘સકલતીર્થસ્તોત્ર' પ્રાચીનતમ ૬ હો, કિન્તુ યે સભી તીર્થ ભૂમિ નહીં હૈ. શંખેશ્વર તીર્થ કો એક તે ય રચન
* એક હૈ. યહ રચના ઈ. સન્ ૧૦૬૭ કી હૈ. ઇસમેં ૫૦ સે અધિક તીર્થો કા અતિશય ક્ષેત્ર કે રૂપ મેં હી પ્રાચીન કાલ સે માન્યતા પ્રાપ્ત હૈ.
ઉલ્લેખ હુઆ હૈ. કિન્તુ ઉસ સૂચી મેં કહીં ભી શંખપુર યા શંખેશ્વર ૨ શંખેશ્વર તીર્થ કી પ્રસિદ્ધિ મૂલતઃ વહાં કે પાર્શ્વનાથ ભગવાન કે
તીર્થ કા ઉલ્લેખ નહીં હૈ, જબકિ શત્રુંજય, ગિરનાર, મોઢેરા, ભૃગુકચ્છ જિનબિમ્બ કે અતિશયોં (ચમત્કારિતા) કે કારણ હી રહી હૈ.
આદિ ગુજરાત કે અનેક તીર્થ ઉસમેં ઉલ્લેખિત હૈ. ઇસસે યહ જ્ઞાત શંખેશ્વર તીર્થ કો ઇતિહાસ
હોતા હૈ કિ ઉસ કાલ મેં શંખેશ્વર તીર્થ કી પ્રસિદ્ધી નહીં રહી હોગી. સુ શંખેશ્વર તીર્થ કે ઇતિહાસ કી દૃષ્ટિ સે હમ વિચાર કરે તો ઇસ કિન્તુ વિવિધતીર્થકલ્પ (ઈ. સ. ૧૩૩૨) મેં જિન તીર્થો કા ઉલ્લેખ હૈ છું તીર્થ કે મહત્ત્વ કા સર્વપ્રથમ ઉલ્લેખ જિનપ્રભસૂરિ કે હુઆ હૈ, ઉનમેં શંખપુર કા ઉલ્લેખ હૈ. સાહિત્યિક સાસ્ય કી દૃષ્ટિ સે મેં ‘વિવિધતીર્થકલ્પ' નામક ગ્રન્થ મેં મિલતા હૈ. જિનપ્રભસૂરિ ને ઈ. શંખપુર અર્થાત્ શંખેશ્વર પાર્શ્વનાથ તીર્થ કા યહ પ્રાચીનતમ ઉલ્લેખ રે ૬ સન્ ૧૩૩૨ મેં ઇસ ગ્રંથ કી રચના કી હૈ. ઇસ ગ્રંથ મેં શંખેશ્વર હૈ. ઇસસે પૂર્વ કા કોઈ ભી સાહિત્યિક ઉલ્લેખ હમેં પ્રાપ્ત નહીં હૈ. હું ૨ પાર્શ્વનાથ કલ્પ નામક વિભાગ મેં ઇસ તીર્થ કા વિવરણ નિમ્ન રૂપ સિદ્ધસેનસૂરિ કે સકલતીર્થ (ઈ. સન્ ૧૦૬૭) ઔર જિનપ્રભસૂરિ ૬ = મેં પ્રસ્તુત કિયા ગયા હૈ
કે વિવિધ તીર્થકલ્પ (ઈ. સન્ ૧૩૩૨) કે મધ્ય અષ્ટોત્તરી તીર્થમાલા જ ‘પૂર્વ કાલ મેં એક બાર રાજગૃહ નગરી કે રાજા નોર્વે પ્રતિવાસુદેવ નામક મહેન્દ્રસૂરિ કૃત એક અન્ય કૃતિ ભી મિલતી હૈ, જો વિ. સં. ૩
જરાસંધ ને નૉવે વાસુદેવ કુણ પર ચઢાઈ કરને કે લિએ પશ્ચિમ ૧૨૪૧ કી રચના છે. ચૂંકિ યહ કૃતિ હમેં ઉપલબ્ધ નહીં હો સકી, ૬ દિશા કી ઔર પ્રસ્થાન કિયા. ઉસકે આગમન કે સમાચાર સુનકર ઇસલિએ ઉસમેં શંખેશ્વર પાર્શ્વનાથ તીર્થ કા ઉલ્લેખ હૈ યા નહીં યહ હૈં
કૃષ્ણ ભી અપની સેના કે સાથ દ્વારકા સે ચલે ઔર રાજ્ય કી સીમા કહના કઠિન છે. કિન્તુ યહ નિશ્ચિત હૈ કિ વિવિધતીર્થકલ્પ કે સમય જૈ પર આકર ડટ ગએ. વહાં પર અરિષ્ટનેમિ ને ઉનકા પાંચજન્ય અર્થાત્ ઈ. સન્ ૧૩૩૨ મેં યહ તીર્થ અસ્તિત્વ મેં થા. સાથ હી ઇસકી દૃ & નામક શંખ બજાયા થા, જિસસે વહ સ્થાન શંખપુર કે નામ સે તીર્થ રૂપ મેં પ્રસિદ્ધિ ભી થી, તભી તો ઉન્હોંને ઇસ તીર્થ પર સ્વતંત્ર હું $ પ્રસિદ્ધ હુઆ. જબ દોનોં પક્ષોં મેં યુદ્ધ પ્રારંભ હુઆ, તબ જરાસંધ કલ્પ કી રચના કી. ઐતિહાસિક દૃષ્ટિ સે જિનપ્રભસૂરિ કે ૬
ને કૃષ્ણ કી સેના મેં મહામારી ફેલા દી, જિસસે ઉનકી સેના હારને વિવિધતીર્થકલ્પ કે પશ્ચાત્ ઉપકે શીગચ્છ કે કક્કસૂરિ રચિત છે લગી. ઇસી સમય અરિષ્ટનેમિ કી સલાહ પ૨ કુણ ને તપસ્યા કી નાભિનન્દજિર્ણોદ્વાર પ્રબન્ધ (ઈ. સન્ ૧૩૩૬) ઔર ઉસકે પશ્ચાત્ 8
જૈન તીર્થ વેદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષક ખા જેન તીર્થ વાળા અને શિલા સ્થાપત્ય વિશેષાંક ન જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષંક જન તીર્થ વેદના અને શિલા સ્થાપત્ય વિશેષાંક દ ક જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ of
જૈન તીર્થ વૈદતા અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક કા જલ તીર્થ વેદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક ક્ર જૈન તીર્થ વૈદના અને શિલા સ્થાપત્ય વિશેષાંક જે તીર્થ વેદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક