________________
જૂન ૨૦૧૪
પ્રબુદ્ધ જીવન
નવકાર મંત્ર પર થોડા સવાલ-જવાબ
Eસુબોધી સતીશ મસાલીઆ
સ.૧ : ભરત ક્ષેત્રની જેમ બીજા ક્ષેત્રોમાં પણ નવકાર મંત્રની આરાધના કરવામાં આવે છે ?
જ. ૧ : હા... પાંચ ભરત ક્ષેત્ર તેમ પાંચ ઐરાવત ક્ષેત્રમાં પણ પંચ ૧ પ્રમેષ્ઠિ મહામંત્ર પ્રતિષ્ઠિત છે. અને સદેવ એની આરાધના કરવામાં આવે છે. તેમજ પાંચ મહાવિદેહ ક્ષેત્ર કે જ્યાં સદૈવ ચોથો આરો વિદ્યમાન હોવાને કારણે વર્તમાનમાં ત્યાં ૨૦ તીર્થંકર ભગવંતો સદેહે વિહરમાન છે. એવા મહાવિદેહ ક્ષેત્રના ૧૬૦ વિજોમાં પણ પંચ પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર મહામંત્ર પ્રતિષ્ઠિત છે. અને એના માધ્યમ દ્વારા આરાધના કરવામાં આવે છે.
સ. ૨ : હાલ અત્યારે વર્તમાન કાળમાં ભરતક્ષેત્રમાં તો કોઈ વિહરમાન તીર્થંકર વિદ્યમાન નથી તો નમો અરિહંતાણં' પદથી આપો કોને વંદના કરીએ છીએ ?
જ. ૨ : અત્યારે પાંચ ભરત તથા પાંચ ઐરાવત ક્ષેત્રમાં કોઈ તીર્થંકર વિદ્યમાન નથી, પરંતુ મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં સદાકાળ માટે ચોથો આરો વર્તે છે. ને સદાકાળ માટે ઓછામાં ઓછા વીસ તીર્થંકર વિહ૨માન હોય છે. એમાંના એક અત્યારે સિમંધર ભગવાન છે. નવકારના પહેલા પદથી આપો આ વીસ વિહરમાન તીર્થંકરને વંદના કરીએ છીએ.
(ગર્ભિત રીતે તો અતીત-અનાગત બધા જ તીર્થંકરને વંદના થઈ જાય છે.) પંદર ક્ષેત્રમાં થઈને ક્યારેક વધુમાં વધુ ૧૭૦ તીર્થંકર વિદ્યમાન હોય છે. જે કાળે જેટલા તીર્થંકર વિદ્યમાન હોય તે કાળે તે તે નીચે કરને નવકારના પહેલા પદથી નમસ્કાર થાય છે.
સ. ૩ : નવકાર મંત્રનો થોડો ઇતિહાસ કહો.
જ. ૩ : નવકાર મહામંત્ર અનાદિ કાળથી ચાલતો આવ્યો હોવાથી એનો સર્જક (ચયિતા) કોશ છે તે કોઈ જાણતું નથી. પ્રાચીન કાળમાં ચૌદ પૂર્વપર શ્રુતકેવળી શ્રી ભદ્રબાહુસ્વામિએ સર્વ પ્રથમ પંચપરમેષ્ઠી ઉપર નિયુક્તિ નમસ્કાર મહામંત્રની રચેલી. પ્રથમ પાંચ પદો અને ચુલિકાના ચાર પદો મળીને નમસ્કાર મહામંત્રને “મહાનિથિ' આગમમાં મહામૃત સ્કંધ તરીકે વર્ણવેલ છે, અને તે સિવાયના આગમોને કેવળ શ્રુતસ્કંધ તરીકે વર્ણવેલ છે. એમાં નમસ્કાર મહામંત્રને ‘પંચમંગલ મહામૃત સ્કંધ' તરીકે નામ આપેલ છે. (મહાનિઘિ આગમ નવ પૂર્વના આધારે રચેલ છે..
મહર્ષિ શ્રી હરિભદ્ર સૂરિએ મહાનિષિથ આગમની મૂળપ્રત મેળવવા માટે મથુરામાં શ્રી પાર્શ્વનાથના રૂપ આગળ પંદર ઉપવાસ દ્વારા આરાધના કરી શાસન દેવતા પાસેથી મેળવેલી. પરંતુ તે ઉધઈથી ખંડખંડ થયેલ અને એના પાના પણ જીર્ણ અવસ્થામાં હોવાથી તેઓએ તેનો અભ્યાસ અને સંશોધન કરી. સ્વમતિ અનુસાર સંકલન કરી
૨૯
રચના કરેલ કે જેને યુધર યુગાચાર્યોએ તપાસી માન્યતા આપી. જે વર્તમાનનું ‘મહાનિધિય' આગમ છે. દસ પૂર્વધર અને તેરમા પધર યુગાચાર્ય શ્રી વજ્રસ્વામીએ સર્વ સૂત્રોની (આગોની) આદિમાં મંગલ તરીકે નમસ્કાર મહામંત્રને સ્થાપિત કરેલ છે. તેથી સર્વ આગમ સૂત્રોની આદિમાં મંગલ તરીકે આવે છે.
