________________
સપ્ટેમ્બર, ૨૦૧૪
છે. આ ચંચળતાને જ સમાપ્ત કરવાની છે કારણકે એજ તળાવનું
કારણ છે. મનને નિયંત્રિત કરવાથી કલ્પનાઓ પણ સંયમિત થઈ જાય છે. ઈચ્છાઓ સીમિત થઈ જાય છે. સૂત્રકૃત્તાંગમાં દુ:ખમુક્તિના માટે મનસંયમનો માર્ગ દેખાડવામાં આવ્યો છે. મનઃ સંયમનો પ્રયત્ન જ તણાવ મુક્તિનો પ્રયત્ન છે. ૫. અણુવ્રતની જીવનશૈલી : જીવનમાં અણુવ્રત અપનાવીને જીવવું એ તણાવમુક્તિનો સૌથી સરળ ઉપાય છે. અણુવ્રતનો અર્થ છે, નાનાંનાનાં નિયમ. જીવનમાં નાના નાના નિયમ લેવા, જેમ કે, વ્યસનમુક્ત છું. દરેક વસ્તુની મર્યાદા નક્કી કરવી, ચોરી ન કરવી, જુઠ્ઠું ન બોલવું વગેરે.
૬. મમત્વ (મોહનો) ત્યાગ અથવા તૃષ્ણા પર પ્રહાર : સૂત્રકૃતાંગમાં વર્ણન છે–‘મમારૂં સુપ્પડ઼ે વાલે'-જ્યાં સુધી મમત્વનો ત્યાગ નહીં થાય ત્યાં સુધી તણાવ મુક્તિ મેળવી સંભવ નથી. મરૂદેવી માતાએ પણ જ્યારે પુત્રના મમત્વનો ત્યાગ કર્યો, ત્યાર પછી કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું. નંદ મણિયારે મમત્વ ભાવને લીધે નિયંચ ગતિનો બંધ બાંધ્યો. એટલે કે ‘સ્વ’ને ‘સ્વ’ તથા ‘૫૨’ને ‘૫૨’ માનીને
પ્રબુદ્ધ જીવન
જીવવું જોઈએ. જૈનદર્શનમાં તો ત્યાં સુધી કહ્યું છે કે આત્મા સિવાય આ શરીર વગેરે કંઈ પણ તારું નથી. મમત્વના પરિત્યાગથી વ્યક્તિગત સંગ્રહનો પણ ત્યાગ થાય છે તથા કાર્નોગ, ઈચ્છાઓ, આકાંક્ષાઓ પણ સમાપ્ત થઈ જાય છે.
૭. ઈચ્છા નિર્દેશનની જીવન શૈલી : મનુષ્ય અનેક ચિત્તવાળો છે અર્થાત્ અનેકાનેક કામનાઓના કારણે મનુષ્યનું મન વિખરાયેલું છે. આ કામનાઓની પૂર્તિનો પ્રયાસ તો ચાળણીમાં પાણી ભરવાના પ્રયાસ સમાન છે. એટલે કે જેમ ચાળણીમાં કદી પાણી ભરાય જ નહિ તેમ બધી ઈચ્છાઓ ક્યારેય પુર્ણ થતીજ નથી. એ આકાશની જેમ અનંત છે. એક ઈચ્છા પૂરી થાય ત્યાં તો બીજી ઈચ્છા જાગી જાય છે. એ માટે બાર ભાવના'માં કહેવાયું છે કે હે ધીર પુરુષ, આશા, ઈચ્છાનો ત્યાગ કરી દે, કારણ કે સ્વયં તું જ આ કાંટાઓને મનમાં રાખીને દુ:ખી (તણાવગ્રસ્ત) થઈ રહ્યો છે. ભગવાન મહાવીરે પણ કહ્યું છે ‘ામે મિયં વુ ટુવસ્તું' એટલે કે કામનાઓ–ઈચ્છાઓને દૂર કરવી, એ જ તણાવ (દુઃખ)ને દૂર કરવા બરાબર છે.
૮. અનેકાન્તવાદ શૈલી : આજે વ્યક્તિ જ નહિ, પૂરું વિશ્વ જ એકાંતવાદના સિદ્ધાંત પર ચાલી એકબીજાને નષ્ટ કરવામાં લાગેલ છે. આવી સ્થિતિમાં અનેકાન્તવાદ શાંતિનાં દૂત સમાન છે. વ્યક્તિએ પોતાના પરિવાર, સમાજ વગેરે બીજાઓની વાતને પણ, એમની અપેક્ષાએ સમજવાનો પ્રયત્ન કરવો જોઈએ. ૯.શૈશ્યા પરિવર્તન : આપણાં ભાવ, આપણી યાને નિર્ધારિત કરે છે અને વેશ્યા આપણાં ભાવોને પરિવર્તિત કરે છે. બંને
૨૧
એકબીજા પર આધારિત છે. તણાવમુક્ત જીવનને માટે આપણો એવો પુરુષાર્થ હોય કે આપણે અશુભ વેશ્યાથી શુભ ‘લેશ્યા’ તરફ જવાનો પ્રયત્ન કરીએ. એના માટે ભાવશુદ્ધિ આવશ્યક છે. એની સાથે સાથે શુભ દ્વેશ્યાના રંગોના ધ્યાનની પ્રક્રિયા પણ પ્રચલિત છે.
૧૦. અહિંસક જીવન શૈલી : ‘ધમ્મો મંગલ મુવિનું અહિંસા સંગમો તવો’ અહિંસા, જૈન ધર્મનો સર્વોપરિ સિદ્ધાંત છે. કોઈ પણ જીવની હિંસા ન કરવી, એ અહિંસા છે. પ્રાણીમાત્રની રક્ષા કરવી એ અહિંસા છે. ભગવાન મહાવીરના શબ્દોમાં કહીએ તો જે તું તારા માટે ઈચ્છે છે, એ જ તું બીજા માટે પણ માગ અને જે તને તારા માટે નથી ગમતું એ બીજાના માટે પણ ન માગ.' આ જ અહિંસા છે. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો મન, વચન, કાયાથી, ન કોઈની હિંસા કરવી, ન કરાવવી અને ન તો કરતાને અનુમોદન આપવું. અહિંસા શાંતિનો સંદેશ લાવે છે. જૈનધર્મના આ જ સિદ્ધાંતનો આધાર બનાવી, મહાત્મા ગાંધીએ દેશને આઝાદી અપાવી, તણાવમુક્ત કરાવ્યો હતો. અહિંસક જીવનશૈલી સ્વયંને શાંત અને સુખી તથા બીજાને પણ તણાવમુક્ત રાખે છે. આપણા અહિંસક વ્યવહાર અને વિચાર, એ આપણા સુસંસ્કાર અને શુદ્ધ આચરણનું નિર્માણ કરે છે. અહિંસક જીવનશૈલી કેવળ વ્યક્તિગત નહિ પણ વિશ્વની શાંતિનો પણ મૂળ મંત્ર છે.
૧૧. અપરિગ્રહ જીવનશૈલી : 'વળ સંચય વીડી રે, તે સીત્તર મુળ નાQ,
ની પણ ધન મંચિયે, યુ ી ના વિજ્ઞાય' આચાર્ય ભિક્ષુના આ કથનનો મૂળ આધાર આચારાંગ સૂત્ર છે. વ્યક્તિ ધનનો સંચય કરે છે, પણ આ સંચિત ધન કાં તો ચોર ચોરી લઈ જાય છે અથવા તો અગ્નિ વગેરેથી નષ્ટ થઈ જાય છે. વ્યક્તિ સર્વ પ્રથમ ધન મેળવવા માટે ચિંતિત થાય છે, કમાઈને મેળવ્યા પછી હજી વધુ મેળવવાની લાલસા કરે છે. સંગ્રહ થયા પછી ક્યાંક આ ધન નષ્ટ ન થઈ જાય એની ચિંતામાં ગ્રસ્ત (ફસાય) રહે છે. ધન જીવનની આવશ્યકતા હોય શકે, પરંતુ તણાવમુક્તિ માટે એની સાથે જોડાયેલ સંગ્રહેચ્છા ને આસક્તિવૃત્તિનો ત્યાગ ક૨વો પડશે. ત્યારે જ વ્યક્તિના જીવનમાં શાંતિની પ્રાપ્તિ થશે. ૧૨. આહારશુદ્ધિ : એક પ્રસિદ્ધ કહેવત છે, જેવું અન્ન, તેવું મન’
એનું સ્પષ્ટ ઉદાહરણ છે, શાકાહારી અને માંસાહારી વ્યક્તિઓની તુલના. બાળક જ્યારે પહેલી વાર માંસાહાર કરે છે ત્યારે એ સહજ ભાવથી ગ્રહણ નથી કરી શકતું. એ વખતે એની અંદર જે દયા ભાવ છે, એને એ મારે છે, પરંતુ, એની એને ખબર પણ નથી પડતી. મોટાં થતાં એની અંદર રહેલ કરૂણા, દયા ને પ્રેમની ભાવના સમાપ્ત થઈ જાય છે. એનાં હૃદયમાં પોતાના સ્વાર્થને માટે હિંસા, ઘૃણા, ક્રૂરતા આવી જાય છે. ડૉક્ટર સાગરમલ જૈન,
