________________
માર્ચ, ૨૦૧૪
જીવનના સંસ્કારો નિર્ધારિત થાય છે. જેના જેવા સંસ્કારો તેવા તેના સંકલ્પો એ ન્યાય અનુસાર મનુષ્યના સંકલ્પ અનુસાર જે તે દેશકાળમાં જે તે જાતિજ્ઞાતિમાં, જે તે વંશાત્રમાં, જે તે માતાપિતાને ત્યાં જીવ ધારણ કરે છે અને ત્યારે પ્રાણ તેના શરીરમાં પ્રવેશ કરે છે. મતલબ કે વ્યક્તિમનના સંકલ્પથી પ્રાણ શરીરમાં પ્રવેશે છે.
પ્રબુદ્ધ જીવન
આ પ્રાણ પંચર્ભાનિક શરીરને ધારણ કરવા પાંચ રૂપમાં વિભાજિત થઈ મનુષ્યશરીરના જુદા જુદા ભાગોમાં જે તે રૂપ સ્થાન ગ્રહણ કરીને પોતપોતાનું કાર્ય કરે છે. જે રીતે કોઈ નગરનો રાજા પોતાના જુદા જુદા અધિકારીઓને જુદાં જુદાં કાર્યો માટે જુદાં જુદાં ક્ષેત્રોમાં નિયુક્ત કરે છે, તેમ મુખ્ય પ્રાણ પોતાને વિભાજિત કરી શરીરના જુદા જુદા ભાગોમાં જુદાં જુદાં કાર્યો માટે નિયુક્ત કરે છે. પ્રાણના એ પાંચ રૂપો એટલે પ્રાણ, અપાન, સમાન, વ્યાન અને ઉદાન. પ્રાણ શરીરના ઉર્ધ્વ (ઉપરના) ભાગમાં રહે છે, અપાન શરીરના અધો (નીચેના) ભાગમાં રહે છે, સમાન શરીરના મધ્ય ભાગમાં રહે છે. ઉદાનનું સ્થાન મનુષ્ય કંઠમાં છે અને ઘ્યાન આખા શરીરમાં વ્યાપ્ત રહે છે. જરા વધારે સ્પષ્ટ કરીને કહીએ તો અપાનવાયુ શરીરની ગુન્દ્રિય અને ગુદામાં રહીને મળમૂત્ર વિસર્જનનું કાર્ય કરે છે. આંખ, કાન, નાક અને મુખમાં પ્રાણવાયુ પોતે જ સ્થિર રહે છે અને જ્ઞાનેન્દ્રિય તેમ જ કર્મેન્દ્રિયે કરવાનાં કામો કરી આપવામાં સહાય કરે છે. પ્રાણ અને અપાનની વચમાં સમાન નામનો વાયુ રહે છે. અને સમાન કહેવાનું કારણ એ છે કે ખવાયેલા અશને પચાવીને એના રસને શરીરના જુદા જુદા ભાગો સુધી એ એકસમાન રીતે પહોંચાડે છે. આત્મા હૃદયમાં રહેલો છે. આ હૃદયમાંથી સો નાડીઓ નીકળે છે. આ પ્રત્યેક નાડીમાંથી સૌ સૌ શાખારૂપ નાડીઓ નીકળે છે અને આ પ્રત્યેક શાખા નાડીમાંથી બોંતેર હજાર, તેર હજાર પ્રતિશાખા નાડીઓ નીકળે છે. એ બધી નાડીઓમાં વ્યાન નામનો પ્રાણ વિચરે છે. જ્યારે આ ઉપરાંતની એકસો એકમી મુખ્ય સુષુમ્બ્રા નામની નાડી દ્વારા ઉદાન નામનો વાયુ મનુષ્યને એનાં કર્મળ રૂપે પુષ્પક, પાપોક અથવા મનુષ્યલોકમાં લઈ જવાનું કાર્ય કરે છે. મતલબ કે મનુષ્યની મરણોત્તરગતિ ઉદાન નામના પ્રાણને આધારે થાય છે. મૃત્યુ વખતે જીવાત્મા ઉદાનવાયુને આધારે શરીરના છિદ્રો પૈકી કોઈ એક છિદ્ર દ્વારા શરીરમાંથી બહાર નીકળી દેહ છોડે છે અને એ વાયુને આધારે જ એના પુનર્જન્મની પ્રક્રિયા થાય છે.
ત્રણ લોક છે: ભૂલોક (પૃથ્વીલોક), દુર્વાક (સ્વર્ગલોક) અને અંતરીક્ષલોક. આ ત્રણેય લોકમાં પણ મુખ્ય વિચરણ પ્રાણનું જ હોય છે. બહારના જગતનો પ્રાણ સૂર્ય છે. તે આંખમાં રહેલા પ્રાણની ઉપર અનુગ્રહ (ઉપકાર) કરતો ઊગે છે. પૃથ્વીમાં જે દેવતા છે તે પુરુષમાં રહેલા અપાન પ્રાણનો આધાર છે. સૂર્ય અને પૃથ્વી એ બેની વચ્ચે જે આકાશ છે તે સમાન પ્રાણ છે અને વાયુ વ્યાન પ્રાણ છે. તેજ (પ્રકાશ) ઉદાન પ્રાણ છે. તેથી જ જ્યારે તેજ ક્ષીણ બને છે, ત્યારે મનમાં લય
૯
પામેલી ઈન્દ્રિયો સાથે જીવાત્મા વિદ્યમાન શરીર છોડી બીજો જન્મ લેવા ચાલી જાય છે. અંતકાળે જે વિચાર સંસ્કાર મનમાં હોય તે મુજબ તે જીવાત્મા પ્રાણ એટલે કે સૂક્ષ્મ શરીરમાં પ્રવેશ કરે છે અને એ પ્રાણ તેજ સાથે જોડાઈને આત્માની સાથે તે જીવાત્માને તેના મનસંકલ્પ અનુસારના લોકમાં લઈ જાય છે.
