________________
કર્મવાદ કર્મવાદ " કર્મવાદ ક્વ કર્મવા પૃષ્ટ ૧૧૮ પ્રબુદ્ધ જીવન : કર્મવાદ વિશેષાંક ૯ ઑગસ્ટ ૨૦૧૪ યાદ કૂ કર્મવાદ 5 કર્મવાદ કર્મવાદ
કર્મવાદ 4 કર્મવાદ 4 કર્મવાદ 4 કર્મવાદ ન કર્મવાદ ન કર્મવાદ કર્મવાદ કર્મવાદ ક્ર
કર્મવાદ 4 કર્મવાદ
શું સિદ્ધાંતોનો વેદના ધાર્મિક કર્મકાંડના સિદ્ધાંતો દ્વારા વિરોધ કરી માનવીય સંમતિમાં ભગવતી શ્રુતિનું તાત્પર્ય ક્રિયા પ્રેરક છે. વિધિનું # 3 શકે. અને કહેવાય છે કે તેમણે ત્યાં જઈ ત્યાંના શિક્ષક ધરમકીર્તિ પ્રતિપાદન જ વેદવાક્યોનું મુખ્ય તાત્પર્ય છે. તેથી જ્ઞાનપ્રતિપાદક
સામે વિરોધ કર્યો અને વેદિક કર્મકાંડનું મહત્ત્વ બતાવ્યું. કહેવાય વાક્ય ક્રિયાની સ્તુતિ અથવા નિષેધનું પ્રતિપાદન કરવાનું કારણ આ છે કે તેમને મહાવિદ્યાલયના ટાવર પરથી ફેંકી દેવામાં આવ્યા. પણ પરંપરાગત ક્રિયાકારક છે. તેને સામાન્યતઃ “અર્થવાદ' કહે છે. એટલે કે તેમને આંખમાં ઈજા થઈ અને બચી ગયા.
કોઈ પ્રયોજનના ઉદ્દેશ્યથી વેદ દ્વારા વિહિત યાગાદિ અર્થ “ધર્મ' É બીજી માન્યતા પ્રમાણે તેમને કહેવામાં આવ્યું કે તમને જો વેદમાં કહેવાય છે. આ અર્થોનું વિધિવત્ અનુષ્ઠાન કરવાથી પુરુષને નિઃસંદેહ એ શ્રદ્ધા છે તો એ બતાવવા વેદનું શરણું લઈ નામ બોલતાં બોલતાં દુઃખોથી નિવૃત્તિ કરવાવાળી સ્વર્ગની ઉપલબ્ધિ મળે છે. યથા
ડુંગર પરથી કુદકો મારો. તમને કંઈ પણ ઈજા નહીં થાય. તેમણે “સ્વર્ગકામો યજેત' (સ્વર્ગની કામનાવાળા પુરુષ યજ્ઞ કરે). આ * કુદકો મારી બતાવ્યો. જરાપણ ખરચ ન આવી પણ તેમની એક વાક્યમાં ‘યજેત' ક્રિયાપદ દ્વારા “ભાવના' શબ્દની ઉત્પત્તિ મનાય ? આંખમાં ઈજા થઈ.
આ પછી તેમણે નાલંદા છોડ્યું અને પ્રયાગ (આજના અલ્હાબાદ) વેદવિહિત કર્મોના ફળોના વિષયમાં મીમાંસકોમાં બે મત પ્રવર્તે માં ઠરીઠામ થયા. ભટ્ટ ઘણાં રાજ્યોમાં ફર્યા અને બુદ્ધના પંડિતો છે. એ ખરું જ છે કે દુ:ખની નિવૃત્તિ અને સુખની પ્રાપ્તિ પ્રત્યેક ક સાથે ધર્મની બાબતમાં ખૂબ ચર્ચાઓ કરી. જે કોઈ ચર્ચામાં જીતી પ્રાણીનું લક્ષ્ય હોય છે. પ્રાણીઓની કર્મવિશેષ અનુષ્ઠાનમાં પ્રવૃત્તિ છે હું જાય, તો તે રાજ્યના રાજાએ તથા પ્રજાએ એ ધર્મનો સ્વીકાર ત્યારે થાય છે જ્યારે તેનાથી કોઈ ઈષ્ટ, અભિલક્ષિત પદાર્થ સિદ્ધ કરે કરવો પડે.
