________________
૧૨
પ્રબુદ્ધ જીવન
જુલાઈ ૨૦૧૪
પુરુષ (ચક્રવર્તી) અને કર્મપુરુષ (વાસુદેવ). કારણ કે કૃષ્ણ વાસુદેવ અધ્યયનમાં કૃષણા વાસુદેવની વિવિધ વિશેષતાઓનું વર્ણન કરવામાં છે માટે જેનાગમોમાં એમની ગણના ઉત્તમ કર્મપુરુષના રૂપમાં થઈ આવ્યું છે. પાંચમા અધ્યાયથી એમની આધ્યાત્મિક અભિરૂચિ વિષે છે. સ્થાનાં સૂત્રમાં જ ઋદ્ધિમાન અર્થાત્ વૈભવશાળી મનુષ્ય પાંચ જાણવા મળે છે. જ્યારે તેમને ખબર પડે છે કે થાવા પુત્ર દીક્ષા લેવા પ્રકારના બતાવ્યા છે. જેમકે – (૧) અત્ (૨) ચક્રવર્તી (૩) બળદેવ માગે છે ત્યારે તેમણે તરત જ કહ્યું કે, ‘તેમનો દીક્ષાભિષેક હું કરીશ.” (૪) વાસુદેવ અને (૫) અણગાર. આ પ્રમાણે વાસુદેવ શ્રીકૃષ્ણની અને તે જ સમયે પોતે જ થાવગ્સાપુત્રને મળવા ગયા. એમણે ઈચ્છયું ગણના ઋદ્ધિમાન પુરુષોમાં કરવામાં આવી છે. સ્થાનાંગ સૂત્રના હોત તો થાવસ્યા પુત્રને પોતાને મળવા બોલાવી શકતું પરંતુ ધર્મપંથ આઠમા સ્થાનમાં જણાવવામાં આવ્યું છે.
પર ચાલવાવાળાને તેઓ ઘણું મહત્ત્વ આપતા માટે સ્વયં તેને ઘેર ‘ષ્ટ્ર વાસુદેવસ મનપાદિસમો કરતો રિહેમિસે ગયા અને એટલું જ નહીં પણ અત્યંત ચતુરાઈપૂર્વક થાવગ્ગાપુત્રના મંતિતં મુંડ પવેત્તા અVIIRાતો મUT{I[રિત પધ્વતિતા સિદ્ધનો નીવ વૈરાગ્યની પરીક્ષા કરતા કહેવા લાગ્યા, “હે દેવાનુપ્રિય! હું તમારી સવદુરઉપૂદિMાગો, તંગદા, પવિત્ર ગોરી, ધારી નવરંતુ સુસીલા યા આસપાસ ફરતી હવા સિવાય તમારી તમામ સમસ્યા વિરૂદ્ધ તમારું जंतवती सच्चभामा, रूप्पिणी कण्हग्गमहिसीओ।'
રક્ષણ કરીશ માટે તમે હાલ તુરત દીક્ષિત ન થાવ.” થાવાપુત્ર કહે અર્થાત્ કૃષ્ણની આઠ પટરાણીઓ-પદ્માવતી, ગોરી, લક્ષણા, છે, “હે દેવાનુપ્રિય! જો આપ મને વૃદ્ધત્વ અને મૃત્યુથી બચાવી શકતા સુસીમા, જાંબવતી, સત્યભામા, ગાંધારી અને રૂક્ષ્મણીએ ભગવાન હો તો હું આપનો પ્રસ્તાવ સ્વીકાર કરીશ.' અરિષ્ટનેમિ પાસે મુંડન કરાવી પ્રવ્રજિત થઈ સર્વ દુઃખો રહિત સિદ્ધાવસ્થા આ જવાબ સાંભળી ભગવાન અવાક બની ગયા અને પ્રેરણા આપતા પ્રાપ્ત કરી.
કહેવા લાગ્યા કે કર્મક્ષય થયા પછી જ વૃદ્ધત્વ અને મૃત્યુથી છૂટકારો (૨) સમયાંણ સૂત્ર
મળે છે. આ સાંભળી થાવચ્ચા પુત્રએ કહ્યું, ‘હું કર્મક્ષય કરવા માટે જ ચતુર્થ અંગ-આગમ સમવાયાંગ સૂત્ર અનુસાર પ્રત્યેક ઉત્સર્પિણી દીક્ષિત થવા ઈચ્છું છું.” આ સંકલ્પ સાંભળી પ્રમુદિત મનવાળા કૃષ્ણ કાળમાં ૨૪ તીર્થકર, ૧૨ ચક્રવર્તી, ૯ બલદેવ, ૯ વાસુદેવ આદિ વાસુદેવે થાવા પુત્રની સાથે દીક્ષા લેવા તૈયાર થયા. એક હજાર શ્લાઘનીય મહાપુરુષ હોય છે. ત્યાં વર્તમાનકાલીન તથા આગામીકાલીન દીક્ષાર્થીઓનો દીક્ષા મહોત્સવ અત્યંત ઉત્સાહ સાથે કરાવડાવ્યો. ઉક્ત મહાપુરુષોના નામોનો પણ ઉલ્લેખ છે. સંભવતયા આજ આધાર આ કથાનકથી કૃષ્ણ વાસુદેવની ધાર્મિક અભિરૂચિનો સ્પષ્ટ ખ્યાલ પર શીલાંકાચાર્ય “ચઉપન્ન મહાપુરિસ ચરિય'ની રચના કરી છે. ઉક્ત આવે છે. આ રીતે પ્રસ્તુત આગમના સોળમા અધ્યાયમાં તેની અદ્વિતિય સંખ્યામાં જો ૯ પ્રતિવાસુદેવોને પણ જોડી દેવામાં આવે તો આ સંખ્યા શક્તિનું મર્મસ્પર્શી વર્ણન કર્યું છે. જેમકે, “ III તાહી રહેં તુરમાં ૬૩ થઈ જાય છે. આ ૬૩ મહાપુરુષોને ગણીને જ હેમચંદ્રાચાર્ય દ્વારા સારહિ છું FIV વીહાણ મહીનડું વાસકું ગોયાણાડું બદ્ધ નોયાં વે ત્રિશિષ્ટશલાકા પુરુષ ચરિત્ર નામના ગ્રંથની રચના થઈ છે. વિસ્થિUM રૂરિઢપયરે યાવિ દોત્થા' અર્થાત્ ‘લવણ સમુદ્રની બહાર ઘાતકી
