________________
કર્મવાદ | કર્મવાદ ૬ કર્મવાદ ક્ર કર્મવાર
ગસ્ટ ૨૦૧૪ • પ્રબુદ્ધ જીવન ૦ કર્મવાદ વિશેષાંક , પૃષ્ટ ૫૧
વાદ ક્વ કર્મવાદ કર્મવાદ કર્મવાદ 9
કર્મવાદ ક્ર કર્મવાદ કર્મવાદ ક્ર કર્મવાદ F કર્મવાદ ક્ર કર્મવાદ ૬ કર્મવાદ ક્ર કર્મવાદ ૬ કર્મવાદ ક્ર કર્મવાદ # કર્મવાદ # કર્મવાદ F કર્મવાદ ૬ કર્મવાદ ૬ કર્મવાદ ૬ કર્મવાદ ક્ર કર્મવાદ # કર્મવાદ ક્ર કર્મવાદ કર્મવાદ ક્ર
હું જાય તે પ્રચલા નિદ્રા છે. જે કર્મના ઉદયથી જીવને ચાલતાં-ચાલતાં થાય છે. તેથી સૂક્ષ્મ તત્ત્વોની વિચારણા કરવામાં અનેક પ્રકારના તિ ક પણ ઊંઘ આવી જાય, તે પ્રચલા પ્રચલા નિદ્રા છે. જે કર્મના ઉદયથી સંશય થાય છે અને અલ્પ સમયમાં જ તે નષ્ટ થઈ જાય છે. મિથ્યાત્વ છે { જીવ દિવસે ચિંતવેલું કાર્ય રાત્રે ઊંઘમાં કરી લે, તેવી ગાઢતમ નિદ્રા મોહનીય કર્મના શુદ્ધ થયેલા દલિકો જ સમ્યકત્વ મોહનીય કહેવાય ? પ ત્યાનગૃદ્ધિ નિદ્રા છે. તેવી ગાઢ નિદ્રામાં જીવને ઉત્કૃષ્ટ વાસુદેવનું છે.
અર્ધ બળ આવી જાય છે. જઘન્ય અને મધ્યમ બળમાં અનેક પ્રકારે મિથ્યાત્વ મોહનીયઃ જે કર્મના ઉદયથી આત્માને પદાર્થોનું યથાર્થ હીનાધિકતા હોય છે. આ રીતે પાંચ પ્રકારની નિદ્રામાં આત્મા ક્રમશઃ દર્શન ન થાય, પદાર્થોના સ્વરૂપને વિપરીત રૂપે જાણે, હિતને અહિત ક ગાઢ, ગાઢતર અને ગાઢતમ બેભાન થતો જાય છે. પાંચ પ્રકારની અને અહિતને હિત સમજે, તે કર્મનું નામ મિથ્યાત્વ મોહનીય છે. નિદ્રામાં આત્માનો દર્શન ગુણ અવરુદ્ધ થઈ જાય છે. તેથી તેનો મિથ્યાત્વ મોહનીય કર્મ અશુદ્ધ દલિક રૂપ છે. પણ સમાવેશ દર્શનાવરણીય કર્મમાં થાય છે. ચક્ષુદર્શનાવરણીય કર્મ– મિશ્ર મોહનીય ઃ જે કર્મના ઉદયથી આત્માને તત્ત્વ કે અતત્ત્વ
ચક્ષુ દ્વારા ચક્ષુ વિષયગત પદાર્થોનું સામાન્ય બોધરૂપ દર્શન થાય બંને પ્રત્યે સમાન રીતે તત્ત્વ બુદ્ધિ થાય, જિનધર્મ કે અન્ય ધર્મોમાં છે તેને ચક્ષુદર્શન કહે છે. તે ગુણને આવરણ કરનાર કર્મને સમાનતા લાગે, સર્વ ધર્મોને સત્યરૂપ સમજે, આ પ્રકારની ૐ ચક્ષુદર્શનાવરણીય કર્મ કહેવાય છે. અચક્ષુદર્શનાવરણીય કર્મ–આંખ મિશ્રાવસ્થા, મિશ્ર મોહનીય કર્મના ઉદયથી થાય છે. મિશ્ર મોહનીય છે 5 સિવાયની ચાર ઈદ્રિયો અને મનથી પદાર્થોનું સામાન્ય બોધરૂપ જે કર્મ મિથ્યાત્વ મોહનીય કર્મના શુદ્ધાશુદ્ધ દલિક રૂપ છે. ? પરોક્ષદર્શન થાય તેને અચક્ષુદર્શન કહે છે. તેનું આવરણ કરનાર ચારિત્ર મોહનીય ? આત્માના ચારિત્ર ગુણના વિઘાતક કર્મને ન 5 કર્મ અચક્ષુદર્શનાવરણીય કર્મ કહેવાય છે. અવધિદર્શનાવરણીય કર્મ- ચારિત્ર મોહનીય કહે છે. જે કર્મના ઉદયથી આત્મા ચારિત્રના ફળને શું
