________________
પૃષ્ટ ૫૦૦ પ્રબુદ્ધ જીવન • જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંકઓક્ટોબર ૨૦૧૪
મોષાંક
સાથે દિવ્ય આભાયુક્ત સૌદર્ય આકારિત કરવામાં કલાકારોએ અને ભાગમાં પ્રભામંડલ, મસ્તક ઉપર મૃણાલછત્ર, તશાર્ણ દેવદુંદુભિ ? મંદિરનિર્માતાઓએ ખાસું પ્રાવીણ્ય દાખવ્યું છે.
વગાડનારા, ધર્મચક્ર, નવગ્રહો, ત્રણ છત્રો, અશોકવૃક્ષના પત્રો, જૈનમંદિરોમાં સ્થાપિત મૂર્તિ પ્રમાણે પણ એનું નામાભિધાન કવચિત્ દિકપાલો અને અગ્ર ભાગે કેવલજ્ઞાનમૂર્તિ વગેરે યથોક્ત જ થયેલું છે. મંદિર જે તીર્થકર કે દેવનું હોય તેને “મૂલનાયક' કહે છે. પ્રકારે બનાવવાં.” આ બધા ઉલ્લેખ પરથી પરિકરનું વૈવિધ્ય જાણી" છે જેમકે ઋષભનાથ, નેમિનાથ, પાર્શ્વનાથ વગેરે મંદિરમાં મૂલનાયક શકાય છે. હું હોય છે. અન્ય દેવ-દેવી એમની સાથે કંડરાય અને દિવ્યતામાં વધારો મંદિરોમાં શિલ્પ મુખ્યત્વે બે પ્રકારના હોય છે. એક તો, હું ૬ કરે છે.
ગર્ભગૃહમાંની સેવ્ય પ્રતિમા અને બીજાં તે મંદિરની અંદર અને હું જે તીર્થકરોની મૂર્તિઓના સામાન્યતઃ ત્રણ પ્રકારો છે: ૧. પરિકરમાં બહારના અનેક પ્રકારના શિલ્પો. આ શિલ્પાકૃતિઓ અલંકરણની 8 હૈ કોતરેલ સુંદર દેવ-દેવીવાળી અલંકૃત પ્રતિમા, ૨. પૂજા માટેની સાથે સાથે શિલ્પ અને સ્થાપત્યનાં અનેક અંગરૂપ હોય છે અને હૈ છે સાદી પ્રતિમા અને ૩. આયાગપટ્ટમાંની પ્રતિમા. આયાગપટ્ટમાં એના અનેક પ્રકારો છે. ટૂંકમાં, સેવ્યમૂર્તિ અને શૃંગારમૂર્તિ એમ બે છે
મધ્યભાગમાં તીર્થકરની ધ્યાનસ્થ મૂર્તિ હોય છે અને આસપાસ પ્રકારની પ્રતિમા કહી શકાય. સ્તંભ, વિતાન, જંઘા, તોરણ ઈત્યાદિ છે ૨ અષ્ટમંગલનું સુંદર આલેખન હોય છે. આ ઉપરાંત સમોવસરણમાં પરની અનેક પ્રતિમાઓથી મંદિર અનેકસ્તરીય સૌંદર્યબોધ બની ૨ " પણ જૈન તીર્થકરોની પ્રતિમાઓ હોય છે. સમવસરણનો અર્થ થાય રહે છે. શુ છે તીર્થકરોના ઉપદેશ-શ્રવણ માટે દેવોએ બાંધેલી વ્યાખ્યાનશાળા. જૈનશાસ્ત્રોમાં જૈન દેવ-દેવીઓને મુખ્યત્વે આ પ્રમાણે વર્ગીકૃત ! હું તીર્થકરોને જે સ્થળે કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું હોય ત્યાં સમોવસરણની કરી શકાયઃ ૧. જ્યોતિષી, ૨. વિમાનવાસી, ૩. ભવનવાસી, ૪. હું હું સ્થાપના કરાય છે. એ ગોળાકાર શ્રી વિજયજી કૃત
વ્યન્તર, ૫. નવવિધાન અને ૬. કે ચોરસ હોય છે. અલગ અલગ
વીરદેવ. વિમાનવાસી દેવોમાં 3 પ્રકારો કે કિલ્લાના રૂપે બંધાયેલ અષ્ટાપ સ્તવન |
કલ્પાતીત અને કલ્પોત્પન્ન એવા છે સમવસરણમાં પ્રાણી, માનવ
બે પ્રકારો છે. કલ્પના ઉપરના કે દેવ-દેવીઓનું વૈવિધ્યયુક્ત અષ્ટાપદ અરિહંતજી; મહારા વ્હાલા જી રે;
સ્થાને જન્મ્યા હોય તે કલ્યાતીત ૬ અલંકૃત આલેખન હોય છે. આદીશ્વર અવધાર નમીયે ને હશું // હા //
અને કલ્પમાં જન્મ્યા હોય તે ૨ પરિકર એટલે મૂર્તિને દસ હજાર મુણિશંદશું હા૦ વરિયા શિવવધૂ સાર. નમીયે૦ ૧. કલ્પોત્પન્ન. પણ સ્થાપન કરવાની પીઠિકા અને ભરત ભૂપ ભાવે કર્યો મહાઈ ચઉમુખ ચૈત્ય ઉદાર ન૦
જ્યોતિષી દેવગણમાં ! હું આસન સાથેનો ભાગ. પરિકરનું | જિનવર ચોવીસે જિહાં હા૦ થાપ્યા અતિ મનોહાર ન૦ ૨.
