________________
કર્મવાદ કર્મવાદ " કર્મવાદ ક્વ કર્મવા, પૃષ્ટ ૮૨ • પ્રબુદ્ધ જીવન . કર્મવાદ વિશેષાંક - ઑગસ્ટ ૨૦૧૪
યાદ કૂ કર્મવાદ 5 કર્મવાદ
કર્મવાદ
ઠર્મવાદ અને વિજ્ઞાન
1 ડૉ. રમિભાઈ ઝવેરી
કર્મવાદ કર્મવાદ 4 કર્મવાદ 4 કર્મવાદ ક્ર કર્મવાદ ન કર્મવાદ | કર્મવાદ કર્મવાદ 4 કર્મવાદ 4 કર્મવાદ 4 કર્મવાદ 4 કર્મવાદ 4 કર્મવાદ કર્મવાદ " કર્મવાદ | કર્મવાદ | કર્મવાદ કર્મવાદ 4 કર્મવાદ કર્મવાદ |
[ વ્યવસાયે C.A. થયેલાં રશ્મિભાઈ ઝવેરીએ પાંસઠ વર્ષની ઉંમરે જૈનોલોજીમાં M.A. કર્યું અને ત્યારબાદ “પ્રેક્ષાધ્યાન' ઉપર શોધ પ્રબંધ લખી પીએચ.ડી.ની ઉપાધિ ગ્રહણ કરી. જેન જગત, મંગલયાત્રા અને શ્રી જીવદયાના એક સમયે તંત્રી, આચાર્ય મહાપ્રજ્ઞના સૂત્રકૃતાંગના ગુજરાતી અનુવાદક, જૈન પ્રચાર ક્ષેત્રે વિદેશોમાં જૈન ધર્મનાં આરાધક, પ્રેક્ષાધ્યાનના સંચાલક અને પ્રચારક તેમજ જૈન ધર્મના વિવિધ વિષયો ઉપરના પ્રભાવક વક્તા અને ઊંડા તત્ત્વચિંતક છે. ]
વિશ્વના બહુમતી ધર્મો-ઈસાઈ, ઈસ્લામ, વેદાંત, આદિ– ઈશ્વર નથી થતો, પણ બંને બાજુથી થાય છે. દ્વ કર્તુત્વવાદમાં માને છે. તેઓ ઈશ્વરને જગતનો કર્તા, હર્તા, નિયંતા આ સિદ્ધાંત હવે વૈજ્ઞાનિક દૃષ્ટિએ જોઈએ. આ સંબંધને ‘સ્નેહ- 5
માને છે. જૈન દર્શન ઈશ્વર કત્વવાદનો સ્વીકાર નથી કરતું. એ પ્રતિબદ્ધ' કહેવાય છે. જીવમાં સ્નેહ (ચીકણાપણું) છે-આશ્રવ. ૪ આત્મકર્તુત્વવાદ, પુરુષાર્થવાદ અને કર્મવાદનો સ્વીકાર કરે છે. પુદ્ગલમાં સ્નેહ છે-આકર્ષિત થવાની યોગ્યતા. બે ભિન્ન તત્ત્વો *
આચાર્ય હરિભદ્ર “શાસ્ત્રવાર્તા સમુચ્ચય'માં કહે છે કે, “આત્મામાં (elements)નો પરસ્પરમાં સંબંધ (fusion) થઈ શકે છે. તેવી જ E પરમ ઐશ્વર્ય અને અનંત શક્તિ છે, એટલે એ જ ઈશ્વર છે અને એ રીતે જીવ અને કર્મ પરસ્પરમાં દૂધ-સાકરની જેમ એકાકાર બની 5 જ કર્તા છે.'
શકે છે. 2 વિજ્ઞાન પણ “ઈશ્વર' નામના કોઈ તત્ત્વનો સ્વીકાર નથી કરતું, વિજ્ઞાન “આત્મા’ નામના તત્ત્વનું સ્વતંત્ર અસ્તિત્વ સ્વીકારતું *
પરંતુ વિશ્વના વૈજ્ઞાનિકો, ગણિતશાસ્ત્રીઓ અને ખગોળશાસ્ત્રીઓ નથી. વિજ્ઞાન ગૂઢવાદ (mysticsm) કે ઈશ્વરકર્તુત્વવાદ છે. વિશ્વની ઉત્પત્તિ, એનો આકાર, આદિ વિષયો પર અવારનવાર શોધ- (theology)નો સ્વીકાર નથી કરતું. વિજ્ઞાન તો માત્ર પ્રયોગોથી 5 છું ખોળ કરતા રહ્યા છે. ‘કર્મવાદ' એ વિજ્ઞાનનો વિષય નથી; એ સિદ્ધ થયેલા સિદ્ધાંતોને જ માન્યતા આપે છે. વિશ્વના પ્રખ્યાત જે દર્શનનો વિષય છે. છતાં પણ વિજ્ઞાનના સિદ્ધાંતો કર્મવાદના વૈજ્ઞાનિકો અને દાર્શનિકોએ વિશ્વની ઉત્પત્તિ, આત્મા, કર્મવાદ, 5 સિદ્ધાંતોને સમજવામાં સહાયરૂપ બને છે. આ લઘુશોધ લેખમાં ઈશ્વરકર્તુત્વવાદ, આદિ વિષયો પર ચિંતન કર્યું છે. પ્રસિદ્ધ વૈજ્ઞાનિક
