________________
પૃષ્ટ ૨૦ • પ્રબુદ્ધ જીવન જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક, ઑક્ટોબર ૨૦૧૪
તેષાંક
૬ દીયાણા, નાદિયા, મહુવા આદિમાં પદ્માસનસ્થ પ્રભુ પ્રતિમાઓ મળે છે. આવી પાષાણમાં કંડારાયેલી ચોવીસી પ્રતિમામાં મુંબઈ ૬ 5 પણ પ્રભુના જીવનકાળમાં સ્થપાયેલી હોવાનું મનાય છે. ધર્મચક્રતીર્થ ગોડીજી દેરાસરનાં બીજા માળના બહારના ગર્ભગૃહમાં નેમિનાથમૂર્તિ કે 8 (વિલહોળી-નાસિક પાસે-મહારાષ્ટ્ર)માં પ્રભુની કેવળજ્ઞાન પછીની તથા એ જ બીજા માળના બહારના ગર્ભગૃહમાં કાયોત્સર્ગમુદ્રામાં રે ન8 વિહાર-અવસ્થાની પ્રતિમા સ્થાપિત કરવામાં આવી છે. બિરાજમાન આદિનાથ ભગવાનની વિલક્ષણ-સંરચના ધ્યાન ખેંચે ન
મલ્લિનાથ પ્રભુ સ્ત્રી તીર્થકર હોવાથી સાતમી સદીની તેમની છે. કેન્દ્રમાં વિશાળ-ભાવવાહી કાયોત્સર્ગ મુદ્રાસ્થિત આદિનાથ દર ૐ સ્ત્રીરૂપ ધરાવતી મૂર્તિ લખનૌ મ્યુઝિયમમાં જોવા મળે છે. એ જ ભગવાનની બેય બાજુની પેનલમાં ૧૧-૧૧ પદ્માસનસ્થ રે જ રીતે વીસમા તીર્થકર મુનિસુવ્રતસ્વામી કાચબા (કચ્છપ) લાંછન જિનપ્રતિમાઓ બિરાજે છે અને મસ્તકે પાર્શ્વનાથ ભગવાનની ૨ # હોવાથી, તેમ જ કાચબાનો હાલમાં વિશેષ શુકનિયાળ તરીકે પ્રચાર ફણાયુક્ત પ્રતિમા બિરાજમાન છે. હું થવાથી વિશાળ કાચબા પર મુનિસુવ્રતસ્વામીની મૂર્તિ બિરાજમાન પ્રભુ મહાવીરના ૧૧ ગણધરોમાંથી પ્રથમ અને વિશેષ શું શું કરવાનો પ્રચાર વધી રહ્યો છે.
મહિમાવાન ગૌતમસ્વામી તથા વર્તમાન મુનિપરંપરાના ઉદ્ગમ બિંદુ ? હ પરમાત્મા સિદ્ધ સ્વરૂપ છે, માટે તેમની નિર્વાણ અવસ્થાની સમાન સુધર્મા સ્વામીની ગુરુઅવસ્થાવાળી અનેક સુંદર પ્રતિમાઓ :
પ્રતિમા સ્થાપિત કરવામાં આવે છે. એ સાથે જ પરમાત્મા દેવેન્દ્રયી પણ જિનાલયમાં જોવા મળે છે. કેટલાક જિનાલયોમાં ગુરુમૂર્તિની રે - પૂજનીય-વંદનીય છે, એ દર્શાવવા બે બાજુ ચામરધારી ઈન્વોયુક્ત સ્થાપના પણ જોવા મળે છે. આ ઉપરાંત જિનમંદિરોમાં વૈવિધ્યસભર ન
અનેક જિનપ્રતિમાઓ સ્થાપિત થઈ છે. ચામરધારી દેવેન્દ્રથી આગળ સિદ્ધચક્રજી (નવપદજી)ના યંત્રો તેમજ ઘટ્ટાઓ જોવા મળે છે. ક્યાંક ૐ વધી પરમાત્માના અરિહંતરૂપના વૈભવને વધુ સ્પષ્ટ કરવા કમલાકારમાં અરિહંતની ચતુર્મુખ મૂર્તિની આસપાસ સિદ્ધચક્રજીની હું ૬ અષ્ટપ્રાતિહાર્ય (સિંહાસન, છત્રય, ભામંડલ, દેવદુદુભિ), રચના થયેલી જોવા મળે છે. કેટલેક સ્થળે પાષાણમાં પણ જુ 8 અશોકવૃક્ષ, દિવ્યધ્વનિ, ચામરયુગલ, પુષ્પવૃષ્ટિ)ની શોભા દર્શાવતા સિદ્ધચક્રજીની રચના જોવા મળે છે. સિદ્ધચક્રજી ઉપરાંત જે સ્થાનોની છે
પરીકરો (પરિવાર)ની રચના મૂર્તિ આસપાસ કરવાની પ્રથા પણ આરાધના કરી આત્મા અરિહંતપદ પ્રાપ્ત કર્યું છે, તેવા વીસસ્થાનકની ૐ વ્યાપકરૂપમાં અસ્તિત્વમાં આવી. આ પરીકરોમાં આપણે ત્યાં પંચ- રચનાઓ જોવા મળે છે. જિનમંદિરોમાં મૂર્તિઓ ઉપરાંત ૐ હ્રીં કે છું તીર્થનો મહિમા વૃદ્ધિ પામતા પાંચ-તીર્થી–બે કાયોત્સર્ગ ધ્યાનસ્થ આદિ મંત્રબાજોના પટ, ઋષિમંડળ આદિ યંત્રો તેમજ પ્રાચીન છે ૨ પ્રતિમા અને બે પદ્માસનસ્થ પ્રતિમા સ્થાપવાની પરંપરા થઈ. આયાગપટની યાદ અપાવે એવા ધાતુ પર આલેખાયેલા જિનસમૂહો રે
