________________
જૈનત
જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક ૬ જૈત તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક જૈત તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક દ ૬ જૈત તીર્થ વંદના અને શિલ્પ
ઑકટોબર ૨૦૧૪ | પ્રબુદ્ધ જીવન ♦ જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક૰ પૃષ્ટ ૬૭
દેરીઓનો જીર્ણોદ્વાર સિદ્ધરાજ જયસિંહના મંત્રી આણંદ અને તેમના પુત્ર પૃથ્વીપાલે કરાવ્યો હતો. ત્યાં પૂર્વજોનું કીર્તિસ્મારક અને હસ્તિશાળા, વિમલમંત્રીની આારૂઢ પ્રતિમા વગેરે શોભાયમાન છે. અનન્ય અને અપ્રતિમ એવી સુંદર મૂર્તિઓના કલાત્મક ભાગો જેવાં કે મૂળ ગભારો, ગૂઢ મંડપ, હસ્તિશાળાની મૂર્તિઓને અલ્લાઉદીન ખિલજીએ સં. ૧૭૬૮માં ભગ્ન કરી નાખી હતી જેનો ઉદ્ધાર વીજડ, કાલિંગ વગેરે નવ ભાઈઓએ કરાવ્યો હતો. લુણવસહી
જેમની કીર્તિ એક દાનવીર, નરવીર એટલે વિદ્યુતવીર તરીકે પ્રખ્યાત હતી તેવા ગુજરાતના મહાઅમાત્ય વસ્તુપાલ અને તેજપાલે આ મંદિરનું નિર્માણ કરાવ્યું હતું. તેજપાલે કરોડો રૂપિયા ખર્ચીને વૃશિગવસહી-યુાવસહી નામે શ્રી નમિનાથ પ્રભુનું મંદિર બંધાવ્યું. ૐ જેમાં કસોટીના પાષાણની નેમનાથ ભગવાનની મૂળ નાયકની ભવ્ય મૂર્તિ છે. આ મંદિર બહારથી સાદું દેખાય છે પણ અંદરથી તેની કોત્તરી અદ્ભુત છે. આ મંદિર ઉજ્જવળ અને આરસપાષાણનું છે. આ મંદિર વિષે ૠષભદાસે કહ્યું છે કે 'આવા ઉત્તમ મંદિરો જેણે જોયા નથી તેનું જીવતર નકામું છે.’ આ મંદિરની પ્રતિષ્ઠા શ્રી વિજયસેનસૂરિએ સં. ૧૨૮૭માં ચૈત્ર વદ ૩ના દિવસે કરી હતી. શોભનદેવ નામના સ્થપતિએ આ મંદિર બાંધેલું છે.
આ મંદિરની કળા વિમલસહી કરતાં થોડી જુદી છતાં વૈવિધ્યપૂર્ણ છે. આ મંદિરના મૂળ ગભારામાં, સભામંડપમાં અને દેવકુલિકમાં શિલ્પકળાનું આછેરું દર્શન થાય છે. તીર્થંકરોના જીવનની ઘટનાઓ અહીં શિલ્પમાં કોતરી છે. દીવાલો, દરવાજા, સ્તંભો, મંડપ, છતના હાથી તથા અન્ય પશુ-પક્ષીઓ, સમુદ્રયાત્રા, ગૃહજીવન તથા સાધુઓ અને શ્રાવકોના જીવનના પ્રસંગો આવેખ્યા છે. અહીં કમાન જેવા ત્રિકોણાકાર તોરણો છે. આમાં હાથીઓ ઉપર વસ્તુપાલ, તેજપાલ અને તેમની પત્નીઓની મૂર્તિઓ સ્થાપિત કરેલી છે. આ મંદિરનું શિખર કોરણીયુક્ત અને ઉપશિખરોથી શોભાયમાન છે. આખુંય મંદિર શિલ્પકળાથી ભરપૂર છે.
