________________
ફેબ્રુઆરી, ૨૦૧૪
પ્રબુદ્ધ જીવન
જાત્રા બહારથી આંતરીય
7 ઉષા રાજીવ પરીખ
ત્રણ ધર્મના સુંદર અપ્રતિમ અને અદ્ભુત યાત્રાના સ્થળોના દર્શનનો સુભગ ત્રિવેણી સંગમનો મારો પ્રવાસ મારા મનને ઝંકૃત કરી ગયો.
મુંબઈથી જતાં તે હું કહેતી કે ખાસ તો હું નવા ત્રણ સુંદર સ્થળો જોવા જ જાઉં છું–જાત્રાએ નહીં. ‘જાત્રા’ શબ્દ સાથે ધર્મ તરફની શ્રદ્ધા અને ભાવ જોડાયેલા છે એનો મને સાક્ષાત્ અનુભવ થઈ ગયો અને મારી દૃષ્ટિ જ બદલાઈ ગઈ.
દિલ્હીમાં સ્વામિનારાયાનું 'અક્ષરધામ', અમૃતસરનું 'સુવર્ણ મંદિર’ અને હસ્તિનાપુરનું ‘જંબુદ્વીપ', હિંદુ, શીખ અને જૈન ધર્મના આ સુંદર સ્થાપત્યોએ અંતરની લાગણીઓને સાત્ત્વિકતાથી ભરી દીધી અને મારું હૃદય એક અનેરી સાત્ત્વિક આનંદની લહેરખીઓથી પુલકિત થઈ ગયું. વિજ્ઞાન, ધર્મ અને પ્રૌદ્યોગિક વિજ્ઞાન (Technology) નો સુંદર સુભગ સમન્વય એટલે દિલ્હીનું ‘અક્ષરધામ'. અતિ વિશાળ એવા પરિસરમાં ભવ્યતાથી ઉભરતું સ્થાપત્યનું અપ્રતિમ સૌંદર્ય, પથ્થ૨ને જાણે એક નવું જ રૂપ આપીને તમારું મન મોહી લે. પથ્થરમાં કરેલી. કોતરણી જાણે નાજુક જાજમની ડિઝાઈન ન હોય ! પથ્થરને કોમળતા, મુલાયમતાનો સ્પર્શ કરાવ્યો હોય એવું લાગે, મારી તો આંગળીઓ એનો સ્પર્શ કરવા જાણે અધીરી થઈ ગઈ હતી. મંદિરની ચારે તરફ પથ્થરમાં કોતરેલા ૧૪૮ હાથીઓ અને તેમાં વર્ણવેલી કથા એક અદ્ભુત દૃષ્ય સર્જે છે. દરેક હાથી બીજાથી જુદો જ અને તેઓની રચના જ એવી રીતે કરેલી છે જાણે ભગવાનનો જાપ જપવાની માળા જ જોઈ લો, અંદરના ભાગમાં ભગવાન સ્વામિનારાયણની ભવ્ય મૂર્તિ જાણે આપણી સાથે વાત કરતી હોય એવી મુદ્રામાં બિરાજમાન છે.
આ સ્થળે જુદા જુદા ત્રણ પ્રદર્શન હૉલ છે. એક નૌકાવિહાર હૉલની તો વાત જ અનોખી છે. નાકામાં બેસીને પ્રાચીન ભારતમાં થઈ ગયેલા વૈજ્ઞાનિકો, ડૉક્ટરો, સાહિત્યકારો, વ્યાકરણશાસ્ત્રીઓ, આપણી કલા, સંગીત, નૃત્ય વગેરેનો જે વિકાસ થયો હતો તે જોવાનું. ૧૦૦૦ વર્ષનો ભારતીય ઇતિહાસ મનુષ્યકદની સુંદર મૂર્તિઓ દ્વારા આપણા ભવ્ય વારસા તથા સંસ્કૃતિની ઝાંખી કરાવે છે. આ પ્રદર્શન અદ્ભુત છે.
