________________
જુલાઈ ૨૦૧૪
પ્રબુદ્ધ જીવન
૨૩
જૈનોને બીજી ફિલોસોફીની દૃષ્ટિએ સત્ય હોય તે સ્વીકારવાની સહિષ્ણુતા કેળવવામાં સહાયરૂપ થઈ છે. આવા જ એક જુદા દૃષ્ટિબિંદુ થકી ઈ. સ. ૧૪૭૪માં અમદાવાદના ધનવાન અને બહુશ્રુત વેપારી શ્રી લોંકાશાહે મૂર્તિપૂજા અસ્વીકાર્ય જણાવી સ્થાનકવાસી વિચારસરણી સ્થાપી. મૂર્તિપૂજા સાથે પુપૂજા, આંગી, ઘંટારવ, દીવાનો ઉપાય હોય છે. આપો વિષય માઈકના ઉપયોગ વિષે જ સિમિત રાખ્યો છે. સાધુ-સાધ્વી દ્વારા પ્રવચને (શાસત તથા સિદ્ધાંત)ની પ્રભાવના
સુખાભાસનો અનુભવ થાય તેવા નિતનવા સાધનો ઉપલબ્ધ કરાવ્યા છે, તો બીજી બાજુએ વધતી આવક અને સહેલાઈથી હપ્તે મેળવી શકાય તેવી આર્થિક નીતિઓ આવા સુખાભાસના સાધનો વસાવવા લલચાવે છે. ઝડપથી બદલતા યુગમાં શિક્ષણનું માધ્યમ પણ હવે અંગ્રેજી ભાષામાં થઈ ગયું છે. આવા વાતાવરામાં સામાન્યપણે સંસારી છદ્મસ્ય જીવોનું મન વધારે ને વધારે ચંચળ રહે છે. અનેક પદાર્થોની પ્રાપ્તિ અપ્રાપ્તિ વિશે અનેક ભાવમાં રમતું રહે છે. આ મન જેમ જેમ માંકડાની જેમ ઉછળે છે તેમ તેમ વિભાવનાનું બળવાનપણું થતાં કર્મોનો અનેકધા આશ્રવ થતો રહે છે અને જીવોનો સંસાર વધતો રહે છે. આવા સંજોગોમાં પણ સ્થાનકવાસી જૈન તરીકેની આસ્થા હોવાને કારણે જ પર્યુષણ પર્વના પવિત્ર દિવસોમાં જૈન ઉપાશ્રયોમાં શ્રાવકો ઘણી મોટી સંખ્યામાં પૂજ્ય સાધુ-સાધ્વીઓના વ્યાખ્યાન-વાણીનો લાભ લેવા ઉપસ્થિત રહે છે અને એકાસણાથી માંડી માસખમણના ઉપવાસની આકરી તપશ્ચર્યા આદરે છે. પરંતુ શહેરોમાં ઘણી જગ્યાએ ઉપાશ્રયો ઘણાં ગીચ ને ઘોંઘાટવાળા વિસ્તારોમાં આવેલ છે. શ્રાવકોની સંખ્યામાં પણ ખાસ્સો એવો વધારો થયો છે. પર્યુષણ પર્વ દરમ્યાન વ્યાખ્યાન હોલની બહાર પરિસરમાં શ્રાવકોએ બેસવું પડે છે. આવા સમયે પૂ. સાધુ-સાધ્વીજીની વ્યાખ્યાન-વાણી સ્પષ્ટપણે સંભળાતી નથી અને જરૂરી એકાગ્રતા જળવાઈ રહેતી નથી. આવા સંજોગોમાં, ખાસ કરીને પર્યુષણ પર્વના આઠ દિવસ દરમિયાન કે જ્યારે વ્યાખ્યાન હોય અને પરિસર ખીચોખીચ ભરેલા હોય છે ત્યારે, દૂરવર્તીનિયંત્રણવાળા માઈકના ઉપયોગની જરૂરિયાત શ્રાવકો અનુભવતા હોય છે.
