________________
૧૬
પ્રબુદ્ધ જીવન
સર્વ પ્રાણીઓનો સાર પૃથ્વી છે; પૃથ્વીનો સાર પાણી છે; પાણીનો સાર અન્ન છે; અન્નનો સાર માણસ છે; માણસનો સાર તેની વાણી છે; વાણીનો સાર ઋક્ (મંત્રો) છે; ૠનો સાર સામ (ગવાતા મંત્રો) છે અને સામનો સાર ઉદ્ભય (ૐ મંત્ર) છે. આ જે આઠમો સાર મંત્ર છે, તે દરેક સારનો પણ સાર છે, તેથી પરમાત્માની જેમ તેની પુજા કરવી જોઈએ.
જૂન ૨૦૧૪ આગળ ચાલતાં કારની ત્રણ માત્રાઓને અગિયાર પ્રકારની ભૂમિકાઓમાં સમજાવવામાં આવી છે. જેમ કે, સ્ત્રી, પુરૂષ અને નપુંસક આ લિંગવતી તનુ (ચિહ્નવાળા શરીરો) છે. અગ્નિ, વાયુ અને આદિત્ય એ ભારતી તનુ (પ્રકાશવાળા સ્વરૂપો) છે. બ્રહ્મા, વિષ્ણુ અને રુદ્ર એ અધિપતિ તનુ (વિધાયક સ્વરૂપો) છે. ગાર્હપત્ય, દક્ષિણાગ્નિ અને આહવનીય એ ત્રણ મુખવતી તનુઓ (મુખ દ્વારા આહુતિ ગ્રહણ કરતા હોવાથી મુખવાળા સ્વરૂપો) છે. ઋક્, યજુર્ અને સામ એ ત્રણ વિજ્ઞાન વતી તનુઓ છે. પ્રાણ, અગ્નિ અને સૂર્ય એ ત્રણ પ્રતાપવતી તનુઓ છે. અન્ન, જળ અને ચંદ્રમા અથનવતી (ગતિવાળા) તનુઓ છે. મન, બુદ્ધિ અને અહંકાર ચેતનવંતી તનુઓ છે. પ્રાણ, અપાન અને વ્યાન એ પ્રાણવતી તનુઓ છે. ૐૐકાર સંજ્ઞાથી ત્રણ ત્રણ પ્રકારનાં આ તમામનો બોધ થઈ જાય છે. આ કાર અક્ષ૨ ૫૨બ્રહ્મ અને અપરબ્રહ્મ બંનેનો સંકેત કરે છે. ૬, ૩ અને મેં આ ત્રણ અક્ષરોથી અપરબ્રહ્મનો અને ચોથી અર્ધમાત્રાથી પરબ્રહ્મનો સંકેત થાય છે.
વાણી એ જ ૠક છે, પ્રાણ એ જ સામ છે, અને ૐ અક્ષર એ જ ઉદ્ગીથ છે. આ વાણી અને પ્રાણની તેમ જ ઋક અને સામની જોડી છે. માં જ આ જોડી ભેગી મળે છે. જ્યારે કોઈ પણ જોડાં (યુગલ)નાં બંને જણા એકબીજાને મળે છે ત્યારે જ બંનેની ઈચ્છાઓ પૂરી થાય છે. આવી રીતે સમજીને જે ૐની પૂજા કરે છે, તેની બધી ઈચ્છાઓ પૂરી
થાય છે.
ત્રણેય વેદના મંત્રો ‘ૐ'થી શરૂ થાય છે. યજ્ઞમાં પ્રાર્થના પણ થી શરૂ થાય છે. આજ્ઞા કરવા માટે તેમ સંમતિ (હકાર) જણાવવા માટે હું શબ્દ વપરાય છે, યજ્ઞમાં ઊંચે અવાજે ગવાતા મંત્રો પણ થી જ શરૂ થાય છે. આ બધી ક્રિયાઓ આ ૐૐ અક્ષરની પૂજા માટે તથા એનો મહિમા અને સાર સમજાવવા માટે જ છે. જે માણસ આ વાત સમજે અને જે માાસ ન સમજે, તે બંનેય વેદમાં કહેલાં કાર્યો તો કરે જ છે;
છતાં જાણી સમજીને કરવું અને જાણ્યા સમજ્યા વિના કરવું એમાં ઘણો ફેર છે. આથી, જો કોઈ ક્રિયાને સમજીને, અહાથી અને તેનો સાર સમજીને કરે, તો તેની ક્રિયા તેને વધારે ફળ આપે છે. મૈત્રાયણીય ઉપનિષદના ઋષિ કહે છે, બ્રહ્મના બે રૂપ છેઃ મૂર્ત અને અમૂર્ત. મૂર્ત છે તે અસત્ય છે અને અમૂર્ત છે તે સત્ય છે. જય છે. તે જ્યોતિ છે અને જ્યોતિ છે તે આદિત્ય છે. તે જ પ્રણવ અથવા નો આત્મા