________________
જેત;
ઑકટોબર ૨૦૧૪, પ્રબુદ્ધ જીવન, જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક, પૃષ્ટ ૪૯
મેષાંક
:
8 હસ્તપ્રત હોય, અષ્ટમંગલ હોય, સમવસરણ હોય કે મંદિર હોય-એ છે: પદ્માસનસ્થ અને કાયોત્સર્ગવાળી, એટલે કે ઊભી અને તપનો ? હુ તમામ અલંકરણયુક્ત જ હોવાનાં, નયનરમ્ય જ હોવાનાં, સુંદરમત ભાવ પ્રગટ કરતી. તીર્થકરોમાં ઋષભનાથ, નેમિનાથ અને ૪ ઈં હોવાનાં.
મહાવીરસ્વામી પદ્માસનમાં બેઠેલા હતા ત્યારે તેમને પરમ જ્ઞાન જૈ જૈનમંદિરો અત્યંત ભવ્ય હોય છે. ભારત અને ભારત બહાર પ્રાપ્ત થયું, પરંતુ એ સિવાયના અન્ય તીર્થંકરો ઊભેલી અવસ્થામાં જૈ પર વસતા જૈનધર્મના લોકો ખૂબ સમૃદ્ધ હોવાને નાતે સદીઓથી એમણે એવા કાયોત્સર્ગાસનમાં પરમ સિદ્ધિ પામ્યા, એટલે એમની પ્રતિમાઓ છે ૐ એકએકથી ચડિયાતા અનેક મંદિરો બાંધ્યાં છે. શ્રાવકો છૂટા હાથે ઊભેલી અવસ્થામાં આકારિત થાય છે. આ પ્રમાણે કાયોત્સર્ગાસન ૨ દાન આપીને ભવ્યાતિભવ્ય મંદિરોનું નિર્માણ કરે છે. આબુ પહાડ કે પદ્માસન કે અર્ધપાસનથી યુક્ત, ધ્યાનની મુદ્રામાં બેઠેલી, મુખ ૨ જૈ પરનાં વિમલ શાહ, તેજપાલનાં મંદિરો કે બિહારના પારસનાથ પર શાંત ભાવવાળી, શરીર પર શ્વેત વસ્ત્રવાળી કે વસ્ત્ર વગરની, શું હું પહાડ પરનાં જૈનમંદિરો કલાના ભવ્યોજ્જવલ નમૂનાઓ છે. આ માથાના ખુલ્લા અથવા લોચ કરેલા વાળવાળી જિનપ્રતિમાઓ હોય ૪ ૬ ઉપરાંત પાલિતાણા-શત્રુંજય, જૂનાગઢ, રાણકપુર, સમેતશિખર, છે. પહેલી નજર એકસમાન લાગતી પ્રતિમાઓના લાંછન, પરિકર, $ હું ખજુરાહો, પાવાપુરી, મથુરા, કોલકત્તા, ગ્વાલિયર, ઈલોરા, શ્રવણ ધર્મચક્રના ચિહ્ન ઈત્યાદિ પરથી દરેક તીર્થકર વચ્ચેની પ્રતિમામાં હું બેલગોલા એમ અનેક સ્થળો પર અત્યંત નયનરમ્ય જૈનમંદિરો છે. ભેદ હોય છે. આ ઉપરાંત તીર્થકરની સાથે અન્ય ચિહ્ન હોય તેને ન એનું સ્થાપત્ય અને શિલ્પ ઉત્કૃષ્ટ છે. શ્રવણ બેલગોલા ખાતેની આધારે પણ પ્રતિમામાં ભેદ રહે છે; જેમકે, સ્વસ્તિક, દર્પણ, કુંભ, * ગોમતેશ્વરની પ્રતિમા વિશ્વવિખ્યાત છે.
નેત્રાસન, મીનયુગ્મ, પુસ્તક અને પુષ્પમાળાનાં ચિહ્નો. જૈનમૂર્તિકલા અંગેનું સ્વતંત્ર શિલ્પશાસ્ત્ર છે, તેમ ભારતીય જૈનમૂર્તિકલા અંગે એ ઉલ્લેખનીય છે કે શ્વેતાંબર કે દિગંબર શુ શિલ્પશાસ્ત્રના અન્ય ગ્રંથોમાં જૈનમૂર્તિવિધાનની સ્વતંત્ર ચર્ચા થયેલી મુખ્ય બે પ્રવાહોની સાથે સાથે અન્ય પ્રવાહોની મૂર્તિપૂજા કે મૂર્તિશાસ્ત્ર જુ # છે. જૈન ધાર્મિક ગ્રંથોમાં | જૈનમૂર્તિકલામાં સાદગીયુક્ત શ્રદ્ધાની સાથે સાથે દિવ્ય |
T અંગેની માન્યતાઓ અલગ છે હૈ મૂર્તિશાસ્ત્રના સિદ્ધાંતોનો | આભાયુક્ત સૌદર્ય આકારિત કરવામાં કલાકારોએ અને
અલગ હોય છે. જેમકે, હું $ ઉલ્લેખ છે તેમ અન્યત્ર પણ | મંદિરનિર્માતાઓએ ખાસું પ્રાવીણ્ય દાખવ્યું છે.