એક તરફ ઉત્તરાયનના ચોવીસમાં અધ્યયનમાં સમજાવેલ છે કે શુભપ્રવૃત્તિના પ્રભાવથી મુનિ આત્મદશામાં આગળ વધે છે ત્યારે પોતાને જે અનુપમ તત્ત્વની પ્રાપ્તિ થઈ છે તેનો લાભ અન્ય જીવોને મળે તે હેતુથી તેઓ ધર્મકથા કહે છે. જે સમ્યક્ષર્મ પોતાને સમજાર્યા છે તે બીજાઓને સમજાવવો એ ધર્મોપદેશ અથવા ધર્મકથા છે. ધર્મકથા કરાવવાથી જીવ કર્મોની નિર્જરા કરે છે અને પ્રવચન (શાસન તથા સિદ્ધાંતનીપ્રભાવના કરનાર જીવ ભવિષ્યમાં શુભફળ આપનાર કર્મનો બંધ કરે છે. જે શાસનના શરણે પૂ. સાધુ-સાધ્વીજી છે તે શાસનનો જયજયકાર ચોર્મર થાય, ફેલાવો વધે એવી પ્રવૃત્તિ ધર્મકથા તથા ધર્મોપદેશ દ્વારા કરવામાં આવે છે. હિંસા – મંદ કષાય અને તીવ્ર કષાય
બીજી તરફ દશવૈકાલિક સૂત્રમાં ખુલ્લે મોઢેથી બોલતી વખતે ઉના વાયુથી વાયુકાયની વિરાધના થાય છે અને માટે મુખવસ્તિકા ધારણ ક૨વાનું બતાવ્યું છે. મુખવસ્તિકાનું માપ, કેટલી ઘડી ક૨વી,
શું માઈકનો ઉપયોગ જરૂરી છે ? માઈકના ઉપયોગની રજૂઆતથી મુખવસ્તિકાને ગાંઠ ન મારતાં દોરાથી બાંધવી, ભીયુએ શ્વાચ્છોશ્વાસ ઉદ્ભવતા વિવિધ પાસાઓ શું છે? સમય અનુસાર ભાષા પરિવર્તન
સૌ પ્રથમ સમજીએ કે વર્ધમાન મહાવીર તથા તેમના ગણધરોએ આપેલા મૌખિક ઉપદેશો અર્ધમાગધી ભાષામાં હતા. સમય જતાં આ મૌખિક ઉપદેશો આગમોના રૂપમાં અને ત્યારબાદ ગુજરાતી અને હિંદી ભાષામાં અનુવાદ કરીને પુસ્તકોના રૂપમાં ઉપલબ્ધ છે. આમ જૈનધર્મના ફેલાવા તથા સમજણ માટે સમયને અનુરૂપ શ્રાવકો અનુયાયીઓની જ્ઞાનપિપાસા સંતોષવા ધાર્મિક સાહિત્ય જુદી જુદી ભાષામાં ઉપબ્ધ કરાવેલ છે.
લેતી વખતે, ઉધરસ ખાતી વખતે, છીંકતી વખતે, બાગતું ખાતી વખતે, ઓડકાર ખાતી વખતે તથા અધોવાયુ ત્યાગતી વખતે કેવી સાવધાની વર્તવી જોઈએ આવી સૂક્ષ્મમાં સૂક્ષ્મ બાબતનું વિસ્તારથી વિષ્લેષણ ઉપરથી સમજી શકાય છે કે એક જીવ પોતોના દેહની શાતા માટે વિકલયત્રયની હત્યા કરે તો તેથી અલ્પ બંધ થાય અને તે ખોરાકની અનિવાર્યતા માટે એકેન્દ્રિયની હિંસા થાય તો તેને સૂક્ષ્મબંધ થાય. હિંસાઓ જો સમકિત જીવ કે આત્માર્થે આગળ વધેલો જીવ કરે તો તેને અજ્ઞાની જીવ કરતાં ઘણાં વિશેષ કર્મ બંધ થાય છે. તેવી જ રીતે સુવિધાવાળા ક્ષેત્રમાં આવી હિંસા થાય તો મોટા કર્મબંધ આવે અને અસુવિધાવાળા ક્ષેત્રમાં જરૂરિયાતોને કારણે હિંસા થાય તો અલ્પ કર્મબંધ પડે છે. એ જ પ્રકારે જે કાળે અોગ્ય હોય તે કાળે હિંસા કરવામાં આવે તો બળવાન બંધ થાય અને અનિવાર્ય કાળે આવી હિંસાનું ફળ તેનાથી અલ્પ થઈ જાય.
આમ હિંસા કરનાર જીવના વિવિધ દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવનો વિચાર કરવામાં આવે તો તેના અનંત પ્રકાર થાય છે અને તેમાં હિંસાનો ભોગ બનનાર જીવના દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવની વિવિધતા
અનેકાંતવાદ મૂર્તિપૂજાથી સ્થાકિવાસીથી તેરાપંથી
અનેકાંતવાદ એટલે સત્યના સાપેક્ષતાવાદનો સિદ્ધાંત, જગતની બહુમુખી, સતત બદલાતી વાસ્તવિકતા, વસ્તુસ્થિતિનું ખરાપણું, અસ્તિત્વ, જોનારાના તેમજ જે વસ્તુ જોવે છે તેના સમય, જગ્યા, સ્વભાવ તથા માનસિકતાના અનુસંધાનમાં અમર્યાદીત દૃષ્ટિબિંદુઓ કે વિચારો વર્ણવે છે. સંપૂર્ણ સત્ય જગતના ભિન્નભિન્ન દ્રષ્ટિબિંદુઓનો સરવાળો હોય છે. સ્યાદ્વાદ એટલે કે સાત શક્યતાઓની કલ્પના
