________________ કર્મવાદ | કર્મવાદ ન કર્મવાદ ર્ક કર્મવાર, ઓગસ્ટ 2014 પ્રબદ્ધ જીવનકર્મવાદ વિશેષાંક, પુષ્ટ 41 વાદ ક કર્મવાદ કર્મવાદ કર્મવાદ ક ' અન્ય દર્શનોમાં કર્મવાદ * કર્મવાદ કર્મવાદ ક્ર કર્મવાદ H કર્મવાદ ક્ર કર્મવાદ 6 કર્મવાદ ક્ર કર્મવાદ 6 કર્મવાદ ક્ર કર્મવાદ કર્મવાદ # કર્મવાદ F કર્મવાદ 6 કર્મવાદ 6 કર્મવાદ 6 કર્મવાદ ક્ર કર્મવાદ કર્મવાદ ક્ર કર્મવાદ કર્મવાદ ક્ર છે આ વિશ્વમાં વિવિધ દર્શનો છે. એ દરેક દર્શનોના પ્રત્યેક ક્રિયા દ્વારા આત્મામાં અદૃષ્ટ જન્મે છે. ક્રિયાજન્ય અદૃષ્ટ આત્મામાં $ સિદ્ધાંતોમાં એકરૂપતા ન હોય એ સ્વાભાવિક છે. તો પણ કર્મ અને પડ્યું રહે છે તે ક્રિયા અને ફળની વચ્ચે કડીરૂપ હોવાથી વિપાકકાળે ક કર્મફળની માન્યતામાં સૌ પ્રાયઃ એકમત છે. જો કે એના નામ સુખદુ:ખ રૂપે ફળનો અનુભવ કરાવીને ચાલ્યું જાય છે. પરંતુ અદૃષ્ટ હું સ્વરૂપમાં ફરક જરૂર છે. પણ દરેક દર્શનોએ પોતાના શાસ્ત્રોમાં પોતે પોતાની મેળે કાંઈ કરી શકતું નથી. માટે અદૃષ્ટને આધારે તૈ ક ભિન્ન ભિન્ન રીતે કર્મવાદ સમજાવ્યો છે. જેમકે ઈશ્વર કર્મફળ આપે છે. મિથ્યાજ્ઞાનને કર્મબંધનું કારણ માને છે. * 6 (1) બીદ્ધ દર્શન (3) સાંધ્યદર્શનછે તથાગત ગૌતમ બુદ્ધ આ દર્શનના સ્થાપક છે. એમની માન્યતા કપિલઋષિ આ દર્શનના સ્થાપક છે. એમની માન્યતા પ્રમાણે કે પ્રમાણે રાગ-દ્વેષ મોહાદિ કર્મબંધના કારણ છે. જીવ એને કારણે આત્મા કૂટસ્થ (જેમાં ફેરફાર ન થાય એવો) નિત્ય છે. અકર્તા છે. મન, વચન અને કાયા દ્વારા જે કાંઈ પ્રવૃત્તિ કરે છે તે પણ કર્મ અભોક્તા છે. પરંતુ પ્રકૃતિના સંસર્ગથી આત્માને સંસારમાં ભટકવું શું કહેવાય છે. એ પ્રવૃત્તિના કારણે ચિત્તમાં જે કાંઈ સંસ્કાર પડે છે તે પડે છે. આંધળા અને લંગડાના ન્યાયે પંગુતુલ્ય આત્મા નિષ્ક્રિય છે # પણ કર્મ કહેવાય છે. તેમાં માનસિક ક્રિયાજન્ય સંસ્કારને ‘વાસના' પણ અંધતુલ્ય પ્રકૃતિના સંસર્ગથી તેના ખભા પર બેસીને સક્રિય શું કહે છે. અને વચન તથા કાયાજન્ય સંસ્કારને અવિજ્ઞપ્તિ કહે છે. બનીને સંસારમાં ભટકી રહ્યો છે. એમ પુરુષ અને પ્રકૃતિ બે જ દ એટલે બોદ્ધદર્શનમાં કર્મને ‘વાસના” કે અવિજ્ઞપ્તિ કહે છે. કર્મ જ તત્ત્વ છે એમાં પ્રકૃતિ જ સંસારલીલાની સર્જક છે. પ્રકૃતિના સંયોગથી 5 શું સંસાર પરિભ્રમણનું કારણ છે. તે કર્મના તેઓની દૃષ્ટિએ ચાર ભેદ સંસાર અને વિયોગથી મોક્ષની પ્રાપ્તિ થાય છે. માટે પ્રકૃતિ જ “કર્મ' E છે. (1) જનક (2) ઉપસ્તંભક (3) ઉપપીડક (4) ઉપઘાતક. છે. પુરુષ-પ્રકૃતિના અભેદજ્ઞાનને કર્મબંધનું કારણ માને છે. જ્યારે * 6 (2) ન્યાય-વૈશેષિક દર્શન પુરુષને પ્રકૃતિ ભિન્ન છે એવું ભેદજ્ઞાન થાય છે કે પ્રકૃતિ અને મુક્ત R | નેયાયિક દર્શનના સ્થાપક ગૌતમૠષિ છે. જ્યારે કરી દે છે. શું