________________
૩૨
પ્રબુદ્ધ જીવન
સંગ્રહો કર્યા તેમજ જે કહેવતકથાઓ હતી તેમને “માથું મોતી”, ‘પાલી પરવાળાં’, ‘બાર હાથનું ચીભડું’, ‘તેર હાથનું બી’ જેવાં પુસ્તકો રૂપે પ્રગટ કરી.
જયભિખ્ખુ રોજ સવારે કૉલમ લખવા બેસતા. એ પહેલાં જે વિષય પર કૉલમ લખવાનું હોય, તેનાં ટાંચો છુટ્ટા કાગળમાં કે નોટબુકમાં લખેલા હોય. એ પછી લીટી વગરના કોરા કાગળ પર લખવાનું શરૂ કરે. બાજુમાં શાહીનો ખડિયો હોય, એ શાહીમાં કલમ બોળીને મોતીના દાણા જેવા અતરે લખતા જાય. સવારે બે-ત્રણ કલાક લેખનકાર્ય ચાલે પરંતુ ક્યારેય મન પર કૉલમ લખવાનો ભાર જોવા ન મળે. અઠવાડિયે ‘ગુજરાત સમાચાર'માં બે અને ‘ઝગમગ'માં બે-એમ ચાર ચાર કૉલમ લખવાનાં હોય. કોઈ નવલકથા ચાલતી હોય તો એનો એક હપ્તો પણ લખવાનો હોય. ‘ગુજરાત ટાઈમ્સ'માં 'ન ફૂલ, ન કાંટા' નામની દર અઠવાડિયે એક કૉલમ બખતા. અખંડ આનંદ' કે 'જનકલ્યાણ જેવાં સામયિકો માટે કોઈ પ્રે૨ક કે બોધદાયક કથા પણ લખવાની હોય. આ બધું લેખનકાર્ય કરવાનું હોય, પરંતુ ક્યારેય સહેજે રઘવાટ નહીં કે કોઈ ઉતાવળ નહીં. સવારે નિરાંતે ઊઠે, પછી અર્ધો પોણી કલાકે બહાર ફરવા જાય. રસ્તામાં મળે એમની સાથે પ્રેમથી નિરાંતે વાર્તા કરે. ત્યારબાદ સ્નાનાદિથી પરવારીને લેખનકાર્ય શરૂ કરે.
માર્ચ, ૨૦૧૪
સુધી લખતા થઈ જશો અને પછી એવું પણ બને કે મધરાત વીતી ગયા પછી પણ તમે લખતા હશો અને બાકીની રાત્રી પડખાં ઘસવામાં પસાર કરતા હશો.
લોકપ્રિયતા મેળવવા માટે જયભિખ્ખુએ ક્યારેય પોતાના મસ્તી કે મૂલ્યોને હોડમાં મૂક્યાં નહોતાં. કોઈ સમાધાન સાધ્યું નથી. વાચકોને ‘આવું ગમશે’ અથવા તો લોકોને આ મુદ્દો ‘આધુનિક’ લાગશે કે પછી એકાદ આઘાતજનક વાત લખીને લોકોનું ધ્યાન મારા પ્રત્યે આકર્યું એવો કોઈ ખ્યાલ એમને ક્યારેય આવ્યો નહીં. પોતાના જીવનની માફક કવનમાં પણ મૂલ્ય સાથે બાંધછોડ કરી નહીં. આથી ક્યારેક ‘ઈંટ અને ઈમારત'માં પ્રાચીન પ્રસંગો આવે અથવા તો ધર્મમય કથાનકો આવે તો કેટલાક આધુનિકો એના પ્રત્યે ઉપેક્ષા દાખવતા હતા, પણ આવી ઉપેક્ષાની લેશમાત્ર અસર જયભિખ્ખુની વિચારધારા પર થતી નહીં
એનું એક કારણ એ પણ હતું કે લોકો એમના વ્યક્તિત્વને ચાહતા હતા. જિંદગીને ઝિંદાદિલી અને મસ્તીથી જીવીને એમણે માનવમૂલ્યોને ઉજાગર કર્યાં હતાં. આવા સંવેદનશીલ અને સમર્થ સાહિત્યસર્જકની રચનાઓનો જાદુ, કલમનું કામણ અને શૈલીની મોહિની વિશે લખતાં શ્રી રતિલાલ દેસાઈ નોંધે છે, ‘કલ્પવૃક્ષની કલ્પના કોને કામણ નથી કરતી, ભલા? પણ કલ્પવૃક્ષની ભાવનાનો આનંદ તો કલ્પનાશીલ કવિઓ અને રસઝરતા ગદ્યના સર્જકો જ માણી શકે છે. આવા ઊર્મિલ અને સંવેદનશીલ સરસ્વતીપુત્રો પોતેય કલ્પનાની પાંખે વિહાર કરીને દુઃખ અને અશાંતિને ભૂલી જાય છે અને પોતાના વાચકોનેય અજબ કલ્પનાવિહાર કરાવીને દિવ્ય શાંતિ અને આનંદનો અનુભવ કરાવે છે. તેઓ જ એ ધરતીનું કલ્પવૃક્ષ !' (જયભિખ્ખુ સ્મૃતિ ગ્રંથ, પૃ. ૧૪૬).