વળી, તેની નીચેની પીઠમાં સમવસરણનું સૂચન કરવા હાથી-સિંહ જોવા મળે છે. પ્રભુસન્મુખ ધરાવવામાં આવતી અષ્ટમંગળની પાટલી 9 આદિની પર્ષદા, અધિષ્ઠાયક દેવ-દેવી-નવગ્રહ આદિની સ્થાપના પણ તેની અનેક વિભિન્ન ભાતભેદોથી મનને મોહે છે. શંખેશ્વર પર હું દર્શાવવામાં આવી છે. પરીકરના કેન્દ્રમાં પરમજ્ઞાનશક્તિ અથવા આદિ સ્થળોએ ચોવીસ જિનમાતાઓના પટ પણ જોવા મળે છે. હું પ્રકૃતિશક્તિની સ્થાપના કરવામાં આવે છે. આમ, પરીકરની જિનમંદિરમાં એ ઉપરાંત ચક્રેશ્વરી, પદ્માવતી આદિ અધિષ્ઠાયિકા રચનામાં અનેક દિવ્યતત્ત્વોની સ્થાપના કરવામાં આવી છે. દેવીઓ તેમજ ગૌમુખ-માણિભદ્ર આદિ અનેક યક્ષમૂર્તિઓ પણ છે
પ્રાચીનકાળથી ધાતુમુર્તિઓ અને પાષાણમૂર્તિઓના પરીકરોની સ્થાપિત થયેલી જોવા મળે છે. આ પ્રતિમાવિધાન ઉપરાંત જ ? રચનામાં અપરંપરા વૈવિધ્ય જોવા મળે છે. વસંતગઢથી પ્રાપ્ત થયેલ જિનમંદિરમાં રૂપનિર્માણ પણ મનોહારી હોય છે. કે એક પાર્શ્વનાથ ભગવાનની ધાતુમૂર્તિઓમાં ત્રિતીર્થી (એક મુખ્ય દેવમંદિરમાં વિવિધ દેવયુગલો-અપ્સરાઓ પ્રભુભક્તિ માટે જતી ? જ પ્રતિમા, આજુબાજુમાં બે ખડગાસન પ્રતિમા) અને નીચે પાર્શ્વયક્ષ હોય, અથવા સંગીત આદિ વડે પ્રભુભક્તિ કરતી હોય એવું : ૬ તથા પદ્માવતીજીના દર્શન થાય છે. વળી ફણાઓને અંતે ધરણેન્દ્ર- આલેખવાની પ્રથા રહી છે. એ ઉપરાંત અષ્ટમંગળ, ચૌદસ્વપ્નો, ક છે પદ્માવતીજીની મનોહરમૂર્તિ પણ દૃષ્ટિગોચર થાય છે. આવી વિવિધ પુષ્પો અને કોતરણીઓથી જિનમંદિરને શોભાયમાન કરવામાં હું વૈવિધ્યસભર પ્રાચીન પંચધાતુ મૂર્તિઓમાંથી કેટલીક પંચધાતુ- આવતું હોય છે. આવા વિવિધ પ્રકારના સુશોભન (શિલ્પશાસ્ત્રની = હું મૂર્તિઓની પ્રતિકૃતિ લોઢાધામના (નાયગાંવ, જિ. થાણે) જિનાલયમાં પરિભાષામાં રૂપકામ) દેરાસરની શોભામાં અભિવૃદ્ધિ કરી સાધકના
જોવા મળે છે. પંચધાતુની મૂર્તિઓમાં પંચતીર્થીની સાથે જ ક્રમે સાંસારિક તાપોનું વિસ્મરણ કરાવી પ્રભુ સાથે એકતાન થવામાં ક્રમે ચોવીસ તીર્થકરોની પ્રતિમાઓ જે “ચોવીસી' તરીકે પ્રસિદ્ધ છે, સહાયભૂત થતું હોય છે. ૬ તેની પણ સ્થાપના થવા માંડી. આ ચોવીસીઓ માત્ર ધાતુની જ કોતરણીની વાત આવે એટલે આબુ-દેલવાડાના ભવ્ય જિનાલયો ? જ નહિ, અનેક સ્થળે પાષાણમાં પણ સુંદર રીતે કંડારાયેલી જોવા અવશ્ય સ્મરણમાં આવે. ચંદ્રાવતીના દંડનાયક વિમલમંત્રીએ પ્રતિષ્ઠા
જૈન તીર્થ વંદના અને શિલા સ્થાપત્ય વિશેષાંક જૈન તીર્થ વેદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક દ * જૈન તીર્થ વેદના અને શિલા "
જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક - જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક છ જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષક ૬ જૈન તીર્થ વેદના અને શિલાં સ્થાપત્ય વિશેષાંક દ ક જૈન તીર્થ વંદના અને શિલા
જૈિન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક ક જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક
જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક ક જૈન તીર્થ વંદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક ક જૈન તીર્થ વેદના અને શિલ્પ સ્થાપત્ય વિશેષાંક જૈન તીર્થ વંદના અને શિલી સ્થાપત્ય વિશેષાંક