પ્રાણ અને તેમનાં કાર્યો અને દેવતાઓ (શક્તિઓ)ની વાત આ સ્રષ્ટાઓએ કાવ્યમય રીતે પણ કહી છે. જેમ કે, હૃદયનાં પાંચ દિવ્ય બારણાં છે. જે ઉગમણું (પૂર્વ તરફનું) બારણું છે, તે પ્રાણ છે. તેનો સંબંધ આંખ સાથે છે અને તેના દેવતા સૂર્ય છે. હૃદયનું જે આથમણું (પશ્ચિમ તરફનું) બારણું છે, તે અપાન છે. એનો સંબંધ વાણી (કર્મેન્દ્રિયો) સાથે છે. એના દેવ અગ્નિ છે. હૃદયનું જે ઉત્તરનું બારણું છે, તે સમાન છે. એનો અંતઃકરણ સાથે સંબંધ છે. વરસાદનો દેવ પર્જન્ય એનો દેવ છે. હૃદયનું જે દક્ષિણનું બારણું છે, તે વ્યાન છે. એનો સંબંધ કાન સાથે છે. એના દેવતા ચંદ્ર છે. હ્રદયનું જે ઉપલું બારણું છે, તે ઉદાન છે. એ વાયુ છે. એ આકાશ છે. આ શરીરરૂપ પુર (નગર)માં પ્રાણ નામક અગ્નિઓ જ જાગ્રત રહે છે. જેમ કે, અપાન વાયુ ગાર્હપત્ય અગ્નિ છે, તેમાં રોજ રોજ સામાન્ય આહુતિઓ અપાય છે. વ્યાન અન્વાહાર્યપચન અગ્નિ છે અને પ્રાણ ગાર્હપત્ય અગ્નિમાંથી પ્રગટાવાતો આહવનીય અગ્નિ છે. અન્વાહાર્યપચન અગ્નિમાં પિતૃઓને સ્વધાદ્રવ્ય અપાય છે અને આહવનીય અગ્નિમાં દેવોને આહુતિ અપાય છે. મતલબ કે અંદર લેવાતા ઉંચકવાસ અને બહાર કઢાતા નિઃશ્વાસરૂપે બે આહુતિઓને એ સમાનપણે શરીરમાં લઈ જાય છે, તે સમાન પ્રાણ છે. મન યજ્ઞ કરનારો યજમાન છે. યજ્ઞનું ધારેલું ફળ ઉદાન છે; કારણ કે તે આ મનરૂપ થજમાનને દરરોજ (સુષુપ્તિ વખતે) બ્રહ્મ પાસે લઈ જાય છે. જ્યારે સ્વપ્નાવસ્થામાં મન પોતાની શિક્તનો અનુભવ કરે છે.
અહીં ઋષિઓએ મનુષ્યશરીરની ત્રણ અવસ્થાઓ (જાગ્રત, સ્વપ્ન અને સુષુપ્તિ)માં શ્વસન, રુધિરાભિસરણ અને ચયાપચયની જે ક્રિયાઓ કરે છે તેમાં પ્રાણનો કેવો કાર્યદો૨ (role) છે એની સ્પષ્ટતા કરી છે.
જેમ ગાડાંનાં પૈડાંની નાભિમાં જડેલા આરા એને આધારે રહ્યા
હોય છે, એમ આ પ્રાણને આધારે જ આખું જગત રહ્યું છે. જે કાંઈ ત્રણ લોકમાં રહેલું છે, તે સર્વ પ્રાણને આધીન છે. દેવો, મનુષ્યો અને પશુઓ-એ બધાં જ પ્રાણ વર્ડ ક્રિયા કરવાને સમર્થ બને છે. પ્રાણ જ પ્રાણીઓનું આયુષ્ય છે; તેથી જ તે સર્વનું આયુષ્ય કહેવાય છે. પ્રાણ બ્રહ્મ છે. કારણ કે પ્રાણમાંથી જ પ્રાણીઓ જન્મે છે, પ્રાણ વડે જ જન્મેલા જીવે છે અને અંતે પ્રાણ તરફ જ જાય છે અને એમાં લય પામે છે. પ્રાણ પોતાની શક્તિથી જ હાલેચાલે છે. પ્રાણ જે કાંઈ આપે છે, એ પોતાને જે આપે છે અને પોતાને માટે જ આપે છે. આ પ્રાણ બધા અંગોનો જ રસ-સાર હોવાથી વિદ્વાનો તેને જ આંગિરસ માને છે. વાણીનું
