________________
૩૨
પ્રબુદ્ધ જીવન
મે ૨૦૧૪
આત્માનું સક્રિયપણું અને અક્રિયપણું
1 સુમનભાઈ શાહ ચેતન જો તિજ ભાતમાં, કર્તા આપ સ્વભાવ;
જીવોના જ્યારે આત્મપ્રદેશો કંપાયમાન થાય છે (શારીરિક અંગોના હલનવર્તે નહિ નિજ ભાતમાં, કર્તા કર્મ-પ્રભાવ.
ચલનાદિ નિમિત્તથી) ત્યારે તે પીગલિક સ્કંધોને લોહચુંબક માફક શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજી રચિત આત્મ-સિદ્ધિ ગા. ૭૮ આકર્ષિત કરે છે, જેને પારિભાષિક શબ્દમાં રાગાદિ ભાવકર્મો કહેવામાં શબ્દાર્થ :
આવે છે. આવા પૌગલિક સ્કંધોનું જ્યારે આત્મપ્રદેશો ઉપર રહેલા પોતાના સ્વરૂપના ભાનમાં આત્મા પોતાના સ્વભાવનો એટલે વિશેષ ગુણો સાથે મિશ્રભાવે જોડાણ થાય છે, તેને પારિભાષિક શબ્દમાં ચૈતન્યાદિ સ્વભાવનો જ કર્તા છે, અન્ય કોઈ કર્માદિનો કર્તા નથી; દ્રવ્યકર્મો કહેવામાં આવે છે. આવા જોડાણ વખતે કાશ્મણ વર્ગણાનું ભારણ અને આત્મા જ્યારે પોતાના સ્વરૂપના ભાનમાં વર્તે નહીં ત્યારે કર્મના જીવને થાય છે અથવા વિશેષ ગુણો આવરણ પામે છે. ઉપરાંત આવા પ્રભાવનો કર્તા કહ્યો છે.
જોડાણ વખતે કર્મોની પ્રકૃતિ (પ્રકારો), સ્થિતિ, અનુભાગ અને પ્રદેશબંધનું નિશ્ચય અને વ્યવહારદૃષ્ટિએ ભાવાર્થ :
નિર્માણ થાય છે. સકષાયી (રાગદ્વેષ અને અજ્ઞાનવશ જીવ) આવી રીતે ઉપરની આત્મ-સિદ્ધિની ગાથામાં મનુષ્યગતિના સાંસારિક જીવના કર્મબંધ અને કર્મફળની પરંપરા ચારગતિના ભવભ્રમણમાં ભોગવે છે. કર્તાપણાનું નિરૂપણ થયેલું જણાય છે, જેને નિશ્ચય અને વ્યવહાર આમ જીવ જ્યારે પોતાના આત્મસ્વરૂપના ભાનમાં વર્તતો નહીં હોવાથી દૃષ્ટિએ (અપેક્ષાએ) નીચે મુજબ ઘટાવી શકાય.
તેને કર્મ-પ્રભાવનો કર્તા વ્યવહાર દૃષ્ટિએ કહેવામાં આવે છે. એક વાર મનુષ્યગતિના સાંસારિક જીવને મન, વચન અને કાયાનો યોગ વર્તે દ્રવ્યકર્મો આત્મપ્રદેશો ઉપર સ્થિત વિશેષગુણો સાથે મિશ્રભાવે જોડાણ છે. આ ત્રણ અંગો ગમનાગમન, શ્વાસ-ઉચ્છવાસ અને મનથી થતાં થઈ ગયા પછી તે કુદરતી નિયમાનુસાર યોગ્ય સમયે અને યોગ્ય માત્રામાં કાર્યોમાં કંપાયમાન થાય છે. જ્ઞાનીઓનું કથન છે કે શુદ્ધાત્માના અસંખ્યાત ઉદયમાન થઈ ફળ આપે છે જેને પારિભાષિક શબ્દમાં ‘કર્મ-વિપાક' આત્મપ્રદેશો શરીરમાં વ્યાપ્તિ પામેલા છે. જ્યારે હલન-ચલનથી શરીરના કહેવામાં આવે છે. આમ સકષાયી જીવને ભાવકર્મ એ પોતાની ભ્રાંતિ છે વિવિધ અંગો કંપાયમાન થાય છે ત્યારે તેના નિમિત્તથી આત્મપ્રદેશો પણ માટે ચેતનરૂપ છે. આવી ભ્રાંતિને અનુયાયી થઈ જીવવીર્ય (શક્તિ) કંપાયમાન થાય છે. પારિભાષિક શબ્દમાં આવા કંપાયમાનપણાને ‘યોગ' સ્કુરાયમાન થાય છે તેથી જીવ જડ એવા દ્રવ્યકર્મોની વર્ગણાઓ ગ્રહણ કહેવામાં આવે છે. જ્ઞાનીઓનું કથન