________________
કર્મવાદ | કર્મવાદ ૬ કર્મવાદ ક્ર કર્મવાર
ગસ્ટ ૨૦૧૪ • પ્રબુદ્ધ જીવન ૦ કર્મવાદ વિશેષાંક , પૃષ્ટ ૧૧૫ વાદ ક્વ કર્મવાદ કર્મવાદ કર્મવાદ 9
{િ પુરુષ સ્વયં શુદ્ધ ચૈતન્ય છે. સાંખ્ય દર્શનમાં તત્વ સ્વરૂપ
અર્થાત્ જેનાથી દુઃખની પ્રાપ્તિ * જ્યારે પુરુષ પ્રકૃતિથી અલગ છે
થાય તે દ્વેષ છે. હું એ જ્ઞાન થાય છે એ જ મહત્ત્વનો સાંખ્ય દર્શનમાં મુખ્ય બે તત્ત્વ છે. પુરુષ અને પ્રકૃતિ. | | આમ, કર્મબંધનું કારણ કલેશ R ક પુરુષાર્થ છે. મોક્ષ એ જ પરમ ધ્યેય || મૂળ પ્રકૃતિ અવ્યક્ત છે. પ્રકૃતિના વિકારોને અવ્યક્ત કહેવાય છે. જે યોગીઓમાં કલેશ નથી , $ છે. બુદ્ધિમાં રહેલ જ્ઞાનરૂપ ભાવ છે. અવ્યક્ત પ્રકૃતિ દૃષ્ટિગોચર થતી નથી પરંતુ એની સત્તાનું તેમને માટે કર્મ એ કર્તવ્ય માત્ર > દ્વારા વ્યક્તિને મોક્ષની પ્રાપ્તિ થાય |અનુમાન કરી શકાય છે.
છે. તેથી તેને કર્મનું ફળ ભોગવવું છું છે. મોક્ષ એટલે પૂર્વકૃત કર્મોના ક્ષય | પ્રકતિ ત્રિગુણાત્મિકા- સત્વ, રજસ અને તમસ
.. ક્ષય | પ્રકૃતિ ત્રિગુણાત્મિકા-સત્વ, રજસ અને તમસ એમ ત્રણ પડતું નથી. જ્યારે કલેશોના 3 - બાદ અનન્ત૨ શરારપાત થવાથી ગણોવાળી છે. આ ત્રણ ગણોમાં વૈષમ્ય થવા પર એ વ્યક્ત થઈ સસ્કાર ચિત્તમાં જન્મ લે છે ત્યારે . કે જ્ઞાનીનું સૂક્ષ્મ શરીર પુનઃ નવું | જાય છે. વ્યક્તમાંથી મહતું તત્ત્વ, મહત્ તત્ત્વમાંથી સહકાર,
એનાથી સકામ કર્મ ઉત્પન્ન થાય છે શરીર ધારણ નથી કરતું- બીજા સ કારમાંથી પાંચ તન્માત્રા (રુપ રસ. ગંધ સ્પર્શ શબ્દ) પાંચા
ના સહકારમાંથી પાંચ તન્માત્રા (રુપ, રસ, ગંધ, સ્પર્શ,શબ્દ), પાંચ છે. યોગદર્શન પ્રમાણે એ * ટ્ટ શબ્દોમાં સંશરણ નથી કરતું પણ |મહાભૂત (તેજસ, જળ, પૃથ્વી, વાયુ, આકાશ), મન, પાંચ કર્મેન્દ્રિય|
શ મહામત (તેજી જળ પી વાય આ કાશ) મન પાંચ ઈંટિય કલેશમૂલક કર્ભાશય જન્મ, આયુ = પોતાના મૂળ કારણ પ્રકૃતિમાં લય
(વાકુ, પાણિ, પાદ, પાંચ, ઉપસ્થ), પાંચ જ્ઞાનેન્દ્રિય (શ્રોત્ર. અને ભોગ-સુખ-દુ:ખ ફળને ક થઈ જાય છે અને પુરુષ પોતાના નેત્ર, ઘાણ, ત્વચા, રસના) એમ કુલ ૨૪ તત્ત્વો ઉત્પન્ન થાય છે. આ
| આપનારું છે. કારણકે તેનું 8 ૐ મૂળ આત્મ સ્વરૂપમાં અવસ્થિત થઈ
પુણ્યકર્મ અને પાપકર્મ બંને કારણ 9 અને પુરુષને ગણતા સાંખ્ય મતમાં ૨૫ તત્ત્વ માનવામાં આવ્યા જાય છે. તે જ કૈવલ્ય છે. આમ જ્ઞાન
| હોય છે. એ જ મોક્ષનું કારણ છે.
મહર્ષિ, પાતંજલિએ કહ્યું છે- ૪ 8 આમ, સાંખ્ય તત્ત્વોના ચિંતનથી સાધકને સ્વયં કર્તા, ભોકતા ‘યોગ વિત્તવૃત્તિનિરોધ: (યોગદર્શન ૧-૨). અર્થાત્ ચિત્તની વૃત્તિઓને 3 નથી એવો અનુભવ થવો એ જ અનુભૂતિ વિવેકજ્ઞાનની ઉત્પત્તિ રોકવી તે યોગ છે. ચિત્તની વૃત્તિઓ જે બાહ્ય તરફ જાય છે-તે ન ક કરાવે છે–ત્યારે પ્રકૃતિ પોતાના સમગ્ર વ્યાપારોને સમેટી લે છે. બહિર્મુખી વૃત્તિઓને સાંસારિક વિષયો પરથી હટાવીને અંતર્મુખ ? 3 ભાવો બુદ્ધિને આશ્રય છે. ધર્માદિ ભાવકરણ દ્વારા ઉર્ધ્વગતિ અને કરીને ચિત્તમાં લીન કરવી તે યોગ છે. સમાધિની સાધના માટે યોગના હૈ ક અધર્મથી અધોગતિ મળે છે. ભાવો બુદ્ધિસ્થિત છે. બુદ્ધિમાં સ્થિત આઠ અંગ સહાયક બને છે. (૧) યમ (૨) નિયમ (૩) આસન (૪) શું $ ધર્મ પ્રભાવથી વ્યક્તિ એવું કાર્ય કરે છે કે તેને ઉર્ધ્વગતિ પ્રાપ્ત થાય પ્રાણાયમ (૫) પ્રત્યાહાર (૬) ધારણા (૭) ધ્યાન (૮) સમાધિ. ક છે અને બુદ્ધિસ્થિત અધર્મના પ્રભાવથી વ્યક્તિ એવું કાર્ય કરે છે જે યોગદર્શનમાં પાંચ યમ છે. અહિંસા, સત્ય, અસ્તેય, બ્રહ્મચર્ય અને તે રૃ થકી તેને અધોગતિની પ્રાપ્તિ થાય છે. કલેશથી બુદ્ધિમાં કર્મબોજ અપરિગ્રહ. જે જૈનદર્શનમાં પાંચ અણુવ્રત અને મહાવ્રત છે. આ ક્ર ક ઉત્પન્ન થાય છે.
અષ્ટાંગયોગથી અશુદ્ધિનો નાશ થાય છે, જ્ઞાનનો પ્રકાશ થાય તે હકીકતમાં સુખદુ:ખને ભોગવે છે બુદ્ધિ જ, પરંતુ પુરુષ એની છે અને વિવે કજ્ઞાન પ્રગટે છે, જે સંસાર સમુદ્રથી તારે છે. ૬ સાનિધ્યમાં રહીને પોતાને સુખોનો તથા દુ:ખોનો ભોક્તા માને સમાધિના ફલસ્વરૂપ પુરુષ સ્વરૂપમાં પ્રતિષ્ઠિત બનીને કેવલ્યની *
છે. તે તો ફક્ત જ્ઞાતા, દૃષ્ટા જ છે. સાંખ્ય-યોગદર્શન પ્રમાણે જીવ પ્રાપ્તિ કરે છે. આ પ્રમાણે બંધ હેતુઓનો અભાવ અને નિર્જરાથી ૬ છે. જે પ્રવૃત્તિ કરે છે તેના સંસ્કાર ચિત્તમાં પડે છે જેને કર્મ કહેવામાં કર્મોનો આત્યંતિક ક્ષય થાય છે ત્યારે સંપૂર્ણ કર્મોનો ક્ષય થાય 5 છું આવે છે. યોગદર્શન સાંખ્યદર્શનની તત્ત્વમીમાંસા સ્વીકારે છે. છે અને તે જ મોક્ષ છે. ૐ યોગદર્શનમાં કર્મવાદ
યોગદર્શનના પ્રણેતા મહર્ષિ પતંજલિ સાંખ્ય દર્શનની દાર્શનિક છે પાતંજલ યોગદર્શનમાં બંધન અને દુ:ખના મૂળ કારણરૂપ પાંચ વિચારધારા સ્વીકારે છે. સાંખ્ય જે ૨૫ તત્ત્વોને સ્વીકારે છે તે જ 8 ૐ કલેશ કહ્યા છે–અવિદ્યા, અસ્મિત, રાગ, દ્વેષ અને અભિનિવેશ. તત્ત્વોને યોગદર્શન પણ માને છે–પુરુષ અને પ્રકૃતિના ભેદજ્ઞાન આ (પાતંજલ યોગદર્શન-૨૩). સાંખ્યદર્શનમાં આ પાંચે તમસ, મોહ, માટે યોગ આવશ્યક છે. સાંખ્ય નિરીશ્વરવાદી છે. જ્યારે યોગદર્શન ૐ મહામોહ, તામસ્ત્ર અને અંધતામિસ્ત્રને નામે ઓળખાય છે. મહર્ષિ સમાધિની સિદ્ધિ માટે ઈશ્વરને માને છે. * પાંતજલિ અનુસાર કલેશમૂલક કર્ભાશય-કર્મસંસ્કારો વર્તમાન અને જીવોને પ્રાપ્ત સુખ અને દુઃખ સ્વકૃત કર્મફળથી અતિરિક્ત બીજું શું ૐ ભવિષ્ય બંને જન્મમાં ભોગવવાના હોય છે. યોગદર્શનમાં ભવબંધનું કંઈ નથી. આમ કર્મવાદની પ્રસ્થાપનામાં ભારતના સર્વદર્શનોએ * સર્વપ્રથમ કારણ છે અવિદ્યા. અવિદ્યા એટલે અનિત્યમાં નિત્યનું પોતાનો દૃષ્ટિકોણ રજૂ કર્યો છે.
જ્ઞાન, દુ:ખમાં સુખનું જ્ઞાન, જડમાં ચેતનનું જ્ઞાન. પાતંજલના * મત પ્રમાણે સુખને ભોગવવાની ઈચ્છા એટલે રાગ. જ્યારે દુ:ખના સંદર્ભ સૂચિ: આચાર્ય હરિભદ્રસૂરિ-ષદૃષ્ટિ સમુચ્ચય. 3 અનુભવ પછી જે ધૃણાની વાસના ચિત્તમાં રહે છે તેને દ્વેષ કહે છે. મોબાઇલ નંબર : ૯૩૨૩૦૭૯૯૨૨. કર્મવાદ ૬ કર્મવાદ કર્મવાદ કર્મવાદ પૂર્વ કર્મવાદ ૬ કર્મવાદ 4 કર્મવાદ ૬ કર્મવાદ ૬ કર્મવાદ ક્વ કર્મવાદ 5 કર્મવાદ | કર્મવાદ ૬ કર્મવાદ 4 કર્મવાદ 5 કર્મવાદ ૬ કર્મવાદ ૬ કર્મવાદ
કર્મવાદ ૬ કર્મવાદ ક્ર કર્મવાદ ૬ કર્મવાદ ક્ર કર્મવાદ 5 કર્મવાદ ક્ર કર્મવાદ # કર્મવાદ ક્ર કર્મવાદ ૬ કર્મવાદ ક્ર કર્મવાદ ક્ર કર્મવાદ ક્ર કર્મવાદ ક્ર કર્મવાદ ક્ર કર્મવાદ ક્ર કર્મવાદ ૬ કર્મવાદ ક્ર કર્મવાદ કર્મવાદ કર્મવાદ F
કર્મવાદ | કર્મવાદ | કર્મવાદ | કર્મવાદ | કર્મવાદ | કર્મવાદ | કર્મવાદ " કર્મવાદ 4 કર્મવાદ | કર્મવાદ ક્ર કર્મવાદ | કર્મવાદ ૬ કર્મવાદ | કર્મવાદ ક્ર કર્મવાદ 4 કર્મવાદ 4 કર્મવાદ ક્ર કર્મવાદ | કર્મવાદ કર્મવાદ ના
