________________
જૈન તે
જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક - જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક દ જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ ક
પૃષ્ટ ૮૪ ♦ પ્રબુદ્ધ જીવન ♦ જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક ૨ ઑક્ટોબર ૨૦૧૪
અહીં સરસ્વતી મંદિરના દર્શને અવશ્ય આવે છે. પ્રાચીન એ પ્રભાવક તીર્થ તરીકે અહીંના મંદિરની ગણના થાય છે.
તે સિવાય રાજસ્થાનમાં પિલાની, બિહારી દેવધર જિલ્લામાં વૈદ્યનાથધામ, મહારાષ્ટ્રમાં નાગપુર પાસે કુંતલપુર, તમિલનાડુમાં અચલેશ્વર, તંજાવર રેલ્વે સ્ટેશનની બાજુમાં સ્વતંત્ર સરસ્વતી મંદિરોની ગણના કરાય છે. બ. સંયુક્ત મંદિરો
હિન્દુ ધર્મની માન્યતા પ્રમાણે એક જ મંદિરના ગર્ભગૃહની અંદર મહાસરસ્વતી, મહાલક્ષ્મી અને મહાકાલીની મૂર્તિઓ રહેલી હોય છે જેની આદિ શક્તિના ત્રણ સ્વરૂપો તરીકે ગણના કરે છે અને આ બર્ણય દેવીઓ ક્રમશઃ બ્રહ્મા, વિષ્ણુ અને મહેશની શક્તિઓ મનાય છે તથા પ્રકૃતિના બા તત્ત્વો - સત્ત્વ, રજસ અને તમસના પ્રતીક
તરીકે પણ આ બધા દેવીઓને ગણવામાં આવે છે.
મધ્યપ્રદેશમાં ઉજ્જૈન (અવંતિકા) શહેરની ક્ષિપ્રા નદીના કાંઠે કાર્તિક ચોકમાં એક મંદિર છે જેના ગર્ભગૃહમાં ઉપરોક્ત ત્રર્ણય દેવીઓની પ્રતિમા રહેલી છે.
બિહારમાં પટના, મહારાષ્ટ્રમાં મુંબઈ- કાલબાદેવી, કર્ણાટકમાં કુલ્લૂર મુકામ્બિકા દેવી, ઉત્તર પ્રદેશમાં કાલીમઠ અને કાશ્મીરમાં વૈષ્ણવી દેવીનું ગુફામંદિર છે જેમાં આ બા દેવીઓ પ્રતિષ્ઠિત થયેલી
છે.
ક.
અન્ય મંદિરો અને અને સ્વતંત્ર દેરીઓ
દેવી સરસ્વતી સ્વતંત્ર મંદિરો અને સંયુક્ત મંદિરો સિવાય અન્ય ઘણાં જિનેશ્વરીના મંદિરોના પરિસરો, ચોગાન કે ભમતી વગેરેમાં વિવિધ પ્રકારે ધ્યાનાકર્ષક, પ્રભાવક મૂર્તિઓ આવેલી છે જે પ્રતિમાના પ્રભાવની નોંધ લો કહૃદયમાં રહેતી હોય છે તથા ઐનિહારિક મહત્ત્વ પણ જેઓનું અમૂલ્ય છે. તેનો પરિચય કરીએ.
ગુજરાતમાં ખંભાત એ જેનોની તીર્થભૂમિ છે. ત્યાં છરાળાપાડામાં નીચેના ગર્ભગૃહમાં ઊભી ભવ્ય પ્રતિમા છે. તો માર્ગોકોકમાં ચિંતામણી પાર્શ્વનાથના ગર્ભગૃહમાં ડાબી બાજુએ શ્વેતવર્ણની પ્રાચીન ઊભી પ્રતિમા રહેલી છે. વીણા, પુસ્તક, માળા અને કમળ તથા હંસના પ્રતીક રહેલાં છે. તે સિવાય જિરાળાપાડાની બાજુની પોળમાં એક જિનાલયની અંદર ગોખલામાં શ્રીશારદેવીની પ્રાચીન પ્રતિમા બેસેલી મુદ્રામાં રહેલી છે.
ઉત્તર ગુજરાતના પ્રાચીન થિરપુર (થરાદ) ગામની ભાગોળે આવેલા બાવન જિનાલયની ભૂમિનું ઉત્ખનન કરતાં ૯૦૦ વર્ષ જૂની ઊભી પ્રતિમા મળી છે તે અત્યંત પ્રસન્ન અને વરદ્ મુદ્રામાં રહેલી છે. જ્યારે રીતેજ તીર્થ શ્રી નેમિનાય પ્રભુના બાવન જિનાલયની બહાર શ્રી સરસ્વતી દેવીની ૭૦૦ વર્ષ પ્રાચીન મૂર્તિ લેખમાં જણાય આવે છે. તે ઊભી પ્રતિમા રહેલી છે. તે સિવાય
રોર્ણાક
જૂનાગઢ, ડભોઈ, ચોરવાડા (જુનાગઢ), અમદાવાદ (વાઘણ પોળ), તારંગા, પાલનપુર, સુરત (વડાોટા), ઉમતા (ઈડર પાર્સ) કદંબગિરિ વગેરે સ્થાનોમાં પ્રાચીન પ્રતિમામાં સરસ્વતીની પ્રભાવક મુદ્રામાં જણાઈ આવે છે.
