________________
માર્ચ, ૨૦૧૪
પ્રબુદ્ધ જીવન
મતમતાંતરનો અખાડો
- શાંતિલાલ સંઘવી
એક પ્રબુદ્ધ વાચકતી મૂંઝવણ અહીં પ્રસ્તુત છે. આ વાયકતા પ્રશ્નોતા ઉત્તર આપવા પૂ. મુતિ ભગવંતો અને બૌદ્ધિકોને હું નિમંત્રું છું....તંત્રી
'પ્રબુદ્ધ જીવન'ના મોટા ભાગના
અંકમાં જૈન-જૈનેતરોની દાર્શનિક
લોક ભાર હોય કે બાવીસ, તસ્ક સાત હોય
કે સત્તર, સામાન્ય માણસને શો ફરક પડે?
માન્યતાઓ-દાર્શનિક તત્ત્વજ્ઞાનવિષયના લેખો હોય છે. દાર્શનિક તત્ત્વજ્ઞાન એ એક એવો વિષય છે કે એ જેમાં જગતનો કોઈ ધર્મ-મત અન્ય મત સાથે સંમત નથી. ભૂતકાળમાં જે જે ધર્મ પંથના છે અને ભગવાનો થઈ ગયા છે તેઓ ખુદ પણ દાર્શનિક તત્ત્વજ્ઞાનના વિષયમાં એકમત નથી એટલું જ નહીં પણ અનેક બાબોમાં એકબીજાથી વિરુદ્ધ મત પણ તેમણે પ્રદર્શિત કર્યો છે.
દાર્શનિક તત્ત્વજ્ઞાન એ એવું કરોળિયાનું જાળું છે જેમાં એકવાર ફસાયેલી માખી ક્યારેય મુક્ત થઈ શકતી નથી. જે જીવે ત્યાં સુધી પહેલાં મરઘી કે પહેલાં ઇંડું', શ્રીના આધારે તપેલી કે તપેલીના આધારે ધી' એની ચર્ચામાંથી નવરા પડી શકતા નથી અને આ પ્રશ્નનો ક્યારેય જવાબ મળતો નથી.
છે
ઈશ્વર છે કે નહીં, છે તો કેવો છે, સાકાર છે કે નિરાકાર, સગુણ છે કે નિર્ગુણ, પુરુષ દેહધારી છે કે સ્ત્રી દેહધારી છે, આત્મા જેવી કોઈ વસ્તુ છે? આત્મા કેવો છે? ભગવાને સૃષ્ટિ કેમ બનાવી, કેવી રીતે બનાવી. શા માટે બનાવી, બ્રહ્માંડ અનાદિ છે કે સ-આદિ ? સ-અંત છે કે અનંત, સ્વર્ગ-નરક છે કે કેમ ? છે તો ક્યાં છે કેવાં છે ?
આત્મા, પરમાત્મા, ભગવાન, ધર્મ, સંપ્રદાય, સ્વર્ગ, નરક, પરલોક મોક્ષ, પુનર્જન્મ વિ. વિ. એકય શબ્દની નિશ્ચિત સર્વસંમત વ્યાખ્યા નથી. દ્વૈતવાદ, અદ્વૈતવાદ, શુદ્ધાદ્વૈત, કૅવળાદ્વૈત, દ્વૈતાદ્વૈત, અવતારવાદ, લીલાવાદ, માયાવાદ, વિવર્તવાદ, વાદ-વાદ-વાદ એનો અંત નથી. એકેય વાદનો આખરી નિર્ણય નથી. એક એક વાદમાં પાછાં અનેક પેટાવાદી, સામાન્ય માાસ તો મુંઝાઈને અધમુઓ થઈ જાય. સરવાળે સામાન્ય માણસને દાર્શનિક તત્ત્વજ્ઞાનમાંથી કશું જ મળે નહીં.
