________________
૧૦
પ્રબુદ્ધ જીવન
મે ૨૦૧૪ (ultimate reality) કહે છે.
શુદ્ધ મન મોક્ષનું કારણ બને છે. આ સુષુપ્તિથી આગળ પણ મનની સત્તા છે. તેને તુરીય અવસ્થા વાક, પ્રાણ અને ચક્ષુની માફક મન પણ અધ્યાત્મયજ્ઞની શક્તિ છે. કહે છે. આગળ આપણે જોયું કે મનનું સ્વરૂપ “પ્રજ્ઞા” છે; પરંતુ આ જેમ વાકનો સંબંધ અગ્નિ સાથે, પ્રાણનો સંબંધ વાયુ સાથે, ચક્ષુનો ચોથી અવસ્થાની પ્રજ્ઞા નથી બહાર તરફ રહેતી કે નથી અંદરની તરફ સંબંધ આદિત્ય સાથે છે, તેમ મનનો સંબંધ ચંદ્ર સાથે છે. ચંદ્ર મન રહેતી; તેમ જ નથી તે એકી સાથે બંને તરફ રહેતી. એ અવસ્થા માટેની અધિદેવત શક્તિ છે. આ ચંદ્રનું જ બીજું નામ ઉપનિષદમાં પ્રજ્ઞાનઘન પણ નથી. તે એક વિલક્ષણ અને અનેરી અવસ્થા છે. તેને સોમતત્ત્વ છે. આ સોમતત્ત્વનો સંબંધ ચંદ્ર ઉપરાંત સૂર્ય સાથે પણ છે. અચિંત્ય અને અગ્રાહ્ય કહેવામાં આવી છે. એ સ્થિતિમાં આ વિશ્વનો તેથી જ મન સૌમ્ય-રૌદ્ર, કરાળ-કોમળ રૂપો ધારણ કરે છે. ચંદ્ર રૂપે બધો પ્રપંચ શાંત થઈ જાય છે. તે અદ્વૈતાવસ્થા છે. તેમાં ૐકારની ગ, મનની ક્રિયા ઈક્ષણ છે અને સોમરૂપે મનની ક્રિયા મનન છે. આ મન ૩ અને મ માત્રા સાથે રેફયુક્ત અર્ધ માત્રાનો સમવાય સધાય છે. સર્વનું આયાતન છે, એટલે કે સારીય સચરાચર સૃષ્ટિ, બધું જ્ઞાન, મતલબ કે ત્યાં મન સાથે બ્રહ્મની એકતા સધાય છે. ત્યાં મનની ગતિ ભૂત, વર્તમાન, ભવિષ્ય જેવા ત્રણેય કાળ, વિશ્વના સર્વ પદાર્થો મનની બહિર્મુખી, અંતર્મુખી કે ચેતોમુખી નથી, પણ શિવમુખી છે. તે અખંડ અંદર છે. આ મન આકાશ જેવું છે. આકાશ અવકાશ (કશું નથી) છે ચૈતન્યનો અનુભવ કરાવતી બ્રાહ્મી અવસ્થા છે. મનની આ અવસ્થા છતાં બધું છે; તેમ મન કશું નથી; છતાં બધું છે. દ્વારા જે વાસ્તવનો અનુભવ થાય છે તેને આજની ભાષામાં આપણે ઋષિઓ કહે છે મન ઈન્દ્રિયો કરતાં ચડિયાતું છે, બુદ્ધિ મન કરતાં પરાત્પર વાસ્તવ (trancendental reality) કહીને ઓળખાવી શકીએ. ચડિયાતી છે. મહત તત્ત્વ બુદ્ધિ કરતાં ચડિયાતું છે, અવ્યક્ત પ્રકૃતિ
બ્રહ્મ આ સૃષ્ટિનો વિકાસ મનના સંકલ્પથી જ કર્યો છે. તેથી મહત તત્ત્વ કરતાં ચડિયાતી છે, પરંતુ વ્યાપક અને સર્વ લક્ષણો અથવા ઋષિઓએ મનની આ ચાર અવસ્થાઓને સમજાવવા માનસ- ચિહ્નોથી રહિત એવો પુરુષ (આત્મા) અવ્યક્ત પ્રકૃતિ કરતાં પણ સ્વસ્તિકની કલ્પના કરી છે. તેનું પ્રતીકાત્મક સ્વરૂપ સ્વસ્તિક (સાથિયો) ચડિયાતો છે. જે આ ઉચ્ચાવચ્ચ ક્રમ (hierarchical order) સમજે છે છે. એ બધી દિશાઓનો નિર્દેશ કરે છે. જેમકે, પૂર્વ, પશ્ચિમ, ઉત્તર, એને મન શું છે એ સમજાય જાય છે. દક્ષિણ, ઈશાન, અગ્નિ, નૈઋત્ય અને વાયવ્ય તેને ‘પ્રજ્ઞાનની દિશાઓ” બૃહદારણ્યક ઉપનિષદના પાંચમા અધ્યાયના છઠ્ઠા બ્રાહ્મણમાં સૂર્ય, ઋષિઓએ કહી છે. અથર્વ વેદમાં પ્રજ્ઞાન સ્વરૂપ આ મનને ત્રણ દોરાથી સત્ય અને બ્રહ્મની એકરૂપતા બતાવીને કહેવામાં આવ્યું છે કે જેમ આ લપેટાયેલ “હૃદયકમળ'ના રૂપકથી ઓળખાવવામાં આવ્યું છે. એ ત્રણેય જ્યોતિરૂપ છે, તેમ આ મન પણ જ્યોતિરૂપ છે. એ જ્યોતિ કમળમાં બેઠેલો આત્મવાન યક્ષ મન
વ્યક્તિ માત્રના હૃદયમાં બિરાજમાન જ છે. પ્રજ્ઞાન-સ્વરૂપ આ મન એ ''પ્રબદ્ધ જીવન સૌજન્ય દાતા કોર્પસ ફંડ' છે. વિષયોની આસક્તિઓમાં શિર અથવા મસ્તક છે. તે દેવતાઓ
લપેટાયેલા રહીને એ શુભ્ર તથા ‘પ્રબુદ્ધ જીવન'ના ફેબ્રુઆરી અંકમાં ઉપરની યોજના આ સંસ્થાએ (પ્રાણ અને મનની બધી
જ્યોતિઓના જ્યોતિ ચૈતન્યનો પ્રસ્તુત કરતાં જણાવ્યું હતું કે રૂા. ૩,૦૦,૦૦૦/- રૂા. ત્રણ લાખનું શક્તિઓ)નું નિવાસસ્થાન છે. તેથી
અનુભવ કરી શકાતો નથી. એને ‘ | અનુદાન ઉપરોક્ત ફંડમાં અર્પણ કરનાર દાતાને પોતાને ઈચ્છિત તેને “દેવકોશ” અથવા “બ્રહ્મનો કોઈ પણ એક મહિનાનું વીસ વર્ષ સુધી ‘સૌજન્ય દાતા' સ્થાન પ્રાપ્ત
માટે મનની સર્વોચ્ચ અવસ્થા પ્રાપ્ત વિશ્વરૂપ કોશ' કહીને ઋષિઓએ ||
કરવી જોઈએ. ઓળખાવ્યો છે. ઋષિઓ કહે છે આ | અમારી આ યોજનાને ખૂબ જ સારો પ્રતિસાદ મળ્યો છે. એ માટે
આ આખી વિચારણાનો સાર સોનેરી કટોરો' (હિરમય કોશ) |. | અમે વિદ્વાન વાચક અને કદરદાન દાતાઓના આભારી છીએ.
આજની કપ્યુટરની ભાષામાં રજૂ પ્રત્યેક મનુષ્યના માનસ સ્તર પર
કરવો હોય તો એમ કહેવાય કે સંવિત આ યોજના અંતર્ગત અમને સુશ્રાવક શ્રી સી. કે. મહેતા તરફથી - રહેલો હોય છે. આ સોનેરી કટોરાનું, | રૂા. ૫,૦૦,૦૦૦/- રૂ. પાંચ લાખનું અનુદાન પ્રાપ્ત થયું છે.
mother board છે, હૃદય તાત્પર્ય છે શુદ્ધ મનોમય લોક (શુદ્ધ ક શુદ્ધ | હવેથી વીસ વર્ષ સુધી પ્રત્યેક પર્યુષણ અંકના સૌજન્યદાતા તરીકે
server છે, શરીર અને ઈદ્રિયો મન). આવું મન કદી મલિન થતું એઓ છીન 1 | એઓશ્રીનું પૂણ્ય નામ પ્રકાશિત થશે.
hardware છે અને મન, બુદ્ધિ, નથી અને સદા શુદ્ધ, તેજોમય અને
આશા છે કે હવે બાકીના અગિયાર મહિનાના દાતા પણ આ આ
ચિત્ત અને અહં software છે.* ભાસ્વર (પ્રકાશિત) રહે છે. અથવે કોર્પસ ફંડ માટે અમને મળી રહેશે.
કદમ્બ' બંગલો, ૩૫, પ્રોફેસર વેદમાં એને જ “સ્વર્ગ' કહેવામાં
સોસાયટી, સૌરાષ્ટ્ર કોલોની પાસે, | જ્ઞાનદાન એ ઉત્તમ દાન છે. ચિર સ્મરણીય છે. કર્મ નિર્જરાનું
મોટા બજાર, વલ્લભ વિદ્યાનગર, આવ્યું છે. કામનાયુક્ત મન અશુદ્ધ | સોપાન છે. મોક્ષ પ્રત્યેની દૃષ્ટિ છે.
પિનકોડ-૩૮૮૧૨૦. કહેવાય, જ્યારે કામના રહિત મન શુદ્ધ
-તંત્રી ) (મો.): ૦૯૭૨૭૩૩૩૦૦૦ કહેવાય. આવું અશુદ્ધ મન બંધન અને
ફોન : (ધર) : ૦૨૬૯૨-૨૩૩૭૫૦
| થશે.
