________________
પ્રબુદ્ધ જીવન
ઉપનિષદમાં વિધાવિચાર
Dર્ડા. નરેશ વેદ
(લેખકમાંક : બારમો)
આપશે સહુ શરીરધારી અને આયુષ્યધારી મનુષ્યો હોવાને કારણે આપણે શારીરિક (Phsysical), માનસિક (Psychological), ઓર્મિક (Emotional), વૈચારિક (Ideological), બૌદ્ધિક (Intellectual) – એમ અનેક બંધનોમાં બંધાયેલા હોઈએ છીએ. આવાં બધાં બંધનોમાંથી આપણને જે છોડાવે, મુક્ત કરે તેને વિદ્યા કહેવામાં આવે છે. એટલે તો સંસ્કૃત ભાષાના અનેક સૂત્રમાં કહેવાયું છે – આ બિંદા ચાહિયે પ્રાચીન જમાનામાં આ વિદ્યાઓને કળાઓ (lore) તરીકે ઓળખવામાં આવતી હતી અને એની સંખ્યા ૬૪ જેટલી બતાવવામાં આવતી હતી. જેમ કે, સર્પવિદ્યા (nepantlore), અશ્વવિદ્યા (horsalore), રવિદ્યા (chariotlora), ધનુવિદ્યા (archerylore), લોકવિદ્યા (Folklore). આજે આ વિદ્યાઓને કૌશલ્યો (skills) કહીને ઓળખાવવામાં આવે છે. જેમ કે, નેતૃત્વકુશલ (leadership skill, વહિવટી કુશળતા (administrative skill), સમયપ્રબંધન કુશળતા (time-management skill), સંપ્રેષણ કૌશલ્પ (communication skill), પ્રચારર્કાશય (cavasing skill), વિજ્ઞપ્તિ કુશળતા (advertising skill). મતલબ કે છેક પ્રાચીન કાળથી આજ સુધી એમ મનાયું છે કે જીવનમાં સફ્ળ થવા માટે મનુષ્ય અનેક પ્રકારની વિદ્યાઓથી અને કુશળતાથી જાણકાર અને તદ્વિદ થવું જોઈએ. ઉપનિષદો તો જીવનનું વિજ્ઞાન શીખવનારા ગ્રંથો હોવાથી સ્વાભાવિક રીતે જ એના રચયિતા ઋષિઓને આવી વિદ્યાઓ અને આવાં કૌશલ્યો વિશે વિચારવાનું પ્રાપ્ત થયું છે. આવી વિચાર તેઓએ વિદ્યા અને અવિદ્યા તથા પરાવિદ્યા અને અપરા વિદ્યા એવી સંજ્ઞાઓ અને એના સંપ્રત્યયો (concepts) દ્વારા કર્યો છે.
વેદસંહિતાઓનું પ્રતિપાદન છે કે બ્રાહ્મતત્ત્વની પ્રાપ્તિ કર્યસાધના, ભક્તિસાધના અને જ્ઞાનસાધના સિવાય થઈ શકતી નથી. એટલે વેદસંહિતાના ત્રણ ભાગોમાં આ ત્રણ સાધનાઓનું નિરૂપણ છે. તેનો પહેલો ભાગ છે બ્રાહ્મણ ગ્રંથો. તેમાં કર્મકાંડની વિદ્યાઓનું નિરૂપણ છે. બીજો ભાગ છે આરણ્યક ગ્રંથો. તેમાં ઉપાસનાઓનું નિરૂપણ છે અને ત્રીજો ભાગ છે ઉપનિષદો. તેમાં જ્ઞાનસાધનાનું નિરૂપણ છે. ઋષિમુનિઓના મત મુજબ સાધના બે પ્રકારની છેઃ (૧) બહિરંગ સાધના અને (૨) અંતરંગ સાધના. એમાંથી બહિરંગ સાધના ક્રિયા અને વિધિવિધાનવાળી હોય છે. તેમાં પૂજા, પાઠ, પ્રાણાયામ, જપ, યજ્ઞ જેવી ક્રિયાઓનો પ્રયોગ કરવામાં આવે છે. આવી કર્મકાંડી સાધનામાં મનુષ્યનું શરીર અને ઈન્દ્રિયો મુખ્ય સાધન બનતા હોવાથી તેને બહિરંગ સાધના કહેવામાં આવે છે. બહિરંગ સાધનાનો પહેલો તબક્કો આમ ક્રિયાકાંડનો હોય છે. સાધનાનો બીજો તબક્કો ઉપાસના કાંડનો છે. તેમાં મનુષ્યને તેના આત્મા તરફ દોરી જતાં શ્રવણ, મનન, ચિંતન, વિમર્શ, ધ્યાન, નિદિધ્યાસન વગેરેનો સંપ્રયોગ કરવામાં આવે છે. ક્રિયાકાંડમાં મનુષ્ય શરીર અને તેની દશ ઈન્દ્રિયો જેવાં બાહ્ય સાધનોથી સાધના થાય છે, જ્યારે ઉપાસનાકાંડમાં મનુષ્યના મન, બુદ્ધિ, ચિત્ત અને અહં જેવા અંતઃકરણોથી સાધના થાય છે. તેથી તેને અંતરંગ સાધના કહે છે. સાધક માટે આ ક્રિયાકાંડી અને ઉપાસનાકાંડી બંને સાધનાઓ જરૂરી છે. એકલી બહિરંગ કે અંતરંગ સાધનાથી સાધ્ય પામી શકતું નથી. બંને સાધનાઓ એકબીજીની પૂરક અને ઉપકારક છે. પણ જ્યારે સાધક આ બંને સાધના તબક્કાઓને વર્ષાટીને જ્ઞાનની ભૂમિકાએ પહોંચે છે ત્યારે સાધકનું ચિત્ર ક્રિયાકાંડી પ્રયોગ અને ઉપાસનાયુક્ત સંપ્રયોગના સંયોગથી સંપ્રસાદ પામે છે, કર્મકાંડ અને ઉપાસનાના સમુચિત સંયોગથી સાધક જ્ઞાનદશામાં પહોંચે છે.
મનુષ્યની આવી ત્રિપદી સાધનાની ચર્ચાના પ્રકાશમાં આપણે વિદ્યા અને અવિદ્યા સંજ્ઞાઓનો યથાર્થ અર્થ સમજી શકીએ છીએ. વિદ્યા એટલે ઉપાસનાયુક્ત અંતરંગ સાધના અને અવિદ્યા એટલે ક્રિયાકાંડયુક્ત બહિરંગ સાધના, બ્રાહ્મણ ગ્રંથોમાં કર્મકાંડો અને વિધિવિધાનો સમજાવ્યા છે, જ્યારે આરણ્ય ગ્રંથો અને ઉપનિષોમાં અનેકવિધ ઉપાસનાઓની સમજણ આપવામાં આવી છે. ત્યાં ઉપાસનાઓ માટે ઋષિમુનિઓએ ‘વિદ્યા' સંજ્ઞા યોજી છે. ઉપનિષદમાં આવી અનેક વિદ્યાઓની સમજૂતી આપવામાં આવી છે. જેમકે, સર્ગવિદ્યા, દેવવિદ્યા, બ્રહ્મવિદ્યા, યોગવિદ્યા, હૃદયવિદ્યા, પંચાાવિદ્યા, *llclercell uપ્ત કર્મસાધના, ભક્તિસાધના પંચજ્યોતિવિદ્યા, પંચાહુતિવિદ્યા, અને જ્ઞાસાપતા સિવાય થઈ શકતી હતી. પંચાગ્નિવિદ્યા, પ્રવિદ્યા,
સપ્ટેમ્બર ૨૦૧૪
આપણે ખ્યાલમાં એ રાખવાનું છે કે ઉપનિષોમાં આ સંજ્ઞાઓ વિશેષ અર્થોમાં પ્રોજાયેલી છે. આ સંજ્ઞાઓ ત્યાં સામાન્ય સંજ્ઞાઓ નથી, પણ ખાસ પારિભાષિક સંજ્ઞાઓ છે. તેથી એ સંજ્ઞાઓના અર્થ આપણે શબ્દકોશમાં અપાયેલા સામાન્ય અર્થમાં લેવાના નથી. ઉપનિષદમાં વિદ્યાનો અર્થ છે ઉપાસના અને અવિદ્યાનો અર્થ છે. ઉપાસનાથી જુદો એવો ક્રિયાકાંડ. એ જ રીતે પરાવિદ્યા એટલે જે આપણને શુદ્ધ, બુદ્ધ, નિત્ય અને મુક્ત એવા નિરાકાર, નિરંજન, નિર્ગુણ । બ્રહ્મતત્ત્વનું જ્ઞાન આપે તે વિદ્યા અને અપરાવિદ્યા એટલે આપણને ભૌતિક જગતમાં જીવવા માટે જરૂરી વ્યવહાર જ્ઞાન આપે તે વિદ્યા. મતલબ કે, વિદ્યા સંજ્ઞાનો એમણે બે અર્થોમાં પ્રોગ કર્યો છેઃ (૧) ઉપાસના અને (૨) સાધના.