આ વિષયની ચર્ચા કરવાનો પ્રયાસ કરવામાં આવ્યો છે. સ્ટીફન હોકીંગ (Stephen Hawking) એના બે વિશ્વવિખ્યાત ૬ શ્રી ભગવતી સૂત્ર, શ્રી પન્નવણા સૂત્ર, શ્રી રાયપ્રશ્રીય સૂત્ર, આદિ પુસ્તકો-“અ બ્રીફ હિસ્ટ્રી ઓફ ટાઈમ' (A Brief History of Time) કું છે જેનાગોમાં વિજ્ઞાનની અનેક શાખાઓનું વિસ્તારથી વર્ણન કરવામાં અને સાંપ્રત પ્રકાશિત “ધ ગ્રાંડ ડિઝાઈનThe Grand Design)માં ૬
આવ્યું છે. લોક (universe), આકાશ (space), કાળ (time), વિશ્વની ઉત્પત્તિ વગેરે વિષયો પર ગંભીર ચર્ચા કરી છે. એમણે જે પુદ્ગલ (matter), જીવ વિજ્ઞાન (biology), આદિ પર વિશદ ચર્ચા ‘વિશ્વની ઉત્પત્તિ કેમ અને ક્યારે થઈ? કોઈ ઈશ્વરે એને બનાવ્યું ક
કરવામાં આવી છે. પુદ્ગલના પ્રકાશ (light), ધ્વનિ (sound), છે? તો પછી ઈશ્વરને કોણે બનાવ્યો ? આપણે આ વિશ્વમાં ક્યાંથી હૈં પરમાણુ (atom), આદિ metaphysical વિષયો પર પણ ગહન આવ્યાં?' આદિ પ્રશ્નોની ચર્ચા કરી છે. આ બધાં પ્રશ્નો કર્મવાદ અને ક ચિંતન આમાં જોવા મળે છે.
વિજ્ઞાનની સમીક્ષા કરવા પ્રેરે છે. ૐ ભગવતીસૂત્ર (૧/૬/૩૧૨-૩૧૩) માં જીવ અને કર્મ (પુદ્ગલ)ના આ પુસ્તકોમાં એમણે ગ્રીક ફિલોસોફર એરિસ્ટોટલ (Aristotle- 5 છે સંબંધમાં વિશદ ચર્ચા છે. જીવ અને કર્મ બંનેમાં અત્યંતાભાવ છે. 340 B.C.), ટોલેમી, (Ptolemy-2nd century A.D.), પોલીશ હૈં ૐ જીવ ચેતન છે; કર્મ પુદ્ગલ છે, અચેતન છે. બંનેના અસ્તિત્વની પાદરી નિકોલસ કોપરનીક્સ (Nicholas Copurnicus-1514), પૃ આ વૈકાલિક સ્વતંત્રતા છે, કારણ ચેતન કયારેય પણ અચેતન નથી ઈટલીનો ગેલિલીયો (Galileo Galilei 1600), બ્રિટનનો સર & થતું અને અચેતન ક્યારે પણ ચેતન નથી થતું. તો પછી આ બંનેનો આઈઝેક ન્યૂટન (Sir Isaac Newton 1687), ઈમેન્યુએલ કાંટ %
સંબંધ કેમ અને કેવી રીતે થઈ શકે? ભગવાને કહ્યું છે કે સંસારી (ImmanualKant 1781), અલ્બર્ટ આઈન્સ્ટીન (Albert Einstein છે જીવ અને પુદ્ગલ (કર્મ) પરસ્પર બદ્ધ, સ્પષ્ટ , અવગાઢ, સ્નેહ- 1905) વગેરે પ્રસિદ્ધ વિજ્ઞાનીઓના વિચારોની છણાવટ કરી છે. ૪ આ પ્રતિબદ્ધ અને એક ઘટકમાં રહે છે. દૂધ અને પાણીની જેમ પરસ્પર એમણે તારણ કાઢ્યું છે કે સમય જતાં એક પછી એક ધુરંધર ? ૐ ઓતપ્રોત રહે છે. આ સંબંધ ભૌતિક છે. ભગવતી સૂત્ર અનુસાર વિજ્ઞાનીઓની ધારણાઓ આંશિક અથવા સમગ્રપણે ખોટી પડતી ! પર આ સંબંધ કેવળ જીવ અથવા કેવળ પુગલની (કર્મ)ની તરફથી જ ગઈ છે. અર્થાત્ વિજ્ઞાન પણ કોઈ અંતિમ સત્યની સ્થાપના કરવા છે
કર્મવાદ ક્ર કર્મવાદ ક્ર કર્મવાદ | કર્મવાદ 5 કર્મવાદ | કર્મવાદ | કર્મવાદ | કર્મવાદ | કર્મવાદ 5 કર્મવાદ 5 કર્મવાદ ક્ર કર્મવાદ ક્ર કર્મવાદ | કર્મવાદ 5 કર્મવાદ | કર્મવાદ | કર્મવાદ કર્મવાદ 5 કર્મવાદ કર્મવાદ 5
કર્મવાદ ક કર્મવાદ ૬ કર્મવાદ ૬ કર્મવાદ ક્ર કર્મવાદ ક કર્મવાદ ૬ કર્મવાદ કર્મવાદ ક્ર કર્મવાદ ક કર્મવાદ ક્ર કર્મવાદ ક્ર કર્મવાદ - કર્મવાદ ક કર્મવાદ ક્ર કર્મવાદ ક્ર કર્મવાદ ક્ર કર્મવાદ