નવગ્રહો, નક્ષત્રો અને હું $ પ્રતિમાના પ્રમાણમાં ચોક્કસ
તારાઓનો સમાવેશ થાય છે. હું વરણ પ્રમાણે બીરાજતા હા૦ લંછન ને અલંકાર ન૦ માપ હોય છે. પદ્માસનયુક્ત,
નવગ્રહો આ પ્રમાણે છે : સૂર્ય, રે સમ નાસાયે શોભતા હા૦ ચિંહુ દિશે ચાર પ્રકાર ન૦ ૩. ઊભેલી કે શયન પ્રકારની
ચંદ્ર, મંગળ, બુધ, ગુરુ કે હું રે મૂર્તિના પ્રમાણમાં પરિકર હોય મંદોદરી રાવણ તિહાં હા નાટક કરતાં વિશાલ ન૦.
બૃહસ્પતિ, શુક્ર, શનિ, રાહુ અને 8 છે. જે રંગની પ્રતિમા હોય તે જ ત્રુટી તાંત તવ રાવણે મહાવ નિજ કર વીણા તતકાલ ન૦ ૪. રંગનું પરિકર હોવું જોઈએ. કરી બજાવી તિણે સમે મહા પણ નવિત્રોડ્યું તે તાન ન૦ વિમાનવાસી દેવોમાંથી ૬
રૂપમંડન' નામના તીર્થંકર પદ બાંધીયું હા૦ અદ્ભુત ભાવશું ગાન ન૦ ૫. કલ્પોત્પન્ન એવા બાર દેવો આ - શિલ્પશાસ્ત્રના ગ્રંથમાં કહેવામાં નિજ લબ્ધ ગૌતમગુરુ મહાઇ કરવા આવ્યા તે જાત્ર નવા
પ્રમાણે છેઃ સુધર્મા, ઈશાન, આવ્યું છે કે, “પરિકરમાં યક્ષ,
સનસ્કુમાર, મહેન્દ્ર, બ્રહ્મા, 9 જગચિંતામણિ તિહાં કર્યું હ૦ તાપસ બોધ વિખ્યાત ન૦ ૬. મેં યક્ષિણી, સિંહ, મુગયુગલ,
લાન્તક, શુક્ર કે મહાશુક્ર, ફૂ શું કાઉસગ્ગ, છેડા પર સ્તંભો, એ ગિરિ મહિમા મોટકો મહા૦ તેણે પામે જે સિદ્ધિ ન૦.
સહસાર, આનત, પ્રાણત, શું – ઉપરના ભાગમાં તોરણ, ગ્રાહ, જે નિજ લબ્ધ જિન નમે હા પામે શાશ્વત ઋદ્ધિ ન૦ ૭.
આરણ અને અશ્રુત. ચામર અને કલશધારી પદ્મવિજય કહે એહના કેતા કરૂં વખાણ રે નમીયે.
વિમાનવાસી દેવોમાં ૬ : અનુચરો, મગરનાં મુખો, વીર સ્વમુખે વરણવ્યો હ૦ નમતાં કોડી કલ્યાણ નમીયે) ૮. કલ્પાતીત કે અનુત્તરવિમાનવાસી Aઇ માલાધરો, પ્રતિમાના પાછળના
એટલે પાંચ મુખ્ય સ્થાનકોમાં જે હું જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક ક જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક ૬ જૈન તીર્થ વૈદતા અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિરોષક 5 જૈન તીર્થ વેદના અને શિલી સ્થાપત્ય વિશેષાંક
તીર્થ વેદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક 4 જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક 5 જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક જૈન તીર્થ વેદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિરોષક દ ક જૈન તીર્થ વેદના અને શિલ્પ A
જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક પણ જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક છ જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષક ૬ જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક દ ક જૈન તીર્થ વંદના અને શિલા *