ઈન્દ્રિય અને મનની સહાયતા વિના અવધિદર્શનના વિષયભૂત રૂપી જાણવા છતાં ચારિત્ર ગ્રહણ કરી શકતો નથી, ચારિત્ર વિષયક જે ક પદાર્થોનું સામાન્ય બોધરૂપ દર્શન થાય, તેને અવધિદર્શન કહે છે. મૂઢતાને પ્રાપ્ત થઈ જાય તેનું નામ ચારિત્ર મોહનીય કર્મ છે. તેના જ હું તેને આવરણ કરનાર કર્મને અવધિદર્શનાવરણીય કર્મ કહેવાય છે. બે પ્રકાર છે-કષાય ચારિત્ર મોહનીય અને નોકષાય ચારિત્ર મોહનીય. ક કેવળદર્શનાવરણીય કર્મ-સંસારના રૂપી અને અરૂપી સંપૂર્ણ પદાર્થોનું કષાય ચારિત્ર મોહનીય :-કષ એટલે સંસાર અને તેની આય તે કે સામાન્ય બોધરૂપે દર્શન થાય, તેને કેવળ દર્શનાવરણીય કર્મ કહેવાય એટલે પ્રાપ્તિ. જેના દ્વારા સંસારની પ્રાપ્તિ થાય તેને કષાય કહે છે; $
સંસારની પ્રાપ્તિરૂપ ભવભ્રમણના કારણને કષાય કહે છે ક્રોધ, માન, * છુ વેદનીય કર્મના બે પ્રકાર છે-(૧) શાતા વેદનીય (૨) અશાતા માયા અને લોભ ચાર કષાય છે. જે કર્મના ઉદયથી જીવ આ ચાર
વેદનીય. જે કર્મના ઉદયથી જીવાત્માને પાંચેય ઈન્દ્રિય વિષય સંબંધી કષાયમય બની જાય છે. ક્રોધાદિ કષાય રૂપે જેનું વેદન થાય, તેને 5 હુ સુખની તેમ જ શારીરિક, માનસિક કે સાંયોગિક સર્વ પ્રકારની કષાય ચારિત્ર મોહનીય કર્મ કહે છે. ક્રોધ, માન, માયા અને લોભ દે
અનુકૂળતાની પ્રાપ્તિ થાય તે શાતાવેદનીય કર્મ છે અને જે કર્મના તે ચાર મૂળ કષાય છે. તે દરેકની તીવ્રતા, મંદતાના આધારે તેના ક છ ઉદયથી જીવાત્માને ઈષ્ટ વિયોગ અને અનિષ્ટ સંયોગનું દુ:ખ અનંતાનુબંધી, અપ્રત્યાખ્યાની, પ્રત્યાખ્યાનાવરણ અને સંજ્વલન, ૐ અનુભવવું પડે તેમ જ શારીરિક, માનસિક, સાંયોગિક સર્વ પ્રકારની એમ ચાર ચાર ભેદ થાય છે. જેમ કે અનંતાનુબંધી ક્રોધ, માન, પ્રતિકૂળતાની પ્રાપ્તિ થાય, તે અશાતાવેદનીય કર્મ છે.
માયા અને લોભ; અપ્રત્યાખ્યાની ક્રોધ, માન, માયા અને લોભ, મોહનીય કર્મના બે ભેદ છે-દર્શન મોહનીય અને ચારિત્ર પ્રત્યાખ્યાનાવરણ ક્રોધ, માન, માયા, અને લોભ; સંજ્વલન ક્રોધ, 5 મોહનીય.