સ્થાનકવાસી જૈનો મૂર્તિપૂજાને જ8 શું મૂર્તિવિધાન છે. વિશેષતઃ
માનતા નથી. સમયાંતરે જૈનધર્મ 9 ૨ ‘આચાર દિનકર' અને “નિર્વાણકલિકા' જેવા ગ્રંથોમાં અનેક ગચ્છ, ઉપશાખા, ઉપસંપ્રદાય, સંઘાડામાં વહેવા લાગે છે રે જૈ જૈ નમૂર્તિવિધાન સુપેરે નિરૂપાયેલ છે. “માનસા૨', એટલે પ્રત્યેકની આચારવિચારગત ભિન્નતા મૂર્તિકલામાં પણ જૈ છે “અપરાજિતપૃચ્છા', “વાસ્તુસાર', “ક્ષીરાર્ણવ’, ‘દીપાવ', પ્રતિબિંબિત થાય એ સ્વાભાવિક છે. છતાં એ નોંધનીય છે કે શ્વેતાંબર
‘શિલ્પરત્નાકર' જેવા શિલ્પશાસ્ત્રના અન્ય ગ્રંથોમાં પણ દિગંબર એ મુખ્ય સંપ્રદાયના ભેદભાવ સાતમી-આઠમી સદી સુધી હું શુ જૈનમૂર્તિવિધાન અને મંદિરનિર્માણના ઉલ્લેખો છે. “બૃહત્સંહિતા'માં તો પ્રતિમાઓમાં નહોતા. તે સમય સુધીમાં તો તીર્થકરોની પ્રતિમા છું * જૈન મૂર્તિનું લક્ષણ આ પ્રમાણે દર્શાવવામાં આવ્યું છે:
નગ્નાવસ્થામાં આકારિત થતી. પછીથી શ્વેતાંબરની પ્રતિમાને છે ___ आजानुलम्बबाहुः श्रीवत्साङ्कः प्रशान्तमूर्तिश्च।
કૌપીનનો આકાર આપવામાં આવ્યો અને સમયાંતરે વસ્ત્રાભૂષણથી હૈં दिग्वासास्तरुणो रूपवांश्च कार्योऽर्ता देवः ।। ५८.४५ સુશોભિત કરવામાં આવી. સામાન્ય રીતે દિગંબર જૈનપ્રવાહમાં છે
અર્થાત્, ઘુંટણ સુધી લાંબા હાથથી યુક્ત, શ્રીવત્સના ચિહ્નથી મૂર્તિઓ ખાસ અલંકરણ વિનાની, નગ્ન હોય છે. જ્યારે શ્વેતાંબર-૩ ૨ શોભિત, શાંત, દિગંબર, તરુણ અને સુંદર એવી જિનની પ્રતિમાનું પ્રવાહમાં મૂર્તિઓ વિશેષ અલંકૃત હોય છે. જે નિર્માણ કરવું.
જૈનમૂર્તિશાસ્ત્રમાં તીર્થકરોને સર્વ શ્રેષ્ઠ સ્થાન આપવામાં આવ્યું "મેં એ જ રીતે અન્ય ગ્રંથોમાં આ પ્રમાણે મૂર્તિલક્ષણ જણાવવામાં છે. એમને ‘દેવાધિદેવ' કહેવામાં આવે છે. જ્યારે અન્ય સર્વને માત્ર હું આવ્યાં છેઃ
‘દેવ’ કહેવામાં આવે છે. આ તમામ તીર્થકરો, દેવો, અલંકૃત શિલ્પો હું निराभरणसर्वांङ्ग निर्वस्त्रङ्गं मनोहरम् ।
ઈત્યાદિનું વ્યવસ્થિત, નિયમબદ્ધ મૂર્તિશાસ્ત્ર છે. પ્રતિમા નિર્માણ ? सर्ववक्ष: स्थले हेमवर्णं श्रीवत्सलाञ्छनम् ।।
માટેનાં ચોક્કસ વિધાન અનુસાર જ મંદિરોમાં મૂર્તિઓ બને છે. द्विभुजं च द्विनेत्रं च मुण्डतारं च शीर्षकम् ।
મૂર્તિશાસ્ત્રમાંનાં વિધાન અનુસાર આસન, આભૂષણ, વાહન, स्फटिकश्वेतरत्कं च पीतश्यामनिभं तथा ।।
લાંછન, મુદ્રા, આયુધ, વર્ણ, અંગભંગિ વગેરેનું ચોક્કસ નિયમન ૨ ઉપરોક્ત લક્ષણો અને મૂર્તિશાસ્ત્રમાં અન્યત્ર દર્શાવવામાં મૂર્તિઓને વૈવિધ્યસભર બનાવે છે તે જ રીતે અન્ય પ્રતિમાઓથી ૬ આવેલાં લક્ષણો પ્રમાણે જિનપ્રતિમાના મુખ્ય બે પ્રકારો જોવા મળે અલગ પણ પાડે છે. જૈનમૂર્તિકલામાં સાદગીયુક્ત શ્રદ્ધાની સાથે E જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક ક જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક ૬ જૈન તીર્થ વેદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક 4 જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક
વૈદતા અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક ક જૈન તીર્થ વંદતા અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક દ ક જૈન તીર્થ વંદતા અને શિલ્પ ? જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિરોષક ૬ જૈન તીર્થ વૈદતા અને શિલા સ્થાપત્ય વિશેષાંક ૬ જૈન તીર્થ
* જૈન તીર્થ વેદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક ક જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષંક ન જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક 5 જૈન તીર્થ વેદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક દ ક જૈન તીર્થ વંદના અને શિલા '