વૈશેષિકદર્શનના સ્થાપક કણાદઋષિ છે. એ બંનેની કર્મની (4) યોગદર્શન માન્યતામાં ભેદ નથી. બંનેના મતે જગત્કર્તા ઈશ્વર જીવોને તેમના આ દર્શનના આદ્યપ્રણેતા પાતંજલઋષિ છે. તેમની માન્યતાનુસાર * 6 શુભ-અશુભ કર્મ પ્રમાણે સુખી જીવ કલેશપૂર્વક જે કાંઈ પ્રવૃત્તિ કરે 'અન્ય દર્શનમાં કર્મબંધના કારણો તે દુઃખી, રોગી-નિરોગી, રાજા છે તેના સંસ્કાર ચિત્તમાં પડે છે તે * શું રંક બનાવે છે. ઈશ્વર જગત્કર્તા | કર્મબંધ થવા માટે કંઈ ને કંઈ કારણ હોય છે. કારણ વગર સંસ્કારને કર્મ કહેવાય છે. તેમાં હું છે છતાં કર્મને તો માનવું જ પડે કાર્ય થાય નહિ. આ કારણને હેતુ કહેવામાં આવે છે. ભારતીય | એક જન્મના સંચિત કર્મને 5 છું છે. જીવ રાગ-દ્વેષ અને મોહને દર્શનોમાં હેતુનું સ્વરૂપ નીચે મુજબ છે. “કર્ભાશય' અને અનેક જન્મ સંબંધી હું આ કારણે જે કાંઈ પ્રવૃત્તિ કરે છે |1. જૈન દર્શનમાં કર્મબંધનું કારણ મુખ્યત્વે મિથ્યાત્વ, અવ્રત, કર્મ સંસ્કારની પરંપરાને ‘વાસના” છુ તેનાથી ધર્મ-અધર્મની ઉત્પત્તિ | પ્રમાદ, કષાય અને યોગ છે. કહે છે. માટે કર્ભાશય અને વાસના થાય છે. તેમાં સારી પ્રવૃત્તિ દ્વારા 2. બૌદ્ધ દર્શનમાં કર્મબંધનું કારણ રાગ-દ્વેષ, મોહાદિને | ‘કર્મ' છે. કું ધર્મ અને ખરાબ પ્રવૃત્તિ દ્વારા | માનવામાં આવે છે. (5) મીમાંસાદર્શન2 અધર્મની ઉત્પત્તિ થાય છે. એ |3. સાંખ્ય-યોગ દર્શનમાં પ્રકૃતિ પુરુષના અભેદજ્ઞાનને કર્મબંધનું આ દર્શનના સંસ્થાપક જૈમિનિય છુ ધર્મ-અધર્મ (પુણ્ય-પાપ) | કારણ માન્યું છે. છે. એમની માન્યતા પ્રમાણે મનુષ્ય ' શબ્દાંતરથી કર્મ જ છે. તેનું બીજું |4 ન્યાય વૈશેષિક દર્શનમાં : કર્મબંધનું કારણ મિથ્યાજ્ઞાનને જે કાંઈ યજ્ઞાદિ અનુષ્ઠાન કરે છે છું નામ અદૃષ્ટ છે. તેમની માન્યતા | કહ્યું છે. તે ક્રિયારૂપ હોવાથી ક્ષણિક છે તરત આ પ્રમાણે ક્રિયા ક્ષણિક છે તો પછી |5. વેદાંત આદિમાં : કર્મબંધનું કારણ અવિદ્યા બતાવ્યું છે. નાશ પામી જાય છે અને તેનું ફળ છું તેનું ફળ જન્માંતરમાં કેમ મળે ? | આમ અન્ય દર્શનો પણ હેતુને માને છે. જ્યારે જૈનદર્શન હેતુ તો જન્માંતરમાં મળે છે. જ્યાં સુધી હું છે તે નું સમાધાન અદૃષ્ટની સાથે ક્રિયા પર પણ ભાર મૂકે છે. ફળપ્રાપ્તિ ન થાય ત્યાં સુધી અપૂર્વ 8 કલ્પનાથી કર્યું છે. નામનું તત્ત્વ અંદર જ રહે છે. જે હું કર્મવાદ | કર્મવાદ | કર્મવાદ | કર્મવાદ | કર્મવાદ | કર્મવાદ | કર્મવાદ " કર્મવાદ 4 કર્મવાદ | કર્મવાદ કર્મવાદ | કર્મવાદ 6 કર્મવાદ | કર્મવાદ ક્ર કર્મવાદ 4 કર્મવાદ 4 કર્મવાદ કર્મવાદ | કર્મવાદ કર્મવાદ + ણ કર્મવાદ ક કર્મવાદ ન કર્મવાદ ન કર્મવાદ 4 કર્મવાદ જ કર્મવાદ 4 કર્મવાદ 4 કર્મવાદ ક કર્મવાદ ક કર્મવાદ ન કર્મવાદ ન કર્મવાદ કર્મવાદ 4 કર્મવાદ 4 કર્મવાદ કર્મવાદ 4 કર્મવાદ