આથી એમનાં વાચક એવાં એક શિક્ષિત બહેને લખેલું, ‘મને તમારા પુસ્તકો ખુબ ગમે છે, તમારું ‘કામવિજેતા સ્થૂલિભદ્ર' પુસ્તક મેં એકવીસ વાર વાંચ્યું, છતાં એ નવું જ લાગે છે.’
જયભિખ્ખુએ એક વાર રામાયણના એક પ્રસંગનું એવું ચોટદાર હૃદયસ્પર્શી નિરૂપણ કર્યું કે એ કથાનક રામાયણના મર્મજ્ઞ અને એના પ્રસંગોને કાવ્ય રૂપે આલેખનાર ભક્તકવિ શ્રી દુલા કાગના અંતરને શાંતિસ્પર્શી ગયું અને એમણે તરત જ અમદાવાદમાં રહેતા એમના પટ્ટશિષ્ય સમાન શ્રી રતિકુમાર વ્યાસને લખ્યું, ‘મને જયભિખ્ખુનાં સોણલાં આવે છે. એમને લઈને વહેલામાં વહેલા મજાદર આવો.',
લખતી વખતે ક્યારેક મોંમાં સોપારીનો એક ટુકડો મૂકે, પણ એથી વિશેષ બીજું કંઈ નહીં. લખવાનું શરૂ કરે પછી લેખ પૂરો થાય ત્યારે અટકે. લેખને રી-રાઈટ કરવાની કોઈ વાત નહીં. સીધેસીધું સંઘેડાઉતાર લખાણ થાય. લખતી વખતે સોસાયટીનો રહેવાસી કોઈ પ્રશ્નમાં સલાહ લેવા આવે, બહા૨થી કોઈ પરિચિત જાણ કર્યા વિના મળવા આવે, તો એમના ચહેરા પર સહેજે અણગમો કે તાણ જોવા ન મળે. બધું બાજુએ મૂકીને નિરાંતે એની સાથે વાતો કરે, ચા પિવડાવે અને પછી વિદાય આપે. પત્રકા૨ને ઘણી વાર પ્રતિકૂળ સંજોગો વચ્ચે લખવું પડતું હોય છે. એની પાસે અનુકૂળતાએ નિરાંતે લખવાની કોઈ મોકળાશ હોતી નથી, કારણ કે વર્તમાનપત્રના ‘વાર’ અને ‘સમય'નું ચુસ્તપણે પાલન કરવું પડે છે. આવી પ્રતિકૂળ પરિસ્થિતિ વચ્ચે પણ જયભિખ્ખુ સ્વસ્થ અને શાંત ચિત્તે લેખન કરી શકતા હતા. લખતી વખતે માત્ર જોઈએ. એમાં કોઈ ખલેલ પડે તો અકળાઈ ઊઠતા હતા.
એમનો હંમેશાં આગ્રહ રહેતો કે સવારે જ લખવું. ગમે તેટલું લેખનકાર્ય બાકી હોય તોપણ રાત્રે કે મોડી રાત્રે ન જ લખવું. આનું એક કારણ એ કે એમની નબળી આંખોને વધુ શ્રમ આપવા માગતા નહોતા અને બીજું કારણ એ કે એમણે મોડી રાત સુધી સર્જન ક૨ના૨ા લેખક ગુણવંતરાય આચાર્ય, પત્રકાર જયંતકુમાર પાઠક અને ચિત્રકાર ‘ચંદ્ર’ને નજીકથી નિહાળ્યા હતા. એમના સ્વાસ્થ્ય પર ઉજાગરાની પડેલી પ્રતિકૂળ અસરને જોઈ હતી અને કહેતા પણ ખરા કે, ‘એક વાર રાત્રે શાંતિ હોય છે એમ માનીને લખવાનું શરૂ કરો તો પછી તમે મધરાત
જયભિખ્ખુના આવા પ્રસંગોના આલેખન પછી એમના પિત્રાઈ ભાઈ અને જાણીતા લેખક શ્રી રતિલાલ દેસાઈએ લખ્યું, ‘આ બધું જોઈને જાણે મનમાં મીઠી અદેખાઈ જાગી ઊઠે કે આ તે કેવો કામણગારી લેખક કે જે વૃદ્ધો, સ્ત્રીઓ, બાળકો, બહુ ભળેલાઓ અને ઓછા ભણેલાઓના મનમંદિરમાં સમાન રીતે બિરાજી ગયો છે !'
‘ઈંટ અને ઈમારત’માં આપેલા સરદાર વલ્લભભાઈ પટેલના ત્રણ
