________________
મે ૨૦૧૪
પ્રતિબદ્ધતા સમુદાય પ્રત્યેની હતી.)
મનુષ્ય સમાજમાં જ સંભવે છે. સમાજથી અલગ એના હોવાપણાની કલ્પના થઈ શકતી નથી. સૌથી પ્રબળ એવું કયું તત્ત્વ છે, જે મનુષ્યને સમાજ સાથે બાંધી રાખે છે ? નિરપવાદ સર્વસ્વીકૃત જવાબ છેઃ ‘પ્રેમ’. શું કહે છે કબીર પ્રેમ વિષે ?
પ્રેમ ન બાહિર ઉપજે પ્રેમ ન હોટ બિકાય
પ્રબુદ્ધ જીવન
રાજા પરજા જેહિ રુચે સીસ દેઈ લે જાય.
પ્રેમ ખેતર કે વાડીમાં પાકતો નથી કે દુકાને વેચાતો નથી. બસ, જે માથું આપી જાણી છે, ત્યાગ ને સમર્પણ કરી જાણે છે, તે પ્રેમ પામે છે. એ રાજા હોય કે પ્રજા, કેટલી સચોટ છે પ્રેમની મીમાંસા! વી કબીર કહે છે
પોથી પઢિ પિઠ જગ જુઆ પંડિત હુઆ ન કોય
ઢાઈ અક્કર પ્રેમકા પઢે સો પતિ હોય.
ગ્રંથો વાંચી વાંચીને તમે મરી જાય, પણ પંડિત થઈ શકતા નથી. પંડિત તો ત્યારે થવાય, જ્યારે હૃદય અઢી અક્ષરનો શબ્દ ‘પ્રેમ’ આત્મસાત્ કરે. ‘પ્રેમ’ અને ‘વિદ્વતા’ની શાશ્વત પરિભાષા કબીર જ આપી શકે.
સમાજ ઊંચનીચ, રાયચંક, સબળ-નિર્બળ એવા બે અંતિમ છેડાવાળા વર્ગોમાં વહેંચાયેલો છે. ઊંચા વર્ગને અહંકાર હોય છે કે નીચલો વર્ગ તેમના તાબામાં છે, તેમની પકડમાં છે. વસ્તુતઃ આ સૃષ્ટિમાં કોઈ કોઈને સદાને માટે કચડી શકતું નથી. એક સમય આવે છે કે દલિત સમૂહ માથું ઊંચકે છે અને મદોન્મત હાથી જેવા ઉપલા વર્ગની દશા દયનીય બની જાય છે. કબીર માટી અને કુંભારનું સરળ ઉદાહરણ આપે છે
માટી કહે કુમ્હાર કો તૂ ક્યા દે મોહિં એક દિન ઐસા હોઈગા મૈં રૂદૂગી તોહ
કુંભાર ભીની માટીને પગથી કચડે છે ત્યારે માટી કુંભારને કહે છે, ‘તું મને શું કચડવાનો હતો ? એક દિવસ એવો આવશે કે હું તને કચડીશ.' સાચે જ, અંતર્વેળા મનુષ્ય માટીમાં જ મળી જાય છે ને !
ગુરુ અથવા શિક્ષક સમાજનું મહત્ત્વનું અંગ છે. માતા-પિતાની જેવું જ ગુરુને ‘દેવ’નું સ્થાન આપવામાં આવ્યું છે. બ્રહ્મા, વિષ્ણુ અને મહેશનું ત્રિવિધ રૂપ ગુરુમાં નિશ્ચિત છે. કબીર ગુરુ શિષ્યના સંબંધને આ શબ્દોમાં ઢાળે છે
સિષ્ઠ તો એસા ચાહિયે ગુરુ કો સબ કછુ દેવ
ગુરુ તો ઐસા ચાહિયે સિષસે કછુ નહિ હ્રય.
શિષ્ય એ છે જે ગુરુને સર્વસ્વ આપી દેવા તત્પર છે. ગુરુ એ છે જે શિષ્ય પાસેથી કંઈ જ ન લે.
