________________
પ્રબુદ્ધ જીવન આ પદો રચાયેલાં છે.
૨૪
અને પોતાની પાસેની એક હસ્તપ્રત-એમ પાંચ હસ્તપ્રતો જોઈ જઈને એમાંથી પાપસંદગી કરી છે. ગ્રંથમાં કેટલાંક મહત્ત્વનાં પાઠાંતરો પણ નોંધ્યાં છે ને કવિચતુ એ પાઠાંતરનો પણ ભાવાર્થ આપ્યો છે. જોઈ શકાશે કે પદવિવરણની સાથે તેઓશ્રી સંશોધન પ્રક્રિયામાં પણ ગયા છે.
જે હસ્તપ્રતો એમણે મેળવી એ બધીમાં આનંદધનજીના ૭૨ કે એનાથી ઘોડાંક ઓછાવત્તાં પર્દા લખાયેલાં છે. વળી આ પદ્મ 'આનંદદ્દન બહોતેરી' તરીકે જ ઓળખાયેલાં છે. એટલે સામાન્ય અનુમાન એવું છે કે આનંદધનજીએ ૭૨ પદો રચ્યાં છે. બાકીના, ભીમસિંહ માણેકની મુદ્રિત પ્રતમાં મળતાં ૧૦૮ પો છે તેમાં અન્યોએ રચેલાં પ્રક્ષિપ્ત પદો છે.
મોહનલાલ દલીચંદ દેસાઈએ તો એમના એક લેખમાં આવા અન્ય રચયિતાઓના નામો પણ આપેલાં છે, અને એમને નામે મળતાં પો સાથે પ્રક્ષિપ્ત પર્ધાનું સામ્ય પણ દર્શાવેલ છે. આ બાબતે પૂજ્યશ્રી શું વિચારે છે ? બધી હસ્તપ્રતોમાં ૭૨ આસપાસનાં પદો છે એ વાત તેઓ સ્વીકારે છે પણ એમનું એક અનુમાન એવું પણ છે કે આનંદાએ ૭૨ જેટલા પદો રચ્યા પછી પણ વિહારમાં પદો રચાતાં ગયાં હોય અને પાછળથી રચાતાં ગયેલાં પદો એમાં ઉમેરાતાં ગયાં હોય એટલે અંતે, પૂજ્યશ્રીએ મુદ્રિત પ્રતનાં તમામ ૧૦૮ પદોનો ભાવાર્થ લખવાનો નિર્ણય લીધો છે અને પદોનો ક્રમ પણ મુદ્રિત પ્રતનો જ જાળવ્યો છે.
એમનું એક અનુમાન એવું પણ છે કે જેને આપણે કબીર, સુરદાસ
આદિના પ્રક્ષિપ્ત પર્ણો માનીએ છીએ એ પર્દા આનંદઘનજીના પણ
હોય ને કબીર, સુરદાસ આદિના પદોમાં એ શામેલ થઈ ગયા હોય. જો કે આમ જ થયું છે એમ તેઓ કહેતા નથી, પણ એમનો આ પણ એક તર્ક છે. તેઓ કહે છે કે પ્રાપ્ત સંશોધન વિના કોઈ નિર્ણય ૫૨ આવી ન શકાય.
ભાવાર્થ લખતાં પૂજ્યશ્રીની નમ્રતા જુઓ. તેઓ લખે છે‘ભણ્યો ભૂલે અને તારો ડૂબે એ ન્યાયની પેઠે...સંતોષ નથી. કેમકે જેટલું પરાવાણીમાં પ્રગટે છે તેટલું વૈખરીમાં આવી શકતું નથી.'
ચોવીશી અને પદોની ભાષાને આધારે આચાર્યશ્રી એવા અનુમાન ઉપર આવ્યા છે કે આનંદઘનજીની જન્મભૂમિ ગુજરાત છે. એમનો આ તર્ક યથાર્થ જણાય છે. પદરચનાની પહેલાં એમણે ચોવીશી રચી છે. એની ભાષા અને શબ્દભંડોળ મુખ્યતઃ ગુજરાતી છે. પછીથી તેઓ વિહાર કરતા મારવાડ-મેવાડ બાજુ ગયા હોઈ પછીથી રચાયેલી પદરચનાઓમાં મિશ્ર છાંટવાળી હિંદી ભાષા પ્રયોજાઈ છે.