આ રીતે સમવાયાંગ સૂત્રમાં ૫૪ શલાકા મહાપુરુષોના વર્ણન ખંડમાં આવેલ દ્રોપદીના અપહરણ કરવાવાળા અમરકંકાધિપતિ કરતા કૃષ્ણની વિશેષતાઓનો ઉલ્લેખ વિસ્તારથી કરવામાં આવ્યો છે પદ્મનાભને હરાવી હસ્તિનાપુર પાછા ફરતી વખતે કૃષણ વાસુદેવે એક તથા શ્રીકૃષ્ણ દ્વારા તત્કાલીન પ્રતિવાસુદેવ જરાસંઘના વધનું પણ હાથમાં ઘોડા અને સારથિ સહિત રથને લીધો અને બીજા હાથે સાડા વિસ્તારથી વિવેચન કરવામાં આવ્યું છે. અત્રે વાસુદેવ અને બાસઠ યોજન (લગભગ ૮૦૦ કિ.મી.) વિસ્તીર્ણ ગંગા નદિને પાર પ્રતિવાસુદેવના વર્તનનું પણ વર્ણન છે. કારણ કે જૈન પરંપરામાં કરવા માટે ઉત્સુક થયા અને પાર કરી.” આ ઉદાહરણ પરથી સમજાય પ્રતિવાસુદેવનું મૃત્યુ વાસુદેવના હાથે જ થયેલું માનવામાં આવે છે. છે કે કૃષ્ણ વાસુદેવ અપાર બળના સ્વામિ હતા અને એટલા માટે જ અતઃ જરાસંઘના મૃત્યુ બાદ જ શ્રીકૃષ્ણ વાસુદેવના અધિકારોને પ્રાપ્ત એમને અતિબલિ અને મહાબલિ કહ્યા છે. આ જ આગમમાં એનો પણ કરી શક્યા હતા. અત્રે કૃષ્ણની અનેક વિશેષતાઓનું વર્ણન કરતાં ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે કે પાંડવોની માતા કુંતી કૃષ્ણની ફોઈ હતી કહેવાયું છે કે-તેઓ અતિબલ, મહાબલ, નિરૂપક્રમ, આયુષ્યવાળા, એટલા માટે પાંડવોની સાથે કૃષ્ણનો પારિવારિક સંબંધ હતો અને એ અપરાજિત શત્રુનું માન મર્દન કરવાવાળા, દયાળુ, ગુણગ્રાહી, અમત્સર, જ કારણે તેઓ દ્રોપદીની રક્ષા હેતુ અમરકંટક ગયા હતા. અચપલ, ચક્રોથી તથા શેષ-શોકાદિથી રહિત ગંભીર સ્વભાવવાળા (૪) અંતકૃત્ દશાંગ સૂત્ર હતા.
આઠમો અંગ ગ્રંથ અંતકૃત્ દશાંગ સૂત્રના આઠ વર્ગોમાંથી આથી સ્પષ્ટ છે કે આ બધા ઉદાહરણોમાં કૃષ્ણ વાસુદેવનો શલાકા શરૂઆતના પાંચ વર્ગોમાં વાસુદેવ શ્રીકૃષ્ણનો પુરતો ઉલ્લેખ મળે છે. મહાપુરુષના રૂપમાં ઉલ્લેખ થયો છે. તેઓ નવમા અને અંતિમ વાસુદેવ અહીં એમની રાજ્યગત સમૃદ્ધિ, દ્વારકાનું સ્વરૂપ તથા તેમના પરિવારનો હતા તથા ૨૨મા તીર્થંકર અરિષ્ટનેમિના ભાઈ થતા હતા, અર્થાત્ વિસ્તૃત ઉલ્લેખ થયો છે. આમાં કૃષ્ણવાસુદેવની વિભિન્ન વિશેષતાઓનું અરિષ્ટનેમિના પિતા સમુદ્રવિજય અને કૃષ્ણના પિતા વસુદેવ બંને ભાઈ વર્ણન થયું છે. આ સૂત્રના આઠ વર્ગોમાંથી શરૂઆતના પાંચ વર્ગોનું હતા તેથી સ્પષ્ટ છે કે અરિષ્ટનેમિ અને કૃષ્ણ પણ ભાઈ હતા. વિવેચન કૃષ્ણની આસપાસ ઘૂમતું માલુમ પડે છે. એમાં દ્વારકા નગરીનો જ્ઞાતાધર્મકગ સૂત્ર
વૈભવ, કૃષ્ણની ધર્મશ્રદ્ધા, કૃષ્ણનું સમૃદ્ધ અંતઃપુર તથા દ્વારકાનગરીનો છઠ્ઠા અંગ-આગમ-જ્ઞાતાધર્મકથાંગ સૂત્રના પાંચમા અને સોળમા વિનાશ, કૃષ્ણનો દેહોત્સર્ગ, વગેરેનું વિવેચન વિસ્તારપૂર્વક કરવામાં