ભગવાન શ્રી સ્વામિનારાયા જેમનું નામ નીલકંઠ હતું તેમની જીવનગાથા જે ફિલ્મ દ્વારા દર્શાવી છે તે જોતાં એમ લાગે કે પ્રભુનો કે સાક્ષાત્કાર કરવા માટે કેવી કેવી મુશ્કેલીઓ પાર કરીને એ અપાર ઉત્કંઠા પ્રભુ સમીપ પહોંચાડે છે. હિંમત, હામ અને શ્રદ્ધા હોય તો બધું જ શક્ય છે એવો સંદેશ એમનું જીવન આપે છે. જીવનમાં ભયને કદી સ્થાન ન આપો અને પ્રભુ પ્રત્યેની અસીમ શ્રદ્ધાને વળગી રહો તો પ્રભુ મળે જ મળે. આ મંદિર સમગ્ર વિશ્વમાં પ્રસિદ્ધ છે. સમસ્ત પૃથ્વી પર
૨૩
આવેલા સ્વામિનારાયણના જેટલા અક્ષરધામો છે તેમાં આ સૌથી મોટું મંદિર છે. ગીનીસ બુ ક ઑફ વર્લ્ડમાં આનો ઉલ્લેખ છે. અસંખ્ય લોકોની આવનજાવન હોવા છતાં ક્યાંય ધમાલ, શોર જોવા ન મળે. સ્વચ્છતા તો ઊડીને આંખે વળગે. સાચું જ કહ્યું છે કે જ્યાં સ્વચ્છતા, ત્યાં પ્રભુનો વાસ. અત્રે ન ઘોંઘાટ, ન રઘવાટ, ન હલ્લાદુલ્લા – બસ પરમ શાંતિનો વાસ અને અનુભવ.
આવેલા દર્શનાર્થીઓ માટે ઠેકઠેકાણે કેન્ટીન-જ્યાં સ્વચ્છ પરિસરમાં સ્વાદિષ્ટ નાસ્તો તથા ભોજન પણ મળે. બધું જ વ્યવસ્થિત. અર્ગ સ્કૂલના બાળકો પર્યટન અર્થે પણ આવતા હોય છે. પ્રભુના સાનિધ્યમાં મોજથી બાળકો નિર્દોષ આનંદ મેળવતા જણાય. આવા સુંદર પવિત્રધામના દર્શન કરીને અમે તો ભાવવિભોર થઈ ગયા અને વિચાર આવ્યો કે મુંબઈમાં જો આવું મંદિર હોય તો તો અવારનવાર આવો લ્હાવો લઈએ.
દિલ્હીથી અમૃતસર શીખોના સુવર્ણ મંદિરના દર્શને પહોંચ્યા તો થયું કે પ્રભુ આવા સુંદર સ્થળે જ વાસ કરી શકે. મંદિરના શુશ્ર સંગેમરમરના પગથિયાં ચઢીને જ્યાં સામે નજર કરી તો જાણે સુંદર સરોવરમાં સફેદ કમળ ન ઉભું હોય ! સુવર્ણ મંદિર તો એના ક્ષ અને સોનેરી બે રંગમાં ભવ્યાતિભવ્ય લાગતું હતું, એના દર્શન માત્રથી જાણે તમે અખિલ બ્રહ્માંડમાં પ્રભુ સાથે એક અનન્ય રિશ્તાથી જોડાયા હોય એવી લાગણીનો અનુભવ થયો. શાંત સરોવરના જળમાં સ્થિત આ મંદિર જરૂર તમારા ઢોળાયેલા મનને શાંત કરી દે છે. મનમાંથી કોઈ અગમ્ય લાગણીનો અનુભવ થઈ રહ્યો હતો. આવા સુંદર, નિરવ, નિર્મળ પરિસ૨ને નજ૨માં સમાવતાં લાગ્યું કે પ્રભુનો વાસ અહીં જ હોઈ શકે. તમે કયા ધર્મમાં માનો છે તે તદ્દન ગૌશ બની રહે અને તમે કોઈ ઈશ્વરીય તત્ત્વ સાથે તાદાત્મ્ય અનુભવી શકો. ન કોઈ અવાજ, ન કોઈ ધાંધલ. બસ સુંદર, મધુર શાંત સ્વરમાં ગુરુવાણી વહેતી હોય જે તમારા હૃદયને સ્પર્શી જાય. ભાષાની જરૂર નહીં. શબ્દો ન સમજાય પણ હૃદયને તો જરૂર સ્પર્શી જાય. અસંખ્ય લોકો હોય પરંતુ કોઈ ધક્કામુક્કી નહીં, ન ઘોંઘાટ, ન ઉતાવળ! જાણે બધું જ નિયમ પ્રમાણે સૂયોજિત. નાના, મોટા, વડીલ બધા જ અહીં આવીને શાંતિનો અનુભવ ન કરતા હોય ! અનેક લોકો દર્શન કરવાની ઉત્સુકતા લઈને પોતાનો ન નંબર ક્યારે આવે તેની આનુપૂર્વક રાહ જોતા હોય; પરંતુ ક્યાંય અધિરાઈ, ઉકળાટ કે અવાજ નહીં. બાળકો પણ શાંતિથી ઊભા હોય.
મંદિરના પરિસરમાં દર્શનાર્થીઓ માટે લંગરની (જમવાનું સ્થળ) સુંદર વ્યવસ્થા છે જ્યાં અનેક લોકો સાથે, ભોજન કરી શકે. આ સુંદર ગુરુદ્વારા ‘હરમીન્દર સાહેબ' તરીકે ઓળખાય છે. સોળમી સદીમાં