થવાનું જ્ઞાન થાય છે. આમ કુમારિની દૃષ્ટિએ ધાર્મિક કૃત્યોનું શું કહેવાય છે કે ભટ્ટનું મૃત્યુ વારાણસીમાં તેમના ૮૦મા વર્ષે થયું. અનુષ્ઠાન “ઈષ્ટસાધનતાજ્ઞાન' કારણ છે. પરંતુ પ્રભાકર # E પ્રભાકર મિશ્ર
“કાર્યતાજ્ઞાન'ને કારણ તરીકે અપનાવે છે. અર્થાત્ વેદવિહિત કૃત્યોનું * છે ગુરુમતના સંસ્થાપક પ્રભાકર મિશ્રનો કાળ તથા વ્યક્તિત્વના અનુષ્ઠાન કર્તવ્યબુદ્ધિથી કરવું જોઈએ એનાથી ન સુખ પામવાની É
વિષયમાં આલોચકોમાં એક મત નથી. કેટલાંક તેને કુમારિલના આશા રાખે, ન અન્ય ફળ પામવાની ચાહ રાખે. કુમારિનું કથન છે શિષ્ય માને છે, પણ અન્ય આલોચક એને નવીન સંપ્રદાયના છે કે કામના કર્મ વિશેષ ઈચ્છાની સિદ્ધિ માટે કરવામાં આવે છે, તે ૐ સંસ્થાપકના રૂપમાં કુમારિલથી પ્રાચીન માને છે. ભાદૃમત તથા પણ પ્રભાકરનો મત છે કે કામના કર્મમાં કામનાનો નિર્દેશ સાચા $
ગુરુમતમાં સિદ્ધાંત અનેક મૌલિક મળી આવે છે. એમણે શાબર અધિકારીની પરીક્ષા કરવા માટે છે. આવી કામના કરવાવાળો પુરુષ ભાષ્ય પર બે ટીકાઓ લખી છે - (૧) બૃહતી (બીજું નામ “નિબંધન') એ કર્મનો સાચો અધિકારી સિદ્ધ થાય છે. # તથા લધ્વી (બીજું નામ “વિવરણ'). આ બન્નેમાં ‘બૃહતી' પ્રકાશિત કુમારિલ ભટ્ટ અને પ્રભાકર મિશ્ર, એ બંનેના નિત્ય કર્મ વિષયમાં ૬.
છે, “લધ્વી” આજ સુધી પ્રકાશિત નથી થયું. એમની વ્યાખ્યા સરળ, મત મતાંતર એકદમ સ્પષ્ટ છે. કુમારિલના મતમાં નિત્યકર્મ (જેમ જૈ ક સુબોધ તથા ભાષ્યાનુંસારિણી છે. કુમારિલની જેમ ભાષ્યની વિષય સંધ્યા વંદન આદિ)ના અનુષ્ઠાનથી પાપનો નાશ થાય છે, અને હું હું આલોચના અહીંયાં નથી.
અનુષ્ઠાનના અભાવમાં પાપ ઉત્પન્ન થાય છે, પરંતુ પ્રભાકરની ન મુરારિ મિશ્ર
સંમતિમાં નિત્યકર્મોનું અનુષ્ઠાન વેદવિહિત હોવાને કારણે જ કર્તવ્ય છે મુરારેતૃતીય પત્થા:' મુરારિ મિશ્રને મીમાંસાના ત્રીજા સંપ્રદાયના છે. વેદની અનુલંઘનીય આજ્ઞા છે કે “અહરહઃ સંધ્યામુપાસિત' એટલે પ્રવર્તક હોવાનું અલોકિક ગૌરવ પ્રાપ્ત થયું છે. મુરારિએ ભવનાથ કે દિન પ્રતિદિન સંધ્યાની ઉપાસના કરવી જોઈએ. આ ઉદ્દેશ્યથી, ૬ (૧૦ શતક)ના મતનું ખંડન કર્યું છે તથા પ્રખ્યાત ગંગેશ ઉપાધ્યાય કર્તવ્ય કર્મની કરવાની દૃષ્ટિથી આ કૃત્યોનું સંપાદન કરવું જોઈએ. ૬ છે અને તેનો આત્મજ વર્ધમાન ઉપાધ્યાય દ્વારા ઉધ્ધત કર્યા છે. આમ નિષ્કામ-કર્મ-યોગની દૃષ્ટિએ કાર્યો કરવા પાછળની ભાવના * હું એમનો સમય ૧૨મી શતાબ્દીનો પ્રતીત થાય છે. એમના ગ્રંથો નિસ્પૃહતાથી થાય તે પ્રભાકરને માનનીય છે. લુપ્તપ્રાય છે.