માન, માયા અને લોભ આ રીતે કષાયના ૧૬ ભેદ થાય છે. દર્શન મોહનીય-તત્ત્વાર્થ શ્રદ્ધાન અથવા તત્ત્વની અભિરૂચિને અનંતાનુબંધી કષાય: અનંત સંસારનો અનુબંધ કરાવનાર કષાય. * સમ્યગ્દર્શન કહે છે; તેનો ઘાત કરનાર કર્મ, દર્શન મોહનીય કહેવાય જે કષાયની પરિણામ ધારાનો અંત દેખાતો નથી, જેની કોઈ સીમા છે છું છે. દર્શન મોહનીય કર્મના ત્રણ ભેદ છે-સમ્યકત્વ-મોહનીય-જે કે મર્યાદા હોતી નથી તે અસીમ, અમર્યાદીત અંત વિનાના કષાયને હૈ ક્ર કર્મના ઉદયથી આત્માને જીવાજીવાદિ પદાર્થોમાં શ્રદ્ધા હોય, તત્ત્વરૂચિ અનંતાનુબંધી કહે છે. આ કષાયના પ્રભાવથી જીવાત્મા અનંતકાળ છે કું હોય પરંતુ તેમાં કંઈક મલિનતા હોય, તેને સમ્યકત્વ મોહનીય કહે સુધી સંસારમાં ભ્રમણ કરતો રહે છે. તે આત્માના સમ્યકત્વગુણનો ક છે; જે રીતે ચશ્મા આંખોને આવરણરૂપ હોવા છતાં જોવામાં ઘાત કરે છે. અપ્રત્યાખ્યાન કષાય- જે કષાયના ઉદયથી જીવને કે 9 પ્રતિબંધક થતા નથી. તે જ રીતે સમ્યકત્વ મોહનીય કર્મ આત્માના કોઈ પણ પ્રકારના પ્રત્યાખ્યાનની પ્રાપ્તિ થતી નથી, તે અપ્રત્યાખ્યાની કે હું સમ્યગદર્શન ગુણના આવરણરૂપ હોવા છતાં, વિશુદ્ધ હોવાના કારણે કષાય છે. પ્રત્યાખ્યાનાવરણ કષાય-જે કષાયના ઉદયથી સર્વવિરતિરૂપ * છું તે તત્ત્વાર્થ શ્રદ્ધાનું વિઘાતક થતું નથી.
પ્રત્યાખ્યાન પ્રાપ્ત થઈ શકતા નથી, તેને પ્રત્યાખ્યાનાવરણ કષાય છે. સમ્યકત્વ મોહનીયના ઉદયથી આત્માને શાયિક-સમ્યકત્વની કહે છે. સંજવલન-જે કષાય આત્માને વારંવાર ક્ષણિકરૂપે સંજ્વલિત ક છ પ્રાપ્તિ થતી નથી, તેમ જ તેના પ્રભાવથી સમ્યકત્વમાં થોડી મલિનતા કરતો રહે છે, તેને સંજ્વલન કષાય કહે છે. જે કષાય, અનુકૂળ- ૬
કર્મવાદ | કર્મવાદ | કર્મવાદ | કર્મવાદ | કર્મવાદ | કર્મવાદ | કર્મવાદ " કર્મવાદ 4 કર્મવાદ | કર્મવાદ ક્ર કર્મવાદ | કર્મવાદ ૬ કર્મવાદ | કર્મવાદ ક્ર કર્મવાદ 4 કર્મવાદ 4 કર્મવાદ ક્ર કર્મવાદ | કર્મવાદ કર્મવાદ |
કર્મવાદ ક કર્મવાદ 4 કર્મવાદ 4 કર્મવાદ પૂર્વ કર્મવાદ 5 કર્મવાદ ક્ર કર્મવાદ 4 કર્મવાદ ક્ર કર્મવાદ ક્ર કર્મવાદ ક કર્મવાદ ક કર્મવાદ ક કર્મવાદ ક કર્મવાદ ક્ર કર્મવાદ કર્મવાદ 4 કર્મવાદ
