________________
પ્રબુદ્ધ જીવન
જૂન ૨૦૧૪
વર્તમાનમાં જિન-શાસન અને સાંપ્રત સમસ્યાઓ
1 હિંમતલાલ ગાંધી
વીતરાગ માર્ગ એટલે જૈન ધર્મ-જિન શાસન. વીતરાગ તીર્થકર બનાવવાની છે તેમજ સાધુ-સાધ્વી-મહાત્માઓએ પણ આ હકીકત ભગવંતોએ સ્થાપેલ માર્ગ એ વીતરાગ માર્ગ અને એ માર્ગે ચાલનાર ઉપર ભાર મૂકીને માર્ગદર્શન આપવું જોઈએ. દરેક માનવ એ જૈન. અતિત ચોવીસી બાદ વર્તમાન ચોવીસીના પ્રથમ હવે પાયાની શ્રાવક-શ્રાવિકાની પરિસ્થિતિ-આર્થિક, સામાજીક, તીર્થકર ભગવાન ઋષભદેવે અસિ, મસિ અને કૃષિનું જ્ઞાન આપીને ધાર્મિક તથા સંખ્યા અંગે હકીકત શું છે? તે સંક્ષિપ્તમાં જોઈએ. આદિ માનવને સંસ્કૃતિ, સમાજ અને ધર્મનું સ્થાપન કર્યું. ત્યારબાદ આર્થિક પરિસ્થિતિ જે રીતે ધાર્મિક અનુષ્ઠાનો, આરંભ-સમારંભો તીર્થકર ભગવંતોએ તે તે સમયની જરૂરિયાત મુજબ જીવન અને ધર્મ યોજાઈ રહ્યા છે, નવા નવા દેરાસરો અને સંકુલો નિર્માણ થઈ રહ્યા છે અંગે જ્ઞાન ફેલાવીને વિશ્વનું કલ્યાણ કર્યું.
તેના પરિણામે જૈનોમાં તથા જૈનેતરોમાં એક એવી છાપ ઊભી થઈ પરંતુ આજથી ૨૬૦૦ વર્ષ પૂર્વે, વર્તમાન ચોવીસીના છેલ્લા- છે કે જૈન કોમ ખૂબ જ સુખી અને સમૃદ્ધ કોમ છે. એ સિવાય જે ચોવીસમા તીર્થકર ભગવાન મહાવીરે જીવન, જિન-શાસન તથા તેની માહિતી પ્રાપ્ત થઈ છે તે મુજબ પણ જૈનો દેશની સૌથી સમૃદ્ધ-ધનિક વ્યવસ્થા અને સુચારુ સંચાલન માટે ચતુર્વિધ સંઘની સ્થાપના કરી કોમોમાંની એક છે. જે માહિતી દેશના જીડીપી (GDP)ના ૨૮% એ તથા તે માટે સમાચારી-સિદ્ધાંતો-નિયમો આપ્યા, જે આગમના જૈનોનો ફાળો છે. વ્યક્તિગત ઈન્કમટેક્સના ૩૫% જૈનો ભરે છે અને આચારાંગ સૂત્રમાં છે. પરંતુ દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવને અનુસરીને, ધાર્મિક તથા સખાવતી કામોમાં-દેશભરના-જૈનોનો ફાળો ૫૦% કરતાં મુળભૂત સિદ્ધાંતોને સુરક્ષિત રાખીને પરંપરામાં પરિવર્તન સમયે સમયે વધારે છે. જે હકીકતો જૈનો સમૃદ્ધ છે તે સાબિત કરવા પુરતી છે. થયા છે.
