________________
८
પ્રબુદ્ધ જીવન
પોતે પોતાના સ્વરૂપમાં જ રહેલો છે, અમર છે, સર્વના નિયંતા તરીકે રહ્યો છે, જ્ઞાતા છે અને સર્વત્ર રહેલો છે. તે આ જગતનું પાલન કરનારો છે. તે હંમેશ આ જગત પર અમલ ચલાવનારો છે. તેના સિવાય જગતને નિયમમાં રાખનારું બીજું કોઈ તત્ત્વ નથી.
આ પરમાત્મા બધી દિશાઓમાં રહેલો છે. તે અગાઉ જન્મેલો હતો, ગર્ભાવસ્થામાં પણ તે જ હતો, હમણાં પણ તે જ જન્મેલો છે અને ભવિષ્યમાં પણ તે જ જન્મશે. મતલબ કે ભૂતકાળ, વર્તમાનકાળ અને ભવિષ્યકાળમાં જે કોઈ જન્મ્યું હતું, જન્મી રહ્યું હતું કે હવે પછી જન્મવાનું છે તે સો એના જ આવિર્ભાવો છે. તે જેમ બધા કાળમાં રહેલો છે. તેમ બધી દિશાઓમાં વિસ્તરેલો છે. તે અંડજ, યોનિજ, ઉદ્ભિજ અને જરાયુજ–એમ બધી યોનિના જીવોનો સર્જનહાર છે. મતલબ કે તે બધી જાતના પ્રાણીઓ, પંખીઓ અને વનસ્પતિઓમાં હેલો છે. તે સ્થળમાં, જળમાં, વાયુમાં, અગ્નિમાં અને આકાશમાં-એમ પાંચેય મહાભૂતોમાં પ્રવેશેલો છે.
આ પરમાત્મા મનુષ્યશરીરમાં આત્મારૂપે વિદ્યમાન (હાજર) છે. તેથી મનુષ્ય સૌથી પ્રથમ તેની જ ઉપાસના કરવી જોઈએ. આ વિશ્વરૂપ પ્રપંચ તેનું જ પરિવર્તન પામી ઓછું રૂપ છે. તે કાળના ભેદોથી અને વિભાગોથી પર છે. તે પાપનું નિરાકરણ કરનારો અને ધર્મને પ્રાપ્ત કરાવનારો છે. તે ભુવનાધિપતિ છે. તેને માટે કાર્ય (બાકી રહી ગયેલું કોઈ કર્તવ્ય) નથી. તેના સમાન કોઈ નથી, તો પછી તેનાથી અધિક ચડિયાતો તો કોઈ ક્યાંથી જ હોય ? તેના જ્ઞાન અને બળની શક્તિ તેનામાંથી જ સ્વાભાવિક રીતે જ પ્રગટ થાય છે.
જુલાઈ ૨૦૧૪
આ જીવાત્મા સોનેરી પ્રકાશવાળા, સૃષ્ટિના કારણરૂપ, કર્તા અને નિયંતા એવા પરમ પુરુષને જુએ છે, ત્યારે એ જ્ઞાનવાન અને શુદ્ધ બનીને, તેમ જ પુણ્ય અને પાપને દૂર હડસેલીને પૂરેપૂરો તેના જેવો થાય છે.
આ ઋષિઓએ વાત્મા અને પરમાત્માને એક જ વૃક્ષ ઉપર બેસીને સાથે રહેતાં બે પક્ષીમિત્રોનું રૂપક લઈને બંનેનાં કાર્યોનો સુંદર રીતે નિર્દેશ કર્યો છે. તેઓ કહે છેઃ જીવાત્મા અને પરમાત્મારૂપ બે પક્ષીઓ સાથે રહેનારા મિત્રો છે અને એક જ શરીરરૂપ વૃક્ષમાં પાસેપાસે રહ્યાં છે. તેમાંનું એક પક્ષી (જીવાત્મા) મીઠું લાગતું ળ ખાય છે અને બીજું પક્ષી (પરમાત્મા) એવો કશો ભોગ ન કરતાં માત્ર પહેલાં પક્ષીને જોયા કરે છે. મતલબ કે એ વૃક્ષમાં ભોગોમાં આસક્ત બનેલો જીવાત્મા પોતાની લાચારીને કા૨ણે સાંસારિક સ્થૂળ ભોગોનો મોહ કરીને અંતે મોહભંગ થતાં શોક કરે છે, પણ જ્યારે એ જીવાત્મા બીજા પુરુષ પરમાત્માને કોઈપણ રાગભોગમાં લપેટાયા વિનાનો તટસ્થ દ્રષ્ટા અને સાક્ષીરૂપે તેને જુએ છે ત્યારે તેને સમજાય છે કે તે જ આ બધી બાબતો અને વસ્તુઓનો નિયંતા છે. વિશ્વમાં જે કાંઈ ૨મણા અને ભ્રમણા છે તે એનો જ ખેલ છે, જે કાંઈ બની ગયું, બની રહ્યું છે કે હવે પછી બનશે એ એના થકી જ હોય, જગતનો જે રંગમંચ છે, જીવનનો જે ખેલ છે અને એમાં જીવાત્માની જે કિરદારી છે એ બધું આખરે તો એના કતૃત્વનો નાટારંભ છે, જગતમાં અને બ્રહ્માંડોમાં જે કાંઈ ઐશ્વર્યયુક્ત અને વિભૂતિમન તત્ત્વ છે તે બધી તેનો જ મહિમા છે, એવું જાણે અને સમજે છે ત્યારે તે જીવાત્મા શોકરહિત બને છે. જ્યારે
‘બાષ્કલ’ નામના ઉપનિષદમાં ખુદ પરમાત્માના મુખમાં એનાં સ્વરૂપ, કાર્ય અને મહિમાનું નિરૂપણ ઋષિઓએ આ રીતે કર્યું છે : હું સર્વનો અંતર્યામી, વિશ્વનો નિયંતા છું, મારા મહિમા પર બીજા કોઈનો પ્રભાવ નથી. મેં જ મારી અંદરથી ઘાવા–પૃથિવીને ફેલાવ્યાં છે. મનુષ્યોની રક્ષા માટે હું ધર્મ ધારણ કરું છું.
હું આ વિશ્વના આત્મભાવયુક્ત પરસ્પર સહકારના યજ્ઞાત્મક પ્રવાહને જાણું છું. આ થો ભુવનોની અમૃતમય નાભિ છે તેને હું જાકાનારો છું. આ વિશ્વનો હું પિતા છું તેમ તેની માતા પણ હું છું. હું ઘુલોક અને અંતરિક્ષના સર્વ ભીજાને ધારણ કરું છું,
હું વેદ, યજ્ઞ, દ્વંદ્વ અને રયિનો જાણનારો છું. વિશ્વની માતૃશક્તિ રૂપ ળોની પરિપક્વતા હું જ કરું છું. તેથી એવા જળમય શરીરમાં પણ અગ્નિરૂપ પ્રાણનો પ્રવાહસંચર કરું છું.
હું જ પરમ જાતવેદા અગ્નિ (જ્ઞાનરૂપ અગ્નિ) છું. અધ્વર્યુઓએ યજ્ઞોમાં મારું સમિાન કર્યું છે.
હું મારા રથ વડે ગતિ કરું છું. આ રથમાં એક ચક્ર છે અને ૧૨ આરાઓ છે. હું દ૨૨ોજ વધારે ને વધારે પ્રકાશથી પ્રદીપ્ત થઈ રહ્યો છું. અમૃતને ધારણ કરીને મારા શરીરનું પોષણ કરું છું.
હું દિશાઓ, ખૂણાઓ, ઉ૫૨ અને નીચે સર્વ તરફ પવિત્રતાને ભરતો લોકોમાં ભ્રમણ કરું છું. હું સમસ્ત ઔષધિઓને ગર્ભ ધારણ કરાવું છું. એથી પ્રજાપતિની પ્રજાઓ પ્રસન્ન થાય છે.
હું આ ભુવનોની મધ્યે વિચરું છું અને પૃથ્વીથી ઘુલોક સુધીના અંતરાલમાં વ્યાપ્ત થાઉં છું. જે મનુષ્ય હૃદયગુહામાં રહેલા મને ઓળખે છે તે અહીં અનેક આશર્યા અને સ્થાનોમાં વિચરે છે.
હું એક, પાંચ, દશ, હજા૨ અથવા અનંત રૂપોમાં સર્વત્ર વ્યાપ્ત છું. આ વિશ્વ મારી જ વિસ્તાર છે. જો મને અસત્ જાણવામાં આવે તો સર્વ કાંઈ અસત્ થઈ જાય છે.
મારી સ્તુતિ કરનાર અથવા તો એવો બીજો કોઈ એ રીતે મને પ્રાપ્ત કરી શકતો નથી. સોમપાન કરનાર અથવા હવિષથી હોમ કરનાર પણ મને પામી શકતો નથી. વિશ્વના સર્વ લોકો મારી કૃપા અને ઈચ્છાથી મારા શરણને પ્રાપ્ત કરે છે.
મારા જે રૂપથી લોકો ભય પામે છે, તે પણ હું જ છું. તેઓ મારું ભક્ષણ કરે છે અને હું તેમનું ભક્ષણ કરું છું. હું અન્ન છું અને જેઓ મને અન્ન બનાવે છે તેમને પણ હું અન્ન બનાવું છું.
મને જાણવા અને પ્રાપ્ત કરવા માટે પહેલાં તમે જે અનેકવાર તપ કર્યું છે, તેથી હું વારંવાર તમારે માટે પ્રગટ થાઉં છું. તમે સત્ અને ઋતુના માર્ગના પર આગળ વધે. આ માર્ગે આગળ ચાલતાં ચાલતાં તમે મારા સુધી આવો.