આનંદઘનજીએ એમનાં પદોમાં આધ્યાત્મિક સંબંધોનું સંયોજન વ્યાવહારિક-સાંસારિક કુટુંબીજનોના રૂપકો દ્વારા કર્યું છે. જેમકે ચેતન પતિ છે, સુમતિ પત્ની છે, કુમતિ શોક્ય છે. વિવેક અને જ્ઞાન સૂમતિના પુત્રો છે. અનુભવ મિત્ર છે. સુમતિ-કુમતિના કે સમતા-મમતાના સંવાદો દ્વારા કવિ સમ્યક્ત્વ આચરણાની અને એમાં વિઘ્નરૂપ થતા રાગ-દ્વેષ અને ક્રોધાદિ કષાયોને છેદવાની વાત કરે છે. આધ્યાત્મિક અનુભૂતિથી
સપ્ટેમ્બર ૨૦૧૪
આ પર્દાના ભાવાર્થલેખનમાં બહિર્ભાવ ટળે અને સાચી આત્મદશા પ્રાપ્ત થાય, બહિરાત્મા અંતરાત્મા પ્રતિ અભિમુખ બને, જીવના બાહ્ય સંબંધોની સાથે અંતરાત્માના સાચા સંબંધોની ઓળખ પ્રાપ્ત થાય એ પ્રકારે અધ્યાત્મદશાના દૃષ્ટિબિંદુથી પૂજ્યશ્રીનું ઓલખન થયું છે. તો દંભી અઘ્યાત્મીઓને ચાખા પણ માર્યા છે. તેઓ લખે છે‘અધ્યાત્મજ્ઞાનના નામે કેટલાક આજીવિકાવૃત્તિ ચલાવીને સ્વાર્થ સાધે છે. તેવા ખોટા ડોળવાવું અધ્યાત્મીઓથી ચેતતા રહેવું.’
હવે, આચાર્યશ્રી ભાવાર્થ-લેખનમાં પોંનું કેવું મર્મોદ્ધાટન કરી આપે છે એના થોડાંક ઉદાહરણો જોઈએએક પદમાં આનંદધન લખે છે.
રે ધરિયારી બાઉરે !મત ધરિય બજાવે, નર સિ૨ બાંધત પાઘરી, તું ક્યા ધરિય બજાવે રે !'
આનો સીધો વાચ્યાર્થ થાય: ‘કે બાવરા-ભોળા ધડિયાળી, તું ધડીને વગાડીશ નહીં. કેમકે પુરુષો મસ્તક પર પાઘડી બાંધે છે. તું શું ઘડી વગાડવાનો હતો!”
ભાવકને અહીં બીજી પંક્તિનો અર્થાન્વય બેસી જ ન શકે, પણ પૂજ્યશ્રીએ અહીં 'પાઘડી'માંના શબ્દશ્લેષને પકડ્યો છે. શબ્દને 'પા ઘડી' એમ વિભાજિત કરાયો છે. સમગ્ર પંક્તિનો ધ્વનિ એ છે કે વેરાગી ને જ્ઞાની પુરુષો એમ કહેવા માંગે છે કે જીવનમાં પા ઘડીનો પણ વિશ્વાસ, વિલંબ કરવા જેવો નથી. માથે કાળ ભમે છે. વળી, અહીં આચાર્યશ્રી આગમકથિત દુષ્ટાંત ટાંકવાનું પણ ચૂક્યા નથી. મહાવીર પ્રભુએ ગૌતમને આમ જ કહેલું કે-હે ગૌતમ! તું ક્ષણમાત્રનો પણ પ્રમાદ કરીશ નહિ.
એ જ રીતે ‘અંજલિ- જલ જ્યું આયુ ઘટત હૈ' પંક્તિનો ભાવાર્થ લખતાં કહે છે: ‘દશ દૃષ્ટાંતે દુર્લભ એવા મનુષ્યજન્મને વ્યતીત કરવો ઉચિત નથી.’ આ ‘દશ દૃષ્ટાંતે દુર્લભ' એવા ઉલ્લેખમાં શ્રી હરિભદ્રસૂરિના ‘ઉપદેશપદ’નો સંદર્ભ અપાયો છે. આમ આગમઆગમેતર ગ્રંથોમાંથી યોગ્ય દૃષ્ટાંતોના સંદર્ભો પૂજ્યશ્રીનો ઊંડો શાસ્ત્રાભ્યાસ સૂચવે છે.
પદ-૫ની પંક્તિ ‘વિરતા એક સમથ મેં કાર્ય, ઉપજે વિષ્ણુસ તખ હી' એમાં આત્મારૂપ દ્રવ્ય જે હરકોઈ સમયમાં ધ્રુવ છે તેનો પર્યાયથી ઉન્માદ અને વ્યય પણ છે ઉન્માદ અને વ્યય પણ છે - આ દ્રવ્યગુણ પર્યાયની વાત પૂજ્યશ્રી વિસ્તારથી સમજાવે છે.
પદોમાં પ્રયોજાયેલાં રૂપકો-અન્યોક્તિઓને આચાર્યશ્રી આધ્યાત્મિક દૃષ્ટિબિંદુથી સ્પષ્ટ કરી આપે છેઃ
‘મઠ મેં પંચભૂત કા વાસા, સાસાધિત નવીસા.' અહીં મઠ તે દેહ, એમાં કયા ભૂત, ધૂર્ત અને ખવીસ વસે છે? પંચમહાભૂતો અને શ્વાસોચ્છવાસ રૂપી ધૂર્ત-ખવીસોનો વાસ છે.
એક પદમાં આનંદઘનજીએ સુબુદ્ધિસુમતિને રાધિકાનું અને કુબુદ્ધિને કુબ્જાનું રૂપક આપીને બન્નેને ચોપાટ રમતાં કલ્પ્યાં છે જેમાં