છે કે આવું કંપાયમાનપણું એ કરે છે. જીવ આ અપેક્ષાએ વ્યવહારદૃષ્ટિએ કર્મનો કર્તા છે. દરઅસલપણે નિશ્ચયષ્ટિએ આત્માનો મૂળભૂત સ્વભાવ નથી. પરંતુ તે અનંત ચતુષ્ટય ધારક દેહધારી કેવળજ્ઞાનીને પણ મન, વચન, શરીરના કંપાયમાનપણાના નિમિત્તે થાય છે. આવી અપેક્ષાએ એવું ઘટાવી કાયાદિનો સંજોગ વર્તે છે અને તેઓનું શરીર પણ ગમનાગમનાદિ શકાય કે શુદ્ધાત્માને યોગક્રિયા નહીં હોવાથી તે અક્રિય છે. પરંતુ શુદ્ધાત્માને ક્રિયામાં કંપાયમાન થાય છે. આવા કંપાયમાનપણાના નિમિત્તથી સ્વાભાવિક ચેતન્યાદિ સ્વભાવરૂપ ગુણપર્યાયોના પરિણમનથી ક્રિયા તેઓના શરીરમાં વ્યાપ્તિ પામેલા અસંખ્યાત આત્મપ્રદેશો પણ હોવાથી તેને સક્રિય પણ ઘટાવી શકાય. શુદ્ધાત્માનું સ્વાભાવિક સ્વરૂપ કંપાયમાન થાય છે. તેઓના કંપાયમાન થયેલા આત્મપ્રદેશો ઈર્યાપથિક પરિણમન એટલે સામાન્ય સ્વભાવ અને જ્ઞાનદર્શનાદિ વિશેષગુણોના પૌદ્ગલિક સ્કંધોને આકર્ષિત કરે છે, પરંતુ તેઓ સર્વથા અકષાયી (જે દરેક આત્મ પ્રદેશ રહેલા છે) પર્યાયોનું ષસ્થાન હાનિ-વૃદ્ધિ મુજબ હોવાથી આવા સ્કંધો આત્મપ્રદેશોને માત્ર સ્પર્શી બે-ચાર સમયમાં જ અગુરુલઘુ ગુણના ઉદાસીન નિમિત્તે સમયે-સમયે થતું સહજ પરિણમન ખરી પડે છે. અર્થાત્ ઈર્યાપથિક પૌગલિક સ્કંધો વિપાકનું જનક (ઉત્પા-વ્યય-ધ્રુવતા). પર્યાયોનું આવું સ્વાભાવિક પરિણમન કેવળીગમ્ય થતા નથી એવું જ્ઞાનીઓનું કથન છે. વ્યવહારદૃષ્ટિએ એવું ઘટાવી છે એવું જ્ઞાનીઓનું કથન છે. સામાન્યપણે ઘણાં સમયના પરિણમન શકાય કે કેવળજ્ઞાની પોતાના અઘાતિ કર્મોની નિર્જરા માત્ર જોઈપછી સાંસારિક જીવને જાણ થાય છે જેને લોકભાષામાં અવસ્થા કે ભાવ જાણે છે, પરંતુ તેનો અનુભવ કરતા નથી. કહે છે. ઉપર મુજબની અપેક્ષાઓથી એવું ઘટાવી શકાય કે શુદ્ધાત્મા ઉપસંહાર : પર” યોગ, ‘પ૨' ભાવ અને વિભાવનો કર્તા નથી માટે શુદ્ધાત્મા નિશ્ચયદૃષ્ટિએ સાંસારિક જીવમાં સ્થિત શુદ્ધાત્મા અક્રિય અને સક્રિય અક્રિય કહેવાને યોગ્ય છે, પરંતુ તે પોતાના ચૈતન્યાદિ સ્વભાવમાં એમ ઘટાવી શકાય, માટે શુદ્ધાત્મા નિજ સ્વભાવનો કર્તા કહેવામાં નિરંતર પરિણમન પામે છે માટે શુદ્ધાત્માને સક્રિય કહેવામાં પણ દોષ આવે છે. વ્યવહારદૃષ્ટિએ રાગદ્વેષ અને અજ્ઞાનવશ (સંકષાયી) જીવ નથી.
ભાવકર્મ-નોકર્મ-દ્રવ્યકર્માદિનો કર્તા કહેવામાં આવે છે. ટૂંકમાં કષાય જ્ઞાનીઓનું કથન છે કે એકથી દસમા ગુણસ્થાનકે સ્થિત સાંસારિક જ સંસારવૃદ્ધિનું પ્રમુખ કારણ ઘટાવી શકાય. જીવોને સકષાયી ઘટાવી શકાય, એટલે ન્યૂનાધિક કષાય સહિત જીવો ‘સૌરભ', ૫૬૩, આનંદવન સોસાયટી, (‘પર’માં પોતાપણું અથવા રાગદ્વેષ અને અજ્ઞાનવશ). આવા સાંસારિક ન્યૂ સામા રોડ, વડોદરા. ફોન : ૦૨૬૫-૨૭૯૫૪૩૯.
