________________
જુલાઈ ૨૦૧૪
હું જ્યોતિ છું અને હું જ ૠત્ન ધારણ કરું છું. ભૂત, વર્તમાન અને ભવિષ્યમાં થનાર સર્વ કાંઈ હું જ છું, હું જ તમારા રૂપ છું, હું જ મારા રૂપે છું અને તમે મારા રૂપ છો. હૃદયમાં સરલ ભાવ ધારણ કરીને તમે આ તત્ત્વને જાણો,
હું વિશ્વને ધારણ કરનાર, એનું શાસન કરનાર, વિશ્વરૂપ, રુદ્ર, માર્ગદર્શક અને સંપૂર્ણ શક્તિવાળો છું. હું હંસ (સાક્ષીરૂપ), વિશોક (શોકરહિત), અજર (ઘડપણ રહિત) અને પુરાણી (સર્વથી પ્રાચીન) છું.
પ્રબુદ્ધ જીવન
હું વિધતોમુખ (સર્વ તરફ મુખવાળો) સ્તોત્રગાન ક૨ના૨ છું. હું આનંદસ્વરૂપ છું. હું પરમેષ્ઠી (સૃષ્ટિ રચનાર) અને નૃચક્ષા (સર્વના
મર્યાદા પુરુષોત્તમ શ્રી રામકૃષ્ણનું સમગ્ર જીવન જ્યાં આપણે માટે આદર્શ છે ત્યાં ભગવાન બુદ્ધની કરૂણાને આપણું મસ્તક નમે છે. તીર્થંક૨ ભગવાન મહાવીરની સાધના અને સંયમ જ્યાં આપણે માટે પ્રેરણાદાયી અને પ્રકાશ આપનાર છે ત્યાં વાસુદેવ શ્રીકૃષ્ણનું જીવન આપણને વિવિધ સાંસારિક કર્તવ્યનો બોધ આપે છે. આત્મિક-વિકાસની દૃષ્ટિએ આ મહાપુરુષોમાં પ્રાયઃ સમાનતા હોવા છતાં પણ ગુણોની પ્રસિદ્ધિની પ્રસિદ્ધિએ વાસુદેવ શ્રીકૃષ્ણ એક જુદી જ લિતિજ પર દૃષ્ટિગોચર થાય
છે.
૯
સર્વવિદિત છે કે પ્રત્યેક ધર્મપરંપરા પોતપોતાના આરાધ્ય મહાપુરુષોના ગુણાનુવાદ અત્યંત શ્રદ્ધાભક્તિથી કરે છે. પરંતુ કર્મયોગી વાસુદેવ એવા મહાપુરુષ વિરલા છે જેમને વૈદિક, જૈન અને બૌદ્ધ બર્ણય પરંપરાઓ સમાન રૂપે આદર આપે છે અને તેમનો મહાપુરુષના રૂપમાં સ્વીકાર કરે છે. વસ્તુતઃ વાસુદેવ શ્રીકૃષ્ણના વિરાટ વ્યક્તિત્વનો
અંતઃકરણનો દ્રષ્ટા) છું. હું સૌથી ઉત્કૃષ્ટ સત્ત્વવાળો છું. આ સમસ્ત ભુવન (વિશ્વ) મારું જ રૂપ છે.
આવા હૃદયકમળની વચમાં રહેલા શુદ્ધ, શોકરહિત, અચિંત્ય, અવ્યક્ત, અનંત રૂપી, કલ્યાા સ્વરૂપ, સૃષ્ટિના કારણરૂપ, આકાર અને અંધકારરહિત, આદિ-મધ્ય-અંતરહિત, બધાના સાક્ષીસ્વરૂપ, શાંત, અમ૨, વ્યાપક અને સચિદાનંદરૂપ પરમેશ્વરને જે કોઈ વ્યક્તિ બ્રહ્મજ્ઞાની આચાર્યની પાસેથી ઉપદેશ લઈને તપ અને બ્રહ્મચર્યાનું પાલન કરીને, પામી શકે છે.
જૈન અંગ-આગમમાં વાસુદેવ શ્રીકૃષ્ણ - એક વિવેચન
D હિંદી : પં. પૂ. પદ્મમુનિ •ગુજરાતી : પુષ્પા પરીખ
[ પં. પૂ. પદ્મમુનિ દ્વારા લખાયેલ આ લેખમાં જૈન અંગ સાહિત્યમાં ઉપલબ્ધ માહિતિના આધાર પર વાસુદેવ શ્રીકૃષ્ણનું જીવનચરિત્ર પ્રસ્તુત કરવામાં આવ્યું છે. લેખમાં યોગ્ય સ્થાને આગમ સાહિત્યમાંથી મૂળનો પણ ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે. ભારતીય સંસ્કૃતિમાં શ્રીકૃષ્ણ એક વિરલ મહાપુરુષોમાં એવા વિરલા મહાપુરુષ છે જેને વૈદિક, જૈન અને બૌદ્ધ પરંપરા સમાન રૂપે મહત્તા આપે છે. આ લેખમાં જૈન અંગસાહિત્યની સાથે સાથે વૈદિક સાહિત્યમાં વર્ણવેલ શ્રીકૃષ્ણચરિતની મુખ્ય વિશેષતાઓ પણ પ્રસ્તુત કરવામાં આવી છે. જૈન આગમો, સ્થાનાંગ, સમવાયાંગ, અંતકૃત-દશાંગ, તથા પ્રશ્નવ્યાકરણમાં ક્રુષ્ણચરિત્ર ક્રમવાર ઉપલબ્ધ ન થવાથી છુટે છૂટે રૂપે મળે છે. જૈન પરંપરાના પ્રાચીન સાહિત્યના આધાર પર શ્રીકૃષ્ણ ચરિત્ર પ્રસ્તુત કરવામાં આ પ્રયાસ પ્રશંસનીય છે. ] (૧) ભારતીય સંસ્કૃતિ મૂળ બે ભાગમાં વિભક્ત છે-વૈદિક સંસ્કૃતિ અને (૨) શ્રમણ સંસ્કૃતિ. આ બંનેમાં જ્યાં વેદિક સંસ્કૃતિ પ્રવૃત્તિમૂલક છે ત્યાં શ્રમણ સંસ્કૃતિ નિવૃત્તિ પ્રધાન છે, ભારતીય સભ્યતા તથા વિકાસનું સ્વરૂપ આ બંને સંસ્કૃતિઓના તાણાવાણા વડે વણાયેલું છે. જીવનગત વ્યવહારોનું સમ્યરૂપે પરિપાલન કરતા આધ્યાત્મિક વિકાસને પ્રમુખતા આપવાનો જ બંને સંસ્કૃતિઓનો મૂળ ઉદ્દેશ રહ્યો છે અને આ લક્ષ્યની પ્રાપ્તિમાં પોતપોતાની પરંપરા-સંમતિ સહ મહાપુરુષોની વ્યક્તિગત વિશેષતાઓ મારફત મળતી પ્રેરણાઓનું અત્યંત મહત્ત્વ રહ્યું છે.
‘કદંબ’ બંગલો, ૩૫, પ્રોફેસર સોસાયટી, મોટા બજાર, વલ્લભ વિદ્યાનગર, ફોન નં. : ૦૨૬૯૨-૨૩૩૭૫૦. સેલ નં. : ૦૯૭૨૭૩૩૩૦૦૦
જ આ પ્રભાવ છે કે અનેક ધાર્મિક તથા સાંસ્કૃતિક પરંપરા અને પોતાના વાંગ્મયમાં સમ્મિલિત કરીને સ્વયંને ગૌરવાન્વિત મહેસૂસ કરે છે. આ બધી પરંપરાઓમાં એવા ભક્તોને સહેલાઈથી શોધી શકાય છે જે શ્રીકૃષ્ણનું નામસ્મરણ કરીને પોતાના માનસને આનંદવિભોર કરે છે અને પોતાના આરાધ્ય દેવ તરીકે સ્વીકાર કરે છે.
વૈદિક પરંપરામાં જ્યાં કૃષ્ણ વાસુદેવને વિષ્ણુના અવતાર માનીને એમનો ભગવાન તરીકે સ્વીકાર કરવામાં આવ્યો છે ત્યાં બૌદ્ધ સાહિત્યમાં પ્રચલિત જાતકકથાઓ અંતર્ગત પટેલ જાતકનો સંબંધ કૃષ્ણચરિત સાથે છે. જૈન પરંપરામાં કૃષ્ણને ૬૩ શલાકા પુરુષો અંતર્ગત ૫૪મા શલાકા પુરુષ માનવામાં આવે છે તથા તેમનો ભાવિ તીર્થંકરના રૂપમાં સ્વીકા૨ ક૨વામાં આવ્યો છે. જાણીતું છે કે જૈન પરંપરામાં જીવન-વિકાસના સર્વોચ્ચ પદનો તીર્થંકર પદના રૂપ તરીકે સ્વીકાર કરવામાં આવ્યો છે. તીર્થંકર પદની ચક્રવર્તી અને અર્ધચક્રવર્તીના રૂપમાં વાસુદેવની પરિંગણના છે. ચક્રવર્તી જ્યાં છ ખંડના અધિપતિ મનાય છે ત્યાં વાસુદેવને ત્રણ ખંડના અધિપતિ માનવામાં આવ્યા છે, માટે કૃષ્ણ વાસુદેવ ત્રણ ખંડના અધિપતિ હતા. શ્રીકૃષ્ણ ગયા જામાં વાસુદેવ રહ્યા છે અને ભાવિ જીવનમાં તીર્થંકર બનશે. આના પરથી અનુમાન બાંધી શકાય કે જૈન પરંપરામાં તેઓ કેટલા ઉચ્ચ કોટિના સમ્માનીત મહાપુરુષ છે.
જૈન પરંપરા પ્રત્યેક ઉત્સર્પિણી અને અવસર્પિણી કાળ ખંડમાં નવ નવ વાસુદેવોનું હોવું માને છે અને વર્તમાન અવસર્પિણી કાળના નવમા અથવા અંતિમ વાસુદેવના રૂપમાં શ્રીકૃષ્ણનો સ્વીકાર કરે છે.
