________________
૧0
પ્રબુદ્ધ જીવન
નવેમ્બર ૨૦૧૪
અધ્યાત્મ અને વિજ્ઞાન
ડૉ. નરેશ વેદ
આપણે ભૌતિક (Physical), ભાવાત્મક (emotional) અને છે. એ બધું શા માટે? એ સવાલોના ઉત્તર સાહિત્ય અને તત્ત્વજ્ઞાન આધ્યાત્મિક (Spiritual) – એમ ત્રણ લોકમાં અને આંતર (inner) આપે છે અને એ બધું કેવી રીતે કામ કરે છે એ સવાલોના ઉત્તર અને બાહ્ય (outer) – એમ બે વિશ્વમાં જીવીએ છીએ. ભૌતિક જગતમાં વિજ્ઞાન આપે છે. એટલે કે અધ્યાત્મવિદ્યા, સાહિત્ય-તત્ત્વજ્ઞાન અને ઈન્દ્રિયપ્રત્યક્ષ ધ્યાન (perception) વડે, ભાવાત્મક જગતમાં વિજ્ઞાન-એ ત્રણેય જીવ અને બ્રહ્માંડના આખરી અને અદલ સ્વરૂપને અનુમાનમૂલક ધારણા (conception) વડે અને આધ્યાત્મિક જગતમાં શોધવાની મથામણ કરી રહ્યાં છે. માણસનો મુખ્ય પુરુષાર્થ આ વ્યષ્ટિ સમાધિયુક્ત આત્માનુભવ (realization) વડે જીવતા હોઈએ છીએ. તથા સમષ્ટિના ખરેખરા સત્યને (ultimate reality) ને સમજવાનો એ કારણે આપણી પાસે ત્રણ વિશિષ્ટ આંક (quotient) હોય છેઃ (૧) છે. બોદ્ધિક આંક (intelligence quotient), (૨) ભાવાત્મક આંક (emo- માનવજાતિના ઇતિહાસમાં છેલ્લાં ત્રણ સો વર્ષ દરમ્યાન વિજ્ઞાને tional quotient) અને (૩) આધ્યાત્મિક આંક (spiritual quotient). અભૂતપૂર્વ વિકાસ સાધી; વિરાટ સૃષ્ટિનો તાગ લેવાનું અને સૂક્ષ્મ ભૌતિક આંકની જાણકારી વિજ્ઞાન દ્વારા, ભાવાત્મક આંકની જાણકારી અણુપરમાણુ શક્તિનું આકલન કરવાનું કામ કર્યું છે, બ્રહ્માંડનાં અનેક સાહિત્ય અને તત્ત્વજ્ઞાન દ્વારા અને આધ્યાત્મિક આંકનું ઘડતર અધ્યાત્મ રહસ્યો ખોલી આપ્યાં છે, પ્રકૃતિના અનેક નિયમો શોધી આપ્યાં છે, દ્વારા મળે છે. આ કારણે આ વિશ્વને ઘડવાની અને બદલવાની શક્તિ માણસની બુદ્ધિને વધારે તીક્ષણ કરીને માણસની સમજને વધારે વિશદ વિજ્ઞાન, સાહિત્ય-તત્ત્વજ્ઞાન અને અધ્યાત્મ-એ ત્રણ પાસે છે. આ ત્રણેય કરી આપી છે. માણસની દૃષ્ટિને વધારે વિશાળ કરી આપી છે. પૃથ્વી, જે બ્રહ્માંડમાં આપણે વસી રહ્યા છીએ તેનાં સ્વરૂપ, કાર્ય અને કર્તાને જલ, અગ્નિ, વાયુ, આકાશ, જીવ, જંતુ, પશુ, પંખી, વનસ્પતિ, ઓળખવાનો પ્રયત્ન કરે છે. આવો પ્રયત્ન બહારથી (out side) યે ઔષધિ, જિન્સ, જીવાણુ, વિષાણુ, ઔષધ, ખનિજો, રસાયણો, કરી શકાય અને આંતર નિરીક્ષણ (inside obervation) થી પણ કરી ધાતુઓ, મન, બુદ્ધિ, સમાજ, રાજકારણ, પ્રશાસન, પ્રબંધન, સંતુલન, શકાય. અધ્યાત્મવિદ્યા વ્યષ્ટિ અને સમષ્ટિનું આંતરિક રૂપ સમજાવે છે, સંદેશાવ્યવહાર, વાહનવ્યવહાર, રોગલક્ષણ, રોગવાવર અને