રાજસ્થાનમાં સિરોહી પાસે આવેલા સેવાડી ગામના જિનમંદિરોના પરિસરોમાં અદ્ભુત કહી શકાય તેવી બે ઊભી મૂર્તિ દેવી સરસ્વતીની જોવા મળે છે. જેમાં પરિકરોની અંદર નૃત્ય કરતી અપ્સરાઓ અને સંગીતના વાજીંત્રો સાથે રહેલી દેવીઓ પણ છે. જમણા પગની બાજુમાં સેવારત બનેલી સાધિકા અને હંસનું પ્રતીક પણ રહેલું છે.
ગુજરાત-રાજસ્થાનમાં અનેકાનેક સ્થળોએ મળતી દેવીઓની પ્રાચીન મૂર્તિઓમાં મુખ્યતાએ દેવીની મૂર્તિ, વરદ મુદ્રાવાળી, પુસ્તક, કમળ અને અમૃત કમંડળને હાથમાં ધારણે કરેલી જોવા મળે છે. અને પાર્સમાં બાલહંસ કે રાજહંસનું પ્રતીક મુકેલું હોય છે. પરંતુ વીણા દ્રષ્ટિગોચર થતી નથી. દક્ષિણ ભારતની પ્રાચીનતા
પુરાતત્ત્વખાતાઓના મતાનુસાર આ દૈવી સંબંધી પુરાતત્ત્વીય સામગ્રી ઈસ્વીસન પૂર્વે અને ઈસુ સંવત પછીની અનેક પ્રાચીન મૂર્તિઓ મળે છે તેમાંથી કેટલીક મૂર્તિઓનો સામાન્યથી પરિચય કરી લઈએ. (૧) ઈ. સનની ૨૫૦ વર્ષ પૂર્વે ભારભૂત સુપની પ્રાચીર (રેલીંગ)
પર સરસ્વતીની મૂર્તિ ઉત્કીર્ણ કરેલી છે. તે પદ્મપીઠ ઉપર બિરાજેલી છે અને તે બે હાથે વીણા બજાવી રહી છે. આ મૂર્તિ સુંદર આકર્ષક અને ઉપલબ્ધ પૂર્તિઓમાં પ્રાચીનતમ છે. ઘંટસાલ (આંધ્રપ્રદેશ) :
(૨)
અનુમાનથી ઈ.સ.ના ૨૦૦ વર્ષ પૂર્વે ચાર ભુજાવાળી, સરખા પાદવાળી, જમણા હાથમાં કમળનું ફૂલ, નીચેનો હાથ હંસ ઉપર, ડાબા હાથમાં પુસ્તક અને બીજો હાથ વરદ્ મુદ્રામાં દેવી સરસ્વતી રહેલી છે. મસ્તક ઉપર મુગુટ છે. આંખો ધ્યાન મગ્ન છે.
a big veisap
ઈસુની સંવત પ્રારંભ થયા પછી ઈ. સન ૧૩૨ની આસપાસ મથુરાની પાસે કંકાલી ટીલાના સ્થાન પર મળી છે. આ મૂર્તિના પીઠાસન પર શક સંવન ૫૪ (ઈ. સ. ૧૬૨) બાહ્મી લિપીમાં કોતરેલું છે. આ મૂર્તિનું મસ્તક ખંડિત છે. બે હાથમાંથી ૧ હાથ અભય મુદ્રામાં છે. અને બીજા હાથમાં પુસ્તક છે. અને તે હાલ લખનઉના સંગ્રહાલયમાં સુરક્ષિત છે. આ જ સંગ્રહાલયમાં ૧૦મી શતાબ્દીની નૃત્યરત-ચતુર્ભુજાવાળા મૂર્તિ છે. જે દેવીના બે હાથમાં વીણા છે અને બીજા બે હાથથી ઉત્તરીય વસ્ત્ર પકરેલાં છે. તો ત્રીજી એક મૂર્તિ ૧૨મી શતાબ્દીની મળી છે. જે મૂર્તિ વિધ્ધ પ્રસ્તરની છે તથા અષ્ટભુજા મંદિર મિર્જાપુર (ઉ. પ્ર.)માંથી મળી છે. જે દેવીના ૧ પગ આસન
વિશેષર્ષક જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક
જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક
