________________
કર્મવાદ 4 કર્મવાદ " કર્મવાદ ક કર્મવાર આંગસ્ટ ૨૦૧૪ પ્રબદ્ધ જીવન કર્મવાદ વિશેષાંક ૯ પૃષ્ઠ ૧૦૮ વાદ 4 કર્મવાદ ૬ કર્મવાદ કર્મવાદ ,
ન્યાયર્શન અને વૈશેષિ8ન્શનમાં કર્મનો ખ્યાલ
ડૉ. નરેશ વેદ [ વેદ અને હિન્દુ શાસ્ત્રોના અભ્યાસી , પ્રખર ચિંતક, પ્રભાવક વક્તા ડૉ. નરેશ વેદે ગુજરાત યુનિવર્સિટી તેમ જ ભાવનગર યુનિવર્સિટીનું ઉપકુલપતિ પદ શોભાવ્યું છે. પોતાની ૪૫ વર્ષની શૈક્ષણિક કારકીર્દિમાં ગુજરાતની કૉલેજોમાં પ્રાધ્યાપક તરીકે,
સરદાર પટેલ યુનિવર્સિટીના અધ્યક્ષ તરીકે અને ગુજરાતની એકેડેમિક સ્ટાફ કૉલેજના ડાયરેક્ટર તરીકે સેવા આપી છે. ] * ભારતીય તત્ત્વચિંતકોએ પિંડ અને બ્રહ્માંડ, સત્ અને અસત્, ચાર્વાકદર્શનને બાદ કરતાં બાકીના બધાં દર્શનોએ કર્મનો સિદ્ધાન્ત છે હું ઈશ્વર અને અવતારો, પાપ અને પુણ્ય, બંધન અને મોક્ષ, જન્મ સ્વીકારીને તેના વિશે વિચારણા કરીને માર્ગદર્શન આપ્યું છે. ક્ર અને પુનર્જન્મ, દેવીતત્ત્વ અને દુરિતતત્ત્વ જેવી કેટલીક મહત્ત્વની ભારતીય દર્શનોમાં રજૂ થયેલા આ કર્મસિદ્ધાન્તની શાસ્ત્રીય અને તે હું દાર્શનિક સમસ્યાઓ ઉપર મનનચિંતન કરીને સૈદ્ધાત્ત્વિક વિચારણા સાંગોપાંગ ચર્ચા ઘણી રસપ્રદ અને ઉપયોગી બને પણ એમ ન ત્રિ ક રજૂ કરી છે, તેમ કર્મ અને પ્રારબ્ધ જેવી સમસ્યા વિશે પણ વિચારણા કરતાં, મને સોંપાયેલી કામગીરી અનુસાર હું અહીંન્યાયદર્શન અને આ રૂં રજૂ કરી છે. એવી વિચારણા કરતાં એમણે કર્મ એટલે શું? કર્મનો વૈશેષિકદર્શન આ વિષયની વિચારણા કઈ બાબતો પર પ્રકાશ ફેંકે જૈ ક કર્તા કોણ છે? કર્મની અવસ્થા કેવી હોય છે? જીવ અને કર્મનો છે તેની હું સંક્ષેપમાં વાત કરીશ. ન્યાય અને વૈશેષિક એ બે દર્શનોના છે ;િ શો સંબંધ છે? કર્મના આકર્ષણના હેતુઓ ક્યા છે? કર્મબંધનાં પ્રણેતાઓ હતા ગૌતમૠષિ અને કણાદઋષિ. આ બે દાર્શનિકોની ? ક કારણો ક્યાં છે? કર્મ કેટલા પ્રકારના છે? કર્મનાશના ઉપાયો અને તેથી તેમના દર્શનની વિશેષતા એ છે કે અન્ય દાર્શનિકોએ જ હું ક્યા છે? કર્મ અને પુનર્જન્મ વચ્ચે શો સંબંધ છે? -એમ આ વિષયની જ્યારે જગતની ઉત્પત્તિમાં પ્રકૃતિ અથવા પ્રકૃતિથી વિશિષ્ટ પરમાત્માને જૈ ક વિશદ અને વ્યવસ્થિત વિચારણા કરી છે.
કારણરૂપ માન્યા હતા, ત્યારે આ બે દાર્શનિકોએ જગતની રચના તે કું ભૌતિક જગતમાં આપણો અનુભવ છે કે કારણ વગર કોઈ પ્રકૃતિથી નહીં પણ પરમાણુઓથી થયેલી છે એમ જણાવીને આ ફ્રિ ઝ કાર્ય થતું નથી. એ બાબત લક્ષમાં લઈને ભારતીય દાર્શનિકોએ એ ખ્યાલને વૈજ્ઞાનિક ધરાતલ ઉપર મૂકી આપ્યો હતો. આ બે દર્શનો * શું વાત ઉપર ચિંતન મનન કર્યું કે આ જગતમાં જીવોની ઉત્પત્તિ થાય વિશે અત્યંત સંક્ષેપમાં ખ્યાલ આપવો હોય તો એમ કહેવાય કે હું B છે, આ જીવોત્પત્તિ જો કાર્ય છે તો એનું કોઈ કારણ હોવું જોઈએ, આત્મા અને અનાત્માના વિશેષ ધર્મો નક્કી કરનાર દર્શન તે વૈશેષિક છું એ કારણ શું છે? વળી, એ જીવ પોતાના જીવનમાં સફળતા- દર્શન અને તે માટે જોઈતા અનુમાન વગેરે પ્રમાણની યોજના તૈ છે નિષ્ફળતા અને સુખ-દુઃખનો અનુભવ કરે છે એનાં કારણો ક્યાં આપનાર દર્શન તે ન્યાયદર્શન. આ બે દર્શનોએ આ રીતે પ્રમેય કે શું છે? જન્મતા, જીવતા કે મરતા જીવાત્માના જીવનમાં જે કાંઈ બને અને પ્રમાણની યોજના ઘડી આપી તેથી તેમનું દાર્શનિક ચિંતનધારામાં હું તે છે એ શા કારણે બને છે, એના વિશે વિચાર કરતાં એમને જે કાંઈ ઘણું અગત્યનું સ્થાન છે. શાસ્ત્ર પ્રતિપાદનોને પણ તર્ક, બુદ્ધિ, * શું તાર્કિક ખુલાસો મળ્યો, એનું નિરૂપણ એક સિદ્ધાન્તરૂપે એમણે વાદ-વિવાદ વગે૨ કસોટીએ ચઢાવી તેમની તર્કશુદ્ધતા ચકાસવાનો ?
કર્યું છે. એ સિદ્ધાન્તને કર્મનો સિદ્ધાન્ત કહીને ઓળખાવવામાં આવ્યો આ બે દર્શનોએ મહત્ત્વનો ઉદ્યમ કર્યો છે. તેથી તેમનું મહત્ત્વ પણ ક છું છે. એ સિદ્ધાન્ત એવું સમજાવે છે કે જીવ જેવા કર્મો કરે, તેવાં ઘણું છે. છે. તેમનાં ફળ પામતો રહે. જેવું વાવો તેવું લણો, જેવું કૃત્ય કરો તેવું આ બંને દર્શનો જણાવે છે કે મનુષ્ય શરીરથી, મનથી અને ક શું પરિણામ પામો એવો ભારતીય જીવન દર્શનનો એક મૂળભૂત ખ્યાલ વાણીથી જે ક્રિયાઓ કરે છે અને એની પ્રવૃત્તિ કહેવાય. મનુષ્ય આવી É છે. એની પાછળ પીઠિકારૂપે રહેલો છે. આવો સૈદ્ધાત્તિક ખ્યાલ ભારતીય જે પ્રવૃત્તિ કરે છે તેના સંસ્કાર તેના ચિત્તમાં પડે છે. આમાંથી જે * દર્શનગ્રંથોમાં પડેલો છે.
અનુભવજન્ય સંસ્કાર છે તે વાસના છે અને પ્રવૃત્તિજન્ય સંસ્કાર છે આપણા દેશમાં જેમ જગતના બાર પ્રમુખ ધર્મો વિદ્યમાન છે, તે કર્મ છે. માણસની પ્રવૃત્તિ બે જાતની હોય છેઃ (૧) સત્યવૃત્તિ % છું તેમ ધર્મતત્ત્વ દર્શનો પણ બાર છે. એ છે : (૧) ચાર્વાકદર્શન (૨) અને (૨) અસહ્મવૃત્તિ. સત્યવૃત્તિ એટલે સારું કર્મ અને અસત્યવૃત્તિ ૐ
જૈનદર્શન (૩) વૈભાષિકદર્શન (૪) સૌત્રાંતિકદર્શન (૫) યોગાચાર- એટલે ખરાબ કર્મ. આવી સત્અસત્ પ્રવૃત્તિના ફળ રૂપે પુણ્યપાપ કે 5 છ દર્શન (૬) માધ્યમિકદર્શન (૭) સાંખ્યદર્શન (૮) યોગદર્શન (૯) ધર્માધર્મ રચાય છે. આ ધર્માધર્મના સમૂહને “અદૃષ્ટ' કહેવામાં આવે છે
ન્યાયદર્શન (૧૦) વૈશેષિકદર્શન, (૧૧) મીમાંસાદર્શન અને (૧૨) છે. આ અદૃષ્ટને કારણે મનુષ્યને સારું કે નઠારું શરીર પ્રાપ્ત થાય છું વેદાન્તદર્શન. આ બારેય દર્શનોમાંથી અપવાદ રૂપે એક છે. જ્યાં સુધી જીવની પ્રવૃત્તિના સંસ્કારો જીવીત રહે ત્યાં સુધી જીવે 6
કર્મવાદ 4 કર્મવાદ ક્ર કર્મવાદ 4 કર્મવાદ 4 કર્મવાદ 4 કર્મવાદ ક કર્મવાદ 4 કર્મવાદ ક્ર કર્મવાદ 4 કર્મવાદ ક્ર કર્મવાદ 4 કર્મવાદ 4 કર્મવાદ કર્મવાદ ક કર્મવાદ ક્ર કર્મવાદ ક્ર કર્મવાદ કર્મવાદ ક્ર કર્મવાદ કર્મવાદ *
કર્મવાદ | કર્મવાદ | કર્મવાદ | કર્મવાદ | કર્મવાદ | કર્મવાદ | કર્મવાદ " કર્મવાદ 4 કર્મવાદ | કર્મવાદ ક્ર કર્મવાદ | કર્મવાદ ૬ કર્મવાદ | કર્મવાદ ક્ર કર્મવાદ 4 કર્મવાદ 4 કર્મવાદ ક્ર કર્મવાદ | કર્મવાદ કર્મવાદ
કર્મવાદ ૬ કર્મવાદ કર્મવાદ કર્મવાદ પૂર્વ કર્મવાદ ૬ કર્મવાદ 4 કર્મવાદ ૬ કર્મવાદ કર્મવાદ ક્વ કર્મવાદ 5 કર્મવાદ | કર્મવાદ ૬ કર્મવાદ 4 કર્મવાદ 5 કર્મવાદ ૬ કર્મવાદ ૬ કર્મવાદ