જ્યારે વિજ્ઞાન તેમનું બાહ્ય રૂપ સમજવામાં મદદ કરે છે. એકનો રોગપ્રતિરક્ષા, તબીબી અને ચિકિત્સાપ્રકૃતિ, ભૂકંપ, જ્વાળામુખી અભ્યાસવિષય વિશ્વનું આંતરિક પાસું છે, તો બીજાનો વિષય વિશેષરૂપે વિસ્ફોટ, જળહોનારત જેવી ડિઝાસ્ટ્રસ ઘટનાઓ વગેરેના વિજ્ઞાનો સૃષ્ટિનું બાહ્ય પાસું છે. આમ, અધ્યાત્મ અને વિજ્ઞાન બંને મળીને આ વિકસાવીને આપણી જાણકારીમાં ઘણો વધારો કર્યો છે. અગાઉ ક્યારેય વિશ્વ અને વિશ્વનિર્માતાને ઉઘાડવા અને ઓળખાવવા મથે છે. જ્યારે ન હતી એટલી બધી શક્તિઓ અને સુવિધાઓ આપણને આપી છે. સાહિત્ય અને તત્ત્વજ્ઞાન તેમનું વિભાવનાત્મક અને પ્રતીકાત્કમરૂપે સુખ-સગવડનાં સાધનોનો ગંજ ખડકી દીધો છે. ફોન, ફેક્સ, ઈન્ટરનેટ પ્રતિનિધાન (representation) કરે છે. આ સૃષ્ટિમાં અને પ્રકૃતિમાં વગેરેએ લોકોને એકબીજાની બહુ નિકટ લાવી મૂક્યા છે. સંદેશાવ્યવહાર જે કોઈ તત્ત્વો અને સત્ત્વો (દ્રવ્યો) છે, તેમના આ ગુણધર્મો શા છે, અને વાહનવ્યવહારના અતિ તેજ ગતિ ધરાવતાં સાધનો વડે દુનિયાને વિશ્વમાં તે કેવી રીતે કામ કરી રહ્યા છે, તે કયા ધારાધોરણોને અનુસરીને નાની બનાવી દુનિયાને વિશ્વગ્રામ (global villege)માં પરિવર્તિત કરી કરે છે તેના નિયમો અને રહસ્યોની શોધ વિજ્ઞાન કરે છે. સાહિત્ય અને દીધી છે. વિજ્ઞાન અને ટેકનોલોજીએ, આ ત્રણ સદીઓમાં, આપણા તત્ત્વજ્ઞાન સૃષ્ટિરચના અને જીવાતું જીવન કેવાં છે અને કેવાં હોવા જીવનને ઘણું બદલી નાંખ્યું છે. આને પરિણામે આજના મનુષ્યજીવનમાં જોઈએ તેની ચર્ચા કરે છે. સંબંધો અને વ્યવહારોના જાળામાં ગુંથાયેલાં કેવળ સુખ અને શાંતિ જ હોવા જોઈતા હતા; પરંતુ એના બદલે આજે અને ગુંચવાયેલાં જીવો, જગત અને ઈશ્વર વચ્ચે પારસ્પરિક સંબંધો મનુષ્યજીવનમાં માનસિક તાણ, ઉચાટ, અજંપો અને ભય તથા કેવા છે અને એમાં કેવાં ભરતી-ઓટ આવી રહ્યાં છે તેની શોધ કરે છે. તજ્જનિત અરાજકતા, અનવસ્થા, અસલામતી અને અશાંતિનું જ્યારે અધ્યાત્મવિદ્યા આત્મા એટલે શું, તેનો મનુષ્યના શરીર અને સામ્રાજ્ય ફેલાઈ ગયેલું જણાય છે. સમસ્ત બ્રહ્માંડમાં વ્યાપ્ત વિભુ વચ્ચે શો સંબંધ છે, તેનો અનુભવ, સૃષ્ટિ અને પ્રકૃતિનું ભાન અને જ્ઞાન હોવું, એમના પર નિયંત્રણ તેનું દર્શન અને તેનામાં થઈ રહેવાની સિદ્ધિ કરી રીતે પામી શકાય રાખવાની શક્તિ પામવી, એ બધી વાત સારી છે; પરંતુ સૃષ્ટિ અને તેની શોધ કરે છે. મતલબ કે આ સૃષ્ટિ, આ જડ-ચેતન, તત્ત્વો, આ પ્રવૃતિઓની શક્તિઓનાં આયોજન, વહેંચણી અને ઉપયોગ કેવી રીતે જીવન; અને તેની વૃદ્ધિ, વિકાસ, જરા, આકાર અને મૃત્યુ જેવી કરવા તે હજુ આપણે બરાબર સમજી શક્યા નથી. આજકાલ વિજ્ઞાને અવસ્થાઓ શું છે એવા આપણા સવાલોનો ઉત્તર અધ્યાત્મવિદ્યા આપે પ્રગતિ તો ઘણી કરી છે, પણ હજુ આપણામાં વૈજ્ઞાનિક વૃત્તિવલણ