કર્મના પ્રકાર 2 મીમાંસક અચારમીમાંસા
વેદ પ્રતિપાધ્ય કર્મ ત્રણ પ્રકારનું છે-(ક) કામ્ય-કોઈ કામના આપણે ઉપર જોયું તેમ મીમાંસા દર્શનનો પ્રધાન ઉદ્દેશ્ય ધર્મની વિશેષ માટે કરવાનું કાર્ય જેમ કે, “સ્વર્ગકામો યજેત'; (ખ) વ્યાખ્યા કરવાનો છે. જેમીનીએ ધર્મનું લક્ષણ આપ્યું છે. પ્રતિષિદ્ધ-અનર્થ ઉત્પાદક હોવાથી નિષિદ્ધ જેમ કે, (ઝેરથી ભરેલાં ‘વોનીનષnોડમથ ધરH: ” “ચોદના' દ્વારા લિખિત અર્થ ધર્મ શસ્ત્રોથી મરેલા પશુનું માંસ નહીં ખાવું જોઈએ); નિત્ય નૈમિત્તિકક્ર કહેવાય છે. ચોદનાનો અર્થ છે-ક્રિયાનું પ્રવર્તક વચન, અર્થાત્ અહેતુક કરણીય કર્મ, જેમ સંધ્યા વંદન નિત્યકર્મ છે અને અવસર છે
વેદનું વિધિ વાક્ય. ચોદના ભૂત, ભવિષ્ય, વર્તમાન, સૂક્ષ્મ, વ્યવહિત વિશેષ પર અનુષ્ઠય શ્રદ્ધાદિ કર્મ નૈમિત્તિક. અનુષ્ઠાન કરતાં જ ફળની ક અથવા વિપરીત પદાર્થોને બતાવવામાં જેટલું સામર્થ્ય છે તેટલું નિષ્પત્તિ જલ્દી નથી મળતી, કાલાન્તરમાં મળે છે. હવે સવાલ એ છે હું સામર્થ્ય ન તો ઈન્દ્રિયોમાં છે ના કોઈ અન્ય પદાર્થમાં. મીમાંસકોની થાય છે કે ફળ-કાળમાં કર્મના અભાવમાં એ ફળ કેવા પ્રકારનું હોય પર કર્મવાદ " કર્મવાદ ૬ કર્મવાદ ક્ર કર્મવાદ " કર્મવાદ ૬ કર્મવાદ ક્ર કર્મવાદ ક્રૂ કર્મવાદ ૬ કર્મવાદ 5 કર્મવાદ 5 કર્મવાદ કર્મવાદ 5 કર્મવાદ ક્ર કર્મવાદ કર્મવાદ ૬ કર્મવાદ ૬ કર્મવાદ
કર્મવાદ # કર્મવાદ ક્ર કર્મવાદ ૬ કર્મવાદ | કર્મવાદ ર્ક કર્મવાદ ક્ર કર્મવાદ 5 કર્મવાદ કર્મવાદ | કર્મવાદ | કર્મવાદ # કર્મવાદ # કર્મવાદ ૬ કર્મવાદ | કર્મવાદ ક્ર કર્મવાદ ક્ર કર્મવાદ ક્ર કર્મવાદ | કર્મવાદ કર્મવાદ |
કર્મવાદ કર્મવાદ 4 કર્મવાદ | કર્મવાદ 4 કર્મવાદ 4 કર્મવાદ 4 કર્મવાદ ક્ર કર્મવાદ ન કર્મવાદ ક્ર કર્મવાદ