સમાજમાં નાતજાતનો ખ્યાલ એટલો રૂઢ છે કે સાધુ-સંતની પણ જાતિ પૂછવામાં આવે છે. આ અંગે કબીર ટોર કરે છે
જાતિ ન પુછો સાધુ કી પુદ્ધિ લીજિયે જ્ઞાન મોલ કરો તરવારકા પડા રહન દો મ્યાન.
૩૧
સાધુની જાતિ નહિ, એનું જ્ઞાન કેટલું છે એ પૂછો. તલવારનું મૂલ્ય છે, મ્યાનનું નહિ.
એકમેકના વ્યવહારમાં વાણી મુખ્ય ભાગ ભજવે છે. સંબંધો ટકી રહેવામાં કે તૂટવામાં વાણી મહદ્ અંશે જવાબદાર હોય છે. તેથી કબીર તેનો રામબાણ ઉપાય બતાવે છે
ઐસી બાની બોનિચે મનકા આપા ખોંચ
ઔરનકો સીતલ કરે આપ હું સીતલ હોય.
વાણી તો એવી બોલવી કે બીજાનું હૈયું ઠરે અને સ્વયંનું પણ. ડગલે ને પગલે આપણાં મુખમાંથી કટુ વાણી એટલા માટે ઝરે છે કે આપણને બધા લોકો ખરાબ જ લાગે છે. કબીર કહે છે, ‘હૃદય પર હાથ મૂકી ભીતર નીરખો તો તમને ભાન થશે કે તમારા જેવા ખરાબ બીજા કોઈ નથી.
બુરા ! જો દેખન મેં ચલા બુરા ન મિલિયા કોય તું દિલ ખો આપના મુઝસા બુરા ન કોય...
પારસ્પરિક વ્યવહારનો સુદૃઢ પુલ ‘અહંકાર’ નામની સુરંગથી કકડભૂસ થઈ જાય છે. હું અમુક છું, તમુક છું-આવું અભિમાન વ્યક્તિને અળખામણી બનાવે છે. માણસ એની રીતે મોટો હશે, પણ એનામાં નમ્રતા ન હોય તો ખજૂરના ઝાડમાં અને એનામાં કોઈ ફેર નથી. ખજૂરનું ઝાડ ઘણું ઊંચું હોય છે, પણ એ મુસાફરને ઠંડો છાંયડો આપતું નથી. એને ફળ પણ કેટલા દૂરદૂર લાગે છે!
બડા હુઆ તો ક્યા હુઆ જેસે પેડ ખજૂર પંચીકી છાયા નહીં ફલ લાગે અતિ દૂર.
એ-ઇ, ગુરુ કૃપા સોસાયટી, ઈન્દ્રપુરી પાછળ, હરણી રોડ, વડોદરા-૩૯૦૦૦૬. ફોન : ૦૨૬૫-૨૪૮૧૬૮૦
પ્રભાવતીબેન પન્નાલાલ છેડા
આ સંસ્થા શ્રી મુંબઈ જૈન યુવક સંઘના સંન્નિષ્ઠ કાર્યકર અને કચ્છી જૈન સમાજના ક્રાંતિકારી વિચારક શ્રી પન્નાલાલ છેડાના ધર્મપત્ની શ્રીમતી પ્રભાવતીબેન છેડાએ તા. ૫-૫-૨૦૧૪ના દેહત્યાગ કર્યો.
મિત્ર પન્નાલાલ અને પ્રભાબેનનું પચાસ વર્ષનું સમૃદ્ધ અને અખંડ દામ્પત્ય જીવન કુદરતે ખંડિત કર્યું.
વાત્સલ્યમૂર્તિ પ્રભાબેને પોતાના સમૃદ્ધ અને તેજસ્વી પરિવારનું મૂલ્યવાન સંસ્કારથી સિંચન કર્યું હતું.
સદ્ગતના આત્માને પરમ શાંતિ પ્રાપ્ત હો, મહામૃત્યુમાંથી, અમૃત સમીપે નાથ તું લઈ જા..
-શ્રી મું. જે. યુ. સંઘ પરિવાર