છે. તે આત્મા ત્રણ રૂપોમાં પ્રકટ થયો છે. તે જ ૐ કારની ત્રણ માત્રાઓ છે. આ ત્રણ માત્રાઓના તાણાવાણાથી આ વિશ્વ વણાયેલું છે. આ પ્રકારની ભાવનાથી આદિત્યમાં પ્રણવ અને આત્માનું ધ્યાન કરવું જોઈએ. જે પ્રણવ છે, તે જ ઉદ્ગીય છે અને જે ઉદ્ગીય છે તે જ પ્રકાવ છે. અથવા આદિત્ય ઉદ્દીષ છે અને તે જ પ્રણવ છે. આ ઉગીયરૂપ પ્રાવ જ્યોતિરૂપ, નિદ્રારહિત, વિજર (ધડપણ રહિત), વિમૃત્યુ (મૃત્યુરહિત, ત્રિપદ, પક્ષર અને શરીરમાં રહેલો મુખ્ય પ્રાણ છે, જે પાંચ પ્રકારે કામ કરવાથી પંચધા (પાંચ પ્રકારનો બની જાય છે. તેને જ ઊર્ધ્વમૂલ ત્રિપાદબ્રહ્મ કહેવામાં આવે છે. આ એક અશ્વસ્થ છે. આકાશ, વાયુ, અગ્નિ, જળ અને પૃથ્વી આ પાંચ તેની શાખાઓ છે. આદિત્ય તેનું તેજ છે. આ જ ૐકાર નામનું અક્ષરબ્રહ્મ છે. એ જ વિશુદ્ધ સ્વરૂપવાળું ૫૨મ અક્ષ૨ (તત્ત્વ) છે. ૐકાર દ્વારા તે જ ઉપાસના કરવા યોગ્ય છે.
સૌથી મોટું આકાશ પોતે ૐ મંત્ર છે અને એનો નાશ નથી. ૐૐ મંત્રને આવી રીતે સમજીને જે તેની ઉપાસના કરે છે, તે સારું જીવન વે છે અને તે છેવટે સૌથી ઊંચા લોકમાં જાય છે.
‘યોગચૂડામણિ ઉપનિષદ'માં ૐના જપની વિશિષ્ટ પ્રક્રિયા, પ્રણવ પ્રણવરૂપ ૐૐકારો જધ કરીને સાધક જન્મ-મૃત્યુ (ૐ) અને બ્રહ્મ (આત્મા)ની એકરૂપતા, રૂપી સંસાર બંધતોથી મુક્ત થઈ જાય છે.
ૐકારના અવયવો અને તેમના અર્થો તથા તુરીય ૐકાર દ્વારા બ્રહ્મની સાધનાનું વિશદ વર્ણન છે. ‘નૃસિંહપૂર્વતાપિની ઉપનિષદ'માં કહેવાયું છે કે ૐકાર અવિનાશી છે. સમગ્ર દૃશ્ય જગત તેનો જ વિસ્તાર છે. ભૂત, વર્તમાન અને ભવિષ્ય એ ત્રીય કાળ પણ કાર સ્વરૂપ છે. જે કાંઈ ત્રિકાળયુક્ત અને ત્રિકાલાતીત છે તે સઘળું ૐકાર જ છે. ‘મંડલ બ્રાહ્મણોપનિષદ’માં જણાવાયું છે કે ૐૐના સ્વરૂપનું દર્શન થાય ત્યારે મનુષ્ય પ્રાણ અને અપાન વાયુને એક કરી પ્રાણાયામ ક૨વો જોઈએ, ત્યારબાદ નાકના ટેરવા પર શાંભવી દૃષ્ટિ એકાગ્ર કરીને, બંને હાથની આંગળીઓની પણમુખી મુદ્રા ધારણ કરીને ના પ્રાવનાદને સાંભળવો જોઈએ; જેથી મન એમાં લીન થઈ જાય. નારાયણ ઉપનિષદ' કહે છે, પ્રણવરૂપ ૐકારનો જપ કરીને સાધક જન્મ-મૃત્યુ રૂપી સંસાર બંધનોથી મુક્ત થઈ જાય છે. ‘ધ્યાનબિંદુ ઉપનિષદ'માં કહેવાયું છે કે ૐકાર બધા જ સાધકો અને મુમુક્ષુઓનું લક્ષ્ય રહ્યું છે. આઠ અંગ, ચાર પગ, ત્રણ નેત્ર અને પાંચ દેવતથી યુક્ત, મનુષ્યના અંતઃકરણમાં બિરાજમાન હંસાત્મક પ્રણયનું જે દર્શન કરે છે, તે કૃતકૃત્ય થઈ જાય છે. ‘અથર્વશિર ઉપનિષદ’માં કહેવાયું છે કે મનુષ્યની સ્વથી પરમાત્મા સુધીની યાત્રા ૐૐકાર થકી છે. ‘કૈવલ્ય ઉપનિષદ’માં કહેવાયું છેકે ૐકારના જપથી મનમાં એકાગ્રતા અને સૂક્ષ્મતા આવે છે. લાંબા સમય
