________________
કર્મવાદ કર્મવાદ " કર્મવાદ ક્વ કર્મવા પૃષ્ટ ૧૧૬ : પ્રબુદ્ધ જીવન : કર્મવાદ વિશેષાંક ૯ ઑગસ્ટ ૨૦૧૪ યાદ કૂ કર્મવાદ 5 કર્મવાદ કર્મવાદ
હિંદુ પૂર્વ-મીમાંસામાં કુમારિક ભટ્ટ અને પ્રભાકરનો કર્મવાદ |
1 ડૉ. હંસાબેન એસ. શાહ
કર્મવાદ 4 કર્મવાદ | કર્મવાદ 4 કર્મવાદ | કર્મવાદ 4 કર્મવાદ ન કર્મવાદ કર્મવાદ 5 કર્મવાદ 4 કર્મવાદ ક્ર કર્મવાદ 4 કર્મવાદ ન કર્મવાદ 4 કર્મવાદ કર્મવાદ કર્મવાદ 4 કર્મવાદ ર્ક કર્મવાદ ક્ર કર્મવાદ કર્મવાદ |
[ ડૉ. હંસાબેન એસ. શાહે તત્ત્વજ્ઞાન-ફિલોસોફિના વિષયમાં પીએચ.ડી.ની પદવી પ્રાપ્ત કરેલ છે. તેઓ જ્ઞાનસત્ર સાહિત્ય સમારોહમાં અભ્યાસપૂર્ણ નિબંધો રજૂ કરે છે. જૈન તત્ત્વજ્ઞાન તથા સાહિત્ય ક્ષેત્રે તેઓ વિદેશમાં પણ સંશોધનકાર્ય તથા
જૈનદર્શનની પ્રભાવના કરે છે. ] પરિચય
વિષયમાં કૌષીતકી બ્રાહ્મણ પ્રશ્ન ઉઠાવીને તેના સમીક્ષકજનોને નિર્દેશ વેદની ઋચાઓની અસ્પષ્ટતાઓને સ્પષ્ટ કરવા જે દર્શનો રચાયા કરે છે. “મીમાંસતે' ક્રિયાપદ અને ‘મીમાંસા' સંજ્ઞાપદ- બન્નેનો પ્રયોગ શું કે તેમનાં નામ પૂર્વ-મીમાંસા તથા ઉત્તર-મીમાંસા પડ્યાં. કર્મકાંડને બ્રાહ્મણ તથા ઉપનિષદ ગ્રંથોમાં મળે છે. તેથી મીમાંસા દર્શનની ઉત્પત્તિ ન * લગતી શ્રુતિઓના સમાધાન માટે પૂર્વ મીમાંસા તથા જ્ઞાન ઉપાસનાને પ્રાચીન કાળથી સિદ્ધ થઈ ગયેલી પ્રતીત થાય છે. ૩ લગતી શ્રુતિઓ માટે ઉત્તરમીમાંસા રચાયાં. અહીં આપણે પૂર્વ કર્મકાંડનો સિદ્ધાંત
મીમાંસાનો વિચાર કરીએ. એના માટે હવે માત્ર મીમાંસા અને દર્શન ઉપર ધર્મ પ્રતિષ્ઠિત રહે છે. વૈદિક કર્મકાંડ પોતાની સત્તા છે કે તેને માનનારને મીમાંસકો કહીશું.
અને સ્થિતિ ટકાવી રાખવા ક્યારેક સિદ્ધાંતોને માન્યતા આપે છે. ક્ર | મીમાંસા' શબ્દનો અર્થ કોઈ વસ્તુ કે સ્વરૂપનું યથાર્થ વર્ણન. આત્માના અમરત્વની ભાવના એવી જ છે. મૃત્યુની પછી પણ આત્મા ક $ વેદના બે ભાગ છે-કર્મ કાંડ અને જ્ઞાન કાંડ. યજ્ઞયાગાદિની વિધિ વિદ્યમાન રહે છે અને પોતે કરેલા શુભ કર્મોનું ફળ સ્વર્ગમાં ભોગવે ૬
તથા અનુષ્ઠાનનું વર્ણન કર્મકાંડનો વિષય છે. એમાં મુશ્કેલીઓ છે. કર્મના ફળને સુરક્ષિત રાખવાવાળી શક્તિમાં વિશ્વાસ, બીજો જ દેખાઈ આવે તો વિરોધોને દૂર કરવા એ મીમાંસકોની પ્રવૃત્તિ છે. માન્ય સિદ્ધાંત છે. વેદ વિદ્યાને સનાતન માની અપૌરુષેય કહી છે. ૐ મીમાંસા બે પ્રકારની છે-કર્મ મીમાંસા અને જ્ઞાન-મીમાંસા. વેદ રચનાનો સમય અજ્ઞાત છે. પણ જગત વસ્તુતઃ સત્ય છે. આ
કર્મવિષયક વિરોધોનો પરિહાર કરે છે તે કર્મ મીમાંસા અને જ્ઞાન તથ્યમાં પૂર્ણ વિશ્વાસ તથા માનવ જીવનને માર્મિક નહીં માનીને ૐ વિરોધોનો પરિહાર કરે છે તે જ્ઞાન-મીમાંસા. કર્મ મીમાંસા કે પૂર્વ નિતાન્ત સત્ય-યથાર્થ માનવો એવો સિદ્ધાંત છે જેના ઉપર કર્મકાંડનો ૪
મીમાંસાના નામથી ઓળખાતું દર્શન તે મીમાંસા કહેવાય છે. જ્ઞાન પૂરો મહેલ ઊભો છે. 3 મીમાંસા અને ઉત્તર મીમાંસાના નામથી ઓળખાતું તે પ્રખ્યાત દર્શન મીમાંસકો ઈશ્વર વિષે અસ્પષ્ટ છે અર્થાત્ ઈશ્વર છે જ તેવો ને * “વેદાન્ત' કહેવાય છે. “મીમાંસા'નું મુખ્ય તાત્પર્ય સમીક્ષા છે અને તેમનો આગ્રહ જણાતો નથી. બહુદેવવાદના તેઓ સંરક્ષકો છે. ૬ શું આ તત્ત્વ પૂર્ણતયા વૈદિક છે. સંહિતા, બ્રાહ્મણ તથા ઉપનિષદમાં જુદાં જુદાં દેવો, ગ્રહો, યક્ષો, રાક્ષસો, ભૂત પ્રેતો, વગેરેને વિવિધ જૈ
એવું વર્ણન મળે છે કે કોઈ વૈદિક તથ્ય ઉપર સંદેહ થયો હોવાથી કર્મકાંડ દ્વારા પ્રસન્ન કરવાં, તેઓને બલિ આપવા અને તેમની નડતર { ઋષિઓએ યુક્તિઓ અને તર્કોના સહારાથી ઉચિત વસ્તુનો નિર્ણય દૂર કરવી એ વાતમાં તેઓ માને છે. તેત્રીસ કરોડ દેવો હોવાની ક કર્યો હતો. મુખ્યતઃ આ પુરોહિત બ્રાહ્મણોનું શાસ્ત્ર છે. પરસ્પરમાં હિંદુ સમાજમાં જે માન્યતા છે તે મૂળમાં મીમાંસકોએ જગાડેલી છે. છું વિરોધી હોય અથવા વૈકલ્પિક હોય તેવી બધી શ્રુતિઓનો સમન્વય પ્રત્યેક વિશેષ દેવ વિશેષ કાર્ય કરવાનું સામર્થ્ય ધરાવે છે અને કોઈ = કરી કર્મકાંડને નિશ્ચિત કરવું તે તેનું