બધાં જ ભગવંતો, અરિહંતો, તીર્થંકરો, અવતા૨ો સર્વજ્ઞ હતા, સર્વશક્તિમાન હતા. ભૂત-ભવિષ્યના, કરોડો વર્ષે આગળ-પાછળના જ્ઞાતા હતા તે છતાં કોઈ કહેતાં કોઈને એ ખબર ન હતી કે આપણાં દેશ આર્યાવર્તના લગભગ દસ ટૂકડી થવાના છે, દેશ ૭૦ વર્ષ વિદેશીઓ અને વિધર્મીઓની ગુલામીમાં રહેવાનો છે, બે વિશ્વયુદ્ધ થવાના છે. ધી-દૂધની નદીઓની તો વાત જવા દો પણ પાણી
૧૧
પણ ખરીદીને પીવું પડશે. દરેક આક્રમણની સામે આપણો ધાર્મિક દેશ કાયમ પરાજીત થતો રહેશે. કોઈ ભગવાન કે કોઈ ઈન્દ્ર મહારાજ કે કોઈ અન્ય દેવી-દેવતા કશી જ મદદ જ કરવાના નથી. કથા સર્વજ્ઞને આ વાતની ખબર હતી ?
કૉમ્પ્યુટર, ઈન્ટરનેટ, સેલફોન, સ્માર્ટફોન, સબમરીન, રોકેટ, રોોટ વિ.ની કોને ખબર હતી?
જીવતા માણસના શરીરમાંથી એક અંગની આપરેશન દ્વારા અન્ય માળનસા શરીરમાં પ્રત્યારોપણ થઈ શકશે એની કોને ખબર હતી ?
મોક્ષ પછી આત્માની શી ગતિ ? શી સ્થિતિ ? ક્યાં જાય ? શું કરે? કોને ખબર છે ?
બધા જ એટલે કે સો માંથી સો ભગવાનો, વિદ્વાનો, પંડિતો, આચાર્યો, બધા જ પોતાની કલ્પના અને માન્યતાના આધારે ફાવે તેવા અર્થો કાઢતા રહે છે. કોઈને કશાની ખબર નથી. કોઈ પાસે પૂરાવો નથી. બધાની પાસે વધુમાં વધુ સત્યનો એક અતિ નાનકડો અંશ હોઈ શકે છે પણ પૂર્ણ સત્ય-આખરી સત્ય, નિશ્ચિત સત્ય કોઈ પાસે નથી.
?
દૈવલોક બાર હોય કે બાવીસ, નરક સાત હોય કે સત્તર, સામાન્ય માણસને શો ફરક પડે ? દેવી-દેવતા તેત્રીસ કરોડ હોય કે તેત્રીસ કે અબજ હોય. તીર્થંકર ચોવીસ હોય કે ચાલીસ તેથી સામાન્ય માદાસને શો ફરક પડે ? શ્રાવકોના તેમજ સાધુઓના મહાવ્રતમાં સત્ય, અહિંસા આદિ શબ્દો છે. જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર્ય, સંયમ, તપ. વિ. શબ્દો છે પણ અસલ મૂળ શબ્દ 'પ્રેમ' ક્યાંય નથી. કરૂણા અને પ્રેમના અર્થ અને વિભાવનામાં ઘણો જ તફાવત છે. ગૌતમ બુદ્ધે પણ 'પ્રેમ' શબ્દનો ઉપયોગ કર્યો નથી. પ્રેમલક્ષણા ભક્તિ બહુ પાછળથી આવી છે. મૂળમાં ‘ભક્તિ’જ ઘણી પાછળથી આવી છે.
જો કોઈ સામાન્ય માણસ સાવ સીધો, સાર્દા, સરળ, ભો, નેક માણસ હોય તો અને દાર્શનિક તત્ત્વજ્ઞાનની રજમાત્ર જરૂર જ નથી. ભલાઈ અને સદાચારમાં બધું જ તત્ત્વજ્ઞાન સમાઈ જાય છે.
શ્રાવકોના તેમજ સાધુઓના મહાવ્રતમાં સત્ય, અહિંસા આદિ શબ્દો છે. જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર્ય, સંયમ, તા. વિ. શબ્દો છે પણ અસલ મૂળ શબ્દ
‘પ્રેમ’ ક્યાંય નથી.
જો સામાન્ય માણસ તત્ત્વજ્ઞાને રવાડે ચડે તો એટલો ગૂંચવાઈ જાય કે એને શું ક૨વું અને શું ન કરવું એની કશી