સાથોસાથ એક ચોંકાવનારી હકીકત એ પણ છે કે ૬૦% જેટલા જૈન શાસ્ત્રો અને ગ્રંથો મુજબ-જિન શાસનને સાત ક્ષેત્ર-ભાગમાં પરિવારોને શૈક્ષણિક, આરોગ્ય તથા અનાજ રાહત અને આર્થિક મદદ વહેંચવામાં આવ્યું છે. જેમાં ઉપરથી (૧) જિન પ્રતિમા (૨) જિનમંદિર માટે હાથ લાંબો કરવો પડે છે. લાખો જૈનોને રહેવા માટે ઘર નથી (૩) જિનાગમ (૪) સાધુ (૫) સાધ્વી (૬) શ્રાવક અને (૭) શ્રાવિકા- તેમજ બે ટંક પુરતું અનાજ પણ નથી મળતું. હાલમાં જ “જીતો' Jito'ના આમાં ધર્મજ્ઞાન, પ્રસાર અને પ્રભાવના, આચાર અને સમાચારીનું એક કાર્યક્રમમાં મંચ ઉપરથી થયેલા એક વક્તવ્યમાં જણાવવામાં આવ્યું પાલન તથા તે અંગે સંપૂર્ણ માર્ગદર્શનની જવાબદારી ચોથા તથા કે ૬૦% જૈનો ગરીબી રેખાની નીચે જીવે છે. જો આ હકીકત હોય તો પાંચમા ક્ષેત્ર-એટલે સાધુ-સાધ્વી ઉપર આવે છે. જ્યારે સંચાલન, તે ખૂબ જ ગંભીર બાબત છે. જે જૈનો સુખી-સમૃદ્ધ છે, તથા સંઘ વ્યવસ્થા અને તે અંગેની સર્વ જરૂરિયાતો પૂરી કરવાની મહત્ત્વની આગેવાનોએ જરૂરિયાતમંદ જૈન પરિવારોને પગભર કરવાના કાર્યોજવાબદારી છઠ્ઠા તથા સાતમા ક્ષેત્ર-એટલે સાધર્મિકો ઉપર જ આવે પ્રયત્નો યુદ્ધના ધોરણે કરવા જોઈએ-નહીંતો જિન-શાસનની ઈમારતને છે. તદ્ઉપરાંત સાત શુભ ખાતાઓ (સર્વ સાધારણ ખાતા-ક્ષેત્રો)ની બચાવવી મુશ્કેલ બનશે. જેનો સમૃદ્ધિની સાથે બુદ્ધિમાન પણ હોવા પણ સંપૂર્ણ જવાબદારી સાધર્મિકોએ જ અદા કરવાની છે. આ શુભ છતાં આ પરિસ્થિતિ ખરેખર જ ગંભીર બાબત છે અને ઉપરોક્ત હકીકત ખાતા એટલે (૧) પૌષધશાળા (ઉપાશ્રયો) (૨) પાઠશાળા (૩) સાથે જોડાયેલ છે–જે જૈનોની ઘટતી જતી વસ્તી સંખ્યા છે. આયંબિલ ખાતુ (૪) નિશ્રાકૃત ખાતુ (૫) કાલકૃત ખાતુ (૬) અનુકંપા સંખ્યા : દેશની ૨૦૦૧માં થયેલ વસ્તી ગણતરી મુજબ જૈનોની ખાતુ અને (૭) જીવદયા ખાતુ. એટલે સાચા અર્થમાં સમસ્ત સંખ્યા ૪૪ લાખની છે. ૨૦૧૧ના આંકડા આવવા બાકી છે. હકીકતમાં જિનશાસનનો ઈમારતનો પાયો એટલે શ્રાવક-શ્રાવિકા-સાધર્મિકો. ઘણાંબધાં જૈનો-વસ્તીગણત્રી વખતે જૈન લખાવતા ન હોવાના કારણે
એટલે જિન શાસનનું સંવર્ધન, સંરક્ષણ, ધર્મ પ્રસાર-પ્રભાવના વસ્તી સંખ્યાનો સાચો આંકડો મળી શકતો નથી. આ માટે વસ્તી ગણત્રી અને ઉન્નતિ કરવા હોય તો જિન શાસનની સુવ્યવસ્થિત, સુ-ચારુ વખતે તેમજ દરેક સરકારી, શૈક્ષણિક તેમજ સામાજીક ક્ષેત્રે જૈનોએ સંચાલન વ્યવસ્થાવાળી મજબુત ઈમારત, સુંદર અને ભવ્ય ઈમારત જૈન લખાવવું, દર્શાવવું અત્યંત જરૂરી છે. એક અંદાજ મુજબ વિશ્વમાં માટે તેનો પાયો અત્યંત મજબુત હોવો અતિ આવશ્યક છે. દરેક ફિરકા, જૈનોની વસ્તી લગભગ દોઢ કરોડ આસપાસ છે. જેમાંથી અંદાજે ૨૦ ગચ્છો વિગેરેના આ સર્વ શાસન કર્યો, જવાબદારીઓ વિગેરે શ્રાવક- લાખ જેનો વિદેશોમાં રહે છે, જ્યારે એક કરોડ ત્રીસ લાખ જેનો શ્રાવિકાના બનેલા સંઘ-સંસ્થાઓ જ સંભાળે છે. જેમાં ટ્રસ્ટીઓ, ભારતમાં વસે છે. ૨૨૦૦ વર્ષ પહેલાં જૈનોની સંખ્યા ૪૦ કરોડ શ્રેષ્ઠીઓ, જ્ઞાતિ આગેવાનો મુખ્ય ભાગ ભજવે છે, એટલે એ સર્વની હોવાની વાત જૈન સાહિત્ય-ઇતિહાસમાં છે. એટલે જૈનોની વસ્તી તથા સંઘો-સંસ્થાઓની મુખ્ય ફરજ શ્રાવક-શ્રાવિકાના પાયાને મજબૂત ચિંતાજનક રીતે ઘટતી જાય છે. જેના કારણો અંગે ઊંડા ઉતરીને
