________________
સપ્ટેમ્બર, ૨૦૧૪
પ્રબુદ્ધ જીવન
ભજન-ધનઃ ૧૧
વિસરાતી વાણી - અનહદની ઓળખાણી ઇૉ. નિરંજન રાજ્યગુરુ
પ્યાલો પ્રકા૨ના ભજનોના રચયિતા : લખીશમ
[ લખીરામ અથવા લક્ષ્મીસાહેબના નામે ઓળખાતા સંતકવિનો જન્મ ભાવનગર જિલ્લાના ઈંગોરાળા ગામ સાગઠિયા અટકના મેધવાળ સાધુને ત્યાં થયો હતો. તેમણે મોરારસાહેબના શિષ્ય કરમણ ભગત પાસે સંતસાધનાની દીક્ષા લીધેલી. સૌરાષ્ટ્રની સંતવાણીમાં ‘મૂળદાસજીની ચુંદડી', ‘દાસી જીવણની કટારી', ‘રવિ સાહેબના ડંકા અને બંગલો કે ચરખો' અને ‘લખીરામના પ્યાલા' વિશેષ લોકપ્રિય છે. સૌરાષ્ટ્રનું કોઈ ગામ એવું નહીં હોય જ્યાં આવા રૂપક પ્રકારના ભજનો ન ગવાતાં હોય, ]
ભાવનગર જિલ્લાનું ઇંગોરાળા ગામ. ત્યાં સાગઠિયા અટકના મેઘવાળ સાધુ કુટુંબમાં સંત કવિ લખીરામજીનો જન્મ થયેલો. એનો વ્યવસાય ભવાઈના વેશ કાઢવાનો હતો. બાળપણથી જ ભવાઈના કલાકાર તરીકેની નામના આખા પંથકમાં ફેલાઈ ગઈ હતી. એવામાં સુરેન્દ્રનગર જિલ્લાના વાવડી ગાર્મ મંડળી સાથે ભવાઈના ખેલ કરવા લખીરામ આવ્યા છે. ભવાઈ વેશની ભજવણી વખતે રાત્રે પ્રકાશ માટેને મશાલ જલાવવી પડે. મશાલ માટે સુતરના ફાળકા લેવા વણકરવાસમાં લખીરામ ગયા ત્યાં ભેટો થયો કરમણભગતનો. કરમણભગત એટલે ખંભાલિડાના સંત મો૨ા૨ સાહેબના શિષ્ય ને સાધક સંત. એણે ‘વગર તેલ ને વગર કાર્ડ અજવાળાં થાય એવી રમત આવડે છે ?' એવો સવાલ કર્યો.
કરમણભગત લખીરામની અંદર રહેલા હીરને, એના ઝવેરાતને ઓળખી ગયા હતા. લખીરામ પણ કાંઈ એમ સવાલથી મુંઝાય એવી માટીનો નહોતો. એણે જવાબ દીધો-વગર તેલ ને વગર કાકર્ડ અજવાળાં તો મેલી વિદ્યાથીયે થાય પણ અંતરના અજ્ઞાન અંધારાં ટળે ને ઝળહળ જ્યોતુંના અજવાળાં થાય એવી વિદ્યા તમારી પાસે ખરી?' ને કમરણભગતે લખીરામને શબ્દ સુરતયોગની સાધના બતાવી. રાત્રે ખેલ શરૂ થયો, લખીરામે અર્ધનારી નટેશ્વરનો વેશ કાઢેલો. હાથમાં મશાલ-ચહેરાની એક બાજુએ ભગવાન સદાશિવનો વેશ ને બીજી બાજુએ ભગવતી મા ઉમૈયાના ભાવ. એવામાં ભગવાન મહાદેવને પ્રસન્ન કરવા ઉમૈયાજીએ જે તપ કરેલું એનો ભાવ બતાવવા લખીરામે ઉમિયાજીની ઝંખના-વિહ્વળતા અભિનયથી વ્યક્ત કરી. ભવાઈ જોવા આવનારા દર્શકની પછવાડે દૂર બેઠેલા ગુરુ કરમણભગતે પડકારો
કર્યો... ‘બસ ! બેટા લખીરામ ! ઈ જ ભાવમાં કાયમ રહી જા...' ને લખીરામના અંતરમાં અજવાળાં થઈ ગયાં. વાવડીગામમાં જ લખીરામની એક બહેન પરણાવેલી, એણે લખીરામને સમજાવ્યો ભાઈ ! વેરાગનો પંથ અતિ આકરો છે, તારો દીકરો મેધો ને
૧૩
બે દીકરી રાજી ને દેવુનો તો વિચાર કર્ય’ એ વખતે લખીરામે પોતાને થયેલ અનુભવનું વર્ણન ભજનમાં કર્યું. બેની! મું ને ભીતર સતગુરુ મળિયા રે... સદ્ગુરુના સતવચન રૂપી ગુપ્ત પિયાલો જેણે પીધો છે એવા લખીરામે પછી પોતાને થયેલા અધ્યાત્મના અલૌકિક અનુભવોને વ્યાયા’ પ્રકારનાં ભજનોમાં વાચા આપી છે. કાયારૂપી બાવન બજારુ
ચોરાશી ચોટા વચ્ચે રહેલા સુવર્ણમહાલયમાં, સદ્ગુરુ રૂપી ૫રમાત્માનો સાક્ષાત્કાર કરીને, લખીરામ અનિર્વચનિય બ્રહ્મતત્ત્વની અનુભૂતિને સંકેતમય શબ્દોમાં વર્ણવવાનો પ્રયાસ કરે છે. સદ્ગુરુની કૃપાએ પ્રેમનો પ્યાલો પીધો અન જરા એટલે વૃદ્ધાવસ્થા તથા મ૨ણનો ભય ટળી ગયો. શ્વાસ-ઉચ્છ્વાસની ધમણ ધમીને બ્રહ્મઅગ્નિ પેટાવી એમાં મોહ-માયા જેવા મેલને બાળી નાખ્યા. ઇંડા અને પિંગલા નાડી સ્થિર થઈ, સુષુમ્ના નાડી જાગૃત થઈ અને સુરતા શ્રી હરિને મેળવવા ઊંચે ચડી. આવે ટાળું છું અનુભવ થયો ? તેલ, કોડિયું, વાટ કે થી વિના જ્યોતનું પ્રાગટ્ય થયું, આપોઆપ અંતરમાં અજવાળું થયું. અનાહત નાદના વિવિધ વાજાં સંભળાણાં. જે સમગ્ર બ્રહ્માંડનું સંચાલન કરે છે ને સર્વ વ્યાપી છે તે અલખ ધણી મારા પિંડમાં દરશાણા. મને મારી જાતની ઓળખ થઈ ગઈ. શૂન્ય ૫૨ વરસતા અમૃત રસમાં મેં સ્નાન કર્યું અને અખંડ કુમારિકા સુરતારાણીએ મને પ્રેમનો પ્યાલો પીવડાવ્યો. હવે મને કોઈ ભય નથી.. કોઈ ચિંતા નથી... સંત કવિ લખીરામની પ્યાલા પ્રકારની ભજન રચનાઓમાં છ કડીનું પીરાની કાફીના ઢંગનું ભજન ભજનમંડળીઓમાં ખૂબ ગવાય છે. એમાં પણ આ પિંડમાં જ થયેલા પરમતત્ત્વના સાક્ષાત્કારનું અને એ વખતે થયેલા વિવિધ ગૂઢ રહસ્યમય અનુભવોનું આલેખન છે.
સદ્ગુરુની પ્રાપ્તિ થયા પછી, મનને પૂરી રીતે પામી લીધા પછી એક જાતનો આનંદ-એક જાતની ખુમારી-એક જાતનો નશો ને પ્રસગના પ્રગટે છે. સાધક એ વખતે એવી ભાવદશામાં હોય કે સામાન્ય માનવી એને પાગલ કે ગાંડા તરીકે ઓળખે. આપણે ત્યાં
વગર રોલ તે વગર કાંકરે અજવાળાં થાય એવી રમત આવડે છે?'