લક્ષ્ય છે. યજ્ઞ, હોમ, વગેરે વિશેષ કાર્ય પૂરું કરવા તે તે દેવની અમુક વિધિઓ દ્વારા ઉપાસના અનેક લાંબા તથા જટિલ કર્મો, તેના કર્તા, તેના અધિકારી, તેનો કરી તેને પ્રસન્ન કરવાની રીતો તેમણે બતાવી છે. કર્મ વિચારણામાં કાળ, વગેરે બાબતોના નિર્ણય માટે આ શાસ્ત્ર રચાયું છે. આ વૈદિક મતે યજ્ઞ કર્મમાં તેના ફળ માટે પ્રથમ દેવની અપેક્ષા હતી. છે શાસ્ત્ર કર્મકાંડી પુરોહિતો સિવાય બાકીના સમાજને ખાસ સ્પર્શતું પણ પછી તો એ દેવતાઓને મંત્રમયી સ્વીકારવામાં આવ્યા. અને મેં નથી. બ્રાહ્મણ ધર્મના અધિકારવાદનું આમાં મૂળ છે અને તેથી કર્મનું ફળ વાસ્તવિક દેવતાને આધીન ન રહ્યું પણ મંત્રને આધીન
સ્વાહા...સ્વાહા” કરતાં જ જીવન પૂરું કરવું જોઈએ તેવા કર્મવાદનું રહ્યું આથી મંત્રના જ્ઞાતાનું મહત્ત્વ વધ્યું અને તેઓ જ સર્વ શક્તિમાન મેં તે આગ્રહી છે. “યાન્ગીત મનોરમ્ ગુયા' અર્થાત્ જ્યાં સુધી મનાવા લાગ્યા. આમ મીમાંસકો એકેશ્વરવાદીન રહેતા બહુ દેવવાદી જ * જીવો ત્યાં સુધી રોજ અગ્નિહોત્ર કર્યા જ કરો.
બન્યા. તેથી યજ્ઞો પુરોહિતના આશ્રય કે સહાય વગર થાય નહીં. મીમાંસાશાસ્ત્રના કર્તા મહર્ષિ જૈમિનિ છે પરંતુ પ્રવર્તક નહીં. તેઓએ અનેક મંદિરો-પૂજા આદિ ભક્તિ નિમિત્તે ઉભા કર્યા. તેમાં * ક્લેવરની દૃષ્ટિએ આ દર્શન સહુથી મોટું છે. તેનું વિશાળ કદ સોળ બિરાજમાન ભગવાન ભક્તની ભક્તિથી પ્રસન્ન થાય અને અભક્તિથી જ
અધ્યાયોમાં વહેંચાયેલું છે. જેમાં પ્રથમ ૧ ૨ અધ્યાય નારાજ થાય. ઈશ્વર બીજાનું કલ્યાણ કરવા કે તેને દંડ દેવા શક્તિમાન ‘દ્વાદશલક્ષણી'ના નામથી અને અંતિમ ૪ અધ્યાય “સંકર્ષણ કાંડ'ના છે. તેમના આશીર્વાદ સિવાય કશું થાય નહીં એ વિશ્વાસ લોકોમાં છે નામથી પ્રખ્યાત છે. ‘૩તિ હોતધ્યમ્, અનુતિ હોતધ્યમ'. હોમના જગાવ્યો. આજે ધર્માચરણમાં યજ્ઞોના અનુષ્ઠાનમાંથી હિંસા લગભગ
કર્મવાદ ક્ર કર્મવાદ ક્ર કર્મવાદ | કર્મવાદ 5 કર્મવાદ | કર્મવાદ | કર્મવાદ ન કર્મવાદ | કર્મવાદ 5 કર્મવાદ 5 કર્મવાદ કર્મવાદ કર્મવાદ | કર્મવાદ 5 કર્મવાદ | કર્મવાદ | કર્મવાદ કર્મવાદ 5 કર્મવાદ કર્મવાદ 5
કર્મવાદ ૬ કર્મવાદ ૬ કર્મવાદ 4 કર્મવાદ ૬ કર્મવાદ ૬ કર્મવાદ ૬ કર્મવાદ કર્મવાદ ૬ કર્મવાદ ૬ કર્મવાદ 5 કર્મવાદ 5 કર્મવાદ ૬ કર્મવાદ પૂર્વ કર્મવાદ 5 કર્મવાદ 5 કર્મવાદ પૂર્વ કર્મવાદ