આ મંદિરની અનોખી વિશેષતા દેરાણી-જેઠાણીના ગોખલાથી ઓળખાતા ઉત્કૃષ્ટ કોતરણીવાળા બે ગોખલા છે. આ બે ગોખલામાં મંત્રી તેજપાલે પોતાના સમસ્ત કુટુંબના કલ્યાણ માટે રૂા. ૧૮ લાખ રૂપિયાનો ખર્ચ કર્યો હોવાનું કહેવાય છે. થોડીક દેરીઓ કરાવી છે. જેની પ્રતિષ્ઠા વિ. સં. ૧૨૮૭ થી ૧૨૯૩ સુધીમાં થઈ હતી. આ મંદિરની પ્રશસ્તિના શિલાલેખ પરથી પ્રતીત થાય છે કે મંત્રી તેજપાલે આ મંદિરની વ્યવસ્થા માટે વ્યવસ્થાપક મંડળની અને મંદિરના વર્ષગાંઠના અઠ્ઠાઈ મહોત્સવ પ્રસંગે તેમ જ શ્રી નેમનાથના પાંચેય કલ્યાણકોના દિવસોમાં પૂજા મહોત્સવ માટે કાયમી વ્યવસ્થા કરાવી હતી. અલ્લાઉદ્દીન ખિલજીએ સં. ૧૩૬૮માં આ મંદિરનો
ગાંક
pig ble ipap elp P. 3 jj ne pig ble 93p pip dj nike lg ve 93p jap I
પણ મૂળ ગભારો તથા ગૂઢમંડપનો સર્વનાશ કર્યો હતો. ચંડસિંહના પુત્ર પેથર્ડ સં. ૧૩૭૮ માં જીર્ણોદ્વાર કરાવી નવેસરથી પ્રતિષ્ઠા કરાવી હતી. પિત્તલહર મંદિર
આ મંદિર પિત્તહર મંદિર તરીકે શા માટે ઓળખાય છે તે બીના રસપ્રદ છે. આ મંદિર ભીમાશાહે કરાવ્યું હતું તેની પ્રતીતિ મંદિરના શિલાલેખો અને ગુરુ ગુણરત્નાકર કાવ્ય વગેરેથી થાય છે. ‘ભીમાશાહના મંદિર' તરીકે ઓળખાતા આ મંદિરમાં પછીથી અમદાવાદના મંત્રી સુંદર અને મંત્રી ગદાએ મૂળનાયકની પિત્તળ આદિ ધાતુઓથી બનાવેલી મૂર્તિ સ્થાપન કરી ત્યારથી તે ‘પિત્તલહર મંદિર' તરીકે ઓળખાય છે. આ મંદિર મૂળ ગભારો, ગૂઢ મંડપ, સભા મંડપ, નવ ચોકીઓ, શૃંગાર ચોકીઓ, ભમતી અને શિખર વગેરેથી સુશોભિત છે. આ મંદિરમાં મૂળનાયક ઋષભદેવ ભગવાન બિરાજમાન છે. ખતવસહી
‘ચૌમુખજીના મંદિર’ના નામે ઓળખાતા આ મંદિરને “ખરતરવસહી” કહે છે. આ મંદિર સાદું અને ત્રણ માળનું છે જેનું શિખર બધાં મંદિરોથી ઊંચું છે. નીચેના માળમાં વિશાળ ચાર રંગમંડપો છે. ગભારાની કોતરણી અતિસુંદર છે. આ મંદિરની વિશેષતા એ છે કે ત્રણે માળમાં મૂળનાયક શ્રી પાર્શ્વનાથ ભગવાનની ચૌમુખ પ્રતિમાઓ છે. નીચેના માળની મૂળનાયકની પ્રતિમાઓ ભવ્ય અને મોટી છે. આ મંદિરના સમય વિશે મુનિરાજ શ્રી જયંતવિજયજી જણાવે છે કે ‘અહીંના દિગમ્બર જૈન મંદિરના વિ. સં. ૧૪૯૪ના લેખમાં તથા સં ૧૪૯૭ના લેખમાં ભીમાશાહના મંદિરનું નામ છે. પણ આ મંદિરનું નામ નથી. તેમજ પિત્તલહર મંદિરની બહારના એક સુરહીના વિ. સં. ૧૪૮૯ના લેખમાં એ સમયે દેલવાડામાં ફક્ત ત્રણ મંદિરો હોવાનું લખ્યું છે. તેથી એમ કહી શકાય કે આ મંદિર તે સમયે વિદ્યમાન ન હતું. આ મંદિર વિ. સં. ૧૪૯૭ પછી બન્યું હશે અને તે સંઘવી મંડલિકે સં. ૧૫૧પમાં બંધાવ્યું હશે એવું અનુમાન થઈ શકે. ઓરિયા
ઢણું [re ply be logp jelp o ૬ ઢણું [ae nig ple lap jel
આ મંદિર વિષયક પ્રાપ્ત માહિતીના આધારે કહી શકાય કે આ મંદિર ચૌદમી શતાબ્દીના અંતે અને પંદરમી સદીના પ્રારંભના સમયમાં બંધાવેલું હોવું જોઈએ, ઓરિયા' નામનું પ્રાચીન ગામજે દેલવાડાથી લગભગ સાડાત્રણ માઈલ દૂર આવેલું છે. ત્યાં ભગવાન મહાવીર સ્વામીનું મંદિર આવેલું છે જે આજે પણ વિદ્યમાન છે. પ્રાચીન ગ્રંથોમાં ઓરિયાના વિવિધ નામો જેવા કે ઓરિયાસકપૂર, ઓરીસાગ્રામ, ઓરાસાગ્રામ વગેરે પ્રાપ્ત થાય છે. અહીં કોઈ જૈનની વસ્તી નથી છતાં લગભગ ૧૫મા સૈકામાં જૈનોની આબાદી હશે તેથી જ ઓરિયાના સંઘે આ મંદિર બંધાવ્યું હશે. આ મંદિર વિશે
જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક ૬ જૈત તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક ૬ જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક – જૈત તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક
