________________
કર્મવાદ કર્મવાદ " કર્મવાદ ક્વ કર્મવા પૃષ્ટ ૧૧૪ • પ્રબુદ્ધ જીવન : કર્મવાદ વિશેષાંક ૯ ઑગસ્ટ ૨૦૧૪ યાદ કૂ કર્મવાદ 5 કર્મવાદ કર્મવાદ
સાંખ્ય-યોગ દર્શન-કર્મવાદ
'Hપ્રા. ડૉ. કોકિલા હેમચંદ શાહ
કર્મવાદ 4 કર્મવાદ કર્મવાદ કર્મવાદ
[ વિદુષી લેખિકા જૈન ધર્મના અભ્યાસી, પીએચ.ડી. વિદ્યાર્થીઓના માર્ગદર્શક પ્રાધ્યાપિકા અને પ્રભાવક વક્તા છે.
જૈન સાહિત્ય સમારોહમાં ઉત્સાહપૂર્વક ભાગ લે છે. ] ભારતની પવિત્ર ભૂમિ દર્શનોની જન્મભૂમિ છે. જેમાં આધ્યાત્મિક છે. પુરુષ ચેતન છે જ્યારે પ્રકૃતિ જડ છે. પણ મહત્ત્વનું તત્ત્વ છે. ક ચિંતન અને દાર્શનિક વિચારધારાની પ્રધાનતા છે. ભારતના દરેક શબ્દાન્તરથી એ જ કર્મ છે. સાંખ્યનો અર્થ છે વિવેકજ્ઞાન. પ્રકૃતિ
દર્શનકારે એક અથવા બીજા રૂપે કર્મના વિષય પર વિચાર કર્યો છે. તથા પુરુષના વિષયમાં અજ્ઞાન હોવાથી આ સંસાર છે અને જ્યારે ? 3. કર્મનો વિષય ઘણો વિશાળ છે. ભારતીય દર્શનો જે આત્માના તે બન્નેની ભિન્નતા સમજાય છે-જડ અને ચેતન તત્ત્વો ભિન્ન છે * શું અસ્તિત્વમાં માને છે તે બધાએ જ કર્મની સત્તાનો સ્વીકાર કર્યો છે, ત્યારે મોક્ષપ્રાપ્તિ થાય છે. સાંખ્ય તવાદી દર્શન છે કારણકે આ ઉં છે. અલબત્ત કર્મ અને આત્માના સંબંધ વિષે ભિન્ન ભિન્ન વિચારધારા બંને તત્ત્વોને તે મૂળ તત્ત્વો માને છે જેના પરસ્પર સંબંધથી આ ક્ર છું જોવા મળે છે. ભારતના છ દર્શનો છે-ન્યાય, વૈશેષિક, સાંખ્ય, જગતનો આવિર્ભાવ થાય છે. પ્રકૃતિ જડ તથા એક છે જ્યારે પુરુષ $ કે યોગમીમાંસા અને વેદાંત. આ આસ્તિક દર્શનો ઉપરાંત ચાર્વાક, ચેતન તથા અનેક છે. જગતના બીજા પદાર્થો મન, શરીર, ઈન્દ્રિય, ક
બૌદ્ધ અને જૈન દર્શન નાસ્તિક દર્શનો છે કારણકે તેઓ વેદ- બુદ્ધિ આદિની ઉત્પત્તિ પ્રકૃતિમાંથી થાય છે. પ્રકૃતિ ત્રિવિધ ગુણાત્મક ૐ ઉપનિષદોની સત્તાનો સ્વીકાર કરતા નથી. તેમનું તત્ત્વજ્ઞાન તેઓના છે. આ દર્શનમાં સમસ્ત જગતનું મૂળ ઉપાદાન કારણ પ્રવૃત્તિ દ્ર છે પોતાના સ્વતંત્ર શાસ્ત્રો પર આધારિત છે. દર્શનોમાં ચાર્વાક દર્શન માનવામાં આવે છે. સત્ત્વ, રજસ અને તમસ આ ત્રણ ગુણોની દૈ ૐ સિવાય લગભગ બધા જ દર્શનો અધ્યાત્મવાદી છે. તેમાં આત્મા, સામ્યવસ્થાનું નામ પ્રકૃતિ છે. આ સાંખ્યનું વિશિષ્ટ પ્રદાન છે–ત્રણ આ પરમાત્મા, જીવ અને કર્મ સંબંધી ગંભીર અધ્યયન અને સૂક્ષ્મ વિવેચન ગુણો જે પ્રકૃતિનું સ્વરૂપ છે. પ્રકૃતિ એક છે પણ તેના વિકાર અનેક .
કરવામાં આવ્યું છે. કર્મવાદનું એમાં વિશિષ્ટ સ્થાન છે. કર્મ જ આત્માને છે. અહંકાર બુદ્ધિ વગેરે. * પરતંત્ર બનાવે રાખે છે. કર્મ અને પુરુષાર્થને સીધો સંબંધ છે.
ભૌતિક સૃષ્ટિનો કોઈપણ પદાર્થ આ ત્રણ ગુણોનો બનેલો છે. શું જેમ ભૌતિક જગતમાં કાર્યકારણનો નિયમ કાર્ય કરે છે તેમ એટલે તે ત્રણ પ્રકારની વૃત્તિ ઉત્પન્ન કરે છે–સુખ, દુઃખ અને મોહની. નૈતિક જગતમાં પણ કાર્યકારણનો નિયમ વ્યાપ્ત છે જેને આપણે પ્રત્યેક કાર્યનું કારણ હોય છે અને પ્રકૃતિ મૂળ કારણ છે. બધી જ શું કર્મસિદ્ધાંત કહીએ છીએ. આ કર્મનો નિયમ સર્વવ્યાપી છે. કર્મ બોદ્ધિક પ્રક્રિયાનો આધાર બુદ્ધિ તત્ત્વ છે. તે સાત્ત્વિક હોવાથી પુરુષનું જૈ ક્ર એટલે ક્રિયા. કર્મવાદ પ્રમાણે દરેક ક્રિયાને તેનું ફળ હોય છે. “જેવું પ્રતિબિંબ ગ્રહણ કરી શકે છે. બુદ્ધિમાં જ્યારે ઈચ્છાશક્તિ પ્રવેશ કરે છે કું કરશો તેવું પામશો’–આ નિયમ છે. કર્મસિદ્ધાંતની પાયાની વાત છે ત્યારે તે અહંકાર બને છે. અહંકાર અકર્તા પુરુષમાં કર્તાપણાના જૈ 5 આ જ છે. પરંતુ આ સિદ્ધાંત કેવી રીતે કામ કરે છે તે સમજવું જરૂરી અધ્યવસાયનું આરોપણ કરે છે.
છે. કાર્યનું ફળ મળે જ છે-આ જન્મમાં નહીં તો પછીના જન્મમાં. અન્ય દર્શનમાં જેને જીવ કહે છે તે પ્રાણશક્તિ સાંખ્યદર્શનમાં કે કેટલાક કર્મો આ જન્મમાં ફળે છે, કેટલાક પછીના જન્મમાં કરેલું કોઈ અલગ તત્ત્વ નથી. પરંતુ મન, બુદ્ધિ અને અહંકાર એ ત્રણ કે કોઈ પણ કર્મ ફળ આપ્યા વિના રહેતું નથી-આ કર્મવાદનો નિયમ અંતઃકરણની વૃત્તિઓ છે. ચિત્ત એટલે મન, બુદ્ધિ અને અહંકાર તે ? જન્મજન્માંતર સુધી વિસ્તરે છે. તેમજ આ જ નિયમ આપણા ભૂત, પરિણામશીલ છે. પુરુષ મૂળથી શુદ્ધ, ચૈતન્યરૂપ તથા શરીર-મનના ભાવિ અને વર્તમાનને સમજાવે છે.
બંધનોથી સ્વતંત્ર છે. પરંતુ અજ્ઞાન દશામાં ચિત્તથી તે સંબંધિત રહે É આમ કર્મનો સિદ્ધાંત પુનર્જન્મના સિદ્ધાંત સાથે સંકળાયેલો છે. છે. ચિત્ત વાસ્તવમાં પ્રકૃતિથી ઉત્પન્ન થયું હોવાથી અચેતન તત્ત્વ છે, ક પુનર્જન્મ હકીકત છે.
પરંતુ પુરુષનું પ્રતિબિંબ પડવાથી ચેતન લાગે છે. હકીકતમાં, મેં સાંખ્યદર્શનમાં કર્મવાદ
સુખદુ:ખ ભોગવે છે બુદ્ધિ જ પરંતુ પુરુષ એના સાનિધ્યમાં રહીને ક છેભારતીય દર્શનોમાં સાંખ્ય-યોગનું વિશિષ્ટ સ્થાન છે. સાંખ્ય- પોતાને સુખોનો તથા દુ:ખોનો ભોક્તા માને છે. તે તો ફક્ત જ્ઞાતા, કે છે યોગ બંને વાસ્તવવાદીદર્શનો છે. સાંખ્યના તત્ત્વજ્ઞાનને યોગ સ્વીકારે દૃષ્ટા જ છે. આખી સૃષ્ટિનો વ્યાપાર પુરુષ માટે છે. તે ચૈતન્ય છે, ૪
છે. સાંખ્ય ભારતીય દર્શનોમાં મહત્ત્વનું દર્શન છે જેના પ્રવર્તક નિષ્ક્રિય છે. પ્રકૃતિની લીલાનો તે કેવળ સાક્ષી અથવા ભોક્તા જ છે. જૈ દાર્શનિક મહર્ષિ કપિલ માનવામાં આવે છે. સાંખ્ય શબ્દનો અર્થ એનું પ્રતિબિંબ જડ બુદ્ધિને પ્રકાશિત કરે છે, જેથી બુદ્ધિ ક્રિયાવાન ! * છે. જ્ઞાન અર્થાત્ પ્રકૃતિ, પુરુષ અને એના ભેદોનું યથાર્થ જ્ઞાન બને છે. પુરુષ અકર્તા અને કેવળ દૃષ્ટા છે અને તે બુદ્ધિ દ્વારા ભોક્તા 3 એટલે સાંખ્ય. સાંખ્ય દ્વૈતવાદી દર્શન છે. પુરુષ અને પ્રકૃતિ બે તત્ત્વો બને છે. કર્મવાદ " કર્મવાદ ૬ કર્મવાદ ક્ર કર્મવાદ " કર્મવાદ ૬ કર્મવાદ ક્ર કર્મવાદ ક્વ કર્મવાદ ૬ કર્મવાદ 5 કર્મવાદ 5 કર્મવાદ કર્મવાદ 5 કર્મવાદ ક્ર કર્મવાદ કર્મવાદ ૬ કર્મવાદ ૬ કર્મવાદ
કર્મવાદ 4 કર્મવાદ 4 કર્મવાદ ક્ર કર્મવાદ ન કર્મવાદ " કર્મવાદ | કર્મવાદ ન કર્મવાદ કર્મવાદ ૬ કર્મવાદ ૬ કર્મવાદ 4 કર્મવાદ ન કર્મવાદ ન કર્મવાદ ન કર્મવાદ " કર્મવાદ
કર્મવાદ ક્ર કર્મવાદ 4 કર્મવાદ ક્ર કર્મવાદ | કર્મવાદ 4 કર્મવાદ કર્મવાદ 4 કર્મવાદ ક્ર કર્મવાદ 5 કર્મવાદ ક કર્મવાદ 4 કર્મવાદ કર્મવાદ ૬ કર્મવાદ | કર્મવાદ 4 કર્મવાદ 5 કર્મવાદ 4 કર્મવાદ ક્ર કર્મવાદ કર્મવાદ 5