તે સિવાય પ્રાચીન, મધ્યકાલીન ને અર્વાચિન સમયના અનેક ગુરુભગવંતોએ અને અનેક વિદ્વાનોએ આ મહામંત્ર ઉપર વિપુલ પ્રમાામાં સાહિત્ય રચેલ છે અને તે પ્રકાશિત થયેલ છે. તે
સ. ૪ : પંચપરમેષ્ઠિ નમસ્કાર મહામંત્રના બે પ્રકારના સ્વરૂપ કયા ? જ. ૪ : બે પ્રકારના સ્વરૂપ (૧) બાહ્ય સ્વરૂપ (૨) આપ્યંતર સ્વરૂપ, બાહ્ય સ્વરૂપ : બાહ્ય સ્વરૂપ એટલે નમસ્કાર મહામંત્રનો અક્ષર દેહ. અક્ષર દેહ સ્વરૂપ છે. શબ્દ એ નમસ્કાર મહામંત્રનું શરીર છે, મંત્રના શરીરથી આપણે સાધના યાત્રાનો પ્રારંભ કરીએ છીએ અને આત્મા સુધી પહોંચીએ છીએ. શબ્દ એ મંત્રનું શરીર છે, અર્થ એ પ્રાણ છે ને ને ભાવ એ નમસ્કારનો આત્મા છે. શબ્દોમાં જ્યારે ભાવ મળે છે ત્યારે એ શબ્દોની તાકાત વધી જાય છે. નમસ્કાર મહામંત્રના નવપદી છે. આઠ સંપદા છે. અડસઠ અક્ષરો છે. તેમાં ૬૧ લઘુ અને સાત ગુરુ અક્ષરો છે. ચૌદ 'ન' કાર છે. તે ચૌદ પૂર્વને જણાવે છે. (પ્રાકૃતમાં ન” અને 'શ' બંને વિકલ્પો આવે છે. ) બાર ‘’કાર આવે છે. તે
બાર અંગોને જણાવે છે. આઠ ‘સ’ કાર આવે છે. તે બાર અંગોને
જણાવે છે. આઠ ‘સ’કાર આવે છે તે આઠ સિદ્ધિને સૂચવે છે. નવ ‘મ’ કાર આવે છે જે ચાર મંગલ અને પાંચ મહાવ્રતોને સૂચવે છે. આમ અક્ષર અને અક્ષરના સમૂહાત્મક શબ્દોમાં અપરિમિત શક્તિ રહેલી છે.
અત્યંતર સ્વરૂપ : નવકા૨નો અર્થ દેહ અને ભાવદેહ એટલે જ આંતરિક સ્વરૂપ, મંત્ર અર્થાત્મા જોડે જોડાયેલો હોય છે ત્યારે જ તે મંત્ર બને છે. મંત્રની સાધના કરનારે પ્રથમ મંત્રના શરીરનો (શબ્દનો) સ્પર્શ કરવો પડે છે અને તે પછી એના માધ્યમ દ્વારા અર્થ-ભાવાત્મા સુધી પહોંચવું પડે છે. નવકારના પહેલાં પાંચેય પદમાં પહેલો શબ્દ નો છે. આ નો પદમાં નમસ્કારની ભાવના પ્રગટે છે. નમસ્કારનો અર્થ થાય છે, મનથી પંચ પરમેષ્ઠિના ગુણોનું પરિણમન, વાણીથી પંચપરમેષ્ઠિના ગુણોનું ભાષન, કાયાથી (હાથ જોડીને) પંચ પરમેષ્ઠિ ભગવંતોને સમ્યક્ પ્રણામ. એ નમસ્કારના નમો શબ્દનો અર્થ થાય છે. જ્ઞાનીઓ નો શબ્દને ધર્મનું બીજ કહે છે, કારણ કે વિનયપૂર્વક નમીને શુદ્ધભાવ અને ક્રિયા દ્વારા કરેલી પ્રાર્થના છે. હૃદયને ભક્તિયોગનું પ્રતીક ગણવામાં આવ્યું છે કારણ સાચી ભક્તિ હૃદયમાંથી પ્રગટે છે. મસ્તકને જ્ઞાનયોગનું અને હાથ કે જેને ક્રિયાયોગનું પ્રતીક
મેં
આમ તમસ્કાર મહામંત્રનું અત્યંતર સ્વરૂપ છે ભક્તિયોગ, ક્રિયાયોગ તે જ્ઞાનયોગ દ્વારા કરેલી પરમ પ્રાર્થના.
